Lessing Wolna Kultura

Tytu oryginau: Free Culture.
How Big Media Uses Technology and the Law to Lock Down Culture and Control Creativity
Copyright Lawrence Lessig, 2004 All rights reserved The Penguin Press a member of Penguin Grup (USA) Inc.
Tumaczenie: Przemek Biaokozowicz, Tomek Dolny, Marek Futrega, Justyna Hofmokl, Magorzata Janerka, ukasz Jonak, Wojciech Kotwica, Jarek Lipszyc, Radosaw Majkut, ukasz R. Mucha, Agnieszka Nowacka, Witek Nowak, Krzysztof Pietrowicz, Rafa Prchniak, Marcin Sieko, Katarzyna Siniarska, Micha Szota, Elbieta Tarkowska, Alek Tarkowski, Magorzata Werner, Jan Winczorek, Wojtek Zraek-Kossakowski
Projekt okadki i opracowanie typograficzne: Jacek Staszewski Redaktor prowadzcy: Ewa Skuza Redakcja: Elbieta Weremowicz Redakcja techniczna: Ewa J. Kamiska
Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spka Akcyjna Warszawa 2005 ISBN 83-02-09462-5
Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spka Akcyjna 02305 Warszawa, Al. Jerozolimskie 136 Adres do korespondencji: 00965 Warszawa, p. pocztowa nr 9 www.wsip.com.pl Wydanie pierwsze Arkuszy drukarskich: 23,75 Skad i amanie: Ewa J. Kamiska / Studio DTP WSiP S.A. Druk i oprawa: Drukarnia cyfrowa WSiP S.A.
Erikowi Eldredowi, ktry swoimi dziaaniami skoni mnie do powicenia si tej sprawie i ktry nadal mnie inspiruje
Spis treci
Przedmowa do wydania polskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kultura chce by wolna (wstp) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wolna kultura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Piractwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozdzia pierwszy: Twrcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdzia drugi: Naladowcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdzia trzeci: Katalogi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdzia czwarty: Piraci. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Film . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Muzyka w postaci nagra. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Radio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Telewizja kablowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 11 21 23 27 41 46 56 74 79 79 81 84 85 88 88 92 107 111 122 127 135 143 151 157
Rozdzia pity: Piractwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Piractwo I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Piractwo II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wasno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozdzia szsty: Zaoyciele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdzia sidmy: Nagrywacze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdzia smy: Przerabiacze. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdzia dziewity: Zbieracze. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdzia dziesity: Wasno. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Dlaczego Hollywood ma racj. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pocztki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
lawrence lessig www.wsip.com.pl
wolna kultura spis treci
Prawo: czas trwania. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Prawa: zakres . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Prawo i architektura: zasig. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Architektura i prawo: sia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rynek: konkurencja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Razem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
159 162 167 170 190 197 203 205 210 211 215 227 237 241 276 286 301 304 305 311 316 316
318 319
amigwki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozdzia jedenasty: Chimera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdzia dwunasty: Straty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ograniczanie twrcw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ograniczanie innowatorw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Demoralizowanie obywateli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozrachunki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozdzia trzynasty: Eldred . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdzia czternasty: Eldred II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zakoczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Posowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kady z nas, teraz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Odbudowywanie swobd uprzednio oczywistych: przykady . . . Pomys na odbudow wolnej kultury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Oni, wkrtce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Wicej formalnoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rejestracja i odnowienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Znakowanie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Krtsze okresy obowizywania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Swobodny kontra dozwolony uytek. . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Wyzwlmy muzyk ponownie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Trzeba zwolni wielu prawnikw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
321 323 326 334 337 363 365 373
Przypisy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Podzikowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sownik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Indeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przedmowa do wydania polskiego

Nad kominkiem w mojej jadalni wisi plakat, ktry kupiem w 1982 roku podczas podry do Europy Wschodniej i Zwizku Radzieckiego. Zosta oprawiony, by chroni zwyky, kncy papier, z pojedynczym sowem wypisanym na czerwono porodku: Solidarno. Mieszkacom Zachodu, przynajmniej tym na tyle dorosym, by pamita 1980 rok, tak kojarzy si Polska. Mylimy o walce i oporze wyprzedzajcym swj czas, ktry jednak budowa podwaliny wolnoci. Wolnoci, ktra jest nieunikniona, ale jawi si jako taka tylko nielicznym i zostaje uznana za nieuniknion dopiero, gdy stanie si faktem. Podobna walka jest gwnym tematem mojej ksiki. yjc w kulturach, ktre znaj wolno i ciesz si ni, powoli, z zaskoczeniem, uwiadamiamy sobie, e technologie wolnoci na naszych oczach przeksztacaj si w technologie kontroli. Internet obiecywa nam wolno, tymczasem jest budowany tak, by umoliwia coraz wiksz kontrol. Dzisiaj, coraz mniejsza grupa ludzi kontroluje wicej, ni kiedykolwiek wczeniej, a kontrola, jak sprawuj, jest coraz doskonalsza. Sprzeciwia si temu powolny, ale zdecydowany ruch, ktremu brak romantyzmu, jaki cechowa Solidarno, ale walczy o wartoci, ktre Solidarno by uznaa. A gdy ju zwyciy, wspomnimy te chwile jako pierwsze kroki na nieuniknionej drodze. Jednak taka droga nie jest nieunikniona. adne zwycistwo nie jest z gry obiecane. Musz nastpi setki tysicy pomniejszych zwycistw, zanim realna stanie si choby szansa zwycistwa. Ludzie z caego
10
wolna kultura przedmowa
wiata musz ku niemu dy zrozumiawszy prawdy, ktre ta ksika moe jedynie niedoskonale opisa. S to prawdy, ktre wszyscy znamy. Znajduj si w opozycji do siy, ktrej zawsze sprzeciwiali si ludzie wolni. Popularyzacja tych prawd w Polsce zdecydowanie wesprze ich opr. Wiele opowieci zawartych w tej ksice bdzie zaskoczeniem. Wiele wyda si obcych. Mam przynajmniej nadziej, e oka si zaskakujce i e na zawsze pozostan obce. Mj nard, przynajmniej w tej kwestii, pogubi si. Inni musz nam pomc wrci na waciw drog. Lawrence Lessig
Kultura chce by wolna

Kim jest Lawrence Lessig? Wrd wielu polskich czytelnikw nazwisko to zapewne nie wywoa adnego rezonansu. Nie znamy go w Polsce, cho on zna nas bardzo dobrze. Pierwsz ze swych gonych ksiek, Code and Other Laws of Cyberspace (Kod i inne prawa cyberprzestrzeni) z 1999 roku zaczyna tak: Dekad wstecz, jesieni 1989 roku komunizm w Europie skona upad, tak jak namiot, z ktrego usunito gwne maszty. Przyczyn tego upadku nie bya adna wojna ani rewolucja. Przyczyn byo wyczerpanie. Na miejscu komunizmu pojawi si w krajach Europy rodkowej i Wschodniej nowy polityczny reim, nastay pocztki nowego spoeczestwa politycznego. Dla konstytucjonalistw (a ja nim jestem) by to podniecajcy czas. Wanie w 1989 roku ukoczyem studia prawnicze, a w 1991 roku zaczem uczy w University of Chicago. Chicago byo orodkiem bada nad rodzcymi si demokracjami Europy rodkowej i Wschodniej. Ja w nich uczestniczyem. Przez kolejne pi lat wicej godzin spdziem w samolotach i wicej porankw, pijc z kaw, ni jestem w stanie spamita. Co jednak moe mie wsplnego cyberprzestrze i kultura w epoce cyfrowej z upadkiem komunizmu? Cakiem sporo. Nowe, z zaoenia demokratyczne systemy polityczne, powstaway w swoistej prni. Skompromitowane przez lata komunizmu instytucje pastwa byy zbyt sabe, by efektywnie peni regulacyjne funkcje. A poza tym, zgodnie z dominujc wwczas intelektualn mod szerzon przez kolegw Lessiga z Chicago (synni chopcy z Chicago, uczniowie Miltona Friedmana,
12
wolna kultura wstp
guru neoliberalizmu) sabe pastwo stwarzao szans na szybk budow silnego wolnego rynku. Friedman dawa wwczas prost, w napoleoskim stylu odpowied, gdy go pytano jak rozwizywa problemy przechodzcych transformacj pokomunistycznych spoeczestw: prywatyzowa, prywatyzowa, prywatyzowa. Lessig, prawnik-konstytucjonalista, a nie ekonomista-teoretyk szybko dostrzeg skutki prowadzonej w ten sposb przebudowy. Jak wspomina, zanik wadzy pastwowej nie oznacza, e wadza ustpia zupenie, dajc pole wyimaginowanej swobodnej i czystej konkurencji na lnicym nowoci wolnym rynku. Wadza zmienia locus, przesza w rce instytucji nieformalnych, cho potwornie skutecznych: mafii i oligarchicznych sieci. Tak regulowany wolny rynek, to optymalne zdaniem ekonomistw, narzdzie alokacji zasobw, posuy do podziau do niedawna jeszcze pastwowego majtku midzy beneficjentw transformacji. Rnie ten proces przebiega w rnych spoeczestwach. Patologiczna prywatyzacja osigna najwiksze rozmiary w dawnych republikach radzieckich, z Rosj i Ukrain na czele, gdzie powstay niebotyczne fortuny, w wikszoci o bardzo dziwnym rodowodzie. Egalitarne, nie tylko w zaoeniu socjalistyczne spoeczestwa (c, zdecydowana wikszo ich mieszkacw dzielia t sam bied) przeksztaciy si w kraje wielkich dysproporcji w standardzie ycia. Troch agodniej ten proces przebiega w pastwach rodkowoeuropejskich, za co otrzymay one premi w postaci biletu wstpu do Unii Europejskiej. No dobrze, ale gdzie ta cyberprzestrze? Ot lata bezporednich obserwacji posocjalistycznej transformacji miay dla Lessiga wielkie formacyjne znaczenie. W momencie, gdy jego wschodnioeuropejska misja zbliaa si do koca, na wiecie eksplodowa internet jako zjawisko spoeczne, gospodarcze, polityczne. Jeszcze na pocztku lat 90. sie bya domen naukowcw. Wiedli oni szczliwe ycie w rajskiej krainie, szczodrze finansowanej pocztkowo z budetu Pentagonu, a pniej z cywilnych rodkw przeznaczonych na badania. Kolejne genialne wynalazki: WWW, a potem graficzna przegldarka spowodoway, e w poowie lat 90. internet otworzy dla wszystkich przestrze gotow do kolonizacji.
13
Zdaniem Lessiga pierwsze lata debaty o cyberprzestrzeni przypominay do zudzenia problemy posocjalistycznej transformacji. Oto bowiem nagle powstaa wirtualna, ale angaujca jak najbardziej realne emocje i pienidze przestrze spoeczna, pozbawiona stabilnych regulacji normatywnych, sowem pozbawiona konstytucji. Lessig, opierajc si na swych dowiadczeniach z krajw pokomunistycznych wiedzia, e cyberprzestrze pozostawiona samej sobie, lub inaczej, wystawiona na nieskrpowan specyficznymi regulacjami gr si rynkowych i konkurencji ekonomicznej, stanie si przestrzeni podobnych patologii, jak spoeczestwa Europy Wschodniej. Tam gdzie nie ma konstytucji, rozumianej nie tyle jako ustawa zasadnicza, lecz w sensie brytyjskim jako zestaw zarwno spisanych, ale i zwyczajowych regu postpowania zaczyna rzdzi mafia, czyli ten, kto jest w stanie narzuci swoje reguy. Realizm (c moe lepiej uczy realizmu, ni wspomnienie z Moskwy lub innych posocjalistycznych stolic lat 90., gdzie w biay dzie na ulicach ginli bankowcy i politycy niechtni do przyjcia mafijnej konstytucji) i przekonanie, e sie moe by oaz wolnoci, dalek od brudu realnego ycia, nie pozwala Lessigowi przyj utopii, konkurencyjnej wobec utopii wolnego rynku, a ktr ywi znaczna cz internetowej lewicy. Internetu nie da si jednak oddzieli od pienidzy i polityki. Tym silniej bd one nim zainteresowane, im bdzie powaniejszym zjawiskiem spoecznym. Nie udao si zrealizowa komunizmu na ziemi, nie uda si go zbudowa w cyberprzestrzeni. Co wic pozostaje? Zamiast komunizmu budujmy commonizm. Ten wtek Lessig eksploatuje w swej drugiej gonej ksice, The Future of Ideas (Przyszo idei) z 2001 roku. Amerykaski prawnik przypomina w niej instytucj dobra wsplnotowego, ktra bya powszechna w spoeczestwach przednowoczesnych. W Wielkiej Brytanii commons byo sowem, ktrym nazywano gminne pastwiska, na ktrych wszyscy mieszkacy wsi mogli wypasa swoje bydo. Prywatyzacja tych wsplnotowych pastwisk, rozpoczta w XVI wieku, przesza do historii jako
14
wolna kultura wstp
proces enclosure, ogradzania jeden z waniejszych czynnikw, ktry umoliwi pniejszy szybki rozwj brytyjskiego kapitalizmu i sukces rewolucji przemysowej. Commons stay si sawne po raz drugi w XX wieku za spraw biologa Garretta Hardina, ktry w 1967 roku ogosi w czasopimie Science artyku Tragedy of the Commons. Wykazywa w nim, opierajc si na czysto racjonalnej analizie wspomaganej m. in. osigniciami teorii gier, e dobro wsplnotowe, owo gminne pastwisko musi prdzej czy pniej ulec zagadzie. Gdy wszyscy s wacicielami, zawsze znajdzie si free rider, cwaniak, ktry bdzie chcia uszczkn wicej, ni mu si naley. Niewiele trzeba, eby inni poszli jego ladem. Czy tego nie dowodzia socjalistyczna wersja wsplnotowych pastwisk, czyli kochozy i uspoeczniona wasno rodkw produkcji? Problem commons powraca w nowym wydaniu w cyberprzestrzeni. Oto bowiem jestemy wiadkami narodzin nowego kapitalizmu, w ktrym rdem najwikszej akumulacji kapitau nie jest ju produkcja przemysowa, ale przetwarzanie symboli, wiedzy, idei. Manuel Castells, wybitny socjolog z University of California w Berkeley twierdzi, e na gruzach spoeczestwa przemysowego, ktrego gwn zasad organizujc by industrializm, narodzio si spoeczestwo sieciowe, ktrego zasad jest informacjonalizm. Peter Drucker, guru zarzdzania, mwi o narodzinach spoeczestwa wiedzy i gospodarki wiedzy, a socjolog Richard Florida przekonuje, e istot wspczesnego kapitalizmu jest nowa, twrcza gospodarka. Niezalenie, jakie stosowa nazwy, we wszystkich tych konceptualizacjach wyowi mona wsplny mianownik. Gwnym nonikiem wartoci s dzi symbole. A jeli tak, to znaczy, e bd one przedmiotem coraz wikszego zainteresowania nie tylko konsumentw, ale i kapitau. To, co cenne, trzeba chroni, grodzi jak setki lat temu wsplnotowe pastwiska, drutem kolczastym praw chronicych wasno intelektualn. I to si dzieje, jeli uwanie przyjrze si statystykom. Z roku na rok przybywa zgosze patentowych; tylko w cigu lat 90. ich liczba w Stanach
15
Zjednoczonych podwoia si. Jeli popatrze, co jest przedmiotem najbardziej zaartych sporw podczas midzynarodowych negocjacji handlowych, okae si, e prawa autorskie i patentowe. O ile atwo zrozumie, e to co cenne, zaczyna by coraz dokadniej chronione, to ju trudniej zrozumie, jakie prawa rzdz yciem symboli, tej najwaniejszej dla dzisiejszego wiata substancji. Regua, ktra staa si mottem ugrupowa libertariaskich, mwi: Information wants to be free Informacja chce by wolna. Haso to przypisuje si jednemu z wybitnych pionierw cyberprzestrzeni, Stewartowi Brandowi. W 1984 roku, podczas pierwszej Konferencji Hakerskiej, w czasie dyskusji zdefiniowa on wielki paradoks kapitalizmu informacyjnego: Z jednej strony informacja chce by droga, poniewa jest tak wartociowa. Odpowiednia informacja w odpowiedniej chwili po prostu zmienia czyje ycie. Z drugiej strony informacja chce by wolna, bo koszt jej uzyskania nieustannie si zmniejsza. Te dwie tendencje s z sob w konflikcie. W podobnym duchu wypowiada si, w ogoszonej rok wczeniej gonej ksice Technologies of Freedom, socjolog z Massachusetts Institute of Technology, Ithiel de Sola Pool. Mimo e internet by wwczas niszowym zjawiskiem, de Sola Pool z olbrzymi trafnoci prognozowa, co bdzie si dziao na pocztku XXI wieku. Nie mia wtpliwoci, e w wyniku informatycznej rewolucji koszty kopiowania i dystrybucji informacji bd male do zera, a wszelkie tradycyjne formy jej ochrony, wymylone dla wiata druku, stan si po prostu nieskuteczne. W efekcie nastpi starcie rnych si, a stawk tego konfliktu bdzie obrona najwaniejszej zdobyczy liberalnych, demokratycznych spoeczestw wolnoci wypowiedzi. Lawrence Lessig jest w chwili obecnej jedn z czoowych postaci przewidzianego w Technologies of Freedom konfliktu. Ostrym, jak brzytwa pirem opisuje kolejne potyczki, cho jednoczenie unika ideologizacji konfliktu. Podkrela, e nie jest lewakiem, nie walczy z wolnym rynkiem i kapitalizmem. Jednoczenie mwi, e jest realist, co oznacza
16
wolna kultura wstp
przyjcie, e kapitalizm i wolny rynek nie s stanami idealnymi, ale procesami o ktrych instytucjonalny ksztat trzeba nieustannie walczy. Narzdziem Lessiga w tej walce jest prawo, ktre naley zmienia po to, aby chronio najwaniejsze dla spoeczestwa zasoby. Dzi tymi zasobami s symbole i twrczo, oraz specyficzne commons, dobro wsplne kultura. Z jednej strony zasoby te s zagroone przez proces enclosure, ogradzanie, prywatyzacj za pomoc coraz szerszego stosowania praw chronicych wasno intelektualn. Z drugiej strony, kolejne wynalazki czyni te prawa coraz mniej skutecznymi, a prba ich wyegzekwowania prowadzi do absurdw. Lessig opisuje co smakowitsze przykady tych absurdw w swoich ksikach. W Wolnej kulturze znajduje si opis procesu sdowego, ktry przemys muzyczny wytoczy kilku studentom o to, e ich oprogramowanie umoliwiao nielegalne kopiowanie plikw muzycznych. W efekcie koncerny mia ponie straty rzdu miliardw dolarw. Lessig nie waha si nazwa praktyk koncernw muzycznych dziaaniami mafijnymi. Jego zdaniem, nie rni si one niczym od metod, jakie stosuj rosyjscy mafiozi w swoich porachunkach. Rzecz jednak nie w obronie pokrzywdzonych, biednych studentw. Instytucje chronice wasno intelektualn byy wprowadzane po to, eby chroni twrcw i wynalazcw, co z kolei miao suy promocji twrczoci. Lessig przekonuje, e w chwili obecnej wahado wychylio si w drug stron prawa wasnoci intelektualnej zamiast stymulowa twrczo i wynalazczo, coraz skutecznej j hamuj. Dlatego trzeba z jednej strony modyfikowa te prawa, zmienia ich interpretacj i jednoczenie chroni kapitalizm przed nim samym. To znaczy, naley tworzy takie instytucje prawne, ktre zapobiegyby naturalnej tendencji do monopolizacji i skupieniu wasnoci intelektualnej w kilku orodkach. Lessig nie ogranicza si tylko do krytyki istniejcego systemu, cho ju i to byoby du zasug, ze wzgldu na kompetencje autora. Nie do, e jest wietnym prawnikiem, to doskonale pisze (kiedy nasi profesorowie
17
zaczn pisa podobne ksiki?). I nie do, e doskonale pisze, to jeszcze aktywnie na rzecz promowanych przez siebie idei dziaa. Wolna kultura, najnowsze dzieo Lessiga, ktre szczliwie trafia do polskiego czytelnika jest w twrczoci prawnika z Uniwersytetu Stanforda przeomem. Krytyczni czytelnicy poprzednich jego ksiek zarzucali autorowi, e atakuje instytucje prawa autorskiego, cho sam chtnie z nich korzysta wydajc u renomowanych wydawcw, zapewne za sone honorarium. Wolna kultura jest odpowiedzi na t krytyk. Owszem, zostaa wydana w sposb tradycyjny, przez renomowanego wydawc (Penguin). Jednoczenie jest jednak dostpna w internecie (polska edycja rwnie) i z wersji tej mona korzysta niemal swobodnie, kopiujc i drukujc bez obawy naraenia si na oskarenie o piractwo. Ksika jest bowiem opatrzona znakiem some rights reserved w ramach opracowanej przez Lessiga licencji Creative Commons (CC), ktra rozszerza formu stosowania praw autorskich. Istota innowacji Lessiga polega na przywrceniu instytucji ochrony praw autorskich pierwotnego znaczenia. To znaczy, prawa te maj, poprzez zapewnienie ochrony twrcom (a nie gwnie koncernom wydawniczym, fonograficznym czy filmowym) stymulowa twrczo. Lessig przekonujco argumentuje, e istot twrczoci byo zawsze poczenie kopiowania, imitacji dorobku ju istniejcego z aktami oryginalnej ekspresji. Jeli wic twrczo ma kwitn, twrcy musz mie moliwo legalnego korzystania z dorobku innych twrcw (czy byby moliwy hip-hop bez samplingu?). Ale to argumentacja zbyt subtelna dla koncernw, niech wic twrcy sami decyduj, jak ich dziea maj by eksploatowane. Ma im w tym pomc licencja Creative Commons, o czym wicej pisze sam Lessig. Pomys Lessiga to w pewnym sensie kopernikaski zwrot. Zamiast za pomoc lecencji okrela, jak bardzo dzieo ma by chronione, przekazuje te uprawnienia autorowi to autor ma decydowa, jak bardzo jego dzieo ma by wolne i dostpne dla innych twrcw, czyli praktycznie wszystkich. Idea ta nie dla wszystkich jest zrozumiaa. Dla wielu
18
wolna kultura wstp
prekursorw uwalniania informacji, wywodzcych si ze rodowisk wolnych programistw, pomys CC jest wywaaniem otwartych drzwi. Wszak to ju przed laty Richard Stallman, twrca Free Software Foundation wymyli ide copyleftu i licencji GPL, ktre okrelaj reguy korzystania z oprogramowania, zasady swobodnego kopiowania i dzielenia si wynikami pracy. Ich zdaniem reguy te s wystarczajce, by zastosowa je w innych obszarach twrczoci. Z kolei dla wielu artystw idea CC jest zbyt radykalna. Obawiaj si, e grozi ona utrat dochodw, bo skd maj si bra honoraria, skoro wszyscy bd mogli dowolnie kopiowa? Lessig doskonale wpasowuje si midzy obie skrajnoci. Doskonale rozumie znaczenie ruchu free software dla rozwoju twrczoci programistycznej, sam jest silnie inspirowany tym ruchem. Ale mimo wszystko twrczo kulturalna ma znacznie wicej odcieni i potrzebuje subtelniejszych narzdzi, std wielostopniowy system licencji CC, dajcy autorowi moliwo wyboru optymalnej formy zakresu ochrony, czy raczej udostpniania dziea. I wanie ten realizm jest odpowiedzi na zarzuty kierowane przez twrcw. Im Lessig z kolei mwi, e i tak na skutek rozwoju technologii musz zmienia swoje modele biznesowe, czyli sposoby zarabiania na twrczoci. Co z tego, e bdzie obowizywa restrykcyjne prawo autorskie zabraniajce kopiowania, jeli i tak coraz trudniej jest to prawo przestrzega? To moe ju lepiej udostpni nagrania za darmo, a zarabia na koncertach? Czytajc Lessiga warto oddzieli krytyk systemu, ktra ma wielk warto sam w sobie, od konkretnych propozycji. Celem gwnym, przypomnijmy, jest ochrona twrczoci, wolnoci ekspresji i autonomii szeroko rozumianej sfery kultury. Czy rozwizania konkretne, proponowane przez Lessiga pomog osign ten cel, pokae czas. Co nie znaczy, e mamy czeka. Nie, musimy wczy si w tworzenie konstytucji nowego, cyfrowego spoeczestwa, zanim swoj konstytucj przedoy cybermafia. My, mieszkacy Polski, moemy jeszcze nie zna samego Lessiga. Ale nie powinnimy mie problemw ze zrozumieniem tego,
19
o czym on mwi. Dowiadczenie naszej transformacji uczy bolenie, ile kosztuj zaniechania i nieodbyte w odpowiednim momencie debaty. Pierwsze miesice uczestnictwa Polski w Unii Europejskiej pokazuj, e wraz z elitami politycznymi szybko uczymy si hierarchii wanoci wspczesnego wiata. Jeszcze w 2003 roku mao kto w Polsce wiedzia, na czym polega problem patentowania oprogramowania. Nawet Kongres Informatyki Polskiej nie zaj w tej sprawie adnego stanowiska, cho w Unii Europejskiej temperatura debaty w tej sprawie szybko rosa. Rok pniej, ju jako czonkowie Unii, potrafilimy zaj zdecydowane stanowisko, za co, w podzikowaniu rodowiska spoza Polski, sprzeciwiajce si patentowaniu uruchomiy witryn internetow Thank You, Poland. To dobry prognostyk dla debaty jeszcze waniejszej, dotyczcej twrczoci w ogle. Jednym z jej elementw jest rozwj ruchu Creative Commons w Polsce. Wanym jego animatorem jest Alek Tarkowski, ktry w 2004 roku, tu po ukazaniu si Wolnej kultury w Stanach Zjednoczonych, wystpi z inicjatyw zbiorowego tumaczenia ksiki na jzyk polski. Niedugo pniej, w lipcu 2004 roku Centrum Sztuki Wspczesnej i Fundacja Otwarty Kod Kultury zorganizoway interdyscyplinarne seminarium, na ktrym przedstawiciele rnych rodowisk dyskutowali sensowno idei CC w warunkach polskich. Polski ruch CC okrzep, kiedy jego koordynatorzy, Alek Tarkowski i Justyna Hofmokl, afiliowani przy Fundacji Otwarty Kod Kultury podpisali list intencyjny z Creative Commons, okrelajcy zasady tumaczenia licencji CC na jzyk polski. Przekad licencji powsta dziki zaangaowaniu krakowskiego rodowiska prawniczego zwizanego z Uniwersytetem Jagielloskim, pod wiatym nadzorem prof. Elbiety Traple. W kocu w kwietniu 2005 roku odbya si w Uniwersytecie Jagielloskim Midzynarodowa Konferencja Prawa Autorskiego, z udziaem m. in. Lawrencea Lessiga, a 23 kwietnia formalnie rozpocz dziaalno polski oddzia Creative Commons. Pytania twrcw o istot CC zamieniaj si w projekty. Wrd, mam nadziej coraz liczniejszych, dziaa s
20
wolna kultura wstp
Entuzjaci i Polowanie na Czerwonego Lenina, wielomedialne przedsiwzicia, ktre realizuj przy zaangaowaniu Centrum Sztuki Wspczesnej. *** Jak czyta Woln kultur? Krytycznie. Byskotliwy styl Lessiga powoduje, e ksik czyta si jak powie sensacyjn. Nie chodzi jednak o to, by po przyjemnej lekturze odstawi t ksik na pk, a jej tre zapomnie. Nie chodzi te o to, eby zgadza si z autorem. Im wicej dyskusji, zwaszcza krytycznych i otwartych, tym lepiej. Projekt wolnej kultury jest zbyt wielki, by go zamkn w jednej ksice. Edwin Bendyk
Przedmowa
David Pogue, znakomity pisarz, autor wielu tekstw powiconych technice i komputerom, recenzj mojej pierwszej ksiki Code and Other Laws of Cyberspace zakoczy nastpujcymi sowami: W przeciwiestwie do obowizujcego prawa, internet nie moe wywiera na nas presji. Nie wpywa na ludzi, ktrzy nie s podczeni do sieci (a tylko znikomy procent wiatowej populacji ma dostp do internetu). Jeli internet ci si nie podoba, to zawsze moesz wyczy modem1. Pogue nie zgadza si z gwnymi tezami mojej ksiki e oprogramowanie, czy te kod, funkcjonuje jako swego rodzaju prawo. Jego recenzja sugerowaa mi myl, e jeli rzeczywisto w cyberprzestrzeni rozwinie si w zym kierunku, to zawsze moemy powiedzie Zgi, przepadnij, maro nieczysta, nacisn przecznik i wrci do domu. Wystarczy wyczy modem, wyczy komputer, a wszystkie problemy istniejce w tamtej przestrzeni zostan za nami. Pogue mg mie racj w 1999 roku, cho nie jestem o tym przekonany, ale jest to moliwe. Nawet jeli mia racj wwczas, to nie ma jej obecnie. Wolna kultura dotyczy problemw, ktre internet stwarza, nawet jeli odczymy si od sieci. Staram si dowie, e toczce si obecnie bitwy o wiat internetu, w istotny sposb wpywaj na tych, ktrzy nie s podczeni. Nie istnieje taki przecznik, ktry odizoluje nas od wpywu sieci.
22
W przeciwiestwie do ksiki Code, niewiele bd si tu zajmowa samym internetem. W zamian omwi wpyw, jaki internet wywiera na cz naszej tradycji, co jest spraw znacznie bardziej fundamentaln i o wiele waniejsz ni skonne s przyzna osoby pragnce uchodzi za geekw (geeks). Ta tradycja to sposb, w jaki powstaje nasza kultura. Jak to wyjaniam w dalszej czci ksiki, przychodzimy z tradycji wolnej kultury przy czym sowo wolna nie oznacza, e co jest wolne od opaty, jak na przykad piwo rozdawane za darmo (e posu si porwnaniem uywanym przez zaoyciela ruchu na rzecz wolnego oprogramowania2). Chodzi tu o wolno w takim znaczeniu, jak w zwrotach: wolno sowa, wolny rynek, wolny handel, wolno gospodarcza, wolna wola czy wolne wybory. Wolna kultura wspiera i chroni twrcw oraz wynalazcw. Dzieje si to w sposb bezporedni (przez udzielanie praw wasnoci intelektualnej), ale take w sposb poredni: przez ograniczanie zasigu tych praw tak, aby kolejnym twrcom i wynalazcom zagwarantowa moliwie najwiksz wolno od kontroli przeszoci. Wolna kultura nie jest kultur bez wasnoci, podobnie jak wolny rynek nie oznacza rynku, na ktrym wszystko jest wolne od opat. Przeciwiestwem wolnej kultury jest kultura zezwole, w ktrej twrcy mog tworzy wycznie po uzyskaniu zezwolenia ze strony monych lub twrcw z przeszoci. Jeli zrozumiemy t rnic, to wierz, e bdziemy si buntowa. Nie my na lewicy, czy wy na prawicy, ale my wszyscy, ktrzy nie mamy udziaw w przemyle kultury, okrelajcym XX wiek. Niezalenie od tego, czy masz pogldy lewicowe czy prawicowe, jeli nie masz w tym specjalnego interesu, to historia ktr opowiadam, moe ci poruszy. Bowiem opisywane przeze mnie zmiany naruszaj wartoci, ktre obie strony naszej kultury politycznej uznaj za fundamentalne. Takie zgodne, oburzenie obu partii moglimy obserwowa na pocztku lata 2003 roku. Federal Communications Commission (FCC Federalna Komisja Komunikacji) rozwaaa wprowadzenie zmian w prawie
23 dotyczcym wasnoci mediw, co mogo stworzy warunki zagodzenia ogranicze koncentracji mediw. Niezwyka koalicja spowodowaa, e do FCC wysano ponad 700 tysicy listw protestujcych przeciwko zmianom. William Safire opisujc, jak niekomfortowo czu si uczestniczc w protecie, ktry poczy CodePink Women for Peace i National Rifle Association oraz liberaln Olympi Snowe i konserwatywnego Teda Stevensa, by moe w sposb najprostszy z moliwych okreli to, co byo stawk w tej grze: chodzio o koncentracj wadzy. Zapyta take: Czy to brzmi mao konserwatywnie? Nie dla mnie. Koncentracja wadzy politycznej, korporacyjnej, medialnej, kulturowej powinna by wyklta przez konserwatystw. Rozproszenie wadzy przez poddanie jej lokalnej kontroli, a tym samym wspieranie jednostkowego uczestnictwa, jest esencj federalizmu i najwikszym sukcesem demokracji3. Idea ta stanowi cz argumentacji, ktr prezentuj w niniejszej ksice, chocia nie skupiam si wycznie na koncentracji wadzy powodowanej koncentracj wasnoci, ale na tym co waniejsze, poniewa mniej zauwaalne na koncentracji wadzy powodowanej radykaln zmian w rzeczywistym zakresie obowizywania prawa. Prawo zmienia si, a zmiany te powoduj przeksztacanie sposobu, w jaki powstaje nasza kultura. Zmiany te mog ci niepokoi niezalenie od tego, czy uwaasz internet za wany czy te nie, i niezalenie od tego, czy sytuujesz si na prawo czy lewo w stosunku do pogldw Safirea. Inspiracj dla tytuu, a take wielu tez tej ksiki, byy prace Richarda Stallmana oraz dziaalno Free Software Foundation. W rzeczy samej, kiedy ponownie odczytuj teksty Stallmana, a szczeglnie jego eseje z ksiki Free Software, Free Society, zdaj sobie spraw, i wszelkie teoretyczne kwestie, ktre rozwijam, s tak naprawd sprawami, o ktrych Stallman pisa dekady wczeniej. Mona wic dowodzi, e ksika ta jest zaledwie utworem zalenym.
24
Rozumiem taki krytycyzm, jeli w ogle jest to krytycyzm. Praca prawnika zawsze jest utworem zalenym, i nie zamierzam w tej ksice zrobi niczego wicej, poza przypomnieniem kultury zwizanej z tradycj, ktra bya zawsze nasz wasnoci. Podobnie jak Stallman, broni tej tradycji, odwoujc si do wartoci. Jak Stallman twierdz, e wartoci te polegaj na wolnoci. I jak Stallman wierz, e wartoci te, zakorzenione w naszej przeszoci, wymagaj obrony w przyszoci. Wolna kultura naley do naszej przeszoci, ale stanie si nasz przyszoci tylko wtedy, jeli zejdziemy z drogi, ktr kroczymy obecnie. Podobnie jak tezy Stallmana dotyczce wolnego oprogramowania, tak tezy odnoszce si do wolnej kultury powoduj nieporozumienie, ktrego trudno unikn, a jeszcze trudniej je zrozumie. Wolna kultura nie jest kultur bez wasnoci; nie jest kultur, w ktrej twrcy nie otrzymuj wynagrodzenia. Kultura bez wasnoci, albo taka, w ktrej twrcy nie mog dosta zapaty, to kultura anarchii, a nie wolnoci. Anarchia nie jest tym, do czego d. Wolna kultura, ktrej broni w tej ksice, jest oparta na rwnowadze pomidzy anarchi a kontrol. Wolna kultura, podobnie jak wolny rynek, jest wypeniona wasnoci. Jest wypeniona prawami wasnoci i kontraktami, a nad ich przestrzeganiem czuwa pastwo. Jednak, tak jak wolny rynek degeneruje si, gdy wasno nabiera cech feudalnych, podobnie wolna kultura moe by wykolawiona poprzez ekstremizm praw wasnoci, ktre j okrelaj. To jest wanie moja obawa zwizana z kultur wspczesn. Ksik t pisz, aby przeciwstawi si tego rodzaju ekstremizmowi.
Wolna kultura
Wprowadzenie
17 grudnia 1903 roku, na wietrznej play w Pnocnej Karolinie bracia Wright zademonstrowali w cigu niecaych 100 sekund, e pojazd ciszy od powietrza moe lata o wasnych siach. By to przeomowy moment, ktrego znaczenie zostao powszechnie docenione. Niemal natychmiast nastpia eksplozja zainteresowania nowo odkryt technologi latania zaogowego, a tumy wynalazcw zaczy j rozwija. W czasach, w ktrych bracia Wright skonstruowali samolot, amerykaskie prawo stanowio, e waciciel ziemi posiada na wasno nie tylko jej powierzchni, ale take cay obszar znajdujcy si poniej, a do jdra ziemi, i ca przestrze nad ni, cignc si w gr, w nieskoczono1. Przez lata uczeni zastanawiali si, jak najlepiej interpretowa ide praw do ziemi rozpocierajcych si a do niebios. Czy to oznaczao posiadanie na wasno gwiazd? Czy mona kara przelatujce gsi za ich celowe i regularne wkraczanie na cudzy teren? Wraz z pojawieniem si samolotw ta doktryna amerykaskiego prawa gboko zakorzeniona w podstawach naszej tradycji i uznawana w przeszoci przez najznakomitszych teoretykw prawa, zacza mie znaczenie. Jeli moje ziemie sigaj nieba, to co si dzieje, gdy samoloty linii lotniczych United przelatuj nad moim polem? Czy mam prawo im tego zakaza? Czy wolno mi zawrze wyczn umow z Delta Airlines? Czy mona zorganizowa aukcj, aby ustali, ile to prawo jest w rzeczywistoci warte? W 1945 roku te kwestie stay si przedmiotem federalnej rozprawy sdowej. Thomas Lee i Tinie Causby, para farmerw ze stanu Pnocna
28
wolna kultura wprowadzenie
Karolina, ponosia straty w pogowiu kurczt z powodu nisko przelatujcych samolotw wojskowych: przeraone kurczta z rozpdem uderzay o ciany stodoy i giny. Pastwo Causby zoyli pozew sdowy, oskarajc amerykaski rzd o nielegalne wkraczanie na ich posiado. Oczywicie samoloty nigdy nie dotkny ich ziemi. Jeli jednak, jak to ujli prawnicy z firmy Blackstone, Kent i Coke, ich ziemia rozciga si w nieskoczono ku grze, to rzd rzeczywicie narusza granice ich posiadoci i pastwo Causby dali, by tego zaprzesta. Sd Najwyszy zgodzi si zaj stanowisko w sprawie Causbych. Co prawda, decyzj Kongresu korytarze powietrzne byy dobrem publicznym, jeli jednak prywatna wasno rozciga si a do niebios, to decyzja Kongresu moga by niezgodnym z konstytucj odebraniem wasnoci bez rekompensaty. Sd przyj do wiadomoci, e pradawna doktryna uznaje, e wasno ziemi na prawie common law rozciga si a do granic wszechwiata, ale sdzia Douglas nie darzy estym obowizujcych od dawna doktryn. Jednym akapitem tekstu wymaza setki lat tradycji prawa rzeczowego. Oto co napisa: Doktryna [ta] nie dotyczy wspczesnego wiata. Przestrze powietrzna jest drog publiczn, tak jak zatwierdzi to Kongres. Gdyby nie byo to prawd, kady midzykontynentalny lot wikaby operatora lotniczego w niezliczone rozprawy sdowe o wkroczenie na cudzy teren. Uznanie prywatnych roszcze do przestrzeni powietrznej zakorkuje te drogi, w powany sposb utrudni kontrol nad nimi oraz rozwj w imi interesu publicznego. Doprowadzi te do przekazania w rce prywatne wasnoci, do ktrej prawomocne roszczenia ma jedynie og spoeczestwa2. Zdrowy rozsdek burzy si przeciw takiemu pomysowi. Zazwyczaj prawo dziaa w ten wanie sposb. Nie zawsze rwnie gwatownie i niecierpliwie, ale w ten wanie sposb. Styl Douglasa to brak skonnoci do rozterek. Inni sdziowie zabazgraliby wiele kartek,
29
eby doj do wniosku, ktry Douglas zawar w jednej linijce: Zdrowy rozsdek burzy si przeciw takiemu pomysowi. Ale niezalenie od tego, czy zajoby to wiele stron, czy jedynie kilka sw, wyjtkowy geniusz systemu common law, takiego jak nasz, wyraa si w zdolnoci dostosowywania prawa do technologii danej epoki. A dostosowujc si, podlega zmianom. Idee twarde jak skaa w jednej epoce, w innej rozsypuj si w py. Tak w kadym razie dzieje si, gdy zmianie nie opiera si kto potny. Maestwo Causby byo jedynie par farmerw. I cho bez wtpienia wielu im podobnych byo rwnie niezadowolonych z narastajcego ruchu powietrznego (mona tylko mie nadziej, e niezbyt wiele kurczt zgino uderzajc o ciany), to podobnym osobom z caego wiata byoby ogromnie trudno zjednoczy si, aby powstrzyma rozwj idei i technologii stworzonych przez braci Wright. Wrzucili oni samolot do technologicznej puli memw, a ich idea szybko rozprzestrzeniaa si niczym wirus na kurzej farmie. Farmerzy tacy jak Causby zostali osaczeni przez ide, ktra zdawaa si rozsdna w wietle wynalazku braci Wright. Jedyne, co mogli zrobi, to stan na swoich polach, dzierc w rkach martwe kurczaki, i do woli grozi pici nowomodnym technologiom. Mogli zadzwoni do swoich przedstawicieli w Kongresie, a nawet wytoczy proces. Ale koniec kocw sia tego, co innym wok wydawao si oczywiste, czyli potga zdrowego rozsdku, zatryumfowaa. Nie dopuszczono do tego, by ich prywatne interesy przewayy nad oczywist korzyci dla caej spoecznoci. Edwin Howard Armstrong jest jednym z zapomnianych dzisiaj genialnych wynalazcw. Pojawi si wrd wielkich amerykaskich wynalazcw tu po dwch tytanach Thomasie Alvie Edisonie i Aleksandrze Grahamie Bellu. Jego prace w dziedzinie technologii radiowej byy prawdopodobnie najwaniejszymi, jakie wykona pojedynczy wynalazca w cigu pierwszego 50lecia istnienia radia. By przy tym lepiej wyksztacony ni Michael Faraday, czeladnik w zakadzie introligatorskim, ktry w 1831 roku odkry indukcj elektryczn. Mia jednak
30
podobn intuicj dotyczc dziaania radia. Co najmniej trzykrotnie Armstrong opracowa nowe technologie o wielkim znaczeniu, ktre pchny do przodu nasze rozumienie rozchodzenia si fal radiowych. Dzie po witach Boego Narodzenia w 1933 roku przyznano Armstrongowi cztery patenty na jego najwaniejszy wynalazek: radio oparte na modulacji czstotliwoci (FM frequency modulation). Do tej pory komercyjne rozgonie dziaay w oparciu o modulacj amplitudy fal radiowych (AM amplitude modulation). wczeni naukowcy twierdzili, e nie da si zbudowa radia FM, radia opartego na modulacji czstotliwoci fal radiowych. Mieli racj co do radia dziaajcego w wskim zakresie czstotliwoci. Armstrong odkry jednak, e radio oparte na modulacji czstotliwoci w szerokim jej zakresie przenosi dwik o zadziwiajcej jakoci i mniejszych zakceniach, i to przy nadajnikach znacznie mniejszej mocy. 5 listopada 1935 roku Armstrong zademonstrowa now technologi podczas spotkania inynierw radiowych Institute of Radio Engineers w nowojorskim Empire State Building. Stroi radio pomijajc wszystkie stacje AM, a doszed do audycji, ktr sam nadawa z oddalonego o 17 mil nadajnika. Radio zupenie zamilko, jakby zepsute, a potem rozleg si dwik o czystoci niespotykanej dla urzdzenia elektrycznego. W sali rozleg si gos lektora: Tu stacja amatorska W2AG w Yonkers, Nowy York, nadajca na fali dwa i p metra z modulacj czstotliwoci. Publiczno syszaa rzeczy, ktre wszystkim dotychczas wydaway si niemoliwe: W Yonkers, przy mikrofonie nalewano wod do szklanki: brzmiao to jak woda nalewana do szklanki (...). Papier darty i gnieciony brzmia jak papier, a nie jak szalejcy poar lasu. (...) Odtworzono z pyty marsze Sousy, wykonano te na ywo utwr na pianino i gitar. (...) Muzyka miaa w sobie ywo rzadko, jeli kiedykolwiek w ogle, syszan z radioodbiornika3.
31
Zdrowy rozsdek podpowiada nam, e Armstrong wwczas wynalaz nieporwnywalnie lepsz technologi radiow. Pracowa jednak dla firmy Radio Corporation of America (RCA), dominujcej na rynku radia AM. W 1935 roku istniao w Stanach Zjednoczonych okoo tysica stacji radiowych, ale wszystkie stacje nadajce w duych miastach naleay do zaledwie kilku sieci nadawczych. David Sarnoff, szef RCA i przyjaciel Armstronga, liczy, e ten wynajdzie sposb na usunicie zakce w transmisjach radiowych AM. By wic wielce podekscytowany, gdy Armstrong powiedzia mu, e ma radio dziaajce bez zakce. Ale po zademonstrowaniu przez Armstronga urzdzenia, Sarnoff nie by zadowolony. Mylaem, e Armstrong zbuduje rodzaj filtru, ktry zlikwiduje zakcenia radia AM. Nie mylaem, e zapocztkuje rewolucj, e stworzy cholerny, nowy przemys, ktry bdzie konkurowa z RCA4. Poniewa wynalazek Armstronga zagraa imperium RCA zbudowanemu na bazie radia AM, firma rozpocza kampani majc na celu zdawienie w zarodku radia FM. I cho FM byo by moe lepsz technologi, Sarnoff by lepszym taktykiem. Pisano o tym tak: Siy wspierajce radio FM, przede wszystkim inynierowie, nie mogli wygra z obmylon przez dziay sprzeday, patentw i jednostki prawne korporacji strategi, polegajc na likwidacji zagroenia dla jej silnej pozycji. Gdyby pozwoli radiu FM na nieograniczony rozwj, to doprowadzioby to do (...) cakowitego przetasowania si na rynku radiowym (...) i do ewentualnego obalenia starannie strzeonego systemu AM, na ktrym RCA zbudowaa swoj potg5. Pocztkowo RCA pod pretekstem prowadzenia dalszych testw nie ujawniao nowej technologii. Kiedy po dwch latach Armstrong zacz
32
si niecierpliwi, RCA uya wpyww w administracji rzdowej, aby zahamowa wprowadzanie do uytku radia FM. W 1936 roku RCA wynaja byego szefa FCC z zadaniem zapewnienia, by FCC przydzielio czstotliwoci radiowe w sposb, ktry wyeliminuje radio FM zasadniczo przez przesunicie do innego zakresu spektrum radiowego. Pocztkowo wysiki te spezy na niczym. Jednak RCA zacza osiga sukcesy, gdy uwaga Armstronga i caego narodu skupia si na II wojnie wiatowej. Zaraz po zakoczeniu wojny FCC ogosia zestaw przepisw, ktrych wyranym skutkiem byo okaleczenie radia FM. Jak opisa to Lawrence Lessing: Niemal niewyobraalna w swojej sile i przebiegoci bya seria zabjczych ciosw, ktre po wojnie otrzymao radio FM na skutek serii rozporzdze wprowadzonych za porednictwem FCC przez wielkie rozgonie6. Aby zrobi w eterze miejsce na telewizj, na ktrej rozwj stawiaa wwczas RCA, nadajniki FM miay zosta przeniesione na zupenie nowy zakres czstotliwoci. Moc stacji FM zostaa zmniejszona tak, e nie dao si ju nadawa na obszarze caego kraju (t zmian zdecydowanie wspieraa firma AT&T, poniewa zniknicie stacji przekanikowych dziaajcych w oparciu o technologie FM oznaczao konieczno wykupywania przez nadawcw radiowych pocze kablowych od AT&T). Ekspansja radia FM zostaa zduszona, przynajmniej na jaki czas. Armstrong przeciwstawia si dziaaniom RCA. W odpowiedzi firma utrudniaa rozpowszechnianie jego patentw. Po wczeniu technologii FM do powstajcego wwczas standardu telewizji, RCA ogosia przyznane mu patenty za niewane. Uczynia to bezpodstawnie i to ponad 15 lat po ich wydaniu. Tym samym firma odmwia zapacenia Armstrongowi nalenych honorariw. Przez sze lat Armstrong toczy kosztown wojn sdow w obronie patentw. W kocu, gdy tylko patenty wygasy, RCA zaproponowaa mu ugod tak skromn, e nie starczyaby
33
nawet na opacenie prawnikw. Pokonany, zaamany, a teraz take zrujnowany, Armstrong napisa w 1954 roku krtki list do ony i zabi si skaczc z okna na trzynastym pitrze. Prawo czasem dziaa w ten sposb. Nie zawsze z tak tragicznym skutkiem i rzadko kiedy z tak dramatyczn fabu, ale niekiedy w ten wanie sposb. Od samego pocztku rzd i agencje rzdowe byy obiektem naciskw, najczciej ze strony potnych firm zagroonych przez zmiany prawne lub technologiczne. Wielkie firmy zbyt czsto wykorzystuj swoje wpywy w rzdzie, aby skoni go do roztoczenia nad nimi ochronnego parasola. Retoryka stosowana w podobnych sytuacjach zawsze odwouje si do ducha obywatelskiego. Jednak w rzeczywistoci wyglda to troch inaczej. Idee, ktre w jednej epoce byy twarde niczym skaa, ale w kolejnej, pozostawione same sobie, mogyby rozsypa si w proch, s utrzymywane przy yciu przez subteln korupcj naszego systemu politycznego. RCA miaa co, czego brakowao maestwu Causby zdolno dawienia efektw przemian technologicznych. Internetu nie wymyli jeden czowiek. Nie mona take wyznaczy dokadnej daty jego powstania. W bardzo krtkim czasie sta si jednak czci codziennego ycia Amerykanw. Z badania przeprowadzonego przez Pew Internet and American Life Project wynika, e w 2002 roku 58 procent Amerykanw miao dostp do sieci, w porwnaniu do 49 procent dwa lata wczeniej7. Z kocem 2004 roku do internetu moe by podczone ponad dwie trzecie ludnoci kraju. Internet w istotny sposb zmieni codzienne ycie Amerykanw. Niektre z tych zmian s zmianami technicznymi: internet uczyni komunikacj szybsz, zmniejszy koszt gromadzenia danych, i tak dalej. Jednak ksika ta nie skupia si na zmianach tego rodzaju. S to zmiany istotne i cigle nie w peni zrozumiane. Ale nale do zjawisk, ktre po prostu znikyby, gdybymy nagle wszyscy postanowili wyczy internet. Zmiany te nie maj wpywu, przynajmniej bezporedniego, na ludzi, ktrzy z niego nie korzystaj. Byyby waciwym tematem ksiki opisujcej internet. Niniejsza ksika nie jest jednak ksik o internecie.
34
Ksika ta opisuje wpyw, jaki internet wywar na wiat poza nim samym oraz wpyw internetu na proces tworzenia kultury. Twierdz, e internet wprowadzi do tego procesu wane, aczkolwiek nierozpoznane zmiany. Wywrc one do gry nogami tradycj tak star, jak sama Republika. Wikszo ludzi odrzuciaby te zmiany, gdyby potrafili je rozpozna. Jednak, jak na razie, wikszo nawet nie widzi zmian, jakie spowodowa internet. Znaczenie tych zmian moemy dostrzec, gdy dokonamy rozrnienia midzy kultur komercyjn a niekomercyjn i gdy opiszemy regulacje prawne dotyczce kadej z nich. Kultur komercyjn rozumiem jako t cz naszej kultury, ktra jest produkowana i sprzedawana, albo wytwarzana z zamiarem sprzeday. Kultura niekomercyjna to caa reszta. Kiedy staruszkowie siedzcy na awkach w parku, czy na rogu ulicy opowiadali dzieciom i innym osobom rne historie, bya to kultura niekomercyjna. Kiedy Noah Webster opublikowa Reader, a Joel Barlow wiersze, bya to kultura komercyjna. Na pocztku naszej historii, i w zasadzie w caej naszej tradycji, kultura niekomercyjna nie podlegaa regulacjom prawnym. Oczywicie, jeli twoje opowieci byy sprone, albo jeli twoje piosenki wzniecay niepokj, prawo mogo interweniowa. Nigdy nie byo jednak bezporednio zaangaowane w proces kreacji czy rozpowszechniania tej formy kultury i pozostawiao t kultur woln. Zwyke sposoby, w jakie zwykli ludzie dzielili si i zmieniali wasn kultur, takie jak opowiadanie historii, odgrywanie scen ze sztuk teatralnych czy telewizji, udzia w fan klubach, dzielenie si muzyk i przegrywanie tam byy przez prawo pozostawione same sobie. Prawodawstwo skupiao si na twrczoci komercyjnej. Z pocztku w niewielkim stopniu, a potem w duym, prawo zapewniao twrcom bodce, przyznajc im wyczne prawa do ich twrczoci, tak by mogli je sprzedawa na rynku komercyjnym8. Ta zasada jest wan czci kultury i procesu tworzenia. Z czasem staa si w Ameryce coraz bardziej istotna. Nie graa jednak w adnym sensie roli dominujcej w naszej
35
tradycji. Bya jedynie czci, podlegajc kontroli i pozostajc w rwnowadze z tym, co byo wolne. Oglny podzia na to, co wolne, i to, co pod kontrol, zosta obecnie zniesiony9. Internet stworzy do tego warunki, a prawo pod wpywem wielkich mediw zaczo je realizowa. Po raz pierwszy w naszej tradycji zwyke sposoby tworzenia i dzielenia si kultur przez jednostki znalazy si w zasigu regulacji prawnych, ktre rozszerzyy zakres swojej kontroli na ogromne poacie kultury i na zasoby kreatywnoci, nigdy wczeniej im nie podlegajce. Technologia, ktra historycznie zapewniaa rwnowag midzy wolnym praktykowaniem kultury a praktykowaniem zalenym od uprzedniej zgody, zostaa zniesiona. W konsekwencji jestemy w coraz mniejszym stopniu kultur woln, a coraz bardziej kultur zezwole. Zmiana ta jest uzasadniana koniecznoci ochrony twrczoci komercyjnej. I wanie protekcjonizm jest gwn jej przyczyn. Jednake rodzaj protekcjonizmu, ktrym uzasadnia si zmian, a ktry opisz poniej, to nie ten sam zrwnowaony i ograniczony protekcjonizm, jaki regulowa prawo w przeszoci. Protekcjonizm ten nie ochrania artystw, a jedynie wybrane formy biznesu. Korporacje, przewidujc zagroenia powodowane moliwoci zmiany przez internet sposobw powstawania i roli kultury komercyjnej i niekomercyjnej, zjednoczyy swe siy, aby skoni prawnikw do stworzenia chronicego je prawa. Tak byo w przypadku firmy RCA i Armstronga, o tym marzyo te maestwo Causby. Internet da wielu ludziom niezwyk moliwo uczestniczenia w tworzeniu kultury, ktra wykracza daleko poza granice tego, co lokalne. Sia internetu w sposb istotny zmienia ksztat rynku kultury w ogle, a zmiana ta zagraa istniejcym przemysom medialnym. Internet sta si dla przemysw tworzcych i dystrybuujcych treci w XX wieku tym, czym radio FM dla radia AM lub samochd ciarowy dla XIX-wiecznej kolei elaznej: pocztkiem koca, a przynajmniej pocztkiem istotnej zmiany. Technologie cyfrowe ucielenione w internecie mog by podstaw
36
bardziej konkurencyjnego i dynamicznego rynku tworzenia i pielgnowania kultury. Na rynku mogaby zaistnie wiksza, a przede wszystkim bardziej zrnicowana grupa twrcw, ktrzy mogliby tworzy i upowszechnia ywsz twrczo. Jednoczenie byliby za to lepiej wynagradzani, ni obecnie, chyba e wspczesne odpowiedniki RCA uyj prawa do ochrony samych siebie przed t konkurencj. W dalszym cigu postaram si pokaza, e to wanie dzieje si dzisiaj z nasz kultur. Odpowiedniki radia z pocztku XX wieku oraz XIX-wiecznej kolei uywaj siy, aby dostosowa prawo do ochrony ich przed now, wydajniejsz, bardziej yw technologi rozwoju kultury. Z powodzeniem wdraaj plan przeksztacenia internetu, zanim sami zostan przez niego zmienieni. Dla wielu nie jest to jednak tak oczywiste. Walki o prawa autorskie i internet zdaj si im odlege. A dla nielicznych, ktrzy je ledz, sprowadzaj si do duo prostszego zestawu pyta o to, czy piractwo zostanie zalegalizowane i czy wasno bdzie chroniona. Wojna toczca si przeciwko technologiom internetu okrelana przez prezesa Motion Picture Association of America (MPAA) Jacka Valentiego jego wasn wojn z terroryzmem zostaa przedstawiona jako walka o rzdy prawa i poszanowanie wasnoci. Dla wikszoci wybr, po ktrej s stronie, ogranicza si do wyboru: czy s za ochron wasnoci, czy te przeciwko temu. Jeli takie byoby rzeczywicie sedno sprawy, opowiedziabym si za Jackiem Valentim i przemysem medialnym. Ja take wierz w prawo wasnoci oraz donioso adnie okrelanej przez pana Valentiego wasnoci twrczej. Wierz, e piractwo jest ze i e waciwie sformuowane prawo powinno kara piractwo, niewane czy w czy poza internetem. Jednak to proste przewiadczenie skrywa o wiele bardziej istotne pytanie. Boj si, e zanim zauwaymy zaistnia zmian, wojna przeciwko internetowym piratom pozbawi nasz kultur wartoci bdcych od pocztku jej integraln czci. Na wartociach tych zbudowano tradycj, ktra przynajmniej przez pierwsze 180 lat naszej Republiki gwarantowaa twrcom prawo
37
swobodnego tworzenia na fundamentach przeszoci. Wynalazcy i twrcy byli te chronieni przed pastwowym lub prywatnym nadzorem. Twrcw przed kontrol ze strony rzdu chronia I poprawka do konstytucji. Profesor Neil Netanel dowodzi z przekonaniem, e odpowiednio wywaone prawo autorskie chroni twrcw przed kontrol ze strony osb prywatnych. Tradycja nasza nie jest tradycj sowieck ani te tradycj patronatu. W zamian stworzylimy rozleg przestrze, w ramach ktrej twrcy mogli kultywowa i pomnaa nasz kultur. Reakcja systemu prawnego na powstanie internetu oraz zmiany zwizane z technologiami internetowymi znaczco zwikszyy rzeczywisty stopie regulacji kreatywnoci w Ameryce. Aby krytykowa kultur wok nas, lub tworzy na jej fundamentach, naley niczym Oliver Twist zapyta o zgod. W wielu wypadkach jest ona oczywicie udzielana, jednak rzadko kiedy otrzymuje j twrca krytyczny lub niezaleny. Zbudowalimy swoist szlacht kultury, klas, wewntrz ktrej yje si atwo, a poza ni ju nie. Tymczasem wszelkiego rodzaju szlachectwo jest obce naszej tradycji. Historia, ktr chc opowiedzie, dotyczy tej wojny. Jej tematem nie jest kluczowa rola technologii w codziennym yciu. Nie wierz w bogw, take cyfrowych. Nie jest to te prba demonizowania jakiej grupy lub jednostki, gdy nie wierz rwnie w diaba, take korporacyjnego. Nie jest to przypowie moralizujca, ani te wezwanie do dihadu przeciw firmom z brany rozrywkowej i medialnej. Jest to prba zrozumienia bezsensownej, wyniszczajcej wojny sprowokowanej przez technologie internetu, ale sigajcej daleko poza granice jego kodu. Prbujc zrozumie t walk, staram si jednoczenie okreli warunki pokoju. Nie ma bowiem powodu, dla ktrego trwajca obecnie wok technologii internetowych walka miaaby trwa dalej. Naszej tradycji i kulturze zostanie wyrzdzona wielka krzywda, jeli pozwolimy nieposkromionej walce dalej trwa. Musimy zrozumie przyczyn konfliktu, aby jak najprdzej go zakoczy. Wojna ta, tak jak walka maestwa Causby, po czci dotyczy wasnoci, jednak nie tak namacalnej, jak wasno Causbych.
38
W wojnie tej aden kurczak nie utraci ycia. Jednak pogldy dotyczce tej wasnoci s dla wikszoci osb rwnie oczywiste, co dla Causbych stwierdzenie o witoci ich gospodarstwa. Causby to my wszyscy. Wikszo z nas przyjmuje bez zastanowienia zdecydowane sdy wygaszane przez posiadaczy wasnoci intelektualnej. Dla wikszoci z nas, tak jak i dla maestwa Causby, s to oczywiste stwierdzenia. Dlatego na wzr Causbych wyraamy sprzeciw, gdy nowe technologie ingeruj w nasz wasno. Nie mamy wtpliwoci, e nowe technologie internetu naruszaj prawomocnie deklarowan wasno. Jest te oczywiste, e prawo powinno interweniowa, by uniemoliwi jej naruszanie. W zwizku z tym, gdy geekowie (geeks) i inynierowie broni swoich technologii, podobnych do wynalazkw Armstronga czy braci Wright, wikszo z nas pozostaje po prostu nieczua. Zdrowy rozsdek si nie buntuje. Inaczej ni w przypadku pozbawionej szczcia rodziny Causbych, zdrowy rozsdek stan w tej wojnie po stronie wacicieli. Inaczej take ni w przypadku szczliwcw braci Wright, internet nie sta si przyczyn rewolucji. Mam nadziej wstrzsn zdrowym rozsdkiem. Coraz bardziej zadziwia mnie sia idei wasnoci intelektualnej, przede wszystkim jej zdolno rozbrajania myli krytycznej wrd obywateli i decydentw. Nigdy jeszcze dotychczas nasza kultura nie bya w rwnym stopniu jak obecnie posiadana. Rwnie nigdy dotd tak dalece posunita koncentracja zdolnoci do kontroli wykorzystywania kultury nie bya tak bezkrytycznie akceptowana. Pytanie brzmi: dlaczego tak jest? Czy dlatego, e zrozumielimy znaczenie i donioso prawa wasnoci odnoszcego si do idei i kultury? Czy te dlatego, e uznalimy, i nasza tradycja odrzucania dania tak absolutnego bya za? Czy moe dlatego, e koncepcja wasnoci w dziedzinie idei i kultury suy firmom RCA naszych czasw i odpowiada naszym bezrefleksyjnym intuicjom?
39
Czy radykalne odejcie od wsplnej tradycji wolnej kultury jest dowodem na to, e Ameryka naprawia bdy przeszoci, tak jak to uczynilimy z niewolnictwem po zakoczeniu krwawej wojny domowej i jak powoli czynimy dzisiaj z nierwnociami? Czy te radykalne odejcie od naszej tradycji wolnej kultury jest kolejnym dowodem na to, e system polityczny zosta przejty w imi interesw nielicznej, ale potnej grupy? Czy odpowiadajc w tej kwestii zgodnie ze zdrowym rozsdkiem osigamy skrajnoci, bowiem zdrowy rozsdek rzeczywicie w nie wierzy? Czy te milczy on w obliczu tych skrajnoci poniewa, jak w przypadku Armstronga i RCA, silniejsza strona zadbaa, by jej punkt widzenia take okaza si silniejszy? Nie zamierzam by tajemniczy. Moje pogldy s wyranie okrelone. Wierz, e zdrowy rozsdek susznie zaprotestowa przeciw skrajnoci reprezentowanej przez Causbych. Wierz, e suszna byaby dzisiaj rewolta zdrowego rozsdku wobec skrajnych da wygaszanych w imi wasnoci intelektualnej. Okrelone przez prawo dania s rwnie absurdalne, co szeryf aresztujcy samolot za naruszenie cudzej wasnoci. Ale konsekwencje tego absurdu bd o wiele gbsze. Szalejcy dzisiaj konflikt obraca si wok dwch idei: piractwa i wasnoci. W nastpnych dwch czciach ksiki postaram si je przeanalizowa. Moja metoda rni si od typowej metody naukowej. Nie wymagam, bycie zgbiali skomplikowany dowd, oparty na odwoaniach do niezrozumiaych francuskich teoretykw, jakkolwiek naturalne by si to zdawao dziwnemu gatunkowi ludzi, jakim jestemy my, pracownicy naukowi. Kada cz ksiki zaczyna si od kilku historii wyznaczajcych kontekst, w ktrym na pozr proste idee mog by lepiej zrozumiane. W dwch nastpnych czciach wyo podstawow myl ksiki: podczas gdy internet stworzy co rzeczywicie nowego i wspaniaego, nasz rzd, naciskany przez wielkie media, w odpowiedzi na t nowo
40
niszczy co bardzo starego. Zamiast zrozumie zmiany, ktre dziki internetowi staj si moliwe; zamiast pozwoli, by z upywem czasu zdrowy rozsdek zadecydowa, jak najlepiej zareagowa, pozwalamy tym, ktrym zmiany najbardziej zagraaj, aby wykorzystywali posiadan wadz i zmieniali prawo. Oraz, co zapewne istotniejsze, by wykorzystywali wadz do fundamentalnej zmiany nas samych, jakimi dotychczas zawsze bylimy. Wierz, e zgadzamy si na to nie dlatego, e jest to suszne, a take nie dlatego, e wikszo z nas popiera zachodzce zmiany. Zgadzamy si na nie, gdy najbardziej zagroony jest interes najpotniejszych graczy uczestniczcych w dojmujco skompromitowanym procesie tworzenia prawa. Niniejsza ksika jest histori jeszcze jednej konsekwencji tego rodzaju korupcji, niezauwaonej przez wikszo z nas.
Piractwo
Wojna z piractwem trwa od chwili narodzin prawa regulujcego wasno twrcz. Cho trudno uchwyci, czym dokadnie jest piractwo, atwo okreli krzywd stanowic sedno zjawiska. Lord Mansfield, uczestniczcy w sprawie sdowej, ktra rozszerzya zasig angielskiego prawa autorskiego na zapisy nutowe, opisa kwesti w nastpujcy sposb: Dozwolone jest uytkowanie kopii przez wykonanie utworu, nie wolno natomiast okrada autora z zyskw przez pomnaanie kopii i ich rozprowadzanie dla wasnego uytku1. Jestemy dzisiaj wiadkami kolejnej wojny przeciw piractwu. Sprowokowa j internet, ktry jest technologi umoliwiajc skuteczne upowszechnianie treci. Wymiana plikw na zasadzie peer-to-peer (p2p), to jedna z najbardziej skutecznych spord wydajnych technologii, ktre zaistniay dziki internetowi. Rozproszony inteligentny system p2p umoliwia atwe rozpowszechnianie treci w sposb niemoliwy do wyobraenia jeszcze w poprzednim pokoleniu. Internetowa wydajno ma sobie za nic tradycyjne granice prawa autorskiego. Sie nie rozrnia midzy wymian treci objtych i tych nieobjtych ochron prawa autorskiego. Dochodzi wic do zakrojonej na wielk skal wymiany chronionych prawem autorskim treci, a to zaognia konflikt, bowiem waciciele praw autorskich niepokoj si, e internetowa wymiana okradnie autora z jego zyskw. Wojownicy zwracaj si do sdw, organw prawodawczych, a coraz czciej polegaj take na technologii, liczc na ochron swojej wasnoci przed tego rodzaju piractwem. Cae pokolenie Amerykanw, ostrzegaj, jest wychowywane w wierze, e wasno powinna by
44
wolna kultura piractwo
wolna. Nie pora martwi si o tatuae czy kolczyki w rnych czciach ciaa, gdy nasze dzieci staj si zodziejami! Bez wtpienia piractwo jest zem, a piraci powinni by karani. Jednak zanim wezwiemy katw, naleaoby umieci ide piractwa w pewnym kontekcie. U sedna tego coraz czciej stosowanego pojcia ley bowiem przewiadczenie, ktre niemal na pewno jest bdne. Brzmi ono mniej wicej tak: Twrczo ma warto. Za kadym razem, gdy uywam cudzej twrczoci, bior lub tworz na jej podstawie, pozbawiam autora czego wartociowego. Za kadym razem, gdy bior co wartociowego od innych, powinienem uzyska na to ich zgod. Odebranie komu wartociowego dobra bez jego zgody jest zem. Jest form piractwa. To pogld silnie zakorzeniony w toczcych si obecnie debatach. Rochelle Dreyfuss, profesor prawa z New York University, krytykuje to, co nazywa teori wasnoci twrczej, opart na idei, e istnienie wartoci oznacza istnienie prawa2. Zgodnie z t ide, jeli co ma warto, to kto musi mie do niej prawo. Taka perspektywa skonia American Society of Composers, Authors and Publishers (ASCAP), organizacj chronic prawa kompozytorw, do pozwania eskiej organizacji skautowskiej Girl Scouts, gdy ta nie pacia tantiem za piosenki, ktre dziewczynki pieway przy ogniskach3. Poniewa istniao wartociowe dobro (piosenki), wic musiao te istnie prawo do niego, nawet jeli godzio ono w skautki. Z pewnoci mona tak okrela sposb funkcjonowania wasnoci twrczej. Mona w ten sposb projektowa system prawa chronicego j. Jednak taka teoria wasnoci twrczej, oparta na idei istnienie wartoci oznacza istnienie prawa nigdy w Ameryce nie obowizywaa, nie zakorzenia si w naszym prawie. W naszej tradycji wasno intelektualna jest instrumentem tworzcym podwaliny zasobnego w twrczy potencja spoeczestwa, pozostaje wic podporzdkowana wartoci, jak jest twrczo. Trwajca obecnie
45
debata ujmuje sprawy odwrotnie. Do tego stopnia zajlimy si ochron narzdzia, e przestalimy dba o sam warto. Nieporozumienie wynika z faktu, e prawo nie czyni ju rozrnienia midzy powtrnym wydaniem cudzego utworu a jego przetwarzaniem, tworzeniem na podstawie cudzych utworw. Prawo autorskie w chwili narodzin dotyczyo jedynie wydawania utworw. Dzisiaj reguluje oba przypadki. Przed nastaniem technologii internetu mylenie ze sob obu sposobw uywania utworu nie miao wikszych konsekwencji. Ze wzgldu na wysokie koszty publikowania, niemal wszystkie utwory byy wydawane przez przedsibiorcw, zdolnych ponosi ciary nakadane przez prawo autorskie. Ot, kolejny koszt prowadzenia biznesu. Wraz z narodzinami internetu zniky owe naturalne granice zasigu stosowania prawa. Obecnie prawo kontroluje ju nie tylko twrczo twrcw komercyjnych, ale w gruncie rzeczy kad twrczo. Zasig prawa nie miaby wikszego znaczenia, gdyby prawo autorskie regulowao jedynie kopiowanie. Jednak, gdy regulacje prawne osigaj rwnie szeroki, a zarazem mglisty zasig, jak to ma miejsce obecnie, poszerzanie tego zasigu zaczyna mie znaczenie. W chwili obecnej, obcienia wynikajce z praw autorskich s o wiele wysze ni jakikolwiek pocztkowy zysk. Jest to regu w przypadku twrczoci niekomercyjnej, a coraz czciej take komercyjnej. W kolejnych rozdziaach stanie si jasne, e rola prawa coraz rzadziej polega na wspieraniu twrczoci, a coraz czciej na ochronie konkretnych sektorw gospodarki przed konkurencj. W chwili, gdy technologie cyfrowe mogyby spowodowa niesamowity rozkwit twrczoci komercyjnej i niekomercyjnej, prawo ogranicza j poprzez obkaczo skomplikowane i niejasne reguy oraz grob nieprzyzwoicie surowych kar. By moe jestemy wiadkami powstawania klasy twrczej, jak to okreli Richard Florida4. Niestety, jestemy te wiadkami nadzwyczajnego wzrostu regulacji dziaalnoci teje klasy. S to ograniczenia, ktre nie przystaj do naszej tradycji. Powinnimy zacz od zrozumienia jej i od umieszczenia w odpowiednim kontekcie wspczesnych bitew toczcych si o zachowania okrelane jako piractwo.
Rozdzia pierwszy: Twrcy

W 1928 roku narodzi si nowy bohater kreskwek. Wczesna wersja Myszki Miki zadebiutowaa w maju owego roku w Plane Crazy, niemym filmie, ktry szybko okaza si finansow klap. W listopadzie tego roku w Colony Theater w Nowym Jorku odbya si premiera Parowca Williego (Steamboat Willie), pierwszej dystrybuowanej na masow skal kreskwki ze zsynchronizowanym dwikiem. Zagraa w niej posta, ktra z czasem staa si Myszk Miki. Pierwszym filmem ze zsynchronizowanym dwikiem by wyprodukowany rok wczeniej piewak Jazzbandu. Sukces filmu skoni Walta Disneya do powielenia w swoich kreskwkach techniki czenia dwiku z obrazem. Nikt nie mia wwczas pojcia nie tylko o tym, czy jest to moliwe, ale czy takie filmy przycign widzw do kin. Jednak wyniki testw przeprowadzonych latem 1928 roku byy jednoznaczne. Sam Disney tak opisa w eksperyment: Kilku moich chopcw umiao czyta nuty, a jeden gra na harmonijce ustnej. Umiecilimy ich w pokoju, z ktrego nie widzieli ekranu kinowego i ustawilimy wszystko tak, by grane przez nich dwiki docieray do sali, w ktrej nasze ony i przyjaciele mieli obejrze film. Chopaki gray w oparciu o przygotowany zapis muzyki i efektw dwikowych. Po kilku falstartach, dwik i akcja wreszcie wypaliy. Melodia bya wykonywana na harmonijce, a reszta z nas do rytmu walia w blaszane pokrywki i da w wistawki. Synchronizacja dwiku bya cakiem udana.
47
Pokaz zelektryzowa nasz niewielk widowni, ktra zareagowaa niemal instynktownie na harmoni dwiku i ruchomego obrazu, ktrej dowiadczyli. Mylaem, e artuj sobie ze mnie, wic posadzono mnie na widowni i jeszcze raz puszczono cao. I byo to straszne, ale zarazem wspaniae! Co wicej, byo to co nowego!1. Ub Iwerks, wczesny wsppracownik Disneya i animator o rzadko spotykanym talencie, okreli to dobitniej: Nigdy w yciu nie byem rwnie poruszony. Nic, co dotychczas przeyem, nie dao si z tym porwna. Disney stworzy dzieo cakiem nowe, w oparciu o inne, take do nowe rozwizania. Zsynchronizowany dwik oywi form twrczoci, ktra dotychczas z wyjtkiem dzie Disneya suya za niewiele wicej ni wypeniacz midzy innymi filmami. We wczesnych latach animowanej kinematografii, wynalazek Disneya wyznaczy standard, ktremu inni z trudem starali si dorwna. W wielu przypadkach wielki geniusz Disneya, ogromna kreatywno, zostay zbudowane w oparciu o prac innych. To stosunkowo dobrze znane fakty. Mniej osb zdaje sobie spraw z tego, e w 1928 roku miaa miejsce jeszcze jedna wana przemiana. Tego roku pewien geniusz komediowy stworzy swj ostatni niezalenie wyprodukowany niemy film. Geniuszem tym by Buster Keaton, a film nazywa si Steamboat Bill, Jr. (Marynarz sodkich wd). Keaton urodzi si w 1895 roku w rodzinie twrcw wodewilowych. W epoce filmu niemego osign mistrzostwo w wykorzystywaniu rubasznych gagw, aby wydoby z widowni salwy niekontrolowanego miechu. Steamboat Bill, Jr. naley do klasyki gatunku, a maniacy filmowi ceni to dzieo za niesamowit liczb gagw. Ten film to klasyczny Keaton, szalenie popularny i jeden z najlepszych w ramach gatunku. Steamboat Bill, Jr. powsta wczeniej ni kreskwka Disneya o tytule Steamboat Willie. Podobiestwo tytuw nie jest przypadkowe. Steamboat Willie jest bowiem bezporedni parodi Steamboat Bill, Jr.2, a obydwa
48
filmy powstay w oparciu o t sam piosenk. Steamboat Willie nie zaistnia wic wycznie dziki wynalazkowi zsynchronizowanego dwiku, czego dokonali twrcy piewaka Jazzbandu. Powstanie tej kreskwki, a wic porednio i Myszki Miki, zawdziczamy stworzonemu przez Bustera Keatona filmowi Steamboat Bill, Jr., ktry powsta z inspiracji piosenk Steamboat Bill. Zapoyczenie tego rodzaju nie byo niczym wyjtkowym, zarwno dla samego Disneya, jak i caego przemysu filmowego. Disney czsto naladowa penometraowe filmy swoich czasw3. Inni twrcy czynili podobnie. Wczesne kreskwki s pene podrbek wariacji na temat sprawdzonych motyww, dawnych historii powtrnie opowiedzianych. O sukcesie decydowaa byskotliwo rnic midzy dzieem nowym a oryginaem. W przypadku animacji Disneya t iskierk dao dodanie dwiku. Z czasem znaczenia nabraa te wysza jako jego prac w porwnaniu z kreskwkami seryjnie produkowanymi przez konkurencj. Niemniej byy to dodatki tworzone na zapoyczonej podstawie. Disney dodawa nowe elementy do wczeniejszej twrczoci innych, tworzc co nowego z materiau, ktry ledwo co si zestarza. Niekiedy zapoyczenia byy drobne, innym razem due. Wemy pod uwag banie braci Grimm. Tylko osoby rwnie niewiadome jak ja mog uwaa, e s to radosne, sodkie historie nadajce si w sam raz do czytania dzieciom przed snem. W rzeczywistoci banie Grimmw s dosy ponure i tylko nieliczni, zapewne nazbyt ambitni rodzice, odwa si czyta te krwawe, moralizujce historie swoim dzieciom. Przed snem lub o dowolnej innej porze. Disney ponownie opowiedzia historie Grimmw w sposb odpowiadajcy nowej epoce. Oywi je za pomoc owietlenia i animowanych postaci. Cho nie usun wszystkich elementw grozy i zagroenia, potrafi przemieni mroczne momenty w zabawne, a poczucie grozy zastpi autentycznym wspczuciem. Utwory braci Grimm nie byy jedynym rdem pomysw. Filmy Disneya powstae na podstawie cudzej twrczoci to w sumie niesamowita lista: Krlewna nieka (1937), Fantazja
49
(1940), Pinokio (1940), Dumbo (1941), Bambi (1942), Song of the South (Pie poudnia 1946), Kopciuszek (1950), Alicja w Krainie Czarw (1951), Robin Hood (1952), Piotru Pan (1953), Zakochany kundel (1955), Mulan (1998), pica Krlewna (1959), 101 Dalmatyczykw (1961), Miecz w kamieniu (1963) i Ksiga dungli (1967) e nie wspomn o niedawnym przykadzie, o ktrym warto zapewne szybko zapomnie, Planeta Skarbw (2003). W przypadku kadego z tych filmw Disney (albo firma Disney Inc.) skopiowa twrczo powsta w ramach otaczajcej go kultury, po czym zmiksowa j z wasnym niespotykanym talentem i wypali nowopowsta mieszanin, niczym znami, na duszy wasnej kultury. Skopiuj, zmiksuj, wypal. Mamy tu do czynienia z rodzajem twrczoci, o ktrym warto pamita i ktry naley chwali. Zdaniem niektrych, inna forma twrczoci nie istnieje. Jednak nie musimy posuwa si tak daleko, by uzna jej znaczenie. Nazwa twrczo w stylu Disneya moe myli; dokadniej rzecz ujmujc, mam na myli twrczo w stylu Walta Disneya form wyrazu i geniuszu, ktra powstaje w oparciu o otaczajc nas kultur i przemienia j w co zupenie nowego. W 1928 roku kultura, z ktrej Disney mg swobodnie czerpa, bya stosunkowo moda. Domena publiczna istniaa od niedawna i bya w zwizku z tym dosy ywa. Okres obowizywania praw autorskich trwa rednio 30 lat i dotyczy jedynie niewielkiej czci dzie, ktre faktycznie zostay objte tymi prawami4. Oznaczao to, e przez rednio 30 lat autorzy lub waciciele praw autorskich do danego dziea mieli wyczne prawo kontrolowania niektrych sposobw korzystania z niego. Wykorzystanie, w ograniczony sposb, objtej prawem autorskim twrczoci wymagao zgody waciciela praw autorskich. Po wyganiciu praw autorskich, utwr staje si czci domeny publicznej. Wwczas nie potrzeba niczyjej zgody, aby ze korzysta lub tworzy, wykorzystujc go. Nie potrzeba zgody, a wic rwnie i prawnikw. Domena publiczna jest zawsze stref woln od prawnikw. Tak wic do wikszoci powstaej w XIX wieku twrczoci by w 1928 roku
50
wolny dostp i Disney mg z niej swobodnie korzysta i tworzy na jej podstawie. Z zasobw domeny publicznej kady niezalenie od tego, czy mia odpowiednie powizania czy nie, czy by bogaty czy nie, czy mia przyzwolenie czy te nie mg swobodnie korzysta i tworzy na ich podstawie. Rzeczy miay si tak do niedawna. W naszej historii, domena publiczna przez wikszo czasu istniaa tu za lini horyzontu. Od 1790 roku do 1978 roku, okres obowizywania praw autorskich nie trwa rednio duej ni 32 lata. Tak wic kultura powstaa ptora pokolenia wczeniej bya swobodnie dostpna i kady mg z niej korzysta bez niczyjej zgody. Wspczesnym odpowiednikiem tamtej sytuacji byby swobodny dostp do dzie z lat 60. i 70. XX wieku, w oparciu o ktre kolejny Walt Disney mgby swobodnie tworzy. Tymczasem obecnie do domeny publicznej naley przypuszczalnie jedynie twrczo sprzed czasw Wielkiego Kryzysu. Oczywicie, Walt Disney nie mia jakiegokolwiek monopolu na twrczo w stylu Walta Disneya. Nie ma go take Ameryka. Norma wolnej kultury bya do niedawna, z wyjtkiem krajw totalitarnych, powszechnie stosowana i praktycznie uniwersalna. Przyjrzyjmy si na przykad formie twrczoci, ktra wielu Amerykanom wydaje si obca, a jest nieodcznym elementem kultury japoskiej. Mangi, czyli komiksy, s uwielbiane przez Japoczykw. Stanowi 40 procent wszystkich publikacji i przynosz wydawnictwom 30 procent cznych przychodw. Komiksy s w japoskim spoeczestwie wszdzie: dostpne w kadym kiosku, czytane przez wiksszo pasaerw znakomitych japoskich rodkw komunikacji publicznej. Fakt, e spogldamy z pogard na t form kultury, jest jedynie nasz nieciekaw cech. Zapewne czsto mylnie rozumiemy mang, bowiem niewielu z nas kiedykolwiek czytao utwr choby przypominajcy jedn z tych powieci graficznych. W Japonii manga dotyczy wszystkich aspektw ycia spoecznego, nam komiksy kojarz si z mczyznami w obcisych kostiumach. Jednak nie jest te tak, e w nowojorskim metrze
51
pasaerowie spdzaj czas na lekturze Joycea czy Hemingwaya. W rnych kulturach ludzie w wolnym czasie urzdzaj sobie rne rozrywki. Japoczycy czyni to w ten wanie, odmienny sposb. Moim zamiarem nie jest jednak zrozumienie mangi. Chc opisa odmian mangi, ktra z perspektywy prawnika wydaje si dosy dziwna, a swojska okazuje si by dopiero z perspektywy Disneya. Mam na myli fenomen doujinshi. To take komiksy, ale oparte na naladowaniu. Tworzenie doujinshi reguluje bogaty kodeks etyczny. Jeli co jest zwyk kopi, to nie jest doujinshi. Artysta musi bowiem doda co od siebie do kopiowanej sztuki, przetworzy j w sposb ledwie uchwytny lub widoczny. Przykadowo, doujinshi moe wzi na warsztat komiks gwnego nurtu i inaczej go rozwin, opowiedzie inn histori. Lub te zachowa bohaterw, zmieniajc nieco ich wygld. Nie istnieje formua, ktra pozwala okreli, czy dane doujinshi jest wystarczajco inne. Komiks musi si rni, jeli ma by uznany za prawdziwe doujinshi. W rzeczy samej specjalne komisje recenzuj doujinshi i decyduj, ktre zakwalifikowa do pokazw tej formy komiksowej, odrzucajc te, ktre s jedynie kopiami. Komiksy doujinshi nie s niewielk czci rynku mangi, lecz zjawiskiem o ogromnej skali. W caej Japonii ponad 33 tysicy k twrcw produkuje owe drobinki twrczoci w stylu Walta Disneya. Ponad 450 tysicy Japoczykw spotyka si dwa razy w roku, aby sprzedawa lub wymienia si doujinshi. To najwiksze publiczne zgromadzenie w caym kraju. Rynek doujinshi dziaa rwnolegle do komercyjnego, gwnego nurtu mangi. W pewien sposb rynek doujinshi konkuruje oczywicie z rynkiem mangi, jednak firmy kontrolujce rynek komercyjnej mangi nie podejmuj stara, aby zlikwidowa rynek doujinshi. Ten kwitnie mimo konkurencji oraz obowizujcego prawa. Dla prawnikw najwiksz zagadk rynku doujinshi jest sam fakt jego istnienia. Zgodnie z japoskim prawem autorskim, ktre w tej kwestii (na pimie) przypomina prawo amerykaskie, handel doujinshi jest nielegalny. S to bowiem w oczywisty sposb utwory zalene. Wrd
52
twrcw doujinshi nie rozpowszechni si zwyczaj uzyskiwania zgody od twrcw mangi. Zamiast tego przyjo si, e twrca po prostu bierze i przerabia cudz twrczo, tak jak to uczyni Walt Disney z filmem Steamboat Bill, Jr. Zgodnie z prawem, zarwno japoskim jak i amerykaskim, wzicie cudzej twrczoci bez zgody waciciela praw autorskich jest nielegalne. Kopiowanie utworw lub tworzenie utworw zalenych bez zgody waciciela praw autorskich jest naruszeniem owych praw. Jednak nielegalny handel nie do, e trwa, to wrcz kwitnie. Zdaniem wielu rynek mangi take kwitnie dziki doujinshi. Judd Winick, amerykaski twrca opowieci komiksowych, powiedzia mi, e Pocztkowo komiksy w Ameryce przypominay to, co teraz dzieje si w Japonii (...) amerykaskie komiksy zrodziy si z wzajemnego kopiowania prac przez twrcw (...) w ten sposb [artyci] uczyli si rysowa zagbiali si w istniejce komiksy i zamiast je przerysowywa, przygldali si i kopiowali, w ten sposb tworzc na ich podstawie5. Winick wyjani mi, e dzisiaj amerykaskie komiksy wygldaj ju zupenie inaczej, ze wzgldu na kopoty prawne, jakie pojawiaj si przy prbach ich adaptacji w sposb, ktry jest praktykowany w doujinshi. W przypadku Supermana, zauwaa Winick, s zasady, ktrych trzeba si trzyma. Superman pewnych rzeczy nie moe zrobi. Jest dla mnie, jako twrcy frustrujce, e musz przestrzega regu wyznaczonych 50 lat temu. W Japonii zwyczaj pozwala zaagodzi t wynikajc z prawa trudno. Zdaniem niektrych w zwyczaj mona wytumaczy korzyciami, jakie wynikaj dla rynku mangi. Salil Mehra, profesor prawa na Temple University, proponuje przyj hipotez, e rynek mangi akceptuje techniczne naruszenia prawa, ktrymi s doujinshi, gdy dziki temu rynek mangi wzbogaca si i jest bardziej twrczy. Zakaz tworzenia i handlu doujinshi zaszkodziby wszystkim. Tak wic, doujinshi nie s zakazane. Mehra przyznaje otwarcie, e mechanizm, dziki ktremu powstaje reakcja typu laissez faire wobec kwestii doujinshi pozostaje niejasny. Bowiem nawet jeli rynek jako cao zyskuje, gdy obrt tymi komiksami
53
jest dozwolony, to nie wiemy dlaczego poszczeglni waciciele praw autorskich nie pozywaj do sdu twrcw doujinshi. Jeli bowiem prawo japoskie nie czyni wyjtkw dla doujinshi, jeli wrcz, w niektrych wypadkach, artyci mangi pozywali twrcw doujinshi, to trudno zrozumie dlaczego uniemoliwianie swobodnego korzystania z mangi przez kultur doujinshi nie jest bardziej rozpowszechnione. Zadawaem to pytanie tak czsto, jak tylko si dao podczas czterech cudownych miesicy, ktre spdziem w Japonii. Najlepszej odpowiedzi udzieli mi zapewne przyjaciel pracujcy w jednej z wikszych japoskich firm prawniczych. Nie mamy wystarczajco wielu prawnikw, powiedzia mi pewnego razu. Brak nam zasobw, by wnosi do sdu tego rodzaju sprawy. Fakt, e regulacja prawna jest zalena nie tylko od treci aktw prawnych, ale take od kosztw zwizanych z wprowadzeniem tych sw w czyn, jest wtkiem, do ktrego bdziemy jeszcze powraca. Na razie skupmy si na narzucajcym si pytaniu: Czy Japoczykom powodzioby si lepiej, gdyby mieli wiksz liczb prawnikw? Czy wiat mangi wzbogaciby si dziki skrupulatnemu ciganiu artystw doujinshi? Czy Japonia zyskaaby istotnie na ukrceniu praktyki dzielenia si kultur bez rekompensaty twrcom? Czy piractwo krzywdzi ofiary piractwa, czy te im pomaga? Czy prawnicy zwalczajcy piractwo pomagaj swoim klientom, czy te im szkodz? Zatrzymajmy si na chwil. Jeli mylicie tak, jak ja mylaem dekad temu, lub te tak, jak to czyni ludzie mylcy o tych kwestiach po raz pierwszy, mniej wicej w tym momencie gowicie si nad cakiem now kwesti. yjemy w wiecie, ktry czci wasno. Sam jestem jednym z tych, ktrzy j szanuj. Wierz w warto wasnoci w ogle, a take w warto dziwnej formy wasnoci, ktr prawnicy nazywaj wasnoci intelektualn. Due, zrnicowane spoeczestwo nie przetrwa bez wasnoci, a due, zrnicowane i nowoczesne spoeczestwo nie rozkwitnie bez wasnoci intelektualnej.
54
Jednak po sekundzie zastanowienia okazuje si, e istnieje wiele wartociowych rzeczy, ktrych nie obejmuje termin wasno. I nie mam tu na myli faktu, e za pienidze nie kupisz mioci, lecz myl o wartoci, ktra jest w najoczywistszy sposb czci procesu produkcji, zarwno komercyjnej jak i niekomercyjnej. Gdyby animatorzy Disneya ukradli komplet owkw, by mc narysowa Steamboat Willie, bez zastanowienia uznalibymy to za czyn niesuszny, nawet jeli by bahy i niezauwaony. Disney nie czyni nic zego, przynajmniej w wietle wczesnego prawa, zapoyczajc pomys od Bustera Keatona czy braci Grimm. W przypadku Keatona dziaania Disneya mogy zosta uznane za dozwolony, godziwy uytek. W drugim przypadku nie stao si nic zego, bo dzieo Grimmw byo w domenie publicznej. Tak wic cho inspiracje, ktre Disney zapoyczy a uoglniajc, inspiracje zapoyczane przez kadego twrc dziaajcego w stylu Walta Disneya s wartociowe, to nasza tradycja zakada, e nie ma nic zego w ich braniu. To dobrze, e w wolnej kulturze niektre rzeczy pozostaj swobodnie dostpne. Podobnie jest z kultur doujinshi. Gdyby twrca doujinshi wama si do biura wydawcy i zabra, nie pacc, 1000 egzemplarzy jego najnowszej publikacji lub nawet jedn kopi, bez wtpienia uznalibymy, e w artysta postpi le. Dokona bowiem wamania oraz kradziey wartociowej rzeczy. Prawo zabrania kradziey w kadej formie, niezalenie od skali. Istnieje oczywista niech, nawet wrd japoskich prawnikw, do uznania, e twrcy komiksw naladujcych wczeniejsz twrczo kradn. Forma twrczoci w stylu Walta Disneya jest uznawana za uczciw i suszn, nawet jeli prawnicy nie potrafi stwierdzi, dlaczego tak jest. Podobnie rzecz si ma w tysicu innych przypadkw, ktre zaczniemy dostrzega wszdzie, o ile tylko zaczniemy si im przyglda. Naukowcy tworz, wykorzystujc dokonania innych naukowcw, nie proszc o zgod i nie pacc za ten przywilej (Przepraszam, profesorze Einstein, czy mgbym skorzysta z paskiej teorii wzgldnoci, aby
55
udowodni, e myli si pan w kwestii fizyki kwantowej?). Grupy teatralne wykonuj adaptacje dzie Szekspira, nie pytajc nikogo o pozwolenie. (Czy Szekspir byby bardziej znany w naszej kulturze, gdyby istniaa centralna izba rozrachunkowa praw do dzie Szekspira, w ktrej naleaoby uzyska zgod na kad adaptacj jego dzie?). Wreszcie Hollywood, ktry cyklicznie wytwarza filmy jednego rodzaju: pi filmw o asteroidzie w pnych latach 90., dwa filmy katastroficzne z wulkanem w roli gwnej w 1997 roku. Tutaj i wszdzie indziej twrcy tworz dziea wykorzystujc uprzedni twrczo, ktra ich obecnie otacza. Ta twrcza praca zawsze i wszdzie przebiega przynajmniej czciowo bez zgody i towarzyszcego jej wynagrodzenia dla twrcy oryginalnego dziea. adne spoeczestwo, wolne lub kontrolowane, nigdy nie uwaao, e naley opaca kade uycie czy te za kadym razem oczekiwa zgody na twrczo w stylu Walta Disneya. W zamian kade spoeczestwo pozostawio wolny dostp do pewnej czci kultury. Spoeczestwa wolne robi to zapewne chtniej ni zniewolone, ale wszystkie czyni to do pewnego stopnia. Odpowiedzi nie wymaga wic pytanie, czy dana kultura jest wolna, bowiem wszystkie kultury s w pewnym stopniu wolne. Pytanie brzmi: Jak bardzo wolna jest dana kultura? W jakim stopniu, w jak szerokim zakresie ta kultura jest wolna i dostpna dla innych, by z niej korzystali i na jej podstawie tworzyli? Czy ta swoboda jest ograniczona do krgu czonkw partii? Czonkw rodziny krlewskiej? Dziesiciu najwikszych korporacji na nowojorskiej giedzie? Czy te jest to szerzej zakrelona wolno? Obejmujca wszystkich artystw, wsppracujcych z Metropolitan Museum czy nie? Wszystkich muzykw, biaych i nie tylko? Wszystkich reyserw, wsppracujcych ze studiem filmowym czy nie? Wolne kultury s kulturami, ktre pozostawiaj wiele treci otwartych, tak by inni mogli tworzy na ich podstawie. W kulturach zniewolonych lub opartych na przyzwoleniu, swobodnych pozostaje o wiele mniej treci. Nasza kultura bya kiedy wolna, obecnie jest ni w coraz mniejszym stopniu.
Rozdzia drugi: Naladowcy

