Energetyka Odnawialna Regulacja Napięć I Mocy Biernej Jakość Izolatorów Ceramicznych

ISSN 1230-039X
PSEKAPITAOWA SA GRUPA GRUPA KAPITA OWA

POLSKIE POLSKIE SIECI ELEKTROENERGETYCZNE
TECHNIKA, EKONOMIA, ORGANIZACJA
Numer 2, 2003 (45)
ELEKTROENERGETYKA 203
SPIS TRECI
ENERGETYKA ODNAWIALNA System certyfikacji zielonej energii w Polsce na tle krajw europejskich . . . . . . . 1 REGULACJA NAPI I MOCY BIERNEJ Realizacja hierarchicznej struktury sterowania w KSE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 REGULACJA NAPI I MOCY BIERNEJ Zasady okrelania kosztw sterowania poziomami napi i rozpywem mocy biernej w KSE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 JAKO IZOLATORW CERAMICZNYCH Ocena wytrzymaoci izolatorw ceramicznych przy obcieniach cyklicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
POLSKIE SIECI ELEKTROENERGETYCZNE SA ELEKTROENERGETYKA Nr 2/2003 (45)
ENERGETYKA ODNAWIALNA
WANDA BARC ADAM GAJDA WOJCIECH JAWORSKI Polskie Sieci Elektroenergetyczne SA Departament Sprzeday i Marketingu
SYSTEM CERTYFIKACJI ZIELONEJ ENERGII W POLSCE NA TLE KRAJW EUROPEJSKICH

System zielonych certyfikatw najczciej tworzony jest w krajach, ktre osigny ju pewien poziom rozwoju energetyki odnawialnej. System ten pozwala oddzieli fizycznie wyprodukowan energi elektryczn od efektu ekologicznego, jaki jest osigany w wyniku jej wyprodukowania w odnawialnym rdle energii (OZE). Wyprodukowana w rdle odnawialna energia elektryczna sprzedawana jest na rynku energii, a certyfikaty, wiadczce o jej pochodzeniu na rynku certyfikatw.
Produkcja energii z odnawialnych rde
Certyfikacja
Energia Rynek energii
Korzyci ekologiczne
Rynek zielonych certyfikatw
Rys. 1. Oglna zasada powstawania certyfikatu zielonej energii
Sposb zaprojektowania systemu zielonych certyfikatw jest specyficzny dla danego kraju i zaley gwnie od prowadzonej przez pastwo polityki wobec odnawialnej energetyki i obowizujcych zasad stymulowania rynku energii. Najczciej istniej one cznie z obowizkiem zakupu energii ze rde odnawialnych, wymuszanym przez rzd na konsumentach energii bd innych uczestnikach rynku (producentach, przedsibiorstwach przesyu lub dystrybucji). Pochodzenie energii ze rde odnawialnych mona dokumentowa na wiele sposobw. Istotn cech zielonych certyfikatw, odrniajc je od innych sposobw wspierania rozwoju energetyki odnawialnej jest to, e uatwiaj handel na zielonym rynku, poniewa korzyci, jakie one reprezentuj, mog funkcjonowa na tym rynku niezalenie od energii. Urynkowienie zielonej energii wymaga
ELEKTROENERGETYKA
wprowadzenia szczegowego systemu zarzdzania certyfikatami: wydawania, rejestracji i wycofywania certyfikatw, monitoringu obrotu nimi oraz weryfikacji.
MECHANIZMY I INSTRUMENTY WSPIERAJCE ROZWJ ODNAWIALNYCH RDE ENERGII W WYBRANYCH KRAJACH EUROPEJSKICH
Moliwoci wykorzystania odnawialnych zasobw energii, pomimo duego potencjau, s ograniczone (udzia energii z tych rde w pokryciu potrzeb energetycznych wiata szacowany jest wedug rnych rde na 14 do 18%), jego rozproszenie jest due i czsto tylko o znaczeniu lokalnym, a koszty wykorzystania znaczco przewyszaj koszty rde konwencjonalnych. Tak wic rozwj energetyki odnawialnej wymaga aktywnego wsparcia. Kraje europejskie od ponad 20 lat stosuj bd wprowadzaj nowe mechanizmy wspierania rozwoju rde odnawialnych takie jak: pomoc inwestycyjna (dotacje, subwencje, niskooprocentowane kredyty, upraszczanie procedur lokalizacyjnych i wydawania pozwole na budow), polityka podatkowa (wyczenia podatkowe bd obniki stp podatkowych lub zwroty podatkw), dotowanie ceny producentom (dotacje do ceny hurtowej), przy czym najczciej stosowanym do niedawna mechanizmem byo dotowanie ceny. Pomimo wad stosowania dotacji (sztywne ceny ograniczay konkurencyjno), mechanizm ten przyczyni si do znaczcego rozwoju energetyki odnawialnej i zwizanych z ni technologii i urzdze, wpywajc na stopniowy spadek kosztw jej pozyskiwania. Przykadowe zmiany rednich cen energii elektrycznej pozyskiwanej z niektrych typw rde odnawialnych w krajach Unii Europejskiej przedstawiono w tabeli 1.
rednie ceny energii elektrycznej ze rde odnawialnych w UE Tabela 1
cena energii [z/MWh] rdo energii 1980 wiatr 1700 520 430 gazyfikacja spalanie cykl parowy mae elektrownie wodne
Przyjto kurs: 1 euro = 4,00 PLN rdo danych: [17]
1990 520 430 320
1995 225 260 360 300
2000 195 330 310 260
biomasa
Dla porwnania w 2000 r. w Polsce rednie ceny energii elektrycznej wyniosy: wiatr 236 z/MWh mae elektrownie wodne 141 z/MWh biomasa 132 z/MWh biogaz 249 z/MWh Uzyskanie odpowiedniej masy krytycznej potencjau wytwarzania energii odnawialnej w podstawowych technologiach (wiatr, biomasa, woda) lego u podstaw weryfikacji dotychczasowej polityki wspierania rozwoju energetyki odnawialnej. W kocu lat dziewidziesitych podjto dziaania zmierzajce do wykorzystania elastycznych mechanizmw rynkowych od konkurencji dostawcw energii o dostpn pomoc (przetargi na nowe moce i dostawy energii elektrycznej) po systemy certyfikacji energii odnawialnej, wprowadzajce tzw. zielone certyfikaty do oddzielnego obrotu rynkowego, przy jednoczesnym uwolnieniu cen energii elektrycznej, ktra jest sprzedawana na konkurencyjnym, krajowym rynku energii.
2
ELEKTROENERGETYKA
Jednoczenie pastwa europejskie okreliy poziomy wzrostu iloci energii odnawialnej w bilansach zapotrzebowania na energi do roku 2010, oraz priorytety w zakresie wspomagania rozwoju konkretnych technologii speniajcych, uznane za wane, kryteria spoeczno-gospodarcze i polityczne. Analizujc zaawansowane w rnym stopniu systemy wspierajce rynek energii odnawialnej, wdraane przez takie kraje jak: Austria, Wielka Brytania, Holandia, Wochy, Belgia i Szwecja, mona stwierdzi, e czy je: obligatoryjny obowizek zapewnienia okrelonego udziau energii ze rde odnawialnych w cakowitej sprzeday energii elektrycznej przez firmy zajmujce si dystrybucj energii, zastosowanie systemu zielonych certyfikatw. Rne s natomiast cele (okrelony udzia OZE w oglnym bilansie wytwarzania lub zuycia energii), rodzaje wspieranych technologii i wielkoci mocy oraz stosowane dodatkowe instrumenty wspomagania rozwoju rde odnawialnych ze rodkw publicznych i pomocowych UE. Odmiennie ustalane te s zasady i rozwizania dotyczce obrotu zielonymi certyfikatami w zakresie poszczeglnych ogniw systemu. Dotyczy to zarwno organw zarzdzajcych zielonymi certyfikatami, organw certyfikacji pochodzenia energii, uczestnikw gry rynkowej, a take organw kontrolnych, jak i czasu ycia certyfikatw, moliwoci ich przechowywania na okresy przysze i rozwiza w zakresie ich wykorzystania na tworzonych rynkach handlu emisjami. W wikszoci systemw organem wydajcym certyfikaty jest Urzd Regulacji Energetyki lub operator systemu przesyowego z przewag tego drugiego. W rozpatrywanych krajach ocenia si, e wspomaganie rozwoju rde odnawialnych ze rodkw publicznych powinno zosta wyeliminowane (poza technologiami wykorzystujcymi energi soca) w okresie do 2010 r. w zwizku z wprowadzaniem mechanizmw rynkowych; rynek energii rynek zielonych certyfikatw rynek handlu emisjami. Systemy zielonych certyfikatw dopiero si rozwijaj i w adnym z krajw, w ktrych s stosowane, nie stanowi jedynego instrumentu wspierania rozwoju energetyki odnawialnej. Przegld stanowisk w zakresie wspomagania rozwoju odnawialnych rde energii w analizowanych krajach przedstawiono w tabelach 2, 3 i 4.
OBECNA POLITYKA UNII EUROPEJSKIEJ W ZAKRESIE ENERGII ODNAWIALNEJ

Zrnicowana polityka wspierania rozwoju odnawialnych rde energii w krajach Unii Europejskiej doprowadzia do zrnicowania warunkw dziaania tego segmentu rynku energii. Wobec postpujcej liberalizacji rynku energii elektrycznej, zaczo to stanowi problem ze wzgldu na zakcenie warunkw konkurencyjnoci. Pod koniec lat dziewidziesitych pojawiy si zatem takie dokumenty jak: Biaa Ksiga Energia dla przyszoci: odnawialne rda energii (1997 r.) oraz Zielona Ksiga Ku europejskiej strategii bezpieczestwa energetycznego (2000 r.). Miay one charakter strategiczny, definioway podane cele, ale nie wnikay zbyt gboko w polityk rzdw krajw czonkowskich. We wrzeniu 2001 r. wykonano kolejny krok na drodze do ujednolicenia systemw wspierania rozwoju OZE, uchwalona zostaa dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2001/77/WE w sprawie promocji energii elektrycznej ze rde odnawialnych na wewntrznym rynku energii elektrycznej (OJ L283/33). Celem dyrektywy jest promowanie wzrostu udziau rde odnawialnych w produkcji energii elektrycznej na rynku wewntrznym oraz stworzenie podstawy dla przyszego programu ramowego Wsplnoty. Majc na uwadze argumenty przemawiajce za zwikszeniem udziau energii odnawialnej, w tym: ochron rodowiska, nieograniczono zasobw, nowe miejsca pracy i bezpieczestwo energetyczne, dla kadego z krajw pitnastki okrelono w dyrektywie ilociowe referencyjne wskaniki udziau energii elektrycznej wytworzonej w rdach odnawialnych w cakowitym zuyciu energii elektrycznej do 2010 r. W efekcie ma da to w caej Wsplnocie wzrost udziau zuycia energii wyprodukowanej w odnawialnych rdach z 338 TWh (13,9%) w roku 1997 do 664 TWh (22%) w roku 2010.
ELEKTROENERGETYKA
Polityka realizacji obowizku zakupu energii ze rde odnawialnych w wybranych krajach Unii Europejskiej
Organy weryfikacji i kontroli Autoproducenci Kary za niewypenienie obowizku Wspomaganie kosztw wytwarzania
Tabela 2
Kraj
Obowizek zakupu
Technologie
Austria
Operatorzy sieciowi. Firmy obrotu i wielcy odbiorcy energii min. 8% z maych (< 10 MW ) elektrowni e wodnych Wykluczeni, poza przyczonymi do sieci Obligatoryjne stae ceny minimalne, za wyjtkiem energetyki wodnej
Dodatkowe instrumenty wspierajce Obligatoryjne przyczenie do sieci. System opat w taryfie przesyowej kompensujcy wysze koszty wytwarzania
Wielka Brytania Wykluczeni Brak
Operatorzy sieciowi i licencjonowane firmy obrotu energi
Zwolnienie odbiorcw posiadajcych zielone kontrakty z podatku od energii
Brak. Dobrowolny zakup Holandia energii przez odbiorcw. Przygotowywany obowizek zakupu przez operatorw sieciowych Wykluczeni, poza przyczonymi do sieci
Biomasa, biogaz, energia Kompensata wyrwnawcza geotermalna, wiatrowa i soneczna, Urzd Regulacji rwna najwyszej akceptowanej rda konwencjonalne Energetyki cenie energii wytworzonej wspspalajce biopaliwa, w rdach odnawialnych mae elektrownie wodne (< 10 MW ) e J. w. z naciskiem na: biomas, rda konwencjonalne wspspalajce 5 c/kWh Urzd Regulacji Gazu biomas, pochodzc gwnie i Energii (ok. 0,2 z/kWh) z upraw rolin energetycznych, mae elektrownie wodne (< 20 MW ), elektrociepownie e Redukcja iloci certyfikatw Jak dla Austrii; rwnowana iloci nie z naciskiem na: biomas, rda Operator Systemu sprzedanej energii odbiorcom konwencjonalne wspspalajce Przesyowego w roku poprzednim. Wpywa na biopaliwa, mae elektrownie wodne wzrost obcie wynikajcych (< 15 MW ), elektrociepownie e z podatkw od energii Regulowane ceny maksymalne
Zwolnienie z podatku od energii i ulgi w podatku wglowym (CO2)
Wochy
Wytwrcy i importerzy energii w ilociach > 100 GWh/rok. Operator Systemu Przesyowego
Jak dla Austrii; z naciskiem na elektrociepownie opalane biomas lub odpadami komunalnymi
Speniajcy Rwnowane kosztom zakupu wymogi wynikajce energii przez firmy wywizujce z oglnego si z obowizku obowizku zakupu
Szwecja
Odbiorcy energii zasilajcej urzdzenia o mocy mniejszej Biopaliwa, energia geotermalna, ni 10 MW lub soneczna, mae elektrownie wodne firmy dystrybucyjne, gdy (<1,5 MW), energia pywowa i fal odbiorca nie wywizuje si z obowizku Szwedzka Agencja Energii
150% redniej waonej ceny certyfikatw z ostatnich 12 miesicy poprzedzajcych ostatni dzie wypenienia zobowizania za kady brakujcy certyfikat (2004 r. max. 175 SEK, 2005 r. max 240 SEK)
Brak informacji
ELEKTROENERGETYKA
Belgia (Flandria)
Licencjonowani dostawcy energii Urzd Regulacji Energetyki
Energia soneczna, wiatrowa, wodna, biogaz, biomasa, geotermalna, energia pywowa i fal
Od 49,58 w 2001 do 123,95 w 2004 za brakujce 1000 kWh
Wykluczeni
W okresie przejciowym Subsydiowanie kosztw do 2005 r. ceny stae inwestycyjnych 6 c/kWh (ok. 0,24 z/kWh) Utrzymanie subsydiw dla maych elektrowni (0,18 SEK/kWh Gwarancja zakupu przez rzd certyfikatw w 2003 i obnianie do poziomu niesprzedanych na rynku 0,05 SEK/kWh (po ustalonych cenach) w 2009), subsydia dla farm wiatrowych Zachty podatkowe Brak danych i dotacje inwestycyjne dla fotowoltaiki
Zielone certyfikaty
Przechowywanie Brak decyzji Urzd Regulacji Energetyki Urzd Regulacji Energetyki Urzd Regulacji Gazownictwa i Energetyki Operator Systemu Przesyowego Operator Systemu Przesyowego Svenska Kraftnet (Operator Systemu Przesyowego) Urzd Regulacji Energetyki Szwedzka Agencja Energii Operator Systemu Przesyowego Operator Systemu Przesyowego Urzd Regulacji Gazownictwa i Energetyki Urzd Regulacji Energetyki Urzd Regulacji Energetyki Urzd Regulacji Gazownictwa i Energetyki Operator Systemu Przesyowego Operator Systemu Przesyowego Szwedzka Agencja Energii Zarzdzajcy systemem Rejestrator Weryfikator Likwidator
Tabela 3
Kraj
Nominay certyfikatw
Okres wanoci
Austria
100 kWh
24 miesice
ELEKTROENERGETYKA
Limitowane do 25% zielonych obligacji w okresie ktrego dotycz Departament Handlu i Przemysu Ministerstwo Finansw Ministerstwo Przemysu Moliwe po zmianie okresu wanoci certyfikatw Przez okres wanoci certyfikatw Dopuszcza bez ogranicze Rzd (brak szczegowych danych) Moliwe (na 5 lat) Departament Zasobw Naturalnych i Energii Flandrii Urzd Regulacji Energetyki Urzd Regulacji Energetyki
Wielka Brytania
1 MWh
Nielimitowany
Holandia
1, 10, 100, 1000 MWh
12 miesicy
Wochy
100 MWh
1 rok
Szwecja
1 MWh
Nielimitowany (wygasa w momencie rozliczenia)
Belgia (Flandria)
1 MWh
5 lat
Rynek zielonych certyfikatw 1)

Handel certyfikatami Okres likwidacji certyfikatw 2 x rok 4200 Wielko rynku [MWh] Platforma handlu
Tabela 4
Handel midzynarodowy
Kraj
Zakup certyfikatw
Austria
Dostawcy energii
Regionalni dostawcy i rda wytwarzania 1 x rok 9400
Wydzielony rynek na Giedzie Energii Agencja Zakupu Paliw Niekopalnych
Nie dopuszczony
Wielka Brytania
Dostawcy energii
Dostawcy i rda wytwarzania
Nie dopuszczony
Holandia Miesiczny
Dostawcy energii
Dostawcy i firmy energetyczne (producenci) Producenci, importerzy i autoproducenci 1 x rok
1700
Jeszcze nieznana
Bdzie dopuszczony
Wochy
Producenci i importerzy energii
5500
Firma zalena operatora sieci przesyowej
Importerzy musz uzyska krajowe certyfikaty
Szwecja
Uytkownicy energii elektrycznej/dostawcy energii
Producenci, indywidualni odbiorcy kocowi/dostawcy energii
W momencie rozliczenia zobowiza 1 x rok
Cel: osignicie 10 TWH w latach 2003 2010 r. W 2004 r. 3% zuycia energii
Umowy dwustronne przy uyciu platform internetowych, rejestrowane przez Svenska Kraftnet Brak danych
Niedopuszczalny zakup, dopuszczalna wymiana na certyfikat RECS Nie dopuszczony
Belgia (Flandria)
Dostawcy energii
Producenci i dostawcy energii
1)
rdo danych w tabelach 2, 3 i 4: [11]
Dla sprostania naoonym obowizkom, pastwa czonkowskie maj opracowa krajowe programy wspomagania i promocji energii elektrycznej wytwarzanej w odnawialnych rdach energii. Programy takie powinny, oprcz oczywistego przyczyniania si do osignicia wyznaczonych celw wskanikowych: by zgodne z zasadami funkcjonowania wewntrznego rynku energii elektrycznej, uwzgldnia odmiennoci technologiczne i geograficzne dla rnych rde energii odnawialnej, skutecznie promowa wykorzystanie rde energii odnawialnej, stosujc proste i moliwie efektywne rozwizania, zwaszcza w odniesieniu do kosztw, zawiera odpowiedni okres przejciowy, nie krtszy ni 7 lat, w odniesieniu do krajowych systemw wspomagania oraz zapewnia utrzymanie zaufania inwestorw. Komisja Europejska oceni stosowanie dopuszczonych w prawie krajw czonkowskich mechanizmw, zgodnie z ktrymi wytwrca energii elektrycznej otrzymuje porednie lub bezporednie wsparcie. Ponadto, nie pniej ni cztery lata po wejciu dyrektywy w ycie (tj. do 27.10.2005) Komisja przedstawi raport dotyczcy dowiadcze, wynikajcych z rwnolegego stosowania rnych mechanizmw. Dokonana zostanie ocena powodzenia, w tym opacalnoci, systemw wspierajcych i promujcych wykorzystanie energii elektrycznej ze rde odnawialnych, a take, o ile Komisja uzna za konieczne, propozycj utworzenia we Wsplnocie ramowego programu systemw wspierania energii elektrycznej pochodzcej ze rde odnawialnych. W dyrektywie zwrcono take uwag na konieczno oceny rozwiza prawnych i regulacyjnych w odniesieniu do procedur wydawania pozwole lub innych procedur zgodnie z dyrektyw 96/92/WE dotyczc wewntrznego rynku energii elektrycznej, z uwzgldnieniem: ograniczenia w procedurach administracyjnych barier regulacyjnych rozwoju produkcji energii elektrycznej ze rde odnawialnych, uproszczenia procedur administracyjnych i ich efektywnego funkcjonowania (organy, terminy), zapewnienia obiektywnoci, jasnoci i wyeliminowania dyskryminacji w stosowanych reguach, oraz ustalenia organu penicego rol arbitra w sporach pomidzy organami wydajcymi pozwolenia a podmiotami skadajcymi wnioski. Ponadto, w dyrektywie omwiono zagadnienia zwizane z systemami przesyowymi wskazujc na konieczno: zagwarantowania przez operatorw, bez szkody dla utrzymania i sprawnoci sieci, transmisji i dystrybucji energii elektrycznej ze rde odnawialnych, priorytetowego traktowania przez operatora systemu przesyowego rozbudowy urzdze wytwarzajcych ze wskazaniem na rda odnawialne, o ile umoliwia to KSE, wprowadzenia uregulowa prawnych, obejmujcych standardowe wymagania dotyczce ponoszenia kosztw przyczy technicznych oraz zobowizujcych operatora systemu przesyowego i operatorw systemw dystrybucyjnych do przedstawiania wyczerpujcych i szczegowych analiz kosztw kademu producentowi wnioskujcemu o przyczenie, zapobiegania dyskryminacji energii elektrycznej ze rde odnawialnych poprzez stawki przesyowe i dystrybucyjne. Kraje czonkowskie UE powinny wprowadzi wszystkie rozwizania prawne i organizacyjne, wynikajce z dyrektywy 2001/77/WE, do regulacji krajowych najpniej do 27 padziernika 2003 roku (w cigu 2 lat od wejcia w ycie dyrektywy). Polska powinna wprowadzi odpowiednie rozwizania prawno-organizacyjne najpniej do 1 maja 2004 roku. Mona zatem spodziewa si, e jeli kraje czonkowskie nie podejm prb ujednolicenia stosowanych instrumentw, dokona tego Komisja Europejska.
POLSKA POLITYKA W ZAKRESIE ROZWOJU ENERGETYKI ODNAWIALNEJ

