www.plp.info.

pl

RAPORT
POLSKIEGO LOBBY PRZEMYSOWEGO
pod tytuem:

Straty w potencjale polskiego przemysu i jego uomna transformacja po 1989 roku.

Wizja nowoczesnej reindustrializacji Polski

Warszawa, marzec 2012 r.

1

Spis treci
Wprowadzenie cele i zaoenia Raportu

Cz A. Budowa nowych przedsibiorstw przemysowych w latach 1949-1988 i transformacja polskiego przemysu w latach 1989 2012.
I. Budowa nowych przedsibiorstw przemysowych w latach 1949-1988 i ich losy po 1989 roku II. Niekorzystne transakcje prywatyzacyjne oraz bdy popenione przy prywatyzacji III. Produkcja przemysowa w Polsce w okresie transformacji - jej silne i sabe strony. IV. Strategia przemian strukturalnych w przemyle i niedostateczny rozwj sektorw nowoczesnoci. V. Deindustrializacja Polski prawidowo czy patologia? VI. Orientacja proeksportowa, podzia efektw: kraj zagranica. VII. Niezdolno wygenerowania strategii przemysowej dla Polski. VIII. Wnioski z dowiadcze podjtego w 1989 roku procesu transformacji polskiego przemysu.

Cz B. Nowe trendy w wiatowej sytuacji przemysowej I. Nowe tendencje w przemyle wiatowym.

II. Przemys w obliczu przyszoci.

Cz C. Wizja nowoczesnej reindustrializacji Polski.

I. Potrzeba podjcia aktywnej polityki gospodarczej i strukturalnej pastwa na rzecz nowoczesnej reindustrializacji Polski. II. Cele nowoczesnej reindustrializacji Polski - naszym narodowym zadaniem. III. Wnioskowane przez Polskie Lobby Przemysowe kierunki dziaa Rzdu RP na rzecz nowoczesnej reindustrializacji Polski.
2

Wprowadzenie - cele i zaoenia Raportu

Raport jest prb oceny obecnego stanu przemysu w Polsce i zmian jakie w nim nastpiy w okresie transformacji systemowej w latach 1989 -2012. Zawiera dane liczbowe, analizy i wnioski, ktre mog by wykorzystane w polityce Rzdu. Propozycje w nim zawarte zmierzaj do podjcia nowoczesnej reindustrializacji gospodarki polskiej w kierunku stworzenia nowego przemysu opartego na wiedzy i kapitale ludzkim. Raport skada si z trzech czci. Cz A przedstawia w ujciu zbiorowym losy zakadw przemysowych zbudowanych w PRL-u, jakie miay miejsce po 1989 roku, a wic w warunkach transformacji systemowej. Ustala si w niej zakres i przyczyny likwidacji bardzo duej czci tych zakadw. Zawiera take diagnoz, stan i struktur obecnego potencjau przemysu polskiego i ukazuje dynamik zachodzcych w nim zmian. W dalszej czci ukazano niepowodzenia i niedostatki przeksztace strukturalnych w polskim przemyle w okresie transformacji systemowej. Na tej podstawie przedstawia si konsekwencje dla polskiej gospodarki wynikajce z zaniedba i bdw popenionych w czasie transformacji przemysu, ktr mona okreli jako uomn. W czci B autorzy Raportu ukazuj najnowsze tendencje w przemyle

wiatowym. Ich zdaniem pojawiajce si w ostatnim okresie trendy rozwojowe naley uwzgldni w ocenie stanu i perspektyw dla polskiego przemysu. W czci C przedstawiono wizj nowoczesnego uprzemysowienia gospodarki polskiej, uwaajc jej urzeczywistnienie za konieczne. W tej czci Raportu Polskie Lobby Przemysowe zaproponowao wnioski i rekomendacje skierowane do Rzdu RP, konieczne dla zbudowania w Polsce w cigu kilkunastu lat liczcego si potencjau nowego przemysu i przygotowania naszego kraju do przyszoci. Przechodzc do konkretw Polskie Lobby Przemysowe ocenia, e proces urynkowienia gospodarki po 1989 r. by suszny i nieuchronny. Dostosowanie przemysu w Polsce do dziaania w warunkach rynkowych byo tym samym konieczne. W 20-leciu transformacji

osignito na tej drodze znaczny postp. Jednake, rwnoczenie w polityce gospodarczej pastwa w stosunku do przemysu krajowego popeniono w okresie transformacji szereg

zasadniczych i powanych bdw. Wyzwoliy one niepokojce procesy i spowodoway utrat bardzo duej czci potencjau polskiego przemysu. Z ustale Raportu wynika jednoznacznie, e konieczna staje si dzi jak najszybsza korekta popenionych bdw i eliminacja nieprawidowoci, ktre wystpiy w procesie transformacji. Ich usunicie wymaga gbokiej reorientacji dotychczasowej polityki pastwa w stosunku do przemysu. Potrzeba tych zmian staje si coraz bardziej palc i piln wobec wystpujcych obecnie nowych tendencji i procesw w przemyle wiatowym, uprzednio nieprzewidzianych. Mog one w istotny sposb zmieni sytuacj w przemyle wiatowym. Trzeba wic jak najszybciej dostosowa przemys w naszym kraju do nowej sytuacji, jeeli ma on sprosta wyzwaniom przyszoci. Niestety te nowe tendencje, zdaniem Polskiego Lobby Przemysowego, nie znajduj naleytego wyrazu w biecej i dugookresowej dziaalnoci Rzdu. Jednym z tego przykadw moe by niemal cakowite pominicie problemw rozwoju przemysu (z wyjtkiem energetyki) w studium rzdowym na temat strategii rozwoju kraju na okres do roku 2030. Nie s one te dostatecznie znane opinii publicznej. Z tych wzgldw za nasz obowizek uwaamy przedstawienie tych problemw w niniejszym Raporcie szerszej opinii publicznej.

Cz A. Budowa nowych przedsibiorstw przemysowych w latach 19491988 i transformacja polskiego przemysu w latach 1989 2012.
I. Budowa nowych przedsibiorstw przemysowych w latach 1949 -1988 i ich losy po 1989 roku
System gospodarczy funkcjonujcy w Polsce przed 1989 rokiem, obok wszystkich swoich wad i niesprawnoci ekonomicznej, charakteryzowa si wysok skonnoci do inwestowania. Przekraczaa ona z reguy realne moliwoci wykonawcze w tej dziedzinie. W rezultacie prowadzio to czsto do naruszania rwnowagi makroekonomicznej. Niemniej nadawao to du skal procesom inwestowania w gospodarce w tym rwnie w przemyle, zwaszcza w krajach, ktre wstpiy na drog uprzemysowienia. Podobnie i w Polsce okres PRL by etapem realizacji najwikszego jak dotychczas programu inwestycji, zwizanych z budow nowych zakadw przemysowych. W sumie w okresie istnienia Polski Ludowej, a wic w cigu 40 lat (1949-1989), jeli pomin okres powojennej odbudowy, zbudowano na nowych placach budw, a wic terenach uprzednio nieeksploatowanych przemysowo, co odpowiada pojciu greenfield investment, okoo 1525 nowych wikszych zakadw przemysowych1. W sumie tej uwzgldniono tylko zakady przemysowe o zatrudnieniu 100 i wicej pracownikw. Odpowiada to kategorii zakadw rednich i duych. Natomiast nie obejmuje zakadw mikro o zatrudnieniu do 9 pracownikw oraz maych o zatrudnieniu od 10 do 99 osb. Przedsibiorstwa te powstay wysikiem caego narodu, kosztem niskich wynagrodze i zdegradowania sfery konsumpcji. W liczbie tej obok zakadw przemysowych zbudowanych od podstaw uwzgldniono rwnie nieliczne zakady, ktre wprawdzie istniay ju uprzednio, ale ulegy takim zniszczeniom w czasie wojny lub z innych przyczyn, e produkcja zostaa w nich przerwana na okres nie krtszy ni na kilka lat. Ich odbudowa miaa wic charakter budowy od podstaw.
1

Podstaw niniejszego Raportu s badania przeprowadzone z udziaem

prof. dr hab. Andrzeja

Karpiskiego dotyczce losw nowych zakadw przemysowych zbudowanych od podstaw w Polsce w latach 1949-1988. Wykorzystane zostay take fragmenty jego opracowania, zamieszczonego w publikacji pt. Zrozumie PRL, Wydawnictwo MUZA, Warszawa 2012 r. 6

Takich zakadw jest jednak w tej liczbie tylko niewiele, bo 15 na 1525. Wystpoway one gwnie w Warszawie i na Wybrzeu. Wreszcie w nielicznych przypadkach w liczbie tej uwzgldniono take niektre zakady, ktre objto rozbudow w takim stopniu, e ponad 75% ich obecnej zdolnoci produkcyjnej jest wynikiem ich rozbudowy ju w PRL. Mamy wic do czynienia w tym przypadku w istocie rzeczy z zupenie nowym zakadem. Ich udzia jest jednak niewielki - 26 na 1525 zakadw ogem. Do liczby 1525 zakadw zaliczono tyko te, ktre oddano do uytku nie pniej ni do 31.XII.1988 r. Jeeli chodzi o kryterium zatrudnienia, czyli granic 100 zatrudnionych, to wyjtek zastosowano tylko w stosunku do elektrowni wodnych ze wzgldu na to, e w tym przypadku przy bardzo niskim stanie w nich zatrudnienia mamy do czynienia z relatywnie duym majtkiem produkcyjnym. Pierwsze pytanie, ktre wymaga odpowiedzi to Jak rol odgryway te nowe zakady w caym wczesnym potencjale przemysowym? W 1988 r., ktry przyjto za podstaw tej analizy, jako ostatni peny rok istnienia PRL jako systemu, liczba zakadw przemysowych w caym przemyle speniajcych te kryteria (ponad 100 zatrudnionych i odrbna lokalizacja) wynosia 6233. Zbadano je pod ktem identyfikacji tych z nich, ktre speniaj te warunki i zostay zbudowane ju w PRL. Jeeli zestawi wic liczb 6233 z liczb 1525 nowych zakadw zbudowanych w PRL to te nowe zakady stanowiy w 1988 r. 24% ich oglnej liczby. Oznaczao to, e co czwarty z istniejcych zakadw zbudowano ju w PRL. Odsetek ten jest jednak znacznie wyszy, jeeli zestawi je z liczb przedsibiorstw, a nie zakadw. Liczba przedsibiorstw pastwowych w przemyle bya bowiem w tym samym roku znacznie mniejsza, bo wynosia tylko 3043 przedsibiorstw, rnica ta wynika z faktu, e okoo 900 przedsibiorstw to przedsibiorstwa wielozakadowe. W tym przypadku kady zakad odrbnie zlokalizowany obliczany by odrbnie, mimo, e stanowi jedno przedsibiorstwo. Najbardziej typowym tego przykadem byy filie wielkich zakadw przemysowych zlokalizowane poza siedzib zarzdu przedsibiorstwa. Jeeli zestawi liczb zakadw zbudowanych po drugiej wojnie wiatowej z liczb przedsibiorstw pastwowych w przemyle to stwierdzi mona, e co drugie z tych przedsibiorstw, ktre istniay w roku 1988 zbudowano ju w PRL. Wskazuje to na rzeczywicie imponujc skal rozbudowy przemysu w tym okresie.
7

Udzia tych nowych zakadw zbudowanych w PRL, w caym przemyle, liczony ich wynikami by znacznie wikszy ni by to wynikao z ich ilociowego udziau (24%). Decyduje o tym fakt, e nowo budowane zakady w tym okresie byy z reguy znacznie wiksze ni poprzednio istniejce. I tak ich udzia liczony w majtku produkcyjnym, mierzonym wartoci produkcyjnych rodkw trwaych brutto (bez dziaalnoci socjalnej w zakadach) w caym majtku przemysu istniejcym w roku 1988 szacowa mona na 5557%, w wartoci produkcji sprzedanej na 52-54%, a w zatrudnieniu na 38-40%. Z tych 1525 nowych zakadw powstaych w poprzednim systemie udao si ustali dla okoo 1425 z nich konkretne dane o ich majtku, produkcji i zatrudnieniu, co stanowi 93% ich oglnej liczby. Pozwala to ju na bardziej szczegow analiz udziau tej zbiorowoci w oparciu o konkretne liczby. Z danych tych wynika, e udzia tych zakadw wynosi w 1988 r. 52,2% caego majtku produkcyjnego, 48,9% caej produkcji i 35,5% zatrudnienia. Wyszy udzia w majtku ni w produkcji wskazuje, e znaczna cz nowych zdolnoci produkcyjnych w roku 1988 nie zostaa jeszcze w peni opanowana. Z kolei znacznie wyszy udzia zakadw zbudowanych w PRL w produkcji ni w zatrudnieniu wiadczy, e wydajno pracy w tych nowych zakadach bya znacznie wysza ni w dotychczas istniejcych zakadach. Instalowano w nich bowiem bardziej wydajne maszyny i urzdzenia oraz stosowano bardziej nowoczesne technologie, a w rezultacie wyszy by w nich poziom mechanizacji i automatyzacji pracy i produkcji. Inwestycje te umoliwiy zasadnicz popraw warunkw pracy dla znacznej czci zag przemysowych. Z lepszych z reguy warunkw pracy w tych nowych zakadach korzystao ju 1,7 mln ludzi, ktrzy znaleli prac w tych zakadach. W sumie oznacza to, e w roku 1988, a wic w ostatnim roku istnienia PRL, przewaajca cz produkcji przemysowej w naszym kraju wytwarzana ju bya w nowych zakadach przemysowych, zbudowanych w 40-leciu PRL. Jeeli do tego doda zakady przemysowe, wprawdzie ju poprzednio istniejce, ale rozbudowane w stopniu przekraczajcym co najmniej 50% ich obecnej zdolnoci produkcyjnej to mona szacowa, e 75% caej produkcji w 1988 r. wytwarzano ju w nowych zakadach zbudowanych w PRL i zasadniczo rozbudowanych w tym okresie. Zdecydowana cz przemysu istniejcego w tym roku zbudowana zostaa po 1949 r., czyli po zakoczeniu powojennej odbudowy. I.1. Struktura branowa zakadw zbudowanych w latach1949-1988 Analiza struktury branowej powstaych w PRL nowych zakadw przemysowych wskazuje z kolei, na jakie przemysy orientowaa si wczesna polityka gospodarcza i jakim branom nadawaa ona priorytetowe znaczenie. Udzia tych nowo zbudowanych zakadw w
8

poszczeglnych branach metod rankingu od najwikszego do stopniowo malejcego tego udziau ilustruje nastpujce zestawienie: Tabela nr 1. Udzia zakadw zbudowanych w PRL w poszczeglnych branach
Udzia nowych zakadw poszczeglnych bran w % Miejsce w rankingu Symbol PKD 2004 Nazwa brany
w majtku produkcyjnym

produkcji sprzedanej

zatrudnieniu

X X
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

X X
27 40 24 10 15 26 29 23 34 17 32 13

Przemys ogem Zakady objte rozliczeniem Hutnictwo Energetyka Przemys chemiczny Grnictwo wglowe Przemys spoywczy Przemys materiaw mineralnych Przemys budowy maszyn Przemys przetwrstwa paliw Przemys samochodowy Przemys wkienniczy Przemys elektroniczny Kopalnictwo rud metali 100,0 17,9 10,9 9,5 7,6 7,3 7,1 5,2 100,0 13,7 5,5 7,0 5,5 15,3 4,9 4,6 100,0 8,8 3,0 4,7 11,3 9,6 6,9 8,3

4,2 4,0 3,6 3,3 3,3

8,8 5,2 4,7 4,3 1,6

1,3 5,5 6,5 6,8 1,7

rdo: Obliczenia wasne Andrzeja Karpiskiego na podstawie danych jednostkowych o poszczeglnych zakadach przemysowych

Wnioski wynikajce z danych zawartych w tabeli opiera naley przede wszystkim na wartoci majtku produkcyjnego, powstaego w zakadach zbudowanych w PRL. Majtek, czyli warto rodkw trwaych, stanowi najbardziej trway i stabilny element takiej oceny. Mniej jest on zaleny od koniunktur midzynarodowych ni produkcja i jest mniej podatny na znieksztacenia z powodu struktury cen. Dziedziny bowiem, ktrych produkcja obciona jest akcyz lub wysokim podatkiem VAT maj relatywnie wyszy udzia z tego tytuu w produkcji ni w majtku. Jeeli spojrze z tego punktu widzenia na struktur majtku zbudowanego w nowych zakadach w PRL to zwraca uwag wyjtkowo dua koncentracja budowy tych nowych
9

zakadw w kilku branach. Na 10 bran charakteryzujcych si najwyszym udziaem w majtku zbudowanym w PRL w nowych zakadach przypada a 84% caego tego majtku. Na pozostae za 17 bran przypadao cznie ju tylko 16%. Na pierwszym miejscu z udziaem, blisko 20% czyli 1/5 caoci majtku powstaego w tych zakadach znalazo si hutnictwo. Pi pierwszych pozycji zajmuj hutnictwo, energetyka, przemys chemiczny, grnictwo wglowe i przemys spoywczy. Wrd nowo zbudowanych zakadw przemysowych cakowicie dominoway wic grnictwo i przemys ciki. S to zarazem przemysy zaliczane do tzw. przemysw dymicych (smoke stack industries). Stanowi one najwiksze obcienie dla rodowiska. Charakteryzuj si bowiem najwiksz emisj zanieczyszcze do atmosfery. Przemys przetwrczy pojawi si dopiero na 5 pozycji tego rankingu. Jest to przemys spoywczy (symbol 15). Jest to pierwszy przemys, ktry nie stanowi ju takiego obcienia dla rodowiska, jak klasyczny przemys ciki. Natomiast trzeba zwrci uwag na fakt, e przemysy wysokiej techniki, ktre dzi s powszechnie uznawane za najbardziej nowoczesne elementy wspczesnej struktury przemysowej, pojawiaj si dopiero na 11 miejscu tego rankingu. Zajmuje je elektronika. cznie na przemysy wysokiej techniki przypadao tylko 3,6% caego majtku w nowych zakadach w skali kraju. Nie mona tego wytumaczy tylko nisz

kapitaochonnoci tych inwestycji, chocia jest ona faktem. Na 1525 nowych zakadw zbudowanych w PRL tylko 81 naleao do przemysu wysokiej techniki, czyli tylko 5,3%. Nie wskazuje to na to aby priorytetowo potraktowano te przemysy. W rezultacie ich udzia by u nas zdecydowanie niszy ni w krajach najwyej rozwinitych, gdzie przeyway one w tym okresie prawdziwy boom inwestycyjny. Znacznie niszy w biecej strukturze produkcji przemysowej by rwnie udzia przemysw konsumpcyjnych, wytwarzajcych gwnie wyroby dla rynku. W dodatku najsilniej by wrd nich reprezentowany przemys spoywczy a potem wkienniczy. Odbiegao to od tendencji wystpujcych w tym okresie w krajach wysoko rozwinitych, gdzie wwczas miaa miejsce gboka redukcja potencjau w przemyle lekkim. W rezultacie udzia przemysw konsumpcyjnych wrd zakadw zbudowanych w PRL by prawie 4krotnie niszy ni przemysu cikiego (20% wobec prawie 80%). Nieco inaczej ksztatuje si kolejno tych bran liczona wartoci produkcji, a nie majtkiem. Wprawdzie hutnictwo przesuwa si na drugie miejsce po przemyle spoywczym pod tym wzgldem, ale na trzecim pojawia si przemys przetwrstwa paliw.
10

Wiksze rnice w rankingu daje zatrudnienie. Najwicej nowych miejsc pracy powstao w grnictwie wglowym. Pod tym wzgldem zajo ono pierwsze miejsce w kraju (194 tys.). W sumie struktur majtku produkcyjnego powstaego w nowo zbudowanych w PRL zakadach przemysowych scharakteryzowa mona zbiorczo w sposb nastpujcy: przemys ciki przemysy konsumpcyjne prawie 80% 17%

przemysy wysokiej techniki 4%

Dominacja inwestycji w przemysach surowcowych i w tradycyjnych gaziach przemysu cikiego bya bezsporna i ewidentna. Bya to struktura do anachroniczna w stosunku do krajw najwyej rozwinitych, gdzie w tym okresie groway ju przemysy bardziej technologicznie zaawansowane. wiadczya raczej o naszym opnieniu we wspczesnych przemianach strukturalnych w przemyle, chocia inwestycje te stanowiy niewtpliwie duy dorobek.

I.2.Przemysy o najwyszym udziale nowych zakadw przemysowych

Istotne znaczenie dla analizy tego problemu ma z kolei odpowied na pytanie, jaki by udzia nowych zakadw zbudowanych w okresie 1949-1988 w poszczeglnych branach i w jakich z nich udzia ten by najwikszy w schykowym okresie poprzedniego systemu. Wskazuje to bowiem w jakim stopniu majtek w poszczeglnych branach zosta odnowiony w wyniku tych inwestycji. Dane te ilustruje zestawienie w Tabeli 2: Nowe zakady przemysowe zbudowane ju w PRL daway najwiksz cz produkcji przede wszystkim w grnictwie rud metali i przemyle hutniczym. Zadecydowaa o tym z jednej strony budowa od podstaw przemysu miedziowego nieistniejcego w Polsce midzywojennej, za z drugiej - rozbudowa hutnictwa elaza przez budow dwch najwikszych hut, mianowicie Huty Sendzimira w Krakowie i Huty Katowice. Podobnie od podstaw zbudowano te hutnictwo aluminium, nieistniejce w Polsce midzywojennej. Inne byy przyczyny wysokiego udziau w caym majtku nowych zakadw zbudowanych w PRL w przemyle elektronicznym i informatycznym. W tym przypadku zdecydowa o tym fakt, e technologie stosowane w tych przemysach pojawiy si dopiero po 1949 r., a wic rozwj ich produkcji opiera si na nowych zdolnociach produkcyjnych. W rezultacie te dwa przemysy wysokiej techniki uplasoway si w rankingu wedug udziau zakadw zbudowanych w PRL

11

znacznie wyej ni w wielkoci produkcji, mimo niszych inwestycji ni w przemyle cikim. Tabela nr 2. Rola nowych zakadw w poszczeglnych branach
Miejsce w rankingu Symbol PKD 2004 Udzia %-owy zakadw przemysowych zbudowanych w PRL w wynikach bran w: wartoci wartoci wielkoci majtku produkcji zatrudnienia produkcyjnego sprzedanej ogem 52,2 48,8 35,5 93,3 90,1 89,7 78,3 65,3 64,2 63,8 60,7 60,6 55,2 51,7 49,7 48,5 48,4 45,4 39,3 71,1 87,3 65,1 70,3 55,4 83,5 63,8 75,3 75,1 37,1 52,5 26,8 31,8 22,5 38,9 44,5 75,3 37,2 66,2 50,4 42,6 75,2 29,3 82,0 68,0 19,9 51,0 13,6 26,1 22,9 27,6 41,9

Rodzaj przemysu

X
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

B+C+E 13 32 27 26 21 23 14 30 34 25 16 18 19 36 35

Przemys ogem Grnictwo rud metali Przemys elektroniczny Hutnictwo Przemys mineralny Przemys celulozowo-papierniczy Przemys przetwrstwa paliw Kopalnictwo surowcw nieenergetycznych Przemys informatyczny Przemys samochodowy Przemys gumowy i tworzyw Przemys tytoniowy Przemys odzieowy Przemys skrzany Przemys meblarski i pozostay Pozostaych rodkw transportu Przemysy wysokiej techniki razem

rdo: Obliczenia wasne Andrzeja Karpiskiego na podstawie danych jednostkowych o poszczeglnych zakadach przemysowych

Niemniej niepokojce jest, e udzia zakadw zbudowanych w PRL w przemyle wysokiej techniki ogem by niszy ni rednio w przemyle, czyli odwrotnie ni w krajach wysoko rozwinitych, gdzie stopie odnowienia majtku w tych przemysach jest znacznie wyszy od redniego i wyprzedza inne gazie. Sytuacja pod tym wzgldem odbiega wic zasadniczo od tendencji dominujcych w tych krajach. Trzeba to uzna za wskazanie i sygna, e wysiek inwestycyjny na rzecz tych przemysw by wysoce niedostateczny. Na czwartym miejscu znalaz si przemys mineralny, gwnie materiaw budowlanych, o czy zdecydowaa budowa 18 nowych cementowni oraz okoo 100 fabryk domw, chocia po 1989 r. wycofano si z tej technologii ( zrobiono to pochopnie, moliwe przecie byo dodawanie nowoczesnych izolacji w procesie prefabrykacji). Zwraca te uwag wysoka
12

pozycja kopalnictwa surowcw nieenergetycznych. Zdecydowao o tym zbudowanie od podstaw przemysu siarkowego, w ktrym po 1989 r. zaprzestano jednak produkcji. Niemniej duy udzia nowych zakadw zbudowanych w PRL w kopalnictwie (symbol 10, 11, 13, 14) oraz w przemysach surowcowych i bazowych, wytwarzajcych nisko przetworzone pfabrykaty (symbol 20, 24, 25, 26, 27) wskazuje na surowcowy charakter procesu rozwoju w Polsce co najmniej do 1970 r., czyli siln orientacj na rozwj produkcji i eksportu surowcw i nisko przetworzonych pfabrykatw. By to w tym okresie najbardziej kapitaochonny kierunek inwestycji przemysowych. Trzeba jednak przyzna, e zwaszcza w drugiej poowie lat szedziesitych i w latach siedemdziesitych ubiegego wieku

powikszono i zmodernizowano w Polsce ( m.in. w oparciu o licencje zagraniczne ) take potencja przemysu lotniczego, zbrojeniowego, stoczniowego, obrabiarkowego, chemicznego i samochodowego i cignikowego, a wic przemysw przetwrczych i mocno skooperowanych z wieloma mniejszymi zakadami, bran - jak na tamte czasy - stosunkowo nowoczesnych.

I.3.Przestrzenne rozmieszczenie zakadw zbudowanych w okresie Polski Ludowej.

Interesujca jest z kolei przestrzenna struktura rozmieszczenia nowych zakadw, zbudowanych w PRL, a wic ich lokalizacja w poszczeglnych wojewdztwach. Ilustruje to zestawienie w tabeli nr 3. Najbardziej charakterystyczny jest tu fakt, e prawie 1/5 przyrostu majtku powstao w jednym wojewdztwie, a mianowicie w wojewdztwie lskim na obecnym jego obszarze. Byo ono gwnym beneficjentem budowy nowych zakadw w PRL. Wpyna na to dominacja przemysu cikiego w budowie zakadw, a wanie przemys ciki by w najwikszym stopniu zlokalizowany w wojewdztwie lskim, na tym terenie dokonaa si jego koncentracja. Wojewdztwo odczuo take i ujemne jego konsekwencje ekologiczne. Ograniczone rodki finansowe nie pozwoliy na pen ochron rodowiska naturalnego i przyrody. Byo to czciowo efektem dominacji hutnictwa i innych dziedzin tradycyjnego przemysu cikiego w caym programie budowy nowych zakadw w kraju. Niemniej pewien wpyw miay na to rwnie regionalne naciski, co uatwiaa silna pozycja polityczna regionu we wadzach centralnych. Przesdzio to o najsilniejszej pozycji wojewdztwa lskiego w inwestycjach przemysowych PRL. Na drugim miejscu znalazo si wojewdztwo mazowieckie. Na te dwa wojewdztwa przypada 1/3 caego przyrostu majtku w nowych zakadach w kraju.
13

Tabela nr 3. Nowe zakady przemysowe w PRL zbudowane w poszczeglnych wojewdztwach

Miejsce w rankingu Wojewdztwo wartoci majtku produkcyjnego w mld z 11175 1062 601 508 272 821 920 1465 449 524 217 589 2169 414 171 529 463 1988 wartoci produkcji sprzedanej w mld z 15056 1362 639 659 383 992 1,170 2728 577 715 468 710 2456 418 301 818 622 wielkoci zatrudnienia w tys. 1,715 126,9 79,2 86,2 47,8 145,5 115,6 234,6 49,2 92,5 45,6 73,7 355,7 62,0 37,0 100,3 63,4

Liczba

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

Kraj ogem, w tym wojewdztwa: - dolnolskie -kujawskopomorskie - lubelskie - lubuskie - dzkie - maopolskie - mazowieckie - opolskie - podkarpackie - podlaskie - pomorskie - lskie - witokrzyskie -warmisko-mazurskie - wielkopolskie - zachodnio-pomorskie

1525

108 75 79 47 124 87 235 46 96 64 70 181 60 54 113 67

rdo: Opracowanie wasne Andrzeja Karpiskiego

Charakterystyczne jest, e nieco inaczej przedstawia si kolejno wojewdztw, jeli za kryterium przyj nie majtek nowych zakadw, a udzia wojewdztwa w cznej wartoci produkcji nowych zakadw w skali kraju. W tym przypadku na pierwsze miejsce wysuwa si wojewdztwo mazowieckie i wyprzedza nawet wojewdztwo lskie. Jednake istotny wpyw na to wywiera lokalizacja na terenie Mazowsza rafinerii w Pocku i wysoka akcyza pobierana w tym przemyle. Potwierdza to wczeniejsz tez, e relatywnie lepsza jest pozycja wojewdztw na terenie ktrych zlokalizowane s przemysy, gdzie realizowana jest akcyza i wysokie stawki VAT. Dotyczy to obok paliw take wyrobw dawnych monopoli pastwowych. Na pozycj wojewdztwa wpyna ponadto koncentracja budowy fabryk elektronicznych na terenie Warszawy.
14

Najwikszymi beneficjentami budowy nowych zakadw wedug kryterium udziau w produkcji byo w sumie 5 wojewdztw, ktre uzyskay najwikszy przyrost majtku z tego tytuu: lskie (wgiel kamienny i samochody osobowe), mazowieckie (rafineria, elektronika), dolnolskie (mied), maopolskie (hutnictwo), dzkie (energetyka). Z kolei ostatnie miejsce pod tym wzgldem wojewdztwa warmisko-mazurskiego tumaczy mona deniem do ochrony tego szczeglnie cennego ekologicznie obszaru, uznanego za zielone puca Polski, przed dewastacj spowodowan inwestycjami przemysowymi. Jednake w to miejsce nie stworzono dostatecznej alternatywy zatrudnienia. Tym tumaczy mona najwyszy poziom bezrobocia w tym wojewdztwie. Istotne znacznie ma rwnie odpowied na pytanie, w jakich wojewdztwach zakady zbudowane w poprzednim systemie stanowi najwiksz cz caego istniejcego majtku, caej wartoci produkcji oraz zatrudnienia na ich terenie. Ilustruje to tabela nr 4 na stronie nastpnej. Odpowied na postawione wyej pytanie jest do zaskakujca. Wojewdztwa bowiem ktre w najwikszym stopniu partycypoway w wartoci majtku zbudowanego w nowych przedsibiorstwach znalazy si dopiero na dalszych miejscach, pod wzgldem udziau majtku w caym majtku np. wojewdztwo lskie znalazo si w wietle tego kryterium dopiero na 15 miejscu, podczas gdy pod wzgldem udziau majtku nowych zakadw znalazo si na 1 miejscu. Wojewdztwo mazowieckie z kolei zajo odpowiednio 7 miejsce wobec 2, dolnolskie 10 miejsce wobec 3, dzkie 13 miejsce wobec 5. Wynika to z faktu, e te wojewdztwa ju przed 1949 r. charakteryzoway si najwikszym zasobem majtku produkcyjnego w przemyle na swoim terenie. Std nawet duy przyrost majtku w budowanych nowych zakadach stanowi tam mniejszy odsetek caego istniejcego majtku, ni w wojewdztwach gdzie stan wyjciowy tego majtku by niski. Mona na tej podstawie stwierdzi, e w lokalizacji nowych zakadw budowanych w PRL wystpio silne cienie budowy tych zakadw do rejonw koncentracji ju istniejcych zakadw. Wyjtkiem jest wojewdztwo maopolskie, ktre pod wzgldem udziau majtku nowych zakadw przemysowych znalazo si na pierwszym miejscu, poniewa majtek ten przed 1949 r. by mniejszy ni majtek przemysowy takich wojewdztw jak lskie, mazowieckie, dolnolskie czy dzkie.