W 1839 roku Louis Daguerre wymyli pierwsz praktyczn technologi produkcji tego, co dzisiaj zwiemy fotografi. W tamtych czasach nazywano j, bardzo trafnie, dagerotypem. Proces jej wytwarzania by drogi i skomplikowany, co skutecznie zawao krg uytkownikw do profesjonalistw oraz grupki zapalonych i zamonych amatorw (istniao nawet Amerykaskie Stowarzyszenie Daguerrea, ktre, jak wszystkie tego typu instytucje, w celu utrzymywania cen na wysokim poziomie, miao regulowa przemys fotograficzny przez ograniczanie wolnej konkurencji). Jednak, mimo wysokich cen, popyt na dagerotypy by duy. Motywowao to wynalazcw do poszukiwania prostszych i taszych sposobw wykonywania automatycznych obrazw. Wkrtce William Talbot opracowa metod tworzenia negatyww. Poniewa jednak negatywy byy szklane i musiay pozostawa wilgotne, cay proces by wci drogi i kopotliwy. W latach 70. XIX wieku rozwinito technologi wytwarzania suchych pytek, co pozwolio na oddzielenie procesu fotografowania od wywoywania. W dalszym cigu w uyciu byy jednak szklane pyty, a fotografowanie nadal pozostawao poza zasigiem moliwoci wikszoci amatorw. Postp technologiczny, ktry doprowadzi do umasowienia fotografii dokona si w 1888 roku i by dzieem jednego czowieka. George Eastman, fotograf amator, by sfrustrowany technologi fotografowania za pomoc pyt. W przebysku geniuszu dostrzeg, e jeli udaoby si stworzy gitk klisz, to mona by j nawin na szpulk, a nastpnie wysa do
57
wywoania. Eastman spodziewa si, e wpynoby to na znaczne obnienie kosztw, dziki czemu fotografia trafiaby pod strzechy. Eastman opracowa gitk, pokryt emulsj klisz papierow zwinit w rolk i umieci w maych, prostych aparatach: Kodakach. W reklamach podkrelano prostot obsugi urzdzenia: Ty naciskasz guzik, my robimy reszt 1. Jak pisa Eastman w Elementarzu Kodaka: Podstaw systemu Kodaka jest oddzielenie w fotografowaniu tego, co moe zrobi kady, od tego, co moe zrobi tylko ekspert (...). Dziki naszemu aparatowi kady, kto ma do inteligencji, aby wycelowa i nacisn przycisk mczyzna, kobieta, dziecko nie musi korzysta ze specjalnych urzdze lub posiada wiedzy fachowej z dziedziny fotografii. Z aparatu mona korzysta bez uprzedniego przeszkolenia, bez ciemni i chemikaliw2. Zdjcia mg robi kady, kogo byo sta na wydanie 25 dolarw. Aparat by sprzedawany z zaadowan klisz, a po uyciu wysyano go do fabryki Eastmana, gdzie wywoywano zdjcia. Oczywicie z czasem obsuga aparatu staa si atwiejsza, a jego cena spada. W ten sposb film na rolce przyczyni si do rozwoju fotografii amatorskiej. Aparat Eastmana po raz pierwszy trafi do sprzeday w 1888 roku. Rok pniej Kodak wywoywa ponad 6 tysicy odbitek dziennie. Cho wzrost produkcji przemysowej w okresie od 1888 do 1909 roku wynosi 4,7 procent, to sprzeda sprztu i materiaw fotograficznych zwikszya si o 11 procent3. W tym samym czasie przecitny roczny wzrost sprzeday firmy Eastman Kodak wynosi ponad 17 procent4. Donioso wynalazku Eastmana nie sprowadzaa si wycznie do spraw ekonomicznych. Waniejszy by jego wymiar spoeczny. Profesjonalna fotografia pozwalaa ludziom oglda miejsca, ktrych bez niej nigdy by nie zobaczyli. Fotografia amatorska umoliwiaa zapis przebiegu ich ycia w sposb dotd niespotykany. Jak zauwaa Brian Coe: Po raz pierwszy w historii album z fotografiami umoliwi przecitnemu zjadaczowi chleba
58
zachowa trway zapis ycia rodzinnego (...). Po raz pierwszy w historii pojawi si prawdziwy wizualny zapis wygldu i ycia zwykego czowieka, pozbawiony interpretacji literackiej czy stronniczoci5. W ten sposb aparat i film Kodaka, tak jak kiedy owek i pdzel, stay si narzdziami twrczej ekspresji, nie wymagajcymi jednak wielu lat wicze, nim mogy by efektywnie spoytkowane przez amatora. Profesjonalici pomijali je jako nieistotne, snobi drwili z jakoci zdj, lecz niewtpliwie uatwiy one ekspresj twrcz. Wystarczy przyjrze si dziecku starajcemu si jak najlepiej wykadrowa ujcie, by poj, jak kreatywno wyzwoli aparat Kodaka. Powszechnie osigalne narzdzia day zwykym ludziom takie rodki wyrazu, jakie nigdy przedtem nie byy dostpne. Co byo warunkiem koniecznym rozkwitu tej technologii? Na pewno wan rol odegra geniusz Eastmana. Rwnie wane byo jednak otoczenie prawne, w jakim powsta jego wynalazek we wczesnej fazie rozwoju fotografii zapado kilka orzecze sdowych, ktre mogy zasadniczo zmieni kierunek rozwoju fotografii. Do sdw trafio pytanie, czy fotograf, amator lub zawodowiec, musi kadorazowo pozyskiwa zezwolenie na zrobienie i opublikowanie jakiego zdjcia. Odpowied brzmiaa nie6. Argumenty za wprowadzeniem zezwole brzmi zaskakujco znajomo. Fotograf odbiera co fotografowanej osobie lub budynkowi rabowa co wartociowego. Niektrzy sdzili nawet, e odbiera dusz obiektowi znajdujcemu si na zdjciu. Skoro Disneyowi nie wolno kra owkw, ktrymi potem jego animatorzy rysuj Myszk Miki, to rwnie fotografom nie naley pozwala na robienie zdj, jak im si ywnie podoba. Druga strona sporu take przedstawiaa znane skdind racje. Oczywicie mona tu mwi o wykorzystaniu czego wartociowego, ale obywatele powinni mie prawo do robienia zdj przynajmniej tym obiektom, ktre s na widoku publicznym. (Louis Brandeis, przyszy sdzia Sdu Najwyszego, uwaa, e w przypadku miejsc prywatnych powinno by inaczej .) Moe to oznacza, e fotograf dostaje co za nic. Skoro Disney mg czerpa inspiracj ze Steamboat Bill, Jr. lub z bani braci Grimm,
7
59
to rwnie fotograf powinien mie prawo do robienia zdjcia bez wypacania wynagrodzenia swojemu obiektowi. Szczliwie dla Eastmana i dla fotografii w ogle, owe wczesne wyroki byy po myli piratw. Co do zasady, zrobienie zdjcia i podzielenie si nim z innymi nie wymagao zezwolenia istniao jego domniemanie. Wolno bya domylna. (Pniej pojawi si wyjtek: zawodowi fotografowie, robicy w celach komercyjnych zdjcia znanych osb, musieli zastosowa si do wikszej liczby ogranicze ni inni ludzie. Jednak w typowych przypadkach zdjcie mona zrobi bez koniecznoci uzyskiwania zezwolenia8.) Moemy tylko spekulowa, jak rozwinaby si fotografia, gdyby prawo byo inne. Gdyby istniao domniemanie braku zgody na zrobienie zdjcia, fotografowie musieliby okazywa zezwolenia. By moe sam Eastman Kodak, zanim mgby wywoa film, na ktrym znajdoway si zdjcia rnych obiektw, musiaby sprawdza zezwolenia. Gdyby zezwolenie nie zostao udzielone, Eastman Kodak czerpaby zyski z popenianej przez fotografw kradziey. Tak jak Napster czerpa zyski z narusze praw autorskich, dokonywanych przez swoich uytkownikw, tak i Kodak rwnie czerpaby zyski z naruszania przez fotografw prawa do obrazu. Mona wyobrazi sobie prawo wymagajce okazania zezwolenia, zanim firma mogaby przystpi do wywoywania filmu. Mona wyobrazi sobie take rozwinity system przedstawiania takich zezwole. I cho mona sobie wyobrazi istnienie takiego systemu, nie sposb sdzi, e gdyby wymg uzyskiwania zezwolenia zosta wczony w poczet regu rzdzcych fotografowaniem, to fotografia rozkwitaaby w takim samym stopniu, jak to rzeczywicie si stao. Bez wtpienia fotografia istniaaby, z czasem zyskiwaaby na znaczeniu. Zawodowi fotografowie nadal korzystaliby ze zdobyczy technologicznych, poniewa atwiej byoby im poradzi sobie z ograniczeniami systemu pozwole. Ale fotografia nie byaby dostpna nie dotaraby do zwykych ludzi. Nie rozwinaby si. Nie rozkwitaby demokratyczna technologia ekspresji. Przejedajc przez Presidio, jedn z dzielnic San Francisco, mona natkn si na dwa krzykliwie pomalowane autobusy szkolne, z napisem
60
Just Think! umieszczonym tam, gdzie zwykle jest nazwa szkoy. W projektach stworzonych dziki tym autobusom chodzi jednak o co wicej ni tylko o mylenie. Autobusy te kryj w swych wntrzach technologie, ktre ucz dzieci, jak majsterkowa przy filmie. Nie przy kliszy, jak u Eastmana. Nawet nie przy tamie wideo, jak w twoim domowym magnetowidzie. Chodzi tu raczej o film zrobiony kamer cyfrow. Just Think! to projekt, ktry uczc dzieci tworzenia filmw, pozwala im zrozumie i odnie si krytycznie do otaczajcej je kultury obrazkowej. Co roku autobusy te odwiedzaj ponad 30 szk i daj 300 do 500 dzieciom szans nauczenia si jzyka mediw poprzez tworzenie przekazu medialnego. Robic to, myl. Dubic w mediach, dzieci ucz si. Takie autobusy nie s tanie, ale sprzt, w ktry s wyposaone, z dnia na dzie staje si taszy. Koszt wysokiej jakoci systemu wideo zdecydowanie si obniy. Jeden z analitykw przedstawia to nastpujco: Pi lat temu dobry system do edycji wideo w czasie rzeczywistym kosztowa 25 tysicy dolarw. Dzi na zakup profesjonalnego systemu wystarczy 595 dolarw9. Zaledwie 10 lat temu urzdzenia wchodzce w skad wyposaenia tych autobusw kosztowayby setki tysicy dolarw. Obecnie w caym kraju dostpne mog by nie tylko autobusy, ale rwnie sale lekcyjne, w ktrych dzieci zdobywaj umiejtno nazywan przez nauczycieli pimiennoci medialn. Pimienno medialna, jak mwi Dave Yanofsky, prezes Just Think!, to umiejtno (...) zrozumienia, przeanalizowania i zdekonstruowania obrazw medialnych. Jej celem jest uwiadomienie [dzieciom], jak dziaa przekaz medialny, jak jest tworzony, rozpowszechniany i odbierany przez ludzi. Takie pojmowanie pimiennoci moe wydawa si dziwne. Wikszo ludzi wie pimienno z pisaniem i czytaniem. Ludzie pimienni wiedz, kim byli Faulkner i Hemingway oraz zwracaj uwag na rodzaje bezokolicznikw. Moliwe. Ale w wiecie, w ktrym dzieci ogldaj telewizyjne reklamy przecitnie przez 390 godzin w roku, co przekada si na 20 do 45 tysicy
61
reklam10, coraz waniejsza staje si umiejtno zrozumienia gramatyki mediw. Tak jak istnieje gramatyka sowa pisanego, tak swoj gramatyk ma te jzyk mediw. Tak jak dzieci ucz si posugiwa sowem pisanym, piszc mnstwo okropnej prozy, tak te ucz si posugiwa jzykiem mediw przez tworzenie okropnych (przynajmniej na pocztku) przekazw medialnych. Coraz wicej uczonych i dziaaczy uznaje tak form pimiennoci za kluczow dla przyszej kultury. I cho kady, kto kiedykolwiek co napisa, wie jak wiele wysiku wymaga pisanie jak trudno przedstawi bieg wydarze, przycign uwag czytelnika, pisa zrozumiaym jzykiem to niewielu z nas zdaje sobie spraw z tego, jak trudne s media lub nawet jak one w ogle funkcjonuj, jak przycigaj widowni, czy jak prowadz j przez fabu, w jaki sposb wyzwalaj emocje i buduj napicie. W przemyle filmowym musiao przemin jedno pokolenie, zanim nauczono si dobrze to robi. Ale nawet wwczas wiedza krya si w samej czynnoci filmowania, a nie w pisaniu o niej. Mona si byo tego nauczy tylko prbujc nakrci film, a nie czytajc ksiki na ten temat. Uczymy si pisa przez pisanie i czytanie tego, co napisalimy. Uczymy si pisa obrazami przez tworzenie obrazw i ogldanie tego, co stworzylimy. Gramatyka mediw ulegaa zmianom wraz z przemianami mediw. Elizabeth Daley, dyrektor Annenberg Center for Communication i rektor School of Cinema-Television na University of Southern California, wyjania mi, e gdy istnia tylko film, na jego gramatyk skadao si pooenie filmowanych obiektw, kolor, (...) rytm, tempo i struktura. Jednak dzi, gdy komputery otwieraj przestrze interaktywn, gdzie w fabu gra si i jej dowiadcza, gramatyka ta ulega zmianie. Nie ma ju kontroli narracji, wic niezbdne s inne techniki twrcze. Pisarz Michael Crichton opanowa do perfekcji narracj science fiction. Jednak, gdy podj si prby zaprojektowania gry komputerowej na podstawie jednej z wasnych powieci, musia od podstaw uczy si nowego fachu. Nawet tak znakomity pisarz nie wiedzia, jak poprowadzi gracza, by nie zauway, e zosta poprowadzony12.
62
T wanie umiejtno musi posi twrca filmw. Daley opisuje to w nastpujcy sposb: Gdy ludzie dowiedz si, w jaki sposb zostali poprowadzeni przez film, s zdziwieni. Nie maj o tym pojcia, poniewa robi si to tak, eby nie mona byo tego zauway. Jeli twrcy filmu uda si zrealizowa to zadanie, widzowie nie maj pojcia, e zostali poprowadzeni. Jeli wiesz, e zostae poprowadzony przez film, oznacza to, e film jest le zrobiony. Jednak w pdzie ku poszerzonej pimiennoci takiej, ktra wykracza poza tekst, obejmujc elementy audiowizualne nie chodzi o wychowywanie lepszych reyserw. Jej celem w ogle nie jest ulepszanie sztuki filmowej. Raczej, jak wyjania Daley: Moim zdaniem, najwikszym problemem nie jest nierwny dostp do technologii cyfrowej mediw. Jest nim moliwo nauki jzyka, w jakim dane medium do nas przemawia. W przeciwnym razie niewielu ludzi bdzie potrafio posugiwa si tym jzykiem, a caa reszta bdzie zredukowana do odbioru w trybie Tylko-do-odczytu. Tylko-do-odczytu. Pasywni odbiorcy kultury produkowanej gdzie indziej. Leniuchy. Konsumenci. Taki jest wiat mediw XX wieku. XXI wiek moe by inny. O to wanie chodzi: ludzie mog dowiedzie si, e istnieje zarwno moliwo odczytu, jak i zapisu. Lub przynajmniej nauczy si lepiej odczytywa i lepiej rozumie rzemioso twrcw. Najlepiej byoby za odbiera i rozumie zasad dziaania narzdzi, ktre umoliwiaj twrcom manipulowanie odbiorc. Kada pimienno, a w szczeglnoci pimienno medialna, suy do tego, by dawa ludziom moliwo wyboru jzyka pasujcego do przekazu13. Chodzi o to, by uczniowie mogli komunikowa si w jzyku XXI wieku14. Tak jak w nauce jzyka, niektrzy ucz si go szybciej ni inni. Niekoniecznie pokrywa si to ze zdolnociami do opanowania jzyka pisanego. Daley i Stephanie Barish, dyrektor Institute for Multimedia Literacy w Annenberg Center, przywouj szczeglnie wymowny przykad projektu,
63
ktry zrealizoway w bardzo biednej szkole w centrum Los Angeles. Jeli ocenia wedug tradycyjnych miar sukcesu, szkoa ta bya skazana na porak. Jednak Daley i Barish wprowadziy program, ktry da dzieciom szans wypowiedzenia si poprzez film o czym, co byo im dobrze znane o przemocy z uyciem broni. Zajcia odbyway si w pitkowe popoudnia, a mimo to powsta niespotykany w tej szkole problem. Zwykle kopot polega na tym, jak zachci dzieci do przychodzenia do szkoy tym razem z trudem mona byo je przed tym powstrzyma. Dzieciaki przychodziy o 6 rano i wychodziy o 17 mwi Barish. Pracoway ciej ni pozostae klasy robic co, co jest sednem edukacji uczyy si wyraania siebie. Wedug relacji Barish, uczniowie, wykorzystujc darmowe materiay wyszukane w internecie i stosunkowo proste narzdzia, pozwalajce na czenie ze sob obrazu, dwiku i tekstu, stworzyli seri prac powiconych przemocy z uyciem broni, ktre wyraone w inny sposb mogyby nie spotka si z tak powszechnym zrozumieniem. By to temat bliski yciu uczniw, a za spraw projektu dostali do rk narzdzie, dziki ktremu mogli zrozumie cay problem i opowiedzie o nim, wyjania Barish. Uzyskali dostp do takich rodkw wyrazu, ktre pozwoliy im wypowiedzie si w sposb doskonalszy i mocniejszy, ni gdyby mieli do dyspozycji tylko sowo pisane. Gdyby kaza uczniom zrobi to w formie wypracowania, machnliby rk i poszli robi co innego twierdzi Barish. W jakim stopniu wynikaoby to, bez wtpienia, z faktu, e wyraanie myli za pomoc tekstu nie udaje im si najlepiej. Z drugiej strony, tekst nie jest najlepsz form wyrazu takich myli. Sia przekazu jest zalena od wykorzystania waciwej formy wyrazu. Czy jednak edukacja nie sprowadza si do uczenia dzieci pisania? zapytaem. Czciowo, oczywicie, tak jest. Dlaczego jednak uczymy dzieci pisa? Edukacja, wyjania Daley, polega na wyposaaniu uczniw w umiejtno tworzenia i wyraania siebie. Jeli sprowadzamy to do nauki pisania, to tak, jakbymy sprowadzali nauk pisania do nauki liter.
64
Tekst to tylko jeden sposb, i to sposb coraz mniej istotny. W najbardziej poruszajcej czci wywiadu Daley wyjania to bliej: Celem edukacji jest wyposaenie uczniw w umiejtno tworzenia znaczenia. Jeli da im wycznie tekst, to nigdy tego nie osign. Bo nie bd w stanie. Wemy Johnnyego, ktry potrafi obejrze film, gra w gr wideo, namalowa graffiti na wszystkich cianach, rozebra na czci twj samochd, i wiele innych rzeczy. Ale nie potrafi przeczyta twojego tekstu. Kiedy Johnny przyjdzie do szkoy, powiesz mu: Johnny, jeste analfabet. Wszystko, co potrafisz zrobi, jest bezuyteczne. W takiej sytuacji Johnny moe zareagowa na dwa sposoby: moe odrzuci ciebie albo moe odrzuci siebie. Jeli jego ego jest choby w minimalnym stopniu zdrowe, to odrzuci ciebie. Ale moesz mu powiedzie: w porzdku, wykorzystajmy to co umiesz, by rozwiza ten problem. Pu mi muzyk, ktra twoim zdaniem wie si z tym, poka mi rysunki, ktre wedug ciebie wi si z tym, albo narysuj mi co, co si z tym wie. Nie chodzi o to, eby da dzieciakowi kamer wideo i powiedzie: pobawmy si ni i nakrmy jaki filmik. Lepiej powiedzie: bdzie ci atwiej, jeli wykorzystasz to, co rozumiesz, twj jzyk, i stworzysz przekaz na dany temat (...). To daje im wielkie pole do popisu. A w efekcie, oczywicie w pewnym momencie, podobnie jak to si dziao we wszystkich takich klasach, stan przed koniecznoci wyjanienia jakiego problemu lub opisania innego. I, jak jeden z nauczycieli powiedzia Stephanie, bd przepisywa akapit 5, 6, 7, 8 razy, a wreszcie uda im si osign podany efekt. Dlatego, e to byo im potrzebne. Istnia jaki powd, by to zrobi. Czuli potrzeb powiedzenia czego, a nie tylko zostali odpowiednio wytresowani. Jzyk, ktrym nie potrafili si dobrze posugiwa, by im naprawd potrzebny. Nauczyli si, e umiejtno posugiwania si tym jzykiem daje im wielk wadz.
65
Gdy dwa samoloty uderzyy w World Trade Center, kolejny w Pentagon, a czwarty spad na pola Pensylwanii, wszystkie media na wiecie skupiy si na tej wiadomoci. Kadego dnia w tamtym i w kolejnych tygodniach, media w ogle, a telewizja w szczeglnoci, wci powtarzay histori, ktrej bylimy wiadkami. Byo to powtarzanie, poniewa opisywane wydarzenia ujrzelimy na wasne oczy. Genialno tego potwornego aktu terroru polegaa na tym, e drugi, nieco przesunity w czasie atak by tak zaplanowany, by da pewno, e bdzie go oglda cay wiat. To powtarzanie stawao si coraz bardziej znajome. W przerwach by podkad muzyczny, a przez ekran przemykay pomysowe animacje. Wszystkie wywiady przeprowadzano zgodnie z ustalonym wzorem. Byy zrwnowaone i powane. Wiadomoci miay tak choreografi, jakiej nauczylimy si oczekiwa. Stay si rozrywk, nawet jeli ta rozrywka oznaczaa tragedi. Jednak ci z nas, ktrzy 11 wrzenia spdzili podczeni do internetu, zauwayli oprcz tak sprokurowanych wiadomoci, take zupenie inny rodzaj twrczoci. Internet by peen sprawozda z tych samych wydarze. Jednak sprawozdania internetowe byy podane w zupenie inny sposb. Byli tacy, ktrzy stworzyli strony ze zdjciami z caego wiata, wywietlajce si w formie prezentacji z tekstem. Inni proponowali listy otwarte. Dostpne byy nagrania dwikowe. Bya te zo i frustracja. Byy prby opisania kontekstu. Krtko mwic, wok wydarzenia, ktre przykuo uwag wiata, mielimy do czynienia z niezwykym, wiatowym wsplnym budowaniem stodoy w sensie jaki Mike Godwin nada temu zwrotowi w swojej ksice Cyber Rights. Stacje telewizyjne ABC i CBS zrobiy swoje, ale swoje zrobi te internet. Nie chc po prostu wychwala internetu, chocia rzeczywicie uwaam, e naley chwali ludzi, ktrzy posuyli si t form przekazu. Moim celem jest raczej podkrelenie jej znaczenia. Internet, tak samo jak aparat fotograficzny, pozwala ludziom zachowywa obrazy. I tak samo, jak w filmie ucznia z autobusu Just Think!, obrazy te mog by czone z dwikiem lub tekstem.
66
Jednak w odrnieniu od technologii sucych tylko do uwieczniania obrazw, internet pozwala na udostpnianie wasnej twrczoci nieskoczenie wielkiej liczbie ludzi, i to niemal natychmiast. W naszej tradycji materialne uwiecznianie kultury nie jest niczym nowym, podobnie jak to, e mona j krytykowa. Jednak moliwo niemal natychmiastowego rozpowszechniania takiej mieszanki uwiecznionych obrazw, dwiku i komentarza stanowi now jako. 11 wrzenia nie by czym wyjtkowym. By pocztkiem. W tym samym czasie kolejna, byskawicznie rozwijajca si forma komunikacji zaczynaa torowa sobie drog do powszechnej wiadomoci: Web-log albo blog. Blog to co w rodzaju publicznego dziennika; w niektrych krajach, na przykad w Japonii, rzeczywicie odgrywa on rol zblion do dziennika. Blog stanowi tam publiczny zapis prywatnych zdarze, jest czym w rodzaju elektronicznego Jerryego Springera, dostpnego z kadego miejsca na wiecie. W Stanach Zjednoczonych blogi odgrywaj jednak inn rol. Niektrzy ludzie wykorzystuj je tylko do omawiania swojego ycia prywatnego. Jednak wiele osb korzysta z nich, by zaangaowa si w dyskurs publiczny. Rozwaaj tam sprawy wagi publicznej, krytykuj tych, ktrzy bdz, atakuj politykw za podejmowane przez nich decyzje, proponuj rozwizania naszych wsplnych problemw. Blogi daj poczucie uczestnictwa w wirtualnym wiecu, o tyle jednak szczeglnym, e ludzie nie musz bra w nim udziau jednoczenie, i w ktrym ponadto poszczeglne rozmowy nie musz by ze sob powizane. Najlepsze wpisy w blogach s stosunkowo krtkie, bezporednio wskazuj cudze wypowiedzi i krytykuj je lub rozwijaj. Najprawdopodobniej stanowi najwaniejsz posta niepodporzdkowanego choreografii dyskursu publicznego, jak dysponujemy. To mocne twierdzenie. Dotyczy jednoczenie blogw i demokracji. Tym z nas, ktrzy kochaj Ameryk, najtrudniej przychodzi zaakceptowanie tego wanie: nasza demokracja zanika. Oczywicie, nadal mamy wybory, a sdy zwykle pozwalaj, by wybory te miay jakie znaczenie.
67
Jednak stosunkowo maa liczba osb oddaje swj gos w wyborach. Cykl wyborczy cakowicie si sprofesjonalizowa i zrutynizowa. Wikszo z nas jest przekonana, e tak wanie powinna wyglda demokracja. Jednak demokracja nigdy nie polegaa tylko na wyborach. Demokracja oznacza rzdy ludu, przy czym rzdy to co wicej ni tylko wybory. W naszej tradycji jest to take kontrola w drodze wymiany pogldw. To wanie ta idea przemwia do wyobrani Alexisa de Tocquevillea, XIX-wiecznego francuskiego prawnika, ktry dostarczy najwaniejszego wiadectwa modej amerykaskiej demokracji. Nie zafascynoway go powszechne wybory, ale awa przysigych, instytucja, ktra pozwala zwykym ludziom decydowa o yciu lub mierci innych obywateli. Najbardziej fascynowao go to, e awa przysigych po prostu nie gosowaa swojego wyroku. Dyskutowaa. Jej czonkowie spierali si, jaka decyzja jest suszna, starali si nawzajem przekona o susznoci jakiego wyroku i, przynajmniej w sprawach karnych, by proces mg si zakoczy, musieli wyda wyrok jednomylnie15. Jednak we wspczesnej Ameryce nawet ta instytucja podupada. Nie podejmuje si te systematycznych wysikw, ktre pozwoliyby obywatelom na debatowanie w innym miejscu. S tacy, ktrzy pr do stworzenia wanie takiej instytucji16. W niektrych miastach Nowej Anglii co na ksztat publicznej debaty nadal istnieje. Jednak wikszoci z nas brakuje miejsca i czasu, niezbdnych, by debata moga si odby. Co dziwniejsze, brak nawet powszechnej zgody, by odbya si. My, najsilniejsza demokracja wiata, stworzylimy norm zakazujc rozmawiania o polityce. O polityce mona rozmawia tylko z ludmi, z ktrymi si zgadzamy. Natomiast spieranie si o sprawy polityczne z ludmi, z ktrymi nie mamy identycznego zdania jest uwaane za niegrzeczne. Dyskurs polityczny jest izolowany, a dyskurs wyizolowany zawsze zmierza ku ekstremom17. Mwimy to, co nasi przyjaciele chc usysze, i nie syszymy wiele poza tym, co mwi nam nasi przyjaciele. Wrmy do blogu. Cz problemu rozwizuje sama jego architektura. Pisze si, gdy ma si ochot na pisanie, i czyta si, gdy ma si ochot
68
na czytanie. Najtrudniejsz rzecz jest synchronizacja. Technologie, ktre pozwalaj na komunikacj asynchroniczn, takie jak e-mail, zwikszaj szanse komunikacji. Blogi pozwalaj na debat publiczn, jednoczenie nie zmuszajc publicznoci do gromadzenia si w jednym miejscu. Jednak poza architektur, blogi rozwizay rwnie problem norm. Nie istnieje (na razie) adna norma zakazujca rozmawiania o polityce w przestrzeni blogowej. Przestrze ta jest w istocie pena jzyka politycznego, tak lewicowego, jak prawicowego. Cz najpopularniejszych stron jest konserwatywna lub libertariaska, jednak istnieje take cay wachlarz innych barw politycznych. Nawet blogi, ktre nie dotycz z zasady polityki, poruszaj problemy polityczne, jeli wymaga tego sytuacja. Znaczenie blogw jak na razie jest niewielkie. Nazwisko Howarda Deana mogo znikn z kampanii prezydenckiej 2004 roku, ale nie znikno z blogw. Nawet jeli liczba ich czytelnikw jest maa, to fakt, e s czytane, ma swoje znaczenie. Wpyw blogw wida w wiadomociach, ktre w gwnych mediach miay inny cykl ycia. Dobry przykad moe stanowi afera Trenta Lotta. Kiedy Lott przejzyczy si podczas wiecu wyborczego senatora Stroma Thurmonda, do jednoznacznie chwalc jego polityk segregacji, susznie liczy na to, e ta wiadomo zniknie z popularnej prasy w cigu 48 godzin. Tak rzeczywicie si stao. Jednak przeliczy si co do cyklu ycia tej wiadomoci w przestrzeni blogowej. Twrcy blogw dalej dryli t spraw. Po jakim czasie na jaw wyszo coraz wicej podobnych przypadkw przejzycze. Wreszcie wiadomo przebia si ponownie do prasy gwnego nurtu. W efekcie Lott zosta zmuszony do zoenia rezygnacji ze stanowiska przywdcy wikszoci w Senacie18. Ten odmienny cykl ycia moe istnie, poniewa w przypadku blogw brak naciskw ze strony rynku, obecnych w przypadku innych przedsiwzi. Telewizja i gazety to media komercyjne. Musz stara si przyciga uwag. Jeli strac czytelnikw, strac zyski. Tak jak rekiny, nie mog si zatrzyma.
69
Tymczasem twrcy blogw nie znaj takich ogranicze. Mog mie swoje obsesje, mog powica cay czas jednej sprawie, mog by naprawd powani. Jeli jaki autor zamieci szczeglnie interesujc wiadomo, coraz wicej osb bdzie tworzy do niej linki. A wraz ze wzrostem liczby linkw prowadzcych do danej wiadomoci, wzrasta jej pozycja w rankingu. Ludzie czytaj to, co jest popularne; a popularne jest to, co zostao wybrane w drodze niezwykle demokratycznego procesu tworzenia rankingw przez osoby rwne sobie. Cykl yciowy blogw rni si od cyklu ycia prasy gwnego nurtu take pod innym wzgldem. Jak powiedzia mi Dave Winer, jeden z ojcw opisywanego ruchu i przez wiele dziesitkw lat autor oprogramowania, rnica polega na braku finansowego konfliktu interesw. Winer powiedzia mi: naley wyeliminowa konflikt interesw z dziennikarstwa. Konflikty interesw po prostu nie dotycz dziennikarzy-amatorw, a nawet jeli maj ju miejsce, to tak atwo je ujawni, e istnieje pewno, e mona jako sobie z nimi poradzi. Konflikty interesw s tym istotniejsze, im bardziej postpuje proces koncentracji mediw. (Wicej na ten temat niej). Koncentracja mediw pozwala im wicej ukry przed odbiorcami ni mediom nieskoncentrowanym; CNN przyznaa si do takich praktyk po wojnie z Irakiem, tylko dlatego, e obawiaa si konsekwencji wobec wasnych pracownikw19. Skoncentrowane media musz rwnie utrzymywa bardziej spjny obraz. (W czasie wojny z Irakiem przeczytaem wiadomo w internecie, wysan przez kogo, kto w tym czasie podsuchiwa satelitarne cze telewizji z reporterk w Iraku. Nowojorska centrala powtarzaa reporterce, e jej raporty wojenne s zbyt mroczne: miaa przedstawia bardziej optymistyczne wiadomoci. Kiedy ta zakomunikowaa Nowemu Jorkowi, e moe okaza si to niemoliwe, usyszaa, e to oni decyduj o tym, jakie s wiadomoci.) Przestrze blogowa pozwala amatorom na wzicie udziau w debacie. Amatorom nie w sensie braku dowiadczenia, ale w sensie zblionym do olimpijczyka, czyli kogo, komu nikt nie paci za to co robi. Raporty
70
o katastrofie Columbii gdy setki osb z poudniowego zachodu Stanw Zjednoczonych wykorzystay internet, by przekaza to, co widziay dowiody, e przestrze blogowa pozwala na znaczne zrnicowanie rde wiadomoci20. Dziki temu odbiorcy czytaj wiele raportw i dokonuj, jak okrela to Winer, triangulacji prawdy. Blogi, powiada Winer, przemawiaj bezporednio do elektoratu, eliminujc porednikw, ze wszystkimi wynikajcymi z tego zyskami i stratami. Gdy chodzi o przyszo dziennikarstwa zaraonego wirusem blogw, Winer jest optymist. Dla osb publicznych przewiduje Winer tworzenie blogw stanie si umiejtnoci kluczow; umiejtno ta bdzie coraz waniejsza take dla osb prywatnych. Nie jest jasne, czy to cieszy rodowisko dziennikarskie; niektrym dziennikarzom powiedziano, by przyhamowali z blogami21. Jasne jest jednak, e cigle znajdujemy si w okresie przejciowym. Winer powiedzia mi, e wiele rzeczy, ktre obecnie robimy, to tylko rozgrzewka. Wiele spraw musi dojrze, nim przestrze blogw zajmie nalene jej miejsce. Spord rnych sposobw korzystania z internetu, wczanie treci do tej przestrzeni najmniej koliduje z prawem autorskim, i w zwizku z tym, jak stwierdzi Winer nas wycz jako ostatnich. Wypowiedzi umieszczane na blogach maj znaczenie dla demokracji. Winer wie to z faktem, e nie ma koniecznoci pracy dla kogo, kto kontroluje, selekcjonuje tre jakiego gate-keepera. To prawda. Znaczenie blogw dla demokracji wynika jednak take i z innych wzgldw. Fakt, e coraz wicej obywateli wyraa swoje pogldy i broni ich na pimie, przyczynia si do zmiany sposobu postrzegania przez ludzi spraw publicznych. Bdzi w swoich mylach jest atwo. Jednak, gdy nasze mylenie jest krytykowane przez innych, robi si trudniej. Oczywicie, do rzadkoci nale ludzie, ktrzy s w stanie przyzna, e zostali przekonani o niesusznoci wasnych pogldw. Jednak jeszcze rzadziej spotyka si ludzi, ktrzy przejd do porzdku dziennego nad tym, e kto wytkn im bd. Publikowanie pogldw, argumentw i gosw krytycznych suy poprawie demokracji. Dzi istnieje najprawdopodobniej
71
kilka milionw blogw, w ktrych mona znale takie publikacje. Kiedy ta liczba osignie 10 milionw, stanie si co niezwykego, co, o czym warto bdzie mwi. John Seely Brown jest szefem dziau nauki w Xerox Corporation. Zgodnie z jego stron internetow, jego badania dotycz procesw uczenia si oraz (...) tworzenia rodowiska przyjaznego wiedzy, sprzyjajcego (...) innowacyjnoci. Pogld Browna na twrczo z wykorzystaniem technologii cyfrowej, rni si wic nieco od dotychczas przedstawionych. Z pewnoci Brown byby bardzo podekscytowany, gdyby pojawiy si jakie technologie mogce przyczyni si do poprawy demokracji. Jednak prawdziwym rdem ekscytacji jest dla niego to, jak takie technologie wpywaj na proces uczenia si. Wedug Browna uczymy si za spraw majsterkowania. Gdy wikszo z nas dorastaa wyjania Brown popularne byo dubanie w silnikach motocyklowych, silnikach kosiarek, samochodach, odbiornikach radiowych i tak dalej. Technologia cyfrowa pozwala na inny rodzaj dubania, ktre dotyczy abstrakcyjnych idei wyraonych w konkretnej formie. Dzieciaki z Just Think! nie tylko zastanawiaj si, w jaki sposb reklamy przedstawiaj politykw, ale potrafi tak reklam rozebra na czci pierwsze i manipulowa, duba przy niej tak dugo, a zobacz, jak dziaa to, co dziaa. Technologie cyfrowe pozwalaj na swojego rodzaju bricolage, albo wolny kola, jak nazywa to Brown. Wiele osb dokada swj udzia do dubaniny innych osb, albo przerabia to, co zrobili tamci. Najlepszym przykadem takiego majsterkowania na du skal jest obecnie wolne oprogramowanie i oprogramowanie o wolnym kodzie rdowym (free software, FS i open-source software, OSS). FS/OSS to oprogramowanie, ktrego kod rdowy jest dostpny dla kadego. Kady moe skopiowa technologi, ktra napdza program FS/OSS. I kady, kto chce si dowiedzie, jak dziaa konkretny fragment technologii FS/OSS, moe poduba w kodzie.
72
W ten sposb, pisze Brown, jest powoywana do ycia platforma edukacyjna zupenie nowego typu. Kiedy zacznie si ju to robi, (...) udostpnia si swj wolny kola wsplnocie, w zwizku z czym inni ludzie mog zacz przyglda si kodowi, duba przy nim, testowa, sprawdza czy potrafi go poprawi. Kada taka prba jest jak terminowanie u mistrza. Open source staje si wanym miejscem, w ktrym mona terminowa. Konkretne rzeczy, przy ktrych si tu dubie s abstrakcjami. S kodem. Dzieciaki przerzucaj si na umiejtno abstrakcyjnego dubania, i nie jest ju ono samotnym przedsiwziciem, ktre podejmuje si we wasnym garau. Dubie si wraz z ca wsplnot (...). Dubie si w cudzych zabawkach. Im duej si dubie, tym wicej mona poprawi. Im wicej si poprawia, tym wicej mona si nauczy. To samo dotyczy te utworw. I jeli wchodz one w skad sieci, to dzieje si tak za spraw podobnej wsppracy. Brown powiada: Sie jest pierwszym medium, ktre rzeczywicie bierze pod uwag rne formy inteligencji. Dawniejsze technologie, takie jak maszynopisanie czy procesory tekstu, uatwiay rozpowszechnianie tekstu. Natomiast sie upowszechnia znacznie wicej ni tylko tekst. Sie pokazuje, e jeli jeste muzykalny, jeste artyst, jeste wzrokowcem lub interesujesz si filmem, (...) to moesz zrobi wiele z tym medium. Te wszystkie formy inteligencji mog by teraz uznane i upowszechnione. Brown ma na myli to, czego ucz Elizabeth Daley, Stephanie Barish i Just Think!: e dubanie w kulturze moe jednoczenie suy uczeniu si i tworzeniu. Na rne sposoby rozwija talenty i ksztatuje nowy sposb ich uznawania. Jednak wolno dubania w tych obiektach wcale nie jest zagwarantowana. W dalszej czci ksiki zobaczymy, e wolno ta jest, w istocie, coraz mocniej kontestowana. Cho nikt nie wtpi, e nasi ojcowie mieli prawo duba w silnikach samochodowych, to istniej due wtpliwoci, czy nasze dzieci maj prawo duba w obrazach, ktre wszdzie napotykaj. Prawo, i w coraz wikszym stopniu technologia,
73
koliduj z wolnoci, na stray ktrej technologia i ciekawo normalnie by stay. Ograniczenia, o ktrych mowa, stay si przedmiotem zainteresowania badaczy i naukowcw. Profesor Ed Felten z Princeton (ktrego spotkamy ponownie w rozdziale 10.) przedstawi mocny argument za prawem do dubania w informatyce i w wiedzy w ogle22. Jednak problem Browna jest znacznie wczeniejszy, nowszy i bardziej zasadniczy. Chodzi mu o to, czego dzieciakom wolno, w wietle prawa, nauczy si, a czego nie. Oto, dokd zmierza edukacja w XXI wieku tumaczy Brown. Trzeba stara si zrozumie, w jaki sposb myl dzieci epoki cyfrowej i w jaki sposb chc si uczy. Jednak kontynuuje Brown, a niniejsza ksika zmierza do takiego samego wniosku tworzymy system prawny, ktry cakowicie tumi naturalne skonnoci dzisiejszych dzieci. Tworzymy struktury, w ktrych bdziemy potrafili wykorzysta 60 procent naszych moliwoci umysowych, i jednoczenie system prawny, ktry pozbawia nas takiej moliwoci. Tworzymy technologi, ktra przejmuje magi fotografii, czy ze sob ruchome obrazy i dwik, pozwala na komentowanie takich wytworw i rozpowszechnianie ich na caym wiecie. Jednoczenie tworzymy prawo, ktre zamyka dostp do tej technologii. Nie da si w ten sposb traktowa kultury w rzadkiej chwili szczeroci artowa Brewster Kahle, ktrego poznamy w rozdziale 9.
Rozdzia trzeci: Katalogi

Jesieni 2002 roku, pochodzcy z Oceanside w stanie Nowy Jork, Jesse Jordan zosta przyjty na pierwszy rok studiw w Rensselaer Polytechnic Institute (RPI) w Troy w stanie Nowy Jork na studia na wydziale technologii informacji. W padzierniku Jesse, mimo e nie jest programist, postanowi troch pomajsterkowa przy technologii wyszukiwarek, dostpnych w sieci RPI. RPI to jedna z najbardziej zaawansowanych technologicznie instytucji badawczych w Ameryce. Mona tam zdoby wyksztacenie w rnych dziedzinach wiedzy: od architektury i inynierii po nauki z zakresu informacji. Spord 5 tysicy studentw, ponad 65 procent plasowao si w grnych 10 procentach uczniw swoich klas w szkoach rednich. Dlatego wanie uczelnia ta stanowi doskona mieszank talentu i dowiadczenia i umiejtnie ksztatuje pokolenie epoki sieciowej. Sie komputerowa RPI czy ze sob studentw, kadr naukow i administracj. czy take RPI z internetem. Nie do wszystkich zasobw dostpnych w sieci RPI mona dotrze przez internet. Sie zostaa zaprojektowana w ten sposb, aby umoliwi studentom dostp do internetu, jak rwnie bardziej bezporedni dostp do zasobw innych czonkw spoecznoci RPI. Wyszukiwarki stanowi miar sieciowej bliskoci. Dziki efektywnej poprawie jakoci wyszukiwania w sieci, Google bardzo przybliya internet nam wszystkim. Wyszukiwarki specjalistyczne s w stanie robi to nawet lepiej. Celem wyszukiwarek intranetowych, czyli wyszukiwarek przeszukujcych sieci wewntrzne danych instytucji, jest zapewnienie
75
ich czonkom lepszego dostpu do materiaw przez nie gromadzonych. W sferze biznesu dostp pracownikw do materiaw, do ktrych osoby spoza firmy nie s w stanie dotrze, jest codziennoci. Podobnie rzecz ma si na uniwersytetach. Wyszukiwarki te dziaaj dziki technologii sieciowej. Microsoft na przykad ma sieciowy system plikw, co sprawia, e wyszukiwarki podczone do tej sieci mog atwo wyszuka w systemie informacje dotyczce publicznie (w ramach sieci) dostpnej zawartoci. Wyszukiwarka Jessego zostaa zbudowana z wykorzystaniem tej technologii. Korzystaa z sieciowego systemu plikw Microsoftu, eby zbudowa indeks wszystkich plikw dostpnych w ramach sieci RPI. Wyszukiwarka Jessego nie bya pierwsz powsta dla sieci RPI. Tak naprawd bya ona prost modyfikacj wyszukiwarek zbudowanych przez innych. Jej jedynym, najbardziej istotnym usprawnieniem w porwnaniu do tamtych wyszukiwarek, byo skorygowanie bdu w systemie wymiany plikw Microsoftu, ktry to bd mg powodowa zawieszenie komputera. Gdyby przy uyciu istniejcych wtedy wyszukiwarek prbowa poprzez przegldark dziaajc pod Windows uzyska dostp do pliku znajdujcego si w komputerze odczonym od sieci, twj komputer mg si zawiesi. Jesse odrobin zmodyfikowa system, rozwizujc ten problem poprzez dodanie przycisku, dziki ktremu uytkownik mg sprawdzi, czy maszyna przechowujca plik jest nadal podczona do sieci. Wyszukiwarka Jessego trafia do sieci pod koniec padziernika. Przez nastpne sze miesicy poprawia jej funkcjonalno. W marcu system dziaa do dobrze. Jesse mia w katalogu ponad milion plikw, zawierajcych wszystko, co mogo znale si w komputerach uytkownikw. Tak wic indeks jego wyszukiwarki zawiera obrazki, ktre studenci mogli wykorzystywa do umieszczania na swoich stronach WWW, kopie notatek czy bada, kopie broszur informacyjnych, krtkie filmy, ktre mogli stworzy, prospekty uniwersyteckie. Najprociej rzecz ujmujc, byo tam wszystko, co uytkownicy sieci RPI udostpniali w publicznych folderach swoich komputerw.
76
Indeks ten zawiera rwnie pliki muzyczne. Jedna czwarta plikw, ktre sklasyfikowaa wyszukiwarka Jessego, bya plikami muzycznymi. To oczywicie oznacza, e trzy czwarte nie byo muzyk oraz eby to byo absolutnie jasne e Jesse nie zrobi niczego, aby skoni ludzi do umieszczania plikw muzycznych w udostpnianych katalogach. Nie zrobi niczego, by tego rodzaju pliki byy gwnym celem stworzenia wyszukiwarki. By po prostu dzieciakiem zajmujcym si googlopodobn technologi na uniwersytecie, na ktrym studiowa nauki o technologii informacji, wic tego rodzaju zajcie byo jego celem. W przeciwiestwie do Googlea czy Microsoftu, nie zarabia na tym pienidzy. Nie by zwizany z adn firm, ktra moga chcie na tym zarobi. By dzieciakiem majsterkujcym przy technologii, znajdujcym si w rodowisku, w ktrym dokadnie tym powinien si zajmowa. 3 kwietnia 2003 roku z Jessem skontaktowa si dziekan ds. studenckich RPI. Poinformowa go, e Recording Industry Association of America (RIAA) wytacza proces przeciwko niemu i trzem innym studentom, ktrych nawet nie zna. Dwch z nich byo z innych uniwersytetw. Kilka godzin pniej Jessemu dorczono dokumenty procesowe. W trakcie lektury i ogldania wiadomoci telewizyjnych dotyczcych tej sprawy, coraz bardziej si dziwi. Jak stwierdzi: To by absurd. Nie uwaam, ebym zrobi co zego. (...) Nie uwaam, by byo co niewaciwego w wyszukiwarce, ktr uruchomiem (...) i w tym, co z ni zrobiem. Chodzi mi o to, e nie zmodyfikowaem jej w aden sposb, ktry by promowa albo usprawnia dziaania piratw. Zmodyfikowaem jedynie wyszukiwark tak, aby bya atwiejsza w uyciu. A wic powtrzmy: wyszukiwarka, ktrej Jesse sam nie zbudowa, uywajca windowsowskiego systemu wymiany plikw, ktrego sam nie zbudowa, umoliwiaa czonkom spoecznoci RPI dostp do zawartoci, ktrej Jesse sam nie stworzy i nie umieci w sieci, a z ktrej olbrzymia wikszo nie miaa adnego zwizku z muzyk. RIAA ogosia jednak Jessego piratem. Organizacja ta twierdzia, e by operatorem sieci, dlatego wiadomie pogwaci prawo autorskie.
77
Domagali si, aby wypaci odszkodowanie za zo, ktre wyrzdzi. W przypadkach wiadomego naruszenia, prawo autorskie wyznacza co, co prawnicy nazywaj odszkodowaniem ustawowym. Odszkodowanie to pozwala wacicielowi praw autorskich da 150 tysicy dolarw za naruszenie prawa. RIAA zarzucaa Jessemu ponad 100 przypadkw narusze prawa autorskiego, domagali si, aby zapaci im przynajmniej 15 milionw dolarw. Podobne procesy toczyy si przeciwko trzem innym studentom: jednemu z RPI, jednemu z Michigan Technical University i jednemu z Princeton. Znajdowali si oni w podobnej sytuacji co Jesse. Chocia kady z tych przypadkw rni si nieco w szczegach, sedno sprawy byo takie samo: dania olbrzymich odszkodowa, do ktrych RIAA jak twierdzia jest upowaniona. Gdy zsumujemy te roszczenia, okae si, e w tych czterech sprawach domagano si od sdw USA przyznania powodom blisko 100 miliardw dolarw jest to sze razy wicej ni cay dochd, jaki w 2001 roku przynis przemys filmowy1. Jesse zadzwoni do rodzicw. Oferowali pomoc, chocia byli odrobin przestraszeni. Jego wuj, prawnik, rozpocz negocjacje z RIAA. Zadali informacji o tym, ile Jesse ma pienidzy. Jesse mia 12 tysicy dolarw, ktre zarobi midzy innymi podczas prac wakacyjnych. RIAA daa 12 tysicy dolarw za zamknicie sprawy. RIAA chciaa, aby Jesse przyzna, e robi co niewaciwego. Odmwi. Zadali od niego zgody na zakaz sdowy, ktry uniemoliwiby mu przez reszt ycia podjcie pracy w wielu dziedzinach techniki. Odmwi. Dano mu do zrozumienia, e wystpowanie w charakterze oskaronego nie bdzie niczym przyjemnym. (Jak opisa mi ojciec Jessego, gwny prawnik w tej sprawie, Matt Oppenheimer, powiedzia Jessemu: Nie chciaby zoy kolejnej wizyty takiemu dentycie jak ja.) A RIAA przez cay czas utrzymywaa, e sprawa nie zostanie zamknita, dopki nie zabior kadego grosza zaoszczdzonego przez Jessego. Rodzina Jessego bya oburzona tymi roszczeniami. Chcieli walczy, ale wuj Jessego wyjani im natur amerykaskiego systemu prawnego.
78
Jesse mg walczy z RIAA. Mg nawet wygra. Jednake powiedziano mu, e koszty walki w takim procesie wyniosyby co najmniej 250 tysicy dolarw. Jeli by wygra, nie odzyskaby tych pienidzy. Po zwycistwie miaby kawaek papieru wiadczcy o wygranej i inny kawaek papieru, ogaszajcy zarwno jego, jak i jego rodzin bankrutami. Tak wic Jesse stan w obliczu icie mafijnego, wymuszonego wyboru: 250 tysicy dolarw i szansa na zwycistwo, albo 12 tysicy dolarw i ugoda. Przemys muzyczny utrzymuje, e jest to zagadnienie prawa i moralnoci. Pozostawmy na chwil prawo i pomylmy o moralnoci. Gdzie w takiej sprawie mamy do czynienia z moralnoci? Czy poszukiwanie koza ofiarnego ma co wsplnego z cnot? RIAA jest nadzwyczaj potnym lobby. Mwi si, e prezes tej organizacji zarabia ponad milion dolarw rocznie. Z drugiej strony artyci nie s dobrze opacani. Przecitny nagrywajcy pyty artysta zarabia 45 900 dolarw2. RIAA ma mnstwo sposobw na wpywanie i kierowanie polityk. Gdzie zatem jest moralno w zabieraniu pienidzy studentowi za to, e uruchomi wyszukiwark?3. 23 czerwca Jesse przesa swoje oszczdnoci do prawnika pracujcego dla RIAA. Sprawa zostaa zamknita, a dzieciak, ktrego majsterkowanie przy komputerze doprowadzio do procesu o 15 milionw dolarw, sta si dziaaczem: [przedtem] Zdecydowanie nie byem aktywist. Tak naprawd nigdy nie zamierzaem zosta aktywist (...) [ale] wepchnito mnie w to. Nigdy bym czego takiego nie przewidzia, ale uwaam, e to co zrobia RIAA, to kompletny absurd. Rodzice Jessego s dumni ze swojego dziaacza wbrew woli. Jak powiedzia mi jego ojciec, Jesse uwaa si za bardzo konserwatywnego, podobnie jak ja. (...) Nie jest adnym radykalnym ekologiem (...). Wydaje mi si to dziwaczne, e wybrali jego. Ale on chce da ludziom zna, e wysyaj zy przekaz. Chce te wyjani ca spraw.
Rozdzia czwarty: Piraci

Jeli piractwo oznacza uywanie czyjej wasnoci twrczej bez pozwolenia jeli teoria tam gdzie warto, tam prawo jest prawdziwa to historia przemysu medialnego jest histori piractwa. Kady istotny sektor dzisiejszych wielkich mediw filmowy, nagraniowy, radiowy, telewizji kablowej narodzi si w pewnym sensie z piractwa, jeli zdefiniujemy je tak jak wyej. Dotychczas piratom minionego pokolenia udawao si doczy do dzisiejszej mietanki towarzyskiej. Tym razem jest inaczej.
Film
Przemys filmowy Hollywood narodzi si dziki zbiegym piratom1. Na pocztku XX wieku twrcy filmowi i reyserzy migrowali ze Wschodniego Wybrzea do Kalifornii po czci dlatego, by wyzwoli si spod kontroli, jak patenty przyznaway twrcy techniki filmowej, Thomasowi Edisonowi. Kontrola bya egzekwowana przez monopolistyczny trust, Motion Pictures Patents Company (MPPC) i opieraa si na wasnoci twrczej Thomasa Edisona na patentach. Edison zaoy MPPC, by korzysta z praw, jakie dawaa mu owa wasno twrcza, a MPPC ich egzekwowanie traktowaa powanie. Pewien obserwator tak wspomina tamte czasy: Stycze 1909 roku zosta ustalony jako ostateczny termin podporzdkowania si wszystkich firm wymaganiom licencyjnym. Nie min luty, a banici bez licencji, ktrzy okrelali si jako niezaleni, ignorowali trust i krcili interes jak gdyby nigdy nic, nie
80
podporzdkowujc si monopolowi Edisona. W lecie 1909 roku ruch niezalenych twrcw krci si ju pen par, a producenci i waciciele kin korzystali z nielegalnego sprztu i importowanych materiaw filmowych, by tworzy swj wasny podziemny rynek. Podczas gdy kraj przeywa niebyway wzrost liczby kin objazdowych, reakcj Patents Company na ruch niezalenych twrcw byo powoanie firmy-crki pod nazw General Film Company, by siln rk blokowa dziaania tych, ktrzy nie mieli wymaganych licencji. Stosujc brutalne metody, ktre przeszy do historii, General Film konfiskowaa nielicencjonowany sprzt, przestawaa dostarcza filmy do kin, ktre wywietlay filmy nielicencjonowane, i skutecznie zmonopolizowaa dystrybucj przez przejcie praktycznie wszystkich amerykaskich punktw wymiany filmw, z wyjtkiem jednego, posiadanego przez Williama Foxa, ktry przeciwstawia si trustowi nawet po utracie licencji2. Napsterami tamtych czasw byy firmy takie jak Fox, niezaleni, ktrym przeciwstawiano si nie mniej energicznie ni dzisiaj. Krcenie filmw przerywano z powodu kradziey sprztu, a wypadki powodujce utrat negatyww, sprztu, budynkw, a czasami nawet ycia i zdrowia, byy na porzdku dziennym3. Doprowadzio to do tego, e niezaleni uciekali w popochu ze Wschodniego Wybrzea, a Kalifornia bya wystarczajco daleko poza zasigiem Edisona, eby mogli tam spokojnie uprawia piractwo wobec jego technologii bez obawy pocignicia do odpowiedzialnoci prawnej. Tak wanie dziaali liderzy Hollywood, z Foxem na czele. Kalifornia rozwijaa si szybko i skuteczne egzekwowanie prawa federalnego w kocu dotaro take na Zachd. Poniewa jednak patenty daj swym wacicielom naprawd ograniczony monopol (w tamtych czasach jedynie przez 17 lat), to zanim pojawia si wystarczajca liczba funkcjonariuszy policji stanowej, tamte patenty wygasy i tak narodzi si nowy przemys, po czci dziki piractwu wobec wasnoci twrczej Edisona.
81
Muzyka w postaci nagra

Przemys nagraniowy narodzi si z innego rodzaju piractwa; eby rozumie jak to si stao, trzeba wyjani sposb, w jaki prawo reguluje muzyk. W czasie, kiedy Edison i Henri Fourneaux wynaleli urzdzenia do odtwarzania dwiku (Edison fonograf, a Fourneaux pianol), muzykom przysugiwao wyczne prawo do kontrolowania egzemplarzy zapisu nutowego ich muzyki i wyczne prawo do jej publicznego odtwarzania. Innymi sowy, w 1900 roku, jeli chciabym mie egzemplarz przeboju Phila Russela z 1899 roku Happy Mose, zgodnie z prawem musiabym paci za prawa do zapisu nutowego tej muzyki, podobnie jak musiabym paci za prawa do jej publicznego odtwarzania. Co jednak gdybym chcia nagra sobie Happy Mose, wykorzystujc do tego fonograf Edisona lub pianol Fourneaux? Tutaj prawo nie byo zbyt precyzyjne. Byo oczywiste, e musiabym kupi kopi zapisu nutowego, ktrej uywabym podczas tworzenia swojego nagrania, jak rwnie musiabym paci za publiczne odtwarzania tego nagrania. Nie byo jednak jednoznaczne, czy musiabym paci za publiczne odtwarzanie, gdybym nagra piosenk we wasnym domu (nawet dzisiaj nie pacisz nic Beatlesom, jeli piewasz sobie ich piosenki pod prysznicem), lub gdyby nagranie powstao z pamici (kopie zachowane w pamici nie s jeszcze regulowane przez prawo autorskie). Zatem jeli nagrywabym sobie piosenk na jakie urzdzenie prywatnie, w zaciszu mojego domu, nie byo jasne, czy jestem cokolwiek winien kompozytorowi. Co jednak waniejsze, nie byo wiadome, czy bybym mu co winien, jeli wykonabym pniej kopie tego nagrania. Z powodu tej luki prawnej mgbym wtedy faktycznie uprawia piractwo wobec czyjej muzyki, nie pacc ani grosza jej twrcy. Kompozytorzy (i wydawcy) byli niezbyt zadowoleni z powodu takiej moliwoci uprawiania piractwa. Jak uj to senator Alfred Kittredge z Poudniowej Dakoty:
82
Spjrzmy, z jak niesprawiedliwoci moemy tu mie do czynienia. Kompozytor tworzy piosenk lub oper, wydawca ponosi due wydatki, kupuje do niej prawa i zastrzega prawa autorskie. Pojawiaj si teraz firmy fonograficzne oraz firmy produkujce tamy dziurkowane i z premedytacj kradn rezultat pracy umysowej kompozytora oraz wydawcy bez adnego poszanowania ich praw4. Nowatorzy, ktrzy rozwinli technologie nagrywania i odtwarzania cudzych utworw, byli pasoytami na trudzie, pracy, talencie i geniuszu amerykaskich muzykw5, a muzyczny przemys wydawniczy by wobec tego zdany na ask i nieask pirata6. John Philip Sousa bez ogrdek powiedzia: gdy oni zarabiaj cikie pienidze na moich kawakach, chc co z tego mie7. Te argumenty wtruj jak echo w dzisiejszych zmaganiach, podobnie jak argumenty drugiej strony. Innowatorzy, ktrzy stworzyli pianol, twierdzili, e mona atwo udowodni, i wprowadzenie automatycznych pianol nie pozbawio adnego kompozytora niczego, czego nie miaby przed ich wprowadzeniem. Te urzdzenia wrcz przyczyniy si do wzrostu sprzeday muzyki w postaci zapisanej nutowo8. Jakkolwiek by byo, innowatorzy przekonywali, e zadaniem Kongresu jest dziaa przede wszystkim w interesie spoeczestwa, ktre reprezentuje i ktremu ma suy. Cae to gadanie o okradaniu, zdaniem gwnego prawnika American Gramophone Company, to zwyke blagi, bo nie istnieje adna wasno idei muzycznych, literackich czy artystycznych, poza t, jak tworzy prawo9. Prawo zakoczyo wkrtce t bitw z korzyci dla kompozytorw oraz wykonawcw nagra. Kongres zmieni prawo tak, eby kompozytorzy otrzymywali wynagrodzenie za mechaniczne reprodukcje ich muzyki, ale zamiast po prostu przyzna im cakowit kontrol nad prawem do mechanicznych reprodukcji, Kongres przyzna wykonawcom prawo do nagrywania muzyki za opat w wysokoci ustalonej przez Kongres, o ile wczeniej kompozytor wyrazi zgod na pojedyncze nagranie. To wanie dziki
83
tej czci prawa autorskiego jest moliwe tworzenie tzw. coverw. Jeli kompozytor zgadza si na nagranie swojej piosenki, inni maj prawo nagra jej wasne wykonanie, jeli tylko zapac kompozytorowi pierwowzoru honorarium ustalone przez prawo. Amerykaskie prawo zwykle nazywa to przymusow licencj, ale ja bd to okrela jako ustawow licencj i rozumia przez to licencj, ktrej kluczowe warunki s ustalone przez prawo. Po poprawkach Kongresu do ustawy Copyright Act (Ustawy o prawie autorskim) w 1909 roku, firmy nagraniowe mogy tworzy i rozpowszechnia nagrania utworw, jeli tylko paciy kompozytorowi (lub wacicielowi praw autorskich) honorarium ustalone przez ustaw. Jest to jednak wyjtek w prawie autorskim. Jeli John Grisham napisze powie, wydawca moe j wyda tylko wtedy, gdy otrzyma pozwolenie od Grishama. Grisham z kolei ma prawo zada za takie pozwolenie ile tylko zapragnie. Zatem cena wydania powieci Grishama jest ustalana przez samego Grishama, a prawo autorskie zwykle stanowi, e nie mona wykorzysta utworw Grishama bez pozwolenia Grishama. Jednak prawo dotyczce nagra daje wykonawcom nieco mniej i w rezultacie dofinansowuje przemys nagraniowy przez pewnego rodzaju piractwo przyznajc wykonawcom mniejsze prawa, ni w innym miejscu daje twrcom. Beatlesi maj mniejsz kontrol nad wasn twrczoci ni Grisham nad swoj, a beneficjentami tego s: przemys nagraniowy oraz spoeczestwo. Przemys nagraniowy dostaje co wartociowego za sum mniejsz, ni normalnie musiaby zapaci. Spoeczestwo z kolei uzyskuje dostp do znacznie wikszych zasobw twrczoci muzycznej. Kongres nie kry racji przyznania takiego prawa obawia si monopolistycznej siy wacicieli praw oraz tego, e tumiaby ona twrczo10. Podczas gdy przedstawiciele przemysu nagraniowego ostatnio nie zabieraj gosu w tej kwestii, w przeszoci byli oni zagorzaymi zwolennikami licencji ustawowych. Jak podaje raport Parlamentarnej Komisji Sprawiedliwoci z 1967 roku:
84
Producenci nagra opowiadali si za utrzymaniem systemu przymusowych licencji. Twierdzili, e przemys nagraniowy jest wart p miliarda dolarw i ma ogromne znaczenie gospodarcze dla Stanw Zjednoczonych i innych krajw na caym wiecie; obecnie nagrania s gwnym rodkiem rozpowszechniania muzyki, a to tworzy szczeglne problemy, poniewa odtwrcy potrzebuj nieskrpowanego dostpu do materiaw muzycznych na niedyskryminujcych warunkach. Twrcy nagra zwracali uwag, e w przeszoci a do 1909 roku nie byo czego takiego jak prawa nagraniowe, a ustawa z 1909 roku przyja przymusowe licencje jako celowy zabieg antymonopolowy. Twierdzili, e rezultatem tego by wysyp nagra muzycznych, ktry zapewni spoeczestwu nisze ceny, wysz jako i wikszy wybr11. Na skutek ograniczenia praw muzykw przez czciowe piractwo wobec ich twrczoci, producenci nagra oraz spoeczestwo odnosz korzy.
Radio
Radio rwnie narodzio si z piractwa. Muzyka nadawana przez stacj radiow stanowi publiczne wykonanie utworu kompozytora12. Jak pisaem wczeniej, ustawodawstwo daje kompozytorowi (lub wacicielowi praw autorskich) wyczno dysponowania prawem publicznego wykonywania jego utworu, przez co stacja radiowa musi paci kompozytorowi za tego rodzaju wykonania. Ale kiedy stacja radiowa nadaje utwr, nie tylko powiela efekty pracy kompozytora. Powiela rwnie wyniki pracy wykonawcy. Czym innym jest bowiem Happy Birthday w radiu w wykonaniu lokalnego chru dziecicego, a czym innym w wykonaniu Rolling Stones czy Lylea Lovetta. Wykonawca dodaje wartoci kompozycji, ktra jest nadawana przez stacj radiow. I gdyby prawo byo idealnie spjne, stacja radiowa paciaby za prac wykonawcy tak, jak musi paci kompozytorowi za jego prac.
85
Jednak nie paci. Wedug prawa regulujcego odtwarzanie utworw na falach radiowych, stacja radiowa nie musi paci wykonawcy, stacja radiowa musi paci jedynie kompozytorowi. Dostaje ona w ten sposb co za darmo moe odtwarza za darmo rezultaty pracy wykonawcy, mimo e musi zapaci co kompozytorowi za przywilej nadania jego piosenki. Rnica moe by olbrzymia. Wyobra sobie, e komponujesz jaki utwr muzyczny. Wyobra sobie, e pierwszy w yciu. Posiadasz wyczne prawa do udzielania zgody na jego publiczne wykonywanie, wic jeli Madonna chce publicznie zapiewa twoj piosenk, musi najpierw uzyska twoj zgod. Wyobra sobie, e piewa ona twoj piosenk, i wyobra sobie, e bardzo jej si ona podoba. Postanawia wic j nagra, a ta staje si wielkim przebojem. Wedug naszego prawa, ilekro stacja radiowa nadaje twoj piosenk, dostajesz jakie pienidze. Madonna jednak nic z tego nie ma, z wyjtkiem redniego wpywu na sprzeda jej pyt. Publiczne odtwarzanie jej wersji nagrania nie jest prawem objtym ochron. W ten sposb stacja radiowa dokonuje piractwa wobec wartoci pracy Madonny, nie pacc jej ani grosza. Na pewno kto powie, e w sumie wykonawcy na tym zyskuj, bo uzyskana w ten sposb korzy z promocji jest warta wicej ni prawa do wykonania, ktrych s pozbawiani. By moe. Jednak nawet jeli tak jest, to prawo zazwyczaj uprawnia twrcw do podejmowania decyzji w tej sprawie. Dokonujc za wyboru za wykonawcw, uprawnia stacje radiowe do otrzymywania czego za nic.
Telewizja kablowa
Telewizja kablowa te narodzia si z pewnego rodzaju piractwa. Kiedy w 1948 roku przedsibiorcy po raz pierwszy zaczli zakada lokalnym spoecznociom telewizj kablow, wikszo z nich odmawiaa pacenia nadawcom za treci, ktre przekazywali swoim klientom. Nawet kiedy operatorzy telewizji kablowej zaczli sprzedawa dostp
86
do programw telewizyjnych, odmawiali pacenia za co, co sami sprzedawali. Operatorzy napsterowali tym samym treci nadawcw, ale w sposb bardziej niegodziwy ni kiedykolwiek czyni to Napster Napster nigdy nie pobiera opat za treci, ktrych wymian umoliwia. Nadawcy i waciciele praw autorskich nie tracili czasu, by ukrci t kradzie. Dla Rosela Hydea, prezesa FCC, takie praktyki byy pewnego rodzaju nieuczciw i potencjalnie destrukcyjn konkurencj13. W upowszechnianiu telewizji kablowej mona byo dostrzec interes publiczny, ale, jak zauway Douglas Anello, gwny prawnik National Association of Broadcasters, pytajc senatora Quentina Burdicka podczas swojego zeznania: Czy kierujc si interesem publicznym mona uywa cudzej wasnoci?14. Inny przedstawiciel nadawcw powiedzia: Niezwyk rzecz w caym biznesie telewizji kablowych jest to, e jest to jedyny biznes, jaki znam, w ktrym za sprzedawany produkt nic si nie paci15. Rwnie teraz roszczenia wacicieli praw autorskich wydaway si dosy rozsdne: Wszystko, czego si domagamy, jest bardzo proste aby ludzie, ktrzy teraz wykorzystuj nasz wasno za darmo, pacili za ni. Chcemy ukrci piractwo, a nie sdz, aby istniao na to agodniejsze sowo. Myl, e pasowayby tu sowa ostrzejsze16. Chodzio o gapowiczw, ktrzy, jak powiedzia Charlton Heston, prezes Screen Actors Guild, pozbawiali aktorw wynagrodzenia17. Istniaa te i druga strona medalu. Zastpca Gwnego Prokuratora, Edwin Zimmerman, powiedzia: Chcemy zwrci uwag, czy naley si ochrona praw autorskich w ogle. Problem w tym, czy waciciele praw autorskich, ktrzy
87
otrzymuj ju zapat i ktrzy posiadaj ju monopol, powinni mie prawo do przeduania tego monopolu. (...) Pytanie brzmi zatem, ile powinna wynosi zapata dla nich i jak daleko powinni siga wstecz ze swoimi roszczeniami do zapaty18. Waciciele praw autorskich zaprowadzili przed sd operatorw sieci kablowych. Sd Najwyszy jednak dwukrotnie podtrzyma w mocy orzeczenie, e operatorzy nie s zobowizani do pacenia wacicielom praw autorskich. 30 lat zajo Kongresowi rozwikanie kwestii, czy operatorzy sieci kablowych powinni paci za treci, ktre wykorzystywali w piracki sposb. W kocu rozwiza j w ten sam sposb, jak kwesti fonografw i pianoli. Kablwki bd musiay paci za treci, ktre retransmituj, ale cen, ktre musz paci, nie ustala waciciel praw autorskich. Ustala je ustawa, aby nadawcy nie mogli uy siy weta wobec rozwijajcych si technologii telewizji kablowej. W ten sposb operatorzy sieci kablowych zbudowali swoje imperium po czci dziki piractwu wobec wartoci nadawanych treci. W kadej z tych historii pojawia si wsplny motyw. Jeli piractwo oznacza korzystanie z czyjej wasnoci twrczej bez zgody twrcy jak to si dzi coraz czciej okrela19 to kada brana, ktrej dotyczy obecnie prawo autorskie, jest produktem i beneficjentem pewnego rodzaju piractwa. Film, nagrania muzyczne, radio, telewizja kablowa (...). Lista jest duga i mona j rozszerzy. Kade pokolenie z zadowoleniem akceptuje piratw z poprzedniego pokolenia. Kade pokolenie, jak dotd.
Rozdzia pity: Piractwo

Piractwo materiaw objtych prawami autorskimi wystpuje powszechnie. Ma ono wiele postaci, z ktrych najwaniejsz jest piractwo nastawione na zysk, polegajce na nieautoryzowanym, komercyjnym wykorzystywaniu owocw cudzej pracy. Bez wzgldu na liczne prby usprawiedliwiania tej dziaalnoci, jest ona za. Nie naley godzi si na ni, prawo powinno j powstrzymywa. Jednake, obok sprzeday pirackich materiaw, zabieranie owocw cudzej pracy moe przybra take inn form, bezporednio zwizan z internetem. Jest ona przez wiele osb uwaana za rwnie z, co na og jest bdem. Zanim bowiem przedstawimy j jako piractwo, powinnimy lepiej zrozumie jej natur, poniewa szkody powodowane tym rodzajem kradziey s znacznie trudniejsze do okrelenia, ni w przypadku kopiowania za pienidze. Za prawo, jak si to ju niejednokrotnie zdarzao w przeszoci, powinno uwzgldni take i t rnic.
Piractwo I
Na caym wiecie, szczeglnie w Azji i Europie Wschodniej, istniej firmy, ktre zajmuj si tylko jednym: bior nalece do innych, objte ochron praw autorskich treci, kopiuj je i sprzedaj bez zgody waciciela tyche praw. Przemys muzyczny szacuje, e na skutek piractwa1 ponosi rocznie straty rzdu 4,6 miliarda dolarw (co przekada si na jedn trzeci sprzedawanych na wiecie pyt CD). MPAA oblicza, e przez piractwo traci co roku 3 miliardy dolarw w skali wiata.
89
Nie ma w niniejszej ksice, ani w wikszoci dyskusji odnoszcych si do jej tematu niczego, co mogoby poddawa w wtpliwo ten prosty fakt: ta forma piractwa jest za. Nie oznacza to jednak, e nie mona tego procederu usprawiedliwia. Moemy na przykad wspomnie pierwsze stulecie istnienia amerykaskiej Republiki. Ameryka nie uznawaa wtedy zagranicznych praw autorskich. W tym sensie narodzilimy si jako nard piratw. Dlatego te mona uzna za hipokryzj nalegania, by inne rozwijajce si kraje traktoway jako zo co, co sami aprobowalimy w cigu pierwszego stulecia naszej egzystencji. Usprawiedliwienie to nie jest szczeglnie przekonywajce. Formalnie, nasze prawo nie zakazywao wykorzystywania zagranicznych utworw. Byo ono wyranie ograniczone do utworw amerykaskich. Zatem wydawcy z Ameryki, ktrzy publikowali twrczo zagraniczn bez zgody jej autorw, nie amali adnych przepisw. Natomiast pirackie sklepy w Azji nie dziaaj w zgodzie z tamtejszym prawem. Prawo w Azji chroni zagraniczne prawa autorskie, a dziaania pirackich sklepw je naruszaj. Tak wic ta forma piractwa jest za nie tylko z punktu widzenia moralnego, lecz take prawnego nie tylko w kontekcie midzynarodowym, ale take lokalnym. To prawda, e owe lokalne prawa zostay narzucone tym krajom. aden kraj nie moe by czci wiatowej gospodarki i nie chroni praw autorskich w globalnej skali. By moe narodzilimy si jako nard piratw, lecz nie pozwolimy, by jakikolwiek inny kraj mia podobne dziecistwo. Jeeli kraj ma by traktowany jako suwerenny, musi podporzdkowa si swojemu prawu, niezalenie od tego, jakie jest jego rdo. Prawo midzynarodowe, ktremu podlegaj te pastwa stwarza moliwoci uniknicia ciaru prawa chronicego wasno intelektualn2. Moim zdaniem, kraje rozwijajce si powinny w wikszym stopniu korzysta z tych moliwoci, lecz jeli tego nie robi, ich prawo powinno by przestrzegane. A prawo tych pastw stanowi, e piractwo jest ze.
90
Moemy take prbowa usprawiedliwia t form piractwa zauwaajc, e w adnym razie nie szkodzi ona producentom. Chiczycy, ktrzy mog kupi amerykaskie pyty CD w cenie 50 centw za kopi, nie kupiliby ich, gdyby kosztoway 15 dolarw. Tak wic niczyje zyski nie s mniejsze, ni mogyby by3. Jest to czsto prawd (jakkolwiek mam znajomych, ktrzy kupili tysice pirackich pyt DVD, cho z pewnoci sta ich byo na legalny zakup) i w pewnym stopniu agodzi to szkody spowodowane tak form piractwa. Ekstremici w dyskusji na ten temat zwykli uzasadnia to nastpujco: Ale przecie nie pjdziesz do ksigarni i nie wemiesz stamtd ksiki nie pacc za ni. Dlaczego rzecz ma wyglda inaczej w przypadku muzyki ciganej przez internet? Rnica jest oczywicie taka, e kiedy kradnie si ksik z ksigarni, moe ona sprzeda o jeden egzemplarz mniej. Tymczasem gdy pobiera si plik MP3 z sieci, liczba pyt dostpnych w sprzeday nie zmniejsza si. Piractwo w wiecie fizycznym jest czym innym od piractwa nienamacalnego. Argumentacja ta ma jednake wiele saboci. Chocia prawo autorskie jest szczeglnym rodzajem prawa rzeczowego, jest ono nadal prawem rzeczowym i jako takie daje wacicielowi prawo do okrelenia warunkw udostpniania utworw. Jeli waciciel praw autorskich nie chce ich sprzedawa, nie musi tego robi. Istnieje jednak wyjtek: ustawowe licencje, ktre stosuje si do treci objtych ochron prawa autorskiego niezalenie od woli ich waciciela. Licencje takie daj wszystkim prawo do wzicia chronionych treci bez wzgldu na wol ich waciciela. Natomiast w przypadku, gdy prawo nie zezwala na wykorzystywanie danych treci, nie naley tego robi, nawet jeli jest to nieszkodliwe. Jeli mamy pewien system ochrony wasnoci, ktry zosta odpowiednio wywaony z uwzgldnieniem stanu wspczesnych technologii, nie naley wykorzystywa cudzej wasnoci bez pozwolenia. Na tym przecie polega wasno. Mona te w kocu argumentowa, e piractwo pomaga wacicielom praw autorskich. Kiedy Chiczyk kradnie Windows, uzalenia go to od
91
Microsoftu. Microsoft traci co prawda warto nielegalnie skopiowanego produktu, lecz zyskuje uytkownikw przywykych do ycia w wiecie swojego oprogramowania. Wraz z upywem czasu i bogaceniem si spoeczestwa, coraz wicej ludzi bdzie kupowa legalne oprogramowanie. Poniewa sprzeda bdzie przynosi zyski Microsoftowi, firma ta ostatecznie skorzysta na piractwie. Gdyby Chiczycy korzystali z darmowego systemu operacyjnego GNU/Linux, nie zaczliby w pewnym momencie kupowa produktw Microsoftu. Bez piractwa Microsoft ponisby straty. Ten argument jest rwnie do pewnego stopnia uzasadniony. Strategia uzaleniania jest bardzo skuteczna i wykorzystuje j wiele firm niejedna wanie dziki niej rozkwita. Dla przykadu, studenci prawa otrzymuj darmowy dostp do dwch najwikszych baz aktw prawnych. Strategia marketingowa obu firm dostarczajcych je opiera si na zaoeniu, e studenci tak bardzo przywykn do ich usug, e kiedy zostan prawnikami, bd z nich nadal (za wysok opat) korzysta. Mimo to, argument ten nie do koca jest przekonywajcy. Nie bronimy alkoholika, ktry kradnie puszk piwa tylko dlatego, e by moe dziki temu kupi trzy kolejne puszki. Zamiast tego zazwyczaj pozwalamy samym przedsibiorstwom decydowa, kiedy jest najlepsza pora, by rozdawa ich produkty za darmo. Microsoft, bojc si konkurencji ze strony GNU/Linuxa, moe rozdawa swoje oprogramowanie, jak to uczyni na przykad z Internet Explorerem w rynkowej walce z firm Netscape. Prawo wasnoci oznacza najczciej przyznanie wacicielowi prawa do decydowania, kto ma dostp do jego wasnoci. Nie naley ama obowizujcego prawa, jeeli w naleyty sposb rwnoway ono przywileje waciciela praw autorskich i prawa dostpu do treci. Zatem, chocia rozumiem sens powyszych prb usprawiedliwienia piractwa i z pewnoci dostrzegam ich motywacj, moim zdaniem te wysiki usprawiedliwienia komercyjnego piractwa s koniec kocw bdne. Ta szerzca si forma piractwa jest po prostu za. Nie polega ona na przeksztacaniu kradzionych treci; nie zmienia si te rynek, w obrbie ktrego proceder ten ma miejsce. Ten rodzaj piractwa daje po
92
prostu ludziom dostp do czego zabronionego przez prawo. Nie nastpiy dotychczas adne zmiany, ktre dayby powd, by zakwestionowa te przepisy. Ta forma piractwa jest za. Jak sugeruj jednak przykady z poprzednich czterech rozdziaw, nawet jeli niektre formy piractwa s po prostu ze, nie tyczy si to piractwa w ogle, a przynajmniej piractwo jeli przyj coraz popularniejsze obecnie rozumienie tego sowa nie zawsze jest ze. Wiele form piractwa jest poytecznych i produktywnych w tworzeniu nowych treci lub nowych form prowadzenia interesw. Ani w naszej tradycji, ani w adnej innej nie istnia nigdy zakaz tak rozumianego piractwa. Nie oznacza to, e nie istniej kwestie wywoane ostatni nowink w wiecie piractwa, mianowicie wymian plikw w sieciach peer-to-peer. Znaczy to jednak, e musimy lepiej zrozumie natur szkd powodowanych przez sieci p2p, zanim oskarymy je o piractwo. Po pierwsze, podobnie jak Hollywood na pocztku swego istnienia, sieci p2p pozostaj generalnie poza kontrol przemysu. Po drugie, podobnie jak niegdy raczkujcy przemys muzyczny, wykorzystuj one nowe kanay dystrybucji treci. Ale po trzecie w odrnieniu od telewizji kablowych, w sieciach p2p nikt nie sprzedaje treci. To wanie rni korzystanie z sieci p2p od prawdziwego piractwa. Naley poszukiwa drg, ktre umoliwi ochron praw artystw, a jednoczenie wespr t form wymiany danych.
Piractwo II
Piractwo zwalczane przez prawo to takie wykorzystanie treci, ktre pozbawia autora [jego] dochodw4. Oznacza to, e musimy okreli, czy i jak due szkody powoduj sieci p2p, zanim dowiemy si, w jakim stopniu prawo powinno zapobiega temu procederowi albo poszukiwa alternatywnego sposobu zapewnienia dochodw nalenych im autorom. Sieci peer-to-peer stay si sawne dziki Napsterowi. Ale twrcy tej technologii nie dokonali adnej wikszej technologicznej innowacji.
93
Podobnie jak inne wielkie wynalazki w internecie (a by moe take poza nim5), Shawn Fanning i jego wsppracownicy po prostu poczyli w cao komponenty, ktre rozwiny si niezalenie od siebie. Rezultat by wybuchowy. Po uruchomieniu swoich usug w lipcu 1999 roku, Napster zgromadzi ponad 10 milionw uytkownikw w cigu dziewiciu miesicy. Po osiemnastu miesicach z systemu korzystao blisko 80 milionw zarejestrowanych uytkownikw6. Sdy szybko zamkny Napstera, lecz w jego miejsce pojawiy si inne sieci. (Obecnie najpopularniejsz sieci p2p jest Kazaa, ktra moe pochwali si stu milionami czonkw). Sieci te rni si pod wzgldem architektury, lecz oglny sens jest ten sam: kada z nich pozwala udostpnia treci dowolnej liczbie innych uytkownikw. Za pomoc systemu p2p moliwe jest udostpnienie swoich ulubionych piosenek zarwno jednemu, jak i 20 tysicom przyjaci. Wedug licznych szacunkw, ogromna cz mieszkacw Ameryki zetkna si z technologi wymiany plikw. Badania przeprowadzone we wrzeniu 2002 roku przez Ipsos-Insight pozwoliy oszacowa, e 60 milionw Amerykanw, co stanowi 28 procent obywateli w wieku powyej 12 lat, cigao muzyk z internetu7. Badania grupy NPD przytoczone w gazecie The New York Times pokazuj, e w maju 2004 roku, 43 miliony obywateli amerykaskich korzystay z sieci wymiany plikw8. Wikszo z nich nie bya dziemi. Mniejsza o faktyczn liczb. Mnstwo treci zostao pobranych za pomoc tych sieci. atwo obsugi i niskie koszty korzystania z sieci peer-to-peer pozwoliy milionom ludzi cieszy si muzyk w niespotykany dotd sposb. Czasami ta przyjemno wie si z naruszeniem praw autorskich, czasem nie. I nawet w momencie, gdy nastpuje naruszenie praw autorskich, obliczenie faktycznych szkd wyrzdzonych wacicielowi owych praw jest znacznie bardziej skomplikowane, ni mona przypuszcza. Prosz zatem zastanowi si uwaniej, ni to zazwyczaj czyni uczestnicy debaty nad sposobami wymiany danych, ktre umoliwiaj sieci wymiany plikw oraz nad rodzajami szkd, ktre wyrzdzaj.
94
Uytkownicy sieci p2p udostpniaj rne rodzaje treci. Moemy wyodrbni cztery kategorie: A. Niektrzy uytkownicy uywaj sieci p2p zamiast kupowa treci. Tak wic, gdy na rynku pojawia si nowy album Madonny, pobieraj go sobie, zamiast kupi. Mona si sprzecza, czy kady, kto bierze za darmo muzyk, kupiby j gdyby nie moliwo darmowej wymiany plikw. Wikszo najprawdopodobniej nie zrobiaby tego, ale z pewnoci s tacy, ktrzy gotowi byliby zapaci. Ci pierwsi nale do kategorii A: uytkownicy, ktrzy cigaj dane, zamiast je kupowa. B. Niektrzy uywaj sieci p2p w celu wyprbowania muzyki przed jej zakupem: kto wysya przyjacielowi plik MP3 z muzyk artysty, ktrego ten nie zna. Nastpnie przyjaciel kupuje pyt. Jest to rodzaj ukierunkowanej reklamy, o duej skutecznoci. Poniewa osoba rekomendujca album nie odnosi z tego tytuu adnych korzyci, moemy si domyla, e bdzie ona polecaa dobr muzyk. Wynikiem takiej wymiany plikw moe by zwikszenie liczby kupowanych pyt. C. Wiele osb korzysta z sieci p2p, aby uzyska dostp do treci objtych prawem autorskim, ktre przestay by dostpne w sprzeday, lub ktrych kupno poza internetem byoby zbyt drogie. To zastosowanie sieci peer-to-peer przynosi wielu ludziom najwiksz satysfakcj. Piosenki, ktre towarzyszyy nam, gdy bylimy dziemi, ale dawno ju znikny ze sklepowych pek, w magiczny sposb pojawiaj si na nowo w internecie. (Moja przyjacika powiedziaa mi, e gdy odkrya Napstera, przez cay weekend przypominaa sobie stare piosenki. Bya zaskoczona liczb i rnorodnoci dostpnych utworw.) Poniewa treci te nie zostay kupione, byo to nadal naruszeniem praw autorskich, lecz poniewa ich waciciel nie sprzedawa swoich utworw, nie mona mwi o stratach finansowych tak jak
95
w przypadku, gdybym sprzeda swoj kolekcj starych pyt winylowych lokalnemu kolekcjonerowi. D. Na koniec wyrni mona take liczn grup osb, ktra korzysta z sieci p2p w celu dotarcia do treci nieobjtych prawem autorskim lub takich, ktre waciciel tyche praw rozdaje za darmo. Sprbujmy podsumowa. Zacznijmy od kilku prostych, lecz istotnych uwag. Z punktu widzenia prawa, tylko wymiana plikw typu D jest bezsprzecznie legalna. Z punktu widzenia ekonomii, tylko wymiana typu A jest bezapelacyjnie szkodliwa9. Dziaalno typu B jest nielegalna, lecz przynosi same korzyci, natomiast typ C okrela dziaalno niezgodn z prawem, lecz korzystn dla spoeczestwa (gdy zwikszanie kontaktu spoeczestwa z muzyk jest poyteczne), a zarazem nieszkodliw dla wykonawcw (poniewa ich utwory nie s dostpne w inny sposb). Jak wida, trudno podsumowa znaczenie wymiany plikw, a caa kwestia jest znacznie bardziej zoona, ni zwyko si obecnie uwaa. To, czy wymiana plikw w sieciach p2p jest szkodliwa, w duym stopniu zaley od tego, jak bardzo szkodliwa jest wymiana typu A. Tak jak Edison narzeka na Hollywood, kompozytorzy na pianole, muzycy na radio, a nadawcy telewizyjni na telewizj kablow, tak samo przemys muzyczny ma pretensje, e wymiana typu A jest zodziejstwem, ktre go niszczy. Cho statystyki sugeruj, e wymiana jest szkodliwa, trudno okreli stopie tej szkodliwoci. Od dawien dawna przemys muzyczny zwyk obwinia technologi o spadek sprzeday. Dobrym tego przykadem jest historia kaset magnetofonowych. Jak napisano w raporcie firmy Cap Gemini Ernst & Young: Zamiast wykorzysta t now, popularn technologi, producenci walczyli z ni10. Przedstawiciele przemysu muzycznego twierdzili, e kada skopiowana tama oznacza jeden niesprzedany album, a gdy w 1981 roku sprzeda pyt spada o 11,4 procent, miao to dowodzi tej tezy. Technologia stanowia problem, ktry rozwizywano za pomoc zakazw i regulacji.
96
Tymczasem wkrtce zanim Kongres zdy wprowadzi stosowne regulacje powstaa stacja MTV, a sytuacja przemysu muzycznego zmienia si diametralnie. W kocu, podsumowuje Cap Gemini, okazao si, e kryzysowi winni byli nie ludzie kopiujcy kasety [ktrzy nie zaprzestali swojej dziaalnoci po powstaniu MTV], lecz w znacznym stopniu brak innowacji w muzyce wielkich producentw11. Ale to, e przemys muzyczny kiedy le oceni sytuacj, nie oznacza, e myli si dzisiaj. Aby oceni faktyczny poziom zagroenia przemysu muzycznego i spoeczestwa (wyrosego na produkcjach filmowych, pytowych, radiowych i telewizji kablowej), pytanie czy wymiana typu A jest szkodliwa jest niewystarczajce. Wane jest rwnie, w jakim stopniu jest to szkodliwe i jak poyteczne s inne rodzaje wymiany w sieciach p2p. Odpowied na to pytanie rozpoczniemy od zajcia si stratami powodowanymi przez sieci p2p z punktu widzenia przemysu. Suma strat ktre ponosi przemys to stopie, w jakim wymiana typu A przekracza wymian typu B. Gdyby firmy pytowe sprzedaway wicej nagra dziki muzycznym prbkom typu B, ni wynosz ich straty wynike z piractwa, sieci p2p dziaayby w ostatecznym rozrachunku na korzy przemysu muzycznego. Sprzeciw wobec tych sieci nie byby wtedy uzasadniony. Czy to moliwe? Czy przemys moe odnosi korzyci dziki wymianie plikw? Cho brzmi to nieprawdopodobnie, dane o sprzeday pyt sugeruj, e moe tak w istocie by. W roku 2002, RIAA ogosio, e sprzeda pyt CD spada o 8,9 procent z 882 milionw do 803 milionw sztuk, przychody za zmalay o 6,7 procent12. Potwierdza to istnienie trendu spadkowego w ostatnich latach. Wedug RIAA jest to efekt piractwa w internecie, cho istnieje wiele innych moliwych przyczyn. SoundScan informuje na przykad, e od 1999 roku liczba nowych wydawnictw pytowych spada o ponad 20 procent. Bez wtpienia miao to wpyw na spadek sprzeday. Take wzrost cen nie pozostaje bez znaczenia. Od roku 1999 do 2001 roku rednia cena pyty CD wzrosa o 7,2 procent z 13,04 do 14,19 dolarw13. Pamitajmy take o konkurencji ze strony innych mediw. Jak zauwaa
97
Jane Black z pisma Business Week: cieka dwikowa do filmu Przeboje i podboje (High Fidelity) kosztuje 18,98 dolarw, za cay film na DVD mona kupi za 19,99 dolarw14. Przyjmijmy jednak, e RIAA ma racj, a spadek sprzeday pyt jest spowodowany wycznie wymian plikw w sieciach p2p. Sk tkwi w tym, e wedug szacunkw RIAA w tym samym okresie, w ktrym sprzedano 803 milionw pyt, 2,1 miliarda albumw cignito za darmo z internetu. Zatem, chocia cignito 2,6 razy wicej pyt ni sprzedano, przychody ze sprzeday obniyy si jedynie o 6,7 procent. Zbyt wiele rzeczy dzieje si naraz, by mc jednoznacznie wyjani te obliczenia, lecz nastpujca konkluzja jest nieunikniona: Przemys muzyczny cigle pyta Jaka jest rnica midzy ciganiem muzyki z internetu a jej kradzie?, cho dane, ktre sam przedstawia, ukazuj t rnic. Jeli ukradn pyt CD, zmniejsza si liczba pyt do sprzeday. Dzieje si tak za kadym razem. Ale z liczb podanych przez RIAA wynika, e zasada ta nie dziaa w przypadku cigania plikw z internetu. Gdyby kady przypadek cignicia albumu oznacza zmniejszenie liczby pyt sprzedanych, gdyby kade uycie programu Kazaa okradao wykonawc z jego zysku, przemys odnotowaby w ostatnim roku stuprocentowy, a nie siedmioprocentowy spadek sprzeday. Skoro ciganych jest 2,6 razy wicej albumw ni jest kupowanych, a warto sprzeday spada zaledwie o 6,7 procent, nie ma prostego zwizku midzy ciganiem muzyki a kradzie pyt CD. Oto szkody domniemane i moe przesadzone, lecz przyjmijmy, e prawdziwe. A co z korzyciami? Wymiana plikw moe kosztowa przemys muzyczny. Zastanwmy si, jakie obok kosztw przynosi zyski. Jedn z korzyci jest wymiana typu C udostpnianie treci, ktre cho formalnie cigle s chronione prawem autorskim, nie s ju dostpne w sprzeday. Treci tego rodzaju jest do duo: istniej miliony utworw niedostpnych ju w sprzeday15. I cho mona sobie wyobrazi, e po czci wynika to z woli wykonawcw, ktrzy nie ycz sobie udostpniania swoich utworw, znakomita wikszo utworw
98
jest niedostpna wycznie dlatego, e wydawcy lub dystrybutorzy stwierdzili, e ich dalsza sprzeda byaby dla firmy nieopacalna. W materialnym wiecie na dugo przed internetem rynek wyksztaci proste rozwizanie tego problemu: sklepy z uywanymi ksikami i pytami. W Ameryce dziaaj dzi tysice takich sklepw16. Kupuj one treci od ich wacicieli, po czym je sprzedaj. W zgodzie z amerykaskim prawem, waciciele praw autorskich nie dostaj ani grosza za handel owymi treciami, nawet jeli s one objte ochron praw autorskich. Cho mamy do czynienia z dziaalnoci komercyjn zarabianiem na sprzedawanych treciach, podobnie jak w przypadku telewizji kablowych przed wprowadzeniem licencji na nadawanie, sklepy te nie pac wacicielom praw autorskich za treci, ktrymi handluj. Wymiana typu C jest zatem bardzo podobna do handlu uywanymi wydawnictwami. Rni si ona oczywicie tym, e osoby udostpniajce treci nie dostaj za to pienidzy. Kolejn ewidentn rnic jest to, e w wiecie materialnym, gdy sprzedam pyt, przestaj by jej posiadaczem, za udostpniajc nagranie Two Love Songs Bernsteina z 1949 roku w internecie, cigle je mam. Ta rnica miaaby znaczenie ekonomiczne, gdyby waciciel praw autorskich z 1949 roku sprzedawa nagrania, konkurujc ze mn. Rozpatrujemy jednak przypadek, w ktrym dana muzyka nie jest aktualnie dostpna w sprzeday. Dziki internetowi, moe by ona udostpniana, mona si ni dzieli nie konkurujc z rynkiem. By moe lepiej by byo, gdyby waciciele praw autorskich korzystali na takiej wymianie. Ale tylko dlatego, e tak mogoby by, nie oznacza, e naleaoby zakaza istnienia sklepw z uywanymi ksikami. Innymi sowy, jeli sdzisz, e naley powstrzyma wymian typu C, czy uwaasz take, e naley rwnie pozamyka biblioteki i antykwariaty? Na koniec naley koniecznie zauway, e sieci p2p umoliwiaj wymian typu D. Polega ona na udostpnianiu treci zgodnie z wol wacicieli praw autorskich lub takich, ktre nie s chronione prawnie. Ten rodzaj wspdzielenia bez wtpienia dziaa na korzy autorw i spoeczestwa. Na przykad pisarz science-fiction Cory Doctorow opublikowa
99
swoj pierwsz powie Down and Out in the Magic Kingdom jednoczenie w internecie oraz w wersji ksikowej. Zarwno jemu, jak i wydawcy przywiecaa myl, e dystrybucja w internecie stanie si doskona reklam dla prawdziwej ksiki. Ludzie mog przeczyta fragment w sieci, a nastpnie zdecydowa, czy ksika im si podoba. Jeli tak, bdzie wiksza szansa, e j kupi. Treci stworzone przez Doctorowa nale do typu D. Poniewa sieci p2p umoliwiaj dystrybucj jego utworu, korzysta na tym zarwno on, jak i spoeczestwo. (I to bardzo, bo to wietna ksika!) Podobnie jest z utworami nalecymi do domeny publicznej: ten rodzaj wymiany jest poyteczny dla spoeczestwa i nie stanowi adnej szkody dla autorw z punktu widzenia prawa. Jeli starania, by rozwiza problemy wymiany typu A niszcz wymian typu D, tracimy co wanego w imi ochrony treci typu A. Sednem sprawy jest to, e wobec zrozumiaych wtpliwoci wyraanych przez przemys muzyczny: Oto, jak wiele stracilimy, musimy take spyta: Jak bardzo na wymianie w sieciach p2p zyskao spoeczestwo? Jaka jest ich wydajno? Jakie treci byyby niedostpne bez sieci p2p? W odrnieniu od piractwa opisanego w pierwszej czci tego rozdziau, dua cz piractwa umoliwionego przez sieci wymiany plikw jest zgodna z prawem i poyteczna. Ponadto, jak to opisaem w rozdziale 4., piractwo wynika z nowych sposobw dystrybucji treci, umoliwionych przez rozwj technologii. Zatem, pozostajc w zgodzie z tradycj, ktra zrodzia Hollywood, radio, przemys muzyczny i telewizj kablow, powinnimy zada pytanie: Jak zachowa korzyci pynce z wymiany plikw, minimalizujc jednoczenie w miar moliwoci szkody wyrzdzane artystom? Jest to pytanie o rwnowag. Prawo powinno zmierza do tej rwnowagi, lecz zostanie ona osignita jedynie z upywem czasu. Ale czy nie jest to wojna wycznie z nielegaln wymian plikw? Czy jej celem nie jest tylko wymiana typu A?
100
Moesz tak sobie myle. I powinnimy mie tak nadziej. Rzeczywisto za jest inna. Teoretycznie, walka z wymian typu A, wykracza daleko poza ten obszar. Wida to jasno na przykadzie Napstera. Gdy firma ta poinformowaa sd, e opracowaa technologi umoliwiajc blokowanie wymiany 99,4 procent nielegalnych materiaw, dowiedziaa si, e to za mao. Napster mia zredukowa przypadki naruszenia prawa autorskiego do zera17. Jeli 99,4 procent nie wystarcza, oznacza to, e jest to wojna z technologi wymiany plikw, a nie wojna z amaniem prawa autorskiego. Nie istnieje sposb, ktry zapewniby stuprocentowo zgodne z prawem uycie systemu p2p, tak jak niemoliwoci jest uczynienie tego z magnetowidami, kserokopiarkami czy broni paln. Zerowa tolerancja oznacza zero sieci p2p. Wyrok sdu oznacza, e my, spoeczestwo, musimy poegna si z korzyciami pyncymi z sieci p2p, nawet jeli s one zupenie legalne i poyteczne, eby absolutnie nikt nie ama za ich pomoc prawa autorskiego. Polityka zerowej tolerancji nie naley do naszej tradycji. Nie ona umoliwia powstanie obecnego przemysu medialnego. Historia prawa amerykaskiego pokazuje proces denia do rwnowagi. Wraz ze zmianami sposobw dystrybucji treci, prawo byo po jakim czasie dostosowywane do nowych technologii. W tym dostosowaniu suyo zapewnianiu praw twrcom oraz ochronie innowacji. Niekiedy oznaczao to zwikszenie uprawnie twrcw, innym razem wrcz przeciwnie. Tak wic jak widzielimy, gdy mechaniczne odtwarzanie muzyki zagrozio interesowi kompozytorw, Kongres pogodzi ich prawa z interesem przemysu nagraniowego. Zagwarantowao to prawa zarwno kompozytorom, jak i wykonawcom: ci pierwsi musieli by opacani, ale kwotami ustalanymi przez Kongres. Natomiast wykonawcy, gdy radio rozpoczo nadawanie audycji z ich nagraniami, zwrcili si do Kongresu, by chroni ich nierespektowan wasno twrcz (nadawcy nie pacili za nadawane przez siebie utwory), ten za odrzuci ich danie. Stao si tak, gdy porednie korzyci uzyskiwane przez muzykw byy wystarczajce.
101
Podobnie byo z telewizj kablow. Gdy sdy odrzuciy dania, by operatorzy kablowi pacili za wtrnie emitowane przez siebie treci, reakcj Kongresu byo przyznanie nadawcom prawa do wynagrodzenia w wysokoci okrelonej przez ustaw. Tym samym dao to operatorom kablowym prawo do treci, ale za ustawow cen. Ten kompromis, podobnie jak stao si to w przypadku pianol czy pyt, przysuy si dwm celom i to takim, ktre stanowi sedno kadej legislacji dotyczcej praw autorskich. Po pierwsze, prawo zapewnio innowatorom moliwo rozwijania nowych rodkw przekazu. Po drugie, zagwarantowao wacicielom praw autorskich opaty za dystrybucj treci. Istniay obawy, e Kongres po prostu nakae telewizjom kablowym paci wacicielom praw autorskich takie stawki, jakich sobie zaycz, dziki czemu mogyby one zosta wykorzystane jako narzdzie dawienia nowej technologii kablowej. Z drugiej strony, Kongres niesprawiedliwie wsparby operatorw kablowych, gdyby zezwoli im na nieodpatne wykorzystywanie treci nalecych do nadawcw. Tak wic, wybrane zostao rozwizanie, ktre zapewnio rekompensaty bez oddawania przeszoci (nadawcom) kontroli nad przyszoci (telewizj kablow). W roku, w ktrym Kongres ustanowi rwnowag, dwch wielkich producentw i dystrybutorw filmowych Disney i Universal Pictures wytoczyo proces przeciwko innej technologii, magnetowidom Betamax firmy Sony. Zarzut by prosty: wedug tych firm, Sony wyprodukowa urzdzenie, ktre pozwalao konsumentom narusza prawa autorskie. Poniewa urzdzenie to miao przycisk zapis, mona byo za jego pomoc nagrywa objte ochron praw autorskich filmy i programy. Sony korzysta tym samym z naruszania praw autorskich przez swoich klientw i jak twierdzili Disney i Universal powinien by za to po czci odpowiedzialny. Zarzuty Disneya i Universal Pictures nie byy jednak zupenie bezpodstawne. Sony w istocie zaprojektowa swj produkt w taki sposb, by uatwi nagrywanie programw telewizyjnych. Mona byo skonstruowa go tak, by zablokowa lub utrudni bezporednie nagrywanie
102
audycji telewizyjnych, albo umoliwi kopiowanie tylko tych programw, ktre nadawane byyby wraz z zezwalajcym na to sygnaem. Naturalnie kopiowanie wikszoci programw telewizyjnych byo zabronione. W obliczu tego faktu, Sony mg zaprojektowa urzdzenie w taki sposb, by ograniczy moliwo naruszania praw autorskich. Tego jednak nie zrobi i za to wanie Disney i Universal chciay pocign firm do odpowiedzialnoci. Dononie w dyskusji na ten temat brzmia gos prezesa MPAA, Jacka Valentiego. Nazwa on magnetowidy tasiemcami. Ostrzega: gdy w kraju bdzie 20, 30, 40 milionw takich urzdze, bdzie to inwazja milionw tasiemcw, ywicych si w sercu najcenniejszego skarbu kadego waciciela praw autorskich, jakim s jego prawa autorskie18. Nie trzeba by obeznanym w arkanach marketingu i twrczego mylenia mwi w Kongresie by zrozumie zniszczenia na rynku pozakinowym, spowodowane przez setki milionw nagra, ktre negatywnie wpyn na przyszo twrcw w tym kraju. Jest to kwesti zdrowego rozsdku i podstaw ekonomii19. Jak pokazay pniejsze badania, 45 procent wacicieli magnetowidw miao biblioteki skadajce si z dziesiciu lub wicej filmw20, co zostao okrelone przez sd jako uycie niedozwolone. Umoliwiajc wacicielom magnetowidw legalne kopiowanie bez stworzenia mechanizmu rekompensat dla wacicieli praw autorskich zeznawa Valenti Kongres odebraby tym ostatnim kluczowy element ich wasnoci: wyczne prawo do kontrolowania, kto moe wykorzystywa ich utwory, czyli kto moe je kopiowa i czerpa z tego zyski21. Musiao min osiem lat, by Sd Najwyszy wyda postanowienie w tej sprawie. Tymczasem Sd Apelacyjny Okrgu Dziewitego, ktremu podlega Hollywood, pod przewodnictwem sdziego Aleksa Kozinskiego orzek, e Sony jest odpowiedzialne za umoliwienie naruszenia praw autorskich za pomoc swoich urzdze. Wyrokiem tego sdu, technologia codziennego uytku, nazwana przez Jacka Valentiego dusicielem z Bostonu, morderc amerykaskiego przemysu filmowego (co gorsza, by to japoski dusiciel z Bostonu), staa si nielegalna22.
103
Ale Sd Najwyszy podway t decyzj. W uzasadnieniu, wyrazi swoje rozumienie sytuacji, w ktrych sd powinien interweniowa w tego typu sporach. Jak napisano: Trafne wnioski, a take historia, podtrzymuj nasze podejcie opierajce si na odnoszeniu si do ustale Kongresu w sytuacjach, gdy wane innowacje techniczne zmieniaj posta rynku materiaw objtych ochron praw autorskich. Kongres ma konstytucyjn wadz i instytucjonaln zdolno, by w peni radzi sobie z nieuchronnie wywoanymi przez nowe technologie rnorodnymi kombinacjami cierajcych si interesw23. Kongres zosta poproszony o odniesienie si do decyzji Sdu Najwyszego. Lecz podobnie jak w wypadku wykonawcw muzyki nadawanej przez radio, proba zostaa zignorowana. Kongres by przekonany, e dochody amerykaskiego przemysu filmowego byy wystarczajco due, mimo owego wzicia. Po poczeniu wszystkich powyszych informacji, wyania si jasny obraz:
PRZYPADEK
CZYJ WASNO PRZEJLI PIRACI
REAKCJA SDW
REAKCJA KONGRESU
Nagrania muzyczne kompozytorw Radio Telewizja kablowa Magnetowidy wykonawcw nadawcw twrcw filmw
brak ochrony nie dotyczy brak ochrony brak ochrony
licencje ustawowe brak licencje ustawowe brak
Jak pokazuje nasza historia, za kadym razem, gdy pojawia si nowa technologia, zmienia si sposb, w jaki dystrybuowane s treci24. Za kadym razem w naszej historii taka zmiana znaczy, e kto jedzie na gap, bezpatnie wykorzystujc owoce cudzej pracy.
104
W adnym z powyszych przypadkw ani sdy, ani Kongres nie zabroniy jazdy na gap. W adnym nie stwierdziy te, e prawo powinno gwarantowa wacicielom praw autorskich czerpanie wszystkich korzyci, wynikajcych z ich praw autorskich. Za kadym razem natomiast owi waciciele skaryli si na piractwo, a Kongres usiowa odnale elementy zgodne z prawem w zachowaniu piratw. I za kadym razem Kongres pozwala ktrej z nowych technologii na korzystanie ze stworzonych uprzednio treci. To zapewniao rwnowag interesw wszystkich stron. Gdy przemylimy sobie powysze przykady, jak rwnie te, ktre przywoane zostay w czterech pierwszych rozdziaach tej czci ksiki, okae si, e denie do rwnowagi ma sens. Czy Walt Disney by piratem? Czy doujinshi byyby lepsze, gdyby twrcy musieli prosi o pozwolenie? Czy naley lepiej uregulowa dostp do narzdzi, ktre pozwalaj zapisywa i rozprowadza obrazy, dziki czemu mona kultywowa i poddawa krytyce nasz kultur? Czy to w porzdku, e stworzenie wyszukiwarki internetowej naraa ci na wypat odszkodowa w wysokoci 15 milionw dolarw? Czy byoby lepiej, gdyby Edison kontrolowa przemys filmowy? Czy kady zesp, ktry gra covery innych grup powinien wynajmowa prawnika, by uzyska pozwolenie na nagranie piosenki? Moglibymy odpowiedzie tak na kade z tych pyta, jednak nasza tradycja odpowiada nie. Zgodnie z nasz tradycj, jak orzek to Sd Najwyszy, prawo autorskie nigdy nie przyznawao wacicielom praw autorskich cakowitej kontroli nad wszystkimi moliwymi sposobami wykorzystania ich prac25. Poszczeglne sposoby uycia okrelane przez prawo byy natomiast definiowane w sposb, ktry rwnoway korzyci i obcienia pynce z nadawania wycznych praw. Tradycyjnie rwnowaenie wystpowao po tym, jak technologia dojrzaa, czy te znalaza swoje miejsce wrd innych technologii, ktre umoliwiaj dystrybucj treci. To samo powinnimy robi dzisiaj. Technologia internetu i sposb, w jaki cz si z nim ludzie (sieci kablowe kontra sieci bezprzewodowe),
105
zmieniaj si w zawrotnym tempie. Bez wtpienia sie nie powinna sta si narzdziem sucym do okradania artystw. Z drugiej strony, prawo nie powinno by wykorzystywane do ograniczania sposobw, w jakie mona paci artystom (czy, cilej, dystrybutorom). Jak opisuj to szczegowo w ostatnim rozdziale tej ksiki, powinnimy dba o dochody artystw, pozwalajc jednoczenie rynkowi na jak najbardziej efektywne promowanie i dystrybucj treci. Bdzie to wymagao zmian w obowizujcym prawie, przynajmniej tymczasowych. Zmiany te powinny rwnoway ochron prawa i wany interes publiczny, jakim s innowacje. Jest to szczeglnie istotne, gdy nowa technologia pozwala na stworzenie doskonalszych kanaw dystrybucji, jak to si stao z sieciami p2p. Technologia ta sprawdza si w wysoce zrnicowanych sieciach. Jeli umoliwimy im rozwj, mog si sta jeszcze bardziej wydajne. Niestety, owe potencjalne korzyci spoeczne, o ktrych wspomina John Schwartz w The New York Times, mog zosta opnione przez walk z sieciami p2p26. Tymczasem, gdy kto wspomina o rwnowadze, wojownicy o prawa autorskie podnosz inny argument. Szermujc hasami rwnowagi i bodcw powiadaj oni zapomina si o najwaniejszej kwestii. Nasze treci s nasz wasnoci. Dlaczego mamy czeka, a Kongres zrwnoway nasze prawa do wasnoci? Czy jeli skradziono ci samochd, musisz czeka, zanim zadzwonisz na policj? Dlaczego Kongres ma si zajmowa korzyciami pyncymi z tej kradziey? Czy przed aresztowaniem pytamy zodzieja samochodu, czy znajdzie dla dobre zastosowanie? To jest nasza wasno utrzymuj wojownicy o prawa autorskie. I powinna by chroniona tak samo, jak kada inna wasno.
Wasno
Wojownicy prawa autorskiego maj racj twierdzc, e jest ono form wasnoci. Prawo wasnoci do nich mona mie i mona zdoby, a system prawny chroni przed ich kradzie. Waciciel praw autorskich moe zazwyczaj wymusi dowolnie wysok cen za udzielenie licencji. Rynek okrela popyt i poda, co po czci wpywa na cen, ktrej moe da. W jzyku potocznym okrelenie prawa autorskiego jako prawa wasnoci moe by nieco mylce. Prawo autorskie jest bowiem dziwn form wasnoci. Sam pomys, e dowolna idea, albo jej wyraenie, mog by posiadane na wasno, jest bardzo dziwny. Wynoszc z twojego ogrdka stolik ogrodowy doskonale zdaj sobie spraw, co zabieram. Wynosz przedmiot, stolik, na skutek czego ty przestajesz go mie. Trudniej zrozumie, co zostaje zabrane, jeli podchwyc twj dobry pomys, aby wstawi do ogrdka stolik, a potem udam si do sklepu, kupi stolik i postawi go we wasnym ogrdku. Co zabraem ci w tym przypadku? Nie chodzi tutaj o materialny charakter stolikw ogrodowych, ktry odrnia je od idei, cho jest to istotna rnica. Idzie raczej o to, e zazwyczaj, a w zasadzie niemal w kadym wypadku, raz uwolnione w wiat idee staj si dostpne za darmo. Nie zabieram nic, gdy naladuj sposb, w jaki si ubierasz, cho byoby dziwne, gdybym robi to codziennie, szczeglnie, jeli jeste kobiet. Wrcz przeciwnie, jak zauway Thomas Jefferson (a co jest zwaszcza prawdziwe, gdy naladuj czyj styl ubierania si): Kto otrzymuje ode mnie ide, pobiera te nauk, nie pomniejszajc mojej wiedzy; podobnie ten, kto odpala wiec od mojej, otrzymuje wiato, mojego nie gaszc1.
110
wolna kultura wasno
Wyjtkami, jeli chodzi o ich swobodne wykorzystanie, s idee oraz sposoby ich wyraania, pozostajce pod ochron prawa patentowego i autorskiego oraz w kilku innych obszarach, ktre tutaj pomin. Prawo stwierdza, e nie moesz zapoyczy mojej idei lub jej ekspresji bez mojej uprzedniej zgody. Prawo przeksztaca te nieuchwytne byty we wasno. Jednake natura, zakres i forma tej przemiany innymi sowy szczegy nie pozostaj bez znaczenia. Aby zrozumie, w jaki sposb wyonia si praktyka przeksztacania czego nieuchwytnego we wasno, musimy t wasno umieci we waciwym kontekcie. Czynic to, przyjm podobn strategi, co w poprzedniej czci ksiki. Przedstawi wic 4 historie, ktre pomog zrozumie, w jakim kontekcie funkcjonuje idea, e chronione prawem autorskim treci s wasnoci. Skd wzi si taki pomys? Jakie s granice wasnoci? W jaki sposb to dziaa w praktyce? Historie te wyjani znaczenie jak najbardziej prawdziwego stwierdzenia, e treci chronione prawami autorskimi s wasnoci. Jednak wnioski z tego pynce oka si inne od tych, ktre zdaniem wojownikw prawa autorskiego powinnimy wycign.
Rozdzia szsty: Zaoyciele

