PRAKTYCZNA STYLISTYKA

Std tak cenny w sztuce, w literaturze jest niuans, plcie, pton, pastel, ledzenie wszystkiego, co jest zawieszeniem, drobin, pykiem, przestrzeni pomidzy, niedomwieniem, milczeniem, tym przebyskiem wraliwoci i intuicji, ktry kae nam zatrzyma rk, kiedy zawisa ju nad kartk papieru z zamiarem postawienia kropki nad i.
Ryszard Kapucioski Edyta BAOKOWSKA Joanna JAGODZIOSKA Ewa KOZOWSKA Agnieszka MiKOAJCZUK EwaWOLAOSKA Adam WOLAOSKI Hanna WSZEBOROWSKA Pod redakcj Edyty Baokowskiej i Agnieszki Mikolajczuk Ksika i Wiedza (c) Copyright by Edyta Baokowska, Joanna Jagodzioska, Ewa Kozowska, Agnieszka Mikoajczuk, Ewa Wolaoska, Adam Wolaoski, Hanna Wszehorowska, Warszawa 2003 Wszelkie prawa zastrzeone (c) Copyright by Wydawnictwo "Ksika i Wiedza" Warszawa 2003 Wydanie pierwsze Obj. ark. druk. 27,5 Druk i oprawa: Rzeszowskie Zakady Graficzne Milocin 181, Zaczernid Trzynacie tysicy siedemset czwarta publikacja "KiW" ISBN 83-05-13303-6

SPIS TRECI Wykaz skrtw i symboli.................................... 13 Sowo wstpne ............................................ 14 Czd pierwsza PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA ......................................... 15 1.0 komunikacji jzykowej .................................. 17 Agnieszka Mikolajci.uk 1.1. Komunikacja jzykowa jako jeden z rodzajw komunikacji..... 17 1.2. Z czego skada si komunikacja jzykowa, czyli o podstawowych jednostkach i zasadach procesu komunikacji................... 19 1.3. Warunki wsptworzce zdarzenie komunikacyjne ............. 23 a) Nadawca wypowiedzi.................................. 23 b) Odbiorca wypowiedzi.................................. 25 c) Kontakt miedzy uczestnikami komunikacji................. 28 d) Komunikat, czyli tred i forma wypowiedzi................. 29 e) Kodowe zaplecze komunikacji............................ 31 f) Kontekst wypowiedzi.................................. 38 g) Cel komunikacji i funkcje wypowiedzi..................... 41 1.4. Podstawowe wartoci przypisywane komunikacji jzykowej i jej uczestnikom ....................................... 43 1.5. Bibliografia........................................... 47 2. Z problematyki stylu ..................................... 50 Edyta Baokowska 2.1. Styl.................................................. 50 2.2. Odmiany i style wspczesnej polszczyzny .................... 58 2.3

2.2.1. Jeyk polskiej wsplnoty komunikatywnej ............. 59 2.2.2. Odmiana oglna, dialekty, gwary ...................... 61 2.2.3. Odmiany mwione, odmiany pisane .................... 68 2.2.4. Odmiany oficjalne, odmiany nieoficjalne ................ 69 2.2.5. Style funkcjonalne odmiany oglnej.................... 70 2.2.6.Idiolekty ........................... 75 Bibliografia ............................ 76 3. O tekcie Joanna Jagodzioska 3.1. Czy to jest tekst? .........................79 3.2. Tekst w perspektywie jzykoznawczej ......... 81 3.3. Kryteria tekstowoci ................... 86 3.4. Tekst, styl tekstu i gatunek tekstu ............ 88 3.5. Hipertekst, przyszod tekstu? 3.6. Bibliografia 4. Gatunek wypowiedzi Ewa Wolaoska 4.1. Wprowadzenie 4.2. Pojecie gatunku wypowiedzi 4.2.1. Gatunek wypowiedzi (genre) w perspektywie komunikacyjnej 4.2.2. Gatunek wypowiedzi jako kategoria prototypowa ........99 4.2.3. Spoeczna wiadomod gatunkowa.....................100 4.3. Powstawanie, ewolucja i przenikanie si gatunkw .............102 4.4. Typologia gatunkw wypowiedzi ........... 104 4.5. Bibliografia...........................106 5. Stylizacja. Intertekstualnod. Ewa Koztowska

5.1. Pojecie stylizacji ......................108 5.2. Stylizacja wobec rnych typw naladownictwa.............. 109 5.3. Styl i typologia stylizacji ................ Spis treci 7 5.4. Funkcje stylizacji...................................... 112 5.5. Czy to jeszcze stylizacja? .................................. 113 5.6. Intertekstualnod i jej odmiany .............................. 114 5.7. Bibliografia............................................ 117 6. Kompozycja i spjnod wypowiedzi jzykowej. Strategiczne pozycje tekstowe Ewa Wolaoska 6.1. Kompozycja wypowiedzi jzykowej.......................... 119 6.2. Spjnod wypowiedzi jzykowej............................. 120 6.3. Strategiczne pozycje tekstowe............................... 125 6.3.1. Tytu, rdtytu..................................... 125 6.3.2. Akapit jako jednostka tekstu ........................... 142 6.4. Bibliografia........................................... 148 7. Ukad graficzny strony i caoci pracy. Bibliografia, przypisy, indeksy Hanna Wszeborowska 7.1. Graficzny ukad strony i caoci pracy ........................ 149 7.2. Elementy opisu bibliograficznego dokumentw umieszczanego w przypisach.......................................... 153 7.2.1. Elementy opisu ksiki.............................. 153 7.2.2. Elementy opisu czasopisma ........................... 154 l.23. Elementy opisu artykuu ........................... 154 7.2.4. Elementy opisu prac niepublikowanych ................. 155 7.2.5. Elementy opisu dokumentw elektronicznych ........... 155

7.3. czenie przypisw z tekstem gwnym ...................... 158 7.4. Wybr pierwszego elementu w opisie bibliograficznym umieszczonym w przypisie ................................ 161 7.5. Redagowanie bibliografii zacznikowej...................... 162 7.6. Wyrnianie i oddzielanie poszczeglnych elementw opisu bibliograficznego dokumentu .............................. 164 7.7. Bibliografia........................................... 164 Spis treci Czd druga GATUNKI WYPOWIEDZI W ANALIZIE STYLISTYCZNEJ 8. Esej - projekcja wiadomoci Edyta Baokowska 8.1. Wprowadzenie ......................................... 170 8.2. Nadawca eseju ......................................... 172 8.3. Odbiorca eseju ......................................... 183 8.4. Cele i funkcje eseju ....................................... 190 8.5. Kompozycja i ksztat jzykowo-stylistyczny eseju ............. 196 8.5.1. Temat.......................................... 196 8.5.2. Kompozycja i ukad tekstu ............................ 199 8.5.3. Jzykowo-stylistyczne cechy eseju ..................... 206 8.6. Uwagi koocowe ......................................... 209 8.7. Zalecana literatura ....................................... 211 ANEKS 1. Przykadowa realizacja eseju: Zbigniew Herbert, "II Duomo" ..... 212 2. Materiay rdowe .........................................218 2.1. Zbiory, ksiki......................................... 218 2.2. Publikacje w czasopismach ..............................219

2.3. Prace zaliczeniowe studentw ............................. 220 9. Reporta - uobecnienie prawdy o czowieku i wiecie Agnieszka Mikoajczuk 9. l. Wprowadzenie ......................................... 222 9.2. Nadawca reportau ....................................... 223 9.3. Odbiorca reportau ....................................... 231 9.4. Cele i funkcje reportau ................................... 239 9.5. Przedmiot reportau i sposb jego kompozycyjno-stylistycznego ujcia................................................. 242 9.5.1. Rozlegod tematyczna............................... 242 9.5.2. Style i odmiany jzyka w subie reportau .............. 242 9.5.3. Struktura reportau .................................. 244 9.5.4. Strategiczne pozycje tekstowe reportau ................ 248 Spis treci 9.6. Typologia gatunku ........................................ 253 9.7. Podsumowanie ......................................... 257 9.8. Zalecana literatura ....................................... 258 ANEKS 1. Przykadowa realizacja reportau: Maria Nowakowska-Majcher, "Przemienienie w Toporowie" ................................ 259 2. Materiay rdowe ....................................... 264 2.1. Teksty opublikowane w prasie ............................ 264 2.2. Teksty opublikowane w zbiorach i cyklach ksikowych ..... 266 2.3. Reporta dwiczeniowy (szkolny i studencki)................ 267 2.4. Reporta radiowy ...................................... 267 10. Felieton - w wyostrzonym obiektywie . Hanna Wszeborowska 10.1. Wprowadzenie ....................................... 269

10.2. Nadawca felietonu ....................................... 269 10.3. Odbiorca felietonu ....................................... 275 10.4. Cele i funkcje felietonu ................................... 276 10.5. Kompozycja i styl felietonu ................................ 277 10.6. Podsumowanie......................................... 280 10.7. Zalecana literatura....................................... 281 ANEKS .................................................. 281 1. Przykadowa realizacja felietonu: a) Piotr Moszyoski, "wawo na prawo" ........................ 281 b) Bolesaw Prus, Kroniki (fragment).......................... 284 2. Materiay rdowe ....................................... 285 2.1. Zbiory, ksiki....................................... 285 2.2. Publikacje w czasopismach .............................. 285 11. Recenzja jako forma podwjnego dialogu Ewa Kozlowska 11.1. Wprowadzenie ....................................... 288 11.2. Charakterystyka nadawcy i odbiorcy ........................ 288 11.3. Intencje i funkcje wypowiedzi............................. 295 11.4. Przedmiot tekstu i jego jzykowe ujcie..................... 304 Spis treci 11.4. l. Tematyka recenzji................................ 304 11.4.2. Fakty w wiecie - miedzy subiektywizmem a obiektywizmem w recenzji.............................. 305 11.4.3. Kompozycja recenzji.............................. 308 11.4.4. Spjnod tekstu ................................... 309 11.5. Typologia odmian gatunku ................................ 309 11.6. Podsumowanie ....................................... 311 11.7. Zalecana literatura ...................................... 311 ANEKS

1. Przykadowa realizacja recenzji: Leszek Szaruga, "Odbudowanie przestrzeni"............................................ 313 2. Materiay rdowe .........................................315 12. List motywacyjny Ewa Wolaoska 12.1. Wprowadzenie ..........................................319 12.2. Objtod i forma zapisu ................................... 320 12.3. Sytuacja komunikacyjna.................................. 321 12.4. Ksztat kompozycyjno-treciowy ........................... 324 12.5. Podsumowanie......................................... 328 12.6. Zalecana literatura...................................... 329 ANEKS Wzorcowy list motywacyjny ................................... 330 13. Streszczenie jako ponadgatunkowa forma przetwarzania komunikatu ................................................ 331 Adam Wolaoski 13.1. Wprowadzenie ......................................... 331 13.2. Streszczenie jako forma ponadgatunkowa.................... 332 13.2.1. Streszczenie w gatunkach naukowych ................. 333 13.2.2. Streszczenie w gatunkach dziennikarsko-publicystycznych.. 335 13.2.3. Streszczenie w gatunkach artystycznych .......... ..... 336 13.3. Streszczenie jako forma przetwarzania komunikatu ........... 337 13.4. Prba klasyfikacji streszczeo .............................. 339 13.4.1. Metody dokonywania streszczeo .................... 340 Spis treci 13.4.2. Struktura kognitywna streszczeo .................... 341 13.5. Rola streszczenia - streszczania w edukacji.................. 344 13.6. Technika pisania streszczenia ............................. 347 13.7. Podsumowanie........................................ 349 13.8. Zalecana literatura ..................................... 349

Czd trzecia GATUNKI WYPOWIEDZI W SZKOLE 14. Swoistod komunikacji jzykowej w sytuacji szkolnej Edyta Baokowska, Agnieszka Mikolajczuk 15. Esej w szkole . Edyta Baokowska 15.1. Proponowane dwiczenia.................................. 357 15.2. O wyznacznikach oceny tekstu eseju szkolnego .............. 370 15.3. Propozycja lekcji...................................... 372 16. Reporta w szkole Agnieszka Mikolajczuk 16.1. Proponowane dwiczenia .................................. 375 16.2. O wyznacznikach oceny tekstu reportau szkolnego ........... 390 16.3. Propozycja lekcji...................................... 392 17. Felieton w szkole . Joanna Jagodzioska 17.1. Proponowane dwiczenia.................................. 397 17.2. O wyznacznikach oceny tekstu felietonu szkolnego ........... 405 17.3. Propozycja lekcji...................................... 407 18. Recenzja w szkole ...................................... 410 Ewa Kozlowska 18.1. Proponowane dwiczenia.................................. 410 Spis treci 18.2. O wyznacznikach oceny tekstu recenzji szkolnej.............. 421 18.3. Propozycja lekcji...................................... 422 19. List motywacyjny w szkole ................................ 424 Ewa Wolaoska 19.1. Proponowane dwiczenia .................................. 424 19.2. O wyznacznikach oceny listu motywacyjnego ................ 429 19.3. Propozycja lekcji....................................... 429

20. Streszczenie w szkole .................................. 431 Adam Wolaoski 20. l. Proponowane dwiczenia.................................. 431 20.2. O wyznacznikach oceny streszczenia........................ 438 20.3. Propozycja lekcji..................................... 438

Wykaz skrtw i symboli ang. -angielski cz. -czd dos. -dosownie fr. -francuski lad. -acioski N -nauczyciel niem. -niemiecki : , / '.. . .-...'....-, ';.',.' ": ,.-. : : ' .'.. : ; .., .

- : . '

oprad, -opracowanie por. - porwnaj przyp. -przypis red. - redakcja ro. - rosyjski rozdz. - rozdzia rys. - rysunek s. - strona

SSPJ - Skudrzykowa A., Urban K., 2000, May sownik terminw z zakresu socjolingwistyki i pragmatyki jzykowej, Krakw-Warszawa, t. -tom U -uczeo UU -uczniowie w. - wiek wyb. -wybr zob. - zobacz ,. _, . ': , . .-- ;...> . ; , > , : ; ;

Sowo wstpne Praktyczn stylistyk nie tylko dla polonistw adresujemy do osb zainteresowanych tworzeniem ciekawych i atrakcyjnych tekstw oraz pogbionym odbiorem wypowiedzi waciwych wspczesnej kulturze. Gwn czd ksiki stanowi charakterystyki eseju, reportau, felietonu, recenzji, listu motywacyjnego, a take streszczenia. Wybr gatunkw nie jest przypadkowy: s one popularne w prasie (felieton, reporta, recenzja), uyteczne w yciu codziennym (list motywacyjny, streszczenie) i uznawane za przejaw kunsztu niezalenego, zindywidualizowanego mylenia, a przez to szczeglnie cenione (esej). Zawarte w tej czci analizy zostay przeprowadzone na materiale, ktry obejmuje wspczesne publikacje ksikowe, prasowe i internetowe oraz teksty niepublikowane, w tym prace uczniw i studentw. W aneksach do rozdziaw Czytelnik znajdzie wykazy wykorzystanych rde oraz przykadowe teksty. Uwaamy, e umiejtnod nadawania i odbioru rnorodnych tekstw nie ogranicza si w praktyce do znajomoci charakterystycznych dla nich konwencjonalnych, typowych rodw stylistycznych. Dlatego rozwaania proponowane przez nas w czci gwnej ksiki uwzgldniaj rozszerzon perspektyw komunikacyjn opisu gatunkw. Zakadamy, e kady tekst realizujc pewien gatunek, istnieje we waciwej danemu krgowi kulturowemu sytuacji komunikacyjnej, ktra narzuca zarwno twrcy, jak i odbiorcy koniecznod uwiadomienia sobie, po co, dla kogo, o czym i jaki tekst jest lub ma byd. Pogbieniu wiadomoci stylistycznej suy czd pierwsza ksiki, porzdkujca na uytek analiz wspczesn wiedz na temat podstawowych zagadnieo stylistyki. Praktyczny aspekt naszej publikacji szczeglnie wyranie uwidacznia si w jej czci trzeciej, w ktrej mona znaled zestawy dwiczeo (do wykorzystania w szkole i samodzielnego opracowania w domu), propozycje kryteriw oceny tekstw zrnicowanych gatunkowo oraz projekty lekcji. Mamy nadziej, e Praktyczna stylistyka nie tylko dla polonistw zachci Czytelnikw do podejmowania samodzielnych prb pisarskich i udanej realizacji zamierzonych celw komunikacyjnych oraz przeamie obawy przed siganiem po lektury uznawane za trudne, dostarczajc uytecznych narzdzi do analizy i interpretacji wypowiedzi, a wic do odkrywania wielowarstwowego wiata zapisanego w rnych tekstach. Autorzy

Czd pierwsza PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA Agnieszka Mikolajczuk Rozdzia l O KOMUNIKACJI JZYKOWEJ Komunikacja to zapoyczenie z aciny, w ktrej rzeczownik communicatio oznacza 'wymian, cznod', a spokrewniony z nim przymiotnik communis nazywa cechy: 'wsplny, powszechny'. Slownik wyrazw obcych PWN (Warszawa 1991) przypisuje komunikacji w jeyku polskim trzy znaczenia: "1. ruch polegajcy na utrzymaniu cznoci miedzy odlegymi od siebie miejscami, odbywajcy si rodkami lokomocji na drogach ldowych, wodnych i szlakach powietrznych; drogi, szlaki i rodki lokomocji suce do utrzymywania tej cznoci; przewoenie ludzi i adunkw. 2. poczenie, moliwod przedostania si z jednego pomieszczenia do drugiego, z jednego pobliskiego miejsca do drugiego. 3. porozumiewanie si, przekazywanie myli, udzielanie wiadomoci; cznod". 1.1. Komunikacja jzykowa jako jeden z rodzajw komunikacji Wadysaw Kopalioski w Sowniku wyrazw obcych i zwrotw obcojzycznych wywodzi sowo komunikacja (oraz wyrazy mu pokrewne: komunikat, komunikatywny, komunikowad, ale te komuna, komunalny, komuna, komunizm i komunia, komunikant) z acioskiego czasownika commu-nicare 'dzielid, brad udzia', ktry pochodzi od przymiotnika communis 'wsplny, powszechny, oglny, pospolity'. U samych rde wszelkiej komunikacji ley wiec zasada wsplnotowoci, dzielenia si z innymi dowiadczeniami, refleksjami, wizj wiata. Mona zatem powiedzied, e celem wszelkiej komunikacji jest spowodowanie, aby jej uczestnicy "podzielali" pewne myli, emocje, spostrzeenia, przejawy woli, a sama komunikacja to proces przekazywania owych myli, emocji, spostrzeeo, 18 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA przejaww woli przez jednych uczestnikw zdarzenia komunikacyjnego drugim. Jest to wiec, najoglniej ujmujc, proces porozumiewania si. Zarwno sytuacja klasy szkolnej, skupiajcej uczniw i nauczycieli, jak i amw prasy, poredniczcych miedzy dziennikarzami i rzesz czytelnikw, czy wreszcie dziau kadr w jakiejkolwiek instytucji, gdzie spotykaj si jej pracownicy oraz kandydaci do pracy - stwarzaj moliwod komunikowania si osb odgrywajcych w tyche sytuacjach okrelone role. Komunikacja nie jest jednak wycznym przywilejem gatunku ludzkiego. Uczeni prowadz od lat fascynujce badania nad systemami porozumiewania si rnych gatunkw zwierzt: pszcz, cykad, ptakw, delfinw, koczkodanw, szympansw1. Pojcie komunikacji moemy wic rozumied bardzo szeroko - jako porozumiewanie si istot ywych (wczajc do nich take bohaterw wierzeo religijnych i ludzkiej imaginacji: duchy, bstwa, fantastyczne stwory). W obrbie tak zakrelonej komunikacji da si wydzielid jej podtyp: komunikacj midzyludzk, czyli porozumiewanie si ludzi (i istot do nich podobnych) midzy sob. Poniewa jednak ludzie porozumiewaj si ze sob na rne sposoby, wykorzystujc rne rodki, komunikacja midzyludzka jest take wewntrznie

zrnicowana. Kiedy na przykad zakochani patrz na siebie penym mioci spojrzeniem, nie potrzeba im sw, by wyrazid uczucia. Gdy matka przytula do siebie paczce dziecko, jej dotyk i bliskod wystarczaj, by niemowl zrozumiao, e jest bezpieczne i zaczo si umiechad. Kiedy pacjent siedzcy na fotelu dentystycznym zaczyna wykrzywiad twarz i niecierpliwie si krcid albo krzyczy wniebogosy, lekarz nie musi pytad, czy go boli. Tak wic spojrzenie, grymas twarzy, umiech, pacz, krzyk i ruchy caego ciaa mog suyd porozumiewaniu si ludzi2. Tak komunikacj nazwiemy komunikacj pozajezykow (pozawerbaln). Wystpuje 1 Zobacz w ksice Jean Aitchison Ssak, ktry mwi *Aitchison 1991+ rozdzia 2.: "Zwierzta, ktre prbuj mwid. Czy jeyk naley wycznie do ludzi?" 2 Podobnie zreszt jak strj i biuteria, ktre w polskich warunkach mog komunikowad stan cywilny waciciela (koma jako sygna stanu kapaoskiego, habit - zakonnego, obrczka - maeoskiego) albo zaistnienie wanych zdarzeo w yciu czowieka (czarny strj noszony na znak aoby po kim bliskim). Zauwamy, e wartod komunikacyjn maj rne elementy kultury, na co zwraca uwag Edward Hali, przywoujc w ksice Bezgony jzyk wiele ciekawych przykadw nieporozumieo wynikych ze zderzenia kultur i rnicych je jzykw gestw, zachowao, symboli i sytuacji *Hali 1987+. O komunikacji jzykowej 19 ona take w pewnym zakresie u zwierzt (np. gesty, mimika, okrzyki, postawa ciaa w porozumiewaniu si map czekoksztatnych). To jednak, co najbardziej typowe dla gatunku ludzkiego, to wykorzystanie rozwinitych systemw jzykowych w celach komunikacji. Kiedy dwoje ludzi (lub wiksze zbiorowoci) posuguje si znanym obydwu jzykiem (polskim, angielskim, rosyjskim lub innym), aby przekazad sobie myli, uczucia, akty woli, mamy wtedy do czynienia z komunikacj jzykow. Czsto dzieje si tak, e proces porozumiewania si za pomoc jzyka jest rwnoczenie wspomagany znakami pyncymi z wyrazu twarzy, spojrzenia, gestykulacji osoby mwicej, zatem w wersji mwionej komunikacja bywa wsptworzona przez sygnay jzykowe i pozajzykowe. Za najczystszy natomiast przykad komunikacji jzykowej, oparty wycznie na jzyku, naleaoby uznad porozumiewanie si za pomoc tekstw pisanych, w nich bowiem wszelkie sygnay mimiczne, gestykulacyjne, dwikowe itp. musz zostad przeoone na znaki jzyka *zob. odmiana mwiona i pisana jzyka, rozdzia 3.; te: Nieckula, 1992+. Omwione zalenoci midzy rnymi rodzajami komunikacji obrazuje rysunek 1.1. Rys. 1.1. - KOMUNIKACJA KOMUNIKACJA MIDZYLUDZKA INNE (zwierzt) 1.2. Z czego skada si komunikacja jzykowa, czyli o podstawowych jednostkach i zasadach procesu komunikacji

