Lingua ac Communitas | ISSN 1230-3143| Vol.

21 | 2011 | 79-88

Emanuel Kulczycki

Dziedzictwo Schramma jako rdo specyfiki polskiej nauki o komunikacji

1. Uwagi wstpne Kada konstruktywna krytyka winna by poparta rzeteln analiz i diagnoz zastanej sytuacji. Niniejszy tekst jest prb wskazania rdowych uwarunkowa, ktre przyczyniy si do praso- i medioznawczego charakteru refleksji uprawianej w ramach polskiej nauki o komunikacji. Uka sze takowych rde, ktre widoczne s z perspektywy filozofii prowadzcej rozwaania nad refleksj uprawian w ramach nauki o komunikacji. Za gwne rdo specyfiki polskiej nauki o komunikacji uznam wpyw rozwiza instytucjonalnych poczynionych przez Wilbura Schramma w celu instytucjonalnego ugruntowania refleksji nad komunikacj w orodkach akademickich w Stanach Zjednoczonych oraz wykorzystanie (a dokadniej: analogiczne zastosowanie) wynikw tyche rozwiza na gruncie polskim. Zagadnienia te rozpatrywaem w poprzednich artykuach dotyczcych statusu nauki o komunikacji i jej przedmiotu badawczego [Kulczycki, 2008, 2011] oraz problemw zwizanych z chaosem terminologicznym w niej wystpujcym [Kulczycki, 2009]. Podejmowana przeze mnie w niniejszym artykule prba zdiagnozowania polskiej refleksji komunikacyjnej nie zmierza w kierunku krytykanctwa owej refleksji czy badaczy refleksj t podejmujcych. Jest ona natomiast kolejnym, koniecznym krokiem na drodze krytycznego spojrzenia na mod, wyaniajc si (i autonomizujc) dyscyplin badawcz. Dlatego te przyjmuj za swoje sowa Michaa Wendlanda,

|79

Emanuel Kulczycki

ktry w tekcie Czy optymistyczna ocena kondycji nauki o komunikacji w Polsce jest zasadna? pisze:
Nawet niemiaa prba podwaenia optymizmu podzielanego przez licznych [badaczy E.K.] czsto spotyka si z dezaprobat. Podanie w wtpliwo optymizmu dotyczcego kondycji nauki o komunikacji (a przynajmniej wskazanie okazji do dyskusji nad nim) nie wynika jednak z niechci, uprzedzenia czy braku wiary, a jedynie z troski o sam refleksj nad komunikacj, prowadzon w naszym kraju przez rne grupy badaczy [Wendland, 2010, s. 56].

Ukazanie specyfiki polskiej refleksji nad komunikacj moe by wartociowe, gdy pozwoli spojrze na ni poprzez do tej pory niewidoczne uwarunkowania. Podkrel, i stawiana tutaj diagnoza nie jest nieudolnym atakiem na polskich badaczy. Jest czym zgoa odmiennym: podejmowane refleksje, inspirowane prb rozwiza na gruncie amerykaskim, maj wychodzi naprzeciw badaczom i teoretykom komunikacji, poprzez ukazanie wanoci i istoty metaspojrzenia na prowadzone rozwaania. 2. Sposb kreacji obrazu polskiej nauki o komunikacji W Polsce pod szyldem nauki o komunikowaniu i nauki o komunikacji (spoecznej) publikuj i publikowali badacze m.in. z Orodka Bada Prasoznawczych Uniwersytetu Jagielloskiego, Instytutu Dziennikarstwa Uniwersytetu Warszawskiego czy Instytutu Politologii Uniwersytetu Wrocawskiego. Charakterystyczne jest to, i s to orodki, w ktrych prowadzi si przede wszystkim badania medio-prasoznawcze, politologiczne. Bogusawa Dobek-Ostrowska pisze, i badania od lat pidziesitych XX wieku obejmoway studia medioznawcze i komunikologiczne: analiz prasy, radia i telewizji, analiz zawartoci komunikowania, analiz publicznoci, studia nad efektem komunikowania, studia semiologiczne, badania w zakresie teorii i socjologii komunikowania masowego [Dobek-Ostrowska, 2001, s. 9]. Natomiast Walery Pisarek w ksice o znamiennym tytule Wstp do nauki o komunikowaniu wypowiada si w ten sposb:
wiedza o komunikacji spoecznej lub o komunikowaniu masowym dojrzaa na tyle, by pretendowa do statusu nauki nomotetycznej, za standardowe jej cele wolno uzna gromadzenie, analizowanie, opisywanie i ocenianie faktw z dziedziny komunikacji, a nastpnie wizanie ich z innymi