Romeo i Julia, jedenasta wielka sztuka Williama Szekspira, zostaa napisana w 1595 roku, a opublikowana po raz pierwszy w 1597 roku. Szekspir tworzy do 1613 roku, a wpyw jego dzie na kultur anglo-amerykask jest do dzisiaj istotny. Twrczo tego XVIwiecznego dramatopisarza tak gboko wnikna w nasz kultur, e czsto sobie tego nie uwiadamiamy. Pewnego razu podsuchaem, jak kto w nastpujcy sposb skomentowa filmow adaptacj Henryka V w reyserii Kennetha Branagha: Podobao mi si, ale peno u Szekspira komunaw. W 1774 roku, niemal 180 lat po powstaniu Romea i Julii, wiele osb nadal uwaao, e prawo kopiowania (ang. copy-right) tego utworu ma na wyczno Jacob Tonson1, jeden z londyskich wydawcw. Tonson by najwaniejszym czonkiem niewielkiej grupy wydawcw o nazwie Conger2, ktra w XVIII wieku kontrolowaa sprzeda ksiek w Anglii. Czonkowie tej grupy twierdzili, e maj uzyskane od autorw wieczyste prawo zezwalajce na kontrol nad kopiowaniem ksiek. Oznaczao to, e nikt inny nie mg wyda ksiki, ktrej prawa autorskie naleay do czonkw Congera. Dziki temu ceny klasyki literatury utrzymyway si na wysokim poziomie, a konkurencja, pozwalajca na tworzenie lepszych lub taszych wyda, zostaa wyeliminowana. Kady, kto cokolwiek wie o prawie autorskim, zdaje sobie spraw, e 1774 rok by rokiem zagadkowym. Bardziej znany w historii prawa autorskiego jest rok 1710, w ktrym brytyjski Parlament przyj pierwsz ustaw o prawie autorskim. Ustawa ta, znana jako Statut krlowej Anny, gwarantowaa wszystkim wydanym utworom 40-letni okres ochrony praw
112
wolna kultura wasno
autorskich, odnawialny jednokrotnie, o ile autor nadal y. Utwory opublikowane przed rokiem 1710 byy na mocy Statutu chronione przez okres nastpnych 21 lat3. Zgodnie z ustaw, sztuka Romeo i Julia powinna bya zosta uwolniona spod ochrony prawa autorskiego w 1731 roku. Dlaczego wic w 1774 roku nadal istniaa kwestia kontroli, jak nad utworem mia Tonson? Byo tak, poniewa Anglicy nie uzgodnili do tego czasu, czym jest prawo kopiowania. W rzeczy samej nikt tego jeszcze nie uczyni. Uchwalony w Anglii Statut krlowej Anny by pierwszym aktem prawnym, ktry regulowa kwestie praw autorskich. Wczeniejsza ustawa regulujca dziaania wydawcw, Licensing Act z 1662 roku, wygasa w 1695 roku. Byo to prawo, dajce wydawcom monopol na publikacj ksiek, ktre jednoczenie uatwiao Koronie angielskiej kontrol nad wydawanymi publikacjami. Jednak po wyganiciu tej ustawy przestao obowizywa jakiekolwiek prawo pozytywne, ktre dawaoby wydawcom, okrelanym jako ksigarze, wyczne prawo druku ksiek. Brak prawa pozytywnego nie oznacza braku jakiejkolwiek regulacji tej kwestii. W anglo-amerykaskiej tradycji prawnej podczas ustalania zasad regulujcych ludzkie zachowanie brano pod uwag zarwno zdanie prawodawcw, jak i zdanie sdziw. Opinie prawodawcw s okrelane mianem prawa pozytywnego, a zdanie sdziw ksztatuje common law bdce tem, na ktrym odpowiedni organ wprowadza ustawodawstwo. Jedynie uchwalone akty prawne mog wzi gr nad zasadami common law. Tak wic, po wyganiciu dawnych statutw, kluczowe stao si pytanie, czy common law chroni prawa autorskie niezalenie od regulacji istniejcych na mocy prawa pozytywnego. Z powodu rosncej konkurencji ze strony zagranicznych wydawcw, kwestia ta miaa due znaczenie dla angielskich wydawcw, nazywanych wtedy ksigarzami. W szczeglnoci Szkoci wydawali coraz wicej ksiek i eksportowali je do Anglii. Na skutek konkurencji malay zyski czonkw Congera, ktrzy w odpowiedzi zadali, aby Parlament przyj prawo, ktre zapewni im wyczn kontrol nad drukiem ksiek. Ich dania doprowadziy ostatecznie do uchwalenia Statutu krlowej Anny.
113
Statut ten nadawa autorowi lub wacicielowi ksiki wyczne prawo jej druku. Wanym ograniczeniem, ktre przeraao zreszt wydawcw, byo nadanie tego prawa sprzedawcy jedynie na ograniczony okres. Po jego zakoczeniu prawo autorskie wygasao i kady mg opublikowa wolny ju utwr. Tak przynajmniej zdawali si uwaa prawodawcy. Warto si przez chwil zastanowi nad pewn kwesti. Dlaczego Parlament miaby ograniczy to wyczne prawo? Nie idzie tu o konkretne ograniczenia, ktre zostay wprowadzone, lecz o sam pomys wprowadzenia ogranicze czasowych prawa autorskiego. Ksigarze, wraz z autorami ktrych reprezentowali, przedstawili bowiem bardzo mocny argument. Wemy, dla przykadu, Romea i Juli. Sztuka ta zostaa napisana przez Szekspira i ujrzaa wiato dzienne dziki jego geniuszowi. Jej powstanie nie wizao si z zajciem cudzej wasnoci (pomimy przy tym fakt, e jest to argument kontrowersyjny), nie utrudnio te innym tworzenia wasnych sztuk. Dlaczego wic prawo miaoby pozwoli komukolwiek innemu na wzicie sztuki Szekspira bez jego zgody lub zgody zarzdzajcych prawami do jego dzie? Czy istnieje jakiekolwiek uzasadnienie dla kradziey przez innych dzie Szekspira? Odpowied skada si z dwch czci. Po pierwsze, musimy zrozumie, e w czasach, gdy powsta Statut krlowej Anny, idea prawa autorskiego miaa specyficzny charakter. Po drugie, musimy wzi pod uwag pewien wany fakt dotyczcy ksigarzy. Przyjrzyjmy si wic najpierw prawu autorskiemu. W cigu ostatnich 300 lat pojcie prawa autorskiego znajdywao coraz szersze zastosowanie. Jednak w 1710 roku nie byo to pojcie, lecz wsko okrelone prawo, ktre powstao w formie szeregu konkretnych ogranicze. Prawo to zabraniao innym dokonywania przedruku ksiki. W 1710 roku prawo kopiowania byo prawem uywania danej maszyny w celu powielenia danego utworu i nie wykraczao poza to wskie znaczenie. Nie istniaa bardziej oglna kontrola nad tym, w jaki sposb utwr by wykorzystywany. Dzisiejsze prawo autorskie zawiera pokany zbir ogranicze
114
wolna kultura wasno
cudzej wolnoci. Autor otrzymuje wyczne prawo kopiowania, wyczne prawo rozprowadzania, wyczne prawo wykonania, i tak dalej. Tak wic, dla przykadu, nawet jeli prawa autorskie do utworw Szekspira byyby wieczyste, w oryginalnym rozumieniu tego pojcia, oznaczaoby to jedynie, e nikt nie ma prawa przedrukowa jego sztuk bez zgody posiadaczy praw do utworw Szekspira. Prawo w aden sposb nie kontrolowaoby wykona jego utworw, moliwoci tumacze na inne jzyki lub tworzenia adaptacji filmowej przez Kennetha Branagha. Prawo kopiowania byo niczym mniej, ale te niczym wicej, ni wycznym prawem do druku. Brytyjczycy podchodzili sceptycznie nawet do tak ograniczonego prawa. Przez dugi czas mieli bowiem niemie dowiadczenia z wycznymi prawami, a w szczeglnoci prawami tego rodzaju nadawanymi przez Koron. Angielska wojna domowa toczya si po czci z powodu krlewskiego zwyczaju rozdawania monopoli w szczeglnoci monopoli na utwory, ktre ju istniay. Krl Henryk VIII przyzna Darcyemu monopol na druk kart do gry. Angielski Parlament zacz z czasem zwalcza ten rodzaj wadzy krlewskiej. W 1656 roku Parlament przyj Statute of Monopolies, ktry ograniczy zakres dopuszczalnych monopoli dotyczcych patentw na nowe wynalazki. W 1710 roku Parlament by gotw zaj si rozszerzajcym si monopolem drukarskim. Tak wic prawo kopiowania, traktowane jako prawo monopolistyczne, byo oczywicie postrzegane jako prawo, ktre powinno by ograniczone. (Jakkolwiek przekonywajco brzmi stwierdzenie Oto moja wasno, nalena mi na zawsze, to postaraj si rwnie przekonywajco stwierdzi, Oto mj monopol, naleny na zawsze). Pastwo byo gotowe chroni wyczne prawa, ale jedynie tak dugo, jak dugo byo to korzystne dla spoeczestwa. Brytyjczycy rozumieli, e faworyzowanie uprzywilejowanych grup moe by szkodliwe i przyjli prawo, ktre pooyo temu kres. I druga sprawa, spjrzmy na ksigarzy. Problem nie tkwi jedynie w tym, e prawo autorskie byo monopolem. Wynika take z tego, e to
115
monopolistyczne prawo znajdowao si w rkach ksigarzy. Sowo ksigarz brzmi dla nas starowiecko i nieszkodliwie. Ksigarze w XVIIwiecznej Anglii nie byli postrzegani w ten sposb. Wraz z upywem czasu w czonkach Congera widziano w coraz wikszym stopniu najgorszy gatunek monopolistw narzdzia krlewskich represji, ktre sprzedaj angielsk wolno, aby zapewni sobie zysk z monopolu. Monopolici byli czsto obiektem ostrych atakw. Milton okreli ich jako starych posiadaczy patentw, monopolizujcych rynek sprzeday ksiek, a take jako ludzi, ktrzy w zwizku z tym nie wykonuj uczciwego zawodu, wymagajcego nauki4. Wiele osb uwaao, e ksigarze szkodzili rozprzestrzenianiu si wiedzy, mieli to pod kontrol. Dziao si to w czasach Owiecenia, gdy goszono znaczenie edukacji oraz szerzej pojtego upowszechniania wiedzy. Potne interesy komercyjne cieray si z rozpowszechnionym wwczas pogldem, e wiedza powinna by wolna. Chcc zrwnoway ich potg, Parlament postanowi zwikszy konkurencj midzy ksigarzami w najprostszy moliwy sposb, ktrym byo rozpowszechnienie bogactwa, jakimi s wartociowe ksiki. W tym celu wprowadzono ograniczony okres obowizywania praw autorskich, gwarantujc, e po pewnym czasie wartociowe ksiki bd swobodnie dostpne do druku dla kadego wydawcy. Tak wic wprowadzenie okresu ograniczonego do 21 lat byo kompromisem, ktrego celem byo zwalczenie potgi ksigarzy. Ograniczenie to, nie w bezporedni sposb, zapewniao konkurencj midzy wydawcami, a to gwarantowao tworzenie i rozprzestrzenianie si kultury. Jednak, gdy nasta 1731 rok (1710 + 21), ksigarze zaczli si niepokoi. Widzieli bowiem skutki zwikszonej konkurencji i, jak kady, nie byli z nich zadowoleni. Pocztkowo ksigarze po prostu zignorowali Statut krlowej Anny, starajc si utrzyma wieczyst kontrol nad publikacj utworu. Potem, w roku 1735 i 1737, starali si przekona Parlament, aby wyduy okres obowizywania praw autorskich. Twierdzili, e 21 lat nie jest okresem wystarczajcym oraz, e potrzebuj wicej czasu.
116
wolna kultura wasno
Proby te zostay odrzucone. Jak wyrazi to jeden z pamflecistw, uywajc sw, ktrych echo mona usysze i dzi: Nie widz adnego powodu, dla ktrego miaby w chwili obecnej zosta przyznany duszy okres, ktry zreszt nie byby utrzymany, gdy przeduano by go dalej i dalej, tak czsto jak uprzednie miayby si ku kocowi. Z tego powodu, jeli ustawa ta zostanie uchwalona, jej efektem bdzie ustanowienie wieczystego monopolu, co w oczach prawa jest rzecz susznie wstrtn. Mielibymy do czynienia z wielkim ograniczeniem dla handlu, barier dla nauczania, brakiem korzyci dla autorw przy jednoczesnym opodatkowaniu czytelnikw, a wszystko to jedynie dla zwikszenia prywatnych zyskw sprzedawcw ksiek5. Po porace w Parlamencie ksigarze prbowali dopi swego przez szereg procesw sdowych. Ich argument by prosty i jasny: Statut krlowej Anny zapewnia autorom okrelone rodki ochrony na mocy prawa pozytywnego. Z zaoenia ochrona ta nie miaa jednak zastpi regu ustanowionych przez common law, lecz jedynie je uzupenia. Zabranie i wykorzystanie bez pozwolenia cudzej wasnoci twrczej byo na mocy common law zakazane. Statut krlowej Anny, zdaniem ksigarzy, niczego w tej kwestii nie zmieni. Tak wic wyganicie oson prawnych zapewnionych przez Statut krlowej Anny, nie oznaczao wyganicia zasad obowizujcych na mocy common law, zgodnie z ktrym ksigarze mieli prawo zakaza publikacji ksiki, nawet po wyganiciu prawa autorskiego okrelonego przez Statut krlowej Anny. Ksigarze twierdzili, e jedynie w ten sposb jest moliwa ochrona autorw. By to sprytny argument, ktry uzyska poparcie czci czoowych jurystw tamtych czasw. By to zarazem przejaw niesamowitej pewnoci siebie. Jak zauway profesor prawa Raymond Patterson, Wydawcy (...) troszczyli si o autorw w takim stopniu, w jakim hodowca krw troszczy si o swoje bydo6. Prawa autora w najmniejszym stopniu nie
117
obchodziy ksigarza. Troszczy si on jedynie o zysk z monopolu, ktry zapewniay mu dziea autorw. Przyjcie argumentw ksigarzy poprzedzia regularna bitwa prawna. Jej bohaterem by szkocki ksigarz Aleksander Donaldson7. Donaldson, ktry rozpocz karier w Edynburgu w 1750 roku, by outsiderem wobec londyskiego Congera. Jego firma specjalizowaa si w tanich przedrukach standardowych utworw, ktrych prawa autorskie wygasy, przynajmniej zgodnie z zapisami Statutu krlowej Anny8. Wydawnictwo Donaldsona kwito i z czasem stao si rodzajem orodka skupiajcego szkockich literatw. Jednym z nich zauwaa profesor Mark Rose by mody James Boswell, ktry, razem ze swoim przyjacielem, Andrew Erskinem, opublikowa w wydawnictwie Donaldsona antologi wspczesnej szkockiej poezji9. Gdy londyscy sprzedawcy sprbowali zamkn drukarni Donaldsona w Szkocji, ten w odpowiedzi przenis swj interes do Londynu, gdzie rozpocz sprzeda tanich wyda najbardziej popularnych angielskich ksiek, na przekr obowizujcemu w rozumieniu common law, prawu gwarantujcemu wasno literack10. Donaldson sprzedawa ksiki po cenach niszych o 3050 procent w porwnaniu z wydawnictwami Congera. Opiera on swoje prawo do konkurencji na zaoeniu, e zgodnie ze Statutem krlowej Anny sprzedawane przez niego utwory nie podlegay ju ochronie prawnej. Londyscy sprzedawcy szybko wytoczyli proces, ktry mia pooy kres piractwu dokonywanemu przez osoby takie, jak Donaldson. Dziaania podjte wobec piratw zakoczyy si sukcesem. Najwaniejszym zwycistwem na pocztku okaza si proces Millar przeciwko Taylorowi. Millar by ksigarzem, ktry w 1729 roku zakupi prawa do poematu Jamesa Thomsona Pory roku. Millar spenia wymagania Statutu krlowej Anny, tak wic podlega penej ochronie na jego mocy. Po upywie okresu obowizywania praw autorskich, Robert Taylor rozpocz
118
wolna kultura wasno
druk konkurencyjnych wyda utworu Thomsona. Millar pozwa go do sdu, powoujc si na wieczyste prawo wynikajce z common law, obowizujce niezalenie od Statutu krlowej Anny11. Wspczesnych prawnikw zaskakuje fakt, e Lord Mansfield, jeden z najwikszych sdziw w historii Anglii, przyzna racj ksigarzom. Jego zdaniem jakakolwiek ochrona, ktr ksigarzom gwarantowa Statut krlowej Anny, nie pocigaa za sob wyganicia praw wynikajcych z common law. Na pytanie, czy common law chronio autora przed kolejnymi piratami, Mansfield odpowiada tak. Jego zdaniem common law zabrania Taylorowi dokonywania przedruku wiersza Thomsona bez zgody Millara. Tak wic, na mocy common law ksigarze otrzymywali w gruncie rzeczy wieczyste prawo kontroli druku dowolnej ksiki, do ktrej prawo zostao im przypisane. Z punktu widzenia abstrakcyjnego rozumowania prawnego zakadajcego, e sprawiedliwo to wycznie kwestia logicznej dedukcji opartej na podstawowych zaoeniach, wniosek wycignity przez Mansfielda ma pewien sens. Pominita zostaa jednak szersza kwestia, z ktr Parlament zmierzy si w 1710 roku, mianowicie, w jaki sposb najlepiej ograniczy wadz monopolu wydawcw. Strategia przyjta przez Parlament opieraa si na ustanowieniu, w przypadku utworw ju istniejcych, okresu obowizywania prawa autorskiego wystarczajco dugiego, aby zapewni spokj w 1710 roku, jednak na tyle krtkiego, by w rozsdnym czasie umoliwi zaistnienie kultury opartej na zasadach konkurencji. Parlament uzna, e w cigu 21 lat Brytania dojrzeje, przechodzc od kultury kontrolowanej, tak podanej przez Koron, do wolnej kultury, ktr dziedziczymy. Walka w obronie ogranicze, ktre wprowadza Statut krlowej Anny, nie miaa si jednake ku kocowi i w tym wanie momencie w spraw zaangaowa si Donaldson. Millar zmar wkrtce po odniesionym zwycistwie, wic jego sprawa sdowa nie zostaa poddana apelacji. Zarzdzajcy jego prawami sprzedali prawa do wierszy Thomsona syndykatowi drukarzy, wrd ktrych
119
znajdowa si Thomas Beckett12. Wwczas Donaldson wyda nieautoryzowan edycj utworw Thomsona. Na mocy precedensu, jakim bya sprawa Millara, Beckett uzyska nakaz zaprzestania druku i sprzeday ksiki przez Donaldsona. Ten odwoa si od tej decyzji do Izby Lordw, ktra penia wwczas funkcj porwnywaln z obecn rol Sdu Najwyszego w Stanach Zjednoczonych. W lutym 1774 roku Izba miaa okazj zinterpretowa znaczenie ogranicze przyjtych przez Parlament 60 lat wczeniej. Sprawa Donaldson v. Beckett przycigna uwag Brytyjczykw jak rzadko ktry proces sdowy. Prawnicy Donaldsona argumentowali, e wszelkie prawa istniejce na mocy common law przestay obowizywa z chwil przyjcia Statutu krlowej Anny. Od tego momentu, jedynie Statut zapewnia prawn ochron wycznych praw kontroli druku. Ich zdaniem, po upyniciu okresu wyznaczonego w Statucie krlowej Anny, utwory chronione przez Statut nie podlegay ju adnej ochronie. Izba Lordw bya wwczas dziwn instytucj. Przedstawione Izbie zapytania dotyczce kwestii prawnych podlegay najpierw gosowaniu wrd tak zwanych lordw prawa, czonkw Izby wyrniajcych si wiedz i dowiadczeniem prawniczym, ktrzy penili funkcj odpowiadajc sdziom w amerykaskim Sdzie Najwyszym. Izba Lordw gosowaa nad kwesti dopiero po gosowaniu w ich wskim gronie. Doniesienia o gosowaniu wrd lordw prawa nie byy jednoznaczne. Wedug niektrych, przewaao wrd nich poparcie dla idei wieczystego prawa autorskiego. Nie ma jednak wtpliwoci, jak gosowaa caa Izba Lordw. Wikszoci dwch do jednego (22 do 11), wieczyste prawa autorskie zostay odrzucone. Od tej chwili prawa autorskie do utworu obowizyway przez okrelony czas, niezalenie od indywidualnych interpretacji common law. Po upywie tego okresu utwr stawa si czci domeny publicznej. Domena publiczna. Przed procesem Donaldson v. Beckett nie byo w Anglii jasnoci co do znaczenia tego terminu. Przed 1774 rokiem przewaa argument, e prawa autorskie oparte na common law s wieczyste.
120
wolna kultura wasno
Po 1774 roku narodzia si domena publiczna. Po raz pierwszy w anglo-amerykaskiej historii, kontrola prawa nad twrczoci wygasa i najwiksze dziea w angielskiej historii wrd nich twrczo Szekspira, Bacona, Miltona, Johnsona i Bunyana stay si wolne od ogranicze prawnych. Trudno nam to sobie wyobrazi, ale decyzja Izby Lordw wywoaa niezwykle powszechn, a zarazem polityczn reakcj. W Szkocji, gdzie dziaaa wikszo pirackich wydawcw, ludzie witowali na ulicach. Jak donosi Edinburgh Advertiser: Nigdy wczeniej prywatna sprawa nie przykuwaa tak wielkiej uwagi publicznej i nikt te nie sdzi si przed obliczem Izby Lordw w sprawie, ktr zainteresowanych byo tak wiele osb. W Edynburgu [trwa] wielkie witowanie zwycistwa nad literack wasnoci: [pal si] ogniska i fajerwerki13. W Londynie jednak, przynajmniej wrd wydawcw, reakcja bya rwnie silna, z tym, e innego rodzaju. W Morning Chronicle mona byo przeczyta: Na mocy powyszej decyzji (...) dziea warte niemal 200 tysicy funtw, uczciwie zakupione w publicznej sprzeday i do wczoraj traktowane jako wasno, stay si nagle niczym. Ksigarze Londynu i Westminsteru, spord ktrych wielu sprzedao majtki i domy, by zakupi prawo kopiowania, s w pewnym sensie zrujnowani. Osoby, ktre po latach wysiku sdziy, e osigny zdolno zadbania o wasne rodziny, teraz nie maj nawet szylinga, ktry mogliby zapisa swoim nastpcom14. Termin zrujnowani jest tu wyolbrzymiony. Nie jest natomiast adn przesad uznanie, e zmiana bya doniosa. Na skutek decyzji Izby Lordw ksigarze ju duej nie mogli kontrolowa rozwoju i rozkwitu angielskiej kultury. Od tego czasu kultura w Anglii bya wolna. I nie oznaczao to, e prawa autorskie nie bd ju respektowane, gdy w cigu okrelonego czasu po pierwszej publikacji utworu, ksigarz mia
121
wyczne prawo kontroli jego druku. Nie oznaczao to take, e ksiki mona byo kra, gdy nawet po wyganiciu prawa autorskiego trzeba byo ksik od kogo kupi. Wolno oznaczaa, e kultura i jej rozkwit nie bd wicej kontrolowane przez niewielk grup wydawcw. Tak jak kady wolny rynek, take wolny rynek wolnej kultury mia zmienia si w sposb okrelony wsplnie przez konsumentw i producentw. Angielska kultura miaa si rozwija zgodnie z wyborami dokonywanymi zbiorowo przez angielskich czytelnikw, a wic przez zakup ksiek, a zarazem wybr wspieranych i powielanych memw. Wybr dokonywany w warunkach konkurencji, a nie w sytuacji, gdy decyzje dotyczce dostpnej kultury oraz moliwoci dostpu do niej byy podejmowane przez niewielu, za to wbrew yczeniom wielu. Taka przynajmniej zasada obowizywaa w wiecie, w ktrym Parlament dziaa jako antymonopolista, odporny na protekcjonistyczne proby wydawcw. W rzeczywistoci, w ktrej Parlament ulega naciskom, wolna kultura nie byaby w rwnym stopniu chroniona.
Rozdzia sidmy: Nagrywacze

Jon Else jest reyserem, znanym gwnie z filmw dokumentalnych oraz ze skutecznoci, z jak rozpowszechnia swoje dziea. Else jest take nauczycielem, a ja take nim bdc zazdroszcz mu lojalnoci i podziwu, ktrym darz go studenci. (Na jakim przyjciu przypadkowo poznaem dwch jego studentw. By dla nich bogiem.) Byem kiedy zaangaowany we wspprac przy jednym z dokumentw Elsea. Historia, ktr mi opowiedzia w czasie jednej z przerw, wiele mwi na temat swobody tworzenia filmw we wspczesnej Ameryce. W 1990 roku Else pracowa nad dokumentem dotyczcym Piercienia Nibelunga Richarda Wagnera. Film skupia si na pracownikach technicznych Opery San Francisco. Tego rodzaju pracownicy s wyjtkowo barwnym i zabawnym elementem wiata opery. W trakcie przedstawienia spdzaj wolny czas pod scen w pomieszczeniu dla pracownikw obsugi i na platformie, gdzie s umieszczone wiata. Zachowanie pracownikw technicznych jest doskonaym kontrastem dla trwajcego na scenie przedstawienia. Podczas jednego z przedstawie Else filmowa pracownikw grajcych w warcaby. W kcie sali sta telewizor. Na scenie wystawiano Wagnera, oni grali w warcaby, a w telewizji lecia serial Simpsonowie. Else uzna, e ten drobny szczeg pomg uchwyci wyjtkowy nastrj sytuacji. Wiele lat pniej, gdy uzyska wreszcie dofinansowanie potrzebne do dokoczenia filmu, Else zaj si wyjanianiem kwestii praw autorskich do kilku sekund serialu Simpsonowie wykorzystanych w filmie. Wycinek ten jest objty ochron prawa autorskiego, a wykorzystanie
123
chronionego materiau wymaga oczywicie zgody waciciela praw, o ile nie jest to przypadek dozwolonego uytku lub nie maj tu zastosowania przywileje innego rodzaju. Else skontaktowa si z biurem Matta Groeninga, twrcy Simpsonw, aby uzyska jego zgod. Groening zaaprobowa wykorzystanie czterech i p sekundy serialu, widocznych na malutkim ekranie telewizora w rogu filmowanej sali. C by miao by w tym zego? Groening da Elseowi zgod, proszc go jednoczenie, eby skontaktowa si rwnie z Gracie Films firm produkujc serial. Firma Gracie Films take daa Elseowi zgod, ale podobnie jak Groening, wolaa dziaa ostronie. Na prob firmy, Else mia si jeszcze skontaktowa z wytwrni Fox, firm-matk Gracie Films. Else zadzwoni do wytwrni i opowiedzia o fragmencie kreskwki widocznym w trakcie filmu w rogu jednego z pomieszcze. Doda te, e Groening wyrazi ju zgod, a jemu zaley jedynie na jej potwierdzeniu przez wytwrni Fox. Pniej, opowiada dalej Else, wydarzyy si dwie rzeczy. Po pierwsze, odkrylimy (...) e Matt Groening nie mia wasnego dziea na wasno a przynajmniej, e kto [w wytwrni Fox] uwaa, i nie jest on wacicielem. Po drugie, wytwrnia Fox zadaa 10 tysicy dolarw opaty licencyjnej za wykorzystanie w dobrej wierze czterech i p sekundy Simpsonw, pojawiajcych si w rogu kadru. Else by pewien, e nastpia pomyka. Z czasem udao mu si dotrze do Rebecki Herrery, ktra jak sdzi bya wiceprezesem firmy do spraw licencjonowania. Else wytumaczy Herrerze, e musiaa nastpi jaka pomyka... Prosilimy o wasz stawk edukacyjn. To bya stawka edukacyjna, odpowiedziaa Elseowi Herrera. Mniej wicej dzie pniej Else zadzwoni ponownie, chcc potwierdzi to, co wczeniej usysza. Jak mi powiedzia Chciaem by pewien, e wszystko jasno rozumiem. Tak, dobrze mnie pan zrozumia odpowiedziaa Herrera. Licencja na wykorzystanie wycinka Simpsonw pojawiajcego si w rogu kadru filmu dokumentalnego o Piercieniu Nibelunga Wagnera miaa
124
wolna kultura wasno
kosztowa 10 tysicy dolarw. Herrera chwil pniej zaskoczya Elsea dodajc: A jeli mnie pan zacytuje, oddam spraw w rce naszych prawnikw. Jak pniej wyzna Elseowi asystent Herrery: Gwno ich obchodzi wszystko poza pienidzmi. Else nie mia wystarczajcych funduszy, aby kupi prawo do wykorzystania migawki widocznej w telewizorze na zapleczu Opery San Francisco. Jego budet nie starcza na wierne odtworzenie rzeczywistoci, zatem tu przed premier Else cyfrowo zastpi fragment Simpsonw wycinkiem z wasnego filmu sprzed dziesiciu lat The Day After Trinity. Nie ma wtpliwoci, e prawa autorskie do serialu Simpsonowie do kogo nale: do Matta Groeninga czy te wytwrni Fox. Prawa te s wasnoci tego kogo, wic aby wykorzysta objty prawami materia, naley uzyska od ich waciciela zgod. Jeli sposb uycia Simpsonw zaplanowany przez Elsea by jednym z rodzajw wykorzystania zastrzeonych przez prawo, naleao uprzednio uzyska zgod posiadacza praw autorskich. W sytuacji istnienia wolnego rynku posiadacz praw autorskich jest t osob, ktra kadorazowo ustala cen licencji za wykorzystanie, ktre zgodnie z prawem podlega kontroli waciciela praw. Dla przykadu, pokaz publiczny jest wykorzystaniem serialu Simpsonowie, ktre podlega kontroli waciciela praw autorskich. Jeli wybierzesz swoje ulubione odcinki, wynajmiesz sal kinow i sprzedasz bilety na Moje ulubione odcinki Simpsonw, potrzebujesz na to zgody waciciela praw autorskich. Ten moe zada (moim zdaniem, susznie) tyle, ile zechce dziesi dolarw albo milion dolarw. Tak stanowi prawo. Gdy prawnicy sysz o przypadku Jona Elsea i jego przygodach z wytwrni Fox, natychmiast wspominaj o zasadzie dozwolonego uytku1. Wykorzystanie przez Elsea kilkusekundowego, niebezporedniego ujcia fragmentu Simpsonw jest w oczywisty sposb przykadem dozwolonego uytku serialu. A to nie wymaga niczyjej zgody. Zapytaem wic Elsea dlaczego nie odwoa si do zasady dozwolonego uytku, a on da mi nastpujc odpowied:
125
Fiasko w sprawie Simpsonw byo dla mnie wan lekcj dotyczc rozbienoci midzy tym, co wydaje si nieistotne z abstrakcyjnego punktu widzenia prawnikw, a tym, co ma kolosalne praktyczne znaczenie dla osb, ktre staraj si tworzy i rozpowszechnia filmy dokumentalne. Nie miaem nigdy wtpliwoci, e w sensie czysto prawnym mj przypadek by niewtpliwym dozwolonym uytkiem. Mimo to nie mogem si odwoa do tej zasady w aden konkretny sposb, dlatego e: 1. Przed nadaniem filmu, stacja telewizyjna wymaga od nas wykupienia ubezpieczenia od bdw i zaniedba. Nadawcy daj dokadnej listy zawierajcej rda i status licencyjny kadego ujcia. O nastawieniu do zasady dozwolonego uytku niech wiadczy fakt, e kada wzmianka na ten temat moe zahamowa proces akceptacji utworu. 2. Zapewne w ogle nie powinienem by rozpoczyna od pytania o zdanie Matta Groeninga. Wiedziaem jednak (z krcych w rodowisku filmowcw historii), e wytwrnia Fox jest znana z wyszukiwania i powstrzymywania nielicencjonowanego wykorzystywania Simpsonw. Podobnie George Lucas ma opini osoby, ktra czsto procesuje si w sprawach dotyczcych wykorzystywania Gwiezdnych wojen. Postanowiem wic gra zgodnie z reguami i zaoyem, e licencj na wykorzystanie czterech sekund Simpsonw uzyskamy za darmo lub za niewielk sum. Jako producent filmw dokumentalnych, pracujcy z ledwie wystarczajcym budetem, wolaem nie ryzykowa jakichkolwiek kopotw z prawnikami, czy chociaby jedynie koniecznoci dowodzenia susznoci podstawowych praw. 3. Rozmawiaem nawet z jednym z twoich wsppracownikw ze Stanford Law School (...) ktry potwierdzi, e jest to przypadek dozwolonego uytku. Doda te, e wytwrnia Fox rzeczywicie bdzie si procesowa i zmusza do kosztownych wydatkw sdowych niezalenie od susznoci mojego stanowiska.
126
wolna kultura wasno
Postawi wic spraw jasno: wszystko sprowadzi si do tego, kto ja czy oni bdzie mia wsparcie wikszego dziau prawnego i przepastniejsze kieszenie. 4. Kwestia dozwolonego uytku pojawia si zazwyczaj pod koniec pracy nad filmem, gdy termin premiery jest coraz bliszy, a budet niemal wyczerpany. W teorii zasada dozwolonego uytku oznacza, e nie potrzebujesz niczyjej zgody. Zatem zasada ta wspiera woln kultur, odgradzajc j od kultury opartej na zezwoleniu. Jednak w praktyce wyglda to zupenie inaczej. Rozmyte reguy prawne w powizaniu z konsekwencjami grocymi za ich przekroczenie oznaczaj, e w rzeczywistoci jedynie w niewielkim zakresie mona wykorzysta zasad dozwolonego uytku. Ustanawianemu prawu przywiecay dobre intencje, ktre niszczy praktyka. Dzi prawo odeszo daleko od swoich XVIII-wiecznych korzeni. Zrodzone jako tarcza chronica zyski wydawcw przed nieuczciw konkurencj piratw, po latach zmienio si w or, ktry koliduje z kadym uyciem przeksztaceniem lub nie przeksztaceniem w dany utwr.
Rozdzia smy: Przerabiacze

W 1993 roku, Alex Alben pracowa jako prawnik w Starwave, Inc. Firm t, zajmujc si innowacjami w dziedzinie technologii cyfrowych, powoa do ycia Paul Allen, wspzaoyciel Microsoftu. Na dugo zanim internet zyska popularno, firma ta, przewidujc przysz potg sieci, rozpocza inwestowanie w nowe technologie dostarczania rozrywki. Alben by szczeglnie zafascynowany nowymi technologiami. Zainteresowa go rodzcy si rynek technologii CD-ROM, wykorzystywanej nie do rozprowadzania filmw, a do ich obrbki. Otwierao to nowe moliwoci, bardzo trudne do realizacji innymi sposobami. W 1993 roku Alben zainicjowa opracowanie produktu sucego tworzeniu retrospektywy dokona poszczeglnych aktorw. Na pierwszy ogie poszed Clint Eastwood. Chodzio o zaprezentowanie dorobku Eastwooda, wraz z fragmentami filmw i wywiadami z osobami, ktre wywoaly wpyw na jego karier. W owym czasie Estwood mia ju na swoim koncie ponad 50 filmw, przy ktrych pracowa jako aktor lub reyser. Alben rozpocz od przeprowadzenia z Eastwoodem serii wywiadw dotyczcych jego kariery. Wywiady wyprodukowaa firma Starwave, miaa wic prawo do umieszczenia ich na pytach CD. Jednake atrakcyjny produkt musia zawiera co wicej ni wywiady. Starwave planowaa uzupenienie ich materiaami z filmw Eastwooda: plakatami, scenariuszami oraz innymi rekwizytami nawizujcymi do jego dorobku. Eastwood przez wikszo kariery by zwizany z Warner Brothers, dziki czemu uzyskanie zgody na wykorzystanie tych materiaw okazao si stosunkowo atwe.
128
wolna kultura wasno
Problemy pojawiy si, gdy Alben postanowili doczy fragmenty filmw. Za cel postawilimy sobie zaprezentowanie fragmentw ze wszystkich filmw Eastwooda wyzna mi Alben. Nikt wczeniej nie porwa si na podobny wyczyn wyjania Alben. Nigdy nie prbowano zrobi czego takiego w kontekcie artystycznego spojrzenia na dorobek aktora. Alben przedstawi swj pomys Michaelowi Sladeowi, szefowi Starwave. Slade zapyta. No dobrze, a czego wam trzeba? Odpowied Albena brzmiaa: No c, musimy uzyska zgod wszystkich osb, ktre pojawiy si w tych filmach, prawo do wykorzystania muzyki i do wszystkiego, czego chcemy uy w naszych klipach filmowych. Slade odpar wietnie! Daj wam zielone wiato1. Problem polega jednak na tym, e ani Alben, ani Slade nie mieli pojcia, na czym miaoby polega ustalenie owych praw. Kady aktor mg domaga si honorarium za wykorzystanie filmu, w ktrym wystpowa. CD-ROM-y nie zostay uwzgldnione w umowach z aktorami, tak wic nie byo do koca jasne, co Starwave powinna zrobi. Zapytaem Albena, jak poradzi sobie z tymi trudnociami. Alben, prawdziwie dumny ze swej pomysowoci, ktra przesaniaa niezaprzeczaln dziwaczno caej opowieci, szczegowo opisa podjte dziaania. Podeszlimy do caej sprawy zdobywania klipw w sposb bardzo metodyczny. Podjlimy artystyczne decyzje dotyczce wyboru fragmentw filmw oczywicie, zamierzalimy wykorzysta klip Make my day z serii filmw o Brudnym Harrym. Jednak, aby to zrobi, naleao odszuka i uzyska zgod od faceta, ktry ley na ziemi i wierci si na widok wycelowanej w niego broni. Co wicej, trzeba ustali, ile mu zapaci. Uznalimy, e uczciwa stawka za prawo do wykorzystania scen z udziaem aktora, to wynagrodzenie za jeden dzie zdjciowy. Mwimy tu o fragmencie filmu, ktry nie trwa nawet minuty, ale w przypadku wydania na CD-ROM-ie, oznaczao to stawk w wysokoci okoo 600 dolarw.
129
Musielimy wic ustali nazwiska tych osb, co w wypadku filmw Eastwooda wcale nie jest proste. Bo jak zidentyfikowa faceta, ktry wypada przez szyb? To aktor czy kaskader? Po prostu skrzyknlimy ekip mojego zastpc i jeszcze paru ludzi, i zaczlimy dzwoni. Niektrzy aktorzy bardzo nam pomagali. Na przykad Donald Sutherland sam dodatkowo sprawdza, czy wszystkie prawa autorskie zostay waciwie ustalone. Niektrzy nie mogli uwierzy w swoje szczcie. Alben pyta ich: To jak, zgadzasz si na 600 dolarw, a jeli wykorzystamy dwa filmy, to 1200? A oni odpowiadali: artujesz sobie? Jasne, e chc dosta 1200 dolcw. Inni sprawiali pewne trudnoci, zwaszcza bye ony. Jednak ostatecznie, Alben wraz z zespoem zdoali uzyska prawa do wydania na CD-ROM-ie retrospektywy Clinta Eastwooda. Trwao to rok, a i tak nie bylimy pewni, czy nie naruszamy czyich praw autorskich. Alben jest bardzo dumny ze swych dokona. Jego projekt mia pionierski charakter, wczeniej aden zesp nie realizowa rwnie szeroko zakrojonej operacji w celu wydania retrospektywy. Wszyscy uznawali to zadanie za zbyt trudne. Rozkadali rce, mwic: rany, film, tyle praw autorskich: muzyka, scenariusz, reyser, aktorzy. My postanowilimy rozbi prac na mniejsze kawaki, rozoy j na czci pierwsze. Powiedzielimy sobie: no dobra, mamy tylu a tylu aktorw, tylu a tylu reyserw, (...) tylu muzykw. Podeszlimy do caej sprawy bardzo systematycznie i wyjanilimy kwesti praw autorskich. Bezsprzecznie, sam produkt okaza si wyjtkowo udany. Eastwood by zachwycony, a pyta sprzedawaa si jak wiee bueczki. Zapytaem Albena, czy to nie dziwne, e zaatwienie praw autorskich wymagao a roku pracy. Bezsprzecznie Alben zrobi to bardzo sprawnie.
130
wolna kultura wasno
Jednak, jak zaartowa Peter Drucker: nie ma nic bardziej bezuytecznego, ni sprawne wykonanie zbdnego zadania2. Zapytaem Albena, czy, jego zdaniem, tak powinno wyglda tworzenie nowych utworw. Zwaszcza, e jak sam przyzna: tylko nieliczni (...) maj czas, rodki i determinacj, by zrealizowa takie zadanie, wskutek czego powstanie bardzo niewiele podobnych utworw. Czy ma to sens, cignem dalej, jeli wemie si pod uwag, jaki zakres obejmoway prawa autorskie w zawieranych pierwotnie umowach, i czy w zwizku z tym zachodzi konieczno ponownego zaatwiania kwestii praw autorskich w wypadku tego rodzaju klipw? Nie wydaje mi si. Aktor za swoj prac w filmie otrzymuje solidne wynagrodzenie. (...) Tote, gdy 30sekundowy fragment jego wystpu zostaje wykorzystany w nowym produkcie, w tym przypadku w retrospektywie czyjej kariery, moim zdaniem danemu aktorowi (...) nie naley si dodatkowa gaa. A jeli nawet, to czy artyci powinni by wynagradzani w taki wanie sposb? Czy nie byoby lepiej, dryem, ustanowi jaki rodzaj patnej ustawowej licencji, ktra pozwalaaby na dowolne przerabianie klipw? Czy to nie jest pozbawione sensu, e twrca wykorzystujcy jaki gotowy materia musi wytropi kadego artyst, aktora, reysera, muzyka, i od kadego uzyska wyran zgod? Czy nie powstawaoby znacznie wicej utworw, jeli prawna strona procesu twrczego byaby bardziej przejrzysta? Nie mam co do tego adnych wtpliwoci. Uwaam, e gdyby istnia rzetelny mechanizm wydawania licencji, dziki ktremu mona by unikn przestojw i zacietrzewienia byych wspmaonkw, gdyby zoenie w cao retrospektywy kariery i zilustrowanie jej rnorodnym materiaem nie byo zadaniem tak mozolnym, realizowano by wiele wicej projektw tego typu. Oczywicie, produkcja wie si z wypat wynagrodzenia dla twrcw, jednak
131
koszty te byyby z gry okrelone. Wszyscy potykaj si wanie o trudnoci z oszacowaniem kosztw, co niesamowicie utrudnia wystartowanie z tego typu produktem. Gdy wiadomo, e potrzebne jest wykorzystanie 100 minut filmu, co wyniesie tyle a tyle, mona zaplanowa budet, znale inwestorw i przygotowa produkcj. Cay proces znacznie si komplikuje, jeli nie mam pojcia, ile stuminutowy materia bdzie kosztowa, a na dodatek, ludzie trzymaj mnie w szachu, chcc wycign wicej pienidzy. Alben pracowa w bardzo duej firmie, ktr wspierali niektrzy spord najbogatszych inwestorw na wiecie. Dawao mu to wadz i dojcia, o jakich przecitny projektant stron internetowych moe tylko pomarzy. Jeli stworzenie retrospektywy zabrao mu rok, ile potrzebowaby kto z mniejszymi zasobami? Jak wiele energii twrczej marnuje si tylko przez niebotyczne koszty wyjaniania kwestii praw autorskich? Koszty, o ktrych tu mowa, s konsekwencj uregulowa prawnych. Przystrjmy si na chwil w konserwatywne pirka i dajmy upust naszemu niezadowoleniu. Pastwo definiuje zakres obowizywania praw autorskich, a wanie od tego zaley koszt ich wynegocjowania. Wystarczy sobie przypomnie koncepcj, wedug ktrej wasno ziemi oznacza zarazem wasno nieba nad ni i wyobrazi sobie pilota, ktry musi negocjowa wykupienie prawa przelotu z Los Angeles do San Francisco. Niektre prawa s anachroniczne i w nowych warunkach po prostu nie maj racji bytu. Zatem, wprawny w tropieniu przerostu pastwowych regulacji konserwatysta powinien przynajmniej przyjrze si tym prawom i zapyta: Czy ma to sens? Tylko kilka razy dostrzegem bysk zrozumienia, gdy tumaczyem, o co tu chodzi. Po raz pierwszy zdarzyo si to na konferencji sdziw federalnych w Kalifornii. Sdziowie ci mieli rozwaa rodzc si dopiero kwesti cyber-prawa. Poproszono mnie o udzia w dyskusji panelowej. Harvey Saferstein, ceniony sdzia z kancelarii w Los Angeles, rozpocz wystpienie od zaprezentowania filmu wideo, ktry wyprodukowa wraz ze swym przyjacielem, Robertem Fairbankiem.
132
wolna kultura wasno
By to rewelacyjny kola filmw ze wszystkich okresw XX wieku, zbudowany na wzr odcinka trwajcego 60 minut. Realizacja bya perfekcyjna, cznie ze stoperem odmierzajcym 60 minut. Sdziowie byli zachwyceni. Gdy znw zapalono wiata, zerknem na wspdyskutanta, Davida Nimmera, ktry w Stanach Zjednoczonych jest jednym z czoowych specjalistw prawa autorskiego, zarwno na gruncie akademickim, jak i praktycznym. Gdy omit wzrokiem 250 rozbawionych sdziw znajdujcych si na sali, na jego twarzy malowao si zdumienie. Przybrawszy zowrogi ton, rozpocz wystpienie od pytania: Czy zdaj sobie pastwo spraw, ile praw federalnych naruszono wanie na tej sali? Rzecz prosta, dwjka obdarzonych wyjtkowym talentem twrcw owego filmu nie posza w lady Albena. Nie spdzili oni roku na wyjanianiu praw autorskich do wykorzystanych fragmentw filmw. Z formalnego punktu widzenia, zamali tym samym prawo. Oczywicie, pomimo obecnoci 250 sdziw i wielu szeryfw, nikt nie zamierza oskara przed sdem ani samych twrcw, ani osb trzecich o popenienie przestpstwa. Jednak Nimmer zwrci uwag na istotn kwesti. Rok przedtem, nim ktokolwiek sysza o Napsterze i dwa lata przedtem, nim inny uczestnik naszego panelu, David Boies, wystpowa w roli obrocy Napstera przed Sdem Apelacyjnym Dziewitego Okrgu, Nimmer prbowa uwiadomi sdziom, e uregulowania prawne nie sprzyjaj wykorzystaniu moliwoci stworzonych przez now technologi. Technologia pozwala na realizacj fantastycznych projektw, a przeszkadzaj temu przepisy prawne. Dziki technologii yjemy w kulturze wytnij i wklej. Kady, kto cho raz przygotowywa prezentacj, dowiadczy niezwykej wolnoci, ktr daje architektura internetu, opierajca si wanie na zasadzie wytnij i wklej. W sekund mona znale niemal kady obraz, a w cigu nastpnej, wczy go do prezentacji. To jednak dopiero pocztek. Dziki internetowi i dostpnym w nim archiwom, muzycy mog czy kombinacje dwikw, ktrych wczeniej nie mona byo sobie nawet wyobrazi, filmowcy mog kompilowa filmy z fragmentw znajdujcych si w komputerach na caym wiecie. Niezwyka
133
szwedzka strona internetowa pozwala na tworzenie zoliwych komentarzy politycznych, poprzez podkadanie muzyki pod portrety politykw. Inna strona, o nazwie Camp Chaos, miksujca klipy typu Flash! z muzyk, staa si rdem wyjtkowo zgryliwej krytyki przemysu pytowego. Dziea te naruszaj jednak prawo. Jeli twrcy chcieliby postpowa zgodnie z przepisami, uniemoliwiaj im to koszty. Energia twrcza osb o rygorystycznym podejciu do kwestii legalnoci pozostaje niewykorzystana, a nawet jeli pomysom zostanie nadany ksztat, utwory, ktre naruszaj czyje prawa autorskie, nie mog by rozpowszechniane. Te przykady podsuwaj rozwizanie: zmieni prawo tak, by mona byo swobodnie budowa na fundamencie, jakim jest nasza kultura, dowolnie dodawa i miksowa. Wprowadzenie zmian nie musi wcale implikowa, e swobodne wykorzystanie dostpnych materiaw bdzie rwnoznaczne z wykorzystaniem bezpatnym. Zamiast tego, system umoliwiaby twrcy wykorzystujcemu gotowy materia zapacenie wynagrodzenia artycie bez pomocy armii prawnikw. Na przykad honorarium nalene wacicielowi praw autorskich niezastrzeonej pracy za tworzenie utworw zalenych wynosi 1 procent zyskw netto, przekazanych do specjalnie ustanowionego depozytu. W myl tej zasady, waciciel praw autorskich otrzymuje pewne honorarium, jednak nie ma wszystkich przywilejw (w tym wypadku prawa do wyznaczenia wysokoci honorarium), chyba e zastrzeg sobie te prawa. Kt mgby przeciwko temu oponowa? I z jakich powodw? Mwimy tu o utworach, ktre nie powstaj obecnie, a ktre mogyby przynosi artystom dodatkowy dochd, jeli powyszy plan zostaby wprowadzony w ycie. Co mogoby budzi protest? W lutym 2003 roku, studio DreamWorks ogosio zawarcie umowy z Mikiem Myersem, genialnym komikiem znanym z Saturday Night Live i filmw o Austinie Powersie. W owiadczeniu stwierdzono, e Myers i DreamWorks zawr nietypowe porozumienie o produkcji filmw. Zgodnie z umow, DreamWorks uzyskaj prawa do istniejcych ju hitw i klasyki filmowej, do dopisania nowej fabuy oraz do doczania,
134
wolna kultura wasno
przy uyciu najnowszej techniki cyfrowej, Myersa i innych aktorw do tyche filmw, tworzc tym samym zupenie nowe dziea. W owiadczeniu okrela si to samplowaniem filmw. Jak wyjania Myers, samplowanie filmw stanowi fascynujcy sposb nadawania istniejcym filmom oryginalnego charakteru i pozwala widzom ujrze stare filmy w nowym wietle. Raperzy od lat przerabiali w podobny sposb utwory muzyczne, a teraz moemy wykorzysta ten pomys przy produkcji filmw. Steven Spielberg zauway, e do przyblienia starych filmw nowej widowni najlepiej nadaje si Mike. Spielberg ma racj. Samplowanie filmw w wykonaniu Myersa z pewnoci da wietne efekty. Nietrudno jednak przeoczy zaskakujc cech owego owiadczenia. Poniewa wikszo naszego dziedzictwa kinematograficznego jest nadal chroniona prawami autorskimi, owiadczenie DreamWorks oznacza tak naprawd, e Mike Myers i tylko Mike Myers ma prawo do samplowania. Oglne prawo do swobodnego budowania na fundamencie archiww filmowych, bdcych czci naszej kultury, prawo, ktre w innych kontekstach przysuguje nam wszystkim, stao si przywilejem zarezerwowanym dla dowcipnych i sawnych, a take dla bogatych. S dwa powody, ktre sprawiaj, e przywilej ten obejmuje jedynie nielicznych. Pierwszy dotyczy wtku z poprzedniego rozdziau i wynika z niejasnoci sformuowania dozwolony uytek. Samplowanie mona, w wikszoci przypadkw, uzna za dozwolony uytek, jednak niewielu twrcw oprze si na tak wtej podstawie. To prowadzi nas do drugiego powodu elitarnoci owego przywileju. Koszty wynegocjowania praw do twrczego przerobienia danego materiau s astronomiczne i stanowi lustrzane odbicie kosztw zwizanych z dozwolonym uytkiem. Zatem, albo trzeba polubi koszty zatrudnienia prawnikw, by bronili prawa do dozwolonego uytku, albo trzeba im zapaci, eby zdobyli wszystkie pozwolenia, dziki czemu nie musimy opiera si na prawie do dozwolonego uytku. W obu wypadkach, proces twrczy idzie w parze z kosztownym wynajmowaniem prawnikw, co stanowi kolejny przywilej (a moe przeklestwo), dostpny jedynie nielicznym.
Rozdzia dziewity: Zbieracze

W kwietniu 1996 roku miliony botw, czyli programw komputerowych przeznaczonych do automatycznego przeszukiwania internetu i kopiowania jego zawartoci, zaczy dziaa w sieci. Strona po stronie boty przegryway informacje dostpne w internecie na niewielki komputer, znajdujcy si w piwnicy domu pooonego w dzielnicy Presidio w San Francisco. Gdy uporay si z caym internetem, rozpoczynay od nowa. Co dwa miesice, programy te kopioway zawarto sieci, by j przechowa. Do padziernika 2001 roku, boty zebray kopie z przeszo piciu lat. Jak ogoszono w Berkeley w Kalifornii, zawierajce je archiwum Internet Archive, zostao udostpnione publicznoci. Uywajc technologii zwanej Maszyn czasu, mona obejrze wszystkie zmiany, jakie zostay dokonane na danej stronie internetowej od 1996 roku, a take dowiedzie si, kiedy je wprowadzono. Specyfik internetu z pewnoci doceniby Orwell. W dystopii opisanej w Roku 1984 stare gazety nieustannie uaktualniano, by obecny obraz wiata, zatwierdzony przez rzd, nie sta w sprzecznoci z dawnymi doniesieniami. Tysice pracownikw dniami i nocami przeredagowywao przeszo, co oznaczao, e nikt nie mg by pewien, czy wanie czytany archiwalny artyku rzeczywicie zosta wydrukowany w dniu publikacji gazety. Z internetem sprawa wyglda podobnie. Wchodzc na stron internetow nie wiesz, czy jej zawarto nie zmienia si. Strona moe wydawa si taka sama, jak poprzednio, ale jej zawarto moe by inna. Internet
136
wolna kultura wasno
jest jak Orwellowska bibilioteka cigle uaktualniana i pozbawiona wiarygodnej pamici. A waciwie byo tak przed stworzeniem Maszyny czasu. Maszyna oraz Internet Archive, dziki ktremu ona dziaa, pozwalaj ledzi zmiany, jakim ulega internet. Mona sprawdzi, co si pamita oraz, co waniejsze, co si zapomniao, a co niektrzy woleliby usun z naszej pamici1. Uznajemy za pewnik, e moemy wrci do przeczytanych niegdy tekstw. Wemy na przykad gazety. Jeli chcemy sprawdzi, jak nasza lokalna gazeta zareagowaa na zamieszki rasowe w Watts w 1965 roku, lub uycie armatek wodnych przez Bulla Connora w 1963 roku, moemy uda si do biblioteki publicznej i przejrze odpowiednie numery. Prawdopodobnie wszystkie wydania zostay zachowane na mikrofilmach. Jeli mamy szczcie, dotrzemy take do wydania na papierze. Tak czy owak, dziki bibliotece moemy swobodnie wrci do przeszoci i przypomnie sobie nie tylko to, co chcemy pamita, ale take przywoa rzeczywist wersj wydarze. Powiada si, e ci, ktrzy zapominaj lekcj historii, s skazani na jej powtrzenie. To nie do koca prawda. Wszyscy zapominamy histori. Najwaniejsze, czy moemy ponownie odkry zapomnian przeszo, a dokadniej, czy obiektywna przeszo zmusi nas do zachowania uczciwoci. Temu celowi su biblioteki, kolekcjonujc i przechowujc zbiory uyteczne dla uczniw, naukowcw, czy staruszkw. Wolne spoeczestwo zakada znajomo historii. Internet stanowi wyjtek od tej reguy. Do czasu powstania Internet Archive nie istniaa moliwo powrotu do przeszoci. Cho kwintesencj internetu jest przemijalno zawartych w nim zbiorw, to w miar jak sie zaczyna odgrywa coraz wiksz rol w ksztatowaniu i reformowaniu spoeczestwa, coraz waniejsze staje si rwnie zachowanie jego historycznych wersji. Wydaje si dziwne, e mamy wiele archiww zawierajcych lokalne gazety z miasteczek na caym wiecie i tylko jedn kopi internetu, t zachowan w Internet Archive.
137
Zaoycielem archiwum jest Brewster Kahle, ktry nim zosta liczcym si przedsibiorc internetowym, odnosi sukcesy jako informatyk. W latach 90. Kahle znudzi si karier przedsibiorcy i postanowi sprbowa swych si na innym polu. Zapocztkowa wic seri projektw, majcych na celu archiwizacj ludzkiej wiedzy. Archiwum internetowe to tylko jedno z przedsiwzi tego Andrew Carnegie internetu. W grudniu 2002 roku archiwum liczyo ju ponad 10 miliardw stron i roso w tempie miliarda stron miesicznie. Maszyna czasu stanowi najwiksze archiwum wiedzy w historii ludzkoci. Pod koniec 2002 roku zawierao ono dwiecie trzydzieci tetrabajtw materiau i byo dziesi razy wiksze od Biblioteki Kongresu USA, a byo to tylko pierwsze z archiww, jakie postanowi zaoy Kahle. Prcz Internet Archive, Kahle zaoy take Television Archive archiwum telewizji. Okazuje si bowiem, i przekaz telewizyjny jest nawet bardziej ulotny od internetowego. Cho telewizja miaa ogromny wpyw na ksztatowanie XX-wiecznej kultury, dzi moemy dotrze jedynie do bardzo niewielkiej czci dawnych przekazw. Kadego wieczoru Uniwersytet Vanderbilta, dziki specjalnemu wyczeniu przewidzianemu w prawie autorskim, rejestruje trzy godziny wiadomoci. Materia ten jest katalogowany i udostpniany naukowcom za niewielk opat. Jednak poza tym wyjtkiem, do wikszoci archiwalnych programw telewizyjnych nie ma dostpu wyjani mi Kahle. Jeli jest si Barbar Walters, to ma si wgld w te archiwa, ale przecitny magistrant? Jak uj to Kahle: Pamitacie, jak Dan Quayle krytykowa Murphy Brown? Pamitacie to surrealistyczne dowiadczenie obserwowania polityka, ktry dyskutuje z fikcyjn postaci telewizyjn? Gdyby jaki student chcia zbada ten przypadek, praktycznie nie miaby szans na dotarcie do oryginalnych rozmw midzy nimi, ani do odcinka programu 60 minut powiconego temu tematowi. (...) Te materiay s waciwie nieosigalne (...).
138
wolna kultura wasno
Dlaczego tak si dzieje? Dlaczego cz naszej kultury, utrwalona w gazetach, jest zawsze dostpna, natomiast do czci zarejestrowanej na tamie wideo nie mamy dostpu? Jak doszo do tego, e w naszej rzeczywistoci badacze wpywu mediw na XIX-wieczne Stany Zjednoczone maj atwiejsze ycie, ni uczeni, ktrzy prbuj zrozumie wpyw mediw na spoeczestwo amerykaskie w XX wieku? Po czci, za ten stan jest odpowiedzialne prawo. Wczesne amerykaskie prawo autorskie stanowio, e waciciele tych praw s zobowizani do przekazania egzemplarzy swych utworw do bibliotek. Chodzio tu zarwno o rozpowszechnianie wiedzy, jak i o upewnienie si, e gdy prawa autorskie wygasn, egzemplarze utworw bd dostpne dla innych i bdzie je mona kopiowa. Reguy te dotyczyy take filmw. Jednak w 1915 roku Biblioteka Kongresu USA zacza traktowa filmy wyjtkowo. Mogy one by chronione prawem autorskim, pod warunkiem, e przekazano kopi filmu do depozytu. Pozwolono jednak twrcom wypoycza kopi z depozytu na czas nieokrelony i bez adnych opat. Tylko w 1915 roku zdeponowano, a nastpnie z powrotem wypoyczono co najmniej 5 475 filmw. Tak wic, gdy prawa autorskie do filmw wygasy, biblioteka nie dysponowaa adnymi kopiami, a jeli jakie kopie w ogle si zachoway, to wycznie w archiwach wytwrni filmowej2. Wikszo z powyszych uwag odnosi si take do telewizji. Poniewa przekazu telewizyjnego nie mona byo rejestrowa, a tym samym nie istniao zagroenie kradzie, prawa autorskie pocztkowo go nie obejmoway. Jednak w miar rozwoju technologii nagrywania, nadawcy zaczli coraz bardziej polega na prawie autorskim, ktre wymagao wykonania kopii kadego przekazu, by utwr podlega ochronie. Jednak kopie te przechowywali sami nadawcy, a adna biblioteka nie moga si o nie ubiega. Rwnie rzd nie domaga si obowizkowej kopii. Ten skadnik amerykaskiej kultury jest dla potencjalnych zainteresowanych niedostpny. Kahle zamierza zmieni ten stan rzeczy. Przed 11 wrzenia 2001 roku zacz wraz ze swymi ludmi nagrywa programy telewizyjne z wybranych
139
dwudziestu stacji telewizyjnych z rnych krajw. 11 padziernika 2001 roku, Kahle i dziesitki innych zapalecw nieodpatnie udostpnili w internecie materia nadany w cigu tygodnia bezporednio po 11 wrzenia przez owe dwadziecia stacji telewizyjnych z rnych zaktkw wiata. Dziki temu kady mg sam przekona si, jak stacje na caym wiecie relacjonoway wydarzenia tego wyjtkowego dnia. Kahle postanowi wykorzysta podobny pomys do filmw. Nawiza wspprac z Rickiem Prelingerem, wacicielem archiwum, zawierajcego prawie 45 tysicy filmw ulotnych, czyli zrealizowanych poza Hollywood i nie chronionych prawami autorskimi. Tak powstao Movie Archive (Archiwum filmowe). Za zgod Prelingera, Kahle powieli w systemie cyfrowym 1300 filmw i zamieci je w internecie, skd mona je bezpatnie kopiowa. Dziaalno Prelingera ma charakter komercyjny, jego firma sprzedaje kopie filmw jako ujcia filmowe (stock footage). Okazao si jednak, e gdy udostpni spor cz swych zbiorw nieodpatnie, sprzeda uj filmowych znaczco wzrosa. Znalezienie potrzebnego materiau nie nastrczao ju adnych trudnoci. Cz uytkownikw cigaa bezpatne filmy, by wykorzysta je we wasnych utworach, inni natomiast kupowali kopie, ktre suyy im do tworzenia nowych filmw. W obu przypadkach archiwum pozwalao na dostp do tego jake wanego skadnika naszej kultury. Chcecie zobaczy Padnij! Kryj si! (Duck and Cover), intruktaowy film dla dzieci na wypadek ataku nuklearnego? Wejdcie na stron archive.org, skd w cigu kilku minut cigniecie go za darmo. I tym razem Kahlemu zawdziczamy dostp do elementw naszej kultury, ktre bez niego byyby waciwie nieosigalne. Filmy to kolejny z filarw XX-wiecznej kultury, ktry bezpowrotnie utracilimy. Prawo nie nakazuje nikomu przechowywania kopii filmw, ani deponowania ich w jakimkolwiek archiwum. Nie wiadomo zatem, gdzie ich szuka. Kwesti kluczow jest tu dostpno, nie opaty. Kahle chce umoliwi darmowy dostp do tych materiaw, ale take uatwi ich sprzeda. Chodzi mu o wprowadzenie zasad konkurencji w udostpnianiu tej dziedziny
140
wolna kultura wasno
naszej kultury, jednak nie w czasie rynkowego ywota utworu, a podczas drugiego ycia, ktre dane jest kadej wasnoci twrczej zaistnienia w sferze pozarynkowej. Trzeba sprecyzowa ide, ktra si za tym kryje. Kada wasno twrcza przechodzi przez kilka faz ycia. W pierwszej fazie, jeli twrca ma szczcie, tre utworu zostaje sprzedana, a on odnosi rynkowy sukces. Taka sytuacja nie zdarza si czsto, ale jednak. ywot utworu na rynku ma istotne znaczenie dla treci utworu. Zdaniem wielu, gdyby nie istnia rynek, bylibymy znacznie mniej twrczy. Zgodnie z nasz tradycj, kiedy dobiegnie koca rynkowe ycie wasnoci twrczej, ma ona przed sob drugi etap ycia. Gazeta codziennie przynosi wiadomoci Amerykanom na prg. Ju nastpnego dnia uywa si jej do zawijania ryb, wypeniania pude z delikatnymi podarunkami, albo tworzenia archiwum wiedzy o naszej historii. W tym drugim yciu, tre utworu moe nadal informowa, nawet jeli te informacje nie s ju obiektem operacji kupna-sprzeday. Te uwagi odnosiy si zawsze rwnie do ksiek. Nakad ksiki wyczerpuje si niezwykle szybko (obecnie rednio w cigu roku3). Po wyczerpaniu nakadu, ksik mona sprzeda w antykwariacie bez dodatkowego wynagradzania waciciela praw autorskich, lub przechowywa w bibliotece, gdzie czyta si j bez jakichkolwiek opat. Antykwariaty i biblioteki stanowi wic drugie ycie ksiki. Ma ono wielkie znaczenie dla rozpowszechniania i trwaoci kultury. Jednak coraz czciej oczekiwania dotyczce dugotrwaego drugiego ycia wasnoci twrczej w odniesieniu do najwaniejszych obszarw popularnej kultury XX i XXI wieku okazuj si niesuszne. Telewizja, filmy, muzyka, radio i internet nie maj gwarancji drugiego ycia. To tak, jakbymy biblioteki zastpili wielkimi ksigarniami Barnesa & Noblea. Dostpne znaczy w tej kulturze dobrze prosperujce na wskim rynku. Kultura, ktra si nie sprzedaje, zanika. Przez wiksz cz XX wieku za ten stan rzeczy bya odpowiedzialna gospodarka. Niebotyczne ceny analogowych kopii sprawiay, e zebranie
141
i udostpnienie wszystkich programw telewizyjnych, filmw i utworw muzycznych byoby niesychanie kosztowne. Cho, teoretycznie rzecz biorc, Brewster Kahle nie mgby skopiowa caej kultury z powodw prawnych, to prawdziw przeszkod stanowiy prawa ekonomii. To rynek sprawi, e zachowanie tej ulotnej kultury byo praktycznie niemoliwe; prawo miao w praktyce niewielkie znaczenie. Za najwaniejsz cech rewolucji cyfrowej naley uzna fakt, e po raz pierwszy od czasw Biblioteki Aleksandryjskiej moemy sobie wyobrazi stworzenie archiww zawierajcych wszystkie wytworzone lub upowszechnione twory kultury. Technologia pozwala na stworzenie archiwum wszystkich opublikowanych ksiek, a take, z czasem, wszystkich filmw i nagra radiowych oraz muzyki. Skala owego potencjalnego archiwum jest niewyobraalna. Dawni Brewsterowie Kahle marzyli o podobnym projekcie, a my, po raz pierwszy w historii, mamy sposobno go zrealizowa. Jak ujmuje to Kahle: Wydaje si, e do tej pory nagrano okoo 2 do 3 milionw utworw muzycznych. W XX wieku w kinach pokazano okoo 100 tysicy filmw, (...) a rozprowadzono 1 do 2 milionw. Liczb opublikowanych tytuw ksiek mona szacowa na 26 milionw. Cay ten materia zmieciby si na komputerach ustawionych w jednym pokoju, co oznacza, e na jego przechowywanie mogaby sobie pozwoli nawet niewielka firma. Znajdujemy si w przeomowym momencie naszej historii. Celem jest teraz powszechna dostpno. Perspektywy zmian w naszym yciu s (...) szalenie ekscytujce. Ludzko byaby dumna z takiego osignicia, ktre mona by porwna do utworzenia Biblioteki Aleksandryjskiej, ldowania czowieka na Ksiycu, lub wynalezienia maszyny drukarskiej. Kahle nie jest jedynym bibliotekarzem. Internet Archive nie jest jedynym zbiorem stron internetowych. Jednak to przykad Kahlego i jego Archiwum pokazuj, jak moe wyglda przyszo bibliotek i archiww.
142
wolna kultura wasno
Nie wiem, kiedy rynkowe ycie wasnoci twrczej koczy si, ale kiedy si koczy, a gdy to wreszcie nastpi, Kahle i jego archiwum poka nam wiat, w ktrym dostp do wiedzy i kultury jest nieograniczony. Niektrzy bd czerpa z tej skarbnicy, by j lepiej zrozumie, inni, by j skrytykowa, a jeszcze inni, jak Walt Disney, by odtworzy przeszo dla przyszoci. Nowe technologie daj szans, ktrej dawniej nie moglimy sobie nawet wyobrazi daj naszej przeszoci przyszo. Technologia sztuki cyfrowej moe znw zici marzenie o Bibliotece Aleksandryjskiej. Technologowie usunli zatem ekonomiczne przeszkody stworzenia takiego archiwum. Pozostaj jednak koszty, wynikajce z przepisw prawa. Cho bardzo pragnlibymy nazywa te zbiory archiwami, czy myle o nich ciepo, jako o bibliotece, treci przechowywane w tej cyfrowej przestrzeni stanowi take czyj wasno, a prawo wasnoci ogranicza swobody, z ktrych Kahle i jemu podobni chcieliby korzysta.
Rozdzia dziesity: Wasno

Jack Valenti jest prezesem Motion Picture Association of America (MPAA) od 1966 roku. Po raz pierwszy przyby do Waszyngtonu razem z administracj Lyndona Johnsona i to dosownie. Na synnym zdjciu Johnsona, zaprzysiganego na pokadzie Air Force One po zabjstwie prezydenta Kennedyego, w tle wida Valentiego. W czasie blisko 40 lat na stanowisku przewodniczcego MPAA, Valenti uzyska pozycj prawdopodobnie najbardziej prominentnego i skutecznego lobbysty w Waszyngtonie. MPAA stanowi amerykask ga Motion Picture Association. Zostaa utworzona w 1922 roku jako stowarzyszenie handlowe, ktrego celem bya obrona amerykaskich filmw przed rosnc w kraju krytyk. Organizacja reprezentuje obecnie nie tylko twrcw filmowych, lecz rwnie producentw i dystrybutorw rozrywki dla przemysu telewizyjnego, przemysu wideo i telewizji kablowej. W skad jej zarzdu wchodz czonkowie zarzdw i prezesi siedmiu najwikszych producentw i dystrybutorw filmw i programw telewizyjnych w Stanach Zjednoczonych: Walt Disney, Sony Pictures Entertainment, MGM, Paramount Pictures, Twentieth Century Fox, Universal Studios oraz Warner Brothers. Valenti jest dopiero trzecim prezesem MPAA. aden prezes przed nim nie mia takiego wpywu ani na t organizacj, ani na Waszyngton. Jak przystao na Teksaczyka, Valenti do perfekcji opanowa najwaniejsz umiejtno polityczn Poudniowca umie wyglda na powolnego prostaka, podczas gdy za t fasad kryje si szybki jak byskawica
144
wolna kultura wasno
intelekt. Do dzi Valenti odgrywa prostego, skromnego czowieka. Ale ten absolwent programu studiw MBA na Uniwersytecie Harvarda i autor 4 ksiek, ktry ukoczy szko redni w wieku 15 lat i ma za sob ponad 50 lotw bojowych podczas II wojny wiatowej, nie jest adnym panem Smithem. Gdy Valenti dotar do Waszyngtonu, podbi to miasto w icie waszyngtoski sposb. W obronie artystycznej swobody i wolnoci sowa, na ktrych polega nasza kultura, MPAA zrobia wiele dobrego. W tworzeniu swojego systemu oceny treci prawdopodobnie unikna wielu szkd, ktre mona byo wyrzdzi regulujc wolno sowa. Ale jest jeszcze jeden aspekt misji tej organizacji, ktry jest i najbardziej radykalny, i najwaniejszy. Jest nim wysiek, typowy dla kadego dziaania Valentiego, aby przedefiniowa znaczenie wasnoci twrczej. W 1982 roku zeznanie Valentiego przed Kongresem oddao idealnie t strategi: Nie zwaajc na przedstawione przydugie argumenty, nie zwaajc na wzajemne oskarenia, nie zwaajc na wrzaski i pokrzykiwania, rozsdni mczyni i rozsdne kobiety bd wraca do fundamentalnej kwestii, podstawowego tematu, ktry napdza ca t debat: Waciciele wasnoci twrczej musz otrzyma takie same prawa i ochron, ktre przynale wacicielom kadej innej wasnoci w tym kraju. To jest ta kwestia. To jest to pytanie. A to jest ta mwnica, na ktrej cae to przesuchanie i przysze debaty musz si skoczy1. Strategia tej retoryki, jak strategia niemal kadej retoryki Valentiego, jest tak prosta, e a genialna. Podstawowy temat, do ktrego wrc rozsdni mczyni i rozsdne kobiety to: Waciciele wasnoci twrczej musz otrzyma takie same prawa i ochron, ktre przynale wacicielom kadej innej wasnoci w tym kraju. Valenti mg jeszcze doda: Nie ma obywateli drugiej klasy. Nie powinno by wacicieli drugiej klasy.
145
Takie twierdzenie ma silny adunek intuicyjnej oczywistoci. Zostao sformuowane z tak jasnoci, aby idea ta staa si co najmniej tak oczywista, jak to, e prezydenta wybieramy w wyborach. Ale w rzeczywistoci, w tej debacie nikt liczcy si nie przedstawi skrajniejszego twierdzenia ni Valenti. Jack Valenti, jakkolwiek sodki i byskotliwy, jest by moe czoowym ekstremist kraju, gdy mamy do czynienia z istot i zakresem wasnoci twrczej. Jego pogldy nie maj zasadnego zwizku z nasz rzeczywist tradycj prawn, nawet jeeli subtelne dziaanie jego teksaskiego czaru z wolna przedefiniowao t tradycj, przynajmniej w Waszyngtonie. Podczas gdy wasno twrcza jest bez wtpienia wasnoci w cisym rozumieniu obkutych prawnikw2, nigdy nie byo tak, ani tak by nie powinno, aby waciciele wasnoci twrczej otrzymali takie same prawa i ochron, ktre przynale wacicielom kadej innej wasnoci w tym kraju. W rzeczy samej, gdyby wacicielom wasnoci twrczej przyzna takie same prawa, jak wacicielom kadej innej wasnoci, spowodowaoby to radykaln i niepodan, zmian w naszej tradycji. Valenti o tym wie. Ale przemawia w imieniu brany, ktrej nie obchodzi nasza tradycja i wartoci przez ni reprezentowane. Przemawia w imieniu brany, ktra walczy o powrt do tradycji, ktr Brytyjczycy obalili w 1710 roku. W wiecie, ktry powstaby po zmianach Valentiego, nieliczni moni sprawowaliby siln kontrol nad rozwojem naszej kultury. Mam w tym rozdziale dwa cele. Pierwszym jest przekonanie Czytelnika, e historycznie twierdzenie Valentiego jest cakowicie bdne. Drugim, e odrzucenie naszej historii byoby dla nas straszn pomyk. Zawsze traktowalimy prawa do wasnoci twrczej inaczej ni prawa przynalene wacicielom innej wasnoci. Nigdy nie byy takie same. I nigdy nie powinny by takie same, poniewa, jakkolwiek sprzeczne z intuicj moe si to wydawa, gdyby byy takie same, zasadniczo osabioby to moliwo tworzenia przez nowych twrcw. Kreatywno zaley od sprawowania przez wacicieli utworw kontroli mniejszej ni doskonaa.
146
wolna kultura wasno
Organizacje takie jak MPAA, w ktrej zarzdzie zasiadaj najpotniejsi ze starej gwardii, niezalenie od prezentowanej retoryki, nie s zainteresowane zmianami. Nie s tym zainteresowane ani organizacje, ani poszczeglne osoby. (Moecie spyta mnie na przykad o posad profesora.) Ale to, co jest dobre dla MPAA, niekoniecznie jest dobre dla Ameryki. Spoeczestwo, ktre broni ideaw wolnej kultury musi zachowa wanie tak moliwo, aby nowa twrczo moga zagrozi starej. Aby cho w przyblieniu dostrzec, e w rozumowaniu Valentiego jest co nie tak, wystarczy spojrze na konstytucj Stanw Zjednoczonych. Twrcy naszej konstytucji kochali wasno. Tak mocno kochali wasno, e umiecili w konstytucji wany wymg. Jeeli wadze publiczne zabior twoj wasno wywaszcz twj dom lub wezm kawaek ziemi z twojego gospodarstwa s zobowizane, na mocy Takings Clause (klauzuli zaboru) z V poprawki do wypacenia stosownego odszkodowania. Konstytucja w ten sposb gwarantuje, e wasno jest w pewnym sensie wita. Nie moe by nigdy zabrana wacicielowi, chyba e wadze za ten przywilej zapac. Jednak dokadnie ta sama konstytucja inaczej traktuje to, co Valenti nazywa wasnoci twrcz. W przepisach dajcych Kongresowi kompetencje do ustanowienia wasnoci twrczej, konstytucja wymaga, aby po ograniczonym okresie, Kongres odebra prawa, ktre nada oraz eby uwolni wasno twrcz do domeny publicznej. Jednake, gdy Kongres tego dokona, gdy upyw okresu obowizywania prawa autorskiego zabiera twoje prawa autorskie i przenosi je do domeny publicznej, nie ma obowizku zapaty stosownego odszkodowania za ten zabr. Przeciwnie, ta sama konstytucja, ktra wymaga odszkodowania za twoj ziemi stanowi, e tracisz swoj wasno twrcz bez jakiegokolwiek odszkodowania. Na pierwszy rzut oka wida, e konstytucja stanowi, e tym dwm formom wasnoci nie przyznaje si takich samych praw. Maj by wyranie traktowane inaczej. Gdy Valenti przekonuje, e waciciele wasnoci twrczej powinni otrzyma takie same prawa, jak waciciele
147
kadej innej wasnoci, nie prosi jedynie o zmian naszej tradycji. W rzeczywistoci przekonuje do zmiany naszej konstytucji. Przekonywanie do zmiany naszej konstytucji nie musi by bdem. W naszej pierwotnej konstytucji wiele przepisw byo po prostu zych. Konstytucja z 1789 roku chronia niewolnictwo; senatorowie byli wyznaczani, a nie wybierani; pozostawiaa moliwo doprowadzenia w kolegium elektorw do remisu midzy prezydentem i jego wasnym wiceprezydentem (co stao si w 1800 roku). Twrcy konstytucji byli bez wtpienia niezwykli, ale mog by pierwszym, ktry przyzna, e popenili wiele bdw. Od tego czasu naprawilimy niektre z nich. Jednak niewtpliwie mog znale si jeszcze inne, ktre rwnie powinny by naprawione. Moje rozumowanie nie polega wic na tym, e skoro zrobi to Jefferson, my te powinnimy. Moje rozumowanie polega na tym, e poniewa Jefferson to zrobi, my powinnimy przynajmniej sprbowa zrozumie dlaczego. Dlaczego twrcy konstytucji, bdc sami fanatycznymi ordownikami wasnoci, odrzucili twierdzenie, e wasnoci twrczej przynalene s te same prawa, co wszystkim pozostaym rodzajom wasnoci? Dlaczego wymagali, eby dla wasnoci twrczej istniaa domena publiczna? Aby odpowiedzie na to pytanie, musimy spojrze z perspektywy historycznej na prawa wasnoci twrczej i na kontrol, ktra z nich wynikaa. Gdy jasno zrozumiemy, jak rnie byy one definiowane, uzyskamy lepsz perspektyw, aby zada kluczowe dla obecnej sytuacji pytanie: nie czy wasno twrcza powinna by chroniona, ale jak. Nie czy bdziemy egzekwowa uprawnienia, ktre prawo daje wacicielom wasnoci twrczej, ale co powinno stanowi szczegln mieszank tych uprawnie. Nie, czy powinno si paci artystom, ale czy instytucje utworzone w celu dbania o to, by artystom pacono, musz rwnie kontrolowa, jak rozwija si kultura. Do odpowiedzi na te pytania jest nam potrzebny oglniejszy sposb opisu ochrony wasnoci. Dokadniej, potrzebny nam sposb oglniejszy ni zapewniany przez przyciasny jzyk prawa. W Code and Other Laws
148
wolna kultura wasno
of Cyberspace, po to, by uzyska oglniejsze spojrzenie, wykorzystaem prosty model. Dla kadego konkretnego uprawnienia lub przepisu, model ten stawia pytanie: jak cztery rne elementy regulacji oddziauj midzy sob, aby wzmocni albo osabi okrelone uprawnienie lub przepis. Przedstawiem to w formie rysunku:
Na rodku rysunku znajduje si ustalony punkt: jednostka lub grupa, ktra jest adresatem przepisu lub uprawnionym podmiotem. (W kadym kolejnym przypadku moemy opisa to albo jako przepis, albo jako uprawnienie. Dla uproszczenia, bd mwi jedynie o przepisach.) Owale reprezentuj cztery sposoby, w jakie jednostka lub grupa mog by poddane regulacji ich uprawnienia zostan ograniczone, albo przeciwnie, zwikszone. Prawo jest najbardziej oczywistym ograniczeniem (przynajmniej dla prawnikw). Ogranicza przez zagroenie kar po fakcie, jeeli ustanowione wczeniej przepisy zostan naruszone. Czyli, jeeli macie zamiar umylnie naruszy prawa autorskie Madonny kopiujc piosenk z jej najnowszej pyty i umieszczajc j w sieci, moecie zosta ukarani grzywn w wysokoci 150 tysicy dolarw. Grzywna jest kar ex post za naruszenie przepisu ex ante. Nakada j pastwo. Normy postpowania s innym rodzajem ograniczenia. One rwnie karz jednostk za naruszenie przepisu. Jednak kara, wynikajca z normy jest nakadana przez wsplnot, a nie (lub nie tylko) przez pastwo.
149
Moe nie by prawa przeciwko pluciu, ale nie znaczy to, e nie zostaniecie ukarani, jeli bdziecie plu stojc w kolejce do kina. Kara moe nie bdzie surowa, cho zaley to od wsplnoty, ale moe bez trudu okaza si surowsza ni wiele kar nakadanych przez pastwo. Wyznacznikiem rnicy nie jest dotkliwo kary, ale rdo jej egzekwowania. Rynek jest trzecim rodzajem ograniczenia. Jego rola ograniczajca wynika z warunkw: moesz robi X, jeeli zapacisz Y; dostaniesz M, jeeli zrobisz N. Te ograniczenia nie s oczywicie niezalene od prawa czy norm to prawo rzeczowe okrela, co moe zosta kupione, aby byo to zgodne z prawem; to normy mwi o tym, co moe zosta odpowiednio sprzedane. Ale majc zestaw norm i podstaw w postaci prawa rzeczowego i prawa zobowiza, rynek nakada rwnoczesne ograniczenie na moliwo zachowania si jednostki lub grupy. Wreszcie, i na razie by moe brzmi to najbardziej tajemniczo, architektura fizyczny wiat, tak jak go postrzegamy jest ograniczeniem naszego zachowania. Zerwany most moe ograniczy moliwo przejcia na drugi brzeg rzeki. Tory kolejowe mog ograniczy moliwo integracji ycia spoecznego wsplnoty. Podobnie jak rynek, architektura nie powoduje ograniczenia przez kary ex post. Zamiast tego, znw tak jak rynek, architektura powoduje ograniczenia poprzez rwnoczesne warunki. Warunki te nie s nakadane przez sdy egzekwujce umowy, ani przez policj karzc za kradzie, ale z natury, przez architektur. Jeeli 300-kilogramowy gaz blokuje przejcie, to takie ograniczenie wynika z prawa grawitacji. Jeeli midzy tob a lotem do Nowego Jorku stoi bilet lotniczy za 500 dolarw, to takie ograniczenie egzekwuje rynek. Pierwszy wniosek dotyczcy tych czterech rodzajw regulacji jest wic prosty: oddziauj one na siebie. Ograniczenia wynikajce z jednego mog zosta wzmocnione przez drugi. Albo ograniczenia wynikajce z jednego mog zosta przez drugi zniesione. Drugi wniosek sam si nasuwa: jeli chcemy zrozumie rzeczywist wolno wykonania okrelonej czynnoci, ktr kady dysponuje w danym
150
wolna kultura wasno
momencie, musimy rozway jak te cztery rodzaje regulacji na siebie oddziauj. Niezalenie od tego, czy s inne ograniczenia (a mog by; moje stanowisko nie ma by caociowe), te nale do najwaniejszych, a kady, kto reguluje (niezalenie od tego czy kontroluje, czy zezwala) musi rozway w szczeglnoci, jak owe cztery regulacje oddziauj na siebie. I tak na przykad, rozwamy wolno prowadzenia samochodu z du prdkoci. Ta wolno jest czciowo ograniczona przez prawo: ograniczenia prdkoci mwice jak szybko mona jedzi w okrelonych miejscach w okrelonym czasie. Jest te czciowo ograniczona przez architektur: na przykad progi spowalniajce powoduj, e wikszo rozsdnych kierowcw zwalnia; inny przykad regulatory prdkoci w autobusach ustalaj najwysz prdko, z jak kierowca moe jecha. Wolno ta jest czciowo ograniczona przez rynek: zuycie paliwa wzrasta ze wzrostem prdkoci, wic cena benzyny porednio ogranicza prdko. I wreszcie, normy wsplnoty mog, ale nie musz ogranicza wolnoci szybkiej jazdy. Jeli przejedziesz obok szkoy we wasnej okolicy z prdkoci 80 km/godz., prawdopodobnie ukarz ci ssiedzi. Ta sama norma nie byaby ju tak skuteczna w innym miecie albo w nocy. Ostatni wniosek, wynikajcy z tego prostego modelu powinien by rwnie w miar jasny: podczas gdy te cztery sposoby regulacji s analitycznie niezalene, prawo odgrywa specjaln rol we wpywaniu na pozostae trzy3. Innymi sowy, prawo dziaa niekiedy zwikszajc albo zmniejszajc ograniczenie wynikajce z okrelonego elementu. Prawo moe by wic wykorzystane do podniesienia podatkw na benzyn, aby zachci do wolniejszej jazdy. Prawo moe zosta wykorzystane do zwikszenia liczby progw spowalniajcych, aby utrudni szybk jazd. Prawo moe zosta take wykorzystane do opacenia ogosze pitnujcych lekkomyln jazd. Albo prawo moe zosta wykorzystane do wymagania wikszej surowoci od innego prawa: na przykad wymg federalny, aby stany zwikszyy ograniczenie prdkoci tak, aby obniy atrakcyjno szybkiego jedenia.
151
Te ograniczenia mog zatem zmienia, i same mog by zmienione. Aby zrozumie skuteczn ochron wolnoci lub ochron wasnoci w dowolnym momencie, musimy przeledzi te zmiany w czasie. Ograniczenie wynikajce z jednego rodzaju regulacji moe zosta usunite przez inne. Wolno nadana przez okrelony sposb regulacji moe zosta wyparta przez inny4.
Dlaczego Hollywood ma racj