W badaniach nad komunikacj jzykow wydziela si jako jej podstawowe jednostki akty komunikacji jzykowej, czyli czynnoci uycia jzyka w funkcji komunikatywnej. Urszula ydek-Bednarczuk definiuje 20 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA akt komunikacji jzykowej jako "uycie elementw kodu jzykowego w wypowiedzi i skierowanie jej przez okrelonego nadawc w okrelonej sytuacji do jakiego odbiorcy, ktry te wypowied odbierze i zrozumie. Kady akt komunikacji peni jak funkcje lub jakie funkcje" (...) *y-dek-Bednarczuk 2001, s. 48]. Jak widzimy, akt komunikacji stanowi zamknit caod i obejmuje zarwno czynniki wewntrznojzykowe (kod jzykowy oraz wypowied tworzon z jego elementw), jak i zewntrznojzykowe (nadawc, odbiorc i czc ich relacj, funkcj wypowiedzi i sytuacj, w ktrej zachodzi porozumiewanie si). Czynniki te su do wyrnienia szeciu funkcji komunikatywnych wypowiedzi: informatyw-nej i metajzykowej, ekspresywnej, nakaniajcej, fatycznej oraz kreatywnej *por. rozdzia 1.3., punkt (g)+. Tak caociowo ujmowany akt komunikacji jzykowej moe skadad si z wielu prostszych aktw mowy - po raz pierwszy dokadnie zanalizowanych i sklasyfikowanych przez Johna Austina *zob. Austin 1993, s. 692-708]. Wyjanienie, jak mona rozumied elementarne pojcie aktu mowy i jak akty mowy naley grupowad, znajdujemy midzy innymi w pracy "Kognitywne podstawy jzyka i jzykoznawstwa" *zob. Tabakowska, red., 2001+, gdzie w rozdziale o znamiennym tytule "Dziaanie za pomoc sw" czytamy: "Robic co przy pomocy jzyka dokonujemy rnego rodzaju aktw mowy. Akty te realizuj intencje komunikacyjne, ktrych rdem s okrelone potrzeby poznawcze lub stany wolicjonalne, czyli akty woli (ac. volo - 'chc'). Jeli chodzi o potrzeby poznawcze, to realizowane s one przez wymian i uzyskiwanie rnego rodzaju informacji. S to zatem wszelkie stwierdzenia, opisy i omwienia oraz pytania. Stany wolicjonalne s ujawniane przez nakadanie okrelonych zobowizao zarwno na nadawc, jak i na odbiorc przekazu. S to zatem wszelkie proby, rozkazy i propozycje. Jest jeszcze trzecia grupa aktw mowy, aktw, z ktrymi mamy do czynienia, kiedy wypowiedzenie pewnych sw w okrelonej sytuacji (...) determinuje t sytuacj. Takie akty tworz (now) rzeczywistod w jej spoecznym wymiarze" *Tabakowska, red., 2001, s. 203-204]. Wymienione wyej trzy kategorie aktw mowy nazywa si odpowiednio aktami informatywnymi (por. wyej: stwierdzenie, opis), obligatywny-mi (por. proba, propozycja) i konstytutywnymi (np. nadanie imienia dziecO komunikacji jzykowej 21 ku, wydanie wyroku), a w kadym z typw daje si wskazad zrnicowane podklasy *zob. Tabakowska, red., 2001, s. 207-237; Zdunkiewicz-Jedynak 1993+. Aktem mowy jest zatem kade uycie jzyka przez nadawc wypowiedzi - w okrelonym, niezalenym od treci tej wypowiedzi celu, czyli w okrelonej intencji komunikacyjnej (np. w intencji proby, rady, yczenia, ustanowienia prawa)

*ydek-Bednarczuk 2001, s. 49+. Zrozumienie przez odbiorc owej intencji jest warunkiem spenienia aktu mowy *zob. intencja wypowiedzi, rozdzia 1.3., punkt (g)]. Aby akty konstytutywne mona byo uznad za udane (fortunne), musz byd spenione dwa dodatkowe warunki wstpne: a) zachodz waciwe okolicznoci, w jakich akt si dokonuje (na przykad tylko papie swoim zarzdzeniem moe odwoad arcybiskupa, tylko sdzia - skazad winnego, tylko osoba obdarowana - dzikowad), b) nadawca wypowiada odpowiedni formu bez koniecznoci robienia czegokolwiek dodatkowego (na przykad sdzia: Uznaje si X-a winnym popelnienia przestpstwa...; obdarowany: Serdecznie dzikuj!). Za podstawow zasad komunikacji midzyludzkiej uznaje si (za Pau-lem Grice'em) zasad kooperacji, ktra nakazuje, aby wkad w interakcj komunikacyjn by taki, ,jak tego w danym jej stadium wymaga przyjty cel czy kierunek wymiany" *Tabakowska, red., 2001, s. 219]. Zasada ta rozkada si na cztery reguy zwane maksymami konwersacyjnymi: a) maksym jakoci, nakazujc mwienie prawdy; b) maksym iloci, wymagajc dopasowania iloci informacji do celu wypowiedzi; c) maksym relewancji (odpowiednioci), zobowizujc nadawc do mwienia na temat, oraz d) maksym sposobu, zalecajc jasnod, jednoznacznod, zwizod i uporzdkowany sposb wyraania si. Jak jednak wykazuj badania porwnawcze, midzykulturowe, nie we wszystkich jzykach (i kulturach) powysze zasady znajduj potwierdzenie. Mona nawet stwierdzid, e w obrbie jednej wsplnoty kulturowej i jzykowej maj one rny zakres uycia (na przykad poeta z natury nie chce byd jednoznaczny, a twrca prozy fantastycznonau-kowej mwi w dosownym znaczeniu nieprawd, bo stwarza nieistniejce wiaty). Podobnie zreszt rzecz si ma z inn zasad komunikacji, szczeglnie wan w aktach mowy obligatywnych, mianowicie zasad grzecznoci, ktra opiera si na zaoeniu, e "uczestnicy kadej interakcji chc, aby uznad ich autonomie i uszanowad ich jako partnerw" *Tabakowska, red., 2001, s. 229+. Wymienione tu zasady wspdziaania komunikacyjnego,

22 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA podawane w pracach pisanych przez anglistw i autorw anglojzycznych jako uniwersalne zasady wszelkiej komunikacji *zob. Tabakowska, red., 2001; Austin 1993+, s-jak twierdzi Anna Wierzbicka [Wierzbicka 1997, 1999 a, b] - naznaczone pitnem etnocentryzmu, o czym wiadczy midzy innymi istnienie specyficznych dla odrbnych kultur takich aktw mowy, jak: polskie kaway i podania, angielskie joke i application, hebrajskie mwienie dugri *Wierzbicka 1999 a+. Rnice kulturowe, ktre zreszt mog si zacierad w wyniku ekspansji wzorcw anglosaskich we wspczesnym wiecie, widad wyranie w zakresie intencji, ktre w danym jzyku powinno si lub mona wyraad w sposb bezporedni, czyli w bezporednich aktach mowy (np. polska proba wyraona w trybie rozkazujcym: Wynie mieci), lub poredni, w porednich aktach mowy (np. groba ukryta za informacj: O czwartej wraca ojciec!). Jak podkrela Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, wedug Searle'a, ktry pierwszy dokona rozrnienia na bezporednie i porednie akty mowy, "(...) w bezporednim akcie mowy intencja mwicego moe byd odczytywana niezalenie od sytuacji, w przeciwieostwie do aktw porednich, w ktrych intencja odczytywana jest kontekstowo" [Zdunkiewicz-Jedynak 1993, s. 261+. Sprzeciwiajc si anglosaskiemu rozumieniu tego, jakie intencje

mona, a jakich nie mona wyraad przy uyciu bezporednich aktw mowy, Wierzbicka stwierdza, i "rnice jzykowe przejawiajce si w dziedzinie tak zwanych porednich aktw mowy znajduj w znacznym stopniu wytumaczenie w rnicach norm kulturowych i zaoeo waciwych danej kulturze [Wierzbicka 1999 b, s. 224+, dlatego jest rzecz niezwykle wan, by prbowad znaled zwizki midzy swoistymi normami wspdziaania i swoistymi wartociami kulturowymi, jakie *na przykad -A. M.] w kulturze anglosaskiej stanowi autonomia jednostki i brak nastawienia dogmatycznego, a ciepo i serdecznod w kulturze polskiej" *Wierzbicka 1999 b, 226; zob. te Wierzbicka 1997, s. 91+. Pozostawiajc na boku problem anglojzycznego etnocentryzmu twrcw teorii aktw mowy i pamitajc o tym, e w naszej pracy zajmujemy si polskimi aktami mowy i aktami komunikacji, uznajemy jednak wielkie zasugi teorii aktw mowy w rozwoju badao nad komunikacj jzykow take komunikacj pisan. Moemy dziki temu spojrzed na tekst nie tylko jako na statyczny wytwr komunikacji podlegajcy obiektywnej analizie i ocenie, lecz take potraktowad go "jako proces, dynamiczny akt kreO komunikacji jzykowej 23 owania i interpretowania znaczeo w kontekcie" - z przyznaniem istotnej roli uczestnikom sytuacji komunikacyjnej [Duszak 1998, s. 28; por. te: o tekcie w rozdziale 2+. Takie procesualne spojrzenie na tekst pozwala nam mwid o zdarzeniach komunikacyjnych, w ktrych w sposb aktywny dziaaj zarwno nadawca, jak i odbiorca wypowiedzi. Praca nad tekstem staje si dziki temu procesem uwiadamiania sobie, jakie zachowania tekstowe s odpowiednie i podane w okrelonej sytuacji komunikacyjnej, co wymaga nie tylko znajomoci jzyka, ale te kultury, uwarunkowao spoecznych i ideologicznych oraz wiedzy o preferencjach danej wsplnoty jzykowej w zakresie form komunikacji i typw stosunkw midzyludzkich. 1.3. Warunki wsptworzce zdarzenie komunikacyjne Aby zaszo zdarzenie komunikacyjne, musz wzid w nim udzia co najmniej dwaj uczestnicy nadawca i odbiorca - nalecy do tej samej wsplnoty komunikatywnej, a wic znajcy ten sam kod jzykowy (lub te same kody jzykowe, czyli jzyki) i pozostajcy ze sob w kontakcie. Nadawca musi wytworzyd z wybranych elementw kodu komunikat, ktry w okrelonej formie jzykowej zawrze zamierzone przezeo treci i ktremu przypisze on okrelon intencj, odbiorca za, wykorzystujc znajomod kodu oraz majc wiadomod wielopaszczyznowych kontekstw, w ktrych zachodzi komunikacja, i odwoujc si do wasnej wiedzy o wiecie, musi wytworzony przez nadawc tekst zinterpretowad i zrozumied jego intencj. W dalszej czci tego rozdziau przyjrzymy si dokadniej uwarunkowaniom zwizanym z wymienionymi wyej aspektami i skadnikami zdarzenia komunikacyjnego. a) Nadawca wypowiedzi W typowej sytuacji komunikacji mwionej za nadawc uznamy osob mwic, ktra za pomoc wypowiadanego tekstu przekazuje odbiorcy zaplanowane przez siebie treci. Jeeli jednak rozwaymy bardziej skomplikowane rodzaje komunikacji, moemy zauwayd przypadki "rozwarstwienia" osoby nadawcy. Oto kilka przykadw: A :

24 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA 1. Nadawc komunikatu radiowego jest spiker radiowy czytajcy tekst tego komunikatu, ale za jego gosem ukrywa si dziennikarz, ktry ten tekst napisa, a czsto take redaktor, ktry tekst dziennikarski redagowa (skraca, uzupenia, dopracowywa pod wzgldem stylistycznym). 2. W teks'cie narracyjnym, na przykad w opowiadaniu, mamy do czynienia z nadawc nadrzdnym zewntrznym: autorem tego tekstu jako realn postaci, oraz z nadawc wpisanym w tekst, bdcym czs'ci wia-ta przedstawionego jako postad fikcyjna, czyli narratorem; niekiedy jednak narrator bywa tosamy z autorem (np. w dziennikach, pamitnikach, reportaach). 3. W utworach lirycznych osoba nadawcy rozdwaja si midzy postad realnego autora - twrcy tekstu - i postad mwic w wierszu - podmiot liryczny (ktrzy niekiedy mog si take utosamiad). 4. W reklamie, na przykad zachwalajcej proszek do prania, nadawca moe byd zwielokrotniony jeszcze bardziej, uobecniajc si w roli gospodyni domowej prezentujcej ten proszek, aktorki t gospodyni grajcej, autora tekstu reklamowego przez ni wypowiadanego, redaktora tego tekstu i na koniec - na najdalszym, niewidocznym dla wielu odbiorcw planie - reklamodawcy, czyli osoby lub grupy osb czerpicej zyski z produkcji i sprzeday reklamowanego proszku. Na podanych przykadach wyranie widad, e za nadawc wypowiedzi uznajemy rzeczywistego jej inicjatora i twrc - autora, majcego okrelone intencje, ktry jednak nie zawsze jest jawny i moe si ukrywad pod postaciami nadawcw fikcyjnych (narrator, postad mwica w wierszu, gospodyni domowa) lub dzielid sw rol z innymi (redaktor, spiker radiowy i telewizyjny, aktor, sprawozdawca). Nadawc bywa zarwno pojedyncza osoba - nadawca indywidualny (np. uczeo w trakcie odpowiedzi na pytanie nauczyciela, autor recenzji), jak i grupa osb - nadawca zbiorowy (np. autorzy reklamy czy listu otwartego). Nadawca musi mied odpowiedni wiedz i umiejtnoci niezbdne do tego, by wytworzyd tekst, ktry odbiorca bdzie w stanie zrozumied zgodnie z intencj autora. O poziomie umiejtnoci nadawcy decyduj takie czynniki, jak jego wiek, pochodzenie spoeczne i terytorialne, wyksztacenie, zawd, ped *zob. Grabias 1994, s. 234+. Na przykad inaczej wypowiada si picioletnie dziecko, a inaczej - jego wyksztacona matka; inaczej stary rolnik z nadbuaoskiej wioski, a inaczej - mody dziennikarz zadomowiony w wielkiej aglomeO komunikacji jzykowej 25 racji. Jednym z zadao szkoy jest zatem pomc uczniom w rozwijaniu ich sprawnoci komunikacyjnych po to, by w dorosoci mogli uczestniczyd w yciu spoecznym i kulturalnym narodu w jak najszerszym zakresie -wanie jako sprawni, twrczy i wiadomi nadawcy rnego typu tekstw *zob. kompetencja komunikacyjna, rozdzia 1.4.; kod ograniczony i rozwinity, rozdzia 1.3., punkt (f) i przypis 8+. Zrnicowanie kategorii nadawcw obrazuje rysunek 1.2. Rys. 1.2.

NADAWCA pierwotny wtrny (poredni) -------- wyobraony (nalecy do wiata przedstawionego tekstu) narrator podmiot liryczny aktor, spiker, deklamator, redaktor itp. b) Odbiorca wypowiedzi W modelu komunikacji jzykowej na przeciwstawnym wobec pozycji nadawcy biegunie znajduje si odbiorca wypowiedzi - w typowej sytuacji suchacz tego, co mwi do niego nadawca. Niekiedy oprcz odbiorcy zamierzonego przez nadawc, czyli adresata wypowiedzi, w zdarzeniu komunikacyjnym bior take udzia odbiorcy niezamierzeni, do ktrych tekst nie by kierowany (na przykad pasaerowie pocigu zmuszeni do suchania kogo rozmawiajcego przez telefon komrkowy albo policjanci, ktrzy zaoyli podsuch w domu gangstera). Szczeglny typ odbiorcy reprezentuje czytelnik tekstu powstaego kilkadziesit czy nawet kilkaset lat przed momentem, w ktrym dokonuje si analiza i interpretacja tego tekstu. Moliwod zrozumienia wypowiedzi w takiej sytuacji jest z jednej strony miar kunsztu autora, ktry zdoa stworzyd dzieo ponadczasowe, z drugiej za'- wiedzy i spraw-

26 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA noci czytelnika, ktry musi umied cofad si w czasie i rozszyfrowywad sygnay majce sens w epoce, w ktrej je nadano, ale niekoniecznie jasne dla czowieka wspczesnego *zob. kod jzykowy i kulturowy, punkt (f)]. Poniewa odbiorc wypowiedzi moe byd zarwno jednostka, jak i zbiorowod, tekst powinien byd uksztatowany tak, by odpowiada oczekiwaniom i moliwociom raz indywidualnego, innym razem zbiorowego adresata. Uczony, ktry rozmawia ze swym picioletnim wnukiem, musi uwzgldnid ograniczon wiedz dziecka, ale te jego indywidualne zainteresowania, ponadto powinien sobie zdawad spraw z ograniczonych zdolnoci umysowych przedszkolaka. Poza tym musi umied wcielid si w takiej rozmowie w rol dziadka, a wrcid do roli uczonego podczas uniwersyteckiego wykadu skierowanego do zbiorowoci ludzi bogatych w wiedz i rozbudzonych intelektualnie. Tak samo uczeo tworzc teksty, powinien mied wiadomod rl spoecznych, ktre przychodzi mu odgrywad wobec innych w teatrze ycia szkolnego - wiedzied, jak si zachowad jzykowo w sytuacji, gdy adresatami jego wypowiedzi s koledzy z klasy, nieznajomi rwienicy, nauczyciele czy obcy doroli, a take mied wiadomod oczekiwao moliwoci odbiorcw wpisanych w rne formy gatunkowe

tekstw (na przykad rzeszy dnych najwieszych informacji i opinii czytelnikw recenzji, urzdnika reprezentujcego instytucj, do ktrej kierowany jest list motywacyjny czy mylcego, zanurzonego w kulturze i estetycznie wyrobionego odbiorcy esejw). Umiejtnod bowiem rozpoznania waciwoci odbiorcy wypowiedzi i, co za tym idzie, was'ciwego jej uksztatowania jest podstaw satysfakcjonujcej dla obydwu stron komunikacji *zob. Grabias 1994, s. 235+. Jak zauwaaj psychologowie, umiejtnod ta wie si ze zdolnoci utosamiania si w pewnym sensie ze swym odbiorc: dobry nadawca "potrafi suchad siebie uszami wasnego suchacza", a dobry odbiorca, jest zewntrznie osob milczc, wewntrznie musi aktywnie rekonstruowad przekazywane informacje, odtwarzad intencje i znaczenia zawarte w wypowiedzi partnera" *Ncki 1996, s. 40+3. 3 Warto w tym miejscu wspomnied wyniki badao psychologicznych ujawniajce cisy zwizek jakos'ci komunikacji z obrazem samego siebie uczestnikw tej komunikacji: "Osoby o dobrze rozbudowanym i zorganizowanym obrazie samego siebie lepiej dopasowuj wypowiedzi do swego audytorium", uzyskuj wysoki stopieo zgodnos'ci we wspdziaaniu, lepiej te peni role suchacza. Ponadto dobra komunikacja jest najbardziej prawdopodobna wtedy, gdy rozmwca jest postrzegany jako podobny do nadawcy majcego idealny obraz samego siebie oraz wtedy, "kiedy partnerzy komunikuj sobie uznanie dla swych silnych stron" *Necki 1996, s. 47+. , ...... .,..,., O komunikacji jzykowej 27 Dla samego odbiorcy docierajca do niego wypowied stanowi zadanie do rozszyfrowania, w czym pomocne s jego wczeniejsze dowiadczenia z podobnym typem wypowiedzi oraz ca gam innych rodzajw wypowiedzi, a take wiedza o wiecie, umiejtnoci jzykowe i rne sprawnoci komunikacyjne. Kady tekst uruchamia w odbiorcy system oczekiwao, ktre ten sprawdza, konfrontujc je z realiami komunikacji, w jakiej uczestniczy. Im dowiadczenie komunikacyjne odbiorcy jest bogatsze, tym peniejszy jest odbir tekstw, nawet takich, ktre w jakim stopniu nie speniaj oczekiwao *por. Duszak 1998, s. 32-33+. Zamanie oczekiwao odbiorcy grozi wprawdzie powstaniem zakceo komunikacyjnych (jeli odbiorca nie bdzie w stanie odkryd motywacji odejcia od schematu), ale te zaprasza do kreacji interpretacyjnej, dziki ktrej sam odbiorca moe przeyd estetyczn przyjemnod wsptworzenia sensu tekstu w jaki sposb dlao zaskakujcego. Zrnicowanie omawianej kategorii odbiorcy przedstawia rysunek 1.3. Rys. 1.3. zamierzony

niezamierzony

ADRESAT

ODBIORCA indywidualny

zbiorowy

wyobraony

rzeczywisty

(wpisany w tekst)

Badacze podkrelaj, e wszelka komunikacja jzykowa opiera si na aktywnym wspdziaaniu komunikacyjnym nadawcy i odbiorcy wypowiedzi. Aby takie wspdziaanie byo w ogle moliwe, uczestnicy komunikacji musz przynaleed (przynajmniej w jakim stopniu) do tej samej wsplnoty jzykowej. Wsplnot jzykow (komunikatywn) tworz jednostki, ktre podzielaj wiedz jzykow (znaj ten sam jzyk) i kulturow (przynale do tego samego krgu kulturowego, /wy/znaj ten sam system wartoci, stereotypw, wierzeo, postaw, pogldw, czy je wsplna tradycja, obyczajowod, przeszod i przyszod wyznaczane zwykle przynalenoci do tego samego narodu lub mniejszej grupy etnicznej) oraz opanoway zasady posugiwania si t wiedz *por. Duszak 1998, s. 253+. Zasig wsplnoty komunikatywnej wykracza czsto poza granice jednego

28 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA paostwa (np. jzykiem polskim posuguje si m.in. Polonia poza terytorium Polski), moe te wyznaczad granice wewntrz paostw (np. wsplnoty an-glo- i francuskojzyczna w Kanadzie) i przenikad si z zasigiem innych wsplnot (np. czs'ciowe nakadanie si na siebie wsplnot polsko-, litewsko- i rosyjskojzycznej na Litwie)4. c) Kontakt midzy uczestnikami komunikacji