Polska, na tle Unii Europejskiej i analizowanych pastw czonkowskich, jest mocno opniona w przygotowaniu i wprowadzaniu spjnej polityki w zakresie pozyskiwania energii ze rde odnawialnych.
6
ELEKTROENERGETYKA
Strategi rozwoju energetyki odnawialnej tworzy Minister rodowiska, jednak wikszo regulacji szczegowych zawartych jest w ustawie Prawo energetyczne i rozporzdzeniach do tej ustawy. Problematyka rozwoju energetyki odnawialnej zostaa co prawda zasygnalizowana ju w Polityce ekologicznej pastwa, ktr Rzd i Sejm przyjy w roku 1991, ale w kolejnych latach niewiele si dziao. Pewne elementy, dotyczce energetyki odnawialnej, znalazy si dopiero w przyjtych w lutym 2000 roku przez Rad Ministrw Zaoeniach polityki energetycznej Polski do roku 2020. Zapisy przywoanych dokumentw byy deklaratywne i nie pozwalay na bezporednie wykorzystanie dla ustalania celw ilociowych oraz tworzenia mechanizmw wspomagania rozwoju OZE. W sierpniu 2001 r. Sejm przyj Strategi rozwoju energetyki odnawialnej. Za cel strategiczny uznano w dokumencie zwikszenie udziau energii ze rde odnawialnych w bilansie paliwowo-energetycznym kraju na poziomie do 7,5% w roku 2010 i do 14% w roku 2020 (w strukturze zuycia nonikw pierwotnych). Wielkoci te okrelono w stosunku do roku odniesienia (1999), kiedy przy cakowitym zuyciu krajowym energii na poziomie 3779 PJ, rda odnawialne day 103,8 PJ co stanowio 2,75%. Struktura wytwarzania energii z OZE w 1999 r. bya nastpujca: energia z biomasy 98,05 % energia wodna 1,83 % energia geotermalna 0,10 % energia wiatru 0,01 % energia soneczna 0,01 % W strategii nie wyznaczono celu w zakresie udziau energii elektrycznej wytwarzanej w OZE w oglnym bilansie. W dokumencie tym znalaza si zapowied opracowania programw wykonawczych rozwoju poszczeglnych rodzajw energii odnawialnej, ktrych wdroenie ma sta si wanym elementem strategii rozwoju energii odnawialnej w kraju. Zgodnie z zapowiedziami rzdu, powinny one powsta do koca 2003 roku. Krajowe dokumenty strategiczne dotykaj wszystkich istotnych zagadnie zwizanych z rozwojem energetyki odnawialnej wcznie z wytycznymi w zakresie projektw lub zmian ustaw dotyczcych: odnawialnych rde energii, prawa energetycznego, prawa budowlanego, prawa o ochronie gruntw rolnych i lenych, oraz Zaoe polityki energetycznej Polski do 2020 roku. Jednak do chwili obecnej nie nastpiy stosowne zmiany w przywoanych ustawach. W dokumencie, przyjtym przez rzd w kwietniu 2002 r. pt. Ocena realizacji i korekta zaoe polityki energetycznej Polski do 2020 zauwaono, e dotychczas stosowane instrumenty nie doprowadziy do znaczcego wzrostu wykorzystania odnawialnych rde energii. Zasugerowano, e rozporzdzenie Ministra Gospodarki, regulujce kwestie realizacji wspomnianego obowizku (zakupu energii i ciepa ze rde odnawialnych) wymaga uzupenienia o zasady handlu tzw. zielonymi certyfikatami uatwiajcymi obrt energi pochodzc ze rde odnawialnych, niezalenie od miejsca jej produkcji. Podstawowe oglne regulacje prawne, dotyczce energetyki odnawialnej, zawarte s w ustawie Prawo energetyczne. Ostatnia nowelizacja tej ustawy z 2002 r. wprowadzia nowe zapisy dotyczce OZE, ktre obowizuj od 1 stycznia 2003 roku. Najwaniejszy jest art. 9a, zobowizujcy przedsibiorstwa energetyczne, zajmujce si obrotem energi elektryczn, do zakupu energii elektrycznej z OZE i jej odsprzeday bezporednio lub porednio odbiorcom dokonujcym zakupu energii elektrycznej na wasne potrzeby. Podobny obowizek ciy na przedsibiorstwach zajmujcych si obrotem, przesyaniem i dystrybucj ciepa w stosunku do ciepa wytwarzanego z OZE (w iloci nie wikszej ni zapotrzebowanie odbiorcw przyczonych do sieci). Ustawa zawiera rwnie zapisy okrelajce sankcje za niewywizywanie si przedsibiorstw energetycznych z naoonego obowizku zakupu energii odnawialnej. Kto nie przestrzega obowizkw zakupu energii elektrycznej i ciepa z OZE podlega od 1 stycznia 2003 r. karze pieninej w wysokoci do 15% przychodu, osignitego w poprzednim roku podatkowym, ktr wymierza prezes URE (art. 56). Jest to duy postp w stosunku do wczeniejszych regulacji prawnych. Jak wynika bowiem z dowiadcze krajw europejskich, odpowiednio zwymiarowana
ELEKTROENERGETYKA
wielko kar skutecznie zachca do wypenienia naoonych zobowiza, a np. w Wielkiej Brytanii stanowi ekwiwalent dotowania ceny energii. Obowizek zakupu energii odnawialnej przez firmy energetyczne, zajmujce si przesyem i obrotem energi elektryczn i ciepa, wprowadzono po raz pierwszy rozporzdzeniem Ministra Gospodarki z dnia 2 lutego 1999 r. w sprawie obowizku zakupu energii elektrycznej i ciepa ze rde niekonwencjonalnych oraz zakresu tego obowizku. Dokument ten nie wyczerpywa jednak wszystkich zagadnie zwizanych z rozwojem OZE. Kolejnym dokumentem byo rozporzdzenie Ministra Gospodarki z dnia 15 grudnia 2000 r. w sprawie obowizku zakupu energii elektrycznej ze rde niekonwencjonalnych i odnawialnych oraz wytwarzanej w skojarzeniu z wytwarzaniem ciepa, a take ciepa ze rde niekonwencjonalnych i odnawialnych oraz zakresu tego obowizku. Od 1 lipca 2003 r. obowizuje ju zgodnie z ostatni nowelizacj Prawa energetycznego, rozporzdzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Spoecznej z 30 maja 2003 r. w sprawie szczegowego zakresu obowizku zakupu energii elektrycznej i ciepa z odnawialnych rde energii oraz energii elektrycznej wytwarzanej w skojarzeniu z wytwarzaniem ciepa (DzU 2003.104.971). Zawiera ono dalsze uszczegowienie zapisw, w tym okrelajcych wielkoci zakupu energii elektrycznej wytwarzanej w skojarzeniu. Nie ma w nim jednak adnych zapisw dotyczcych handlu zielonymi certyfikatami, o czym mwi Ocena realizacji i korekta zaoe polityki energetycznej... W tej sytuacji nadal brak jest rozwiza formalno-prawnych, take w prawie powszechnym i gospodarczym, umoliwiajcych m. in. wprowadzenie mechanizmu zielonych certyfikatw, a tym bardziej uznania ich za penoprawny walor giedowy. Wrd odnawialnych rde energii najwiksze znaczenie dla produkcji energii elektrycznej maj energetyka wiatrowa i energetyka wodna przepywowa. W najbliszych latach mona spodziewa si te wzrostu udziau biomasy w produkcji energii elektrycznej. Paliwo to ma najwikszy udzia w bilansie energetycznym rde odnawialnych, aczkolwiek jego wykorzystanie do produkcji energii elektrycznej jest dzi praktycznie zerowe. Prowadzone s jednak, m.in. na Politechnice Czstochowskiej, prby wykorzystania biomasy jako paliwa dodatkowego w energetycznych kotach fluidalnych.
MIEJSCE ZIELONYCH CERTYFIKATW W DOKUMENTACH POLITYCZNYCH UNII EUROPEJSKIEJ I W POLSCE

Unia Europejska jak dotd nie narzuca krajom czonkowskim sposobw promowania rozwoju OZE i zapewnienia wzrostu produkcji energii z tych rde. Mechanizm zielonych certyfikatw nie jest najczciej stosowanym instrumentem. Rzd polski z kolei nie wypracowa jak dotd spjnej i przejrzystej strategii wspierania rozwoju OZE. Tym niemniej, w kadym kolejnym dokumencie przywizuje si coraz wiksz wag do mechanizmu zielonych certyfikatw. W Strategii rozwoju energetyki odnawialnej certyfikaty s wymienione, obok konkursw i przetargw, jako jeden z instrumentw, jakie powinien stosowa Minister waciwy ds. gospodarki w ramach systemu wspierania OZE. W Programie rozwoju energetyki wiatrowej w Polsce na lata 2002 2005 proponuje si ju wprowadzenie mechanizmu zielonych certyfikatw jako uzupeniajcego do mechanizmu zobowiza ilociowych. Wrd zaoe do opracowania mechanizmu wymienia si m.in.: zapewnienie producentom energii ze rde odnawialnych stabilnych (w okrelonym okresie, min. 8 lat od momentu powstania inwestycji okres spaty kredytu) oraz przewidywalnych warunkw sprzeday energii elektrycznej oraz zielonych certyfikatw, tj. warunkw pozwalajcych na minimalizacj ryzyka inwestycyjnego (np. przez wprowadzenie minimalnej ceny na zielone certyfikaty), wprowadzenie jasnych i jak najprostszych warunkw obrotu zielonymi certyfikatami tak, aby procedury sprzeday, zakupu oraz inne towarzyszce transakcjom byy nieuciliwe niezalenie od iloci certyfikatw, zapewnienie wsparcia finansowego dla obrotu na rynku zielonych certyfikatw (np. kredyty, zabezpieczenia, gwarancje bankowe). Jak dotd nie powsta jednak projekt takiego systemu, nie zaproponowano te odpowiednich zapisw regulacji prawnych.
8
ELEKTROENERGETYKA
WIADECTWO POCHODZENIA ENERGII ELEKTRYCZNEJ Z OZE A ZIELONY CERTYFIKAT

Dyrektywa 2001/77/WE (art. 5) zobowizuje pastwa czonkowskie do stworzenia, nie pniej ni do 27 padziernika 2003 r., systemu gwarancji pochodzenia energii elektrycznej z OZE. wiadectwo gwarancji pochodzenia, wydawane na podstawie odpowiedniego wniosku, musi okrela rdo, z ktrego pochodzi produkowana energia elektryczna, czas i miejsce jej wytwarzania, a w odniesieniu do urzdze hydrotechnicznych moc produkcyjn tych urzdze. wiadectwo pochodzenia ma uatwi wytwrcom energii elektrycznej udowodnienie faktu, e sprzedawana przez nich energia elektryczna jest wytwarzana w rdach odnawialnych, a konsumentom wybr midzy energi elektryczn pochodzc ze rde odnawialnych i konwencjonalnych. Pastwo czonkowskie moe wyznaczy jeden lub kilka organw, nie prowadzcych dziaalnoci wytwrczej i obrotu, do sprawowania nadzoru nad wydawaniem wiadectw pochodzenia. Wprowadzenie wiadectw gwarancji pochodzenia energii wymaga wprowadzenia odpowiednich mechanizmw, zapewniajcych dokadno i wiarygodno danych w gwarancji pochodzenia, obejmujcych nie tylko energi elektryczn wytwarzan przez elektrownie wycznie z zasobw odnawialnych, ale take proporcjonaln cz energii wytwarzanej w rdach wielopaliwowych, zuywajcych take paliwa konwencjonalne oraz energi elektryczn pochodzc z elektrowni wodnych zbiornikowo-pompowych, wytworzon na przepywie naturalnym. wiadectwo gwarancji pochodzenia energii nie jest wymienialnym zielonym certyfikatem. Moe jednak suy jako dokument potwierdzajcy wyprodukowanie okrelonej iloci energii ze rde odnawialnych dla wydania zielonego certyfikatu. Wprowadzenie mechanizmu wydawania wiadectw pochodzenia energii moe zatem przyspieszy rozwj systemu zielonych certyfikatw. Uzyskanie wiadectwa gwarancji pochodzenia energii ze rde odnawialnych nie oznacza automatycznego przyznania zielonego certyfikatu. Z systemu zielonych certyfikatw moe bowiem by wyczona pewna grupa producentw, np. elektrownie wodne przepywowe o mocy wikszej ni 10 MW. Jednoczenie panuje przekonanie, e zielone certyfikaty mog stanowi rwnie wiadectwo gwarancji pochodzenia energii dla przyjtego zestawu i zakresu mocy rde odnawialnych.
GWNE ELEMENTY SYSTEMU CERTYFIKACJI ENERGII ZE RDE ODNAWIALNYCH ZIELONYCH CERTYFIKATW

Zielonych certyfikatw mona uywa m.in.: do udokumentowania spenienia obowizku zakupu lub wytworzenia energii ze rde odnawialnych albo korzystania ze specjalnych taryf, na wolnym rynku zielonej energii, do etykietowania zielonej energii, do wspierania rozwoju energetyki odnawialnej, np. do zwolnienia z podatku, przy imporcie i eksporcie energii, do monitorowania rozwoju energetyki odnawialnej, do gwarancji pochodzenia energii odnawialnej. W Polsce certyfikaty postrzegane s jako dokumenty, ktre mog by uyte do: wypenienia istniejcego ju obowizku zakupu energii z OZE, promocji ekologicznego wizerunku duych przedsibiorstw, co moe sta si wane w przypadku rozwinicia szerszej kampanii promocyjnej, zaspokojenia zapotrzebowania na energi OZE ze strony indywidualnych odbiorcw.
Popyt na zielone certyfikaty

Warunkiem utworzenia rynku certyfikatw jest wykreowanie popytu na nie. Popyt na zielone certyfikaty moe by ksztatowany przez:
ELEKTROENERGETYKA
naoenie na grup przedsibiorstw funkcjonujcych na rynku energii obowizku zakupu pewnej liczby certyfikatw w okrelonym czasie przez kolejnych uczestnikw, biorcych udzia w dostawie energii (mechanizm zobowiza ilociowych), naoenie na odbiorcw energii obowizku zakupu certyfikatw po ustalonej z gry cenie, skadanie ofert (przetarg) kupna certyfikatw, kreowanie popytu niewymuszonego. Mechanizm zobowiza ilociowych Mechanizm zobowiza ilociowych polega na naoeniu na wybranych uczestnikw procesu wytwarzania energii elektrycznej obowizku wykazania si odpowiednim udziaem OZE w bilansie energii elektrycznej, np. w postaci procentowego udziau OZE w bilansie lub fizycznie okrelonych iloci energii (kWh). Obowizek posiadania okrelonej liczby certyfikatw moe by naoony na rne ogniwa w acuchu dostaw energii elektrycznej: producentw, przedsibiorstwa przesyu, dystrybutorw i odbiorcw kocowych. Obowizek zakupu zielonych certyfikatw po ustalonej z gry cenie minimalnej Mechanizm jest podobny do mechanizmu zobowiza ilociowych, ustala jednak minimaln cen certyfikatu. Przetarg Zapotrzebowanie na zielone certyfikaty mona te generowa przez organizowanie na nie przetargw. Wyrnia si dwa typy przetargu: kontyngentowy przetarg ogasza si na ustalon wielko energii odnawialnej w kadej rundzie przetargowej, budetowy w kadej rundzie przetargowej ustala si efektywn wielko budetu. Przetargi na zielone certyfikaty umoliwiaj sterowanie wybranymi rodzajami OZE, poniewa moliwe jest wyszczeglnienie skadnikw i lokalizacji OZE. System taki jest stosowany najczciej w celu stymulowania rozwoju niektrych technologii np. fotowoltaiki. Popyt niewymuszony Zielone certyfikaty s przedmiotem obrotu midzy zainteresowanymi, a cen certyfikatu wyznacza rynek. W przypadku istnienia tylko popytu niewymuszonego, zielone certyfikaty otrzymuj odbiorcy kocowi, cznie z zakupion energi elektryczn. Jakkolwiek administracja rzdowa nie ingeruje w sam mechanizm, to wymaga on jednak najczciej od pastwa stosowania zacht poprzez instrumenty podatkowe. Moliwe jest oczywicie czenie kilku sposobw pobudzania popytu na zielone certyfikaty. Podstawowym mechanizmem jest najczciej mechanizm zobowiza ilociowych.
System zielonych certyfikatw