Z tego modelu w sposb najbardziej oczywisty wynika, dlaczego albo raczej w jaki sposb Hollywood ma racj. Wojownicy prawa autorskiego toczyli batalie w Kongresie i sdach, eby go broni. Poniszy model pozwala zrozumie, dlaczego takie podchody maj sens. Zamy, e jest to obraz regulacji prawa autorskiego przed pojawieniem si internetu:
152
wolna kultura wasno
Prawo, normy, rynek i architektura s w rwnowadze. Prawo ogranicza moliwo kopiowania utworw i dzielenia si nimi, nakadajc kary na kopiujcych i dzielcych si. Rozwj technologii powoduje, e kary te s coraz bardziej dotkliwe. W efekcie kopiowanie i dzielenie si jest trudne (architektura) i jest to drogie (rynek). Wreszcie, kary te s agodzone przez znane nam wszystkim normy na przykad kopiowanie przez dzieci kaset od innych dzieci. Takie sposoby korzystania z utworu mog czsto stanowi naruszenie prawa. Jednak normy naszego spoeczestwa (przynajmniej sprzed internetu) nie wi adnych konsekwencji z takim naruszeniem. Pojawia si internet, albo dokadniej takie technologie jak MP3 i sieci p2p. Ograniczenie przez architektur gwatownie si zmienia, podobnie jak ograniczenie przez rynek. A gdy zarwno architektura, jak i rynek agodz regulacj prawa autorskiego, wkraczaj normy. Szczliwa rwnowaga (przynajmniej dla wojownikw) ycia przed internetem staje si waciwie stanem anarchii po pojawieniu si internetu. Czyli staje si istot i uzasadnieniem dla reakcji wojownikw. Technologia si zmienia, mwi wojownicy, a skutkiem tej zmiany, ujtej w ramy rynku i norm, jest utrata rwnowagi w ochronie uprawnie wacicieli praw autorskich. To jest Irak po upadku Saddama, ale w tym przypadku adna wadza nie legitymizuje nastpujcej potem grabiey.
153
Ani ta analiza, ani jej wnioski nie s dla wojownikw nowoci. Przeciwnie, w Biaej ksidze przygotowanej w 1995 roku przez departament handlu (jeden z najbardziej ulegych wpywom wojownikw prawa autorskiego), takie poczenie elementw regulacji zostao ju okrelone, a strategia reakcji zostaa ju zaplanowana. W odpowiedzi na zmiany, ktre spowodowa internet, Biaa ksiga przekonuje, e (1) Kongres powinien wzmocni prawo wasnoci intelektualnej, (2) przedsibiorstwa powinny wprowadzi innowacyjne techniki marketingowe, (3) technologie powinny wzmocni denie do opracowania kodu chronicego materiay objte prawem autorskim, (4) nauczyciele powinni uczy dzieci lepiej chroni prawa autorskie. Ta czona strategia jest tym, czego potrzebuje prawo autorskie jeeli ma zachowa szczegln rwnowag, ktra istniaa przed zmianami wywoanymi przez internet. Mona si spodziewa, e do jej zastosowania dy bdzie te przemys medialny. Taka postawa jest tak amerykaska jak szarlotka uwaa swoje szczliwe ycie za uprawnienie i oczekiwa od prawa jego ochrony, gdy pojawia si co, co je zmieni. Waciciele domw, yjcy na terenach zalewowych nie wahaj si da od wadz ich odbudowania (i odbudowywania po raz kolejny), gdy powd (architektura) zaleje ich wasno (prawo). Rolnicy nie wahaj si da od wadz pomocy finansowej, gdy wirus (architektura) zniszczy ich plony. Zwizki zawodowe nie wahaj si da od wadz ratunku, gdy import (rynek) doprowadza do upadku amerykaski przemys stalowy. W ten sposb nie ma nic zego ani zaskakujcego w kampanii przemysu medialnego, e chroni si on przed szkodliwymi skutkami innowacji. A ja jestem ostatni osob, ktra stwierdziaby, e zmieniajca si technologia internetu nie wywara gbokiego wpywu na sposb prowadzenia dziaalnoci przez przemys medialny lub jak opisuje to John Seely Brown na jego architektur przychodw. To, e okrelony interes domaga si wsparcia ze strony wadz nie oznacza, e takie wsparcie powinno zosta udzielone. Z tego, e technologia pogorszya okrelony sposb prowadzenia dziaalnoci, nie wynika, e wadza powinna interweniowa, eby wspiera stary sposb prowadzenia
154
wolna kultura wasno
dziaalnoci. Kodak, na przykad, straci prawdopodobnie co najmniej 20 procent rynku tradycyjnych filmw fotograficznych na rzecz rozwijajcych si technologii cyfrowych5. Czy ktokolwiek sdzi, e wadze powinny zakaza uywania aparatw cyfrowych, eby wspiera Kodaka? Autostrady obniyy zyskowno przewozw towarw kolej. Czy ktokolwiek myli, e powinnimy zabroni uywania ciarwek, eby chroni kolej? I przykad bliszy tematowi niniejszej ksiki pilot do telewizora znacznie zmniejszy przyciganie reklam telewizyjnych (gdy w telewizji pojawia si nudna reklama, dziki pilotowi atwiej jest serfowa po kanaach) i moliwe, e zmniejszyo to telewizyjny rynek reklam. Ale czy ktokolwiek wierzy, e powinnimy regulowa uywanie pilotw, eby wzmocni rynek reklamy telewizyjnej? (Moe ograniczajc ich dziaanie do jednej zmiany na sekund, albo do dziesiciu kanaw na godzin?) Oczywista odpowied na te retoryczne pytania brzmi nie. W wolnym spoeczestwie, z wolnym rynkiem, na ktrym panuje swoboda przedsibiorczoci i wolny handel, rol wadzy nie jest wspieranie jednych rodzajw dziaalnoci ze szkod dla innych. Jej rol nie jest wybieranie zwycizcw i ochrona ich przed strat. Jeeli wadza robiaby tak z zasady, nigdy nie byoby adnego postpu. Prezes Microsoftu Bill Gates napisa w 1991 roku, w notatce krytykujcej patenty na oprogramowanie: przedsibiorstwa o ugruntowanej pozycji maj interes w tym, eby wyczy przyszych konkurentw6. I odwrotnie ni debiutujce przedsibiorstwa o ugruntowanej pozycji, maj ku temu rodki. (Wystarczy wspomnie RCA i radio FM). wiat, w ktrym konkurenci z nowymi pomysami musz walczy nie tylko o rynek, ale rwnie o przychylno wadz, jest wiatem, w ktrym konkurenci z nowymi pomysami nie odnios sukcesu. Jest to wiat zastoju i zagszczajcej si stagnacji. To jest Zwizek Radziecki epoki Breniewa. Zatem, gdy mona zrozumie, e brane zagroone przez nowe technologie, zmieniajce sposb prowadzenia dziaalnoci, szukaj ochrony ze strony wadz, szczeglnym obowizkiem rzdw jest stworzenie takich warunkw, eby ochrona nie bya przeszkod dla postpu. Obowizkiem rzdw jest dbanie o to, eby zmiany wprowadzane
155
w odpowiedzi na proby poszkodowanych przez zmieniajc si technologi, zapewniay motywacj do innowacji i moliwoci rozwoju. W kontekcie prawa regulujcego wolno sowa ktre obejmuje oczywicie prawo autorskie ten obowizek jest jeszcze wyraniejszy. Gdy brana narzekajca na zmieniajce si technologie prosi Kongres o reakcj w sposb zagraajcy wolnoci sowa lub swobodzie tworzenia, waciwe wadze powinny reagowa szczeglnie rozwanie. Dla wadzy zawsze zym interesem bdzie zaangaowanie si w regulacj rynku wypowiedzi. Ryzyko i zagroenia, wynikajce z takiej gry, stanowi gwny powd napisania przez twrcw naszej konstytucji I poprawki: Kongres nie moe stanowi ustaw (...) ograniczajcych wolno sowa. Jeli wic prosi si Kongres o uchwalenie praw podwaajcych wolno sowa, powinien on spyta ostronie czy taka regulacja jest uzasadniona. Moje rozumowanie nie ma jednake w tym momencie nic wsplnego z pytaniem, czy zmiany do ktrych d wojownicy prawa autorskiego s uzasadnione. Moje rozumowanie dotyczy ich skutkw. Ale zanim dojdziemy do uzasadnienia, kluczowej kwestii zalenej od waszych wartoci, powinnimy najpierw spyta, czy rozumiemy skutek zmian, ktrych domaga si przemys medialny. A oto porwnanie, ktre powinno zobrazowa moje rozumowanie. W 1873 roku po raz pierwszy zsyntetyzowano substancj chemiczn o nazwie DDT. W 1948 roku szwajcarski chemik Paul Hermann Mller dosta Nagrod Nobla za swoj prac ukazujc owadobjcze waciwoci DDT. Od lat 50. pestycyd ten by szeroko wykorzystywany na caym wiecie do zabijania przenoszcych choroby owadw. By wykorzystywany rwnie do zwikszenia produkcji rolniczej. Nikt nie kwestionuje tego, e zabijanie przenoszcych choroby owadw, czy zwikszenie wydajnoci produkcji rolin to suszna rzecz. Nikt nie ma wtpliwoci, e praca Mllera bya wana i wartociowa i prawdopodobnie ocalia miliony istnie ludzkich. Ale w 1962 roku Rachel Carson opublikowaa ksik Silent Spring (Cicha wiosna), w ktrej twierdzia, e DDT, niezalenie od podstawowych
156
wolna kultura wasno
korzyci, w sposb niezamierzony wpywa na rodowisko. Ptaki traciy zdolno rozmnaania si. Zniszczone zostay acuchy ekologiczne. Nikt nie mia na celu zniszczenia rodowiska naturalnego. Paul Mller nie mia oczywicie zamiaru krzywdzi adnych ptakw. Ale prba rozwizania jednych problemw doprowadzia do powstania innych, ktre zdaniem pewnych osb byy znacznie gorsze ni problemy zwalczane pierwotnie. Albo dokadniej problemy, ktre DDT stworzyo, byy znacznie wiksze ni te, ktre rozwizao, przynajmniej gdy wemie si pod uwag inne, bardziej przyjazne dla rodowiska sposoby rozwizywania problemw, ktre mia rozwiza DDT. Do tego wanie obrazu odwouje si profesor prawa z Duke University, James Boyle, gdy twierdzi, e potrzebujemy ekologizmu dla kultury7. Sednem jego rozumowania i take konkluzj, do ktrej d w tym rozdziale, nie jest to, e prawo autorskie jest uomne. Albo, e autorzy nie powinni otrzymywa wynagrodzenia za swoj prac. Albo, e muzyka powinna by rozdawana za darmo. Sedno w tym, e niektre sposoby ochrony praw autorw bd w sposb niezamierzony wpywa na rodowisko kultury, podobnie jak DDT wpywao na rodowisko naturalne. I tak jak krytyka DDT nie jest pochwa malarii, ani atakiem na rolnikw, tak samo krytyka jednego okrelonego zbioru regulacji ochrony prawa autorskiego nie jest pochwa anarchii, ani atakiem na autorw. Obiektem naszych dziaa jest rodowisko twrcze i powinnimy by wiadomi skutkw tych dziaa dla tego rodowiska. Celem moich rozwaa w tym rozdziale jest okrelenie tych skutkw. Bez wtpienia technologia internetu ma przemony wpyw na zdolnoci wacicieli praw autorskich do ochrony swojej wasnoci. Ale rwnie nie naley wtpi, e gdy doda si zmiany zachodzce w prawie autorskim i zmian technologiczn, ktr przechodzi internet, efektem tych zmian bdzie nie tylko to, e utwr objty prawem autorskim jest skutecznie chroniony. Efekt ogromnego zwikszenia ochrony, czego si zasadniczo nie zauwaa, bdzie take niszczcy dla rodowiska twrczego.
157
Konkludujc: eby zabi komara, rozpylamy DDT, efekt nadmiernego zwikszenia ochrony praw autorskich spowoduje konsekwencje dla wolnej kultury daleko bardziej niszczce ni pozbycie si komara.
Pocztki
Ameryka skopiowaa angielskie prawo autorskie. Waciwie, skopiowalimy i poprawilimy je. Nasza konstytucja stawia jasno cel praw wasnoci twrczej. Jej wyrane ograniczenia ulepszaj angielski zamiar, polegajcy na unikniciu nadmiernej potgi wydawcw. Kompetencja do stanowienia praw wasnoci twrczej przyznana zostaa Kongresowi w sposb co najmniej dziwny. Artyku I, dzia 8, 8 naszej konstytucji stanowi, e: Kongres ma prawo popiera postp nauki i sztuk uytecznych przez zagwarantowanie na okrelony czas praw autorskich i praw do wynalazkw.. Moemy nazwa ten akapit Progress Clause (Klauzul postpu), dla podkrelenia czego nie mwi ta klauzula. A nie mwi ona, e Kongres ma prawo nadawania praw wasnoci twrczej. Mwi, e Kongres ma prawo wspiera postp. Nadanie kompetencji stanowi rwnie cel konstytucji, a ten jest publiczny, nie polega na wzbogacaniu wydawcw, ani nawet nie w pierwszej kolejnoci na wynagrodzeniu autorw. Klauzula postpu wyranie ogranicza czas obowizywania praw autorskich. Jak widzielimy w rozdziale 6., Anglicy ograniczyli okres obowizywania praw autorskich tak, eby nieliczni nie mieli niewspmiernej kontroli nad kultur przez sprawowanie kontroli nad dziaalnoci wydawnicz. Moemy zaoy, e twrcy konstytucji poszli w lady Anglikw z podobnych powodw. W rzeczy samej w przeciwiestwie do Anglikw, twrcy konstytucji wzmocnili ten cel, wymagajc eby prawa autorskie naleay si wycznie autorom.
158
wolna kultura wasno
Forma Klauzuli postpu przypomina troch form konstytucji w ogle. W celu uniknicia jakiego problemu, twrcy konstytucji budowali struktur. W celu zapobieenia skoncentrowanej wadzy wydawcw zbudowali struktur, utrzymujc prawa autorskie z daleka od wydawcw i zapewniajc krtki okres ich obowizywania. W celu zapobieenia skoncentrowanej wadzy Kocioa, zabronili wadzom federalnym zakadania wasnego kocioa. W celu zapobieenia koncentracji wadzy w rkach rzdu federalnego, zbudowali struktur wzmacniajc wadz stanw obejmujc Senat, ktrego czonkowie byli wczenie wybierani przez stany, a take wybierane przez stany kolegium elektorw, ktre wybiera prezydenta. W kadym przypadku, struktura budowaa w konstytucyjnych ramach system hamulcw i rwnowagi, ktrego celem byo zapobieenie nieuniknionej w innych przypadkach koncentracji wadzy. Wtpi, czy twrcy konstytucji rozpoznaliby regulacje, ktre dzi nazywamy prawem autorskim. Zakres regulacji znacznie przekracza cokolwiek, co kiedykolwiek mogli oni rozwaa. Aby zrozumie, czego dokonali, musimy umieci prawo autorskie w kontekcie: musimy przyjrze si, jak si zmienio w cigu 210 lat od czasu, gdy po raz pierwszy zostao uksztatowane. Niektre z tych zmian bior si z prawa: niektrym towarzyszyy zmiany technologiczne, innym, zmiany technologiczne przy okrelonej koncentracji pozycji rynkowej. W przypadku naszego modelu, zaczlimy tutaj:
159
A skoczymy tutaj.
Pozwlcie mi wyjani, jak to si stao.
Prawo: czas trwania

Gdy Kongres pierwszej kadencji uchwali ustaw majc na celu ochron wasnoci twrczej, dowiadczy tej samej niepewnoci dotyczcej jej statusu, z ktr w 1774 roku zmierzyli si Anglicy. Wiele stanw wprowadzio ustawy chronice wasno twrcz, a niektre wierzyy, e takie ustawy po prostu uzupeniay uprawnienia wynikajce z common law, ktre ju chroniy twrcw8. Oznaczao to, e w 1790 roku w Stanach Zjednoczonych nie byo zagwarantowanej domeny publicznej. Skoro prawo autorskie byo chronione przez common law, nie byo prostego sposobu na stwierdzenie, czy utwr opublikowany w Stanach Zjednoczonych jest pod kontrol czy jest wolny. Tak jak w Anglii, ta przewleka niepewno utrudniaby wydawcom poleganie na domenie publicznej do celw przedruku i rozpowszechniania utworw. Niepewno skoczya si, gdy Kongres przyj ustawy przyznajce prawa autorskie. Poniewa prawo federalne zastpuje sprzeczne z nim prawo stanowe, ochrona federalna utworw objtych prawem autorskim zaja miejsce wszelkiej ochrony stanowej. Tak jak w Anglii Statut
160
wolna kultura wasno
krlowej Anny ostatecznie oznacza, e wygasy prawa autorskie do wszystkich angielskich utworw, ustawa federalna oznaczaa, e wygasy rwnie wszelkie stanowe prawa autorskie. W 1790 roku Kongres uchwali pierwsz ustaw o prawach autorskich. Stworzya ona federalne prawo autorskie i zabezpieczya to prawo na 14 lat. Jeli po tym okresie autor y, mg zdecydowa o przedueniu prawa autorskiego na kolejne 14 lat. Jeeli nie przeduy prawa autorskiego, jego utwr trafia do domeny publicznej. Podczas gdy w pierwszych 10 latach Republiki powstao wiele utworw, zaledwie 5 procent spord nich zostao rzeczywicie zarejestrowanych w ramach federalnego ustroju prawa autorskiego. Spord wszystkich utworw stworzonych w Stanach Zjednoczonych tak przed 1790 rokiem, jak i od 1790 do 1800 roku, 95 procent natychmiast trafiao do domeny publicznej; reszta miaa do niej trafi najpniej po 28 latach, a bardziej prawdopodobnie, po 14 latach9. Ten system odnawiania by kluczowym elementem amerykaskiego systemu prawa autorskiego. Zapewnia, e maksymalne okresy ochrony prawa bd przyznawane jedynie utworom, dla ktrych byy podane. Po pocztkowym okresie 14 lat, jeeli zdaniem autora nie byo warto przedua jego prawa autorskiego, rwnie spoeczestwo nie miao interesu w tym, aby na to nalega. Czternacie lat moe nie wydawa si nam dugim okresem, ale dla wikszoci wczesnych wacicieli prawa autorskiego by on wystarczajcy: jedynie niewielka mniejszo odnawiaa prawa autorskie; reszta pozwalaa swoim utworom przechodzi do domeny publicznej10. Nawet obecnie taka struktura miaaby sens. Rzeczywiste komercyjne ycie wikszoci utworw nie trwa duej ni kilka lat. Wikszo ksiek wychodzi z obiegu po roku11. Gdy tak si stanie, obrt uywanymi ksikami nie jest objty przepisami prawa autorskiego. Ksiki nie s wic ju faktycznie pod kontrol prawa autorskiego. Jedyny ich praktyczny uytek komercyjny stanowi wwczas sprzeda ksiek uywanych; taki uytek poniewa nie obejmuje wydania drukiem jest faktycznie wolny.
161
W cigu pierwszych 100 lat Republiki, okres ochrony prawa autorskiego zosta zmieniony jeden raz. W 1831 roku okres ochrony zosta zwikszony z maksymalnej dugoci 28 do 42 lat, po przedueniu pocztkowego okresu ochrony z 14 do 28 lat. W cigu nastpnych 50 lat Republiki, okres ochrony znw zosta raz przeduony. W roku 1909 Kongres wyduy okres odnowienia z 14 do 28 lat, ustalajc maksymalny okres ochrony na 56 lat. Poczynajc od 1962 roku, Kongres zmieni podejcie do prawa autorskiego: 11 razy w cigu ostatnich 40 lat przedua okresy ochrony obowizujcych praw autorskich; dwukrotnie Kongres przeduy okres ochrony przyszych praw autorskich. Pocztkowo przeduenia obowizujcych praw autorskich byy nieznaczne, ledwie o rok lub dwa. W 1976 roku Kongres przeduy okres ochrony wszystkich obowizujcych praw autorskich o 19 lat. A w 1998 roku, w Sonny Bono Copyright Term Extension Act (ustawa o przedueniu okresw ochrony praw autorskich Sonnyego Bono), Kongres przeduy okres ochrony obowizujcych i przyszych praw autorskich o 20 lat. Skutkiem tych przedue jest odsunicie lub opnienie przejcia utworw do domeny publicznej. To ostatnie przeduenie oznacza, e domena publiczna zostaa odsunita w cigu 39 lat o 55 lat, innymi sowy, od roku 1962 o 70 procent czasu. W ten sposb, 20 lat po uchwaleniu ustawy o przedueniu okresw ochrony, podczas gdy milion patentw przejdzie do domeny publicznej, w wyniku upywu okresu ochrony prawa autorskiego nie przejdzie do niej ani jedno prawo autorskie. Ten negatywny skutek zosta pogbiony przez inn, rzadko dostrzegan zmian w prawie autorskim. Przypomnijcie sobie jak pisaem, e twrcy konstytucji ustanowili dwuetapowy ustrj prawa autorskiego, wymagajcy aby waciciel praw autorskich odnawia je po upywie pocztkowego okresu ochrony. Wymaganie odnowienia oznaczao, e utwory, ktre nie potrzeboway ju duej ochrony prawnoautorskiej, szybciej trafiay do domeny publicznej. Utworami pozostajcymi pod ochron byyby te, ktre wci miay warto komercyjn.
162
wolna kultura wasno
Stany Zjednoczone porzuciy ten rozsdny system w 1976 roku. Dla wszystkich utworw stworzonych po 1978 roku istnia tylko jeden okres ochrony praw autorskich maksymalny. Dla autorw osb fizycznych okres ten wynosi dugo ich ycia plus 50 lat. Dla korporacji okres ochrony wynosi 75 lat. Potem, w 1992 roku, Kongres porzuci wymg odnawiania dla wszystkich utworw stworzonych przed rokiem 1978. Wszystkim utworom objtym wci prawem autorskim przyznano maksymalny moliwy wwczas okres ochrony. Po Sonny Bono Act okres ten wynosi 95 lat. Zmiana ta oznaczaa, e amerykaskie prawo przestaje mie sposb na automatyczne przejcie do domeny publicznej utworw, ktre nie s ju wykorzystywane. I waciwie, nie wiadomo czy w ogle jest moliwe umieszczenie utworu w domenie publicznej. W wyniku tych zmian w prawie autorskim domena publiczna zostaa osierocona. Mimo e okresy ochrony powinny by ograniczone, nie mamy dowodw, e co je ograniczy. W przecitnym okresie obowizywania prawa autorskiego nastpiy istotne zmiany. W 1973 roku ponad 85 procent wacicieli praw autorskich nie przeduao swojego prawa autorskiego. Oznacza to, e przecitny okres ochrony prawa autorskiego wynosi w 1973 roku zaledwie 32,2 roku. W wyniku zniesienia wymogu odnawiania, przecitny okres ochrony prawa autorskiego jest obecnie rwny maksymalnemu okresowi ochrony. W cigu 30 lat redni okres ochrony uleg wic potrojeniu z 32,2 roku do 95 lat12.
Prawo: zakres
Zakres prawa autorskiego oznacza zasig uprawnie nadanych przez prawo. Zakres amerykaskiego prawa autorskiego zmieni si radykalnie. Zmiany te niekoniecznie s ze. Powinnimy jednak zrozumie ich granice, jeeli chcemy umieci nasz debat w szerszym kontekcie. W 1790 roku zakres, o ktrym mowa, by bardzo wski. Prawo autorskie obejmowao jedynie mapy ldowe i nawigacyjne oraz ksiki.
163
A to oznacza, e nie obejmowao na przykad ani muzyki, ani architektury. Co waniejsze, uprawnienia wynikajce z prawa autorskiego daway autorowi wyczne prawo do publikacji utworw objtych prawem autorskim. To oznacza, e prawo autorskie mona byo naruszy wycznie publikujc utwr bez zgody waciciela tego prawa. Wreszcie, uprawnienie wynikajce z prawa autorskiego odnosio si wycznie do konkretnej ksiki. Nie rozcigao si na to, co prawnicy nazywaj utworami zalenymi. Nie wchodzio wic w konflikt z uprawnieniem osoby nie bdcej autorem do przetumaczenia ksiki objtej prawem autorskim, ani do adaptowania historii w innej postaci (takiej jak sztuka oparta na opublikowanej ksice). To rwnie zmienio si radykalnie. Obecnie zakres prawa autorskiego jest arcytrudny do prostego okrelenia, zasadniczo prawo to obejmuje kad twrczo zredukowan do postaci materialnej. Obejmuje zarwno muzyk, jak i architektur, sztuki teatralne, jak i programy komputerowe. Daje wacicielowi prawa autorskiego do danego dziea nie tylko wyczne prawo do jego publikacji, ale take wyczne prawo do kontroli kadej kopii tego utworu. I co najwaniejsze w naszych rozwaaniach daje wacicielowi prawa autorskiego kontrol nie tylko nad jego konkretnym utworem, ale take nad utworami zalenymi, ktre mog powsta z oryginalnego utworu. W ten sposb prawo obejmuje wicej twrczoci, chroni twrczo w wikszym zakresie oraz chroni utwory, ktre wyranie s oparte na uprzedniej twrczoci. Rozszerzajc zakres prawa autorskiego, zagodzono ograniczenia proceduralne tego prawa. Opisaem ju cakowite zniesienie obowizku odnawiania w 1992 roku. W okresie prawie caej historii amerykaskiego prawa autorskiego istnia wymg rejestracji utworu, przed objciem go ochron prawnoautorsk. Istnia rwnie wymg, aby kady utwr objty prawem autorskim by oznaczony albo synnym albo wyrazem copyright. W okresie prawie caej historii amerykaskiego prawa autorskiego istnia take wymg zoenia utworu wadzy publicznej, zanim zostanie zabezpieczone prawo autorskie.
164
wolna kultura wasno
Podstaw istnienia obowizku rejestracji byo rozsdne zaoenie, e wikszoci utworw prawo autorskie nie byo potrzebne. Jeszcze raz: w cigu pierwszych 10 lat Republiki, 95 procent utworw nadajcych si do objcia prawem autorskim nie zostao nim objtych. W ten sposb regua odpowiadaa zwyczajowi: wikszo utworw najwyraniej nie potrzebowaa prawa autorskiego, wic rejestracja ograniczaa dziaanie prawa do tych, ktre go potrzeboway. To samo rozumowanie stanowio podstaw istnienia wymogu oznaczenia utworu jako objtego prawem autorskim w ten sposb atwo mona byo stwierdzi, czy prawo autorskie byo zastrzegane. Celem wymogu skadania utworw do depozytu byo zapewnienie, e po wyganiciu prawa autorskiego, bdzie gdzie istnia egzemplarz utworu, tak aby mg on by skopiowany przez inne osoby bez koniecznoci znalezienia pierwotnego autora. Wszystkie te formalnoci zostay usunite z amerykaskiego systemu, gdy zdecydowalimy si pj w lady europejskiego prawa autorskiego. Nie ma wymogu rejestracji utworu w celu uzyskania ochrony praw autorskich. Prawo autorskie jest teraz automatyczne. Istnieje niezalenie od tego, czy utwr oznaczy si za pomoc . Istnieje niezalenie od tego, czy udostpni si innym egzemplarz do kopiowania. Rozwamy praktyczny przykad, aby zrozumie zakres tych rnic. Jeeli w 1790 roku napisalibycie ksik i bylibycie wrd tych 5 procent, ktre faktycznie podday ksik ochronie prawnoautorskiej, to prawo autorskie chronio was przed opublikowaniem waszej ksiki przez innego wydawc bez uzyskania waszej zgody. Celem aktu byo uregulowanie sytuacji wydawcw, aby zapobiec przypadkom nieuczciwej konkurencji. W 1790 roku w Stanach Zjednoczonych byo 174 wydawcw13. Ustawa o prawie autorskim bya wic jedynie malutk regulacj malutkiego uamka malutkiej czci rynku twrczego w Stanach Zjednoczonych regulacj rynku wydawcw. Cakowicie poza zakresem ustawy znaleli si pozostali twrcy. Jeeli kopiowabym odrcznie wasz wiersz, eby w ten sposb nauczy si go na pami, moje dziaanie nie byoby w ogle regulowane ustaw z 1790 roku.
165
Jeeli na podstawie waszej powieci przygotowabym spektakl teatralny, albo jeli bym j przetumaczy, albo skrci, adna z tych czynnoci nie byaby regulowana przez pierwotn ustaw o prawie autorskim. Te twrcze dziaania pozostaway wolne, podczas gdy ograniczeniom podlegay dziaania wydawcw. Obecnie sytuacja jest zupenie inna: jeeli napiszecie ksik, jest ona chroniona automatycznie. I w ogle nie tylko ksika. Kady e-mail, kada karteczka do wspmaonka, kady bohomaz, kade dziaanie twrcze zredukowane do postaci materialnej to wszystko jest automatycznie objte prawem autorskim. Nie ma potrzeby rejestracji ani oznaczania utworu. Ochrona wynika z twrczoci, a nie z krokw, jakie podejmuje si, aby j chroni. Ochrona ta uprawnia (z zastrzeeniem wskiego zakresu wyjtkw wynikajcych z dozwolonego uytku) do kontroli, w jaki sposb inni kopiuj utwr, czy kopiuj do celw publikacji, czy do celw podzielenia si jakim fragmentem. Od tej strony wszystko jest oczywiste. Kady system prawa autorskiego zapewni kontrol nad konkurencyjnym publikowaniem. Ale jest jeszcze inna strona wspczesnego prawa autorskiego, ju nie tak oczywista. Jest ni ochrona praw zalenych. Jeeli napiszecie ksik, nikt nie moe na jej podstawie nakrci filmu bez uzyskania zgody. Nikt nie moe jej przetumaczy bez uzyskania zgody. CliffsNotes nie zrobi cigi z waszej ksiki, chyba e uzyska zgod. Nad tymi wszystkimi zalenymi zastosowaniami waszego oryginalnego utworu kontrol sprawuje posiadacz praw autorskich. Innymi sowy, prawo autorskie nie jest ju jedynie prawem wycznoci do waszych utworw, ale jest wycznym prawem do waszych utworw i wikszej czci utworw przez nie zainspirowanych. To wanie prawo zalene wydaoby si twrcom naszej konstytucji najbardziej dziwaczne, chocia stao si ju nasz drug natur. Pocztkowo ta ekspansja miaa na celu zapobieenie oczywistemu omijaniu wszych praw autorskich. Jeeli napisz ksik, czy moecie zmieni
166
wolna kultura wasno
jedno sowo i wwczas roci sobie prawa autorskie do nowej i innej ksiki? Oczywicie, byaby to jawna kpina z prawa autorskiego, wic prawo zostao susznie rozszerzone na te drobne modyfikacje obok dosownego brzmienia oryginalnego utworu. Aby zapobiec tej kpinie, prawo zagwarantowao uprawnienia niebywae w wolnej kulturze a na pewno niebywae, jeeli zrozumiecie, e prawo dotyczy nie tylko komercyjnego wydawcy, ale kadego posiadacza komputera. Rozumiem krzywd wynikajc z kopiowania i sprzeday cudzych utworw. Ale cokolwiek jest t krzywd, przeksztacanie cudzego utworu jest inn krzywd. Niektrzy uwaaj, e przeksztacanie cudzego utworu w ogle nie wyrzdza adnej krzywdy sdz, e nasze prawo, w ksztacie w jakim ustanowili je twrcy konstytucji, nie powinno w ogle chroni praw zalenych14. Niezalenie od tego, czy posuniecie si tak daleko, wydaje si proste, e jakakolwiek byaby w tym krzywda, jest ona zasadniczo rna od krzywdy powodowanej przez bezporednie piractwo. Prawo autorskie traktuje jednak obie te krzywdy jednakowo. Mog zwrci si do sdu i uzyska przeciwko wam orzeczenie za pirackie wydanie mojej ksiki. Mog zwrci si do sdu i uzyska przeciwko wam orzeczenie za przeksztacanie mojej ksiki15. Te dwa rne zastosowania mojej twrczoci s traktowane tak samo. I znw moe wyda si wam to suszne. Skoro napisaem ksik, dlaczego mielibycie mie moliwo zrobienia filmu, ktry wykorzystuje moj histori i zarabia na niej pienidze, podczas gdy ja nie mam ani zapaty, ani uznania? Albo jeeli Disney stworzy posta: Myszki Miki, dlaczego nie miaby mie moliwoci wytwarzania zabawek z Myszk Miki i by jedynym, ktry moe korzysta z pierwotnie przez siebie stworzonej wartoci? S to dobre argumenty i w zasadzie, nie chodzi mi o to, by twierdzi, e prawa zalene s nieuzasadnione. Mj cel tu i teraz jest znacznie wszy: chc po prostu pokaza, e to rozszerzenie stanowi istotn zmian w porwnaniu z prawami przyznanymi pierwotnie.
167
Prawo i architektura: zasig

Podczas gdy pierwotnie prawo regulowao jedynie sytuacj wydawcw, zmiana zakresu prawa autorskiego oznacza, e prawo dzi reguluje sytuacj wydawcw, uytkownikw i autorw. Reguluje j, poniewa wszystkie te trzy grupy maj moliwo kopiowania, a gwnym przedmiotem prawa autorskiego jest regulacja robienia kopii16. Kopie. To wydaje si zrozumiae w przypadku prawa autorskiego, ktrego celem jest regulowanie kopiowania. Ale tak, jak w przypadku przedstawionego wczeniej twierdzenia Jacka Valentiego, e wasno twrcza zasuguje na takie same prawa jak kada inna wasno, najbardziej ostroni musimy by wanie z t oczywistoci. Poniewa moe by oczywiste, e w epoce przed internetem kopie w sposb oczywisty wyzwalay dziaanie prawa autorskiego. Po zastanowieniu powinno by oczywiste take to, e w epoce internetu, kopie nie powinny wyzwala dziaania prawa autorskiego. Dokadniej, nie zawsze powinny wyzwala dziaanie prawa autorskiego. To jest by moe najwaniejsze twierdzenie tej ksiki, wic rozwin t myl powoli, aby nie umkno nam sedno sprawy. Twierdz, e internet powinien co najmniej zmusi nas do przemylenia warunkw automatycznego stosowania prawa autorskiego17, poniewa aktualny zasig prawa autorskiego nigdy nie by rozwaany, ani tym bardziej wybierany, przez ustawodawc ktry je uchwali. Moemy przeanalizowa to twierdzenie bardziej abstrakcyjnie, zaczynajc od tego w wikszoci pustego koa.
168
wolna kultura wasno
Pomylcie o rzeczywistej, materialnej ksice i wyobracie sobie, e koo z poprzedniej strony przedstawia wszystkie jej potencjalne zastosowania. Wikszo z nich nie jest regulowana przez prawo autorskie, poniewa nie prowadz do powstania kopii. Gdy czyta si ksik, czynno taka nie jest regulowana przez prawo autorskie. Gdy daje si komu ksik, czynno taka nie jest regulowana przez prawo autorskie. Gdy odsprzedaje si ksik, nie podlega to regulacji (prawo autorskie wyranie stanowi, e po pierwszej sprzeday, waciciel praw autorskich nie moe postawi dalszych warunkw rozporzdzania ksik). Jeeli pi si na ksice, albo uywa jej jako podstawki pod lamp, albo pozwala si swojemu maemu pieskowi, by j zjad, czynnoci te nie s regulowane prawem autorskim, poniewa nie prowadz do powstania kopii.
Oczywiste jest jednak, e niektre zastosowania ksiki objtej prawami autorskim s regulowane prawem autorskim. Na przykad ponowne wydanie prowadzi do powstania kopii. Jest wobec tego regulowane prawem autorskim. W rzeczy samej, to konkretne zastosowanie stanowi jdro koa moliwych zastosowa utworu objtego prawami autorskimi. Jest to zastosowanie zgodne z paradygmatem, waciwie uregulowane przez prawo autorskie (patrz grny rysunek s. 169).
169
Wreszcie, istnieje skrawek regulowanych inaczej zastosowa, prowadzcych do powstania kopii, ktre pozostaj nieuregulowane, poniewa prawo uznaje je za dozwolony uytek. S to zastosowania, ktre same z siebie obejmuj kopiowanie, ale ktre prawo traktuje jak nieuregulowane, poniewa wzgld na porzdek publiczny wymaga, aby pozostay nieuregulowane. Moecie dowolnie cytowa z niniejszej ksiki bez mojej zgody, nawet w raczej niepochlebnej recenzji, nawet jeeli cytowanie prowadzi do powstania kopii. Taka kopia daaby normalnie wacicielowi praw autorskich wyczne prawo do decydowania o jej dopuszczalnoci, ale prawo odbiera mu wyczne prawa do takiego dozwolonego uytku ze wzgldu na porzdek publiczny (i by moe ze wzgldu na I poprawk do konstytucji).
170
wolna kultura wasno
Wobec tego w rzeczywistoci materialnej mona wyrni trzy rodzaje zastosowa ksiki: 1) zastosowania nieuregulowane, 2) zastosowania uregulowane oraz 3) zastosowania uregulowane, ktre mimo to uznaje si za dozwolone, niezalenie od zdania waciciela praw autorskich. Wemy internet rozproszon, cyfrow sie, w ktrej kade zastosowanie utworu objtego prawami autorskimi prowadzi do powstania kopii18. I z powodu tej jednej, arbitralnej cechy sieci cyfrowej, zakres kategorii pierwszej dramatycznie si zmienia. Zastosowania, ktre byy z zaoenia nieuregulowane, teraz s z zaoenia uregulowane. Nie istnieje ju zestaw nieuregulowanych z zaoenia zastosowa, definiujcych wolno zwizan z utworem objtym prawami autorskimi. Przeciwnie, w tym przypadku kade zastosowanie podlega prawu autorskiemu, poniewa kade prowadzi do powstania kopii kategoria pierwsza zostaa wchonita przez kategori drug. I ci, ktrzy broni nieuregulowanych zastosowa utworu objtego prawami autorskimi, musz polega wycznie na kategorii trzeciej dozwolonym uytku, eby unie ciar tego przesunicia. Dla wyjanienia tej oglnej uwagi posu si konkretnym przykadem. Przed pojawieniem si internetu, jeeli kupilicie ksik, przeczytalicie j dziesi razy, nie istnia aden wiarygodny, wynikajcy z prawa autorskiego argument, ktrego mgby uy waciciel praw autorskich do kontroli takiego zastosowania ksiki. Prawo autorskie nie miao nic
171
do powiedzenia, niezalenie od tego czy czytalicie ksik raz, dziesi razy, albo kadego wieczora przed pjciem spa. aden z przypadkw tego zastosowania czytania nie mg by regulowany przez prawo autorskie, poniewa aden nie prowadzi do powstania kopii. Ale ta sama ksika, bdc ksik elektroniczn, jest faktycznie regulowana przez inny zestaw regu. Jeeli teraz waciciel praw autorskich stwierdzi, e moecie przeczyta ksik tylko raz, albo tylko raz w miesicu, prawo autorskie pomoe mu w sprawowaniu kontroli wynika to z przypadkowej cechy prawa autorskiego, ktra wyzwala jego stosowanie w momencie powstania kopii. Jeeli teraz czytacie ksik dziesi razy, a licencja mwi, e moecie j czyta jedynie pi razy, za kadym razem, gdy czytacie ksik (lub jakikolwiek jej fragment) ponad pi razy, wykonujecie kopi ksiki niezgodnie z wol waciciela praw autorskich. S ludzie, dla ktrych jest to cakowicie zasadne. Moim celem nie jest w tej chwili dyskutowanie, czy ma to sens, czy nie. Moim celem jest jedynie wyjanienie zmiany. Gdy zrozumie si t kwesti, kilka innych rwnie staje si jasnych: po pierwsze, doprowadzenie do zniknicia kategorii pierwszej nie byo nigdy celem adnego prawodawcy. Kongres nie planowa ograniczenia, z zaoenia nieuregulowanych, zastosowa utworw objtych prawami autorskimi. Nie ma adnych dowodw, e prawodawca mia taki zamys, gdy dopuci do takiej zmiany polityki. Nieuregulowane zastosowania byy wan czci kultury przed pojawieniem si internetu; po drugie, zmiana ta rodzi szczeglne problemy w odniesieniu do zastosowa, polegajcych na przeksztacaniu twrczych materiaw. Z jednej strony wszyscy rozumiemy zo wynikajce z piractwa komercyjnego. Z drugiej strony, prawo obecnie wymusza regulacj wszelkich przeksztace utworu dokonanych przy uyciu maszyny. Kopiuj i wklej oraz wytnij i wklej staj si przestpstwem. Przerobienie historii i udostpnienie jej innym naraa przerabiajcego na co najmniej konieczno wytumaczenia si. Jakiekolwiek rodzioby to problemy w odniesieniu
172
wolna kultura wasno
do kopiowania konkretnego utworu, rozszerzenie stanowi ogromny problem w odniesieniu do zastosowa polegajcych na przeksztacaniu wczeniejszej twrczoci; po trzecie, przejcie z kategorii pierwszej do kategorii drugiej ogromnie obcia kategori trzeci (dozwolony uytek), a takiego ciaru dozwolony uytek nigdy wczeniej nie musia dwiga. Jeeli waciciel praw autorskich chciaby obecnie kontrolowa to, ile razy mgbym przeczyta ksik online, naturaln odpowiedzi byoby powoanie si na naruszenie moich praw wynikajcych z dozwolonego uytku. Ale nigdy nie byo procesu o to, czy przysuguj mi wynikajce z dozwolonego uytku prawa do czytania, poniewa przed pojawieniem si internetu, czytanie nie wyzwalao stosowania prawa autorskiego i wobec tego nie wymagao ochrony na podstawie dozwolonego uytku. Prawo do czytania byo niegdy skutecznie chronione, poniewa czytanie nie byo uregulowane. Kwestia dozwolonego uytku jest cakowicie ignorowana, nawet przez ordownikw wolnej kultury. Zostalimy ograniczeni do powoywania si na nasze prawa, wynikajce z dozwolonego uytku, nawet nie prbujc odnie si do wczeniejszego problemu rozszerzenia obowizujcej regulacji. Skromna ochrona oparta na dozwolonym uytku ma sens, jeeli wikszo zastosowa jest nieuregulowana. Ale jeeli wszystko jest z zaoenia uregulowane, ochrona polegajca na dozwolonym uytku to za mao. Sprawa Video Pipeline jest dobrym przykadem. Firma ta zajmowaa si przygotowywaniem zapowiedzi (trailerw) do filmw dostpnych w sklepach z filmami wideo. Sklepy wywietlay takie zapowiedzi, eby sprzedawa filmy. Video Pipeline otrzymywao zapowiedzi od dystrybutorw filmw, nagrywao je na kasety wideo i sprzedawao kasety sklepom. Firma zajmowaa si tym przez 15 lat. W 1997 roku zacza zastanawia si nad wykorzystaniem internetu jako innej drogi dystrybucji zapowiedzi. Zaoeniem byo rozszerzenie techniki sprzeday przez
173
prbki, dziki umoliwieniu sklepom internetowym wyszukiwania. Tak jak w ksigarni mona przeczyta kilka stron ksiki zanim si j kupi, mona byoby obejrze prbk filmu online przed jego zakupem. W 1998 roku Video Pipeline powiadomio Disneya i innych dystrybutorw filmw, e zamierza rozprowadza zapowiedzi przez internet (zamiast sprzedawa tamy) dla sprzedawcw kaset wideo. Dwa lata pniej Disney wezwa Video Pipeline do zaprzestania tej dziaalnoci. Waciciel Video Pipeline poprosi Disneya o rozmow; rozwin dziaalno rozprowadzania zapowiedzi po to, eby pomc Disneyowi sprzedawa filmy. Mia klientw zalenych od dostarczanych zapowiedzi. Disney zgodzi si na rozmowy pod warunkiem, e natychmiast zaprzestan rozprowadzania zapowiedzi. Video Pipeline sdzio, e rozprowadzanie fragmentw filmw miecio si w ramach ich praw, wynikajcych z dozwolonego uytku. Zwrcili si wic do sdu z prob o potwierdzenie, e ich prawa s ich prawami. Disney wnis powdztwo wzajemne o odszkodowanie w wysokoci 100 milionw dolarw. Odszkodowanie byo uzasadnione tym, e Video Pipeline umylnie naruszyo prawa autorskie Disneya. Gdy sd stwierdzi umylne naruszenie, moe zasdzi odszkodowanie nie na podstawie rzeczywistej szkody poniesionej przez waciciela praw autorskich, ale na podstawie kwoty ustalonej ustawowo. Poniewa Video Pipeline rozprowadzio 700 fragmentw filmw Disneya, eby umoliwi sklepom sprzeda kopii tych filmw, Disney da od Video Pipeline 100 milionw dolarw. Disney ma oczywicie prawo kontrolowa swoj wasno, ale sklepy z kasetami wideo, sprzedajce filmy Disneya, rwnie miay jakie prawo do sprzeday filmw kupionych od Disneya. W sdzie Disney twierdzi, e sklepy miay prawo sprzedawa filmy i mogy tworzy list ich tytuw, ale nie miay prawa pokazywa do celw sprzeday fragmentw filmw bez zgody Disneya. Teraz moecie uzna, e byby to wyrwnany proces, myl, e sdy take uznayby tak samo. Zmierzam do tego, eby zlokalizowa
174
wolna kultura wasno
zmian, ktra daa Disneyowi tak wadz. Przed pojawieniem si internetu, Disney nie mgby realnie kontrolowa sposobu, w jaki ludzie maj dostp do jego utworw. Gdy tylko kaseta wideo znalaza si na rynku, doktryna pierwszej sprzeday dawaa sprzedawcy wolno dowolnego jej uywania, cznie z pokazywaniem fragmentw w celu zwikszenia sprzeday caego filmu. Ale w epoce internetu Disney ma moliwo scentralizowania kontroli nad dostpem do takich utworw. Poniewa kade wykorzystanie internetu prowadzi do powstania kopii, korzystanie z internetu staje si przedmiotem kontroli waciciela praw autorskich. Technologia rozszerza zakres faktycznej kontroli, poniewa technologia tworzy kopie przy kadej transakcji. Nie ma wtpliwoci, e moliwo nie jest jeszcze naduyciem, wic moliwo kontroli nie jest jeszcze naduyciem kontroli. Barnes & Noble maj prawo zarzdzi, e nie wolno dotyka ksiek w ich ksigarni prawo rzeczowe daje im takie uprawnienie. Ale rynek skutecznie chroni przed takim naduyciem. Gdyby w Barnes & Noble zabronili ogldania ksiek, konsumenci wybraliby inne ksigarnie. Konkurencja chroni przed takimi skrajnymi sytuacjami. I rwnie dobrze sta si tak moe (moja argumentacja w tym punkcie nawet nie prowadzi do takich pyta), e konkurencja zapobiegnie podobnym niebezpieczestwom w przypadku prawa autorskiego. Oczywicie wydawcy wykonujcy prawa, ktre przekazali im autorzy, mog sprbowa regulowa, ile razy czyta si ksik, albo mog sprbowa zapobiec dzieleniu si ksik z kimkolwiek. Ale na konkurencyjnym rynku, a taki jest rynek ksigarski, niebezpieczestwo, e tak si stanie jest raczej niewielkie. Powtrz, e moim celem byo na razie okrelenie tego, co umoliwia zmieniona architektura. Uruchomienie technologii sprawowania kontroli nad prawami autorskimi oznacza, e kontrola nad prawami autorskimi nie jest ju ksztatowana przez zrwnowaon polityk. Jest cakowicie zalena od wyboru waciciela. Co najmniej w niektrych sytuacjach jest to nieszkodliwe. Ale w innych jest to przepis powodujcy katastrof.
175
Architektura i prawo: sia

Nie do, e znikaj nieuregulowane zastosowania, to jeszcze druga wana zmiana, spowodowana przez internet zwiksza znaczenie tego procesu. Nie wpywa ona na zasig przepisw prawa autorskiego, ale wpywa na sposb ich egzekwowania. W wiecie sprzed technologii cyfrowej to prawo kontrolowao, czy i jak kto podlega prawom autorskim. Prawo oznaczajce sd, sd oznaczajcy sdziego. W ostatecznoci decydowa wic czowiek, wyuczony w tradycji prawnej i wiadomy narzuconej przez t tradycj rwnowagi. On decydowa, czy i jak prawo ograniczao wolno jednostki. Oto synna historia walki midzy brami Marx i brami Warner. Bracia Marx chcieli zrobi parodi filmu Casablanca. Bracia Warner nie zgodzili si. Napisali list do braci Marx, w ktrym zagrozili, e jeli swj plan zrealizuj, to oni wycign konsekwencje prawne. Bracia Marx w odpowiedzi ostrzegli braci Warner, e bracia Marx byli brami duo wczeniej ni wy20. W zwizku z tym, to bracia Marx byli wacicielami sowa bracia, wic jeli bracia Warner bd si upierali przy kontroli nad Casablank, to bracia Marx upr si przy kontroli nad sowem bracia. Bya to absurdalna i pusta groba, poniewa zarwno bracia Marx jak i bracia Warner wiedzieli, e aden sd nie wyegzekwuje tak gupiego dania. Ten ekstremalny przypadek by nieistotny dla faktycznych wolnoci, jakimi cieszy si kady, rwnie bracia Warner. Jeli jednak chodzi o internet, to nikt nie sprawdza, czy przepis jest gupi czy nie, bo przepisy s w coraz wikszym stopniu egzekwowane przez maszyn, a nie przez czowieka. Przepisy prawa autorskiego, zgodnie z interpretacj ich waciciela, s w coraz wikszym stopniu czci technologii, dostarczajcej chronione prawem autorskim treci. Rzdzi raczej kod, nie prawo. Problem z przepisami stanowionymi przez kod polega na tym, e kod, w przeciwiestwie do prawa, nie ma
176
wolna kultura wasno
duszy. Kod nie zrozumiaby poczucia humoru braci Marx. Skutki tej bezdusznoci nie s wcale mieszne. Przyjrzyjmy si mojemu Adobe eBook Readerowi. E-ksika (e-book) to ksika rozpowszechniana w formie elektronicznej. Adobe eBook to nie ksika, ktr Adobe opublikowa. Adobe po prostu dostarcza oprogramowanie wydawcom, ktrzy wykorzystuj je do rozpowszechniania e-ksiek. Adobe zapewnia technologi, a wydawca dostarcza treci ksiki za pomoc tej wanie technologii.
177
Obrazek na s. 176 przedstawia star wersj mojego Adobe eBook Readera. Jak mona zauway, mam ma kolekcj e-ksiek w elektronicznej bibliotece. Niektre z tych ksiek stanowi kopie treci znajdujcych si w domenie publicznej, na przykad Miasteczko Middlemarch. Niektre z nich s kopiami treci, nie bdcych jeszcze w domenie publicznej moja ksika The Future of Ideas nie trafia jeszcze do domeny publicznej. Popatrzmy najpierw na Miasteczko Middlemarch. Jeli klikniemy na moj elektroniczn kopi Miasteczka Middlemarch, zobaczymy kolorow okadk i przycisk na dole oznaczony jako Zezwolenia.
Jeli klikniemy na ten przycisk, zobaczymy wykaz zezwole, ktre wydawca zdecydowa si udostpni dla tej ksiki. Wedug mojego eBook Readera jestem uprawniony do kopiowania do schowka komputerowego 10 fragmentw tekstu co 10 dni. (Jak dotd nie skopiowaem adnego tekstu do schowka). Jestem rwnie uprawniony do drukowania 10 stron ksiki co 10 dni. Wreszcie, jestem uprawniony do uywania przycisku (Read Aloud) czytaj na gos, eby posucha jak komputer czyta na gos Miasteczko Middlemarch. A oto e-ksika z innego utworu, bdcego w domenie publicznej (cznie z jego tumaczeniem): Polityka Arystotelesa (s. 178).
wolna kultura wasno
178
Zgodnie z uprawnieniami do niej, nie mona jej ani drukowa, ani kopiowa. Na szczcie mona uy przycisku czytaj na gos, by mc jej posucha.
179
Na koniec (nie ukrywajc wstydu) pokazuj uprawnienia do oryginalnej wersji elektronicznej mojej ostatniej ksiki zatytuowanej The Future of Ideas:
adnego kopiowania, adnego drukowania i nie wacie si nawet sprbowa sucha tej ksiki! Adobe eBook Reader nazywa te rodki kontroli uprawnieniami, tak jakby wydawca by wadny kontrolowa sposb, w jaki uywamy tych utworw. W przypadku utworw objtych prawami autorskimi, waciciel praw autorskich oczywicie ma tak wadz, ale w granicach prawa autorskiego. W przypadku utworw nieobjtych prawami autorskimi, taka wadza nie istnieje. Gdy moja e-ksika Miasteczko Middlemarch owiadcza, e jestem uprawniony do kopiowania do pamici komputera jedynie 10 fragmentw tekstu co 10 dni, oznacza to w praktyce, e eBook Reader umoliwi wydawcy kontrol sposobu korzystania przeze mnie z ksiki w moim komputerze, kontrol znacznie dalej idc ni dozwolona przez prawo. Kontrola pochodzi zamiast od kodu, od technologii, w obrbie ktrej dana e-ksika yje. Chocia e-ksika mwi o uprawnieniach, nie s to uprawnienia, z ktrymi mamy do czynienia na co dzie. Gdy nastolatka dostaje pozwolenie na przebywanie poza domem do pnocy, to wie, e moe wrci o drugiej w nocy (chyba e jest
180
wolna kultura wasno
Kopciuszkiem!), ale wie te, e jeli zostanie przyapana, czeka j kara. Gdy Adobe eBook Reader mwi, e mamy pozwolenie na zrobienie 10 kopii tekstu do pamici komputera, to znaczy, e po tym jak zrobi 10 takich kopii, komputer wicej ich nie zrobi. Tak samo jest z ograniczeniami dotyczcymi druku po 10 stronach eBook Reader nie wydrukuje ju ani strony wicej. Tak samo jest z idiotycznym ograniczeniem, zabraniajcym uywania przycisku Czytaj na gos do odczytania wasnej ksiki na gos. To nie znaczy, e firma pozwie nas do sdu, lecz e jeli naciniemy przycisk Czytaj na gos, to program po prostu ksiki nie odczyta. To s rodki kontroli, a nie uprawnienia. Wyobramy sobie wiat, w ktrym bracia Marx sprzedawaliby edytor tekstu, ktry za kadym razem po wpisaniu Bracia Warner kasowaby wyraz Bracia. To jest przyszo prawa autorskiego mniej prawa autorskiego, a wicej kodu praw autorskich. rodki kontroli dostpu do treci nie bd sankcjonowane przez sdy. rodki kontroli, dostpu do treci bd kodowane przez programistw. rodki kontroli, wynikajce z prawa zawsze mog by sprawdzone przez sdziw, rodki kontroli wynikajce z technologii nie podlegaj podobnym mechanizmom sprawdzajcym. Jakie to ma znaczenie? Czy nie mona omin rodkw kontroli wbudowanych w technologi? Oprogramowanie byo niegdy sprzedawane razem z technologiami, ktre uniemoliwiay jego kopiowanie, ale byy to banalne zabezpieczenia i atwo mona byo je zama. Dlaczego teraz, cho zabezpieczenia s lepsze, miaoby by inaczej? Zaledwie otarlimy si o powierzchni tej opowieci. Wrmy do Adobe eBook Readera. W pierwszym okresie istnienia Adobe eBook Readera, Adobe przey koszmar w relacjach z pras. Wrd ksiek, ktre mona byo pobra za darmo ze strony Adobe, bya Alicja w Krainie Czarw. Ta fantastyczna ksika jest w domenie publicznej. Ale po klikniciu na uprawnienia dla niej, otrzymywao si nastpujcy komunikat:
181
Oto ksika dla dzieci, w domenie publicznej, ktrej nie wolno kopiowa, nie wolno wypoycza, nie wolno dawa, ani jak wskazyway uprawnienia, nie wolno czyta na gos! Marketingowy koszmar wie si z tym ostatnim uprawnieniem. Tekst nie informowa, e nie wolno uywa przycisku Czytaj na gos, lecz e nie wolno czyta tej ksiki na gos. To spowodowao, e niektrzy pomyleli, e Adobe zabrania rodzicom czyta ksik dzieciom, co wydawao si, mwic ogldnie, absurdalne. Adobe odpowiedzia szybko, e absurdem jest myle, e prbowa ograniczy prawo do czytania ksiki na gos. Adobe oczywicie ogranicza jedynie moliwo uywania przycisku Czytaj na gos, uruchamiajcego czytanie na gos. Ale na jedno pytanie Adobe nigdy nie odpowiedzia: czy w ten sposb Adobe zgadza si, aby konsument mg uy innych programw, ktre omijayby ograniczenia wbudowane w eBook Readera? Jeli jaka firma, nazwijmy j Elcomsoft, stworzyaby program, ktry usunby technologiczne zabezpieczenie wbudowane w Adobe eBook, tak eby niewidoma osoba moga uywa komputera do czytania ksiek na gos, czy Adobe zgodziby si, e takie uycie eBook Readera jest dozwolone? Adobe nie odpowiedzia, poniewa odpowied, cho absurdalna, brzmiaaby nie.
182
wolna kultura wasno
Nie obwiniam Adobe. W praktyce Adobe jest jedn z najbardziej twrczych firm rozwijajcych strategie suce utrzymaniu rwnowagi midzy otwartym dostpem do treci a motywacj dla innowacyjnoci przedsibiorstw. Ale technologia Adobe umoliwia kontrol i Adobe ma motywacj do tego, by tej kontroli broni. Motywacja jest zrozumiaa, ale jej skutki s czsto szalone. By pokaza absurdalno tej sytuacji, przytocz moj ulubion opowie. Wnioski s te same. Sony wyprodukowao psa-robota o imieniu Aibo. Aibo uczy si sztuczek, asi si i wszdzie chodzi za wacicielem. ywi si wycznie prdem i nie robi tyle baaganu, przynajmniej nie w twoim domu. Aibo jest drogi i popularny. Fani na caym wiecie zakadaj kluby, by wymienia si wraeniami. Jeden z fanw zaoy stron internetow, by mc dzieli si informacjami o Aibo: aibopet.com (i aibohack.com, ktre odnosi si do tej samej strony). Na stronie internetowej przedstawi informacje dotyczce tego, jak nauczy Aibo dodatkowych sztuczek takich, ktrych nie nauczyo go Sony. Nauczy ma tu specjalne znaczenie. Aibo to malutki komputer, nauczy wic czego komputer oznacza inaczej go zaprogramowa. Czyli powiedzie, e aibopet.com udzielaa wskazwek, jak nauczy psa nowych sztuczek, oznacza, e aibopet.com udzielaa wskazwek, jak hakowa komputerowego psa i nauczy go nowych sztuczek (std nazwa strony internetowej aibohack.com). Jeli nie jestecie programistami, albo nie znacie wielu programistw, sowo hak niesie wyjtkowo nieprzyjazne skojarzenia. Nieprogramici holuj na hakach samochody. Nieprogramici w filmach o piratach robi jeszcze gorsze rzeczy. Ale dla programistw lub koderw, jak ich nazywam, sowo hak jest terminem o wiele bardziej pozytywnym. Hak oznacza po prostu kod, ktry umoliwia programowi zrobienie czego, czego wczeniej nie mg robi, lub do czego nie by przeznaczony. Jeli kupicie now drukark do starego komputera, moe si okaza e komputer nie dziaa z t drukark. Gdyby wam si to przydarzyo, bylibycie
183
szczliwi, gdybycie znaleli w sieci haka napisany przez kogo sterownik, ktry umoliwia uruchomienie tej drukarki z tym komputerem. Niektre haki s proste. Niektre s nieprawdopodobnie trudne. Hakerzy, jako wsplnota, chc stawia sobie i innym wyzwania w postaci coraz trudniejszych zada. Tacy, ktrzy hakuj dobrze, wzbudzaj pewien szacunek. Tacy, ktrzy hakuj w zgodzie z etyk w peni na szacunek zasuguj. Wielbiciel psa Aibo mia cechy obu typw, hakujc program i oferujc wiatu kod umoliwiajcy Aibo taczenie jazzu. Pies nie by zaprogramowany do taczenia jazzu. Wystarczyo troch sprytnie pomajstrowa i zamieni si w stworzenie utalentowane bardziej, ni zaplanowao to Sony. Opowiadaem t histori w wielu miejscach, zarwno w Stanach Zjednoczonych, jak i gdzie indziej. Pewnego razu jeden ze suchaczy, do zmieszany, zapyta mnie czy w Stanach Zjednoczonych psom wolno taczy jazz. Zapominamy, e historie o ciemnogrodzie wci kr po wiecie. Powiedzmy to jasno taczenie jazzu nigdzie nie jest (ju) przestpstwem. Rwnie nauczenie psa taczenia jazzu nie powinno by przestpstwem. Rwnie nauczenie (chocia nie wiemy wiele na ten temat) waszego psa-robota taczenia jazzu nie powinno by przestpstwem. Taczenie jazzu jest cakowicie zgodne z prawem. Mona sobie wyobrazi, e waciciel strony aibopet.com myla: Co moe by zego w nauczeniu psa-robota taca? Pomy na chwil psa spa i przyjrzyjmy si szopce. Nie szopce w dosownym tego sowa znaczeniu, lecz artykuowi przygotowanemu przez naukowca z Princeton o nazwisku Ed Felten. Naukowiec ten jest dobrze znany i szanowany. Zosta zatrudniony przez rzd, by podway roszczenia Microsoftu dotyczce sposobu uywania kodu tej firmy. W trakcie procesu Ed Felten by byskotliwy i opanowany. Ed Felten zasypywany pytaniami przez prawnikw Microsoftu nie odda pola. Nie da si zmusi do przemilczenia spraw, o ktrych wiedzia bardzo duo. Ale odwaga Feltena zostaa tak naprawd wystawiona na prb w kwietniu 2001 roku22. Wraz z grup wsppracownikw przygotowywali
184
wolna kultura wasno
artyku na konferencj. Artyku ten mia pokaza sabo systemu szyfrujcego, nad ktrym pracowaa Secure Digital Music Initiative (SDMI), eby uzyska technik kontroli rozpowszechniania muzyki. Celem koalicji SDMI byo umoliwienie wacicielom treci wikszej ich kontroli ni gwarantowa w swojej pierwotnej formie internet. SDMI liczya na stworzenie, za pomoc szyfrowania, standardu pozwalajcego wacicielom treci powiedzie: tej muzyki nie wolno kopiowa i nakazujcego komputerom stosowanie si do takiego zakazu. Technologia miaa by czci zaufanego systemu kontroli, ktry zapewniby wacicielom treci wiksze zaufanie do internetu. Gdy SDMI uznaa, e osignicie standardu jest ju bliskie, ogosia konkurs. Uczestnicy konkursu w zamian za otrzymanie kodu z zaszyfrowan przez SDMI treci, mieli zama szyfr, a gdyby im si udao, mieli powiadomi konsorcjum o problemach. Felten i jego zesp szybko rozgryli system szyfrowania. Zauwayli, e saba strona tego systemu bya oglnej natury, dotyczyo to rwnie wielu innych systemw. Felten i jego zesp uznali, e warto zwrci na ni uwag innym badaczom szyfrw. Podsumujmy dziaalno Feltena. Przypominam, e jestemy w Stanach Zjednoczonych. Obowizuje zasada wolnoci sowa. Obowizuje ona nie tylko dlatego, e tak stanowi prawo, ale rwnie dlatego, e to wspaniaa idea. Dobrze chroniona tradycja wolnoci sowa zwykle zachca do krytyki o szerokim zasigu. Ta krytyka z kolei zwykle zachca do rozwoju krytykowanych systemw, ludzi czy pomysw. Felten i jego wsppracownicy opublikowali artyku opisujcy saboci technologii. Nie rozpowszechniali darmowej muzyki, ani nie tworzyli tej technologii, ani jej nie wprowadzali. Artyku by prac naukow, niezrozumia dla wikszoci ludzi. Pokaza jednak wyranie sabo systemu SDMI i wyjani, dlaczego SDMI w obecnej formie nie mogaby odnie sukcesu. Sprawy aibopet.com i Feltena cz listy, ktre jedni i drudzy otrzymali. Aibopet.com otrzymaa list od Sony dotyczcy haka. Mimo e taczenie jazzu jest cakowicie legalne, Sony napisaa:
185
Pastwa strona zawiera informacje umoliwiajce obejcie zabezpiecze programu Aibo przed kopiowaniem, co stanowi naruszenie przepisw Digital Millennium Copyright Act, zakazujcych obchodzenia zabezpiecze. Cho artyku naukowy opisujcy sabo systemu szyfrujcego rwnie powinien by cakowicie zgodny z prawem, Felten otrzyma list od adwokata RIAA: Wszelkie ujawnienie informacji uzyskanych dziki udziaowi w konkursie przekracza zakres czynnoci dozwolonych w umowie i moe stanowi podstaw do podjcia dziaa procesowych na mocy Digital Millennium Copyright Act (DMCA). W obu przypadkach zostao przywoane icie Orwellowskie prawo, by kontrolowa rozpowszechnianie informacji. Digital Millennium Copyright Act uczyni z rozpowszechniania takich informacji wykroczenie. Uchwalenie DMCA byo odpowiedzi na pierwsze obawy wacicieli praw autorskich zwizane z cyberprzestrzeni. Obawiali si oni, e kontrola prawnoautorska praktycznie nie istniaa, trzeba wic znale technologie, ktre j zastpi. Takie nowe technologie chroniyby prawa autorskie, kontrolowayby powielanie i dystrybucj materiaw chronionych prawami autorskimi. Miayby posta kodu, ktry zmieniaby oryginalny kod internetu, by ponownie zapewni ochron wacicielom praw autorskich. DMCA miao by czym na ksztat ustawy wspierajcej ochron tego kodu, stworzonego do ochrony materiaw objtych prawami autorskimi. Mona powiedzie, e to by kod prawny, ktry miaby wzmocni dziaanie kodu programowego, ktry z kolei mia wspiera kod prawny prawa autorskiego. Ale DMCA nie zostao stworzone, eby jedynie chroni utwory objte prawami autorskimi w takim zakresie, w jakim chronio je prawo autorskie. To znaczy, e ochrona wynikajca z DMCA nie koczya si na
186
wolna kultura wasno
granicy ustalonej przez prawo autorskie. DMCA regulowaa urzdzenia zaprojektowane do obchodzenia rodkw ochrony praw autorskich. Zostaa stworzona, aby zakaza stosowania tych urzdze, niezalenie od tego, czy uycie materiaw objtych prawami autorskimi umoliwione przez takie obejcie jest, czy nie jest, naruszeniem prawa autorskiego. Aibopet.com i Felten trafiaj w sedno. Hak Aibo obchodzi system ochrony praw autorskich w celu umoliwienia psu taczenia jazzu. Bez wtpienia wymagao to uycia materiau objtego prawami autorskimi. Strona aibopet.com bya niekomercyjna, a uycie nie umoliwio kolejnych narusze praw autorskich. Nie ma wtpliwoci, e hak aibopet.com mieci si w ramach dozwolonego uytku materiaw objtych prawami autorskimi Sony. Jednak dozwolony uytek nie jest usprawiedliwieniem dla DMCA. Sprawa nie polega na tym, czy uycie materiau chronionego prawem autorskim byo naruszeniem praw autorskich. Sprawa polega na tym, czy system ochrony praw autorskich zosta ominity. Feltenowi zagroono w agodniejszy sposb, cho rozumowanie byo takie samo. Publikujc artyku opisujcy, jak system ochrony praw autorskich moe by ominity, sugerowa adwokat RIAA, Felten sam rozpowszechnia technologi obchodzenia. W ten sposb, nawet jeli sam nie narusza niczyich praw autorskich, jego naukowy artyku uatwi innym amanie cudzych praw autorskich. Dziwaczno tych argumentw zostaa uchwycona przez rysunek Paula Conrada z 1981 roku. W tamtym czasie, sd w Kalifornii orzek, e magnetowidy mog by zakazane, poniewa s technologi amic prawa autorskie: umoliwiaj klientom kopiowanie filmw bez zgody waciciela praw autorskich. Bez wtpienia istniay te legalne zastosowania tej technologii: na przykad Fred Rogers, znany rwnie jako Mr. Rogers, zezna w tej sprawie, e chciaby, eby ludzie mieli swobod nagrywania Mr. Rogers Neighborhood. Niektre stacje publiczne, tak samo jak i stacje komercyjne, nadaj Neighborhood w godzinach, w ktrych niektre dzieci nie mog
187
ich oglda. Uwaam, e to prawdziwa korzy dla rodzin, e mog nagrywa takie programy i pokazywa je o odpowiedniej porze. Zawsze czuem, e z nastaniem wszystkich tych nowych technologii, ktre pozwalaj ludziom nagra Neighborhood, i mwi tu o Neighborhood poniewa je produkuj, e stan si oni wtedy znacznie bardziej aktywni w programowaniu rodzinnego ycia telewizyjnego. Mwic szczerze, jestem przeciwny temu, eby jedni ludzie byli programowani przez innych. Zawsze mwiem telewidzom: Jestecie wanymi osobami, dokadnie tacy, jacy jestecie. Moecie podejmowa wygodne dla was decyzje. Moe za bardzo si rozwodz, ale po prostu czuj, e wszystko, co pozwala aktywnie kontrolowa swoje ycie, jest wane23. Mimo, e istniay zastosowania zgodne z prawem, sd orzek odpowiedzialno producentw magnetowidw, poniewa istniay take zastosowania niezgodne z prawem. To skonio Conrada do narysowania poniszego rysunku, ktry my moemy przystosowa do DMCA.
PRODUCENCI KTREGO Z POWYSZYCH DWCH SPRZTW BIOR, NA PODSTAWIE DECYZJI SDU, ODPOWIEDZIALNO PRAWN ZA JEGO DOSTARCZENIE?
188
wolna kultura wasno
aden z moich argumentw nie przebije tego rysunku, ale prosz pozwoli mi sprbowa zbliy si do tego. Przepisy DMCA skupiaj si na technologiach obchodzenia praw autorskich. Technologie umoliwiajce obchodzenie prawa mog by uyte do rnych celw. Mog by na przykad uyte do umoliwienia stosowania na wielk skal piractwa wobec materiaw objtych prawem autorskim zy cel. Albo mog by uyte do umoliwienia wykorzystania okrelonych materiaw objtych prawem autorskim w sposb, ktry mieciby si w ramach dozwolonego uytku dobry cel. Pistolet moe by uyty do postrzelenia policjanta, albo dziecka. Wikszo z nas zgodzi si, e takie uycie jest ze. Pistolet moe by take uyty do wicze w strzelaniu do celu, lub do obrony przed intruzem. Przynajmniej niektrzy powiedz, e takie uycie byoby dobre. To rwnie jest technologia majca zarwno dobre, jak i ze zastosowania. Oczywist point rysunku Conrada jest dziwaczno wiata, w ktrym bro jest legalna, mimo szkody jak moe wyrzdzi, podczas gdy magnetowidy (oraz technologie obchodzenia) s nielegalne. W skrcie: Nikt nigdy nie zgin od obchodzenia praw autorskich. Jednak prawo absolutnie zabrania technologii obchodzenia, mimo e mog one wyrzdzi troch dobra, ale zezwala na bro, mimo oczywistych i tragicznych szkd przez ni powodowanych. Przykady Aibo i RIAA pokazuj, jak waciciele praw autorskich zmieniaj rwnowag, jak ustanawia prawo autorskie. Uywajc kodu, waciciele praw autorskich ograniczaj dozwolony uytek. Korzystajc z DMCA, karz tych, ktrzy prbowaliby omin ograniczenia dozwolonego uytku narzucane przez nich za pomoc kodu. Technologia staje si rodkiem, za pomoc ktrego dozwolony uytek moe zosta wyeliminowany; prawo wynikajce z DMCA wspiera ten proces. Oto jak kod staje si prawem. rodki kontroli, zawarte w technologii zabezpiecze przed kopiowaniem i dostpem staj si zasadami, ktrych pogwacenie stanowi rwnie pogwacenie prawa. W ten sposb kod poszerza prawo zwiksza stopie regulacji, nawet jeli przedmiot, ktry reguluje (czynnoci, ktre w innym przypadku wyranie stanowi dozwolony uytek) jest poza zasigiem prawa. Kod staje si prawem; kod
189
poszerza prawo; kod rozszerza w ten sposb kontrol sprawowan przez wacicieli praw autorskich przynajmniej tych posiadaczy praw autorskich, ktrzy maj prawnikw, mogcych pisa tak niemie listy, jak te otrzymane przez Feltena i aibopet.com. Istnieje jeden ostateczny aspekt interakcji pomidzy architektur i prawem, ktry przyczynia si do potgi regulacji prawa autorskiego. Jest nim atwo, z jak naruszenia prawa mog by wykryte. W przeciwiestwie do retoryki powszechnie stosowanej w momencie narodzin cyberprzestrzeni, e w internecie nikt nie wie, e jeste psem, w coraz wikszym stopniu, biorc pod uwag zmieniajce si technologie internetu, atwo jest znale psa, ktry naruszy prawo. Technologie internetu s otwarte na szpiegw oraz ludzi, ktrzy si czym dziel, a szpiedzy s coraz lepsi w tropieniu tosamoci tych, ktrzy naruszaj reguy. Na przykad, wyobracie sobie, e bylicie czonkami fan klubu Star Treka. Zbieralicie si kadego miesica, by podzieli si drobiazgami i by moe odegra co w rodzaju fan-fiction na podstawie filmu. Jedna osoba zagraaby Spocka, inna Kapitana Kirka. Postaci wyszyby od wtku z rzeczywistej historii, a potem zwyczajnie kontynuowayby go. Przed internetem byo to praktycznie cakowicie nieregulowan dziaalnoci. Wszystko jedno, co si dziao w waszej sali klubowej, nigdy nie ingerowaaby w to policja praw autorskich. W tamtej przestrzeni moglicie dowolnie korzysta z tego fragmentu naszej kultury. Moglicie dowolnie tworzy na jego podstawie, bez obaw przed kontrol prawn. Ale jeli przenielicie swj klub do internetu i udostpnilicie go innym, sprawa jest inna. Boty przeczesujce internet w poszukiwaniu narusze znakw towarowych i praw autorskich szybko znajd wasz stron. Zamieszczone tam przez was fan-fiction, w zalenoci od waciciela opisywanego serialu, moe skoni adwokata do groby. A ignorowanie groby adwokata byoby naprawd niezwykle kosztowne. Prawo autorskie jest niezwykle skuteczne. Kary s surowe, a procesy szybkie. Ta zmiana w rzeczywistej sile prawa jest spowodowana zmian atwoci, z jak prawo moe by egzekwowane. Zmiana rwnie radykalnie
190
wolna kultura wasno
przesuwa rwnowag prawa. To tak, jakby wasz samochd przesya gdzie prdko, z jak prowadzicie w kadym momencie jazdy; to byby tylko jeden krok od tego, by pastwo zaczo wystawia mandaty na podstawie przesanych przez was danych. A w praktyce tak wanie si tu dzieje.
Rynek: koncentracja
Okres obowizywania praw autorskich znacznie si wyduy, zosta potrojony na przestrzeni ostatnich 30 lat. Rozszerzy si rwnie zakres oddziaywania praw autorskich. Wczeniej regulacjom podlegali wycznie wydawcy, teraz dotycz one niemal wszystkich. Zmieni si take zasig praw autorskich, poniewa kade uytkowanie jest traktowane jak kopiowanie, i dlatego z zaoenia, jest uregulowane. I tak, w miar jak technologowie wynajduj coraz lepsze sposoby, aby mc kontrolowa uytkowanie treci, a ustawodawstwo w dziedzinie praw autorskich zyskuje coraz wiksze wsparcie ze strony technologii, zmienia si rwnie sia oddziaywania praw autorskich. atwiej wyszukiwa i kontrolowa naduycia. Kontrola procesw twrczych, ktra na pocztku bya drobn regulacj, obejmujc niewielki fragment rynku twrczoci, staa si jedynym i najwaniejszym regulatorem wszelkiej istniejcej twrczoci. Jest to ogromne rozszerzenie zakresu rzdowej kontroli nad innowacj i twrczoci. Regulacji takiej nie rozpoznaliby w ogle ci, dziki ktrym zrodzia si idea kontroli praw autorskich. Tym niemniej, moim zdaniem, zmiany te miayby niewielkie znaczenie, gdyby nie jeszcze jedna, ktr rwnie musimy wzi tu pod uwag. Jest ona w pewnym sensie najblisza nam wszystkim, chocia jej znaczenie i zakres nie s waciwie rozumiane. To wanie ona jest waciw przyczyn, z powodu ktrej naley przejmowa si wszystkimi pozostaymi zmianami, ktre tu opisaem. Mam tu na myli zmian w zakresie koncentracji i integracji mediw. W cigu ostatnich 20 lat zmieni si zdecydowanie charakter wasnoci mediw, spowodowany zmianami w ustawodawstwie regulujcym ich sytuacj. Pocztkowo, rne rodzaje mediw naleay do oddzielnych
191
spek medialnych. Obecnie coraz wicej znajduje si w posiadaniu zaledwie kilku firm. W rzeczy samej, po zmianach ogoszonych przez FCC w czerwcu 2003 roku, wikszo przewiduje, e za kilka lat bdziemy y w wiecie, w ktrym nie wicej ni trzy spki bd kontroloway ponad 85 procent rynku mediw. S dwa rodzaje zmian: w zakresie koncentracji oraz w jej charakterze. Przemiany w zakresie koncentracji s atwiejsze do uchwycenia. Oto jak senator John McCain podsumowa dane opracowane w ramach bada przeprowadzonych przez FCC, dotyczce kwestii wasnoci mediw: Pi spek kontroluje 85 procent zasobw medialnych25. Pi wytwrni: Universal Music Group, BMG, Sony Music Entertainment, Warner Music Group oraz EMI kontroluje 84,8 procent amerykaskiego rynku muzycznego26. Piciu najwikszych operatorw kablowych doprowadza programy do 74 procent abonentw usug kablowych na terenie caego kraju27. W przypadku radia, sytuacja jest jeszcze bardziej dramatyczna. Przed wprowadzeniem deregulacji, do najwikszego krajowego konglomeratu medialnego naleao mniej ni 75 stacji radiowych. Obecnie jedna firma ma 1200 stacji. W okresie konsolidacji cakowita liczba wacicieli stacji radiowych zmniejszya si o 34 procent. Dzisiaj, w wikszoci segmentw, 2 najwiksze firmy nadawcze kontroluj 74 procent wpyww tego rynku. W sumie tylko 4 firmy kontroluj 90 procent krajowych wpyww z reklam radiowych. Wzrasta rwnie koncentracja wasnoci prasy codziennej. W Stanach Zjednoczonych mamy obecnie o 600 tytuw prasy codziennej mniej, ni mielimy przed 80 laty, a 10 firm kontroluje poow krajowego nakadu. W Stanach Zjednoczonych istnieje 20 liczcych si wydawnictw prasowych, 10 najwikszych wytwrni filmowych otrzymuje 99 procent cakowitego przychodu z filmw. Przychody 10 najwikszych nadawcw telewizji kablowej skadaj si na 85 procent przychodw caego sektora. Takiemu rynkowi daleko do wolnoci prasy, ktr zamierzali chroni twrcy konstytucji. W rzeczy samej, jest to rynek cakiem dobrze chroniony przez rynek.
192
wolna kultura wasno
Koncentracja zakresu to jedna rzecz. Bardziej zowroga przemiana kryje si w charakterze tej koncentracji. Jak ujmuje to James Fallows w swoim ostatnim artykule o Rupercie Murdochu: Firmy Murdocha tworz teraz system produkcji o nieporwnywalnym stopniu integracji. Dostarczaj treci: filmy wytwrni Foxa, (...) programy telewizyjne Foxa, (...), kontrolowane przez Foxa transmisje sportowe, a take gazety i ksiki. Sprzedaj te treci odbiorcom i ogoszeniodawcom przez gazety, przez sieci nadawcze, kanay telewizji kablowej. Obsuguj rwnie system dystrybucji, przez ktry treci docieraj do klientw. Obecnie, satelitarne systemy Murdocha rozpowszechniaj treci tworzone przez News Corp. na terenie Europy i Azji; jeeli Murdoch zostanie najwikszym wacicielem DirecTV, system ten zacznie peni te same funkcje w Stanach Zjednoczonych28. Wedug podobnego modelu funkcjonuj wspczesne media. To ju nie tylko wielkie firmy majce wiele stacji radiowych, ale kilka firm majcych tyle rde medialnych, ile jest moliwe. Rysunek pozwala przedstawi ten model lepiej ni mogoby to opisa tysic sw:
193
Czy ta koncentracja jest rzeczywicie tak wana? Czy ma wpyw na to, co jest wytwarzane lub co jest rozpowszechniane? Czy te jest to wycznie bardziej efektywny sposb produkcji i dystrybucji treci? Uwaaem, e koncentracja nie bdzie miaa wikszego znaczenia. Mylaem, e to nic wicej, jak tylko bardziej efektywna struktura finansowa. Jednak obecnie, po przeczytaniu i wysuchaniu wielu wypowiedzi twrcw, ktrzy starali si przekona mnie o tym, e jest wprost przeciwnie, zaczynam zmienia zdanie. Oto historia, ktra daje wyobraenie, jakie owa integracja moe mie znaczenie. W 1969 roku, Norman Lear nakrci pilota serialu All in the Family. Uda si z nim do ABC. Nie podoba im si. Jest zbyt miay, powiedzieli Learowi. Zrb go od nowa. Lear przygotowa nowego pilota, jeszcze ostrzejszego ni poprzedni. W ABC byli zrozpaczeni. Nic nie rozumiesz, mwili Learowi. Chcielimy eby by mniej, a nie bardziej miay. Zamiast si zgodzi, Lear zanis program do CBS. Przyjli go z radoci. ABC nie moga zatrzyma Leara. Prawa, ktre mia Lear zapewniay mu niezaleno wobec kontroli ze strony sieci29. Sie nie dysponowaa kontrol nad prawami autorskimi, poniewa prawo zabraniao stacjom kontrolowania rozpowszechnianych treci. Prawo wymagao odseparowania sieci od twrcw treci; separacja ta zapewniaa Learowi wolno. A do 1992 roku, dziki tym przepisom, przewaajca wikszo programw telewizyjnych nadawanych w okresie najwikszej ogldalnoci 75 procent z nich bya niezalena od sieci telewizyjnych. W roku 1994 FCC wycofaa przepisy, ktre wymuszay ow niezaleno. Sieci szybko wykorzystay t sytuacj. W 1985 roku istniao 25 niezalenych telewizyjnych studiw produkcji; w 2002 roku zostao ich ju tylko 5. W 1992 roku, tylko 15 procent nowych seriali, tworzonych na zamwienie sieci telewizyjnych produkowano w kontrolowanych przez ni firmach. W 2003 roku, odsetek seriali produkowanych przez kontrolowane przez sie firmy wzrs ponad 5-krotnie osigajc 77 procent.
194
wolna kultura wasno
W roku 1992, niezalenie, poza kontrol korporacji, wyprodukowano 16 nowych seriali, w zeszym roku tylko jeden30. W 2002 roku, 75 procent programw emitowanych w czasie najwyszej ogldalnoci naleao do sieci, ktra je nadawaa. W cigu dziesiciu lat, midzy 1992 a 2002 rokiem, tygodniowa liczba godzin emisji, w porze najwyszej ogldalnoci, wyprodukowanych przez studia nalece do sieci wzrosa o ponad 200 procent, a liczba godzin emisji, w porze najwyszej ogldalnoci, produkowanych przez niezalene studia, zmalaa o 63 procent31. Dzisiaj, jaki inny Norman Lear z innym All in the Family odkryby, e pozosta mu tylko wybr midzy przygotowaniem mniej miaego programu a zwolnieniem z pracy: tre kadego z programw tworzonych na potrzeby sieci telewizyjnej w coraz wikszym stopniu staje si wasnoci sieci. Podczas gdy liczba kanaw znacznie wzrosa, grupa wacicieli kanaw zmniejszyo si i wci si zmniejsza. Jak powiedzia Barry Diller do Billa Moyersa: No c, jeeli mamy firmy, ktre produkuj, finansuj, emituj na swoich kanaach, a nastpnie rozpowszechniaj na caym wiecie wszystko, co przechodzi przez kontrolowany przez nie system dystrybucji, w efekcie coraz mniej osb ma co do powiedzenia w tym procesie. Kiedy mielimy dziesitki czy setki konkurujcych ze sob niezalenych firm producenckich wytwarzajcych programy telewizyjne. Teraz jest ich zaledwie garstka32. Ma to wpyw na to, co jest produkowane. Produkty takich ogromnych i skoncentrowanych sieci s coraz bardziej podobne do siebie. Coraz bezpieczniejsze. Coraz bardziej sterylne. Produkty programw informacyjnych takich sieci s w coraz wikszym stopniu dopasowywane do przesania, ktre sie chce gosi. Nie jest to partia komunistyczna, ale od wewntrz musi to j troch przypomina. Nikt nie moe kwestionowa
195
decyzji bez naraenia si na konsekwencje niekoniecznie na zesanie na Syberi, ale na pewno na kar. Opinie niezalene, krytyczne i odmienne s tamszone. Nie jest to rodowisko dobre dla demokracji. Argumentw wyjaniajcych, dlaczego taka integracja wpywa na dziaalno twrcz, dostarczaj prawa ekonomii. Clay Christensen pisa o dylemacie innowatora: o tym, e wielkie tradycyjne firmy uwaaj za racjonalne ignorowanie nowych, przeomowych technologii, ktre konkuruj z przedmiotem ich podstawowej dziaalnoci. Taka sama analiza moe wyjani, dlaczego wielkie, tradycyjne firmy medialne miayby uznawa za racjonalne ignorowanie nowych trendw w kulturze33. Ociae giganty nie tylko nie biegaj, ale i nie powinny biega na krtki dystans. Jednake, jeeli boisko stoi otworem tylko dla gigantw, wwczas zdecydowanie zabraknie nam sprintu. Nie uwaam, ebymy wiedzieli wystarczajco duo na temat ekonomii rynku mediw, aby mc twierdzi z pewnoci, do czego doprowadz koncentracja i integracja. Efektywno jest wana, jednak trudno oceni wpyw jaki procesy te maj na kultur. Inny przykad w sposb istotny dowodzi, e problem istnieje. Poza wojnami o prawa autorskie znajdujemy si rwnie w rodku wojen narkotykowych. Rzdy stanowczo kieruj swoj polityk przeciw kartelom narkotykowym; sdy karne i cywilne s przepenione konsekwencjami tych walk. Niniejszym mog sobie uniemoliwi uzyskanie jakiejkolwiek przyszej posady rzdowej poprzez stwierdzenie, e uwaam ow wojn za powany bd. Nie jestem po stronie narkotykw. W rzeczy samej, pochodz z rodziny, ktr wyniszczay narkotyki, cho wszystkie narkotyki, ktre zniszczyy moj rodzin, naleay raczej do tych legalnych. Uwaam, e ta wojna jest powanym bdem, poniewa szkody uboczne s wystarczajco wielkie, aby sprawi, e prowadzenie wojny jest szalestwem. Jeeli zbierzemy razem obcienie systemu sdownictwa karnego, desperacje pokole dzieciakw, dla ktrych jedyn okazj do wzbogacenia si jest sta si onierzem w tej wojnie, skrzywienie ochrony
196
wolna kultura wasno
konstytucyjnej z powodu staej inwigilacji, ktrej ta wojna wymaga i, najbardziej dotkliwe, cakowite wyniszczenie systemw prawnych wielu krajw Ameryki Poudniowej ze wzgldu na potg lokalnych karteli narkotykowych, uwaam, e jest niemoliwa wiara w to, e marginalne korzyci w obnianiu poziomu konsumpcji narkotykw przez Amerykanw mogyby w jakikolwiek sposb wynagrodzi te straty. By moe nie przekonaem was. Nie szkodzi. yjemy w demokratycznym pastwie i to liczba gosw decyduje o wyborze polityki. Jednak aby mogo tak by, musimy polega przede wszystkim na prasie, aby mc pomaga w informowaniu Amerykanw o tych sprawach. Poczwszy od 1998 roku, Office of National Drug Control Policy rozpoczo kampani medialn jako cz wojny przeciwko narkotykom. W ramach kampanii wyprodukowano dziesitki krtkich filmw na tematy zwizane z nielegalnymi rodkami odurzajcymi. W jednej z serii (seria z Nickiem i Normem) dwaj mczyni siedz w barze, dyskutujc na temat idei zalegalizowania narkotykw, jako sposobu na uniknicie ubocznych skutkw tej wojny. Jeden z nich wysuwa argument na rzecz legalizacji narkotykw. Drugi jednoznacznie przeciwstawia si argumentom pierwszego. W kocu, pierwszy mczyzna zmienia swoj opini (hej, to przecie telewizja). Propagandowa wstawka na kocu stanowi potpienie kampanii na rzecz legalizacji narkotykw. Niech i tak bdzie. Jest to dobra reklamwka. Nie wprowadza nas straszliwie w bd. Prawidowo przekazuje komunikat. Jest to uczciwy i rozsdny komunikat. Ale zamy, e uwaacie, e jest to niesuszny komunikat, i e chcielibycie wyemitowa kontrreklam. Powiedzmy, e chcecie nada seri reklamwek, ktre bd prboway zademonstrowa nadzwyczaj szkodliwe zjawiska uboczne, ktre s wynikiem wojny narkotykowej. Czy moglibycie to zrobi? C, takie reklamwki kosztuj oczywicie sporo pienidzy. Zamy, e zbierzecie je. Zamy, e grupa poruszonych t kwesti obywateli bdzie skonna ofiarowa kade pienidze, eby pomc wam w nadaniu
197
waszego komunikatu. Czy moecie by pewni, e wwczas wasz przekaz zostanie usyszany? Nie. Nie moecie. Stacje telewizyjne prowadz ogln polityk unikania kontrowersyjnych reklam. Reklamy sponsorowane przez rzd s uwaane za niekontrowersyjne; reklamy sprzeciwiajce si rzdowi s kontrowersyjne. Mona by pomyle, e taka selektywno jest niezgodna z I poprawk, jednak Sd Najwyszy utrzymuje, e stacje maj prawo wybiera, co zamierzaj emitowa. Dlatego te gwne kanay komercyjnych mediw bd odmawia jednej ze stron moliwoci zaprezentowania swojego punktu widzenia w tej debacie. A sdy bd broniy praw stacji do pozostania tak stronniczymi34. Bybym szczliwy, mogc broni rwnie praw sieci jeeli ylibymy w wiecie, w ktrym rynek mediw byby prawdziwie zrnicowany. Jednak koncentracja poddaje w wtpliwo realizacj tego warunku. Jeeli garstka firm sprawuje kontrol nad dostpem do mediw i ta garstka firm moe decydowa, jakie polityczne stanowiska bd mogy by promowane na ich kanaach, wwczas w oczywisty sposb koncentracja ma znaczenie. Mog podoba ci si stanowiska wybierane przez t grup. Ale nie powinien podoba ci si wiat, w ktrym naprawd nieliczni mog decydowa o tym, o jakich kwestiach inni mog si dowiedzie.
Razem
Jest co niewinnego w roszczeniu wojownikw o przestrzeganie praw autorskich, dajcych, aby rzd chroni moj wasno. Rozwaane w oderwaniu od rzeczywistoci, jest ono oczywicie suszne i w wikszoci przypadkw cakowicie nieszkodliwe. Nikt przy zdrowych zmysach, o ile nie jest anarchist, nie mgby si z tym nie zgodzi. Jednak, gdy widzimy, jak dramatycznie zmienia si owa wasno, kiedy zdajemy sobie spraw z jej moliwych dzi interakcji zarwno z technologi, jak i z rynkiem, co powoduje istotne zmiany w rzeczywistym
198
wolna kultura wasno
ograniczeniu wolnoci kultywowania naszej kultury, roszczenie to zaczyna wyglda mniej niewinnie i jest mniej oczywiste. Zakadajc, e (1) technologia ma moc uzupeniania kontroli prawa oraz (2) skoncentrowany rynek ogranicza moliwoci protestu, jeeli rygorystyczne egzekwowanie niezmiernie rozwinitych praw wasnoci, przyznanych przez prawo autorskie, wpywa na wolno kultywowania tej kultury i tworzenia wykorzystujc nasz przeszo, wwczas naley zada sobie pytanie, czy wasno nie powinna zosta na nowo zdefiniowana. Nie zamierzam dowodzi, e powinnimy znie prawa autorskie czy te cofn si do XVIII wieku. Byoby to duym bdem, katastrofalnym w skutkach dla wikszoci istotnych przedsiwzi twrczych, ktre s podejmowane dzisiaj w sferze naszej kultury. Jednak jest pewna przestrze midzy zerem a jednoci, nie wyczajc kultury internetowej. I te ogromne zmiany rzeczywistej siy regulacji prawa autorskiego, zwizane ze wzrastajc koncentracj przemysu medialnego i opierajce si na technologii, ktra bdzie w coraz wikszym stopniu umoliwia sprawowanie kontroli nad uytkowaniem kultury, powinny skoni nas do zastanowienia si, czy aby nie nadszed czas na dokonanie kolejnej korekty. Nie korekty, ktra zwikszyaby moc oddziaywania praw autorskich. Ani korekty, ktra wyduyaby okres ich obowizywania. Wrcz przeciwnie, korekty, ktra przywrciaby rwnowag tradycyjnie charakteryzujc regulacje prawa autorskiego osabiajcej regulacje prawne w celu wzmocnienia dziaalnoci twrczej. Prawo autorskie nie zostao wyryte w kamieniu. Nie stanowi ono zbioru staych zobowiza, ktre z jakiego tajemniczego powodu s obecnie wykpiwane przez nastolatkw i maniakw komputerowych. Tymczasem, w krtkim czasie sia praw autorskich znacznie si zwikszya, wraz ze zmianami w technologii dystrybucji i tworzenia oraz z naciskami lobbystw, zapewniajc wiksz kontrol wacicielom praw autorskich. Zmiany, ktre miay miejsce w przeszoci w zwizku z rozwojem technologii sugeruj, e by moe bdziemy potrzebowa podobnych zmian w przyszoci. A zmiany, w odpowiedzi na niezwyke zwik-
199
szenie si kontroli, ktr zapewniaj technologia i rynek, musz polega na ograniczeniach w zakresie praw autorskich. W wojnie z piratami umyka nam pewien problem, ktry moemy dostrzec dopiero po przejrzeniu zasigu tych wszystkich zmian. Kiedy doda si do siebie skutki zmieniajcego si prawa, koncentracji rynkw oraz zmieniajcej si technologii, wida, e prowadzi to do zaskakujcego wniosku: nigdy w caej naszej historii tak nieliczne grono nie miao uprawnie do sprawowania kontroli nad rozwojem naszej kultury w wikszym stopniu, ni ma to miejsce teraz. Nie byo tak w czasach, gdy istniay wieczyste prawa autorskie, poniewa dotyczyy one konkretnych dzie. Nie byo tak w czasach, gdy tylko wydawcy mieli narzdzia umoliwiajce publikowanie, poniewa rynek by wwczas bardziej zrnicowany. Nie byo tak w czasach, gdy istniay tylko trzy sieci telewizyjne, bo nawet wwczas gazety, studia filmowe, stacje radiowe oraz wydawnictwa byy niezalene od sieci. Nigdy prawo autorskie nie chronio tak szerokiego zakresu uprawnie przed rwnie liczn grup podmiotw i to przez okres choby w przyblieniu tak dugi jak obecnie. Ta forma regulacji drobna regulacja drobnej czci energii twrczej powstajcego narodu staa si obecnie olbrzymi regulacj wszelkich procesw twrczych. Dzisiaj prawo plus technologia plus rynek oddziaywaj na siebie nawzajem, przeksztacajc t historycznie agodn regulacj w najdalej idc regulacj kultury, jak zna nasze wolne spoeczestwo35. By to dugi rozdzia, jednak jego przesanie mona atwo streci. Na pocztku tej ksiki wprowadziem rozrnienie midzy kultur komercyjn i niekomercyjn. W trakcie tego rozdziau oddzieliem kopiowanie utworu od jego przetwarzania. Teraz moemy poczy obydwa podziay i naszkicowa wyran map zmian, jakim podlegao prawo autorskie. W 1790 roku prawo wygldao tak:
PUBLIKACJA PRZETWARZANIE
Komercyjne Niekomercyjne
wolna
wolne wolne
200
wolna kultura wasno
Opublikowanie mapy, tablicy, czy ksiki byo regulowane prawem autorskim. Nic innego nie byo regulowane. Przeksztacenia byy wolne od opat. A poniewa prawo autorskie obowizywao jedynie w przypadku rejestracji utworu, a rejestrowali je tylko ci, ktrzy zamierzali czerpa zyski finansowe, kopiowanie poprzez publikowanie prac niekomercyjnych byo rwnie bezpatne.
wolna
wolne
Wraz z kocem XIX wieku prawo zmienio si w nastpujcy sposb: Utwory zalene zaczy by od tamtej pory regulowane prawem autorskim, o ile dochodzio do ich publikacji, co biorc pod uwag wczesne zasady ekonomiczne rzdzce dziaalnoci wydawnicz, oznaczao e byy one oferowane na zasadach komercyjnych. A niekomercyjna dziaalno wydawnicza i przeksztacanie byy nadal waciwie bezpatne. W 1909 roku prawo zmienio si i regulowao powstawanie kopii, a nie dziaalno wydawnicz. Od momentu wprowadzenia tej zmiany zakres prawa by powizany z technologi. W miar jak technologia kopiowania stawaa si coraz bardziej powszechna, rozszerza si zasig prawa. Mona wic powiedzie, e od 1975 roku, kiedy kserokopiarki stay si bardziej popularne, prawo przedstawia si nastpujco:
/wolna
wolne
Prawo byo interpretowane tak, e obejmowao niekomercyjne kopiowanie na przykad przy uyciu kopiarek, jednak nadal dua cz kopiowania poza rynkiem komercyjnym pozostawaa nieodpatna. Jednake w konsekwencji pojawienia si technologii cyfrowych, zwaszcza w kontekcie sieci cyfrowych, prawo to dzisiaj wyglda tak:
201
PUBLIKACJA
PRZETWARZANIE
Prawo autorskie reguluje kad dziedzin, wczeniej wikszo dziaalnoci twrczej bya od niego wolna. Obecnie prawo reguluje peen zakres dziaalnoci twrczej komercyjnej i niekomercyjnej, pochodnej i oryginalnej za pomoc tych samych regu, ktre stworzono, by regulowa dziaalno wydawcw komercyjnych. Rzecz jasna prawo autorskie nie jest naszym wrogiem. Wrogiem jest regulacja, ktra nie przynosi niczego dobrego. Tak wic pytanie, ktre powinnimy sobie teraz zada, brzmi: czy rozcignicie regulacji zwizanych z prawami autorskimi na kad z tych dziedzin rzeczywicie przynosi jakiekolwiek korzyci. Nie mam wtpliwoci, e przynosi to korzyci w obrbie kontrolowania rynku kopiowania komercyjnego. Ale rwnie nie mam adnych wtpliwoci, e przynosi to wicej szkody ni korzyci regulujc (tak jak teraz) kopiowanie niekomercyjne, a przede wszystkim niekomercyjne przeksztacanie utworw. I w coraz wikszym stopniu (z powodw, ktre przedstawiem w rozdziaach 7. i 8.) mona by si zastanawia, czy nie przynosi to wicej szkd ni korzyci komercyjnym przeksztaceniom utworw. Gdyby prawa zalene byy bardziej ograniczone, powstaoby wicej komercyjnych wersji utworw. Problemem jest nie tylko to, czy prawa autorskie stanowi wasno. Oczywicie, prawa autorskie s rodzajem wasnoci i oczywicie, jak w przypadku kadej wasnoci, pastwo powinno j chroni. Pomijajc jednak pierwsze wraenia, historycznie prawo wasnoci (podobnie jak wszystkie prawa wasnoci36) zostao zaprojektowane tak, aby zrwnoway istotn konieczno stwarzania zachty dla autorw i artystw i rwnie wan konieczno zapewniania dostpu do twrczoci. Rwnowaga zawsze podlegaa wstrzsom w przypadku wyaniania si nowych technologii. I przez ponad poow okresu istnienia naszej tradycji,
202
wolna kultura wasno
prawo do kopiowania nie kontrolowao w ogle swobody przeksztacania twrczoci lub tworzenia na jej podstawie przez innych. Kultura amerykaska bya wolna od chwili narodzin i w cigu niemal 180 lat nasz kraj konsekwentnie broni ywej i bogatej wolnej kultury. Takie postpowanie byo moliwe, poniewa nasze prawo respektowao wane granice zakresu interesw chronionych przez wasno. Ju w momencie narodzin prawa do kopiowania jako prawa ustawowego, uznawano te granice, przyznajc wacicielom praw autorskich ochron jedynie na czas ograniczony (pisz o tym w rozdziale 6.). Tradycji dozwolonego uytku towarzyszy podobne zaoenie, podlegajce jednak coraz wikszym naciskom wraz z nieuniknionym wzrostem kosztw egzekwowania prawa (wicej o tym w rozdziale 7.). Wprowadzanie praw ustawowych tam, gdzie rynek moe ograniczy innowacj jest kolejnym znanym ograniczeniem prawa wasnoci, jakim jest prawo autorskie (rozdzia 8.). A przyznanie archiwom i bibliotekom szerokich uprawnie do gromadzenia dzie kultury, niezalenie od roszcze dotyczcych wasnoci, stanowi kluczowy element chronicy ducha naszej kultury (rozdzia 9.). Wolna kultura, podobnie jak wolny rynek, jest zbudowana na wasnoci. Jednake natura wasnoci, ktra tworzy woln kultur bardzo rni si od ekstremistycznej wizji, ktra dominuje we wspczesnej debacie. Wolna kultura w coraz wikszym stopniu staje si ofiar wojny z piractwem. W odpowiedzi na rzeczywiste, cho niezmierzone zagroenie ze strony technologii internetu wobec XXwiecznego modelu produkcji i dystrybucji kultury, prawo i technologia s przeksztacane w sposb, ktry moe naruszy fundamenty naszej tradycji wolnej kultury. Prawo wasnoci, jakim jest prawo autorskie nie jest ju tym zrwnowaonym prawem, ktrym byo kiedy, lub ktrym by miao. Prawo wasnoci, jakim jest prawo autorskie utracio rwnowag, przechylio si w stron skrajnoci. Maleje szansa na to, aby mc tworzy i przeksztaca w wiecie, w ktrym tworzenie wymaga zezwolenia, a twrczo musi by uzgadniana z prawnikiem.
amigwki
Rozdzia jedenasty: Chimera