80|

Lingua ac Communitas | ISSN 1230-3143| Vol. 21 | 2011 | 79-88

faktami [] i ujawnianie zwizkw midzy nimi bd kazuistycznych [], bd majcych charakter oglniejszych prawidowoci. Takimi faktami zasugujcymi na gromadzenie, analizowanie, opisywanie itd. s na przykad: tre gazety, formy wypowiedzi w gazecie, liczba gazet, stosunki wasnoci na rynku mediw [Pisarek, 2008, s. 244; kursywa E.K.].

Naley podkreli, i s to sprawy wakie i interesujce, jednake jest to podejcie redukcjonistyczne i przedstawiajce dyscyplin komunikacji w sposb nieuzasadniony. Przede wszystkim podkrela si, i nauka o komunikowaniu ma charakter interdyscyplinarny, co wynika z kontekstu, w jakim podejmowane s badania, dyscyplinarnego pochodzenia badaczy oraz od epoki i spoeczestwa. Janina Fras pisze, e rnorodno teoretyczno-metodologiczna, a co za tym idzie kategoryzacyjna i terminologiczna, bada nad komunikowaniem i mediami bya i zapewne pozostanie gwnym znamieniem ksztatowania tosamoci dyscypliny i rodowiska badawczego nie tylko w Polsce [Fras, 2007, s. 7]. Zauwaa si rwnie, i nauka o komunikacji nie jest tak jednolita (teoretycznie czy te pod wzgldem metodologicznym), jak psychologia czy socjologia, jednak zamiast mwi o przedparadygmatycznym momencie rozwoju, mwi si o kilku podejciach badawczych [Dobek-Ostrowska, 2001, s. 26]. Jedynym wsplnym mianownikiem ma by przedmiot badawczy komunikacja/komunikowanie a to nie moe by zadowalajcym rozstrzygniciem. Jedynie wsplny przedmiot badawczy nie ukonstytuuje dyscypliny naukowej, wszak badania nad tym samym czowiekiem prowadzone s rwnoczenie przez biologw, fizykw, socjologw i filozofw. Jednake kady z nich posuguje si odrbnymi metodami i stawia rne cele swoim badaniom. Nie wystarczy po prostu wyodrbni jaki skadnik i stwierdzi, e refleksja nad nim jest osobn dyscyplin naukow. Kwesti wyodrbniania dyscyplin w interesujcy sposb ujmuje Wolfgang Donsbach, przypominajc moment, w ktrym prbowano w Niemczech ustanowi prasoznawstwo (Zeitungsforschung). Na konferencji w 1930 r. wczesny prezydent Niemieckiego Towarzystwa Socjologicznego powiedzia: Dlaczeg to mielibymy potrzebowa prasoznawstwa wewntrz socjologii? Nie potrzebujemy nauki o kurczaku czy kaczce wewntrz biologii [cyt. za: Donsbach, 2006, s. 439]. Wydaje si, e wyodrbnianie i autonomizowanie dyscypliny komunikacji poprzez instytucjonalne czynniki oraz wskazywanie na jej interdyscyplinarny przedmiot refleksji przypomina ow sytuacj z prasoznawstwem. Dopki komunikacja jako dyscyplina nie bdzie staraa si przekroczy etapu przedparadygmatycznego, dopty bdzie jedynie zbiorem kaczek i kurczakw.