Zarzdzanie systemem i wydawanie zielonych certyfikatw Zarzdzanie systemem zielonych certyfikatw Zarzdzanie systemem zielonych certyfikatw moe by skoncentrowane w jednym (np. w USA) lub dwch (w systemach europejskich) organach. S to: organ zarzdzajcy (The Executive Body) oraz organ wydajcy certyfikaty (The Issuing Body). Rol organu zarzdzajcego jest okrelenie regu, wedug ktrych ma dziaa rynek certyfikatw oraz wykreowanie pocztkowego zapotrzebowania na certyfikaty. W Polsce rol t moe peni: Minister rodowiska, odpowiedzialny za polityk w zakresie odnawialnych rde energii, Minister Gospodarki, Pracy i Polityki Spoecznej, odpowiedzialny za polityk energetyczn oraz okrelajcy zakres obowizkw dotyczcych zakupu energii ze rde odnawialnych, Prezes Urzdu Regulacji Energetyki, regulujcy rynek paliw i energii i promujcy warunki konkurencji.
10
ELEKTROENERGETYKA
Wydawanie zielonych certyfikatw Techniczne zadania zwizane z prowadzeniem systemu realizuje organ wydajcy certyfikaty. W wikszoci systemw s to: akredytacja wytwrcw, wydawanie zielonych certyfikatw, monitorowanie wdraania systemu, raportowanie do organu zarzdzajcego, rejestracja (o ile roli tej nie peni oddzielna instytucja) i wycofywanie certyfikatw. Organ wydajcy certyfikaty powinien spenia dwa istotne kryteria: powinien by wystarczajco niezaleny i wiarygodny, aby zapewni niezawodno i poufno na rynku; z tego powodu firma/organizacja penica t rol nie moe by wytwrc energii lub posiadaczem certyfikatu, powinien by zdolny do zbierania i zarzdzania du iloci danych. Organem wydajcym zielone certyfikaty mog by: organ publiczny lub administracyjny, operator systemu przesyowego i inne organizacje. Potrzebne dane znajduj si u operatora systemu przesyowego. Std te OSP jest najczciej wybierany do penienia roli organu wydajcego certyfikaty. W przypadku, gdy nie jest to OSP, rol t przejmuje kto inny, np. regulator rynku energii. Nawet wwczas jednak wsppraca z operatorem jest niezbdna. Dowiadczenia europejskie w tej kwestii s rne. Przykadowo, w krajach skandynawskich, we Woszech i Holandii, rol t peni OSP, w Austrii jest to regulator, w Wielkiej Brytanii niezalena firma konsultingowa The Green Certificate Company. Najczciej jednak rol t peni OSP. W Polsce rol organu wydajcego certyfikaty mogyby peni: Polskie Sieci Elektroenergetyczne jako operator Krajowego Systemu Energetycznego posiadaj dostp do danych wytwrcw systemowych oraz poprzez dystrybutorw do danych maych wytwrcw; wiza si jednak to musi z koniecznoci penego uniezalenienia OSP od obrotu i wytwarzania energii elektrycznej; Urzd Regulacji Energetyki jest niezaleny, ale moe mie problem z pozyskaniem, zarzdzaniem i weryfikacj duej iloci danych; Gieda Energii jest bardzo dobrze przygotowana do zarzdzania obrotem certyfikatami, problem stanowiyby pozyskanie danych o produkcji energii ze rde odnawialnych i ich weryfikacja; inne organizacje np. Krajowy Depozyt Papierw Wartociowych, Agencja Rynku Energii lub specjalnie utworzona instytucja podstawowym problemem w przypadku takiego wyboru moe by nieznajomo rynku energii integralnie zwizanego z rynkiem zielonych certyfikatw, co wie si z koniecznoci rozbudowy segmentu weryfikujcego certyfikaty lub dodatkowymi kosztami zwizanymi z zatrudnieniem porednikw. W kadej z tych opcji podstaw wydania certyfikatu bdzie potwierdzenie faktu wyprodukowania energii elektrycznej z OZE przez operatorw systemw dystrybucyjnych lub operatora systemu przesyowego. Organ wydajcy certyfikaty moe peni te inne funkcje w systemie zielonych certyfikatw, np. zajmowa si take wycofywaniem certyfikatw z rynku. Zasady wydawania i zawarto certyfikatu Dostp technologii i urzdze do systemu certyfikacji Jakkolwiek teoretycznie prawo do objcia zielonymi certyfikatami powinny mie wszystkie technologie produkcji energii ze rde odnawialnych, to w praktyce kraje stosuj dodatkowe kryteria, ktre ograniczaj ten dostp. Ponadto kade urzdzenie, z ktrego produkcja ma by objta certyfikacj, musi zosta akredytowane w oparciu o przyjte definicje odnawialnych rodzajw energii lub technologii, czasem wiek urzdzenia. Moe wic zosta wprowadzone rozrnienie pomidzy rodzajami energii np. ze wzgldu na zrnicowane oddziaywanie na rodowisko. Mogoby to wyraa si w formie wykluczenia pewnych rodzajw energii z systemu, np. duej energetyki wodnej lub przyznania tej samej iloci wyprodukowanej energii rnej liczby certyfikatw. Z systemu mog by wyczone take urzdzenia, uruchomione przed okrelon dat.
ELEKTROENERGETYKA
11
Systemy certyfikatw w wikszoci krajw nie obejmuj duej energetyki wodnej. W Polsce, wobec zaliczenia do rde energii odnawialnej elektrowni wodnych bez wzgldu na wielko mocy zainstalowanej, sprawa ta bdzie musiaa by rozstrzygnita. Zrnicowanie certyfikatw W wikszoci systemw certyfikaty s traktowane jednakowo. W efekcie, do wypenienia zobowiza wykorzystywane s najtasze certyfikaty. Moliwe jest ich zrnicowanie poprzez ustalenie szczegowych zobowiza do zakupu energii wyprodukowanej w okrelonej technologii produkcji, np. w celu promocji wykorzystania urzdze fotowoltaicznych. Taka polityka prowadzi jednak do skomplikowania systemu i podraa handel zielonymi certyfikatami. Utrzymanie zasady rwnoci traktowania certyfikatw wymaga od pastwa zastosowania innych instrumentw, stymulujcych rozwj technologii o wikszych kosztach wytwarzania energii. Forma fizyczna certyfikatu Istniej zasadniczo dwie moliwoci nadania formy fizycznej certyfikatom: zapis elektroniczny lub zapis papierowy. Ze wzgldu na wygod i praktyczno naleaoby przyj zapis elektroniczny jako powszechnie stosowany. W przypadku traktowania zielonych certyfikatw jako papierw wartociowych wymagana jest specjalna procedura postpowania z nimi, wynikajca z prawa dotyczcego obrotu papierami wartociowymi. Informacje zawarte w certyfikacie Informacja w certyfikacie musi by ujednolicona. Powinna ona z jednej strony dostarczy wszystkich potrzebnych danych uczestnikowi rynku, z drugiej umoliwia ocen funkcjonowania rynku i potrzeb ewentualnych modyfikacji, a take zaprojektowanie i prowadzenie bazy elektronicznej. Zakres informacji moliwych do podania czsto zaley od dostpnoci danych i moliwoci ich weryfikacji. Certyfikat powinien zawiera nastpujce podstawowe informacje: niepowtarzalny numer identyfikacyjny certyfikatu, dat wydania certyfikatu i okres wanoci, nomina certyfikatu, dane identyfikujce producenta energii: nazw producenta, numer identyfikacyjny urzdzenia, rodzaj technologii OZE, moc zainstalowan urzdzenia, dat rozpoczcia uytkowania, lokalizacj przedsibiorstwa (urzdzenia). Dodatkowo certyfikat moe zawiera: informacje o potencjalnej wielkoci uniknitej emisji CO2, SO2, NOx, jako uzyskanych w wyniku handlu korzyci rodowiskowych (oszacowanie tych wielkoci nie jest jednak atwe); informacje o finansowym wsparciu produkcji np. w ramach pomocy publicznej (informacja taka nie jest z reguy konieczna w systemach krajowych). Najwiksz trudno moe sprawi przesdzenie, jaki powinien by nomina i okres wanoci certyfikatu. Nomina certyfikatu Nomina certyfikatu wyraany jest w standardowej jednostce produkcji energii elektrycznej, stanowicej wielokrotno kilowatogodzin. Ustalenie nominau powinna poprzedza analiza nastpujcych elementw: wielko i rodzaj podmiotw dziaajcych na rynku (im mniejsi s uczestnicy, np. odbiorcy energii, tym mniejszy musi by nomina), wielko kosztw transakcyjnych (kady certyfikat musi by wydany, zarejestrowany, przetransferowany i wycofany im mniejszy nomina, tym wiksze koszty, zwizane z jego obsug),
12
ELEKTROENERGETYKA
wielko producentw zielonej energii wikszy nomina certyfikatu moe utrudni dostp do rynku maym przedsibiorstwom, nie mogcym wyprodukowa w jednym miejscu duej iloci energii. Opinie w Polsce s w tej sprawie podzielone. W wikszoci przypadkw przewaa pogld o ustanowieniu nominau na poziomie 1 MWh, co odpowiada producentom energii wiatrowej, maej energetyce wodnej i producentom energii z biomasy, ale utrudnia lub uniemoliwia uczestnictwo w handlu certyfikatami producentom energii z ogniw fotowoltaicznych. Okres wanoci certyfikatu Certyfikat pozostaje wany do czasu jego wycofania, inaczej mwic skonsumowania przez waciciela. Skonsumowanie certyfikatu moe, w zalenoci od ustalonych regu, nastpi poprzez wykorzystanie do wypenienia zobowiza ekologicznych, np. ograniczenia emisji SO2, NOx, CO2 lub wypenienia obowizku poday wzgldnie zuycia odpowiedniej iloci zielonej energii. Poszczeglne pastwa mog wprowadzi dodatkowe ograniczenia dotyczce terminu wanoci. Okres wanoci certyfikatu w duym stopniu wpywa na jego cen, warunki handlu midzynarodowego, efektywno strategii poszczeglnych przedsibiorstw (moliwo przechowywania na okresy realizacji pniejszych zobowiza). Opinie w Polsce w tej sprawie s rwnie podzielone. Zwolennicy jednorocznego terminu wanoci certyfikatu uwaaj, e stymulowa to bdzie rozwj odnawialnych rde energii i uatwi rozliczanie spek dystrybucyjnych z corocznych obowizkw zakupu zielonej energii. Zwolennicy duszego terminu wanoci twierdz, e dopiero wtedy nastpi rozwj tych rde, z uwagi na moliwo lepszego planowania inwestycji. Obrt, przechowywanie i przenoszenie praw Certyfikat jako przedmiot handlu Zielony certyfikat, bdcy przedmiotem handlu, posiada cen rynkow, zmienn w zalenoci od popytu i poday. O poday decyduj: koszty wytwarzania energii w danej technologii OZE, dostpno zasobw, zachty finansowe do rozwoju nowych mocy i wzrostu produkcji. Popyt kreuj: wielko obowizku zakupu energii z OZE, wybory konsumentw, zachty do zakupu energii z OZE lub zielonych certyfikatw. Na ksztat rynku w decydujcym stopniu wpywa polityka pastwa, poniewa rzd: okrela minimalne zapotrzebowanie na energi z OZE, wprowadzajc obowizek zakupu lub inne zachty w stosunku do uczestnikw rynku; wpywa na poda poprzez okrelenie, ktre z rodzajw zasobw odnawialnych maj prawo uczestniczy w rynku lub decydujc o poziomie wsparcia produkcji; okrela cechy, jakimi charakteryzuje si certyfikat (jego nomina, okres wanoci, rodzaj wymaganych informacji); ustala zasady handlu certyfikatami: okrela uczestnikw rynku i rodzaje rynkw, na ktrych certyfikaty s sprzedawane; okrela warunki finansowe handlu, w tym kary za niewypenienie zobowiza. Podmioty uczestniczce w handlu Uczestnictwo w handlu certyfikatami moe by ograniczone do minimum, np. tylko do przedsibiorstw, ktre maj obowizek zakupu energii z OZE a do opcji bez ogranicze, w ktrej kady moe sprzedawa i kupowa certyfikaty. Im mniejsza ilo uczestnikw, tym atwiej kontrolowa handel i wypenianie zobowiza. Wraz ze wzrostem liczby uczestnikw zwiksza si natomiast konkurencyjno midzy nimi i pynno rynku. W kadym przypadku istnieje obowizek rejestracji lub akredytacji podmiotw uczestniczcych w handlu. Biorc pod uwag, e przynajmniej w pierwszej fazie dziaania tego mechanizmu w Polsce, wykorzystywany on bdzie do wypenienia obowizku zakupu energii z OZE, okrelonego w rozporzdzeniu Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Spoecznej, w sprawie szczegowego obowizku zakupu energii elektrycznej i ciepa z odnawialnych rde energii..., uczestnicy
ELEKTROENERGETYKA
13
rynku mogliby by w tej fazie ograniczeni do producentw, przedsibiorstw zobowizanych do zakupu energii z OZE oraz brokerw/instytucji finansowych. Mechanizm handlu Zielone certyfikaty mog by przedmiotem handlu pomidzy dwoma stronami lub na giedzie. Transakcje dokonywane na giedzie mog by automatycznie rejestrowane w elektronicznej bazie danych, informacja o zawartej umowie dwustronnej musi by dostarczona prowadzcemu baz danych. Dotychczas, ze wzgldu na wczesn faz rozwoju rynku certyfikatw, zawierane s najczciej kontrakty dwustronne. Tym niemniej dokonywanie transakcji certyfikatami na giedzie ma wiele zalet, ktre warto rozway przy ustaleniu regu tego rynku, a mianowicie: prowadzenie transakcji poprzez gied zwiksza przejrzysto rynku; na giedzie mona zrwnoway krtkoterminowe wahania poday i popytu ; gieda moe wspomaga rozwj instrumentw finansowych zmniejszajcych ryzyko, np. zmiennoci ceny certyfikatw; transakcje giedowe mog by automatycznie rejestrowane, gdy w przypadku handlu dwustronnego konieczne jest dodatkowe powiadamianie administratora systemu. W pocztkowej fazie wdraania mechanizmu, na niedojrzaym rynku, porednictwo brokerw moe by niezbdne. Dziaania brokerw zwikszaj liczb transakcji i pynno rynku (opcja wystpujca najczciej w Europie). Handel zielonymi certyfikatami moe odbywa si take na rynku autonomicznym (standalone market). Korzystanie z baz elektronicznych i internetu uatwia dostp do rynku. Uruchomienie takiego rynku wymaga jednak czasu. Forma ta powinna by zatem wprowadzana z wyprzedzeniem. W przypadku wczeniejszego naoenia obowizku zakupu energii OZE (jak w Polsce), naturalne s preferencje dla kontraktw dwustronnych. Utrzymywanie si jednak takiej formy rynku moe ograniczy liczb transakcji co sprawi, e rynek przez wiele lat nie uzyska wystarczajcej pynnoci. Moliwa jest rwnie opcja handlu zielonymi certyfikatami na giedzie papierw wartociowych, aczkolwiek jak dotd nie jest to praktykowane. Plusem takiej opcji jest fakt, e Gieda Papierw Wartociowych w Polsce ju istnieje. Problemem jest spenienie przez zielone certyfikaty statusu papieru wartociowego. Dyskusyjny pozostaje bowiem status prawny certyfikatu, dotyczcego korzyci rodowiskowych. Przynajmniej w pocztkowej fazie handel zielonymi certyfikatami powinien by powizany z handlem energi elektryczn na rynku kontraktowym lub giedzie energii. Przechodzc do samoistnego rynku certyfikatw, zaleca si moliwie szybkie rozwinicie autonomicznego rynku elektronicznego lub portalu internetowego. Czstotliwo przeprowadzania transakcji Transakcje na rynku zielonych certyfikatw mog by prowadzone: nieprzerwanie, okresowo w trakcie trwania okresu wypeniania zobowiza, pod koniec okresu wypeniania zobowiza. Nie ma adnych zasadniczych przeciwwskaza, aby transakcje na rynku prowadzone byy nieprzerwanie, pod warunkiem rejestrowania daty ich zawarcia. Pewne ograniczenia mog by wprowadzone w pocztkowej fazie dziaania systemu z uwagi na niewielki obrt przy duych kosztach utrzymania systemu. Przechowywanie certyfikatw (banking) i poyczanie pod zastaw przyszych certyfikatw (borrowing). Ustanawiajc zasady i reguy systemu naley okreli czy: certyfikaty niewykorzystane w danym okresie rozliczeniowym (np. roku) mog by uyte na pokrycie zobowiza w roku (latach) nastpnym (banking); w przypadku braku moliwoci wypenienia zobowiza w danym okresie rozliczeniowym dopuszcza si ich pokrycie certyfikatami z produkcji energii z OZE w okresie pniejszym (borrowing).
14
ELEKTROENERGETYKA
Rozwaenie tych problemw jest konieczne z nastpujcych powodw: prognoza wielkoci produkcji energii ze rde odnawialnych moe rozmin si z naoonymi zobowizaniami do posiadania certyfikatw na zielon energi w danym roku; istnieje pewne przesunicie pomidzy zapotrzebowaniem a produkcj energii ze rde odnawialnych; z jednej strony moe nie by natychmiastowego zapotrzebowania na produkcj z duego rda, z drugiej strony poda moe nie nada za zwikszonym niespodziewanie popytem; przechowywanie i poyczanie certyfikatw moe pomc w stabilizowaniu rynku w sytuacjach nagego wzrostu zapotrzebowania na energi z OZE lub nadmiaru poday. Ma to szczeglne znaczenie na wstpnym etapie rozwoju rynku energii z OZE. Wycofywanie certyfikatw z rynku Wycofanie certyfikatw nastpuje w momencie ich wykorzystania przez waciciela do osignicia okrelonych celw, np. do udokumentowania wywizania si z obowizku zakupu zielonej energii, sprzeday zielonej energii odbiorcy kocowemu, identyfikacji pochodzenia energii i uzyskanych korzyci rodowiskowych, praw konsumenta do zwrotu czci taryfy lub podatku. Certyfikaty mog by take skupowane i wycofywane z rynku przez pozarzdowe organizacje ekologiczne w celu zwikszenia produkcji zielonej energii lub przez rne firmy dla poprawy wizerunku publicznego. Wycofywaniem certyfikatw z rynku zajmuje si organ do tego powoany, ktrym moe by rwnie organ wydajcy certyfikaty. Fakt usunicia certyfikatu wraz z informacj o podmiocie, ktry go wykorzysta jest rwnie raportowany do organu kontrolujcego wypenianie zobowiza. Rejestracja certyfikatw Sposb rejestracji certyfikatw zaley od ich fizycznej formy. Jeli certyfikaty przyjmuj form elektroniczn, w bazie danych musi by rejestrowany kady etap ich uytkowania (wydawanie, obrt, wycofanie z rynku). Aczkolwiek moliwe jest tworzenie kilku rejestrw handlowych zielonych certyfikatw, odpowiedzialnych za zarzdzanie zmianami wasnociowymi, to jednak praktyczne jest skoncentrowanie tych operacji w jednym miejscu, ktre atwo kontrolowa. Rejestr certyfikatw Rejestracja transakcji certyfikatami i ich obiegu odbywa si poprzez rejestr certyfikatw. Rejestr ten moe prowadzi specjalna jednostka lub organ wydajcy certyfikaty, penicy t rol w wikszoci krajw, w ktrych wprowadzono system zielonych certyfikatw. Organ ten bowiem prowadzi bazy danych, umoliwiajce wydawanie i wycofywanie certyfikatw. Przenoszenie informacji midzy bazami danych jest znacznie uatwione, jeli wszystkie te bazy znajduj si w jednym miejscu. Zebranie tych uprawnie i odpowiedzialnoci w jednym organie pozwala zatem unikn problemw komunikacyjnych i bdw pomidzy instytucjami, zbierajcymi poszczeglne rodzaje danych i informacji. Organ rejestrujcy nie moe by zaangaowany w handel certyfikatami. W rejestrze certyfikatw odnotowywane s operacje przenoszenia praw wasnociowych, co umoliwia przenoszenie certyfikatw na rne rachunki, take midzynarodowe, bez wzgldu na ich umiejscowienie, pod warunkiem stworzenia odpowiedniej sieci przekazywania informacji i zabezpieczenia przed oszustwem. Rejestracja wydania certyfikatu Zapis rejestrujcy wydanie zielonego certyfikatu moe zosta dokonany na koncie producenta energii, po odczytaniu danych z licznika i przesania do bazy danych. Rejestracja transakcji Handel zielonymi certyfikatami rejestrowany jest w przypadku zapisu cyfrowego przez przepisanie certyfikatu z jednego rachunku na drugi, bez wzgldu na to czy odbywa si to w ramach jednego czy kilku rejestrw.
ELEKTROENERGETYKA
15
Rejestracja wycofania zielonych certyfikatw z rynku Zuycie certyfikatu (np. w celu wypenienia zobowizania), jak i wyganicie certyfikatw, jeli nie zostay zuyte, musz by dokonane poprzez usunicie odpowiednich zapisw w bazach danych. Schemat procesu certyfikacji zielonej energii przedstawiono na rysunku 2.
POTWIERDZENIE PRODUKCJI Z OZE FIRMY PRZESYOWE I DYSTRYBUCYJNE
ORGAN ZARZDZAJCY SYSTEMEM
ORGAN WYDAJCY CERTYFIKATY
REJESTR CERTYFIKATW
ORGAN WYCOFUJCY CERTYFIKATY
PRODUCENT ENERGII Z OZE
RYNEK ZIELONYCH CERTYFIKATW
KUPUJCY CERTYFIKATY
Rys. 2. Schemat certyfikacji zielonej energii
MIDZYNARODOWY HANDEL ZIELONYMI CERTYFIKATAMI

Midzynarodowy handel zielonymi certyfikatami jest oczywicie moliwy, aczkolwiek do utrudniony ze wzgldu na zrnicowan polityk poszczeglnych pastw oraz wynikajce z tego rnice pomidzy systemami. Wikszo krajw prowadzi polityk na rzecz rozwoju krajowych odnawialnych rde energii, poprawy jakoci lokalnego rodowiska, zrnicowania struktury paliwowej produkcji energii, zwikszenia niezalenoci od importu paliw i energii oraz rozwoju obszarw wiejskich. Zrnicowany jest te system stosowanych subwencji. W efekcie, certyfikaty pochodzce z rnych krajw mog nie by w peni zamienne. Midzynarodowy obrt zielonymi certyfikatami rozwija si stopniowo. Dochodzi do porozumie o wzajemnym uznawaniu certyfikatw midzy krajami, w ktrych warunki i ksztat systemw s podobne, np. pomidzy Szwecj a Dani. Trwaj obecnie prace nad stworzeniem systemu midzynarodowego handlu certyfikatami. Prowadzi je midzy innymi organizacja RECS (Renewable Eenergy Certificate System). Zrzesza ona ponad 170 instytucji i przedsibiorstw, wrd ktrych s producenci energii, przedsibiorstwa obrotu energi, organizacje wydajce certyfikaty, agencje rzdowe i firmy konsultingowe z 15 krajw Europy Zachodniej. RECS powstaa jako platforma dyskusji nad wspieraniem rozwoju rynku energii odnawialnej poprzez system certyfikatw. Zajmuje si ona ujednoliceniem systemw zielonych certyfikatw w rnych krajach, aby umoliwi midzynarodowy obrt certyfikatami.
16
ELEKTROENERGETYKA
Podjto take inne prby tworzenia platformy wymiany informacji w zakresie rozwoju mechanizmu zielonych certyfikatw, np. w ramach projektu TRECIN, ale nie wyszy one poza faz wstpnych koncepcji. Tymczasem w ramach RECS zakoczono we wrzeniu 2002 r. dwuletni faz pilotow, ktrej celem byo: wypracowanie minimalnego zestawu wsplnych definicji i kryteriw do tworzenia, transferu i wycofywania certyfikatw, przetestowanie, czy wypracowany system jest operacyjny (zawierane s transakcje) realistyczny, zdolny do modyfikacji, przejrzysty, z akceptowalnymi kosztami wdroenia i transakcyjnymi, godny zaufania i wiarygodny. W 2003 r. dokonano ju pierwszej transakcji certyfikatami w ramach RECS. W systemie RECS szczeglna rola przypada strukturze, zrzeszajcej krajowe organy wydawania certyfikatw (the Issuing Body), ktry odpowiada za jako wydawanych certyfikatw, a wic: przyjcie i sprawdzenie deklaracji energii odnawialnej, skadanej przez producenta energii; wydawanie certyfikatw o unikalnym numerze z odpowiedni iloci informacji; jako minimaln uznano: nazw identyfikacyjn organu wydajcego certyfikat, odniesienie do produkcji, dat wydania, kod technologii, oznaczenie braku dotacji (na etapie inwestycji, produkcji lub obu), zainstalowan moc; przenoszenie wasnoci: z jednego konta na drugie: zapis transferu, zachowanie penej dokumentacji, potwierdzenia obu stron, import i eksport: potwierdzenie wanoci certyfikacji, przesyanie informacji do innego organu wydajcego certyfikaty, powiadomienie sprzedawcy, e certyfikat zosta oznaczony jako wyeksportowany; prowadzenie bazy danych rejestracji, tj. utrzymywanie aktualnych danych o kadej instalacji produkcyjnej oraz kadym certyfikacie; weryfikacj, audyty i raportowanie: kontrole ad hoc zarejestrowanych instalacji produkujcych, jako odczytw pomiarowych, wano procedur, monitorowanie wszystkich dziaa i publikacje raportw. Uczestnictwo w RECS jest dobrowolne po opaceniu jednorazowej skadki czonkowskiej. Umoliwia to uczestniczenie w pracach organizacji i dostp do informacji. Waniejsze jest jednak sformalizowane uczestnictwo organu wydajcego certyfikaty, gdy organy te w ramach RECS uczestnicz w podejmowaniu decyzji. Tworzc zatem krajowy system zielonych certyfikatw warto rozpatrywa go w kontekcie midzynarodowego obrotu certyfikatami.
PODSUMOWANIE
1. Porwnujc stan rozwoju energetyki odnawialnej w Polsce z krajami Unii Europejskiej nie sposb nie zauway, e znajduje si ona na pocztku drogi, jak te kraje odbyy. Jej rozwj wymaga systemowego wsparcia. Energia ta, drosza od wytwarzanej ze rde konwencjonalnych, nie ma bowiem szans konkurowa cen na rynku energii elektrycznej. Jak dotd systemowego wsparcia nie ma. Stosowane s rozwizania czstkowe takie, jak wspieranie inwestycji rodkami finansowymi funduszy ekologicznych i przedakcesyjnych UE. Nie wystarcza to jednak, aby znaczco obniy cen wytwarzanej energii. Nie wystarcza te zmuszenie przedsibiorstw przesyu i obrotu energi elektryczn do zakupu energii ze rde odnawialnych. Minister rodowiska proponuje zatem w Programie rozwoju energetyki wiatrowej w Polsce na lata 2002 2005 opracowanie i wdroenie do 2005 r. systemu zielonych certyfikatw, jako wspomagajcego do mechanizmu zobowiza ilociowych.
ELEKTROENERGETYKA
17
2. Wprowadzenie w Polsce systemu zielonych certyfikatw na obecnym etapie rozwoju energetyki odnawialnej moe nie speni oczekiwa politykw, ktrzy chcieliby w ten sposb uwolni budet pastwa od obowizku wspierania rozwoju odnawialnych rde energii. Jest to bowiem mechanizm wprowadzany w niektrych krajach po zastosowaniu wczeniej innych instrumentw obniajcych cen energii z OZE i znacznie bogatszych, gdzie atwiej wykreowa popyt na certyfikaty. 3. Stworzenie systemu zielonych certyfikatw wymaga rozwizania wielu problemw koncepcyjnych i organizacyjnych oraz stworzenia podstaw prawnych, ktre nie istniej, a take oceny skutkw ekonomicznych jego wdroenia. Jak dotd prace te nie wykroczyy poza faz wstpnych, oglnych zaoe. 4. Najprawdopodobniej szybciej stworzony zostanie, w zwizku z wymaganiami prawodawstwa UE, system powiadczania pochodzenia energii elektrycznej pochodzcej z odnawialnych zasobw. Bdzie to zatem minimalny zakres, dla ktrego system bdzie tworzony. Mona si rwnie spodziewa, e rzd podejmie decyzj o wprowadzeniu mechanizmu zielonych certyfikatw i wwczas system certyfikacji obejmowa bdzie: wydawanie, rejestracj i wycofywanie certyfikatw, a same certyfikaty powinny spenia warunki, wymagane przy ich midzynarodowej wymianie. 5. Bez wzgldu na rozwj sytuacji, zaleny od politykw, a gwnie Ministra rodowiska, ktry odpowiada za polityk rozwoju OZE, naley dy do wypracowania najtaszych rozwiza. Wykorzystanie istniejcych struktur, baz danych i systemw operacyjnych jest do tego niezbdne. W tym systemie znaczc rol mog odegra spki dystrybucyjne (bezporedni styk z producentami energii z OZE), operator systemu przesowego (bilansujcy energi w KSE) oraz Gieda Energii (jako platforma handlu energi). 6. Kluczow rol w systemie certyfikacji peni organ wydajcy certyfikaty. Dowiadczenia we wdraaniu systemw certyfikacji zielonej energii w innych krajach pokazuj, e rozwizaniem najkorzystniejszym jest powierzenie zada zwizanych z certyfikacj operatorowi systemu przesyowego.
BIBLIOGRAFIA
[1] Biaa Ksiga UE Energia przyszoci: odnawialne rda energii, 1997. [2] Zielona Ksiga UE Ku europejskiej strategii bezpieczestwa energetycznego, 2000. [3] Strategia rozwoju energetyki odnawialnej w Polsce, Rada Ministrw, wrzesie 2001. [4] Program rozwoju energetyki wiatrowej w Polsce na lata 2002 2005 (projekt), Ministerstwo rodowiska, 2001. [5] Pilotowy Program Wykonawczy do Strategii rozwoju energetyki odnawialnej w zakresie wzrostu produkcji energii elektrycznej ze rde odnawialnych ze szczeglnym uwzgldnieniem energetyki wiatrowej na lata 2003 2005 (projekt roboczy), Ministerstwo rodowiska, wrzesie 2002. [6] Ocena realizacji i korekta Zaoe polityki energetycznej Polski do 2020 roku, Ministerstwo Gospodarki, kwiecie 2002. [7] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2001/77/WE z dnia 27 wrzenia 2001 r. w sprawie promocji energii elektrycznej ze rde odnawialnych na wewntrznym rynku energii elektrycznej, tumaczenie Fakty.Dokumenty nr 1/2002. [8] Ustawa Prawo energetyczne (tekst jednolity), . [9] Rozporzdzenie Ministra Gospodarki z dnia 15.12.2000 r. w sprawie obowizku zakupu energii elektrycznej ze rde niekonwencjonalnych i odnawialnych oraz wytwarzanej w skojarzeniu z wytwarzaniem ciepa, a take ciepa ze rde niekonwencjonalnych i odnawialnych oraz zakresu tego obowizku (Dz.U. 2000 Nr 122 poz. 1336). [10] Projekt rozporzdzenia Ministra Gospodarki w sprawie szczegowego zakresu obowizku zakupu energii elektrycznej ze rde odnawialnych oraz wytwarzanej w skojarzeniu z wytwarzaniem ciepa, a take ciepa ze rde odnawialnych, padziernik 2002. [11] EPRI Recomendations for Polish Renewable Energy Development. Principles for Renewable Energy Certificate Trading. Final Report, tom 1.1, 1.2, 1.3, June 2002. [12] Zielone certyfikaty jako rynkowy mechanizm wsparcia OZE, EC BREC, lipiec 2001. [13] Materiay z seminarium System certyfikatw energii odnawialnej RECS, PSE SA Ecofys Sp. z o.o., 12 czerwca 2002. [14] Materiay z seminarium RECS podsumowujcego dwuletnia faz testow systemu, Piza, Wochy, 27 wrzenia 2002. [15] Market Mechanisms for Supporting Renewable Energies: Tradable RES Certyficates, Eurelectric, czerwiec 2000 r. [16] Austriacki System Zielonych Certyfikatw prezentacja dla Parlamentarnego Zespou ds. Restrukturyzacji Energetyki, kwiecie 2002 r. [17] Porba St., Barc W., Gajda A., Jaworski W., Rynek zielonej energii. Biuletyn Miesiczny PSE SA, stycze 2001. 18] Buko P., Energia ze rde odnawialnych na rynku energii elektrycznej w Polsce, Energetyka, Lipiec 2002. 18
ELEKTROENERGETYKA
REGULACJA NAPI I MOCY BIERNEJ