W znanym opowiadaniu H.G. Wellsa, alpinista nazwiskiem Nunez spad (z lodowego zbocza) do nieznanej, odizolowanej doliny w Andach Peruwiaskich1. Dolina bya niezwykle pikna, bogata w sodk wod, pastwiska, agodny klimat, zbocza o yznej brunatnej glebie porose krzewami, ktre rodziy doskonae owoce. Jednak wszyscy wieniacy byli lepi. Nunez uzna to za sprzyjajc okoliczno. Powiedzia sobie: Pord lepcw, jednooki jest krlem, i postanowi zamieszka wrd wieniakw i zakosztowa krlewskiego ycia. Sprawy nie potoczyy si jednak zgodnie z jego przewidywaniami. Prbowa wyjania tubylcom ide wzroku, ktrej oni nie rozumieli. Mwi im, e s lepi oni jednak nie znali takiego sowa. Brali go za gupca. W rzeczy samej, im bardziej uwiadamiali sobie, jak wielu rzeczy Nunez nie jest w stanie zrobi (np. usysze dwiku nadepnitego dba trawy), tym bardziej prbowali go kontrolowa. On za stawa si coraz bardziej sfrustrowany. Nie rozumiecie krzykn amicym si gosem, usiujc na prno mwi pewnie i zdecydowanie. Jestecie lepi, a ja widz! Zostawcie mnie w spokoju. Ale wieniacy nie dali mu spokoju. Nie docenili zalet jego specjalnej mocy. Nawet obiekt jego uczu moda kobieta, ktra wydawaa mu si pikna, najpikniejsza na wiecie nie rozumiaa pikna widzenia. Opisy tego, co Nunez widzi, wyday si [jej] najpoetyczniejsz z fantazji. Suchaa opisw gwiazd i gr, i swej wasnej urody z agodn wyrozumiaoci graniczc z poczuciem winy. Wells powiada: Nie wierzya, niczemu, nie rozumiaa poowy, ale dziwnie j te opowieci zachwycay.
206
wolna kultura amigwki
Gdy Nunez zadeklarowa ch polubienia swej tajemniczo zachwyconej ukochanej, jej ojciec i caa wioska sprzeciwili si. Ojciec poucza: Widzisz kochanie, to jest kretyn. Ma halucynacje. Niczego nie potrafi dobrze zrobi. Zabrali Nuneza do wioskowego doktora. Po wnikliwym badaniu, doktor postawi diagnoz: On ma zajty mzg. Co takiego? spyta ojciec. (...) owe dziwne miejsca zwane oczami, (...) s one chore i uciskaj mzg. Sdz, cign doktor z ca pewnoci, i mona [go] wyleczy; trzeba tylko, by podda si drobnej i atwej operacji. Naley usun te dranice narole. Dziki Bogu, e da nam nauk! odpowiedzia ojciec. Poinformowali Nuneza o warunku, ktry musi speni, jeli chce otrzyma rk swej oblubienicy. (Bdziecie musieli przeczyta pierwowzr, by dowiedzie si jak to si skoczyo. Wierz w woln kultur, ale nie w zdradzanie zakoczenia opowieci.) Zdarza si czasem, e jaja bliniakw cz si w onie matki. W ten sposb powstaje chimera jedno stworzenie o dwch rnych DNA. DNA zawarte w krwi moe by inne, ni DNA zawarte w skrze. Taka moliwo nie zostaa jeszcze dostatecznie wykorzystana jako element fabuy kryminalnej, osnutej wok zagadkowego morderstwa. Przecie test DNA dowid ze stuprocentow pewnoci, e to krew nie tej osoby znaleziono na miejscu zbrodni (). Nim przeczytaem o chimerach, nie powiedziabym, e to moliwe. Jedna osoba nie moe mie dwch rnych DNA. Sam istot DNA jest to, e jest to kod unikalny dla jednostki. A jednak, w rzeczywistoci nie tylko dwie osoby mog mie jednakowe DNA (bliniaki jednojajowe), ale i jedna osoba moe mie dwa rne DNA (chimera). Nasze rozumienie osoby powinno uwzgldnia t okoliczno. Im bardziej staram si zrozumie obecny spr o prawa autorskie i kultur ktry czasem niesusznie, a czasem nie do susznie nazywa si wojn o prawa autorskie tym bardziej jestem przekonany, e mamy tu do
207
czynienia z chimer. Na przykad, pytajc: Czym jest wymiana plikw p2p? obie strony konfliktu maj racj i obie strony si myl. Jedni mwi: Wymiana plikw to co, z czym mielimy do czynienia, gdy dwoje dzieciakw przegrywao nawzajem swoje nagrania. Co takiego robilimy bez zastanowienia przez ostatnich 30 lat. To prawda, przynajmniej czciowo. Kiedy mwi mojemu najlepszemu przyjacielowi, by posucha nowej pyty, ktr kupiem, lecz zamiast poyczy mu CD, wskazuj mj serwer p2p wtedy pod kadym istotnym wzgldem robi to, co w dziecistwie z pewnoci robili take szefowie kadej wytwrni muzycznej dziel si muzyk. Jednak ten opis jest take czciowo faszywy. Bo jeli mj serwer p2p znajduje si w sieci p2p, poprzez ktr kady moe uzyska dostp do mojej muzyki, to jasne, e dostp mog uzyska moi przyjaciele. Lecz gdy mwi, e 10 tysicy moich najlepszych przyjaci moe uzyska dostp, rozcigam znaczenie pojcia przyjaciel poza wszelkie granice. Niezalenie od tego, czy dzielenie si muzyk z przyjacielem jest tym co zawsze wolno byo nam robi, nie zawsze wolno nam byo dzieli si muzyk z 10 tysicami naszych przyjaci. Podobnie, gdy druga strona mwi: Wymiana plikw jest jak wejcie do Tower Records, zabranie pyty z pki i wyjcie jest to prawd, przynajmniej w czci. Kiedy Lyle Lovett nagra (wreszcie) nowy album, a ja zamiast go kupi, cign go za darmo z Kazaa, bdzie to bardzo podobne do kradziey jednego egzemplarza z Tower. Lecz nie do koca jest to kradzie z Tower. W kocu, gdybym zabra CD z Tower Records, Tower mogoby sprzeda jedn pyt mniej. I kiedy wynosz stamtd pyt, mam te kawaek plastiku, okadk, co, co mog postawi na pce. (Skoro ju o tym mowa, moemy te zauway, e gdybym wynis pyt z Tower Records, to maksymalna kara, jak mgbym dosta, wyniosaby, zgodnie z prawem stanu Kalifornia, najwyej 1000 dolarw. Natomiast gdybym cign pyt z 10 utworami, wedug RIAA miabym do zapacenia odszkodowanie w wysokoci 1,5 miliona dolarw. Nie prbuj tu wykaza, e obie strony si myl. Chodzi mi raczej o to, e obydwie maj racj sprawa wyglda tak, jak przedstawia j RIAA, i tak,
208
jak przedstawia j Kazaa. To jest chimera, i zamiast ogranicza si do zaprzeczania racjom przeciwnika, musimy zacz si zastanawia, jak powinnimy zareagowa na jej pojawienie si. Jakimi reguami mamy si kierowa? Moglibymy udawa, e to wcale nie chimera. Moemy, wraz z RIAA, zdecydowa, e kady akt wymiany plikw to zbrodnia. Moemy dochodzi milionowych odszkodowa, bo wiele plikw wymieniano przy uyciu domowego komputera. Moemy zmusi uczelnie do monitorowania ruchu w sieci, by uzyska gwarancje, e aden komputer nie jest wykorzystywany do popeniania tego przestpstwa. By moe takie reakcje s skrajne, ale kad z nich albo zaproponowano, albo wprowadzono w ycie2. Z drugiej strony, moemy zareagowa w sposb, ktry usankcjonowaby dziaania wielu dzieciakw moemy je zalegalizowa. Niech nie bdzie odpowiedzialnoci zwizanej z prawami autorskimi, ani cywilnej, ani karnej, za udostpnianie w sieci zastrzeonych utworw. Sprawmy, by pliki byy wymieniane tak jak plotki, a wic regulowane jeli w ogle wycznie przez normy spoeczne, a nie prawne. Kada z tych reakcji jest moliwa. I myl, e kada z nich byaby za. Zamiast decydowa si na skrajnoci, powinnimy raczej poszuka rozwizania, ktre uznaje racje obu stron. Na kocu ksiki sprbuj naszkicowa system, ktry to zapewni. Na razie w nastpnym rozdziale pragn pokaza, jak le by si stao, gdybymy przyjli wariant zerowej tolerancji. Myl, e obie skrajnoci byyby gorsze ni rozsdna trzecia droga. Z dwojga zego gorsza byaby zerowa tolerancja. Tymczasem wanie zerowa tolerancja coraz czciej staje si wyznacznikiem polityki rzdu. Chaos spowodowany pojawieniem si internetu sta si pretekstem do radykalnego przesuwania granic. Prawo i technologia s naginane tak, by przyznaway posiadaczom utworw tak kontrol nad nasz kultur, jakiej nigdy wczeniej nie mieli. Przy tak skrajnym podejciu, wiele szans na innowacje i now twrczo zostanie zaprzepaszczonych. I nie chodzi tu o to, by umoliwi dzieciakom kradzie muzyki. Interesuje mnie raczej sfera innowacji komercyjnej i kulturowej to ona bdzie ofiar tej wojny. Nigdy wczeniej nie bylimy wiadkami takiego
209
rozprzestrzeniania si innowacyjnoci wrd obywateli, i wanie zaczlimy poznawa innowacje, ktre ona wyzwala. A w internecie ju teraz wida zmierzch cyklu wynalazkw zwizanych z technologiami dystrybucji utworw. Odpowiedzialno ponosi za to prawo. Jak uj to wiceprezes odpowiedzialny za globaln polityk dystrybucji w eMusic.com jednym z najwikszych innowatorw krytykujc wprowadzane przez DMCA dodatkowe ochrony dla zastrzeonych materiaw: eMusic jest przeciwny piractwu muzycznemu. Jestemy dystrybutorem materiaw objtych prawami autorskimi i chcemy te prawa chroni. Jednak budowanie technologicznych fortec, ktre chroniyby wpywy wielkich wytwrni pytowych w adnym razie nie jest jedynym sposobem ochrony tych praw i niekoniecznie jest sposobem najlepszym. Jest po prostu za wczenie, by udziela odpowiedzi. Dziaajce swobodnie prawa rynku mog rwnie dobrze prowadzi do nowego modelu przemysu. Znajdujemy si w punkcie zwrotnym. Decyzje podejmowane przez sektor przemysowy, dotyczce omawianych rozwiza, na wiele sposobw bezporednio uksztatuj rynek mediw cyfrowych oraz sposb ich rozpowszechniania. To z kolei bezporednio wpynie na moliwoci, konsumentw, zarwno jeli idzie o atwo dostpu do mediw cyfrowych, jak i do potrzebnego w tym celu sprztu. Ze decyzje na tym wczesnym etapie gry zahamuj rozwj rynku, godzc w interesy wszystkich3. W kwietniu 2001 roku eMusic.com zosta przejty przez Vivendi Universal, jedn z wielkich wytwrni. Stanowisko eMusic.com w omawianej sprawie zmienio si. Rezygnacja z naszej tradycyjnej tolerancji wcale nie przyczyni si do zmniejszenia piractwa. W ten sposb traci si jednak wartoci, ktre s istotne dla tej kultury i umierci moliwoci, ktre mogyby by niesychanie cenne.
Rozdzia dwunasty: Straty

By zwalczy piractwo, w imi ochrony wasnoci, przemys medialny rozpta wojn, w ktr teraz poprzez lobbing i wspieranie licznych kampanii zaangaowa si rwnie rzd. Tak, jak w przypadku kadej wojny, rwnie ta niesie za sob zarwno bezporednie, jak i uboczne straty. Jej ofiarami, tak jak zawsze tam, gdzie tworzy si nowe zakazy, bd przede wszystkim zwykli ludzie. Do tej pory omawiaem konsekwencje tej wojny, a w szczeglnoci jej skutki dla wolnej kultury. Teraz ten opis konsekwencji zamierzam rozwin w peen wywd. Czy jest to wojna uzasadniona? Moim zdaniem nie. Nie ma adnego dobrego powodu, dla ktrego wanie teraz, po raz pierwszy w historii, prawo ma stawa w obronie starego przeciwko nowemu. Dokadnie wtedy, gdy potga wasnoci, zwanej wasnoci intelektualn, osigna swoje historyczne apogeum. Jednak zdrowy rozsdek widzi to inaczej. Zdrowy rozsdek trwa po stronie Causbych i przemysu medialnego. Radykalne roszczenia do kontroli w imi wasnoci rozbrzmiewaj nadal, a bezkrytyczne odrzucenie piractwa jest wci na fali. Kontynuowanie tej wojny bdzie miao wiele konsekwencji, opisz jedynie trzy. Wszystkie mona uzna za niezamierzone, ja natomiast jestem przekonany, e tylko trzecia ma taki charakter, co do pozostaych dwu mam wicej wtpliwoci. Pierwsze dwie chroni wspczesne korporacje radiowe, a my nie mamy, niestety, nikogo, kto na wzr Howarda Armstronga stanby do walki z dzisiejszymi monopolistami w dziedzinie kultury.
211
Ograniczanie twrcw
W cigu nastpnych 10 lat bdziemy wiadkami eksplozji technologii cyfrowych, ktre umoliwi praktycznie kademu utrwalanie i powielanie treci. Czynnoci te ludzie wykonywali od zarania dziejw. W ten sposb uczymy si i komunikujemy. Jednak utrwalanie i powielanie z wykorzystaniem technologii cyfrowej jest czym innym. Rni si wiernoci kopii i si jej oddziaywania. Moesz wysa komu e-mail, w ktrym opiszesz dowcip widziany w Comedy Central, albo po prostu przysa mu fragment filmu. Moesz napisa esej na temat niespjnoci argumentw polityka, ktrego nie lubisz, lub zrobi krtki film, w ktrym ukaesz jego sprzeczne pogldy. Moesz napisa wiersz, by wyrazi swoj mio, lub skomponowa dostpny w sieci zestaw skadank piosenek twoich ulubionych wykonawcw. Cyfrowe utrwalanie i powielanie to z jednej strony kontynuacja procesw od zawsze integralnych dla naszej kultury, a z drugiej, co zupenie nowego. Jest to zarwno cige udoskonalanie wynalazku Kodaka, jak i wyrane przekroczenie ogranicze tego typu technologii. Technologie cyfrowego utrwalania i powielania zapowiadaj wiat wyjtkowo zrnicowanej kreatywnoci, ktr mona atwo rozprzestrzenia. W miar jak wykorzystywanie tych technologii bdzie i w parze z rozwojem demokracji, coraz wiksza liczba obywateli zyska narzdzia ekspresji i krytyki, ktre pozwol im aktywnie uczestniczy w procesie tworzenia kultury na caym wiecie. Dziki technologii otrzymalimy zatem moliwoci twrcze niegdy dostpne jedynie jednostkom skupionym w maych, oderwanych od reszty spoeczestwa, grupach. Przypomnijmy sobie starca opowiadajcego dawne dzieje zebranym wok niego mieszkacom maego miasteczka. Wyobramy sobie teraz si tego przekazu rozszerzon na cay wiat. Jest to moliwe tylko przy zaoeniu, e dziaanie to mona uzna za legalne. W obecnym systemie regulacji prawnych tak nie jest. Odmy na chwil na bok problem wymiany plikw, pomylmy o ulubionych stronach internetowych, takich jak np. te z opisami odcinkw dawno zapomnianych
212
seriali, witryny ze zbiorami kreskwek z lat 60., strony krytykujce politykw i firmy, czy te, ktre zawieraj artykuy prasowe na temat wskich dziedzin nauki i kultury. Internet zawiera ogromne iloci utworw, ktr wedug obecnie funkcjonujcego prawa, naley uzna za nielegalne. Im bardziej bd mnoy si przypadki nakadania surowych kar za bahe przewinienia, tym czciej obawa przed nielegalnoci zacznie hamowa kreatywno. W sytuacji, gdy precyzyjne rozrnienie midzy tym, co dozwolone a tym, co zakazane staje si niemoliwe, kary za przekroczenie tej cienkiej granicy szokujco si zaostrzaj. Czterech studentw oskaronych przez RIAA (Jesse Jordan z rozdziau 3. by tylko jednym z nich) zastraszono procesem o wartoci 98 miliardw dolarw za stworzenie wyszukiwarek, ktre umoliwiay kopiowanie piosenek. Dla porwnania, firma WorldCom, ktra oszukaa swoich inwestorw na 11 miliardw dolarw, co dodatkowo przynioso strat ponad 200 miliardw kapitalizacji rynkowej, otrzymaa grzywn w wysokoci marnych 750 milionw dolarw2. Lekarz, ktry poprzez wasne zaniedbanie usunie pacjentowi niewaciw nog bdzie, wedug nowego prawa zatwierdzanego wanie przez Kongres, odpowiada za moralne i fizyczne straty do wysokoci 250 tysicy dolarw. Czy zdrowy rozsdek pozwala nam dostrzec absurdalno tego wiata, w ktrym maksymalna grzywna za cignicie 2 piosenek z internetu jest wysza ni kara dla lekarza, ktry nonszalancko zmasakruje pacjenta? Na skutek tej prawnej niepewnoci, powizanej z ekstremalnie wysokimi karami, wiele przejaww twrczoci nigdy nie zyska realnego ksztatu, lub nigdy nie ujrzy wiata dziennego. Powstawaniu podziemia suy rwnie nazywanie dzisiejszych Waltw Disneyw piratami. Fakt, e granice domeny publicznej s tak niewyrane sprawia, e biznes nie moe czerpa z jej zasobw. Nie opaca si bowiem robi nic innego ni paci za prawo do tworzenia. Doprowadza to do sytuacji, w ktrej tylko ci, ktrzy mog paci, maj prawo do tworzenia. Tak jak to byo w Zwizku Radzieckim, cho z zupenie innych przyczyn, bdziemy wiadkami powstania caego podziemnego wiata sztuki. Przyczyn
213
niekoniecznie bdzie polityczne przesanie, czy kontrowersyjny temat, ale to, e sam akt tworzenia bdzie prawnie obciony. Ju teraz wystawy nielegalnej sztuki objedaj Stany Zjednoczone3. Na czym polega ich nielegalno? Na czeniu otaczajcych nas przejaww kultury z krytyczn lub refleksyjn ekspresj. Obawa przed nielegalnoci po czci wynika ze zmian w prawie, ktre opisaem szczegowo w rozdziale 9. W wikszym stopniu jednak czy si z rosnc atwoci ledzenia narusze prawa. Uytkownicy systemw wymiany plikw na wasnej skrze przekonali si w 2002 roku, jak atwo waciciele praw autorskich mog nakoni sdy, by nakazay dostawcom internetowym ujawnienie, kto jest w posiadaniu nielegalnych zasobw. To tak jakby twj magnetofon nadawa list piosenek, ktrych suchasz w zaciszu domowym, a kady bez wzgldu na powd, mgby j odsucha. Nigdy jeszcze w naszej historii malarz nie musia si obawia, czy jego obraz narusza prawa cudzego utworu. Jednak wspczesny twrca, ktry korzysta z narzdzi Photoshopu i umieszcza efekty swojej pracy w sieci, musi mie si stale na bacznoci. Cho zdjcia i obrazy s powszechnie dostpne, jedyne bezpieczne materiay do wykorzystania w pracy twrczej to te zakupione od jednej z farm obrazw, takiej jak np. Corbis. A tam, gdzie mamy do czynienia z zakupem, pojawia si rwnie cenzura. Na rynku owkw rzdzi wolny rynek, nie musimy si martwi o jego skutki dla twrczoci. Jednak rynek ikon kulturowych jest w znacznym stopniu regulowany i zmonopolizowany, co sprawia, e prawo do ich przetwarzania i wzbogacania nie jest rwnie swobodne. Przykady te rzadko przemawiaj do prawnikw, gdy oni niewiele maj do czynienia z realiami dnia codziennego. W rozdziale 7. przytoczyem przykad prawnikw, ktrzy po usyszeniu historii dokumentalisty Jona Elsea pouczali mnie, e Else skorzysta z dozwolonego uytku, a ja myliem si twierdzc, e prawo reguluje ten sposb wykorzystania dbr. Ale w Ameryce dozwolony uytek to jednak nic innego ni prawo do wynajcia prawnika, ktry bdzie broni twoich praw do tworzenia. Prawnicy wci lubi zapomina, e system obrony takich praw jak dozwolony
214
uytek jest wyjtkowo wadliwy, szczeglnie w tym kontekcie. Jest zbyt drogi, zbyt powolny, a jego kocowe efekty rzadko maj cokolwiek wsplnego z pojciem sprawiedliwoci, ktre stao u podstaw skargi. Taki system prawny moe by zadowalajcy dla bogaczy. Dla pozostaych stanowi jedynie kpin z tradycji, ktra wywodzi si dumnie z zasady prawa. Sdziowie i prawnicy mog udzi si, e zasada dozwolonego uytku stwarza swobodn przestrze midzy tym, co prawo reguluje a tym, na co zezwala. W rzeczywistoci to, e ktokolwiek w to wierzy pokazuje, jak daleko nasz system prawny oddali si od rzeczywistoci. Regulacje wymuszane przez wydawcw na pisarzach, przez dystrybutorw na filmowcach, czy przez wydawnictwa na dziennikarzach, s prawdziwymi prawami rzdzcymi dzi twrczoci. Prawa te maj niewiele wsplnego z prawem, ktrym pocieszaj si sdziowie. W wiecie, w ktrym za jednorazowe umylne naruszenie prawa autorskiego grozi kara 150 tysicy dolarw, w ktrym sama moliwo obrony przeciwko oskareniu o naruszenie prawa autorskiego kosztuje dziesitki tysicy dolarw i w ktrym nie mona liczy na zwrot kosztw poniesionych w wyniku niesprawiedliwego oskarenia, szokujco rozlege regulacje uchwalane pod sztandarem praw autorskich skutecznie tumi wolno sowa i kreatywno. W tym wiecie trzeba szczeglnie przemylnej lepoty, by nadal wierzy, e kultura, w ktrej yjemy, jest wolna. Jak powiedzia mi Jed Horovitz, twrca firmy Video Pipeline: Na kadym polu tracimy (twrcze) moliwoci. Kreatywne jednostki s zmuszane do rezygnacji z indywidualnej ekspresji. Idee i myli nie s wyraane. I cho wiele dzie nadal ma szans powsta, i tak nie dostan si do szerokiego obiegu. Nawet jeeli co powstanie () i tak nie uda si tego pokaza w gwnych mediach, dopki prawnik nie wyda owiadczenia, e jest to wolne od roszcze. Bez takiej zgody nie mona tego nawet pokaza w PBS. Wanie tak daleko siga ich kontrola.
215
Ograniczanie innowatorw
Opowie z poprzedniej czci miaa dosy lewacki wydwik twrczo zdawiona, artyci bez rodkw wyrazu i takie tam bla, bla, bla. Moe to do was specjalnie nie trafia. Moe uwaacie, e dookoa mamy wystarczajco duo dziwacznej sztuki i nie brak nam krytycznej ekspresji dotyczcej waciwie wszystkiego. Jeli taka jest wasza opinia, to moecie uzna, e w tej historii nie ma zbyt wielu powodw do niepokoju. Jednak jest w niej pewien aspekt, ktry w ogle nie ma lewackiego charakteru. Mgby on nawet wyj spod pira najbardziej skrajnego prorynkowego ideologa. A jeli jeste wanie kim takim (a do tego osob szczegln, skoro dotare do 215. strony ksiki takiej jak ta), dostrzeesz ten aspekt, jeli na miejsce wyraenia wolna kultura wstawisz wolny rynek. W sumie chodzi o to samo, nawet jeli interesy ingerujce w kultur maj bardziej fundamentalne znaczenie. Zarzut, ktry stawiam odnonie do regulacji kultury jest tym samym zarzutem, ktry obrocy wolnego rynku stawiaj regulacji rynkw. Wszyscy oczywicie uznajemy konieczno pewnej regulacji rynkw. Nawet w wersji minimum potrzebne s reguy dotyczce wasnoci oraz zawierania umw, podobnie jak s potrzebne egzekwujce te reguy, sdy. Analogicznie, w niniejszej debacie dotyczcej kultury, wszyscy s zgodni co do tego, e musi istnie jaki zestaw podstawowych regu dotyczcych prawa autorskiego. Jednak zarwno obrocy wolnego rynku, jak i obrocy wolnej kultury podkrelaj stanowczo, e potrzeba istnienia pewnych regulacji, nie oznacza wcale, e im jest ich wicej, tym lepiej. I jedni, i drudzy s te bardzo wyczuleni na to, w jaki sposb regulacje te umoliwiaj dzisiejszym wielkim korporacjom ochron przed konkurencj, ktra narodzi si w przyszoci. Jest to jeden z najwaniejszych skutkw zmiany strategii regulacyjnej, ktr opisaem w rozdziale 10. Niejasno okrelone ramy prawa autorskiego przyczyniaj si do staego zagroenia odpowiedzialnoci karn. W takiej sytuacji, swoboda tworzenia w istniejcej przestrzeni
216
jest dana tylko tym innowatorom, ktrzy s w stanie odci si cakowicie od dominujcego przemysu minionego pokolenia. Lekcj wiedzy na ten temat byy dla inwestorw obracajcych kapitaem wysokiego ryzyka wszystkie specjalnie obmylone i przeprowadzone sprawy sdowe, ktre miay da im nauczk. I lekcja ta, nazwana przez byego dyrektora naczelnego Napstera, Hanka Barryego, obokiem radioaktywnym, ktry spad na Dolin Krzemow, zostaa przyswojona. Rozwamy jeden przykad, pokazujcy sedno sprawy. Jest to historia, ktrej pocztki opisaem w ksice The Future of Ideas, a ktrej cig dalszy zaskoczy nawet tak wyjtkowego pesymist jak ja. W 1997 roku Michael Roberts zaoy firm MP3.com, ktra miaa ambicje zrewolucjonizowania rynku muzycznego. Jej celem byo nie tylko stworzenie nowych form dostpu do treci medialnych, ale rwnie wykreowanie nowych sposobw ich tworzenia. W przeciwiestwie do wielkich wytwrni, MP3.com oferowaa twrcom miejsce na dystrybucj ich dzie, nie dajc prawa do wycznoci. Jednak, aby system ten funkcjonowa, MP3.com potrzebowaa dobrego sposobu na dotarcie z muzyk do odbiorcw. U podoa tego projektu leaa moliwo wykorzystania poznanych preferencji muzycznych suchaczy w celu zarekomendowania im nowych artystw. Zakadano, e jeli kto lubi Lylea Lovetta, to prawdopodobnie spodoba mu si rwnie Bonnie Raitt i tak dalej. Realizacja tego pomysu wymagaa prostego sposobu zbierania danych na temat preferencji uytkownika, a MP3.com wymylia wyjtkowo sprytn metod ich zdobywania. W styczniu 2000 roku uruchomiony zosta serwis my.mp3.com. Za pomoc oprogramowania dostarczonego przez firm, uytkownik tworzy wasne konto, a nastpnie wkada do komputera swoje CD. Oprogramowanie rozpoznawao zawarto pyt i udostpniao j uytkownikowi online. Jeli na przykad woye do odtwarzacza pyt Jill Sobule, moge nastpnie posucha tej pyty gdziekolwiek w domu czy w pracy po zalogowaniu si na wasne konto. System dziaa zatem na zasadzie muzycznego schowka.
217
Bez wtpienia kto mgby wykorzysta ten system, by nielegalnie kopiowa treci. Jednak taka moliwo istniaa ju wczeniej i pojawienie si MP3.com niewiele tu zmienio. Celem serwisu my.mp3.com byo umoliwienie uytkownikom dostpu do ich wasnych zasobw, a efektem ubocznym bya moliwo analizowania posiadanej przez nich muzyki, w celu okrelenia preferencji suchaczy. Aby system stworzony przez MP3.com funkcjonowa prawidowo, firma musiaa skopiowa 50 tysicy pyt na serwer. (W zasadzie uytkownicy mogli sami zgrywa muzyk, ale byoby to bardzo czasochonne, a efekt kocowy mgby mie wtpliw jako.) W zwizku z tym zakupiono 50 tysicy pyt i rozpoczto ich kopiowanie. Naley podkreli, e nie zamierzano udostpnia zawartoci tych kopii nikomu, kto nie udowodniby, e posiada pyt, z ktrej chce korzysta. Cho byo to 50 tysicy kopii, to miay one suy klientom, ktrzy wczeniej je zakupili. Dziewi dni po tym jak MP3.com uruchomia swj serwis, 5 gwnych koncernw pytowych pod przewodnictwem RIAA wytoczyo tej firmie proces. Z czterema z nich MP3.com podpisaa ugod. Dziewi miesicy pniej, sdzia federalny uzna MP3.com winn rozmylnego naruszenia prawa w stosunku do 5 wytwrni. Na podstawie istniejcych przepisw prawnych sdzia naoy na MP3.com grzywn w wysokoci 118 milionw dolarw. Nastpnie MP3.com podpisaa ugod z ostatnim powodem Vivendi Universal, i na jej podstawie wypacia wytwrni ponad 54 miliony dolarw. A rok pniej Vivendi kupio MP3.com. T cz historii opowiedziaem ju wczeniej. Rozwamy teraz jej zakoczenie. Po tym jak Vivendi nabya MP3.com, wytwrnia ta wytoczya proces o naduycie zaufania prawnikom, ktrzy doradzali wczeniej MP3.com i twierdzili, e firma ta dziaaa w dobrej wierze, a oferowany przez ni serwis zostaby uznany za legalny w wietle obowizujcego prawa autorskiego. W procesie twierdzono, e oczywistym byo, i kady sd uzna takie postpowanie za nielegalne, a co za tym idzie, naleaoby ukara kadego prawnika, ktry omiela si sugerowa, e prawo jest mniej restrykcyjne ni domagaj si tego wytwrnie.
218
Oczywistym celem tego procesu (ktry zakoczy si ugod na niesprecyzowan sum krtko po tym, jak prasa przestaa si interesowa t spraw) byo przesanie jednoznacznego sygnau prawnikom, ktrzy doradzali klientom w tej materii: nie tylko wasi klienci ucierpi, jeli przemys medialny wemie ich na swj celownik. Stracicie rwnie wy. Ci z was, ktrzy sdz, e prawo powinno by mniej restrykcyjne, musz sobie uwiadomi, e takie podejcie moe was i wasze firmy drogo kosztowa. Ta strategia ogranicza si nie tylko do prawnikw. W kwietniu 2003 roku Universal i EMI wytoczyy proces przeciwko Hummer Winblad (firmie obracajcej kapitaem wysokiego ryzyka, ktra finansowaa w pewnym momencie Napstera), jej wspzaoycielowi (Johnowi Hummerowi) i wsplnikowi (Hankowi Barryemu)4. W tym przypadku rwnie twierdzono, e firma powinna uzna prawo przemysu medialnego do kontrolowania przyszych kierunkw jego rozwoju. Oskarone osoby powinny zosta uznane za osobicie odpowiedzialne za finansowanie firmy, ktrej dziaalno wykraczaa poza prawo. I ponownie cel procesu jest przejrzysty: kada firma inwestujca kapita wysokiego ryzyka, zdaje sobie obecnie spraw, e finansowanie interesw nieakceptowanych przez dinozaury wie si nie tylko z ryzykiem rynkowym, ale niesie rwnie ze sob widmo sali sdowej. Zatem, inwestycja to nie tylko zakup kolejnej firmy, ale rwnie zakup procesu sdowego. Doszo do takiej skrajnoci, e obecnie nawet producenci samochodw z rezerw podchodz do wszystkich technologii, ktre choby w najmniejszym stopniu dotycz treci medialnych. W artykule dla Business 2.0 Rafe Needleman opisuje swoj rozmow z BMW: Zapytaem dlaczego, mimo ogromnej pamici i mocy komputera, w samochodzie nie ma moliwoci odtwarzania plikw MP3. Usyszaem, e inynierowie BMW wyposayli nowy model w system audio przystosowany do odtwarzania MP3, ale firmowe dziay ds. marketingu i prawa nie zdecydoway si na wypuszczenie
219
auta na rynek amerykaski. Nawet w chwili obecnej adne nowe samochody sprzedawane w Stanach Zjednoczonych nie s wyposaone w odtwarzacze MP3 z prawdziwego zdarzenia ()5. Oto wiat mafii peen ofert typu pienidze albo ycie, rzdzony ostatecznie nie przez sdy, lecz za pomoc grb, w ktre prawo wyposaa wacicieli praw autorskich. Jest to system, ktrego oczywistym i nieuchronnym skutkiem bdzie zdawienie innowacji. Uruchomienie firmy jest ju wystarczajco trudne, ale czym o wiele trudniejszym jest zmaganie si ze sta grob procesu sdowego. Nie chodzi o to, e biznes powinien mie prawo do uruchamiania nielegalnych przedsiwzi. Chodzi raczej o wyrane okrelenie tego, co jest nielegalne. W tym wypadku prawo jest nieprecyzyjne. Nie mamy jeszcze dobrego sposobu, aby dowiedzie si, jak zastosowa je do nowych technologii. Jednak przez odwrcenie naszej tradycji poszanowania prawa i przez nakadanie szokujco wysokich kar, dyktowanych przez prawo autorskie, niepewno ta prowadzi do rzeczywistoci, ktra jest daleko bardziej konserwatywna ni suszna. Gdyby prawo nakadao kar mierci za mandat za parkowanie, mielibymy nie tylko o wiele mniej mandatw, ale rwnie znacznie ograniczylibymy jedenie samochodem. Taka sama zasada odnosi si rwnie do innowacyjnoci. Gdy innowacyjno jest stale kontrolowana przez nieprzewidywaln i nieograniczon odpowiedzialno sdow, bdziemy mie znacznie mniej ywej innowacyjnoci i kreatywnoci. Argument ten wyranie przypomina lewackie spojrzenie na kwesti dozwolonego uytku. Jakkolwiek by wygldao rzeczywiste prawo, jego realny skutek jest taki sam w obu kontekstach. Wysoce restrykcyjny system regulacji prawnych bdzie dawi kreatywno i innowacj. Chronic poszczeglne gazie przemysu i wybranych twrcw, zaszkodzi przemysowi i kreatywnoci w ogle. Wolny rynek i wolna kultura zale od ywej konkurencji. Jednak efektem dziaania obecnego systemu prawnego jest dawienie tego rodzaju konkurencji. Konsekwencj jest
220
powstanie przeregulowanej kultury, podobnie jak zbyt wielka kontrola rynku prowadzi do powstania nadmiernie regulowanego rynku. Tworzenie kultury, opartej na zezwoleniu zamiast wolnej kultury, jest pierwszym istotnym sposobem, w jaki opisywane przeze mnie zmiany bd ogranicza innowacyjno. Kultura oparta na zezwoleniu oznacza kultur prawnikw a wic tak, w ktrej moliwo tworzenia wymaga kontaktu z prawnikiem. Jeszcze raz podkrel, e nie jestem przeciwnikiem prawnikw, a przynajmniej nie tych, ktrzy znaj swoje miejsce. Na pewno za nie jestem przeciwko prawu. Jednak nasza profesja wydaje si traci poczucie wasnych granic. Kluczowi przedstawiciele naszego zawodu przestali rozumie, e dziaalno prawnicza pociga za sob wysokie koszty dla innych. Niewydolno systemu prawnego to kpina z naszej chwalebnej tradycji. I cho, o czym jestem gboko przekonany, nasza profesja powinna robi wszystko co w jej mocy, by prawo stao si bardziej skuteczne, powinna take chociaby stara si ograniczy zasig prawa tam, gdzie jego dziaanie przynosi skutki odwrotne od zamierzonych. Koszty transakcyjne, ktre niesie ze sob kultura oparta na zezwoleniu s ju wystarczajce, by zniszczy szeroki zakres kreatywnoci. Kto bdzie musia mocno postara si, aby to usprawiedliwi. Nieprzewidywalno prawa jest jednym z czynnikw hamujcych innowacyjno. Jest jednak jeszcze inne utrudnienie, ktre dziaa bardziej bezporednio. Chodzi tu o podejmowane przez wielu przedstawicieli przemysu medialnego wysiki, majce na celu wykorzystanie systemu prawnego do bezporedniej kontroli technologii internetowych tak, aby lepiej chroni swoje produkty. Motywacja takiego dziaania jest oczywista. Internet, dziki swojej architekturze, umoliwia efektywn dystrybucj treci. Z perspektywy przemysu medialnego ta cecha jest usterk. Dla dystrybutorw treci, ich efektywne rozprzestrzenianie si, oznacza znaczne utrudnienie kontroli tej dystrybucji. Jednym z oczywistych rozwiza tego problemu jest zmniejszenie efektywnoci internetu. Jeeli internet umoliwia piractwo naley, wedug tej teorii, poama mu nogi.
221
Przykadw podobnych form prawodawstwa jest wiele. Na skutek naciskw przemysu medialnego, niektrzy czonkowie Kongresu straszyli prawem, na podstawie ktrego komputery miay rozpoznawa czy treci, do ktrych maj dostp, s chronione czy nie i blokowa rozprzestrzenianie zawartoci chronionej6. Kongres ju podj odpowiednie kroki w celu przeanalizowania przymusowego wprowadzenia specjalnego kodu (broadcast flag) w kadym urzdzeniu, ktre odtwarza cyfrowy zapis wideo (np. w komputerze). Uniemoliwiby on kopiowanie wszystkich treci oznaczonych tym kodem. Inni czonkowie Kongresu proponowali ochron dostawcw treci przed odpowiedzialnoci za wykorzystywanie technologii umoliwiajcych ledzenie osb naruszajcych prawo i blokowanie ich komputerw7. Z pewnego punktu widzenia takie rozwizania wydaj si sensowne. Jeli problemem jest kod, dlaczego nie ograniczy go tak, by problem wyeliminowa? Jednak kada regulacja infrastruktury technicznej zawsze bdzie dostosowana tylko do danej specyficznej technologii. Dziaanie takich regulacji, cho dotkliwe i kosztowne, koczy si z chwil powstania kolejnego udoskonalenia, ktre bdzie obchodzi wanie te ograniczenia. W marcu 2002 roku szeroka koalicja firm z brany technologicznej, z Intelem na czele, staraa si wytumaczy Kongresowi straty, ktre przynios podobne uregulowania8. Oczywicie ich celem nie byo przekonanie Kongresu, e prawa autorskie nie powinny by chronione, ale to, e ochrona nie powinna przynosi wicej szkody ni poytku. Istnieje jeszcze jeden oczywisty sposb, w ktry wojna ta szkodzi innowacjom. Historia, ktr przedstawi wyda si znajoma zwolennikom wolnego rynku. Prawo autorskie moe by form wasnoci i, tak jak kada wasno, jest przy tym pewn form regulacji, ktra jednym przynosi korzyci, a innym straty. Gdy wszystko jest zrobione waciwie, niesie ona poytek twrcom, a szkodzi pijawkom. W przeciwnym wypadku staje si regulacj, wykorzystywan przez potentatw do walki z konkurencj. Jak pokazaem w rozdziale 10., pomimo regulacyjnego aspektu praw autorskich i wanych zastrzee wymienionych przez Jessick Litman
222
w ksice Digital Copyright9, oglnie rzecz ujmujc, historia prawa autorskiego nie jest za. W rozdziale 10. szczegowo opisaem, e gdy pojawiy si nowe technologie, Kongres potrafi znale zoty rodek gwarantujcy ochron tego, co nowe, przed tym, co stare. Obowizkowo, czy moe ustawowo, licencje stay si jednym z elementw tej strategii. Innym bya moliwo swobodnego wykorzystania (tak jak w przypadku magnetowidu). Jednak zwyczaj szanowania nowych technologii zmieni si wraz z rozwojem internetu. Zamiast szuka zotego rodka midzy wyzwaniami nowej technologii i usankcjonowanymi prawami twrcw treci, zarwno sdy, jak i Kongres wprowadziy ograniczenia prawne, ktre przyczyni si do zdawienia nowego na korzy starego. Odpowied, ktrej udzieliy sdy bya dosy powszechna10. Identycznie wyglday reakcje Kongresu, zarwno te planowane, jak i te wprowadzone w ycie. Nie bd tu wylicza wszystkich reakcji11, ale podam jeden przykad, ktry oddaje klimat pozostaych. Jest to historia upadku radia internetowego. Jak wspominaem w rozdziale 4., gdy stacja radiowa nadaje piosenk, jej wykonawca nie otrzymuje z tego tytuu zapaty, o ile nie jest rwnie kompozytorem piosenki. Tak wic, gdyby na przykad Marilyn Monroe nagraa wersj Happy Birthday, by upamitni swj synny wystp przed prezydentem Kennedym w Madison Square Garden, zawsze, kiedy tylko utwr ten byby odtwarzany w radiu, tantiemy otrzymywaliby waciciele praw do Happy Birthday, a nie Marilyn Monroe. Rozumowanie lece u podoa wprowadzonego przez Kongres rozwizania ma uzasadnienie. Radio byo w pewnym sensie form reklamy. Artysta, ktry nagra utwr, korzysta na tym, poniewa radio przyczyniao si do wikszej sprzeday jego pyt. Tak wic, mimo e nie bezporednio, wykonawca ostatecznie co dostawa. Prawdopodobnie jednak rozwizanie przyjte przez Kongres miao mniejszy zwizek z przytoczonym powyej uzasadnieniem, ni z potg stacji radiowych. Dziaajcy na ich rzecz lobbyci byli na tyle dobrzy, e powstrzymali Kongres przed nakadaniem na radio koniecznoci wypacania rekompensaty wykonawcom.
223
Zajmijmy si teraz radiem internetowym. Tak jak zwyke stacje radiowe, radio internetowe jest technologi, ktra przekazuje treci od nadawcy do suchacza. Przekaz pynie przez internet, a nie przez eter fal radiowych. Tak wic, mog sucha internetowej stacji radiowej z Berlina, bdc w San Francisco, mimo e w przypadku zwykego radia nie bybym w stanie nastawi adnej stacji spoza obszaru miejskiego San Francisco. Ta cecha radia internetowego oznacza, e potencjalnie istnieje nieograniczona liczba stacji radiowych, ktre na wasnym komputerze moe nastawi suchacz, podczas gdy tradycyjne radio wyznacza wyrany limit liczby nadawcw i moliwych czstotliwoci nadawania. Dziki wikszej moliwoci wyboru, radio internetowe mogoby by zatem bardziej konkurencyjne. Dodatkowo fakt, e potencjalnie radia internetowego mona sucha na caym wiecie sprawia, e stacje niszowe mogyby atwo rozwija si i dociera ze swoim przekazem do wzgldnie duej grupy odbiorcw z caego wiata. Wedug niektrych szacunkw, ponad 80 milionw uytkownikw na caym wiecie zaczo korzysta z tej nowej formy radia. Radio internetowe jest wic dla radia tradycyjnego tym, czym fale krtkie byy dla dugich. Jest to jednak udoskonalenie o wiele bardziej znaczce ni przeom, jakim byo pojawienie si fal krtkich, poniewa jest ono lepsze nie tylko pod wzgldem technologicznym, ale te gdy idzie o konkurencj. I rzeczywicie, istnieje bezporednia analogia midzy walk o wprowadzenie radia FM a walk o ochron radia internetowego. Jeden z autorw w ten sposb opisuje bj Howarda Armstronga o uruchomienie radia FM: Fale krtkie stworzyy warunki do powstania praktycznie nieograniczonej liczby stacji FM, koczc okres sztucznych restrykcji nakadanych na radio nadajce na zatoczonych falach dugich. Gdyby radiu FM zagwarantowano swobodny rozwj, liczb stacji ograniczayby jedynie czynniki ekonomiczne i konkurencja, a nie bariery techniczne. () Armstrong porwna histori radia do
224
sytuacji, ktra miaa miejsce po odkryciu prasy drukarskiej, kiedy zgodnie z interesami rzdzcych starano si obj kontrol nowe narzdzie komunikacji masowej, nakadajc na nie restrykcyjne licencje. Tyrania ta skoczya si dopiero z chwil wprowadzenia swobodnego dostpu do zakupu i uytkowania prasy drukarskiej. W tym sensie radio FM byo tak wanym wynalazkiem jak prasa drukarska, poniewa umoliwio radiu zerwanie krpujcych je kajdan12. Potencja radia FM nigdy nie zosta wykorzystany wcale nie dlatego, e Armstrong pomyli si w ocenie technologii, ale poniewa nie doceni potgi kluczowych interesw, nawykw, zwyczajw i prawodawstwa13, ktre to siy zostay uruchomione, by zmniejszy rozwj konkurencyjnej technologii. Dzi to samo mona powiedzie o radiu internetowym. Znw nie ma adnych technicznych ogranicze wyznaczajcych moliw liczb internetowych stacji radiowych. Jedynymi barierami dla rozwoju tego typu radia s ograniczenia prawne. Jednym z nich jest prawo autorskie. Pierwsze pytanie, ktre powinnimy sobie zada brzmi zatem: jakie reguy prawa autorskiego bd rzdzi radiem internetowym? W tym wypadku wadza lobbystw wynika z czego innego. Radio internetowe to nowy rodzaj biznesu. Natomiast artyci wykonawcy maj swoje wasne potne lobby RIAA. Dlatego, gdy w 1995 roku Kongres analizowa zjawisko radia internetowego, lobbyci naciskali na przyjcie innych zasad ni te, ktre obowizuj naziemne stacje radiowe. Podczas gdy tradycyjne radio nie musi paci naszej hipotetycznej Marliyn Monroe za odtwarzanie hipotetycznego nagrania Happy Birthday, radio internetowe musi. Prawo nie tylko nie zachowuje neutralnoci w stosunku do radia internetowego, lecz faktycznie nakada na nie znacznie wiksze obcienia ni ma to miejsce w przypadku radia tradycyjnego. To finansowe obcienie wcale nie jest mae. Jak szacuje William Fisher, profesor prawa z Uniwersytetu Harvarda, gdyby radio internetowe
225
nadawao muzyk popularn, bez blokw reklamowych, rednio do 10 tysicy odbiorcw przez 24 godziny dziennie, tantiemy wykonawcw wyniosyby okoo miliona dolarw rocznie14. Zwyka stacja radiowa, nadajca te same treci muzyczne, nie zapaciaby ani grosza. Nie chodzi tu jednak wycznie o obcienia o charakterze finansowym. Zgodnie z pierwotnymi propozycjami regulacji, radio internetowe, w przeciwiestwie do tradycyjnego, musiaoby gromadzi nastpujce dane, dotyczce kadej transmisji: 1. nazwa serwisu; 2. kana, na ktrym jest nadawany program (stacje AM/FM stosuj identyfikatory stacji); 3. rodzaj programu (archiwalny, zaptlony, emitowany na ywo); 4. data transmisji; 5. czas nadawania transmisji; 6. strefa czasowa rda transmisji; 7. numeryczne oznaczenie miejsca pochodzenia nagrania pojawiajcego si w programie; 8. czas trwania transmisji (z dokadnoci co do sekundy); 9. tytu nagrania; 10. kod ISRC nagrania; 11. data wydania albumu zgodnie z not o prawach autorskich, a w przypadku skadanek, data wydania albumu i data praw autorskich cieki; 12. nazwisko artysty; 13. handlowy tytu albumu; 14. wytwrnia; 15. kod UPC albumu; 16. numer katalogowy; 17. dane waciciela praw autorskich; 18. kategoria muzyczna stacji lub programu (format stacji); 19. nazwa serwisu lub jednostki nadawczej; 20. kana lub program;
226
21. czas i data zalogowania si uytkownika (w strefie czasowej uytkownika); 22. czas i data wylogowania si uytkownika (w strefie czasowej uytkownika); 23. strefa czasowa, w ktrej odebrano sygna (uytkownik); 24. unikalny identyfikator uytkownika; 25. kraj, w ktrym uytkownik odebra przekaz. Ostatecznie Bibliotekarz Kongresu odstpi od powyszych wymogw raportowania, odsyajc przepisy do dalszej analizy. Zmieni take pierwotne stawki ustalone przez zesp rozjemczy. Jednak pozostaa podstawowa rnica midzy radiem internetowym a tradycyjnym: radio internetowe musi ponosi pewien rodzaj opat z tytuu praw autorskich, ktry nie obowizuje radia tradycyjnego. Dlaczego? Co uzasadnia te rozbienoci? Czy przeprowadzono jak analiz ekonomicznych nastpstw funkcjonowania radia internetowego, ktra usprawiedliwiaaby te rnice? Czy motywem bya ch ochrony artystw przed piractwem? Jeden z ekspertw RIAA, w chwili rzadkiego przypywu szczeroci, przyzna to, co byo wtedy oczywiste dla kadego. Jak powiedzia mi Alex Alben, wiceprezes Public Policy w Real Networks: Reprezentujca wytwrnie pytowe RIAA przedstawia pewien szacunek tego, ile chtny kupiec zapaciby zainteresowanemu sprzedajcemu. Okazao si, e szacunek ten by znacznie zawyony. By dziesi razy wyszy ni stawka, ktr stacje radiowe pac, by nada te same piosenki w tym samym czasie. Prawnicy reprezentujcy nadawcw internetowych zapytali zatem RIAA (...): Jak doszlicie do tak wysokich wylicze? Dlaczego radio internetowe jest warte wicej ni zwyczajne? Mamy tu setki tysicy nadawcw sieciowych, ktrzy chc paci i to powinno wpyn na ustanowienie ceny rynkowej. Jeli tak wysoko podnosicie stawk, wypchniecie maych nadawcw z rynku ().
227
A ekspert RIAA odpowiedzia: Waciwie nie postrzegamy tego jako przemysu z tysicami nadawcw. Sdzimy raczej, e powinien by to przemys z, no wiesz, picioma lub siedmioma duymi graczami, ktrzy mog zapaci wysok stawk i wtedy bdzie to stabilny, przewidywalny rynek. (podkrelenie autora). Innymi sowy: chodzi o to, aby wykorzysta prawo do wyeliminowania konkurencji. A wszystko po to, by ta potencjalnie niezmiernie konkurencyjna platforma przekazu, ktra zapewne przyczyniaby si do eksplozji rnorodnoci i wieloci treci, nie sprawia zbyt wielu problemw dinozaurom ze starego ukadu. Nikt, niezalenie od tego, czy ma pogldy prawicowe, czy lewicowe, nie powinien popiera takiego wykorzystania prawa. Nie ma jednak waciwie nikogo, ani po prawej, ani po lewej stronie, kto robiby cokolwiek efektywnego, by si temu przeciwstawi.
Demoralizowanie obywateli
Nadmierna regulacja dawi kreatywno. Tumi innowacj. Daje dinozaurom prawo weta w kwestii naszej przyszoci. Marnuje wyjtkowy potencja demokratycznej twrczoci, ktry roztacza przed nami technologia cyfrowa. Obok tych wanych zagroe, istnieje jeszcze jedno, ktre byo bardzo istotne dla naszych przodkw, a dzi wydaje si by zapomniane. Nadmierna regulacja demoralizuje obywateli i osabia rzdy prawa. Rozptana dzi wojna jest wojn prohibicji. Jak kada tego typu batalia, jest skierowana przeciwko zachowaniom duej liczby obywateli. Wedug danych ogoszonych przez The New York Times, w maju 2002 roku 43 miliony Amerykanw cigao muzyk przez internet15. Zdaniem RIAA postpowanie tych 43 milionw Amerykanw jest przestpstwem. Mamy zatem prawo, ktre przeksztaca 20 procent mieszkacw Ameryki w przestpcw. Z kadym kolejnym procesem, wytaczanym przez
228
RIAA nie tylko Napsterom i Kaazom tego wiata, ale rwnie studentom, tworzcym wyszukiwarki i zwykym uytkownikom, cigajcym materiay z sieci, technologie wymiany bd coraz bardziej zaawansowane, gdy idzie o ochron i ukrywanie nielegalnego uytkowania. To jest wycig zbroje lub wojna domowa, w ktrej atak jednej ze stron pociga ze sob jeszcze bardziej radykaln odpowied drugiej. Taktyka przemysu medialnego wykorzystuje saboci amerykaskiego systemu prawnego. Wytaczajc proces przeciwko Jessemu Jordanowi RIAA wiedziaa, e znalaza koza ofiarnego, a nie oskaronego. Groba zapacenia odszkodowania w wysokoci wszystkich pienidzy wiata (150 milionw dolarw) lub wydania prawie wszystkich pienidzy wiata na skuteczn obron przed odszkodowaniem (250 tysicy dolarw kosztw prawnych) zmusia Jordana do wybrania opcji zapacenia wszystkich pienidzy, jakie mia (12 tysicy dolarw), by unikn procesu. Taka sama sytuacja ma miejsce w procesach, ktre RIAA wytacza indywidualnym uytkownikom. We wrzeniu 2003 roku RIAA pozwaa 261 osb, w tym 12-letni dziewczynk zamieszkujc mieszkanie komunalne oraz 72-letniego mczyzn, ktry nie wiedzia, co to jest wymiana plikw16. Ofiary zorientoway si, e cena ugody zawsze bdzie nisza ni koszty obrony. (Na przykad dwunastolatka, podobnie jak Jesse Jordan, zdecydowaa si wyda na ugod oszczdnoci caego swojego ycia, w wysokoci 2 tysicy dolarw.) Nasz system prawny jest fatalny, gdy chodzi o obron praw. To co zawstydzajcego w obliczu naszej tradycji. W konsekwencji ci, ktrzy maj wadz, mog wykorzystywa ten system do dawienia wszystkich praw, ktre im nie odpowiadaj. Wojny prohibicji nie s w Ameryce niczym nowym. Ta jest tylko troch bardziej radykalna ni wszystkie poprzednie. Mielimy ju dowiadczenia z prohibicj alkoholu; byo to w okresie, gdy ilo spoywanego alkoholu na gow wynosia rocznie 1,5 galona. Batalia przeciwko piciu alkoholu pocztkowo ograniczya konsumpcj do 30 procent poziomu sprzed wprowadzenia prohibicji. Pod koniec okresu obowizywania
229
zakazu, spoycie dochodzio do 70 procent poprzedniego poziomu. Amerykanie pili tyle, ile poprzednio, ale teraz byli jeszcze dodatkowo kryminalistami17. Rozptalimy wojn z narkotykami, ktra miaa na celu obnienie konsumpcji niedozwolonych narkotykw, dzi zaywanych przez 7 procent (lub 16 milionw) Amerykanw18. Oznacza to spadek w stosunku do (e si tak wyra) szczytu tego zjawiska z 1979 roku, gdy dotyczyo to 14 procent populacji. W przypadku regulacji dotyczcych przepisw drogowych doszlimy do sytuacji, w ktrej przepisy te s codziennie naruszane przez olbrzymi wikszo obywateli. Nasz system podatkowy jest tak skomplikowany, e wikszo firm stale oszukuje fiskusa19. Chlubimy si naszym wolnym spoeczestwem, a tymczasem nieskoczona liczba codziennych zachowa w ramach naszego spoeczestwa podlega staej regulacji prawnej. W konsekwencji, ogromny odsetek Amerykanw bezustannie narusza jakie reguy prawne. Taki stan rzeczy nie pozostaje bez konsekwencji. Jest to szczeglnie palcy problem dla nauczycieli, ktrych praca, tak jak moja, polega na przekonywaniu studentw prawa o doniosoci etyki. Jak uwiadamia pewn grup studentw ze Stanfordu mj kolega Charlie Nesson, kadego roku uczelnie prawnicze przyjmuj na studia tysice osb, ktre nielegalnie cigay muzyk, nielegalnie piy alkohol, a czsto rwnie bray narkotyki, nielegalnie pracoway, nie pacc podatkw lub nielegalnie prowadziy pojazdy. Dla tych dzieciakw zachowanie niezgodne z prawem coraz czciej staje si norm. A potem od nas, profesorw prawa, oczekuje si, e nauczymy ich, jak zachowywa si etycznie jak odmawia brania apwek, osobno rozlicza fundusze klienta, przestrzega nakazu ujawniania pewnych dokumentw, co czsto moe oznacza zakoczenie prowadzonej sprawy. Pokolenia Amerykanw moe czciej w okrelonych rejonach Ameryki, ale waciwie na obszarze caego kraju nie potrafi y zarazem normalnie i legalnie, poniewa normalnie zakada do pewnego stopnia postpowanie wbrew prawu. Reakcj na t powszechn nielegalno moe by albo zaostrzenie prawa, albo jego zmiana. Musimy jako spoeczestwo nauczy si bardziej
230
racjonalnego dokonywania podobnych wyborw. To, czy prawo jest sensowne, zaley czciowo od tego, czy jego koszty, zarwno te zamierzone, jak i uboczne, przewyszaj zyski. Jeeli zarwno zamierzone, jak i uboczne koszty rzeczywicie przewyszaj zyski, wtedy prawo powinno by zmienione. Inaczej rzecz ujmujc, jeeli koszty istniejcego systemu s znacznie wysze ni koszty rozwizania alternatywnego, oznacza to, e mamy dobry powd, by t alternatyw rozway. Nie przekonuj w tym miejscu na rzecz bezsensownej tezy, e tylko dlatego, i ludzie naruszaj prawo, powinnimy to prawo znie. Oczywicie, moemy radykalnie zmniejszy statystyki morderstw, legalizujc zabjstwa we rody i w pitki. To jednak nie miaoby sensu, skoro zabijanie jest ze kadego dnia tygodnia, a spoeczestwo ma racj zakazujc go zawsze i wszdzie. To, co chc przekaza, byo dla demokracji oczywiste od pokole, ale ostatnio nauczylimy si o tym nie pamita. Zasady prawa czerpi swoj si z tego, e ludzie ich przestrzegaj. Im czciej i z wiksz regularnoci jako obywatele dowiadczamy naruszania prawa, tym mniej mamy do niego szacunku. Oczywicie, w wikszoci przypadkw liczy si samo prawo, a nie szacunek do prawa. Nie obchodzi mnie, czy gwaciciel szanuje prawo czy nie, zaley mi na tym, eby go zapa i wsadzi do wizienia. Jednak obchodzi mnie, czy moi studenci szanuj prawo. Obchodzi mnie rwnie to, czy wzrastajcy brak szacunku dla regu prawnych nie wynika z ich zbytniego rygoryzmu. 20 milionw Amerykanw osigno penoletnio od chwili, gdy internet zapocztkowa specyficzn ide wymiany. Musimy sprawi, by te 20 milionw Amerykanw mona byo nadal nazywa obywatelami a nie przestpcami. Pierwsze pytanie, ktre powinnimy sobie zada w sytuacji, gdy przynajmniej 43 miliony obywateli ciga materiay z internetu, wykorzystujc je nastpnie w sposb zdaniem wacicieli praw autorskich nielegalny, nie powinno brzmie: jak w to wcign FBI. Pierwsze pytanie powinno dotyczy tego, czy ten konkretny zakaz jest rzeczywicie
231
niezbdny do osignicia celu, ktremu suy prawo autorskie. Czy nie istnieje aden inny sposb, by zagwarantowa wynagrodzenie artystom, bez przeksztacania 43 milionw Amerykanw w nard przestpcw? Czy te inne sposoby, ktre nie zamieniaj Ameryki w nard przestpcw maj sens? By moe ta abstrakcyjna perspektywa stanie si bardziej zrozumiaa, gdy rozpatrzymy konkretny przykad. Wszyscy jestemy posiadaczami pyt kompaktowych, a wielu z nas nadal ma pyty analogowe. Te kawaki plastiku s nonikami muzyki, ktr w pewnym sensie kupilimy. Przepisy chroni nasze prawo do sprzedawania i kupowania tego plastiku; sprzeda mojej kolekcji klasyki w sklepie z uywanymi pytami i zakup w to miejsce pyt jazzowych nie bdzie naruszeniem prawa autorskiego. Takie wykorzystanie nagra jest dozwolone. Istnieje jeszcze jeden sposb faktycznie swobodnego wykorzystania pyt, co pokazao szalestwo wok MP3. Poniewa nagrania te zostay wykonane bez systemw chronicych przed kopiowaniem, wolno mi skopiowa muzyk z moich pyt na twardy dysk komputera. Firma Apple posuna si nawet tak daleko, by zasugerowa, e wolno ta jest prawem. W serii reklam Apple zachwalao potencja kopiowania, miksowania i wypalania, ktry nios ze sob technologie cyfrowe. Takie wykorzystywanie moich pyt z ca pewnoci jest cenne. Rozpoczem w domu powan operacj zgrywania wszystkich moich i mojej ony pyt, w celu zapisania ich w jednym archiwum. Za pomoc programu iTunes firmy Apple lub cudownego programu Andromeda, moemy tworzy rne skadanki z nasz muzyk: Bacha, baroku, piosenki miosne, piosenki miosne wanych dla nas osb moliwoci jest nieskoczenie wiele. Przy minimalnych kosztach tworzenia skadanek, technologie te pozwoliy na cakowicie now kreatywno, co samo w sobie jest czym wartociowym. Skadanki piosenek s twrcze i sam ten fakt wiadczy o ich znaczeniu. Niezabezpieczone noniki, zarwno kompakty, jak i nagrania innego rodzaju, umoliwiaj takie dziaania. Dodatkowo umoliwiaj one
232
rwnie wymian plikw, co stanowi zagroenie (a przynajmniej przemys medialny zdaje si w to wierzy) dla moliwoci uzyskiwania przez twrcw uczciwej zapaty za ich kreatywno. W zwizku z tym rozpoczyna si liczne eksperymenty z technologiami, ktre wyeliminowayby niezabezpieczone noniki. Technologie te umoliwiaj powstawanie CD, ktrych nie mona skopiowa, albo programw szpiegujcych, zajmujcych si identyfikacj skopiowanego materiau na komputerach poszczeglnych osb. Gdyby wprowadzono tego rodzaju technologie, tworzenie wielkich zbiorw wasnej muzyki staoby si znacznie trudniejsze. Mona oczywicie wkrci si w krg hakerw i dotrze do sposobw umoliwiajcych obejcie technologii zabezpieczania treci. Jest to nielegalne, ale moe niespecjalnie si tym przejmujesz. W kadym razie, w przypadku przytaczajcej wikszoci osb, technologie zabezpieczajce skutecznie powstrzymaj proces archiwizowania CD. Innymi sowy, dziki tym technologiom moemy zosta zmuszeni do cofnicia si do wiata, w ktrym albo bdziemy suchali muzyki przekadajc kawaki plastiku, albo bdziemy czci zoonego systemu cytowanego zarzdzania prawami (digital rights management). Jeeli jedynym sposobem zagwarantowania artystom zyskw byby zakaz swobodnego przepywu treci, to funkcjonowanie technologii ograniczajcych ten swobodny przepyw mona by usprawiedliwi. A gdyby jednak istniay inne moliwoci, dziki ktrym twrcy otrzymywaliby zapat, bez potrzeby zabezpieczania treci? Innymi sowy, co byoby w przypadku, gdyby inny system by w stanie zapewni artystom zapat, chronic jednoczenie swobod przepywu treci? Nie chodzi mi o to, eby udowadnia, e taki system istnieje. W ostatnim rozdziale tej ksiki proponuj pewn wersj takiego systemu. W tej chwili stawiam znacznie mniej kontrowersyjn tez: gdyby inny system realizowa podobne zaoenia, jak obecny system praw autorskich, jednoczenie zostawiajc wicej wolnoci konsumentom i twrcom, wtedy mielibymy powd, by t alternatyw, czyli wolno,
233
forsowa. Nie byby to wybr midzy wasnoci a piractwem, lecz midzy rnymi systemami wasnoci oraz zakresami wolnoci, na ktre pozwalaj. Wierz, e istnieje sposb, by zagwarantowa artystom zapat bez przeksztacania 43 milionw Amerykanw w przestpcw. Najwaniejsz cech tej alternatywy jest stworzenie cakowicie nowego rynku produkcji i dystrybucji twrczoci. Nieliczni potentaci, ktrzy dzi kontroluj du cz dystrybucji treci na wiecie, nie bd ju mieli takiej wadzy. Czeka ich raczej los dwukek. Pod warunkiem, e producenci obecnych dwukek ju osiodali Kongres, a teraz ujedaj prawo, by chroni si przed now form konkurencji. Wybieraj midzy wasnym przetrwaniem a kryminalizacj 43 milionw Amerykanw. To, dlaczego dokonuj takiego wanie wyboru, jest czym zrozumiaym. Nie jest jednak zrozumiae, dlaczego my, obywatele demokracji, wybieramy tak, jak wybieramy. Jack Valenti jest wprawdzie czarujcy, ale nie na tyle, by usprawiedliwiao to rezygnacj z tak mocno zakorzenionej i wanej tradycji, jak jest nasza tradycja wolnej kultury. Istnieje jeszcze jeden aspekt demoralizacji, ktry wywodzi si wprost z kadej prohibicji i jest szczeglnie istotny dla kwestii wolnoci obywatelskich. Jak przedstawia to Fred von Lohmann, prawnik Electronic Frontier Foundation, chodzi tu o uboczne szkody, ktre pojawiaj si za kadym razem, gdy bardzo duy odsetek populacji okrela si mianem kryminalistw. Oglnie rzecz ujmujc, mamy tu do czynienia z uboczn szkod dla wolnoci obywatelskich. Jeeli moesz traktowa kogo jak domniemanego przestpc wyjania Lohmann, to nagle znika w wikszym lub mniejszym stopniu wiele podstawowych mechanizmw ochrony wolnoci obywatelskich. () Jeeli naruszasz prawo autorskie, to jak moesz liczy na respektowanie prawa do prywatnoci? Albo sprzeciwia si skonfiskowaniu
234
twojego komputera? Jak moesz nadal liczy na posiadanie dostpu do internetu? (...) Poziom naszej wraliwoci zmienia si tak szybko, jak tylko zaczynamy rozumowa nastpujco: No tak, ale ta osoba jest przestpc, ona amie prawo. C, caa ta kampania przeciwko wymianie plikw zamienia duy odsetek amerykaskiej populacji uytkownikw internetu w amicych prawo. A konsekwencj zamienienia mieszkacw Ameryki w przestpcw jest atwo, z jak w ramach procesu sdowego mona przekreli w duej mierze prywatno, ktr wikszo osb uznaje za co oczywistego. Uytkownicy internetu na og zaczli to dostrzega w 2003 roku, gdy RIAA wszcza dziaania na rzecz zmuszenia dostawcw internetu, by ujawniali dane klientw, ktrzy zdaniem RIAA pogwacili prawo autorskie. Verizon przeciwstawi si temu daniu i przegra. Wystarczy jedna proba do sdziego i bez jakiegokolwiek poinformowania klienta, tosamo uytkownika internetu zostaje ujawniona. RIAA rozszerzya nastpnie swoj kampani, ogaszajc ogln strategi pozywania do sdu indywidualnych uytkownikw internetu, ktrych podejrzewa si o ciganie chronionej prawem autorskim muzyki przez systemy wymiany plikw. Jak zobaczylimy, potencjalne odszkodowania w przypadku takich pozww s astronomiczne: za wykorzystanie domowego komputera do cignicia muzyki o wartoci pojedynczej CD, rodzina moe zosta obciona odszkodowaniem w wysokoci 2 milionw dolarw. To nie powstrzymao RIAA przed pozywaniem licznej grupy takich rodzin, tak jak stao si to w przypadku Jessego Jordana20. Nawet to nie oddaje naleycie poziomu inwigilacji stosowanej przez RIAA. Opublikowany pnym latem 2003 roku raport CNN przedstawia strategi zastosowan przez RIAA do ledzenia uytkownikw Napstera21. Wykorzystujc wyrafinowany algorytm RIAA udao si zgromadzi dane, bdce w istocie odciskami palcw wszystkich piosenek
235
umieszczonych w katalogu Napstera. Kada kopia jednej z tych empetrjek bdzie miaa taki sam odcisk palca. Wyobramy sobie nastpujcy, nie tak znowu nieprawdopodobny, scenariusz. Przypumy, e kolega daje twojej crce pyt kompaktow skadank piosenek, podobn do tych, ktre sam jako dziecko nagrywae na kasetach. Ani ty, ani twoja crka nie wiecie, skd pochodz te utwory. Crka kopiuje piosenki na komputer, zabiera go nastpnie na uczelni i podcza do uniwersyteckiej sieci. Jeli uniwersytet wsppracuje z systemem szpiegowskim RIAA, a crka nie zabezpieczya odpowiednio zawartoci komputera (przy okazji, czy ty sam potrafisz to zrobi?), wtedy RIAA najprawdopodobniej zidentyfikuje j jako kryminalistk. Wedug regu, ktre wiele uniwersytetw zaczyna wdraa22, crka moe straci prawo do uywania uniwersyteckiej sieci komputerowej, a w niektrych przypadkach grozi jej nawet wydalenie ze studiw. Oczywicie bdzie miaa prawo si broni. Moesz wynaj jej prawnika (jeli masz szczcie, to zapacisz 300 dolarw za godzin), a ona moe usprawiedliwia si, e nie znaa rda piosenek i nie wiedziaa, e pochodz z Napstera. Bardzo moliwe, e uniwersytet jej uwierzy, ale moe si sta odwrotnie. Ta kontrabanda moe zosta potraktowana jako potwierdzenie domniemanej winy. Wielu studentw na wasnej skrze przekonao si, e nasze domniemania niewinnoci nagle znikaj w rodku wojen prohibicji. A ta wojna nie jest wcale rna od poprzednich. Von Lohmann mwi: Kiedy dochodzi do tego, e od 40 do 60 milionw Amerykanw zasadniczo narusza prawo autorskie, tworzy si sytuacja, w ktrej ich swobody obywatelskie s zagroone. Nie sdz, aby istnia jaki analogiczny przypadek, kiedy mona byo by wybra dowoln osob z ulicy i by pewnym, e jest ona winna popenienia nielegalnego czynu, za ktry ciy na niej odpowiedzialno karna lub setki milionw dolarw kary z tytuu odpowiedzialnoci cywilnej.
236
Z pewnoci wszystkim nam zdarza si przekroczy dozwolon prdko, ale nie jest to zazwyczaj wykroczenie, z powodu ktrego tracimy swobody obywatelskie. Niektrzy zaywaj narkotyki i tu jest moim zdaniem najwicej analogii. [Ale] Wielu dostrzego ju, e wojna przeciwko narkotykom doprowadzia do erozji wszystkich naszych swobd obywatelskich, poniewa tak wielu Amerykanw traktuje si jak przestpcw. Sdz, e z czystym sumieniem mona powiedzie, e wymiana plikw dotyczy znacznie wikszej liczby Amerykanw ni zaywanie narkotykw (...). Jeeli od 40 do 60 milionw Amerykanw zaczo ama prawo, to jestemy na dobrej drodze, by wszyscy oni stracili swoje swobody obywatelskie. Jeeli w oczach prawa od 40 do 60 milionw Amerykanw uznaje si za przestpcw i jeeli ten sam cel ochron praw autorskich mona by osign bez kryminalizacji milionw, to kto jest tu czarnym charakterem? Amerykanie czy prawo? Co jest bardziej amerykaskie nieustanna wojna przeciwko swemu wasnemu narodowi czy wsplny wysiek, by za pomoc demokracji zmienia prawo?
Rozrachunki
Oto zatem obraz sytuacji: Stoicie na skraju drogi. Pali si wasz samochd. Jestecie li i zaamani, bo czciowo to wy spowodowalicie ten poar, a teraz nie wiecie, jak go ugasi. Obok was stoi wiadro pene benzyny. Oczywicie, benzyna nie ugasi poaru. Podczas gdy kontemplujecie cae to zamieszanie, przybywa druga osoba. Spanikowana, chwyta za wiadro. Zanim macie szans powiedzie, by tego nie robia, albo zanim dociera do niej, dlaczego nie powinna tego robi, wiadro jest ju w powietrzu. Benzyna zaraz obleje poncy samochd. A ogie podsycony przez benzyn zaraz ogarnie wszystko dookoa. Boje w sprawie praw autorskich rozgorzay wszdzie, a my koncentrujemy si nie na tym, co trzeba. Stosowane obecnie technologie bez wtpienia stanowi zagroenie dla istnienia niektrych sposobw prowadzenia dziaalnoci. Niewtpliwie mog by te grone dla artystw. Technologie jednak zmieniaj si. Przemys i ludzie zajmujcy si technologi maj wiele sposobw, by wykorzysta j do zabezpieczenia si przed aktualnymi zagroeniami niesionymi przez internet. To ogie, ktry sam si wypali, gdy go zostawi w spokoju. Jednak decydenci nie maj wcale zamiaru zostawia ognia samemu sobie. Wzmocnieni pienidzmi lobbystw, czuj potrzeb, by si wtrci i wyeliminowa dostrzegany przez siebie problem. Jednak dostrzeony przez nich problem nie jest prawdziwym zagroeniem, przed jakim stoi nasza kultura. Albowiem, podczas gdy obserwujemy to mae ognisko gdzie w kcie, wszdzie dookoa dokonuje si masowa zmiana w sposobie tworzenia kultury. Musimy jako sprbowa znale sposb, by zwrci uwag na t waniejsz i fundamentaln kwesti. Musimy jako sprbowa znale sposb, ktry pozwoli unikn dolewania benzyny do ognia.
240
wolna kultura rozrachunki
Jeszcze nie mamy takiego sposobu. Za to wydaje si, e zapalimy si w puapk prostszego, czarnobiaego spojrzenia. Cho wiele osb skania si do ujcia tej dyskusji w szerszym kontekcie, zawsze jednak pozostaje proste, czarnobiae spojrzenie. Wykrcamy szyj, by popatrze na ogie, podczas gdy powinnimy uwanie ledzi drog. Powysze wyzwanie od kilku lat jest treci mojego ycia. Stao si take moj porak. W dwch kolejnych rozdziaach opisuj may fragment wysikw, jak dotd daremnych, by znale sposb ujcia caej dyskusji pod innym ktem. Musimy zrozumie przyczyny niepowodze, jeli mamy poj, co trzeba zrobi, by odnie sukces.
Rozdzia trzynasty: Eldred