15

Tabela nr 4. Udzia nowych zakadw zbudowanych w PRL w istniejcych zakadach przemysowych ogem w wojewdztwach
Udzia nowych zakadw zbudowanych w PRL w istniejcych zakadach przemysowych ogem w wojewdztwach, jako % majtku wartoci zatrudnienia produkcyjnego produkcji 52,2 74,0 70,1 48,9 61,7 45,1 35,5 45,5 37,9

Miejsce w rankingu

Wojewdztwo

Przemys ogem 1988 r. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 - maopolskie - pomorskie - opolskie - lubelskie - witokrzyskie - zachodniopomorskie - mazowieckie - podlaskie - lubuskie - dolnolskie - kujawsko-pomorskie - podkarpackie - dzkie - wielkopolskie - lskie - warmisko-mazurskie

69,6
67,5 67,0 64,9 63,9 59,7 57,1 54,1 50,1 47,5 45,9 40,5 36,2 31,9

62,1
67,9 60,5 62,5 63,9 75,3 47,8 46,5 38,3 48,8 45,8 40,0 33,5 48,1

34,8
48,8 42,1 44,3 44,6 39,7 35,1 29,3 31,1 35,2 37,0 28,6 29,7 34,1

rdo: obliczenia wasne Andrzeja Karpiskiego na podstawie danych jednostkowych o poszczeglnych zakadach przemysowych

Analiza tego problemu ujawnia jeszcze jedno pozytywne zjawisko. Na pierwszych 7 miejscach w wietle kryterium odnowienia majtku, czyli stosunku majtku w zbudowanych nowych zakadach do caego majtku znalazy si wojewdztwa o najniszym poziomie uprzemysowienia przed 1949 r., czyli najbardziej opnione w rozwoju przemysu. Wskazuje to, e w lokalizacji przestrzennej nowych zakadw przemysowych kierowano si potrzeb bardziej rwnomiernego przestrzennego rozmieszczenia przemysu w kraju i deniu do zagodzenia dysproporcji pod tym wzgldem pomidzy wojewdztwami.

I.4.Zasig likwidacji zakadw zbudowanych w PRL.

Upadek i fizyczna likwidacja wielu zakadw przemysowych w okresie transformacji ustrojowej od 1989 roku dotyczyy zarwno zakadw starych istniejcych ju przed 1939 r., jak i powstaych w okresie istnienia PRL. Dysponujemy jednak materiaem statystycznym, ktry pozwala nam udokumentowa i rozpozna
16

skal tego problemu w odniesieniu do zakadw przemysowych zbudowanych w okresie Polski Ludowej. Na nich wic opieramy dalsza analiz. Trzeba przy tym wyranie stwierdzi, e zakres likwidacji istniejcych uprzednio zakadw przemysowych w warunkach transformacji ustrojowej by u nas wyjtkowo duy, a zarazem znacznie wikszy ni nie tylko w krajach, ktre przechodziy podobny proces transformacji ustrojowej, ale te wikszy ni w krajach, w ktrych na skutek osignicia najwyszego poziomu uprzemysowienia wystpiy naturalne procesy deindustrializacji pod wpywem przesuwania si popytu z dbr przemysowych na usugi. Dlatego problem wymaga analizy i musi by uwzgldniony w ocenie dorobku przemysowego tamtego 40-lecia. Z dotychczasowych bada wynika, e na 1525 nowych zakadw zbudowanych w PRL po 1989 roku w nowych warunkach rynkowych likwidacji ulego okoo 424 z nich, tj. prawie 28% ( s to dane na dzie dzisiejszy, poniewa badanie to nie zostao jeszcze w peni zakoczone), czyli co 3 z tych zakadw uleg likwidacji z rnych przyczyn i ju obecnie nie istnieje w ogle bd te zaprzesta swojej dotychczasowej produkcji przemysowej na rzecz dziaalnoci handlowej, magazynowej, obsugi klientw itp. Jest to jednak dopiero wstpny etap bada i mona si spodziewa, e liczba ta bdzie ostatecznie co najmniej o 112 wysza. Oznaczaoby to, e co najmniej 40-50% zakadw zbudowanych w PRL ulega po 1989 r. likwidacji. Jest to odsetek niepokojco wysoki. Oczywicie na upadek szeregu zakadw wpyny rwnie przyczyny obiektywne, co powoduje, e ich likwidacj mona uzna za uzasadnion. O tej likwidacji zdecydoway bowiem 3 rodzaje przyczyn: 1. Zmiany technologii, ktre spowodoway, e dotychczas stosowane stay si przestarzae i niezdolne do konkurencji. Tumaczy to upadek przemysu siarkowego. Opanowanie nowych technologii odzysku siarki w procesie rafinacji ropy naftowej podwayo opacalno eksploatacji siarki metodami grniczymi. Podobnie postp techniczny doprowadzi do zastpienia lamp w wielu rodzajach sprztu elektronicznego. 2. Zmiany w poziomie kosztw, ktre podwayy rentowno szeregu dotychczas stosowanych technologii, jak np. znaczny wzrost kosztw energii. To spowodowao wycofanie si z bardzo energochonnej technologii wielkiej pyty, czyli fabryk domw, z czym wizay si jeszcze wysokie straty ciepa w czasie eksploatacji budynkw wzniesionych t technologi. Podobnym przykadem jest z kolei zaprzestanie eksploatacji krajowych z rudy elaza czy pierwotnej produkcji aluminium, ktre w warunkach otwarcia dostpu do rynku wiatowego okazao si nieopacalne.
17

3. Rosnce wymogi rodowiska i zdrowia czowieka. Tumaczy to wycofanie z produkcji materiaw izolacyjnych, opartych na azbecie ze wzgldu na zagroenie dla ycia czowieka. Walka z ociepleniem klimatu powodowa bdzie take stopniowe wycofywanie si z produkcji o najwyszej emisji zanieczyszcze dwutlenkiem wgla, dwutlenkiem siarki i innymi, a likwidacj tych zakadw mona uzna za czciowo obiektywnie uzasadnion. 4. Zerwanie wizi kooperacyjnych powstaych w ramach dawnej RWPG, szczeglnie w zakresie dostawy podzespow i gotowych wyrobw. Dotyczy to midzy innymi wyrobw produkcji specjalnej, elektronicznych, przemysu maszynowego, pojazdw specjalistycznych itd. W wyniku zerwania wsppracy z partnerami ze wschodu zakady albo ulegy likwidacji albo znajduj si w krytycznej sytuacji finansowej. Na Mazowszu przykadem mog by tu WZM PZL-WOLA S.A. /Zakady Mechaniczne/, produkujcy jednostki napdowe do sprztu cikiego, wiertni itp., ZREMB Warszawa - producent cementowozw czy HORTEX przetwrstwo owocowo-warzywne. Obiektywne przyczyny nie mog w caoci tumaczy skali zjawiska likwidacji zakadw przemysowych w Polsce. cznie do likwidacji z tych obiektywnych przyczyn mona zaliczy nie wicej ni 100-150 zakadw. Pozostaa, wic znaczna, bo przewaajca liczba zakadw przemysowych ( 325 na zbadanych 425 ) zostaa zlikwidowana w wyniku gry rynkowej, z ktrej wyszlimy jako przegrani. Ich liczba w miar dalszych bada moe podnie si do 400-500, co stanowioby 1/3 1/2 oglnej liczby zakadw zbudowanych w PRL. Do tego naley doda likwidacj znacznie wikszej iloci - przewanie mniejszych zakadw zbudowanych przed II wojn wiatow i odbudowanych wkrtce po jej zakoczeniu.2 Jednym jeszcze obiektywnym wytumaczeniem faktu znacznej liczby zlikwidowanych zakadw przemysowych, powstaych w poprzednim systemie mogaby by silna w PRL tendencja do nadmiernej samowystarczalnoci, graniczca w szeregu przypadkw ju z

Brak jest dokadnych i sprawdzonych danych statystycznych dotyczcych skali likwidacji

przedsibiorstw przemysowych w Polsce w okresie 1989- 2011. Ryszard lzak w artykule pt. Przemilczane aspekty prywatyzacyjne z lat 1990-94 podaje, e tylko w latach 1990-1994 zlikwidowanych zostao w Polsce a 1275 ronych zakadw produkcyjnych. Jak wczeniej stwierdzono, niniejszy Raport koncentruje si na losach nowych zakadw zbudowanych w latach 1949-1988, zatrudniajcych ponad 100 osb
18

autarki, czyli produkowaniem przy wyszych kosztach krajowych od ceny importu. Ale tendencje takie wystpiy rwnie we wszystkich innych krajach, ktre weszy na drog transformacji, a liczba likwidowanych zakadw nie bya tam tak dua jak w Polsce. Musiay wiec dziaa u nas dodatkowe specyficzne przyczyny tego niepokojcego zjawiska. Niepokoi jednak musi nie tylko zbyt dua skala procesu likwidacji po 1989 r. nowych zakadw przemysowych zbudowanych w PRL, ale jeszcze w wikszym stopniu jej struktura branowa. Zakres branowy procesu likwidacji zakadw zbudowanych w PRL ilustruje zestawienie nastpujce: Tabela nr 5 . Zakres branowy procesu likwidacji zakadw zbudowanych w PRL
Miejsce w rankingu Liczba zlikwidowanych zakadw 240 187 5 22 5 17 7 4 7 92 11 10 5 5 5 31 1899 207 190 167 152 153 138 127 119 83 70 68 63 27 276 10,9 10,0 8,8 8,0 8,1 7,3 6,7 6,3 4,4 3,7 3,6 3,3 14,5 8,7 10,2 32,1 36,4 40,3 64,4 64,5 15,0 14,8 10,0 7,3 35,5 29,8 39,3 2991 223 207 342 269 199 165 76 138 173 39 82 78 309 334,6 19,1 32,2 5,9 43,2 33,4 13,7 36,9 17,4 14,8 21,7 16,5 9,3 58,1 Warto majtku zlikwidowanych zakadw [mld z] Udzia % - owy zlikwidowanego majtku nowych zakadw w skali w skali kraju brany Utrata wartoci produkcji [mld z] Strata miejsc pracy [tys.]

Rodzaj przemysu

Polska ogem w tym indywidualnie rozliczone - hutnictwo - budowy maszyn - samochodowy - elektroniczny - pozostaych rodkw transportowych - kopalnictwo surowcw nieenergetycznych - grnictwo wglowe - mineralny - spoywczy - wkienniczy - metalowy - elektrotechniczny - drzewny Przemysy wysokiej techniki razem

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13

rdo: Obliczenia wasne Andrzeja Karpiskiego na podstawie danych jednostkowych o poszczeglnych zakadach przemysowych

Najbardziej zaskakujcym wnioskiem z analizy struktury i zasigu branowego procesw likwidacji nowych zakadw po 1989 r. jest wyjtkowo wysoka wrd nich pozycja elektroniki, zwaszcza, jeeli uwzgldni, e uznawana jest ona powszechnie za symbol nowoczesnych przemysw. Pod wzgldem wartoci utraconego majtku zajmuje ona dopiero 5 miejsce, jednak pod wzgldem udziau w majtku i liczby zlikwidowanych miejsc pracy

19

zajmuje pierwsze miejsce (43 tys.). Elektronika po 1989 r. utracia 55% majtku istniejcego w 1988 r. wobec 12,1% w caym przemyle. Jest to zjawisko co do skali bez precedensu we wspczesnej Europie i raco odbiega od tendencji dominujcych w krajach rozwinitych. W tych ostatnich upaday gwnie zakady w grnictwie i tradycyjnych gaziach przemysu cikiego, a nie jak u nas przemysy najbardziej nowoczesne. Dotyczy to nie tylko elektroniki, ale caej grupy przemysw wysokiej techniki. W stosunku do tych przemysw trudno byoby za uzna, e s one przestarzae lub odczuwaj brak zbytu. Na ogln liczb 81 nowych zakadw zbudowanych w tych przemysach w PRL a 31 zostao zlikwidowanych po 1989 r. Nie ma to odpowiednika w innych dziedzinach przemysu. Znacznie rozwinity w okresie PRL polski przemys produkcji artykuw spoywczych, napojw i przetwrstwa tytoniu, w cigu minionych 20 lat przeszed powan transformacj poprzez gbok jego restrukturyzacj oraz prywatyzacj. Wiele podstawowych zakadw dawnego Zjednoczenia Spomasz, po przeksztaceniach wasnociowych, ulego likwidacji, zmienio lub ograniczyo swj profil produkcji. Dziaajcy na rzecz tego przemysu Instytut Maszyn Spoywczych oraz wszystkie jego Orodki Badawczo Rozwojowe kolejno ulegay likwidacji. Przemysem, ktry w okresie transformacji systemowej utraci bardzo duy potencja jest polski przemys zbrojeniowy. Przemys ten osign najwikszy poziom moliwoci technologicznych, produkcyjnych i handlowych w poowie lat osiemdziesitych ubiegego wieku. Wwczas liczy ponad 120 przedsibiorstw i zatrudnia 250 tys. pracownikw, przy czym nie liczc przedsibiorstw zbudowanych w ramach Centralnego Okrgu

Przemysowego, wikszo z nich powstaa w latach 1949 1988. Udzia produkcji zbrojeniowej w globalnej produkcji sprzedanej przekracza 2%, a Polska bya liczcym si dostawc uzbrojenia i sprztu wojskowego na rynkach wiatowych, zajmujc 7-8 pozycj wrd najwikszych eksporterw.3 Obecnie dziaa 20 przedsibiorstw obronnych skupionych po przeprowadzeniu konsolidacji brany w Grupie BUMAR oraz 12 wojskowych pod

przedsibiorstw remontowo-produkcyjnych ( w 1989 roku byo ich 19), bdcych

nadzorem Ministerstwa Obrony Narodowej i stanowicych zaplecze logistyczne Si Zbrojnych RP. Ponadto dziaalno prowadzi cznie kilkanacie cywilnych i wojskowych

M. Szlachta, Wspczesne problemy przemysu zbrojeniowego Polski. Szanse i wyzwania na przyszo,

w: J. Paczek ( red. naukowa ), Gospodarka obronna Polski w kocu lat dziewidziesitych. Szanse i zagroenia, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2001, s. 58. 20

jednostek badawczo - rozwojowych i instytutw badawczo-rozwojowych ( kilka z nich wczono do Grupy BUMAR ), podejmujcych prace naukowo-badawcze i rozwojowe, ktrych wyniki wykorzystywane s na potrzeby wojska. Po zakoczeniu zimnej wojny i rozpoczciu transformacji ustrojowej w Polsce znaczn cz rodkw finansowych, przeznaczanych wczeniej na rozwj krajowego przemysu zbrojeniowego, postanowiono przekazywa na inne cele i potrzeby pastwa. Zaczy pojawia si problemy z zapewnieniem wspierania funkcjonowania poszczeglnych przedsibiorstw przez pastwo poprzez zbywanie wytwarzanych przez nie produktw. Dotychczasowi zagraniczni odbiorcy sprztu powanie zredukowali swoje potrzeby w zakresie pozyskiwania uzbrojenia. Wikszo z nich znalaza si w podobnej sytuacji jak Polska, rozpoczynajc konieczne procesy transformacji gospodarki, co pocigao za sob przewartociowanie gospodarowania finansami danego pastwa, w tym wydatkw na zbrojenia. Wszystko to spowodowao wieloletni kryzys caej brany. Naley podkreli, e wszystkie przedsibiorstwa lotnicze, ktre w PRL stanowiy wan opart na nowoczesnych technologiach - cz polskiego potencjau przemysowego o znacznych zdolnociach eksportowych, zostay sprzedane przez Agencj Rozwoju Przemysu kapitaowi zagranicznemu i stay si filiami firm zachodnich, gwnie amerykaskich (m.in. WSK Rzeszw, PZL Mielec, PZL Okcie, WSK widnik i PZL Hydral). W okresie transformacji powstao ponadto kilkadziesit firm prywatnych realizujcych zamwienia dla polskiej armii, ktre m.in. zatrudniy cz kadry technicznej ze zlikwidowanych przedsibiorstw pastwowych. Najwiksz z nich, majc due osignicia, jest WB Electronics, ktre to przedsibiorstwo niedawno dokonao fuzji ze znan pastwow firm elektroniczn Radmor. Ocenia si, e aktualnie polski przemys obronny zatrudnia ok. 25 - 30 tysicy pracownikw, a w zakresie wielkoci eksportu na rynki zagraniczne spad na 17-18 pozycj w wiecie. Tak znaczna likwidacja potencjau polskiego przemysu obronnego z jednej strony zostaa spowodowana dokonujc si cigle redukcj naszych Si Zbrojnych, a z drugiej wypadniciem naszego przemysu z rynkw zagranicznych, na ktrych znacznie nasilia si konkurencja po zakoczeniu zimnej wojny. Inn przyczyn byo pacyfistyczne nastawienie wielu politykw w pierwszych rzdach solidarnociowych; wtedy wanie upado najwicej firm z tej brany. Obecnie nadal trwa rozpoczty w roku 1990 proces restrukturyzacji i konsolidacji przemysu zbrojeniowego. Niestety, nadal nie jest dokadnie zdefiniowana jego docelowa rola i zadania. Obserwacja takiego stanu rzeczy nasuwa myl, e wci nie ma
21

koncepcji na to jak wykorzysta potencja tkwicy w przedsibiorstwach. Poczynajc od jednostek badawczych, poprzez producentw, zakady remontujce uzbrojenie i sprzt wojskowy, a do tych, ktre partycypuj w utylizacji danego produktu. Jest to o tyle zastanawiajce, e produkty przemysu zbrojeniowego, uwaane s powszechnie za najbardziej zaawansowane technologicznie, a zatem takie, ktre - dziki technologiom podwjnego zastosowania - mog z powodzeniem i powinny by motorem napdowym caej gospodarki.

Oglnie biorc, o tak duej skali likwidacji po 1989 r. zakadw zbudowanych w 40-leciu PRL zdecydoway: szeroka likwidacja zakadw elektroniki uytkowej i sprztu telekomunikacyjego (likwidacji ulegy trzy najwiksze fabryki tego sprztu w kraju i jedne z najwikszych w Europie), likwidacja hut aluminium, kilku hut elaza i huty cynku; ponadto we wszystkich hutach zlikwidowano wieku wydziaw produkcyjnych, w przemyle budowy maszyn likwidacja fabryk turbin parowych i kotw energetycznych, a take fabryk maszyn grniczych i wkienniczych, w przemyle samochodowym likwidacja lub sprzeda fabryk samochodw ciarowych i autobusw, a po 2000 r. rwnie fabryk samochodw osobowych i maszyn rolniczych w Warszawie, Poznaniu i Grudzidzu, w przemyle pozostaych rodkw transportu likwidacja dwch duych stoczni i fabryk sprztu i wyposaenia do statkw, a take zaprzestanie produkcji lokomotyw, w przemyle narzdziowym likwidacja fabryk produkujcych narzdzia i sprzt pomiarowy, w grnictwie wglowym trwaa likwidacja 26 kopal wgla energetycznego, w kopalnictwie surowcw nieenergetycznych likwidacja przemysu siarki i przetwrstwa siarki, w przemyle metalowym likwidacja fabryk kabli i drutw (Oarw, Szczecin, Warszawa), w przemyle mineralnym likwidacja okoo 90 fabryk domw, w przemyle spoywczym gwnie likwidacja wielu zakadw misnych, przetwrstwa spoywczego i owocowo-warzywnego oraz cukrowni.

22

W bardzo licznych przypadkach nie mona jednak znale obiektywnego uzasadnienia dla takiej likwidacji. Przyczyn za jej byy bdy w polityce gospodarczej w stosunku do przemysu, bd te patologiczne zjawiska w procedurach prywatyzacyjnych, ale take - i to w szerokim zakresie interesy i subiektywne postawy ludzi oraz zespow. Naley take pamita o tym, i w niemaym stopniu byo to take efektem doradztwa serwowanego przez wysoko opacanych doradcw zagranicznych, nierzadko powizanych z konkurencj zagraniczn ( synne brygady Mariotta). Szerzej piszemy o tym w nastpnym rozdziale Raportu. Istotne znaczenie ma rwnie odpowied na pytanie, w jakich wojewdztwach likwidacja zakadw zbudowanych w PRL przebiegaa z najwikszym nasileniem. W wietle uwzgldnionego przez nas badania najwiksz cen za proces transformacji ustrojowej w postaci likwidacji stosunkowo nowych zakadw zbudowanych wysikiem caego narodu w poprzednim systemie zapacio wojewdztwo mazowieckie. Z 424 zlikwidowanych zakadw w kraju - z ogu dotychczas zbadanych - 47 zlikwidowano w tym wojewdztwie. Stanowi to swoisty rekord w skali kraju. Przy czym ta daleko idca deindustrializacja szczeglnie dotkna Stolic. Wystarczy przypomnie, i w cigu kilku lat zlikwidowano lub doprowadzono do stanu upadoci zakady w najwikszym na Mazowszu rejonie przemysowym znajdujcym si w dzielnicy Wola, w tym: Kombinat Przemysu Narzdziowego VIS -FWP im. wierczewskiego, Zakady Hutnicze Materiaw Lampowych POLAM, Zakady Wytwrcze Lamp Elektrycznych im. R. Luksemburg, Zakady Radiowe im Kasprzaka, Warszawskie Zakady Fototechniczne FOTON, PP. Polskie Nagrania, Warszawskie Zakady Mechaniczne PZL-Wola /d. im M. Nowotki/ i wiele innych. Jednoczenie bezpowrotnie zlikwidowano znajdujce si przy tych zakadach szkoy zawodowe i technika, co skutkuje do tej pory brakiem redniego personelu technicznego na rynku pracy Wysoka bya take liczba zakadw zlikwidowanych w wojewdztwie lskim, o czym zdecydowaa likwidacja kopal, nastpnie w wojewdztwie podkarpackim, na co wpyna likwidacja przemysu siarkowego. O ile w wojewdztwie lskim i podkarpackim duy wpyw miay przyczyny obiektywne, to w wojewdztwie mazowieckim nie mona dla niej znale penego obiektywnego uzasadnienia.

I.5. Redukcja zaplecza badawczo-rozwojowego

23

Niezbdne jest take krtkie przedstawienie stanu zaplecza badawczo-rozwojowego polskiego przemysu. Przed 1989 rokiem byo ono bowiem znaczne. W okresie od 1989 roku, gwnie z powodu zmniejszenia dofinansowania przez pastwo, przestao istnie ok. 30 jednostek badawczo-rozwojowych i w pierwszych latach XXI wieku pozostao ich ok. 200. Prawie trzykrotnie zmniejszyo si w nich zatrudnienie, a wielu zatrudnionych w nich zdolnych modych pracownikw naukowych wyjechao pracowa zagranic. Redukcj potencjau zaplecza B + R przyspieszya likwidacja zrzesze czy stowarzysze nad przedsibiorstwami. Nastpstwem tego byo obnienie prac badawczo-rozwojowych lub aktywnoci patentowej w przedsibiorstwach. Dotyczy to zwaszcza maych i rednich przedsibiorstw, gdzie odsetek firm pracujcych w oparciu o wasne patenty jest w Polsce wyjtkowo niski. Niektre kraje usioway rozwiza ten problem przez rozszerzenie dobrowolnego lub przymusowe uczestnictwo w izbach gospodarczych czy stowarzyszeniach przemysowych. Pozwala to bowiem tworzy zaplecze badawczo-rozwojowe na tym szczeblu i uatwia wsparcie pastwa jak rwnie podejmowaniu strategii branowej. Obecnie w Polsce koczy si proces restrukturyzacji i konsolidacji JBR-w, realizowany gwnie poprzez czenie ich w Instytuty Badawcze. Przed kocem 2011 r. powstao 118 Instytutw Badawczych, w tym 14 Pastwowych Instytutw Badawczych. W Instytutach Badawczych zatrudnionych jest 27 tys. pracownikw, w tym 12 tys. pracownikw naukowych. Naley ponadto zwrci uwag na zmian funkcji i zada jednostek badawczo-rozwojowych i biur konstrukcyjnych, dziaajcych przy polskich

przedsibiorstwach, ktre sprzedane zostay kapitaowi zagranicznemu. W wielu przypadkach zostay one zlikwidowane lub najczciej stay si one zapleczem wykonawczym dla centrw badawczych usytuowanych w siedzibach macierzystych zachodnich korporacji i koncernw, a ich funkcje i zadania ograniczone do wdraania dokumentacji zagranicznej i do obsugi produkcji. Nic wic dziwnego, e w 2010 r. na 4516 patentw uprawomocnionych w Polsce jedynie 12 byo pochodzenia krajowego. W Polsce w 2010 r. na 1000 zatrudnionych - w badaniach naukowych zatrudnionych byo zaledwie 3,9 pracownikw, podczas gdy w krajach Europy Zachodniej 8-10 pracownikw. Nakady na badania i rozwj (B+R) stanowio w 2010 r. 2,01% PKB krajw Unii Europejskiej, a w Polsce 0,68% PKB. Zasadnicze osabienie prac badawczo-rozwojowych w polskim przemyle jest wic faktem niepodwaalnym. Czsto zupena ich redukcja w przedsibiorstwach objtych

prywatyzacj przez firmy zagraniczne wymaga podjcia okrelonych dziaa. Szereg krajw prbuje rozwiza ten problem przez stworzenie szczeglnie aktywnych zacht w postaci ulg
24

fiskalnych lub uatwie kredytowych dla firm zagranicznych, w przypadku gdy korzystaj z zaplecza miejscowego lub kooperuj z podmiotami krajowymi. Wprowadza si czasem

formu wyrobu narodowego zwizanego z szeregiem przywilejw. W tym kierunku szy Irlandia i Finlandia.