|81

Emanuel Kulczycki

W skad interdyscyplinarnej nauki o komunikowaniu wchodz badania psychologii, socjologii, jzykoznawstwa, nauk technicznych, nauk ekonomicznych, filozofii, nauk prawniczych czy psychologii. Pomimo deklarowanego tak szerokiego wachlarza, w podrcznikach polskich badaczy znajdziemy przede wszystkim rozwaania praso-medioznawcze; inne podejcia natomiast pojawiaj si jedynie jako wzmianka lub w aspekcie czysto historycznym [Dobek-Ostrowska, 2004, 2001; Goban-Klas, 1999; Pisarek, 2008]. Co zreszt jest zrozumiae, gdy w centrum interdyscyplinarnej nauki o komunikowaniu znajduj si studia nad komunikowaniem politycznym [Dobek-Ostrowska, 2006, s. 23, rys. 1.1] i tak wanie orientacj prezentuj autorzy Raportu o stanie komunikacji spoecznej w Polsce [Pisarek, 2007]. Dlatego te mog nas dziwi stwierdzenia, i nauka o komunikowaniu ma przeszo pidziesit lat i jest dojrza dyscyplin akademick [Dobek-Ostrowska, 2001, s. 9], komunikologia jest najmodsz nauk spoeczn [] jej byt jako autonomicznej dyscypliny akademickiej rozpocz si na przeomie lat czterdziestych i pidziesitych XX w. [Dobek-Ostrowska, 2001, s. 13]. Nie jest oczywicie tak, i przytaczani autorzy nie zdaj sobie sprawy z problemw nkajcych ich dyscyplin1:
Komunikologia od pocztkw swej egzystencji jest zatem nauk rozdart przez epistemologiczn schizm. Reprezentanci konkurujcych szk nie prbuj nawet zbliy si do siebie, ignorujc si nawzajem. Mimo postulatw niektrych uczonych, aby poczy oba kierunki [empiryczny i krytyczny przyp. E.K.] i poszukiwa wsplnych rozwiza, nie udao si przezwyciy uprzedze i zbudowa jednego, synkretycznego kierunku, czcego humanizm nurtu krytycznego z empiryzmem nurtu dominujcego, wykorzystujcego zalety i eliminujcego uomnoci kadego z obu kierunkw [Dobek-Ostrowska, 2001, s. 15].
82|

Rwnie Walery Pisarek koncentrujcy si w swojej ksice Wprowadzenie do nauki o komunikowaniu gwnie na komunikacji publicznej i masowej
Nie oznacza to jednake, e nie spotkamy si ze zgoa odmiennymi opiniami, ktrych autorzy nie tylko utosamiaj nauk o komunikacji z medioznawstwem (pod szyldem nauki o komunikowaniu masowym), ale rwnie, tak jak czyni to Stanisaw Michalczyk, uwaaj, e nauka o komunikowaniu masowym stanowi [] wan, samodzieln dyscyplin uniwersyteck. [] Dyscyplina osigna tzw. samowiadomo istnienia w sensie obiektywnym wyksztacia swj przedmiot poznania, rozwina metodologi badawcz i skupia wok siebie grono badaczy zgbiajcych jej tajniki. W sensie subiektywnym przedstawiciele nauki o komunikowaniu uznaj j za swoj dziedzin podstawow, chocia przewanie wywodz si z dyscyplin pokrewnych lub ssiednich (np. socjologia, jzykoznawstwo, prawo) [Michalczyk, 2007, s. 11].
1