Na list czynnikw warunkujcych komunikacj jzykow wpisany jest take kontakt miedzy nadawc i odbiorc: a) psychiczny - zachodzi wtedy, gdy obydwaj uczestnicy interakcji maj s'wiadomod i wol wspdziaania komunikacyjnego (jeli za' na przykad odbiorca zatopi si w swoich mylach i nie bdzie otwarty na wysyany doo komunikat, bariera psychiczna uniemoliwi zajcie komunikacji mamy wtedy do czynienia ze zjawiskiem "mwienia jak do ciany"); b) fizyczny - oparty na fizycznej moliwoci przekazania komunikatu odbiorcy jednym z kanaw wzrokowym i / lub suchowym (zatem jeeli zganie wiato, odbiorca nie bdzie mg odczytad napisanego tekstu; kiedy wyczy si telefon, jego posiadacz nie bdzie w stanie przejrzed SMS-w; gdy ulic przejedzie ciarwka, przechodzieo nie bdzie mg usyszed swego rozmwcy - w kadej z tych sytuacji zakcenia powstae w kanale przekazu uniemoliwi kontakt midzy uczestnikami zdarzenia komunikacyjnego, a wic take odbir i interpretacj komunikatu, nawet jeli wszystkie inne warunki s spenione). 4 W najnowszych pracach wyrnia si take wsplnot dyskursu jako wsplnot ludzi, ktrych cz podobne cele spoeczne (na przykad zbieranie znaczkw, uprawianie nauki), a jej waciwoci jest istnienie charakterystycznych dla niej typw tekstw, czyli gatunkw wypowiedzi (na przykad artykuu naukowego dla wsplnoty akademickiej, roz-prawki dla wsplnoty szkolnej), oraz stopniowalnod kompetencji, przejawiajca si w obecnoci ekspertw i nowicjuszy, a nawet "czonkw - satelitw". Pene czonkostwo w takiej wsplnocie wymaga wysokiej aktywnoci komunikatywnej - nie tylko w zakresie odbioru, ale przede wszystkim w zakresie nadawania tekstw. Rozwj waciwej danej wsplnocie dyskursu kompetencji dyskursu dokonuje si przez wiadomy wysiek jej czonkw, ktrzy dziki rnorodnym dwiczeniom ucz si obowizujcych w niej konwencji tekstowych. *Duszak 1998, s. 257+. Szkoa i uniwersytet zdaj si powoane do tego, by tworzyd warunki sprzyjajce wspomnianym wyej dwiczeniom - po to, by wczyd uczniw i studentw do bogactwa wsplnot dyskursu, i to na zasadzie penego czonkostwa, a nie tylko przynalenoci satelitarnej. . O komunikacji jzykowej 29 Niekiedy podtrzymanie kontaktu z odbiorc lub jego nawizanie czy zerwanie staj si gwnym celem komunikacji. Mwimy wtedy o dominujcej funkcji fatycznej wypowiedzi (typowej dla takich tekstw jak powitania, pozdrowienia, poegnania, zdawkowe rozmowy o pogodzie czy angielskie formuy How ar you? - Fmfine) [zob. funkcje wypowiedzi, punkt (g)], d) Komunikat, czyli tred i forma wypowiedzi Podstaw komunikacji jest nadawanie i odbieranie komunikatw. Moemy je sobie wyobrazid jako treci "zapakowane" w mniej lub bardziej delikatne i oryginalne formy. Nadawcy wrczaj je odbiorcom, a ci w trakcie "rozpakowywania" znajduj w rodku rne sensy. Nieraz owe formy tekstw s tak przezroczyste, e od razu widad, co nadawca chcia przekazad. Czsto jednak opakowanie staje si wykwintne, wielowarstwowe, obdarowany moe gubid lub pltad sznureczki, ktre powiza w zagmatwan caod zmylny autor. Jeli odbiorca nie rozpozna w ukadzie sznurkw i warstw jakiego wzoru, ktry by go od razu kierowa na waciw drog interpretacji *zob. wzorce

gatunkowe i konwencje stylistyczne, rozdziay 2. i 4.+, rozczarowany moe w ogle nie znaled sensu, nie uda mu si poczyd odkrytych w rodku elementw w znaczc caod, ktr mgby z satysfakcj nazwad tekstem *zob. o tekcie, rozdzia 3.+. Tytu i rdtytuy, ukad akapitw, uyte sownictwo, budowa zdao, dobr form gramatycznych mniej lub bardziej nacechowanych - wszystko to skada si na owo "opakowanie" formalne niosce ze sob okrelone treci i nazywane (wraz z tymi treciami) mianem komunikatu5. Im wiksze dowiadczenie odbiorcy w otwieraniu takich tekstw, im rnorodniejsze one byy w przeszoci, tym atwiej mu radzid sobie nawet z formami nowymi, zaskakujcymi, oryginalnymi. Ogromn rol odgrywa tu take wiadomod wartoci gatunkowej i stylistycznej poszczeglnych rodkw - roli tytuu, rdtytuw, akapitw, sownictwa, form fleksyj-nych, konstrukcji sowotwrczych i skadniowych. Pogbiona wiedza o funkcjach takich elementw, jak na przykad potoczne zwizki frazeologiczne (noniki obrazowoci, konkretu, aury codziennoci i zwykoci) pomaga szybciej zorientowad si w intencjach nadawcy i gbiej wniknd w znaczenie komunikatu *zob. style funkcjonalne, rozdzia 2.; kompozycja, rozdzia 6.+. 5 Komunikat jest tu rozumiany szerzej ni w modelu Romana Jakobsona: nie tylko jako forma wypowiedzi, z ktr wie si funkcja poetycka, lecz rwnie jako tred przekazywana w okrelonej formie (czyli w znaczeniu bliszym potocznemu).

30 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA Tekst, ktry jest znakiem, musi nie tylko zostad skonstruowany w jaki sposb, ale te powinien byd o czym, czyli nies'd w sobie okrelon tres'd. Tak jak w wyjtkowych okolicznociach prezentem bywa tylko opakowanie, na przykad drogocenna, wysadzana szlachetnymi kamieniami szkatuka (wtedy to opakowanie staje si wartoci samoistn - sztuka dla sztuki), tak samo w tekcie rzadko jego esencj jest sama forma (wtedy zreszt ona sama zaczyna znaczyd). W typowych sytuacjach pod form szukamy gbszych treci, ktre mona porzdkowad wedug pl (krgw czy dziedzin) tematycznych. O nierozcznym zwizku formy i treci wiadczy moliwod przyporzdkowania rnych dziedzin tematycznych gatunkom, w ktrych mog si one swobodnie rozwijad (np. powied romans i melodramat - o mioci, psalm i kazanie - o Bogu i yciu doczesnym, esej - o literaturze, sztuce, filozofii, reporta - o podrach i niezwykych ludziach, prognoza pogody - o pogodzie itd.). Niedopasowanie formy wypowiedzi do treci grozi niezrozumieniem komunikatu i w skrajnych wypadkach - udaremnieniem komunikacji. Mamy wwczas do czynienia z bdami stylistycznymi, bdami w zakresie spjnoci wypowiedzi *por. Kar-powicz 2001, s. 142+ oraz oglniej bdami w zakresie tekstu i wypowiedzi [por. Porayski-Pomsta 1999 b, s.109-112]. Tekstom, ktre w gwnej mierze nastawione s na przekazywanie treci, przypisuje si jako dominujc funkcj informatywn, a tekstom z narzucajc si niezwyk form - funkcj kreatywn (poetyck) *zob. funkcje i cele komunikacji, punkt (g)]. Dwuaspektowo rozumiany komunikat symbolicznie mona pokazad na rysunku 1.4. Rys. 1.4.

KOMUNIKAT gatunki wypowiedzi, style sownictwo i gramatyka FORMA O komunikacji jzykowej 31 e) Kodowe zaplecze komunikacji Wrd niezbdnych warunkw komunikacji wymienilimy wczeniej midzy innymi znajomod - u obydwu uczestnikw komunikacji - jzyka, w jakim dany komunikat zosta sformuowany. Jzyk mona tu rozumied modelowo jako abstrakcyjny system obejmujcy sownictwo i reguy jego czenia w znaczce konstrukcje (czyli gramatyk). System ten ma charakter potencjalny, jest zmagazynowany w pamici uytkownikw i stanowi zaplecze, z ktrego nadawca wybiera odpowiednie elementy, by stworzyd tekst i wyrazid wasne myli, uczucia, akty woli, a w ktrym odbiorca odkryte w tekcie skadniki rozpoznaje i interpretuje. Tak ujmowany jzyk nazywa si w teorii komunikacji kodem jzykowym. Najatwiej jest si porozumied ludziom, ktrzy nale do tej samej wsplnoty jzykowej (komunikatywnej) *zob. o wsplnocie jzykowej, rozdzia 1.3., punkt (b)+. Tradycyjnie jzyk wsplnoty komunikatywnej nazywano jzykiem etnicznym lub narodowym, ale obecna sytuacja etniczna wielu paostw jest na tyle skomplikowana (w zwizku z napywem i asymilacj ludnoci obcej kulturowo i jzykowo), e pojcie jzyka wsplnoty komunikatywnej zdaje si pojemniejsze i lepiej oddajce rzeczywistod *zob. te o stylu, rozdzia 2.+. Jzyki wsplnot komunikatywnych nie s monolityczne. W jzyku polskim na przykad da si wydzielid rne odmiany - terytorialne, spoeczne i pokoleniowe - oraz style *zob. odmiany i style, rozdzia 2.+. Jeli nadawca stworzy tekst, posugujc si ktr z odmian jzyka, to rwnie odbiorca powinien j znad, by zasza komunikacja. Kiedy na przykad lekarz oznajmia rodzinie pacjenta, e nastpio zejcie pourazowe..., dzieci chorego, ktrego nie znalazy na szpitalnej sali, mog bdnie zinterpretowad docierajcy do nich komunikat. Gdy nauczyciel w szkole podstawowej objani czwartoklasistom pojcie podmiotu skadniowego, odwoujc si do naukowej definicji z Encyklopedii jzykoznawstwa oglnego, nie bdzie mg liczyd na zrozumienie. Tekst za nastolatka przemawiajcego do swej babci tradycjonalistki jzykiem modzieowym moe w najlepszym razie zostad potraktowany jako niegrzeczny i niejasny. Jak pokazuj przykady, wanym zadaniem nadawcy wypowiedzi jest dostosowanie kodu jzykowego i jego odmiany do moliwoci i. oczekiwao odbiorcy, ktry ten kod (t odmian) powinien znad i w jakim stopniu akceptowad. .............

32 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA

Poniewa za jeyk stale si zmienia i rozwija, teksty powstae przed kilkudziesiciu lub kilkuset laty mog byd trudne w odbiorze ze wzgldu na nieznajomod u odbiorcy odmiany jzyka w takiej wersji, ktra bya ywa w epokach minionych. Dlatego tak wane jest z punktu widzenia odbiorcy poszerzanie wiedzy na temat elementw kodu jzykowego nie tylko w jego wersji wspczesnej, ale te w odmianach historycznych. Pomocne w tym zakresie staj si sowniki historyczne i etymologiczne (np. Sownik staropolski pod red. S. Urbaoczyka, Sownik polszczyzny XVI wieku zredagowany przez M. R. Mayenow czy chociaby Sownik jzyka Adama Mickiewicza opracowany przez K. Grskiego i S. Hrabca), a take objas'nienia z zakresu gramatyki historycznej i historii jzyka, ktre mona znaled m.in. w podrcznikach do nauki o jzyku dla licealistw. Wszystkie te rda pomagaj wspczesnemu uytkownikowi jzyka polskiego zrekonstruowad kod, ktrym posugiwali si twrcy tekstw powstaych przed wiekami, a znajomod tego kodu jest warunkiem was'ciwej interpretacji owych tekstw6. Wspominalimy wczeniej, e komunikacja midzyludzka dokonuje si niekoniecznie i nie tylko za pomoc jzyka. Moe ona byd wspomagana lub nawet realizowana wycznie za pomoc rodkw pozajzykowych: mimiki, gestykulacji, znaczcej organizacji przestrzeni midzy nadawc i odbiorc. rodki te ukadaj si w specyficzne systemy znakowe, rejestrowane w pamici mwicych obok kodw jzykowych i przewanie niewiadomie wykorzystywane w trakcie komunikacji. Wrd owych systemw mona wyrnid: a) kod kinezyczny - znaki przekazywane za pomoc wyrazu twarzy, gestykulacji i uoenia ciaa (np. spojrzenia i miny sygnalizujce zdziwienie, oburzenie, powtpiewanie; pocaowanie doni kobiety przez mczyzn w gecie penego admiracji powitania, bicie si w piersi jako symboliczny znak przyznania si do winy czy ukon jako wyraz szacunku); 6 Na przykad pogbieniu interpretacji tekstw staropolskich moe suyd lektura ksiek Zrozumied redniowiecze. Wypisy, konteksty i materiay literackie dla uczniw, studentw i nauczycieli (oprad. R. Mazurkiewicz, Tarnw 1994) i Kultura redniowiecza i renesansu. Materiay z dziejw sztuki dla licew (R. Mazurkiewicz, Warszawa 1998), a take wykorzystanie zbiorw internetowych "Staropolska Online" redagowanych przez Romana Ma-zurkiewicza (zob. m.in. artyku Romana Mazurkiewicza "Bogurodzica - miedzy pies"ni a ikon" na stronie: http://staropolska.gimnazjum.com.pl/sredniowiecze/sredniowie-cze_006_bogurodzica.html). O komunikacji jzykowej 33 b) kod proksemiczny - sygnay wpisane w zachowania ksztatujce przestrzeo i odlegod midzy mwicym i suchaczem (np. w kulturze pnocnoamerykaoskiej za odlegod neutraln midzy rozmwcami, ktra pozwala na niewymagajc dyskrecji konwersacj na tematy osobiste, uwaa si jak pisze Edward Hali - odlegod 50-90 cm, dla mieszkaocw Ameryki acioskiej jest to ju za odlegod "publiczna" i nieodpowiednia do rozmw osobistych) *por. Hali 1987, s. 175-179]. W komunikacji pisanej powysze kody nie uczestnicz bezporednio, poniewa nadawca nie stoi twarz w twarz z odbiorc i nie ma midzy nimi kontaktu wzrokowego ani moliwoci reorganizacji przestrzeni. Pismo wyksztacio jednak system rodkw zastpczych, ktry mona wczyd w zakres kodu graficznego. Wielka litera na przykad jest stosowana w polskich listach jako sygna szacunku

okazywanego adresatowi lub osobom czy instytucjom, o ktrych nadawca pisze, a znaki interpunkcyjne (wykrzykniki, py-tajniki, wielokropki) mog suyd wyraaniu uczud i postaw nadawcy (np. wzburzenia, zdziwienia, zastanowienia). Trzeba jednak przyznad, e w system rodkw zastpczych nie jest wystarczajco precyzyjny ani bogaty7. Zwykle to, co w kontakcie mwionym wyraone kinezycznie lub prok-semicznie, w komunikacji pisanej zostaje przeoone na znaki kodu jzykowego, co dobrze obrazuj pisemne "wypowiedzi o wypowiedziach", na przykad pochodzce z reportau Ryszarda Kapucioskiego "Skaczc przez kaue" (z cyklu Imperium) krtkie opisy typu: umiecha si marzycielsko, marszczy czoo, powiedziaa ochoczo, odpara wzruszajc ramionami czy bardziej rozbudowane komentarze-interpretacje, jak w nastpujcym fragmencie: Babcia wyprostowaa si, wspara rce na trzonku mioty, spojrzaa na mnie, umiechna si nawet i powiedziaa rzecz, ktra jest samym sednem rosyjskiej filozofii ycia: Kak ywiom?, powtrzya z namysem i dodaa gosem, w ktrym bya i duma, i determinacja, i cierpienie, i radod - Dyszym! [R. Kapucioski, Imperium, Warszawa 2000, s. 189+. 7 Aby porozumiewanie si za pomoc pisma byo moliwe, odbiorca musi znad system kodowania zastosowany przez nadawc. Odkrywane przez archeologw staroytne fragmenty zapiskw nie zawsze udaje si rozszyfrowad wspczesnym badaczom, czego przykadem s odnalezione ws'rd pozostaoci staroytnego miasta Harrapa w dolinie Indusu lady tajemniczego pisma, o ktrym wspomina Mik Edwards w artykule "Indus. Rzeka czasu. Skadajc okruchy przeszos'ci" ("National Geographic. Polska" 2000, czerwiec, s. 122-123 i 126).

34 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA Dziki temu, e gest, mimik, spojrzenie trzeba w wypowiedzi pisanej ujd w sowa, zdaje si ona pod wzgldem jzykowym znacznie peniejsza, precyzyjniejsza i bogatsza ni tekst mwiony. Umiejtnod przekadania na pismo tego, co w komunikacji mwionej wyraa si pozawerbal-nie, wymaga od nadawcy doskonaej znajomoci kodu jzykowego i decyduje o powodzeniu pisarskim autorw takich tekstw, jak na przykad opowiadanie z dialogiem, sprawozdanie czy reporta. Przygldajc si bliej tekstom pisanym, musimy dodatkowo zauwayd, e cenne wskazwki interpretacyjne s w nich wynikiem zastosowania przez nadawc odpowiednich sygnaw dotyczcych organizacji przestrzeni kartki papieru i ukadu stron. Zasady wypeniania takich stref w ukadzie strony, jak nagwek, stopka, prawa i lewa czs'd kartki, przestrzeo tekstu gwnego itp., oraz w ukadzie wikszej caoci: pierwszej i ostatniej strony czy kolejnos'ci stron *zob. rozdzia 7.+ wczamy rwnie do kodowego zaplecza komunikacji (pisanej) - na styku kodw graficznego i jzykowego. Na uwag w tym miejscu zasuguj ponadto kody tworzce si na naszych oczach, zwizane z rozwojem komunikacji intemetowej. Poza znakami kodu jzykowego uytkownicy Internetu wykorzystuj do wyraania swoich emocji, ocen i postaw take specjalny system obrazkowy, ktry moemy nazwad kodem emotikonw (np. znak :) symbolizuje pozytywne, humorystyczne

nastawienie nadawcy do przekazywanych treci). O wanej roli emotikonw i ich popularnoci wiadczy chociaby to, e w system zosta ostatnio zaadaptowany przez sieci telefonw komrkowych do wzbogacenia moliwoci nadawania krtkich informacji tekstowych (SMS). W magazynie komunikacyjnym stanowicym zaplecze midzyludzkiego porozumiewania si ogromnie wane miejsce zajmuje kod kulturowy, czyli system symboli, wartoci, wierzeo, przekonao wsplny danej spoecznoci - raz bezwiednie, innym razem wiadomie przywoywany w trakcie komunikacji. Ma on odbicie rwnie w jzyku, w ktrym utrwalony jest jzykowy obraz wiata wraz z rnymi stereotypami jzykowymi. Jak stwierdza Ryszard Tokarski, jzykowy obraz wiata (oznaczany skrtem JO) to "swoiste dla danego jzyka sposoby widzenia poszczeglnych skadnikw wiata oraz oglniejsze rozumienie organizacji wiata, panujcych w nim hierarchii i akceptowanych przez spoecznod jzykow wartoci" *Tokarski 1993, s. 358+. JO ujawnia si w gramatyce O komunikacji jzyka we j 35 i strukturze semantycznej sownictwa danego jzyka, na przykad do polskiego jzykowego obrazu wiata naley antropocentryzm, preferowanie cywilizacji, przede wszystkim europejskiej, uwydatnianie zalet polskoci i akceptowanie norm religii chrzecijaoskiej, widoczne w regularnociach nazywania ludzi niszej wartoci takimi okreleniami, jak na przykad: mapa, jaskiniowiec, azjata 'czowiek niekulturalny, bez zasad, brudny...', yd 'kto, kto oszukuje, wykorzystuje innych',poganin itp. Jzykowy obraz wiata tworzy przestrzeo, w ktrej kody jzykowy i kulturowy wzajemnie si dopeniaj i warunkuj, gdy powstaje on "nie tylko w relacji rzeczywistod po-zajzykowa - jzyk, lecz take jako nastpstwo przynalenoci czowieka, twrcy jzyka, do okrelonego krgu kulturowego oraz obowizujcych w tej kulturze ideaw dobra, pikna itp". [Tokarski 1993, s. 361]. W skad jzykowego obrazu wiata wchodz charakterystyki przedmiotw i zjawisk, ktre obejmuj zespoy cech tworzce wyobraenia tych przedmiotw i zjawisk, a take wizane z nimi oceny i wzory zachowao. Owe charakterystyki to wanie stereotypy jzykowe. Przewanie mieszcz si w nich "tylko cechy typowe, przysugujce obiektom uznanym potocznie za normalne, zwyczajne, reprezentatywne. Takie zestawy cech s zorganizowane wewntrznie w nieprzypadkowy sposb" *Bartmioski, Panasiuk 1993, s. 363-364+ (np. do jzykowego stereotypu wini w polsz-czynie wchodz takie cechy, jak arocznod i niechlujstwo, wpisane w znaczenie przenone wyrazu winia 'o czowieku brudnym - dosownie i moralnie' , we frazeologizmy tworzone przez ten wyraz: obierad si jak winia, okazad si wini, i w znaczenia wyrazw od niego pochodnych, np. nawinid, wintuszyd). Znajomod wymienionego wyej kodu kulturowego i w duym stopniu wtopionego weo kodu jzykowego, lecych u podoa tworzonego i interpretowanego tekstu, jest warunkiem rozumienia tego tekstu. Dlatego nie znajc polskiej symboliki okrgego stou, zwizanej z wydarzeniami 1989 roku, obcokrajowiec mwicy nawet bardzo dobrze po polsku nie odczyta sensu zdania: Twrcy okrgego stou zaprzepacili stojc przed nimi szans. Zauwamy, e odbiorca anglojzyczny moe skojarzyd okrgy st z wpisanymi w kultur anglosask Opowieciami Okrgego Stou i skierowad sw interpretacj na zupenie inne ni zamierzone przez nadawc tory - ku rycerzom krla Artura.

Na kodowe zaplecze komunikacji skada si poza opisanymi dotychczas systemami rwnie system rl spoecznych, w jakich komunikacja moe si

36 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA dokonywad. W kodzie spoecznym rejestrowane s bowiem reguy rnicowania ludzi ze wzgldu na ich rang spoeczn (rwnorzdn lub nierwno-rzedn) i penione przez nich role spoeczne *por. Grabias 1994+. Na ksztat komunikatu i moliwod jego zrozumienia wpywa zatem s'wiadomos'd tego, w jakich rolach wystpuj w danej sytuacji rozmwcy i w jakim ukadzie hierarchicznym si oni znajduj (np. mczyzna i kobieta bd rnie ksztatowad swoj konwersacj w zalenoci od tego, czy czy ich bliskod emocjonalna lub pokrewieostwo, czy te s sobie obcy; czy nie ma midzy nimi rnicy wieku, czy wrcz odwrotnie; czy dzieli ich przepad w hierarchii zawodowej, czy te nie). Oczywiste jest przy tym, e ukady zalenoci spoecznych wpisane s w kultur i od niej w duym stopniu zalene. Na koniec do kodowego zaplecza komunikacji naleaoby jeszcze wczyd kod poznawczy, ktry obejmuje system schematw interpretacyjnych (ram, skryptw, scenariuszy)8, stanowicych w umysach uczestnikw komunikacji gotowe wzorce pomocne w organizacji dowiadczenia i w interpretacji docierajcych do odbiorcw komunikatw. Jak pokazuje Tomasz Piotr Krzeszowski *Krzeszowski 1994+, takie schematy, jak CAOD - CZD, GRA - D, PRZD - TY i wiele innych zaliczanych przezeo do przed-pojciowych schematw wyobraeniowych (a wic obecnych w dowiadczeniu dziecka od najwczeniejszych, jeszcze przedjzykowych stadiw rozwoju), s podstaw mylenia metaforycznego i wartociowania. Na przykad schemat GRA - D wspierany podstawowym dowiadczeniem dodatnim (wzrostu i dobrego stanu zdrowia) oraz ujemnym (choroby, umierania, pochwku) motywuje takie skonwencjonalizowane zwroty i wyraenia jzykowe dotyczce rnych sfer ycia, jak: wznied si na szczyty, byd w szczytowej formie, urosnd w czyich oczach, wzloty i upadki, podnosid kogo na duchu oraz wpad w tarapaty, zapadad na zdrowiu, pjd na dno, byd w doku, zdolowad kogo' i wiele innych. Opisywane przez Krzeszowskiego schematy s powtarzajcymi si wzorami obecnymi w ruchach ciaa, manipulacji przedmiotami i w percepcji (a wic maj podoe cielesnodowiadczenio-we). Porzdkuj one to dowiadczenie, czynic je zrozumiaym przez uksztatowanie pojd konkretnych (typu: na grze, na dole), a w wyniku metafo8 Omwienie koncepcji schematw poznawczych i rnych teorii do niej zaliczanych (teorii ram Minsky'ego, teorii skryptw Schanka i Abelsona i teorii schematowej Rumel-harta, Lindsay'a, Normana) znajdziemy w artykule Krzysztofa Najdera *Najder 1992+, prezentujcego te problematyk z punktu widzenia psychologii poznawczej. . O komunikacji jzykowej 37 rycznych przesunid tworz te pojcia abstrakcyjne i organizuj dowiadczenie umysowe czowieka *zob. o stylu potocznym, rozdzia 2.+.