I.6. Przyczyny wyjtkowo duej skali likwidacji nowych zakadw przemysowych w Polsce.
Prba odpowiedzi na pytanie, jakie byy tego przyczyny wskazuje, e na wyjtkowo du u nas skal likwidacji istniejcych zakadw przemysowych najwikszy wpyw wywaro co najmniej 6 przyczyn: Pierwsza to rezygnacja z jakiejkolwiek strategii przemysowej w tej najtrudniejszej, bo pocztkowej fazie transformacji. Byo to powanym bdem, tym bardziej, e w okresie, gdy Polska bya dopiero krajem stowarzyszonym z Uni nie bya jeszcze objta restrykcjami unijnymi, co dawao moliwo bardziej swobodnego dziaania. Do tej rezygnacji przyczynia si w duej mierze dominacja wwczas w gwnym nurcie ekonomii na wiecie (main stream economics) orientacji neoliberalnej. Dya ona do eliminacji wszelkich form interwencji pastwa w gospodarce. Znalazo to m.in. w sawetnym, ale tragicznym w skutkach, formuowaniu pierwszego ministra przemysu po zmianie ustrojowej z 1989 r. Tadeusza Syryjczyka, e najlepsz polityk przemysow jest jej brak. Konsekwencje rezygnacji z wasnej strategii przemysowej okazay si szczeglnie niekorzystne wanie w Polsce, poniewa: a) jak wykazay dowiadczenia wiatowe strategia przemysowa jest szczeglnie potrzebna wanie krajom opnionym w rozwoju przemysu i o niekonkurencyjnej pozycji na rynku wiatowym. W krajach o ju utrwalonej pozycji rezygnacja z tej strategii moe nie powodowa tak dotkliwych szkd jak w krajach opnionych w rozwoju. Dlatego rezygnacja ta bya zupenie niedostosowana do potrzeb i specyfiki przemysu w Polsce. W tych warunkach brak sterowania przez pastwo tymi zmianami musia da szczeglnie szkodliwe rezultaty i wielkie straty. b) brak strategii przemysowej przypad na okres, kiedy w zwizku z procesem otwarcia na rynek wiatowy z najwikszym nasileniem wystpiy zagroenia dla rodzimego przemysu. Pogarszao to jeszcze przyjcie skrajnie doktrynerskich rozwiza w szeregu przypadkw, co uniemoliwiao aktywn obron wasnego przemysu. W rezultacie spontaniczna i ywioowa likwidacja uderzya w sposb najsilniejszy w relatywnie nowoczesne przemysy w Polsce,

25

gdzie ta obrona bya szczeglnie potrzebna ze wzgldu na najbardziej odczuwalny dystans w stosowanych technologiach. Druga to brak lub zbyt szybkie i jednostronne wycofanie si z ochrony wasnych producentw. Ujemne tego skutki jeszcze pogbio stworzenie szczeglnych przywilejw dla importerw. Zoya si na to: a) liberalizacja ce, zwaszcza w okresie stowarzyszenia z Uni tak radykalna i daleko idca, e wzbudzao to zdziwienie wrd zagranicznych obserwatorw. Posza ona dalej ni stosowane wwczas rozwizania w UE. W rezultacie ju po roku trzeba byo przejciowo wycofa si z tej liberalizacji drog przywrcenia podatku importowego. b) rezygnacja z wykorzystania klauzuli przemysw pocztkujcych (infant

industries), co mogo da zawieszenie w stosunku do Polski restrykcji unijnych na okres co najmniej 5 lat. Umoliwioby to dokonanie szeregu dziaa dostosowawczych i adaptacyjnych w przemysach najbardziej nowoczesnych, czyli w przemysach wysokiej techniki, gdzie zaleno od nowych technologii bya najwiksza. W rezultacie specyfik polskiego kryzysu przemysowego sta si najgbszy regres w dziedzinach najbardziej nowoczesnych jak elektronika. Nie wystpi on w tej skali w innych krajach objtych transformacj. c) likwidacja ce na import wyrobw gotowych, przy utrzymaniu ce na import surowcw do ich produkcji na miejscu w kraju, co byo wyran dyskryminacj producentw krajowych. Wystpio to najwyraniej w przemyle chemicznym. Trzecia to zastosowanie w stosunku do przedsibiorstw pastwowych wyjtkowo restrykcyjnej polityki fiskalnej i kredytowej. Znalazo to wyraz w zastosowaniu specjalnego podatku od wzrostu pac tzw. popiwku, zaostrzeniu zasad naliczania amortyzacji, odprowadzaniu dywidend w takiej skali, ktra uniemoliwiaa inwestowanie. Poniewa restrykcje te nie byy stosowane w stosunku do przemysu prywatnego naruszao to wrcz zasad rwnorzdnego traktowania wszystkich podmiotw niezalenie od ich formy wasnoci. Mona si tyko domyla, e chodzio o stworzenie dodatkowych trudnoci w finansowaniu przedsibiorstw pastwowych, aby wzmocni bodce do ich prywatyzowania lub przeama opory przeciwko prywatyzacji. Byo to rwnoznaczne z dyskryminacj podmiotw pastwowych. Jeszcze wikszy wpyw na procesy prywatyzacji wywaro utworzenie instytucji Narodowych Funduszy Inwestycyjnych. Brytyjski The Economist4 pisa na ten temat co nastpuje. Poniewa ta metoda (obligacje dop. autora) okazaa si dziwaczna, rzd wsparty
4

The Economist z 23 stycznia 1993 r. s. 25.

26

przez zagranicznych ekspertw rozpocz w 1991 r. prac nad programem masowej prywatyzacji innymi rodkami. Tymi rodkami byo wanie utworzenie tych funduszw. Odegray one wyjtkowo szkodliw rol w likwidacji rodzimych przedsibiorstw. Skala likwidacji przedsibiorstw pastwowych przejtych do tych funduszw, zarzdzanych przy udziale zagranicznych doradcw, najwikszego nasilenia osigna wanie w zakadach objtych przez te fundusze. Szczytem cynizmu byo wypacenie kademu obywatelowi, ktry z tego skorzysta udziau w wysokoci niepenego jednego tysica zotych za zgod na likwidacj wasnego przemysu narodowego. Niestety ponad 97% ludzi si na to poaszczyo. Czwarta to zajcie przez polityk gospodarcz pastwa wyranie wrogiej postawy wobec wasnych przedsibiorstw pastwowych. Wprawdzie na amach krajowych rodkw masowego przekazu ukrywano t nieprzyjemn prawd, jednake komentarze zagraniczne, liczc chyba na barier jzykow, nie kryy si z ujawnieniem rzeczywistych intencji. The Economist nie pozostawi ju adnych zudze, co do tego, kiedy pisa: tam gdzie reforma gospodarcza napotyka na trudnoci polityczne, albo restrukturyzacja korporacji ( organw nadzorujcych ) napotyka na opory, lepszym rozwizaniem moe si okaza po prostu pozwoli na upadek firm pastwowych, wypaci zasiki dla bezrobotnych i sprzedawa kawakami rzeczowe zasoby tak, aby nowi waciciele mogli zaczyna na gruzach. To przesanie zostao w praktyce i z ca konsekwencj zastosowane i wpyno w decydujcy sposb na masowy charakter likwidacji istniejcych zakadw przemysowych w Polsce. Tym samym realizowane byo jeszcze inne szersze przesanie zawarte w pracach S.RosensteinRodana, ktry ju w latach II wojny wiatowej w czasie pobytu w Londynie wypowiada si przeciwko budowie przemysu w Europie wschodniej na rzecz przemieszczenia nadwyek zasobw pracy z tych terenw do Europy zachodniej i istniejcego tam nie w peni wykorzystanego potencjau przemysowego. Miao to by zgodne z interesem gospodarki wiatowej. Z opnieniem 50 lat take i to wskazanie znalazo w pewnej czci swoj realizacj. Dlatego klimat ten tumaczy te w jakim stopniu to, co wydarzyo si w naszym przemyle po 1989 r. Cytowana wyej wypowied The Economist bije rekordy cynizmu, jeeli uwzgldni, e ekonomia zachodnia odsdza od czci i wiary sprzedawanie zasobw przedsibiorstw czciami, co nam si zaleca. Praktyk t ocenia si szczeglnie krytycznie niemal w kadym podrczniku ekonomii pejoratywnym terminem asset-striping. Podobnie krytycznie ocenia si w teorii przeznaczenie terenw poprzemysowych na cele budownictwa mieszkaniowego. Po prostu, dlatego, e uzbrojenie terenu pod potrzeby przemysowe (gaz, wiato, cieki) jest w zalenoci od oceny od 4 do 6 razy drosze ni pod
27

budownictwo mieszkaniowe. Std zamiana terenw uzbrojonych dla potrzeb przemysu w osiedla mieszkaniowe jest marnotrawstwem zakadw o wyjtkowej skali. Dlatego w niektrych krajach, np. w Wielkiej Brytanii pastwo przejmowao tereny poprzemysowe i rozwijao system okresowego wydzierawiania wolnej przestrzeni poprzemysowej na inne cele przemysowe (industrial estates). W obu tych przypadkach praktyka u nas spowodowaa znaczne straty. Natomiast u nas w wypowiedzi przedstawicieli kolejnych rzdw mona byo odnie wraenie, e najwikszym zagroeniem dla pastwa i reformy systemu by w tym okresie jego wasny przemys pastwowy. Wrcz jawnie przyznawaa to prasa zagraniczna. Cytowany ju The Economist pisa na ten temat: Pesymici obawiaj si, e te firmy pastwowe, ktre nie znikn, mog powanie zagrozi polskiej reformie gospodarczej i jej polityce. Dlatego bardzo niepokoiy ich dobre wyniki osigane przez niektre przedsibiorstwa pastwowe. Tak o tym pisano: Kontrole przeprowadzone przez firmy zachodnie mogy nie doceni ukrytej siy przedsibiorstw pastwowych. Przegld opublikowany w tym miesicu przez Bank wiatowy znalaz wiele przedsibiorstw pastwowych w lepszej kondycji ni mona si byo tego spodziewa. Nawet te, ktre znajduj si w kopotach, wydaj si podejmowa wszelkie wysiki, aby poprawi sytuacj. Dlatego z lektury wczesnych wypowiedzi prasy zagranicznej mona wycign wniosek, e autorzy polskiej polityki gospodarczej wicej obawiali si wasnych przedsibiorstw pastwowych ni konkurentw zagranicznych. W tym tkwi wana przyczyna tak rozlegych likwidacji wasnych przedsibiorstw krajowych i rezygnacja z wszelkich prb ich ratowania. Pita przyczyna to popiech w reformach ustrojowych. Wszystkie omamiane wyej postawy mogy nie mie tak szkodliwych skutkw gdyby nie przyjto terapii szokowej, ktr prof. G. Koodko nazwa jako szok bez terapii. Tempo, w jakim dokonano tych przemian, w niektrych przypadkach wrcz szalone, prowadzio do wielu zupenie niepotrzebnych i nieuzasadnionych upadkw zakadw przemysowych. Szczeglnie prof. J. Pajestka uwaa, e jedn z gwnych przyczyn tych patologii jest pochopno, czyli przyspieszanie procesu prywatyzacji ze wzgldw politycznych i dogmatycznych. Prowadzio to w prostej drodze do takich patologicznych, a ju nieodwracalnych jego form, jak: naruszenie zasady dochodowoci operacji prywatyzacyjnych, podwaanie zasady

rwnorzdnoci partnerw niezalenie od form wasnoci, naruszenie elementarnych form gospodarnoci i nieprzestrzeganiu wymogw fachowoci i kompetencji wrd decydentw.
28

Szsta

przyczyna

wyjtkowej

nas

skali

procesw

likwidacji

zakadw

przemysowych to destrukcyjna i czasem wrcz rabunkowa dziaalno syndykw masy upadociowej. Osigna ona u nas szczyt nienotowany w innych krajach. Sprowadzia ona decyzje prywatyzacyjne w wielu przypadkach do czystych decyzji prawniczych z cakowitym ignorowaniem ich treci ekonomicznych (np. mniejszy uzysk z prywatyzacji ni dochody jednoroczne, czasem wikszy koszt zasikw dla zwalnianych pracownikw od wpyww z prywatyzacji itp.). Sidma przyczyna to sprzeda bankw obcemu kapitaowi. Banki te w powizaniu ze interesami swoich narodowych koncernw dyy do zlikwidowania lub przejcia konkurencyjnych polskich przedsibiorstw wszelkimi moliwymi sposobami. sm przyczyn byy niekorzystne transakcje prywatyzacyjne oraz bdy popenione przy prywatyzacji wielu przedsibiorstw przemysowych, ktre zostay scharakteryzowane w dalszej czci niniejszego Raportu. Dziewit przyczyn by bardzo niski poziom wiedzy i dowiadczenia ludzi odpowiedzialnych za prywatyzacje i nadzr nad ich przebiegiem. Wszystko co powiedziano wyej pozwala stwierdzi, e wyjtkowo dua w Polsce skala likwidacji zakadw przemysowych zbudowanych w poprzednim systemie nie bya wynikiem tylko bdw, a tym bardziej przypadku. Stali za tym konkretni ludzie i instytucje, w tym take doradcy zagraniczni. Tak wysoki zakres tej likwidacji by wynikiem wiadomego dziaania organw rzdowych i intencji polityki gospodarczej pastwa, a zwaszcza wrogoci do wszelkich form wasnoci pastwowej oraz osobistego interesu tysicy osb, ktre dorobiy si fortuny i wielkich korzyci majtkowych, czsto kosztem interesw pastwa i przemysu rodzimego. Czasami towarzyszya temu pena wiadomo, e nastpuje to kosztem interesu zbiorowego. Wynikao to jednak z denia do przyspieszenia prywatyzacji. Gdyby nie to, istniay wszelkie szanse utrzymania wikszoci likwidowanych zakadw przemysowych i miejsc pracy w innych formach wasnoci ni pastwowa.

II. Niekorzystne transakcje prywatyzacyjne oraz bdy popenione przy prywatyzacji5.

II.1. Brak strategii przeksztace wasnociowych.

Autorem obszernych fragmentw tego rozdziau jest dr Ryszard lzak 29

Po zmianie ustroju oraz systemu gospodarczego i wprowadzeniu regu gospodarki rynkowej, zmiany wasnociowe w Polsce byy nieuchronne i podane. Dotychczasowy system opiera si bowiem na monopolu wasnoci pastwowej. Po poprzednim systemie pozosta znaczny majtek w dziedzinie przemysu, stworzony wysikiem caego narodu. Dlatego na pocztku transformacji naleao wypracowa dugofalow strategi przeksztace wasnociowych podmiotw skadajcych si na ten majtek. Jej celem wiodcym powinno by osignicie jak najwikszej efektywnoci i rentownoci przeksztacanych przedsibiorstw i firm. Taka kompleksowa strategia nie zostaa jednak opracowana, zamiast niej Ministerstwo Przeksztace Wasnociowych, ktrego ministrem w pierwszych latach transformacji by Janusz Lewandowski we wsppracy z zagranicznymi firmami doradczymi - opracowao sektorowe programy prywatyzacji poszczeglnych bran przemysowych. Jednoczenie podjto energiczne dziaania, ukierunkowane na przyspieszon sprzeda majtku

pastwowego przede wszystkim koncernom i firmom zagranicznym i to nierzadko na warunkach ratalnych, a nawet kredytowych, zamiast kapitaowi polskiemu - z wolnorynkow odpatnoci przez obywateli za nabywane akcje/udziay (z dopuszczeniem - poza zaogami prywatyzowanych przedsibiorstw - do szerokiego akcjonariatu, ktry mgby stanowi okoo 70 procent prywatyzowanego kapitau akcyjnego). Proces prywatyzacji uzasadniono wwczas wiksz od sektora pastwowego efektywnoci przedsibiorstw prywatnych. Tumaczono, e nawet przedsibiorstwo pastwowe przeksztacone w spki prawa handlowego, sprzedawane metod tzw. poredni (kapitaow) poprzez sprzeda udziaw czy akcji, osigaj lepsze wyniki finansowe w porwnaniu z przedsibiorstwami czysto pastwowymi, a nawet tymi prywatyzowanymi metod tzw. bezporedni, czyli sprzeda cakowit. Dla zasadnoci tej sprzeday eksponowano termin inwestora strategicznego, z zasady zagranicznego. Strategiczni inwestorzy zagraniczni, ktrymi najczciej byy wielkie korporacje transnarodowe, czsto o zasigu globalnym, decydowali si na uczestnictwo w prywatyzacji duych polskich przedsibiorstw przemysowych wtedy, gdy mieli zapewnione w nich udziay wikszociowe, dc w pierwszej kolejnoci do przejcia wiodcych przedsibiorstw w branach wyrniajcych si du rentownoci i posiadajcych due rynki zbytu. Na pocztku lat dziewidziesitych niektre rodowiska, w tym Polskie Lobby Przemysowe, postuloway opracowanie mapy prywatyzacji, ktra wyodrbniaaby sektory, brane lub przedsibiorstwa nie podlegajce prywatyzacji lub w ktrych Skarb Pastwa zachowaby kontrolne udziay. W pierwszym rzdzie naleao do nich zaliczy przedsibiorstwa o znaczeniu strategicznym, a wic te, ktre maj znaczenie dla
30

bezpieczestwa kraju, w tym utrzymania cigoci gospodarki, oraz te, ktre wpywaj na funkcjonowanie licznych bran przemysu i sektorw gospodarki oraz maj kluczowe znaczenie dla modernizacji przemysu i gospodarki. A ponadto te, ktre maj charakter cenotwrczy i dotycz bytu kadego obywatela, a take s wane dla pozycji midzynarodowej Polski. Sugerowano, aby mapa prywatyzacji bya pochodn polityki przemysowej pastwa, bdcej czci wieloletniej strategii gospodarczej. Niestety, wczesne wadze nie przejawiy zainteresowania t koncepcj i nie opracoway mapy prywatyzacji. Procesy prywatyzacji dokonyway si zatem w znacznym stopniu ywioowo i byy wynikiem oddziaywania rnych grup interesu oraz sugestii ze strony zagranicznych firm doradczych i konsultingowych, bywao, e powizanych z konkurencj zagraniczn

II.2. Restrykcyjna polityka finansowa w stosunku do przedsibiorstw pastwowych.

Charakteryzujc procesy prywatyzacji w polskim przemyle w pocztkowym okresie transformacji nie mona pomin restrykcyjnej polityki finansowej, ktr wprowadzi nowy wicepremier i minister finansw Leszek Balcerowicz, warunkujc realizacj jego ekonomicznej i prywatyzacyjnej doktryny. Nakazowo zmieni on dotychczasow polityk kredytow prowadzon przez poprzednie rzdy. Na pocztku 1989 roku rednia stopa procentowa dla kredytw inwestycyjnych ksztatowaa si na poziomie 4-7 procent, a kredytw obrotowych/handlowych na poziomie 7 10 proc. rocznie. Z pocztkiem 1990 roku wszystkie stopy procentowe zostay radykalnie podniesione, w tym stopy odsetek od zalegoci podatkowych oraz odsetki cywilno prawne tzw. ustawowe, stosowane w stosunkach midzypodmiotowych i podmiot obywatel. Stopy kredytowe wzrosy w roku 1990 do poziomu ponad 72 proc., a stopa redyskontowa osigna nawet 106 proc. rocznie Radykalnie wzrosy dwa rodzaje odsetek ustalanych przez ministra finansw: ustawowa, wzrosa do poziomu 192 proc. redniorocznie, a odsetki od zalegoci podatkowych jeszcze wicej, bo nawet do poziomu 212 proc. redniorocznie, a czasowo a do 720 proc. rocznie . Naley pamita, e bardzo wysokie stopy kredytowe wprowadzone w roku 1990 nie dotyczyy uzyskiwanych kredytw w ramach nowo zawieranych umw kredytowych, ale wszystkich czynnych kredytw, czyli czynnych uprzednio przed rokiem 1990 zawartych umw kredytowych, ktrych okres czynnoci trwa i mia trwa jeszcze np. 3 czy 4 lata, poniewa

31

kredyt inwestycyjny zosta udzielony na okres 6 czy 7 lat, a dotychczas wykorzystany okres czynnoci umowy kredytowej wynis 2 czy 3 lata. Tymi decyzjami wadz zostay naruszone warunki umw kredytowych, a dotychczasowa dziaalno gospodarcza finansowana tymi kredytami uzyskanymi przed rokiem 1990 z powodu tak racego wzrostu wszystkich rodzajw stp procentowych, staa si nagle deficytow, przynoszc tyko strat i to w systemie cigym. Wszystkie rodzaje kosztw byy w przedsibiorstwach uprzednio kalkulowane w oparciu o stopy z umw zawartych przed rokiem 1990 i z uwzgldnieniem innych rodzajw stp rwnie z tego okresu. Jednoczenie nie stworzono moliwoci wycofania si z tych kredytw. Nagy wzrost stp procentowych by podstawowym czynnikiem przyczyniajcym si do ich przyszej upadoci i likwidacji w rnorodnej formie. W roku 1990 stopy kredytowe, ustalane stop dzienn byy nagle podniesione do ponad 80 proc. rocznie, z 7 proc. z roku 1989 do najwyszej 84 proc. w roku 1990 i przy takim ich poziomie trudno byo oczekiwa, aby jakakolwiek dziaalno moga przynosi zysk. Znacznie podniesione stopy procentowe nie tylko pochaniay ca uzyskiwan stop zysku, ale jeszcze przynosiy wysok stop straty na dziaalnoci gospodarczej, co powodowao lawinow niewypacalno wikszoci podmiotw gospodarczych, a ich upadanie byo pretekstem dla wadz do ich popiesznej, przymusowej prywatyzacji z powodu rzekomego braku zyskownoci w ich dziaalnoci gospodarczej. Skutki wyej scharakteryzowanej restrykcyjnej polityki finansowej uwidoczniy si w wielu branach; przykadowo w brany przemysu obrabiarkowego na pocztku lat dziewidziesitych powstao znaczne zaduenie zakadw, ktre w 1995 roku wzroso o 190 % w stosunku do 1991 roku.6 Zaduone w ten sposb podmioty gospodarcze nie mogy spaci nie tylko kapitau kredytowego, ale i ponad dziesiciokrotnie wyszych odsetek, tym bardziej, e wadze i banki przyjy zasad, e wszelkie spaty dunika -kredytobiorcy najpierw s zaliczane na spat odsetek, a dopiero potem reszta na spat kapitau kredytowego. Powstaa sytuacja wieczystego zaduenia i niemonoci spaty kredytu kiedykolwiek, a to wzmacniao naciski na przeprowadzenie szybkiej prywatyzacji. Sam poziom kwotowy zaduenia podmiotu gospodarczego by wystarczajcym czynnikiem do jego prywatyzacji, a zaduenie liczono we

Szerzej zob. J.W. Horodecki, Sytuacja w polskim przemyle obrabiarkowym, w: Elity wadzy w Polsce a

struktura spoeczna w latach 1981-1996, III tom, Instytut Stosowanych Nauk Spoecznych, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1997. 32

wszystkich tytuach, sumujc go na kwot ogln i tak okrelano oglny poziom zaduenia, bdcy podstaw do zbycia lub przeksztacenia przedsibiorstwa. Stosunkowo czsto te przyjmowano stan kwotowy zaduenia przedsibiorstwa za jego warto do zbycia, jako cen kwotowej sprzeday. Wycena przedsibiorstwa zazwyczaj miaa charakter uznaniowy. Z zasady kwestionowano warto ewidencyjn majtku trwaego z powodu, e ten majtek trway zosta ju zamortyzowany, jest mao wartociowy produkcyjnie, a to raco zaniao warto takiego podmiotu gospodarczego. Przy takiej wycenie danego podmiotu, zobowizania finansowe wyliczone i ujte wg horrendalnych, wprowadzonych od roku 1990 odsetek, przewyszay nawet jego tak wyliczan warto, tym bardziej, e do wyceny z zasady nie przyjmowano wartoci jego gruntu. Skutkiem takiej restrykcyjnej polityki finansowej bya niemal powszechna niewypacalno rnorodnych podmiotw gospodarczych, ogromne zatory patnicze i zastosowana przez te same wadze finansowe blokada kredytowa wobec przedsibiorstw pastwowych. W tych warunkach zaduenie i niewypacalno staa si procesem ju niemal powszechnym. W takich to warunkach ekonomicznych przebiegay procesy prywatyzacji. Same zobowizania odsetkowe, ktre wynikay ze wzrostu stp procentowych narzuconych od roku 1990, czsto przekraczay 60 proc. oglnego stanu ich zaduenia. Przyjcie sztucznie zawyonego zobowizania miao bezporedni wpyw na uzyskiwan cen zbycia, czy uzyskiwania przez udziaowcw i akcjonariuszy wartoci z jego struktury majtkowej. Przejcia przedsibiorstw za nalenoci kredytowe i odsetkowe dokonyway take banki. Banki uzyskay take zamian swoich nalenoci kredytowych ( zarwno w kapitale kredytowym, jak i za sztucznie podniesione odsetki, ktre po roku 1994 przewyszay ju nalenoci kapitaowe) na udziay czy na akcje kredytobiorcw, po ich przeksztaceniu w now spk lub po poczeniu z innym podmiotem. W tej sztucznie zawyonej czci odsetkowej uzyskiway korzyci finansowe czy majtkowe niemal za darmo. Banki nie powinny uczestniczy w tego rodzaju prywatyzacji i w przechwytywaniu majtku narodowego, ktry po przejciu w formie udziau czy akcji realnie podwysza i przewartociowywa ich kapitay wasne.

II.3. Sprzeda najlepszych przedsibiorstw inwestorom zagranicznym.

W pierwszym okresie polskiej transformacji, a wic na pocztku lat dziewidziesitych, w pierwszym rzdzie prywatyzowano i sprzedawano i to gwnie kapitaowi zagranicznemu przedsibiorstwa nowoczesne pod wzgldem

technologicznym, dochodowe i dysponujce duym rynkiem, w tym konsumpcyjnym i

33

eksportowym.