Lingua ac Communitas | ISSN 1230-3143| Vol. 21 | 2011 | 79-88

przyznaje, i wci jeszcze raczej projekcj ni rzeczywistoci jest komunikologia, a zwaszcza komunikologia oglna jako nauka o komunikacji midzy ludmi [Pisarek, 2008, s. 205]. 3. Uwarunkowania i zaoenia, ktre uksztatoway charakterystyczn sytuacj w studiach nad komunikacj w Polsce Prbujc przeanalizowa rda obecnego obrazu w studiach nad komunikacj w Polsce, mona wskaza na uwarunkowania, ktre wpyny na charakterystyk owej sytuacji. Mowa tutaj o: 1) zakadaniu istnienia obiektywnego wzgldem podmiotu wiata, w ktrym wystpuj fakty zasugujce na gromadzenie i opisywanie (m.in. liczba gazet, stosunki wasnoci na rynku mediw); 2) wpywie tzw. Dziedzictwa Schramma (The Schramm Legacy) na sposb zakotwiczenia w instytucjach uniwersyteckich dyscypliny komunikacji oraz na wyznaczenie dziedziny badawczej; 3) przylepieniu refleksji nad komunikacj do dziennikarstwa i orodkw, instytutw ksztaccych dziennikarzy2; 4) redukcji refleksji nad komunikacj do rozwaa praso- i medioznawczych, na co niezaprzeczalny wpyw miay orodki, w ktrych prowadzono odnone badania; 5) przyjmowaniu, i interdyscyplinarno nauki o komunikacji polega na badaniu i skupianiu si na rnych aspektach procesu komunikacyjnego, ktre w rzeczywistoci s jedynie elementami modelu transmisyjnego, oraz niewychodzeniu poza t perspektyw archaiczno refleksji wzgldem wspczesnej filozofii i humanistyki; 6) trzymaniu si odrzuconego ju podziau na nurt empiryczny i krytyczny w studiach nad komunikacj. Zakadanie istnienia wiata obiektywnego i faktw w nim wystpujcych jest charakterystyczne nie tylko dla polskich badaczy. Traktowanie rzeczywistoci jako wiata istniejcego niezalenie od spoeczestwa i jednostki zakada obiektywno ontologiczn niezalen od badacza. Przy takim ujciu niczym dziwnym nie moe wydawa si twierdzenie, i w ontologicznie
2 Z t diagnoz zapewne zgodziby si Tomasz Pudowski, ktre analizujc ksztatowanie si nauki o mediach i komunikowaniu w Polsce, pisze: Bez wzgldu na uaktualniane treci dydaktyczne i zmieniajc si nomenklatur kierunkw dydaktycznych, w spoecznym odbiorze polscy studenci nadal studiuj dziennikarstwo czy kulturoznawstwo, nie komunikowanie masowe. Do pewnego stopnia stan taki jest odzwierciedleniem status quo nauk o komunikowaniu w krajach zachodnich, gdzie nasza dyscyplina bywa rnie afiliowana [Pudowski, 2007, s. 47].

|83

Emanuel Kulczycki

obiektywnym wiecie istniej fakty zasugujce na gromadzenie, analizowanie i opisywanie mowa tutaj nie tylko o rzeczywistoci fizycznej, ale rwnie spoecznej. Taka obiektywno staa si moliwa dopiero dziki kartezjaskiemu dualizmowi i moliwoci oddzielenia podmiotw od otaczajcej je rzeczywistoci. Nie wdajc si w tym momencie w szczegowe analizy, wspomn jedynie, e odrniam ontologicznie obiektywny wiat od istnienia obiektywnego wiata spoeczno-kulturowego, w ktrym kategoria obiektywnoci jest w rzeczywistoci tosama z intersubiektywnoci. Rola dziedzictwa Schramma Kolejne uwarunkowanie moglibymy nazwa uwarunkowaniem instytucjonalnym. Everett M. Rogers i Steven H. Chaffee analizujc sytuacj studiw nad komunikacj w Stanach Zjednoczonych, posuyli si terminem dziedzictwo Schramma na ukazanie, i obecne, bardzo czste utosamianie dyscypliny komunikacji z badaniem mediw oraz dziennikarstwem wynika nie tylko ze wiadomego ukierunkowania bada i podania za przyjmowanym celem, ale jest historycznym wypadkiem [Rogers, Chaffee, 1993, s. 126]. Wilbur Schramm jest uznawany za jednego z najwaniejszych twrcw refleksji nad komunikacj w Stanach Zjednoczonych, obok Ojcw Zaoycieli (Founding Fathers), czyli Harolda D. Lasswella, Paula F. Lazarsfelda, Carla I. Hovlanda i Kurta Lewina. Wano dziaalnoci Schramma doceniana jest nie tylko na gruncie naukowym, ale rwnie w duej mierze dziki temu, i umoliwi studiom nad komunikacj zakotwiczenie instytucjonalne. W roku 1943 w Szkole Dziennikarstwa w Iowa zaoy pierwsze studia doktoranckie (doctoral program) w zakresie komunikacji, pniej zwanej komunikacj masow. Istotny by rwnie wydzia, na ktrym prowadzone byy odnone badania: by to Department of Speech3. Dziaalno Schramma bya pocztkiem zinstytucjonalizowania studiw nad komunikacj, gwnie poprzez wykorzystanie istniejcych instytutw dziennikarstwa. Po latach Schramm przyzna, e dziennikarze jak i inni biegli ludzie [] czuli, e znajduj si w lepszym pooeniu ni myliciele spoeczni, aby
Zdecydowaem si nie tumaczy nazwy wydziau z dwch powodw. Po pierwsze, w jzyku polskim nie funkcjonuje nazwa wydzia (instytut) mowy, a nie mona redukowa tego do jzykoznawstwa. Po drugie, postrzeganie mowy w tej perspektywie automatycznie przyczao refleksj nad ni do journalism, czyli dziennikarstwa. Nie moemy te tumaczy, jak to si niekiedy dzieje, terminu speech po prostu jako komunikacja, gdy w jzyku angielskim wystpuje rwnie speech communication.
3