RYSZARD ZAJCZYK ANDRZEJ SIODELSKI Katedra Elektroenergetyki Wydzia Elektrotechniki i Automatyki Politechnika Gdaska
REALIZACJA HIERARCHICZNEJ STRUKTURY STEROWANIA W KSE*

)
ZAOENIA DO PROGRAMU REALIZACJI KONCEPCJI STEROWANIA U I Q

Koncepcj rozwoju ukadu sterowania U i Q w krajowym systemie elektroenergetycznym (KSE) przedstawiono w [1], za rozwinito i uszczegowiono j w [2]. Lista postulowanych przedsiwzi naley do kilku uzupeniajcych si warstw: technicznej, organizacyjno-prawnej i ekonomicznej. Koncepcja zakada podzia zada zwizanych z szeroko pojtym procesem sterowania U i Q pomidzy wszystkie podmioty tworzce struktur wasnociow KSE (PSE SA, spki dystrybucyjne, wytwrcw) oraz odbiorcw energii elektrycznej. Proces ten odnosi si nie tylko do problematyki biecej regulacji, ale rwnie do zada zwizanych z rozwojem koniecznej infrastruktury technicznej, organizacyjnej oraz prawnej. Mieszcz si w tym pojciu rwnie konieczne inwestycje. W podziale zada pomidzy podmioty realizujce koncepcj sterowania U i Q nie powinno by innych rodkw przymusu, jak ekonomiczny i prawny. Ramy prawne s w zarysie zakrelone przez ustaw Prawo energetyczne i towarzyszce jej akty wykonawcze. W obszarach, ktrych te rda prawa nie reguluj, obowizuje system prawa cywilnego. System prawa odnoszcy si do omawianej problematyki istnieje, co nie znaczy, e nie trzeba go doskonali. Propozycje zmian w tym zakresie s zawarte w [2]. System przymusu ekonomicznego na razie jest saby i niewydolny. Bez rozwoju tego systemu proponowana koncepcja sterowania U i Q nigdy nie doczeka si penej realizacji. Wobec znacznych rezerw w KSE, system ten (w omawianym zakresie) jest wprawdzie sterowalny za pomoc dostpnych rodkw, lecz jako sterowania jest niezadawalajca a rezerwy ulegn wyczerpaniu. Szczegln rol przymusu ekonomicznego w realizacji koncepcji sterowania U i Q opisano w [4]. Najstaranniej przemylany system prawa i system rozlicze za sterowanie U i Q nie speni jednak naleycie swojego zadania, bez powszechnej (wrd zainteresowanych podmiotw) zgody na podstawowe zaoenia, na ktrych jest oparty. Dlatego konieczna jest szeroka dyskusja nad problematyk rozlicze za sterowanie U i Q, prowadzona z udziaem wszystkich zainteresowanych podmiotw. Dyskusja pozwoli z jednej strony, wykry i usun wszelkie wady projektw, z drugiej za umoliwi nakrelenie obszaru zgody na proponowane rozwizania. Program realizacji koncepcji sterowania U i Q jest projektowanym, ewolucyjnym procesem zmian obecnego stanu rzeczy. Trzeba sobie odpowiedzie na pytanie, kto zainicjuje realizacj programu. Nie tylko z przyczyn formalnych zadanie to naley do PSE SA. Z poziomu operatora systemu przesyowego najlepiej obserwuje si problematyk napiciow w sieciach 110 400 kV. Dobrym sygnaem rozpoczcia programu byoby ogoszenie zamiaru wprowadzenia rozlicze za sterowanie U i Q w relacji: operator systemu przesyowego spka dystrybucyjna, wraz z koncepcj rozlicze i kalendarzem proponowanych zmian.
*) Program realizacji koncepcji sterowania U i Q przedstawiony w artykule jest autorsk koncepcj, bdc rezultatem pracy badawczej realizowanej dla Polskich Sieci Elektroenergetycznych nie jest jeszcze przesdzone czy bdzie ona realizowana. ELEKTROENERGETYKA
19
Na poziomie spek dystrybucyjnych obecnie nie ma silnych motywacji dla wprowadzania istotnych zmian sposobu sterowania U i Q w podsystemach 110 kV. Gwne problemy dotyczce omawianej problematyki lokuj si w sieciach rednich i niskich napi, odnoszc si najczciej do prostych relacji: spka dystrybucyjna odbiorca. Straty w sieciach 110 kV s (przecitnie) mae, a przepywy mocy biernej praktycznie nie dawi przepustowoci sieci. Wynika to midzy innymi z maych jej obcie. Problemy regulacyjne U i Q w sieciach 110 kV maj charakter incydentalny, wic si najczciej z niewaciwymi okresowo poziomami napi w wzach zasilajcych sie 110 kV, co obcia operatora systemu przesyowego. Spki dystrybucyjne nie dociekajc przyczyn wadliwej regulacji, tam te kieruj postulaty poprawy stanu. Zamiar rozlicze za sterowanie U i Q, towarzyszca mu nadzieja na dodatkowe wpywy za usugi systemowe i obawa o koszty zwizane z niedotrzymaniem zobowiza, mog by impulsem dla podjcia tej czci programu realizacji koncepcji sterowania U i Q, ktra dotyczy podsystemw rozdzielczych 110 kV, a w konsekwencji spek dystrybucyjnych. Wydaje si, e od podmiotw, ktrych podsystemy s bezporednio powizane z podsystemami rozdzielczymi 110 kV (wielcy odbiorcy, lokalne elektrownie) nie mona oczekiwa inicjatywy wczenia si w program realizacji koncepcji sterowania U i Q. Z ich poziomu nie wida wyranie potrzeb regulacyjnych w tym zakresie. Ta inicjatywa naley do spek dystrybucyjnych. Stamtd powinna wyj odpowiednia propozycja zmian. Propozycja zmian powinna mie wymiar finansowy, w postaci odpowiednich rozlicze za wyspecyfikowane sterowania. Zamiar takich rozlicze za sterowanie U i Q moe by impulsem dla aktywnoci wszystkich podmiotw powizanych z podsystemami rozdzielczymi spek dystrybucyjnych. Gruntowna wiedza na temat procesw regulacyjnych U i Q wrd kadry inynierskiej wszystkich poziomw nie jest powszechna. Obserwowane s nietrafne decyzje inwestycyjne i bdne sterowania. Mona mie nadziej, e z chwil, kiedy sterowanie U i Q bdzie miao wyrany wymiar finansowy, kadra inynierska bdzie t wiedz pogbia. Dobrze byoby wczeniej przygotowa ofert szkole, wspierajcych takie aspiracje. W podsumowaniu tej czci opisu zaoe do programu realizacji koncepcji sterowania U i Q podkrela si wic nastpujce jego elementy: Ogoszenie zamiaru i proponowanego kalendarza wprowadzania rozlicze za sterowanie U i Q w relacji pomidzy Polskimi Sieciami Elektroenergetycznymi i spkami dystrybucyjnymi. Inicjatorem bd PSE SA. Program sprecyzuje prawdopodobne terminy i sposb realizacji. Prezentacja projektu programu, dyskusja, korekta projektu. Program przedstawi propozycje terminw. Problem bdzie referowany przez wykonawc pracy. Oferta szkole, konsultacji i wykonania specjalistycznych opracowa. Program powinien zakada, e krajowe orodki naukowe, zajmujce si t lub pokrewn problematyk, powinny by powiadomione o terminie i miejscu jego prezentacji. Dyskusja nad projektem wskae kierunki dla ofert szkolenia. Dyskusja powinna by prowadzona na wielu paszczyznach, rwnie w toku wdraania programu. Dyskusja powinna obj moliwie szerokie grono zainteresowanych osb i zainteresowanych podmiotw. Program wskae cieki legislacyjne proponowanych zmian w prawie. Zakada si picioletni okres wdraania koncepcji sterowania U i Q. Przedstawione dalej propozycje nale do umiarkowanych, ale ich wykonanie wymaga wystarczajcych rodkw finansowych, zwaszcza na techniczn stron koncepcji.
PROGRAM WDRAANIA SYSTEMU ROZLICZE ZA STEROWANIE U I Q

Wdraanie rozlicze finansowych usug U i Q w polskim systemie elektroenergetycznym wymaga inicjatywy najwikszego podmiotu gospodarczego sektora elektroenergetyki Polskich Sieci Elektroenergetycznych. Std te do PSE SA nalee bdzie caa akcja zwizana z akceptacj zasad, opracowaniem szczegw i zapoznaniem z nimi pozostae przedsibiorstwa energetyczne, gwnie spki dystrybucyjne i elektrownie systemowe. Program niniejszy podzielono pomidzy najwaniejsze przedsibiorstwa biorce udzia w sterowaniu U i Q.
20
ELEKTROENERGETYKA
Poziom operatora systemu przesyowego

Rok 1 Dyskusja podstawowych zasad rozlicze usug U i Q. Rozwaenia wymagaj nastpujce sprawy: Sposb wyznaczania kosztw generacji/poboru mocy biernej dla elektrowni systemowych: koszty stae; sposb podziau nakadw kapitaowych, koszty zmienne wedug wartoci urednionych za miniony okres (rok) lub wedug przebiegw rzeczywistych. Sposb wyznaczania kosztw przesyowych sieciami 400 kV i 220 kV. Czy uwzgldnia koszty stae. Koszty zmienne wedug wartoci urednionych za miniony okres (rok), czy wedug przebiegw rzeczywistych. Sposb wyznaczania kosztw uniknitych: moliwoci techniczne instalowania wasnych rde i odbiorw mocy biernej, opaty karne na rzecz hurtowych odbiorcw energii za niedotrzymanie jakoci. Zakres obligatoryjnych usug standardowych U i Q: elektrowni systemowych, wzw przesyowych na styku z odbiorcami hurtowymi, odpatno za usugi obligatoryjne. Rok 2 Opracowanie zasad funkcjonowania rynkw usug U i Q (handlu moc biern): dla elektrowni systemowych, dla spek dystrybucyjnych z uwzgldnieniem wszystkich aspektw: dostawa mocy biernej do SD w normalnych warunkach pracy SEE, pobr mocy biernej przez SD, gdy USEE>Umax, dostawa mocy biernej przez SD, gdy USEE<Umin. Wyznaczenie kosztw uniknitych: z racji uniknicia inwestycji w wzach SEE, gdzie moe to by brane pod uwag, z racji uniknicia opat karnych za niedotrzymanie standardw jakoci. Ustalenie w drodze wstpnych negocjacji wartoci wspczynnikw pE i pS dla wzw wytwrczych. Rozwaenie sprawy korekt do stawek za moc i energi czynn, jakie naleaoby wprowadzi wraz z wdroeniem handlu moc biern. Rok 3 Wyznaczenie cen i stawek opat za moc biern z uwzgldnieniem wynikw negocjacji z elektrowniami systemowymi (wartoci pE i pS): dla wzw wytwrczych, dla wzw przesyowych na poziomie 400 220 kV oraz 110 kV. Wprowadzenie okresu prbnego rozlicze usug U i Q (np. p roku) celem przyswojenia zasad i wyeliminowania usterek. Rok 4 Wprowadzenie jako obowizujcego zainteresowane strony, rozliczania finansowego usug U i Q. W odniesieniu do OSP dotyczy to rozliczania si: z elektrowniami systemowymi, ze spkami dystrybucyjnymi, z wielkimi odbiorcami zasilanymi z szyn 400 i 220 kV, bd z szyn 110 kV wzw wytwrczych i przesyowych SEE.
Poziom operatorw podsystemw rozdzielczych

Rok 1 Dyskusja podstawowych zasad rozlicze usug U i Q. Rozwaenia wymagaj nastpujce sprawy: Uzgodnienie stanowisk z OSP odnonie do zasad wyznaczania kosztw mocy biernej pobieranej/dostarczanej w rnych okolicznociach pracy SEE:
ELEKTROENERGETYKA
21
w normalnych warunkach pracy SEE, gdy Umin <USEE<Umax, pobr mocy biernej przez SD gdy USEE>Umax, dostawa mocy biernej przez SD gdy USEE<Umin. Sposb wyznaczania kosztw generacji/poboru mocy biernej dla elektrowni i elektrociepowni lokalnych; wskazane jest przyjcie propozycji analogicznych lub zblionych jak dla elektrowni systemowych. Sposb wyznaczania kosztw mocy biernej pobieranej/wprowadzanej przez odbiorcw finalnych w ramach uczestnictwa w sterowaniu U i Q. Sposb wyznaczania kosztw przesyowych sieciami 110 kV. Sposb wyznaczania kosztw uniknitych: moliwoci techniczne instalowania wasnych rde mocy biernej w GPZ-tach 110/15 kV, koszty mocy biernej z wasnych rde, opaty karne na rzecz odbiorcw finalnych za niedotrzymanie standardw jakoci. Ustalenie zakresu obligatoryjnych usug standardowych U i Q: Uzgodnienie stanowisk z OSP w ww. sprawie odnonie do: punktw zasilania sieci 110 kV, elektrowni i elektrociepowni lokalnych, odbiorcw finalnych, biorcych czynny udzia w sterowaniu U i Q, odbiorcw finalnych, biorcych bierny udzia w sterowaniu U i Q, wzw rozdzielczych na styku z odbiorcami finalnymi, punktw zasilania odbiorcw finalnych, odpatno za usugi obligatoryjne. Rok 2 Uzgodnienie stanowisk z OSP w sprawie zasad funkcjonowania rynkw usug U i Q na styku OSP-OSR, z uwzgldnieniem wszystkich aspektw, w tym: dostawa mocy biernej do ssiedniej SD w normalnych warunkach pracy SEE, pobr mocy biernej przez SD, gdy USEE>Umax, dostawa mocy biernej przez SD, gdy USEE<Umin. Opracowanie zasad funkcjonowania rynkw usug U i Q: dla elektrowni i elektrociepowni lokalnych, dla odbiorcw finalnych biorcych udzia w sterowaniu U i Q, dla ssiednich SD, z ktrymi ma miejsce wymiana mocy biernej w ramach usug sterowania U i Q. Opracowanie szczegowych sposobw rozliczania usug U i Q uwzgldniajcych wyniki dyskusji i decyzji podjtych w roku 1 i 2. Okrelenie zasad pomiarw i rejestracji wartoci podlegajcych rozliczaniu. Uzgodnienie i akceptacja zasad przedstawionych przez OSP: dla ssiednich SD, z ktrymi wystpuje za planow wymian mocy biernej, dla elektrowni i elektrociepowni lokalnych, dla wielkich odbiorcw finalnych, biorcych czynny udzia w sterowaniu U i Q, dla wielkich odbiorcw finalnych, biorcych bierny udzia w sterowaniu U i Q, dla pozostaych odbiorcw finalnych. Rok 3 Wyznaczenie kosztw uniknitych: z racji uniknicia inwestycji w wzach, w ktrych moe to by brane pod uwag, z racji uniknicia opat karnych za niedotrzymanie standardw jakoci. Ustalenie w drodze wstpnych negocjacji wartoci wspczynnikw pE i pS dla elektrowni i elektrociepowni lokalnych. Wyznaczenie cen i stawek opat za moc biern z uwzgldnieniem wynikw negocjacji z elektrowniami i elektrociepowniami lokalnymi (wartoci pE i pS), dla GPZ-tw, dla punktw zasilania odbiorcw finalnych.
22
ELEKTROENERGETYKA
Wprowadzenie okresu prbnego rozlicze usug U i Q (np. p roku) celem przyswojenia zasad i wyeliminowania usterek. Rok 4 Wprowadzenie obowizujcego zainteresowane strony, rozliczania finansowego usug U i Q. W odniesieniu do OSR dotyczy to rozliczanie si: z elektrowniami i elektrociepowniami lokalnymi, z wielkimi odbiorcami finalnymi, biorcymi czynny udzia w sterowaniu U i Q, z wielkimi odbiorcami finalnymi biorcymi bierny udzia w sterowaniu U i Q, z ssiednimi spkami dystrybucyjnymi.
Elektrownie systemowe
Rok 1 Uczestnictwo w dyskusjach z OSP na temat podstawowych zasad rozliczania usug U i Q obligatoryjnych i na yczenie OSP. Akceptacja ustale. Rok 2 Opracowanie wasnych, opartych na ustaleniach z OSP, zasad wyznaczania kosztw, cen i stawek opat za usugi U i Q wiadczonych na rzecz OSP. Rok 3 Wyznaczenie wartoci kosztw, cen i stawek opat zwizanych z usugami U i Q wasnej elektrowni loco szyny GN transformatorw blokowych. Wprowadzenie, w uzgodnieniu z OSP, okresu prbnego rozlicze usug U i Q (np. p roku) celem przyswojenia zasad i wyeliminowania usterek. Rok 4 Wprowadzenie, zgodnie z umow dwustronn z OSP, rozliczania finansowego usug U i Q, jako obowizujcego obie zainteresowane strony.
Elektrownie i elektrociepownie lokalne