Std

pierwszej

poowie

lat

90-tych

sprzedano

kapitaowi

zagranicznemu wikszo przedsibiorstw w takich branach jak: przemys tytoniowy, przemys papierniczy, przemys oysk tocznych, przemys kosmetykw, przemys wyrobw czekoladowych, przemys piwowarski, przemys meblarski i przemys cementowy. W roku 1991 wystpi wyrany popiech prywatyzacyjny przejawiajcy si w sprzeday wielu przedsibiorstw, w tym z wyej wymienionych bran, koncernom i korporacjom Przeksztace zagranicznym. Ministerstwo zleciy Przemylu i Handlu oraz firmom Ministerstwo doradczym

Wasnociowych

wwczas

zagranicznym

opracowywanie programw prywatyzacji dwudziestu bran gospodarki narodowej. Kolejne nasilenie prywatyzacji miao miejsce za rzdw premiera Jerzego Buzka, gdy ministrem przeksztace wasnociowych zosta Emil Wsacz. W roku 2000, a wic w trzynastym roku przeksztace wasnociowych, sprywatyzowano m.in. Polski Koncern Naftowy Orlen S.A, Telekomunikacj Polsk S.A, Bank Handlowy w Warszawie S.A, Bank PBK S.A, Bank Pekao S.A, Orbis S.A, oraz rozpoczto przygotowania do prywatyzacji w gwnych sektorw gospodarki. Pooono przy tym nacisk na przypieszenie prywatyzacji bezporedniej, czyli sprzeday cakowitej, ktra przecie w zasadniczy ekonomicznie sposb decyduje o kondycji spoeczno ekonomicznej gospodarki, jej regionw gospodarczych, o miejscach pracy spoecznoci lokalnej oraz o migracji i emigracji zdolnej i wyksztaconej zawodowo spoecznoci lokalnej. W 2000 roku rozpoczto te sprzeda 9 spek w ramach prywatyzacji poredniej tzw. kapitaowej, czyli udziaw i akcji w spkach Skarbu Pastwa wczeniej powstaych w ramach komercjalizacji. W grupie tych 9 spek by zespl Elektrociepowni Wrocawskich Kongeneracja S.A, Elektrociepownie Warszawskie S.A, , Elektrociepownia im. T Kociuszki S.A, Zakady Farmaceutyczne Polfarma S.A, Szczeciskie Zakady Nawozw Fosforowych Superfosfat S.A, Kieleckie Zakady Przemysu Wapienniczego S.A, Zakady Gipsowe Dolina Nidy oraz Opoczno S.A, w 3 innych spkach nastpia warunkowa sprzeda akcji tj. w Elektrociepowni Wybrzee S.A, w Grnolskim Zakadzie Energetycznym S.A i w lskiej Spce Cukrowej S.A. Tylko w 2000 roku cakowicie sprywatyzowano 35 spek i rozpoczto sprzeda 12 innych. Nowymi wacicielami wielu z wymienionych wyej przedsibiorstw stay si ponadnarodowe korporacje i zagraniczne koncerny. W przypadku nabycia polskich przedsibiorstw przez zagranicznych inwestorw zdarzay si take tzw. wrogie przejcia. Polegay one na tym, i po wykupieniu polskiego przedsibiorstwa przez kapita zagraniczny i przejciu jego rynku, byo ono likwidowane lub zmieniany by jego profil z produkcyjnego na dystrybucyjny. Taki los spotka cz polskich cukrowni i
34

niektre przedsibiorstwa produkcyjne i przetwrcze. Przykadem moe by los wrocawskiego Elwro znanego producenta komputerw czy Zakadw Wytwrczych Urzdze Telefonicznych w Warszawie. Po wykupieniu tych przedsibiorstw przez Siemensa, zlikwidowana w nich zostaa produkcja, a wikszo zaogi zwolniona, nastpnie obie firmy stay si centrami dystrybucji produktw wytwarzanych w Niemczech. Pozytywnym zjawiskiem w procesie przeksztace wasnociowych bya tzw. prywatyzacja zaoycielska, polegajc na utworzeniu od podstaw przez polskich przedsibiorcw prywatnych wykorzystujcych szanse i moliwoci, ktre stworzya gospodarka rynkowa znacznej iloci maych przedsibiorstw usugowych i handlowych, czsto kooperujcych z przemysowych, i duymi

wikszymi

przedsibiorstwami przemysowymi. To one w znacznym stopniu przyczyniy si do wzrostu produkcji przemysowej w Polsce w okresie dwudziestolecia transformacji. Negatywnym zjawiskiem w procesie tych przeksztace byo wyznaczenie rocznych limitw kwot prywatyzacji jako metody zasilenia budetu. Tym samym za wszelk cen, bez wzgldu na koszty spoeczne, warto zakadu, terenu, zysk jaki przynosi zakad itd. dono do osignicia wyznaczonego celu /tzn. przeznaczonego do sprzeday zakadu/, nie patrzc czy dany zakad jest rentowny czy nie. Tym samym zrezygnowano z pierwotnie przyjtej zasady prywatyzacyjnej, e sprzedawane bd najsabsze zakady. Tymczasem jednymi z pierwszych zakadw, jakie zmieniy waciciela, a jednoczenie wietnie radziy sobie na rynku krajowym i zagranicznym byy takie znane marki jak: Zakady Papiernicze w Kwidzynie (obecnie International Paper), Zakady im. 22 Lipca (dawniej E. Wedel ),

sprzedane firmie PepsiCo czy bardzo nowoczesna i jedna z najwikszych w Europie Cementownia Grade. Przyczyn bdw w procesach przeksztace wasnociowych by rwnie bardzo niski poziom wiedzy i dowiadczenia ludzi odpowiedzialnych za prywatyzacj i nadzr nad ich przebiegiem. Wynikao to prawdopodobnie z braku moliwoci przejcia odpowiedniego przeszkolenia pracownikw prowadzcych procesy przeksztace wasnociowych

i sprzeday majtku. W efekcie w wielu przypadkach cena zakadw bya niewiarygodnie niedoszacowania. Moe posuy si jeszcze raz przykadem Zakadw im. 22 Lipca (dawniej E. Wedel), ktrego 40% akcji sprzedano w 1991r firmie PepsiCo za 25 mln USD7 . Tymczasem w wyniku kolejnych zmian waciciela tej firmy w styczniu 2010 r. spka
7

Por. dane Ministerstwa Skarbu Pastwa, patrz http://prywatyzacja.msp.gov.pl/portal/pr/import/7/?ile=20 /

35

zostaa kupiona przez amerykaski koncern spoywczy Kraft Foods. Komisja Europejska nie chcc dopuci do zmonopolizowania przez Krafta rynku czekolad w Polsce, (a take w Rumunii) nakazaa sprzeda Wedla (logo, sklepw, sieci pijalni czekolady i fabryki w Warszawie). Przetarg trwa do koca czerwca 2010 r. - nowym wacicielem zosta japoski koncern wielobranowy LOTTE Group. Ceny nie ujawniono, lecz szacunki wskazuj na kwot okoo 1mld z Niestety, w dalszym cigu prowadzone s procesy prywatyzacji w stylu

przypominajcym te z pocztku lat 90-tych. W ostatnim okresie sprywatyzowano cz zakadw przemysu farmaceutycznego, a wic przemysu bdcego jednym z najbardziej dochodowych. Stworzono Polski Holding Farmaceutyczny, ktrego zadaniem jest sprzeda kilku zakadw Polfa wchodzcych w jego skad. Cz zostaa ju sprywatyzowana, natomiast prywatyzacja, przynoszcej wielomilionowe zyski dla Skarbu Pastwa, Polfy Warszawa przebiega aktualnie przy gwatownych protestach zaogi. Innym oburzajcym przykadem s zamiary sprzedania inwestorom zagranicznym - przez rzd premiera Donalda Tuska - gdaskiej, bardzo nowoczesnej, Rafinerii LOTOS czy wielkiego polskiego przedsibiorstwa kolejowych przewozw towarowych CARGO S.A., ktre realizuje

ilociowo znaczne usugi na rzecz polskiego przemysu, a take partnerw zagranicznych Jest to drugi co do wielkoci kolejowy przewonik towarowy w Europie, dysponujcy niezwykle atrakcyjnym w tym tranzytowym - rynkiem przewozw. Sprzeda CARGO S.A. to sprzeda tego rynku. Naley przy tym podkreli, i CARGO S.A. jest przedsibiorstwem rentownym i znajduje si w dobrej kondycji!

II.4. Dominacja doradztwa zagranicznego.

Niemal od pocztku procesu przeksztace wasnociowych, gwne funkcje doradztwa prywatyzacyjnego dla polskich organw gospodarczych peniy instytucje zagraniczne firmy doradcze i konsultingowe. Miay one niczym nie skrpowany dostp do organw wadzy, ktra wprost szczycia si otwartoci na wspprac z zagranic. Tylko w roku 1993 finansowany z wydatkw budetowych pastwa koszt doradztwa

prywatyzacyjnego wynis ponad 37 mln z. Firmy zagraniczne w wikszoci byy to banki zagraniczne uczestniczyy wwczas w doradzaniu przy prywatyzacji a 100 polskich

przedsibiorstw i firm. Do najdroszych doradcw naleay Habros Bank, ktry doradza przy prywatyzacji 5 pastwowych zakadw papierniczych, za co pobra zapat w kwocie 4,4 mln z, Bain and Compagnie za doradztwo przy prywatyzacji zakadw
36

telekomunikacyjnych zarobi 7,3 mln z, Price Waterhause zarobi 1,9 mln z, International

Finance Corporation zarobi 1,1 mln z, White and Case - 110 tys. z, Samuel Montagu zarobi 1,586 tys. z, Credianstalt Inwestment - 4,5 mln z, Societe General za doradzanie przy prywatyzacji Zakadw Stomil uzyska zapat w kwocie 890 tys. z, Nicom Consulting - 200 tys, z, NM Rothschild - 270 tys. z, Winson and Elkins zarobi 150 tys. z, Dickions Wringht 300 tys. z, Sholden, Arps Hate Meagher zarobi 323 tys. z, BAA - 143 tys z, Artur Andersen zarobi 1.214 tys. z, Kleinwort Benson Limited zarobi 260 tys. z, , York Trust - 160 tys. z, ING Bank - 90 tys. z. Wszystkie te wymienione i niewymienione firmy zagraniczne uzyskay zapat za te usugi w kwocie 26 mln z, co stanowi 69 proc. rocznego kosztu obsugi prywatyzacji w roku 1993. W roku 1994 koszty obsugi prywatyzacji wyniosy 22.893 tys. z, a koszty doradztwa firm zagranicznych, gwnie bankw zagranicznych, wyniosy 16.800 tys. z, co stanowio 73,5 proc. rocznych wydatkw budetowych na obsug prywatyzacji. prywatyzowanych 121 pastwowych zakadw przemysowych wyniosy 34,8 mln z, z ktrej do zapaty za doradztwo firm obcych/zagranicznych przypado 21.094 tys. z, co stanowio 69,7 proc. oglnie poniesionych nakadw. Z kolei w roku 1995 koszty obsugi doradczej przy prywatyzacji poprzez sprzeda prywatyzowanych 121 pastwowych zakadw przemysowych wyniosy 34,8 mln z, z ktrej do zapaty za doradztwo firm obcych/zagranicznych przypado 21.094 tys. z, co stanowio 69,7 proc. oglnie poniesionych nakadw. Zastanawiajce jest, e dotychczas w doradzaniu przy prywatyzacji prawie nie uczestniczyy banki polskie, polskie uczelnie ekonomiczne - nawet Szkoa Gwna Handlowa, czy Uniwersytet Warszawski, ktry ma znany Wydzia Ekonomii, a przecie wielu uczonych ekonomistw z tych uczelni penio funkcje rzdowe. Mamy te rnorodne, dobrze i profesjonalnie prowadzone przez wybitnych specjalistw polskie towarzystwa, na przykad stowarzyszenia zrzeszone w Naczelnej Organizacji Technicznej, czy inne podmioty doradcze, ktre dziwnym zbiegiem okolicznoci przy prywatyzacji nie uczestniczyy. Reasumujc cz niniejszego Raportu powiecon prywatyzacji, przytaczamy nastpujce dane. W 2010 roku kapita zagraniczny dysponowa w polskim przemyle przetwrczym 47.9% kapitau podstawowego, w handlu i naprawach 51.6%, w informacji i komunikacji 49,1%, w gastronomii i hotelach 22,1%, w budownictwie 15,7% oraz bankach ponad 75% ich kapitau podstawowego. Wykupione przez kapita zagraniczny przedsibiorstwa pastwowe stay si w wielu przypadkach oddziaami i filiami ponadnarodowych korporacji, ktre swoje oddziay i filie przeksztaciy w wikszoci w zakady montaowo- kompilacyjne, ktrych produkcja oparta zostaa o
37

import dokumentacji oraz komponentw, elementw oraz podzespow wyrobw finalnych. Ma to wpyw zarwno na regres w badaniach i wdroeniach podejmowanych w Polsce jak i na deficyty w obrotach towarowych Polski z zagranic. W dostawach zaopatrzeniowych elementw przetworzonych dla przemysu, deficyt w handlu zagranicznym wynis w 2010r. 37,2 mld z, a w handlu zagranicznym dobrami inwestycyjnymi, czciami i akcesoriami (bez sprztu transportowego) deficytu w 2010r. wynis 52,3 mld z. Dominacja kapitau zagranicznego w gospodarce narodowej podwaa zarwno jej suwerenno, jak i zagraa stabilnoci jej rozwoju. Kapita zagraniczny kieruje si bowiem kryteriami poday-popytu na rynku globalnym, a nie krajowym, nie stanowi wic stabilnego elementu gospodarki narodowej. Wynika to std, e w zglobalizowanym wiecie przemieszcza si on na rynku globalnym w poszukiwaniu wikszego zysku; czasami uzyskujc ten zysk przepywami spekulacyjnymi; przemieszcza si take wwczas kiedy odczuwa zagroenia, ktre mog spowodowa jego straty. Dlatego obecna dominacja kapitau zagranicznego stanowi potencjalne zagroenie dla stabilnego i zrwnowaonego rozwoju kraju i wymaga zniwelowania. Ponadto podane jest przyjcie regulacji, zgodnie z ktr warto produktu lub pproduktu wyprodukowanego w przedsibiorstwie bdcym

wasnoci kapitau zagranicznego, powinna by opodatkowana w Polsce.

III. Produkcja przemysowa w Polsce w okresie transformacji - jej silne i sabe strony.
W 2009 roku, czyli po dwudziestu latach transformacji ustrojowej produkcja przemysowa w Polsce, liczona w cenach staych, a wic jej wolumen, by o 106% wyszy ni w roku 1989, a wic w ostatnim roku PRL. Sam wzrost produkcji przemysowej w tak trudnym okresie naley uzna za bezsporne osignicie. Przypisa je naley przede wszystkim wyzwoleniu indywidualnej i zbiorowej inicjatywy tysicy polskich przedsibiorcw, ich przedsibiorczoci i kreatywnoci, umiejtnoci dostosowania si w krtkim czasie do zupenie zmienionych warunkw rynkowych i systemowych. Dziki temu wanie udao si nam przezwyciy wyjtkowo trudne warunki dla rozwoju w tym okresie, spowodowane: 1. zasadnicz zmian systemu zarzdzania przemysem i zasad ekonomicznych w warunkach przejcia z gospodarki centralnie planowanej do gospodarki rynkowej, otwartej na wiat i konkurencj zagraniczn,

38

1. gbok recesj w okresie przejciowym, po wprowadzeniu nowego systemu, kiedy w 1990 r. produkcja przemysowa spada o 24% w stosunku do roku poprzedniego, a poziom z tego roku zosta ponownie uzyskany dopiero w II proczu 1995 r., co oznaczao strat prawie 5 lat z punktu widzenia wzrostu produkcji,

zmian orientacji handlu zagranicznego z dominacji obrotw z krajami byego RWPG, na dominacj obrotw z Uni Europejsk, co byo rwnoznaczne z przeorientowaniem handlu ze wschodu na zachd,

1. procesem prywatyzacji przemysu pastwowego, rezultatem czego bya utrata znacznej czci potencjau przemysowego, wskutek fizycznej likwidacji wielu zakadw pastwowych. Zostay one bowiem po prywatyzacji czsto przestawione z produkcji przemysowej na dziaalno handlow, hurtow, magazynow, obsugi klienta, bazy remontowe, a cz terenw poprzemysowych przekazano pod budownictwo

mieszkaniowe. Uzyskanie wzrostu produkcji przemysowej w tych warunkach byo niewtpliwym osigniciem. Mniej korzystnie ksztatowaa si jednak struktura produkcji przemysowej w tym okresie. Wzrost produkcji przemysowej nie wystpi powszechnie, ale mia charakter przemieszczenia ekspansji do jednych gazi, kosztem upadku drugich. Oznacza to praktyczn likwidacj caego szeregu gazi. Najwikszy wzrost produkcji uszeregowany metod rankingu, osigny nastpujce przemysy: Tabela nr 6. Wzrost produkcji w latach 1989-2009 w poszczeglnych branach przemysowych ( ceny stae )
Symbol PKD 2004 30 34 32 36 25 28 22 21 31 Nazwa przemysu informatyczny samochodowy elektroniczny meblarski i pozostay gumowy i tworzyw metalowy poligraficzny i wydawniczy celulozowo-papierniczy elektrotechniczny 2009 1989=100 1508 1003 902 867 537 482 413 293 251

33 precyzyjny 235 rdo: Opracowanie wasne Andrzeja Karpiskiego

Najwikszy wzrost uzyskano m. in. w przemyle tworzyw sztucznych. Ich produkcja wzrosa z 720 tys. ton w 1989 r. do 2350 tys. ton w 2010. Siln tendencje wzrostow wykaza cay kompleks motoryzacyjny (mimo upadku kilku zakadw samochodowych). Przerb ropy naftowej w rafineriach wzrs z 15,2 mln ton w 1989 r. do 20,3 mln w roku
39

2009, a produkcja samochodw osobowych z 285 tys. wozw do 819 tys. odpowiednio. Silnie wzrosa produkcja w niektrych dziaach przemysu spoywczego. Tendencje do specjalizacji pod ktem eksportu wystpiy w przemyle meblarskim i samochodowym, a czciowo i w elektronice konsumpcyjnej. Wysokie wskaniki wzrostu produkcji w

przemyle elektronicznym i informatycznym s jednak czciowo zawyone. Wzrost produkcji wynika bowiem niemal cakowicie z montowania elementw importowanych i dostaw kooperacyjnych, wpywa na to rwnie trudno realnej oceny ruchu cen w tych przemysach. U nas bowiem notowano wzrost cen, podczas gdy w krajach zachodnich ich spadek. Samodzielnego przemysu, opartego na wasnych

komponentach, w elektronice profesjonalnej i przemyle informatycznym praktycznie nie mamy. Za wysokim wzrostem produkcji w przemyle elektronicznym kryje si natomiast wzrost produkcji elektroniki konsumpcyjnej, zwizany z inwestycjami zagranicznymi w produkcji i montau telewizorw (Mawa). Towarzyszy temu jednak gboki spadek produkcji w elektronice profesjonalnej i produkcji sprztu telekomunikacyjnego. Poniewa wielkoci wyjciowe byy niskie, wynikaj z tego pozornie wysokie wskaniki dynamiki. Wzrostowi produkcji w wyej wymienionych gaziach towarzyszy gboki spadek produkcji w nastpujcych branach, gdzie w szeregu przypadkw nastpia praktyczna likwidacja caych bran, zwaszcza w przemyle lekkim. Tabela nr 7. Spadek produkcji w nastpujcych branach w latach 1989-2009 ( ceny stae )
Symbol PKD 2004 10 14 19 27 16 17 18 23 35 Nazwa przemysu 2009 1989=100 27 33 40 55 58 70 72 75 78

Grnictwo wgla Kopalnictwo surowcw nieenergetycznych skrzany metalurgiczny tytoniowy wkienniczy odzieowy przetwrstwa paliw Przemys pozostaych rodkw transportu (stoczniowy)

rdo: Opracowanie wasne Andrzeja Karpiskiego

Obok pozytywnych stron wzrostu produkcji przemysowej w tym okresie, mia on rwnie sabe strony. Najwiksze znaczenie maj trzy z nich:

40

1. Nie osignito przyspieszenia wzrostu produkcji przemysowej w stosunku do poprzedniego systemu. Produkcja przemysowa w caym okresie 20-lecia wzrastaa redniorocznie o 3,7%, a jeeli uwzgldnia jeszcze lata 2010-2011 to o 4,1%. Ale nawet jeli ocenia tylko okres 1996-2011, czyli bez recesji transformacyjnej, to tempo to wynosio 5,8% rocznie. Oznaczao to wprawdzie zasadniczy wzrost w stosunku do dekady lat 1981-1989, kiedy wynosio ono tylko 0,4% redniorocznie, ale ju za cae 40-lecie (1949-1989) wynosio ono 5,7% rocznie, a 20-leciu 1961-1980, kiedy przemys rozwija si jeszcze bez zakce spowodowanych walk polityczn 7,4%, czyli 1,5-krotnie szybciej. Wynik osignity we wzrocie produkcji przemysowej w 20-leciu nie moe wic zadowala, zwaszcza jeeli uwzgldni, e obroty handlu zagranicznego dobrami przemysowymi w tym okresie zamykay si corocznie wysokim ujemnym saldem, czyli nadwyk importu nad eksportem. W roku 2006 byo ono relatywnie w stosunku do caego eksportu 3-krotnie wiksze ni rednio w 15 starych krajach UE. 2. Drug saboci wzrostu produkcji przemysowej w tym okresie by wyjtkowo

wysoki, znacznie wikszy ni w innych krajach, udzia produkcji montowanej z elementw importowanych (w przemyle elektromaszynowym) i konfekcjonowanych wyrobw z surowcw importowanych (w przemyle chemicznym). Towarzyszyo temu odchodzenie od wasnej samodzielnej produkcji finalnej na rzecz produkcji elementw kooperacyjnych, technologicznie prostych oraz nisko przetworzonych pfabrykatw. Porednio zjawisko te mog zilustrowa nastpujce dane: Tabela nr 8. Przemysy o duym udziale produkcji montowanej i konfekcjonowanej
Symbol PKD 2004 C+D+X 29, 30, 31, 32, 33, 34 24,25 Nazwa przemysu Przyrost produkcji midzy 1989 a 2009 r. 100 31,5 10,2

Przemys ogem przemysy elektromaszynowe o najwikszym udziale produkcji montowanej przemysy chemiczne o najwikszym udziale produkcji konfekcjonowanej z surowcw importowanych razem przemysy o duym udziale montowania i konfekcjonowania przemys spoywczy przemysy wysokiej techniki rdo: Opracowanie wasne Andrzeja Karpiskiego

42 15,7 3,1

Przyrost produkcji w gaziach o najwikszym udziale montowni i produkcji konfekcjonowanej szacowa mona na 40-45% caego przyrostu produkcji osignitego w
41

tym okresie. Dawao to szybki zysk i wzrost obrotu. Gdyby to uwzgldni to przyrost wasnej samodzielnej produkcji byby o poow niemal mniejszy w tym 20-leciu ni caej produkcji sprzedanej, czyli mona szacowa, e poowa osignitego przyrostu produkcji zostaa osignita t drog. 3. Saboci struktury wzrostu produkcji przemysowej w tym okresie by wreszcie brak

postpu w modernizacji tej struktury na rzecz jej najbardziej nowoczesnych elementw. Dotyczyo to w szczeglnoci niskiego udziau przemysw wysokiej techniki w osignitym przyrocie produkcji. Przyrost produkcji w tych przemysach wynis tylko 3,1% caego przyrostu produkcji w caym przemyle. By to wic niemal 1,5% krotnie niszy ni wynosi ich udzia w caej produkcji w okresie wyjciowym. Jest to sygna niepokojcy i wskazuje na niedorozwj tych przemysw w naszym kraju. Stanowi one bowiem najbardziej nowoczesny element wspczesnej struktury przemysowej. A jeszcze bardziej niepokojcy jest brak postpu pod tym wzgldem w 20-leciu. Dlatego dzisiaj udzia przemysw wysokiej techniki w majtku, w caej produkcji i zatrudnieniu w przemyle, przyjmuje si za podstawowy miernik nowoczesnoci struktury produkcji przemysowej w poszczeglnych krajach. Problem ma wic tak podstawowe znaczenie, e wymaga odrbnego rozpatrzenia.

IV. Niezdolno modernizacji struktury przemysowej i niedorozwj sektorw nowoczesnych.

Polskie Lobby Przemysowe docenia znaczenie i rol wzrostu produkcji przemysowej, jaki nastpi w Polsce w okresie jej transformacji ustrojowej (1989-2009). Osignito to bowiem w wyjtkowo trudnych warunkach spowodowanych zmian kierunku handlu zagranicznego ze wschodu na zachd oraz przejcie do gospodarki otwartej na konkurencj zagraniczn. Wzrost ten by moliwy przede wszystkim dziki przedsibiorczoci, pomysowoci i energii polskich przedsibiorcw. Jednake nie moe to przesania szeregu ujemnych zjawisk i procesw, ktre temu towarzyszyy i musz budzi niepokj oraz wymagaj bardzo krytycznej analizy i wycignicia wnioskw w dziaalnoci rzdu i w praktyce funkcjonowania przemysu. Najwaniejszym z tych niepokojcych procesw jest stagnacja struktury produkcji przemysowej w tym okresie z punktu widzenia jej modernizacji. Wyrazem tego jest brak lub tylko saby postp w zwikszeniu udziau najbardziej nowoczesnych ogniw wspczesnej struktury przemysowej, a zwaszcza przemysw wysokiej techniki. Wanie bowiem te
42

przemysy

maj

zasadniczy

wpyw

na

innowacyjno

gospodarki

postpy

upowszechnianiu nowych technologii (spill over effect). Postp w tej dziedzinie by raco niedostateczny, a w niektrych dziedzinach zanotowano nawet regres w rozwoju tych przemysw w stosunku do ich stanu w poprzednim systemie, co musi szczeglnie niepokoi. Dla przedstawienia skali tego problemu i wynikajcych z obecnego stanu przemysu zagroe prezentujemy niej obszerne fragmenty opublikowanej oceny zachodzcych tu zmian, dokonanej przez badacza tych problemw prof. dr hab. Andrzeja Karpiskiego.

IV.1. Stagnacja w modernizacji struktury produkcji przemysowej i niedorozwj jej nowoczesnych elementw.
W dwudziestoleciu 1990-2009 produkcja przemysowa w Polsce wzrosa 2,1-krotnie w stosunku do 1989 roku. Okres transformacji przynis wic jej wzrost. Ale jej poziom wyjciowy z 1989 r osignito dopiero w 1995 r. po spadku w okresie recesji transformacyjnej w latach 1990-1992. Znacznie mniej korzystnie przedstawiay si jednak zmiany w strukturze produkcji i zatrudnienia. Niektrzy ekonomici ju na progu okresu transformacji przeczuwali taki rozwj wydarze. Kazimierz aski postawi wan tez. Wyraa on obaw, czy przyjta polityka transformacji sprzyja bdzie modernizacji struktury gospodarki. Stwierdzi, e plan ten [stabilizacji gospodarki, inaczej tzw. plan Balcerowicza ], prowadzc do ograniczenia efektywnego popytu, moe spowodowa gboki spadek produktu narodowego brutto, znaczne niewykorzystanie mocy wytwrczych, ogromne bezrobocie i zuboenie znacznej czci ludnoci, a w dalszej konsekwencji kumulacyjny proces spadku inwestycji. Trudno jest te przypuszcza, e tego rodzaju recesja stanie si instrumentem restrukturyzacji gospodarki8. Rzeczywisto potwierdzia te obawy. Proces

transformacji nie stworzy impulsw do zmian strukturalnych w kierunku rozwoju sektorw nowoczesnoci, chocia przyczyni si do likwidacji zdolnoci produkcyjnych w przemysach przestarzaych. Osignito to jednak kosztem wielkiej fali wzrostu bezrobocia. W tych warunkach rezygnacja ze wspomagania przez pastwo przeksztace strukturalnych modernizujcych struktury przemysowe oraz wszelkich prb sterowania nimi spowodoway, e procesy spontanicznie dziaay przeciwko procesom modernizacji, a nie na
8 E. ukawer, O tych z najwyszej pki. PTE, Krakw 2008, s. 231-232.

43

ich korzy. Polska w rezultacie nie braa dostatecznego udziau w nowoczesnych przeksztaceniach struktur przemysowych zachodzcych w gospodarce wiatowej w tym dwudziestoleciu. Zmierzay one do rozwoju od podstaw nowego przemysu, opartego na przemysach wysokiej techniki, ktre stanowi najbardziej nowoczesne ogniwo

wspczesnych struktur przemysowych. W ich rozwoju najwiksz rol odgrywaa bowiem innowacyjno. W rezultacie zmieniaj si ksztat i obraz wspczesnego przemysu. Stanowi one baz modernizacji i rekonstrukcji technicznej niemal wszystkich innych gazi przemysowych i dziaw poza przemysem. Najwikszy postp z tego punktu widzenia osigny USA i Japonia, a w Europie kraje skandynawskie. Rwnie wiele krajw Azji Poudniowo - Wschodniej uzyskao pod tym wzgldem rwnie imponujce wyniki. Rezultatem tego byo z reguy zwikszenie udziau przemysw wysokiej techniki w produkcji przemysowej tych krajw, mimo e dziedziny te byy jedynym obszarem przemysu, w ktrym ceny wyrobw znacznie spady pod wpywem postpu technologicznego. Na przykad przecitna cena komputera obniya si w cigu ostatnich 10 lat o 66%. Wzrostowi produkcji w tych przemysach w wielu przypadkach nie towarzyszy przy tym wzrost zatrudnienia, a nawet jego spadek. Wydajno pracy, jeeli mierzy j w cenach staych, rosa bowiem w tych przemysach szybciej ni w przemyle ogem. Zadecydowaa o tym wysza wydajno stosowanych w nich nowych technologii. Szczegln rol w ekspansji tych przemysw odgrywaa elektronika. Od niej zaleao bowiem zaspokajanie zapotrzebowania wszystkich innych gazi przemysu i gospodarki. W rezultacie uznaje si j dzisiaj za symbol nowoczesnego przemysu i przeciwstawia starym sektorom przemysowym. Wytwarza bowiem ona bezporednio lub porednio (elementy i podzespoy), sprzt o kluczowym znaczeniu dla rozwoju telekomunikacji i teleinformatyki oraz komputeryzacji procesw. Powodowao to, e jej rola w wikszoci krajw wyranie wzrastaa. W krajach o szczeglnych osigniciach w tej dziedzinie, jak np. Republika Poudniowej Korei, udzia elektroniki w 2000 r. przekroczy ju 20%, czyli 1/5 caej produkcji przemysowej. Dla porwnania jej udzia w Polsce wynosi nie wicej ni 2,4%. Sytuacja w Polsce pod tym wzgldem w 20-leciu 1989-2009 wyranie odbiegaa od tendencji wystpujcych w krajach rozwinitych oraz trendw wiatowych. Wystpiy wprawdzie szybsze zmiany w tym kierunku w sektorze usug, ale ich tempo nie byo dostateczne dla bardziej odczuwalnego przesunicia zasobw gospodarki na rzecz przemysw wysokiej techniki. W cigu 20 lat udzia najbardziej nowoczesnych elementw struktury przemysowej w Polsce nie uleg zwikszeniu, co jest w krajach rozwinitych zjawiskiem niemal bez precedensu. Udzia przemysw wysokiej techniki w Polsce u progu
44

dwudziestolecia wynosi 4,6% caej produkcji przemysowej kraju9, a w 2003, a wic po 14 latach, wynis tylko 3,8%. Nie tylko nie wzrs, lecz si zmniejszy. Nastpne lata po 2004 r. przyniosy pewne przyspieszenie pod tym wzgldem, tylko zahamowao to jednak wystpujcy uprzednio regres tego udziau. Mona szacowa, e w 2009 r. udzia ten osign nie wicej ni 4,2-4,3% caej produkcji przemysowej, a wic by nadal niszy ni w 1989 r. Nasz udzia w ekspansji tych najbardziej nowoczesnych przemysw, dokonujcej si w tym okresie na wiecie, by wic wyranie niedostateczny. Ma to istotny ujemny wpyw na pozom technologiczny naszego przemysu. Jeszcze gbsze tendencje do regresu w udziale tych przemysw ni w produkcji wystpiy u nas w zatrudnieniu w tych przemysach. W 1989 r. pracowao w nich cznie 257 tys. osb, to jest 5,4% caoci zatrudnienia w przemyle. W 2003 r. ju tylko 126 tys. osb, czyli 4,4% ogu zatrudnionych w przemyle. W nastpnych latach zanotowano wzrost ich liczby do 152,5 tys. osb w 2009 r., ale nadal stanowio to tylko 5,3% caoci zatrudnienia w przemyle, czyli nieznacznie mniej ni w 1989 roku. Tak gbokiego zmniejszenia zatrudnienia w tych przemysach nie zanotowano z adnym kraju Europy Zachodniej. Towarzyszy temu rwnie jeszcze i inne niepokojce zjawisko. W Polsce poziom wydajnoci pracy w tych przemysach by (odwrotnie ni w 15 krajach UE) niszy ni redni w przemyle, zadecydowa o tym wyjtkowo wysoki u nas udzia elementw kooperacyjnych i czci do produkcji finalnej wytwarzanej w innych krajach. Co wicej nastpi w nich wyrany spadek udziau produkcji finalnej w stosunku do 1989 roku. A wanie produkcja finalna jest w nich najbardziej opacalna. W niej realizuje si bowiem renta innowacyjnoci i nowoci. Byy to procesy wyranie rozbiene z kierunkami zakadanymi na ten okres w prognozach i strategiach rozwoju, opracowanych w Polsce na pocztku lat 90. W tej wanie dziedzinie rozbienoci byy najwiksze. Zgodnie z przyjmowanymi wtedy zaoeniami udzia przemysw wysokiej techniki powinien osign w Polsce w 2010 r. 12 - 14% caej produkcji przemysowej, podczas gdy w rzeczywistoci osign on nie wicej ni 5%. Nie udao si wic w dwudziestoleciu zmniejszy naszego opnienia pod tym wzgldem i jest ono nadal bardzo due. W krajach UE udzia ten wynosi 17% caej produkcji przemysowej, w Japonii okoo 20%, a w USA niemal 30%.