84|

Lingua ac Communitas | ISSN 1230-3143| Vol. 21 | 2011 | 79-88

zrozumie i bada media [Schramm, 1983, s. 10]. Dlatego te do nazw instytutw dziennikarstwa zaczto dodawa okrelenie i komunikacji, nie zawsze po to, by otworzy drog do wyonienia si zupenie nowej dyscypliny. Zakadano raczej, i taka dyscyplina wyoni si z dziennikarstwa i badania mediw (przez co niektre instytuty dziennikarstwa przeksztaciy si po prostu w instytuty komunikacji i tak nazywaj si do chwili obecnej). Podobna sytuacja miaa miejsce na gruncie polskim wystarczy wzi pod rozwag orodki krakowski i warszawski czy wrocawski. Dodatkowo jedyny kierunek dydaktyczny na studiach wyszych w Polsce, ktry zawiera w nazwie komunikacj, nosi miano dziennikarstwa i komunikacji spoecznej. Na innych kierunkach, na ktrych nauczana jest specjalno komunikacja spoeczna, moemy rwnie dostrzec dziennikarsko-medialn tendencj [zob. Dziedziczak-Foltyn, 2004]. Tomasz Goban-Klas zaproponowa oficjalne ustanowienie dyscypliny komunikacji w Polsce4, ktra na pierwszy rzut oka moe wydawa si tym, czym w krajach anglojzycznych jest communication:
W Stanach Zjednoczonych taka dyscyplina uniwersytecka od dawna istnieje jako Communication/Communications oraz Journalism. W wielu krajach europejskich jest znana pod nazw wiedzy o mediach (Medienwissenschaft) czy wiedzy o komunikowaniu (Kommunikationswissenschaft). W Polsce stosowna wydaje si nazwa: nauki o komunikacji spoecznej i mediach. Pierwszy czon nazwy wskazuje na fundamentalny proces spoeczny, obieg informacji spoecznej (co podkrela termin komunikacja, a nie komunikowanie). Drugi czon media okrela wykorzystanie rodkw technicznych do funkcjonowania tego obiegu. Polem badawczym s rodki masowego komunikowania (prasa, radio i telewizja) oraz nowe rodki spoecznego komunikowania (internet, telefonia komrkowa) [Goban-Klas, 2008].

Blisze przyjrzenie si powyszemu cytatowi nie pozostawia zudze, i mamy do czynienia z dziedzictwem Schramma. Wida to szczeglnie w kontekcie dalszych rozwaa Gobana-Klasa: nauka o komunikowaniu stanowi cz dziedziny oglniejszej, a mianowicie nauki o cznoci i sterowaniu. Sama z kolei dzieli si na trzy gwne dziay: komunikowania masowego, komunikowania instytucjonalnego oraz komunikowania midzyosobowego, czyli posuguje si kryterium typu kontaktu midzy uczestnikami procesu komunikowania. Dziay te nie s od siebie odseparowane, przeciwnie,
8 sierpnia 2011 r. ukazao si Rozporzdzenie Ministra Nauki iSzkolnictwa Wyszego z dnia 8 sierpnia 2011 r. w sprawie obszarw wiedzy, dziedzin nauki isztuki oraz dyscyplin naukowych iartystycznych, ktre usankcjonowao starania polskich badaczy komunikacji, powoujc now dyscyplin naukow: nauki o mediach.
4