Rok 1 Uczestnictwo w dyskusjach z OSR na temat podstawowych zasad rozliczania usug U i Q obligatoryjnych i na yczenie OSR. Akceptacja ustale. Rok 2 Opracowanie wasnych, opartych na ustaleniach z OSR, zasad wyznaczania kosztw, cen i stawek opat za usugi U i Q wiadczonych na rzecz OSR. Rok 3 Wyznaczenie wartoci kosztw, cen i stawek opat zwizanych z usugami U i Q wasnej elektrowni (elektrociepowni). Wprowadzenie, w uzgodnieniu z OSR, okresu prbnego rozlicze usug U i Q (np. p roku) celem przyswojenia zasad i wyeliminowania usterek. Rok 4 Wprowadzenie, zgodnie z umow dwustronn z OSR, rozliczania finansowego usug U i Q, jako obowizujcego obie zainteresowane strony. Uwagi Dla poszczeglnych poziomw hierarchicznej struktury sterowania U i Q naley przewidzie w odpowiednich terminach uzupenienie sprztowe w zakresie wymaganym dla wprowadzanego sposobu rozlicze finansowych usug U i Q: liczniki, transmisje danych pomiarowych, sprzt komputerowy, oprogramowanie specjalistyczne.
ELEKTROENERGETYKA
23
PROGRAM TECHNICZNEJ REALIZACJI STEROWANIA U I Q W NIEELEKTROWNIANYCH WZACH SIECI PRZESYOWEJ

Program adresowany jest do kilkudziesiciu wzw sieci przesyowej 220/110 kV, 400/110 kV, 400/220/110 kV, z ktrych przewaajca wikszo pozbawiona jest automatyki regulacyjnej transformatorw. Przedsiwzicia objte tym programem niemal wycznie dotycz operatora systemu przesyowego (PSE SA), w zwizku z obecnymi stosunkami wasnociowymi. Przesankami realizacji programu s spodziewane korzyci dla PSE SA, wynikajce z moliwej poprawy jakoci sterowania, a take z oszczdnoci moliwych do uzyskania, dziki wycofywaniu staej obsugi z niektrych wzw systemu. Wzy takie charakteryzowa si musz wysokim stopniem automatyzacji pracy. Katalog przedsiwzi technicznych, skadajcych si na program, zawiera: Analiz pracy istniejcej automatyki ARST z wnioskami co do koniecznych zmian. Wymian algorytmw (oprogramowania) istniejcej automatyki ARST, w tym rozwinicie algorytmw sterowania w wzach z dawikami kompensacyjnymi i wzach powizanych silnie z lokalnymi elektrowniami, wyprowadzajcymi moc do sieci 110 kV. Organizowanie poziomych kanaw informacyjnych pomidzy ssiednimi wzami, zasilajcymi wsplnie sie 110 kV, dla koordynacji pracy automatyki regulacyjnej. Sukcesywn wymian powiza istniejcej automatyki ARST ze sterowanym obiektem. Wdroenie automatyki regulacyjnej transformatorw w tych wzach sieci przesyowej z elektrowniami systemowymi, gdzie nie ma i nie przewiduje si regulatorw grupowych elektrowni (ARNE), albo automatyka ta nie realizuje prawidowo procesw regulacyjnych transformatorw zasilajcych sieci 110 kV. Przykadem jest wze arnowiec. Propozycja harmonogramu wdraania automatyki regulacyjnej U i Q w nieelektrownianych wzach sieci przesyowej przedstawiono poniej na podstawie [3]. Rok 1.: Analiza historii pracy regulatorw ARST w 9 wzach sieci przesyowej. Wymiana oprogramowania regulatorw ARST w wzach PLE i MIL. Opracowanie szczegowego programu sterowania U i Q dla lska. Rok 2.: Sukcesywna wymiana oprogramowania regulatorw ARST w wzach, w ktrych ta automatyka jest zainstalowana. Rok 3. Sukcesywna wymiana oprogramowania regulatorw ARST w wzach, w ktrych i nastpne: ta automatyka jest zainstalowana. Sukcesywna wymiana powiza istniejcej automatyki ARST z obiektami regulacji. Sukcesywne instalowanie regulatorw grupowych transformatorw o penym algorytmie sterowania w wzach sieciowych. Instalowanie uproszczonej automatyki regulacyjnej transformatorw w wzach nie wymagajcych zoonej automatyki.
PROGRAM REALIZACJI KONCEPCJI STEROWANIA NA POZIOMIE WZW WYTWRCZYCH Podmioty objte programem
Program realizacji sterowania U i Q w wzach wytwrczych obejmie nastpujce podmioty: Podmiot wdraajcy: operator systemu przesyowego, Podmioty biorce udzia we wdraaniu zasad sterowania: operatorzy podsystemw przesyowych, elektrownie systemowe, operatorzy podsystemw rozdzielczych, elektrownie lokalne 110 kV. Podmioty wspomagajce proces realizacji i wprowadzania zasad sterowania: Politechnika Gdaska, Katedra Systemw Elektroenergetycznych i inne, Instytut Energetyki Gdask, inne orodki naukowe.
24
ELEKTROENERGETYKA
Techniczna cz programu
Przewidywany zakres czynnoci technicznych niezbdnych do zrealizowania w wzach wytwrczych duej mocy (dwusystemowych i trjsystemowych) jest nastpujcy: T1. Modyfikacja algorytmw dziaania oraz zmiana metodologii doboru nastaw ogranicznikw i elementw dodatkowych (ukad kompensacji prdowej, stabilizator systemowy) wedug zasad opracowanych w zadaniu 2. T2. Modernizacja ukadw regulacji napicia generatorw pod ktem zapewnienia wsppracy z ukadami regulacji grupowej w zakresie sterowania i wymiany informacji wedug zasad jak wyej. T3. Modernizacja istniejcych ukadw regulacji grupowej wzw wytwrczych polegajca na: Zmianie algorytmw ich dziaania w zakresie zasad sterowania, Zmianie charakterystyk sterowania w zakresie regulacji generatorw i transformatorw. T4. Docelowe przygotowanie ukadw regulacji grupowej do pracy w trybie on line w obrbie danego wza wytwrczego. T5. Zapewnienie ukadom regulacji grupowej penej wymiany informacji z ukadami regulacji nadrzdnej wsppraca z systemem DYSTER w zakresie funkcji EMS. T6. Na obszarach o duej koncentracji wzw wytwrczych i odbiorczych ukady regulacji grupowej naley przystosowa do wsppracy z ukadem regulacji grupowej ARN-PILOT przez: wybr wza pilotujcego, wybr i okrelenie wzw wspomagajcych, modernizacj algorytmw dziaania ukadw RGWW poprzez wprowadzenie i aktywacj nowych kryteriw sterowania, zapewnienie wymiany sygnaw sterujcych i informacji w obrbie grupy ukadw RGWW biorcych udzia w ARN-PILOT oraz na zewntrz grupy z operatorem sieci przesyowej. Grafik realizacji czynnoci technicznych w zakresie sterowania U i Q w wzach wytwrczych przedstawiono na rysunku 1a. Przewidywany zakres czynnoci technicznych niezbdnych do zrealizowania w elektrowniach lokalnych, powizanych z sieci rozdzielcz 110 kV: TE1. Modyfikacja algorytmw dziaania (algorytmy Qg=Qzad=const) oraz zmiana metodologii doboru nastaw ogranicznikw (kta mocy) i elementw dodatkowych (ukad kompensacji prdowej, stabilizator systemowy) wedug zasad okrelonych w ramach zadania 2. TE2. Modernizacja ukadw regulacji napicia generatorw pod ktem zapewnienia wsppracy z ukadami regulacji nadrzdnej w zakresie sterowania i wymiany informacji. TE3. Ewentualne wprowadzenie ukadw regulacji grupowej. Grafik realizacji czynnoci technicznych w zakresie sterowania U i Q w wzach wytwrczych wsppracujcych tylko z sieci 110 kV przedstawiono na rysunku 1b.
T6
TE 3
T5 T4
TE 2
T3 T2
TE 1
T1
lata
lata
Rys. 1. Harmonogram realizacji czynnoci technicznych w zakresie regulacji U i Q dla: a) systemowych wzw wytwrczych b) elektrowni lokalnych, wsppracujcych tylko z sieci 110 kV
ELEKTROENERGETYKA
25
Szkolenie
Program organizacyjny realizacji hierarchicznej struktury sterowania w wzach wytwrczych powinien obejmowa serie szkole realizowanych dla elektrowni systemowych i lokalnych oraz lokalnych elektrociepowni z zakresu takiego jak: S1. Potrzeba zmiany sposobu rozlicze za sterowanie U i Q w wzach wytwrczych. S2. Zasady rozlicze za sterowanie U i Q w wzach wytwrczych. S3. Cel i potrzeba modernizacji istniejcych ukadw regulacji biorcych udzia w sterowaniu U i Q w wzach wytwrczych. S4. Zakres niezbdnych inwestycji zwizanych z dostosowaniem wzw wytwrczych do udziau w procesie sterowania U i Q. S5. Zmiany infrastruktury informatycznej pod ktem jej dostosowania na potrzeby sterowania U i Q. Realizacja powyszej tematyki szkole powinna odbywa si w dwch grupach: Grupa 1 (G1) dotyczy wsppracy wzw wytwrczych z operatorem systemu przesyowego. Grupa 2 (G2) dotyczy wsppracy wzw wytwrczych z operatorem systemu rozdzielczego. Uczestnicy szkole to przedstawiciele wszystkich szczebli sub dyspozytorskich odpowiedzialnych za proces sterowania U i Q w sieciach przesyowych i rozdzielczych wysokiego napicia. Grafik szkole w zakresie sterowania U i Q w wzach wytwrczych przedstawiono na rysunku 2.
S5 S4 S3 S2 S1 0 1 2 3 4 5 lata
Rys. 2. Harmonogram szkolenia z zakresu regulacji U i Q w wzach wytwrczych
PROGRAM REALIZACJI KONCEPCJI STEROWANIA NA POZIOMIE KDM I ODM Podmioty objte programem
Program realizacji sterowania U i Q na poziomie Krajowej i Obszarowych Dyspozycji Mocy obejmuje nastpujce podmioty: Podmioty wdraajce: operator systemu przesyowego (KDM), operatorzy podsystemw przesyowych (ODM). Podmioty biorce udzia we wdraaniu zasad sterowania: spki dystrybucyjne (SD), elektrownie. Podmioty wspomagajce proces realizacji i wprowadzania zasad sterowania: Politechnika Gdaska, Katedra Systemw Elektroenergetycznych i inne, inne orodki naukowe.
Techniczna cz programu
Zakres czynnoci technicznych niezbdnych do wprowadzenia systemu sterowania U i Q na poziomie operatora systemu przesyowego (OSP) oraz na poziomie operatora podsystemu
26
ELEKTROENERGETYKA
przesyowego (OPSP), a take niezbdnych do realizacji samego sterowania, mona okreli nastpujco: T1. Tworzenie niezbdnych powiza informatycznych, tj. tworzenie sieci gwnie wiatowodowej na terenie danego systemu (podsystemu) elektroenergetycznego. T2. Przyczanie RTU poszczeglnych obiektw do sieci informatycznej (systemu SCADA/EMS). Wyposaenie wzw systemu elektroenergetycznego w sterowniki wza (RTU). Powizanie tych sterownikw z obiektami wza w zakresie pomiarw i sterowania. T3. Utworzenie pocze informatycznych pomidzy operatorami systemw. S to powizania pomidzy systemami SCADA/EMS poszczeglnych operatorw majce na celu wymian informacji pozyskiwanej z podsystemw podlegajcych sterowaniu i/lub obserwacji (monitorowaniu) oraz czciowe zredundowanie informacji wykorzystywanej przez systemy EMS. T4. Opracowywanie poszczeglnych aplikacji systemu EMS. T5. Uruchamianie poszczeglnych aplikacji EMS. T6. Uruchomienie czy zapewniajcych wymian informacji pomidzy oraz umoliwiajcych sterowanie systemami ARNE. T7. Uruchomienie czy zapewniajcych wymian informacji pomidzy oraz umoliwiajcych sterowanie systemami ARST. T8. Domknicie ptli automatycznego sterowania U i Q na poziomie operatora systemu. Harmonogram realizacji czynnoci technicznych w zakresie koncepcji sterowania U i Q na poziomie Krajowej i Obszarowych Dyspozycji Mocy przedstawiono na rysunku 3.
T7 T5 T5 T3 T3 T1 0 1 2 3 4 5 lata 0 1 2 3 4 5 lata
T1
Rys. 3. Harmonogram realizacji czynnoci technicznych w zakresie koncepcji sterowania na poziomie a) Krajowej i b) Obszarowych Dyspozycji Mocy
Organizacyjna cz programu
Program czynnoci organizacyjnych niezbdnych do realizacji hierarchicznej struktury sterowania U i Q powinien obejmowa seri szkole realizowanych dla podmiotw objtych programen i obejmowa szkolenia z nastpujcego zakresu: S1. Utrzymania i konserwacji urzdze SCADA/EMS. S2. Utrzymania i konserwacji aplikacji EMS. Obsuga baz danych. S3. Obsugi systemu EMS (szkolenie operatorw systemu). S4. Obsugi systemu EMS (szkolenie osb przeprowadzajcych analiz i weryfikacj funkcjonowania systemu w trybie off-line). S5. Obsugi systemu EMS (szkolenie osb w zakresie niezbdnym dla analiz ekonomicznych i rozlicze za sterowanie i usugi systemowe). Oprcz szkole niezbdne s: S6. Okresowe analizy funkcjonowania systemu EMS zmierzajce do korekcji, modyfikacji i unowoczeniania algorytmw systemu. S7. Dziaania zmierzajce do zamknicia ptli sterowania U i Q na poziomie operatora systemu (po stwierdzeniu, e jest to celowe i uzasadnione). Wszystkie z wymienionych powyej dziaa organizacyjnych powinny by realizowane przez wszystkich operatorw systemw, wykorzystujcych do sterowania systemy typu SCADA/EMS.
ELEKTROENERGETYKA
27
Harmonogram realizacji czynnoci organizacyjnych w zakresie koncepcji sterowania U i Q na poziomie Krajowej i Obszarowych Dyspozycji Mocy przedstawiono na rysunku 4. Naley zaznaczy, e wikszo szkole i dziaa organizacyjnych powinna mie charakter cykliczny.
S7
S5
S3
S1 0 1 2 3 4 5
lata
Rys. 4. Harmonogram realizacji czynnoci organizacyjnych w zakresie koncepcji sterowania U i Q na poziomie operatora systemu przesyowego (Krajowej Dyspozycji Mocy), operatora podsystemu przesyowego (OPSP) oraz operatora systemu rozdzielczego (OSR) lub spki dystrybucyjnej (SD) realizujcego samodzielnie zadania sterowania wasnym systemem rozdzielczym
PROGRAM REALIZACJI KONCEPCJI STEROWANIA NA POZIOMIE SPEK DYSTRYBUCYJNYCH

Propozycje zawarte w tym programie zostan podjte lub nie, w zalenoci od woli zainteresowanych podmiotw. Przesank podjcia programu jest nadzieja na popraw wynikw finansowych spki dystrybucyjnej. Pierwsz propozycj dla spek dystrybucyjnych jest analiza pracy ich wasnych podsystemw 110 kV, w celu okrelenia potrzeb, moliwoci i perspektyw, zwizanych z ekonomik pracy tych sieci i ewentualnych rozlicze za sterowanie U i Q. Podobna analiza przeprowadzona przez Katedr Systemw Elektroenergetycznych Politechniki Gdaskiej dla kilku spek dystrybucyjnych pnocnego obszaru sieci, ujawnia moliwoci i ograniczenia tkwice w ich podsystemach 110 kV. We wszystkich analizowanych przypadkach nakady zwizane z podobnym opracowaniem zwrciy si w bardzo krtkim czasie. Wanym elementem programu s lokalne systemy nadzoru nad prac sieci 110 kV (lokalne EMS), wsppracujce z systemami monitoringu sieci 110 kV. Lokalny EMS bdzie peni wiele wanych funkcji spoza omawianej tu problematyki. W sytuacji rozwinitego monitoringu sieci 110 kV w wielu spkach dystrybucyjnych, lokalny EMS jest jego naturalnym rozwiniciem i uzupenieniem. Bez systemw nadzoru i przetwarzania danych pomiarowych, obszerne ich zbiory przedstawiaj sob ograniczon warto. Dwa wymienione wyej przedsiwzicia potrzebne s kadej spce dystrybucyjnej w biecej eksploatacji jej wasnego podsystemu 110 kV, niezalenie od rozwoju wzajemnych relacji, zwizanych ze sterowaniem U i Q w systemie elektroenergetycznym. Wieloaspektowa analiza stanu wasnego podsystemu 110 kV pozwoli odpowiednim subom analitycznym kadej spki dystrybucyjnej sprecyzowa stanowisko w sprawie proponowanych zasad regulacji U i Q. Szacuje si, e na wszelkie prace wstpne i uzgodnienia pomidzy podmiotami z otoczenia spek dystrybucyjnych potrzeba okoo 2 lat, po ktrych mona bdzie przej do fazy prbnych rozlicze finansowych z PSE SA, lokalnymi odbiorcami i lokalnymi rdami (elektrowniami) wsppracujcymi z sieci 110 kV. Taki ramowy program dziaa naszkicowany zosta w rozdziale 3. Potrzebne bdzie wwczas opomiarowanie do celw rozliczeniowych. Nie
28
ELEKTROENERGETYKA
wida przeszkd (ju obecnie) w skompletowaniu takiego opomiarowania. Podstaw powinny by rejestratory napi i liczniki energii biernej, cakujce przepywy w cyklach na przykad 15 minutowych.
LITERATURA
[1] Lubony Z., Pochyluk R., Siodelski A., Szczerba Z., Zajczyk R.: Opracowanie struktury oraz zasad sterowania poziomami napi i rozpywem mocy biernej w sieciach 110 400 kV Krajowego Systemu Elektroenergetycznego. Zadanie nr 1 Struktura oraz zasady sterowania poziomami napi i rozpywem mocy biernej. Praca badawczo-rozwojowa wykonana w ramach projektu badawczego celowego pt. Hierarchiczny wielopoziomowy ukad sterowania poziomami napi i rozpywem mocy biernej w krajowym systemie elektroenergetycznym, nr 8 T10 B051 98C/99, Gdask 06.2001. [2] Lubony Z., Pochyluk R., Siodelski A., Szczerba Z., Zajczyk R.: Opracowanie struktury oraz zasad sterowania poziomami napi i rozpywem mocy biernej w sieciach 110 400 kV Krajowego Systemu Elektroenergetycznego. Zadanie nr 2 rodki realizacji sterowania w zakresie U i Q. Praca badawczo-rozwojowa wykonana w ramach projektu badawczego celowego pt. Hierarchiczny wielopoziomowy ukad sterowania poziomami napi i rozpywem mocy biernej w krajowym systemie elektroenergetycznym, nr 8 T10 B051 98C/99, Gdask 06.2001. [3] Lubony Z., Pochyluk R., Siodelski A., Szczerba Z., Zajczyk R.: Opracowanie struktury oraz zasad sterowania poziomami napi i rozpywem mocy biernej w sieciach 110 400 kV Krajowego Systemu Elektroenergetycznego. Zadanie nr 3 Program realizacji ukadu sterowania U i Q w sieciach 110 220 400 kV. Praca badawczo-rozwojowa wykonana w ramach projektu badawczego celowego pt. Hierarchiczny wielopoziomowy ukad sterowania poziomami napi i rozpywem mocy biernej w krajowym systemie elektroenergetycznym, nr 8 T10 B051 98C/99, Gdask 06.2001. [4] Lubony Z., Pochyluk R., Siodelski A., Szczerba Z., Zajczyk R.: Opracowanie struktury oraz zasad sterowania poziomami napi i rozpywem mocy biernej w sieciach 110 400 kV Krajowego Systemu Elektroenergetycznego. Zadanie nr 4 Zasady rozlicze pomidzy podmiotami za czynny i bierny udzia w sterowaniu U i Q. Praca badawczo-rozwojowa wykonana w ramach projektu badawczego celowego pt. Hierarchiczny wielopoziomowy ukad sterowania poziomami napi i rozpywem mocy biernej w krajowym systemie elektroenergetycznym, nr 8 T10 B051 98C/99, Gdask 06.2001.
ELEKTROENERGETYKA
29