Zastosowano tu bardziej surowe ni w UE kryteria zaliczenia do tych przemysw, przyjte w USA. Zgodnie z nimi

do tych przemysw zalicza si te, w ktrych wydatki na badania i rozwj ( B+R ) stanowi wicej ni 3,5 % wartoci produkcji sprzedanej lub zatrudnienie w dziaalnoci B+R przekracza 25 osb na 1000 ogu zatrudnionych.

45

Ma to powane konsekwencje dla polskiej gospodarki, pogarsza bowiem jej konkurencyjno na najbardziej dynamicznym obszarze rynku wiatowego. Rwnoczenie zmusza nas do konkurencji cenami, a nie innowacyjnoci, co jest mniej korzystne. Konkurencja cenowa wymaga bowiem cisej kontroli i hamowania wzrostu wszystkich elementw kosztw, w tym rwnie pac. To za ogranicza moliwoci szybszego rozwoju pac i poprawy sytuacji materialnej spoeczestwa. Reasumujc, mona zatem stwierdzi, e zmiany strukturalne w przemyle nie szy w kierunku uznanym za podany. Niedostrzeganie tego byoby niebezpieczne dla przyszoci. Procesy spontaniczne i brak sterowania w tej dziedzinie zawiody wic, podobnie jak nadzieje, e zmiana ustroju automatycznie rozwie ten problem. W rzeczywistoci nastpio pogorszenie struktury produkcji przemysowej w Polsce w tym okresie, jeeli mierzy j udziaem przemysw wysokiej techniki, czyli nonikw nowoczesnoci we wspczesnym przemyle. W naszej literaturze K. Marczewski nazwa ten proces uwstecznieniem struktury10. Termin ten przyj si do szeroko. Podobne tendencje wystpiy te w innych krajach Europy rodkowej i Wschodniej, jak rwnie w krajach Ameryki aciskiej. Niestety, w Polsce miao miejsce najwiksze nasilenie tych niekorzystnych procesw. Postpy w modernizacji struktur przemysowych, najbardziej spektakularne w Finlandii, Irlandii czy wrd krajw pozaeuropejskich: w Izraelu, Korei Poudniowej i Tajwanie uzyskay gwnie te kraje, ktre prowadziy aktywn polityk strukturaln, opart na priorytetach sektorowych. Postpu w tym kierunku nie zapewnia przyjta w Unii tzw. polityka horyzontalna, to jest rwnorzdnego traktowania wszystkich podmiotw, zalecana przez Komisj Europejsk i Bank wiatowy i wyranie zawioda z punktu widzenia modernizacji struktury przemysu w UE. Opnienia w rozwoju przemysw wysokiej techniki, o kluczowym znaczeniu z punktu widzenia potrzeb przyszoci, s wic w Polsce najgbsze i stanowi bardzo trudne dziedzictwo tego okresu. Niedostateczny postp w modernizacji struktury wystpi rwnie w innych gaziach przemysu. Zamiast wzrostu orientacji na bardziej innowacyjn produkcj, w caym dwudziestoleciu wystpowaa u nas silna tendencja do dominacji w strukturze produkcji surowcw, prymitywnych pfabrykatw i prostych usug kooperacyjnych, a wreszcie

10

L. Zienkowski (red.) ,Gospodarka Polska w latach 1990-1992, Warszawa 1992, s. 120. 46

do montowania wyrobw z czci importowanych w przemyle maszynowym czy te konfekcjonowania wyrobw z importowanych surowcw w przemyle chemicznym. Oczywicie s rwnie jednostkowe osignicia poszczeglnych firm, ale nie one wyznaczay w tym okresie gwne trendy zmian strukturalnych w przemyle w Polsce. Powstay wic w rezultacie i umocniy si postawy okrelane w literaturze jako syndrom podwykonawcy. Wyraa si on tendencj do unikania rozwijania wasnej produkcji finalnej z powodu niewiary w moliwoci uzyskania w niej konkurencyjnych wynikw. A jak wykazuje dowiadczenie, niezwykle trudno jest wyj z takiej postawy. W rezultacie dominuje u nas pogodzenie si z pozycj poddostawcy elementw do produkcji finalnej innych producentw i brak denia do zmiany tej pozycji, co rodzi pewien kompleks. Niekorzystne zmiany strukturalne w pewnej mierze wi si rwnie z tym, e jak stwierdza S. Dunin - Wsowicz, przemys w Polsce w coraz szerszej mierze staje si zbiorem filii czy oddziaw firm zagranicznych, co w literaturze zachodniej okrela si terminem subsidiary economy lub te affiliates economy11. W takiej gospodarce centrale tych firm, kierujc si wasnym interesem, lokuj na terenie naszego kraju gwnie produkcj elementw o najwikszej pracochonnoci. Unikaj za lokowania produkcji najbardziej zaawansowanej technologicznie w celu uniknicia konkurencji. Nastpstwem tych procesw by wyjtkowo niski udzia produkcji finalnej w caej produkcji przemysowej Polski, czyli wyrobw zaspokajajcych ju bezporednio potrzeby konsumpcyjne, czy inwestycyjne odbiorcw. A ta jej cz w przypadku uzyskania konkurencyjnoci przynosi najwiksze efekty ekonomiczne, czyli zyski finansowe. W rezultacie w 2009 r. udzia produkcji finalnej by wci niszy od 30% caej produkcji przemysowej w naszym kraju. W krajach wysokorozwinitych za udzia tej produkcji siga 2/3. Jeszcze bardziej niepokoi, e dotyczyo to take ostatnich lat. Na przykad pomidzy 2005r. a 2008 r. udzia ten zmniejszy si z 48,7% do 47,9%12. Jest to tendencja niebezpieczna. W rezultacie wewntrzna struktura przemysu w Polsce nosi po 20 latach nadal silne cechy charakterystyczne dla krajw opnionych w przeksztaceniach tej struktury.

11

Cyt. Za T. Kowalik, www.Polskatransformacja.pl, Muza, Warszawa 2009, s. 233 oraz The Economist 2010,

28 stycznia, s. 85.
12

Rocznik Statystyczny 2009, GUS, Warszawa 2009, s.509.

47

IV.2. Najsilniej i najsabiej rozwinite dziedziny przemysu w Polsce w stosunku do Unii Europejskiej.
Niezwykle charakterystyczne z tego punktu widzenia jest porwnanie potencjau produkcji Polski w poszczeglnych dziedzinach przemysu, przeliczonego szacunkowo na ceny euro, z wielkoci ich potencjau w Unii, co ilustruj dane zawarte w tabeli.nr 10. Porwnanie danych w tej tabeli jednoznacznie wskazuje, e wrd przemysw o najwikszym potencjale w stosunku do tych samych przemysw w Unii zdecydowanie dominuj u nas przede wszystkim gazie prymitywne technologicznie, bd te wytwarzajce pfabrykaty o niskim stopniu przetwrstwa surowcw wyjciowych lub wyroby nisko przetworzone. Z porwnania tego wynika kilka zaskakujcych wnioskw:

Tabela nr 9. Porwnanie potencjau produkcji przemysowej Polski i UE na poziomie grup o symbolach 3-cyfrowych klasyfikacji przemysowej
Miejsce w rankingu
1 2 3 4 5 6 7 8

Przemysy najsilniej rozwinite w Polsce Symbol PKD z 2004r.

13,2 23,1 10,1 40,3 10,2 14,4 14,3 20,2

Przemysy najsabiej rozwinite w Polsce Symbol PKD z 2004r.

23,3 28,4 33,5 30,0 28,5 35,5 22,2 33,4

Rodzaj przemysu
grnictwa metali nieelaznych koksowniczy grnictwa wgla kamiennego elektrociepownie grnictwa wgla brunatnego soli surowcw chemicznych pyty wirowe i spilnione hutnictwa metali nieelaznych i szlachetnych kablowy elektroniki konsumpcyjnej odziey skrzanej wyrobw z drewna i wikliny pozostaych wyrobw mineralnych pozostaych sprztu owietleniowego okrtowy

Produkcja w Polsce w % UE=100%

373,1 274,1 58,6 27,7 15,7 11,4 10,1 9,8

Rodzaj przemysu
przetwrstwa paliwa jdrowego usug obrbki metali i metalurgii proszkowej zegarw i zegarkw maszyn biurowych i komputerw usug nakadania powok na metale lotniczy i kosmiczny poligraficzny sprztu optycznego i fotograficznego sprztu telekomunikacyjnego biotechnologiczny odlewniczy rodkw ochrony rolin aparatury pomiarowej przdzalni obrabiarkowy i narzdziowy wyrobw chemicznych osobno

Produkcja w Polsce w % UE=100%

0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,5 0,6 1,0

9 10 11 12 13 14 15 16

27,4 31,3 32,3 18,1 20,5 26,8 31,6 35,1

9,7 9,6 9,5 9,0 8,2 8,2 8,2 8,1

32,2 24,9 27,5 24,2 33,2 17,1 29,4 24,6

1,0 1,1 1,1 1,1 1,1 1,2 1,2 1,2

48

niewymienionych 17 18 19 20 21 22 23 24 25 20,4 15,2 15,1 27,1 34,3 36,1 25,1 18,3 15,9 opakowa drewnianych rybny misny hutnictwa elaza czci samochodowych meblarski gumowy wyrobw futrzarskich napojw alkoholowych i bezalkoholowych 8,0 7,7 7,4 7,2 6,9 6,9 6,8 6,7 6,5 31,2 28,9 19,1 32,1 17,2 22,2 36,2 24,4 33,1 aparatury elektrycznej rozdzielczej i sterowniczej wytwornic pary garbarni elektroniki profesjonalnej tkalnie w przemyle wkienniczym wydawniczy jubilerski farmaceutyczny aparatury medycznej 1,3 1,3 1,3 1,3 1,4 1,6 1,6 1,6 1,7

a/ nazwy uproszczone. b/ w tym srebro 232,4, mied 19,2, c/15 starych krajw UE rdo: Opracowanie wasne prof. dr hab. Andrzeja Karpiskiego na podstawie: Baza danych dla biznesu, Zakad Naukowo - Badawczy, Szkoy Wyszej Olympus im. Romualda Kudliskiego, Warszawa 2008. Jeeli nie zaznaczono inaczej, z tego opracowania pochodzi wikszo danych liczbowych zamieszczonych w niniejszym rozdziale. Warto produkcji Polski przeliczono na euro wedug jednolitego kursu wymiennego zotego na euro.

1.

Dominacja wrd dziedzin relatywnie najsilniej w Polsce rozwinitych przemysw,

uznawanych w literaturze za nierozwojowe13. Ocenia si bowiem, e nie maj one szerszych i bardziej dugookresowych szans i perspektyw. Rozrnia si 3 kategorie tych przemysw:14 a.) zanikajce lub schykowe, okrelane mianem declining lub failing,15 w ktrych z reguy nastpuje spadek produkcji; b.) stagnacyjne (stagnating), w ktrych produkcja utrzymuje si na tym samym poziomie; c.) o trwaym niskim tempie wzrostu produkcji (low growth sectors). Jeeli przyj za postaw przemysy zaliczane do tej kategorii, to na 25 przemysw wymienionych w tabeli a w 17 przypadkach s to przemysy uznawane za schykowe lub stagnacyjne. Nale do nich przemysy wymienione w rankingu w pozycjach: 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 10, 12, 14, 16, 17, 20, 24. Paradoks tej sytuacji polega wic na tym, e Polska reprezentuje najwikszy potencja przemysowy wanie w tych dziedzinach, ktre s pozbawione szerszych i bardziej dugookresowych perspektyw rozwoju. Wynika z niego, e Polska porednio jest najbardziej konkurencyjna w stosunku do UE w przemysach nierozwojowych.

13

14

15

Por. np. Volkswirtschaftliche Gesamt Rechnungen, Fachseite 18, s. 18 ( Ergebnisse fuer wirtschaftsbereiche 1960-1991 ) oraz prace S. Szukalskiego. Szerzej zob. A. Karpiski: Przemiany strukturalne w procesie transformacji Polski 1989-2003-2025, SGH, Warszawa 2008, s. 16. The Economist 2000, 6 maja, s. 23. 49

2.

Wyjtkowo wysoki jest w tej grupie udzia przemysw o charakterze surowcowym

albo wytwarzajcych pfabrykaty o niskim stopniu przetwrstwa lub wyroby nisko przetworzone, jak grnictwo wglowe, kopalnictwo miedzi i soli oraz innych surowcw chemicznych, przemys pytowy, kablowy, wyrobw mineralnych. Na 25 przemysw objtych tym porwnaniem przypada na nie a 11 pozycji rankingu (pozycje 1, 3, 5, 6, 7, 8, 10, 13, 14, 17, 22). Brak jest natomiast wrd nich wyrobw finalnych o wyszym stopniu przetworzenia tych surowcw. Wyjtkiem s tu tylko przemys elektroniki konsumpcyjnej i sprztu owietleniowego (pozycje w rankingu 11 i 15). O relatywnie wyszej pozycji elektroniki konsumpcyjnej zadecydoway jednak inwestycje zagraniczne inwestorw, zwizane z produkcj telewizorw LPG. 3. Zwraca uwag dominacja w tej grupie wyrobw, w ktrych popyt jest stagnacyjny lub

mao dynamiczny. Dotyczy to niemal wszystkich pozycji w tabeli w wyjtkiem przemysw zajmujcych pozycje 11, 15, 21 i 22. Praktycznie nie ma natomiast wrd niej w ogle przemysw o szybkim wzrocie popytu (High Growth Sectors). 4. Wiele dziedzin u nas relatywnie najbardziej rozwinitych to przemysy, z ktrych

rozwoju Unia wycofaa si z rnych przyczyn, gwnie za ze wzgldu na ich szkodliwo ekologiczn bd nisk efektywno ekonomiczn, jak: przemys koksowniczy,

elektrociepownictwo, przemys kablowy, odzieowy, odziey skrzanej, wyrobw z wikliny, opakowa drewnianych czy okrtowy. Czciowo zostay one wymienione ju wyej w trzech pierwszych grupach pod pkt. 1-3. Jest ich razem 9 na 25 przemysw (dotyczy to pozycji w rankingu: 2, 4, 5, 12, 16, 17, 22, 24, 25). 5. Wreszcie wystpuj tu przemysy o wyjtkowo wysokiej pracochonnoci jak

przemys wglowy i stoczniowy (pozycje 3 i 16 w rankingu). 6. Stosunkowo silnie reprezentowane s w tej grupie rwnie dziedziny przemysu

spoywczego. Jest ich 3 na 25 objtych tym porwnaniem i obejmuj przemys misny, mleczarski i napojw, zwaszcza spirytusowy. Jeeli mona w ogle mwi o jakiej specjalizacji Polski w eksporcie, to dotyczy ona gwnie przemysw surowcowych, a wic tylko miedzi, srebra i koksu; w przypadku srebra produkcja w Polsce przewysza ca wytwrczo pozostaych krajw UE, w grnictwie wglowym stanowi ponad poow tej produkcji, a w wydobyciu miedzi prawie 1/5. Natomiast najbardziej zaskakuje zupeny brak przemysw wysokiej techniki wrd najsilniej u nas rozwinitych dziedzin przemysu. Nie ma tu nawet jednego przemysu z tej grupy. W sumie z tego zestawienia wynika obraz wysoce niekorzystny dla Polski.
50

Rwnie zaskakujce s wnioski wynikajce z analizy przemysw najsabiej u nas rozwinitych, w ktrych nasz dystans do UE jest najwikszy, co tym samym mona uzna za przejaw opnienia rozwojowego. W grupie dziedzin najsabiej rozwinitych w stosunku do Unii Europejskiej absolutnie dominuj wyroby wysokiej techniki. Na 25 przemysw zestawionych w tabeli a 11 z nich to wanie te przemysy. Dotyczy to pozycji zajmujcych miejsca w rankingu: 1, 4, 6, 7, 8, 11, 12, 20, 24, 25. Jeeli uwzgldni, e na tym poziomie agregacji (pozycje o symbolach 3cyfrowych) rozrnia si cznie 15 przemysw wysokiej techniki, oznacza to, e 2/3 z nich znajdowao si w stanie gbokiego niedorozwoju, co wyraa nasze opnienie technologiczne (technology gap). Dotyczy to w szczeglnoci przemysu informatycznego, sprztu telekomunikacyjnego, elektroniki profesjonalnej, urzdze dla elektrowni, aparatury pomiarowej i naukowo - badawczej, przemysu farmaceutycznego, biotechnologii, rodkw ochrony rolin i przemysu lotniczego. W wikszoci z nich nastpi regres w stosunku do 1989 roku. Musi to niepokoi. Jeeli uwzgldni, e w tych przemysach mona oczekiwa najwikszego wzrostu popytu w przyszoci, to nasze opnienie w tej dziedzinie nie bdzie sprzyja osigniciu wysokiego tempa wzrostu produkcji, a wrcz przeciwnie - moe nawet sta si barier na tej drodze i postp ten utrudnia. Udzia przemysw o tak podstawowym znaczeniu dla gospodarki opartej na wiedzy (GOW), jak przemys sprztu telekomunikacyjnego i komputerowego, wynosi u nas okoo 1% cznej produkcji 15 krajw UE. W tym czasie ludno Polski stanowia prawie 10% potencjau demograficznego w tych 15 krajach, co wskazuje na ogromn skal opnienia w rozwoju tych przemysw. W rezultacie nie odgrywalimy w nich jakiejkolwiek roli na rynku europejskim. Silne oznaki opnienia rozwojowego wystpuj take w przemysach, stanowicych baz dla przemysu elektromaszynowego. Wytwarzaj one bowiem pfabrykaty, elementy i czci zamienne dla tego przemysu. Dotyczyo to zwaszcza przemysu obrabiarkowego oraz kilku innych (pozycje 2, 5, 10 i 15 w rankingu). Rozwj przemysu elektromaszynowego w Europie by za jednym z gwnych nurtw wspczesnych przemian strukturalnych w przemyle i gospodarce. Moe to wpywa hamujco na rozwj tego przemysu w Polsce. Na przykad nasz udzia w produkcji obrabiarek nie przekracza 1,2% produkcji 15 krajw UE. Zwraca uwag bardzo niski poziom produkcji w pozycji 16. rankingu o nazwie: wyroby chemiczne osobno niewymienione. Obejmuje ona bowiem produkcj wyrobw chemii specjalizowanej tzw. special chemicals. S one najbardziej opacalne. Najszybciej wzrasta popyt na nie. Dlatego rozwj ich produkcji odgrywa kluczow rol w rozwoju
51

nowoczesnej chemii. Niedorozwj ich produkcji moe by przyczyn wyjtkowo wysokiej u nas zalenoci od importu w przemyle chemicznym. Bardzo niski jest rwnie poziom tych relacji w przemyle wkienniczym i skrzanym, co moe wiadczy o tym, e likwidacja zakadw w tym przemyle posza za daleko. W sumie zmiany w strukturze przemysu z punktu widzenia potrzeb jej modernizacji i poprawy pozycji na rynkach byy wyranie niedostateczne i nie speniy oczekiwa. Potwierdzaj to rwnie i inne badania. Na przykad w analizach UE stosuje si termin: przemysy napdzane przez rozwj technologii (technology driven industries)16. Ma on zakres szerszy ni pojcie przemysw wysokiej techniki. Obok tych przemysw obejmuje bowiem dodatkowo jeszcze przemys: samochodowy, elektroniki konsumpcyjnej, chemii specjalizowanej. Przemysy napdzane rozwojem technologii angaoway w Polsce w 2006 r. tylko 7,2% caego zatrudnienia w przemyle przetwrczym, podczas gdy w 15 krajach UE udzia ich wynosi ju w 1999 r. 18,2%, a obecnie mona go szacowa na ponad 20%. Co wicej, udzia tak rozumianych przemysw by u nas w 2006 r. niszy ni w 1989 r., kiedy wynosi 10,2%. Wyjtkowo wysoki jest za w Polsce udzia produkcji opartej na niskiej technice. Przemysy zaliczane przez OECD do przemysw o niskiej technice wytwarzay w Polsce w roku 2006 prawie 36% caej produkcji przemysu przetwrczego17, czyli ponad 1/3 caej produkcji. Jeeli za uwzgldni dodatkowo grnictwo i tradycyjn energetyk (bez energetyki jdrowej), to u nas udzia ten siga prawie 50%, podczas gdy w UE tylko 33%. Jest to rnica zasadnicza. Najbardziej jednak niekorzystnym nastpstwem tych procesw jest fakt, e w analizowanym dwudziestoleciu nie osignlimy wyranego postpu w tworzeniu tzw. sektora wysokiego. Rozumie si pod tym pojciem og firm i przedsibiorstw opierajcych swoj pozycj rynkow na konkurencji innowacyjnoci swych wyrobw, a nie tylko ich cen. W rezultacie wyjtkowo duy jest u nas udzia tzw. sektora niskiego, to jest niezdolnego do konkurencji innowacyjnoci. Nie uleg te bardziej odczuwalnemu zmniejszeniu w minionym dwudziestoleciu. Jest to jedna z

podstawowych saboci procesu transformacji, ktrej nie mona nie dostrzega.

16

European Business Fact and Figures data 1900-2000, European Commission, Brusels Luxemburg, 2002, s. 29.
17

Rocznik Statystyczny Przemysu 2007, GUS. Warszawa 2007, s. 473. 52

Taka niekorzystna struktura przemysu znajduje w nastpstwie swj wyraz rwnie w wymianie z zagranic. Mamy w Polsce najwyszy udzia obrotw z krajami Unii wrd wszystkich czonkw Wsplnoty, czyli obroty wewntrzne gruj nad eksportem na rynki wiatowe poza Uni. Sprzyja to produkcji kooperacyjnej, ale oznacza bardzo silne zwizanie z rynkiem UE, a wic rynkiem mao dynamicznym, i du podatno naszej gospodarki na zmiany koniunktury zachodzce w krajach Unii, zwaszcza w Niemczech. Wie si to tym samym z niewykorzystaniem wielkiej szansy, jak stwarzaj rynki takich krajw, jak: Rosja, Chiny (okrelane skrtem BRIC). W tych krajach popyt na import ronie najbardziej dynamicznie, a w rezultacie charakteryzuj si one najbardziej intensywnym wzrostem wymiany z zagranic i najwikszymi perspektywami na przyszo. W przemyle przetwrczym nie mamy praktycznie wyrobw lub dziedzin, ktre mogyby sta si symbolem naszej obecnoci na tych rynkach. Szczeglnej dramatycznej wymowy nabiera fakt, e krytyczne oceny braku postpu w zmianach strukturalnych formuowane ju w 1995 r., a wic 17 lat temu, s w peni, jeeli nie jeszcze bardziej aktualne dzisiaj. Ju w 1995 r. Maciej Perczyski pisa: Analiza przemian w obrotach zagranicznych Polski na tle przeobrae zachodzcych w produkcji wskazuje na to, e eksport do UE nie odegra jeszcze znaczcej roli w przebudowie struktury przemysowej kraju i nie stworzy silnych impulsw do gbszej modernizacji potencjau eksportowego przemysu. Jak stwierdzilimy, najwyszy poziom elastycznoci eksportowej dotyczy dziedzin raczej tradycyjnych, a eksport by oparty na przewagach komparatywnych dnia dzisiejszego. Utrzymywa on przy yciu wiele dziedzin przemysu i zmniejsza skal recesji, nie odegra natomiast pozytywnej roli w kreacji nowoczesnych dziedzin wytwrczoci18. Dramat polega wic na tym, e dzisiaj po 17 latach moemy powtrzy t ocen bez wikszych zmian. Reasumujc, trzeba jeszcze raz podkreli, e te niekorzystne cechy naszej struktury gospodarczej i przemysowej oraz wymiany z zagranic nie powstay w cigu ostatnich 20 lat, ale uksztatoway si w cigu minionych co najmniej 150-200 lat. Uczestnictwo Polski w Unii Europejskiej stwarza szans na zmian tej sytuacji, pod warunkiem, e bdziemy umieli je wykorzysta. Decydujca rol musi jednak odegra nasz wasny wysiek koncepcyjny i umiejtnoci rozwizywania tych problemw. Trzeba sobie zdawa z tego spraw. Tym bardziej, e w minionym 20-leciu nie zawsze udao si nam sprosta zwizanym z tym potrzebom i wyzwaniom. Dlatego zdaniem Polskiego Lobby Przemysowego stosunek
18

M. Perczyski ,Szanse i zagroenia na drodze do Unii Europejskiej, Elipsa, Warszawa 1997, s. 68. 53

polityki gospodarczej pastwa do przemysu krajowego wymaga u nas radykalnej reorientacji. Jej zaoenia i gwne kierunki przedstawimy w dalszej czci naszego Raportu.

V. Deindustrializacja Polski prawidowo czy patologia?

Likwidacja po 1989 r. znacznej czci potencjau przemysowego istniejcego w 1988 r. przyjto nazywa, zwaszcza w rodkach masowego przekazu deindustrializacj Polski. Powoujc si na podobne tendencje w niektrych innych krajach, sugeruje si czsto, e jest to zjawisko normalne. W istocie rzeczy sprawa nie przedstawia si tak optymistycznie, jakby to wynikao z oficjalnych wypowiedzi. To co nazywamy w Polsce deindustrializacj odbiega w sposb zasadniczy od tej jej formy, ktra wystpuje w bogatych krajach zachodu i od prawidowoci tego procesu, okrelanych przez nauk ekonomii. Decyduj o tym co najmniej 3 przyczyny: Pierwsz z nich tworzy fakt, e w Polsce w latach 1989-2009 nie mielimy do czynienia ze spadkiem produkcji przemysowej, ale jej wzrostem. Spadek dotyczy tylko liczby pracujcych w przemyle. Jak wspomniano w poprzednich rozdziaach, w cigu tych 20 lat wolumen produkcji przemysowej wzrs 2,1-krotnie. Spadek jego udziau wystpi gwnie liczony w cenach biecych. By za wynikiem relatywnego spadku cen towarw przemysowych w stosunku do cen artykuw rolnych i usug. Dlatego bardziej uzasadnione byoby wic mwienie o deindustrializacji zasobw pracy w Polsce ni o deindustrializacji w ogle. Oznacza to za, e w zwizku ze wzrostem wydajnoci pracy coraz wiksza cz oglnych zasobw pracy znajduje swoje miejsce pracy poza przemysem. Uprzemysowienie mierzy si najczciej udziaem zatrudnionych w przemyle w caej liczbie pracujcych w gospodarce i ludnoci kraju. Dlatego ma pene uzasadnienie stwierdzenie regresu w poziomie uprzemysowienia kraju.

V.1. Regres w poziomie uprzemysowienia kraju.

Regres w poziomie uprzemysowienia kraju, mierzony liczb pracujcych w przemyle, ilustruje nastpujce zestawienie:

Tabela nr 10. Liczba pracujcych w przemyle w Polsce

Rok Liczba pracujcych w przemyle ogem
b)

Wskanik

w tys.