W 1995 roku pewien ojciec martwi si, bo zda sobie spraw, e jego crki nie lubi Hawthornea. Na pewno takich ojcw byo wicej, lecz tylko jeden z nich postanowi co zrobi w tej sprawie. Eric Eldred, emerytowany programista mieszkajcy w New Hampshire, postanowi umieci Hawthornea w internecie. Wersja elektroniczna, pomyla Eldred, z linkami do obrazkw i objanie przywrciaby do ycia twrczo XIX-wiecznego pisarza. Nie udao si, przynajmniej jeli chodzi o crki. Nie zainteresoway si bardziej Hawthorneem. Z eksperymentu Eldreda wzio si jednak jego hobby, a z jego hobby zrodzia si sprawa: Eldred budowa bibliotek utworw w domenie publicznej, skanujc te utwory i udostpniajc je za darmo. Biblioteka Eldreda zawieraa nie tylko kopie niektrych utworw z domeny publicznej, cho dla ludzi na caym wiecie, ktrzy nie maj dostpu do ich wersji drukowanych nawet kopie byyby cenne. Zamiast tego Eldred tworzy utwory zalene od utworw nalecych do domeny publicznej. Tak samo jak Disney zamienia opowieci Grimmw na bardziej przystpne w XX wieku, tak Eldred przeksztaca twrczo Hawthornea oraz wielu innych na formy bardziej przystpne, technicznie przystpne, w dzisiejszych czasach. Wolno Eldreda, by postpi w ten sposb z dzieami Hawthornea wyrastaa z tego samo rda, co wolno Disneya. Szkaratna litera Hawthornea wesza do domeny publicznej w 1907 roku. Kto chcia, mgby j sobie wzi bez zezwolenia zarzdzajcych prawami do dzie Hawthornea lub kogokolwiek innego. Niektrzy, jak wydawnictwa Dover Press i Penguin
242
Classics, bior utwory z domeny publicznej i tworz drukowane wydania, sprzedawane w ksigarniach na terenie caego kraju. Inni, jak Disney, bior opowiadania i zamieniaj je w filmy animowane, czasem z sukcesem (Kopciuszek), czasem nie (Dzwonnik z Notre Dame, Planeta skarbw). S to komercyjne wydania utworw nalecych do domeny publicznej. Internet stworzy moliwo niekomercyjnego wydawania utworw z domeny publicznej. Eldred jest tylko jednym z przykadw. Setki tysicy osb z caego wiata odkryy t paszczyzn wyraania znacze i uywaj jej teraz by dzieli si utworami, ktre w wietle prawa s dostpne. Powstao co, co mona nazwa niekomercyjnym przemysem wydawniczym, ktry przed internetem ogranicza si do osb odznaczajcych si wibitnym ego, czy te motywacjami politycznymi lub spoecznymi. Jednak z nastaniem internetu przystpio do niego szerokie grono osb i grup zaangaowanych w powszechne krzewienie kultury1. Jak ju pisaem, Eldred mieszka w New Hampshire. W 1998 roku tomik wierszy Roberta Frosta New Hampshire mia, wedug oczekiwa, przej do domeny publicznej. Eldred zamierza wczy ten zbiorek do swojej nieodpatnej biblioteki publicznej. We wszystko wmiesza si jednak Kongres. Jak to opisaem w rodziale 10., w 1998 roku, po raz jedenasty w cigu 40 lat Kongres przeduy czas obowizywania praw autorskich, tym razem o 20 lat. adnego utworu powstaego po 1923 nie wolno byo by doda Eldredowi do jego kolekcji a do 2019 roku. W rzeczy samej, aden utwr objty prawami autorskimi nie przeszedby przed tym rokiem (a moe nawet i pniej, jeli Kongres znw przeduyby okres obowizywania praw) do domeny publicznej. Za to w tym samym okresie do domeny publicznej przejdzie ponad milion patentw. Chodzio o ustaw o przedueniu obowizywania praw autorskich (Sonny Bono Copyright Term Extension Act CTEA), wprowadzon ku pamici kongresmana oraz byego muzyka Sonnyego Bono, ktry wedug wdowy po nim, Mary Bono, uwaa, e prawa autorskie powinny by na zawsze2. Eldred postanowi zwalcza to prawo. Najpierw zdecydowa si na walk poprzez obywatelskie nieposuszestwo. W serii wywiadw ogosi,
243
e opublikuje wiersze zgodnie z wczeniejszym planem, bez wzgldu na CTEA. Jednak w wietle innej ustawy, uchwalonej w 1998 roku ustawy majcej przeciwdziaa kradziey elektronicznej (No Electronic Theft Act NET), opublikowanie wierszy przez Eldreda byoby przestpstwem, niezalenie, czy kto by go o to oskary, czy nie. Przyjcie takiej strategii byoby ryzykowne dla niepenosprawnego programisty. Wanie w tym momencie zostaem wczony w walk Eldreda. Byem naukowcem-konstytucjonalist, ktrego gwn pasj bya wykadnia konstytucji. A chocia zajcia z prawa konstytucyjnego nigdy nie skupiaj si na Klauzuli postpu (Progress Clause) w konstytucji, zawsze mnie ona zastanawiaa ze wzgldu na sw odmienno. Jak wiecie, konstytucja mwi, e Kongres ma prawo popiera postp nauk (...) przez zagwarantowanie na okrelony czas praw autorskich. Jak ju mwiem, klauzula ta jest wyjtkowa wrd przyznajcych kompetencje klauzul Artykuu I, dzia 8. naszej konstytucji. Kada inna klauzula, przyznajca Kongresowi kompetencje mwi po prostu, e Kongres ma prawo zrobienia czego na przykad uregulowania handlu pomidzy stanami lub wypowiedzenia wojny. Tu jednak owo co jest czym do szczeglnym popiera (...) postp za pomoc rodkw, ktre take s szczeglne poprzez zagwarantowanie wycznych praw (to znaczy, praw autorskich) na czas okrelony. W czasie ostatnich 40 lat Kongres wielokrotnie wydua istniejce okresy ochrony praw autorskich. Zastanowio mnie to, e jeli Kongres ma kompetencje do przeduania istniejcych okresw, to wymg konstytucyjny, by okresy byy ograniczone, nie bdzie mia adnych praktycznych skutkw. Jeeli Kongres ma prawo wyduy okres ochrony praw autorskich za kadym razem, gdy maj one wanie wygasn, to Kongres moe osign to, czego konstytucja po prostu zabrania okresy wieczyste w systemie ratalnym, jak zgrabnie uj to profesor Peter Jaszi.
244
Moj pierwsz reakcj jako czowieka nauki byo signicie do ksiek. Pamitam, jak zostawaem w biurze do pna, wygrzebujc z baz danych online jakiekolwiek istotne rozwaania w tej kwestii. Nikt nigdy nie wzi na celownik praktyk Kongresu, polegajcych na wyduaniu istniejcych okresw ochrony. By moe Kongres zdawa si tkwi tak niewzruszenie przy tym stanowisku czciowo z powodu tego zaniedbania. A take dlatego, e takie praktyki zaczy by dla Kongresu dochodowe. Kongres wie, e waciciele praw autorskich bd skonni zapaci olbrzymie pienidze, by przeduy okresy obowizywania ich praw. W ten sposb Kongres czerpie korzyci z utrzymywania kury znoszcej zote jaja. Oto wanie istota korupcji w naszym obecnym systemie wadzy. Nie korupcji w znaczeniu przekupywania przedstawicieli wadzy, lecz raczej korupcji w tym sensie, e system skania beneficjentw ustaw uchwalanych przez Kongres do zbierania pienidzy i przekazywania ich Kongresowi, by skoni go do dziaania. Czasu jest tylko tyle, Kongres moe zrobi tylko tyle. Czemu by nie ograniczy jego dziaa do tego, co musi zrobi i to rzeczy, ktre si opacaj? Przeduanie okresu obowizywania praw autorskich opaca si. Jeli nie jest to dla was oczywiste, zastanwcie si nad nastpujc kwesti: powiedzmy, e naleycie do bardzo nielicznych szczliwych wacicieli praw autorskich, ktrych prawa w 100 lat po tym, jak zaczy obowizywa, wci przynosz pienidze. Fundusz Roberta Frosta jest dobrym przykadem. Frost zmar w 1963 roku. Jego poezja jest wci nadzwyczaj cenna. Std Fundusz Roberta Frosta czerpie olbrzymie zyski z kadego przeduenia praw autorskich, bo aden wydawca nie zapaciby mu ani grosza, gdyby wiersze, ktre napisa Frost mogy by opublikowane przez kogokolwiek za darmo. Wyobracie sobie wic, e Fundusz Roberta Frosta zarabia 100 tysicy dolarw rocznie za 3 wiersze Frosta. Wyobracie te sobie, e prawa autorskie na te wiersze maj wygasn. Zasiadacie w zarzdzie Funduszu Roberta Frosta. Wasz doradca finansowy przychodzi na spotkanie zarzdu z bardzo ponurym sprawozdaniem:
245
W przyszym roku mwi dobitnie wygasn nasze prawa autorskie na utwory A, B i C. Oznacza to, e nie bdziemy ju dostawa od ich wydawcw wpat na sum 100 tysicy dolarw za opaty licencyjne. W Kongresie ley jednak projekt, mwi dalej ktry mgby to zmieni. Kilku czonkw Kongresu opracowuje projekt ustawy o przedueniu okresw obowizywania prawa autorskiego o 20 lat. Ta ustawa byaby dla nas niezwykle cenna, powinnimy mie wic nadziej, e przejdzie. Nadziej? pyta inny czonek zarzdu Czy nie moemy zrobi czego w tej sprawie? C, oczywicie, e tak odpowiada doradca Moemy wesprze kampanie wyborcze pewnej liczby czonkw Kongresu, eby sprbowa si upewni, e popr ustaw. Nienawidzicie polityki. Nienawidzicie wspiera kampanii. Chcecie zatem wiedzie, czy ten obrzydliwy zwyczaj na to zasuy. Ile bymy dostali, gdyby przeduenie przeszo? pytacie doradc. Ile to jest warte? Doradca powiada Jeli jestecie pewni, e wci bdziecie dostawa przynajmniej 100 tysicy dolarw rocznie z tytuu tych praw autorskich i jeli zastosujecie stop dyskontow stosowan przez nas do oceny czynionych przez fundusz inwestycji (6 procent), wwczas ta ustawa bdzie warta dla funduszu 1146 tysicy dolarw. Suma troch was poraa, ale szybko dochodzicie do waciwego wniosku: Mwisz wic, e opacioby nam si zapaci ponad milion dolarw na wsparcie kampanii, jeli bylibymy pewni, e te wpaty zapewni uchwalenie ustawy? Jak najbardziej. odpowiada doradca. Opaca si wam wesprze kampani a do sumy dzisiejszej wartoci oczekiwanego przychodu z tytuu praw autorskich. Co oznacza dla nas ponad milion dolarw. Rozumiecie, o co chodzi wy jako czonkowie zarzdu oraz (ufam) take jako czytelnicy. Za kadym razem, gdy maj wygasn okresy obowizywania praw autorskich, kady ich beneficjent w sytuacji Funduszu Roberta Frosta jest postawiony przed takim samym wyborem: jeli moe wesprze
246
przejcie ustawy przeduajcej okresy obowizywania praw autorskich, skorzysta na tym przedueniu ogromnie. Za kadym wic razem, gdy prawa autorskie maj wygasn, pojawia si masowy lobbing, by przeduy okres ich obowizywania. Std wanie kongresowe perpetuum mobile: dopki ustawy bd mogy by kupowane (choby nie wprost), bd si pojawia wszelkie moliwe na wiecie bodce zachcajce, by kupowa przeduenia okresw obowizywania prawa autorskiego. W przypadku lobbingu, ktry doprowadzi do uchwalenia ustawy o przedueniu obowizywania praw autorskich Sonnyego Bono ta teoria zachcajcych bodcw okazaa si prawdziwa. Dziesiciu z trzynastu patronw wprowadzajcych ustaw w Izbie Reprezentantw otrzymao maksymalne wsparcie wyborcze od komitetu dziaa politycznych wytwrni Disneya; w Senacie omiu z dwunastu patronw3. Szacuje si, e RIAA i MPAA wyday ponad 1,5 miliona dolarw na lobbing przed wyborami w 1998 roku. Wpaciy ponad 200 tysicy dolarw na kampanie wyborcze4. Wpaty Disneya na wsparcie reelekcji w kampaniach przed 1998 rokiem ocenia si na ponad 800 tysicy dolarw5. Prawo konstytucyjne nie zamyka oczu na rzeczy oczywiste, a przynajmniej nie musi. Gdy wic rozpatrywaem skarg Eldreda, osi mojego mylenia byy owe przypadki niekoczcego si szeregu bodcw zachcajcych, by przeduy okresy obowizywania praw autorskich. Moim zdaniem pragmatycznie nastawiony skad sdziowski, oddany wykadni i stosowaniu konstytucji zgodnie z zamysem jej twrcw zrozumiaby, e jeli uzna, e Kongres ma kompetencje do przeduania istniejcych okresw obowizywania, wwczas nie ma adnego konstytucyjnego wymogu, by okresy te byy ograniczone. Jeeli moe przeduy je raz, mogyby przedua je jeszcze i jeszcze, i jeszcze. Uwaaem, e ten Sd Najwyszy nie pozwoliby Kongresowi na przeduanie istniejcych okresw obowizywania. Jak wie kada osoba blisko zwizana z prac Sdu Najwyszego, sd ten coraz bardziej ogranicza wadz Kongresu, gdy uznawa, e jego dziaalno wykracza daleko poza
247
kompetencje nadane mu przez konstytucj. Pord uczonych-konstytucjonalistw najsynniejszym przykadem tej tendencji jest decyzja Sdu Najwyszego z 1995 roku, uniewaniajca prawo, ktre zabraniao posiadania broni w pobliu szk. Od 1937 roku Sd Najwyszy stosowa szerok wykadni nadanej Kongresowi wadzy; tak wic gdy konstytucja nadaje Kongresowi kompetencje do regulowania tylko handlu pomidzy stanami (tzw. handel midzystanowy), Sd Najwyszy zinterpretowa te kompetencje jako zawierajce w sobie kompetencje do regulowania wszelkiej dziaalnoci, ktra zaledwie wpywaa na handel midzystanowy. Wraz z rozwijajc si gospodark ten standard coraz bardziej oznacza, e nie ma ograniczenia kompetencji Kongresu do regulowania jakiejkolwiek najdrobniejszej nawet dziaalnoci, jeli wpywa na handel midzystanowy, gdy j rozway w skali globalnej. Konstytucja, zaprojektowana, by ogranicza wadz Kongresu, bya interpretowana jako nienakadajca adnych ogranicze. Sd Najwyszy pod przewodnictwem Prezesa Sdu Rehnquista zmieni to podczas sprawy Stany Zjednoczone v. Lopez. Rzd przekonywa, e posiadanie broni w pobliu szk wpywa na handel midzystanowy. Bro w pobliu szk zwiksza przestpczo, przestpczo zmniejsza warto wasnoci, i tak dalej. Podczas rozprawy Prezes Sdu zapyta rzd, czy istnieje jakakolwiek dziaalno, ktra wedug przedstawionego przez rzd rozumowania nie wpywaaby na handel midzystanowy. Rzd powiedzia, e nie ma takiej dziaalnoci. Jeeli Kongres twierdzi, e dziaalno wpywa na handel midzystanowy, to wpywa ona na handel midzystanowy. Sd Najwyszy, zdaniem rzdu, nie mia mocy przewidywania posuni Kongresu. Wstrzymamy si przed rozwaeniem wszystkich wnioskw pyncych z argumentw rzdowych napisa Prezes Sdu6. Jeeli cokolwiek uznane przez Kongres za handel midzystanowy musi z tego powodu by uznawane za handel midzystanowy, wwczas nie ma adnych ogranicze dla wadzy Kongresu. Decyzja w sprawie Stany Zjednoczone v. Lopez zostaa potwierdzona 5 lat pniej w sprawie Stany Zjednoczone v. Morrison7.
248
Jeeli dziaaa tu jaka zasada, powinna si odnosi do Klauzuli postpu tak samo, jak do Klauzuli handlu8. Jeli zastosujemy j do Klauzuli postpu, to nasuwa si wniosek, e Kongres nie moe wyduy istniejcych okresw obowizywania praw autorskich. Jeli Kongres mgby przeduy istniejcy okres, nie byoby ju adnego punktu zatrzymania dla wadzy Kongresu, chocia konstytucja stwierdza wyranie, e taka granica istnieje. Std te ta sama zasada zastosowana wobec wadzy przyznawania praw autorskich powinna wskazywa, e nie wolno Kongresowi przeduy okresu wanoci obowizujcych praw autorskich. Jeli tak jest, zasada wyraona w sprawie Stany Zjednoczone v. Lopez powinna sta si regu. Wiele osb wierzyo, e decyzja w tej sprawie wyraaa interesy polityczne konserwatywny Sd Najwyszy, ktry wierzy w prawa stanowe, wykorzysta sw wadz nad Kongresem, by da pierwszestwo swoim preferencjom politycznym. Ja jednak odrzucaem taki pogld na decyzj Sdu Najwyszego. W rzeczy samej, wkrtce po jej wydaniu napisaem artyku ukazujcy wierno takiej wykadni konstytucji. Twierdzenie, jakoby Sd Najwyszy mia wydawa polityczne orzeczenia wydao mi si nieodparcie nudne. Nie miaem wcale zamiaru powica ycia na nauczanie prawa konstytucyjnego, jeli tych dziewiciu sdziw miaoby gra w polityczne gierki. Zatrzymajmy si teraz na chwil, by upewni si, e rozumiemy, czego nie dotyczy wtek Eldreda. Upierajc si przy konstytucyjnym ograniczeniu praw autorskich, Eldred nie by zwolennikiem piractwa. Waciwie zwalcza pewien rodzaj piractwa piractwo w domenie publicznej. Gdy Robert Frost pisa swe dziea i gdy Walt Disney stworzy Myszk Miki, maksymalny okres obowizywania praw autorskich wynosi tylko 56 lat. Z powodu zmian dokonanych w midzyczasie Frost i Disney cieszyli si ju 75-letnim monopolem na swe utwory. Wykorzystali z powodzeniem przewidzian przez konstytucj szans i w zamian za 56-letni monopol objty ochron tworzyli nowe utwory. Teraz jednak instytucje naduywaj swej mocy, wyraajcej si si pienidzy lobbystw, by uzyska nastpne okresy monopolu na 25 lat.
249
Ten 25-letni okres zosta zabrany domenie publicznej. Eric Eldred zwalcza piractwo szkodzce nam wszystkim. Niektrzy ludzie z pogard spogldaj na domen publiczn. W swym wystpieniu przed Sdem Najwyszym Nashville Songwriters Association (stowarzyszenie Autorw Piosenek z Nashville) napisao, e domena publiczna to nic innego, jak legalne piractwo9. Nie jest to jednak piractwo, gdy zezwala na nie prawo, a w naszym systemie konstytucyjnym nasze prawo wrcz tego wymaga. Niektrym mog nie podoba si przepisy konstytucji, ale nie czyni to z niej karty praw piratw. Jak widzielimy, nasz system konstytucyjny wymaga okrelenia granic dla praw autorskich, w celu uatwienia rozwoju i rozprzestrzeniania naszej kultury i ochrony przed zbyt silnym wpywem posiadaczy tych praw. Mimo to, jak odkry Eric Eldred, zbudowalimy system, umoliwiajcy wielokrotne wyduanie okresw ochronnych. Stworzylimy domenie publicznej wyjtkowo trudn sytaucj. Prawa autorskie nie wygasy i nie wygasn, dopki tylko Kongres moe by do woli kupowany, by je przedua. To wanie warto praw autorskich powoduje, e s przeduane okresy ich obowizywania. Myszka Miki i Bkitna rapsodia s zbyt cenne dla wacicieli praw autorskich, by miao ich nie interesowa jak dugi jest okres ochronny. Prawdziwa szkodliwo spoeczna, wynikajca z przeduania praw autorskich nie polega na tym, e Myszka Miki pozostaje wasnoci Disneya. Zapomnijcie o Myszce Miki. Zapomnijcie o Robercie Frocie. Zapomnijcie o wszystkich utworach z lat 20. i 30., ktre wci maj warto handlow. Prawdziwa szkoda wyrzdzana jest utworom, ktre nie s wykorzystywane komercyjnie, w wyniku czego nie s ju wcale dostpne. Jeeli spojrze na utwory powstae na przestrzeni pierwszych 20 lat (od 1923 do 1942 roku) objtych ustaw o przedueniu obowizywania praw autorskich Sonnyego Bono, 2 procent tych utworw ma wci jakkolwiek warto handlow. To wanie posiadacze praw autorskich do tych 2 procent przepchnli CTEA. Jednak przepis i jego skutki nie ograniczay si do tych 2 procent. Prawo przeduyo okresy obowizywania praw autorskich w ogle10.
250
Pomylcie o konsekwencjach tego przeduenia praktycznie, jak przedsibiorcy, a nie jak prawnicy chccy mie wicej pracy. W 1930 roku zostao wydanych 10 047 ksiek. W 2000 roku 174 z tych ksiek wci ukazywao si drukiem. Powiedzmy, e jestecie Brewsterem Kahle i chcielibycie udostpni wiatu pozostae 9873 w ramach swojego projektu iArchive. Co musielibycie zrobi? Najpierw musielibycie okreli, ktre z tych 9873 ksiek s wci objte prawem autorskim. Wymaga to pjcia do biblioteki (tych danych nie ma online) i kartkowania tomw ksiek, wielokrotnego sprawdzania tytuw i autorw 9873 ksiek w rejestrach i odnawiania praw autorskich dla utworw opublikowanych w 1930 roku. To daoby list ksiek wci objtych prawem autorskim. Wwczas, dla ksiek wci objtych prawem autorskim, musielibycie znale obecnych wacicieli praw autorskich. Jak bycie to zrobili? Wikszo ludzi myli, e gdzie musi by lista owych wacicieli praw autorskich. Wielu myli w ten sposb: Jake mogyby istnie cae tysice rzdowych monopoli bez chocia jednej listy? Listy jednak nie ma. Moe by jakie nazwisko z 1930 roku, a potem osoby rejestrujcej prawa autorskie w 1959 roku. Jak trudne okazaoby si odszukanie tysicy wpisw, zwaszcza jeli zarejestrowana osoba niekoniecznie jest obecnym wacicielem. Mwimy za jedynie o 1930 roku! Nie ma jednak oglnego rejestru tych, ktrzy posiadaj wasno w sensie oglnym odpowiedzieliby apologeci systemu. Dlaczego wic miaaby istnie lista wacicieli praw autorskich? C, gdy duej o tym pomyle, istnieje mnstwo list posiadaczy rnego rodzaju wasnoci. Pomylcie o tytuach wasnoci nieruchomoci lub o dowodach rejestracyjnych samochodw. Gdy za nie ma rejestru, kod materialnej rzeczywistoci te dziaa cakiem dobrze przy okrelaniu, kto jest posiadaczem danego kawaka wasnoci. (Hutawka w waszym ogrdku naley prawdopodobnie do was.) Zatem w sposb formalny bd nieformalny, mamy cakiem dobry sposb dowiadywania si, kto jest wacicielem i jakiego rodzaju rzeczy materialnych.
251
Idziecie wic ulic i widzicie dom. Moecie dowiedzie si czyj to dom, zagldajc w ksigi wieczyste. Jeli zobaczycie samochd, zwykle s na nim tablice rejestracyjne, ktre doprowadz was do waciciela. Jeli zobaczycie kilka zabawek lecych na trawniku przed domem, do atwo zgadn, do kogo nale. A jeli zdarzy si wam ujrze kij bejsbolowy lecy przy krawniku przy drodze, rozejrzyjcie si przez chwil za grajcymi dziemi. Jeli nie zobaczycie adnych dzieci, wwczas zgoda, oto wasno, ktrej waciciela nie da si atwo ustali. To wyjtek potwierdzajcy regu, e zazwyczaj wiemy do dobrze, do kogo naley dana wasno. Przymierzmy t histori do dbr niematerialnych. Wchodzicie do biblioteki. Ksiki s jej wasnoci. Lecz czyj wasnoci s prawa autorskie? Jak mwiem ju wczeniej, nie ma listy wacicieli praw autorskich. S oczywicie nazwiska autorw, lecz ich prawa autorskie mogy zosta przypisane lub przekazane funduszowi, tak jak czyni si to z klejnotami prababki. Aby dowiedzie si, kto jest wacicielem czego, musielibycie wynaj prywatnego detektywa. I sprawa decydujca: trudno zlokalizowa waciciela, zwaszcza w systemie takim, jak nasz, gdzie uywanie wasnoci bez zgody jej posiadacza jest przestepstwem wasno nie zostanie wykorzystana. Konsekwencj dla starych ksiek bdzie brak zapisu w formie cyfrowej i std po prostu zgnij na pkach. Jednak konsekwencje dla innych rodzajw twrczoci s o wiele straszliwsze. Zastanwmy si nad histori Michaela Agee, przewodniczcego Hal Roach Studios, ktre maj prawa do filmw z Flipem i Flapem. Agee jest bezporednim beneficjentem ustawy o przedueniu praw autorskich. Filmy z Flipem i Flapem nakrcono pomidzy 1921 a 1951 rokiem. Tylko jeden z tych filmw, Szczliwy pies, nie jest obecnie objty prawem autorskim. Gdyby nie CTEA, filmy nakrcone po 1923 roku wchodziyby do domeny publicznej. Agee, jako e kontroluje wyczne prawa do tych popularnych filmw, zarabia duo pienidzy. Wedug jednego z szacunkw, Roach sprzeda okoo 60 tysicy kaset wideo i 50 tysicy sztuk pyt DVD z niemymi filmami duetu11.
252
Agee jednak sprzeciwia si przyjciu CTEA. Jego argumenty przedstawiaj prawdziw cnot w naszej kulturze: bezinteresowno. W wystpieniu przed Sdem Najwyszym wykazywa, e ustawa o przedueniu obowizywania praw autorskich Sonnyego Bono pozostawi w bezruchu cae pokolenie amerykaskiego filmu, o ile zupenie go nie zniszczy. Jego mylenie jest proste. Zaledwie uamek owych utworw ma wci jakkolwiek warto komercyjn. Reszta, o ile w ogle udao jej si przetrwa, ley w archiwach i gromadzi si na niej kurz. Moe si okaza, e cz utworw, obecnie bezwartociowych w sensie komercyjnym, zostanie uznana za wartociow przez wacicieli archiww. By tak si jednak stao, komercyjna warto korzyci musi przekroczy koszt udostpnienia utworu do rozpowszechniania. Nie moemy pozna korzyci, lecz wiemy wiele na temat kosztw. Dla wikszoci filmowych zabytkw koszty odrestaurowania byy bardzo wysokie. Technologia cyfrowa wydatnie je obniya: podczas gdy w 1993 roku odrestaurowanie 90minutowego czarno-biaego filmu kosztowao ponad 10 tysicy dolarw, obecnie koszt zapisania w formie cyfrowej godzinnego filmu nakrconego na tamie omiomilimetrowej wynosi zaledwie 100 dolarw12. Technika restauracji nie jest jedynym ani nawet najwaniejszym kosztem. Wynajcie prawnikw rwnie oznacza koszty, i to coraz wysze. Oprcz zachowania filmu w dobrym stanie, dystrybutor potrzebuje zabezpieczenia praw. Zabezpieczenie praw do filmu chronionego prawami autorskimi wymaga za znalezienia waciciela owych praw. Albo, dokadniej, wacicieli. Jak widzielimy, nie ma pojedynczego prawa autorskiego zwizanego z filmem, jest ich wiele. Nie ma jednej osoby, do ktrej mona by si zwrci w sprawie danych praw autorskich, jest tych osb tyle, ilu tylko moe by posiadaczy praw, co okazuje si bardzo du liczb. Std te koszty wyjanienia sytuacji prawnej tych filmw s niezwykle wysokie. Czy jednak nie mona po prostu odrestaurowa filmu, przeprowadzi dystrybucji, a potem zapaci wacicielce praw autorskich, gdy
253
ujawni si? Owszem, jeli chcecie popeni przestpstwo. Nawet jeli popenianie zbrodni specjalnie was nie martwi, kiedy wacicielka si ujawni, bdzie miaa prawo pozwa was o wszystkie osignite zyski. Jeli zatem odniesiecie sukces, moecie mie pewno, e zadzwoni do was czyj prawnik. Jeli jednak nie odnielicie sukcesu, nie wystarczy wam pienidzy na opacenie wasnego prawnika. W kadym wypadku bdziecie musieli spotka si z prawnikiem. Jak to czsto si zdarza, spotkanie z prawnikiem oznacza, e nie zarobicie nic. W przypadku niektrych filmw, zysk z ich rozpowszechniania moe znacznie przewyszy owe koszty. Jednak w przypadku wikszoci spord nich nie ma sposobu, by zysk przekroczy koszty prawne. Z tego powodu, jak argumentowa Agee, film nie zostanie odrestaurowany i poddany dystrybucji, dopki nie wygasn prawa autorskie. Tylko tyle, e zanim przestan obowizywa te prawa, film take zniknie. Kopie zostay wyprodukowane na kliszach nitrowych, a te rozkadaj si wraz z upywem czasu. Nie bdzie ich ju, a metalowe pojemniki, ktre je teraz przechowuj, wypeni tylko py. Zaledwie niewielka cz wszelkiej twrczoci wykonanej gdziekolwiek przez czowieka wci ma warto komercyjn. Dla tej niewielkiej czci prawa autorskie s kluczowym i istotnym narzdziem prawnym. Dla tej niewielkiej czci prawo autorskie stosuje zachty do wytwarzania i dystrybucji twrczoci. Dla tej niewielkiej czci prawo autorskie jest motorem swobodnej wypowiedzi. Jednak nawet dla tej niewielkiej czci, rzeczywisty okres przez ktry utwr yje yciem komercyjnym, jest niezwykle krtki. Jak wskazywaem, wikszo ksiek wychodzi z obiegu w cigu jednego roku. To samo dotyczy muzyki i filmw. Kultura komercyjna jest bardzo drapiena, musi by w cigym ruchu. Gdy utwr wypada z ask dystrybutorw komercyjnych, jego ycie komercyjne si koczy. Nie znaczy to jednak, e ycie utworu jest skoczone. Nie trzymamy przecie bibliotek penych ksiek, by konkurowa z ksigarni Barnes & Noble, nie utrzymujemy take filmotek, poniewa oczekujemy,
254
e ludzie wybior, czy chc spdzi pitkowy wieczr ogldajc nowe filmy, czy te kroniki filmowe z 1930 roku. Niekomercyjne ycie kultury jest wane i cenne dla rozrywki, lecz take i co waniejsze dla wiedzy. Po to, by rozumie, kim jestemy, skd przychodzimy, w jaki sposb popenilimy nasze bdy, potrzebujemy dostpu do historii. W tym kontekcie prawa autorskie nie s motorem wolnoci wypowiedzi. W tym kontekcie nie ma potrzeby ustanawiania wycznych praw. Prawa autorskie w tym kontekcie szkodz. Mimo wszystko, wikszoci naszej historii zaszkodziy niewiele. Przez wikszo naszej historii, gdy utwr dokonywa swego komercyjnego ycia, nie byo adnego uytku, wynikajcego z zakresu prawa autorskiego ograniczanego przez to prawo. Kiedy ksika wychodzia z obiegu, nie mona jej byo kupi od wydawcy. Wci jednak mona j byo dosta w antykwariacie, a kiedy sprzedaje j antykwariat, przynajmniej w Ameryce, nie ma koniecznoci wnoszenia opaty z tytuu praw autorskich. Std te zwyky uytek z ksiki, ktra zakoczya ycie komercyjne by uytkiem niezalenym od prawa autorskiego. To samo odnosio si zasadniczo do filmw. Z powodu wysokich kosztw ich renowacji, rzeczywistych kosztw ekonomicznych, a nie kosztw obsugi prawnej, przechowywanie lub odrestaurowanie filmu nie byo nawet prawdopodobne. Jak resztki wspaniaego obiadu gdy jest po wszystkim, jest ju po wszystkim. Kiedy film wyszed ju z obiegu komercyjnego, moe pozosta pewien czas w archiwach, lecz jeli rynek nie ma mu nic do zaproponowania, to ju koniec jego ycia. Innymi sowy, chocia prawo autorskie miao do krtki zasig przez wikszo naszej historii, dugotrwae prawa autorskie nie miayby znaczenia dla utworw, ktre straciy ju sw komercyjn warto. Dugotrwae prawa autorskie nie przeszkadzayby w niczym. Obecnie sytuacja ulega jednak zmianie. Niezwykle istotn konsekwencj pojawienia si cyfrowych technologii jest umoliwienie stworzenia archiwum, o jakim marzy Brewster Kahle. Cyfrowe technologie umoliwiaj obecnie zachowanie wszelkiego
255
rodzaju wiedzy i dostp do niej. Gdy ksika wychodzi z obiegu, moemy sobie teraz wyobrazi jej przetworzenie w posta cyfrow i udostpnienie kademu, na zawsze. Gdy film wychodzi z dystrybucji, moemy zachowa go w postaci cyfrowej i udostpni kademu, na zawsze. Technologie cyfrowe daj nowe ycie materiaom objtym prawami autorskimi po tym, jak zakocz komercyjne ycie. Teraz jest moliwe zachowanie i zapewnienie powszechnego dostpu do owej kultury i wiedzy, wczeniej tak nie byo. Przeszkadza nam w tym jednak prawo autorskie. Kady krok w procesie tworzenia cyfrowego archiwum narusza wyczne prawa autorskie. Cyfrowe przetworzenie ksiki oznacza jej skopiowanie. To za wymaga zgody waciciela praw autorskich. To samo dotyczy filmw, muzyki czy jakiegokolwiek innego aspektu naszej chronionej prawami autorskimi kultury. Wysiek udostpnienia owych rzeczy historii, badaczom lub choby tym, ktrzy po prostu lubi odkrywa, zostaje teraz powcignity przez zbir przepisw napisanych w innym celu. Oto i sedno krzywdy, jak wyrzdza przeduanie ochrony praw autorskich: teraz, gdy technologia pozwala nam odbudowa Bibliotek Aleksandryjsk, prawo staje jej na drodze. Nie czyni tego z adnego poytecznego powodu sucego prawom autorskim, poniewa celem praw autorskich jest dostosowanie komercyjnego rynku do rozpowszechniania kultury. Nie, teraz mwimy o kulturze, gdy skoczyo si ju jej komercyjne ycie. W tym kontekcie prawo autorskie nie suy w ogle adnym celom zwizanym z upowszechnianiem wiedzy. W tym kontekcie prawo autorskie nie jest motorem wolnoci wypowiedzi. Prawo autorskie jest jej hamulcem. Moecie zapyta: Jeli technologie cyfrowe obniaj koszty dla Brewstera Kahle, obni rwnie koszty Random House. Czy zatem Random House nie poradzi sobie rwnie dobrze jak Brewster Kahle w upowszechnianiu kultury? Moe. Kiedy. Nic jednak nie wskazuje na to, e wydawcy bd rwnie wszechstronni, co biblioteki. Jeli Barnes & Noble zaproponowaby wypoyczanie ksiek ze swoich magazynw za nisk opat, czy wyeliminowaoby to potrzeb istnienia bibliotek? Tylko wtedy, gdy mylicie,
256
e jedyn rol biblioteki jest suenie potrzebom rynku. Jeli jednak wydaje si wam, e rola biblioteki jest szersza, jeli wydaje si wam, e jej rol jest archiwizacja kultury, obojtnie czy jest zapotrzebowanie na dany jej fragment, czy nie, wwczas nie moemy liczy na rynek komercyjny, by odrobi za nas biblioteczne zadania. Twierdz, e powinien on robi co tylko w jego mocy. Powinnimy tak, jak tylko si da polega na rynku wypeniajcym cele upowszechniania i pobudzania kultury. Moje przesanie w adnym wypadku nie jest antyrynkowe. Jeli jednak widzimy, e rynek nie wypenia pewnych zada, powinnimy umoliwi siom pozarynkowym zaatanie dziur. Jak to obliczy naukowiec w odniesieniu do kultury amerykaskiej, 94 procent filmw, ksiek i utworw muzycznych stworzonych midzy 1923 a 1946 rokiem nie jest dostpne w sposb komercyjny. Nawet jeli jestecie gorcymi zwolennikami komercyjnego rynku, jeli dostp jest wartoci, 6 procent to poraka w byciu wartociowym13. W styczniu 1999 roku wytoczylimy spraw przed federalnym sdem okrgowym w Waszyngtonie w imieniu Erika Eldreda, o uznanie ustawy o przedueniu obowizywania praw autorskich Sonnyego Bono za niezgodn z konstytucj. Dwa gwne zarzuty polegay na tym, e (1) przeduanie obecnych okresw obowizywania praw autorskich narusza wymienione w konstytucji wymaganie ograniczonego czasu, oraz (2) e przeduenie okresw obowizywania praw autorskich na nastpne 20 lat stanowi pogwacenie I poprawki. Sd okrgowy oddali nasz spraw nawet nie wyznaczywszy rozprawy. Skad sdziowski Okrgowego Sdu Apelacyjnego dla Okrgu D.C. rwnie oddali nasz spraw, cho wysucha wyczerpujcych argumentw. Decyzja ta zostaa przynajmniej podjta przy jednym gosie sprzeciwu, ktry nalea do jednego z najbardziej konserwatywnych sdziw tego sdu. Ten gos sprzeciwu uratowa ycie naszym daniom. Sdzia David Sentelle stwierdzi, e CTEA pogwacia wymaganie, by prawa autorskie obowizyway tylko przez ograniczony czas. Jego argumentacja bya tyle elegancka, co prosta: Jeeli Kongres moe wyduy
257
istniejce okresy, nie ma adnego punktu zatrzymania dla wadzy Kongresu w ramach Klauzuli prawa autorskiego. Kompetencje do przeduania praw autorskich oznaczaj, e Kongres nie musi wyznacza okresw, ktre s ograniczone. Zatem, jak wnioskowa sdzia Sentelle, sd musi zinterpretowa termin ograniczony czas, nadajc mu waciwe znaczenie. Najlepsz interpretacj, wedug argumentw sdziego Sentelle, byoby odmwienie Kongresowi kompetencji do przeduania obowizujcych okresw. Wnielimy o rozpatrzenie sprawy przed Sdem Apelacyjnym dla Okrgu D.C. w penym skadzie. Sprawy s zazwyczaj rozpatrywane w 3osobowych skadach, z wyjtkiem spraw bardzo wanych lub podnoszcych jak szczegln kwesti, istotn dla caego okrgu, kiedy to sd zasiada en banc, by zaj si spraw. Sd Apelacyjny odrzuci nasz wniosek, by rozpatrzy spraw en banc. Tym razem do sdziego Sentelle doczy najbardziej liberalny czonek skadu okrgowego, sdzia David Tatel. Zarwno najbardziej konserwatywny, jak i najbardziej liberalny sdzia z okrgu D.C. byli przekonani, e Kongres przekroczy granice swych uprawnie. W tym wanie miejscu wielu widziao ju spraw Eldred v. Ashcroft jako przegran, jako e Sd Najwyszy rzadko kiedy rozpatruje ponownie decyzje sdw apelacyjnych. (Rozpatruje okoo 100 spraw rocznie spord ponad 5 tysicy apelacji.) A ju praktycznie nigdy nie rozpatruje ponownie decyzji utrzymujcej w mocy ustaw, ktra nie zostaa ponownie rozpatrzona przez aden inny sd. Jednak w lutym 2002 roku Sd Najwyszy zadziwi wiat, przychylajc si do naszego wniosku o ponowne rozpatrzenie postanowienia Sdu Okrgowego dla Okrgu D.C. Rozprawa zostaa wyznaczona na padziernik 2002 roku. Zapowiadao si lato pene pisania opinii oraz przygotowa do rozprawy. Pisz te sowa ponad rok pniej, a wci jest to zadziwiajco trudne. Jeli wiecie w ogle cokolwiek o tej sprawie, wiecie te, e przegralimy odwoanie. Jeeli za wasza wiedza jest nieco wiksza od przecitnej, prawdopodobnie wydaje wam si, e nie byo sposobu, by j wygra.
258
Po klsce odebraem dosownie tysice listw od yczliwych i wspierajcych nas osb, dzikujcych mi za prac, jak woyem w t szlachetn, lecz nieszczsn spraw. aden list z tego stosu nie znaczy dla mnie wicej ni e-mail od mojego klienta, Erika Eldreda. Jednak tak mj klient, jak i wszyscy nasi przyjaciele mylili si. T spraw mona byo wygra. Powinno si byo wygra. Ponadto, niewane jak dugo nie opowiadabym sobie ponownie tej historii, nigdy nie uciekn przed przekonaniem, e to moja pomyka bya powodem przegranej. Pomyka ta zostaa popeniona wczenie, cho staa si oczywista dopiero na samym kocu. Nasza sprawa od pocztku otrzymywaa wsparcie wybitnego adwokata Geoffreya Stewarta oraz kancelarii adwokackiej, do ktrej si przenis: Jones, Day, Reavis i Pogue (Jones Day). Za wspieranie nas Jones Day niele oberwali od swych klientw, popierajcych protekcjonizm w zakresie praw autorskich. Nie przejli si t presj (co, na co zdobyoby si dzi niewiele kancelarii prawniczych), a w toku sprawy przykadali si do niej, jak tylko mogli. W tej sprawie wystpowao 3 gwnych adwokatw z kancelarii Jones Day. Geoff Stewart by pierwszym, pniej Dan Bromberg i Don Ayer przejawili cakiem spore zaangaowanie. Zwaszcza Bromberg i Ayer mieli wsplny pogld na to, jak naley wygra t spraw. Wygramy tylko wtedy, mwili mi cigle, jeli uda nam si sprawi, e wyda si ona wana w oczach Sdu Najwyszego. Musimy stworzy przekonanie, e wolnoci wypowiedzi i wolnej kulturze dzieje si raca krzywda; inaczej nigdy nie zagosuj przeciwko najpotniejszym koncernom medialnym wiata. Nienawidz takiego patrzenia na prawo. Rzecz jasna, uznaem ustaw Sonnyego Bono za krzywd dla wolnoci sowa i wolnej kultury. Oczywicie, wci tak uwaam. Jednak pomys, e Sd Najwyszy wydaje orzeczenia na podstawie tego, jak wana wyda si mu dana sprawa jest po prostu zy. Moe by dobry w sensie prawdziwoci, mylaem sobie, lecz jest zy, jak w tak nie powinno by. Skoro uwaaem, e jakakolwiek wierna interpretacja tego, co ustanowili twrcy naszej konstytucji doprowadzi do wniosku, e CTEA jest niezgodna z konstytucj, oraz skoro byem
259
przekonany, e jakakolwiek wierna wykadnia tego, co oznacza I poprawka doprowadzi do wniosku, e kompetencje do przeduania istniejcych okresw s niezgodne z konstytucj, nie daem sobie wytumaczy, e musimy sprzedawa nasz spraw niczym mydo. Zupenie jak wwczas, gdy ustawa zakazujca uywania swastyki jest niekonstytucyjna nie dlatego, e sd lubi nazistw, lecz dlatego, e taka ustawa naruszaaby konstytucj, sdziem wic, e decyzja sdu, czy ustawa przyjta przez Kongres bya konstytucyjna, zostanie podjta na gruncie konstytucji, a nie tego, czy sdowi podobaj si wartoci umieszczone w konstytucji przez jej twrcw. Tak, czy inaczej, mylaem, sd musi ju widzie zagroenie i krzywd, jakie niesie ze sob tego rodzaju ustawa. Z jakiego innego powodu przyznaby nam prawo do ponownego rozpatrzenia sprawy? Nie byo adnego powodu, by przedstawia t spraw przed Sdem Najwyszym, jeli nie byby on przekonany, e owe przepisy s szkodliwe. Uwaaem, e nie ma potrzeby wyjania, e ta ustawa bya za, powinnimy wykaza, dlaczego bya niezgodna z konstytucj. W jednym tylko sensie miaem wraenie, e polityka ma znaczenie i e odzew byby waciwy. Byem przekonany, e sd nie zgodzi si z naszymi argumentami, jeli bd po prostu argumentami grupki lewicujcych postrzelecw. Sd Najwyszy nie zaangauje si w nowe apelacje prawne, gdy bdzie mia wraenie, e apelacje s po prostu wynikiem preferencji mniejszoci politycznej. Mimo, e nie skupiaem si w tej sprawie na wykazaniu, jakie zo wyrzdzia ustawa Sonnyego Bono, lecz na udowodnieniu jej niezgodnoci z konstytucj, pokadaem nadziej w przeprowadzeniu mej argumentacji na tle pism prezentujcych peny zakres pogldw politycznych. W celu udowodnienia, e zarzuty przeciwko CTEA byy oparte na prawie, a nie na polityce, prbowalimy zebra jak najszersze grono jej wiarygodnych krytykw, wiarygodnych nie dlatego, e byliby sawni i bogaci, lecz dlatego, e w zestawieniu pokazywaliby, e ta ustawa bya niezgodna z konstytucj, niezalenie od wyznawanej przez dan osob opcji politycznej. Pierwszy krok zdarzy si sam z siebie. Eagle Forum, ogranizacja kierowana przez Phyllis Schlafly, sprzeciwiaa si CTEA od samego pocztku.
260
Pani Schlafly postrzegaa CTEA jako dowd sprzedajnoci Kongresu. W listopadzie 1998 roku napisaa zjadliwy artyku redakcyjny, atakujcy republikaski Kongres za pozwolenie na przyjcie tej ustawy. Jak napisaa: Czy nie zastanawiacie si czasem, dlaczego projekty ustaw, ktre tworz finansowy parawan dla wskich interesw wybranej grupy atwo przechodz zawiy proces legislacyjny, podczas gdy projekty ustaw korzystnych dla ogu spoeczestwa wydaj si gdzie utyka? Odpowiedzi, jak udowadnia to artyku, bya sia pienidzy. Schlafly wyliczya wsparcie Disneya dla gwnych rozgrywajcych w komisjach. To pienidze, nie sprawiedliwo, day Myszce Miki dwadziecia lat wicej pod kontrol Disneya, dowodzia Schlafly. W sdzie apelacyjnym Eagle Forum chtnie przedstawio opini popierajc nasze stanowisko. Wskazywaa ona na argument, ktry sta si sednem naszych zarzutw przedstawionych przed Sdem Najwyszym: Jeli Kongres moe przeduy okres obowizujcych praw autorskich, to brak jest granic dla wadzy Kongresu do ustalania okresw obowizywania. Taki niezwykle konserwatywny argument przekona niezwykle konserwatywnego sdziego, sdziego Sentelle. W Sdzie Najwyszym opinie popierajce nasze stanowisko byy rnorodne. Bya wic nadzwyczajna pod wzgldem historycznym opinia Free Software Foundation (miejsca narodzin projektu GNU, ktry umoliwi stworzenie systemu GNU/Linux). A take opinia Intela wskazujca na koszty niepewnoci. Byy opinie profesorw prawa badacza prawa autorskiego i specjalisty od I poprawki. Bya tam take wyczerpujca i bezsporna opinia wiatowych ekspertw zajmujcych si Klauzul postpu. W kocu bya oczywicie nowa opinia Eagle Forum, powtarzajca i pogbiajca ich argumenty. Opinie te miay by podstaw dla argumentacji prawniczej. Dalej dla wsparcia tej argumentacji mielimy wiele wanych opinii pochodzcych od bibliotek i archiww, w tym z Internet Archive, American Association of Law Libraries (Amerykaskiego Stowarzyszenia Bibliotek Prawniczych) i National Writers Union (Krajowego Zwizku Pisarzy).
261
Ale dwie opinie najlepiej wyraay argumenty polityczne. Pierwsza przedstawiaa wnioski, ktre ju opisaem. Opinia Hal Roach Studios dowodzia, e jeeli prawo to nie zostanie uchylone, zniknie caa generacja filmu amerykaskiego. Z kolei druga opinia jasno przedstawia argumenty ekonomiczne. Raport ekonomiczny podpisao 17 ekonomistw, wrd nich 5 laureatw Nagrody Nobla, w tym Ronald Coase, James Buchanan, Milton Friedman, Kenneth Arrow i George Akerlof. Ekonomici, reprezentowali due spektrum pogldw politycznych. Ich wnioski byy druzgocce: nie ma wiarygodnych podstaw do stwierdzenia, e przeduanie okresu obowizujcych praw autorskich uczyni cokolwiek dla zwikszenia inicjatywy twrczej. Takie przeduenie jest niczym wicej jak aktywnym poszukiwaniem dochodw (rent-seeking), jak ekonomici nazywaj rozbuchanie ustawodawstwa w celu zaspokojenia interesw wskich grup. Dla rwnowagi taki sam wysiek mona byo zaobserwowa w druynie prawnikw, ktrych zebralimy dla opisania naszego stanowiska w tej sprawie. Prawnicy z Jones Day byli z nami od pocztku. Ale kiedy sprawa trafia do Sdu Najwyszego, dodalimy trzech prawnikw, aby pomogli nam przeprowadzi wnioskowanie. Byli to: Alan Morrison, prawnik z Public Citizen, waszyngtoskiej grupy tworzcej histori konstytucjonalizmu dziki serii doniosych zwycistw przed Sdem Najwyszym w sprawach dotyczcych praw jednostek; moja koleanka i dziekan Kathleen Sullivan, ktra prowadzia wiele spraw przed Sdem Najwyszym i doradzaa nam w kwestii strategii dotyczcej I poprawki i w kocu byy wiceminister sprawiedliwoci Charles Fried. Pozyskanie Frieda byo szczeglnym zwycistwem naszej strony. Wszyscy byli wiceministrowie sprawiedliwoci zostali pozyskani przez przeciwnikw, aby broni prawa Kongresu do przysuenia si koncernom medialnym przez przeduenie okresu obowizywania praw autorskich. Fried by jedynym, ktry odrzuci to intratne zlecenie, aby poprze co, w co wierzy. By on gwnym prawnikiem Ronalda Reagana w Sdzie Najwyszym i pomg wytyczy lini orzecznictwa, ktra ograniczaa
262
wadz Kongresu w kontekcie Klauzuli handlu (Commerce Clause). Chocia wygasza w sdzie wiele pogldw, z ktrymi osobicie si nie zgadzaem, jego przyczenie si do nas wzmocnio nasze argumenty. Rzd w swojej akcji obrony ustawy take mia wielu przyjaci. Jednake istotne byo to, e wrd przyjaci rzdu nie byo ani historykw, ani ekonomistw. Opinie strony przeciwnej byy napisane wycznie przez gwne koncerny medialne, kongresmenw i posiadaczy praw autorskich. Nikogo nie dziwia obecno koncernw medialnych. To gwnie oni mieli skorzysta na tym prawie. Kongresmeni take nikogo nie dziwili oni bronili swojej wadzy i, porednio, atwych pienidzy, jakie z tej wadzy wynikay. No i oczywicie nie byo dla nikogo zaskoczeniem, e posiadacze praw autorskich broni pomysu, ktry zakada, e nadal bd mieli prawo kontrolowa, kto i co robi z treci, nad ktr chc mie nadzr. Przykadowo przedstawiciele dr. Seussa dowodzili, e korzystniejsza dla Funduszu dr. Seussa bdzie kontrola tego, co dzieje si z jego utworami, ni wczenie ich w domen publiczn, poniewa jeli ta twrczo bdzie w domenie publicznej, ludzie mogliby uy jej do propagowania narkotykw i tworzenia pornografii. Identyczne pobudki kieroway zarzdzajcymi Funduszem Gershwina, ktrzy bronili ochrony utworw Georgea Gershwina. Przykadowo nie zgadzali si oni na udzielenie licencji na Porgy and Bess nikomu, kto nie obsadzi w przedstawieniu Afroamerykanw15. Takie byo ich stanowisko w sprawie kontroli tej czci amerykaskiej kultury i oczekiwali, e prawo im to uatwi. Ten argument zwrci uwag na wtek, ktry jest rzadko poruszany w tej dyskusji. Gdy Kongres postanawia przeduy okres obowizywania praw autorskich, to Kongres wybiera, ktrych mwcw bdzie preferowa. Znani i kochani waciciele praw autorskich, tacy jak przedstawiciele Funduszy Gershwina i dr. Seussa, przychodz do Kongresu i mwi: Dajcie nam 20 lat kontroli wypowiedzi o tych ikonach kultury amerykaskiej. Poradzimy sobie z tym lepiej, ni ktokolwiek inny. Kongres oczywicie lubi wynagradza znanych i sawnych, dajc im to, czego chc. Jednak wyczne prawo do wypowiedzi w okrelony sposb jest tym co I poprawka uniemoliwia.
263
Tak samo argumentowalimy w kocowej opinii. Utrzymanie CTEA znaczyoby nie tylko, e brak jest granic dla wadzy Kongresu do przeduania okresu ochrony praw autorskich przeduania, ktre doprowadzioby do dalszej koncentracji rynku; oznaczaoby to take brak ogranicze dla wadzy Kongresu do wybierania, przez prawo autorskie, kto ma prawo si wypowiada. Midzy lutym a padziernikiem zrobiem niewiele poza przygotowywaniem si do sprawy. Jak wspomniaem, na pocztku ustaliem strategi. Sd Najwyszy by podzielony na dwa obozy. Pierwszy nazywalimy Konserwatystami, drugi Pozostaymi. Do konserwatystw zaliczali si Prezes Sdu Najwyszego Rehnquist, sdzia OConnor, sdzia Scalia, sdzia Kennedy i sdzia Thomas. Tych 5 byo zgodnych w kwestii ograniczenia uprawnie Kongresu. To wanie owych 5 sdziw popierao lini orzecznictwa wytyczon w sprawach Stany Zjednoczone v. Lopez oraz Stany Zjednoczone v. Morrison, ktra mwia, e uprawnienia Kongresu trzeba interpretowa tak, by ograniczy wadz Kongresu. Pozostali tworzyli grup 4 sdziw, ktrzy mocno przeciwstawiali si ograniczeniu uprawnie Kongresu. Tych czworo sdzia Stevens, sdzia Souter, sdzia Ginsburg i sdzia Breyer wielokrotnie twierdzio, e konstytucja daje Kongresowi swobod decydowania o sposobie najlepszego wykonania swoich uprawnie. W kolejnych sprawach orzekali, e rol sdu jest nie wtrca si. Chocia gosy tych 4 sdziw byy gosami, z ktrymi zwykle si zgadzaem, to jednak ich zdobycie byo najmniej prawdopodobne. Szczeglnie mao realny by gos sdzi Ginsburg. Poza jej podstawow opini w kwestii ulegoci wobec Kongresu (z wyczeniem kwestii, gdzie w gr wchodzi pe), bya ona szczeglnie ulega w zakresie ochrony praw wasnoci intelektualnej. Ona i jej crka (znakomita i znana badaczka wasnoci intelektualnej) byy w tej kwestii ulepione z tej samej gliny. Uwaalimy, e zgodzi si z publikacjami crki: e Kongres moe w tej sprawie zrobi, co mu si podoba, nawet jeeli to, co mu si podoba, ma niewiele sensu.
264
Tu za sdzi Ginsburg byo 2 sdziw, ktrych take uwaalimy za wtpliwych sprzymierzecw, chocia moliwe byy niespodzianki. Sdzia Souter by zdecydowanym zwolennikiem ulegoci wobec Kongresu, podobnie sdzia Breyer. Ale obaj byli bardzo wraliwi w kwestii wolnoci sowa. My mocno wierzylimy, e przeciwko tym dziaajcym wstecz przedueniom przemawia bardzo wany argument odwoujcy si do wolnoci sowa. Jedyny gos, ktrego moglimy by pewni, nalea do sdziego Stevensa. Przejdzie on do historii jako jeden z najwybitniejszych sdziw Sdu Najwyszego. Jego gosowania cechowa konsekwentny eklektyzm, co oznacza, e to, za czym si opowie, trudno byo wyjani jak ideologi. Ale konsekwentnie popiera ograniczenia w zakresie wasnoci intelektualnej. Bylimy raczej pewni, e uzna suszno ogranicze w tej sprawie. Analiza grupy Pozostaych pokazaa, kogo przede wszystkim musimy przekona: Konserwatystw. Aby wygra t spraw musielimy przeama ich opr i sprawi, by chocia wikszo posza nasz drog. Z tego powodu podstawowy argument, na ktrym opieraa si nasza skarga, bazowa na najwaniejszej prawnej innowacji stworzonej przez Konserwatystw. By to argument, na ktrym opar si sdzia Sentelle w Sdzie Apelacyjnym, czyli e wykadnia uprawnie Kongresu musi zakada, e maj one ograniczenia. Byo to wic sedno naszej strategii strategii, za ktr jestem odpowiedzialny. Chcielimy sprawi, by sd zauway, e tak jak w sprawie Stany Zjednoczone v. Lopez, zgodnie ze stanowiskiem rzdu w tej sprawie, Kongres miaby zawsze nieograniczone prawo do przeduania obowizujcych okresw. Jeeli cokolwiek w sprawie uprawnie Kongresu byo jasne w Klauzuli postpu, to wanie to, e uprawnienia te s ograniczone. Naszym celem byo sprawienie, aby Sd pogodzi Eldreda i Lopeza: jeeli ograniczone byy uprawnienia Kongresu do regulacji handlu, to take uprawnienia do regulacji prawa autorskiego s ograniczone. Stanowisko strony rzdowej sprowadzao si do nastpujcej tezy: Kongres ju to kiedy zrobi, wic trzeba mu pozwoli, by zrobi to jeszcze raz. Rzd podnosi, e od samego pocztku Kongres przedua
265
okresy ochrony praw autorskich. Sd nie powinien wic, dowodzi rzd, uznawa teraz tej praktyki za niekonstytucyjn. Byo troch prawdy w stanowisku rzdu, ale niezbyt duo. Rzeczywicie zgodzilimy si, e Kongres w 1831 i 1909 roku przeduy obowizujce okresy. Oczywicie take od 1962 roku Kongres rozpocz regularnie przedua te okresy 11 razy w cigu 40 lat. Te konsekwencje dziaania naley uj w szerszym kontekcie. Kongres przeduy obowizujce okresy raz w cigu pierwszych 100 lat Republiki. Nastpnie przeduy te okresy jeszcze raz w cigu nastpnych 50 lat. Tamte rzadkie przeduenia kontrastuj z dzisiejsz regularn praktyk. Jeeli Kongres mia w przeszoci jakikolwiek umiar, to teraz ju nie ma po nim ladu. Kongres by teraz w cyklu przedue i nie byo powodu sdzi, e ten cykl si skoczy. Ten sd nie waha si interweniowa, gdy Kongres by w podobnym cyklu przeduania w innej sprawie. Nie byo powodu, dla ktrego nie miaby interweniowa teraz. Ustna rozprawa zostaa wyznaczona na pierwszy tydzie padziernika. Przyjechaem do Waszyngtonu 2 tygodnie przed rozpraw. Przez te 2 tygodnie prawnicy, ktrzy zgosili si na ochotnika, by pomc w sprawie, urzdzali mi wielokrotnie prbne rozprawy. Takie prby polegay zasadniczo na zadawaniu pyta niby zwycizcom przez niby sdziw. Byem przekonany, e aby zwyciy, musz sprawi, aby sd mia cay czas na uwadze jedn kwesti: jeeli takie przeduanie jest dozwolone, to nie ma granic przeduania. Przyznanie racji rzdowi oznaczaoby, e okresy byyby faktycznie nieograniczone. Przyznanie nam racji wyznaczyoby Kongresowi ciek, ktr powinien poda: nie przeduajc obowizujcych okresw. Prby byy skuteczn praktyk. Znalazem sposb, by kade pytanie odwrci i sprowadzi do tej gwnej kwestii. Jedna z tych prbnych rozpraw odbya si przed prawnikami w Jones Day. Don Ayer by sceptykiem. Pracowa w Departamencie Sprawiedliwoci za czasw Reagana z wiceministrem sprawiedliwoci Charlesem Friedem. Prowadzi wiele spraw przed Sdem Najwyszym. W podsumowaniu tej prby wyrazi swoje obawy: Po prostu obawiam si, e jeeli
266
naprawd nie zobacz szkody, nie bd chtni przerwa tej praktyki, ktra zgodnie z tym, co mwi rzd, jest konsekwentnie stosowana od 200 lat. Musicie sprawi by zobaczyli szkod, pokaza im t szkod z pasj. Jeeli tego nie zobacz, nie mamy adnych szans na zwycistwo. Pomylaem, e by moe prowadzi wiele spraw przed Sdem Najwyszym, ale nie rozumia jego duszy. Gdy byem sekretarzem, widziaem sdziw, ktrzy postpowali susznie nie z powodw politycznych, ale wanie dlatego, e to byo suszne. Jako profesor prawa spdziem ycie na uczeniu moich studentw, e Sd Najwyszy postpuje susznie, nie z powodw politycznych, ale dlatego, e to jest suszne. Gdy usyszaem namowy Ayera do forsowania z pasj argumentw politycznych, rozumiaem o co mu chodzi, ale odrzucaem to. Nasze stanowisko byo suszne. To wystarczao. Niech politycy przekonaj si, e byo take dobre. W nocy przed rozpraw kolejka ludzi zacza ustawia si przed Sdem Najwyszym. Sprawa przycigna zainteresowanie prasy i ruchu na rzecz wolnej kultury. Setki ludzi stay w kolejce, by mie szans zobaczy rozpraw. Dziesitki spdziy noc na schodach Sdu Najwyszego, aby zapewni sobie miejsce siedzce. Nie wszyscy musieli czeka w kolejce. Ludzie, ktrzy znali sdziw mogli poprosi o miejsca z ich puli. (Ja przykadowo poprosiem biuro sdziego Scalii o miejsca dla moich rodzicw.) Czonkowie izby Sdu Najwyszego mog dosta miejsca w specjalnym, wyznaczonym dla nich sektorze. Senatorowie i kongresmeni take maj specjalne miejsca, gdzie mog usi. Wreszcie, prasa take ma swoj galeri, tak jak sekretarze pracujcy dla sdziw sdu. Gdy tego ranka weszlimy na sal, nie byo adnego wolnego miejsca. To bya rozprawa dotyczca wasnoci intelektualnej, a mimo to korytarze byy wypenione. Gdy szedem, by zaj moje miejsce przed Sdem, zobaczyem moich rodzicw siedzcych po lewej stronie. Gdy usiadem, spostrzegem Jacka Valentiego siedzcego w specjalnym sektorze normalnie zarezerwowanym dla rodzin sdziw. Kiedy prezes Sdu poprosi mnie, bym rozpocz przemwienie, zaczem od tego, od czego zamierzaem: od granic dla wadzy Kongresu.
267
Powiedziaem, e to jest sprawa dotyczca zamknitego katalogu kompetencji i tego, czy te kompetencje maj jakiekolwiek ograniczenia. Sdzia OConnor po minucie przerwaa moje wprowadzenie. Niepokoia j historia. SDZIA OCONNOR: Kongres wielokrotnie przedua ten okres i, jeli pan ma racj, czy nie ryzykujemy zaprzeczeniem poprzednich przedue? Mam na myli to, e ta praktyka zacza si wraz z pierwsz ustaw. Wida chtnie przyznaaby, e jest to cakowicie sprzeczne z tym, co mieli na myli twrcy konstytucji. Moj odpowiedzi byo cige podkrelanie ogranicze wadzy Kongresu. LESSIG: Jeli jest to cakowicie sprzeczne z tym, co mieli na myli twrcy konstytucji, wtedy powstaje pytanie, czy istnieje taki sposb interpretacji ich sw, ktry pokae, co mieli na myli. Odpowied brzmi: tak. Podczas rozprawy byy dwa momenty, kiedy powinienem by spostrzec, w ktr stron zmierza sd. Najpierw byo pytanie Sdziego Kennedyego, ktry zauway: SDZIA KENNEDY: Przypuszczam, e z argumentacji ma wynika teza, e ustawa z 1976 roku powinna bya zosta uznana za niewan i e moemy j zostawi z powodu zakce, jakie by to spowodowao, a take e ustawa ta przez te wszystkie lata utrudniaa postp nauki i sztuki uytkowej. Ja po prostu nie widz na to empirycznych dowodw. Tutaj popeniem oczywisty bd. Odpowiedziaem, jak profesor poprawiajcy studenta.
268
LESSIG: Wysoki Sdzie, my nie opieramy naszej skargi na empirycznych dowodach. adne z naszych roszcze, opartych na Klauzuli praw autorskich nie odwouje si do empirycznego stwierdzenia spowolnienia postpu. Uwaamy tylko, e jest potrzebne systemowe ograniczenie, aby zapewni, e zgodnie z prawem autorskim nie bdzie moliwe wyduenie okresu praktycznie w nieskoczono. To bya prawidowa odpowied, ale nie bya to odpowied waciwa. Waciw odpowiedzi byo stwierdzenie, e istnieje oczywista i powana szkoda. Napisano na ten temat niezliczon liczb opinii. On chcia to usysze. To byo miejsce, w ktrym rada Dona Ayersa powinna si liczy. To bya prosta pika, a moja odpowied bya z ca pewnoci nietrafiona. Drugi moment, ktry przegapiem to pytanie prezesa Sdu. Poniewa to prezes sdu stworzy zasady w sprawie Stany Zjednoczone v. Lopez, mielimy nadziej, e ujrzy tutaj pokrewiestwo z tamt spraw. W brzmieniu jego pytania atwo mona byo zauway, e nie by dla nas yczliwy. Dla niego bylimy band anarchistw. Zapyta: PREZES SDU: Ale pan chce wicej. Pan chce prawa do kopiowania sowo w sowo ksiek innych ludzi, nieprawda? LESSIG: Chc prawa do kopiowania sowo w sowo ksiek, ktre powinny by w domenie publicznej i byyby w domenie publicznej gdyby nie ustawa, ktrej nie mona uzasadni zwyk analiz I poprawki i waciwym odczytaniem ogranicze zawartych w Klauzuli praw autorskich. Sprawy przybray lepszy obrt, gdy rzd przedstawi wasne tezy, poniewa teraz sd uchwyci sedno naszych roszcze. Sdzia Scalia zapyta wiceministra sprawiedliwoci Olsona: SDZIA SCALIA: Mwi pan, e praktyczny odpowiednik nieograniczonego okresu byby naruszeniem konstytucji, ale to jest
269
wanie argument, jaki przedstawiaj tutaj skarcy. Ograniczony okres, ktry moe zosta przeduony jest funkcjonalnym odpowiednikiem nieograniczonego. Gdy Olson skoczy, nadesza moja kolej, aby wygosi mow kocow. Uniki Olsona podsyciy mj gniew. Ale by on wci skierowany na kwestie akademickie, a nie praktyczne. Rzd przedstawia t spraw tak, jakby to by pierwszy raz, kiedy rozpatruje si kwestie uprawnie Kongresu dotyczcych Klauzuli praw autorskich i Klauzuli patentowej. Jak zwykle skoczyem jak profesor a nie adwokat, wskazujc na dug histori nakadania przez ten sd ogranicze na uprawnienia Kongresu na podstawie Klauzuli praw autorskich i Klauzuli patentowej. Rzeczywicie, pierwszy przypadek ograniczenia prawa Kongresu, jako przekraczajcego okrelony zakres kompetencji opiera si wanie na Klauzuli praw autorskich i Klauzuli patentowej. Wszystko to prawda. Ale nie to miao przecign sd na moj stron. Gdy tego dnia wyszedem z sdu, wiedziaem, e byy setki argumentw, ktre chciabym przedstawi jeszcze raz. e byy setki pyta, na ktre chciabym odpowiedzie inaczej. Ale jedna myl napawaa mnie optymizmem. Strona rzdowa bya wielokrotnie pytana, jakie s granice. Cigle odpowiadaa, e takich granic nie ma. To bya dokadnie ta odpowied, ktr chciaem, aby sd usysza. Dlatego, e nie mogem sobie wyobrazi, aby sd zrozumiawszy, e zdaniem rzdu wadza Kongresu jest zgodnie z Klauzul praw autorskich nieograniczona, podtrzyma wniosek rzdu. Wiceminister sprawiedliwoci waciwie przeprowadzi wnioskowanie za mnie. Niewane, jak bardzo prbowaem, nie byem jednak w stanie poj, e sd mgby uzna, i uprawnienia Kongresu zgodnie z Klauzul handlow byy ograniczone, podczas gdy wedug Klauzuli praw autorskich miay by nieograniczone. To byy te rzadkie chwile, gdy wierzyem, e moemy zwyciy. Byo to spowodowane moim odczuciem, e ten sd, a w szczeglnoci Konserwatyci, bd czuli si zwizani zasad prawn, ktr sami ustanowili gdzie indziej.
270
Rankiem 15 stycznia 2003 roku spniem si 5 minut do biura i przegapiem telefon o 7:00 od sekretarki z Sdu Najwyszego. Odsuchujc nagranie od razu wiedziaem, e ma ze wiadomoci do przekazania. Sd Najwyszy podtrzyma decyzj Sdu Apelacyjnego. Za gosowao siedmiu sdziw. Dwch byo odmiennego zdania. Kilka sekund pniej e-mailem zaczy napywa opinie. Odoyem na bok suchawk, wpisaem na naszym blogu komunikat i usiadem, eby zobaczy, gdzie w swoim rozumowaniu popeniem bd. W moim rozumowaniu. To bya sprawa, ktra rzucaa wszystkie pienidze wiata przeciwko rozumowaniu. Tymczasem ostatni naiwny profesor prawa przeszukiwa strony w poszukiwaniu bdw w rozumowaniu. Zaczem od zgbiania uzasadnienia, aby zobaczy jak sd rozrni zasad w tej sprawie od zasady prawnej w sprawie Stany Zjednoczone v. Lopez. Argument nigdzie si nie pojawi. Sprawa nie zostaa nawet przytoczona. Wniosek, ktry by sednem naszej argumentacji, nawet nie pojawi si w uzasadnieniu sporzdzonym przez sd. Sdzia Ginsburg po prostu zignorowaa argument dotyczcy ograniczonych kompetencji. Zgodnie ze swoj opini, e uprawnienia Kongresu nie maj ogranicze, uznaa brak ogranicze dla Kongresu take tutaj. Jej opinia bya racjonalna dla niej i dla sdziego Soutera. Nie wierzyli oni w zasad prawn, wynikajc ze wspomnianej wyej sprawy. To byoby zbyt wiele, by oczekiwa od nich napisania opinii, ktra uznaje, w przypadku o wiele mniej wyjanionym doktryn, ktr tak bardzo starali si obali. Ale gdy zdaem sobie spraw z tego, co si stao, nie mogem uwierzy w to, co czytam. Powiedziaem ju wczeniej, e nie byo sposobu, aby sd pogodzi ograniczone uprawnienia w zakresie Klauzuli handlu i nieograniczone uprawnienia w zakresie Klauzuli postpu. Nigdy nawet nie przyszo mi do gowy, e mogliby je pogodzi po prostu nie odnoszc si do tego argumentu. Nie byo to niekonsekwentne, poniewa nie omawiali tych dwch przypadkw razem. W zwizku z tym ze sprawy Stany Zjednoczone v. Lopez nie wynikaa adna zasada prawna. W tamtym kontekcie uprawnienia Kongresu byyby ograniczone, a w tym kontekcie nie.
271
Zatem, jakim prawem wybrali, ktre z wartoci twrcw konstytucji bd respektowa? Jakim prawem tych picioro milczcych wybrao fragment konstytucji, ktry zastosuj w oparciu o wartoci, ktre uznali za wane? Powrcilimy do argumentu, ktrego, jak ju wspominaem, nienawidziem od pocztku: nie udao mi si ich przekona, e sprawa jest wana. Nie uznaem faktu, e bez wzgldu na to jak bardzo nienawidzibym systemu, w ktrym sd wybiera konstytucyjne wartoci, ktre bdzie respektowa, to jednak taki wanie system mamy. Sdziowie Breyer i Stevens napisali bardzo ostre zdania odrbne. Opinia Stevensa bya oparta w caoci na prawie. Dowodzi, e tradycja prawa wasnoci intelektualnej nie powinna usprawiedliwia takiego nieuzasadnionego przeduenia okresw. Opar swj argument na rwnolegej analizie zasad dotyczcych patentw (tak jak my). Ale reszta sdu odrzucia t analogi nie wyjaniajc, w jaki sposb te same sowa w Klauzuli postpu miayby znaczy zupenie co innego w zalenoci od tego, czy odnosz si do patentw czy praw autorskich. Zarzut sdziego Stevensa sd pozostawi bez odpowiedzi. Opinia sdziego Breyera, prawdopodobnie najlepsza, jak kiedykolwiek napisa, bya zewntrzna w stosunku do konstytucji. Wskaza, e okres obowizywania praw autorskich sta si tak dugi, e moe zosta uznany za praktycznie nieograniczony. My stwierdzilimy, e wedug obowizujcych okresw, prawo autorskie daje autorowi 99,8 procent wartoci okresu nieograniczonego. Breyer stwierdzi, e si mylimy. Waciw liczb jest 99,9997 procent wartoci okresu nieograniczonego. Tak, czy inaczej, wniosek by jasny: konstytucja stwierdza, e okres ma by ograniczony, a obowizujce okresy s tak dugie, e mona je uzna za praktycznie nieograniczone. Zatem s one niekonstytucyjne. Tych 2 sdziw rozumiao argumenty, ktre przedstawilimy. Jednak aden z nich nie uznawa sprawy Stany Zjednoczone v. Lopez, nie mieli zamiaru przedstawia jej jako podstawy do odrzucenia tego przeduenia. Ta sprawa zostaa rozstrzygnita bez jakiejkolwiek polemiki z argumentem, ktry przekona sdziego Sentelle. To by Hamlet bez ksicia.
272
Poraka powoduje depresj. Mwi si, e kiedy depresja zamienia si w zo, jest to znak powrotu do zdrowia. Moja zo przysza szybko, ale nie uleczya depresji. Zo bya dwojakiego rodzaju. Po pierwsze bya to zo na 5 Konserwatystw. Mogli przynajmniej wyjani, dlaczego zasada ze sprawy Stany Zjednoczone v. Lopez nie ma tu zastosowania. Nie byby to bardzo przekonywajcy argument. Nie wierz w to po przeczytaniu wyjanie przedstawionych przez innych i po moim opracowaniu. Ale to przynajmniej wskazywaoby na pewn wierno przekonaniom. Wanie ci sdziowie wielokrotnie stwierdzali, e waciwym sposobem interpretacji konstytucji jest rdowo, czyli rozumienie tekstu twrcw konstytucji, interpretowanego w ich kontekcie, w wietle struktury konstytucji. Ta metoda stworzya zasad Lopeza i wiele innych orzecze na podstawie rdowoci. Gdzie teraz bya ich rdowo? Tutaj przyczyli si do opinii, ktra ani razu nie prbowaa wyjani, co mieli na myli twrcy konstytucji tworzc Klauzul postpu tak, jaka jest. Przyczyli si do opinii, ktra ani razu nie prbowaa wyjani, jak struktura tej Klauzuli wpywa na wykadni uprawnie Kongresu. W kocu przyczyli si do opinii, ktra nawet nie prbowaa wyjani, dlaczego przyznane uprawnienia mog by nieograniczone, podczas gdy zgodnie z Klauzul handlow byyby ograniczone. Mwic krtko, przyczyli si do opinii, ktra nie miaa zastosowania i bya niezgodna z ich wasn metod wykadni konstytucji. Efekt tej opinii mg im si podoba, cho rozumowanie nie byo zgodne z ich wasnymi zasadami. Moja zo na Konserwatystw szybko wywoaa zo na samego siebie, poniewa pozwoliem, aby moje wyobraenia o prawie pomieszay si z rzeczywistoci prawa. Wikszo prawnikw i wikszo profesorw prawa ma niewiele cierpliwoci do sztucznych pogldw na temat sdw i Sdu Najwyszego w szczeglnoci. Wikszo ma podejcie o wiele bardziej pragmatyczne. Kiedy Don Ayer powiedzia, e ta sprawa moe by wygrana pod warunkiem, e przekonam sdziw o tym, jak wane s wartoci twrcw konstytucji, nie zgadzaem si z tym, poniewa nie chciaem wierzy, e tak
273
decyduje sd. Upieraem si przy argumentowaniu w tej sprawie tak, jakby to byo proste zastosowanie zestawu regu. Moja argumentacja opieraa si na logice. Nie chciaem traci czasu na pokazywanie, e ma tu take znaczenie popularno. Kiedy ponownie czytaem protok z rozprawy w padzierniku, widziaem setki miejsc, gdzie odpowied moga poprowadzi rozmow w cakiem innym kierunku, gdzie prawda o szkodzie, jak wywoa ta nieograniczona wadza, staaby si dla sdu oczywista. Sdzia Kennedy w dobrej wierze chcia pokazania tego. Ja idiotycznie poprawiem pytanie. Sdzia Souter chcia w dobrej wierze pokazania narusze I poprawki. Ja, jak nauczyciel matematyki zmieniem jego pytanie, by przedstawi argumenty logiczne. Pokazaem im, jak mogliby obali to prawo Kongresu, gdyby tylko chcieli. Byy setki momentw, kiedy mogem im pomc chcie, ale mj upr, moja niech poddania si powstrzymay mnie. Stawaem przed setkami suchaczy prbujc ich przekona. Z pasj i wysikiem przekonywaem ich. Ale nie stanem przed t widowni i nie sprbowaem ich przekona z t pasj, jaka towarzyszya mi gdzie indziej. Nie bya to podstawa, na jakiej sd powinien rozstrzyga zagadnienia. Czy wynik mgby by inny, gdybym przedstawi spraw inaczej? Czy byby inny, gdyby spraw prowadzi Don Ayer? Albo Charles Fried, albo Kathleen Sullivan? Moi przyjaciele zebrali si wok mnie przekonujc, e nie. Upierali si, e sd nie by gotowy na tak decyzj. Potrzeba o wiele wicej, aby pokaza naszemu spoeczestwu, dlaczego twrcy konstytucji mieli racj. Kiedy to zrobimy, bdziemy w stanie pokaza to sdowi. By moe, ale wtpi w to. Ci sdziowie nie maj finansowego interesu w robieniu niczego poza tym, co suszne. Nie s lobbowani. Nie maj powodw, by nie robi tego, co suszne. Nie mog powstrzyma myli, e gdybym odszed od tego licznego obrazka sdziw pozbawionych uczu, mgbym ich przekona. Nawet jeli rzeczywicie nie mgbym wygra, to nie usprawiedliwia to tego, co stao si w styczniu. Na pocztku tej sprawy jeden z czoowych
274
profesorw prawa wasnoci intelektualnej stwierdzi publicznie, e wywoanie tej sprawy byo bdem. Sd nie jest gotowy powiedzia Peter Jaszi. Ta kwestia nie powinna by podniesiona, dopki sd nie bdzie gotowy. Po rozprawie i po ogoszeniu decyzji Peter przyzna publicznie, e si myli. Ale jeli w rzeczywistoci sd nie mg zosta przekonany, to jest to wystarczajcy dowd na to, e Peter i tak mia racj. Albo ja nie byem przygotowany do przedstawienia sprawy w sposb, ktry uczyniby co dobrego, albo oni nie umieli wysucha sprawy w sposb, ktry przynisby co dobrego. Tak czy inaczej decyzja, eby wywoa t spraw, bya bdna. Podczas gdy reakcja na ustaw Sonnyego Bono bya prawie jednomylnie negatywna, opinie o decyzji sdu byy zrnicowane. Nikt, przynajmniej w prasie, nawet nie prbowa twierdzi, e przeduenie okresu obowizywania praw autorskich byo dobrym pomysem. Wygralimy bitw o idee. Tam gdzie decyzja bya chwalona, chwaliy j gazety, ktre byy sceptyczne wobec aktywnoci sdu w innych sprawach. Ulego wobec Kongresu bya dobra, nawet jeeli prowadzia do zachowania gupiego prawa. Ale tam, gdzie decyzja bya atakowana, dziao si tak, poniewa doprowadzia do zachowania gupiego i szkodliwego prawa. The New York Times napisa we wstpniaku: Decyzja Sdu Najwyszego praktycznie sprawia, e prawdopodobny jest pocztek koca domeny publicznej i narodziny wieczystego prawa autorskiego. Domena publiczna jest doniosym eksperymentem, ktremu nie powinnimy pozwoli zgin. Moliwo swobodnego korzystania z caoci twrczych osigni ludzkoci jest jednym z powodw sprawiajcych, e yjemy w tak podnym twrczo rodowisku. Najlepszym komentarzem byy rysunki zamieszczone w prasie. Ukazao si wiele przezabawnych obrazkw z Myszk Miki w wizieniu i innych w tym stylu. Najlepszym, wedug mnie, by obrazek Rubena Bollinga,
275
ktry zamieszczam. Kwestia o potnych i zamonych jest troch niesprawiedliwa. Ale cios w twarz bola wanie w ten sposb.
Na zawsze pozostanie w mojej gowie obraz wywoany przez cytat z The New York Times. Czy ten doniosy eksperyment, ktry nazywamy domen publiczn wanie si skoczy? Kiedy potrafi nie bra tego na serio, myl: kochanie, wanie ograniczyem konstytucj. Ale rzadko potrafi podej do tego nie na serio. Nasza konstytucja miaa zobowizania wobec wolnej kultury. W sprawie, ktrej byem ojcem, Sd Najwyszy skutecznie odstpi od tego zobowizania. Lepszy prawnik mgby sprawi, e zobaczyliby to w inny sposb.
Rozdzia Czternasty: Eldred II

Los sprawi, e tego samego dnia, ktrego wydano orzeczenie w sprawie Eldreda, miaem jecha do Waszyngtonu. (Los sprawi, e tego samego dnia, ktrego odrzucono wniosek o ponowne rozpatrzenie sprawy, co rwnao si ostatecznemu jej zakoczeniu, przemawiaem w Disney Worldzie do specjalistw od technologii.) Bya to wyjtkowo duga podr do najmniej przeze mnie lubianego miasta. Przejazd do centrum miasta z lotniska Dullesa przedua si z powodu korkw, wic wczyem komputer i napisaem felieton. By to akt skruchy. Podczas caego lotu z San Francisco do Waszyngtonu w uszach dwiczaa mi rada Dona Ayera: Musisz spowodowa, by dostrzegli, dlaczego to takie wane. Na zmian z tym nakazem syszaem te kwesti wygoszon przez sdziego Kennedyego: Przez te wszystkie lata ustawa miaa rzekomo spowolnia rozwj nauki i humanistyki. Nie dostrzegam na to adnych dowodw. A zatem, przegrawszy spr o zasad konstytucyjn, wdaem si w spr polityczny. The New York Times opublikowa mj tekst. Przedstawiem w nim propozycj prostego usprawnienia: w 50 lat po opublikowaniu utworu, waciciel praw autorskich musiaby ten utwr zarejestrowa i wnie ma opat. Gdyby zapaci, mgby korzysta z ochrony prawa autorskiego przez peen okres. Gdyby tego nie zrobi, utwr przechodziby do domeny publicznej. Nazwalimy t propozycj Ustaw Eldreda (Eldred Act), ale tylko dlatego, by jako j nazwa. Eric Eldred by tak uprzejmy, e ponownie uyczy swojego nazwiska, ale od razu stwierdzi, e z tak nazw ustawa nigdy nie zostanie uchwalona.
277
S te dwie inne nazwy. W zalenoci od punktu widzenia, ustawa bdzie nazywa si albo Ustawa o wzmacnianiu domeny publicznej (Public Domain Enhancement Act), albo Ustawa o deregulacji czasu trwania praw autorskich (Copyright Term Deregulation Act). Tak czy inaczej, istota pomysu jest jasna i prosta: zniemy ochron praw autorskich tam, gdzie suy ona wycznie blokowaniu dostpu do wiedzy i utrudnianiu jej rozpowszechniania. Tam, gdzie za tak ochron warto zapaci przynajmniej dolara, utrzymujmy j tak dugo, jak tego zechce Kongres. We wszystkich pozostaych przypadkach uwolnijmy zasoby. Pomys ten wywoa zadziwiajco ywy oddwik. Steve Forbes popar go w artykule wstpnym. Zasypa mnie grad e-maili i listw z wyrazami poparcia. Jeli na pierwszy plan wysun problem utraty kreatywnoci, ludzie s w stanie dostrzec, e system praw autorskich nie ma sensu. Dobry republikanin powiedziaby, e oto rzd staje na drodze innowacyjnoci i kreatywnoci. Dobry demokrata stwierdziby natomiast, e oto rzd bez waciwego uzasadnienia blokuje dostp do wiedzy i wstrzymuje jej rozpowszechnianie. W gruncie rzeczy, w tej sprawie nie ma adnych rnic midzy demokratami i republikanami. Kady moe dostrzec idiotyczn szkodliwo istniejcego systemu. Wiele osb dostrzego oczywist korzy, wynikajc z obowizku rejestracji. Z punktu widzenia osb chccych uzyska licencj na jaki utwr, jedn z najgorszych wasnoci dzisiejszego systemu jest to, e nie ma miejsca, w ktrym mona by byo ustali, kto jest aktualnym wacicielem praw do tego utworu. Poniewa nie wymaga si rejestracji, oznaczania zasobw, ani adnych formalnoci, czsto ustalenie wacicieli praw autorskich w celu uzyskania licencji na ich prac lub pozwolenia na korzystanie z niej jest niemal niewykonalne. Opisany system obniyby te koszty za spraw przynajmniej jednego rejestru, pozwalajcego ustali, kto jest wacicielem praw autorskich. Zgodnie z tym, co zostao powiedziane w rozdziale 10., formalnoci usunito z prawa autorskiego w 1976 roku, gdy Kongres, na wzr europejski, zlikwidowa wszelkie wymogi formalne dla uzyskania ochrony
278
praw autorskich1. W Europie prawo autorskie uznaje si rzekomo za prawo naturalne. A istnienie praw naturalnych nie zaley od adnych formalnoci. W Europie sdzono, e kultury prawne takie jak anglo-amerykaska, gdzie uzyskanie ochrony przez wacicieli praw autorskich wymaga przestrzegania pewnych form, nie ywi waciwego szacunku dla autora. Moje prawa jako twrcy s zalene wycznie od tego, czy bd twrczy, a nie od aski okazanej mi przez wadze. Z punktu widzenia retoryki to wietny argument. Brzmi bardzo romantycznie. Ale z punktu widzenia polityki praw autorskich jest to absurd. Jest to absurd zwaszcza dla twrcw, bo wiat bez formalnoci jest dla twrcw szkodliwy. Jeli nie ma prostego sposobu stwierdzenia, co podlega ochronie, a co nie, szanse na upowszechnianie twrczoci la Walt Disney s zaprzepaszczone. Kampania przeciwko formalnociom osigna pierwsze prawdziwe zwycistwo w 1908 roku w Berlinie. Prawnicy z rnych krajw, zajmujcy si prawem autorskim znowelizowali wwczas Konwencj bernesk w taki sposb, by okres ochrony prawa autorskiego trwa przez okres ycia twrcy i 50 lat po jego mierci, potem znieli formalnoci zwizane z ochron. Formalnoci byy niepopularne, bo coraz czciej pojawiay si historie o spowodowanych przez nie nieodwracalnych stratach. To tak, jakby bohater powieci Karola Dickensa odwiedzi wszystkie biura ochrony praw autorskich, by na kocu dowiedzie si, e brak kropki nad i albo kreseczki w t doprowadzi do utraty jedynego rda dochodw wdowy. Te utyskiwania dotyczyy realnych zdarze i byy uzasadnione. A surowe wymogi formalne, zwaszcza w Stanach Zjednoczonych, byy absurdalne. Prawo zawsze powinno w jaki sposb wybacza niewinne bdy. I nie ma adnego powodu, by nie mogo tego robi take prawo autorskie. Zamiast w caoci znosi formalnoci, w Berlinie naleao stworzy lepszy system rejestracji. Niemniej jednak, przeciwstawiano by si take i temu, poniewa w XIX i XX wieku rejestracja bya wci kosztowna. Bya te kopotliwa.
279
Zniesienie formalnoci dawao nadziej nie tylko na popraw losu godujcych wdw, ale take na zmniejszenie niepotrzebnych kosztw ponoszonych przez twrcw. W 1908 roku, poza praktycznymi problemami twrcw, dawa o sobie zna take problem natury moralnej. Nie byo adnego powodu, dla ktrego wasno twrcza miaaby by wasnoci drugiej kategorii. Gdy stolarz zrobi st, jego prawa do tego stou nie zale od wypenienia jakiego urzdowego formularza. Prawo wasnoci do stou przysuguje mu z natury i moe powoywa si na to prawo przeciwko kademu, kto by ten st ukrad, bez wzgldu na to, czy powiadomi rzd o swoim prawie do stou. To dobry argument, ale wnioski z niego pynce s mylce. Argumenty na rzecz formalnoci nie zale od ujmowania wasnoci twrczej jako wasnoci drugiej kategorii. Opowiadajc si za formalnociami podkrelamy specyfik wasnoci twrczej. Sformalizowane prawo stanowi odpowied na szczeglne cechy wasnoci twrczej i stara si zapewni jej efektywne i sprawiedliwe upowszechnianie. Nikt nie sdzi, na przykad, e prawo wasnoci gruntw jest prawem wasnoci drugiej kategorii dlatego, e skuteczna sprzeda ziemi wymaga zarejestrowania aktu wasnoci w sdzie. Niewielu te uzna samochd za wasno drugiej kategorii dlatego, e musi on by zarejestrowany w urzdzie i oznakowany za pomoc tablicy rejestracyjnej. W obydwu przypadkach dostrzega si istotne powody rejestracji: po pierwsze dlatego, e przyczynia si ona do zwikszenia efektywnoci rynkw, a po drugie, e pozwala na lepsz ochron uprawnie waciciela. Gdyby system rejestracji ziemi nie istnia, waciciele musieliby bezustannie broni swojej wasnoci. Dziki rejestracji, mog po prostu pokaza akt wasnoci policji. Gdyby nie istnia system rejestracji samochodw, kradziee byby znacznie atwiejsze; dziki systemowi rejestracji sprzeda kradzionego samochodu jest utrudniona. Pewne utrudnienia dotycz waciciela, ale skadaj si one, oglnie rzecz biorc, na znacznie lepszy system ochrony wasnoci.
280
Podobnie jest take w przypadku specyfiki prawa autorskiego, sprawiajcej, e formalnoci maj istotne znaczenie. Inaczej ni w przypadku stou i stolarza, zwizek jakiego fragmentu wasnoci twrczej z okrelon osob wcale nie jest naturalny. Nagranie ostatniego albumu Lylea Lovetta moe istnie w miliardach miejsc jednoczenie i nie mie adnego koniecznego powizania z konkretnym wacicielem. Gdy brak jakiego prostego sposobu ustalenia, kto jest autorem i jakie prawa mu przysuguj, to tak jak w przypadku samochodu, sprzedawanie i kupowanie wasnoci twrczej w sposb gwarantujcy pewno transakcji nie jest moliwe. W wiecie pozbawionym formalnoci proste transakcje nie mog istnie. Ich miejsce zajmuj transakcje zoone, kosztowne i wymagajce udziau prawnikw. Tak rozumielimy problem z ustaw Sonnyego Bono i w ten sposb staralimy si go przedstawi sdowi. I wanie tej kwestii sd nie zrozumia. atwe czerpanie z naszego dziedzictwa kulturowego jest niemoliwe dlatego, e yjemy pod rzdami systemu bez formalnoci. Gdyby okres ochrony praw autorskich by tak krtki, jak utrzymywa sdzia Story, to nie miaoby to wikszego znaczenia. W systemie stworzonym przez twrcw amerykaskiej konstytucji istniaoby domniemanie, e utwr jest chroniony przez 14 lat. Po 14 latach istniaoby domniemanie, e nie jest on chroniony. Jednak dzisiaj, gdy okres ochrony prawa autorskiego moe siga nawet stulecia, niemono stwierdzenia, co podlega ochronie, a co nie staa si duym i widocznym na pierwszy rzut oka ograniczeniem procesw twrczych. Jeli biblioteka moe przygotowa wystaw o Nowym adzie tylko pod warunkiem, e skorzysta z pomocy prawnika, ktry ustali sytuacj prawn kadej wystawianej ilustracji i nagrania, to oznacza to, e system praw autorskich ogranicza twrczo w sposb do tej pory nieznany. Jest tak dlatego, e nie trzeba dochowywa adnych formalnoci. Ustawa Eldreda zostaa tak pomylana, by rozstrzygn ten wanie problem. Jeli opaci wam si wyda dolara, zarejestrujcie swoje utwory
281
i w ten sposb uzyskacie duszy okres ochrony. Jeli kto bdzie chcia wasze utwory wykorzysta, bdzie wiedzia, jak si z wami skontaktowa i jak uzyska wasz zgod. A wy skorzystacie na przeduonym okresie ochrony. Jeli jednak nie opaca wam si rejestrowa utworw w zamian za przeduony okres ochrony, to ochrona wycznego prawa do takich utworw nie powinna opaca si take rzdowi. Utwr powinien przej do domeny publicznej, dziki czemu kady mgby go skopiowa, wczy do archiwum, albo sfilmowa. Jeli utwr jest dla was wart mniej ni dolara, powinien pozosta wolny. Niektrych niepokoj obcienia spoczywajce na autorze. Czy konieczno rejestracji utworu nie powoduje, e kwota 1 dolara jest w istocie mylca? Czy trudnoci z tym zwizane nie kosztuj wicej ni dolara? Czy nie na tym polega prawdziwy kopot z rejestracj? To prawda. Kopot jest potworny. Istniejcy dzi system jest paskudny. Zgadzam si cakowicie, e Copyright Office spisa si fatalnie (niewtpliwie z powodu zego finansowania), gdy chodzi o dostpno prostej i taniej rejestracji. Wszelkie realistyczne rozwizania kwestii formalnoci musz wzi pod uwag rzeczywisty problem, e podstaw kadego formalnego systemu stanowi wadze. W niniejszej ksice przedstawiam takie rozwizanie. Opiera si ono w zasadzie na przebudowie Copright Office. Zamy na razie, e system rejestracji jest prowadzony przez Amazon, a wic, e jest to rejestracja poprzez pojedyncze kliknicie. Ustawa Eldreda wprowadzaaby prost rejestracj za jednym klikniciem, wymagan w 50 lat po opublikowaniu utworu. Opierajc si na danych historycznych mona przypuszcza, e taki system doprowadziby w cigu 50 lat do przejcia do domeny publicznej 98 procent utworw o wartoci handlowej, ktre zakoczyy ju ycie komercyjne. Co o tym sdzisz? Gdy niniejsz myl wspar Steve Forbes, niektrzy ludzie w Waszyngtonie zaczli na ni zwraca uwag. Wiele osb skontaktowao si ze mn, wskazujc kongresmanw, ktrzy chcieliby wnie Ustaw Eldreda
282
pod obrady. Byo te kilku, ktrzy zasugerowali wprost, e by moe chcieliby uczyni pierwszy krok. Jedna z czonki Kongresu, Zoe Lofgren z Kalifornii, posuna si nawet do przygotowania projektu ustawy. Projekt rozwizywa wszelkie problemy z prawem midzynarodowym. Nakada na wacicieli praw autorskich najskromniejsze z moliwych obowizki. W maju 2003 roku wydawao si, e ustawa moe zosta uchwalona. 16 maja napisaem w blogu Ustawy Eldreda, e jestemy ju blisko. Spoeczno blogu zgodnie na to zareagowaa, wyraajc przekonanie, e moe sta si co dobrego. Zaczli jednak interweniowa lobbyci. Jack Valenti wraz z gwnym radc prawnym MPAA przybyli do biura czonkini kongresu, by przekaza jej stanowisko MPAA. Jak zakomunikowa mi Valenti, w asycie swojego prawnika poinformowa pani kongresman, e MPAA sprzeciwi si uchwaleniu Ustawy Eldreda. Powody ku temu s zawstydzajco sabe. Co wicej, ich sabo wykazuje dobitnie, o co waciwie chodzi w caej dyskusji. Po pierwsze, MPAA twierdzio, e Kongres stanowczo odrzuci lecy u podstaw proponowanej ustawy pomys, zgodnie z ktrym prawa autorskie miayby by odnawialne. Bya to prawda, ale nie miao to adnego zwizku ze spraw, poniewa stanowczy sprzeciw Kongresu mia miejsce znacznie wczeniej, nim internet spowodowa, e wielokrotne korzystanie z pojedynczej kopii utworu stao si znacznie bardziej prawdopodobne. Po drugie, twierdzili, e propozycja zaszkodziaby ubogim wacicielom praw autorskich, tym najwyraniej, ktrych nie sta byo na wniesienie jednodolarowej opaty. Po trzecie, twierdzili, e Kongres ustali, e poszerzenie okresu ochrony praw autorskich bdzie zachca do utrzymywania utworw w dobrym stanie i ich odnawiania. By moe byoby tak w przypadku niewielkiego odsetka utworw, ktre maj warto handlow, ale take i ten argument by nieistotny, poniewa zgodnie z proponowanym rozwizaniem, okres ochrony nie byby zmniejszany, o ile opata w wysokoci 1 dolara zostaaby wniesiona.
283
Po czwarte, MPAA twierdzio, e ustawa generowaaby olbrzymie koszty, poniewa system rejestracji nie jest wcale darmowy. Rzeczywicie tak jest, ale te koszty s z pewnoci nisze od kosztw wyjaniania sytuacji prawnej, gdy waciciel praw autorskich jest nieznany. Po pite, niepokoio ich ryzyko zwizane z przejciem scenariuszy filmowych do domeny publicznej. O jakie jednak chodzi ryzyko? Jeli scenariusz jest w domenie publicznej, to nakrcony na jego podstawie film stanowi dopuszczalny utwr zaleny. MPAA twierdzio take, e ju istniejce prawo pozwalao wacicielom praw autorskich na rejestracj, jeli by tylko sobie tego yczyli. Jednak cay problem polega na tym, e tysice wacicieli praw autorskich nie wie nawet o tym, e przysuguj im jakie prawa autorskie, ktrych mogliby si zrzec. Niezalenie od tego, czy mog swobodnie zrzeka si swoich praw autorskich, czy nie (co jest samo w sobie twierdzeniem kontrowersyjnym), dopki nie wiedz nic o prawie autorskim, jest mao prawdopodobne, by rzeczywicie to zrobili. Na pocztku tej ksiki przedstawiem dwie historie na temat tego, jak prawo reaguje na zmiany technologiczne. W jednej z nich zwyciy zdrowy rozsdek. W drugiej, zdrowy rozsdek zosta odroczony. Rnica midzy tymi historiami wynika z odmiennej siy sprzeciwu, siy tej ze stron, ktra walczya w obronie status quo. W obydwu wypadkach, nowa technologia zagrozia starym interesom. Jednak tylko w jednym wypadku interesy te byy do silne, aby broni si przed nowym konkurencyjnym zagroeniem. Posuyem si tymi przykadami, by zilustrowa spr, o ktrym mwi niniejsza ksika. Take i w tym wypadku nowa technologia zmusza prawo do reakcji. Czy take i tu prawo poda za zdrowym rozsdkiem, czy raczej mu si opiera? Jeli zdrowy rozsdek stoi za prawem, co go uzasadnia? Gdy chodzi o piractwo, wspieranie wacicieli praw autorskich przez prawo jest rzecz suszn. Opisane przeze mnie piractwo komercyjne jest czym zym i szkodliwym, a prawo powinno dziaa na rzecz
284
jego wyeliminowania. Gdy chodzi o wymian plikw w sieciach p2p, atwo zrozumie, dlaczego prawo wci stoi po stronie wacicieli: w wikszoci ta wymiana jest zem, nawet jeli w wikszoci jest nieszkodliwa. Gdy chodzi o okres obowizywania praw do wszystkich Myszek Miki tego wiata, wci mona zrozumie dlaczego prawo suy Hollywood: wikszo ludzi nie dostrzega powodw, by ogranicza okres ochrony; w zwizku z tym ruchowi oporu wci mona przypisa dobr wiar. Jednak gdy waciciele praw autorskich sprzeciwiaj si takim propozycjom jak Ustawa Eldreda, to obnaaj wasne interesy, ktre napdzaj t wojn. Taka ustawa uwolniaby niesychan liczb utworw, ktre bez tego nie s wykorzystywane. Nie wchodziaby w konflikt z wol adnych wacicieli praw autorskich, chccych nadal kontrolowa swoje utwory. Uwolniaby po prostu to, co Kevin Kelly nazywa ciemn liczb utworw, zapeniajcych pki archiww na caym wiecie. Gdy wic wojownicy o prawa autorskie sprzeciwiaj si takiej zmianie, powinnimy zada jedno proste pytanie: O co tak naprawd chodzi temu przemysowi? Wojownicy ci mogliby chroni swoje utwory bez wielkiego wysiku. W staraniach, by zablokowa ustawy podobne do Ustawy Eldreda, nie chodzi w istocie o ochron utworw. W staraniach o zablokowanie tej ustawy chodzi o to, by mie pewno, e nic wicej nie przejdzie do domeny publicznej. To jest kolejny krok, zabezpieczajcy przed wszelk konkurencj ze strony domeny publicznej, zapewniajcy, e adne utwory nie bd wykorzystywane komercyjnie w sposb niekontrolowany i e nie bdzie adnego komercyjnego korzystania z utworw, ktre nie wymagaj ich uprzedniego zezwolenia. Sprzeciw wobec Ustawy Eldreda pokazuje, jak skrajne pozycje zajmuje druga strona. Najsilniejsze, najbardziej podane i najukochasze z instytucji lobbujcych nie maj tak naprawd na celu ochrony wasnoci, ale odrzucenie tradycji. Ich celem nie jest po prostu ochrona tego, co do nich naley. Ich celem jest zagwarantowanie, e wszystko co istnieje, jest tym, co naley do nich.
285
Nietrudno zrozumie, dlaczego wojownicy o prawa autorskie przyjmuj ten punkt widzenia. Nietrudno dostrzec, dlaczego opacaoby si im, gdyby zwizana z internetem konkurencja ze strony domeny publicznej zostaa w jaki sposb ukrcona. Ich obawy, podobnie jak obawy RCA przed konkurencj ze strony radia FM, polegaj na tym, e mogaby pojawi si konkurencja domeny publicznej, powizanej z publicznoci, dysponujc obecnie rodkami, pozwalajcymi na tworzenie za pomoc domeny publicznej i dzielenie si swoimi wytworami. Trudno natomiast poj, dlaczego pogld ten przyjmuj take obywatele. To tak, jakby prawo uznawao, e samoloty mog wej w szkod. MPAA stoi po stronie Causbych i da, by ich odlege i bezuyteczne prawa wasnoci byy szanowane, by owi odlegli, zapomniani waciciele praw autorskich mogli zablokowa rozwj innych. Wszystko to wydaje si wynika bezporednio z beztroskiego uznawania wasnoci intelektualnej za rodzaj wasnoci. Zdrowy rozsdek to wspiera i pki to czyni, prby napaci na technologie internetu bd si mnoy. Skutkiem bdzie rozwj spoeczestwa zezwole. Przeszo mona kultywowa tylko wtedy, gdy mona ustali waciciela i uzyska zezwolenie na wykorzystanie jego utworu. Nad przyszoci bdzie panowa ta martwa (i czsto nie dajca si odnale) rka przeszoci.
Zakoczenie
Na caym wiecie nosicielami wirusa HIV jest ponad 35 milionw osb. 25 milionw z nich mieszka w Afryce Subsaharyjskiej. 17 milionw zmaro. 17 milionw Afrykaczykw to procentowo tyle samo, co 7 milionw Amerykanw. Co waniejsze, to 17 milionw Afrykaczykw. Nie ma leku na AIDS, ale istniej rodki pozwalajce na spowolnienie rozwoju tej choroby. Takie terapie retrowirusowe s wci w fazie eksperymentw, ale i tak odniosy ju wielki sukces. W Stanach Zjednoczonych pacjenci chorzy na AIDS, ktrzy regularnie przyjmuj koktajl z 3 lekw retrowirusowych, przeduaj sobie ycie o 10 do 20 lat. W niektrych przypadkach leki powoduj, e choroba staje si niemal nieodczuwalna. Leki te s kosztowne. Gdy po raz pierwszy wprowadzono je w Stanach Zjednoczonych, kosztoway od 10 do 15 tysicy dolarw na osob rocznie. Dzi niektre z nich kosztuj 25 tysicy dolarw rocznie. Rzecz jasna, dopki ceny s tak wysokie, aden afrykaski kraj nie moe zapewni wikszoci swojej ludnoci dostpu do lekw: 15 tysicy dolarw to trzydziestokrotno dochodu narodowego netto na gow mieszkaca w Zimbabwe. Przy takim poziomie cen, leki s cakowicie niedostpne. Ceny nie s wysokie dlatego, e kosztowne s skadniki leku. Ceny s wysokie, bo leki s chronione patentami. Firmy farmaceutyczne, ktre stworzyy owe ratujce ycie mikstury korzystaj z przynajmniej 20letniego monopolu na swoje wynalazki. Wykorzystuj swoj monopolistyczn wadz w celu cignicia z rynku tylu pienidzy, ile tylko si da. Ta wadza jest z kolei wykorzystywana, by utrzymywa ceny na wysokim poziomie.
287
Wiele osb wyraa swj sceptycyzm wobec patentw, zwaszcza patentw na leki. Ja jednak do nich nie nale. W istocie, spord wszystkich obszarw bada, ktre mog korzysta z ochrony patentowej, badania nad lekami stanowi, moim zdaniem, najlepszy dowd, e patenty s potrzebne. Patent daje firmie farmaceutycznej jakie gwarancje, e jeli uda jej si wynale nowy lek przeciwko jakiej chorobie, to bdzie moga odzyska zainwestowane rodki i jeszcze zarobi. Ze spoecznego punktu widzenia jest to wyjtkowo cenna zachta. Jestem ostatni osob, ktra twierdziaby, e prawo powinno j zlikwidowa, przynajmniej jeli nie towarzyszyyby temu inne zmiany. Jednak wspieranie patentw, nawet na leki, to jedno, a ustalanie najlepszych strategii radzenia sobie z kryzysem to zupenie co innego. Gdy afrykascy przywdcy zaczli zdawa sobie spraw ze zniszcze powodowanych przez AIDS, rozpoczli poszukiwanie sposobw, pozwalajcych na sprowadzanie lekw przeciwko wirusowi HIV znacznie poniej ceny rynkowej. W 1997 roku Republika Poudniowej Afryki (RPA) prbowaa wykona nastpujcy manewr. Uchwalono tam ustaw, pozwalajc na import lekw chronionych patentem, jeli byy one produkowane lub sprzedawane na innym rynku narodowym bez zgody waciciela patentu. Na przykad, jeli lek by sprzedawany w Indiach, to mg zosta zaimportowany do Afryki z Indii. Taka procedura nosi nazw importu rwnolegego i w wietle midzynarodowego prawa handlowego jest w zasadzie dozwolona, a w Unii Europejskiej dopuszcza si j expressis verbis2. Rzd Stanw Zjednoczonych wyrazi sprzeciw w zwizku z t ustaw. W istocie, nie tylko wyrazi. Jak to uja International Intellectual Property Association: rzd Stanw Zjednoczonych wywiera naciski na Republik Poudniowej Afryki () by nie dopuszczaa stosowania licencji przymusowych, ani importu rwnolegego3. Za porednictwem biura United States Trade Representative (USTR) rzd USA zada od RPA, by zmienia prawo i by swoim daniom da wiksz wymow, w 1998 roku USTR umieci RPA na licie krajw zagroonych sankcjami handlowymi.
288
wolna kultura zakoczenie
W tym samym roku ponad 40 firm farmaceutycznych wszczo postpowania przed poudniowoafrykaskimi sdami, przeciwstawiajc si dziaaniom rzdu RPA. Do Stanw Zjednoczonych przyczyy si rzdy krajw Unii Europejskiej. Twierdziy, podobnie jak firmy farmaceutyczne, e Republika Poudniowej Afryki naruszaa swoje zobowizania prawnomidzynarodowe, wprowadzajc dyskryminacj jednego typu patentw, patentw farmaceutycznych. Owe rzdy, pod przewodnictwem Stanw Zjednoczonych domagay si, by RPA respektowaa te patenty w takim stopniu jak inne kraje, bez wzgldu na to, czy ma to jaki wpyw na zwalczanie tam AIDS4. Interwencj Stanw Zjednoczonych naley umieci w kontekcie. Bez wtpienia patenty nie stanowi najwaniejszego z powodw, dla ktrych Afrykaczycy nie maj dostpu do lekw. Wiksze znaczenie maj ndza i cakowity brak skutecznej suby zdrowia. Ale niezalenie od tego, czy patenty s, czy nie s najwaniejszym z powodw, cena lekw ma wpyw na popyt na nie, a patenty maj wpyw na cen. W zwizku z tym, bez wzgldu na skal, interwencja naszego rzdu przyczynia si do zatamowania przepywu lekw do Afryki. Hamujc przepyw lekw na HIV do Afryki, rzd Stanw Zjednoczonych nie gromadzi lekw dla obywateli amerykaskich. Leki to nie zboe (jeli oni je zjedz, to my ju nie); przepyw, ktry swoj interwencj zahamowa rzd Stanw Zjednoczonych by przepywem wiedzy: informacji o tym, jak wykorzysta zwizki chemiczne istniejce w Afryce, przeksztacajc je w leki, ktre uratowayby 15 do 30 milionw istnie. Interwencja Stanw Zjednoczonych nie miaa te suy ochronie zyskw amerykaskich firm farmaceutycznych; przynajmniej nie bezporednio. Wcale nie byo tak, e owe kraje mogy pozwoli sobie na zakup lekw za ceny dane przez firmy farmaceutyczne. Afrykaczycy s przecie zdecydowanie zbyt biedni, by mc naby te leki po proponowanych im cenach. Wstrzymanie importu rwnolegego owych lekw nie miaoby istotnego wpywu na warto sprzeday amerykaskich przedsibiorstw.
289
Do uzasadnienia ogranicze przepywu informacji, niezbdnego do ocalenia istnie milionw ludzi, wykorzystywano wito wasnoci5. To wanie zagroenie naruszenia wasnoci intelektualnej stao na przeszkodzie przepywowi lekw do Afryki. To wanie przewiadczenie o doniosoci wasnoci intelektualnej doprowadzio wymienione rzdy do interwencji przeciwko poudniowoafrykaskiej reakcji na AIDS. Zatrzymajmy si na chwil. Za 30 lat nadejdzie czas, gdy nasze dzieci spojrz nam w oczy i zapytaj, jak moglimy do tego dopuci? Jak moglimy pozwoli na wdraanie polityki, ktrej bezporednim kosztem byo przyspieszenie mierci 15 do 30 milionw Afrykaczykw, a ktrej jedynym rzeczywistym poytkiem byo podtrzymywanie witoci pewnej idei? Jakie uzasadnienie moe mie polityka, ktra prowadzi do tylu zgonw? Na czym tak naprawd polega szalestwo, ktre pozwala, by tak wielu zgino za jak abstrakcj? Niektrzy wini firmy farmaceutyczne. Ja nie. To korporacje. Prawo nakazuje ich menederom, by troszczyli si o zyski. Naciskaj wic na przyjcie pewnej polityki patentowej nie ze wzgldu na swoje ideay, ale dlatego, e w ten sposb osign najwysze zyski. A najwysze zyski osign dlatego, e nasz system polityczny jest w jakim stopniu skorumpowany; skorumpowany nie z winy firm farmaceutycznych. Korupcja to niezdolno naszych politykw do zachowania przyzwoitoci. Firmy farmaceutyczne twierdz mianowicie, a ja im wierz, e z radoci sprzedawayby swoje leki krajom afrykaskim lub innym tak tanio, jak to tylko moliwe. Naleaoby wprawdzie rozwiza pewne trudnoci, by zabezpieczy si przed powrotem lekw na rynek amerykaski, ale to tylko problemy techniczne. Mona je rozwiza. Kolejnego problemu nie da si jednak rozwiza. Jest to lk wysoko postawionego polityka, ktry wzywaby prezesw firm farmaceutycznych przed oblicze Senatu lub na posiedzenie komisji, i pyta: Jak to moliwe, e ten lek na HIV sprzedajecie w Afryce za 1 dolara za piguk, podczas gdy Amerykanin musiaby za niego zapaci 1500 dolarw? Poniewa na to pytanie nie ma prostej odpowiedzi, prowadzioby to do
290
regulowania cen w Ameryce. Firmy farmaceutyczne staraj si zatem unikn nakrcania tej spirali, nie czynic pierwszego kroku. Wspieraj ide witoci wasnoci. Przyjmuj racjonaln strategi w nieracjonalnych okolicznociach, czego niezamierzonym skutkiem moe by mier milionw osb. A racjonalna strategia staje si zakadnikiem ideau: witoci idei zwanej wasnoci intelektualn. Gdy twoje dziecko zada ci to zdroworozsdkowe pytanie, jak mu odpowiesz? Gdy cae pokolenie, kierowane zdrowym rozsdkiem, w kocu zbuntuje si przeciwko naszym czynom, jak bdziemy je usprawiedliwia? Jakie mamy argumenty? Sensowna polityka patentowa mogaby polega na przyjciu i energicznym wdraaniu takiego systemu patentw, ktry nie obowizywaby wszystkich i wszdzie w ten sam sposb. Podobnie sensowna polityka praw autorskich mogaby polega na przyjciu i energicznym wdraaniu systemu praw autorskich, ktry nie regulowaby rozprzestrzeniania si kultury w sposb doskonay i trway. Polityka patentowa mogaby za polega na przyjciu i energicznym wspieraniu systemu patentowego, ktry nie tworzyby blokad dla rozprzestrzeniania si lekw do krajw nie do zamonych, by zawsze mc je zakupi po cenach rynkowych. Innymi sowy, sensowna polityka to polityka zrwnowaona. Zarwno polityka praw autorskich, jak i polityka patentowa byy, przez wiksz cz naszych dziejw, zrwnowaone wanie w tym sensie. Jednak nasza kultura utracia to wyczucie rwnowagi. Utracilimy krytyczne spojrzenie, ktre pomagao nam dostrzec rnic midzy prawd a skrajnociami. W naszej kulturze dominuje fundamentalizm praw wasnoci, ktry nie ma zwizku z nasz tradycj, a, o dziwo, wywouje powaniejsze skutki dla rozprzestrzeniania si idei i kultury ni jakakolwiek decyzja polityczna, jak moemy demokratycznie podj. Zalepia nas prosta idea, a pod oson ciemnoci dzieje si wiele rzeczy, ktre wikszo z nas potpiaby, gdyby tylko je dostrzega. Nasza akceptacja wasnoci idei jest tak bezkrytyczna, e nie zauwaamy, jak potworne jest odmawianie dostpu do idei ludziom, ktrzy potrzebuj
291
ich, by y. Nasza akceptacja idei wasnoci kultury jest tak bezkrytyczna, e nie protestujemy, gdy kontrola tej wasnoci pozbawia nas, narodu, zdolnoci do demokratycznego rozwijania kultury. lepota staje si naszym zdrowym rozsdkiem. Przed kadym, kto chciaby odnowi prawo do kultywowania naszej kultury stoi wic zadanie, by w jaki sposb otworzy oczy zdrowemu rozsdkowi. Jak dotd, zdrowy rozsdek pi. Nie ma rewolucji. Zdrowy rozsdek jeszcze nie dostrzega, e byoby o co j robi. Skrajnoci, ktre dominuj w tej debacie pasuj do idei z pozoru naturalnych, a to dopasowanie jest wzmacniane przez RCA naszych czasw. Wszczynaj one szalecz wojn z piractwem, niszczc przy tym kultur twrczoci. Broni idei wasnoci twrczej, przeksztacajc prawdziwych twrcw we wspczesnych chopw paszczynianych. Oburza ich myl, e naley rwnoway uprawnienia, mimo e kady z gwnych graczy w wojnie o utwory sam skorzysta na bardziej zrwnowaonym ideale. Jest to hipokryzja. Jednak w miastach takich jak Waszyngton, hipokryzji ju nawet nie dostrzega si. Potne grupy nacisku, zoone zagadnienia i problemy z koncentracj wywoane przez ogldanie MTV, stanowi dla wolnej kultury sytuacj wyjtkowego zagroenia. W sierpniu 2003 roku rozptaa si w Stanach Zjednoczonych awantura dotyczca odwoania przez World Intellectual Property Organization (WIPO) pewnej konferencji6. WIPO, na danie rnych grup interesw, podja decyzj o odwoaniu konferencji, ktra miaa dotyczy otwartych, opierajcych si na wsppracy projektw, sucych tworzeniu dbr publicznych. Chodzio o projekty, za spraw ktrych udawao si tworzy dobra publiczne, nie polegajc przy tym wycznie na zastrzeonych uyciach wasnoci intelektualnej. Przykadami mog by internet i WWW (World Wide Web), ktre stworzono przy wykorzystaniu protokow transmisji dostpnych w domenie publicznej. Projekty odzwierciedlay coraz bardziej widoczny trend do wspierania otwartych czasopism naukowych, w tym Public Library of Science, projektu, ktry przedstawiam w Posowiu. Obejmoway one take tworzenie polimorfizmw
292
pojedynczych nukleotydw (SNP), co jest w naukach biomedycznych uznawane za problem o wielkim znaczeniu. (Ten niekomercyjny projekt realizowao konsorcjum Wellcome Trust oraz firm farmaceutycznych i technologicznych, midzy innymi Amersham Biosciences, AstraZeneca, Aventis, Bayer, Bristol-Myers Squibb, Hoffmann-La Roche, Glaxo-SmithKline, IBM, Motorola, Novartis, Pfizer i Searle). Obejmoway Global Positioning System, uwolniony przez Ronalda Reagana we wczesnych latach 80. XX wieku. Obejmoway te oprogramowanie o otwartym kodzie rdowym i wolne oprogramowanie. Celem konferencji miao by przyjrzenie si tym wszystkim projektom pod jednym, wsplnym dla nich wszystkich ktem: aden z wymienionych projektw nie opiera si na skrajnej postawie wobec wasnoci intelektualnej. Wasno intelektualna bya w nich rwnowaona przez porozumienia w sprawie utrzymywania otwartego dostpu, albo nakadania ogranicze dotyczcych sposobu wykonywania praw majtkowych. Z punktu widzenia niniejszej ksiki, konferencja ta bya wic ideaem7. Projekty mieszczce si w jej zakresie tematycznym obejmoway zarwno dziaalno komercyjn, jak i niekomercyjn. Byy przede wszystkim zwizane z nauk, ale rozumian na wiele sposobw. A WIPO byo idealnym miejscem dla takiej debaty, poniewa jest najwaniejsz organizacj midzynarodow, zajmujc si kwestiami wasnoci intelektualnej. Zarzucono mi kiedy publicznie, e nie chc wzi tego faktu pod uwag. W lutym 2003 roku wygosiem przemwienie otwierajce robocz konferencj w sprawie wiatowego Szczytu Spoeczestwa Informacyjnego (WSIS). Na konferencji prasowej zapytano mnie, co mam zamiar powiedzie. Odpowiedziaem, e powiem co nieco o znaczeniu rwnowagi w dziedzinie wasnoci intelektualnej dla rozwoju spoeczestwa informacyjnego. Prowadzca spotkanie byskawicznie mi przerwaa, informujc mnie i zebranych reporterw, e podczas WSIS nie bd dyskutowane adne kwestie dotyczce wasnoci intelektualnej, poniewa nale one do wycznej domeny WIPO. W mowie, ktr przygotowaem,
293
kwestia wasnoci intelektualnej miaa stosunkowo niewielkie znaczenie. Jednak po tym zdumiewajcym stwierdzeniu, uczyniem wasno intelektualn gwnym przedmiotem mojej wypowiedzi. Nie mona byo mwi o spoeczestwie informacyjnym, jeli nie poruszyo si tematu zasigu wolnej informacji i kultury. Moje wystpienie nie uszczliwio mojej niepohamowanej prowadzcej. Bez wtpienia miaa ona racj twierdzc, e zakres ochrony wasnoci intelektualnej nalea z zasady do WIPO. Jednak moim zdaniem, dyskusji o tym, ile potrzeba wasnoci intelektualnej nigdy nie jest zbyt wiele, poniewa sama idea rwnowagi w dziedzinie wasnoci intelektualnej gdzie zagina. Tak wic sdziem, e niezalenie od tego, czy WSIS moe podejmowa problem rwnowagi w dziedzinie wasnoci intelektualnej czy nie, to poza wszelk dyskusj pozostaje, e WIPO moe i powinno to robi. W zwizku z tym konferencja na temat otwartych, opierajcych si na wsppracy projektw, sucych tworzeniu dbr publicznych wydawaa si cakowicie pasowa do zada WIPO. Na przedstawionej wczeniej licie znajduje si jednak jeden projekt, ktry budzi wielkie kontrowersje, przynajmniej wrd lobbystw. Ten projekt to oprogramowanie o otwartym kodzie rdowym i wolne oprogramowanie. Dyskusji na ten temat jest przede wszystkim przeciwny Microsoft. Z jego punktu widzenia konferencja, ktra miaaby podejmowa zagadnienie oprogramowania o wolnym kodzie rdowym i wolnego oprogramowania, przypominaaby konferencj na temat systemu operacyjnego firmy Apple. Zarwno oprogramowanie o otwartym kodzie rdowym, jak i wolne oprogramowanie konkuruj z oprogramowaniem Microsoftu. W skali midzynarodowej, niektre rzdy zaczy bada warunki korzystania, do celw wewntrznych, z oprogramowania o otwartym kodzie rdowym i wolnego oprogramowania, zamiast zastrzeonego oprogramowania. Nie chc w tym miejscu wdawa si w t debat. Trzeba tylko wyjani, e linia podziau nie przebiega midzy oprogramowaniem komercyjnym i niekomercyjnym. Istnieje wiele wanych przedsibiorstw, ktre
294
s zalene od oprogramowania o otwartym kodzie rdowym i wolnego oprogramowania. Najwaniejszym spord nich jest IBM, instytucja bez wtpienia komercyjna. Firma ta jest coraz bardziej zainteresowana systemem operacyjnym GNU/Linux, najsawniejszym produktem wolnego oprogramowania. Wspieranie oprogramowania o otwartym kodzie rdowym i wolnego oprogramowania nie polega na sprzeciwie wobec przedsiwzi komercyjnych, lecz na wspieraniu sposobu tworzenia oprogramowania, ktry jest inny ni sposb Microsoftu8. Dla nas bardziej istotne jest to, e wspieranie oprogramowania opartego na otwartym kodzie rdowym i wolnego oprogramowania nie oznacza przeciwstawiania si prawu autorskiemu. Oprogramowanie o otwartym kodzie rdowym i wolne oprogramowanie nie jest tosame z oprogramowaniem w domenie publicznej. Przeciwnie, podobnie jak w przypadku Microsoftu, waciciele praw do oprogramowania z otwartym kodem rdowym i wolnego oprogramowania kad wielki nacisk na to, by osoby wykorzystujce je przestrzegay warunkw licencji. S one bez wtpienia odmienne od warunkw zawartych w licencji oprogramowania zastrzeonego. Na przykad wolne oprogramowanie udostpniane na warunkach licencji General Public License (GPL) wymaga, by kady, kto je modyfikuje i redystrybuuje publikowa jego kod rdowy. Ten wymg jest skuteczny tylko wtedy, gdy oprogramowanie jest objte prawem autorskim. Gdyby prawo autorskie nie obejmowao go, to wolne programowanie nie mogoby narzuci tych samych wymogw modyfikujcym je osobom. Z tego powodu jest ono rwnie zalene od prawa autorskiego, co Microsoft. W zwizku z tym atwo zrozumie, dlaczego Microsoft, twrca oprogramowania zastrzeonego, sprzeciwiaby si opisanej wczeniej konferencji WIPO i dlaczego wykorzystaby swoich lobbystw, by skoni rzd Stanw Zjednoczonych do przeciwstawienia si jej. I tak si wanie stao. Wedug Jonathana Krima z The Washington Post, lobbystom Microsoftu udao si przekona rzd Stanw Zjednoczonych do zawetowania konferencji9. Wobec braku poparcia konferencja zostaa odwoana.
295
Nie wini Microsoftu za podejmowanie wszelkich zgodnych z prawem dziaa, ktre miay suy jego interesom. Podejmowanie dziaa lobbystycznych w stosunku do rzdw jest bez wtpienia zgodne z prawem. Lobbing prowadzony przez Microsoft nie jest niczym zaskakujcym, tak jak nie zaskakuje to, e najpotniejszy producent oprogramowania w Stanach Zjednoczonych odnis w tej dziedzinie sukces. Zaskakujce byo natomiast uzasadnienie stanowiska rzdu Stanw Zjednoczonych. Jak to przedstawia Krim, Lois Boland, penica obowizki dyrektora ds. stosunkw midzynarodowych w U.S. Patent and Trademark Office, stwierdzia, e oprogramowanie o otwartym kodzie rdowym pozostaje w konflikcie z misj WIPO, ktr jest promowanie praw wasnoci intelektualnej. Przypisuje si jej nastpujce stwierdzenie: Organizowanie konferencji, ktrej celem jest odrzucanie lub rezygnowanie z takich praw pozostaje naszym zdaniem w sprzecznoci z celami WIPO. Te stwierdzenia wprawiaj w osupienie z kilku powodw. Po pierwsze, s po prostu cakowicie bdne. Jak ju wspomniaem, istnienie wikszej czci oprogramowania o otwartym kodzie rdowym i wolnego oprogramowania zaley od pewnej odmiany prawa wasnoci intelektualnej, zwanej prawem autorskim. Bez niego ograniczenia nakadane przez licencje nie dziaayby. Stwierdzenie, e pozostaj one w konflikcie z misj promowania praw wasnoci intelektualnej pokazuje brak zrozumienia problemu. Jest to bd, ktry mona wybaczy studentowi pierwszego roku prawa. Jest natomiast bdem zawstydzajcym w przypadku wysokiego urzdnika pastwowego, zajmujcego si problemami wasnoci intelektualnej. Po drugie, kto powiedzia, e jedynym celem WIPO jest maksymalne wspieranie wasnoci intelektualnej? Zgodnie z zarzutami, jakie postawiono mi na wstpnej konferencji WSIS, WIPO ma bra pod uwag nie tylko to, jak najlepiej chroni wasno intelektualn, ale take to, w jaki sposb zrwnoway prawa do wasnoci intelektualnej. Kady ekonomista i kady prawnik wie, e w dziedzinie prawa wasnoci intelektualnej, wanie znalezienie tej rwnowagi jest spraw najtrudniejsz.
296
Niemniej jednak, wydawao mi si, e jest rzecz bezsprzeczn, e takie ograniczenia powinny istnie. Chciaoby si zapyta pani Boland, czy leki generyczne (leki wzorowane na lekach, ktrych ochrona patentowa ju wygasa) pozostaj w konflikcie z zadaniami WIPO? Czy istnienie domeny publicznej osabia wasno intelektualn? Czy lepiej byoby, gdyby protokoy transmisji w internecie byy objte patentami? Po trzecie, nawet gdyby uzna, e celem WIPO jest maksymalizacja praw wasnoci intelektualnej, to w naszej tradycji prawa te su jednostkom i korporacjom. To one decyduj, jak korzysta z tych praw, poniewa s to ich prawa. Gdyby chciay porzuci lub zrezygnowa ze swoich praw, to w naszej tradycji jest to waciwe. To, e Bill Gates przekaza ponad 20 miliardw dolarw na cele charytatywne nie przeczy wcale celom systemu wasnoci. Przeciwnie, na tym wanie polega system wasnoci: na przekazaniu jednostkom prawa do dysponowania ich wasnoci. Gdy pani Boland powiada, e konferencja, ktrej celem jest zrzeczenie si lub przekazanie takich praw jest w jakim sensie niewaciwa, to mwi ona, e WIPO ma interes w mieszaniu si w wybory podejmowane przez jednostki, majce prawa wasnoci intelektualnej. Skoro tak, to celem WIPO powinno by powstrzymanie jednostek przed zrzekaniem si lub przekazywaniem praw wasnoci intelektualnej. Skoro tak, to celem WIPO nie jest po prostu maksymalizacja praw wasnoci intelektualnej, ale take to, by korzystano z nich w moliwie najbardziej skrajny i restrykcyjny sposb. W dziejach istnia ju taki system wasnoci, dobrze znany anglo-amerykaskiej kulturze prawnej. To feudalizm. Feudalizm nie polega tylko na tym, e wasno naleaa do stosunkowo nielicznej grupy jednostek i instytucji. I nie tylko na tym, e prawa chronice t wasno byy potne i rozlege. System feudalny opiera si na tworzeniu zabezpiecze przed sytuacj, gdyby osoby, ktrym za spraw tego systemu przysugiway prawa wasnoci, osabiay go, pozwalajc ludziom lub rzeczom znajdujcym si pod ich kontrol na wejcie na wolny rynek.
297
Feudalizm polega na maksymalnej kontroli i koncentracji. Zwalcza swobody, ktre mogy stan na przeszkodzie kontroli. Zgodnie z przekazem Petera Drahosa i Johna Braithwaitea, takiego wanie wyboru dokonujemy w tej chwili w odniesieniu do wasnoci intelektualnej10. Bdziemy mieli spoeczestwo informacyjne. To jest pewne. Wybra moemy jedynie to, czy spoeczestwo informacyjne bdzie wolne czy feudalne. Wszystko zmierza w stron feudalizmu. O awanturze tej napisaem w swoim blogu. W komentarzach rozpocza si oywiona debata. Pani Boland miaa kilku zwolennikw. Starali si oni dowie, e jej komentarz mia jaki sens. Szczeglnie przygnbiajcy by dla mnie jeden komentarz. Anonimowy uytkownik napisa: George, nie zrozumiae Lessiga: On mwi tylko, jak wiat powinien wyglda (celem WIPO i celem kadego rzdu powinno by wspieranie waciwej rwnowagi praw wasnoci intelektualnej, a nie tylko wspieranie praw wasnoci intelektualnej), a nie, jaki rzeczywicie jest. Gdybymy mwili o wiecie, jaki on rzeczywicie jest, to oczywicie Boland nie powiedziaa niczego zego. Jednak w wiecie, jakim chciaby go widzie Lessig, oczywicie powiedziaa co zego. Naley zawsze pamita o rnicy midzy wiatem Lessiga i naszym. Kiedy czytaem to po raz pierwszy, nie dostrzegem ironii. Czytaem to w popiechu i pomylaem, e autor zgadza si z twierdzeniem, e nasz rzd powinien poszukiwa rwnowagi. (Oczywicie, moja krytyka pani Boland nie dotyczya tego, czy poszukiwaa ona rwnowagi czy nie. Chodzio w niej o to, e jej uwagi zawieray bdy typowe dla studenta pierwszego roku prawa. Nie mam adnych zudze w sprawie ekstremizmu naszego rzdu, niezalenie od tego, czy jest on republikaski, czy demokratyczny. Moja jedyna wtpliwo dotyczy najwyraniej tego, czy nasz rzd powinien mwi prawd czy nie.)
298
Rzecz jasna, autor powyszego komentarza nie zgadza si z tym twierdzeniem. Wymiewa si raczej z samej myli, e w prawdziwym wiecie celem jakiego rzdu powinno by wspieranie susznej rwnowagi w dziedzinie wasnoci intelektualnej. Najwyraniej wydawao mu si to gupie. I najwyraniej, jak sdzi, dowodzio to gupiej utopijnoci moich przekona. Typowej dla naukowcw, mgby doda. Rozumiem krytyk naukowych utopii. Te uwaam, e tworzenie utopii wiadczy o gupocie i pierwszy bd sobie robi arty z absurdalnie nierealnych ideaw szerzonych przez naukowcw w toku dziejw (i to nie tylko dziejw naszego kraju). Skoro jednak za gupie uwaa si teraz przekonanie, e rol naszego rzdu jest poszukiwanie rwnowagi, to mog uchodzi za gupca, poniewa najwyraniej jest to cakiem godny tytu. Jeli dla wszystkich powinno by oczywiste, e rzd nie poszukuje rwnowagi, e rzd po prostu stanowi narzdzie najpotniejszych lobbystw, e idea innych standardw rzdzenia jest absurdalna, e idea domagania si od rzdu, by gosi prawd, a nie kamstwa jest po prostu naiwna, to kim stalimy si my, najpotniejsza demokracja wiata? Spodziewa si, e wysoko postawiony urzdnik pastwowy bdzie mwi prawd jest by moe szalestwem. By moe szalestwem jest te wiara, e polityka rzdu bdzie czym wicej ni tylko suebnic najpotniejszych interesw. By moe szalestwem jest twierdzenie, e powinnimy szanowa tradycj, ktra stanowia element naszego dziedzictwa przez wiksz cz naszej historii tradycj wolnej kultury. Jeli to jest szalestwo, niech bdzie wicej szalecw. Im szybciej, tym lepiej. W tych zmaganiach s chwile nadziei. A take chwile zaskoczenia. Gdy FCC rozwaaa liberalizacj przepisw dotyczcych wasnoci mediw, co miaoby wpyw na dalsze zwikszanie si ich koncentracji, uformowaa si niezwyka dwustronna koalicja, majca na celu przeciwstawienie si tej zmianie. Prawdopodobnie po raz pierwszy w historii, organizacje i osoby tak rne jak NRA, ACLU, Moveon.org, William Safire, Ted Turner
299
i CodePink Women for Peace poczyy siy, by przeciwstawi si tej zmianie polityki FCC. Do FCC wysano a 700 tysicy listw, domagajcych si wikszej liczby posiedze i podjcia innych decyzji. Te dziaania nie powstrzymay FCC, ale niedugo potem szeroka koalicja w Senacie gosowaa za zmian decyzji FCC. Nieprzyjazne posiedzenia komisji, poprzedzajce gosowanie, pokazay po prostu, jak silny sta si ten ruch. Decyzja FCC nie miaa adnego istotnego wsparcia, istniao natomiast szerokie i stae poparcie dla zwalczania dalszej koncentracji w mediach. Nawet jednak ten ruch nie uwzgldnia wanego elementu caej ukadanki. Wielko nie jest za z natury. Wolno nie jest zagroona tylko dlatego, e kto staje si bardzo bogaty, ani dlatego, e pozostao tylko kilku duych graczy. Za jako Big Macw albo wierfuntowych Macw w MacDonaldzie nie oznacza, e gdzie indziej nie mona dosta dobrego hamburgera. Zagroenie, wynikajce z koncentracji w mediach nie polega na samej koncentracji, ale na feudalizmie powstajcym w wyniku koncentracji i zmianach w prawie autorskim. Nie chodzi tylko o to, e istnieje kilka potnych przedsibiorstw, ktre maj coraz wiksze udziay w rynku mediw. Chodzi o to, e taka koncentracja moe opiera si na rwnie rozwinitym ponad miar katalogu praw: to prawa wasnoci, przyjmujce posta historycznie skrajn powoduj, e wielko tych firm staje si zem. Jest w zwizku z tym istotne, e danie konkurencji i zwikszonej rnorodnoci jest artykuowane przez bardzo wiele osb. Jeli jednak rozumie ten ruch jako dotyczcy wycznie wielkoci, to specjalnie nie moe to dziwi. My, Amerykanie, mamy wieloletni tradycj walki z wielkimi, z sensem lub bez. To, e mamy motywacj do prowadzenia kolejnej walki z wielkim nie jest znowu niczym nowym. Byoby czym nowym i jednoczenie bardzo wanym, gdyby rwnie szeroki ruch walczy przeciwko powikszajcemu si ekstremizmowi, zwizanemu z ide wasnoci intelektualnej. Nie dlatego, e naszej tradycji jest obca rwnowaga; w rzeczywistoci, o czym ju wspominaem, rwnowaga to nasza tradycja. Raczej dlatego, e mechanizm krytycznego mylenia o zasigu wszelkiej wasnoci nie jest ju w tej tradycji ywotny.
300
Gdybymy byli Achillesem, byaby to nasza pita. Byoby to miejsce naszej tragedii. W chwili, gdy pisz niniejsze zakoczenie, serwisy informacyjne s pene wiadomoci o sprawach sdowych wytoczonych przez prawnikw RIAA prawie trzystu osobom11. Za samplowanie czyjej muzyki pozwano niedawno Eminema12. Historia Boba Dylana, ktry ukrad japoskiego twrc wanie wysza z obiegu13. Informator z Hollywood, ktremu zaley na anonimowoci, donosi o zadziwiajcej rozmowie, jak przeprowadzi z facetami z wytwrni. Dysponuj oni wyjtkowymi [starymi] utworami, ktre bardzo chcieliby wykorzysta, ale nie mog tego zrobi, poniewa nie mog wyjani ich sytuacji prawnej. Maj cae zastpy dzieciakw, ktre mogyby zrobi fantastyczne rzeczy z tych zasobw, ale wyjanienie sytuacji prawnej wymagaoby najpierw zatrudnienia tabuna prawnikw. Kongresmani debatuj nad wykorzystaniem wirusw komputerowych do atakowania komputerw, za porednictwem ktrych rzekomo amie si prawo. Uniwersytety gro relegowaniem dzieciakom, ktre wykorzystuj komputery do wymiany utworw. Tymczasem po drugiej stronie Atlantyku BBC ogosio wanie, e stworzy Creative Archive, z ktrego obywatele brytyjscy bd mogli ciga utwory BBC i je kopiowa, miksowa i wypala14. Natomiast w Brazylii minister kultury Gilberto Gil, ktry sam jest legend muzyki brazylijskiej, przyczy si do Creative Commons, by take w tym latynoamerykaskim kraju udostpnia utwory i wolne licencje. Przedstawiem ponur opowie. Prawda jest bardziej dwuznaczna. Technologia daa nam nowe obszary wolnoci. Niektrzy powoli zaczynaj rozumie, e wolno ta nie oznacza anarchii. Moemy wnie woln kultur w XXI wiek bez strat dla artystw i bez niszczenia potencjau technologii cyfrowej. Przeksztacenie dzisiejszych RCA w Causbych bdzie wymagao troch refleksji, i co waniejsze, troch dobrej woli. Zdrowy rozsdek musi si zbuntowa. Musi suy wolnej kulturze. Jeli te moliwoci maj kiedykolwiek by zrealizowane, to musi si to sta ju niedugo.
Posowie
Jestem pewny, e przynajmniej kilku czytelnikw spord tych, ktrzy dotrwali do tego momentu, zgodzi si ze mn, e trzeba zmieni kierunek, w ktrym podamy. W ksice, ktr macie przed oczami, wytyczam moliwe kierunki dziaania. Natomiast wskazwki ewentualnych dziaa podzieliem na dwie czci: te ktre kady moe wprowadzi w ycie ju dzi oraz te, wymagajce wsparcia ze strony prawodawcw. Dzieje przeksztacenia zdrowego rozsdku pokazuj, e konieczna jest zmiana sposobu, w jaki wiele osb myli o tej samej sprawie. Dziaania naley zacz na ulicach. Ruch spoeczny powinien zrzeszy znaczn liczb rodzicw, nauczycieli, bibliotekarzy, twrcw, pisarzy, muzykw, filmowcw, naukowcw, ktrzy opowiedzieliby t sam histori wasnymi sowami oraz wyjanili swoim ssiadom, dlaczego walka jest tak wana. Gdy tylko ruch ten odniesie sukces na ulicach, mona mie nadziej, e wywrze te wpyw na Waszyngton. W kocu nadal jestemy pastwem demokratycznym, w ktrym liczy si to, co ludzie sdz. Moe nie tak bardzo jak powinno, przynajmniej wtedy, gdy staje si w szranki z takim przeciwnikiem jak RCA, ale jednak si liczy. Std te, w drugiej czci poniszych wskazwek naszkicowaem, przeznaczone dla Kongresu propozycje zmian, ktrych wprowadzenie zwikszyoby ochron wolnej kultury.
Kady z nas, teraz