|85

Emanuel Kulczycki

86|

wzajemnie si przenikaj. Ucyfrowienie i konwergencja (implozja) mediw sprawiaj, e coraz czciej badania obejmuj dwa i wicej dziaw, np. midzyosobowe komunikowanie medialne w organizacji (czy sferze publicznej) [Goban-Klas, 2008]. Wspomnianemu interdyscyplinarnemu statusowi nauki o komunikacji rwnie naleaoby si przyjrze, co pozwolioby zauway, i pomimo wieloci dyscyplin szczegowych zaliczanych do niej, to transmisyjne ujcie komunikacji, wyaniajce si z nauki o cznoci i sterowaniu (wedug klasyfikacji Gobana-Klasa), wyznacza to, co w rzeczywistoci polscy badacze zaliczaj do odnonej dyscypliny. Co wicej, owa dyscyplinarno polega ma na skupianiu si na rnych aspektach procesu komunikacyjnego. Jeeli przyjrzymy si tym aspektom, od razu zauwaymy, i jest to w rzeczywistoci rozbudowane ujcie transmisyjne, w skad ktrego wchodz takie elementy, jak: nadawca, intencja, przekaz, kodowanie, dziaanie komunikacyjne, kana, szum, odbiorca, dekodowanie, interpretacja, efekt, sprzenie zwrotne [Dobek-Ostrowska, 2001, s. 27]. Dodatkowo, wspczesne badania charakteryzowane s wedug podziau na nurt empiryczny i krytyczny. S to sowa-klucze, ktre pozwalaj badaczom umieci konkretne podejcie na mapie myli komunikacyjnej5. Odnona dystynkcja utrzymuje si w polskiej myli komunikacyjnej, o czym mog wiadczy m.in. tytuy sesji plenarnych na pierwszym kongresie Polskiego Towarzystwa Komunikacji Spoecznej, ktry mia miejsce we Wrocawiu w roku 2008 (Nurt empiryczny w studiach nad komunikowaniem i Nurt krytyczny w studiach nad komunikowaniem). w podzia funkcjonowa w amerykaskiej refleksji nad komunikacj od drugiej poowy ubiegego wieku, jednake ze wzgldu na niemoliwo zawarcia w nim wielu kluczowych myli i teorii (chociaby caej refleksji hermeneutycznej) zosta porzucony. Oczywicie takich klasyfikacji moemy spotka duo wicej, np. cztery paradygmaty w nauce o komunikowaniu wedug Katza [Dobek-Ostrowska, 2001, s. 18], ktre faworyzuj refleksj nad komunikacj masow i polityczn. To, co przede wszystkim jednake chcielibymy podkreli, to wpyw owego podziau na redukowanie rozwaa nad komunikacj do refleksji, ktr okrelamy mianem praso- i medioznawczej. Cees J. Hamelink w roku 1983 na amach Journal of Communication pisa odnonie do podziau na nurt empiryczny i krytyczny, i na pierwszy rzut oka dystynkcja ta ma sens i wydaje si pomocna. Jednake po zastanowieniu, okazuje si, e nie o to chodzi. Takie rozrnienie nie pozwala na rozpoznanie
Poza w podzia wyrzucany jest m.in. determinizm technologiczny (do ktrego zaliczylibymy rozwaania Onga czy McLuhana), ktry okrelany jest mianem inne teorie.
5