54

1937=100 1937 a) 1946 1950 1970 1980 1989 2003 2008 2009 2010 859 1071 2109 4453 5245 4894 2902 3126 2953 2914 100 125 246 518 611 570 338 364 344 339

w % ludnoci kraju 2,5 4,5 8,5 13,7 14,7 12,9 7,6 8,2 7,7 7,6

a) bez przedsibiorstw najmniejszych mikro do 9 zatrudnionych, b) przecitna w roku, rdo: Rocznik Statystyczny 1992, wyd. GUS, Warszawa 1992, s. XXXII-XXXXII i Rocznik Statystyczny 2011, jak wyej, s. 53

W stosunku do poziomu u progu procesu transformacji w 1989 r. zatrudnienie w przemyle w Polsce zmniejszyo si w cigu 20 lat o 40%. Drugim argumentem, ktry pozwala kwestionowa zasadno porwnywania utraty potencjau przemysowego w Polsce z normalnym zjawiskiem deindustrializacji jest zupenie inny moment, w jakim ona nastpia ni w krajach najwyej rozwinitych. Proces ten wystpuje z reguy w krajach najwyej rozwinitych i znajdujcych si na najwyszym poziomie uprzemysowienia. Spadek zatrudnienia w przemyle jest w nich bowiem wynikiem spadku popytu na niektre wyroby przemysowe bd przesuwania si go na usugi. W Polsce natomiast w cigu 20 lat transformacji popyt na wyroby przemysowe wzrs prawie dwukrotnie. Istota zmiany jaka dokonaa si w tym okresie w Polsce polega wic na czym zupenie innym. Ot zwikszony popyt na wyroby przemysowe zosta w decydujcym stopniu zaspokojony importem wyrobw wytworzonych zagranic. Nastpstwem tego by skokowy wzrost udziau importu na wasnym rynku wewntrznym. Osign on jeden z najwyszych wskanikw poziomu penetracji importowej w UE, a mianowicie w 2006 r. wynosi prawie 54% caej sprzeday na rynku wewntrznym w Polsce, czyli ponad poowa wyrobw przemysowych na tym rynku pochodzia z zagranicy. Najwaniejsza tego konsekwencj by wzrost bezrobocia u nas, a spadek jego w tych krajach, ktre wytwarzay towary dla polskiego rynku. Np. Niemcy wyranie przyznaj, e radykalny spadek bezrobocia u nich by wynikiem uzyskania duej nadwyki eksportu nad importem w obrotach z krajami Europy Wschodniej, w tym przede wszystkim z Polsk.
55

Zmniejszenie potencjau pracy zaangaowanego w przemyle nastpio u nas w okresie, gdy gospodarka nasza bya jeszcze daleka od dojrzaej fazy jej rozwoju. Wrcz przeciwnie nastpia w okresie znacznie niszego poziomy uprzemysowienia ni w krajach zachodnich. A co jeszcze waniejsze - nastpia w okresie istnienia znacznych nadwyek potencjau pracy w rolnictwie. Czy deindustrializacj w Polsce mona uzna za zjawisko normalne? Aby odpowiedzie na to pytanie trzeba przypomnie definicj deindustrializacji z teorii ekonomii. Brytyjski sownik Collinsa rozrnia dwa rodzaje deindustrializacji, o ktrych pisze: Zmiany w udziaach poszczeglnych sektorw (przemysw dop. autorw) mog by po prostu wyrazem zmian w strukturze popytu na dobra i usugi, zachodzcych w cigu pewnego okresu. A jako takie mog by oceniane jako proces naturalny, zwizany z dojrza faz rozwoju gospodarki. Z drugiej strony deindustrializacja, ktra bierze si z nieprawidowoci po stronie podaowej (wysokie koszty, przewartociowany kurs wymiany waluty, brak inwestycji i innowacji), co stawia kraj w niekorzystnej pozycji w handlu midzynarodowym, jest ju spraw bardziej powan. W tym przypadku deindustrializacja czsto przynosi ze sob spadek w produkcie narodowym, zwikszenie bezrobocia i trudnoci bilansu patniczego19 W wietle tego podziau na dwa typy deindustrializacji, a wic popytow i podaow, nasza industrializacja kwalifikuje si zdecydowanie do tej drugiej kategorii, a na pewno nie bya t pierwsz, ktr mona uzna za naturaln czy normaln. Nasz deindustrializacj naley zaliczy do drugiej patologicznej jej formy. Wywoaa te wymienione wyej ujemne objawy i nastpstwa (bezrobocie, zaduenie za granic itp.) Trzecim argumentem przeciwko uznaniu naszej deindustrializacji za zjawisko normalne jest moment, w ktrym si ona dokonuje z punktu widzenia przemieszcze ludnoci pomidzy miastem a wsi. W krajach wysoko rozwinitych deindustrializacja nastpowaa z reguy dopiero

wtedy, gdy zostay ju wyprowadzone nadwyki potencjau pracy z rolnictwa. A wic deagraryzacja, czyli zmniejszanie zatrudnienia w rolnictwie, poprzedzao w czasie proces deindustrializacji. W Polsce kolejno tych procesw bya wrcz odwrotna. Deindustrializacja w duym stopniu wyprzedzia bardziej zaawansowan deagraryzacj. Stanowi to wyran specyfik naszego procesu deindustrializacji i nie ma precedensu we wspczesnej Europie. Jej istot wyraa fakt likwidacji prawie poowy miejsc pracy w przemyle
19

Collins Dictionary: Economics, Glasgow 2000, s. 112. 56

przed wyprowadzeniem nadwyek potencjau pracy w rolnictwie do przemysu, gdzie wydajno pracy bya u nas trzykrotnie wysza. Spowodowao to nawet procesy powrotu czci potencjau pracy z przemysu z powrotem do rolnictwa w postaci odpywu robotnikochopw, czcych prac w przemyle z zamieszkaniem na wsi i prowadzeniem wasnego gospodarstwa, co w Polsce wystpowao na najwysz skal i stanowio specyfik polskiego uprzemysowienia. Udzia pracujcych w przemyle w caej ludnoci kraju by w roku 2009 nawet niszy ni w roku 1950 u progu intensywnego uprzemysowienia, osignitego w 40-leciu 1949-1959. Dlatego i w tym wietle nie mona uzna naszej deindustrializacji za proces naturalny, o ktrym bya mowa w omawianej wyej definicji.

V. 2. Wyjtkowo dua skala spadku zatrudnienia w przemyle.

Spadek zatrudnienia w przemyle wystpi u nas w wyjtkowo duej skali, znacznie wikszej ni to miao miejsce w wikszoci krajw Europy, nawet w tych, ktre znajduj si na znacznie wyszym ni nasz poziomie uprzemysowienia (z wyjtkiem Wielkiej Brytanii). W ujciu zbiorczym ilustruje to nastpujce zestawienie:

Tabela nr 11. Spadek zatrudnienia w przemyle w Polsce w porwnaniu z UE

Wyszczeglnienie 1989 r. 2009 r. 2009 do 1989 w % Liczba pracujcych (zawodowo

czynnych) w przemyle w mln Unia Europejska (15 krajw) Polska W % zatrudnienia w 15 krajach UE Zatrudnienie w przemyle na 1000 ludnoci kraju - Unia Europejska - Polska Zatrudnienie w przemyle w % oglnego zatrudnienia - Unia Europejska -Polska 24,6 25,8 17,6 14,6 -7,0 -11,2 104 125 92 78 88,5 63,2 39,9 4,9 12,3 33,8 3,0 8,9 84,7 60,3 -3,4

rdo: Szacunek wasny Andrzeja Karpiskiego w oparciu o dane Rocznika Statystycznego 1992, s. 483 oraz Rocznika Statystycznego 2010, s. 856.

57

Zmniejszeniu zatrudnienia w przemyle towarzyszy szereg dysproporcji, ktre mog niepokoi. Za najwaniejsze wrd nich naley uzna:

a) w 15 tradycyjnych najwyej uprzemysowionych krajach Unii zatrudnienie w przemyle w cigu ostatnich 20 lat zmniejszyo si cznie o nieco ponad 6 mln osb. W Polsce w tym samym okresie spadek tego zatrudnienia wynis 1,9 mln osb, a w stosunku do jego szczytowego poziomu z 1980 r. a 2,2 mln. Utrata miejsc pracy w jednym kraju, czyli w Polsce, wynosia prawie 40% cznej liczby straconych miejsc pracy w przemyle w tych 15 krajach i to najwyej uprzemysowionych,

b) spadek zatrudnienia w przemyle w cigu ostatnich 20 lat wynis w 15 krajach UE 15%, a u nas w tym samym okresie prawie 40%, czyli niemal 3 razy wicej. Udzia przemysu w zatrudnieniu ogem w gospodarce zmniejszy si z 25,8% w 1989 r., czyli z poziomu wyszego ni redni w UE do 14,6% caoci zatrudnienia w roku 2009 wobec 17,6% w Unii, czyli do niszego od redniego jej poziomu, co nie ma ju adnego obiektywnego, ekonomicznego uzasadnienia,

c)stosunek zatrudnienia w przemyle w Polsce do odpowiedniego zatrudnienia w 15 tradycyjnych krajach UE zmniejszy si z 12,3% do 8,9%.

Podkreli naley przy tym, e w szeregu krajw nie zanotowano w ogle spadku zatrudnienia w przemyle w tym okresie. Te kraje, ktre osigny w minionym 20-leciu najbardziej spektakularne sukcesy i najwysze tempo swego rozwoju zwikszyy nawet swj poziom zatrudnienia w przemyle. Na przykad w roku 2008 na 15 krajw UE w 6 z nich zatrudnienie w przemyle wzroso w stosunku do jego poziomu z 1989 r., a nie spado. Dotyczyo to Niemiec, Szwecji, Finlandii, Hiszpanii i Grecji. Rwnie inne kraje Europy rodkowej i Wschodniej, ktre wkroczyy na drog transformacji systemowej nie zanotoway tak gbokiego spadku zatrudnienia w przemyle jak w Polsce. W Sowacji, a przejciowo i na Wgrzech zatrudnienie w przemyle nawet wzroso. Tylko dwa kraje wykazay wikszy spadek zatrudnienia ni w Polsce, co ilustruj nastpujce dane: Tabela nr 12. Spadek zatrudnienia terytorium byej NRD
W mln osb 1980 r. 2009

w przemyle w Polsce na tle Wielkiej

Brytanii i

58

r. Wielka Brytania b. NRD Polska 6 3,8 5,2 2,5 1,3 2,9

rdo: Opracowanie wasne Andrzeja Karpiskiego

W Wielkiej Brytanii spadek ten jest dzi przedmiotem ostrej krytyki, a odpowiedzialnoci za to obcia si Margaret Thatcher, a NRD nie jest jak wspomniano ju wyej samodzielnym tworem pastwowym. Tak gboki spadek by wic specyfik polsk. Zbliony co do skali by on tylko w Bugarii. Likwidacja czci potencjau przemysowego bya wic nie wynikiem jakich czynnikw naturalnych i obiektywnych, a popenionych bdw w polityce gospodarczej w stosunku do przemysu. Brak ochrony wasnego przemysu krajowego by wynikiem przyjtej doktryny, ktra nie sprawdzia si w wikszoci krajw opnionych w tych procesach rozwoju przemysowego na wiecie. By take wynikiem przegrania walki konkurencyjnej, a nie wzrostu wydajnoci pracy, ktra w Polsce znacznie zwikszya si w tym okresie. Nie zapewniano bowiem nawet minimalnego okresu czasu na dostosowanie do funkcjonowania w warunkach otwartego rynku. Upady wic take nawet bardziej nowoczesne przemysy o kluczowym znaczeniu dla przyszoci kraju. W rezultacie spadek zatrudnienia w przemyle by wic u nas nie tylko nastpstwem likwidacji rzeczywicie niekonkurencyjnej produkcji, ktra nie moga sprosta wymaganiom konkurencji na otwartym rynku, ale przede wszystkim wiadomego nadmiernego fiskalizmu. Dlatego raczej mona mwi o katastrofie przemysowej w Polsce ostatniego 20lecia ni o deindustrializacji. Co do skali nie ma odpowiednika we wspczesnej Europie. Termin deindustrializacja sugeruje bowiem normalny przebieg tego zjawiska i przesania istot tych zmian. Istot tego co si rzeczywicie stao w przemyle w Polsce lepiej oddaje wypowied jednej z ekonomistek woskich, ktra poow lat 80 minionego stulecia stwierdzia, e jeeli kto jest mniej konkurencyjny i daje si zgnie zagranicznym rywalom, wwczas kraj ogoocony zostaje z aparatu wytwrczego. Ostatecznym tego nastpstwem jest rozlega deindustrializacja20 Reasumujc mona stwierdzi, e deindustrializacja Polski bya jedn z najgbszych w powojennej Europie i przez cae 10-lecia bdzie przedmiotem studiw naukowych jak mogo do niej doj. Deindustrializacja Polski bya przedwczesna i
20

M. Orowska, Manewr gospodarczy po wosku, Polityka, 1984, nr 10, s. 12. 59

ekonomicznie nieuzasadniona. Wskazuje na to porednio rwnie fakt, e ujemne saldo obrotw wyrobami przemysowymi w handlu zagranicznym w 2006 r. byo u nas 3krotnie wysze relatywnie w stosunku do eksportu ni rednio w krajach UE. S wic wszelkie podstawy aby stwierdzi, e jeli uzna przypadek Polski za fakt deindustrializacji to bya to jedna z najgbszych deindustrializacji wiatowej w Europie. po II wojnie

VI. Orientacja proeksportowa, podzia efektw: kraj - zagranica

Okres transformacji w przemyle w Polsce przynis znaczny wzrost orientacji proeksportowej w stosunku do poprzedniego systemu. Na cele eksportu przeznaczono w 2006 r. okoo 51% caej produkcji przemysowej, podczas gdy w 1989 r. tylko 18%. Jest to powanym osigniciem i stanowi nastpstwo otwarcia gospodarki przemysu na wiat. Nie moe to jednak przesania dwch podstawowych faktw. Orientacja

proeksportowa w Polsce jest wci jeszcze sabsza ni w krajach UE, co przy znacznie wyszej orientacji na import powoduje wysokie ujemne saldo obrotw z zagranic dobrami przemysowymi. rodki akumulowane na eksporcie s wci jeszcze daleko niewystarczajce w stosunku do potrzeb walutowych kraju. Pokrycie importu dbr przemysowych wasnym eksportem tych dbr ksztatuje si w Polsce niekorzystnie i jest znacznie nisze ni w rozwinitych krajach UE. Badania w bardziej szczegowej dezagregacji, jakie s potrzebne w analizach przemysowych, realizowane s okresowo co kilka lat. Ostatnie badanie, ktrym moemy dysponowa, w tak szczegowym ujciu jakie jest potrzebne do niniejszego raportu,

obejmuje rok 2006. Wynikaj z nich tak interesujce wnioski, e to opnienie w czasie nie pomniejsza ich znaczenia. Tym bardziej, e zmiany te nie ulegaj czstym zmianom. Wedug takiego ostatniego tak szczegowego badania w roku 2006 nasz eksport wyrobw przemysowych pokrywa 90,4% importu dbr przemysowych. Relacja eksportu do importu w analizach zachodnich okrelana symbolem X/M, ksztatuje si u nas niekorzystnie. W tym samym roku eksport przemysowy 15 starych krajw UE pokrywa import w 97,4%. Rnica na X/M bya wic niemal 4-krotna. Jeszcze bardziej niekorzystne s wyniki w bardziej szczegowym ujciu. Uzalenienie od importu (czyli nadwyka importu nad eksportem dbr przemysowych) wystpuje u nas w znacznie szerszym zakresie i powszechniej ni w UE.
60

W ukadzie branowym w podziale na 29 przemysw przedstawia si ono nastpujco: Tabela nr 13. Uzalenienie od importu w Polsce w ukadzie branowym Tabela
Symbol PKD 2004
Obrt zagraniczny dobrami przemysowymi ogem 10 11 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 40 41 grnictwo wglowe kopalnictwo ropy i gazu kopalnictwo rud metali kopalnictwo surowcw nieenergetycznych spoywczy tytoniowy wkienniczy odzieowy skrzany drzewny celulozowo - papierniczy wydawniczy i poligraficzny przetwrstwa paliw chemiczny gumowy i tworzyw mineralny hutniczy metalowy budowy maszyn informatyczny elektrotechniczny elektroniczny precyzyjny samochodowy pozostaych rodkw transportu meblarski i pozostay przetwarzania odpadw energetyka gospodarki wod wyroby wysokiej techniki 4019 360 408 361 27192 1375 6238 8484 2084 9049 8179 1883 8643 22094 16783 8420 27332 19626 29490 1116 21065 16328 3063 58705 13024 21778 696 2249 16139 1094 26085 2486 1288 17449 338 12754 4235 4013 3531 10263 1094 12496 49626 17654 5834 31085 16251 42209 9356 16295 25245 7347 41186 7621 6319 144 525 48380 + 2926 - 25725 - 2078 - 927 + 9743 + 1039 - 6516 + 2249 - 1929 + 5518 - 2089 + 789 - 3863 - 27532 - 871 + 2586 - 3753 + 3375 - 12719 - 8211 + 4767 - 8917 - 4284 + 17519 + 5363 + 15459 + 552 + 1724 32243 338921 375104 - 36134

Nazwa przemysu

Obroty w 2006 r. w mln. z. eksport import saldo

rdo: Opracowanie wasne Andrzeja Karpiskiego Jeszcze bardziej moe niepokoi, e w miar schodzenia na niszy poziom agregacji, zaleno od importu jeszcze bardziej wzrasta. Jeeli za podstaw analizy przyj 174 pozycje zamiast 29, to w 85 przypadkach na 174 wystpuje ujemne saldo obrotw, dla nas niekorzystne. Jest to odsetek znacznie wikszy ni rednio w UE.
61

Dla porwnania badania na tej samej grupie, w tym samym roku dla 15 starych krajw UE, wykazywao ujemne saldo w 66 przypadkach, czyli 38% wobec 49% u nas. Jeeli za uwzgldni, i im kraj wikszy obszarowo i pod wzgldem skali rynku, tym udzia dziedzin uzalenionych od importu zmniejsza si, to w krajach o zblionym potencjale do Polski, ujemne saldo wykazywao 30-40 bran, czyli 2 razy mniej ni u nas. Jest to sytuacja niepokojca. Prowadzi bowiem w prostej drodze do wysokiego ujemnego salda w obrotach zagranic. Pozwala to postawi tez, e w Polsce wystpuje wyjtkowo silne uzalenienie od importu, znacznie wiksze ni w wikszoci krajw. Prowadzi to musi z kolei do wzrostu zaduenia. Likwidacja za deficytu systemu finansw publicznych jest tylko czci problemu. Rwnie sytuacja w obrotach z zagranic dobrami przemysowymi w istotny sposb wpywa te na rnic pomidzy Produktem Krajowym Brutto a Produktem Narodowym Brutto. Sytuacj w tym zakresie dla lat 2001-2010 ilustruj nastpujce dane:

Tabela nr 14. Rnica midzy PKB a PNB w okresie 2001-2010

2000 2010 2010 (2000=100) PKB PNB Rnica w mld w % 744 742 - 2,7 0,4 - 47,6 3,4 1415 1368 190 184 17,6 razy x

rdo: Opracowanie wasne Andrzeja Karpiskiego

Rnica pomidzy PKB a PNB wskazuje na to jaka cz produktu wytworzonego w kraju jest transferowana zagranic. U nas ta rnica nie jest wielka. W 2010 r. sigaa tylko 3%. W kracowym przypadku w Europie, ktry wystpuje w Irlandii rnica ta siga 20%. Jednake wykazuje wzrastajcy trend w cigu minionej dekady. Dlatego moe to zrodzi problemy w przyszoci. W tej sytuacji nie mona mie adnych zudze, e moemy zmniejszy radykalnie nasze zaduenie za granic bez zmniejszenia obecnie wyranie nadmiernego salda ujemnego obrotw dobrami przemysowymi z zagranic. Konieczne jest wic radykalne zmniejszenie ujemnego salda obrotw zagranicznych dobrami przemysowymi aby wyj w sposb trway z nadmiernego zaduenia zagranic. Dodatkowym argumentem, ktry za tym przemawia jest stwierdzony w literaturze fakt, e ujemne salda w obrotach usugami z zagranic, wystpuje w tych krajach, ktre maj
62

nadwyki w obrotach towarowych z zagranic. Std poprawa salda obrotw towarowych otwiera nam moliwoci wzrostu ujemnego salda w obrotach usugami, ktre ma czsto wane znaczenie dla modernizacji kraju i jego konkurencyjnoci. Stwarza te moliwo sprowadzenia zaduenia za granic do poziomu nie zagraajcemu rwnowadze ekonomicznej kraju w duszym okresie.

VII. Niezdolno wygenerowania strategii przemysowej dla Polski.

Jeden z najwaniejszych przyczyn niepowodze i nieprawidowoci jakie powstay w procesie transformacji przemysu w Polsce bya i jest niezdolno do wykorzystania koncepcji i programu strategii przemysowej dla Polski, odpowiadajcej jej interesom narodowym i uwzgldniajcej specyfik warunkw i szans wystpujcych w Polsce. Brak takiej strategii zaway tak ujemnie na sytuacji w przemyle w Polsce w minionym 20-leciu dlatego, e: uniemoliwia koncentracj rodkw rozwojowych na najwaniejszych rozwojowych celach narodowych podway wzajemn koordynacj dziaa poszczeglnych sektorw przemysowych; tylko jednym z tego przykadw moe by przeksztacenie si Polski w jednego z najwikszych eksporterw zomu w Europie, przy braku zomu na potrzeby wasnych hut, to samo dotyczy energetyki itp. spowodowaa niezdolno okrelenia priorytetw sektorowych, a bez tego nie mona byo okreli obszarw preferencji, nastpstwem czego byo rozpraszanie rodkw na zbyt wielk liczb celw, uniemoliwi opracowanie strategii wobec kapitau zagranicznego napywajcego do przemysu w Polsce host country stegy, a w rezultacie nawet tylko podjcie prby sterowania napywem inwestycji zagranicznej do przemysu w naszym kraju (w przeciwiestwie np. do Irlandii, Finlandii czy Izraela). Zdecydoway o tym dwie gwne przyczyny:

1. Przyjcie za podstaw polityki gospodarczej pastwa dominujcej wwczas w wiatowej ekonomii ( main stream economics/ doktryny neoliberalizmu, zasadniczo wrogiej dziaaniu pastwa w gospodarce w ogle, a w programowaniu przemysowym w szczeglnoci. Wyrazem tego bya wspomniana wyej wypowied ministra T. Syryjczyka na progu 20-lecia. Zgodnie z t doktryn rozbito na szczeblu centralnym
63

funkcje pastwowe w programowaniu przemysu jako caoci. Na to miejsce powstaa pustka, ktr do dzi nie umiano wypeni. Usiowano to zastpi strategiami sektorowymi, ktre zawiody cakowicie, a jedynie wzmogy partykularyzmy branowe. Nie wyksztaciy si naleycie instytucje samorzdu branowego takie jak izby przemysowe czy stowarzyszenia przemysowe (industrial asociations), ktre s u nas oparte na zasadzie dobrowolnoci przystpowania do nich w przeciwiestwie do wielu innych krajw, jak np. w USA. W kadym razie na tym szczeblu nie wyksztaciy si jakiekolwiek funkcje programowania przemysu, stanowice powszechn praktyk na zachodzie. W Polsce rozbito ca reprezentacj przemysow na szczeblu wyszym, nie tworzc nic na to miejsce. W przeciwiestwie do wielu krajw w Polsce nie umiano wykorzysta te organizacji pozarzdowych ( NGO), ktrych liczba oficjalnie zarejestrowanych przekracza ju na wiecie 50 tysicy, do wspdziaania w programowaniu. A odgrywaj one kluczow rol, zwaszcza w programowaniu rozwoju najbardziej nowoczesnych przemysw wysokiej techniki i technologii przeomu. Wobec braku strategii przemysowej, dostosowanej do specyficznych warunkw krajowych i odpowiadajcej naszym interesom narodowym, polityka rzdu skoncentrowaa si wycznie na realizacji zalece organizacji ponadpastwowych i midzynarodowych, ktre opieraj si na wzorcach uniwersalnych. Zgodnie z tym przez 20 lat realizowalimy tylko i niemal wycznie zalecenia Komisji Europejskiej, Banku wiatowego,

Midzynarodowego Funduszu Walutowego, konsensusu waszyngtoskiego itp. W oparciu wycznie o uniwersalne wzorce nie mona jednak optymalnie rozwija wasnego przemysu. Skuteczna i zapewniajca sukces strategia przemysowa zaley bowiem gwnie od zdyskontowania specyfiki warunkw danego kraju, a nie tylko od wzorcw uniwersalnych, ktre nie zawsze pasuj do warunkw miejscowych. Rzd Kazimierza Marcinkiewicza zlikwidowa Rzdowe Centrum Studiw

Strategicznych, ktre potencjalnie mogo podj takie zadanie. Nie spenia tej funkcji Ministerstwo Gospodarki ze wzgldu na zupene jego opanowanie przez doktryn neoliberaln, cakowicie przeciwn jakiejkolwiek formie programowania przemysowego dugookresowego, nawet w formie powszechnie przyjtej i realizowanej w USA jak Plan of Action Programmes, stanowicej dzi najbardziej nowoczesn form planowania

strategicznego.
64

W rezultacie obecnie wic w Polsce nie ma organu ani instytucji, a take si spoecznych zdolnych do wykreowania kompleksowego programu rozwoju przemysu. Jest to podstawowa sabo obecnej sytuacji przemysu w naszym kraju. Bez utworzenia takiego Centrum trudno liczy na dugofalowe sukcesy w przemyle. Polskie Lobby Przemysowe uwaa zadanie wykreowania takich si spoecznych oraz stworzenie instytucji i takiego orodka za najpilniejsze wyzwanie oraz warunek sukcesu.

VIII. Wnioski z dowiadcze podjtego w 1989 roku procesu transformacji polskiego przemysu.
Przedstawione w poprzednich czciach niniejszego Raportu losy zakadw przemysowych zbudowanych w Polsce po II wojnie wiatowej potwierdzaj, e transformacja ustrojowa podjta w Polsce po 1989 roku staa si w odniesieniu do pastwowych przedsibiorstw przemysowych procesem demontau potencjau przemysu polskiego z wszystkimi wynikajcymi std konsekwencjami dla gospodarki Opis strat oraz regresu w gospodarce polskiej w konsekwencji tego demontau przedstawiono w nastpujcych punktach: VIII.1. Zaduenie zagraniczne Polski wzroso z 48,5 mld USD w 1990 do 69,5 mld USD w 2000 r. oraz do 312,2 mld USD w 2010 r. Decyduje o nim strukturalny ju deficyt w obrotach towarowych Polski z zagranic, utrzymujcy si corocznie ju od 1991 r.; w 2010 r. wynis on 55,1 mld z. Jego konsekwencj i wyrazem jest te i nadmierna penetracja importu, (czyli udziau towarw importowanych do oferowanych na rynku polskim); wskanik jej wynis w 2001 r. 37%. Dla porwnania, wskanik penetracji importu ksztatowa si w tym czasie w Unii Europejskiej na poziomie 17%, a w Polsce w 1989 r. 16,9%. VIII.2. Liczba pracujcych w Polsce zmniejszya si w okresie lat 1989 2010 o okoo 2,6 mln osb, z czego o okoo 2 mln osb zmniejszyo si zatrudnienie w przemyle przetwrczym. W konsekwencji udzia pracujcych w liczbie ludnoci w wieku produkcyjnym zmniejszy si z 60,3% w 1989 r. do 50,6% w 2010 r. Liczba bezrobotnych wzrosa w tym okresie o okoo 1 mln osb. Rwnoczenie w poszukiwaniu pracy wyemigrowao okoo 1,5 mln osb, z czego na pobyt stay okoo 500 tys. osb. VIII.3.Nastpia dezintegracja organizacyjna oraz rozproszenie potencjau produkcyjnego przemysu polskiego. W 1985 r., w ramach reformy majcej urynkowi produkcj przemysu ustanowiono zasad 3 S w organizacji przemysu; czyli samorzdnoci, samodzielnoci oraz samofinansowania przedsibiorstw. W imi tej zasady zlikwidowane zostay w 1985r.
65

zjednoczenia oraz centralne zarzdy, reprezentujce wwczas w gospodarce planowej poredni szczebel zarzdzania. Zadaniem tych jednostek organizacyjnych byo ustalanie strategii rozwoju brany, podejmowanie inwestycji oglno-branowych, pobudzanie powiza kooperacyjnych, koordynowanie rozwojowych programw inwestycyjnych, koordynacja oraz podejmowanie wsplnie potrzebnych bada i wdroe, a take i marketing rynkowy. Funkcje takie w gospodarce rynkowej peni korporacje, federacje przedsibiorstw, holdingi i koncerny. Jednak likwidujc w gospodarce wymienione jednostki poredniego zarzdzania planowej, nie powoano rwnoczenie w ich miejsce korporacji, federacji, holdingw czy te koncernw bdcych jednostkami porednimi zarzdzania w gospodarce rynkowej. Wynika z tej przyczyny luka organizacyjna wywoaa dezorganizacj w produkcji przemysu polskiego, zaamanie si w nim wizi kooperacyjnych, bankructwa szeregu przedsibiorstw oraz w wyniku prywatyzacji przedsibiorstw wiodcych w brany, - upadek caych bran przemysu. VIII.4. Utrwalia si dominacja kapitau zagranicznego w gospodarce polskiej, co stao si w wyniku prywatyzacyjnej wyprzeday przedsibiorstw pastwowych po cenach kracowo niskich w porwnaniu z ich wartoci ksigow. Do dominacji tej przyczyni si rwnie znikomy w tym czasie udzia w krajowym rynku kapitaowym wacicieli kapitau polskiego. VIII.5. Przemys krajowy niezdolny jest obecnie do uzyskania z eksportu takiego zasobu walut, ktry jest potrzebny dla: sfinansowania kosztw importu i spaty narastajcego zaduenia zagranicznego kraju, obnienia kosztw obsugi zaduenia budetu pastwa, finansowania nadwyki transferu za granic dochodw od wasnoci zagranicznej w