RYSZARD POCHYLUK ZBIGNIEW SZCZERBA Politechnika Gdaska Katedra Elektroenergetyki
ZASADY OKRELANIA KOSZTW STEROWANIA POZIOMAMI NAPI I ROZPYWEM MOCY BIERNEJ W KSE
Podstawowe przesanki kalkulacji uzasadnionych kosztw penienia usug systemowych w zakresie regulacji U i Q zostay przedstawione w artykuach przedstawionych wczeniej. W prezentowanym obecnie artykule przyblia si proponowane rozwizania dotyczce wyznaczania kosztw usugodawcw, usugobiorcw i negocjowanych stawek opat. Koszty wasne usugodawcw, powikszone o oczekiwany zysk, powinny by przesank do kalkulacji propozycji stawek opat w taryfach. Problemem przy okrelaniu kosztw wasnych usugodawcy jest konieczno unikania subsydiowania skronego rnego rodzaju dziaalnoci, unikania podwjnego naliczania tych samych kosztw oraz przypisywania ich rnego rodzaju dziaalnociom. W odniesieniu do kalkulacji stawek za usugi U i Q oba te problemy wymagaj rozwinicia. Niewtpliwie rozliczanie usug systemowych w zakresie regulacji U i Q jest trudne, biorc pod uwag dynamik procesu oraz moliwe do wyobraenia relacje prawno-finansowe. Stosowanie analogii do rozlicze za energi czynn nie jest moliwe. Przyczyny tego stanu s nastpujce: Straty energii biernej w porwnaniu z energi produkowan w rdach s znaczce. Znaczne iloci energii biernej generuj si samoistnie w systemie przesyowym. Energii biernej nie mona przesya na due odlegoci bilansowanie zapotrzebowania ma charakter lokalny. Lokalny bilans energii biernej wykazuje du dynamik w pewnych okresach doby obserwuje si znaczny nadmiar energii biernej w wle, podczas gdy w innych okresach dochodzi do znacznych deficytw zapotrzebowanie na usug systemow wie si wic z okrelonymi strefami czasowymi. Zaleno strat w urzdzeniach elektroenergetycznych od przesyanej mocy biernej ma charakter funkcji kwadratowej. System rozlicze za usugi U i Q powinien uwzgldnia ich specyfik i naley go oprze na nastpujcych zasadach: Podstaw rozlicze powinna by moc bierna pobierana/oddawana w okrelonych strefach czasowych. Stawki opat za usugi powinny by okrelane lokalnie (dla konkretnego wza sieciowego lub obszaru) i musz by uzalenione od strefy czasowej. Dostawa i pobr mocy biernej w okrelonym podstawowym zakresie powinny by traktowane jako usugi obligatoryjne (wytwrca/operator jest zobowizany dostarczy i/lub pobra moc biern w ograniczonym zakresie). Ten zakres usug powinien by okrelany osobno dla wytwrcw, operatorw systemw oraz odbiorcw. System rozlicze powinien by oparty na zasadzie stawek wzowych, wyznaczanych dla konkretnych wzw systemowych.
30
ELEKTROENERGETYKA
System opat powinien skada si z elementw pozwalajcych na przenoszenie kosztw staych i zmiennych oraz na wymiern ocen jakoci wiadczonej usugi.
KOSZTY USUG U I Q
Jak powiedziano wyej problemem przy naliczaniu kosztw wasnych udziau w sterowaniu U i Q jest konieczno unikania subsydiowania skronego z innych rodzajw dziaalnoci. Wymaga to starannego podejcia do wydzielenia z sumarycznego strumienia kosztw obiektu tych i tylko tych, ktre powinny obcia usugi U i Q. Oczywistym jest, e to wydzielenie kosztw usug U i Q powinno dotyczy tak nakadw kapitaowych (zasadnicza cz kosztw staych), jak rwnie kosztw zmiennych. Koszty stae usugi systemowej U i Q przypisuje si jednoznacznie, gdy rozwaania dotycz obiektu stworzonego wycznie dla uzyskania moliwoci realizacji tej usugi i zwizane s tylko z jej penieniem np. urzdzenia kompensujce, regulatory itp. W przypadku gdy usudze przypisa musimy cz kosztw staych obiektu zoonego, stworzonego nie tylko dla umoliwienia wiadczenia usugi U i Q, ale take dla innych dziaalnoci, konieczne jest wydzielenie czci kosztw staych waciwej wycznie dla tej usugi. Konieczne jest zastosowanie metody podziau kosztw staych majtku produkcyjnego i przypisanie ich poszczeglnym rodzajom dziaalnoci. Najczciej prbuje si poszukiwa przesanek fizycznych lub technicznych do dokonania takiego podziau kosztw. Naley sobie zdawa spraw, e nie zawsze ten sposb postpowania prowadzi do zadowalajcych rozwiza moe prowadzi do sytuacji, e uzyskana wycena jednego rodzaju dziaalnoci okazuje si zbyt wysoka i niekonkurencyjna dla innych, alternatywnych sposobw uzyskania analogicznego skutku. W takim przypadku bardziej uzasadnione staj si metody oparte na rozdziale kosztw proporcjonalnych do kosztw alternatywnego sposobu pokrycia zapotrzebowania usugobiorcy lub podziale kosztw proporcjonalnych do oczekiwanych (opartych na rozpoznaniach rynkowych) przychodw z rnego rodzaju dziaalnoci. Zalet fizycznego (technicznego) sposobu podziau jest jego prostota i logiczno. Koszty zmienne zwizane z usugami U i Q s moliwe do wydzielenia z oglnego strumienia kosztw zmiennych usugodawcy dysponujcym zoonym obiektem, gdy obejmuj gwnie koszty energii pobranej do wytworzenia usugi i koszty strat mocy czynnej w urzdzeniach elektroenergetycznych. Przy konsekwentnie prowadzonym rachunku udaje si unikn problemu wielokrotnego naliczania tych samych kosztw dla rnych dziaalnoci. Na sposb okrelania kosztw naley spojrze z punktu widzenia usugodawcy i usugobiorcy. Punkt widzenia usugodawcy sprowadza si do zapewnienia popytu na jego usugi, wykonanie usugi i osignicie stosownego zysku. Nie jest najwaniejszy cel ostateczny wiadczenia usug. W przypadku usugobiorcy jego podstawowym celem powinno by osignicie celw technicznych przy minimalizacji kosztw zakupu usug systemowych. Tak wic zadaniem operatorw sieci jest w pierwszej kolejnoci okrelenie parametrw technicznych usugi w wzach sieciowych zarwno w zakresie ilociowym, jak i poprzez okrelenie stref czasowych wystpowania tego zapotrzebowania. Kolejnym etapem powinno by rozpoznanie moliwoci pokrycia zapotrzebowania przez: dziaania wasne: waciwe sterowanie wasnymi rdami ale rwnie inwestycje we wasne urzdzenia kompensujce, znajomo spodziewanych strat gospodarczych w przypadku niezrwnowaenia zapotrzebowania: straty energii w sieci, obnienie przepustowoci ukadu sieciowego, koszty niedotrzymania poziomw napi, awarie sieciowe itp., okrelenie moliwoci pozyskania usugi w wle sieciowym: lista potencjalnych usugodawcw i ich oferty techniczne oraz cenowe, zapewnienie moliwoci pozyskania usugi w ssiednich wzach systemowych: oferty potencjalnych usugodawcw oraz ocena technicznych moliwoci przesyu mocy biernej wraz z ocen wpywu na bilanse mocy w pozostaych wzach i ocen kosztw przesyu) ze wzgldu na ograniczone moliwoci przesyu mocy biernej rozpoznanie powinno dotyczy jedynie pobliskich wzw systemowych.
ELEKTROENERGETYKA
31
Zadaniem usugobiorcy jest wybr najtaszej z wymienionych wyej moliwoci, przy spenieniu ogranicze technicznych. W okrelonych wzach systemu liczba moliwych do wprowadzenia dziaa i potencjalnych usugodawcw moe by ograniczona, std usugi U i Q bd w pierwszej kolejnoci przedmiotem kontraktw dwustronnych. W przypadku ograniczonej konkurencji, a czsto jej braku, okrelenie stawek w kontraktach bdzie zaleao od wyceny usugodawcy odniesionej do kosztw uniknitych usugobiorcy, wyznaczonych na podstawie uniknitych inwestycji albo alternatywnie kosztw niepokrycia zapotrzebowania na usugi systemowe. Intencj autorw jest zaproponowanie zasad rozlicze finansowych za usugi U i Q w miar prostych, moliwych do akceptacji przez zainteresowane strony i do wdroenia. Obrano drog kosztw rzeczywistych, obciajcych usugi U i Q. Koszty te, oznaczone jako Ke powinny uwzgldnia nakady kapitaowe (gwny skadnik kosztw staych) oraz koszty energii i strat energii (gwny skadnik kosztw zmiennych). Najwiksz trudno stanowi jednoznaczne wyznaczenie kosztw przesyu mocy biernej przez sieci przesyowe i rozdzielcze. Trzeba bdzie wprowadzi tu znaczce uproszczenia. Z drugiej strony niezbdna jest znajomo kosztw usugobiorcw, jakie musieliby ponie, chcc utrzyma waciwe parametry pracy SEE w warunkach braku usug U i Q. Te koszty usugobiorcw, suce celom porwnawczym nazywa si kosztami uniknitymi i oznacza Ks. W nastpnym rozdziale proponuje si sposb wyznaczania kosztw Ke i Ks, oraz ich porwnania z zastosowaniem wspczynnikw wagi. Wynik tych porwna powinien pozwoli na uzyskanie konsensusu w rozwaanej sprawie.
Koszty wasne usugodawcw usug U i Q

Wyznaczenie kosztw wasnych usugodawca powinien oprze na nastpujcych podstawowych zasadach: Oferowana usuga systemowa powinna by obciona kosztem kapitaowym tylko tych budynkw, budowli i urzdze (lub ich uzasadnionej czci), ktre uczestnicz w tej usudze. Koszt kapitaowy wymieniony wyej powinien by sprowadzony do wartoci rocznej przez zastosowanie waciwego okresu zwrotu nakadw kapitaowych i waciwej stopy odpisu rocznego. Koszt kapitaowy moe by: sprowadzony do wartoci jednostkowej przez odniesienie do czasu jej wiadczenia i czasu gotowoci do jej wiadczenia w okresie obrachunkowym [z/h], sprowadzony do wartoci jednostkowej usugi przez odniesienie do przewidywanej iloci usugi [Mvarh] w okresie obrachunkowym, wyraony w [z/Mvarh], sprowadzony do wartoci jednostkowej usugi przez odniesienie do przewidywanego zakresu usugi <Qmin, Qmax> w okresie obrachunkowym [Mvar], wyraony w [z/Mvar]. Koszt zmienny usugi U i Q powinien zawiera wszystkie zasadnicze elementy zwizane z t i tylko t usug. Moe on by: jednostkowy, uredniony w rozwaanym okresie obrachunkowym, wyznaczony jako warto rednia waona ze zmiennych w czasie kosztw w funkcji obcienia i czasu trwania tego obcienia [z/Mvarh], jednostkowy, uwzgldniajcy nieliniow zaleno kosztw zmiennych usugi U i Q od zakresu tej usugi, cile zwizany z chwilowym zakresem wiadczonej usugi moc biern (praktycznie w przedziaach czasowych 15 30 minutowych). Koszty stae usugodawcy Koszty stae obciaj usugi U i Q z racji nakadw inwestycyjnych, poniesionych w celu uzyskania moliwoci technicznych wiadczenia tej usugi. Nie ma znaczenia fakt, e w obecnie istniejcych elektrowniach, inwestujc w urzdzenia techniczne, nie planowano usug U i Q jako odrbnie rozliczanej dziaalnoci rynkowej. Koszty stae wynikaj z: Kosztw kapitaowych (nakadowych) na budynki, budowle i urzdzenia, w caoci lub w czci, umoliwiajce wiadczenie usug U i Q,.
32
ELEKTROENERGETYKA
Koszty utrzymania obiektu, personelu staego, administracji i infrastruktury w caoci lub w czci, umoliwiajce wiadczenie usug U i Q. Koszty nakadowe gwnych urzdze elektrycznych elektrowni s proporcjonalne do mocy pozornej Sn [MVA]. Dostpna w urzdzeniach moc bierna Qn [Mvar], bdca rnic wektorow Sn i Pn, decyduje o moliwoci uczestniczenia w procesie sterowania U i Q. Koszt nakadowy czci urzdze umoliwiajcych generacj/pobr Qn powinien wic, w przypadku elektrowni, obcia usugi U i Q. Dla czci elektrycznej elektrowni zasadniczym kosztem nakadowym jest koszt generatora i transformatora blokowego (z wyposaeniem gwnego toru mocy, czci budynku maszynowni, itd.), dlatego proponuje si przyj, e wszystkie koszty stae zwizane z usug U i Q s proporcjonalne do rnicy (Sn- Pn). Sprowadza si to do stosowania do kosztw nakadowych czci elektrycznej elektrowni, urzdze i budynkw uczestniczcych w generacji/poborze mocy biernej, wspczynnika (1-cosn). Nie dotyczy to pracy kompensatorowej elektrowni, podczas ktrej cz elektryczna elektrowni (urzdzenia i budynki), w peni uczestnicz w wytwarzaniu usugi U i Q. Jeeli oznaczymy: Kn [z] koszty nakadowe na budow elektrowni, KnE [z] koszty nakadowe czci elektrycznej elektrowni biorcej udzia w generacji mocy oraz w generacji/poborze mocy biernej, KnQ [z] koszty nakadowe czci j.w. lecz obciajce generacj/pobr mocy biernej to zgodnie z zaoeniem przedstawionym powyej:
KnQ = KnE (1-cos n ).

Roczn rat odpisu nakadw kapitaowych na elektrownie, obciajc usugi U i Q wiadczone przez t elektrowni, obliczamy z zalenoci:
KrQ = KnQ r,
gdzie:
r=
p (1 + p )
(1 + p )N 1
KrQ [z/a] roczny odpis nakadw kapitaowych w czci dotyczcej usug U i Q, r [-] roczna rata odpisu nakadw kapitaowych, N [lat] okres ekonomicznej eksploatacji elektrowni, p [-] stopa rocznego odpisu. Wartoci r, N, p przyjmuje si dla poszczeglnych obiektw i urzdze stosownie do ich trwaoci i sytuacji ekonomicznej. W wielu opracowaniach spotkano si z nastpujcymi wartociami: p = 2,5 % dla budynkw i budowli, 6,0 % dla urzdze mechanicznych, 10,0 % dla urzdze elektrycznych i automatyki. N = 40 lat dla budynkw i budowli, 30 lat dla urzdze duogabarytowych, 20 lat dla urzdze maogabarytowych, pomiarowych, automatyki. Odpisy roczne (amortyzacja) powinny by liczone w czasie dyspozycyjnoci obiektu tzn. w czasie aktywnej pracy i przebywania w stanie gotowoci. Zaoono liniowy przebieg amortyzacji. Koszty utrzymania (obsugi, roczne, stae) elektrowni Kobs,r s okrelane na podstawie zaszoci. Proponuje si aby usugi U i Q obcia czci (1-cosn) kosztw utrzymania czci elektrycznej elektrowni (analogicznie jak dla kosztw staych). Wyznaczenie kosztw staych elektrowni nie powinno nastrcza trudnoci. Wymaga ono doskonaej znajomoci obiektu celem waciwej selekcji budynkw, budowli i urzdze (lub ich czci), ich wyceny i przyporzdkowania usugom U i Q. Przedstawiony sposb wydzielenia kosztw staych, oparty na przykadzie elektrowni moe by atwo zastosowany do kadego innego rodzaju usugodawcy U i Q lub elementu SEE. Rnic moe by konieczno zastpienia wspczynnika cosn wspczynnikiem cosr stanowicym warto redni waon (w dugim okresie czasu) wspczynnika mocy danego obiektu.
ELEKTROENERGETYKA
33
Jednostkowe koszty stae usugodawcy W praktyce rozliczeniowej istotne jest okrelenie kosztw jednostkowych tzn. odniesionych do czasu, iloci1) lub zakresu2) usugi U i Q. Te rne wartoci jednostkowych kosztw staych znajduj zastosowanie w rozliczeniach usug U i Q stosownie do przyjtego sposobu w okrelonych relacjach zachodzcych pomidzy podmiotami. Wartoci wyraone w [z/h, rok] pozwalaj rozlicza koszty stae zwizane np. z oczekiwaniem w gotowoci do wiadczenia usugi. Wartoci wyraone w [z/Mvar.h, rok] stanowi stay skadnik rozlicze sposobem dwuczonowym (odrbnie koszty stae i zmienne). Koszty zmienne usugodawcy Koszty zmienne s konsekwencj biecych dziaa prowadzcych do wytworzenia usugi. Niezmiernie trudno opisa zasady ich wyznaczania w sposb oglny, wymaga to bowiem szczegowego badania pracy konkretnego obiektu. Powinny one zawiera w sobie wszystkie elementy kosztw powstajcych w cigu procesu technologicznego, majcego miejsce podczas realizacji usugi U i Q. Z przeprowadzonych analiz wynika, e liczb tych elementw mona ograniczy do kilku. Skadaj si na nie: Koszt energii zuywanej na wytworzenie usugi; klasycznym przykadem moe by pobr energii przez generatory i przez silniki rozruchowe hydrozespou w elektrowni szczytowo-pompowej pracujcej kompensatorowo. Sprawa jest indywidualna dla odnonych obiektw i musi by rozwaana jednostkowo. Koszt strat mocy (energii) w elementach gwnego toru generacji i przesyu spowodowany przez moc biern. W klasycznej elektrowni bd to takie elementy jak: uzwojenie stojana generatora, uzwojenie wirnika generatora, transformator blokowy, transformator wzbudzenia, transformatory potrzeb wasnych. W sieci przesyowej bd to gwnie: przewody linii, transformatory nalece do rozwaanego toru. Ten skadnik kosztw zmiennych mona wyznaczy na dwa sposoby: wyznaczajc straty mocy i energii oraz ich koszty (zmieniajce si z obcieniem), w funkcji obcienia moc biern (wobec nieliniowej zalenoci strat od obcienia); jest to sposb poprawny lecz kopotliwy, nadmiernie komplikujcy rozliczenia finansowe; wymaga opomiarowania nie stosowanego aktualnie w SEE (co nie jest zasadnicz przeszkod), wyznaczajc rednie waone straty w rozwaanym obiekcie i w rozwaanym okresie obrachunkowym i okrelajc koszt tych strat (stay w tym okresie). Koszt personelu ruchowego w czci obciajcej usug U i Q; przy trudnociach w okreleniu tej czci kosztw proponuje si oparcie na czasie trwania usugi U i Q lub na wskaniku (1-cos n).
Koszty przesyu mocy biernej

Dla celw rozliczeniowych jest niezbdne okrelenie stawek opat za usugi U i Q w wzach SEE, stanowicych miejsca powiza z podmiotami korzystajcymi z tych usug. Usugodawc bdzie OSP lub OSR. Zastosowanie moe mie tu analogiczna zasada okrelania kosztw jak zaproponowano dla sterowalnych rde mocy biernej. Koszty stae przesyu mocy biernej Analiza pracy sieci przesyowych i rozdzielczych nie doprowadzia do wyznaczenia parametrw wedug ktrych mona by wyodrbni z cakowitych kosztw staych koszty stae obciajce
1) 2)
ilo usugi energia bierna [Mvarh]; dotyczy rozlicze na podstawie pomiarw krtkookresowych; zakres usugi moc bierna zamwiona [Mvar]. ELEKTROENERGETYKA
34
przesy mocy biernej. Z zasady linie przesyowe i rozdzielcze 400 220 110 kV pracuj przy maych i zmiennych w duych zakresach wartociach tg. Nie ma wic mocnego uzasadnienia, jak to zrobiono dla elektrowni, aby posugujc si wspczynnikiem mocy podzieli koszty stae na te dwie zasadnicze funkcje linii: przesy mocy czynnej i biernej. Do zaproponowania s dwie moliwoci: 1. Zrezygnowa z uwzgldniania kosztw nakadowych i innych niewielkich kosztw staych poniesionych na budow linii. Tak wic koszty przesyu mocy biernej bd wynikay z kosztw strat mocy (energii) czynnej powodowanych przesyem mocy biernej. 2. Wydzieli cz kosztw nakadowych opierajc si na oszacowanej redniej rocznej (wieloletniej) wartoci roboczego wspczynnika mocy cosr,r rozwaanej linii. Analogicznie jak zaproponowano dla elektrowni, koszty stae obciajce moc biern wyznacza si z zalenoci: KnlQ = KnlE (1-cosr,r) . Wobec wielu kontrowersyjnych stanowisk w tej sprawie, proponuje si przyjcie sposobu pierwszego. Koszty zmienne przesyu mocy biernej Wykonano wiele bada symulacyjnych obejmujcych cay polski SEE z sieciami 400, 220 i 110 kV. Wyznaczono globalne straty mocy od przesyu mocy czynnej i biernej. Celem tych oblicze miaa by ewentualna sugestia, e warto strat jest procentowo niewielka w porwnaniu do caoci kosztw usug U i Q oraz e wobec tego mona te koszty pomin w rozliczeniach. Spraw kosztw przesyu zajmowano si bardziej szczegowo w pracy [2]. Wobec zoonoci wyznaczania strat mocy spowodowanych przez moc biern w rzeczywistym ukadzie przesyowym zastosowano uproszczenie polegajce na wyznaczeniu tych strat i ich kosztw w wydzielonych liniach przesyowych. Straty mocy i tym samym koszty przesyu s rne dla tych samych wartoci przesyanej mocy biernej przy rnych obcieniach moc czynn. Dla prawidowego rozliczania kosztw przesyu mocy biernej trzeba wic wykona wiele symulacji celem wyznaczenia dostatecznie licznego zbioru danych pozwalajcych na takie rozliczanie. Bardziej szczegowe badanie tego problemu, pozwalajce na przyjcie niezbdnych uproszcze, wykracza poza ramy niniejszej pracy. Celowe do rozlicze finansowych bdzie, by moe, zastpienie rozlicze na bieco, wymagajcych wielu szczegowych danych, rozliczeniami opartymi na danych urednionych w okresie obrachunkowym rednich waonych straty i kosztach. Cel zasadniczy zostanie osignity: wydzielenie kosztw przesyu mocy biernej, obcienie odbiorcw kosztami przesyu i odzyskanie poniesionych nakadw.
KOSZTY USUGOBIORCW (UNIKNITE)