Zdrowy rozsdek stoi po stronie wojownikw praw autorskich, poniewa dotd debat prowadzono z dwch skrajnych pozycji; wybr by albo/albo albo wasno albo anarchia, albo pena kontrola albo twrcy pozbawieni wynagrodze. Jeeli rzeczywicie stoimy przed takim wyborem, zwycistwo naley si wojownikom. Zostaje tu popeniony bd wyczonego rodka. Ekstremalne punkty widzenia nie wyczerpuj wszystkich moliwych stanowisk w tej debacie. Niektrzy s zwolennikami prawa autorskiego wedug zasady wszelkie prawa zastrzeone. Inni odrzucaj ide prawa autorskiego zgodnie z zasad brak praw zastrzeonych. Zwolennicy wszelkich praw zastrzeonych uwaaj, e kady powinien poprosi o zezwolenie przed uyciem utworw chronionych przez prawa autorskie. Z kolei zwolennicy braku praw zastrzeonych wyznaj zasad, i kady powinien mc uywa twrczoci w dowolny sposb, bez wzgldu na to czy ma zezwolenie, czy te nie. W czasach narodzin internetu, jego pocztkowa architektura sprzyjaa zasadzie brak praw zastrzeonych. Std kada tre moga by tanio i wiernie skopiowana, a kontrola praw do treci nie bya atwa. Ze wzgldu na sposb, w jaki pierwotnie internet zaprojektowano, istniejcy ad praw autorskich, bez wzgldu na czyjekolwiek yczenia, by oparty na zasadzie brak praw zastrzeonych. Utwory mogy by brane bez wzgldu na uprawnienia. W konsekwencji nie chroniono adnych praw. Ten pierwotny charakter internetu spowodowa reakcj (obronn, ale niewspmiern) wacicieli praw autorskich. Jej opisanie byo tematem tej ksiki. Wacicielom praw autorskich udao si przy pomocy
305
ustawodawcy, na drodze sdowej oraz przez modyfikacj budowy sieci, zmieni najistotniejsz waciwo pierwotnego rodowiska internetu. O ile wyjciowa architektura tego medium ustanowia regu brak praw zastrzeonych jako norm domyln, to ksztat jego przyszej architektury spowoduje, e norm bd wszelkie prawa zastrzeone. Architektura oraz prawo okrelajce charakter internetu wytwarzaj sukcesywnie rodowisko, w ktrym kady uytek jego zasobw bdzie wymaga zezwolenia. Dzisiejszy internetowy wiat typu kopiuj i wklej stanie si w przyszoci wiatem typu uzyskaj zezwolenie na kopiuj i wklej, a wic koszmarem nocnym kadego twrcy. Potrzeba metody pozwalajcej zaj pozycj wyporodkowan: ani wszelkie prawa zastrzeone, ani brak praw zastrzeonych lecz niektre prawa zastrzeone. Byby to sposb na respektowanie praw autorskich i jednoczesne umoliwienie twrcom uwolnienia treci, zgodnie z ich wol. Innymi sowy, potrzebujemy sposobu przywrcenia katalogu swobd, ktre wczeniej uznawalimy za oczywiste.
Odbudowywanie swobd uprzednio oczywistych: przykady

Jeli zapomnimy na chwil o bitwie, ktr dotychczas opisywaem, zauwaymy ten sam problem w innych kontekstach. Wemy, na przykad, prawo do prywatnoci. Zanim nastaa era internetu, nikt z nas nie musia si zbytnio martwi o informacje o wasnym yciu, ktre wysya w wiat. Po wejciu do ksigarni i przewertowaniu niektrych dzie Karola Marksa nie musiae si martwi, jak pniej wytumaczysz swoje zachowanie ssiadom lub szefowi. Miae zagwarantowan prywatno swoich nawykw czytelniczych. Co byo gwarantem prywatnoci? Biorc pod uwag sposoby regulacji, ktre opisaem w rozdziale 10., twoj prywatno zapewniaa niewydajna architektura gromadzenia informacji, nakadajca ograniczenia rynkowe w postaci kosztw na kadego,
306
wolna kultura posowie
kto chciaby zbiera te informacje. Gdyby by pracownikiem CIA, podejrzewanym o szpiegowanie na rzecz Korei Pnocnej, to niewtpliwie nie mgby mie pewnoci co do ochrony wasnej prywatnoci. Jednak dziaoby si tak tylko dlatego, e CIA uznaaby (miejmy tak nadziej), e warto zainwestowa due sumy w ledzenie twojej osoby. Jednak szpiegowanie wikszoci z nas nie opaca si (ponownie miejmy tak nadziej). Wysoce niewydajna architektura rzeczywistego wiata powoduje, e moemy cieszy si spor doz prywatnoci. Gwarantuje j nam opr materii, a nie prawo, gdy nie ma przepisw chronicych prywatno w miejscach publicznych. W wielu miejscach nie chroni jej te normy obyczajowe (wciubianie nosa w nie swoje sprawy, czy te plotkowanie jest niez zabaw). Prywatno jest po prostu zapewniona przez koszty, jakie opr materii narzuca na kadego, kto chciaby szpiegowa. Nagle pojawia si internet, w ktrym koszty ledzenia, w szczeglnoci osb przegldajcych jego zasoby, stay si minimalne. Jeeli jeste klientem sklepu Amazon, to w miar jak przegldasz jego strony, Amazon gromadzi dane dotyczce tego, co obejrzae. Wiesz o tym dobrze, poniewa z boku kadej strony widnieje lista ostatnio ogldanych stron. Obecnie, dziki architekturze sieci oraz plikom cookies, trudniej jest nie gromadzi danych ni je zbiera. Opr materii znik, a wraz z nim wszelkie formy prywatnoci przez nie chronione. Oczywiste, to nie Amazon jest problemem. Ale powinnimy moe zacz si martwi o dobro bibliotek. Jeeli jeste jednym z tych zwariowanych lewakw, ktrzy uwaaj, e kady powinien mie prawo do szperania w bibliotece, bez udostpniania wadzom wiedzy o przegldanych ksikach (jestem jednym z nich), to moesz mie powody, by niepokoi si zmianami zachodzcymi w technologii monitoringu. W momencie, gdy gromadzenie i przetwarzanie informacji o tym, kto co robi w przestrzeni elektronicznej staje si dziecinnie proste, znika dotychczasowa, powodowana przez opr materii prywatno. Te fakty tumacz, dlaczego tak wiele osb jest zdeterminowanych, eby okreli natur prywatnoci w internecie. wiadomo, e technologia
307
jest zdolna zniszczy to, co wczeniej gwarantowa nam opr materii powoduje, e wielu prbuje przeforsowa prawa, ktre bd peniy funkcj tak, jak uprzednio peni w opr. Kwestia tego, czy popiera si te prawa, czy nie, jest drugorzdna istotny jest sam przebieg zdarze: musimy podj dziaania afirmatywne, aby zabezpieczy swobody, ktre wczeniej byy nam samoczynnie zapewniane. Zmiana technologiczna wymusza na tych, ktrzy wierz w warto, jak jest prywatno, dziaania afirmatywne tam, gdzie kiedy prywatno bya dana. Podobnie przedstawia si historia narodzin ruchu wolnego oprogramowania. W czasach pionierskich dla komercyjnego obrotu komputerami z oprogramowaniem, oprogramowanie zarwno kod rdowy jak i binarny byo darmowe. Program napisany dla platformy Data General nie dziaa na maszynie IBM, wic Data General i IBM nie interesoway si zbytnio kontrolowaniem swoich oprogramowa. W takim wiecie wychowa si Richard Stallman, ktry jako badacz w MIT pokocha wsplnot, rozkwitajc w warunkach, gdy kady mg bada oprogramowanie i majstrowa w nim. Bdc przy tym czowiekiem bystrym oraz utalentowanym programist, Stallman przyzwyczai si, e ma swobod udoskonalania i modyfikowania cudzych dzie. Powysza idea nie jest wyjtkowo radykalna, przynajmniej w rodowisku akademickim. Na wydziale matematyki kady mgby pracowa nad dowodem przedstawionym przez inn osob. Jeli uwaasz, e znasz lepszy sposb na udowodnienie jakiej tezy, moesz zaj si cudzym dowodem i go zmieni. Na wydziale filologii klasycznej, kady moe swobodnie poprawi tumaczenie niedawno odkrytego tekstu, jeli uzna, e jest wadliwe. Rozumujc w podobny sposb, Stallman uwaa za oczywiste, e kady ma prawo majstrowa i poprawia cudzy kod. Skoro kod by take rodzajem wiedzy, czemu nie miaby by otwarty na krytyk, tak jak inne jej formy? Nikt na to pytanie nie odpowiedzia. Zamiast tego, zmieniy si uwarunkowania uzyskiwania dochodu z oprogramowania. W momencie, gdy przenoszenie programw z jednego systemu do innego stao si moliwe,
308
ukrycie przed innymi kodu napisanego przez siebie programu stao si atrakcyjne z ekonomicznego punktu widzenia (przynajmniej zdaniem niektrych). Podobny skutek wywoao wprowadzenie do obrotu urzdze peryferyjnych dla jednostek centralnych. Gdybym mg wzi i skopiowa gotowy sterownik do drukarek twojego autorstwa, byoby mi atwiej ni tobie sprzedawa na rynku owe drukarki. Std te praktyka kodu zastrzeonego zacza si rozpowszechnia i na pocztku lat 80. Stallman mog czu si osaczony przez zastrzeony kod. wiat wolnego oprogramowania zosta zrwnany z ziemi przez zmian w ekonomicznych uwarunkowaniach informatyki. Stallman uwaa, e jeli bdzie sta z zaoonymi rkoma, to swoboda modyfikowania i dzielenia si oprogramowaniem zostanie w istotny sposb osabiona. Dlatego te w 1984 roku zapocztkowa projekt budowy wolnego systemu operacyjnego, tak aby przynajmniej jedna ga wolnego oprogramowania przetrwaa. Tak zrodzi si projekt GNU, do ktrego Linus Torvalds doda jdro Linux i powsta w efekcie system operacyjny GNU/Linux. Stallman wykorzysta prawo autorskie do stworzenia wiata oprogramowania, ktre na zawsze pozostawao wolne. Oprogramowanie na stworzonej przez Free Software Foundation licencji GPL nie moe by zmieniane i rozprowadzane, o ile wraz z nim nie jest rozprowadzany jego kod rdowy. Std te, kady budujcy w oparciu o oprogramowanie na licencji GPL musiaby rwnie darmowo udostpnia swoje wytwory. Wedug Stallmana, taka regua gwarantuje powstanie ekosystemu wolnego kodu komputerowego, na zrbach ktrego inni mog swobodnie budowa wasny kod. Fundamentalnym celem Stallmana bya wolno. Innowacyjny i twrczy kod by tylko produktem ubocznym. Stallman zrobi dla oprogramowania to, co obrocy prywatnoci czyni dzisiaj dla tej ostatniej. Poszukiwa sposobu na odbudowanie wolnoci, ktr wczeniej uznawano za oczywist. Poprzez afirmatywne korzystanie z licencji wicych kod chroniony prawem autorskim, Stallman afirmatywnie odzyskiwa przestrze, w ktrej wolne oprogramowanie mogo przetrwa. Chroni czynnie to, co wczeniej byo mu biernie gwarantowane.
309
Na koniec proponuj aktualny przykad, ktry bardziej bezporednio wspgra z treci tej ksiki. Chodzi o zmian sposobu, w jaki produkuje si czasopisma akademickie i naukowe. W miar jak rozwijaj si technologie cyfrowe, dla wielu staje si oczywiste, e drukowanie co miesic tysicy kopii poszczeglnych tytuw i wysyanie ich do bibliotek nie jest najbardziej wydajnym sposobem upowszechniania wiedzy. Zamiast tego, czasopisma coraz czciej przyjmuj form elektroniczn, a biblioteki i ich uytkownicy uzyskuj dostp do elektronicznych czasopism poprzez zabezpieczone hasami strony internetowe. Podobne zjawisko od okoo 30 lat wystpuje na rynku publikacji prawniczych: Lexis i Westlaw od dawna udostpniaj abonentom swoich serwisw elektroniczne wersje uzasadnie tez amerykaskiego Sdu Najwyszego. Pomimo, i pogldy Sdu Najwyszego nie s chronione przez prawa autorskie i kady moe swobodnie zaznajomi si z nimi w bibliotece, to Lexis i Westlaw mog pobiera od swoich klientw opaty za dostp do tych opinii za porednictwem wasnego serwisu. Oglnie rzecz biorc, nie ma w tym nic zego. W rzeczy samej moliwo pobierania opat za dostp nawet do materiaw z domeny publicznej, jest dobr zacht do rozwijania nowych i innowacyjnych sposobw rozpowszechniania wiedzy. Prawo na to zezwala i dlatego serwisom Lexis i Westlaw tak wietnie si powodzi. Jeeli zatem nie ma nic zego w sprzedawaniu domeny publicznej, nie moe by zasadniczo nic zego w sprzedawaniu dostpu do utworw, ktre do domeny publicznej nie nale. Ale czy jest to prawd rwnie w sytuacji, gdy dostp do spoecznych i naukowych danych jest moliwy tylko poprzez zastrzeone serwisy? Gdy jedynym sposobem na korzystanie z tych danych jest wykupienie subskrypcji? Wiele osb zaczyna zauwaa, e w coraz wikszym stopniu tak wanie maj si sprawy z czasopismami naukowymi. W czasach gdy takie czasopisma byy rozpowszechniane na papierze, biblioteki oferoway
310
je kademu, kto mia dostp do tych bibliotek. Dlatego te osoby chore na raka mogy sta si ekspertami w dziedzinie nowotworw, gdy miay dostp do bibliotek. Podobnie pacjenci, prbujcy zrozumie zagroenia zwizane z dan kuracj, mogli samodzielnie to zrozumie, czytajc wszystkie dostpne na ten temat artykuy. Wolno wynikaa zatem z bibliotek jako instytucji (a wic norm) oraz technologii, jak byy wydawane drukiem czasopisma (a wic architektury), bowiem trudno byo kontrolowa dostp do drukowanych czasopism. W miar jak czasopisma przybieraj elektroniczn form, wydawcy nie chc, eby biblioteki umoliwiay powszechny do nich dostp. To oznacza, e zaczynaj zanika swobody wczeniej gwarantowane przez dostpne w bibliotekach czasopisma wydawane drukiem. Na tym gruncie mona stwierdzi, e podobnie jak to miao miejsce z prywatnoci i oprogramowaniem, zmieniajca si technologia oraz rynek powoduj kurczenie si wolnoci uznawanej wczeniej za oczywist. Kurczenie si tej wolnoci zainspirowao wielu do podjcia dziaa w celu przywrcenia utraconej wolnoci. Na przykad Public Library of Science (PLoS) jest korporacj non-profit, ktrej zadaniem jest udostpnianie wynikw bada naukowych wszystkim, ktrzy maj dostp do sieci. Przesyane do PloS przez ich autorw prace naukowe s potem recenzowane koleesko (peer reviewed). Jeeli zostan zaakceptowane, s umieszczane w publicznie dostpnym archiwum elektronicznym i na stae bezpatnie dostpne. PLoS sprzedaje rwnie prace w postaci drukowanej, z tym e prawa autorskie do drukowanego czasopisma nie ograniczaj niczyjego prawa do rozpowszechniania danego utworu za darmo. Przykad powyszy jest jednym z wielu wysikw na rzecz przywrcenia wolnoci traktowanej uprzednio jako oczywistej, a dzi zagroonej przez zmieniajc si technologi oraz rynek. Nie ma wtpliwoci co do tego, e jest to alternatywa konkurujca z tradycyjnymi wydawcami i ich deniami, nakierowanymi na zysk z wycznej dystrybucji treci. W naszej tradycji bowiem patrzymy przychylnie na konkurencj, szczeglnie jeli suy upowszechnianiu wiedzy i nauki.
311
Pomys na odbudow wolnej kultury

T sam strategi mona zastosowa do kultury, jako odpowied na rosnc kontrol narzucan przez prawo i technologi. Tu pojawia si Creative Commons, korporacja dziaajca na zasadzie non-profit, utworzona w stanie Massachusetts, ale mieszczca si na Uniwersytecie Stanforda. Jej celem jest zbudowanie warstwy rozsdnego prawa autorskiego ponad dwoma skrajnociami, ktre obecnie dominuj. Suy temu system, ktry umoliwia atwe tworzenie na zrbach cudzych utworw. System ten uatwia twrcom deklarowanie swobd pozwalajcych innym bra ich utwory i budowa na ich podstawie. Staje si to moliwe dziki prostym oznaczeniom poczonym ze zrozumiaymi dla ludzi opisami, ktre z kolei s zwizane z niezawodnymi licencjami. Proste, a wic nie wymagajce porednika lub prawnika. Przez prosty zestaw licencji, ktre twrcy mog sami docza do treci, Creative Commons chce ustanowi zbir treci, na bazie ktrych mona w prosty sposb tworzy dalej. Oznaczenia s te poczone z wersjami licencji zrozumiaymi dla komputerw, ktre umoliwi automatyczn identyfikacj treci i uatwi korzystanie z nich. Trzy sposoby wyrazu licencja prawna, zrozumiay dla ludzi opis oraz zrozumiae dla komputerw oznaczenia skadaj si na licencj Creative Commons, ktra gwarantuje kademu, kto si z ni zapozna, okrelone prawa. Co waniejsze, jest to wyrazem wiary osoby zwizanej z licencj w co odmiennego od dwch skrajnoci: wszystko albo nic. Oznaczenie treci znakiem CC nie oznacza zrzeczenia si praw autorskich, lecz udzielenia pewnych swobd. Swobody te wykraczaj poza swobody gwarantowane przez zasad dozwolonego uytku. Ich ostateczny ksztat zaley od decyzji twrcy. Ten za moe wybra licencj, ktra pozwala na dowolny uytek, o ile utwr bdzie oznaczony imieniem jego autora. Moe te zdecydowa si na licencj, ktra zezwala jedynie na niekomercyjne wykorzystanie utworu. Moe wybra licencj zezwalajc na kady sposb korzystania tak dugo, jak dugo te same swobody s udzielane dla dalszego uytku (dziel
312
si na tych samych zasadach co ja). Moe to rwnie by licencja na korzystanie pod warunkiem, e nie powstan adne utwory zalene. Albo te licencja na dowolny uytek we wszystkich krajach rozwijajcych si. Albo na samplowanie, dopki nie powstan kopie caego utworu. Albo wreszcie na dowolny uytek do celw edukacyjnych. Powysze moliwoci ustanawiaj zakres wolnoci, ktry wykracza poza standardowy model prawa autorskiego. Zapewniaj swobody wykraczajce poza tradycyjny dozwolony uytek. Co najwaniejsze, swobody te s tak jasno wyraone, e kolejni uytkownicy mog korzysta z licencji i polega na nich bez potrzeby zatrudniania prawnika. W ten sposb Creative Commons chce zbudowa warstw treci, chronion przez warstw rozsdnego prawa autorskiego, na zrbach ktrej budowa mgby kady. Treci stan si dostpne dziki swobodnemu wyborowi osb, w tym twrcw. Nam z kolei te zasoby umoliwi odbudowanie domeny publicznej. Jest to zaledwie jeden z wielu projektw prowadzonych przez Creative Commons i oczywiste jest, e Creative Commons nie jest jedyn organizacj, ktra w swych dziaaniach dy do omwionych powyej wolnoci. Cech odrniajc Creative Commons od innych jest to, i nie ograniczamy si tylko do prowadzenia dyskusji o domenie publicznej i do nakaniania ustawodawcw, aby pomogli tworzy t domen. Jej podstawowym celem jest stworzenie ruchu skupiajcego konsumentw i twrcw treci (adwokat Mia Garlick nazywa ich konducentami treci, content conducers), ktrzy wspomog budow domeny publicznej i swoj prac ukazuj znaczenie domeny publicznej dla innych form twrczoci. Zatem, celem nie jest tutaj zwalczanie zwolennikw wszelkich praw zastrzeonych, ale raczej ich uzupenianie. Problemy, jakie obowizujce prawo stwarza naszej kulturze wynikaj z szalonych i niezamierzonych konsekwencji praw spisanych wieki temu, a stosowanych obecnie wobec technologii, ktr jedynie Jefferson mg sobie wyobrazi. Te reguy prawne mogy mie sens w kontekcie technologii sprzed wiekw,
313
lecz utraciy go wobec technologii cyfrowych. Potrzebujemy nowych regu, obejmujcych rnorodne swobody i wyraonych tak, e aden prawnik nie bdzie potrzebny. Creative Commons daje ludziom skuteczne narzdzie, za pomoc ktrego mog zacz tworzy te reguy. Dlaczego twrcy mieliby wyrzec si cakowitej kontroli? Niektrzy uczestnicz w tym, aby upowszechni swoj twrczo. Przykadem jest Cory Doctorow, pisarz science-fiction. Down and Out in the Magic Kingdom, jego pierwsza powie, zostaa opublikowana nieodpatnie w internecie na licencji Creative Commons tego samego dnia, w ktrym trafia na pki ksigarni. Dlaczego z kolei wydawca miaby si godzi na co takiego? Podejrzewam, e wydawca Doctorowa rozumowa w nastpujcy sposb: s dwie grupy osb: (1) tacy, ktrzy kupi ksik Coryego niezalenie od tego, czy bdzie dostpna w internecie, czy nie oraz (2) tacy, ktrzy nigdy nie usyszeliby o ksice, gdyby nie to, e staa si dostpna bezpatnie w internecie. Niektrzy nalecy do pierwszej kategorii cign ksik Coryego z internetu zamiast j kupi. Nazwijmy ich zymi jedynkami. Jednoczenie cz nalecych do drugiej kategorii cignie z internetu ksik Coryego, polubi j i w kocu zdecyduje si na jej kupno. Nazwijmy ich dobrymi dwjkami. Jeli dobrych dwjek jest wicej ni zych jedynek, strategia obejmujca darmowe wydanie ksiki Coryego online najprawdopodobniej zwikszy jej sprzeda. W rzeczy samej dowiadczenia jego wydawcy potwierdzaj w peni t konkluzj. Pierwszy nakad ksiki wyczerpa si miesice przed przewidywan przez wydawc dat, czynic debiut tego autora science-fiction prawdziwym sukcesem. Hipoteza goszca, e darmowa tre moe zwikszy warto treci odpatnej znajduje potwierdzenie w historii innego autora. Peter Wayner jest autorem ksiki Free for All, traktujcej o wolnym oprogramowaniu. Po wyczerpaniu si jej nakadu Wayner umieci w internecie elektroniczn wersj ksiki na licencji Creative Commons. Od tamtej pory rozpocz te monitorowanie cen, jakie ksika osigaa w antykwariatach.
314
Jak mona si byo spodziewa, cena ksiki rosa wraz z rosnc liczb ciganych wersji elektronicznych. To s przykady uycia Creative Commons, do szerszego rozpowszechniania treci zastrzeonych prawem autorskim. Uwaam, e jest to wspaniay a zarazem powszechny sposb uycia Commons. Inne osoby korzystaj z licencji Creative Commons z innych powodw. Wielu wybiera licencj na samplowanie, gdy wszystko inne trcioby hipokryzj. Licencja ta gosi, e inni mog, czy to w celach komercyjnych, czy te nie, samplowa utwr ni objty, nie mog jedynie udostpnia innym penych wersji licencjonowanego utworu. Jest to zgodne z duchem ich wasnej twrczoci, gdy sami take sampluj cudze utwory. Poniewa koszty prawne samplowania s wyjtkowo wysokie (Walter Leaphart, meneder grupy rapowej Public Enemy, ktra samplowaa utwory innych od samego pocztku swego istnienia twierdzi, e z powodu wysokich kosztw prawnych, nie pozwala ju grupie samplowa), artyci ci wprowadzaj do twrczego ekosystemu treci, na podstawie ktrych inni mog dalej tworzy tak, aby wybrana przez nich forma twrczoci moga si rozwija. Istnieje wreszcie wiele osb, ktre opatruj swoje utwory licencjami Creative Commons tylko dlatego, e chc zamanifestowa znaczenie zrwnowaonych pogldw w tej debacie. Akceptacja systemu praw autorskich w jego obecnej postaci w gruncie rzeczy oznacza wyraenie zgody dla modelu wszelkie prawa zastrzeone. Twj wybr, jednak wielu tej zgody nie chce wyraa. Wiele osb sdzi, i jakkolwiek ten model odpowiada Hollywood i wariatom, to nie jest on zgodny z pogldami wikszoci twrcw na ich prawa, zwizane z ich twrczoci. Licencja Creative Commons wyraa ide niektrych praw zastrzeonych i daje wielu osobom moliwo przedstawienia tego modelu innym. W cigu 6 pierwszych miesicy eksperymentu Creative Commons, licencjami gwarantujcymi woln kultur objto ponad milion obiektw. Nastpnym krokiem jest wsppraca z dostarczycielami oprogramowania poredniczcego, by pomc im wbudowa w ich technologie proste
315
mechanizmy umoliwiajce uytkownikom znakowanie utworw jako gwarantujcych swobody Creative Commons. Kolejnym krokiem bdzie ju tylko obserwacja i witowanie dokona twrcw, ktrzy buduj swoje utwory na zrbach uwolnionej twrczoci. Tak wygldaj pierwsze kroki ku odbudowie domeny publicznej. Nie s to tylko czcze yczenia, lecz faktycznie podejmowane dziaania. Budowa domeny publicznej jest pierwszym krokiem, ktry pokae, jak istotna jest ta domena dla twrczoci i innowacji. Creative Commons chce odbudowa domen publiczn w oparciu o dobrowolne dziaania innych. Doprowadz do powstania wiata, w ktrym moliwe bdzie wicej, ni tylko dobrowolnie podjte kroki. Creative Commons jest tylko jednym z wielu przykadw dobrowolnego wysiku twrcw i innych osb zmierzajcego do reformy zbioru praw regulujcych obecnie sfer twrczoci. Projekt ten nie rywalizuje z prawami autorskimi, a wrcz je uzupenia. Jego celem nie jest walka z prawami twrcw, lecz uatwienie autorom i twrcom egzekwowania swoich praw w sposb taszy i bardziej elastyczny. Jest to rnica, ktra naszym zdaniem bdzie prowadzi do atwiejszego rozprzestrzeniania si twrczoci.
Oni, wkrtce
Nie odzyskamy wolnej kultury wycznie poprzez indywidualne dziaania. S do tego potrzebne take istotne nowelizacje obowizujcego prawa. Czeka nas jeszcze duga droga, nim politycy wysuchaj tych pomysw i przeprowadz niezbdne reformy. Z drugiej strony daje to nam czas, aby stworzy powszechn wiadomo koniecznoci zmian. W tym rozdziale szkicuj 5 rnych zmian: 4 oglne oraz 1 szczegow, odnoszc si do najbardziej obecnie palcego problemu, jakim jest muzyka. Jakkolwiek kada z tych zmian jest jedynie krokiem, a nie celem wdrwki, to jednak kady z tych krokw zaprowadzi nas daleko w stron naszego celu.
1. Wicej formalnoci
Gdy kupujesz dom, sprzeda musi by potwierdzona aktem notarialnym. Gdy kupujesz grunt, na ktrym chcesz wybudowa dom, sprzeda powinna by zawarta aktem notarialnym. Gdy kupujesz samochd, otrzymujesz faktur sprzeday i rejestrujesz samochd. Gdy kupujesz bilet lotniczy, widnieje na nim twoje nazwisko. To s formalnoci zwizane z wasnoci. Wymogi, na ktre musimy si zgodzi, jeli zaley nam na ochronie naszej wasnoci. Dla kontrastu, w wietle obecnie obowizujcego prawa kady automatycznie otrzymuje ochron prawa autorskiego, niezalenie o tego, czy dopeni formalnoci. Nie trzeba si rejestrowa ani oznaczy swoich treci. Domylnie zakada si kontrol, a formalnoci skazano na banicj.
317
Dlaczego tak jest? Tak, jak to sugerowaem w rozdziale 10., powody zniesienia formalnoci byy suszne. Zanim nastaa epoka technologii cyfrowej, formalnoci narzucay na uprawnionych z tytuu praw autorskich istotny ciar, nie dajc wiele w zamian. Std te rozlunienie formalnych wymaga, ktrym musia sprosta waciciel praw autorskich, by mc chroni i zabezpiecza swj utwr, uznano za postp. Formalnoci byy wycznie przeszkod. Internet wszystko zmieni i dzisiaj formalnoci niekoniecznie musz by ciarem dla twrcy. To raczej wiat bez formalnoci jest wiatem, w ktrym twrczo jest ograniczana. Obecnie nie da si atwo stwierdzi, kto jest wacicielem praw do utworu oraz z kim trzeba negocjowa, eby skorzysta z cudzego utworu lub tworzy na jego podstawie. Nie ma adnych rejestrw ani systemu ledzcego zmiany wacicieli praw do utworw, ani te prostej drogi do uzyskania zezwolenia wykorzystania fragmentu lub caoci utworu. Jednoczenie, biorc pod uwag ogromny rozrost zakresu zastosowania prawa autorskiego, uzyskanie zezwolenia jest konieczne przy dowolnej prbie tworzenia z wykorzystaniem dawnych utworw. Brak formalnoci zmusza wielu potencjalnych twrcw do milczenia w sytuacji, gdy w innych warunkach mogliby przemwi. Zatem prawo powinno zmieni narzucane wymagania1 ale zmiana ta nie moe polega na powrocie do dawnego, zwichnitego systemu. Powinnimy wymaga formalnoci, jednoczenie ustanawiajc system zachcajcy do zmniejszenia ich uciliwoci. Istotne s 3 rodzaje formalnoci: oznaczenie utworu podlegajcego prawom autorskim, zarejestrowanie praw autorskich oraz odnowienie roszcze z tytuu tych praw. Pierwsz z tych formalnoci uprawniony zazwyczaj wypenia sam; nastpne dwie wypeniao za niego pastwo. Zrewidowany system formalnoci wykluczyby pastwo z caego procesu, z wyjtkiem aprobaty standardw wyznaczonych przez inne podmioty.
318
Rejestracja i odnowienie
Wedug starych rozwiza waciciel praw autorskich, chcc je zarejestrowa bd odnowi, powinien zgosi si do Copyright Office. Za rejestracj bya pobierana opata. Jednak, jak to czsto bywa z urzdami pastwowymi, Copyright Office nie miao powodw, by redukowa uciliwo formalnoci lub obnia stawk opaty. Trzeba te wzi pod uwag, e Copyright Office nie jest gwnym celem polityki pastwa i jak dotychczas byo zawsze zdecydowanie niedofinansowane. Z tych przyczyn pierwsz reakcj znawcw tematyki na pomys przywrcenia formalnoci jest panika. Nie ma bowiem nic gorszego ni zmuszanie ludzi do konfrontacji z baaganem, jaki panuje w Copyright Office. Tym, co zawsze wywoywao u mnie zdziwienie, jest fakt e my, Amerykanie, ktrzy wywodzimy si z tradycji niezwykej innowacyjnoci w zakresie ksztatu pastwa, nie jestemy ju w stanie tak innowacyjnie podej do kwestii zaprojektowania poszczeglnych funkcji pastwa. Z samego faktu obecnoci elementu uytecznoci publicznej w danej funkcji, jak wykonuje pastwo, nie musi wynika, e to ono musi t funkcj zarzdza. Zamiast tego powinnimy skania prywatne instytucje do tego, aeby suyy obywatelom, oczywicie wedle standardw wyznaczonych przez pastwo. W kontekcie rejestracji oczywistym wzorem jest internet. Mamy przynajmniej 32 miliony stron internetowych zarejestrowanych na caym wiecie. Posiadacze domen musz opaca swoje strony, aby ich rejestracja nie wygasa. W przypadku domen gwnych, takich jak com., org., net. istnieje centralny rejestr, jednak sama rejestracja jest dokonywana przez wiele konkurencyjnych rejestrw. Konkurencja powoduje obnienie cen oraz, co istotniejsze, coraz wiksz atwo procesu rejestracji. Powinnimy przyj taki sam model rejestracji i odnawiania praw autorskich. Copyright Office mogoby posuy jako rejestr centralny, ale nie powinno dziaa na rynku rejestracji. Zamiast tego Copyright Office powinno zaoy baz danych i okreli zestaw standardw obowizujcych instytucje rejestrujce. Powinno zarazem akredytowa instytucje,
319
ktre odpowiadaj jego standardom. Instytucje rejestrujce mogyby wtedy konkurowa w dostarczaniu najtaszych i najprostszych systemw rejestracji i odnawiania praw autorskich. Konkurencja suyaby zmniejszeniu uciliwoci tej formalnoci. Jednoczenie powstawaaby baza danych, ktra uatwiaby licencjonowanie treci.
Znakowanie
Niegdy zaniechanie umieszczenia przy utworze wzmianki o zastrzeeniu praw autorskich oznaczao utrat uprawnie. Bya to zbyt surowa kara za niespenienie formalnych wymogw, porwnywalna z wymierzeniem kary mierci za nieprawidowe parkowanie. Znw nie ma powodu, by wymg znakowania musia by egzekwowany w ten sposb. Co wicej, nie ma te powodu, eby powyszy wymg by jednolity dla rnych mediw i rodzajw treci. Celem znakowania jest zasygnalizowanie, e dany utwr jest chroniony prawem autorskim oraz, e autor da respektowania tego prawa. Znak uatwia take identyfikacj i odnalezienie posiadacza praw autorskich, gdy chcemy otrzyma zezwolenie na korzystanie z utworu. Jednym z pierwszych problemw, ktrym stawi czoo system ochrony praw autorskich, byo to, e rne utwory podlegajce tej ochronie, musiay by rnorodnie znakowane. Nie byo wtedy jasne, jak i gdzie ma by znakowana rzeba, nagranie muzyczne, czy film. Nowy wymg znakowania mgby rozwiza wszelkie problemy poprzez zdolno rozrniania poszczeglnych mediw. Moliwa staaby si te ewolucja systemu znakowania na tyle, na ile pozwala na to aktualny stan odpowiednich technologii. W tym systemie zaniechanie znakowania mogoby oznacza nie utrat praw autorskich, lecz utrat prawa domagania si kary dla osoby, ktra nie uzyskaa zezwolenia na korzystanie z utworu. Zacznijmy od ostatniej kwestii. Jeeli waciciel praw autorskich pozwoli na publikacj swego utworu bez informacji o zastrzeeniu praw, to konsekwencj nie musi by ich utrata. Zamiast tego konsekwencj byoby
320
uprawnienie wszystkich do korzystania z utworu, dopki posiadacz praw autorskich nie zgosi sprzeciwu, nie udowodni, e utwr naley do niego i nie oznajmi, e nie wydaje nikomu stosownego zezwolenia2. Wtedy brak oznakowania oznaczaby, e moesz korzysta, dopki kto nie zgosi sprzeciwu. W tym wypadku, poczwszy od momentu zgoszenia sprzeciwu powstaje obowizek zaprzestania wykorzystywania dziea w innych utworach, przy czym kara nie byaby wymierzana za wczeniejsze uycia. Takie ujcie sprawy stanowioby siln zacht dla posiadaczy praw autorskich do znakowania swych prac. Rodzi si take pytanie o to, jaki jest najlepszy sposb znakowania utworw. Znowu trzeba tu wskaza na potrzeb dostosowania systemu do rozwijajcych si technologii. Najlepszym sposobem byoby ograniczenie roli Copyright Office jedynie do aprobowania standardw znakowania treci wypracowanych przez inne instytucje. Przykadowo, jeeli stowarzyszenie z brany muzycznej zaprojektuje nowy sposb znakowania CD, bdzie mogo przedstawi je Copyright Office, ktre na odpowiednim posiedzeniu rozwayoby take inne propozycje. Wwczas Copyright Office mogoby wybra propozycj, ktr uzna za optymaln. Wybr byby zaleny jedynie od tego, ktr ze zoonych propozycji mona by najlepiej zintegrowa z systemem rejestracji i odnawiania praw. Wtedy nie musielibymy wyczekiwa innowacyjnych rozwiza ze strony pastwa, ale nadal moglibymy liczy na to, e dziki pastwu jakakolwiek innowacja bdzie zgodna z innymi funkcjami i celami pastwowymi. Znakowanie treci uprocioby wreszcie w wyrany sposb wymogi rejestracyjne. Jeeli oznakowalibymy fotografie wedug autora i roku, nie byoby powodu, dla ktrego fotograf nie miaby zarejestrowa naraz wszystkich zdj z danego roku. Nakadanie wymogw formalnych nie ma bowiem uprzykrza ycia twrcom, a system powinien pozosta tak prosty, jak to tylko moliwe. Formalnoci miayby suy przejrzystoci. Obecny system nie robi bowiem nic w tym kierunku, czasem wrcz zdaje si by zaprojektowany
321
tak, eby tylko zaciemni obraz. Przywrcenie formalnoci, takich jak rejestracja praw autorskich, usunoby jedn z wikszych trudnoci, ktre wi si z korzystaniem z domeny publicznej. atwo byoby wtedy ustali, ktre treci s przypuszczalnie wolne oraz ustali, kto kontroluje prawa do okrelonego utworu. Rwnie atwo byoby uzyska uznanie swoich praw, jak i je odnowi w odpowiednim czasie.
2. Krtsze okresy obowizywania

Okres obowizywania praw autorskich zwikszy si z 14 lat do 95 dla osb prawnych. W przypadku osb fizycznych prawa autorskie chroni utwory w trakcie ycia autora oraz przez 70 lat po jego mierci. W The Future of Ideas proponowaem wprowadzenie 75-letniej ochrony, przyznawanej w 5-letnich okresach, z koniecznoci odnowienia ochrony co 5 lat. Ju wtedy byy to radykalne pomysy. Jednak po naszej przegranej w sprawie Eldred v. Ashcroft pojawiy si jeszcze bardziej radykalne propozycje. The Economist proponowa 14-letni okres obowizywania praw autorskich3, inni proponowali ten sam okres, co okres obowizywania patentw. Zgadzam si z tymi, ktrzy wierz w potrzeb radykalnej reformy w zakresie dugoci okresu obowizywania praw autorskich. Jednake niezalenie od tego, czy miaby on wynosi 14 czy te 75 lat, naley zawsze mie na uwadze 4 zasady, dotyczce okresw obowizywania praw autorskich. 1) Musz by krtkie: Okres powinien by na tyle dugi, eby dawa zacht do tworzenia, ale nie duszy. Gdyby by dodatkowo powizany ze skuteczn ochron autorw (tak, e mogliby oni odzyskiwa swoje prawa od wydawcw), prawa do jednego utworu (nie chodzi tu o utwory zalene) mogyby by wyduane. Chodzi o to, eby nie obejmowa utworu gorsetem prawnym, gdy nie suy to ju wicej autorowi.
322
2) Musz by jasne: Linia podziau midzy domen publiczn a treci zastrzeon musi by jasno wytyczona. Prawnicy lubuj si w nieostroci terminu dozwolony uytek oraz w odrnianiu pomysw od wyrae. Prawo w takiej postaci zapewnia im wiele pracy. Jednak twrcy naszego prawa mieli na myli prostszy podzia, na utwory chronione i niechronione. Zalet krtszych okresw obowizywania jest brak koniecznoci wbudowywania w prawa autorskie jakichkolwiek wyjtkw. Dziki wyrazistej i aktywnej strefie wolnej od prawnikw maleje konieczno eglowania wrd zawioci znaczenia terminu dozwolony uytek czy rozrnienia pomysw i wyrae. 3) Musz by ywe: Prawa autorskie naley odnawia. W szczeglnoci w przypadku dugiego maksymalnego okresu waciciel praw autorskich winien by zobowizany do wyraania co pewien czas chci przeduenia okresu trwania ochrony. Ten obowizek nie musi by uciliwy, ale nie ma te powodu, eby przyznawa za darmo ochron stanowic swoisty monopol. Weteran wojenny potrzebuje rednio 90 minut do zoenia podania o emerytur4. Jeeli zatem nakadamy na weteranw taki ciar, to nie widz powodw, dla ktrych nie mielibymy da od twrcw powicania 10 minut co 50 lat na wypenienie jednego formularza. 4) Musz by perspektywiczne: Jak dugi by nie by okres obowizywania prawa autorskiego, ekonomia daje wiele dowodw na to, e raz ustalony okres nie powinien by przeduany. By moe przyznanie twrcom w 1923 roku 56letniego okresu ochrony ich prac byo bdem. Uwaam, e nie by to bd, ale kto to wie? Jeli byaby to pomyka, to w konsekwencji w 1923 roku byo mniej aktywnych pisarzy, ni w innym. Nie moemy jednak obecnie naprawia tej pomyki przez wyduenie terminu. Niezalenie od tego,
323
co bymy przedsiwzili dzisiaj, nie zwikszymy ju liczby autorw, ktrzy tworzyli w 1923 roku. Oczywicie moemy zwikszy zyski, jakie bd czerpa pisarze dzisiaj (albo, jako alternatyw, zwikszy ciar formalnoci zwizanych z prawami autorskimi, ktre dusz obecnie wiele utworw przez to niedostrzeganych). Jednake zwikszenie wynagrodze nie wpynie na kreatywno z 1923 roku. Co nie zostao zrobione we waciwym czasie, nie moe zosta zrobione teraz i nic na to nie poradzimy. Powysze zmiany powinny spowodowa, e redni okres obowizywania praw autorskich bdzie o wiele krtszy od obecnego. Do 1976 roku redni okres trwa tylko 32,2 lata i do takiego celu powinnimy zda. Bez wtpienia ekstremici nazw te pomysy radykalnymi. (Koniec kocw sam nazywam ich ekstremistami.) Pragn raz jeszcze podkreli, e proponowany przeze mnie okres jest duszy od okresu, jaki obowizywa pod rzdami Richarda Nixona. Czy jest moliwe, by postulat prawa autorskiego bardziej szczodrego, ni za czasw Nixona, by postulatem radykalnym?
3. Swobodny kontra dozwolony uytek

Jak wskazaem na pocztku tej ksiki, tradycyjnie rozumiane prawo wasnoci dawao wacicielowi kontrol nad dobrami rozcigajcymi si od ziemi a po samo niebo. Nastpia jednak era samolotw i zakres prawa wasnoci uleg szybko zmianie. Bez wikszej wrzawy, czy potyczki na gruncie konstytucyjnym. Po prostu okazao si, e nie ma ju sensu, aeby przyznawa komukolwiek a tyle kontroli, biorc pod uwag wyaniajce si wanie nowe technologie. Konstytucja daje Kongresowi wadz przyznawania autorom wycznego prawa wzgldem ich utworw pisanych. Kongres z kolei da autorom wyczne prawo do ich utworw pisanych oraz do jakichkolwiek utworw zalenych (wykonanych przez innych), ktre s wystarczajco
324
podobne do oryginalnego utworu. Dlatego te, jeeli ja napisz ksik, a kto na jej podstawie zrobi film, to bd mg odmwi mu prawa rozprowadzania tego filmu, cho przecie nie jest on moim utworem pisanym. Pocztkiem byo prawo ustanowione przez Kongres w 1870 roku, gdy ten rozszerzy zakres wycznych praw autorskich i umoliwi kontrol nad tumaczeniami i scenicznymi adaptacjami utworw5. Sdy systematycznie rozszerzay zakres praw autorskich poprzez interpretacj przepisw prawnych. Ekspansja ta zostaa opisana przez jednego z najlepszych sdziw w historii, sdziego Benjamina Kaplana. Tak bardzo przyzwyczailimy si do rozszerzania si monopolu wzgldem szerokiego zakresu tak zwanych utworw zalenych, e nie odczuwamy ju w ogle, jak dziwna jest w istocie akceptacja rozrostu praw autorskich. Jednoczenie mamroczemy sobie magiczne zaklcia w rodzaju pomysu oraz wyraenia6. Myl, e nadszed czas, eby zauway obecno samolotw i uzna, e dalsza ekspansja praw regulujcych utwory zalene nie ma sensu. cilej mwic, nie maj one sensu, jeli trwaj tak samo dugo jak prawa autorskie. Nie maj take sensu jako bezksztatna korzy. Rozwamy kolejno oba ograniczenia. Okres: Jeeli Kongres chce nadal przyznawa prawa zalene, to prawa te powinny obowizywa krcej. Ma mianowicie sens chronienie praw Johna Grishama do sprzeday praw do ekranizacji jego ostatniej powieci (albo przynajmniej jestem gotw przyj, e tak jest); jednak nie ma sensu, eby to prawo trwao tak samo dugo, jak lece u jego podstaw prawo autorskie. Prawo zalene moe mie znaczenie jako zachta dla kreatywnoci, ale traci na znaczeniu, gdy dziaania twrcze miay miejsce dawno temu. Zakres: Podobnie ma si rzecz z zakresem praw zalenych, ktry powinien by zawony. Ponownie, istniej przypadki, w ktrych prawa
325
zalene s istotne i naley je wyranie sprecyzowa. Jednak prawo powinno wyranie wytyczy granice regulowanego i nie objtego regulacj uytku utworw objtych ochron praw autorskich. W czasach, w ktrych kady ponowny uytek twrczoci znajdowa si pod kontrol firm, zapewne miao sens poleganie na prawnikach, by owe linie podziau negocjowali. Obecnie nie ma to ju sensu. Wyobramy sobie moliwoci, jakie daj nam technologie cyfrowe, a nastpnie wyobramy sobie, e wlewamy do urzdze melas. Tak wanie dziaa oglny wymg uzyskiwania zezwolenia na proces twrczy dusi go. To mia na myli Alben, gdy opisywa proces tworzenia CD na temat Clinta Eastwooda. Ma oczywicie sens wymg negocjacji, dajcych si przewidzie praw zalenych ekranizacji ksiki lub przerobienia wiersza na piosenk. Jednak nie ma sensu wymg negocjowania tego, co nieprzewidywalne. W tym wypadku ustawowa gwarancja prawa wydaje si mie wicej sensu. W kadym z omawianych tu przypadkw prawo powinno wskaza na sposoby uytkowania objte ochron. Pozostae uycia z zaoenia nie powinny by chronione. Jest to odwrotno tego, co rekomendowa mj kolega Paul Goldstein7, ktrego zdaniem prawo powinno by napisane wedle zasady, e szersza ochrona nastpuje po rozszerzeniu si zakresu uytkowania. Analiza Goldsteina byaby bezsporna, gdyby koszty funkcjonowania aparatu pastwowego nie byy wysokie. Jednake jak wida w przypadku internetu, niepewno odnonie zakresu ochrony oraz pobudki, by broni istniejcej architektury zysku, w poczeniu z silnym prawem autorskim, osabiaj procesy innowacyjne. Prawo mogoby rozwiza ten problem znoszc ochron wykraczajc poza wyranie okrelony zakres, lub przyznajc prawo do ponownego uytku, na warunkach okrelonych przez ustaw. W obu przypadkach skutkiem byoby wyzwolenie sporego fragmentu kultury, ktrego inni mogliby swobodnie uywa. W ramach adu uprawnie ustawowych ponowny uytek przynosiby artystom wicej dochodu.
326
4. Wyzwlmy muzyk ponownie

Bitwa, ktra wywoaa t ca wojn, zostaa stoczona o muzyk. Nie byoby wic w porzdku zakoczy t ksik bez odniesienia si do problemu muzyki, ktry dla wikszoci jest najbardziej palcy. Nie ma drugiego przedmiotu rzdowej polityki, ktry rwnie dobrze przekazywaby nauk pync z tej ksiki, jak potyczki wok kwestii dzielenia si muzyk. Czar wymiany muzyki by w okresie rozrostu internetu niczym crack (kokaina) i bardziej ni jakakolwiek inna aplikacja internetowa napdza popyt na dostp do internetu. Bya to aplikacja zabjcza, by moe wrcz w dwch znaczeniach tego sowa. Wymiana plikw bez wtpienia napdzaa popyt na przepustowo. Jednake rwnie prawdopodobnie jest to aplikacja, ktra napdza popyt na regulacje prawne, ktre koniec kocw zabijaj innowacyjno w sieci. Celem praw autorskich, w odniesieniu do treci w ogle, a muzyki w szczeglnoci, jest stwarzanie artystom zachty do komponowania muzyki, wykonywania jej oraz co najwaniejsze do jej rozpowszechniania. Ustawodawca umoliwia to, dajc kompozytorowi wyczne prawo do kontrolowania publicznych wykona jego utworu, a wykonawcy do kontrolowania kopii wykonania. Sieci wymiany plikw skomplikoway powyszy model umoliwiajc rozpowszechnianie treci, za ktre wykonawca nie otrzymywa wynagrodzenia. To jednak nie wszystko, co umoliwiaj sieci wymiany plikw. Tak jak to wskazaem w rozdziale 5., umoliwiaj one cztery formy wymiany: A. Niektrzy korzystaj z sieci wymiany plikw tak, jakby byy one substytutem kupowanych CD. B. S take tacy, ktrzy uywaj sieci wymiany plikw do przesuchiwania muzyki, majc zamiar kupi CD. C. Wielu wykorzystuje sieci wymiany plikw, eby uzyska dostp do treci, ktre nie s ju duej sprzedawane, lecz nadal
327
pozostaj zastrzeone prawem autorskim, albo ktrych zakup poza sieci jest zbyt niewygodny. D. Rwnie wielu wykorzystuje te sieci, eby uzyska dostp do treci nie objtych ochron prawa autorskiego lub takich, na dostp do ktrych przez sieci wymiany plikw waciciel praw autorskich wyranie zezwala. Kada nowelizacja prawa powinna uwzgldnia te rne typy uytku. Naley przy tym unika utrudniania dostpu typu D, nawet jeli prowadzi to do eliminowania dostpu typu A. Ponadto zapa, z jakim prawo chce eliminowa dostp typu A, powinien zalee od skali zachowa typu B. Tak jak w przypadku magnetowidw, jeli zsumowane skutki wymiany nie s bardzo szkodliwe, potrzeba regulacji prawnych jest znacznie mniejsza. Tak jak to wspomniaem w rozdziale 5., faktyczne szkody wyrzdzone przez udostpnianie plikw s kwesti kontrowersyjn. Jednak w niniejszym rozdziale przyjmuj, e faktycznie one istniej. Innymi sowy przyjmuj, e uycie typu A jest znacznie bardziej rozpowszechnione, ni typu B i jest dominujcym sposobem korzystania z sieci wymiany plikw. Niemniej jednak, powinnimy mie na uwadze jeszcze jedn kluczow cech obecnego kontekstu technologicznego, jeeli chcemy dowiedzie si, jak powinno reagowa prawo. Dzisiaj wymiana plikw uzalenia, za 10 lat ju tak nie bdzie. Obecnie jest najatwiejszym sposobem na uzyskanie dostpu do szerokiego wachlarza treci. Jednake za 10 lat ju tak nie bdzie. Dzisiaj dostp do internetu jest uciliwy i powolny w Stanach Zjednoczonych moemy czu si szczliwi, jeli mamy dostp do usug szerokopasmowych o duej przepustowoci. W dodatku bardzo rzadko prdko przesyania danych jest zapewniona w obydwu kierunkach z sieci i do sieci. Chocia dostp bezprzewodowy staje si coraz bardziej popularny, to wikszo z nas cigle jeszcze czy si przez kabel oraz za pomoc sprztu wyposaonego w klawiatur. Wizja zawsze wczonego, zawsze podczonego internetu jest przede wszystkim tylko wizj.
328
Pewnego dnia stanie si ona jednak rzeczywistoci, a to oznacza, e sposb, w jaki dzisiaj uzyskujemy dostp do internetu jest technologi w fazie przejciowej. Osoby odpowiedzialne za ksztat polityki spoecznej nie powinny jej opiera na technologii przejciowej, lecz na bazie wiedzy o kierunku, w jakim zmierza rozwj technologiczny. Pytanie, jak prawo powinno regulowa udostpnianie plikw tu i teraz, nie jest waciwym pytaniem. Naley zapyta, jakiego prawa bdziemy potrzebowali, gdy sie przybierze tak posta, do ktrej wyranie zmierza. Jest to sie, do ktrej praktycznie kady zasilany elektrycznoci sprzt jest podczony; to sie, w ramach ktrej moesz natychmiast poczy si z internetem, gdziekolwiek by by, z wyczeniem pustyni lub Gr Skalistych. Wyobramy sobie internet rwnie wszechobecny jak sie komrkowa z najlepszym moliwym zasigiem oraz sytuacj, w ktrej jedno pstryknicie wystarczy, eby uzyska poczenie. W takim wiecie bdzie niezwykle atwo poczy si z serwisami, ktre oferuj na bieco dostp do treci takich jak radio internetowe, przesyane strumieniowo na danie uytkownika. Tu dochodzimy do sedna sprawy: w sytuacji, gdy bdzie niezwykle atwo poczy si z serwisami dajcymi dostp do treci, atwiej bdzie czy si z nimi, ni ciga i przechowywa tre na wielu rnych urzdzeniach, ktrych bdziemy uywa do odtwarzania treci. Innymi sowy: atwiej bdzie by subskrybentem ni administratorem bazy danych, ktrym jest dzisiaj kady korzystajcy z technologii takich jak Napster, opartych na zasadzie wymiany poprzez ciganie plikw. Choby nawet korzystanie z treci podlegao opacie, serwisy oferujce treci bd rywalizowa z wzajemnym udostpnianiem treci. Ju dzisiaj japoskie sieci telefonii komrkowej oferuj (za opat) strumieniowe przesyanie utworw muzycznych do telefonw (wyposaonych w dodatkowe wtyczki na suchawki). Japoczycy pac za te treci, chocia darmowe treci s dostpne w sieci jako pliki MP38. Moje uwagi na temat przyszoci maj pokaza, z odpowiedniej perspektywy, teraniejszy stan rzeczy: jest on wybitnie tymczasowy. Problem z wymian plikw, o ile rzeczywicie istnieje, bdzie stopniowo
329
zanika w miar jak poczenie si z internetem bdzie atwiejsze. Std te ustawodawcy popeniaj bd usiujc rozwiza powyszy problem w kontekcie technologii, ktra jutro odejdzie w niepami. Istotn kwesti nie jest sposb takiej regulacji internetu, aby wyeliminowa wymian plikw (sie, ewoluujc, sama ten problem zlikwiduje). Powinnimy raczej zastanowi si, jak zapewni twrcom wynagrodzenie w okresie przejciowym midzy XXwiecznym modelem robienia interesw a technologiami XXI wieku. Musimy zacz od uznania, e mamy kilka rnych problemw do rozwizania. Zacznijmy od treci typu D niezastrzeone prawem autorskim lub chronione treci, ktre zgodnie z wol artysty mog by wymieniane. Problemem tyczcym tych treci jest zapewnienie, eby technologia umoliwiajca ten rodzaj wymiany nie staa si nielegalna. Mona to porwna do nastpujcego przykadu: budki telefoniczne s bez wtpienia wykorzystywane do skadania da okupu. Mimo to wiele osb potrzebuje budek, cho nie maj nic wsplnego z daniami okupu. Byoby niedobrze zakaza stawiania budek w celu eliminowania porwa. Inny problem powstaje, jeeli chodzi o treci typu C. Stanowi go treci, ktre byy kiedy opublikowane, a nie s ju osigalne. Moe si tak sta, poniewa twrca przesta by wystarczajco wartociowy dla wytwrni, z ktr zawar kontrakt. Albo te utwr zosta zapomniany. Bd co bd, celem prawa powinno by umoliwienie dostpu do tych treci, najlepiej w sposb, ktry przysporzy dochodu twrcy. Ponownie, za wzr moe posuy antykwariat. W sytuacji, w ktrej nakad ksiki si wyczerpa, dana pozycja moe nadal by osigalna w bibliotece, bd antykwariacie. Jednake biblioteki i antykwariaty nie pac posiadaczowi praw autorskich za to, e kto przeczyta lub kupi ksik, ktrej nakad si wyczerpa. Ma to jak najbardziej sens, bowiem kade inne rozwizanie byoby zbyt uciliwe, by antykwariaty mogy przetrwa. Jednake z punktu widzenia twrcy, taka wymiana jego utworu bez wynagrodzenia dla niego, jest rozwizaniem pozostawiajcym wiele do yczenia.
330
Przykad antykwariatw sugeruje, e prawo mogoby inaczej traktowa muzyk, ktrej nakad wyczerpa si. W sytuacji, gdy wydawca nie udostpnia do sprzeday kopii danego utworu, komercyjni i niekomercyjni dostawcy mogliby, wedle powyszej reguy, udostpnia utwr, nawet jeeli byoby to jednoznaczne z kopiowaniem. Kopia taka miaaby bowiem na rynku znaczenie marginalne. W sytuacji, w ktrej komercyjna dystrybucja zostaa zakoczona, obrt muzyk powinien by rwnie swobodny, jak w przypadku ksiek. Ewentualnie prawo mogoby stworzy ustawowe ramy licencji, ktra zapewniaby twrcom pewien okrelony zysk z obrotu ich utworami. Przykadowo jeeli prawo ustalioby nisk stawk ustawow za komercyjne udostpnianie treci, ktre nie s ju w ofercie komercyjnego wydawcy i jeeli odpowiednia kwota trafiaaby do depozytu na korzy twrcy, to wok idei wymiany treci mgby zacz rozwija si biznes, a twrcy mogliby z takiego obrotu osiga korzyci. Powyszy system stworzyby take zacht dla wydawcw, aby zapewniali dostpno utworw na rynku. Utwory, ktre s komercyjnie dostpne, nie byyby przedmiotem wyej wspomnianej licencji. Tym samym, wydawcy mogliby chroni wasne prawo do pobierania dowolnych opat za dan tre, o ile utrzymaj utwr na rynku. Jeli natomiast tego nie zrobi, a twarde dyski komputerw nalecych do fanw z caego wiata zapewnia bd dostp do pewnych treci, to kwota nalena za kopiowanie powinna by o wiele nisza od tej, ktra naleaaby si wydawcy komercyjnemu. Twardym orzechem do zgryzienia jest kwestia treci typu A i B, cho trudno wywoana jest gwnie faktem, i skala problemu z czasem zmieni si, w miar jak bd zmienia si technologie dostpu do treci. Rozwizania prawne powinny by tak elastyczne, jak sam problem i wychodzi z zaoenia, e znajdujemy si w samym rodku procesu radykalnej transformacji technologii dostarczania i dostpu do treci. Oto rozwizanie, ktre z pocztku moe wyda si bardzo dziwne dla obu stron tej wojny, lecz ktre po rozwaeniu, jak sdz, powinno okaza si sensowne.
331
Gdy odrzucimy retoryk na temat witoci prawa wasnoci, podstawowy argument przemysu medialnego jest nastpujcy: nowa technologia (internet) zaszkodzia grupie praw chronicych prawa autorskie. Jeeli te prawa maj podlega ochronie, to przemysowi medialnemu naley si odszkodowanie. Tak, jak technologia obrbki tytoniu, ktra zaszkodzia zdrowiu milionw Amerykanw, albo azbestu, technologii ktra spowodowaa miertelne choroby u tysicy grnikw, tak i technologia sieci cyfrowych wyrzdzia szkody przemysowi medialnemu. Kocham internet, wic osobicie nie przepadam za porwnywaniem go do tytoniu lub azbestu. Jednake naley przyzna, i z punktu widzenia prawa powysza analogia jest poprawna. Sugeruje ona te waciw odpowied: zamiast stara si zniszczy internet lub technologie p2p, ktre obecnie szkodz dostawcom treci w internecie, powinnimy znale wzgldnie atwy sposb kompensaty dla poszkodowanych. Takie rozwizanie jest zmodyfikowan wersj propozycji przedstawionej przez Williama Fishera, profesora prawa na Uniwersytecie Harvarda9. Sugeruje on bardzo mdr ciek omijajc obecny impas w internecie. Wedug tego planu kada tre, ktr mona podda transmisji cyfrowej byaby (1) oznaczona cyfrowym znakiem wodnym (atwo z jak mona te znaki usuwa nie powinna by przedmiotem troski, poniewa okae si, e brak ku temu powodw). Po oznakowaniu treci przedsibiorcy powinni rozwin (2) systemy monitorujce, ile egzemplarzy poszczeglnych utworw zostao rozpowszechnionych. Na tej podstawie (3) twrcy bd otrzymywali wynagrodzenia, sfinansowane dziki (4) specjalnemu podatkowi. Propozycja Fishera jest wyczerpujca i wywaona. Prowokuje te miliony pyta, na ktre w wikszoci sam autor udziela wyczerpujcej odpowiedzi w majcej si niedugo ukaza ksice pod tytuem Promises to Keep (Obietnice, ktre bd dotrzymane). Chciabym zaproponowa stosunkowo prost zmian w propozycji Fishera, ktry wyobraa sobie, e jego projekt zastpi istniejcy system ochrony praw autorskich. Ja wyobraam to sobie jako uzupenienie istniejcego systemu. Celem takiej
332
propozycji jest uatwienie wyrwnania szkd, o ile te zostayby wykazane. Wyrwnanie to byoby okresowe, miaoby uatwi przejcie od jednego adu do drugiego i wymagaoby odnowienia po kilku latach. Gdyby umoliwienie darmowej wymiany treci poprzez system jej opodatkowania miaoby nadal sens, trwaby on dalej. Jeeli okazaoby si, e taka forma ochrony nie jest ju konieczna, to system mgby powrci do poprzedniej formy, opartej na kontroli dostpu. Fisher nie zgodziby si na to, eby taki system przedawnia si. Jego zamierzeniem jest nie tylko zapewnienie, e twrcy zostan wynagrodzeni, ale take spowodowanie, e system wspomoe moliwie najszerszy zakres demokracji semiotycznej. Jednak cele semiotycznej demokracji zostan zaspokojone take wtedy, gdy zostan zrealizowane zmiany, ktre opisaem, w szczeglnoci dotyczce ogranicze uycia zalenego. System, ktry wycznie pobiera opaty za dostp, nie obciyby za bardzo semiotycznej demokracji, o ile istniaoby jedynie kilka zasad ograniczajcych sposb korzystania z treci. Bez wtpienia byoby trudno dokadnie zmierzy rozmiar rozwaanej szkody wyrzdzonej przemysowi. Jednake trudno dokonania powyszej kalkulacji jest niczym w porwnaniu z zyskiem, jaki przyniesie zwikszona innowacyjno. Dziaajcy w tle system wyrwnywania nie kolidowaby z takimi innowacyjnymi rozwizaniami, jak sklep MusicStore firmy Apple. Gdy wystartowa MusicStore, eksperci przewidywali, e pobije on nieodpatn wymian, gdy bdzie atwiejszy w uyciu. Ich przewidywania potwierdziy si. Apple sprzeda miliony piosenek za stosunkowo wysok cen 99 centw od sztuki. (Jest to cena odpowiadajca redniej cenie za piosenk w przypadku CD, cho wytwrnie nie musz pokrywa kosztw wyprodukowania pyty). Posunicie Apple skontrowaa firma Real Network, oferujc piosenki za 79 centw. Bez wtpienia dojdzie jeszcze do rywalizacji na rynku muzyki online. Jak dotychczas, konkurencja rynkowa wystpowaa na tle darmowej wymiany muzyki w systemach p2p. Dostawcy telewizji kablowej wiedz ju od 30 lat, a dostawcy butelkowanej wody od jeszcze duszego
333
czasu s wiadomi, i konkurowanie z darmowym nie jest niczym niemoliwym. W rzeczy samej to wanie konkurencja, jak aden inny czynnik, napdza oferty nowszych i lepszych produktw. Do takiego wanie stanu ma z zaoenia prowadzi gospodarka rynkowa. Std te w Singapurze, cho kwitnie tam piractwo, kina s czsto luksusowe wyposaone w fotele pierwszej klasy i oferujce posiki w trakcie filmu. W ten sposb wynajduj skuteczne sposoby konkurowania z darmowym. Taki ad konkurencji, przy zapewnieniu, e twrca na tym nie straci, sprzyjaby w wielkim stopniu innowacyjnoci w zakresie dostarczania treci. Powodowaoby to spadek wymiany typu A. Inspirowaoby te niezwykle rozlegy krg nowych innowatorw, ktrzy mieliby prawa do treci i jednoczenie nie musieli lka si niejasnych i barbarzysko dotkliwych kar przewidzianych przez prawo. Podsumowujc, moja propozycja wyglda nastpujco: Internet znajduje si w fazie przejciowej, a my nie powinnimy poddawa regulacji technologii bdcej w fazie przejciowej. Zamiast takiego rozwizania powinnimy przyj regulacje zmierzajce do minimalizacji szkd wyrzdzanych przez powysz zmian technologiczn, a jednoczenie umoliwiajce i wspierajce technologie tak wydajne, jak tylko potrafimy je stworzy. Moemy minimalizowa szkody przy jednoczesnej maksymalizacji korzyci dla innowacyjnoci przez: 1) zagwarantowanie prawa do wymiany typu D; 2) zezwolenie na niekomercyjn wymian typu C bez prawnej odpowiedzialnoci oraz na komercyjn wymian typu C przy niskich i staych stawkach ustawowych; 3) opodatkowanie i wyrwnanie, w trakcie fazy przejciowej, wymiany typu A, o ile zostanie wykazana faktyczna szkoda. Co jednak pocz, jeli piractwo nie zniknie? Co stanie si, jeeli mimo istnienia rynku dziaajcego na zasadach konkurencji i oferujcego
334
treci po niskich cenach, dua liczba konsumentw nadal bdzie pobiera treci bez pacenie? Czy prawo powinno wtedy interweniowa? Tak, powinno. Jednak, raz jeszcze, dziaania powinny zalee od przebiegu zdarze. Zmiany prawa mog nie wyeliminowa wymiany typu A. Istotn kwesti nie jest jednak abstrakcyjny problem wyeliminowania wymiany, lecz wpyw zmian na rynek. Czy lepiej jest (a) dysponowa technologi w 95 procentach bezpieczn i tworzc rynek o rozmiarze x, czy te (b) dysponowa technologi tylko w 50 procentach bezpieczn, lecz tworzc rynek bdcy 5krotnoci x? Sabsze zabezpieczenia powoduj wicej nieautoryzowanej wymiany, ale sprzyjaj te wymianie legalnej na znacznie wiksz skal. Najwaniejsze to zapewni twrcom wynagrodzenia, nie niszczc przy tym internetu. Dopiero wtedy nadejdzie odpowiedni moment, by znale sposoby na wytropienie drobnych piratw. Jednake daleko nam dzisiaj do sprowadzenia problemu do kwestii wymiany typu A. Dopki tak si nie stanie, nie powinnimy skupia si na szukaniu sposobw zniszczenia internetu. Powinnimy raczej upewni si, e artyci otrzymuj swoj zapat, jednoczenie chronic przestrze sprzyjajc innowacji oraz kreatywnoci, jak daje internet.
5. Trzeba zwolni wielu prawnikw

Jestem prawnikiem, ktry zarabia ksztacc nowych prawnikw. Wierz w prawo, w tym w prawa autorskie. W rzeczy samej powiciem swoje ycie pracy w wielu dziedzinach prawa nie dlatego, e zapewnia mi ona ostatecznie due pienidze, lecz dlatego, e istniej ideay, ktre chc w yciu realizowa. Jednak wiksz cz niniejszej ksiki powiciem krytyce prawnikw oraz roli, jak odgrywaj w rozwaanej debacie. Prawo odwouje si do ideaw. Jednak przedstawiciele naszej profesji, wedle mojego przekonania, zbyt dostrajaj si do klienta. W wiecie, w ktrym bogaci klienci maj wyraziste pogldy, cechujcy nasz profesj brak woli kwestionowania oraz kontrowania tych pogldw psuje prawo.
335
Istniej niepodwaalne dowody podobnego naginania prawa. Jestem atakowany przez wielu prawnikw jako radyka, jakkolwiek pogldy, ktrych broni s zbiene z pogldami kilku najbardziej umiarkowanych i liczcych si luminarzy tej gazi prawa. Przykadem jest wiele gosw, uznajcych nasze wyzwanie rzucone ustawie o okresach ochrony praw autorskich za szalestwo. Tymczasem zaledwie 30 lat temu Melville Nimmer, powany autorytet i przedstawiciel doktryny i praktyki w zakresie prawa autorskiego, uzna t krytyk za oczywist i zasadn. Jednake mj krytycyzm wobec roli, jak odgrywaj prawnicy w rozwaanej debacie, nie dotyczy wycznie profesjonalnego skrzywienia. O wiele bardziej jest dla mnie istotna nasza niezdolno dostrzeenia rzeczywistej wysokoci kosztw, ktre niesie ze sob prawo. To ekonomici, z zaoenia, potrafi rachowa koszty i zyski. Nie maj jednak zazwyczaj pojcia o tym, jak faktycznie system prawa funkcjonuje. Po prostu przyjmuj, e koszty transakcyjne systemu prawnego s niskie11. Obserwuj system, ktry istnieje od setek lat i przyjmuj, e dziaa on tak, jak ich uczono w szkole podstawowej, na lekcjach wiedzy o spoeczestwie. Ale w rzeczywistoci system prawa nie funkcjonuje. Dokadniej rzecz ujmujc, dziaa jedynie na korzy tych, ktrzy maj najwicej zasobw. Nie dzieje si tak dlatego, e system jest skorumpowany. Wrcz nie sdz, by nasz system prawa (przynajmniej na szczeblu federalnym) by cho troch skorumpowany. Mam na myli jedynie to, e zadziwiajco wysokie koszty dziaania systemu prawa powoduj, e wymiar sprawiedliwoci niemal nigdy nie funkcjonuje. Te koszty wypaczaj woln kultur na wiele sposobw. Godzina pracy prawnika w najwikszych firmach jest warta ponad 400 dolarw. Jak duo czasu taki prawnik powinien powici na dokadne zapoznanie si ze spraw, albo analiz mniej zbadanych zakamarkw wadzy? Odpowied na to pytanie podsuwa rzeczywisto: coraz czciej bardzo mao. Tre prawa zaley od starannej artykulacji i rozwoju doktryny, ktre wymagaj starannej pracy. Ta jednak obecnie kosztuje zbyt wiele, z wyjtkiem spraw, ktre przycigaj najwicej uwagi i s najbardziej kosztowne.
336
Kosztowno, niezdarno oraz przypadkowo takiego systemu drwi z naszej tradycji. Dlatego prawnicy i naukowcy powinni wzi pod uwag, i na nich spoczywa obowizek zmiany sposobu dziaania prawa albo, eby wyrazi to jeszcze dobitniej, obowizek zmiany prawa tak, eby dziaao. le dzieje si, gdy system prawa pracuje dobrze jedynie na rzecz 1 procenta spord wszystkich klientw. Tymczasem mona by prawo uczyni znacznie bardziej wydajnym, mniej kosztownym, a wic i radykalnie bardziej sprawiedliwym. Lecz zanim postulowana przeze mnie reforma zostanie wprowadzona w ycie, my jako spoeczestwo powinnimy trzyma prawo z dala od obszarw, w ktrych mogoby ono jedynie zaszkodzi. Tak wanie moe czsto zdarzy si, jeeli umoliwimy ingerencj prawa w duy obszar naszej kultury. Pomyl, jak niesamowite rzeczy twoje dziecko mogoby zrobi lub stworzy za pomoc cyfrowych technologii, takich jak film, muzyka, strona WWW czy blog. Albo pomyl o tym, jak fantastyczny uytek z technologii cyfrowych moe uczyni twoje otoczenie stron wiki, wsplny projekt dla lokalnej spoecznoci, dziaanie dce do jakiej zmiany. Pomyl zatem o wszystkich takich formach kreatywnoci, po czym wyobra sobie zimn melas rozlewajc si po komputerach. Takie s skutki dowolnego adu opartego na zezwoleniu. Jak bya ju o tym mowa wyej, to realia z Rosji za czasw Breniewa. Prawo powinno regulowa okrelone obszary kultury, ale tylko tam, gdzie regulacja przynosi korzyci. Jednak prawnicy rzadko zastanawiaj si nad swoimi racjami, bd racjami, ktre reprezentuj, zadajc sobie proste i pragmatyczne pytanie: Czy to przysuy si dobru?. Kiedy natomiast krytykuje si ich za zwikszanie zasigu prawa, odpowiadaj Dlaczego nie?. To my powinnimy zapyta Dlaczego? Pokacie nam, dlaczego regulacja kultury jest potrzebna. Pokacie nam, co dobrego przynosi ta regulacja. Pki tego nie zrobicie, trzymajcie z dala swoich prawnikw.
Przypisy
W tekcie mona znale linki do stron WWW. Kady, kto prbowa korzysta z sieci wie, e linki ulegaj zmianie. Prbowaem temu zaradzi przekierowujc czytelnikw na stronie WWW tej ksiki do oryginalnych rde. W przypadku kadego z niej wymienionych linkw moesz odwiedzi stron http://free-culture.cc/notes i, klikajc liczb znajdujc si po znaku #, odnale oryginalne rdo. Jeli oryginalny link nadal dziaa, zostaniesz przekierowany w odpowiednie miejsce. Jeli jest nieaktualny, zostaniesz przekierowany do odpowiednich odnonikw dotyczcych tego materiau.
Przedmowa
1. David Pogue, Dont Just Chat, Do Something, New York Times, 30 stycznia 2000. 2. Richard M. Stallman, Free Software, Free Society, Joshua Gay (red.), Boston 2002, GNU Press, s. 57. 3. William Safire, The Great Media Gulp, New York Times, 22 maja 2003.
Wprowadzenie
1. St. George Tucker, Blackstones Commentaries 3, South Hackensack, New Jersey 1969, Rothman Reprints, s. 18. 2. USA v. Causby, U. S. 328 (1946), s. 256, 261. Sd nie orzek, e mona to uzna za wywaszczenie, nawet jeli korzystanie przez rzd z nalecej do ziemi spowodowao utrat wartoci ziemi Causbych. Na ten przykad zwrci moj uwag znakomity tekst Keitha Aoki, (Intellectual) Property and Sovereignty: Notes Toward a Cultural Geography of Authorship, Stanford Law Review, vol. 48, 1996, s. 1293, 1333. Zob. take: Paul Goldstein, Real Property, Mineola, New York 1984, Foundation Press, s. 11121113. 3. Lawrence Lessing, Man of High Fidelity: Edwin Howard Armstrong, Philadelphia 1956, J. B. Lipincott Company, s. 209. 4. Zob. Saints: The Heroes and Geniuses of the Electronic Era, First Electronic Church of America, www.webstationone.com/fecha, dostpne przez link #1. 5. Lawrence Lessing, Man of High Fidelity, s. 226. 6. Ibid., s. 256.
338
wolna kultura przypisy
7. Amanda Lenhart, The Ever-Shifting Internet Population: A New Look at Internet Access and the Digital Divide, Pew Internet and American Life Project, 15 kwietnia 2003, s. 6, dostpny przez link #2. 8. Nie jest to jedyny cel praw autorskich, chocia jest to zdecydowanie najwaniejszy cel tych z nich, ktre zostay ustanowione na mocy konstytucji federalnej. Historycznie rzecz biorc, pastwowe prawo autorskie chronio nie tylko interes komercyjny, zwizany z wydawaniem, ale rwnie prawo do prywatnoci. Przyznajc autorom wyczne prawo decydowania o pierwszej publikacji, pastwowe prawo autorskie dawao im moliwo kontrolowania rozprzestrzeniania si wiadomoci, ktre ich dotycz. Zob. Samuel D. Warren i Louis D. Brandeis, The Right to Privacy, Harvard Law Review, vol. 4, 1890, s. 193, 198200. 9. Zob. Jessica Litman, Digital Copyright, New York 2001, Prometheus Books, rozdz. 13. 10. Amy Harmon, Black Hawk Download: Moving Beyond Music, Pirates Use New Tools to Turn the Net into an Illicit Video Club, New York Times, 17 stycznia 2002. 11. Neil W. Netanel, Copyright and a Democratic Civil Society, Yale Law Journal, vol. 106, nr 2, 1996, s. 283.
Piractwo
1. Bach v. Longman, 98 Eng. Rep. 1274 (1777) (Mansfield). 2. Zob. Rochelle Dreyfuss, Expressive Genericity: Trademarks as Language in the Pepsi Generation, Notre Dame Law Review, vol. 65, 1990, s. 397. 3. Lisa Bannon, The Birds May Sing, but Campers Cant Unless They Pay Up, Wall Street Journal, 21 sierpnia 1996, dostpny przez link #3; Jonathan Zittrain, Calling Off the Copyright War: In Battle of Property vs. Free Speech, No One Wins, Boston Globe, 24 listopada 2002. 4. W swojej ksice The Rise of the Creative Class (New York 2002, Basic Books), Richard Florida dokumentuje przemian istoty pracy, polegajc na rosncym znaczeniu pracy twrczej. Ksika ta nie dotyczy jednak bezporednio warunkw prawnych, w ktrych twrczo ta jest moliwa, lub w ktrych jest tumiona. Zdecydowanie zgadzam si z nim, gdy idzie o wag i znaczenie tej zmiany, ale uwaam zarazem, e zaistnienie warunkw, ktre na ni pozwol, nie jest wcale takie pewne.
Rodzia pierwszy: Twrcy

1. Leonard Maltin, Of Mice and Magic: A History of American Animated Cartoons, New York 1987, Penguin Books, s. 3435. 2. Jestem wdziczny Davidowi Gersteinowi i jego dokadnej relacji, przedstawionej w linku #4. Wedug Davea Smitha z Archiww Disneya, Disney zapaci tantiemy za wykorzystanie w filmie Parowiec Willie muzyki do piciu piosenek: Steamboat Bill, The Simpleton (Delille), Mischief Makers (Carbonara), Joyful Hurry No. 1 (Baron) i Gawky Rube (Lakay). Szsta piosenka, The Turkey in the Straw, przesza ju wczeniej
339
3. 4.
5. 6.
7.
do domeny publicznej. List Davida Smitha do Harryego Surdena z 10 lipca 2003 roku, w archiwum autora. By on rwnie fanem domeny publicznej. Zob. Chris Sprigman, The Mouse that Ate the Public Domain, FindLaw, 5 marca 2002, link #5. Do 1976 roku prawo autorskie przyznawao autorowi moliwo uzyskania dwch okresw ochrony praw autorskich: pocztkowego oraz odnowionego. Obliczyem przecitny okres ochrony praw autorskich, wyznaczajc redni waon oglnej liczby rejestracji dla kadego roku oraz udzia odnowie. Jeli wic w pierwszym roku zostaj zarejestrowane prawa autorskie do stu utworw, a tylko pitnacie zostaje odnowionych, a czas trwania odnowionej ochrony wynosi 28 lat, to redni czas trwania ochrony praw autorskich wynosi 32,2 roku. Dane dotyczce odnowie i inne z tym zwizane mona znale na stronie WWW tej ksiki dostpne przez link #6. Znakomita historia odnonie tych kwestii zob. Scott McCloud, Reinventing Comics, New York 2000, Perennial. Zob. Salil K. Mehra, Copyright and Comics in Japan: Does Law Explain Why All the Comics My Kid Watches Are Japanese Imports?, Rutgers Law Review vol. 55, nr 1, 2002, s. 155, 182. By moe istnieje zbiorowa racjonalno ekonomiczna, ktra powoduje, e artyci rysujcy mang i anime nie podejmuj krokw prawnych, jeli ich prawa zostan naruszone. Jedna z hipotez gosi, e sytuacja artystw rysujcych mang bdzie lepsza, jeli odo oni na bok swoje wasne, indywidualne interesy i nie bd dochodzi swoich praw. Waciwie mamy tu do czynienia z rozwizaniem typu dylemat winia. Pojcie wasnoci intelektualnej jest stosunkowo nowe. Zob. Siva Vaidhyanathan, Copyrights and Copywrongs, New York 2000, New York University Press, s. 11. Zob. take Lawrence Lessig, The Future of Ideas, New York 2001, Random House, s. 293, przypis 26. Pojcie to dobrze oddaje zbir praw wasnoci [do ktrego si odnosi] prawo autorskie, patenty, znak handlowy i tajemnic handlow jednake natura tych praw jest bardzo zrnicowana.
Rozdzia drugi: Naladowcy

1. Reese V. Jenkins, Images and Enterprise, Baltimore 1975, Johns Hopkins University Press, s. 112. 2. Brian Coe, The Birth of Photography, New York 1977, Taplinger Publishing, s. 53. 3. Jenkins, Images and Enterprise, s. 177. 4. Na podstawie wykresu zawartego w: Jenkins, Images and Enterprise, s. 178. 5. Coe, The Birth of Photography, s. 58. 6. Ilustracj mog stanowi nastpujce sprawy: Pavesich v. N. E. Life Ins. Co., 50 S. E. 68 (Ga. 1905); Foster-Milburn Co. v. Chinn, 123090 S. W. 364, 366 (Ky. 1909); Corliss v. Walker, 64 F. 280 (Mass. Dist. Ct. 1894).
340
7. Samuel D. Warren and Louis D. Brandeis, The Right to Privacy, Harvard Law Review vol. 4, 1890, s. 193. 8. Zob. Melville B. Nimmer, The Right of Publicity, Law and Contemporary Problems, vol. 19, 1954, s. 203; William L. Prosser, Privacy, California Law Review, vol. 48, 1960, s. 398407; White v. Samsung Electronics America, Inc., 971 F. 2d 1395 (9th Cir. 1992), cert. denied, 508 U. S. 951 (1993). 9. H. Edward Goldberg, Essential Presentation Tools: Hardware and Software You Need to Create Digital Multimedia Presentations, Cadalyst, 1 luty 2002, dostpny przez link #7. 10. Judith Van Evra, Television and Child Development, Hillsdale, New Jersey 1990, Lawrence Erlbaum Associates; Findings on Family and TV Study, Denver Post, 25 maja 1997, s. B6. 11. Wywiad z Elizabeth Daley i Stephanie Barish, 13 grudnia 2002. 12. Zob. Scott Steinberg, Crichton Gets Medieval on PCs, E! online, 4 listopada 2000, dostpny przez link #8; Timeline, 22 listopada 2000, dostpny przez link #9. 13. Wywiad z Daley i Barish. 14. Ibid. 15. Zob. np. Alexis de Tocqueville, O demokracji w Ameryce, t. 1, rozdz. 16, prze. Barbara Janicka i Marcin Krl, Krakw 1996, Znak. 16. Bruce Ackerman i James Fishkin, Deliberation Day, Journal of Political Philosophy vol. 10, nr 2, 2002, s. 129. 17. Cass Sunstein, Republic.com, Princeton 2001, Princeton University Press, s. 6580, 175, 182, 183, 192. 18. Noah Shachtman, With Incessant Postings, a Pundit Stirs the Pot, New York Times, 16 stycznia 2003, s. G5. 19. Wywiad telefoniczny z Davidem Winerem, 16 kwietnia 2003. 20. John Schwartz, Loss of the Shuttle: The Internet; A Wealth of Information Online, New York Times, 2 lutego 2003, s. A28; Staci D. Kramer, Shuttle Disaster Coverage Mixed, but Strong Overall, Online Journalism Review, 2 stycznia 2003, dostpny przez link #10. 21. Zob. Michael Falcone, Does an Editors Pencil Ruin a Web Log?, New York Times, 29 wrzenia 2003, s. C4. (Nie wszystkie instytucje medialne s tak przychylne tworzeniu blogw przez swoich pracownikw. Kevin Sites, korespondent CNN w Iraku, ktry 9 marca rozpocz tworzenie blogu o wasnych korespondencjach wojennych, zakoczy dodawanie informacji dwanacie dni pniej, na danie swoich szefw. W ubiegym roku Steve Olafson, reporter Houston Chronicle, zosta zwolniony z pracy za utrzymywanie osobistego Webbloga, publikowanego pod pseudonimem. Zajmowa si w nim sprawami i ludmi, o ktrych wczeniej pisa. 22. Zob. np. Edward Felten i Andrew Appel, Technological Access Control Interferes with Noninfringing Scholarship, Communications of the Association for Computer Machinery, vol. 43, 2000, s. 9.
341
Rozdzia trzeci: Katalogi

1. Tim Goral, Recording Industry Goes After Campus P-2-P Networks: Suit Alleges $97.8 Billion in Damages, Professional Media Group LCC vol. 6, 2003, s. 5; dostpny w: 2003 WL 55179443. 2. Occupational Employment Survey, Departament Pracy Stanw Zjednoczonych (2001) (27-2042Musicians and Singers). Zob. take: National Endowment for the Arts, More Than One in a Blue Moon (2000). 3. Douglas Lichtman przedstawi zbliony pogld w artykule: KaZaA and Punishment, Wall Street Journal, 10 wrzenia 2003, s. A24.
Rozdzia czwarty: Piraci

1. Jestem wdziczny Peterowi DiMauro za naprowadzenie mnie na trop tej zadziwiajcej historii. Zob. take Siva Vaidhyanathan, Copyrights and Copywrongs, New York 2000, New York University Press, s. 8793, gdzie przygody Edisona z prawem autorskim i patentami s opisane ze szczegami. 2. J.A. Aberdeen, Hollywood Renegades: The Society of Independent Motion Picture Producers, Los Angeles 2000, Cobblestone Entertainment; oraz rozszerzone teksty umieszczone w: The Edison Movie Monopoly: The Motion Picture Patents Company vs. the Independent Outlaws, dostpne przez link #11. Omwienie motyww ekonomicznych, ktre stay za tymi ograniczeniami, oraz za ograniczeniami naoonymi na nagrania przez firm Victor, mona znale w pracy Randala C. Pickera, From Edison to the Broadcast Flag: Mechanisms of Consent and Refusal and the Propertization of Copyright (wrzesie 2002), University of Chicago Law School, James M. Olin Program in Law and Economics, Working Paper No. 159. 3. Marc Wanamaker, The First Studios, The Silents Majority, tekst zarchiwizowany w linku #12. 4. To Amend and Consolidate the Acts Respecting Copyright: Przesuchanie dotyczce S. 6330 oraz H.R. 19853 przed (Poczonymi) Komisjami ds. Patentw, 59th Cong. 59, 1st sess. (1906) (owiadczenie senatora Alfreda B. Kittredgea z Poudniowej Dakoty, przewodniczcego sesji), przedrukowane w: Legislative History of the 1909 Copyright Act, E. Fulton Brylawski i Abe Goldman (red.), South Hackensack, New Jersey 1976, Rothman Reprints. 5. To Amend and Consolidate the Acts Respecting Copyright, 223 (owiadczenie Nathana Burkana, prawnika Music Publishers Association). 6. To Amend and Consolidate the Acts Respecting Copyright, 226 (owiadczenie Nathana Burkana, prawnika Music Publishers Association). 7. To Amend and Consolidate the Acts Respecting Copyright, 23 (owiadczenie Johna Philipa Sousy, kompozytora). 8. To Amend and Consolidate the Acts Respecting Copyright, 283284 (owiadczenie Alberta Walkera, przedstawiciela Auto-Music Perforating Company of New York).
342
9. To Amend and Consolidate the Acts Respecting Copyright, 376 (memorandum przygotowane przez Philipa Mauro, gwnego radc prawnego ds. patentw American Graphophone Company Association). 10. Copyright Law Revision: Przesuchanie dotyczce S. 2499, S. 2900, H.R. 243, oraz H.R. 11794 przed (poczonymi) Komisjami ds. Patentw, 60th Cong., 1st sess., 217 (1908) (owiadczenie senatora Reeda Smoota, przewodniczcego sesji), przedrukowane w: Legislative History of the 1909 Copyright Act, E. Fulton Brylawski i Abe Goldman (red.), South Hackensack, New Jersey 1976, Rothman Reprints. 11. Copyright Law Revision: Raport doczony do H.R. 2512, House Committee on the Judiciary, 90th Cong., 1st sess., House Document no. 83, 66 (8 marca 1967). Jestem wdziczny Glennowi Brownowi za zwrcenie mojej uwagi na ten raport. 12. Zob. 17 United States Code, artyku 106 i 110. Pocztkowo firmy nagraniowe umieszczay [na nagraniach] napis Zakaz transmitowania przez radio oraz inne komunikaty majce ograniczy moliwo odtwarzania nagra w stacjach radiowych. Sdzia Learned Hand odrzuci twierdzenie, jakoby ostrzeenia doczane do nagra mogy ogranicza prawa stacji radiowych.. Zob. RCA Manufacturing Co. v. Whiteman, 114 F. 2d 86 (2nd Cir. 1940). Zob. take Randal C. Picker, From Edison to the Broadcast Flag: Mechanisms of Consent and Refusal and the Propertization of Copyright, University of Chicago Law Review vol. 70, 2003, s. 281. 13. Copyright Law RevisionCATV: Przesuchanie dotyczce: S. 1006 przed Podkomisj ds. Patentw, Znakw Handlowych i Praw Autorskich Senackiej Komisji ds. Sdownictwa, 89th Cong., 2nd sess., 78 (1966) (owiadczenie Rosela H. Hydea, przewodniczcego Federalnej Komisji Komunikacji). 14. Copyright Law RevisionCATV, 116 (owiadczenie Douglasa A. Anello, gwnego radcy prawnego National Association of Broadcasters). 15. Copyright Law RevisionCATV, 126 (owiadczenie Ernesta W. Jennesa, gwnego radcy prawnego Association of Maximum Service Telecasters, Inc.). 16. Copyright Law RevisionCATV, 169 (wsplne owiadczenie Arthura B. Krima, prezesa United Artists Corp. oraz Johna Sinna, prezydenta United Artists Television, Inc.). 17. Copyright Law RevisionCATV, 209 (owiadczenie Charltona Hestona, prezesa Screen Actors Guild). 18. Copyright Law RevisionCATV, 216 (owiadczenie Edwina M. Zimmermana, zastpcy prokuratora generalnego). 19. Zob. np., National Music Publishers Association, The Engine of Free Expression: Copyright on the InternetThe Myth of Free Information, dostpny przez link #13. Zagroenie piractwem wykorzystywaniem czyjej pracy twrczej bez pozwolenia i rekompensaty wzroso z pojawieniem si internetu.
343
Rozdzia pity: Piractwo