Polsce, nad transferami dochodw od wasnoci polskiej zagranic do kraju. Ma to wpyw na narastajce zaduenie oraz deficyty w budecie pastwa. Pastwowy dug publiczny wzrs w 2011 r. do 823 mld z. W 2010 r. wydatki na obsug i spat zaduenia krajowego i zagranicznego wyniosy 34,1 mld z (tj. 11,6% wydatkw budetu pastwa), a deficyt w budecie pastwa wynis 44,6 mld z. Deficyt ten jest rwnie wynikiem spadku w 2010 r. do 2% udziau dywidend i zyskw od przedsibiorstw pastwowych, w dochodach budetu pastwa z przyczyny ich prywatyzacji. Wpywa na ten spadek dochodw z tytuu dywidend i zyskw rwnie i likwidacji wieku przedsibiorstw przemysowych i spadek zatrudnienia w przemyle po roku 1989 co przedstawiono w pkt II niniejszego raportu. Skal zaduajcych gospodark transferw z tytuu dochodw od wasnoci zagranicznej w Polsce, przedstawia si w pkt. 4.1.6.
66

VIII.6. Od szeregu ju lat Produkt Narodowy Brutto (PNB) jest w Polsce mniejszy ni Produkt Krajowy Brutto (PKB). Rnica pomidzy PNB, a PKB czyli ujemne saldo w tworzeniu dochodu narodowego Polski, coraz bardziej si powiksza. W 2010r.ujemne saldo w tworzeniu dochodu narodowego wynioso 47 mld z, czyli PNB by w 2010r. mniejszy o 3,3% od PKB; natomiast w 2000r. ujemne saldo w tworzeniu dochodu narodowego byo znacznie mniejsze i wynioso 2,7 mld z. To powikszajce si ujemne saldo w tworzeniu PNB jest konsekwencj prywatyzacji gospodarki polskiej oraz przejcia-szczeglnie w przemyle, handlu i bankowoci-dominujcej czci kapitau podstawowego przedsibiorstw przez kapita zagraniczny. Std transfery dochodw z tytuu wasnoci zagranicznej w Polsce s przekazywane w coraz wikszej skali zagranic, co dokumentuje przedstawione uprzednio powikszanie si ujemnego salda w tworzeniu PNB. W 1989r. proces transformacji przemysu oraz zaistniae w jego wyniku likwidacje oraz przeksztacenia w profilu produkcji przedsibiorstw pastwowych, doprowadziy te do radykalnego ograniczenia w Polsce produkcji przemysowej w tworzeniu dochodu narodowego; zmala on z 50,2% w 1989r. do 21,6% w 2010r. Udzia produkcji przemysu w tworzeniu dochodu narodowego zmala wic pomimo, e w Polsce wystpuje nadmierna, zaduajca gospodark penetracja importu, wystpuj ujemne salda w obrotach towarowych z zagranic, przemys Polski jest cigle w niedorozwoju, a miejsca pracy w gospodarce polskiej s w niedoborze. Niedorozwj przemysu polskiego dokumentuj dane zestawione w poprzednim rozdziale. Ukazuj one zbyt niski udzia przemysu przetwrczego w tworzeniu PKB w Polsce, w konfrontacji z innymi pastwami wiata. Przedstawione uprzednio wspzalenoci pomidzy regresem w przemyle a regresem w gospodarce narodowej mona podsumowa sformuowaniem uytym w raporcie prezydenta Stanw Zjednoczonych A.P. przedoonym w 1974r. kongresowi

amerykaskiemu o nazwie W sprawie narodowego wzrostu i rozwoju. Jest ono nastpujcej treci Kada sprawa jest powizana z inn, a kade dziaanie ma wiele konsekwencji. Sformuowanie to dobrze tumaczy, dlaczego transformacja przemysu po 1988r. tak wyniszczajco upyna na stan gospodarki polskiej. Na potrzeb pragmatyzmu w podejmowaniu decyzji gospodarczych wskazuje z kolei raport Prezydenckiej Komisji USA do Spraw Konkurencyjnoci Przemysu. Warto go przytoczy. Stwierdza si w nim: Gdy niedostatek wasnych oszczdnoci przedsibiorstw ludnoci jest chroniczny, wwczas kraj zaczyna by dunikiem netto. Kraj staje si wwczas wraliwy na wpywy na gospodark narodow wywierane z zewntrz, odpowiednio do
67

preferencji kredytodawcw oraz zagranicznych wacicieli wasnoci.21 Stwierdzenie to potwierdza zasadno i potrzeb wikszego oparcia rozwoju przemysu krajowego o wasno krajow. Najwaniejszym, wrcz strategicznym wnioskiem z procesw transformacji przemysu w naszym kraju moe by stwierdzenie, e koszt tej zmiany ustrojowej w postaci likwidacji zakadw i konsekwencji tego dla stanu bezrobocia wcale nie musia by tak wielki, gdyby nie popeniono zasadniczych bdw. Przede wszystkim nie wykorzystano moliwoci rewitalizacji i przestawienia na inn produkcj, a take moliwoci przeksztacenia - zamiast marnotrawnej likwidacji wielu przedsibiorstw przemysu cikiego poprzez ich modernizacje z wykorzystaniem wysokich technik i technologii. Dlatego regres przemysowy Polski w 20-leciu jest bliszy katastrofie przemysowej ni normalnemu procesowi deindustrializacji, obserwowanemu po osigniciu najwyszego poziomu rozwoju przemysu, od ktrego jestemy w Polsce jeszcze bardzo daleko. Skala tej likwidacji przesza uzasadnione granice i odbiegaa od wynikw w innych krajach, znajdujcych si w procesie transformacji, z wyjtkiem byej NRD, gdzie likwidacja ta miaa jeszcze bardziej ujemne nastpstwa ni u nas (ucieczka 2 mln ludzi na zachd Niemiec z terenw byej NRD). Dowiadczenia Polski w tym zakresie mog by wic powanym ostrzeeniem dla innych krajw. Mona bowiem stwierdzi z caym przekonaniem, e moliwe byo ochronienie znacznej czci przemysu zlikwidowanego po 1989 r. gdyby speniono co najmniej 6 zasadniczych warunkw: - gdyby opracowano strategi przemysow na okres przejcia, a tym samym okrelono, jakie elementy trzeba najbardziej chroni, w pierwszej kolejnoci trzeba byo utrzyma ochron dla przemysw wysokiej techniki. Pozwolioby to nie dopuci do tego, e najwiksze straty ponis przemys krajowy w dziedzinie tych przemysw o kluczowym znaczeniu dla przyszoci. Dowiadczenie nasze wskazuje, e z tego punktu widzenia kluczowe znaczenie ma ochrona wasnego zaplecza i bazy badawczo-rozwojowej w przemyle, co w naszym przypadku zupenie zaniedbano w przeciwiestwie np. do Chin, Irlandii czy Izraela. - gdyby utworzono wyspecjalizowany bank lub instytucj finansow, opart gwnie na dochodach pastwa z prywatyzacji dla sfinansowania restrukturyzacji przedsibiorstw

21

Report of the Presidents Commission on Industrial Competitiveness, 1984. 68

zagroonych upadkiem, a majcych szans na przeycie i dostosowanie si do potrzeb przyszoci. - gdyby od pocztku nie prowadzono polityki wspierania importerw kosztem producentw krajowych oraz konsekwentnie realizowano polityk wspierania popytu krajowego (fostering of domestic demand) zalecan przez teori, co wymagao jednak innej polityki dochodowej. A to wymagao prowadzenia wiadomej i aktywnej polityki pastwa, czego zabrako wobec pogrania si pastwa w kryzysie. - gdyby rozwinito system praktykowany w wielu krajw wiata wcigania kapitau zagranicznego do rozwizywania problemw krajowych za cen okrelonych korzyci dla tego kapitau (decoy policy). Wole strefy ekonomiczne bez wiadomoci celw strategii przemysowej nie mogy si sprawdzi. - gdyby zapewniono duszy okres czasu na dziaania dostosowawcze z wykorzystaniem w tym celu formuy infant industries oraz wykorzystujc pomoc zagraniczn, w pierwszym przypadku unijn, przede wszystkim dla dziedzin promujcych procesy modernizujce przemys i gospodark, zamiast dopuszczania do jej rozpraszania na cele moe i wane spoecznie, ale nie rokujce z tego punktu widzenia postpu. - gdyby zastosowano specyficzne mechanizmy ekonomiczne dostosowane do potrzeb takiego etapu, jak np. ochrona powierzchni przemysowej przed wykorzystaniem na inne cele. Wystarczyoby wprowadzi za wzorem szeregu krajw na okres np. 10-letni zakaz przeksztacania powierzchni przemysowej w dziaki pod budownictwo mieszkaniowe, co mogo zmniejszy rozmiary tej likwidacji co najmniej do 1/3. Podobn rol mogoby odegra wprowadzenie sdowego trybu nadzoru nad upadociami i zwolnieniami grupowymi, jak to ma miejsce we Francji.

69

Cz B. Nowe trendy w wiatowej sytuacji przemysowej.

I. Nowe tendencje w przemyle wiatowym.
Polskie Lobby Przemysowe uwaa, e najwikszy wpyw na dalszy rozwj sytuacji w przemyle wiatowym moe wywrze 9 nowych tendencji i procesw. Ze wzgldu na ich zasig wiatowy, mona je uzna za megatrendy wspczesnej nam doby. Z tego wzgldu wymagaj one szczeglnej uwagi i dziaa dostosowawczych. I.1. W ostatnim okresie w zasadniczy sposb zmienia si ocena perspektyw dalszego rozwoju przemysu wiatowego. Nie sprawdziy si wizje i przewidywania upadku w przemyle wiatowym, ani zasadniczego zmniejszenia roli przemysu we wspczesnym rozwoju gospodarczym. Upadkowi bowiem tradycyjnych jego gazi, zwaszcza w przemyle cikim, towarzyszy niezwykle szybki rozwj nowych przemysw, bardziej nowoczesnych, opartych na najnowszych technologiach, czsto ju XXI wieku. Rewolucja informatyczna i stworzona przez ni nowa gospodarka nie zmienia kluczowej roli, jak nadal odgrywaj dobra przemysowe w handlu zagranicznym /udzia usug nie przekracza w tych obrotach 10%/, ani te nie nastpio zmniejszenie jego roli w zaspokajaniu najbardziej masowych, codziennych potrzeb konsumpcyjnych ludzi. Natomiast kryzys globalny, jaki wystpi na wiecie w 2008 r. spowodowa, e w wielu krajach podjto aktywne dziaania na rzecz oywienia rozwoju przemysu. Jego rozwj ma by bowiem wykorzystany jako narzdzie walki z kryzysem. Std termin oywienie przetwrczoci przemysowej (boosting manufacturing) stao si w ostatnim okresie najczciej uywanym hasem w wypowiedziach politykw i na amach rodkw masowego przekazu. Sam rozwj przemysu sta si znowu modny. Tendencja ta wystpuje nawet w krajach, ktre pod wpywem doktryny neoliberalnej, weszy w faz gbokiej deindustrializacji, jak USA i Wielka Brytania. Mamy wic zupenie now sytuacj. I.2. W ostatnim okresie na tym tle pojawiy si gosy, postulujce ponowne rozwaenie (rebalancing) dobrych i zych stron obecnych wzajemnych relacji pomidzy przemysem, a sektorem usug. Charakterystyczna z tego punktu widzenia moe by wypowied ministra rzdu brytyjskiego Vincea Cable, kiedy mwi o koniecznoci odejcia od dominacji usug finansowych na rzecz wzmocnienia pozycji konkurencyjnej Wielkiej Brytanii w bardziej trwaych materiaach (more tangible stuff). Wrd tych
70

ostatnich za cakowicie dominuj dobra przemysowe. Oznaczaoby to osabienie trendu rosncej dominacji sektora finansowego, ktry charakteryzowa ostatnie 50 lat rozwoju gospodarki wiatowej. Istotnym przejawem zmian w pogldach moe by te pojawienie si, nawet w koach konserwatywnych, krytyki premier M. Thatcher za likwidacj wszelkich zacht i przywilejw sprzyjajcych rozwojowi przemysu w Wielkiej Brytanii, co stao si przyczyn zbyt daleko idcego regresu w rozwoju przemysowym tego kraju. I.3. W ostatnim okresie umacnia si pogld, e najblisze co najmniej 50 lat bdzie okresem dominacji wielkich gospodarek. Gwatowny wzrost roli na rynku wiatowym takich krajw, jak Chiny, Indie, Brazylia, a czciowo w przyszoci i Rosja, okrelanych skrtem BRIC, jest jedn z najbardziej charakterystycznych cech wspczesnej nam gospodarki. Docz one do USA i Unii Europejskiej, jeeli zdoa ona przezwyciy kryzys i bardziej zintegrowa swoj gospodark oraz cakowicie zdominuj gospodark wiatow. Oznacza to bdzie nie tylko zmiany w midzynarodowym podziale pracy. Spowoduje rwnie powane zmiany w makroekonomicznej stronie gospodarki wiatowej, a zwaszcza w ksztatowaniu si popytu oraz inflacji. I.4. W ostatnim okresie wanie pod wpywem wzrostu poziomu ycia w krajach grupy BRIC, zwaszcza w Chinach wzrs w wyjtkowo szybkim tempie popyt rynku wiatowego na tradycyjne dobra przemysowe i rolnicze, i to rwnie na wytwarzane w tych przemysach, ktre uznawano za przestarzae i o malejcym znaczeniu /declining/. Powstaa w ten sposb po raz pierwszy od duszego czasu moliwo rewitalizacji szeregu starych przemysw. Wzrost spoycia w krajach, zamieszkanych przez prawie 3 mld ludzi /czyli 40% ludnoci wiatowej/ rodzi jednak nowe problemy i dylematy. Problemy te wystpuj tym silniej, e pod wpywem dziaania prawa demonstracji, czyli wzorowania si na poprzednikach, wzrost konsumpcji w tych krajach przebiega niemal tak samo lub bardzo podobnie jak w modelu konsumpcji z krajw najbardziej rozwinitych w przeszoci. Szczeglnie doniose konsekwencje dla gospodarki wiatowej moe spowodowa stopniowe przestawianie si diety chiskiej z ryu na miso, czy te zamiar zwikszenia liczby samochodw osobowych do 0,5 mld w tym kraju. Jeeli nie spotka si to z odpowiedni poda, moe to przyczyni si do oywienia procesw inflacji i dodatkowo obciy rodowisko. I.5. W ostatnim okresie obserwuje si wyrany wzrost roli duych zakadw przemysowych (o zatrudnieniu ponad 1000 osb) i zmian oceny ich roli we wspczesnym rozwoju przemysowym. Znacznie lepiej odpowiadaj one bowiem wymogom procesw
71

globalizacji, ni zakady mae i rednie /SME/. S bowiem bardziej odporne na wahania koniunktur midzynarodowych, silniejsze w konfrontacji z wielkimi koncernami i korporacjami, bardziej innowacyjne i maj wiksze moliwoci prac badawczych, i to w okresie kiedy rola nauki ronie w zasadniczy sposb. Ma to miejsce w okresach kryzysw. Osigaj wreszcie 2-3 krotnie wyszy poziom wydajnoci pracy, ni w zakadach maych i rednich /SME/. Brytyjski The Economist nie pozostawia adnych zudze, e likwidacja duych zakadw bya bdem i stwierdza wprost brak duych towarzystw /zakadw dop. A.K./ staje na przeszkodzie wysikom na rzecz oywienia przemysu przetwrczego. W tym klimacie pojawiaj si , a waciwie wracaj takie hasa jak: due jest pikne /big is beautiful/. I.6. Ostatnio pojawiaj si gosy, e zblia si koniec ery tanich towarw przemysowych pochodzenia chiskiego, ktre zaleway rynki wiatowe. Jest to bezporednim wynikiem wzrostu pac robotnikw w Chinach i innych krajach o najtaszej pracy. Do przeszoci wic odchodzi ju praca za garstk ryu. Oznacza to osabienie podstawowego czynnika konkurencyji tych krajw. The Economist w artykule o znamiennym tytule Czy koniec tanich towarw ocenia, e istotne zmiany pod tym wzgldem mog wystpi jeszcze przed 2030 rokiem. Oznaczaoby to, e masowa poda tanich towarw chiskich nie bdzie ju hamowa inflacji wiatowej, jak to miao miejsce w ostatnich 30 latach. I.7. W zwizku z tym pojawia si moliwo zmiany w dotychczasowym kierunku przemieszczania si przemysu z krajw najbardziej uprzemysowionych do krajw o najtaszej pracy. A tym samym podwayoby to dotychczasowe przewidywania, e Chiny stan si fabryk wiata. Nie wyklucza si, e w rezultacie po dominacji procesu delokacji, czyli przemieszczania si przemysu z krajw najwyej uprzemysowionych do krajw o najtaszej pracy moe wystpi tendencja odwrotna, nazwana redelokacj, to jest przemieszczanie si przemysu w kierunku powrotu niektrych przemysw do krajw, z ktrych poprzednio one odpyny. Najwiksze szanse dotycz tu przemysw wysokiej techniki ze wzgldu na wysoki w nich udzia kosztw pracy oraz przemysw wytwarzajcych masowe wyroby konsumpcyjne o pewnych wymogach mody lub istotnej roli czynnikw kulturowych w upodobaniach konsumentw. I.8. Szczegln rol w ostatnich przemianach w przemyle wiatowym odgrywa jednak niewyobraalny uprzednio awans i ekspansja przemysu ekologicznego. Przemys ten, ktry w przeszoci stanowi tylko jeden z kierunkw wytwrczoci przemysowej, dzisiaj przeksztaca si w przemys, ktry decydowa bdzie o losach i szansach przetrwania
72

wszystkich innych gazi i przemysu jako caoci. Dostosowanie caego przemysu do wymogw ochrony rodowiska, przyrody i klimatu jest rwnie jedyn drog do zahamowania niezwykle szybko rosncych strat, spowodowanych ekstremalnymi zjawiskami pogodowymi, jak huragany, burze, powodzie, itd. Straty te w skali wiatowej wzrosy z niecaych 70 mld USD w roku 1980 do prawie 380 mld USD w roku 2011, czyli ponad 5,5krotnie. Stwarza to najwiksze zagroenie dla wspczesnej gospodarki. W tych warunkach nie mona wykluczy, e za 20-30 lat gwnym kryterium konkurencyjnoci stanie si zdolno funkcjonowania przemysu bez zagroe dla rodowiska. Najpilniejszym zadaniem staje si zwaszcza zahamowanie emisji CO2 do atmosfery. To za wymaga radykalnego ograniczenia tradycyjnego spalania wgla, co moe by szczeglnie odczuwalne w gospodarce polskiej, opartej na wglu. Ale rozwj przemysu ekologicznego stwarza te bdzie ogromn szans. Powszechnie przyjty jest dzi bowiem pogld, e przemys ten bdzie sektorem najszybszego i najbardziej dynamicznego wzrostu w XXI wieku. I.9. Najwikszy wpyw na sytuacj w przemyle wiatowym w najbliszej dekadzie bdzie wywiera fakt, e badania nad nowymi technologiami znalazy si w najbardziej doniosym momencie osigania przez nie dojrzaoci do zastosowania w praktyce

przemysowej. W ten sposb przemys wiatowy stanie w obliczu powszechnej wymiany technologii w przemyle, w tym cznie z zastosowaniem technologii przeomw (breakthrough technologies). Eksperci uwaaj, e po 15 latach bardziej umiarkowanego tempa tej rekonstrukcji /1996-2010/, osignie ona kulminacyjny poziom w 5-leciu 2016-2020, tak jak poprzednio tym okresem byo 5-lecie 1991-1995, kiedy nastpio opanowanie w przemyle wiatowym Internetu i technologii teleinformatycznych. Teraz masowa wymiana technologii w cigu najbliszych 10 lat moe sta si jednym z najwaniejszych impulsw do rozwoju przemysu wiatowego w tym okresie. Wymiana ta nie ogranicza si tylko do technologii cyfrowych. Jak stwierdza The Economist: Jest to co znacznie wicej ni zdyskontowanie tylko technik cyfrowych. Chodzi o kilka technologii przeomu /break-through technologies/. Reasumujc, przedstawione wyej 9 nowych trendw i procesw bdzie oznacza nie tylko zmiany w sytuacji w przemyle. Prowadzi one mog zarazem do odwrcenia szeregu paradygmatw, czyli sposobu rozumienia celw dziaalnoci gospodarczej, ktre jak dotychczas panoway w wiadomoci indywidualnej i zbiorowej naszego pokolenia. Znajdujemy si wic w obliczu wielkiej przemiany cywilizacyjnej, ktrej wyzwaniom musimy sprosta.
73

II. Przemys w obliczu przyszoci.

Pod wpywem przedstawionych wyej tendencji coraz powszechniejsze staje si przekonanie, e wiat stoi w obliczu nowej fazy rozwoju przemysowego. Wynika ona bdzie z 3 gwnych przyczyn, o ktrych bya mowa ju wyej, a mianowicie: - tendencji do oywienia przetwrstwa przemysowego (boosting manufacturing), - wejcia w faz masowej wymiany dotychczas stosowanych przemysowych technologii, - nienotowanej dotychczas ekspansji przemysu ekologicznego. Rnice dotycz jedynie oceny skali tego przyspieszenia. Najbardziej radykalny w tych ocenach jest noblista amerykaski Lester Thurow, ktry przewiduje trzeci rewolucj przemysow. Bardziej umiarkowane s przewidywania The Economist. Ale i on nie wyklucza moliwoci rewolucji przemysowej opartej na nowych technologiach. W sumie przewaa pogld, e kolejna faza rozwoju przemysowego jest nieuchronna. W tej sytuacji Polskie Lobby Przemysowe uwaa, e stwarza to nowe szanse rozwoju przemysowego dla wszystkich krajw, ktre bd umiay naleycie te szanse wykorzysta. Szczeglnie wielk szans stwarza to jednak krajom opnionym dotychczas w rozwoju przemysowym. W zasadniczy sposb moe uatwi to bowiem likwidacj niedorozwoju przemysu i opnie w poziomie technologii. Po prostu dlatego, e atwiej jest konkurowa w dziedzinach nowych, gdzie wszyscy partnerzy rynkowi startuj z podobnego punktu wyjcia, ni dogania kraje, ktre uzyskay due wyprzedzenie i siln pozycj na rynku wiatowym. Warunkiem wykorzystania tej szansy jest jednak wczeniejsze przygotowanie programu dziaa, niezbdnych w tym celu. Dlatego Polskie Lobby Przemysowe uwaa, e przygotowanie si do tych procesw, a zwaszcza do fazy szybszego wzrostu przemysowego ma kluczowe znaczenie rwnie dla naszego kraju.

74

Cz C. Wizja nowoczesnej reindustrializacji Polski

I. Potrzeba podjcia aktywnej polityki gospodarczej i strukturalnej pastwa na rzecz nowoczesnej reindustrializacji Polski.
W wikszoci rozwinitych gospodarczo krajw Unii Europejskiej dochd narodowy oscyluje (w przeliczeniu na mieszkaca) na poziomie 30-40 tys. USD rocznie, czyli 3-4 krotnie wyszym ni w Polsce. W krajach tych poziom produkcji przemysu przetwrczego, liczony w USD na mieszkaca jest co najmniej 2-3 razy wyszy ni w Polsce. Polska nie bdzie wic w stanie w tej sytuacji osign potrzebnego jej wzrostu gospodarczego ani rwnowagi w gospodarce (eliminujc w niej deficyty, zaduenie, bezrobocie) bez odbudowy na nowych podstawach przemysu przetwrczego, w tym zwaszcza nowoczesnych przedsibiorstw wykorzystujcych nowoczesne technologie i wysoko kwalifikowany kapita ludzki. Odstawanie gospodarki polskiej w rozwoju przemysu przetwrczego prezentuje przedstawiony niej zestaw danych. Tabela nr 15. Poziom rozwoju przemysu przetwrczego w wybranych krajach
% PKB/ mieszkaca1) wg parytetu siynabywczej USA=100% Produkcja czysta 2) przemysu przetwrczego w PKB/mieszkaca w USD % PKB/ mieszkaca1) wg parytetu siy nabywczej USA=100% Produkcja czysta 2) przemysu przetwrczego w PKB/mieszkaca w USD

Pastwo

Pastwo

Kol. 1 EUROAREA3) Ukraina Bugaria Chiny Rosja Turcja Rumunia POLSKA Grecja Wgry Portugalia Sowacja
WielkaBrytania

Kol. 2 74,5 13,7 30,2 14,9 41,2 29,7 31,1 41,1 64,4 44,2 54,2 49,0 76,4 69,9 55,6

Kol. 3 5712 445 963 1272 1302 1397 1650 1803 2632 2831 2847 3074 3869 4130 4172

Kol. 1 Francja Sowenia Wochy Izrael

StanyZjednoczone

Kol. 2 73,2 59,0 70,5 60,1 100,0 88,5 76,7 81,3 82,0 79,0 122,2 70,5 84,4 98,3 88,5

Kol. 3 4515 5221 5613 5777 5979 6230 6687 6984 7279 7727 7909 4948 8656 12090 12252
75

Holandia Finlandia Szwecja Dania Niemcy Norwegia Japonia Austria Szwajcaria Irlandia

Hiszpania Czechy

1) Indeks PKB na 1 mieszkaca wg parytetu siy nabywczej waluty (ceny biece); PKB na 1 mieszkaca USA=100% 2) PKB na 1 mieszkaca w USD obliczony wg efektywnego kursu wymiany walut ( ceny biece), uwzgldniajcego okresowe zmiany w wartoci walut z uwagi na wahania w kosztach i cenach. 3) Euroarea 16 pastw Unii Europejskiej, ktre do 31.12.2009 r. przyjty euro jako wspln walut (Austria, Belgia, Cypr, Finlandia, Francja, Niemcy, Grecja, Irlandia, Wochy, Luksemburg, Malta, Holandia, Portugalia, Sowacja, Sowenia, Hiszpania). rdo: Pocket World in Figures, The Economist, 2012 Edition, ISBN 978/1/84668/473/9

Uwaga: Warto w USD produkcji czystej przemysu przetwrczego, w PKB na 1 mieszkaca wybranych krajw, zestawiono w kolumnie 3; zostaa ona obliczona w cenach biecych wg realnych kursw walut, czyli z wyeliminowaniem okresowych waha cen i kosztw. W kolumnie 2 zestawione zostay w % relacje siy nabywczej PKB (Produktu Krajowego Brutto) poszczeglnych krajw (w przeliczeniu na 1 mieszkaca) w porwnaniu z si nabywcz PKB Stanw Zjednoczonych( USA ) przeliczonego na mieszkaca; PKB USA przyjto za 100%. Zestawienie wykazuje, e o wielkoci produkcji czystej przemysu przetwrczego w PKB( przeliczonym na mieszkaca) decyduje zarwno wielko produkcji przemysu jak i liczba mieszkacw danego kraju. Przykadowo Chiny, domninujce w wiatowej produkcji przemysu o ludnoci sigajcej 1,3 mld mieszkacw s cigle krajem sabo uprzemysowionym, co dokumentuje niedua, w przeliczeniu na mieszkaca wielko produkcji czystej przemysu przetwrczego. Natomiast Irlandia nieduy kraj, liczcy zaledwie 4,5 mln mieszkacw jest krajem wysoko uprzemysowionym o 10-krotnie wyszej ni Chiny w przeliczeniu na mieszkaca wartoci produkcji czystej przemysu przetwrczego. Zestawienie wykazuje, e w gospodarkach narodowych pozbawionych szczeglnych predyspozycji rozwojowych (np. z tytuu posiadania z gazu ziemnego bd ropy naftowej, zasobw kapitau, walorw rodowiska dla turystyki itp., wysokiej wartoci (w przeliczeniu na mieszkaca) produkcji czystej przemysu przetwrczego towarzyszy wysoka pozycja siy nabywczej PKB w przeliczeniu na mieszkaca (kolumna 2 zestawienia). Po 1989 r. dochd narodowy w Polsce wzrasta pobudzany jedynie mechanizmami rynku oraz narzdziami polityki makroekonomicznej i finansowo-podatkowej pastwa; opiera si on w ok. 90% na efektach dziaalnoci przedsibiorstw prywatnych, przy duym udziale w nich kapitau zagranicznego. Polityka gospodarcza pastwa nastawiona bya po 1989 r. (i nadal jest nastawiona) na eliminowanie z gospodarki narodowej przedsibiorstw pastwowych. Temu wanie celowi suy uchwalona przez Sejm RP 13 lipca 1990 r. ustawa o prywatyzacji przedsibiorstw pastwowych, ktra dotd obowizuje.
76