Operatorzy Sieci Przesyowych i Operatorzy Sieci Rozdzielczych dla utrzymania waciwych poziomw napi oraz waciwego rozpywu mocy biernej musz korzysta z niezbdnych sterowalnych rde mocy biernej. Z zasady s to rda obce, a korzystanie z nich kosztuje i zgodnie z propozycj niniejszej pracy powinno by sensownie rozliczane. Mona hipotetycznie zaoy, e zamiast korzystania z obcych rde usug U i Q, usugobiorcy zdecyduj si na instalowanie wasnych urzdze rnego rodzaju. Podjcie decyzji wymaga okrelenia kosztw inwestycyjnych, rocznych staych oraz zmiennych i porwnania ich z propozycjami oferentw usug U i Q. Usugobiorcy rezygnujc z instalowania wasnych urzdze unikaj nakadw i kosztw eksploatacyjnych. Mona te, rwnie hipotetycznie zaoy, e zamiast korzysta z penego zakresu usug U i Q, usugobiorcy zdecyduj si na rezygnacj np. z czci z nich i ponoszenie konsekwencji finansowych w stosunku do odbiorcw (hurtowych i finalnych) z racji niespenienia standardw jakociowych. Koszty obcych usug U i Q oraz/lub suma opat karnych powinny by oczywicie nie wiksze od kosztw uniknitych. Przedstawione powyej rozwaania dotyczy mog gwnie Operatorw Sieci Rozdzielczych, gdzie zastpienie jednego usugodawcy innym lub instalowanie wasnych urzdze jest czsto moliwe. Moe tu by rozwaane instalowanie dawikw, kondensatorw lub rezygnacja z penego zakresu usug kosztem pogorszenia jakoci. Operatorzy Sieci Przesyowych z racji znacznie wikszego zakresu regulacyjnego nie bd mogli zrezygnowa z usug U i Q wiadczonych przez
ELEKTROENERGETYKA
35
elektrownie systemowe. Instalowanie sterowalnych rde mocy biernej (dawikw, kondensatorw) w wzach sieciowych wynika gwnie z przyczyn technicznych, a nie ekonomicznych. Najczciej spotykane pozycje kosztw, ktre mona unikn korzystajc z obcych usug U i Q przedstawiono poniej.
Dawiki kompensacyjne
Oglna posta wzoru na koszty roczne zwizane z instalowaniem i eksploatacj dawika jest nastpujca:
TdD
K D,r = k sD Q nD + K obs +
k (Q)Q (t) dt,

zD 0
gdzie: ksD [z/Mvar] jednostkowe koszty nakadowe uwzgldniajce odpis roczny poniesionych nakadw na dawik wraz z wyposaeniem i infrastruktur, Kobs [z/a] roczne koszty stae przegldw, napraw, personelu, kzD(Q) [z/Mvarh] jednostkowy koszt zmienny (gwnie strat energii) zaleny od obcienia dawika Q, Q(t) [Mvar] obcienie dawika, TdD [h/a] czas rocznej dyspozycyjnoci dawika.
Kondensatory kompensacyjne
Oglna posta wzoru opisujcego koszt roczny jest nastpujca:
TdK
K, r
= k sK QnK + K obs +
k (Q ) Q (t) dt .
zK 0
Oznaczenia jak wyej, K kondensator. W praktycznych obliczeniach szacunkowych koszty zmienne zwizane z kondensatorami kompensacyjnymi mona pomin.
Dotrzymanie jakoci napicia

Alternatyw dla obcych usug U i Q lub wasnych urzdze substytucyjnych jest zakadane hipotetycznie, wiadome odstpstwo od standardw jakoci napicia zasilajcego odbiorcw hurtowych (i w konsekwencji finalnych) rewanowane opatami karnymi na rzecz tych odbiorcw. Istotne skutki rezygnacji z usug obcych bd z instalowania urzdze substytucyjnych mog by nastpujce: przekroczenie U>Udop.max powoduje zagroenie dla urzdze i niespenienie ustale kontraktowych w stosunku do dystrybutorw i odbiorcw finalnych, zmienno napicia wynikajca ze zmiennoci obcie powoduje reakcj regulatorw transformatorw systemowych i w GPZ-tach oraz ich zbyt czste dziaanie mogce prowadzi do stanw awaryjnych, przekroczenie U<Udop.min powoduje wzrost strat energii, czsto niewaciw prac odbiornikw, niespenienie ustale kontraktowych w stosunku do dystrybutorw i odbiorcw finalnych. Konsekwencje przedstawionych powyej skutkw mona uj w postaci kosztw stosujc zaleno liniow lub kwadratow: zaleno liniowa:
K
K
jak
c U (t) dt ,
0
t
zaleno kwadratowa:
36
jak
= c
0
[ U (t)] dt ,
ELEKTROENERGETYKA
gdzie:
U (t) = U(t)-Min.[U(t), ],
poowa strefy nieczuoci regulatora, c wspczynnik kosztw (stay).
2
KOSZTY NEGOCJOWANE
Usugobiorca usug U i Q bdzie z nich korzysta w warunkach niezbdnoci z uwzgldnieniem kryterium opacalnoci. Aby zaakceptowa warunki finansowe usugi proponowane przez usugodawc powinien porwna je z innymi moliwymi wariantami rozwizania problemu. Musi rwnie oceni warto techniczn proponowanej usugi, czy jest ona skuteczna i lepsza (nie gorsza) od alternatywnych rozwiza. Rozwizaniami alternatywnymi, z ekonomicznego punktu widzenia, mog by: Korzystanie z usug innego usugodawcy, proponujcego korzystniejsze warunki finansowe jeeli taki istnieje na rozwaanym obszarze. Inwestowanie we wasne sterowalne rda mocy biernej instalowane na rozwaanym obszarze jeeli jest taka moliwo techniczna przy okrelonym koszcie. Rezygnacja z usug U i Q lub ich czci, ze wiadomoci niedotrzymania jakoci napicia, w konsekwencji czego wystpi okrelone koszty (opaty) na rzecz odbiorcw hurtowych i finalnych. Tak wic negocjowany koszt usugi U i Q powinien by oparty na rzeczywistych kosztach usugodawcy KE porwnywanych z kosztami uniknitymi usugobiorcy KS. Koszt wynegocjowany bdzie wynika z nierwnoci:
KS KUQ KE .
Nierwno t mona zamieni w posta rwnania z zastosowaniem wspczynnikw wagi:
KUQ = pE KE + pS KS ,
gdzie: pE wspczynnik wagi uwzgldniajcy argumenty usugodawcy, pS wspczynnik wagi uwzgldniajcy argumenty usugobiorcy, pE + pS = 1, 1 pE 0, 1 pS 0.
Jeeli usugobiorca nie bdzie mg zastpi rozwaanej usugi inn lub nie moe instalowa wasnych rde mocy biernej oraz nie zechce obniy jakoci napicia, to: pS = 0, pE = 1, KUQ = KE . W rzeczywistych warunkach rynku (handlu) usug koszt usug, U i Q (a w rzeczywistoci stawki opat uwzgldniajce sytuacj rynkow) bdzie wynikiem ustalonego konsensusu.
KOSZTY WZOWE USUG U I Q

Okrelone powyej zasady okrelania kosztw usug U i Q odniesione do elektrowni, wyznaczaj koszty loco szyny grnego napicia transformatora blokowego. Praktycznie s to koszty generacji/poboru mocy biernej w okrelonym wle wytwrczym przy zaoeniu, e usug wiadczy jedna okrelona elektrownia, a nawet jeden wybrany blok. Wze wytwrczy moe korzysta z jednego lub wikszej liczby usugodawcw np. dwie elektrownie pracujce na jeden wze wytwrczy lub, co czciej si zdarzy: kilka blokw charakteryzujcych si rnymi kosztami wiadczenia usug U i Q.
ELEKTROENERGETYKA
37
Przypadek 1. Wze wytwrczy korzysta z jednego rda generacji/poboru mocy biernej

E G
W1
k UQw1 = k UQE . L1
L2
Pozostajc przy zaproponowanych zasadach rozlicze za usugi U i Q wyrniajcych koszty stae i zmienne, w wzach wytwrczych i sieciowych mona wyznaczy te skadowe kosztw jako rednie waone z iloci dostarczanej mocy biernej (wartoci 15-minutowe) i ich kosztw odniesione do sumarycznej mocy dostarczanej do wza. Procedura ta musi by realizowana odrbnie dla kosztw staych i zmiennych, aby nadal mona byo stosowa taryf dwuczonow. Przypadek 2. Wze wytwrczy korzysta z wicej ni jednego rda mocy biernej
G1
E1 T1
G2
E2 T2
k E1
k E2
W
L1 k UQW2 L2
Wzr w postaci oglnej:
UQW i
k Q Q
QEi i i QEi
QEi
gdzie:
kQEi [z/Mvarh] wynegocjowany koszt usugi U i Q ze rda i, QQEi [Mvarh] moc bierna dostarczana ze rda i.
Przypadek 3. Wze wytwrczy korzysta z wicej ni z jednego rda mocy biernej, przy czym dostawa odbywa si rwnie za porednictwem linii przesyowej
Posta oglna wzoru:
UQWi
Q
i
Qi
k Q
i
UQi
+ k UQpi
,
ELEKTROENERGETYKA
Qi
38
gdzie: kUQi [z/Mvarh] wynegocjowany koszt usugi U i Q ze rda i, kUQpi [z/Mvarh] koszt przesyu mocy biernej ze rda i, QQEi [Mvarh] moc bierna dostarczana ze rda i. Wyznaczenie kosztu usug U i Q w wzach jest bardziej zoone, wymaga bowiem analizy wielu jednoczesnych rozpyww mocy i mocy biernej. Naley tutaj uwzgldni koszty w wzach ssiednich oraz koszty przesyu. W obliczeniach kosztw przesyu naley rozway straty mocy w liniach od mocy biernej majc na uwadze rwnie moc adowania linii. Przypadek 4. Koszty usug U i Q w wle sieciowym
kpL1
kpL2
ktT1
ktT2
wzr na koszty odniesione do strony (GN) transformatorw:
UQWi (GN)
Q
i
QLi
k Q
i
UQWi
+ k pLi
QLi
wzr na koszty sprowadzone do strony (DN) uwzgldniaj koszt strat w autotransformatorach, wzr ma posta:
UQWi (DN)
Q
j
QTj
k Q
j
UQWj ( GN )
+ k tTj
QTj
gdzie: kUQWj(GN) [z/Mvarh] koszt mocy biernej na szynach (GN) stacji j, ktTj [z/Mvarh] koszt strat spowodowanych przez moc biern w ATj , QQTj [Mvarh] moc bierna pobierana z transformatora j.
ELEKTROENERGETYKA
39
WNIOSKI
System rozlicze za usugi U i Q powinien uwzgldnia ich specyfik. Naley oprze go na zasadach: eliminacji subsydiowania skronego, parametrami rozliczeniowymi s moc bierna i czas (w strefach czasowych), stawki opat naley okrela lokalnie (wzowe), naley wyznaczy obligatoryjne zakresy usug dla wszystkich podmiotw wystpujcych na rynku energii. System opat musi pozwala na przenoszenie kosztw staych (kapitaowych) i zmiennych oraz umoliwia wymiern ocen jakoci usug. Podzia kosztw staych i zmiennych na poszczeglne rodzaje dziaalnoci naley oprze na modelu fizycznym (technicznym). Stawki opat naley oprze na koszcie negocjowanym, pozwalajcym uwzgldni interesy usugodawcw i usugobiorcw. W kosztach przesyu mocy biernej mona dopuci eliminacj kosztw staych ze wzgldu na trudno znalezienia jednoznacznego parametru podziau. Koszty wzowe naley wyznacza jako wartoci rednie waone z iloci i kosztu (ceny) mocy biernej dostarczanej do wza przez poszczeglnych usugodawcw z uwzgldnieniem kosztw przesyu. Koszty stae i zmienne naley urednia odrbnie.
LITERATURA
[1] Lubony Z., Makowski R., Pochyluk R., Siodelski A., Szczerba Z., Wrycza M., Zajczyk R., Buko P., Nieczaj A.: Hierarchiczny wielopoziomowy ukad sterowania poziomami napi i rozpywem mocy biernej w krajowym systemie elektroenergetycznym. Zadanie nr 4: Zasady rozlicze pomidzy podmiotami za czynny i bierny udzia w sterowaniu U i Q, str. 129, rys. 18, tablic 14, poz. bibl. 44. Praca realizowana w ramach projektu badawczego celowego nr 8 T10 B051 98C/99. Katedra Systemw Elektroenergetycznych Politechnika Gdaska, Gdask, grudzie 2000. [2] Szostek T., Kurpanik B.: Zasady rozlicze i okrelania kosztw usug systemowych regulacji napicia i rozpywu mocy biernej. Praca wykonana w ramach projektu badawczego celowego KBN-PSE SA-PG nr 8T10B051 98C/99. ZPBE Energopomiar Elektryka. Gliwice, listopad 2000. [3] Rynek energii w Polsce, seminarium; Organizator: Polskie Towarzystwo Przesyu i Rozdziau Energii Elektrycznej Pozna, stycze 1999 r. [4] Kalinowski T., Wilczyski A.: Usugi energetyczne jako przedmiot konkurencji. Konferencja Problemy obrony i odbudowy systemu energetycznego w warunkach rynkw energii elektrycznej, Wrocaw, 13 15 padziernika 1999. [5] Szczerba Z., Pochyluk R., Siodelski A., Zajczyk R., Wrycza M.: Okrelenie parametrw technicznych i opracowanie algorytmw rozlicze usug systemowych regulacji napicia, wiadczonych przez elektrownie wodne szczytowo-pompowe na rzecz sieci przesyowych i rozdzielczych. Opracowanie: PG, WEiA, Katedra Systemw Elektroenergetycznych. Gdak, grudzie 1996 r. oraz referat na powyszy temat na Seminarium 97: Elektroenergetyczna Automatyka w Elektrowniach Wodnych. Czorsztyn, padziernik 1997 r. Towarzystwo Elektrowni Wodnych, Wocawek, grudzie 1996 r. [6] Pochyluk R., Zajczyk R.: Voltage sensitiveness of power system nodes as the parameters for accountings of ancillary services in voltage levels regulation. IX International Conference Present-Day Problems of Power Engineering. Section III.2: Problems of energy market, technical and economical analysis. Jurata, 9 11 of June 1999.
40
ELEKTROENERGETYKA
JAKO IZOLATORW CERAMICZNYCH

JERZY BIELECKI Instytut Energetyki, Warszawa
OCENA WYTRZYMAOCI IZOLATORW CERAMICZNYCH PRZY OBCIENIACH CYKLICZNYCH
Izolatory w liniach elektroenergetycznych s naraone w czasie eksploatacji na naprenia mechaniczne zarwno stae, jak i zmienne (cykliczne). rdem obcie cyklicznych s drgania przewodw. Rozpoczte w 2001 r. w Instytucie Energetyki prace dowiadczalne miay na celu ocen wpywu obcie cyklicznych na wytrzymao izolatorw ceramicznych. Prby przeprowadzono na izolatorach typu LPZ 75/27W1 z czci ceramiczn wykonan z tworzywa rodzaju C130 oraz dla porwnania z tworzywa C120. Na podstawie uzyskanych wynikw bada zaproponowano kryteria doboru ceramicznych izolatorw liniowych pod wzgldem wytrzymaoci zmczeniowej. Izolatory z ceramiczn czci izolacyjn s najczciej stosowanymi izolatorami w sieciach elektroenergetycznych. Problem dugotrwaej wytrzymaoci mechanicznej izolatorw jest, ze zrozumiaych wzgldw, jednym z podstawowych, jeli chodzi o zapewnienie niezawodnej eksploatacji linii i stacji elektroenergetycznych. Przez wiele lat starano si tak doskonali ukad konstrukcyjny (izolator), aby by on odporny na wystpujce w eksploatacji naraenia. To, e oprcz staych si rozcigajcych na izolator w linii oddziaywuj rwnie (spowodowane gwnie wiatrem) drgania przewodu jest wiadome od dawna. Natomiast wpyw takich drga na trwao caej linii (nie tylko przewodu) jest spraw w badaniach stosunkowo now, a jeli chodzi o wytrzymao izolatorw przy obcieniach zmiennych temat pojawi si zupenie niedawno. Wytrzymao zmczeniowa tworzywa porcelanowego jest mao rozpoznanym problemem naukowym i technicznym. Istniejce obecnie pogldy opieraj si w zasadzie na analizie teoretycznej uzasadniajcej destrukcyjny wpyw zmiennych obcie mechanicznych na wytrzymao porcelany. Przyjmuje si, e obcienia cykliczne zwikszaj oglny poziom napre, co z kolei wpywa na prdko wzrostu pkni podkrytycznych. W porcelanie elektrotechnicznej znaczne naprenia mechaniczne mog powstawa na granicy fazy szklistej i ziaren korundu. Z drugiej strony struktura takiego tworzywa, a zwaszcza porcelany rodzaju C130, i zwizany z ni korzystniejszy ni w innych rodzajach tworzyw porcelanowych stan napre wewntrznych stwarza moliwo opnienia procesu starzenia si materiau, a tym samym podwyszenia trwaoci i niezawodnoci wykonanych z niej izolatorw. Jaki zatem wpyw na trwao izolatorw maj wystpujce w liniach zmienne obcienia mechaniczne? W jakim stopniu, przy jakich wartociach i po jakim czasie drgania te mog obniy wytrzymao porcelany elektrotechnicznej, a tym samym wykonanego z niej izolatora? Celem prac badawczych rozpocztych w Instytucie Energetyki w 2001 r. byo wanie uzyskanie odpowiedzi na postawione powyej pytania. Jest rzecz zrozumia, e wstpne badania miay raczej charakter makroskopowy, a ich gwnym celem byy wnioski praktyczne, do ktrych naley zaliczy przede wszystkim sformuowanie wytycznych doboru ceramicznych izolatorw liniowych pod wzgldem dugotrwaej wytrzymaoci przy obcieniach cyklicznych. Zakadajc kontynuacj tych prac, bd one jednak wymagay ujcia problemu w aspekcie waciwoci materiau i ilociowego okrelenia wytrzymaoci zmczeniowej porcelany elektrotechnicznej.
ELEKTROENERGETYKA
41
Problem odpornoci izolatorw na obcienia cykliczne w podobnej lub wikszej skali wystpuje we wszystkich krajach z rozwinit energetyk. Na organizowanej od wielu lat midzynarodowej konferencji 2001 World Insulator Congress&Exibition, jaka miaa miejsce w Szanghaju w listopadzie ubiegego roku, przedstawiciel Francji dr Claude de Tourreil wygosi referat pt. The Future of Testing Insulators: What Will Be Required.1) W referacie tym zgosi propozycj wykonania nowych bada izolatorw, w tym m.in. prb zmczeniowych izolatorw ceramicznych. Zdaniem C. de Tourreila o takie prby naleaoby rozszerzy program znormalizowanych bada izolatorw. Jest wielce prawdopodobne, e postulat ten zostanie przyjty przez Midzynarodow Komisj Elektrotechniczn (IEC).
CHARAKTER OBCIE CYKLICZNYCH DZIAAJCYCH NA IZOLATOR

W Polsce drganiami w liniach zajmuje si przede wszystkim Energoprojekt-Krakw. [1] Gwnym rdem drga acuchw izolatorw s tzw. drgania eolskie przewodw. Ich czstotliwo, zalena przede wszystkim od prdkoci wiatru prostopadego do linii i od rednicy przewodu, moe zmienia si w zakresie od 5 Hz do 60 Hz. Na drgania najbardziej s naraone acuchy odcigowe. Powstajce w paszczynie drga siy bezwadnoci, wystpujce podczas drga elementw acucha, wywouj w izolatorach i elementach osprztu zmienne naprenia zginajce, ktre nakadaj si (dodaj) na istniejce obcienie statyczne spowodowane okrelon si nacigu w przewodzie. Wykazano, e najwiksze obcienia zmienne wystpuj przy tzw. czstotliwoci charakterystycznej drga eolskich, ktra wynosi od 18 Hz do 25 Hz. Naprenia w czci ceramicznej izolatorw mog wwczas dochodzi nawet do 22 % wartoci napre statycznych. W celu ograniczenia skutkw dziaania drga eolskich w liniach stosuje si czynn ochron przewodw. Najczciej za pomoc tumikw drga typu Stockbridgea. Jak podaj jednak producenci tumikw, ich praktyczna skuteczno zaczyna si dopiero dla drga o czstotliwoci 810 Hz. (Przy stosunkowo duej masie acuchw, grna granica moliwoci oddziaywania tumikw, wynoszca 5060 Hz, nie ma ju dla izolatorw istotnego znaczenia). Tak wic na linie, a tym samym i na acuchy izolatorw, mog oddziaywa nietumione drgania o czstotliwociach niszych, z ktrych pierwsz cakowit jest 7 Hz. Z tego wzgldu, przy tej wanie czstotliwoci postanowiono wykona prby zmczeniowe izolatorw. Dodatkowym argumentem za przyjciem tej czstotliwoci zmian probierczego obcienia cyklicznego by fakt, e w prbach wytrzymaoci zmczeniowej izolatorw kopakowych, przeprowadzonych przez japosk firm NGK Insulators Ltd, zastosowano rwnie podobn czstotliwo zmian obcienia [5]. Oprcz czstotliwoci probierczego obcienia cyklicznego, istotnym problemem byo przyjcie takiego jego charakteru, ktry najlepiej odwzorowywaby przebieg obcienia rzeczywistego. Jak wspomniano powyej, na skutek drga przewodw, na statyczne rozcigajce obcienie izolatora nakadaj si zmienne naprenia zginajce, na og o harmonicznym przebiegu, jednak o znacznie mniejszych wartociach. Nieco upraszczajc, drgania powoduj wic, e w jednej poowie izolatora powstaj naprenia rozcigajce, a w drugiej poowie ciskajce. Poniewa w rzeczywistoci w czci ceramicznej izolatora wiszcego naprenia ciskajce nigdy nie wystpuj, gdy s one znacznie mniejsze (co najwyej okoo 1/4) od obcienia statycznego, mona przyj, e w czci ceramicznej izolatora jedynie naprenie rozcigajce zmienia si (wok naprenia statycznego) z czstotliwoci drga przewodu o amplitud pochodzc od momentu zginajcego. Na tej podstawie za probiercze obcienie cykliczne w prbach zmczeniowych izolatorw przyjto sum napre rozcigajcych: staego i zmiennego harmonicznego. Zakadajc zmieniajcy si w czasie t rwnomierny jednoosiowy stan naprenia, otrzymamy zaleno:
= m + asin t,
w ktrej;
1)
naprenie cakowite,
ELEKTROENERGETYKA
Artyku ten ukaza si rwnie w czasopimie Insulator News and Market Report w numerze 1/2 z 2002 r. [3]
42
m rednia warto naprenia cyklicznego (naprenie pochodzce od skadowej staej), a amplituda zmian naprenia, czsto zmian naprenia (rwna 2 f , gdzie f czstotliwo drga). Taki charakter obcienia cyklicznego zastosowano w zmczeniowych badaniach izolatorw, jak i wczeniej w badaniach znormalizowanych ksztatek porcelanowych.
PRBY WYTRZYMAOCI IZOLATORW PRZY OBCIENIACH CYKLICZNYCH