Wiele schematw poznawczych, szczeglnie tych bardziej zoonych, odnoszcych si do skomplikowanych sytuacji i zachowao, jest uwarunkowanych kulturowo oraz spoecznie. Wpisuj si one we wzorce jzykowe, stanowic cznik z innymi ni poznawczy kodami (jzykowym, spoecznym, kulturowym). Jeli przyjrzymy si dla przykadu ywemu w polskiej kulturze rozbudowanemu schematowi (skryptowi, scenariuszowi) pogrzebu, ktry zakada: czyj mierd, obecnod aobnikw i ksidza, wykorzystanie rekwizytw w postaci krzya i trumny oraz swoist scenografi z kaplic i cmentarzem, a take przewidywaln kolejnod zdarzeo, to dostrzeemy, e przywoanie tego schematu w pamici bdzie konieczne, aby z wizki zdao: Przyjechalimy za pno. Przed domem stal ju trumna i sychad bylo ialo-sne zawodzenie matki, wydobyd informacj o mierci osoby, z ktr narrator analizowanego fragmentu tekstu mia si spotkad. Przykad ten pokazuje, e schematy nale do wiedzy uytkownikw jzyka, koniecznej do tego, by mg on zrekonstruowad treci zakodowane w odczytywanym tekcie. Wraz ze wzbogacaniem dowiadczenia czowiek doskonali si w sprawnym korzystaniu z przyswojonych (lub wytworzonych) wczeniej schematw i scenariuszy, ktre dziki temu automatyzuj si i uatwiaj dziaanie w sytuacjach typowych *por. Ncki 1996, s. 41+. Miar uytecznoci tyche schematw i scenariuszy jest bowiem ekonomicznod, minimalizowanie wysiku. Wydaje si w powyszym kontekcie, e rwnie na wzorce gatunkowe moemy spojrzed tak, jakby byy one wypracowywanymi w drodze dowiadczeo (czytelniczych, szkolnych, dziennikarskich) schematami (scenariuszami) dziaao tekstowych. Zadaniem szkoy i uniwersytetu powinno byd zatem midzy innymi wzbogacanie uczniowskiego i studenckiego dowiadczenia przez organizacj takich sytuacji, ktre pozwol uczniom i studentom oswoid si z nieznanymi im wczeniej schematami interpretacyjnymi i scenariuszami dziaania, take dziaania tekstowego, aby w samodzielnym yciu mogli je efektywnie przywoywad w trakcie tworzenia i odbioru zrnicowanych tekstw. Podsumowujc, moemy zaplecze kodowe komunikacji jzykowej opisad jako nakadanie si na siebie trzech typw ukadw: a) kodw poznaw-czo-kulturowych, dostarczajcych uczestnikom komunikacji systemw kategoryzacji, wartociowania i interpretowania wiata; b) kodw jzykowych

38 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA bezporednio decydujcych o formie komunikatu (kod jzykowy mwiony i pisany, rne odmiany i style jeyka *por. rozdzia 2.+), a w gbszych swych warstwach warunkowanych kulturowo i poznawczo; c) kodw pragmatycz-no-spoecznych, zwizanych z sytuacj komunikacyjn, okrelonymi rolami i systemami celw uczestnikw komunikacji (kody: spoeczny, proksemicz-ny i kinezyczny). Zalenoci midzy tymi ukadami pokazuje rysunek 1.5. Rys. 1.5. KODOWE zaplecze komunikacyjne ! Kod kinezyczny ^. / Kod proksemiczny I^>V

Kod kulturowy /" s, (Kod spoeczny KOD JZYKOWY^ \ '(kod emotikonw) f) Kontekst wypowiedzi Kade zdarzenie komunikacyjne odbywa si w okrelonym kontekcie, rozumianym przez nas szeroko -jako "skomplikowana, wielopaszczyznowa siatka uwarunkowao zwizanych z nadaniem i odbiorem tekstu, determinujca ze strony nadawcy realizacje intencji komunikacyjnych, a ze strony odbiorcy odczytanie tych intencji i dziaanie" *Baokowska 2002+9. W tak szeroko ujmowanym kontekcie da si wskazad trzy jego podstawowe typy - poziomy: l. Kontekst kulturowo-poznawczy, czyli odniesienie wypowiedzi do wsplnego wiata pojd i wartoci utrwalonego w danej kulturze, a budowanego z wykorzystaniem wspomnianych w poprzednim rozdziale ko9 Konieczne jest tu jednak wyjanienie, e terminu kontekst uywamy w naszej pracy inaczej ni twrca klasycznego ju modelu aktu komunikacji Roman Jakobson, ktry tyme terminem okrela odniesienie wypowiedzi do s'wiata, czyli jej tred, i wiza z nim pojecie funkcji poznawczej tekstu. O komunikacji jzykowej 39 dw poznawczego i kulturowego. Ten typ kontekstu reprezentuj m.in. odwoania do rnych tekstw kultury - pimiennictwa, malarstwa, architektury, muzyki, w tym te do wytworw kultury masowej *zob. te stylizacja i intertekstualnod, rozdzia 5.+, a take do oglnie znanych faktw i postaci historycznych, symboli i emblematw, prdw filozoficznych i artystycznych, obyczajw i scenariuszy zachowao. 2. Kontekst pragmatyczno-spoeczny (sytuacyjny) - cile powizany z kontekstem kulturowopoznawczym, a polegajcy na osadzeniu komunikacji w okrelonej sytuacji komunikacyjnej (w okrelonym miejscu i czasie), na determinacji tematem, a take liczb uczestnikw komunikacji i odgrywanymi przez nich rolami. Ponadto w kontekcie tym mieszcz si indywidualne charakterystyki nadawcy i odbiorcy, na ktre skadaj si uzalenione od wieku, wyksztacenia, pochodzenia spoecznego i terytorialnego, zawodu i nawet pci takie waciwoci komunikujcych si ze sob osb, jak: rozlegod wiedzy o wiecie, zainteresowania, oczekiwania i temperamenty, a take poziom sprawnoci komunikacyjnych, w tym bogactwo lub ubstwo jzykowe. Te ostatnie objawiaj si znajomoci wycznie kodu ograniczonego albo take kodu rozwinitego, ktry daje moliwod wyboru spord rnych odmian i stylw danego jzyka czy nawet kilku jzykw10. Rnice w stopniu oficjal-noci kontaktw midzy nadawc i odbiorc (oficjalne - prywatne) oraz trwaoci tych kontaktw (jednorazowe - wielokrotnie odnawiane), a take zrnicowanie zasigu komunikacji (paszczyzna oglnonarodowa, np. dziennikarz - czytelnicy; paszczyzna lokalna, np. burmistrz / Kod graficzny

mieszkaocy miasta, profesor - studenci; paszczyzna indywidualna, np. ojciec - syn, wsppasaerowie itp.) skadaj si take na bogactwo kontekstu pragmatyczno-spo-ecznego. Poza tym w ramach tego kontekstu mieszcz si uwarunkowania wynikajce z zastosowanego kanau komunikacji (suchowowzrokowego, np. mwienie twarz w twarz; suchowego, np. rozmowa przez telefon czy odbir suchowiska radiowego; wzrokowego, np. komunikacja pisana) oraz przyjtych przez nadawc celw, ktre za pomoc danego aktu komunikacji 10 Rnice miedzy kodem ograniczonym i kodem rozwinitym w odniesieniu do uytkownikw polszczyzny omawia dokadnie Maria Nagajowa *zob. Nagajowa 1985+. Tu ograniczymy si do stwierdzenia, e kod ograniczony to wariant jeyka przydatny w sytuacjach ycia codziennego i komunikacji wewntrz niewielkich grup osb dobrze si znajcych, majcych wsplne dowiadczenia. Nie wystarcza on w interakcjach bardziej skomplikowanych, miedzygrupowych, majcych szerszy zasig (np. w komunikacji szkolnej czy medialnej).

40 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA chce on osignd (np. uzyskanie wysokiej oceny na egzaminie, skonienie odbiorcy do zmiany pogldw itp.) *zob. Grabias 1994+. Poniewa za w sferze kontekstu pragmatyczno-spoecznego istotne miejsce zajmuje charakterystyka uczestnikw komunikacji, wydaje si, e take tutaj naley umiecid tzw. kontekst autorski, obejmujcy dane o biografii, pogldach i psychice autora tekstu, szczeglnie cenne w interpretacji tekstw literackich (np. poezji Cypriana Kamila Norwida, esejw Zbigniewa Herberta czy reportay Hanny Krall). 3. Kontekst jzykowo-tekstowy, a wiec odniesienie okrelonego elementu tworzcego wypowied do caej struktury tej wypowiedzi na rnych poziomach jej organizacji. Jest to zatem kontekst gatunkowo-kom-pozycyjny, skadniowy, leksykalny i ortograficzno-interpunkcyjny. Warto jednak zaznaczyd, e uwarunkowania gatunkowo-kompozycyjne stanowi stref przejciow miedzy kontekstem jzykowym i pragmatycznym, jako e wzorce gatunkowe maj przypisane sobie okrelone funkcje, a te zwykle zalicza si do pragmatyki. Kontekst gatunkowy wydaje si szczeglnie wany przy interpretacji tekstw artystycznych i dziennikarskich, gdy rozpoznanie gatunku staje si czsto rwnoznaczne z odczytaniem intencji wypowiedzi (prowadzi na przykad do rozstrzygnicia, czy tekst jest nonikiem tak przeciwstawnych kategorii stylistycznych, jak komizm lub tragizm, dosownod lub metaforycznod, subiektywizm - obiektywizm) *zob. te o intertekstualnoci w rozdziale 5.+. Oglnie naley przyznad, e bez znajomoci rnorodnych uwarunkowao kontekstowych zrozumienie wypowiedzi byoby niemoliwe lub niezwykle zuboone, gdy im szersza i bardziej wszechstronna jest znajomod kontekstw danej wypowiedzi, np. wypowiedzi literackiej, tym bardziej wiarygodna moe byd jej interpretacja. Na rysunku 1.6. przedstawiamy w schematycznym ujciu relacje midzy wyrnionymi rodzajami kontekstu. Rys. 1.6.

kulturowo-poznawczy KONTEKST l pragmatyczno-spoleczny jzykowo-tekstowy historyczny

miejsce

filozoficzny

czas

artystyczny

temat

obyczajowy

uczestnicy

poznawczy

kana

cel

gatunkowo-tekstowy skadniowy leksykalny ortograficzno-interpunkcyjny O komunikacji jzykowej 41 g) Cel komunikacji i funkcje wypowiedzi Jak ju wielokrotnie zaznaczalimy, istot dziaao jzykowych w komunikacji jest denie nadawcy do realizacji okrelonych celw. W analizach lingwistycznych cele te s nazywane funkcjami wypowiedzi lub intencjami i chod obydwa te pojcia bywaj nieraz uywane zamiennie, my staramy si je rozgraniczad, utosamiajc funkcje z bardziej oglnymi celami wypowiadania si, a intencje - ze szczegowymi zamiarami osb si wypowiadajcych. W klasyfikacji funkcji jzykowych za podstaw przyjmujemy model Romana Jakobsona [por. Grzegorczykowa 1991, s. 12-14 - opis i zarzuty mu stawiane] zmodyfikowany i wzbogacony przez Renat Grzegorczykowa *por. Grzegorczykowa 1991, s. 21-27+. Interesuj nas tutaj funkcje wypowiedzi, pomijamy natomiast funkcje przypisywane przez autork jzykowi rozumianemu jako system (funkcj poznawcz: jzyk jako klasyfikator wiata; funkcj generatywn: jzyk jako podstawa tworzenia i rozumienia tekstw) oraz funkcje zwizane z ogem dziaao jzykowych wsplnoty

komunikatywnej (socjalizujc: czenie ludzi posugujcych si tym samym jzykiem; kulturotwrcz: gromadzenie i przechowywanie dorobku kulturowego wsplnoty). Zatem wypowiedziom tworzonym w rnorodnych aktach komunikacji moemy przypisad nastpujce funkcje: a) informatywn (zwan te informacyjn, poznawcz, symboliczn, reprezentatywn) - jeli celem tekstu jest przekazanie informacji, czyli koncentracja na treci (np. w komunikatach prasowych, hasach encyklopedycznych, we fragmentach reportay i recenzji); b) nakaniajc (impresywn) - jeli celem tekstu jest wywoanie okrelonych dziaao odbiorcy (np. pytanie - odpowiedzi, rozkaz i proba - wykonania zadania) lub wpywanie na stan mentalny odbiorcy, ktry to odbiorca w zamyle nadawcy moe byd tego wiadomy (w perswazji, np. matki pouczajcej dziecko) albo niewiadomy (w manipulacji, ocenianej z tego powodu negatywnie, np. w przemwieniu przedwyborczym polityka czy w reklamie); c) ekspresywn (emotywn) - jeeli celem wypowiedzi jest wyraanie emocji, woli, sdw nadawcy bez specjalnego ukierunkowania ich na odbiorc, czyli w formule czuj, e, a nie chc, eby wiedzia, e czuj, e (np. w penym zachwytu okrzyku Jak tu piknie! wydanym przez samotnego turyst na bezludnej play);

42 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA d) kreatywn (przez Romana Jakobsona zwan funkcj poetyck) -jeeli zamiarem nadawcy jest miedzy innymi ujawnienie kreatywnoci jzykowej, widocznej w amaniu norm jzyka standardowego *zob. jeyk standardowy, rozdzia 2.+, a wiec w tekstach, ktrych forma przestaje byd przezroczysta i zaczyna zwracad na siebie uwag *zob. punkt (c)+. Autor tekstu kreatywnego "narusza standardowy obraz wiata odbity w jzyku oglnym, jego semantyce i skadni. Narusza po to, by przekazad niepowtarzaln, poetyck wizj wiata, niedostpn przecitnemu widzeniu" *Grzegorczykowa 1991, s. 27+. Zatem zwizana z t funkcj metaforycz-nos'd i skadniowo-morfologiczno-fonetyczna agramatycznos'd tekstw (nie tylko zreszt poetyckich, ale take esejw, reportay, felietonw, recenzji, dowcipw i innych) ma gbokie podoe znaczeniowe, mimo e ujawnia si dziki modyfikacjom formalnym na poziomie jzyka tekstu; z funkcj kreatywn mona powizad funkcj estetyczn, w ktrej rozumieniu na pierwszy plan wysuwa si denie autora tekstu do ucielenienia w swym dziele kategorii pikna; e) fatyczn (nieobecn w modelu Renaty Grzegorczykowej, zaczerpnit z teorii Romana Jakobsona) jeeli celem wypowiedzi jest nawizanie, podtrzymanie lub zerwanie kontaktu z odbiorc (np. widoczn w takich fragmentach duszych tekstw, jak nagwki prasowe, intrygujce tytuy felietonw, slogany reklamowe, formuy zakooczenia listw itp.)11. Dodatkowo naley pamitad o takich funkcjach komunikatu, ktre nie s zwizane z ktrym z elementw aktu komunikacji w sposb cisy, lecz odnosz si do caego zdarzenia komunikacyjnego. S to funkcje sprawcze wypowiedzi. Realizuj je teksty stwarzajce nowe stany rzeczy *zob. akty mowy konstytutywne, rozdzia 1.2.+: albo na mocy wiary -moemy wtedy mwid o funkcji magicznej

(np. ludowych kltw lub aktw sakramentalnych takich jak chrzest dziecka czy papieskie bogosawieostwo), albo na mocy konwencji spoecznej - mamy wtedy do czynienia z funkcj stanowic (np. aktw prawnych, sdowych, dyrektorskich O komunikacji jzykowej 43 11 W przedstawionej klasyfikacji pomijamy wyodrbnion przez Romana Jakobsona funkcje metajzykow, traktujc j jako rodzaj funkcji informatywnej, gdy jest ona realizowana w wypowiedziach informujcych o kodzie jzykowym (podrcznikach do gramatyki, sownikach, lingwistycznych rozprawach naukowych czy poradnikach poprawnego wysawiania si) *por. Grzegorczykowa 1991], zarzdzeo, a take codziennych obietnic, przeprosin, ostrzeeo, podzikowao, zaproszeo itp.). W kontekcie wymienionej wyej funkcji magicznej pragniemy wspomnied o potrzebie wyodrbnienia funkcji rytualnej. Ujawnia si ona w tekstach, ktrych powtarzanie lub odbir w cile okrelonych okolicznociach s czci jakiego rytuau i staj si warunkiem uczestniczenia w tyme rytuale. Tak funkcj przypisujemy midzy innymi automatycznie odmawianemu przez wiernych pacierzowi czy piewanym w okresie witecznym koldom. Odrbny status naley przypisad funkcji ludycznej tekstw, ktr rozumiemy jako denie nadawcy do wywoania efektu komicznego lub wprowadzenia odbiorcy w wiat zabawy - zawieszajcej postulat prawdziwoci przedstawienia oraz zasad odpowiedzialnoci za czyny. Gatunkami realizujcymi funkcj ludyczn s na przykad art, dowcip, kawa, limeryk, a take komiks, krzywka czy gra komputerowa. Ponadto w komunikacji jzykowej moe si realizowad funkcja pre-zentatywna wypowiedzi. Mamy z ni do czynienia wtedy, gdy ksztat tekstu ujawnia (porednio) takie cechy nadawcy, jak jego pochodzenie terytorialne czy spoeczne (np. przez uycie gwary lub socjolektu), wiek (np. zastosowanie jednostek przestarzaych albo przeciwnie, nowych, waciwych jzykowi modziey), ped itp. Funkcja ta bywa czsto wyzyskiwana przez pisarzy, ktrzy wprowadzajc dialogi postaci do swych tekstw, stylizuj jzyk bohaterw na jzyk rodowiska, z ktrego mieliby si oni wywodzid. Uznajc funkcje wypowiedzi za oglne cele, ktre tym wypowiedziom przywiecaj, a intencje - za cele szczegowe stawiane sobie przez nadawcw w rnych aktach mowy, musimy rwnoczenie przyznad, i spenienie owych aktw mowy i pene zrozumienie wypowiedzi (pena interpretacja) wymaga od odbiorcw waciwego odczytania i intencji szczegowych, i celw oglnych. Modyfikujc nieco schemat przedstawiajcy miejsce interpretacji w komunikacji jzykowej pochodzcy z publikacji pod redakcj Elbiety Tabakowskiej *Tabakowska, red., 2001, s. 245+, proponujemy poniej jego wersj rozszerzon i uzgodnion z tym, co dotychczas zostao napisane w naszej pracy:

44 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE

ZAGADNIENIA O komunikacji jzykowej 45 Rys. 1.7. KOMUNIKACJA MIDZYLUDZKA wiat NADAWCYiODBIORCY wiat TEKSTU l kodowe zaplecze komunikacji PAWA konteksty komunikacyjne WSKAZWKI rodki wyrazu ^JAKI?

+ O CZYM?

J3TACJI 1 --------------------------- l -------- >

INTERPRETACYJNE

PO CO?

INTERPRETACJA

Zapisane po prawej stronie schematu pytania: Jaki? + O czym? + Po co? mona uznad za triad okrelajc prototypowy tekst, ktry zawsze jest jaki (ma okrelon form), zawsze jest o czym (niesie okrelone treci) i zawsze jest po co (suy realizacji okrelonych intencji i funkcji). Analiza formy z wykorzystaniem informacji kontekstowych i odwoaniem si do wiedzy i dowiadczeo

uczestnikw komunikacji, zmagazynowanych w kodowym zapleczu komunikacji, oraz cakowicie indywidualnych, prowadzi do zrozumienia treci tekstu i odkrycia jego celu. Jak przy tym podkrela John Swales, cel komunikacji jest nie tylko cech tekstu w ogle, ale uprzywilejowanym kryterium, ktre pozwala zbir pewnych zdarzeo komunikacyjnych wczyd do wsplnego scenariusza - wzorca i okrelid go mianem gatunku wypowiedzi *zob. o gatunku, rozdzia 4.+. To kryterium celowoci okazuje si nawet waniejsze ni kryterium formalne w wyznaczaniu granic gatunkowych *zob. Swales 1999, s. 46; take rozdzia 4.+. Dla pewnych gatunkw wskazanie waciwych im celw jest niezwykle proste (np. dla przepisu kulinarnego, ktrego gwnym zadaniem jest umoliwienie odbiorcy osignicia "sukcesu kulinarnego"), dla innych natomiast - znacznie trudniejsze, m.in. dlatego, e cele nadrzdne bywaj w nich ukrywane przez nadawc (np. zyskanie jak najwikszego poparcia dziki wygoszeniu przemwienia politycznego, co robi si pod pretekstem prezentacji pogldw politycznych). Wiele gatunkw ma wpisane w sw struktur semantyczn cae zespoy celw i zdarza si, e pozostaj one w konflikcie, co prowadzi do osabienia wartoci tyche gatunkw (np. wypracowania szkolnego) *Swales 1999, s. 47; zob. te rozdzia 4.+12. 1.4. Podstawowe wartoci przypisywane komunikacji jzykowej i jej uczestnikom W kontekcie zaprezentowanych w poprzednich rozdziaach ustaleo dotyczcych podstawowych jednostek i aspektw komunikacji jzykowej || naturalna wydaje si moliwod wartociowania owej komunikacji, jej || uczestnikw i wytworw, opartego na zrnicowanych kryteriach oceniali ni. Do najwaniejszych zabiegw wartociujcych t sfer ludzkiej dzia-*I alnoci zaliczamy: i a) ocen tekstu jzykowego ze wzgldu na zgodnod jego formy z normaj mi jzyka standardowego - tekst moe byd mniej lub bardziej poprawny, ; czyli moe w rnym stopniu speniad wymogi kultury jzyka *por. Kar powie 2001, Porayski-Pomsta 1999 b+; w tego typu wartociowaniu tekst jest jednak traktowany jako autonomiczny wytwr komunikacji oderwany : od jej uwarunkowao, co z przyjtego w naszej pracy punktu widzenia jest ujciem zbyt zawonym; b) ocen wypowiedzi ze wzgldu na stopieo dopasowania jej do uwarunkowao spoecznych, sytuacyjnych i pragmatycznych (intencji) - wypowied moe byd mniej lub bardziej stosowna (odpowiednia) w danych warunkach zdarzenia komunikacyjnego (np. zamanie normy jzykowej i w tekcie bywa przejawem dostosowania formy wypowiedzi do zamie12 Psychologowie wskazuj na cztery rodzaje motywacji sprzyjajcych komunikowaniu si ludzi: "zwikszenie jednolitoci wiadomoci posiadanych przez czonkw grupy; zwikszenie zgodnoci opinii wrd czonkw grupy; ksztatowanie statusu spoecznego czonkw grupy i caej grupy; ekspresja stanw emocjonalnych" *Necki 1996, s. 24+. Motywacje te mieszcz si wrd wymienionych przez nas wyej funkcji informatywnych, nakaniajcych i ekspresywnych (przypisywanych pojedynczym wypowiedziom) oraz spoecznych (przypisywanych ogowi dziaao jzykowych wsplnoty). Wydaje si wiec suszne, aby w dydaktyce wychodzid od tych wanie celw i

na nich opierad rozwj kompetencji komunikacyjnej, przez doskonalenie i wzbogacanie rnych sposobw ich wyraania. Zauwamy, e funkcje informatywna, ekspresywna i impresywna znalazy si w ministerialnej podstawie programowej na licie najwaniejszych funkcji wypowiedzi, ktrych znajomod bdzie wymagana od uczniw szk ponadgimnazjalnych.