1. Zob. IFPI (International Federation of the Phonographic Industry), The Recording Industry Commercial Piracy Report 2003, lipiec 2003, dostpny przez link #14. Zob. take Ben Hunt, Companies Warned on Music Piracy Risk, Financial Times, 14 luty 2003, s. 11. 2. Zob. Peter Drahos i John Braithwaite, Information Feudalism: Who Owns the Knowledge Economy?, New York 2003, The New Press, s. 1013, 209. Porozumienie w Sprawie Handlowych Aspektw Praw Wasnoci Intelektualnej (The Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights TRIPS) zobowizuje pastwa-sygnatariuszy do stworzenia administracyjnych gwarancji praw wasnoci intelektualnej oraz do stworzenia systemu egzekwowania tych praw, co dla krajw rozwijajcych si jest propozycj kosztown. Co wicej, prawa patentowe mog doprowadzi do podwyszenia cen w tak podstawoej gazi gospodarki jak rolnictwo. Krytycy TRIPS kwestionuj dysproporcje pomidzy ciarami narzuconymi krajom rozwijajcym si oraz korzyciami przysugujcymi krajom uprzemysowionym. TRIPS pozwala rzdom na wykorzystywanie patentw do celw publicznych na niekomercyjne wykorzystywanie patentw bez pozwolenia ich posiadaczy. Kraje rozwijajce si mog wykorzysta t moliwo, by skorzysta z zagranicznych patentw po niszych cenach. Z punktu widzenia krajw rozwijajcych si, strategia TRIPS jest obiecujca. 3. Analiz ekonomicznych skutkw technologii kopiowania mona znale u Stana Liebowitza, Rethinking the Network Economy, New York 2002, Amacom, s. 14490. W niektrych przypadkach (...) wpyw piractwa na moliwoci uzyskania przez posiadaczy praw autorskich odpowiedniego wynagrodzenia za prac bdzie bez znaczenia. Jednym z oczywistych przypadkw jest sytuacja, w ktrej jednostka angaujca si w piractwo, nie nabyaby oryginau, nawet gdyby nie istniaay moliwoci podejmowania dziaa pirackich, Ibid., s. 149. 4. Sprawa Bach v. Longman, 98 Eng. Rep. 1274 (1777). 5. Zob. Clayton M. Christensen, The Innovators Dilemma: The Revolutionary National Bestseller That Changed the Way We Do Business, New York 2000, HarperBusiness. Profesor Christensen bada, dlaczego firmy, ktre stworzyy i zdominoway rynek produktw pewnego rodzaju, czsto nie s w stanie znale dla nich takiego zastosowania, ktre byoby najbardziej twrcze i zmieniao paradygmat. Tego rodzaju praca zazwyczaj przypada w udziale innowatorom z zewntrz, ktrzy w pomysowy sposb przeksztacaj istniejc technologi. Omwienie pomysw Christiansena zob. Lawrence Lessig, The Future of Ideas, s. 8992, 139. 6. Zob. Carolyn Lochhead, Silicon Valley Dream, Hollywood Nightmare, San Francisco Chronicle, 24 wrzenia 2002, s. A1; Rock n Roll Suicide, New Scientist, 6 lipiec 2002, s. 42; Benny Evangelista, Napster Names CEO, Secures New Financing, San
344
7.
8. 9. 10.
11.
Francisco Chronicle, 23 maja 2003, s. C1; Napsters Wake-Up Call, Economist, 24 czerwca 2000, s. 23; John Naughton, Hollywood at War with the Internet, Times (London), 26 lipca 2002, s. 18. Zob. Ipsos-Insight, TEMPO: Keeping Pace with Online Music Distribution (wrzesie 2002), gdzie mona znale dane wskazujce, e 28 procent Amerykanw w wieku 12 lat i starszych cigao muzyk z internetu, a 30 procent suchao plikw muzycznych znajdujcych si w ich komputerach w postaci cyfrowej. Amy Harmon, Industry Offers a Carrot in Online Music Fight, New York Times, 6 czerwca 2003, s. A1. Zob. Liebowitz, Rethinking the Network Economy, s. 148149. Zob. Cap Gemini Ernst & Young, Technology Evolution and the Music Industrys Business Model Crisis (2003), s. 3. Raport ten opisuje wysiki przemysu muzycznego z lat 70., zmierzajce do napitnowania rozwijajcej si praktyki przegrywania kaset, a obejmujce m.in. kampani reklamow wykorzystujc znak czaszkiw ksztacie kasety, opatrzony podpisem Domowe przegrywanie zabija muzyk. Gdy zagroeniem stay si cyfrowe tamy audio, Biuro Bada Technicznych Kongresu (Office of Technology Assessment, OTA) przeprowadzio badanie sondaowe dotyczce zachowa konsumentw. W 1988 roku, 40 procent konsumentw majcych wicej ni 10 lat przegrywao muzyk do formatu kasetowego. Kongres Stanw Zjednoczonych, Office of Technology Assessment, Copyright and Home Copying: Technology Challenges the Law, OTA-CIT-422, Washington, D.C., October 1989, U. S. Government Printing Office, s. 145156. Kongres Stanw Zjednoczonych, Copyright and Home Copying, s. 4. przez link #15. Pniejszy raport wskazywa nawet wiksze straty. Zob. Recording Industry Association of America, Some Facts About Music Piracy, 25 czerwiec 2003, dostpny przez link #16: W cigu ostatnich 4 lat w Stanach Zjednoczonych, liczba sprzedanych jednostek z nagraniami muzycznymi spada o 26 procent z 1,16 miliarda jednostek w 1999 roku do 860 milionw jednostek w 2002 roku (oparte na jednostkach bdcych w obrocie). Jeli chodzi o wielko sprzeday, przychody zmalay o 14 procent, z 14,6 miliarda dolarw w 1999 roku do 12,6 miliarda dolarw w ubiegym roku (w oparciu o warto dolarw amerykaskich w okre-
12. Zob. Recording Industry Association of America, 2002 Yearend Statistics, dostpny
sie obrotu). 13. Jane Black, Big Musics Broken Record, BusinessWeek online, 13 lutego 2003, dostpny przez link #17. 14. Ibid. 15. Zgodnie z jednym z szacunkw, 75 procent muzyki wydanej przez gwne firmy przemysu muzycznego nie ma ju w sprzeday. Zob. Online Entertainment and Copyright LawComing Soon to a Digital Device Near You, Przesuchanie przed Senack
345
16.
17.
18.
19. 20. 21. 22. 23. 24.
25. 26.
Komisj ds. Sdownictwa, 107th Cong., 1st sess. (3 kwietnia 2001) owiadczenie przygotowane przez Future of Music Coalition dostpne przez link #18. Cho brak jest dobrych oszacowa odnonie do liczby istniejcych sklepw z uywanymi nagraniami, to w 2002 roku w Stanach Zjednoczonych byo 7198 sprzedawcw uywanych ksiek, co oznacza wzrost o 20 procent od roku 1993. Zob. Book Hunter Press, The Quiet Revolution: The Expansion of the Used Book Market (2002), dostpny przez link #19. Sprzeda uywanych nagra w 2002 roku ocenia si na 260 milionw dolarw. Zob. National Association of Recording Merchandisers, 2002 Annual Survey Results, dostpny przez link #20. Zob. Transcript of Proceedings, In Re: Napster Copyright Litigation, w: 3435 (N.D. Cal., 11 lipca 2001), nos. MDL-00-1369 MHP C 99-5183 MHP dostpny przez link #21. , , Obliczenia dotyczce tej sprawy oraz negatywnych skutkw dla Napstera, zob. Joseph Menn, All the Rave: The Rise and Fall of Shawn Fannings Napster, New York 2003, Crown Business, s. 269282. Copyright Infringements (Audio and Video Recorders): Przesuchanie dotyczce S. 1758 przed Senack Komisj ds. Sdownictwa, 97th Cong., 1st and 2nd sess., s. 459 (1982) (zeznanie Jacka Valenti, prezydenta Motion Picture Association of America, Inc.). Copyright Infringements (Audio and Video Recorders), s. 475. Universal City Studios, Inc. v. Sony Corp. of America, 480 F. Supp. 429, 438 (C.D. Cal., 1979). Copyright Infringements (Audio and Video Recorders), s. 485 (zeznanie Jacka Valenti). Universal City Studios, Inc. v. Sony Corp. of America, 659 F. 2d 963 (9th Cir. 1981). Sony Corp. of America v. Universal City Studios, Inc., 464 U. S. 417, 431 (1984). S to najwaniejsze przykady w naszej historii, ale znane s take i inne. Aby zminimalizowa ryzyko piractwa, Kongres podda regulacji technologi cyfrowego zapisu tam audio (digital audio tape DAT). W ramach rodkw zaradczych Kongres naoy ograniczenia na producentw DAT, polegajce na opodatkowaniu sprzeday tam oraz kontrolowaniu technologii DAT. Zob. Audio Home Recording Act z 1992 roku (Tytu 17 United States Code), Pub. L. No. 102-563, 106 Stat. 4237, skodyfikowany w 17 U. S. C. 1001. Jednak take ta regulacja nie eliminuje moliwoci jazdy na gap w znaczeniu, ktre opisaem. Zob. Lawtence Lessig, The Future of Ideas, s. 71. Zob. take Randal C. Picker, From Edison to the Broadcast Flag: Mechanisms of Consent and Refusal and the Propertization of Copyright, University of Chicago Law Review vol. 70, 2003, s. 293296. Sony Corp. of America v. Universal City Studios, Inc., 464 U. S. 417, 432 (1984). John Schwartz, New Economy: The Attack on Peer-to-Peer Software Echoes Past Efforts, New York Times, 22 wrzenia 2003, s. C3.
346
Wasno
1. List Thomasa Jeffersona do Isaaca McPhersona (z 13 sierpnia 1813), w: The Writings of Thomas Jefferson, vol. 6, Andrew A. Lipscomb i Albert Ellery Bergh (red.), 1903, s. 330, 333334. 2. Przedstawiciele realizmu prawniczego wprowadzili do amerykaskiego prawa pogld, e wszelkie prawa wasnoci s niematerialne. Prawo wasnoci to po prostu prawo, przysugujce jednostce wobec wiata do dokonywania, albo nie, okrelonych czynw ktre mog, ale nie musz dotyczy obiektw fizycznych. Prawo samo w sobie jest niematerialne, nawet jeli obiekt z ktrym (metaforycznie) si czy jest namacalny. Zob. Adam Mossoff, What Is Property? Putting the Pieces Back Together, Arizona Law Review vol. 45, 2003, s. 373, 429 przypis 241.
Rozdzia szsty: Zaoyciele

1. O Jacobie Tonsonie pamita si zwykle z powodu jego powiza z wybitnymi osobistociami XVIIIwiecznych krgw literackich, zwaszcza Johnem Drydenem. Pamita si take jego udane ostateczne wydania klasycznych dzie. Obok Romea i Julii wyda zadziwiajcy zbir dzie, ktre nadal pozostaj elaznymi pozycjami kanonu literatury angielskiej. Nale do nich, midzy innymi, dziea zebrane Szekspira, Bena Jonsona, Johna Miltona i Johna Drydena. Zob. Keith Walker, Jacob Tonson, Bookseller, American Scholar nr 3, vol. 61, 1992, s. 424431. 2. Lyman Ray Patterson, Copyright in Historical Perspective, Nashville 1968, Vanderbilt University Press, s. 151152. 3. Siva Vaidhyanathan przekonujco dowodzi, e bdem jest nazywanie tego prawem do kopiowania. Zob. Vaidhyanathan, Copyrights and Copywrongs, s. 40. 4. Philip Wittenberg, The Protection and Marketing of Literary Property, New York 1937, J. Messner, Inc., s. 31. 5. List do Deputowanego w sprawie Ustawy, obecnie przedoonej Izbie Gmin, zmierzajcej do zwikszenia skutecznoci Aktu ustanowionego w smym roku panowania krlowej Anny, a zatytuowanej Akt wspierajcy nauczanie przez nadanie prawa wykonywania kopii wydrukowanych ksig autorom bd nabywcom takich kopii w czasie w niej okrelonym (Londyn, 1735), w: Brief Amici Curiae of Tyler T. Ochoa et al., s. 8, Eldred v. Ashcroft, 537 U.S. 186 (2003) (No. 01-618). 6. Lyman Ray Patterson, Free Speech, Copyright, and Fair Use, Vanderbilt Law Review, vol. 40, 1987, s. 28. Zob. take przekonujce przedstawienie tego zagadnienia w: Vaidhyanathan, Copyrights and Copywrongs, s. 3748. 7. Pene ujcie tego zagadnienia: zob. David Saunders, Authorship and Copyright, London 1992, Routledge, s. 6269. 8. Mark Rose, Authors and Owners, Cambridge 1993, Harvard University Press, s. 92. 9. Ibid., s. 93.
347
10. Patterson, Copyright in Historical Perspective, s. 167 (cytat z Boswella). 11. Howard B. Abrams, The Historic Foundation of American Copyright Law: Exploding the Myth of Common Law Copyright, Wayne Law Review, vol. 29, 1983, s. 1152. 12. Ibid., s. 1156. 13. Rose, Authors and Owners, s. 97. 14. Ibid.
Rozdzia sidmy: Nagrywacze

1. Znakomit argumentacj za tez, e w tego rodzaju przypadku mamy do czynienia z dozwolonym uytkiem, chocia prawnicy nie pozwalaj na uznanie tego za dozwolony uytek, mona znale w pracy Richarda A. Posnera i Williama F. Patryego, Fair Use and Statutory Reform in the Wake of Eldred (szkic w archiwum autora), University of Chicago Law School, 5 sierpnia 2003.
Rozdzia smy: Przerabiacze

1. Z technicznego punktu widzenia, prawa wasnoci, ktrych status mia ustali Alben, dotyczyy pierwszego wykorzystania chodzio zatem o prawo artystw do sprawowania kontroli nad komercyjnym wykorzystywaniem ich prac. Jednake, jak pokazuje niniejszy rozdzia, takie prawa te stanowi barier dla twrczoci opierajcej si na zasadzie ripowania, miksowania i wypalania. 2. U.S. Department of Commerce Office of Acquisition Management, Seven Steps to Performance-Based Services Acquisition, dostpny przez link #22.
Rozdzia dziewity: Zbieracze

1. Pokusa jednak pozostaje. Brewster Kahle podaje, e Biay Dom zmienia swoje stanowiska dla prasy, nie zawiadamiajc o tym fakcie. 13 maja 2003 roku komunikat prasowy gosi: Dziaania wojenne w Iraku zakoczyy si. Nastpnie, bez zawiadomienia, zmieniono go na: Gwne dziaania wojenne w Iraku zakoczyy si. rdo: e-mail od Brewstera Kahle z 1 grudnia 2003 roku. 2. Doug Herrick, Toward a National Film Collection: Motion Pictures at the Library of Congress, Film Library Quarterly nr 23, vol. 13, 1980, s. 5; Anthony Slide, Nitrate Wont Wait: A History of Film Preservation in the United States, Jefferson, North Carolina 1992, McFarland & Co., s. 36. 3. Dave Barns, Fledgling Career in Antique Books: Woodstock Landlord, Bar Owner Starts a New Chapter by Adopting Business, Chicago Tribune z dn. 5 wrzenia 1997, Metro Lake 1L. Spord ksiek opublikowanych w latach 19271946, w 2002 roku wydano jedynie 2,2 procent. R. Anthony Reese, The First Sale Doctrine in the Era of Digital Networks, Boston College Law Review vol. 44, 2003, s. 593, przypis 51.
348
Rozdzia dziesity: Wasno

1. Home Recording of Copyrighted Works: Przesuchania dotyczce H.R. 4783, H.R. 4794, H.R. 4808, H.R. 5250, H.R. 5488 i H.R. 5705 przed Podkomisj ds. Sdw, Swobd Obywatelskich i Wymiaru Sprawiedliwoci Komisji ds. Sdownictwa Izby Reprezentantw, 97th Cong., 2nd sess., s. 65 (1982) (zeznanie Jacka Valenti). 2. Gdy prawnicy posuguj si sowem wasno, nie maj na myli jakiej samoistnej rzeczy, ale zbir praw, ktre s niekiedy powizane z konkretnym przedmiotem. Zatem prawo wasnoci do mojego samochodu daje mi prawo wycznego uywania go, ale nie daje prawa do jazdy z prdkoci 150 mil na godzin. Najwicej wysiku w przeoenie potocznego znaczenia sowa wasno na mow prawnikw woy Bruce Ackerman, i to on uzyska w tej dziedzinie najlepsze rezultaty., zob., tene, Private Property and the Constitution, New Haven 1977, Yale University Press, s. 2627. 3. Opisujc, jak prawo wpywa na pozostae trzy odmiany, nie chc sugerowa, e nie wpywaj one na prawo. Jasne, e tak jest. Specyfika prawa sprowadza si do tego, e wypowiada si ono, jak gdyby miao uprawnienia do wiadomej zmiany pozostaej trjki. Prawo pozostaych trzech jest wyraane o wiele bardziej niemiao. Zob. Lawrence Lessig, Code: And Other Laws of Cyberspace, New York 1999, Basic Books, s. 9095; Lawrence Lessig, The New Chicago School, Journal of Legal Studies, lipiec 1998. 4. Niektrzy kwestionuj ten sposb mwienia o wolnoci. Robi to, poniewa, gdy rozwaaj ograniczenia w jakiej chwili, w centrum ich zainteresowania znajduj si wycznie ograniczenia narzucane przez rzd. Ludzie ci uwaaj, na przykad, e jeli burza zerwie most, to stwierdzenie, e czyja wolno zostaa ograniczona, jest pozbawione sensu. Most zosta podmyty i z tego powodu jest trudniej dosta si z jednego miejsca do drugiego. Ich zdaniem mwienie w tym przypadku o utracie wolnoci prowadzi do pomieszania spraw politycznych z kaprysami zwykego ycia. Nie mam zamiaru odmawia wszelkiej wartoci temu wszemu spojrzeniu na to zagadnienie, poniewa zaley to od kontekstu danych docieka. Chciabym jednak zaprotestowa przeciwko upieraniu si, e ta wska perspektywa jest jedynym prawidowym ogldem wolnoci. Jak dowodziem w ksice Code: And Other Laws of Cyberspace jestemy dziedzicami dugiej tradycji myli politycznej, w ktrej wolno to co wicej ni tylko dziaania rzdu. Na przykad John Stuart Mill broni wolnoci sowa przed tyrani ograniczonych umysw, a nie w obawie przed zagroeniami ze strony pastwa; John Stuart Mill, O wolnoci, [prze. Amelia Kurlandzka, Warszawa 1999, Akme, s. 19]. John R. Commons znakomicie broni wolnoci ekonomicznej siy roboczej przed ograniczeniami narzucanymi przez rynek: John R. Commons, The Right to Work, w: Malcom Rutherford i Warren J. Samuels (red.), John R. Commons: Selected Essays, London 1997, Routledge, s. 62. Amerykanie poprzez Disabilities Act (Ustawa o niepenosprawnoci) przyczynili
349
5.
6. 7. 8.
9.
10.
11.
si do wzrostu wolnoci ludzi niepenosprawnych fizycznie poprzez zmian architektury miejsc publicznych, tym samym uatwiajc dostp do tych miejsc; 42 United States Code, artyku 12101 (2000). Kade z tych dziaa, majcych zmieni istniejce warunki, zmieniao rwnie wolno poszczeglnych grup. Skutki tych dziaa powinny by wyjanione, aeby mc zrozumie faktyczn wolno w obliczu ktrej stana kada z tych grup. Zob. Geoffrey Smith, Film vs. Digital: Can Kodak Build a Bridge?, BusinessWeek online, 2 sierpnia 1999, dostpny przez link #23. Dla bardziej aktualnej analizy miejsca zajmowanego przez firm Kodak na rynku, zob. Chana R. Schoenberger, Can Kodak Make Up for Lost Moments?, Forbes.com, 6 padziernika 2003, dostpny przez link #24. Fred Warshofsky, The Patent Wars, New York 1994, Wiley, s. 170171. Zob. na przykad, James Boyle, A Politics of Intellectual Property: Environmentalism for the Net?, Duke Law Journal vol. 47, 1997, s. 87. William W. Crosskey, Politics and the Constitution in the History of the United States, London 1953, Cambridge University Press, vol. 1, s. 485486: kadzie kres, opierajc si wprost na najwyszym prawie krajowym, wieczystym prawom, przypisywanym autorom lub domniemanym prawom na podstawie common law (podkrelenie autora). Chocia w latach 17901799 w Stanach Zjednoczonych opublikowano 13 tysicy tytuw, odnotowano jedynie 566 rejestracji praw autorskich; John Tebbel, A History of Book Publishing in the United States, vol. 1, The Creation of an Industry, 16301865, New York 1972, Bowker, s. 141. Z 21 tysicy drukw odnotowanych przed rokiem 1790, jedynie w przypadku 12 zarejestrowano prawa autorskie po wejciu w ycie aktu z 1790 roku; William J. Maher, Copyright Term, Retrospective Extension and the Copyright Law of 1790 in Historical Context, 2002, s. 710, dostpny przez link #25. Przygniatajca wikszo utworw przesza bezporednio do domeny publicznej. Nawet te utwory, ktre byy objte ochron praw autorskich szybko weszy do domeny publicznej, poniewa okres obowizywania praw autorskich by krtki. Pocztkowo okres ten wynosi 14 lat, z opcj wyduenia o kolejne 14 lat. Copyright Act of May 31, 1790, 1. Niewielu spord wacicieli praw autorskich odnawiao je. Na przykad, z 25 006 praw autorskich zarejestrowanych w 1883 roku, jedynie 894 zostay odnowione w roku 1910. Przeprowadzono analiz odnowy praw autorskich rok po roku zob. Barbara A. Ringer, Study No. 31: Renewal of Copyright, Studies on Copyright, vol. 1, New York 1963, Practicing Law Institute, s. 618. Dla bardziej aktualnej i wszechstronnej analizy, zob. William M. Landes i Richard A. Posner, Indefinitely Renewable Copyright, University of Chicago Law Review vol. 70, 2003, s. 471, 498501, wraz z zaczonymi wykresami. Zob. Ringer, Study No. 31: Renewal of Copyright, rozdz. 9, przypis 2.
350
12. Statystyki te s zanione. Pomidzy rokiem 1910 a 1962 (pierwszy rok w ktrym czas odnowy praw zosta przeduony), przecitny okres odnowy nie by duszy ni 32 lata, a rednia dla caego okresu wynosia 30 lat. Zob. Landes i Posner, Indefinitely Renewable Copyright, s. 471, 498501, wraz z zaczonymi wykresami. 13. Zob. Thomas Bender i David Sampliner, Poets, Pirates, and the Creation of American Literature, New York University Journal of International Law and Politics nr 12, vol. 29, 1997, s. 255; oraz James Gilraeth (red.), Federal Copyright Records, 17901800, U. S. G. P O., 1987. . 14. Jonathan Zittrain, The Copyright Cage, Legal Affairs, lipiec/sierpie 2003, dostpny przez link #26. 15. Profesor Rubenfeld przedstawi bardzo waki argument wynikajcy z konstytucji, dotyczcy rnicy midzy jedynie kopiami a utworami zalenymi, ktr prawo autorskie powinno zarysowywa (opierajc si na I poprawce). Zob. Jed Rubenfeld, The Freedom of Imagination: Copyrights Constitutionality, Yale Law Journal vol. 112, 2002, s. 160 (w szczeglnoci strony 5359). 16. W ten sposb prawo zostaje uproszczone, ale tylko nieznacznie. Prawo z pewnoci reguluje o wiele wicej spraw ni tylko kopii na przykad publiczne odtwarzanie piosenki chronionej prawem autorskim jest regulowane prawnie, chocia odtwarzanie nie jest samo przez si kopiowaniem; 17 United States Code, artyku 106 (4). A czasami z pewnoci prawo nie reguluje kopii; 17 United States Code, artyku 112 (a). Ale w ramach obowizujcego prawa (ktre reguluje spraw kopii; 17 United States Code, section 102) istnieje domniemanie, e tam gdzie mamy do czynienia z kopi, tam obowizuje prawo. 17. Nie twierdz wic, e naley znie wszystkie moliwoci przeduania okresu obowizywania prawa autorskiego. Proponuj, by jego przeduenie (jeli ma miejsce) byo dobrze uzasadnione i by nie okrela jego zakresu na podstawie arbitralnych i automatycznych zmian powodowanych przez technologi. 18. Nie mam tu na myli naturalnego porzdku w znaczeniu, e nie moe by inaczej. Chodzi mi o to, e ich obecna posta zakada tworzenie kopii. Sieci wiatowodowe nie wymagaj kopiowania przesyanych treci, a sieci cyfrowe mog by projektowane tak, aby usuwa wszystko to, co kopiuj w efekcie liczba kopii si nie zmienia. 19. Zob. David Lange, Recognizing the Public Domain, Law and Contemporary Problems vol. 44, 1981, s. 172173. 20. Ibid. Zob. take Vaidhyanathan, op. cit., s. 13. 21. Umowa moe stawia mi jakie wymogi. Mog na przykad kupi od ciebie ksik wraz ze zwizan z ni umow, ktra gosi, e przeczytam j tylko 3 razy, albo, i obiecuj przeczyta j 3 razy. Ale to zobowizanie (i ograniczenia co do tworzenia tego zobowizania) wynikaj z umowy, a nie z prawa autorskiego. Poza tym zobowizania umowy nie musz by koniecznie wymagane od kadego, kto pniej naby ksik.
351
22. Zob. Pamela Samuelson, Anticircumvention Rules: Threat to Science, Science nr 293, 2001, s. 2028; Brendan I. Koerner, Play Dead: Sony Muzzles the Techies Who Teach a Robot Dog New Tricks, American Prospect, 1 stycznia 2002; Court Dismisses Computer Scientists Challenge to DMCA, Intellectual Property Litigation Reporter, 11 grudnia 2001; Bill Holland, Copyright Act Raising Free-Speech Concerns, Billboard, 26 maja 2001; Janelle Brown, Is the RIAA Running Scared?, Salon. com, 26 kwietnia 2001; Electronic Frontier Foundation, Frequently Asked Questions about Felten and USENIX v. RIAA Legal Case, dostpny przez link #27. 23. Sony Corporation of America v. Universal City Studios, Inc., 464 U. S., s. 417, 455 przypis 27 (1984). Rogers nigdy nie zmieni swojego zdania o magnetowidach. Zob. James Lardner, Fast Forward: Hollywood, the Japanese, and the Onslaught of the VCR, New York 1987, W. W. Norton, s. 270271. 24. Istnieje wczeniejsza i prorocza analiza, zob. Rebecca Tushnet, Legal Fictions, Copyright, Fan Fiction, and a New Common Law, Loyola of Los Angeles Entertainment Law Journal vol. 17, 1997, s. 651. 25. FCC Oversight: Przesuchanie przed Senack Komisj ds. Handlu, Nauki i Transportu, 108th Cong., 1st sess., 22 maja 2003 r. (owiadczenie senatora Johna McCaina). 26. Lynette Holloway, Despite a Marketing Blitz, CD Sales Continue to Slide, New York Times, 23 grudnia 2002. 27. Molly Ivins, Media Consolidation Must Be Stopped, Charleston Gazette, 31 maja 2003. 28. James Fallows, The Age of Murdoch, Atlantic Monthly, wrzesie 2003, s. 89. 29. Leonard Hill, The Axis of Access, uwagi wygoszone przed Weidenbaum Center Forum, Entertainment Economics: The Movie Industry, St. Louis, Missouri, 3 kwietnia 2003 (zapis przygotowanych uwag dostpny jest przez link #28; historia Leara, nie zawarta w tyche uwagach, zob. link #29). 30. NewsCorp./DirecTV Merger and Media Consolidation: Przesuchanie dotyczce wasnoci mediw przed Senack Komisj ds. Handlu, 108th Cong., 1st sess., 2003 (zeznanie Genea Kimmelmana w imieniu Consumers Union oraz Consumer Federation of America), dostpne przez link #30. Kimmelman cytuje Victori Riskin, prezydenta Writers Guild of America, w jej Remarks at FCC En Banc Hearing, Richmond, Virginia, 27 luty 2003 r. 31. Ibidem. 32. Barry Diller Takes on Media Deregulation, Now with Bill Moyers, Bill Moyers, 25 kwietnia 2003 roku, zredagowany zapis dostpny przez link #31. 33. Clayton M. Christensen, The Innovators Dilemma: The Revolutionary National Bestseller that Changed the Way We Do Business, Cambridge 1997, Harvard Business School Press. Christensen przyznaje, e idea ta po raz pierwszy zostaa zasugerowana przez dziekana Kima Clarka. Zob. Kim B. Clark, The Interaction of Design Hierarchies and Market Concepts in Technological Evolution, Research Policy vol. 14, 1985, s. 235251. Nowsze studium powicone temu problemowi, zob. Richard Foster i Sarah Kaplan, Creative Destruction: Why Companies That Are Built to Last Underper-
352
form the Market and How to Successfully Transform Them, New York 2001, Currency/Doubleday. 34. W lutym 2003 roku stowarzyszenie Marijuana Policy Project prbowao wyemitowa w stacjach telewizyjnych w obrbie Washington D.C. reklamy, ktre byy bezporedni reakcj na seri z Nickiem i Normem. Comcast odrzuci reklamy jako przeciwne [ich] polityce. Lokalny oddzia NBC, WRC, odrzuci te reklamy nawet ich nie oceniajc. Z kolei lokalny oddzia ABC, WJOA, pocztkowo zgodzi si wyemitowa reklamy i przyj zapat, ale pniej zmieni swoj decyzj i zwrci pienidze. Wywiad z Nealem Levine z 15 padziernika 2003 roku. Oczywicie, restrykcje te nie ograniczaj si do polityki wzgldem narkotykw. Zob. na przykad: Nat Ives, On the Issue of an Iraq War, Advocacy Ads Meet with Rejection from TV Networks, New York Times, 13 marca 2003, s. C4. Poza powizanymi z wyborami sprawami zwizanymi z czasem antenowym istnieje bardzo niewiele przypadkw, w ktrych FCC (Federalna Komisja Komunikacji) albo sdy zmuszaj do zrobienia czego w tej sprawie. Oglny przegld zob. Rhonda Brown, Ad Hoc Access: The Regulation of Editorial Advertising on Television and Radio, Yale Law and Policy Review vol 6, 1988, s. 449479, a dla bardziej aktualnego podsumowania stanowiska FCC i sdw, zob. sprawa Radio-Television News Directors Association v. FCC, 184 F. 3d 872 (D.C. Cir. 1999). Wadze miejskie korzystaj z tej samej wadzy co sieci telewizyjne. Mamy niedawny przykad z San Francisco, gdy zarzd przewozw w tym miecie odrzuci reklam krytykujc miejskie autobusy z silnikiem diesla. Phillip Matier i Andrew Ross, Antidiesel Group Fuming After Muni Rejects Ad, SFGate. com, 16 czerwca 2003, dostpny przez link #32. Podstaw odrzucenia byo to, e krytyka bya zbyt kontrowersyjna. 35. Siva Vaidhyanathan prezentuje podobne stanowisko, gdy pisze o czterech kapitulacjach prawa autorskiego w epoce cyfrowej. Zob. Vaidhyanathan, Op. cit., s. 159160. 36. Dowiedzenie, e wszelkie prawa wasnoci opieraj si na rwnowaeniu interesw prywatnych i publicznych jest najwiksz zasug realizmu prawniczego. Zob. Thomas C. Grey, The Disintegration of Property, w: J. Roland Pennock i John W. Chapman (red.), Nomos XXII: Property, New York 1980, New York University Press.
Rozdzia jedenasty: Chimera

1. Herbert George Wells, Kraina lepcw, tum. Irena Krzywicka [w:] Herbert George Wells, Opowieci fantastyczne, Krakw 1976, Wydawnictwo Literackie, t. 2, s. 109136. 2. Doskonae podsumowanie mona znale w raporcie przygotowanym przez GartnerG2 oraz Berkman Center for Internet and Society przy Harvard Law School, Copyright and Digital Media in a Post-Napster World, 27 czerwca 2003 roku, dostpnym przez link #33. Czonkowie Izby Reprezentantw John Conyers Jr. (przedstawiciel Demokratw z Michigan) oraz Howard L. Berman (przedstawiciel Demokratw z Kalifornii) wprowadzili ustaw, ktra pozwalaa traktowa nieautoryzowane ko-
353
piowanie przeprowadzane online, jako cikie przestpstwo, z karami sigajcymi 5 lat pozbawienia wolnoci; zob. Jon Healey, House Bill Aims to Up Stakes on Piracy, Los Angeles Times, 17 lipca 2003 roku, dostpny przez link #34. Kary cywilne s obecnie ustalone na poziomie 150 tysicy dolarw za skopiowan piosenk. Niedawno RIAA wywoujc spr prawny, zadaa (bezskutecznie), aby dostawca usugi internetowej ujawni tosamo uytkownika oskaronego o dzielenie si ponad 600 piosenkami za pomoc rodzinnego komputera; zob. RIAA v. Verizon Internet Services (In re. Verizon Internet Services), 240 F. Supp. 2d 24 (D. D. C. 2003). Taki uytkownik mg stan w obliczu problemu zapacenia kary sigajcej 90 milionw dolarw. Tego rodzaju astronomiczne kwoty daj RIAA potny arsena, wykorzystywany w trakcie oskarania osb wymieniajcych si plikami. Ugody, na mocy ktrych czterej studenci oskareni o wymian plikw na du skal w ramach sieci uniwersyteckich musz zapaci od 12 do 17,5 tysica dolarw, wydaj si przysowiowym ndznym groszem w porwnaniu z 98 miliardami, ktre RIAA chcia uczyni przedmiotem procesu sdowego. Zob. Elizabeth Young, Downloading Could Lead to Fines, redandblack.com, 26 sierpnia 2003 roku, dostpny przez link #35. Na przykad branie przez RIAA na celownik wymiany plikw przez studentw i pozywanie ich w zwizku z tym do sdw, doprowadzio uniwersytety do ujawniania tosamoci studentw wymieniajcych pliki, zob. James Collins, RIAA Steps Up Bid to Force BC, MIT to Name Students, Boston Globe, 8 sierpnia 2003, s. D3, dostpny przez link #36. 3. WIPO and the DMCA One Year Later: Assessing Consumer Access to Digital Entertainment on the Internet and Other Media, Przesuchanie przed Podkomisj ds. Telekomunikacji, Handlu i Ochrony Konsumenta, Komisja Izby Handlu, 106th Cong. 29 (1999) (owiadczenie Petera Hartera, wiceprezydenta Global Public Policy and Standards, eMusic.com), dostpny w: LEXIS, Federal Document Clearing House Congressional Testimony File.
Rozdzia dwunasty: Straty

1. Zob. Lynne W. Jeter, Disconnected: Deceit and Betrayal at WorldCom, Hoboken, N. J. 2003, John Wiley & Sons, s. 176, 204; gdy idzie o szczegy porozumienia, zob. owiadczenie prasowe MCI, MCI Wins U. S. District Court Approval for SEC Settlement (7 lipca 2003), dostpne przez link #37. 2. Ustawa, uksztatowana na wzr kalifornijskiego modelu reformy klasyfikacji czynw niedozwolonych, zostaa przyjta przez Izb Reprezentantw, ale odrzucona w gosowaniu Senatu w lipcu 2003 roku. Oglny zarys sprawy zob. Tanya Albert, Measure Stalls in Senate: Well Be Back Say Tort Reformers, amednews.com, 28 lipca 2003 roku, dostpny przez link #38, a take Senate Turns Back Malpractice Caps, CBSNews. com, 9 lipca 2003 roku, dostpny przez link #39. W trakcie ostatnich miesicy prezydent Bush nadal wyraa ch reformy klasyfikacji czynw niedozwolonych.
354
3. Zob. Danit Lidor, Artists Just Wanna Be Free, Wired, 7 lipca 2003, dostpny przez link #40. Przegld wystawy zob. link #41. 4. Zob. Joseph Menn, Universal, EMI Sue Napster Investor, Los Angeles Times, 23 kwietnia 2003 roku. Istnieje analogiczna teza dotyczca wpywu innowacji na rozpowszechnianie muzyki, zob. Janelle Brown, The Music Revolution Will Not Be Digitized, Salon. com, 1 czerwca 2001 roku, dostpny przez link #42. Zob. take Jon Healey, Online Music Services Besieged, Los Angeles Times, 28 maja 2001. 5. Rafe Needleman, Driving in Cars with MP3s, Business 2.0, 16 czerwca 2003 roku, dostpny przez link #43. Chciabym wyrazi wdziczno dla dr Mohammada Al. Ubaydli za wskazanie mi tego przykadu. 6. GartnerG2 i Berkman Center for Internet and Society przy Harvard Law School, Copyright and Digital Media in a Post-Napster World, 2003, s. 3335, dostpny przez link #44. 7. Ibid., s. 2627. 8. Zob. David McGuire, Tech Execs Square Off Over Piracy, Newsbytes, 28 luty 2002 roku (Rozrywka). 9. Jessica Litman, Digital Copyright, Amherst, New York 2001, Prometheus Books. 10. Wyjtek na poziomie sdu okrgowego mona znale w sprawie Recording Industry Association of America (RIAA) v. Diamond Multimedia Systems, 180 F. 3d 1072 (9th Cir. 1999). To sd apelacyjny Dziewitego Okrgu wycign wniosek, e twrcy przenonych odtwarzaczy MP3 nie byli odpowiedzialni za przyczynianie si do naruszania praw autorskich, poniewa urzdzenie to nie jest w stanie nagrywa, czy te rozpowszechnia muzyki (a jego jedyna funkcja umoliwiajca kopiowanie to przenoszenie plikw muzycznych ju przechowywanych na twardym dysku komputera uytkownika). Na poziomie okrgowego sdu stanowego, wyjtek mona znale w sprawie Metro-Goldwyn-Mayer Studios, Inc. v. Grokster, Ltd., 259 F. Supp. 2d 1029 (C.D. Cal., 2003), w ktrej sd ustali, e zwizek pomidzy dystrybutorem a jakimkolwiek uytkownikiem jest zbyt saby, aeby czyni dystrybutora odpowiedzialnym za przyczynianie si do narusze albo odpowiedzialnym za czyje naruszenia prawa. 11. Na przykad w lipcu 2002 roku, czonek Izby Reprezentantw, Howard Berman wprowadzi Peer-to-Peer Piracy Prevention Act (H. R. 5211), ktry chroni wacicieli praw autorskich od odpowiedzialnoci za szkody dotyczce komputerw, uczynione, gdy osoby majce prawa autorskie wykorzystuj technologi, aby powstrzyma amanie praw autorskich. W sierpniu 2002 roku, czonek Izby Reprezentantw, Billy Tauzin wprowadzi ustaw stanowic, e technologie pozwalajce na redystrybucj cyfrowych kopii filmw nadawanych w telewizji (np. komputery) winny respektowa transmitowany kod zabezpieczajcy (broadcast flag), co uniemoliwia kopiowanie takich utworw. Wreszcie, w marcu tego samego roku, senator Fritz Hollings wprowadzi Consumer Broadband and Digital Television Promotion Act, ktry
355
12. 13. 14.
15.
16. 17. 18.
19. 20.
upowania do stosowania technologii chronicej prawa autorskie we wszystkich urzdzeniach zwizanych z mediami cyfrowymi. Zob. GartnerG2, Copyright and Digital Media in a Post-Napster World, 27 czerwca 2003, s. 3334, dostpny przez link #44. Lawrence Lessing, Man of High Fidelity, s. 239. Ibid., s. 229. Przykad ten pochodzi z listy opat ustalonych w trakcie obrad Copyright Arbitration Royalty Panel (CARP), a przytoczony zosta w postaci, jak nada mu profesor William Fisher. Materiay z konferencji iLaw, Stanford, 3 lipca 2003, w archiwum autora. Profesorowie Fisher i Zittrain skadali w trakcie obrad CARP zeznania, ktre zostay ostatecznie odrzucone. Zob. Jonathan Zittrain, Digital Performance Right in Sound Recordings and Ephemeral Recordings, Docket No. 2000-9, CARP DTRA 1 and 2, dostpny przez link #45. Doskonaa analiza przedstawiajca podobny punkt widzenia, zob. Randal C. Picker, Copyright as Entry Policy: The Case of Digital Distribution, Antitrust Bulletin, lato/jesie 2002, s. 461: To nie byo zamieszanie, tylko znane od dawna bariery dostpu. Analogowe stacje radiowe s chronione przed cyfrowymi inicjatywami, przez ograniczanie moliwoci wkraczania na pole dziaalnoci radiowej i rnicowanie. Robi si tak w imi pacenia tantiem posiadaczom praw autorskich, ale gdyby nie gra potnych interesw, mona byoby to robi w sposb, ktry nie wpywa na media. Mike Graziano i Lee Rainie, The Music Downloading Deluge, Pew Internet and American Life Project, 24 kwietnia 2001, dostpny przez link #46. Pew Internet and American Life Project donis, e na pocztku 2001 roku, 37 milionw Amerykanw cigao muzyk z internetu. Alex Pham, The Labels Strike Back: N. Y. Girl Settles RIAA Case, Los Angeles Times, 10 wrzenia 2003 roku, Business. Jeffrey A. Miron i Jeffrey Zwiebel, Alcohol Consumption During Prohibition, American Economic Review nr 2, vol. 81, 1991, s. 242. National Drug Control Policy: Przesuchanie przed Komisj Izby Reprezentantw ds. Reformy Rzdowej, 108th Cong., 1st sess. (5 marca 2003) (owiadczenie Johna P Waltersa, dyrektora National Drug Control Policy). . Zob. James Andreoni, Brian Erard i Jonathan Feinstein, Tax Compliance, Journal of Economic Literature, vol. 36, 1998, s. 818 (przegld wykorzystywanej literatury). Zob. Frank Ahrens, RIAAs Lawsuits Meet Surprised Targets; Single Mother in Calif., 12-Year-Old Girl in N. Y. Among Defendants, Washington Post, 10 wrzenia 2003 roku, s. E1; Chris Cobbs, Worried Parents Pull Plug on File Stealing; With the Music Industry Cracking Down on File Swapping, Parents are Yanking Software from Home PCs to Avoid Being Sued, Orlando Sentinel Tribune, 30 sierpnia 2003 roku, s. C1; Jefferson Graham, Recording Industry Sues Parents, USA Today, 15 wrzenia 2003, s. 4D; John Schwartz, She Says Shes No Music Pirate. No Snoop Fan, Either,
356
New York Times, 25 wrzenia 2003, s. C1; Margo Varadi, Is Brianna a Criminal?, Toronto Star, 18 wrzenia 2003, s. P7. 21. Zob. Revealed: How RIAA Tracks Downloaders: Music Industry Discloses Some Methods Used, CNN.com, dostpny poprzez link #47. 22. Zob. Jeff Adler, Cambridge: On Campus, Pirates Are Not Penitent, Boston Globe, 18 maja 2003, City Weekly, s. 1; Frank Ahrens, Four Students Sued over Music Sites; Industry Group Targets File Sharing at Colleges, Washington Post, 4 kwietnia 2003, s. E1; Elizabeth Armstrong, Students Rip, Mix, Burn at Their Own Risk, Christian Science Monitor, 2 wrzenia 2003, s. 20; Robert Becker i Angela Rozas, Music Pirate Hunt Turns to Loyola; Two Students Names Are Handed Over; Lawsuit Possible, Chicago Tribune, 16 lipca 2003, s. 1C; Beth Cox, RIAA Trains Antipiracy Guns on Universities, Internet News, 30 stycznia 2003, dostpny przez link #48; Benny Evangelista, Download Warning 101: Freshman Orientation This Fall to Include Record Industry Warnings Against File Sharing, San Francisco Chronicle, 11 sierpnia 2003, s. E11; Raid, Letters Are Weapons at Universities, USA Today, 26 wrzenia 2000, s. 3D.
Rozdzia trzynasty: Eldred

1. Pojawia si tu analogia z pornografi, ktra jest do trudna do opisania, ale bardzo wyrana. Internet przyczyni si do powstania wiatka niekomercyjnych dystrybutorw pornografii ludzi, ktrzy dystrybuuj pornografi, ale nie zarabiaj na tym pienidzy, czy to bezporednio, czy te porednio. Taka kategoria osb nie istniaa przed powstaniem internetu, poniewa koszty dystrybucji pornografii byy stosunkowo wysokie. Jednake ta kategoria dystrybutorw pornografii skupia specjaln uwag Sdu Najwyszego, gdy w 1996 roku uchyli on Communications Decency Act. Byo to po czci spowodowane zarzutami ze strony osb nie reprezentujcych interesw gospodarczych, ktre uznay, e prawo to wykracza poza wadz Kongresu. To samo mona byo zrobi w przypadku niekomercyjnych wydawcw po nastaniu epoki internetu. Przed pojawieniem si internetu na wiecie byo bardzo niewiele osb pokroju Erica Eldreda. Mona by pomyle, e w kocu rwnie istotna jest obrona ludzi pokroju Eldreda, jak obrona niekomercyjnych dystrybutorw pornografii. 2. Peny tekst brzmi: Sonny [Bono] chcia, aby okres ochrony praw autorskich by wieczysty. Zostaem poinformowany przez personel, e tego rodzaju zmiana mogaby pogwaci konstytucj. Zapraszam was wszystkich do wsppracy ze mn w celu wzmocnienia naszych praw autorskich na wszystkie moliwe sposoby. Jak wiecie istnieje rwnie propozycja Jacka Valenti w tym ujciu prawa autorskie powinny by wieczyste minus jeden dzie. By moe Komisja moe si tym zaj w trakcie kolejnej sesji Kongresu, 144 Cong. Rec. H9946, 9951-2 (7 padziernika 1998).
357
3. Associated Press, Disney Lobbying for Copyright Extension No Mickey Mouse Effort; Congress OKs Bill Granting Creators 20 More Years, Chicago Tribune, 17 padziernik 1998, s. 22. 4. Zob. Nick Brown, Fair Use No More?: Copyright in the Information Age, dostpny przez link #49. 5. Alan K. Ota, Disney in Washington: The Mouse That Roars, Congressional Quarterly This Week, 8 sierpnia 1990, dostpny przez link #50. 6. United States v. Lopez, 514 U. S. 549, 564 (1995). 7. United States v. Morrison, 529 U. S. 598 (2000). 8. Jeli jest to zasada dotyczca wymienionych wadz, w takim razie przechodzi ona od jednej z wymienionych wadz do kolejnej. Pobudzajcym argumentem w kontekcie Klauzuli handlu byo to, e interpretacja proponowana przez rzd moe doprowadzi do nieograniczonej wadzy rzdu w sferze dotyczcej regulacji handlu pomimo ograniczenia do handlu midzystanowego. Ten sam argument jest prawdziwy w przypadku Klauzuli praw autorskich. Tu rwnie interpretacja rzdowa moe przynie nieograniczon wadz rzdu w zakresie regulacji praw autorskich pomimo ograniczenia do ograniczonego okresu. 9. Informacja Nashville Songwriters Association, Eldred v. Ashcroft, 537 U.S. 186 (2003) (No. 01-618), przypis 10, dostpny przez link #51. 10. 2 procenty to ekstrapolacja pochodzca z badania wykonanego przez Sub Badawcz Kongresu, w wietle oszacowanych zakresw odnowie. Zob. Brief for Petitioners, sprawa Eldred v. Ashcroft, s. 7, dostpny przez link #52. 11. Zob. David G. Savage, High Court Scene of Showdown on Copyright Law, Los Angeles Times, 6 padziernik 2002; David Streitfeld, Classic Movies, Songs, Books at Stake; Supreme Court Hears Arguments Today on Striking Down Copyright Extension, Orlando Sentinel Tribune, 9 padziernik 2002. 12. Pismo Hal Roach Studios and Michael Agee, wniesione jako Amicus Curiae za wnioskodawc, Eldred v. Ashcroft, 537 U. S. 186 (2003) (No. 01- 618), 12. Zob. take Amicus Curiae wniesione w imieniu wnioskodawcy przez The Internet Archive; Eldred v. Ashcroft, dostpne przez link #53. 13. Jason Schultz, The Myth of the 1976 Copyright Chaos Theory, 20 grudnia 2002 roku, dostpny przez link #54. 14. Pozew Amici Dr. Seuss Enterprise et al., Eldred v. Ashcroft, 537 U.S. 186 (2003) (No. 01-618), 19. 15. Dinitia Smith, Immortal Words, Immortal Royalties? Even Mickey Mouse Joins the Fray, New York Times, 28 marca 1998, s. B7.
358
Rozdzia czternasty: Eldred II

1. Przed uchwaleniem w 1908 roku Konwencji berneskiej, prawodawstwo poszczeglnych pastw dotyczce praw autorskich czynio ochron zalen od przestrzegania formalnoci, takich jak rejestracja, depozyt oraz umieszczenie informacji stwierdzajcej prawa autorskie twrcy. Jednake, poczynajc od aktu z 1908 roku, kady tekst Konwencji zapewnia, e cieszenie si i korzystanie z praw gwarantowane przez Konwencj nie musi by przedmiotem jakichkolwiek formalnoci. To ograniczenie dotyczce formalnoci jest obecnie zawarte w Artykule 5 (2) paryskiego tekstu Konwencji berneskiej. Wiele krajw nadal nakada wymagania dotyczce jakiej formy depozytu, czy rejestracji, aczkolwiek nie jako warunek przyznania praw autorskich. Na przykad prawo francuskie wymaga zoenia kopii utworw w wyznaczonych krajowych instytucjach, gwnie w Muzeum Narodowym. W Bibliotece Brytyjskiej musz zosta umieszczone egzemplarze ksiek wydanych w Zjednoczonym Krlestwie. Niemiecka ustawa o prawie autorskim zabezpiecza si rejestracj autorw, co jest powizane z odnotowaniem prawdziwego nazwiska autora w przypadku utworw publikowanych anonimowo, bd pod pseudonimem. Paul Goldstein, International Intellectual Property Law, Cases and Materials, New York 2001, Foundation Press, s. 153154.
Zakoczenie
1. Commission on Intellectual Property Rights, Final Report: Integrating Intellectual Property Rights and Development Policy, London 2002, dostpny przez link #55. Wedug notatki prasowej wiatowej Organizacji Zdrowia, datowanej na 9 lipca 2002 roku, w krajach rozwijajcych si jedynie 230 tysicy osb z 6 milionw potrzebujcych lekw otrzymao je, a poowa z nich ya w Brazylii. 2. Zob. Peter Drahos i John Braithwaite, Information Feudalism: Who Owns the Knowledge Economy?, New York 2003, The New Press, s. 37. 3. International Intellectual Property Institute (IIPI), Patent Protection and Access to HIV/AIDS Pharmaceuticals in Sub-Saharan Africa, a Report Prepared for the World Intellectual Property Organization, Washington, D.C. 2000, s. 14, dostpny przez link #56. Bezporednia relacja dotyczca konfliktu zwizanego z Afryk Poudniow, zob. Przesuchanie przed Podkomisj ds. Prawa Karnego, Polityki Lekami i Zasobw Ludzkich, Komisji Izby Reprezentantw ds. Reformy Rzdowej, H. Rep., 1st sess., Ser. No. 106126 (22 lipca 1999), s. 150157 (owiadczenie Jamesa Lovea). 4. International Intellectual Property Institute (IIPI), Patent Protection and Access to HIV/AIDS Pharmaceuticals in Sub-Saharan Africa, a Report Prepared for the World Intellectual Property Organization, Washington, D.C. 2000, s. 15. 5. Zob. Sabin Russell, New Crusade to Lower AIDS Drug Costs: Africas Needs at Odds with Firms Profit Motive, San Francisco Chronicle, 24 maja 1999, s. A1, dostpny przez
359
6.
7. 8.
9. 10. 11.
12.
link #57 (obowizkowe licencje i szara strefa stwarzaj zagroenie dla caego systemu ochrony wartoci intelektualnej); Robert Weissman, AIDS and Developing Countries: Democratizing Access to Essential Medicines, Foreign Policy in Focus vol. 4, nr 23, sierpie 1999, dostpny przez link #58 (opis polityki Stanw Zjednoczonych); John A. Harrelson, TRIPS, Pharmaceutical Patents, and the HIV/AIDS Crisis: Finding the Proper Balance Between Intellectual Property Rights and Compassion, a Synopsis, Widener Law Symposium Journal, wiosna 2001, s. 175. Jonathan Krim, The Quiet War over Open-Source, Washington Post, 21 sierpnia 2003, s. E1, dostpny przez link #59; William New, Global Groups Shift on Open Source Meeting Spurs Stir, National Journals Technology Daily, 19 sierpnia 2003, dostpny poprzez link #60; William New, U. S. Official Opposes Open Source Talks at WIPO, National Journals Technology Daily, 19 sierpnia 2003, dostpny poprzez link #61. Chciabym ujawni, e byem jedn z osb, ktre zaprosiy WIPO na to spotkanie. Stanowisko Microsoftu wobec wolnego oprogramowania (free software) oraz oprogramowania o otwartym kodzie (open source) jest bardziej wyrafinowane. Jak wielokrotnie zapewniano, dla Microsoftu nie jest problemem oprogramowanie o otwartym kodzie, czy te oprogramowanie znajdujce si w domenie publicznej. Gwny sprzeciw Microsoftu odnosi si do wolnego oprogramowania, licencjonowanego za pomoc licencji typu copyleft, ktra wymaga, aby posiadacz licencji zaadoptowa te same warunki do wszelkich utworw zalenych. Zob. Bradford L. Smith, The Future of Software: Enabling the Marketplace to Decide, Government Policy Toward Open Source Software, Washington, D. C. 2002, AEI-Brookings Joint Center for Regulatory Studies, American Enterprise Institute for Public Policy Research, s. 69, dostpna przez link #62. Zob. take Craig Mundie, wiceprezes Microsoft, The Commercial Software Model, dyskusja w New York University Stern School of Business, 3 maja 2001 roku, dostpna przez link #63. Krim, The Quiet War..., dostpny przez link #64. Zob. Drahos i Braithwaite, Information Feudalism..., s. 210220. John Borland, RIAA Sues 261 File Swappers, CNET News. com, 8 wrzenia 2003, dostpny przez link #65; Paul R. La Monica, Music Industry Sues Swappers, CNN/Money, 8 wrzenia 2003 roku, dostpny przez link #66; Soni Sangha i Phyllis Furman, oraz Robert Gearty, Sued for a Song, N. Y. C. 12-Yr-Old Among 261 Cited as Sharers, New York Daily News, 9 wrzenia 2003, s. 3; Frank Ahrens, RIAAs Lawsuits Meet Surprised Targets; Single Mother in Calif., 12-Year-Old Girl in N. Y. Among Defendants, Washington Post, 10 wrzenia 2003, s. E1; Katie Dean, Schoolgirl Settles with RIAA, Wired News, 10 wrzenia 2003, dostpny przez link #67. Jon Wiederhorn, Eminem Gets Sued... by a Little Old Lady, mtv.com, 17 wrzenia 2003, dostpny przez link #68.
360
13. Kenji Hall, Associated Press, Japanese Book May Be Inspiration for Dylan Songs, Kansascity. com, 9 lipca 2003 roku, dostpny przez link #69. 14. BBC Plans to Open Up Its Archive to the Public, notka prasowa BBC, 24 sierpnia 2003, dostpna przez link #70. 15. Creative Commons and Brazil, Creative Commons Weblog, 6 sierpnia 2003, dostpny przez link #71.
Kady z nas, teraz

1. Zob., na przykad, Marc Rotenberg, Fair Information Practices and the Architecture of Privacy (What Larry Doesnt Get), Stanford Technology Law Review, vol. 1, 2001, par. 618, dostpny przez link #72 (znajdziemy tam opis przypadkw, w ktrych technologia okrelaa polityk prywatnoci). Zob. take Jeffrey Rosen, The Naked Crowd: Reclaiming Security and Freedom in an Anxious Age, New York 2004, Random House (szkicowanie kompromisw pomidzy technologi a prywatnoci). 2. Willful Infringement: A Report from the Front Lines of the Real Culture Wars (2003), producent: Jed Horovitz, reyseria: Greg Hittelman, produkcja: Fiat Lucre, dostpny przez link #72.
Oni, wkrtce
1. Propozycja, ktrej tu broni mogaby mie zastosowanie jedynie w przypadku utworw Amerykanw. Oczywicie wierz, e byoby czym korzystnym gdyby ten sam pomys przyjy inne kraje. 2. Mogaby pojawi si pewna komplikacja dotyczca utworw zalenych, ktrej tu nie rozwikaem. Moim zdaniem, prawo dotyczce utworw zalenych stwarza o wiele bardziej skomplikowany system ni jest to uzasadnione tworzonymi przez nie niewielkimi zachtami. 3. A Radical Rethink, Economist, 366: 8308, 25 stycznia 2003 roku, s. 15, dostpny przez link #74. 4. Department of Veterans Affairs, Veterans Application for Compensation and/or Pension VA Form 21-526 (OMB Approved No. 2900-0001), dostpny przez link #75. 5. Benjamin Kaplan, An Unhurried View of Copyright, New York 1967, Columbia University Press, s. 32. 6. Ibid., s. 56. 7. Paul Goldstein, Copyrights Highway: From Gutenberg to the Celestial Jukebox, Stanford 2003, Stanford University Press, s. 187216. 8. Zob. na przykad Music Media Watch, The J@pan Inc. Newsletter, 3 kwietnia 2002 roku, dostpny przez link #76. 9. William Fisher, Digital Music: Problems and Possibilities (ostatnie poprawki: 10 padziernik 2000), dostpny przez link #77; William Fisher, Promises to Keep: Technology, Law, and the Future of Entertainment (w druku), Stanford 2004, Stanford
361
University Press, rozdz. 6, dostpny przez link #78. Profesor Netanel zaproponowa pokrewny pomys, ktry mgby uwolni niekomercyjn wymian plikw od prawa autorskiego, a zarazem mgby stworzy rekompensat dla artystw, rwnowac wszelkie straty. Zob. Neil Weinstock Netanel, Impose a Noncommercial Use Levy to Allow Free P2P File Sharing, dostpny przez link #79. Inne propozycje, zob.: Lawrence Lessig, Whos Holding Back Broadband?, Washington Post, 8 stycznia 2002 roku, s. A17; Philip S. Corwin w imieniu Sharman Networks, List do senatora Josepha R. Bidena, Jr., Przewodniczcego Senackiej Komisji Spraw Zagranicznych, 26 luty 2002, dostpny przez link #80; Serguei Osokine, A Quick Case for Intellectual Property Use Fee (IPUF), 3 marca 2002, dostpny przez link #81; Jefferson Graham, Kazaa, Verizon Propose to Pay Artists Directly, USA Today, 13 maja 2002, dostpny przez link #82; Steven M. Cherry, Getting Copyright Right, IEEE Spectrum Online, 1 lipca 2002, dostpny przez link #83; Declan Mc-Cullagh, Verizons Copyright Campaign, CNET News.com, 27 sierpnia 2002, dostpny przez link #84. Propozycja Fishera jest bardzo podobna do propozycji Richarda Stallmana dotyczcej DAT. W przeciwiestwie do Fishera, projekt Stallmana nie zakada bezporedniej i proporcjonalnej zapaty dla artystw, chocia artyci bardziej popularni mogliby uzyska wicej ni mniej popularni. Co charakterystyczne dla Stallmana, jego propozycja wyprzedzaa obecn debat o okoo dziesi lat. Zob. link #85. 10. Lawrence Lessig, Copyrights First Amendment (Melville B. Nimmer Memorial Lecture), UCLA Law Review, vol. 48, 2001, s. 1057, 10691070. 11. Dobrym przykadem s prace profesora Stana Liebowitza. Naley go pochwali za uwan analiz danych dotyczcych narusze praw, co doprowadzio do dwukrotnego zakwestionowania zajmowanego publicznie stanowiska. Pocztkowo przewidywa on, e ciganie plikw znacznie zaszkodzi przemysowi. Nastpnie, w wietle danych, zmieni opini, a ostatnio zmieni j po raz kolejny. Porwnaj: Stan J. Liebowitz, Rethinking the Network Economy: The True Forces That Drive the Digital Marketplace, New York 2002, Amacom, s. 173 (prezentuje tam swoj pierwotn opini, wyraajc jednake sceptycyzm), ze: Stan J. Liebowitz, Will MP3s Annihilate the Record Industry?, tekst roboczy, czerwiec 2003, dostpny przez link #86. Staranna analiza przeprowadzona przez Liebowitza jest niezmiernie wartociowa, jeli chodzi o szacowanie wpywu technologii wymiany plikw. Moim zdaniem, zania on jednake koszty systemu prawnego. Zob. na przykad Rethinking..., s. 174176.
Podzikowania
Ksika ta jest produktem dugiej i, jak do tej pory, niezakoczonej pomylnie walki, ktra rozpocza si, gdy przeczytaem o wojnie Erica Eldreda, pragncego uwolni ksiki. Praca Eldreda pomoga zainicjowa ruch ruch na rzecz wolnej kultury. Z tego wzgldu ta ksika zadedykowana jest wanie jemu. Otrzymaem wiele rad od przyjaci i pracownikw naukowych, takich jak: Glenn Brown, Peter DiCola, Jennifer Mnookin, Richard Posner, Mark Rose i Kathleen Sullivan. Porad i sugestii poprawek udzielio mi te wielu studentw ze Stanford Law School i Stanford University. Chciabym tu wymieni takie osoby jak: Andrew B. Coan, John Eden, James P. Fellers, Christopher Guzelian, Erica Goldberg, Robert Hallman, Andrew Harris, Matthew Kahn, Brian Link, Ohad Mayblum, Alina Ng i Erica Platt. Szczeglnie wdziczny jestem Catherine Crump i Harryemu Surdenowi, ktrzy bezporednio pomogli mi swoimi badaniami, oraz Laurze Lynch, ktra na wiele rzeczy potrafia spojrze krytycznym rokiem. Yuko Noguchi pomoga mi zrozumie japoskie prawo, jak rwnie kultur tego kraju. Jestem wdziczny jej, jak i innym osobom z Japonii, ktre pomogy podczas pracy nad ksik: Joi Ito, Takayuki Matsutani, Naoto Misaki, Michihiro Sasaki, Hiromichi Tanaka, Hiroo Yamagata i Yoshihiro Yonezawa. Podzikowania nale si rwnie profesorowi Nobuhiro Nakayama oraz Tokyo University Business Law Center za uatwienie mi pobytu w Japonii, a take Tadashi Shiraishi i Kiyokazu Yamagami za ogromn pomoc udzielon mi w trakcie mego pobytu. Powysze podzikowania to podzikowania, za pomoc ktrej zwykle udzielaj naukowcy. Ale poza t pomoc, dziki internetowi, uzyskaem wiele rad i wskazwek od wielu, ktrych nigdy nie spotkaem. Pord osb, ktre zareagoway na proby zawarte w moim blogu dotyczcym ksiki i udzieliy mi niezmiernie pomocnych rad, znajduj si: dr Mohammad Al-Ubaydli, David Gerstein i Peter DiMauro, a take duga lista osb majcych szczegowe pomysy dotyczce sposobw rozwijania mojej argumentacji. Wrd nich byli: Richard Bondi, Steven Cherry, David Coe, Nik Cubrilovic, Bob Devine, Charles Eicher, Thomas Guida, Elihu M. Gerson, Jeremy Hunsinger, Vaughn Iverson, John Karabaic, Jeff Keltner, James Lindenschmidt, K.L. Mann, Mark Manning,
364
wolna kultura podzikowanie
Nora McCauley, Jeffrey McHugh, Evan McMullen, Fred Norton, John Pormann, Pedro A.D. Rezende, Shabbir Safdar, Saul Schleimer, Clay Shirky, Adam Shostack, Kragen Sitaker, Chris Smith, Bruce Steinberg, Andrzej Jan Taramina, Sean Walsh, Matt Wasserman, Miljenko Williams, Wink, Roger Wood, Ximmbo da Jazz oraz Richard Yanco. (Przepraszam, jeli kogo pominem z komputerami id w parze problemy techniczne, a awaria mojego systemu poczty elektronicznej oznaczaa utrat pewnej liczby znakomitych podpowiedzi). Richard Stallman i Michael Carroll przeczytali ksik w brudnopisie i kady z nich udzieli mi niezmiernie pomocnych rad oraz sugestii odnonie do poprawek. Michael pomg mi wyraniej dojrze znaczenie regulacji odnoszcych si do utworw zalenych. Richard z kolei, poprawi tak du liczb bdw, e wprawia mnie to w zakopotanie. Chocia moja praca zostaa po czci zainspirowana przez Stallmana, nie zgadza si on ze mn w wielu miejscach tej ksiki. Wreszcie, i na zawsze, wdziczny jestem Bettinie, ktra stale utrzymywaa, e z dala od tych bitew moe istnie niekoczce si szczcie. I ktra zawsze miaa racj. Piszcy te sowa, chocia uczy si powoli, jest jednak, jak zawsze, wdziczny za jej bezustann cierpliwo i mio.
Sownik
A
American Broadcasting Corporation, ABC amerykaska sie stacji telewizyjnych i radiowych, wasno Walt Disney Co. American Civil Liberties Union, ACLU amerykaska organizacja pozarzdowa zajmujca si ochron praw i swobd obywatelskich. AT&T amerykaska firma telekomunikacyjna, do 1984 roku monopolista na amerykaskim rynku i jedna z najwikszych firm telekomunikacyjnych na wiecie. American Society of Composers, Authors and Publishers, ASCAP amerykaska organizacja zbiorowego zarzdzania autorskimi prawami majtkowymi; odpowiednik polskiego ZAiKS-u.
B
Barnes & Noble sie duych samoobsugowych ksigarni, odpowiednik polskiego EMPiK-u. blog, ang. blog, weblog, web-log strona internetowa zoona z datowanych wpisw, zazwyczaj wywietlanych od najnowszego do najstarszego; blogi s najczciej stosowane jako osobiste pamitniki, mog te jednak suy wymianie wiedzy, komunikacji marketingowej lub politycznej. broadcast flag sygna wprowadzony przez amerykask FCC do transmisji telewizji cyfrowej, oznaczajcy e dany program jest chroniony prawami autorskimi. Sygna ten nakazuje urzdzeniom odtwarzajcym chroni ten program przed kopiowaniem. Jego europejskim odpowiednikiem jest system Content Protection/Copy Management (CP/CM) wprowadzany przez midzynarodowe konsorcjum Digital Video Broadcasting Project (DVB). barn raising (budowanie stodoy) rda pojcia sigaj wiejskich wsplnot w Stanach Zjednoczonych w XVIII i XIX wieku. Stodoa bya wtedy najwiksz i najdrosz budowl, jak osiedlajca si rodzina musiaa wybudowa. W jej budowie uczestniczyli wic wszyscy czonkowie wsplnoty, ktrzy razem stawiali now stodo w jeden, dwa dni. Tradycja wsplnego budowania stod przetrwaa do dzisiaj wrd Mennonitw i Amiszw. Mike Godwin w ksice Cyber Rights zastosowa to pojcie w odniesieniu do nagych zryww produktywnoci w internecie, takich jak stworzenie systemu operacyjnego Linux.
366
wolna kultura sownik
C
Columbia Broadcasting System, CBS amerykaska sie stacji telewizyjnych i radiowych, wasno Viacom. cookie (ciasteczko) krtka informacja przekazywana przez serwer i przechowywana w komputerze uytkownika przez przegldark internetow. Uatwia uytkownikowi ponowne korzystanie ze strony, ktra wysaa ciasteczka, na przykad przez zapamitanie indywidualnych ustawie. Zdaniem obrocw prywatnoci w internecie, cookies s szkodliwe, gdy pomagaj ledzi i zbiera informacje o internautach. CliffsNotes seria materiaw edukacyjnych dla studentw zawierajcych streszczenia i objanienia dzie literackich. CodePink: Women for Peace zainicjowany przez kobiety, oddolny ruch na rzecz pokoju i sprawiedliwoci spoecznej, ktrego celem jest doprowadzenie do zmian poprzez twrcze, pozytywne i pokojowe protesty. Comedy Central kana komediowy w amerykaskiej telewizji kablowej, wielk popularno zyska w 1997 roku, kiedy zacz nadawa serial South Park. common law system prawny, w ktrym gwn rol odgrywa orzecznictwo sdw i tradycja. Oznacza to, e w przeciwiestwie do polskiego systemu prawnego (systemu prawa cywilnego), akty prawne ustanawiane przez organy ustawodawcze (parlament) zawsze interpretuje si w wietle nadrzdnego zbioru precedensw i zwyczajw (common law). Moliwe jest nawet, eby pewne dziay prawa nie byy spisane (jak np. brytyjska konstytucja), a mimo to wci s wice. W tradycji common law s silnie akcentowane elementy sporu midzy stronami w procesie i rozumowania opartego na rozpatrywaniu przykadw i podobnych przypadkw (precedensw). System common law jest stosowany w krajach zwizanych historycznie z Wielk Brytani (rwnie w Stanach Zjednoczonych). Communications Decency Act ustawa regulujca pornografi w internecie, uchwalona przez Kongres w 1996 roku; w wikszej czci odrzucona jako ograniczajca wolno sowa i niezgodna z I poprawk do konstytucji USA. Copyright formua zastrzegajca i gwarantujca prawa autorskie; w ustawodawczej tradycji Stanw Zjednoczonych chroni prawa majtkowe do utworu, nie chroni natomiast praw osobistych twrcy; formaln przesank prawn do ochrony praw autorskich twrcy stanowi umieszczenie znaku cznie z nazw podmiotu prawa autorskiego na kadym egzemplarzu opublikowanego dziea. Copyright Office amerykaska instytucja, cz Biblioteki Kongresu, odpowiedzialna za rejestracj praw autorskich i prowadzenie rejestru utworw. Nie ma odpowiednika w Polsce, poniewa nasze prawo autorskie nie przewiduje obowizku rejestracji.
367
cover ponowne wykonanie utworu muzycznego (rock, pop) przez innego wykonawc, czsto jako oddanie hodu twrcy oryginau. Creative Commons amerykaska organizacja non-profit zaoona w 2001 roku przez Lawrencea Lessiga, ktrej podstawowym celem jest rozwj i propagowanie licencji uatwiajcych rozszerzenie zakresu praw autorskich, zgodnie z wymogami postpujcego rozwoju technologicznego. Opracowane przez CC licencje zastpuj regu wszelkie prawa zastrzeone regu niektre prawa zastrzeone. Przeznaczone s dla wszystkich twrcw, ktrzy chc rozszerzy zakres korzystania ze swoich utworw. Nie tracc praw autorskich mog dziki nim wspiera woln, wspln kultur.
D
digital divide (podzia cyfrowy) okrelenie spoecznych i ekonomicznych nierwnoci pomidzy grupami majcymi dostp do internetu i grupami bez dostpu. Podzia cyfrowy moe te oznacza nierwne umiejtnoci korzystania z internetu. digital rights management, DRM (cyfrowe zarzdzanie prawami) dowolna technologia pozwalajca sprzedawcy kontrolowa tre i ogranicza jej uycie. Systemy DRM obejmuj dziea objte prawami autorskimi i egzekwuj te prawa, wraz z innymi ograniczeniami, na poziomie cyfrowej technologii. Digital Millennium Copyright Act, DMCA (prawo autorskie na cyfrowe millenium) kontrowersyjna ustawa, ktrej jeden z zapisw wprowadzi zakaz obchodzenia cyfrowych zabezpiecze utworw oraz tworzenia technologii, umoliwiajcych takie obchodzenie. Sankcja karna jest niezalena od naruszenia prawa autorskiego, karane jest wic na przykad obchodzenie zabezpiecze, ktre ograniczaj prawa uytkownika w zakresie wikszym, ni czyni to prawo. W swoim czasie DMCA bya przedmiotem dyskusji gortszej od aktualnej europejskiej dyskusji nad dyrektyw o patentach na oprogramowanie. domena publiczna og utworw, ktre nie s objte prawami autorskimi (upyw okresu obowizywania lub zrzeczenie si praw).
E
Eldred v. Ashcroft oznaczenie sprawy sdowej, w ktrej Eric Eldred wystpuje przeciwko Johnowi Ashcroftowi. Nie s to osobiste porachunki Eldreda z Ashcroftem, ktry by prokuratorem generalnym USA, lecz tradycyjne oznaczenie procesu przeciwko pastwu (administracji federalnej). estate moe oznacza po prostu majtek, ale tu ma znaczenie specyficzne dla common law. Jest to spadek (majtek zmarego) zarzdzany przez odpowiedni instytucj, czyli niekoniecznie przez spadkobiercw. Estate powstaje w niektrych stanach z mocy prawa (niezalenie od testamentu), moe rwnie zosta zaplanowany przez spadkodawc.
368
F
Federal Communications Commission, FCC odpowiednik polskiej Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, czyli organ odpowiedzialny za regulacj przydziau czstotliwoci dla stacji radiowych i telewizyjnych. Forbes, Steve redaktor naczelny prestiowego finansowego magazynu Forbes. Free Software Foundation, FSF (Fundacja Wolnego Oprogramowania) zaoona w 1985 roku; promuje prawa uytkownikw do uywania, kopiowania, modyfikowania i redystrybucji programw komputerowych. FSF wspiera rozwj i wykorzystywanie wolnego oprogramowania, w szczeglnoci systemu operacyjnego GNU.
G
Global Positioning System, GPS system nawigacji satelitarnej, ktry umoliwia precyzyjn lokalizacj jednostek i obiektw praktycznie na caej kuli ziemskiej. geek dosownie: dziwak, wir. Sowo geek pocztkowo oznaczao artyst cyrkowego wykonujcego dziwaczne pokazy, jednym z ktrych byo zazwyczaj odgryzienie gowy wa lub kurczaka. Dzisiaj geek oznacza osob zgbiajc, czsto obsesyjnie, okrelon dziedzin wiedzy. Geek najczciej interesuje si technologi, w szczeglnoci komputerami i nowymi mediami. Geekami s czsto hakerzy, czy koderzy.
H
hak w pierwotnym znaczeniu, odnoszcym si do komputerw byo to szybkie (i sprytne) rozwizanie problemu. W takim znaczeniu uywa go Autor i w zasadzie wci w wielu rodowiskach takie znaczenie jest oczywiste. Wspczenie hack oznacza jednak czsto program lub metod, umoliwiajce nielegalne uzyskanie okrelonych moliwoci programu (czyli np. zamian wersji testowej w pen). Bardziej prawidowym okreleniem na taki program jest jednak crack. haker termin pocztkowo oznacza wszelkiego rodzaju ekspertw komputerowych, a szerzej pojty, dowolnego eksperta, majcego szczegow wiedz oraz twrczo i z zapaem podchodzcego do intelektualnych problemw. Drugie, pejoratywne znaczenie terminu haker jest powszechnie stosowane przez media i oznacza intruza, przestpc, komputerowego wamywacza. Hakerzy w pierwszym rozumieniu tego sowa takie osoby nazywaj krakerami i zymaj si na media, ktre ich zdaniem buduj hakerom z reputacj.
I
International Intellectual Property Association, IIPA koalicja prywatnych firm stworzona w 1984 roku w celu reprezentowania amerykaskiego przemysu opartego na wasnoci intelektualnej w midzynarodowych gremiach zmierzajcych do zwikszenia ochrony tej wasnoci w skali globalnej. International Standard Recording Code, ISRC standardowy midzynarodowy kod identyfikujcy nagrania muzyczne i muzyczne nagrania wideo.
369
K
Kazaa popularny system wymiany plikw peer-to-peer. Przeciwko jego uytkownikom RIAA wytoczya w 2003 roku seri gonych procesw cywilnych, oskarajc ich o nielegaln wymian plikw. koder czowiek piszcy kod, czyli take programista, albo haker. Autor pisze o koderach z szacunkiem, cho sam termin moe czasem oznacza wyrobnikw. Kongres parlament w Stanach Zjednoczonych, najwyszy organ przedstawicielski i organ wadzy ustawodawczej, w skad ktrego wchodzi Izba Reprezentantw (House of the Representatives) i Senat (Senate). konstytucja, poprawki i klauzule amerykaska konstytucja to wci ten sam dokument, ktry zosta uchwalony w 1787 roku, std starowieckie brzmienie przepisw oraz trudno zrozumiaa struktura. W konstytucji USA nie dokonuje si zmian, lecz dodaje si kolejne poprawki (jest ich obecnie 27), np. poprawka ustanawiajca (nr XVIII) i znoszca (nr XXI) prohibicj. Tekst samej konstytucji skada si z 7 bardzo dugich artykuw (dla porwnania polska konstytucja ma ich 243 i s znacznie krtsze), obejmujcych wiele rnych przepisw. W zwizku z tym, eby lepiej orientowa si w tekcie, mwi si o klauzulach (np. Klauzula postpu to 8. akapit sekcji 8. artykuu 1.). Konwencja berneska midzynarodowa umowa zawarta w Bernie w 1886 roku, w ktrej po raz pierwszy okrelono zasady respektowania praw autorskich midzy pastwami. Dotychczas utwory chronione w jednym pastwie nie podlegay ochronie zagranic. Od czasu wprowadzenia konwencji ochrona praw autorskich jest automatyczna i nie wymaga ze strony autorw w krajach, ktre podpisay Konwencj podejmowania adnych specjalnych dziaa. Stany Zjednoczone nie s sygnatariuszami Konwencji.
L
licencja ustawowa, przymusowa autor nie moe zabroni udzielenia takiej licencji, ale automatycznie otrzymuje okrelone wynagrodzenie. Przykadem s licencje na utwory muzyczne, udzielane przez organizacje takie, jak np. ZAiKS.
M
mem wprowadzone przez Richarda Dawkinsa okrelenie jednostki ewolucji kulturowej, bdce odpowiednikiem genu jako jednostki ewolucji biologicznej. Memy, zdaniem Dawkinsa, rozprzestrzeniaj si i przemieszczaj pomidzy ludzkimi mzgami i innymi nonikami informacji. Potocznie mem moe oznacza dawk informacji o szczeglnie zaraliwej naturze, ktra skania nas do jej rozpowszechniania. Metropolitan Museum jedno z najwikszych i najwaniejszych muzew sztuki na wiecie, mieszczce si w Nowym Jorku. Massachusetts Institute of Technology, MIT uniwersytet techniczny w Cambridge w stanie Massachusetts.
370
Motion Picture Association of America, MPAA organizacja zrzeszajca studia filmowe i dziaajca na rzecz ich interesw. Mr. Rogers Neighborhood telewizyjny program dla dzieci, emitowany od koca lat 60. XX wieku.
N
Napster pierwszy system wymiany plikw na zasadzie peer-to-peer, ktry zyska powszechn popularno. Napster zosta stworzony w 1999 roku przez Shawna Fanninga, amerykaskiego nastolatka. W 2001 roku Napster w wyniku nakazu sdowego wstrzyma dziaalno, a w 2002 roku zosta przejty przez Bertelsmann AG. Obecnie Napster jest patnym serwisem muzycznym odnoszcym umiarkowane sukcesy. National Association of Broadcasters (Narodowe Stowarzyszenie Nadawcw) amerykaskie zrzeszenie branowe reprezentujce interesy komercyjnych stacji radiowych i telewizyjnych. National Rifle Association (Krajowe Stowarzyszenie Posiadaczy Strzelb) organizacja chronica prawa posiadania broni. National Broadcasting Company, NBC amerykaska sie stacji telewizyjnych i radiowych.
O
Office of National Drug Control Policy Urzd ds. Krajowej Polityki Kontroli Narkotykw. Olympia Snowe republikaska senator ze stanu Maine, o umiarkowanych pogldach. oprogramowanie o otwartym kodzie rdowym, otwarte oprogramowanie (open source software) rodzaj oprogramowania i zwizany z nim ruch programistw wywodzcy si z ruchu wolnego oprogramowania. Rnica midzy wolnym i otwartym oprogramowaniem sprowadza si w duej mierze do rnicy w nazewnictwie. Patrz te: wolne oprogramowanie.
P
peer-to-peer, p2p (sieci p2p) sieci bezporedniej wymiany plikw, czyli sieci, w ktrych komputery uytkownikw cz si bezporednio ze sob (jednak za porednictwem np. odpowiedniego programu takiego jak Napster) i uytkownicy udostpniaj w ten sposb innym uytkownikom okrelone zasoby. Patent and Trademark Office amerykaski urzd federalny odpowiedzialny za zarzdzanie przyznawaniem patentw i znakw towarowych. Pew Internet & American Life Project cz Pew Research Center, specjalizujca si w badaniu wpywu internetu na amerykaskie spoeczestwo. I poprawka przepisy amerykaskiej konstytucji dotyczce nastpujcych wolnoci: sowa, wyznania, prasy, zgromadze oraz skadania petycji. Presidio park w San Francisco, w ktrym do 1994 roku miecia si baza wojskowa, a obecnie znajduje si tam midzy innymi Internet Archive.
371
Prezes Sdu Najwyszego (Chief Justice) przewodniczcy federalnej wadzy sdowniczej. Oprcz zwykych uprawnie sdziego Sdu Najwyszego przysuguj mu kompetencje np. w zakresie procedury usuwania z urzdu Prezydenta USA (impeachment). Obecnie funkcj t sprawuje William Renhquist, mianowany w 1986 roku przez Ronalda Reagana. Public Citizen amerykaska lewicowa organizacja pozarzdowa, powoana do ycia w 1971 roku przez Ralfa Nadera prawnika i aktywist wystpujcego przeciwko wielkim korporacjom.
R
Radio Corporation of America, RCA kilkadziesit lat temu najwikszy medialny koncern Stanw Zjednoczonych i prna firma komputerowa; przed II wojn wiatow RCA zdominowaa rynek stacji radiowych, przeprowadzia te pierwsze prby emisji programu telewizyjnego; z RCA wyoniy si m.in. korporacje NBC, ABC; obecnie RCA to marka telewizorw i znak towarowy wytwrni pytowej. Recording Industry Association of America, RIAA (Amerykaskie Zrzeszenie Przemysu Nagraniowego) organizacja zajmujca si ochron interesw, promocj i zarzdzaniem prawami artystw i firm pytowych. Ochrona interesw i zarzdzanie prawami to przede wszystkim procesy sdowe, z kolei promocja to prawa do nadawania statusu Zotych, Platynowych, Multi-Platynowych i Diamentowych pyt.
S
samplowanie, sampling w muzyce wzicie fragmentu (sample) jednego utworu i wykorzystanie go jako fragment innego. Samplowanie odbywa si za pomoc samplera, ktry moe by urzdzeniem lub programem komputerowym. Sampling jest metod powszechnie stosowan w takich gatunkach muzyki jak hip-hop, dub i wszelkie odmiany muzyki elektronicznej. Dzisiaj wymg uzyskania zgody waciciela praw autorskich na wykorzystanie kadego samplea zdecydowanie utrudnia samplowanie. Sd Apelacyjny dla Dziewitego Okrgu (Court of Appeals for the Ninth Circuit) federalny sd apelacyjny dla okrgu obejmujcego cz stanw zachodniego wybrzea (m. in. cz Kalifornii, Oregon i Hawaje). Jest to najwikszy spord 12 federalnych sdw apelacyjnych (11 numerowanych oraz Sd Apelacyjny dla Okrgu D.C.). Sd Najwyszy poczenie naszego Sdu Najwyszego z Trybunaem Konstytucyjnym. Amerykaski Sd Najwyszy rozpatruje wprawdzie sprawy z odwoa od orzecze sdw niszej instancji, ale rozstrzygnicia maj na celu ocen zgodnoci ustaw z konstytucj. W systemie common law orzeczenia Sdu Najwyszego stanowi (przez moc precedensu) obowizujce prawo. Sdziw powouje na doywotni kadencj (do emerytury) Prezydent USA, wybr zatwierdza wikszoci gosw Senat. Obecnie jest 9 sdziw (nie jest to staa
372
liczba): przewodniczcy William Renhquist oraz 8 sdziw: Ruth Bader Ginsburg, Stephen Breyer, Sandra Day OConnor, Anthony Kennedy, Antonio Scalia, David Souter, John Paul Stevens, Clarence Thomas. Screen Actors Guild zwizek zawodowy reprezentujcy aktorw w Stanach Zjednoczonych. Secure Digital Music Initiative, SDMI inicjatywa na rzecz bezpiecznej muzyki cyfrowej, organizacja skupiajca liczne firmy elektroniczne i wytwrnie pytowe, ktrej celem byo stworzenie bezpiecznych standardw dla muzyki cyfrowej. Sonny Bono Copyright Term Extension Act ustawa z 1998 roku o przedueniu okresw obowizywania praw autorskich nazwana imieniem Sonnyego Bono byego piosenkarza i ma Cher, a w latach 90. republikaskiego senatora.
T
Ted Stevens republikaski senator z Alaski, najstarszy staem wrd Republikanw.
U
Universal Product Code, UPC kod kreskowy umieszczany na produktach sprzedawanych w sklepach.
V
Valenti, Jack byy przewodniczcy (do 2004 roku) Motion Picture Association of America i jeden z najbardziej zagorzaych lobbystw na rzecz ochrony praw autorskich.
W
wolne oprogramowanie (free software) oprogramowanie, ktre mona swobodnie kopiowa, uywa, analizowa, modyfikowa, rozprowadza. Prawa uytkownika s gwarantowane przez specjalne umowy licencyjne, z ktrych najpopularniejsz jest GNU General Public License (GNU GPL). Nad wolnym oprogramowaniem pracuje ruch programistw zainicjowany przez Richarda Stallmana i jego Free Software Foundation. Patrz te: oprogramowanie o otwartym kodzie rdowym. World Intellectual Property Organization, WIPO zwizana z ONZ organizacja midzynarodowa, ktrej celem jest ochrona wasnoci intelektualnej w skali wiatowej.
Z
zakup poprzez pojedyncze kliknicie (one-click shopping) opatentowana przez internetow ksigarni Amazon usuga, polegajca na moliwoci skadania kolejnych zamwie, np. w sklepie internetowym, jednym klikniciem, bez koniecznoci ponownego podawania danych o sobie (adresu, numeru karty kredytowej itp.), gdy te s przechowywane na serwerze. Patent zosta wykorzystany przez Amazon w procesie przeciw konkurencyjnej ksigarni Barnes & Noble. Dla przeciwnikw praw autorskich by to dowd szkodliwoci patentowania oprogramowania.
Indeks
A
ABC 65 Adobe eBook Reader 175177, 179, 180, 181, 182 Agee, Michael 251 253 Aibo (pies robot) 182183, 186, 188 Akerlof, George 261 Alben, Alex 127132, 226, 325, 347 Allen, Paul 127 Amazon 306 American Association of Law Libraries 260 American Gramophone Company 82 American Society of Composers, Authors and Publishers (ASCAP) 44 Amerykaskie Stowarzyszenie Daguerrea 56 Andromeda 231 Anello, Douglas 86 Annenberg Center for Communication 61 Apple 231, 293, 332 Armstrong, Edwin Howard 2933, 35, 3839, 210, 223, 224 Arrow, Kenneth 261 AT&T 32 Ayer, Don 258, 265266, 268, 272273, 276
B
Bacon, Francis 120 Barish, Stephanie 6263, 72 Barlow, Joel 34 Barnes & Noble 174, 253, 255 Barry, Hank 216, 218 BBC 300 Beatles, The 81, 83 Beckett, Thomas 119 Bell, Aleksander Graham 29 Bernstein, Leonard 98 Betamax 101 Biblioteka Aleksandryjska 141142, 255 Biblioteka Kongresu 137138 Bibliotekarz Kongresu 226 Black, Jane 97 Blackstone, Kent i Coke 28 blog 6671, 336, BMG 191 BMW 218 Boies, David 132 Boland, Lois 295297 Bolling, Ruben 274 Boswell, James 117 bot 135, 189 Boyle, James 156 Braithwaite, John 297 Branagh, Kenneth 111, 114 Brandeis, Louis 58 Breyer, Stephen 263264, 271
374
wolna kultura indeks
broadcast flag 221 Bromberg, Dan 258 Brown, John Seely 7173, 153 Brown, Murphy 137 Buchanan, James 261 Bunyan, John 120 Burdick, Quentin 86 Business 2.0 218 Business Week 97
D
dagerotyp 56 Daguerre, Louis 56 Daley, Elizabeth 6164, 72 Data General 307 DDT 155, 156 Dean, Howard 68 Digital Millennium Copyright Act (DMCA) 185, 187188, 209 digital rights management 232 Diller, Barry 194 DirecTV 192 Disney, Walt 4652, 5455, 58, 104, 142, 166, 212, 241242, 248, 278 Disney Inc. 49, 101102, 143, 173174, 260 Doctorow, Cory 98, 313 doktryna pierwszej sprzeday 174 domena publiczna 4950, 119120, 146, 159162, 177, 212, 241242, 248249, 251, 274275, 281, 283285, 294, 296, 312, 315, 318, 322 Donaldson, Aleksander 7, 117119 Donaldson v. Beckett 119 Douglas, sdzia 2829 doujinshi 5154, 104 Dover Press 241 dozwolony uytek 123126, 134, 169, 172173, 202, 213214, 219, 322 DreamWorks 133134 Drucker, Peter 14, 130 Drahos, Peter 297 Dreyfuss, Rochelle 44 DVD 90, 97, 251 Dylan, Bob 300
C
Cap Gemini Ernst & Young 9596 Carnegie, Andrew 137 Carson, Rachel 155 Causby, Thomas Lee i Tinie 2729, 33, 35, 3739, 210, 285 CBS 65, 193 CD, CD-ROM 88, 90, 9697, 127129, 216, 232, 234, 325, 332 chimera 206, 208 Christensen, Clayton M. 195 CliffsNotes 165 CNN 69, 234 Coase, Ronald 261 CodePink Women for Peace 23 Coe, Brian 57 common law 2829, 112, 116119, 159 Conrad, Paul 186188 Conger 111112, 115, 117 cookies 306 copyright 111 Copyright Act 83 Copyright Office 281, 318, 320 Corbis 213 Creative Archive 300 Creative Commons 17, 19, 300, 311315 Crichton, Michael 61 CTEA 243, 249, 251 252, 256, 258259, 260, 263
375
E
e-ksika 176177 Eagle Forum 259260 Eastman, George 5660 Eastwood, Clint 127129, 325 Economist, The 321 Edinburgh Advertiser 120 Edison, Thomas, Alva 29, 7981, 95, 104 Einstein, Albert 54 Eldred, Eric 241243, 246, 248249, 256, 258, 276 Eldred v. Ashcroft 257, 321 Electronic Frontier Foundation 233 Else, Jon 122124, 213 EMI 191, 218 Eminem 300 eMusic 209 Erskin, Andrew 117
FS/OSS 71 Fundusz Roberta Frosta 244245 Fundusz Gershwina 262 Fundusz dr. Seussa 262
G
Garlick, Mia 312 Gates, Bill 154, 296 geek 22, 38 General Film Company 80 General Public License (GPL) 18, 294, 308 Gil, Gilberto 300 Ginsburg, Ruth Bader 263264, 270 Girl Scouts 44 Global Positioning System (GPS) 292 GNU 308 GNU/Linux 91, 260, 294, 308 Godwin, Mike 65 Goldstein, Paul 325 Google 74, 76 Gracie Films 123 Grimmw, banie 48, 54, 58, 241 Grisham, John 83, 324 Groening, Matt 123125
F
Fairbank, Robert 131 Fallows, James 192 Fanning, Shawn 93 Faraday, Michael 29 Federal Communications Commission (FCC) 2223, 32, 86, 191, 193, 298299 Felten, Ed 73, 183186, 189 Fisher, William 224, 331 Florida, Richard 45 fonograf 81, 87 Forbes, Steve 277, 281 Fourneaux, Henri 81 Fox, William 80 Fox (wytwrnia) 123125 Free Software Foundation 18, 23, 260, 308 Fried, Charles 261, 265, 273 Friedman, Milton 1112, 261 Frost, Robert 241242, 244, 248, 249
H
hak 182183 haker 182183, 232 Hal Roach Studios 251, 261 Hawthorne, Nathaniel 241 Henryk VIII 114 Heston, Charlton 86 Hollywood 55, 7980, 92, 95, 99, 102, 139, 151, 284, 300, 314 Horovitz, Jed 214 Hummer, John 218 Hummer, Winblad 218 Hyde, Rosel 86
376
I
iArchive, Internet Archive 135137, 141, 250, 260 IBM 294, 307 Institute for Multimedia Literacy 62 Institute of Radio Engineers 30 Intel 221, 260 International Intellectual Property Association 287 internet 2122, 3337, 40, 45, 63, 65, 70, 74, 88, 9394, 9799, 135, 137, 140, 151, 153, 156, 174,189, 209, 212, 220, 222223, 227, 230, 234, 239, 241242, 285, 296, 304306, 317318, 325329, 331, 333334 Internet Explorer 91 Ipsos-Insight 93 iTunes 231 Izba Lordw 119120
J
Jaszi, Peter 243, 274 Jefferson, Thomas 109, 147 Johnson, Samuel 120 Jordan, Jesse 7478, 212, 234 Just Think! 6065, 7172
K
Kahle, Brewster 73, 137, 141, 250, 254255 Kaplan, Benjamin 324 Kazaa 93, 97, 207208, 228 Keaton, Buster 47, 48, 54 Kelly, Kevin 284 Kennedy, John Fitzgerald 222, 263267, 273, 276 Klauzula handlu 248, 262, 269, 270, 272 Klauzula postpu 157158, 243, 248, 260,264, 270271
Klauzula patentowa 269 Klauzula prawa autorskiego 257, 268269 Klauzula zaboru 146 Kodak (Eastman Kodak) 5759, 154, 211 komiks 5052 koncentracja przemysu medialnego 190, 198 Kongres 2829, 8283, 87,96, 100105, 144, 146,151, 153, 155, 157, 159, 161, 171, 212, 221222, 224, 233, 242244, 246247, 248249, 256257, 259262, 264267, 269270, 272274, 277, 282, 303, 323324 konstytucja 28, 146147, 157, 243, 247, 249, 259, 268, 271, 323 Konwencja berneska 278 kopiowanie utworw 52, 140, 167168, 171 Kozinski, Aleks 102 Krim, Jonathan 294 ksika elektroniczna 171 ksigarze (wydawcy) 112118, 120 kultura komercyjna 3435, 199, 253 kultura niekomercyjna 3435 kultura zezwole 22, 35
L
Leaphart, Walter 314 Lear, Norman 193194 Lessig, Lawrence 1113, 1520, 32 Lexis i Westlaw 309 licencja Creative Commons (CC) 17, 18, 19, 311314 licencja ustawowa 83, 90, 103 Licensing Act 112 Linux 308 Litman, Jessica 221
377
Lofgren, Zoe 282 Lohmann, Fred von 233, 235 Lott, Trent 68 Lovett, Lyle 84, 207, 216, 280 Lucas, George 125
Myszka Miki 46, 48, 58, 166, 248249, 260, 274
N
Napster 59, 86, 9294, 100, 132, 216, 218, 228, 234235, 328 Nashville Songwriters Association 249 National Association of Broadcasters 86 National Rifle Association 23 National Writers Union 260 Needleman, Rafe 218 Nesson, Charlie 229 Netanel, Neil 37 Netscape 91 News Corp. 192 New York Times, The 27, 93, 105, 227, 274275, Nimmer, David 132, 335 No Electronic Theft Act (NET) 243 Nunez 205
M
McCain, John 191 Madonna 85, 148 manga 5053 Mansfield, William Murray, Lord 43, 118 Marx, bracia 175, 180 media 23, 35, 39, 6162, 6869, 138, 190 Mehra, Salil 52 mem 29, 121 Metropolitan Museum 55 MGM 143 Microsoft 7576, 91, 127, 183, 294295 Millar v. Taylor 117118 Milton, John 115, 120 Massachusetts Institute of Technology, MIT 307 Monroe, Marilyn 222, 224 Morning Chronicle, The 120 Morrison, Alan 261 Motion Picture Association of America (MPAA) 36, 88, 102, 14344, 146, 246, 282283, 285 Motion Picture Patents Company (MPPC) 79 Movie Archive 139 Moyers, Bill 194 MP3 90, 94, 218219, 231, 328 MTV 96, 291 Mller, Paul Hermann 155156 Murdoch, Rupert 192 MusicStore 332 Myers, Mike 133134
O
OConnor, Sandra Day 263, 267 odszkodowanie ustawowe 77 Office of National Drug Control Policy 196 okres ochrony prawa autorskiego 161 Oppenheimer, Matt 77 oprogramowanie o otwartym kodzie rdowym 292295 Orwell, George 135136
P
peer-to-peer, p2p 43, 92100, 105, 207, 284, 331332 Paramount Pictures 143 Parlament (brytyjski) 111116, 118 Patterson, Raymond 116
378
Penguin Classics 241242 Pentagon 65 pianola 8182, 87, 95 pimienno medialna 60, 62 piractwo 36, 39, 4345, 79, 8192, 99, 104, 209210, 220, 283, 291 Pogue, David 21 ponowny uytek 325 poprawka, I, 37, 169, 197, 256, 259, 261, 273 powielanie treci. 211 prawa wasnoci 24, 38, 109, 142 prawa wasnoci twrczej 157 prawa zalene 165, 324 prawo autorskie 36, 43, 45, 4950, 52, 59, 7677, 8283, 86 90, 93, 9798, 101105, 109, 111114, 120121,124, 131, 133, 138139, 146, 151, 153, 155156, 158159, 161, 163168, 171, 175, 179, 185, 188190, 195, 197198, 201202, 206, 208, 213215, 219, 221222, 224, 226, 231 236, 239, 242244, 246, 248256, 258, 261262, 265, 271, 274, 276 278, 280, 282 285, 290, 294, 304, 310, 314315, 317319, 321 326, 331, 334335 prawo autorskie, federalne 160 prawo autorskie, stanowe 160 prawo autorskie, wieczyste 119, 199 prawo kopiowania 111, 113114, 202 prawo patentowe 110 prawo pozytywne 112, 116 prawo rzeczowe 90, 149 prawo zobowiza 149 Prelinger, Rick 139
przymusowa licencja 8384 Public Citizen 261 Public Library of Science 291, 310 publiczne odtwarzanie 81 publiczne wykonanie 84
Q
Quayle, Dan 137
R
radio AM 31, 35 Radio Corporation of America (RCA) 3133, 3536, 3839, 154, 291, 303 radio FM 3032, 35, 154, 223224 radio internetowe 223 226, 328 Random House 255 Real Networks 332 Recording Industry Association of America (RIAA) 7678, 9697, 185186, 188, 207208, 212, 217, 224, 226228, 234235, 246, 300 Rehnquist, William H. 247, 263 rejestracja utworu 200 Rensselaer Polytechnic Institute (RPI) 7475 rewolucja cyfrowa 141 Roberts, Michael 216 Rogers, Fred 186 Rolling Stones, The 84 Rose, Mark 117 Russel, Phil 81
S
Sarnoff, David 31 Saferstein, Harvey 131 Safire, William 23, 298 samplowanie 134, 300, 312 Sd Apelacyjny Dziewitego Okrgu 102, 132
379
Sd Najwyszy 28, 58, 87, 102104, 119, 197, 246247, 248249, 252, 257259, 260, 261, 263266, 270, 272, 274275, 309 Scalia, Antonio 263, 268 Schlafly, Phyllis 259260 Schwartz, John 105 Screen Actors Guild 86 Secure Digital Music Initiative (SDMI) 184 Sentelle, David 256257, 260, 264, 271 Seuss, dr 262 sie 21, 43, 72, 7475, 90, 93, 105, 148, 200, 328 Simpsonowie 122125 Sobule, Jill 216 Sonny Bono Copyright Term Extension Act, CTEA 242 Snowe Olympia 23 Sony Music Entertainment 191 Sony Pictures Entertainment 143 SoundScan 96 Sousa, John Philip 82 Souter, David 263264, 270, 273 spoeczestwo informacyjne 293, 297 Springer, Jerry 66 Stallman, Richard 18, 2324, 307308 Stany Zjednoczone v. Lopez 247248, 263264, 268, 270272 Stany Zjednoczone v. Morrison 247, 263 Starwave, Inc. 127 Statut krlowej Anny 111113, 115119, 159 Statute of Monopolies 114 Spielberg, Steven 134 Stevens, John Paul 263264, 271 Stevens, Ted 23
Stewart, Geoffrey 258 Sullivan, Kathleen 261, 273 Sutherland, Donald 129 Szekspir, William 55, 111, 113114, 120
wiatowy Szczyt Spoeczestwa Informacyjnego 292
T
Talbot, William 56 Tatel, David 257 Taylor, Robert 117 technologia cyfrowa 35, 45, 71, 154, 200, 211, 227, 231, 252, 255, 309, 313, 317, 325, 336 Turner, Ted 298 Television Archive 137 telewizja kablowa 85, 95, 9899, 101 Thomas, Clarence 263 Thomson, James 117 Tocqueville, Alexis, de 67 Tonson, Jacob 111112 Torvalds, Linus 308 Twentieth Century Fox 143 twrczo komercyjna 35, 45 twrczo niekomercyjna 45
U
Universal Music Group 191 Universal Pictures 101102, 218 Universal Studios 143 U.S. Patent and Trademark Office 295 Ustawa Eldreda 276, 280281, 284 ustawa o deregulacji czasu trwania praw autorskich 277 ustawa o przedueniu obowizywania praw autorskich Sonnyego
380
Bono 161, 246, 249, 252, 256, 258259, 274, 280 ustawa o wzmacnianiu domeny publicznej 277 ustawa o prawach autorskich 160 utwr zaleny 5152, 163, 200, 283, 312, 324
V
Valenti, Jack 36, 102, 143146, 233, 266, 282 Verizon 234 Video Pipeline 172173, 214 Vivendi Universal 209, 217
W
Wagner, Richard 122123 Walters, Barbara 137 Warner, bracia 175 Warner Brothers (wytwrnia) 127, 143, 175 Warner Music Group 191 Wayner, Peter 313 Washington Post, The 294 Web-log 66 Webster, Noah 34 Wells, Herbert George 205 Winer, Dave 69, 70 Winick, Judd 52 wasno intelektualna 22, 3839,
44, 53, 89, 153, 210, 263264, 271, 274, 285, 289290, 292293, 295299 wasno twrcza 44, 100, 140, 142, 144147, 159, 279 wolna kultura 2122, 24, 35, 121, 126, 202, 215, 219 wolne oprogramowanie 22, 24, 39, 50, 71, 118, 121202, 210, 220, 233, 258, 275, 291, 292295, 298, 300, 303, 307308, 311, 313, 316 wolno sowa 22, 155 wolny rynek 22, 24 World Intellectual Property Organization 291 World Trade Center 65 Wright, bracia 27, 29, 38 wyszukiwarka internetowa 74, 75, 76, 104
X
Xerox Corporation 71
Y
Yanofsky, Dave 60
Z
Zimmerman, Edwin 86 znak towarowy 189

Lessing Wolna Kultura

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Lessing Wolna Kultura

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Tytu oryginau: Free Culture.

Rozdzia pity: Piractwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

lawrence lessig www.wsip.com.pl

wolna kultura spis treci

321 323 326 334 337 363 365 373

Przedmowa do wydania polskiego

lawrence lessig www.wsip.com.pl

wolna kultura przedmowa

Kultura chce by wolna

lawrence lessig www.wsip.com.pl

wolna kultura wstp

lawrence lessig www.wsip.com.pl

wolna kultura wstp

lawrence lessig www.wsip.com.pl

wolna kultura wstp

lawrence lessig www.wsip.com.pl

wolna kultura wstp

lawrence lessig www.wsip.com.pl

wolna kultura wstp

lawrence lessig www.wsip.com.pl

wolna kultura przedmowa

lawrence lessig www.wsip.com.pl

wolna kultura przedmowa

lawrence lessig www.wsip.com.pl

wolna kultura wprowadzenie

lawrence lessig www.wsip.com.pl

wolna kultura wprowadzenie

lawrence lessig www.wsip.com.pl

wolna kultura wprowadzenie

lawrence lessig www.wsip.com.pl

wolna kultura wprowadzenie

lawrence lessig www.wsip.com.pl

wolna kultura wprowadzenie

lawrence lessig www.wsip.com.pl

wolna kultura wprowadzenie

lawrence lessig www.wsip.com.pl

wolna kultura wprowadzenie

lawrence lessig www.wsip.com.pl

wolna kultura piractwo

lawrence lessig www.wsip.com.pl

Rozdzia pierwszy: Twrcy

lawrence lessig www.wsip.com.pl

wolna kultura piractwo

lawrence lessig www.wsip.com.pl

wolna kultura piractwo

lawrence lessig www.wsip.com.pl

wolna kultura piractwo

lawrence lessig www.wsip.com.pl

wolna kultura piractwo

lawrence lessig www.wsip.com.pl

Rozdzia drugi: Naladowcy

lawrence lessig www.wsip.com.pl

wolna kultura piractwo

lawrence lessig www.wsip.com.pl

wolna kultura piractwo

lawrence lessig www.wsip.com.pl

wolna kultura piractwo

lawrence lessig www.wsip.com.pl

wolna kultura piractwo

lawrence lessig www.wsip.com.pl

wolna kultura piractwo

lawrence lessig www.wsip.com.pl

wolna kultura piractwo