Zasadniczym celem przeprowadzonych prac badawczych byo ustalenie takich parametrw probierczego obcienia cyklicznego o czstotliwoci 7 Hz, ktre izolator wytrzymuje w okrelonych warunkach prby bez adnych uszkodze lub obnienia wytrzymaoci oraz wskazanie tworzywa porcelanowego o lepszej wytrzymaoci zmczeniowej. Do prb przeznaczono wykonane w ZPE ZAPEL SA Boguchwaa dugopniowe izolatory liniowe typu LPZ 75/27W1 o znamionowej wytrzymaoci: 160 kN z czci ceramiczn z tworzywa porcelanowego rodzaju C130 z biecej produkcji, 100 kN z czci ceramiczn z tworzywa porcelanowego rodzaju C120 wykonane specjalnie do bada porwnawczych. Wszystkie prby obcieniem cyklicznym przeprowadzono na stanowisku badawczym SCHENCK z wykorzystaniem hydropulsatora o maksymalnym zakresie 630 kN. Widok stanowiska z zamontowanym do prb izolatorem przedstawiono na zdjciu. W pierwszej kolejnoci, we wstpnych prbach, naleao oszacowa poziom granicznej wytrzymaoci izolatorw przy obcieniach cyklicznych, aby dopiero na tej podstawie przyj
czujnik siy
konstrukcja wsporcza (brama)
badany izolator
uchwyt do mocowania widlastego okucia izolatora
hydropulsator
pyta pomocnicza wspawana w konstrukcj wsporcz
Zdj. 1. Widok stanowiska badawczego z zamontowanym izolatorem LPZ 75/27W1

ELEKTROENERGETYKA
43
odpowiednie obcienia w prbie wytrzymaoci dugotrwaej. Prbom tym poddano izolatory z czci ceramiczn z tworzywa C130. Prby wstpne wykazay, e (podobnie jak znormalizowane ksztatki ceramiczne [2]) izolatory ulegaj zniszczeniu przy maksymalnej wartoci obcienia cyklicznego bliskiej ich wytrzymaoci rzeczywistej (okrelonej w prbach obcieniem statycznym). Na tej podstawie w pierwszej prbie wytrzymaoci dugotrwaej przyjto obcienie maksymalne rwne obcieniu probierczemu z prb statycznych, czyli o wartoci 80% wytrzymaoci znamionowej izolatora (0,8x160 kN = 130 kN). Amplitud zmian obcienia ustalono na okoo 44% obcienia redniego (25 % znamionowej wytrzymaoci izolatora, tj. 40 kN). Zaoono, e w przypadku korzystnego wyniku, prb zakoczy si po jednym milionie cykli. Po 604 000 cykli nastpio jednak zerwanie ucha widlastego (dwa ucha paskie) w dolnym okuciu. Cz ceramiczna nie ulega zniszczeniu; w okuciu grnym rwnie nie zauwaono pocztkw pkania. Ani cz ceramiczna, ani spoiwo nie wskazyway na jakiekolwiek zmiany w wle montaowym ceramika-metal (nie stwierdzono wysuwania si czci ceramicznej z oku). Analizujc wynik prby, szczegln uwag zwrcono na przeamy zerwanych uch. Wskazyway one na typowe tzw. zerwanie zmczeniowe. Okazao si, e wytrzymao zmczeniowa (Zrc) dla eliwa sferoidalnego gatunku 500, z ktrego wykonano okucia, wynosi 140 MPa [6]. Zerwanie wystpio w przekroju niebezpiecznym, ktrego sumaryczna powierzchnia wynosi okoo 990 mm2. Przy obcieniu 130 kN naprenie wynioso:
rc = 130 000 = 131 MPa. 990

Tak wic naprenie w uchach okucia przy przyoonej do izolatora maksymalnej wartoci obcienia (130 kN) byo bliskie ich wytrzymaoci zmczeniowej. Biorc pod uwag pewien rozrzut wytrzymaoci, zerwanie okucia przy tych parametrach obcienia zmiennego naley uzna za cakowicie uzasadnione. Chcc przeprowadzi prb wytrzymaoci dugotrwaej z wynikiem dodatnim, naleao wic obniy parametry obcienia cyklicznego, kierujc si raczej moliwymi do wystpienia w eksploatacji napreniami ni analogi do prb statycznych. W kolejnej prbie wytrzymaoci dugotrwaej postanowiono wic przyj nastpujce parametry obcienia cyklicznego: rednia sia rozcigajca (obcienie rednie) 40 % znamionowej wytrzymaoci izolatora, Fm = 0,4160 kN = 64 kN (czyli nieco powyej przyjmowanego w obliczeniach naprenia stycznego, ktre przy wspczynniku bezpieczestwa 3, wg PN-88/E-06313 [7], dla tego typu izolatorw wynosi okoo 53 kN), amplituda zmian obcienia okoo 25% obcienia redniego, Fa = 0,2564 kN = 16 kN (czyli niewiele wicej ni najwiksze naprenia spowodowane drganiami, ktre mog dochodzi do 22% napre statycznych), obcienie maksymalne, Fmax = Fm + Fa = 80 kN (czyli 50% znamionowej wytrzymaoci izolatora), obcienie minimalne, Fmin = Fm Fa = 48 kN (czyli 30% znamionowej wytrzymaoci izolatora). Liczb cykli, jak izolator powinien wytrzyma bez uszkodzenia, przyjto wedug koncepcji NGK, czyli na dwa miliony. Izolator przeszed prb z wynikiem dodatnim. Po zdjciu izolatora z uchwytw maszyny poddano go dokadnym ogldzinom. Szczegln uwag zwrcono na wze montaowy ceramika-metal. Nie stwierdzono adnych uszkodze. Chcc sprawdzi, czy prba dugotrwaym obcieniem cyklicznym nie spowodowaa obnienia wytrzymaoci izolatora, izolator poddano prbie wytrzymaoci obcieniem statycznym
44
ELEKTROENERGETYKA
Przebieg zmian obcienia w prbie przedstawiono schematycznie na rysunku 1.
Rys. 1. Schematyczne przedstawienie zakresu zmian obcienia cyklicznego w prbie wytrzymaoci dugotrwaej izolatora LPZ 75/27W1 (cz ceramiczna z porcelany elektrotechnicznej rodzaju C130)
(narastajcym liniowo z niewielk prdkoci). Zerwanie izolatora w prbie statycznej nastpio przy sile rozcigajcej rwnej 262 kN. Mona wic wstpnie przyj, e dugopniowy izolator liniowy LPZ 75/27W1 z czci ceramiczn z tworzywa C130 jest odporny na obcienia cykliczne 7 Hz o przyjtych w prbie parametrach. W kolejnych prbach starano si okreli tzw. graniczn wytrzymao izolatorw poddanych obcieniom cyklicznym. Prby przeprowadzono na kilku izolatorach, zarwno z czci ceramiczn z tworzywa C130, jak i C120. Przyjto metod staego obcienia redniego, zwikszajc amplitud drga co okrelon liczb cykli. Dla izolatorw z czci ceramiczn z tworzywa C130 zniszczenie nastpowao na poziomie 250 kN przy bardzo niewielkim rozrzucie. Za kadym razem zniszczeniu ulegao jedno z oku i cz ceramiczna. Na podstawie poprzednich prb, mona zaoy, e to wanie zmczeniowe zerwanie okucia byo przyczyn zniszczenia czci ceramicznej. Izolatory z czci ceramiczn z tworzywa C120, zgodnie z oczekiwaniami, zryway si na znacznie niszym poziomie, jednak przy bardzo duym rozrzucie wynikw wynoszcym od 120 kN do160 kN. Zniszczeniu ulegaa zawsze cz ceramiczna.
WYTYCZNE DOBORU IZOLATORW CERAMICZNYCH POD WZGLDEM WYTRZYMAOCI PRZY OBCIENIACH CYKLICZNYCH
Wykonane dotychczas prace badawcze, ktre w czci opisano powyej, s prb rozeznania zagadnienia wpywu obcie cyklicznych na wytrzymao izolatorw. Prby izolatorw poprzedzono badaniami zmczeniowymi znormalizowanych ksztatek porcelanowych z rnych rodzajw tworzyw porcelanowych [2]. Byy to jednak, jak zaznaczono we wstpie,
ELEKTROENERGETYKA
45
badania konkretnych elementw (konstrukcja typu ksztatka), a jedyn mierzon odpowiedzi materiau byo zniszczenie ksztatki albo jej trwaa odporno. To samo dotyczyo rwnie izolatorw. Postp w dziedzinie metod eksperymentalnych i metrologicznych pozwala jednak oczekiwa, e dziki kontynuacji rozpocztych bada mona bdzie uzyska znacznie pogbion informacj o mechanizmie zmczenia porcelany elektrotechnicznej, a tym samym zweryfikowa proponowane wytyczne doboru izolatorw [4]. Prby granicznej wytrzymaoci izolatorw wykazay, e obcienie cykliczne nawet o bardzo ostrych parametrach (praktycznie nigdy nie wystpujce w eksploatacji) nie zagraao czci ceramicznej wykonanej z tworzywa rodzaju C130. O wytrzymaoci izolatora przy obcieniu maksymalnym powyej 130 kN decydowao wczeniej okucie. Jest to do zaskakujcy wniosek, gdy w prbach statycznych prawie zawsze zrywa si cz ceramiczna. Okucie z zaoenia ma wiksz wytrzymao statyczn ni cz ceramiczna. Przy obcieniach cyklicznych role tych elementw izolatora odwrciy si. Izolatory z czci ceramiczn z tworzywa rodzaju C120 miay przy obcieniach cyklicznych, podobnie jak i przy statycznych, nisz (o okoo 70 %) wytrzymao graniczn ni izolatory z czci ceramiczn z tworzywa C130. O wytrzymaoci przy obcieniu cyklicznym izolatora z czci ceramiczn z tworzywa C120 decydowaa przede wszystkim wytrzymao czci ceramicznej (cho nie mona wykluczy zmczeniowego zerwania oku przy obcieniach powyej 120 kN przy wikszej liczbie cykli). Bardzo istotnym wnioskiem jest poprawne zachowywanie si wzw montaowych izolatorw. Nawet przy najwikszych osiganych obcieniach cyklicznych nie zaobserwowano wysuwania si czci ceramicznych z oku, ani jakiegokolwiek rozklepywania si spoiwa. Prby dugotrwaej wytrzymaoci izolatorw starano si odnie do jedynego rda, jakim byy informacje z firmy NGK o prbach obcieniem cyklicznym izolatorw kopakowych [5]. Uznano jednak, e dla izolatorw dugopniowych parametry obcienia w takiej prbie mog by nieco ostrzejsze. Okazao si jednak, e istotnym ograniczeniem jest tutaj zmczeniowa wytrzymao oku. Std konieczno wprowadzenia korekty parametrw obcienia w drugiej prbie wytrzymaoci dugotrwaej. Na podstawie powyej omwionych bada mona sformuowa nastpujce zalecenia (wytyczne) dotyczce doboru dugopniowych izolatorw ceramicznych przeznaczonych do eksploatacji w liniach 220 kV i 400 kV w warunkach naraenia na obcienia cykliczne: 1) Zaleca si, aby wytrzymao zmczeniow izolatorw dugopniowych sprawdza w prbie obcieniem cyklicznym, np. o parametrach proporcjonalnych do przyjtych w opisanej powyej prbie (drugiej). Jest podane, aby dla oferowanych izolatorw dostawca przedstawi wiarygodne wyniki takich bada. 2) Czci ceramiczne izolatorw naley wykonywa z tworzywa o waciwociach porcelany elektrotechnicznej rodzaju C130. 3) Rozwizanie konstrukcyjne poczenia czci ceramicznej z okuciem powinno si wykonywa jako klinowe z zastosowaniem spoiwa metalicznego. 4) Okucia izolatorw powinny by wykonane z materiaw o wytrzymaoci zmczeniowej gwarantujcej wystarczajcy zapas przy wystpujcych w eksploatacji dugotrwaych obcieniach zmiennych. Zaleca si, aby dostawca izolatorw przedstawi chocia obliczenia wytrzymaoci zmczeniowej oku. Zbyt mao dowiadcze nie pozwala jeszcze na rozszerzenie powyszych zalece na wszystkie izolatory dugopniowe o takiej samej rednicy pnia jak badany, bez jakichkolwiek zastrzee. Trudno na przykad jednoznacznie odpowiedzie na pytanie, czy izolator o wikszym ciarze, zachowa si w prbach zmczeniowych identycznie; ma chociaby inny okres drga wasnych. Cho intuicyjnie wyczuwa si, e te inne parametry nie powinny wpyn na wynik prby, to jednak na obecnym etapie prac dowiadczalnych wykonanie stosownych bada dla rnych typw izolatorw wydaje si nieodzowne. Proponowane wytyczne doboru izolatorw do pracy w warunkach naraenia na obcienia cykliczne przedstawiono w postaci zamieszczonego poniej algorytmu. Efekty dotychczas wykonanych bada oraz poczynione podczas wykonywania prb obserwacje skaniaj do kontynuowania rozpocztych prac nad zmczeniow wytrzymaoci elektroizolacyjnych tworzyw oraz izolatorw. Szczeglnie interesujce mog tu by badania zmczeniowe stacyjnych izolatorw wsporczych (naraone na bardzo grone obcienia oscylacyjne)
46
ELEKTROENERGETYKA
oraz kompozytowych izolatorw liniowych (zupenie inna konstrukcja wza montaowego, a take nieporwnywalna z ceramik elastyczno rdzenia). Proponowany algorytm oceny izolatorw liniowych pod wzgldem odpornoci na obcienia cykliczne
PROBLEM
Czy oferowane ceramiczne dugopniowe izolatory liniowe mona przyj do eksploatacji w warunkach naraenia na obcienia cykliczne? SPOSB ROZWIZANIA
I STOPIE
Z jakiego tworzywa wykonano cz ceramiczn?
DECYZJE POREDNIE
Porcelana elektrotechniczna rodzaju C130
Porcelana elektrotechniczna inna ni C130
NIE
TAK
II STOPIE
Z jakiego materiau wykonano metalowe okucia?
TAK
III STOPIE
Jakie zastosowano poczenie ceramika metal?
Klinowe: okuciespoiwo metalicznecz ceramiczna
Innej konstrukcji
NIE
TAK
IV STOPIE
Czy wykonano, i na jakim poziomie, badania zmczeniowe izolatorw?
Wykonano; co najmniej na poziomie przewidywanego naprenia maksymalnego
Nie wykonano adnych prb obcieniem cyklicznym
NIE
DECYZJA KOCOWA
TAK
Oferowane izolatory mona przyj do stosowania w warunkach naraenia na obcienia cykliczne (zmczeniowe).
ELEKTROENERGETYKA
ODRZUCI
47
OFERT
O wytrzymaoci zmczeniowej powyej 130 MPa
O wytrzymaoci zmczeniowej poniej 130 MPa
NIE
LITERATURA
[1] Argasiska H., Wyszogrodzki Z., Zjawiska dynamiczne w acuchach izolatorowych wywoane drganiami przewodw . Energoprojekt-Krakw SA, Krakw 2001 r. (na prawach rkopisu). [2] Bielecki J., Wpyw obcie cyklicznych na mechaniczn wytrzymao izolatorw elektroenergetycznych wstpne prace dowiadczalne. Materiay Sympozjum Technicznego 10-lecie Spki Akcyjnej ZPE ZAPEL SA, Wyd. ZAPEL SA Boguchwaa, 2002 r. [3] De Tourreil C., The future of testing insulators: what will be required. INMR January/February 2002. [4] Kaleta J., Kocada D., Skorupa M., Topoliski T., Metody dowiadczalne w zmczeniu materiaw i konstrukcji. Badania podstawowe. Wydawnictwa Uczelniane Akademii Techniczno-Rolniczej w Bydgoszczy, Bydgoszcz, 2000. [5] Matsuura Y., Suzuki Y., Arakawa K., Tanaka K., Techniczne wzgldy perspektywicznych waciwoci izolatorw przelotowych oraz metody ich laboratoryjnej oceny. Canadian Electrical Association. Sympozjum na temat izolatorw. Montreal, 28 marca 1990. [6] Niezgodziski M. E., Niezgodziski T., Wzory, wykresy i tablice wytrzymaociowe. PWN, wyd. III, Warszawa, 1977. [7] PN-88/E-06313 Dobr izolatorw liniowych i stacyjnych pod wzgldem wytrzymaoci mechanicznej.
48
ELEKTROENERGETYKA
KOLEGIUM REDAKCYJNE Wojciech KAMISKI Redaktor Naczelny (Tel.: 629 15 77, 693 25 88) (Fax: 693 13 82) Zygmunt MACIEJEWSKI Zastpca Redaktora Naczelnego (Tel.: 693 22 29) Elbieta WDOWIARSKA Sekretarz Redakcji (Tel. 693 21 77) e-mail: elzbieta.wdowiarska@pse.pl ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Ryszard FRYDRYCHOWSKI Ryszard MICHALCZYK Zbigniew ORKISZ Jacek RATZ Tomasz SIKORSKI Regina WEGNEROWSKA
Wydawca: POLSKIE SIECI ELEKTROENERGETYCZNE SA Biuro Zarzdu ISSN 1230-039X Adres Redakcji 00-496 Warszawa, ul. Mysia 2
Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania zmian i skrtw w nadesanych materiaach oraz opracowania redakcyjnego tekstw. Atrykuw niezamwionych redakcja nie zwraca. Realizacja wydawnicza: Argraf Sp. z o.o., 03-301 Warszawa, ul. Jagielloska 76

Energetyka Odnawialna Regulacja Napięć I Mocy Biernej Jakość Izolatorów Ceramicznych

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Energetyka Odnawialna Regulacja Napięć I Mocy Biernej Jakość Izolatorów Ceramicznych

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ISSN 1230-039X

PSEKAPITAOWA SA GRUPA GRUPA KAPITA OWA

TECHNIKA, EKONOMIA, ORGANIZACJA

Numer 2, 2003 (45)

POLSKIE SIECI ELEKTROENERGETYCZNE SA ELEKTROENERGETYKA Nr 2/2003 (45)

SYSTEM CERTYFIKACJI ZIELONEJ ENERGII W POLSCE NA TLE KRAJW EUROPEJSKICH

Produkcja energii z odnawialnych rde

Energia Rynek energii

Rys. 1. Oglna zasada powstawania certyfikatu zielonej energii

1990 520 430 320

1995 225 260 360 300

2000 195 330 310 260

OBECNA POLITYKA UNII EUROPEJSKIEJ W ZAKRESIE ENERGII ODNAWIALNEJ

Wielka Brytania Wykluczeni Brak

Operatorzy sieciowi i licencjonowane firmy obrotu energi

Zwolnienie odbiorcw posiadajcych zielone kontrakty z podatku od energii

Zwolnienie z podatku od energii i ulgi w podatku wglowym (CO2)

Licencjonowani dostawcy energii Urzd Regulacji Energetyki

Od 49,58 w 2001 do 123,95 w 2004 za brakujce 1000 kWh

1, 10, 100, 1000 MWh

Nielimitowany (wygasa w momencie rozliczenia)

Rynek zielonych certyfikatw 1)

Regionalni dostawcy i rda wytwarzania 1 x rok 9400

Wydzielony rynek na Giedzie Energii Agencja Zakupu Paliw Niekopalnych

Dostawcy i rda wytwarzania

Dostawcy i firmy energetyczne (producenci) Producenci, importerzy i autoproducenci 1 x rok

Producenci i importerzy energii

Firma zalena operatora sieci przesyowej

Importerzy musz uzyska krajowe certyfikaty

Uytkownicy energii elektrycznej/dostawcy energii

Producenci, indywidualni odbiorcy kocowi/dostawcy energii

W momencie rozliczenia zobowiza 1 x rok

Cel: osignicie 10 TWH w latach 2003 2010 r. W 2004 r. 3% zuycia energii

Niedopuszczalny zakup, dopuszczalna wymiana na certyfikat RECS Nie dopuszczony

Producenci i dostawcy energii

rdo danych w tabelach 2, 3 i 4: [11]

POLSKA POLITYKA W ZAKRESIE ROZWOJU ENERGETYKI ODNAWIALNEJ

MIEJSCE ZIELONYCH CERTYFIKATW W DOKUMENTACH POLITYCZNYCH UNII EUROPEJSKIEJ I W POLSCE

WIADECTWO POCHODZENIA ENERGII ELEKTRYCZNEJ Z OZE A ZIELONY CERTYFIKAT

GWNE ELEMENTY SYSTEMU CERTYFIKACJI ENERGII ZE RDE ODNAWIALNYCH ZIELONYCH CERTYFIKATW

Popyt na zielone certyfikaty

System zielonych certyfikatw

POTWIERDZENIE PRODUKCJI Z OZE FIRMY PRZESYOWE I DYSTRYBUCYJNE

ORGAN ZARZDZAJCY SYSTEMEM

ORGAN WYDAJCY CERTYFIKATY

ORGAN WYCOFUJCY CERTYFIKATY

PRODUCENT ENERGII Z OZE

RYNEK ZIELONYCH CERTYFIKATW

Rys. 2. Schemat certyfikacji zielonej energii

MIDZYNARODOWY HANDEL ZIELONYMI CERTYFIKATAMI

POLSKIE SIECI ELEKTROENERGETYCZNE SA ELEKTROENERGETYKA Nr 2/2003 (45)

REGULACJA NAPI I MOCY BIERNEJ

REALIZACJA HIERARCHICZNEJ STRUKTURY STEROWANIA W KSE*

ZAOENIA DO PROGRAMU REALIZACJI KONCEPCJI STEROWANIA U I Q

REGULACJA NAPI I MOCY BIERNEJ

PROGRAM WDRAANIA SYSTEMU ROZLICZE ZA STEROWANIE U I Q

REGULACJA NAPI I MOCY BIERNEJ

Poziom operatora systemu przesyowego

Poziom operatorw podsystemw rozdzielczych

REGULACJA NAPI I MOCY BIERNEJ

REGULACJA NAPI I MOCY BIERNEJ

Elektrownie i elektrociepownie lokalne

REGULACJA NAPI I MOCY BIERNEJ