46 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE z< AGADNIENIA rzonych tres'ci i celw, jak to si dzieje czsto w dialogach, ktre - dla uwiarygodnienia przekazu zawieraj bdy gramatyczne popeniane przez niewyksztaconych bohaterw reportau, albo w felietonach, ktre - dla efektu ironiczno-parodystycznego - inkrustowane s zamierzonymi "przejzyczeniami" felietonisty); c) ocen dziaania jzykowego nadawcy ze wzgldu na zgodnod jego celw z uzyskanymi rezultatami - zachowanie komunikacyjne moe byd mniej lub bardziej skuteczne, efektywne, wydajne (mao skuteczna okae si zapewne proba wyraona za pomoc rozkanika i skierowana do odbiorcy o randze nadrzdnej, na przykad w sytuacji, kiedy starajcy si o prac bezrobotny zwraca si do urzdnika dziau kadr szacownej instytucji penymi kategorycznego tonu sowami: Niech pan da mi t prac.')', d) ocen etyczn zachowao komunikacyjnych uczestnikw zdarzenia komunikacyjnego - ich postpowanie moe byd etycznie podane (kiedy mwi prawd i szanuj si nawzajem, okazujc sobie yczliwos'd i uznanie dla godnoci osoby ludzkiej) lub niepodane (gdy kami lub s w swych zachowaniach napastliwi, agresywni, wulgarni). Ocena etyczna jest s'cis'le zwizana z kulturowo uwarunkowanym systemem wartos'ci i wiatopogldem osb j wydajcych. W szkole warto uczulad uczniw, a na studiach - przyszych nauczycieli, dziennikarzy, animatorw kultury itp. - na ten aspekt wartociowania, tym bardziej e wspczenie w codziennej komunikacji publicznej i jednostkowej coraz bardziej szerz si wzorce zachowao negatywnych13. Umiejtnod skutecznego, stosownego i poprawnego (jeli tego wymaga sytuacja) wypowiadania si jest przejawem rozwinitej kompetencji komunikacyjnej nadawcy. Skadaj si na ni rnego typu sprawnoci komunikacyjne: sprawnod systemowa (przejawiajca si w praktyce znajomoci systemu jzykowego i obowizujcych w nim norm poprawnociowych), sprawnod spoeczna (umiejtnod ksztatowania wypowiedzi odpowiednio do rangi odbiorcy i penionej przezeo roli), sprawnod sytuacyjna (zdolnod dopasowywania wypowiedzi do tematu, miejsca, czasu, liczby odbiorcw, kanau przekazu itp.) oraz sprawnod prag13 Wymienione przez nas oceny mona odnied do tradycji retorycznej, w ktrej znane s tzw. cztery cechy wysowienia jako podstawa wartociowania wypowiedzi perswazyjnych: poprawnod, jasnos'd, stosownod i ozdobnos'd *zob. Korolko 1990, s. 99-102]. O komunikacji jzykowej 47

matyczna (umiejtnod osigania zamierzonych celw za pomoc wypowiedzi jzykowych) *Grabias 1994+. Od strony odbiorcy sprawnoci te realizuj si we waciwym odczytywaniu znakw jzykowych tworzcych tekst i dostrzeganiu uwarunkowao sytuacyjnych i spoecznych jako istotnych sygnaw pomocnych w interpretacji wypowiedzi (w odczytywaniu jej intencji). Do tych sprawnoci nadawczo-odbiorczych moemy doczyd opisywan przez Ann Duszak kompetencj tekstow, czyli "zdolnod tworzenia i odbierania spjnoci tekstw oraz postrzegania podziaw w uniwersum tekstw. W tym drugim wypadku chodzi o zdolnod okrelania typw tekstw w kategoriach uywanych w jzyku potocznym, jak rozmowa, wykad, artyku prasowy, obwieszczenie" *Duszak 1998, s. 252+. Wracajc do listy ocen przypisywanych zachowaniom jzykowym ludzi, moemy j na koniec poszerzyd o dodatkowy rodzaj wartociowania zwizany z pytaniem o relacj midzy tym, co zdeterminowane nakadanymi z gry reguami i formami (rozmaitod kodw i schematw), a indywidualn twrczoci uytkownikw jzyka *por. Grucza 1992, s. 25+. Wydaje si, e w wikszoci zdarzeo komunikacyjnych czowiek ma moliwod wykorzystywania - w wikszym lub mniejszym stopniu - zdolnoci do samodzielnej kreacji i gry. Zdolnod ta wypywa z jego jednostkowych dowiadczeo oraz indywidualnej struktury psychiki i moliwoci intelektualnych. Dlatego czysto naladowcze wykorzystanie elementw dostpnych mu kodw nie ma powszechnej aprobaty. Zatem ostatni z wanych ocen, ktre mona by przypisad zachowaniom komunikacyjnym czowieka, jest uznanie ich za wykraczajce poza wyuczone schematy, a wic oryginalne, twrcze, niepowtarzalne i zaskakujce, w przeciwieostwie do zachowao schematycznych, odtwrczych, naladowczych i przez to przecitnych. 1.5. Bibliografia Aitchison J., 1991, Ssak, ktry mwi. Wstp do psycholingwistyki, tum. M. Czarnecka, Warszawa. Austin J. L., 1993, Mwienie i poznawanie. Rozprawy i wykady filozoficzne, wstp i tum. B. Chwedeoczuk, Warszawa. Baokowska E., 2002, Teoretyczne podstawy opisu odmian i stylw jzyka, kmpis.

48 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA Bartmioski J., 2001, Tekstologia (lingwistyka tekstu), *w:+ Nauka o jeyku w reformowanej szkole, red. A. Mikolajczuk, J. Puzynina, Warszawa, s. 26-44. Bartmioski J., Panasiuk J., Stereotypy jzykowe, *w:+ Wspczesny jzyk polski, red. J. Bartmioski, Wrocaw, s. 363-387. De Beaugrande R.-A., Dressler W. U., 1990, Wstp do lingwistyki tekstu, tum. A. Szwedek, Warszawa. Duszak A., 1998, Tekst, dyskurs, komunikacja midzykulturowa, Warszawa. Grabias S., 1994, Jzyk w zachowaniach spoecznych, Lublin. Grucza R, 1992, O komunikacji midzyludzkiej -jej podstawach, rodkach, rodzajach, paszczyznach, skadnikach i zewntrznych uwarunkowaniach, *w:+ Modele komunikacji midzyludzkiej. Materiay z

XV Sympozjum zorganizowanego przez Instytut Lingwistyki Stosowanej UW, ck, 26-28 kwietnia 1989 r., red. W. Wo-niakowski, Warszawa, s. 9-30. Grzegorczykowa R., 1991, Problem funkcji jzyka i tekstu w wietle teorii aktw mowy, *w:+ Jzyk a kultura, t. 4, Funkcje jzyka i wypowiedzi, red. J. Bartmioski, R. Grzegorczykowa, Wrocaw, s. 11-28. Hali E. T., 1987, Bezgony jzyk, tum. R. Zimand, A. Skarbioska, Warszawa. Hymes D., 1980, Socjolingwistyka i etnografia mwienia, *w:+ Jzyk i spoeczeostwo, red. M. Gowioski, Warszawa, s. 41-82. Karpowicz T., 2001, Kultura jzyka polskiego, *w:+ Nauka o jzyku w reformowanej szkole, red. A. Mikoajczuk, J. Puzynina, Warszawa, s. 136-145. Kopalioski W., 1989, Sownik wyrazw obcych i zwrotw obcojzycznych, wyd. XIX rozszerzone, Warszawa. Korolko M., 1990, Sztuka retoryki. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa. Krzeszowski T. R, 1994, Parametr aksjologiczny w przedpojciowych schematach wyobraeniowych, "Etnolingwistyka" 1994, nr 6, s. 29-51. Kurcz L, 1992, Rozwaania nad jzykiem w jego funkcji komunikacyjnej, *w:+ teje, Jzyk a psychologia. Podstawy psycholingwistyki, Warszawa, s. 128-179. LILT. Language Into Languages Teaching [CD-ROM], Glasgow: University of Glasgow, 2001. Wymagania systemowe: komputer PC lub Macintosh; Windows 95 lub nastpne (dla PC) albo System 7 lub nastpne (dla Macintosha); Netscape 4 lub nastpne albo Internet Explorer 4 lub nastpne; co najmniej 16 MB RAM; napd CD-ROM. Najder K., 1992, Schematy poznawcze, [w:] Psychologia i poznanie, red. M. Mater-ska, T. Tyszko, Warszawa, s. 38-60. Ncki Z., 1996, Komunikacja midzyludzka, Krakw. - Nagajowa M., 1985, Ksztacenie jzyka ucznia w szkole podstawowej, Warszawa. Nieckula R, 1992, Jzyk mwiony i jzyk pisany, *w:+ Jzyk a kultura, t. 5, Potocznod w jzyku i kulturze, red. J. Anusiewicz, F. Nieckula, Wrocaw, s. 87-95. Porayski-Pomsta J., 1999 a, Komunikacja jzykowa, *w:+ Nauka o jzyku dla polonistw, red. S. Dubisz, Warszawa, s. 19-66. Porayski-Pomsta J., 1999 b, Kultura jzyka, *w:+ Nauka o jzyku dla polonistw, red. S. Dubisz, Warszawa, s. 67-112. O komunikacji jzykowej 49

Puzynina J., 2001, Jzykoznawstwo oglne (z elementami historii jzyka), *w:+, Nauka o jzyku w reformowanej szkole, red. A. Mikoajczuk, J. Puzynina, Warszawa, s. 132-135. Sownik wyrazw obcych PWN, wydanie poprawione i uzupenione. Warszawa 1991. Stelmaszuk A., 1996, Warunki harmonijnej komunikacji i tekst, [w:] Problemy komunikacji interkulturowej: Jedna Europa - wiele jzykw i wiele kultur, red. R Grucza, K. Chomicz-Jung, Warszawa, s. 67-73. Swales J. M., 1999, Genre Analysis. English in academic and research settings, Cambridge. Tabakowska E., red., 2001, Dziaanie za pomoc sw: pragmatyka, *w:+ red. teje, Kognitywne podstawy jzyka i jzykoznawstwa, Krakw, s. 203-241. Tokarski R., 1993, Sownictwo jako interpretacja wiata, *w:+ Wspczesny jzyk polski, red. J. Bartmioski, Wrocaw, s. 335-362. Wales K., 2001, A Dictionary of Stylistics, wyd. 2, Harlow. Wierzbicka A., 1997, Moje podwjne ycie: dwa jzyki, dwie kultury, dwa wiaty, "Teksty Drugie" 1997, nr 3 (45), s. 73-93. Wierzbicka A., 1999 a. Akty i gatunki mowy w rnych jzykach i kulturach, *w:+ teje, Jzyk - umys kultura, red. J. Bartmioski, Warszawa, s. 228-269. Wierzbicka A., 1999 b, Rne kultury, rne jzyki, rne akty mowy, *w:+ teje, Jzyk - umys kultura, red. J. Bartmioski, Warszawa, s. 193-227. Zdunkiewicz D., 1993, Akty mowy, *w:+ Wspczesny jzyk polski, red. J. Bartmioski, Wrocaw, s. 259270. ydek-Bednarczuk U., 2001, Pragmatyka jzykowa, *w:+ Nauka o jzyku w reformowanej szkole, red. A. Mikoajczuk, J. Puzynina, Warszawa, s. 45-51.

Edyta Baokowska Rozdzia 2 Z PROBLEMATYKI STYLU Nazwa styl pochodzi z lad. stilus 'rylec; dwiczenie pisemne; sposb pisania; styl'. W polszczynie upowszechnia si w zwizku z francuskim okreleniem le style modern 'styl nowoczesny', odnoszonym do sztuki kooca XIX w. Por. take wyrazy pokrewne stylistyka (nauka o stylu), stylizacja (w humanistyce 'naladowanie jakiego' stylu, najczciej w celach artystycznych'; potocznie, np. u fryzjera stylizacja wlosw 'nadanie ksztatu wosom przy pomocy rk'), stylista 'projektant odziey, wntrz, mebli, sprztu AGD i hi-tech, samochodowych karoserii itp.' (sowo to naley do grupy tzw. wyrazw modnych), stylizowad si na kogo 'z odcieniem ironii, czsto pogardy: udawad kogo, naladowad czyj' styl'.

2.1. Styl Styl nie jest tylko zjawiskiem jzykowym. Mwimy o stylu w modzie, architekturze, filmie, mwimy, e kto' ma styl, a kto inny go nie ma. Styl odnosi si wiec do rnych zachowao i przejaww dziaalnoci czowieka, odnosi si do kultury i systemw znakw dla niej charakterystycznych, naley wiec styl postrzegad szeroko w kategoriach kultury i semio-tyki14. Styl zawsze cos' wyraa, co komunikuje, styl jest spoecznie rozpoznawalny, staje si skadnikiem struktury i oceny wypowiedzi (biedy stylistyczne obniaj wartod twojego wypracowania), wartociowania filmu (zrealizowany w dobrym stylu czarnej komedii angielskiej) czy meczu pikarskiego (wygrali w dobrym stylu), rwnie elementem postrzega14 Nie wyklucza to oczywicie ujmowania stylu w kategoriach jzykowych, gdy kady jzyk naturalny jest systemem semiotycznym i do kultury naley (wsptworzc j jednoczenie). Z problematyki stylu 51 ni konkretnego czowieka (wietny facet, ma styl). Dzieje si tak dlatego, i kada spoecznod wypracowaa charakterystyczne dla niej formy kultury, a styl naley do kultury jako jeden ze sposobw interpretacji, uporzdkowania wiata oraz skutecznego porozumiewania si w tym wiecie. Styl naley wic rwnie do sfery zjawisk pragmatyczno-spoecznych. W tym opracowaniu skupimy si przede wszystkim na rozumieniu stylu w odniesieniu do jzykowych zachowao czowieka i postaramy si pokazad style jzykowe jako zjawiska jednoczenie kulturowe, komunikacyjnopragmatyczne, spoeczne, psychologiczne. Zjawisko stylu wpisuje si w reguy komunikacji jzykowej obowizujce w danej spoecznoci ludzkiej, co oznacza, i style powstaj w odpowiedzi na intencje komunikacyjne uytkownikw jzyka i typowe sytuacje komunikacyjne, w ktrych przyszo im werbalizowad owe intencje *por. o komunikacji jzykowej, rozdzia l.+. Styl to wzorzec nalecy do sfery abstrakcji, wzorzec o okrelonej strukturze, w ktrym zapisay si sposoby postrzegania otaczajcego wiata i porozumiewania si. Tak trzeba rozumied style konwencjonalne - style funkcjonalne, style gatunkw, prdw i epok literackich: jako idealne wzory zdarzeo komunikacyjnych, ale wzory jednoczenie trwae, typowe, bdce "wasnoci" caej grupy spoecznej, i dynamiczne, bo zmieniajce si pod wpywem czynnikw historycznych, spoecznych, indywidualnych (np. Petrarka tworzy nowy gatunek - sonet, styl powieci ewoluuje wraz z rozwojem gatunku, zapotrzebowanie na kultur popularn rodzi nowy styl wypowiedzi radiowej i telewizyjnej), podobnie jak kultura i jzyk. Zrnicowanie stylw na typowe i indywidualne w naszym rozumieniu przedstawia rysunek 2. l. Rys. 2.1. ............... Style .............. Typowe (wzorce) / \\ Style \ funkcjonalne \

^-^

Style

gatunkw Indywidualne Styl ^____^ Styl tekstu autora Style epok i prdw terackich

52 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA Style funkcjonalne s jednym z elementw systemu odmianowo-sty-lowego danego jzyka i rozumiemy je jako typy spoecznych zachowao jzykowych, ktre su realizacji rnych intencji komunikacyjnych wpisanych we wzorce gatunkowe *por. pojcie gatunku, rozdzia. 4+. Najczciej do stylw funkcjonalnych zaliczamy: styl retoryczny, styl urzdowy, styl naukowy, styl publicystyczny, styl potoczny, styl artystyczny15, a w kadym z nich wyodrbnimy style poszczeglnych gatunkw, ktre rozumiemy jako swego rodzaju uszczegowienie wyznacznikw stylu funkcjonalnego, umoliwiajce tekstow realizacj intencji komunikacyjnej w konkretnej sytuacji. Style funkcjonalne s o tyle uniwersalne, i wystpuj w kadym jzyku naturalnym (rodzaje i liczba stylw funkcjonalnych w poszczeglnych jzykach naturalnych s rne, ale w kadym jzyku mona wyrnid styl zwizany z rytualnymi, religijnymi zachowaniami, styl charakterystyczny dla kreatywnej, poetyckiej dziaalnoci czowieka oraz styl kontaktw codziennych). Wzorce stylw funkcjonalnych zmieniaj si nie tylko wraz z rozwojem kodu jzyka naturalnego, ale rwnie w zalenoci od stopnia konwencjonalizacji zachowao opisywanych przez wzorzec (por. wspczesny styl artystyczny i style artystyczne dawne). Aktualizacja wzorca stylu funkcjonalnego jest indywidualna, inaczej wszyscy mwilibymy tak samo; nieszablonowa - moe byd uznana w odczuciu spoecznym albo jako "niepowodzenie komunikacyjne" (np. poezja dadaistw w odczuciu przecitnego czytelnika), albo jako wyraz najwyszego kunsztu, arcydzieo (np. opowiadania Brunona Schulza, powieci Witolda Gombrowicza). Wzorzec stylu funkcjonalnego i stylu gatunku obejmuje bowiem typowe, schematyczne sposoby realizacji intencji komunikacyjnych w tekcie, ale to nadawca konkretyzuje owe wzorce odpowiednio do potrzeb indywidualnych. Wypowied w danym stylu funkcjonalnym to interpretacja (bardziej lub mniej zindywidualizowana) zastanego, znanego wzorca. W zwizku z tym uwaamy, e style s nieprzekadalne: zmiana stylu funkcjonalnego x na styl y powoduje nie tylko inne uksztatowanie tekstu w sferze formalnej i pragmatyczno-spoecznej, ale odzwierciedla rwnie inny stosunek nadawcy Z problematyki stylu 53

do tego, co jest przedmiotem wypowiedzi. Natomiast odmianom przypisujemy tylko takie wartoci pojciowe, ktre wynikaj z kulturowego schematu mwienia, pisania, oficjalnoci, nieoficjalnoci, charakterystycznego dla danej spoecznoci posugujcej si jakim jzykiem naturalnym *Grabias 1994, s. 104-105]. Style epok czy prdw odnosz nas najczciej do jednego ze stylw funkcjonalnych - stylu artystycznego (rozwarstwionego na owe style epok i prdw literackich). W takim ujciu badacze postrzegaj go z dystansu, z perspektywy opisu i systematyzacji zjawisk (obserwowanych w danej epoce). Byby to wic styl-wzorzec rekonstruowany, interpretowany przez osob spoza sfery komunikacyjno-pragmatycznej, do ktrej w wzorzec si odnosi16. Style wprawdzie przynale grupom spoecznym, ale przecie czonkowie tych grup nie mwi tak samo, chocia posuguj si tym samym jzykiem naturalnym i korzystaj z gotowych matryc stylistycznych stylw funkcjonalnych i gatunkw. Kady z nas werbalizuje wasne intencje, z jednej strony podporzdkowujc si reguom komunikacji i reguom stylistycznym, z drugiej - nie pozbywa si wasnych dowiadczeo, upodobao, nastrojw, dlatego produkujemy rne teksty, z waciwymi im stylami, mimo i korzystamy z tych samych wzorcw stylistyczno-gatunkowych. Styl to take sfera konkretu, to humanistyczna struktura tekstu (w ktrej przywoujemy rne wzorce stylistyczne, dostpne tak naprawd tylko poprzez wypowiedzi, teksty, dyskursy): 15 W niektrych opracowaniach uywa si terminu style uytkowe, wyczajc z tej grupy styl artystyczny (ze wzgldu na specyfik? funkcji poetyckiej). 16 Zdajemy sobie spraw, i jest to bardzo kontrowersyjne ujecie, w dodatku nie ma miejsca w tym opracowaniu na szczegowe omwienie problemu. Wydaje si wane zasygnalizowanie niekonsekwencji w tradycyjnym ujciu stylw konwencjonalnych, rnicy miedzy interpretowaniem wzorca stylu funkcjonalnego i gatunku przez konkretnego nadawc na potrzeby konkretnej sytuacji komunikacyjnej w danym czasie, a rekonstruowaniem wzorca np. stylu epoki na podstawie zachowanych tekstw, dokonywanym przez badacza (por. rys. 2.1). Czy nadawca tekstu ma s'wiadomod, e istnieje w konkretnej epoce historyczno-lite-rackiej, skoro jej ramy i wzorce tworz si, on sam je tworzy? Co oznacza fakt popularnoci Szekspira w swoich czasach, mimo i wspczeni nam badacze maj problemy z ustaleniem przynalenoci tych tekstw do wzorcw renesansowych, barokowych, (pre)roman-tycznych? Waciwie dopiero pod koniec XIX w. pojawi si pierwsze indywidualne wystpienia programowe o charakterze teoretycznym, traktaty poetyckie (czym innym przecie jest np. Poetyka M. Boilleau - rzeczywicie byaby w naszym rozumieniu konwencjonalnym wzorcem stylistycznym prdu literacko-kulturowego), a manifesty programowe s cech kultury XX w. , : ,,,,