Lingua ac Communitas | ISSN 1230-3143| Vol. 21 | 2011 | 79-88

caej empirycznej pracy tworzonej przez wielu badaczy, ktrzy widz siebie jako przynalenych do tradycji krytycznej. Moe rwnie zawie w dostrzeeniu ojcw empiryzmu logicznego, czonkw Koa Wiedeskiego [Hamelink, 1983, s. 76]. Refleksja komunikacyjna prowadzona w Polsce nie ogranicza si do bada prasy i rodkw masowego przekazu, chocia jak staram si pokaza dziedzictwo Schramma przyczynio si do takiego wanie obrazu nauki o komunikacji w Polsce. Naley jednake podkreli, e obraz polskiej refleksji komunikacyjnej jest znacznie rozleglejszy: wystarczy wspomnie chociaby konstruktywistycznych badaczy komunikacji skupionych wok Michaela Fleischera, badaczy zajmujcych si myl Jrgena Habermasa czy Karla O. Apla oraz filozofw reflektujcych nad komunikacj w ramach poznaskiej tradycji filozoficznej. Literatura
Dobek-Ostrowska B. [2004], Podstawy komunikowania spoecznego, Wydawnictwo Astrum, Wrocaw. Dobek-Ostrowska B. [2006], Komunikowanie publiczne i polityczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Dobek-Ostrowska B. (red.). [2001], Nauka o komunikowaniu. Podstawowe orientacje teoretyczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego, Wrocaw. Donsbach W. [2006], The identity of communication research, Journal of Communication 56(3), s. 437-448. Dziedziczak-Foltyn A. [2004], Ksztacenie w zakresie komunikacji spoecznej, w: L.H. Haber (red.), Spoeczestwo informacyjne wizja czy rzeczywisto?, t. II, Uczelniane Wydawnictwa Naukowo-Dydaktyczne AGH, Krakw. Fras J. [2007], Wstp, w: J. Fras (red.), Studia nad mediami i komunikowaniem masowym, Wydawnictwo Adam Marszaek, Toru. Goban-Klas T. [1999], Media i komunikowanie masowe. Teorie i analizy prasy, radia, telewizji i Internetu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Krakw. Goban-Klas T. [2008], Nauki o mediach i komunikacji spoecznej jako nowa dyscyplina nauk humanistycznych, Biuletyn Sprawy Nauki, http://www.nauka.gov.pl/ nauka/nauka-dla-kazdego/raporty-i-publikacje/sprawy-nauki/forum/forum/ artykul/nauki-o-mediach-i-komunikacji-spolecznej-jako-nowa-dyscyplinanauk-humanistycznych/, dostp: 12.01.2010. Hamelink C.J. [1983], Emancipation or Domestication; Toward a Utopian Science of Communication, Journal of Communication 33(3), s. 74-79. Kulczycki E. [2008], Status komunikologii przyczynek do dyskusji, Homo Communicativus 3(1), s. 2737. Kulczycki E. [2009], Problem obszaru bada nauki o komunikowaniu, w: M. Drod, I.S. Fiut (red.), Media wiatem czowieka, Wydawnictwo Jedno, Krakw-Kielce.

|87

Emanuel Kulczycki

Kulczycki E. [2011], Kulturowo-obiektywne istnienie procesu komunikacji jako warunek projektowania autonomicznej dyscypliny komunikacji, Kultura i Historia 21, http://www.kulturaihistoria.umcs.lublin.pl/archives/2997, dostp: 1 czerwca 2011. Michalczyk S. [2007], Nauka o komuniowaniu masowym: struktura i charakter dyscypliny, w: J. Fras (red.), Studia nad mediami i komunikowaniem masowym, Wydawnictwo Adam Marszaek, Toru. Pisarek W. [2008], Wstp do nauki o komunikowaniu, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa. Pisarek W. (red.). [2007], Raport o stanie komunikacji spoecznej w Polsce. Sierpie 1980 13 grudnia 1981, Universitas, Krakw. Pudowski T. [2007], Nauka o mediach i komunikowaniu w Polsce i w wiecie, w: J. Fras (red.), Studia nad mediami i komunikowaniem masowym, Wydawnictwo Adam Marszaek, Toru. Rogers E.M., Chaffee S.H. [1993], The Past and the Future of Communication Study: Convergence or Divergence?, Journal of Communication 43(4), s. 125-131. Schramm W. [1983], The Unique Perspective of Communication: A Retrospective View, Journal of Communication 33(3), s. 6-17. Wendland M. [2010], Czy optymistyczna ocena kondycji nauki o komunikacji w Polsce jest zasadna?, Lingua ac Communitas 20, s. 55-70. Rozporzdzenie Ministra Nauki iSzkolnictwa Wyszego zdnia 8sierpnia 2011 r. wsprawie obszarw wiedzy, dziedzin nauki isztuki oraz dyscyplin naukowych iartystycznych

88|