Ustawa ta istotnie przyczynia si do negatyww podjtej po 1989r. transformacji przemysu oraz w znacznym stopniu przyczynia si do deindustrializacji kraju. Bowiem wzrostowi dochodu narodowemu towarzyszya po 1989r.likwidacja wielu przedsibiorstw przemysowych oraz spadek udziau przemysu w tworzeniu dochodu narodowego, spadek zatrudnienia w przemyle oraz wzrost deficytw w obrotach towarowych Polski z zagranic. Inaczej mwic, podjta po 1989r. polityka makroekonomiczna oraz finansowo-podatkowa pastwa, w powizaniu z ustaw z 1990 r. wprowadzajc do gospodarki procesy jej denacjonalizacji i prywatyzacji, spowodoway regres w przemyle. Wynika std, e bez nowelizacji tej ustawy oraz bez zmian w polityce gospodarczej pastwa, nie bdzie moliwe dokonanie nowoczesnej reindustrializacji Polski. Nie mona te wprowadzi zasadniczych zmian niezbdnych dla dostosowania przemysu w Polsce do wymogw konkurencji na rynku globalnym, takich jak zaprogramowanie w potrzebnym gospodarce kierunku rozwoju przemysu, wsparcie kapitaowe rozwoju przemysu polskiego, czy te tworzenie warunkw, aby w strukturach organizacyjnych przemysu polskiego nastpowaa konsolidacja jego potencjau w formie zgrupowa, holdingw, federacji czy te koncernw przemysowych. Bez promocyjnej polityki przemysowej pastwa, trudno jest te oczekiwa likwidacji deficytw wywoywanych nadmiernym importem kooperacyjnym przedsibiorstw zagranicznych w Polsce, czy te zdecydowanego przyrostu w strukturze przemysu przetwrczego przedsibiorstw maych i rednich ( przedsibiorstwa przemysowe stanowi bowiem obecnie w gospodarce polskiej jedynie ok. 15% zbiorowoci przedsibiorstw maych i rednich). Polityka gospodarcza pastwa wymaga zmiany z pasywnej na aktywn, czyli na interwencyjn polityk gospodarcz i strukturaln pastwa. Wiodcym celem tej polityki powinna by reindustrializacja gospodarki, oparta na dominujcym w niej udziale wasnoci krajowej. Bowiem tylko ten rodzaj wasnoci gwarantuje stabilno oraz uwzgldnienie polskiej racji stanu w rozwoju gospodarki. Powinna ona ponadto uwzgldnia nowe trendy i tendencje w przemyle wiatowym, przedstawione w poprzednim rozdziale. Innymi sowy, gwn ide strategii rozwoju przemysu w naszym kraju w najbliszym 20-leciu powinno by wykorzystanie nowej fazy rozwoju przemysu wiatowego. Dlatego Polskiego Lobby Przemysowe uwaa, e nadchodzi czas na szybkie

podjcie oglnonarodowego programu nowoczesnej reindustrializacji Polski, ktrego odpowiednikiem w historii Polski by program budowy od podstaw - w drugiej poowie lat trzydziestych ubiegego wieku - Centralnego Okrgu Przemysowego, realizowany z
77

rozmachem,

wielk

konsekwencj

skutecznoci

przez

wybitnego

polityka

gospodarczego i ma stanu Eugeniusza Kwiatkowskiego. W ramach tego programu szczeglnie podane jest stwarzanie warunkw do powstawania nowych przedsibiorstw oraz firm przemysowych zwaszcza

wykorzystujcych najnowsze technologie, w tym technologie przeomw (breakthrough technologies) i technologie informacyjne - opartych na wiedzy i podmiotowym wykorzystaniu kapitau ludzkiego, w tym rosncej z roku na rok grupy bezrobotnych absolwentw wyszych uczelni, szczeglnie technicznych i ekonomicznych. Wrd z nich istotn cz powinny stanowi firmy wytwarzajce energie odnawialne, przyjazne dla rodowiska, a w przyszoci take energi z gazu upkowego. Ta nowoczesna reindustrializacja nabierze szczeglnego znaczenia w warunkach ewentualnego pogbienia si globalnego kryzysu finansowo-gospodarczego, co niestety jest bardzo prawdopodobne. Istot tego kryzysu jest bowiem cakowite oderwanie si rynkw finansowych od gospodarki realnej i ich oparcie gwnie na instrumentach pochodnych i wirtualnych operacjach o charakterze spekulacyjnym. Nowoczesny przemys wsparty silnym zapleczem badawczo - rozwojowym, wsppracujcy z uczelniami technicznymi i informatycznymi, skooperowany z usugami, powinien by najsilniejszym motorem rozwoju i tworzy najwicej miejsc pracy. Stwierdzenie potrzeby dominujcego udziau w gospodarce wasnoci krajowej jest zgodne z ocenami w tym zakresie zawartymi w dokumentach ONZ. Raport ONZ z 2000 r., dotyczcy wiatowego procesu inwestowania, tak odnosi si do potrzeby promowania rozwoju przedsibiorstw dla danego kraju macierzystych: Dla krajw macierzystych (home countiers), zawsze priorytetem musi by pobudzanie inwestycji oraz rozwoju przedsibiorstw miejscowych, poniewa bezporednie inwestycje zagraniczne mog stanowi jedynie uzupenienie wysikw podejmowanych na rzecz rozwoju przedsibiorstw miejscowych(U. N. World Investment Report 2000, str. 160). Trzeba do tego doda, e waciciele przedsibiorstw zagranicznych zazwyczaj wikszo swoich dochodw nie reinwestuj, lecz transferuj zagranic. Tym samym pomniejszaj wzrost PKB, a tam gdzie dominuj w gospodarce kraju, w ktrym podejmuj swoj dziaalno, czsto staja si przyczyn zaduajcych ten kraj transferw walut zagranic.

II. Cele nowoczesnej reindustrializacji Polski - naszym narodowym zadaniem.

78

Polskie Lobby Przemysowe uwaa, e gwn ide strategii rozwoju przemysu w Polsce w najbliszym dwudziestoleciu powinno by wykorzystanie nowej fazy rozwoju przemysu wiatowego dla dokonania nowoczesnej reindustrializacji Polski, czyli ponownego oywienia rozwoju przemysu oraz eliminacji bdw i powstaych na tym tle nieprawidowoci oraz narastajcych zagroe. Oczekiwane oywienie przemysu wiatowego stwarza bowiem wyjtkow, by moe niepowtarzaln, szans rozwoju a rwnoczenie skorygowania bdw popenionych w

przemyle w okresie transformacji w latach 1989-2009. Stwarza to wielk narodow szans dla naszego kraju. Tak rozumiana industrializacja nie jest prb odwrcenia historii czy te powrotu do przeszoci, a tym bardziej powtarzania modelu intensywnej industrializacji, podjtej i skutecznie zrealizowanej w PRL w latach 1949-1989. Lecz jest drog do rozwizania nowych problemw o kluczowym znaczeniu dla przyszoci. Dlatego ta nowa industrializacja rni si musi zasadniczo od jej poprzednich form, znanych z przeszoci. O ile celem industrializacji w PRL byo wprowadzenie kraju w er cywilizacji przemysowej, to obecna reindustrializacja ma na celu wprowadzenie Polski w er cywilizacji informacyjnej, a wic w wysz faz rozwoju cywilizacyjnego. Jak wspomniano uprzednio, bez podjcia reindustrializacji gospodarki nie jest moliwe, w ocenie Polskiego Lobby Przemysowego, zapewnienie rwnowagi w duszym okresie i rozwoju spoeczno-gospodarczego Polski, czyli: - usunicie strukturalnych deficytw w obrotach towarowych Polski z zagranic, stanowicych podstawow przyczyn narastajcego zaduenia krajowego i zagranicznego Polski, - eliminowanie deficytw budetu pastwa drog powikszania jego dochodw, - rwnowaenie rynku pracy oraz eliminowanie bezrobocia dziki przyrostowi miejsc pracy, - usuwanie regresu w krajowych badaniach i wdroeniach, - umocnienie suwerennoci gospodarczej kraju, powikszenie udziau wasnoci polskiej w gospodarce narodowej oraz ograniczenie ujemnego salda transferw zagranicznych, wywoujcych ujemne saldo w tworzeniu PNB. Skal potrzebnej reindustrializacji gospodarki polskiej wyznaczaj nastpujce zadania: 1. Potrzeba zmniejszenia lub wyeliminowania corocznych deficytw w obrotach towarowych Polski z zagranic,
79

2. Unowoczenienie struktury branowej polskiego przemysu poprzez rozszerzenie udziau przemysw wysokiej techniki 3. Obnienie zaduenia gospodarki polskiej, 4. Potrzeba finansowania transferu walut zagranic z tytuu przekazywanych zagranic dochodw od wasnoci zagranicznej w Polsce. Szacunek potrzeb, oparty o wymienione uprzednio kryteria wskazuje, e wielko produkcji sprzedanej przemysu przetwrczego (w wikszoci w eksporcie) powinna by obecnie wiksza w Polsce, w porwnaniu do jej poziomu osignitego w 2010r., o okoo 180200 mld z tj. o okoo 20-25%. Zatrudnienie w odbudowanym przemyle przetwrczym mogoby wwczas wzrosn o okoo 500 tys. zatrudnionych, a w caej gospodarce, w efekcie rozwoju sfery usug powizanych z przemysem, o ok. 1 mln zatrudnionych. Z analizy struktury deficytw w obrotach towarowych z zagranic wynika, e szczeglnie niezbdne jest powikszenie zdolnoci produkcyjnych oraz konkurencyjnoci przemysu chemicznego i produktw podobnych (takich jak tworzywa sztuczne, farmaceutyki, kompozyty materiaowe), a take przemysu medycznej i elektrotechnicznego, pomiarowej oraz

informatycznego,

optyczno-precyzyjnego,

aparatury

maszynowego (szczeglnie w zakresie maszyn potrzebnych budownictwu, w robotach inynieryjnych, a take rolnictwu). Z punktu widzenia przyszoci, czyli uczestnictwa gospodarki polskiej w produkcji awangardowej wysokiej techniki, niezbdne jest ustalenie zada i luk rynkowych, ktre powinny stanowi pole dla przedsiwzi rozwojowych w polskim przemyle

elektronicznym, informatycznym, telekomunikacyjnym i wytwarzajcym energie odnawialne oraz w innych przemysach wysokiej techniki, w tym przemyle zbrojeniowym.

III. Wnioskowane przez Polskie Lobby Przemysowe kierunki dziaa Rzdu RP na rzecz nowoczesnej reindustrializacji Polski.
III.1. Urzeczywistnienie proponowanej tu wizji nowoczesnej reindustrializacji wymaga woli politycznej skonkretyzowanej w dokumencie pastwowym, ustalajcym strategi oraz program reindustrializacji kraju - bdcy podstaw aktywnej polityki strukturalnej - jak rwnie metody i rodki jego wdraania. Wymaga take ustanowienia instytucji pastwowej odpowiedzialnej za wdraanie programu

nowoczesnej reindustrializacji gospodarki, inicjowanie koniecznych przedsiwzi, sprawowanie nadzoru nad realizacj programu oraz za okresow jego ocen. Ocena ta
80

powinna by przedkadana czni z odpowiednimi wnioskami do akceptacji Rzdu oraz Sejmu RP. Program reindustrializacji gospodarki powinien by wdraany, zdaniem Polskiego Lobby Przemysowego, w oparciu o nastpujce dziaania i decyzje: a) powoanie pastwowej korporacji zarzdzajcej Narodowym Funduszem Rozwoju Przemysu. Fundusz ten powinien wspiera kredytami typu bez zysku, a nawet dotacjami. Podane jest ustanowienie ustawowego obowizku uczestnictwa bankw polskich oraz bankw zagranicznych prowadzcych dziaalno w Polsce w tej korporacji oraz w finansowaniu jej przedsiwzi. Wiodc rol w tej korporacji powinien odgrywa Bank Gospodarstwa Krajowego. Korporacja powinna wykorzystywa w swojej dziaalnoci obligacje Skarbu Pastwa oraz gwarancje pastwowe. Banki uczestniczce w korporacji mogyby korzysta z obnionej bd zerowej stawki podatku dochodowego w zakresie transakcji zwizanych z udziaem w korporacji, bd te z obnionej podstawy obliczania podatku dochodowego ( mona w tym przedsiwziciu wykorzysta dowiadczenia japoskie). b) utworzenie do krajowego niego funduszu amortyzacyjnego wpat funduszy mogyby przemysu, np. 5% zasilanego funduszu

odprowadzaniem amortyzacyjnego przedsibiorstw.

okrelonych z

(stanowicych

przedsibiorstwa) rodki tego

amortyzacyjnych by

poszczeglnych na wsplne

funduszu

przeznaczone

przedsiwzicia kapitau pastwowego i prywatnego w polskim przemyle, na dotowanie okrelonych przedsiwzi, wdroe i bada w przedsibiorstwach prywatnych, a take na finansowanie inwestycji przemysowych ,,wysokiej techniki. c) podejmowanie joint venture kapitau pastwowego z przedsibiorstwami prywatnymi, podejmujcymi rozbudow zdolnoci produkcyjnych w dziedzinach wskazanych w dokumencie pastwowym ustalajcym strategi rozwoju przemysu. d) utworzenie funduszu rewolwingowego udzielajcego kredyty typu bez zysku, a take dotujcego przedsiwzicia przedsibiorstw prywatnych i pastwowych w przemysach wysokiej techniki. rodki tego funduszu mogyby by zasilane dochodami z prywatyzacji przedsibiorstw, rodkami pomocowymi Unii Europejskiej, a take dotacjami budetu pastwa (naley tu wykorzysta dowiadczenia austriackie i niemieckie). e) opracowanie i konsekwentne wdraanie programu wsparcia - przez instytucje i agendy rzdowe - polskich przedsibiorstw przemysowych w ich dziaaniach eksportowych i wysikach majcych na celu zdobycie nowych rynkw zagranicznych w rnych regionach wiata.
81

f) w decyzjach dotyczcych prywatyzacji przedsibiorstw powinien by ustawowo ustalony priorytet dla przeksztace pozostaych przedsibiorstw pastwowych w spki pracownicze, akcjonariat pracowniczy czy te w przedsibiorstwa spdzielcze; chodzi o to, aby wspiera wzrost dochodw ludnoci oraz wzrost udziau w gospodarce kapitau krajowego. Oferty emisyjne akcji strategicznych przedsibiorstw pastwowych i

publicznych powinny by ustawowo oparte o zasad utrzymania 51% akcji w posiadaniu Skarbu Pastwa oraz o zasad emisji tzw. akcji bez prawa gosu (non votingshares), czyli zapewniajcych zyski, lecz nie dajcych prawa gosu. g) podjcie dziaa na rzecz umocnienia pozycji sektora przedsibiorstw pastwowych i publicznych w celu znaczcego wzrostu dochodw wacicielskich budetu pastwa, a take jego pozycji, jako narzdzia wspomagajcego wdraanie pastwowej strategii rozwoju przemysu. W tym celu powinny by uformowane pastwowe - lub z odpowiednim udziaem skarbu pastwa - holdingi lub koncerny przemysowe, bdce przejawem konsolidacji poszczeglnych bran przemysowych. Miayby one wiksze szanse skutecznego

konkurowania na rynku europejskim i na rynkach wiatowych. Wiodc funkcj proponowanych narodowych holdingw lub koncernw powinno by powikszanie dochodw wacicielskich budetu pastwa, kapitaowo-produkcyjna konsolidacja przemysu pastwowego, umacniajca jego pozycje w konkurencji rynkowej, rozwijanie kooperacji produkcyjnej z przedsibiorstwami maymi i rednimi, podejmowanie joint venture z przedsibiorstwami prywatnymi, wdraanie pastwowej strategii rozwoju przemysu. h) opracowanie i wdraanie programu wzrostu produkcji krajowej maszyn i urzdze niezbdnych dla wyposaenia przedsibiorstw budowlanych, gospodarstw rolnych, w inwestycjach energetycznych zwaszcza w zakresie energii odnawialnych, gospodarki wodnej i komunalnej, a take i w informatyzacji przedsibiorstw i administracji, aby inwestycje rozwojowo-budowlane w tym zakresie nie wywoyway, jak to jest obecnie - zaduenia gospodarki polskiej. i) opracowanie i wdroenie pastwowego programu rozwoju przemysu chemicznego oraz tworzyw sztucznych, celem zniwelowania wysokiego w tym zakresie deficytu w obrotach handlowych z zagranic. j) podjcie zdecydowanej promocji finansowo - podatkowej pastwa wspierajcej krajow kooperacj produkcyjn, umowy sieciowe przedsibiorstw o wsppracy i kooperacji, a take produkcj kierowana na eksport. k) inicjowanie w handlu zagranicznym umw kompensujcych obroty handlowe, w tym umw barterowych. Umowy takie szczeglnie powinny mie miejsce z Chinami, Japoni,
82

Rosj oraz Kore Poudniowa, z ktrymi to pastwami obroty handlowe wykazuj najwikszy deficyt. l) objcie zagranicznych przedsibiorstw przemysowych, dominujcych w przemyle krajowym, bodcami polityki przemysowej pastwa. Powinny one obejmowa zachty do: - rwnowaenia wartoci elementw produkcji importowanych, z wartoci produkcji eksportowej, - rozwijania ich kooperacji z polskimi firmami w badaniach i produkcji, - reinwestowania w gospodarce polskiej dochodw, - wspomagania pastwowej strategii rozwoju przemysu. Zachty majce pobudza wymienione kierunki dziaalnoci przedsibiorstw zagranicznych mogyby obejmowa: tanie kredyty, joint venture, dotacje na badania i wdroenia, udostpnianie terenw inwestycyjnych, promocj medialn typu Teraz Polska, informacje prasowe itp. Przedsibiorstwa bdce wasnoci kapitau zagranicznego korzystaj bowiem z takich samych uprawnie i przywilejw jak przedsibiorstwa krajowe; powinny wic peni rwnie przypisane tym przedsibiorstwom funkcje rozwojowe w gospodarce. Gwny Urzd Statystyczny powinien podj monitorowanie dziaalnoci przedsibiorstw zagranicznych w przedstawionym na wstpie zakresie, a take przedstawia okresowe sprawozdania do oceny Rzdu RP. m) podjcie natychmiastowych dziaa majcych na celu ochron przed likwidacj najwaniejszych w Polsce obiektw dysponujcych infrastruktur techniczn, pozwalajc na szybkie uruchomienie projektw o charakterze reindustrializacyjnym, bez duych nakadw finansowych. Potrzeb takiego dziaania doskonale obrazuje sytuacja terenw po ZPC Ursus w Warszawie, na ktrych funkcjonuje zmodernizowana, jedna z najwikszych w kraju - obok Pocka (PKN Orlen) i Dbrowy Grniczej oraz Katowic (Huta Katowice) - infrastruktura techniczna, ktrej koszt odtworzeniowy moe siga kwoty ok. 1 mld z. Urzd m. st. Warszawy planuje na tym terenie budow gigantycznego osiedla. Likwidacja tej infrastruktury przyczyni si do powanych kopotw w funkcjonowaniu blisko 100 rnorodnych firm, w tym przedsibiorstw produkcyjnych i penicych misj spoeczn, jak lokalne przedsibiorstwo energetyczne - jedyny gwarant bezpieczestwa energetycznego na terenie dzielnicy Ursus, a take dostarczajcy media firmom dziaajcym na terenie byych ZPC Ursus; firmy te zatrudniaj cznie ok. 2 tys. pracownikw. Wspomniane dziaania mog by zrealizowane poprzez: - powoanie przy Ministerstwie Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej lub Ministerstwie Gospodarki zespou doradczego, ktry wytypuje najwaniejsze w kraju
83

obiekty infrastruktury technicznej, ktre powinny zosta podda ochronie, aby uchroni przed likwidacj wartociowe obiekty techniczne i infrastruktur, - powoanie przy Ministerstwie Gospodarki zespou doradczego, ktry opracuje programy wykorzystania najwaniejszych obiektw infrastruktury technicznej w kraju i przekae je do realizacji odpowiednim agendom rzdowym. III.2. Dziaania pobudzajce wzrost inwestowania w przemyle, ktre powinny obejmowa m.in. - wysokie, degresywne odpisy amortyzacyjne dla przedsibiorstw podejmujcych inwestycje rozwojowe, - ustanowienie tzw. rezerw inwestycyjnych przedsibiorstw np. stanowicych 25% ich dochodw, wyczonych z opodatkowania, o ile w okrelonym limicie czasu zostan przeznaczone na inwestowanie (do wykorzystania w tym zakresie s dowiadczenia szwedzkie). III.3. Konsekwentne rozwijanie potencjau produkcyjnego szeroko rozumianej energetyki, z jednej strony opartej na nowych technologiach przetwarzania wgla, w tym jego gazyfikacji, a z drugiej - rosncego udziau w bilansie energetycznym kraju rnych form energii odnawialnej - przyjaznej rodowisku (m.in. geotermii, biomasy, energii sonecznej). Niezbdne bdzie take rozwijanie w zmodernizowanych rafineriach

przetwrstwa ropy naftowej i gazu w oparciu o nowe technologie. III.4. Konsekwentne promowanie rozwoju sektora maych i rednich przedsibiorstw przemysowych, w tym maych przedsibiorstw tworzcych sie wsppracujcych i kooperujcych ze sob firm. Pastwo powinno wspomaga wdraanie przez nie postpu technologicznego, wspiera ich inwestycje rozwojowe, kooperacj produkcyjn, wdraanie przez nie nowych wyrobw, a take ich marketing rynkowy. Dziaania takie mogaby take podj - powoana w formie federacji - organizacja maych i rednich przedsibiorstw przemysowych, dysponujca wasnym zapleczem naukowo- badawczym, poradnictwem technologicznym, rewolwingowym funduszem inwestycyjnym oraz jednostk marketingu rynkowego (powinny by wykorzystane w tym zakresie dowiadczenia Korei Poudniowej). III.5. Promowanie rozwoju krajowych orodkw badawczo- rozwojowych przemysu, w tym obronnego. W tym celu powinny by wyczane z podstawy opodatkowania przedsibiorstw ich wydatki na badania rozwojowo-wdroeniowe zlecane krajowym orodkom badawczo-rozwojowym; cz tych bada mogaby te by finansowana dotacjami z funduszy rozwojowych przemysu.
84

III.6. Realizacja programw modernizacji technicznej Si Zbrojnych RP - z wiodcym udziaem polskiego przemysu obronnego i jego zaplecza badawczorozwojowego. W cigu najbliszych kilkunastu lat modernizacja ta generowa bdzie nowoczesne technologie, w tym technologie podwjnego zastosowania (Dual Use Science & Technology). We wspczesnym przemyle obronnym bowiem s ju - a przyszoci jeszcze bardziej bd - rozwijane i wdraane technologie uwaane powszechnie za i najbardziej innowacyjne, ca decydujce o rynkowej to m.in. przewadze technologie

konkurencyjnej

napdzajce

gospodark.

Bd

teleinformatyczne, mechatroniczne, optoelektroniczne, nanotechnologia i inynieria materiaowa, a take badawcze, treningowe i wspomagajce platformy modelowania i symulacji dziaa bojowych w wielowymiarowej przestrzeni. Szczeglny nacisk bdzie pooony na technologie i rozwizania wzmacniajce czynnik ludzki w sytuacjach ekstremalnych. Dziedziny te wykorzystuj najnowsze osignicia nauk fizycznych i technicznych, stymulujc jednoczenie rozwj tych naukowych dyscyplin stosowanych. W wielu pastwach NATO transfer technologii od zastosowa wojskowych do wykorzystania w sektorze cywilnym i vice versa jest integralnie zwizany z technologiami podwjnego zastosowania. Komercjalizacja takich technologii odbywa

si poprzez znalezienie dla nich waciwego zastosowania cywilnego. W tej sytuacji nakady na technologie militarne naleaoby traktowa, jako inwestycje, ktre charakteryzuj si odpowiednio wysokim mnonikiem inwestycyjnym oraz przynosz tzw. efekty zewntrzne w postaci rozprzestrzeniania si innowacji. Technologie podwjnego zastosowania, bdce w wikszoci technologiami przeomw, umoliwiaj ponadto obnianie kosztw wprowadzania na rynek nowych wyrobw i rozwiza. Odpowiednio koordynowane mog przyczyni si do rozwoju caych sektorw gospodarki przy rwnoczesnym dofinansowaniu prac na rzecz systemu obronnego pastwa. Warto pamita, e problemy te dobrze rozumia wicepremier Eugeniusz Kwiatkowski, angaujc si w budow Centralnego Okrgu Przemysowego, ktrego rdzeniem by nowoczesny przemys zbrojeniowy. III.7. Trzeba rwnoczenie jak najszybciej eliminowa nieprawidowoci

dotychczasowego procesu prywatyzacji przemysu w Polsce. W tym celu konieczne jest: a) ochrona przed zbyt pospiesznym przekwalifikowaniem gruntw poprzemysowych wyposaonych w infrastruktur dostosowan do potrzeb przemysu na cele mieszkaniowe. Mona wykorzysta w tym celu wzorem innych krajw wprowadzenie 5-letniej karencji na wykorzystanie terenw
85

poprzemysowych na te cele bd ustalenie prawa pierwokupu przez pastwo terenw poprzemysowych, b) egzekwowanie ustalonych w umowach prywatyzacyjnych dotyczcych cigoci produkcji prywatyzowanych podmiotw, zobowiza

c) obcienie konsekwencjami ekonomicznymi przypadkw nieprzewidywalnych zwolnie grupowych, d) ochrona cigoci pracy zaplecza badawczo-rozwojowego. Ponadto trzeba wprowadzi zmiany uniemoliwiajce uchylanie si od obowizkw podatkowych w kraju z ewentualnym wykorzystaniem rozwiza na wzr amerykaskiego Minimalnego Podatku Alternatywnego (AMT) w przypadku braku zysku. Reasumujc, Polskie Lobby Przemysowe jest gboko przekonane, ze wcielenie tych propozycji w ycie stwarza potencjaln szans dla radykalnego zmniejszenia asymetrii pomidzy odzyskan samodzielnoci polityczn pastwa polskiego, a wci jeszcze du zalenoci quasi-kolonialn w naszych zwizkach gospodarczych z rynkiem wiatowym i Unii Europejskiej. Na taki charakter naszych powiza z zagranic wskazuj cztery takie fakty, jak: - dominacja importu na rynku krajowym, - nadmierna rola surowcw kopalnych i niskoprzetworzonych pfabrykatw, - cakowite uzalenienie od importu zaopatrzenia w wyroby nowej techniki, - eksport ywej siy roboczej zamiast pracy uprzedmiotowionej w wyrobach eksportowych. Okres przyspieszenia rozwoju przemysowego w wiecie stwarza moe historyczn wrcz szans dla likwidacji opnienia Polski w rozwoju przemysowym i odrobienia popenionych bdw. Szansa ta musi by maksymalnie wykorzystana! Polskie Lobby Przemysowe deklaruje gotowo aktywnego udziau w realizacji tego wielkiego wyzwania, od ktrego bdzie zaleaa przyszo naszego kraju.

Opracowa zesp ekspertw w skadzie: prof. dr hab. Andrzej Karpiski, dr Ryszard Grabowiecki, prof. dr hab. Tadeusz Gazka, dr Ryszard lzak, dr in. Tomasz Babul, dr Henryk Potrzebowski i prof. nadzw. dr hab. Pawe Soroka. Uwzgldniono rwnie uwagi

86

mgr in. Mariana Bardeckiego, mgr in. Marka Gogowskiego, mgr in. Jerzego Horodeckiego i Stowarzyszenia na Rzecz Rozwoju Ursusa. Redakcja: prof. nadzw. dr hab. Pawe Soroka. .

87

SPIS LITERATURY

1. 2.

Collins Dictionary: Economics, Glasgow 2000, s. 112. European Business Fact and Figures data 1900-2000, European

Commission, Brusels Luxemburg, 2002, s. 29. 3. J.W. Horodecki, Sytuacja w polskim przemyle obrabiarkowym, w: Elity

wadzy w Polsce a struktura spoeczna w latach 1981-1996, III tom, Instytut Stosowanych Nauk Spoecznych, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1997. 4. A. Karpiski, Opracowanie wasne na podstawie Bazy danych dla biznesu, Szkoy Wyszej Olympus im. Romualda Kudliskiego,

Zakad Naukowo - Badawczy Warszawa 2008. 5.

A. Karpiski, Przemiany strukturalne w procesie transformacji Polski 1989-

2003-2025, SGH, Warszawa 2008. 6. 7. 8. 9. 10. A. Karpiski, Zrozumie PRL, Wydawnictwo MUZA, Warszawa 2012. T. Kowalik, www.Polskatransformacja.pl Muza, Warszawa 2009, s. 233 E. ukawer, O tych z najwyszej pki, PTE, Krakw 2008, s. 231-232 M. Orowska, Manewr gospodarczy po wosku, Polityka, 1984, nr 10. M. Perczyski, Szanse i zagroenia na drodze do Unii Europejskiej, Elipsa,

Warszawa 1997, s. 68. 11. 12. http://prywatyzacja.msp.gov.pl/portal/pr/import/7/?ile=20 / Report of the Presidents Commission on Industrial Competitiveness, 1984.

Rocznik Statystyczny Przemysu 2007, GUS. Warszawa 2007, s. 473. 13. 14. Rocznik Statystyczny Przemysu 2007, GUS. Warszawa 2007, s. 473. M. Szlachta, Wspczesne problemy przemysu zbrojeniowego Polski. Szanse i

wyzwania na przyszo, w: J. Paczek ( red. naukowa ), Gospodarka obronna Polski w kocu lat dziewidziesitych. Szanse i zagroenia, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2001, 15. 16. 17. 18. 19. 20. R. lzak, Przemilczane aspekty prywatyzacyjne z lat 1990-94, artyku. The Economist z 23 stycznia 1993. The Economist z 6 maja 2000. The Economist z 28 stycznia 2010. World in Figures, The Economist, 2012 Edition, ISBN 978/1/84668/473/9 L. Zienkowski (red.), Gospodarka Polska w latach 1990-1992, Warszawa 1992.

88

89