54 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA "Mwic o stylu nie mona si ograniczad tylko do s'rodkw jzykowych, do nacechowanych s'rodkw jzykowych, do odchyleo od rnie pojmowanej normy itd. Styl to humanistyczna struktura tekstu, to najpierw sposb widzenia s'wiata, a potem obrbka tworzywa. Stosunek mwicego do tworzywa jest wtrny, warunkuje go prymarne odniesienie do rzeczywistoci. Istota tzw. stylu

jzykowego (do ktrego najcz-' ciej ograniczaj si jzykoznawcy, majc na myli rodki jzykowe, rzadziej ich funkcje w tekcie) polega na odciniciu w tworzywie jzyko; wym postawy autora wobec ycia. Styl uruchamia przede wszystkim wartoci (podkrelenie - E. B.)". [Gajda 1988, s. 25]. O wzorcach stylistycznych moemy mwid o tyle, o ile realizuj si w tekstach *por. o rozumieniu tekstu w rozdziale 3.+. aden tekst nie konkretyzuje caego wzorca stylistyczno-gatunkowego, podobnie jak na podstawie jednego tekstu nie mona mwid o caym systemie jzyka naturalnego. Mwic styl tekstu mamy na myli jego humanistyczn struktur z punktu widzenia nadawcy, a wic to: - jaki wzorzec stylistyczno-gatunkowy jest realizowany w tekcie: w jakim stopniu jest on odtwarzany, a w jakim modelowany; ktre jego skadniki uznaje si za najwaniejsze, jakie intencje komunikacyjne i funkcje tekstu wysuwa si na pierwszy plan, jaki ukad rl (nadawcy i odbiorcy) jest w tekcie wyznaczany i jaka jest relacja midzy tekstem a rzeczywistoci (postawy i wartoci); - w jaki sposb ten wzorzec jest realizowany w tekcie: ujecie tematu, kompozycja i spjnod, rodki wyrazu, konteksty interpretacyjne, tekst a inne teksty, tworzenie si zespow cech jako realizacja kategorii stylistycznych, - jaka jest skutecznod realizowanych w tekcie zachowao stylistyczno-komunikacyjnych: funkcje tekstu a realizacja intencji nadawcy i zwizane z ni reakcje odbiorcy. Tak rozumiany styl tekstu istnieje zawsze na tle globalnej struktury tekstu [Duszak 1998, s. 173-198; por. o pojciu tekstu rozdzia 3.+. W niektrych opracowaniach odrnia si styl tekstu (rozumiany wsko jako zesp jzykowych wykadnikw stylistycznych - jednostek stylistycznie nacechowanych) od jzyka tekstu: "Jzyk tekstu stanowi wic pewien zesp znakw i form jzykowych zorganizowanych w pewn caod wypowiedzeniow i uzaleZ problematyki stylu 55 nion w pewnym stopniu od typu tekstu i jego funkcji. W skad tego zespou wchodz elementy neutralne (zwyke, przezroczyste) i elementy nacechowane. Te drugie stanowi elementy stylistyczno-jzykowe danego utworu". *Wilkoo 1999, s. 42+. Istnienie tekstw stworzonych przez konkretnego nadawc pozwala nam na wyrnienie pojcia stylu indywidualnego (stylu autora). Styl indywidualny (danego autora) istnieje w rnych tekstach tego autora, realizujcych rne wzorce stylowo-gatunkowe. Stylu indywidualnego nie powinno si utosamiad z jzykiem osobniczym (idiolektem). Styl indywidualny to zesp pewnych cech uwiadamianych lub nieuwiadamianych przez nadawc, a rozpoznawanych przez odbiorcw w jego tekstach - odrniajcych jzykowe zachowanie X-& od jzykowego zachowania Y-a. Ocena stylu indywidualnego przez odbiorc jest bardzo subiektywna, tak naprawd zaley od jednostkowych upodobao i przyzwyczajeo estetycznych odbiorcy, a przede wszystkim od jego oczekiwao w stosunku

do tekstu nadawcy (styl Czesawa Miosza, styl Zbigniewa Herberta, styl Gustawa HerlingaGrudzioskiego, styl Jzefy Hennelowej, styl Wisawy Szymborskiej - trudno tutaj o wartociowanie, ktry lepszy, a ktry gorszy). Odbiorcy wychowani wycznie w kulturze masowej i popularnej mog nawet nie zrozumied tego, co chcia przekazad nadawca sytuujcy swj tekst w tzw. kulturze wysokiej, gdy ich intuicyjne postrzeganie kategorii pikna, brzydoty, jasnoci rni si znacznie od propozycji nadawcy. Posiadanie indywidualnego, rozpoznawalnego stylu wypowiedzi jest niewtpliwym atutem w komunikacji midzyludzkiej, ale istniej sytuacje komunikacyjne, najczciej oficjalne, w ktrych trzeba zrezygnowad ze swojego stylu autorskiego na rzecz realizowania w tekstach typowego wzorca (oczywicie ze wzgldu na uwarunkowania pragmatyczne i po-prawnociowo-kulturowe skutecznod wypowiedzi zaley od szablonowego zachowania jzykowego w danej sytuacji, por. w kolejnej czci np. styl streszczeo). Niektre sytuacje codzienne (poficjalne, nieoficjalne) ze wzgldu na przykad na nierwnorzdnod partnerw wymuszaj bezwzgldne przestrzeganie etykiety jzykowej i powoduj konwencjonali-zacj zachowao jzykowych (np. sytuacja imienin u babci, wnuki rozmawiaj z dorosymi godmi). S wreszcie sytuacje, w ktrych trzeba zachowad zoty rodek midzy ustalon konwencj gatunkow a manifestacj j-zykowo-stylowej odrbnoci (np. przemwienie polityka w sejmie, w szkole

56 PRAKTYCZNA STYLISTYKA PODSTAWOWE ZAGADNIENIA - zabieranie gosu w dyskusji, pisanie wypracowania domowego realizujcego okrelon form wypowiedzi, w twrczoci literackiej - realizowanie stylu sonetu, fraszki, limeryku). W literaturze, rwnie w potocznych sytuacjach czsto naladuje si czyj styl indywidualny *por. o stylizacji w rozdziale 5.+ w celu podkrelenia dystansu, zaznaczenia ironicznego stosunku do kogo, wartociowania osoby poprzez przy woanie jej zachowao jzykowych, by wytworzyd nastrj artu, zakpid z kogo (np. scena pisania listu przez Dyndalskiego w Zemcie, parodie m.in. stylu Tadeusza Boya-eleoskiego czy Bolesawa Lemiana pisane przez Juliana Tuwima). Midzy paszczyzn abstrakcji - wzorzec stylu, a paszczyzn realizacji - tekst zachodz procesy wyboru, dopasowywania i przeksztacania *Wilkoo 1999, s. 46; Skubalanka 2001, s. 33+ poszczeglnych elementw stylu (motywowane nadrzdn intencj komunikacyjn), a wic reguy przetwarzania odnoszce si do jednego wzorca stylistycznego lub kilku wzorcw. Reguy przetwarzania wpisane s z jednej strony we wzorzec stylu (ktry jest wasnoci okrelonych grup spoecznych), z drugiej strony zale od jednostkowej oceny przydatnoci, skutecznoci, pikna itd. oraz indywidualnych umiejtnoci komunikacyjnych. Dziki temu umoliwiaj wiadome, zamierzone przekraczanie wzorcw stylu *por. pojcie twrczoci w zachowaniach jzykowych, w rozdziale 1.4.; oraz w tym rozdziale (2.1.) - o stylu indywidualnym]. Wzorcom stylistycznym zwyko si przypisywad okrelone kategorie stylistyczne, np. potocznod, dialektalnod, obiektywizm, perswazyjnod, komizm, ironi, patos, archaicznod, biblijnod,

mitologicznod *por. pojcie stylizacji, rozdzia 5.+. Kategorie te odbiorca intuicyjnie rozpoznaje w tekcie realizujcym dany wzorzec stylistyczny (lub wzorce stylistyczne). Warto podkrelid, e wzorce stylistyczne dopuszczaj rne moliwoci "ujawniania si" kategorii stylistycznych w tekcie - w rnych tekstach klasyfikowanych jako przynalece do jednego zbioru realizujcego wzorzec stylistyczny stylu x moliwe s rne jzykowo-tekstowe wykonania, nawet takie, ktre nie zostay we wzorcu przewidziane (lecz z niego wynikaj; np. ironia w Balladynie Juliusza Sowackiego, ironia w poezji Cypriana Kamila Norwida i ironia w liryce Wisawy Szymborskiej). Dana kategoria stylistyczna moe byd elementem kilku wzorcw stylistycznych (ale na poziomie wyznacznikw formalnych nastpuje jej Z problematyki stylu 57 "ukonkretnienie" - por. subiektywizm eseju i subiektywizm felietonu), gdy wzorce tak naprawd s nieostre, czsto przenikaj si wzajemnie, a w obrbie jednego wzorca rne kategorie si krzyuj (np. subiektywizm i obiektywizm w stylu retorycznym). Warunkiem udanej realizacji przez nadawcw wzorcw stylistyczno-ga-tunkowych w tekstach i rozpoznania w nich kategorii stylistycznej (i stylu) przez odbiorc jest kontekst *zob. rozdzia 1.3. o kontekstach poznawczych, kulturowych, spoecznych, jzykowo-tekstowych+. Kontekstowod stylu i kategorii stylistycznych wynika ze wiadomego, jednoczenie konwencjonalnego i zindywidualizowanego uksztatowania tekstu przez odbiorc, ktry za pomoc tego tekstu realizuje okrelone cele *por. w rozdziale 1.4.: indywidualizm i schematyzm, pojcie twrczoci w zachowaniach jzykowych+. Na przykad dana jednostka w tekcie x moe byd nonikiem okrelonego stylu Xi wykadnikiem okrelonej funkcji tekstu (por. u Tadeusza Rewicza kochani ludoercy jako jeden z wykadnikw ironii), a w innych tekstach - moe stawad si nonikiem innych stylw i innych kategorii lub byd jednostk stylistycznie neutraln (np. w licie prywatnym Kochana Mamo - wyraz bliskoci emocjonalnej, czuoci lub zneutralizowany szablon etykietalny). Warto pamitad, i style jzykowe realizuj si nie tylko poprzez kody werbalne (mwiony i pisany), lecz take inne, towarzyszce kody semio-tyczne *por. o rodzajach kodw w rozdziale. 1.3.+: gestowy, mimiki, przestrzeni midzy interlokutorami (np. w stylu potocznym, retorycznym), obrazu (np. rysunek, wykres w notatce, wykadzie, zdjcie w reportau), muzyki (np. dramaty Stanisawa Wyspiaoskiego). Pojcie stylu, fundamentalne dla stylistyki, doczekao si ogromnej literatury przedmiotu *zob. np. Przewodnik po stylistyce polskiej+, a tradycyjnie, od czasw staroytnych, styl postrzegano jako sposb uksztatowania wypowiedzi. W tym opracowaniu przyjmujemy, i styl to nie tylko sposb jzykowej organizacji tekstu, to take interpretacja wiata (w ramach wypracowanych przez dan spoecznod form kultury) podporzdkowana intencjom komunikacyjnym nadawcw w odniesieniu do typowych sytuacji komunikacyjnych. Abstrakcyjna struktura stylu (podobnie jak system jzyka naturalnego, ktrego czci jest system stylistyczny), nie dod, e zmienia si w czasie pod wpywem rnych czynnikw historyczno-spoeczno-kulturowych, to konkretyzuje si w poszczeglnych wypowie-

58 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA dziach (tekstach, dyskursach), osadzonych w komunikacyjno-pragmatycznym, socjologicznym, kulturowym, psychologicznym "tu i teraz". Styl jest wic nie tylko zjawiskiem jzykowym w wskim rozumieniu (tzw. rodki stylistyczne, rodki wyrazu), jest jednoczenie zjawiskiem pragmatycznospoecz-nym i kulturowym [Dubisz 1995, s. 279], indywidualnym i grupowym. 2.2. Odmiany i style wspczesnej polszczyzny Polszczyzna, podobnie jak inne jeyki, jest wewntrznie zrnicowana. Moemy w niej wyrnid odmiany znane wikszoci osb posugujcych si jzykiem polskim, np. jzyk polski standardowy (literacki, oglny), styl potoczny, oraz takie, ktre znane s mniejszym grupom, np. dialekty kaszubskie, socjolekt uczniowski G?zyk uczniowski, gwara uczniowska). Podzia jzyka na odmiany, dialekty, gwary, style wynika z jednej strony z naturalnego rozwoju jzyka w danym czasie i w danych warunkach spoleczno-poli-tycznych, z drugiej - z potrzeb komunikacyjnych samych uytkownikw, ktrzy w danej sytuacji komunikacyjnej chc skutecznie si porozumiewad. Nieatwo opisad zrnicowanie polszczyzny pocztku XXI w. ze wzgldu na specyfik samego jzyka - tworu dynamicznego, pozostajcego w swoistej symbiozie z tymi, ktrzy si nim posuguj. W typologiach odmian jzyka polskiego XX w. *m.in. Buttler 1982; Furdal 2000; Grabias 1994; Klemensiewicz 1961; Kurkowska, Skorupka 1959; Markowski 1992; Pisarek 1992, s. 409-411; Urbaoczyk 1979, s. 9-33; Skubalanka 1995, s. 72-89; Wilkoo 1987; Wspczesny jzyk polski 1993; Wrblewski 1988, s. 303316+ poszczeglne jzyki, odmiany, dialekty, gwary, style wydziela si najczciej na podstawie nastpujcych kryteriw: - kryterium terytorialnego i spoecznego zasigu oraz stopnia kodyfikacji (opracowania) odmiany, i tak wyrnia si: jzyk polskiej wsplnoty komunikatywnej, odmiany oglne (polszczyzna standardowa, polszczyzna literacka), odmiany nieoglne - dialekty ludowe, dialekty miejskie, dialekty polonijne; - kryterium kanau przekazu, i tak wyrnia si: odmiany mwione, odmiany pisane, odmiany mieszane (np. komunikacja internetowa); - kryterium sytuacji uycia jzyka, i tak wyrnia si: odmiany oficjalne, odmiany nieoficjalne; Z problematyki stylu 59 - kryterium intencji i strategii komunikacyjnych, i tak wyrnia si style funkcjonalne. Ze wzgldu na wielod opracowao i koncepcji zrnicowania polszczyzny najczciej wyrniane pitra stratyfikacji (typologii, klasyfikacji) uschematyzowalimy na rysunku 2.2. Rys. 2.2. Jzyk polskiej wsplnoty komunikatywnej

Jeyk polski oglny Dialekty i gwary (ludowe, miejskie, polonijne) Jzyk polski mwiony Jzyk polski pisany Jzyk polski oficjalny Jzyk polski nieoficjalny Style funkcjonalne Idiolekty (indywidualne uycia jzyka) 2.2.1. Jzyk polskiej wsplnoty komunikatywnej Aby objd wszystkich uytkownikw posugujcych si rnymi odmianami polszczyzny, zdecydowalimy si na termin jzyk polskiej wsplnoty komunikatywnej *por. Grabias 1994; zob. te rozdzia 1.3.+, uwaajc, i okrelenia jeyk narodowy, jzyk etniczny wykluczaj poza obrb wsplnoty rodowiska polonijne oraz wszystkich tych, dla ktrych jzyk polski nie jest jzykiem narodowym, lecz na co dzieo w sytuacjach oficjalnych, czsto w poficjalnych, rzadziej w familiarnych mwi po polsku (dwujzycznod lub wielojzycznod mniejszoci narodowych w Polsce, naturalizowanych Polakw). Wsplnota komunikatywna to grupa spoeczna (jedno- lub wielojzyczna) yjca na pewnym terenie (miasto, region, paostwo, grupa paostw), ktr czy wsplny repertuar rodkw jzykowych i zachowao komunikacyjnych (tabu, etykieta, stereotypy kulturowe etc.), pozwalajcych poszczeglnym czonkom grupy na identyfikacj z grup (i jej kultur) [Skudrzykowa, Urban 2000, s. 147-148]. Ter-

60 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA min jzyk rezerwujemy wiec dla ogu dowiadczeo, jzykowych i kulturowych jednoczenie, danej wsplnoty komunikatywnej. Polska wsplnota komunikatywna obejmuje dod zwart grup ludzi mieszkajcych na terytorium III Rzeczypospolitej, a take mniejsze zbiorowoci (skupiska, rodowiska) Polakw i osb pochodzenia polskiego (Polonia), ktre znalazy si poza wspczesnymi granicami Polski z przyczyn historycznopolitycznych (zmiany granic, deportacje i zsyki, emigracja polityczna dobrowolna lub przymusowa) lub spoeczno-gospodarczych (emigracja zarobkowa). Jzyk naturalny wsplnoty komunikatywnej, mimo rnic terytorialnych, rodowiskowych, pokoleniowych, jednoczy grup ludzi wok wartoci, ktre aprobuj i ktre wyraaj poprzez jzyk:

Do kraju tego, gdzie kruszyn chleba Podnosz z ziemi przez uszanowanie "'' Dla d a r w Nieba... Tskno mi, Panie... (C. K. Norwid Moja piosnka II) Jzyk waciwy danej grupie pozwala na odrnienie swoich od obcych, jest wic nieodcznym skadnikiem tosamoci narodowej: rycerze Wadysawa okietka w 1312 r. (w czasie umierzania buntu zbrojnego mieszczan niemieckich w Krakowie, ktry wybuch w 1311 r.) cinali gow kademu napotkanemu w miecie, kto nie umia wymwid sw soczewica, koo, miele, mfyn11. Funkcj jednoczc i separujc (my - inni, swj - obcy) [Grabias 1994, s. 100-101; por. rozdzia 1.3. - o funkcji poznawczej, generatywnej, socjalizujcej i kulturowej jzyka i wypowiedzi+ ogniskuj w sobie stereotypy narodowociowe, pozwalajce oceniad inne postawy ni te, ktre uwaa si za "swoje" mwimy zrobid co po kozacku, mwid po chiosku, francuska elegancja, angielskie maniery, czeski bld *por. Bartmiriski, Panasiuk 1993, s. 363-387+. Jzyk wsplnoty komunikatywnej czy wszystkich, ktrzy posuguj si odmianami oglnymi i nieoglnymi, umoliwia nam identyfikacj z ca spoecznoci, ca wsplnot komunikatywn. Istnienie systemu (struktury) odmian, dialektw, stylw, a przede wszystkim odmiany oglnej jzyka naturalnego wiadczy o wysokim stopniu organizacji grupy spoecznej, o jej wewntrznym zrnicowaniu, ale i o wewntrznym uporzdkowaZ problematyki stylu 61 ' P. Jasienica Polska Piastw, Warszawa 1997, s. 236-237. niu w pewn hierarchi podgrup (rodowiska, rodziny). Historia naszego jzyka to wiadectwo rozwoju naszej kultury - jedn z funkcji spoecznych jzyka wsplnoty komunikatywnej jest nadawanie prestiu tym, ktrzy si nim posuguj i ustalanie rangi grupy wrd grup innojzycznych: Polacy - nie gsi, maj swj jzyk (Mikoaj Rej). Jzyk polski to jzyk fleksyjny, wikszod czci mowy odmienia si, mwimy dwa slowa, dwch sw, ale w zwizku frazeologicznym mdrej glowie dod dwie sowie utrwalia si dawna forma liczby podwjnej. Te elementy charakterystyki polszczyzny uwiadamiaj nam jeszcze jedn funkcj jzyka wsplnoty komunikatywnej (najczciej odnoszon do odmiany oglnej, opracowanej, literackiej; dialekty nie maj skodyfiko-wanej, opracowanej normy, lecz zwyczaj jzykowy) - funkcj normatywn (zasady poprawnoci jzykowej w podrcznikach gramatyki, sownikach, poradnikach jzykowych, przeznaczonych take dla uczcych si jzyka polskiego jako obcego): "Czemu su normy posugiwania si jzykiem polskim? Odpowied jest prosta - uatwianiu naszego porozumiewania si. Jzyk suy przecie do przekazywania jak najszerzej rozumianych dowiadczeo nas wszystkich, do przekazywania informacji dotyczcych rnych spraw yciowych. Moemy to czynid albo mwic, albo piszc i ju ta rnica w formie wypowiedzi powoduje, e inaczej je konstruujemy. Konstruujemy je wanie wedug okrelonych norm (regu, zasad) jzykowych". [Dubisz 1988, s. 54-55; por. Porayski-Pomsta 1999, s. 67-112]. 2.2.2. Odmiana oglna, dialekty, gwary

Rozumienie pojd odmiana, dialekt, gwara przyjmujemy za autorami leksykonu Dialekty i gwary polskie *Dubisz, Kara, Kolis 1995+: - odmiana to wariant jzyka wsplnoty komunikatywnej, zrnicowany geograficznie, spoecznie, pod wzgldem rodzaju kodu (mwiony, pisany); w tym znaczeniu odmiana jest bliskoznacznikiem terminu dialekt, ale odmiana bdzie charakteryzowaa si wikszym zasigiem pod wzgldem geograficznym (np. odmiana oglna - dialekt mazowiecki), spoecznym (np. odmiana oglna - dialekt miejski, odmiana oficjalna - dialekt kulturalny), substancjalnym (odmiany mwione i pisane oglne - dialekty ludowe mwione); ....,.;-.. . ....

62 PRAKTYCZNA STYLISTYKA PODSTAWOWE ZAGADNIENIA - dialekt to mwiony wariant jzyka wsplnoty komunikatywnej o ograniczonym (w stosunku do odmiany) zasigu terytorialnym i rodowi-skowym (np. dialekt lski); - gwara to wariant mwiony jeyka wsplnoty komunikatywnej, ograniczony geograficznie i spoecznie, ktry wystpuje na mniejszym terytorium ni dialekt (np. gwara podhalaoska). Odmiany oglne w porwnaniu z odmianami nieoglnymi cechuje: a) uniwersalnod odnoszona do wszystkich aktw komunikacji i sytuacji komunikacyjnych oraz kanaw przekazu: polszczyzn ogln moemy posugiwad si w kadej sytuacji, moemy w niej werbalizowad wszystkie intencje, zarwno w mowie, jak i w pis'mie, w dodatku w kadym stylu funkcjonalnym; b) ekspansy wnos'd - jest (powinna byd) rozpowszechniana przez spodki masowego przekazu (radio, czasopisma, telewizja, Internet), system szkolnictwa oraz instytucje kulturalne, a wiec posuguj si ni prawie wszyscy ludzie nalecy do polskiej wsplnoty komunikatywnej; c) znaczny stopieo kodyfikacji - opracowane i ogoszone normy jzykowe uatwiaj "znalezienie wsplnego jzyka", s punktem odniesienia dla poznajcych polszczyzn jako jzyk rodzimy i jako jzyk obcy; d) wysoki presti spoeczny - posugiwanie si odmian ogln (szczeglnie w sytuacjach oficjalnych) jest skadnikiem kultury osobistej i prawie zawsze gwarantuje skutecznos'd wypowiedzi. Polszczyzn ogln posugujemy si prawie wszyscy, chod jeszcze sto lat temu jzyk literacki (jak j tradycyjnie nazywano) by znany maej, elitarnej grupie osb wyksztaconych. Wysoki presti spoeczny jzyka literackiego (synonim przynalenoci do "wysokiego towarzystwa" i wyszego statusu majtkowego) oraz ustalone normy poprawnociowe nie powodoway, e bya to odmiana powszechna (jak jest dzisiaj odmiana oglna), dopiero zmiany przede wszystkim polityczne i kulturowo-cywi-lizacyjne po II wojnie s'wiatowej przyniosy deelitaryzacj kultury i jzyka. Dawne elity inteligencko-ziemiaoskie straciy znaczenie, socjalistyczne paostwo stworzyo elity nowe, uatwio awans spoeczny grupom, ktre czsto znay tylko swoj gwar ludow lub miejsk, a migracje ludno-'ci po zakooczeniu wojny (repatriacje z Kresw i Kazachstanu, odbudowa

Z problematyki stylu 63 Warszawy, budowa Nowej Huty itd.) oraz zamysy tworzenia socjalistycznego narodu (m.in. przez socjalistyczn edukacj i propagand w spodkach masowego przekazu) wymusiy niejako powstanie kodu (ewolucj jzyka literackiego) obejmujcego swym zasigiem chopw, robotnikw, star i now inteligencj *Gajda 2001, s. 175-192]. czenie terytoriw i grup plemiennych w jeden organizm paostwowy oraz ponad stupiddzisicioletni podzia Polski midzy zaborcw pozostawiy do dzi siady w zrnicowaniu regionalnym polszczyzny oglnej *m.in. Markowski 1992, s. 70-86; Handke 1993, s. 202-207; Kucaa 2001, s. 193-198+. Wyrniamy do dzi' odmian mazowieck (warszawsk), wielkopolsk (poznaosk), maopolsk (krakowsk), lsk, a take pozostajce w wikszoci poza granicami naszego kraju - odmian pnocnokresow (wileosk) i poudniowokresow (lwowsk). Regionalizmy, dawniej nazywane prowincjonalizmami, to "(...) niektre was'ciwos'ci wymowy, rzadziej gramatyki, a przede wszystkim wyrazy, formy sowotwrcze, znaczenia wyrazw i konstrukcje skadniowe waciwe codziennej mowie ludnoci nie mwicej gwar, w tym take warstw wyksztaconych okrelonego regionu. W zakres regionalizmw wchodz elementy gwarowe z danego obszaru, nastpnie archaizmy, neologizmy, elementy obcojzyczne i kolokwializmy" *Handke 1993, s. 203+. Regionalizmy nie s bdami jzykowymi w mowie wyksztaconych Polakw, lecz ladem historii naszej kultury. Musimy natomiast pamitad, i: a) ich zasig jest raczej ograniczony do sytuacji mwionych nieoficjalnych czy poficjalnych (gdy moemy posugiwad si stylem potocznym nacechowanym), gdy w tekstach peni funkcj ekspresywn, b) w sposb niezamierzony (i nieuwiadamiany czsto) przez nadawc autocharakteryzuj go pod wzgldem pochodzenia terytorialnego i wieku (funkcja prezentatywna). Czd regionalizmw utrwalia si w stylu potocznym nacechowanym polszczyzny oglnej, np. dwok poznaoskie 'oferma'; warszawskie ciut-ciut - 'troch, mao'; ulik - biaostockie 'obuz'. Polszczyzna oglna nie jest jednorodna, oprcz odmian regionalnych wyrniamy odmiany zrnicowane ze wzgldu na swoistod aktu komunikacji, sytuacj komunikacyjn i intencje wypowiedzi - mwione i pisane *por. dalej+, oficjalne i nieoficjalne *por. dalej+, a take style funkcjonalne (od potocznego po artystyczny) [por. dalej+. Wszystkie odmiany czy

64 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA sownictwo zwane podstawowym, jdrowym, standardowym, wsplnood-mianowym18 - wyrazy neutralne, nienacechowane, a wic nieekspresywne, niespecjalistyczne, nieerudycyjne, wystpujce w kadym typie kontaktw jzykowych i kadej formie wypowiedzi, np. a, ale, adwokat, aktor, amen, angielski... [Dubisz 1999a, s. 360-362; Markowski 1992, s. 14-20].

Dialekty i gwary ludowe byy do XVI w. podstaw rozwoju polszczyzny, jzyk literacki ksztatowa si kolejno na podstawie dialektw zwizanych z orodkami wadzy *por. Dubisz 1999b, s. 451^456+: "Obiektywna wartod i znaczenie gwar w yciu narodu s ogromne i nieocenione. Rodzima polska kultura wyrosa ze wsi - tak wociaoskiej, jak szlacheckiej. Polski jzyk oglny rozwin si z dialektw, a nie odwrotnie. (...) Sownictwo gwarowe rnice si od oglnego (pomijajc zasb wsplny, identyczny) bd leksykalnie (np. modry : niebieski), bd odmiennym znaczeniem (np. gwarowe siny 'niebieski'), bd tylko postaci sowotwrcz (np. muchor, muchoraj : muchomor) jest skarbnic narodow i nie ma w tym stwierdzeniu adnej przesady. Odzwierciedla ono bowiem dzieje kultury polskiej przechowujc widome lady rnorodnych procesw historycznych - przemian cywilizacyjnych, kontaktw z ywioem obcojzycznym, migracji ludnoci i ruchw osadniczych" *Handke 1993, s. 199+. Z czasem te odmiany stay si rodkiem komunikacji o ograniczonym zasigu spoecznym, a wspczenie w wiadomoci potocznej gwary ludowe uznawane s za narzdzie komunikacji o maym prestiu spoecznym, wrcz gorsze (i tak postrzega si ich uytkownikw). Rzadko zdarza si, by mieszkaniec wsi zna tylko gwar swojego terenu - wikszod osb posugujcych si dialektami ludowymi to jednostki bilingwalne (dwujzyczne), ktre wybieraj kod (np. polszczyzn ogln, czsto nasycon elementami dialektalnymi lub gwar ludow) odpowiednio do sytuacji komunikacyjnej. Dialekty ludowe uywane s w krgu rodzinnym, wrd przyjaci, znajomych, a wic w kontaktach familiarnych i lokalnych. Posugiwanie si dialektalnymi odmianami polszczyzny w sytuacjach oficjalnych (wymagajcych uycia odpowiedniego stylu odmiany oglnej), szczeglnie w kodzie pisanym, w stosunku do osoby o wyszej randze spoecznej ni nadawca tekstu (w dodatku nieznajcej tej odmiany) - a wic na przy18 Niektrzy badacze wczaj sownictwo podstawowe w zakres szeroko rozumianego stylu potocznego - do jego warstwy neutralnej *por. Bartmioski 1991, 1992, 1993; zob. take 2.2.5.+ Z problematyki stylu 65 kad w sytuacji pracy klasowej, egzaminu, oficjalnego przemwienia, wizyty w urzdzie - moe byd uznane za bd stylistyczny (i moe narazid nadawc na niezrozumienie, miesznod itd.) *por. rozdzia 1.2. - o fortunnych aktach mowy]. Zainteresowanie kultur ludow (artystycznym stylem folkloru ludowego i mow codzienn, czyli stylem potocznym dialektw ludowych) towarzyszy rozwojowi polskiego pimiennictwa (np. Jan Kochanowski, Franciszek Karpioski, Adam Mickiewicz, Wincenty Poi, Edward Redlio-ski... [por. w rozdziale 5. o stylizacji dialektalnej+, muzyki (Fryderyk Szopen, Stanisaw Moniuszko, "No to co", "Brathanki"...) i polskiej nauki (badania dialektologiczne, etnograficzne), a wane jest, gdy zmniejsza si liczba uytkownikw tych odmian: "Kilkadziesit lat temu mwio si, e do roku dwutysicznego gwary w Polsce zagin. Tak si nie stao, ale na przewaajcych terenach paostwa elementy gwarowe s u znacznej wikszoci mieszkaocw wsi przemieszane z elementami jzyka oglnego. Tylko 3 regiony: Podhale na poudniu, Kaszuby na pnocy i w znacznym stopniu lsk uywaj wiadomie gwary we wzgldnie czystej postaci". *Kucaa 2001, s. 197+. Wspczenie wyrniamy nastpujce kompleksy dialektalne: dialekty wielkopolskie, dialekty maopolskie, dialekty mazowieckie, dialekty lskie, dialekty kaszubskie, dialekty mieszane (od XIV/XVI w.) Ostrdzkiego, Warmii, Mazur, dialekty mieszane ziem pnocnych i zachodnich (od II

wojny wiatowej), z ktrych tylko gwara podhalaoska, dialekty lskie i dialekty kaszubskie s doceniane przez samych uytkownikw - s z nich dumni, przyznaj im presti polszczyzny oglnej, dlatego te odmiany maj szans przetrwad duej ni inne (pomagaj w tym take instytucje paostwowe i religijne - dialekt kaszubski wprowadzany jest stopniowo do szk i do kocioa, pojawiy si przekady Biblii na kaszubski) *por. Handke 1993, s. 191-211; Reichan 1999, s. 262-278; Kucaa 2001, s. 193-198]. Dialekty miejskie to mowa niewyksztaconych rodowisk (najczciej nie posiadajcych kompetencji komunikacyjnych w polszczynie oglnej) duych aglomeracji miejskich - Poznania, Warszawy, odzi, Krakowa (przed II wojn wiatow take Lwowa i Wilna). Te odmiany polszczyzny nieoglnej powstay w XIX w. wraz z rozwijajcym si przemysem, tworzeniem si duych rodowisk robotniczych, migracj ludnoci ze wsi do miast. Dialekty miejskie wyksztaciy styl potoczny rodowiskowy (socjo-

66 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA lekt) [por. dalej] w co najmniej czterech odmianach komunikatywnych: l. gwary dzielnic duych miast (w przypadku Warszawy, np. Czerniakw, Powile, Praga), 2. gwary rodowiskowo-zawodowe robotnicze, 3. gwary rodowiskowo-zawodowe o innym ni robotniczy statusie spoecznym (np. socjolekt dorokarzy, flisakw, drobnych kupcw ydowskich), 4. gwary przestpcze *Dialekty i gwary polskie. Leksykon, s. 31-32+. Wspczenie dialekty miejskie dzielnic duych miast zanikaj: "W sumie jednak nietypowy jest ju dla polskich miast dawny lub zachodnioeuropejski ukad geospoeczny: dzielnice lub ulice dla bogaczy (w Warszawie dawniej np. Saska Kpa, Aleje Ujazdowskie; przyp. E. B.), dla inteligencji (w Warszawie dawniej np. na oliborzu; przyp. E. B.), dla robotnikw (w Warszawie dawniej np. na Woli; przyp. E. B.), dla plebsu (w Warszawie dawniej np. Powile; przyp. E. B.) czy te po-, dziay w obrbie kamienicy: front dla bogatych; oficyna, poddasza i piwnice dla biednych. Przestrzenne przemieszanie si rnych grup spoecznych sprzyja interferencji jzykowej, wielostronnym wzajemnym wpywom, zwaszcza w zakresie potocznej odmiany jako odmiany kontaktowej". *Wilkoo 1987, s. 38+. Socjolekty miejskie niewyksztaconych grup oddziauj do dzisiaj na styl potoczny oglny (w szczeglnoci gwara wizienna), ale i polszczyzna oglna w wikszym stopniu ni dawniej staje si skadnikiem miejskich dialektw (dostpnod i powszechnod radia, a przede wszystkim telewizji). Dialekty miejskie stanowiy o kolorycie lokalnym duych miast, w szczeglnoci Warszawy i Lwowa, byy tak charakterystyczne, i staway si tworzywem dla piosenek, kupletw, dialogw i artw kabaretowych: ; Felek, stawaj, niech ci kolka, podno giry, idzie polka, rnie harmonia jak organy, to dopiero taniec cwany!19 W funkcjonalnych stylach potocznych odmian oglnych i dialektw miejskich (polonijnych take, np. rodowisk grniczych w Anglii i we " Sowa Wincenty Rapacki i Marian Domoslawski, muzyka J. Lustig. Jest to fragment najpopularniejszej polki warszawskiej, nazywanej polk furmanw i dorokarzy. Opublikowana

nakadem G. Sennewalda w 1899 r. w Warszawie - dane podaje za: S. Wielanek Szlagiery starej Warszawy, Warszawa 1994, s. 416. Z problematyki stylu 67 Francji) obserwujemy zrnicowanie spoeczne - wizi grupowe, rodowiskowe lub zawodowe powoduj, i dana grupa wyksztaca charakterystyczny w warstwie sownictwa kod, ktrym posuguj si jej czonkowie w sytuacjach nieoficjalnych, mwionych, manifestujc tym samym przynalenod do grupy. Taki kod nazywamy socjolektem. Socjolekty o nadrzdnej funkcji informatywnej (rodki jzykowe podporzdkowane cisemu przekazywaniu informacji - sownictwo zawodowe) to np. profesjo-lekty lekarzy, adwokatw, myliwych (jzyk owiecki) w polszczynie oglnej, ale take w polszczynie nieoglnej rodowiskowe jzyki przestpcze dialektw miejskich (gwara wizienna, argon zodziejski - w zamierzeniu uytkownikw niemoliwe do odczytania przez odbiorcw spoza grupy, a wic hermetyczne). Gwara uczniowska, modzieowa, slang studencki to Socjolekty, ktrych podstawow funkcj jest jednoczenie grupy, a zatem umacnianie wizi grupowych manifestowanych na zewntrz *Wilkoo 1987, s. 92-103; Grabias 1994, s. 80-81]. Zbiorowiska, skupiska, rodowiska polonijne - emigracyjne (Francja, Niemcy, Wochy, Wielka Brytania, Belgia, Argentyna, Brazylia, USA, Kanada, Australia, RPA), przesiedleocze (Rosja, Kazachstan), autochtoniczne (Litwa, Biaoru, Ukraina) posuguj si w zalenoci od stopnia kompetencji komunikacyjnej trzema odmianami: - polszczyzn ogln z niewielkimi wpywami obcojzycznymi, - polskimi dialektami ludowymi i miejskimi ze znaczn domieszk elementw obcojzycznych, - dialektami polonijnymi, bdcymi "melanem rnych wariantw polszczyzny i jzykw innych grup etnicznych, z ktrymi wchodz w bezporedni kontakt kulturowy. Wanie te odmiany maj wspczenie najszerszy zakres wystpowania w zbiorowociach poza granicami Polski". [Dubisz 2001, s. 201; zob. Dubisz, red., 1997]. Wspczenie dla wikszoci uytkownikw polskiego pochodzenia odmiany jzyka polskiej wsplnoty komunikatywnej nie s jedynymi kodami porozumiewania si. Polonia najczciej jest wielojzyczna, wikszod bez trudu porozumiewa si jzykiem uznanym za oficjalny, urzdowy, paostwowy ze wiadomoci ograniczenia spoecznego zasigu i mniejszego prestiu odmian polonijnych. Dialekty polonijne, podobnie jak polskie dialekty miejskie, maj charakter odmian mieszanych - podstawowymi s

68 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA elementy systemu jzyka polskiego, a ze wzgldu na bezporedni kontakt, codziennod dwu- lub wielojzyczn obecne s skadniki innych systemw jzykowych (szczeglnie w fonetyce i

sownictwie), np. British ludzie 'Brytyjczycy', ang. British people', ogieo na patelni 'somiany ogieo', ang. a flash in the pan', gardzid 'pilnowad', hiszp. guardar, patron 'gospodarz, szef, hiszp. patronato. t 2.2.3. Odmiany mwione, odmiany pisane Na podstawie kryterium kanau przekazu wyrniamy odmiany mwione i pisane *Wilkoo 1987, s. 3956; Nieckula 1993, s. 101-114+. Repertuar rodkw wyrazu, charakterystycznych dla danej odmiany, uzaleniony jest od pewnych dominant jzykowej komunikacji mwionej i pisanej *por. rozdzia 1.+. Do najistotniejszych cech odmiany mwionej zaliczymy dialogowod, spontanicznod, sytuacyjnod, a odmian pisan scharakteryzujemy przez porednios'd kontaktu, zwikszon normatywnod i utrwalenie norm poprawnociowych w sownikach i innych wydawnictwach. Mwienie to wprawdzie naturalny sposb komunikowania si, ale na odmian mwion nakada si jeszcze cay system kulturowej obyczajowoci, dlatego wane jest, bymy doskonalili kompetencje komunikacyjne w zakresie mwienia w sytuacjach oficjalnych (nie tylko szkolnych) i jednoczenie przeciwdziaali sztywnoci jzyka, potpiali nowomow w rodkach masowej komunikacji. Od niedawna rozwija si komunikacja internetowa, ktra wyksztacia formy gatunkowe - dyskusje na "czatach", listy elektroniczne. Jest to waciwie komunikacja mieszana: podstawowym medium jest pismo i kod jzykowy, ale teksty uzupenia si informacjami graficznymi odpowiadajcymi systemowi mimiki i gestw (tzw. emotikony), do listw przesya si zaczniki w formie dowcipnych rysunkw lub fotografii. Jednoczenie ten typ komunikacji stwarza nam moliwod bycia kim innym, na "czatach" nie musimy podawad prawdziwych danych osobowych, moemy zmienid nie tylko miejsce zamieszkania, lecz take imi, wiek i ped. Cech mwiono-pisanej komunikacji internetowej jest z reguy minimalizacja dystansu midzy rozmwcami, szerzenie si odmiany nieoficjalnej (mimo i na przykad ranga rozmwcy i jego autorytet nie pozwalaj na to), a w zwizku z tym rozlunienie norm kulturowych i czste emocjonalne, nawet wulgarne nacechowanie tekstw. Z problematyki stylu 69 Szerzy si wic w masowej komunikacji styl potoczny, swobodny, emocjonalnie nacechowany (pomimo ograniczeo wynikajcych z samej substancji pisma), a nadawcy tekstw nie stroni od zachowao jzykowych uznawanych powszechnie, rwnie w sytuacji kontaktu "twarz w twarz", za niekulturalne. 2.2.4. Odmiany oficjalne, odmiany nieoficjalne Sytuacja wypowiedzi *por. rozdzia 1., kod spoeczny+ determinuje wybr rodkw jzykowych, odpowiednich w danej sytuacji komunikacyjnej, ze wzgldu na: rang spoeczn rozmwcw (rwnorzdne, nierwnorzd-ne), kana przekazu (mowa, pismo), liczb rozmwcw, temat (np. praca, rozrywka, religia) i miejsce (np. plener, pomieszczenie zamknite) rozmowy oraz formy gatunkowe (np. charakterystyka postaci jako domowe wypracowanie, czat internetowy, list prywatny), ale ,,(...) Midzy obszarem polszczyzny oficjalnej a nieoficjalnej zapewne nie da si przeprowadzid ostrej granicy. W rzeczywistoci oficialnod i nieoficjalnod to nie dwie cakowicie rozczne kategorie, ale raczej kontinuum midzy biegunami oficjalnoci i nie-oficjalnoci (podkrelenie - E.B.)". [Pisarek 1994, s. 20].

O stopniu oficjalnoci lub nieoficjalnoci decyduj przede wszystkim zwizki pomidzy uczestnikami komunikacji: formalne, nieformalne, rwnorzdne, nierwnorzdne *Dunaj 1994, s. 23-31]. Oficjalny typ kontaktu midzy nadawc a odbiorc (o rwnorzdnych lub nierwnorzdnych rangach) to rodzaj relacji w sformalizowanych sytuacjach publicznych (lekcja, wystpienie w radiu, telewizji) i towarzyskich (przyjcie dla pracownikw z okazji wita firmy), wymagajcy od uczestnikw refleksji metajzykowej - bezwzgldnego przestrzegania norm kulturowych i jzykowych *m.in. Grabias 1994, s. 215-284; Balowski 1999, s. 33-41]. Nieoficjalny typ kontaktu jest relacj midzy uczestnikami komunikacji w sytuacjach prywatnych, towarzysko-rodzinnych, rwnie publicznych (mniejszy dystans midzy uczestnikami komunikacji), w ktrych porozumienie zaley nie tylko od zwerbalizowania intencji. Sytuacje nieoficjalne, w stopniu o wiele wikszym ni oficjalne, ksztatowane s przez kod kinestetyczny i proksemiczny, tutaj take bardziej ujawnia si emocjonalny stosunek nadawcy do opisywanej rzeczywistoci, wyraany w warstwie skadniowej i leksykalnej tekstu (wypowiedzi). Substancja przekazu:

70 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA foniczna lub graficzna narzuca reguy porozumiewania si - odmiany mwione s zazwyczaj mniej sformalizowane ni odmiany pisane. Teksty odmian oficjalnych mwionych s bardziej uporzdkowane, przemylane, bardziej staranne i dlatego bardziej schematyczne ni na przykad rozmowy na paszczynie towarzyskiej. Krtka charakterystyka odmian oficjalnych i nieoficjalnych polszczyzny oglnej przedstawia si nastpujco: 1. Odmiany oficjalne mwione i pisane: starannod wymowy (estetyka pisma), poprawnod i tendencja do przestrzegania norm jzykowych i respektowanie norm kulturowych (niepokojce zjawiska w zakresie amania tych norm obserwujemy w rodkach masowego przekazu, w programach telewizyjnych typu talk-show, wywiadach radiowych i telewizyjnych, politycznych dyskusjach transmitowanych na ywo - czsto mamy tu do czynienia z naruszaniem przestrzeni komunikacyjnej, agresj sown czy zmniejszaniem dystansu midzy prowadzcym a jego rozmwcami wbrew oczekiwaniom tych ostatnich oraz widzw/suchaczy); regionalizmy leksykalne raczej rzadkie, czstsze natomiast regionalizmy fonetyczne niejako autocharakteryzujce nadawcw *por. 2.2.2.]; sownictwo specjalistyczne (np. terminy urzdowe, naukowe); przestrzeganie regu gatunkowych i stylistycznych wypowiedzi; style funkcjonalne: retoryczny, urzdowy, naukowy, publicystyczny, artystyczny, potoczny (neutralny, staranny). 2. Odmiany nieoficjalne mwione i pisane: mniejsza starannod w zakresie akcentowania i intonacji (czstszy akcent ekspresywny ni logiczny), wiksza wariantywnod form (ale dopuszczonych przez normy skodyfiko-wane - norma uytkowa); wikszy udzia regionalizmw leksykalnych; sownictwo nacechowane ekspresywnie, rodowiskowo, zawodowo, idiolektal-nie; style funkcjonalne: przede wszystkim potoczny. 2.2.5. Style funkcjonalne odmiany oglnej

Bardzo bogata literatura przedmiotu, rne koncepcje wyrniania i opisu stylw funkcjonalnych *por. Skowska 1999, s. 414-417+ powoduj, e zdecydowalimy si na przedstawienie w tabeli l. tylko tych stylw funkcjonalnych, ktre wymienia si najczciej, pozostalimy take przy tradycyjnych nazwach (w zamierzeniu ma to uatwid poszukiwania szczegowych Z problematyki stylu 71 artykuw i monografii): styl retoryczny (oficjalnych wystpieo), styl urzdowy (kancelaryjnourzdowy, prawno-administracyjny), styl naukowy, styl publicystyczny (publicystyczno-dziennikarski, rodkw masowej komunikacji), styl artystyczny (poetycki), styl potoczny. W tabeli 1. scharakteryzowalimy poszczeglne style ze wzgldu na zasig spoeczno-sytuacyjny: odmiana oficjalna, nieoficjalna stylu; sposb przekazywania informacji: odmiany mwione i pisane stylu; zakadane modelowo intencje komunikacyjne i ich typowe realizacje tekstowe: funkcje tekstw i gatunki; zakadane modelowo wyznaczniki formalne stylu i dajce si uchwycid dominujce cechy wypowiedzi. Tabela 1. styl zasig kana

funkcje

formy

cechy

(sytuacyjny) przekazu

wypowiedzi

gatunkowe

wypowiedzi

(subkod)

(dominujce)

(przykadowe)

(dominujce)

retoryczny

odmiany

mowa

impresywna,

przemwienie,

figury stylistyczne:

[m.in. Dubisz

oficjalne

informatywna,

kazanie,

pytania retoryczne,

1992]

emotywna

glos w dyskusji

powtrzenia,

kontrasty, hiperbole,

inwersje, paralelizm

skadniowy, apo-

strofy, gradacje, wy-

liczenia, wykrzykni-

ki; emocjonalizmy;

urzdowy

odmiany

pismo

informatywna,

zarzdzenie.

szablonowe, kon-

*m.in. Skowska oficjalne

stanowica,

obwieszczenie,

wencjonalne formu-

1999,s.419;

impresywna

komunikat,

y (czsto zleksyka-

Wojtakl993,

list motywacyjny

lizowane); stownic-

s. 147-162]

ctwo specjalistyczne

- kancelaryzmy;

sformuowania im-

peratywne (nakazy,

zakazy, pozwole-

nia); formy nieoso-

>-,

bowe czasownikw;

szablonowe kon-

strukcje tres'ci (na-

gwki, rozdziay,

punkty, paragrafy);

s'cisos'd, zwizod;

72 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA naukowy odmiany pismo,

informatywna,

wykad,

terminy

[m.in. Gajda

oficjalne

mowa 1993,5.173-189; Sekowskal999,

impresywna

referat, odczyt, artyku,

(cechy: s'cisos'd, systemowos'd, ograniczonod); obiekty-

s. 418]

esej

wizm, precyzja, lo-

giczne uporzdko-

wanie; strona bierna.

wyrazy i wyraenia

modalne, struktury

synatktyczne pod-

rzdne, wielokrotnie

: . /;..-,...

zoone; s'rodki spa-

jajce i metateksto-

we; rozczonkowa-

nie poziome (tytuy,

s'rdtytuly, akapity,

rozdziay, podroz-

dziay);

publicystyczny odmiany 196]

pismo, [m.in. Majkowska. oficjalne

mowa Satkiewicz 1999, s. 181-

informatywna, impresywna, emotywna

artyku, komentarz, reporta, felieton,

terminy z rnych dziedzin; slogany i stereotypy jzykowe; precyzja i zwizod;

list otwarty

zrnicowanie styli-

styczne w obrbie

gatunkw (elementy

innych stylw, np.

potocznego, urzdo-

wego, artystycznego);

artystyczny

odmiany

pismo

kreatywna,

gatunki

zrnicowanie

*m.in. Wilkoo

oficjalne 1999, s. 9-30; Dbrowska 1995,

emotywna, impresywna

literatury piknej, esej,

stylistyczno-jezyko-we tekstw w obrbie rodzajw i ga-

s. 2 19-286]

reporta

tunkw literackich;

wielos'd s'rodkw

wyrazu; charaktery-

styka opozycjonalna

- styl naukowy: styl

artystyczny, styl po-

toczny: styl arty-

styczny;

potoczny odmiany mowa, [rain. Markowski nieoficjalne pismo 1992,s.25-49; i oficjalne Bartmioski 1993, s. 115-134]

informatywna, emotywna, impresywna, fatyczna

dialog konwersacyjny, rozmowa, list prywatny, pamitnik,

podstawowe inwa-rianty: neutralny i nacechowany; staranny i swobodny; sownictwo zrni-

dziennik,

cowane socjalnie

SMS

i sownictwo profe-

Z problematyki stylu 73 sjolektalne; sownictwo zrnicowane, emocjonalnie (zdrobnienia, zgrubienia, eufemizmy, wyrazy artobliwe, pogardliwe, obrazid we, pospolite, wulgarne; sownictwo idiolektalne); wski zakres komunikacyjny uycia wyrazw nacechowanych, ograniczony do sytuacji nieoficjalnych, towarzyskich, familiarnych; dua wariantywnod form jzykowych; Status wymienionych wyej stylw funkcjonalnych nie jest rwny. Za Bartmioskim *1991, 1992, 1993+ styl potoczny uznajemy za centrum caego systemu odmian i stylw, za podstaw i punkt odniesienia dla innych stylw funkcjonalnych: "Dominacja stylu potocznego nad pozostaymi polega nie tylko na tym, e jest to styl przyswajany jako pierwszy w procesie akwizycji jeyka, e jest on uywany najczciej, przez najwiksz liczb osb, w najrniejszych sytuacjach yciowych, ale przede wszystkim na tym, e zawiera on zasb podstawowych form i sensw i e utrwala elementarne struktury mylenia i percepcji wiata zwizane z elementarnymi potrzebami czowieka w elementarnej sytuacji egzystencjalnej. Styl potoczny peni role bazy derywacyjnej dla pozostaych stylw jzykowych, tzn. wszystkie pozostae w jaki sposb pochodz od potocznego, a take role ta, na ktrym funkcjonuj style wyspecjalizowane i wobec ktrego okrelaj swoiste dla siebie waciwoci; bez niego nie udaje si wyodrbnid i opisad innych stylw jzykowych". *Bartmioski 1992, s. 38+.

W tym stylu mona mwid na kady temat, mona wypowiadad si we wszystkich sytuacjach komunikacyjnych (z zastrzeeniem, i musimy pamitad o wyborze odpowiedniego, do danej sytuacji komunikacyjnej, wariantu stylu potocznego - inaczej popenimy bd stylistyczny, nie zostaniemy zrozumiani, moemy byd uznani za osoby towarzysko nieobyte,

74 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE z. AGADNIENIA nie zrealizujemy wiec wasnych intencji komunikacyjnych, a skutki naszych dziaao werbalnych bd inne od zamierzonych, nieprzewidziane). Przez pryzmat tego stylu poznajemy inne style i inne odmiany, w tym stylu wreszcie prbujemy interpretowad otaczajcy nas s'wiat. Uznajemy, i we wspczesnej polszczynie styl potoczny moe penid funkcje interdialektu, to znaczy: - moe obsugiwad wszystkie typy i sytuacje komunikacji jzykowej (zarwno mwione, jak i pisane, oficjalne, jak i nieoficjalne, ale uycie wariantu nacechowanego w sytuacji o wysokim stopniu oficjalnos'ci lub w stosunku do osoby o wyszej randze spoecznej, albo te duo starszej moe prowadzid do osabienia lub braku skutecznoci wypowiedzi, lub te do zaistnienia niezakladanych przez nadawc reakcji odbiorcy, np. gniew, miech, lekcewaenie, niezrozumienie), - moe penid rwnie funkcje metajzykowe (wypowied potoczna moe mied walor metatekstu): "Jest to przede wszystkim pierwszy w kolejnoci przyswajania wariant jzyka, ten, ktrego uczymy si w rodzinnym domu jako dzieci i ktry potem dugo jeszcze wystarcza nam do porozumiewania si w codziennych sytuacjach yciowych. Jzyk najbardziej prosty, najbardziej konkretny, najbliszy. Z czasem, gdy w skomplikowanych sytuacjach o zoonych problemach musimy mwid uywajc uczonej terminologii czy formu oficjalnych, gdy sigamy po wyspecjalizowane style jzykowe, ten pierwszy jzyk pomaga nam rozumied i objaniad nowe dla nas wyrazy i pojcia, a take kontrolowad wyrazy naduywane, wieloznaczne, niejasne" [Bartmifiski 1992, s. 37]. Styl potoczny nie jest ani statycznym, ani monolitycznym tworem. Istniej wewntrzne warianty wzorca stylu potocznego, zrnicowane pod wzgldem: - zasigu terytorialnego (oglne i regionalne, nieoglne dialektalne: ludowe, miejskie, polonijne), - stopnia oficjalnoci/nieoficjalnoci (oficjalnod, poficjalnod, fami-liarnod, intymnod), - realizacji w kodzie mwionym i kodzie pisanym (rwnie mieszanym - komunikacja internetowa), - stopnia nacechowania ekspresywnego (neutralne, pieszczotliwe, artobliwe, rubaszne, wulgarne...), Z problematyki stylu 75 - stopnia odniesienia do norm polszczyzny oglnej (staranne, swobodne),

- zasigu spoecznego (grupy rodowiskowe, zawodowe - socjolekty i profe-sjolekty), - wieku i pci (zrnicowanie pokoleniowe, kobiety, mczyni, dzieci). Te wewntrzne warianty "wspgraj" ze sob, to znaczy, e uruchamianie wzorca stylu potocznego do konkretnej wypowiedzi wie si z ocen sytuacji komunikacyjnej i wyborem odpowiednich inwariantw. Specjalne miejsce w systemie stylistycznym zajmuje styl artystyczny, w ktrym mog byd obecne wzorce pozostaych stylw i odmian *por. zjawisko stylizacji, rozdzia 5.+ oraz wszystkich gatunkw (nie tylko tradycyjnie uznawanych za artystyczne - por. np. dialogi potoczne w powieci wspczesnej), a take elementy systemw jzykowych innych jzykw naturalnych oraz elementy w ogle nieobecne w systemie polszczyzny (por. makaronizowanie, neologizmy artystyczne). Specyfika wspczesnej kultury powoduje, i wzorce stylistyczne (stylw funkcjonalnych i gatunkw) s nieostre, np. styl potoczny (w wariancie nieoficjalnym, ekspresywnym) przenika do stylu publicystycznego, podobnie jak zacieraj si granice midzy gatunkami. W tej sytuacji niezwykle wane wydaje si ksztacenie umiejtnoci rozumienia i interpretacji tekstw, take tych, ktre realizuj inne ni artystyczny wzorce stylu funkcjonalnego. 2.2.6. Idiolekty Idiolektem nazwiemy cay potencja jzykowo-stylistyczny X-a, jego kompetencj jzykow i komunikacyjn (styl indywidualny zawieraby si w idiolekcie, podobnie jak styl funkcjonalny zawiera si w systemie jzyka wsplnoty komunikatywnej): "Rzec mona, e idiolekt odzwierciedla poza nasz osobowoci, przekonaniami, temperamentem w jakim stopniu take nasz biografi socjolingwistyczn (...)- indywidualny udzia w doznanych (przeytych, dowiadczanych), jak i obserwowanych sytuacjach komunikacyjnych oraz zwizanych z nimi zachowaniach jzykowych. Rnice midzy idiolektami w wikszym zakresie ujawniaj si na poziomie fonetyki (wymowy) i sownictwa, take skadni, ni na poziomie gramatycznym - fleksyj-nym czy sowotwrczym". [Skudrzykowa, Urban 2000, s. 50]. W typolo-

76 PRAKTYCZNA STYLISTYKA PODSTAWOWE ZAGADNIENIA giach odmian polszczyzny idiolekty odnosz nas do konkretnych realizacji abstrakcyjnych wzorcw, systemw i struktur - rekonstrukcja idiolektu X-a odbywa si jedynie poprzez wypowiedzi, teksty, dyskursy X-a. 2.3. Bibliografia Anusiewicz J., 1984, Uwagi o stylu potocznym, [w:+ Jzyk. Teoria - dydaktyka. Mate-rialy VI Konferencji Modych Jzykoznawcw - Dydaktykw. Katowice, 12-14 listopada 1981 r., Kielce, s. 93117. Balowski M., 1999, Komunikacja miedzykulturowa, *w:+ O ksztacie jzyka. Studia i

rozprawy, red. B. Wyderka, Opole. Bartmioski J., 1991, Styl potoczny jako centrum systemu stylowego jeyka, "Poradnik Jzykowy" 1991, z. 1-2, s. 10-23. Bartmioski J., 1992, Styl potoczny, *w:+ Jzyk a kultura, t. 5, Wrocaw, s. 37-54. Bartmioski J., 1993, Styl potoczny, *w:+ Wspczesny jzyk polski, red. J. Bartmioski, Wrocaw, s. 115-134. Bartmioski J., Panasiuk J., 1993, Stereotypy jzykowe, *w:+ Wspczesny jzyk polski, red. J. Bartmioski, Wrocaw, s. 363-388. Buttler D., 1982, Miejsce jzyka potocznego ws'rd odmian wspczesnej polszczyzny, *w:+ Jzyk literacki i jego warianty. Ksiga referatw VIII Sesji Midzynarodowej Komisji Sowiaoskich Jzykw Literackich w listopadzie 1980 r., red. S. Urbaoczyk, Wrocaw, s. 18-28. Buttler D., 1978, Kategorie semantyczne leksyki potocznej, *w:+ Z zagadnieo sownictwa wspczesnego jzyka polskiego, Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdaosk, s. 37-45. Dbrowska E., 1995, Styl artystyczny, [w:] Przewodnik po stylistyce polskiej, red. S. Gajda, Opole, s. 219-286. Dubisz S., 1988, Midzy dawnymi a nowymi laty. Eseje o jzyku, Warszawa. Dubisz S., 1992, Jzyk i polityka. Szkice z historii stylu retorycznego, Warszawa. * Dubisz S., 1995, Styl?, "Stylistyka" 1995, IV, s. 277-297. Dubisz S., red., 1997, Jzyk polski poza granicami kraju, Opole. Dubisz S., 1999a, Sownictwo, *w:+ Nauka o jzyku dla polonistw, red. tene, Warszawa, s. 327-385. Dubisz S., 1999b, Pochodzenie polskiego jeyka literackiego, *w:+ Nauka o jzyku dla polonistw, red tene, Warszawa, s. 451-456. Dubisz S., 2001, Jeyk polski poza granicami kraju, *w:+ Polszczyzna XX wieku. Ewolucja i perspektywy rozwoju, red. S. Dubisz i S. Gajda, Warszawa, s. 199-210. Dubisz S., Kara H., Kolis N., 1995, Dialekty i gwary polskie. Leksykon, Warszawa. Dunaj B., 1994, Kategoria oficjalnosci, *w:+ Wspczesna polszczyzna mwiona w odmianie opracowanej (oficjalnej), red. Z. Kurzowa i W. liwioski, Krakw, s. 23-31. Z problematyki stylu 77 Duszak A., 1998, Tekst, dyskurs, komunikacja miedzykulturowa, Warszawa, u .-.-. Eco U., 1996, Nieobecna struktura, Warszawa. .,-;.. . Furdal A., 2000, Jzykoznawstwo otwarte, Wrocaw.

Gajda S., 1988, O pojciu idiostylu, *w:+ Jzyk osobniczy jako przedmiot badao lingwistycznych, red. J. Brzezioski, Zielona Gra, s. 23-34. Gajda S., 1993, Styl naukowy, *w:+ Wspczesny jzyk polski, red. J. Bartmioski, Opole, s. 173-189. Gajda S., 2001, Historia XX-wiecznej polszczyzny literackiej i jej odmian stylowych, [w:] Polszczyzna XX wieku. Ewolucja i perspektywy rozwoju, red. S. Dubisz i S. Gajda, Warszawa, s. 175-192. Grabias S., 1994, Jzyk w zachowaniach spoecznych, Lublin. Handke K., 1993, Terytorialne odmiany polszczyzny, *w:+ Wspczesny jzyk polski, 1993, red. J. Bartmioski, Wrocaw, s. 191-222. Jzyk a kultura, t. 5, 1992, Potocznod w jzyku i kulturze, red. J. Anusiewicz i F. Niec-kula, Wrocaw. Kania S., 1978, O argotyzmach we wspczesnej polszczynie, *w:+ Z zagadnieo sownictwa wspczesnego jzyka polskiego, s. 125-131. Klemensiewicz 1961, O rnych odmianach wspczesnej polszczyzny, *w:+ tego, W krgu jzyka literackiego i artystycznego, Warszawa, s. 101-156. Kucaa M., 2001, Gwary i regionalne odmiany polszczyzny literackiej i jej odmian stylowych, *w:+ Polszczyzna XX wieku, red. S. Dubisz i S. Gajda, Warszawa, s. 193-198. Kurkowska H., Skorupka S., 1959, Stylistyka polska. Zarys, Warszawa. Majkowska G., Satkiewicz H., 1999, Jzyk w mediach, *w:+ Polszczyzna 2000. Ordzie o stanie jzyka na przeomie tysicleci, red. W. Pisarek, Krakw, s. 181-196. Masowska E., 1992, Mylenie potoczne w semantyce, *w:+ Jzyk a kultura, t. 5, red. J. Anusiewicz i F. Nieckula, Wrocaw, s. 203-208. Markowski A., 1992, Polszczyzna kooca XX wieku, Warszawa. Nauka o jzyku dla polonistw, 1999, red. S. Dubisz, Warszawa. Nieckula F., 1993, Jzyk ustny a jzyk pisany, *w:+ Wspczesny jzyk polski, red. J. Bartmioski, Wrocaw, s. 101-134. Pisarek W., 1992, *haso:+ Zrnicowanie jzyka narodowego, *w:+ Encyklopedia jzyka polskiego, red. S. Urbaoczyk, Wrocaw-Warszawa-Krakw, s. 409^411. Pisarek W., 1994, Polszczyzna oficjalna na tle innych jej odmian, *w:+ Wspczesna polszczyzna mwiona w odmianie opracowanej (oficjalnej), red. Z. Kurzowa, W. liwioski, Krakw, s. 13-21. Polszczyzna 2000. Ordzie o stanie jzyka na przeomie tysicleci, 1999, red. W. Pisarek, Krakw. Polszczyzna XX wieku. Ewolucja i perspektywy rozwoju, 2001, red. S. Dubisz i S. Gajda, Warszawa. Porayski-Pomsta J., 1999, Kultura jzyka, *w:+ Nauka o jzyku dla polonistw, red. S. Dubisz, Warszawa, s. 67-112.

78 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA Przewodnik po stylistyce polskiej, 1995, red. S. Gajda, Opole. Reichan J., 1999, Gwary polskie w koocu XX wieku, *w:+ Polszczyzna 2000. Ordzie o stanie jeyka na przeomie tysicleci, red. W. Pisarek, Krakw, s. 262-278. Sekowska E., 1999, Praktyczna stylistyka (wybrane zagadnienia), *w:+ Nauka o jzyku dla polonistw, red. S. Dubisz, Warszawa, s. 412-448. Skubalanka T., 1995, O stylu poetyckim i innych stylach jzyka, Lublin. Skubalanka T., 2001, Zaoenia analizy stylistycznej, Lublin. Skudrzykowa A., Urban K., 2000, May sownik terminw z zakresu socjolingwisty-ki i pragmatyki jzykowej, Krakw-Warszawa. "Stylistyka" IV, 1995. Tabakowska E., red., 2001, Kognitywne podstawy jzyka i jzykoznawstwa, Krakw. Urbaoczyk S., 1979, Prace z dziejw jzyka polskiego, Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdaosk. Wierzbicka A., 1999, Jzyk - Umyl - Kultura, red. J. Bartmioski, Warszawa. Wilkoo A., 1987, Typologia odmian jzykowych wspczesnej polszczyzny, Katowice. Wilkoo A., 1999, Jzyk artystyczny. Studia i szkice, Katowice. WojtakM, 1993, Styl urzdowy, *w:+ Wspczesny jzyk polski, 1993, red. J. Bartmioski, Wrocaw, s. 147-162. Wrblewski P., 1988, Odmiany stylowe wspczesnej polszczyzny (Prba klasyfikacji), "Prace Filologiczne", XXX, 219-232. Wspczesny jzyk polski, 1993, red. J. Bartmioski, Wrocaw. Joanna Jagodzioska Rozdzia 3 O TEKCIE Wyraz tekst pochodzi od acioskiego textus, co znaczy 'tkanina, plecionka'. acioski czasownik textere, od ktrego textus zosta utworzony, ma nastpujce znaczenia: 'tkad, pled' i 'budowa'. 3.1. Czy to jest tekst?

yjemy w s'wiecie wypenionym tekstami. W pewnym sensie nasz udzia w komunikacji to tworzenie, wsptworzenie, odbieranie i rozumienie tekstw. Interdyscyplinarny charakter wspczesnych badao nad tekstem, komunikacj i pragmatyk jzykow sprawia, e badacze przyjmuj za punkt wyjcia rne koncepcje teoretyczne. Wynikiem rnorodnoci podejd jest na przykad to, e pojcia tekstu i dyskursu, mimo i s obecne w wielu dziedzinach nauk humanistycznych, nie doczekay si, jak si wydaje, precyzyjnej definicji. Wie si to te z rnorodnoci obiektw, ktre s nazywane tekstami. Nawet jeli poza obszarem zainteresowao zostawiamy najszersze rozumienie tekstu (oczywicie wane dla wspczesnej humanistyki) jako tekstu kultury *kiewski 1988+, ktrym moe byd kady przekaz artystyczny (jak film, obraz, taniec itp.) i stwierdzamy, e interesuje nas tekst, ktry bdzie nonikiem stylu, tekst o charakterze jzykowym20, dalej spotykamy si z bardzo rnorodnymi tekstami. Tekstem bdzie Trylogia Henryka Sienkiewicza i napis "worki na mieci" na kartce przyklejonej do lodwki, powiemy te, e "Idiota to tekst Fiodora 20 Z tym zastrzeeniem, e nie sprowadzamy tekstu, jak to czyni niekiedy teoretycy literatury, do synonimu utworu literackiego.

80 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA O tekcie 81 Dostojewskiego" i e kto "sypie tekstami Heidegerra". Odpowied na najprostsze, jak by si mogo wydawad, pytanie o to, co jest tekstem, a co nim nie jest, nie jest wcale atwa. Zastanwmy si nad poniszym przykadem: Co powiedziae powiedziae e wieci sooce sooce wiecio e powiesz wiedz e ja sucham powiedziae e pynie rzeka rzeka pyna e jeste wiedz e mnie te obchodzi ale czasem uciekam w ciemn noc nie mog wybacz co powiedziae Czy ten cig wyraeo jzykowych bez wahania nazwiemy tekstem? Co budzi nasze wtpliwoci w tym konkretnym wypadku? Nie widzimy klarownej struktury tekstu, trudno jest odpowiedzied na pytanie, jak tekst jest zbudowany. Nie umiemy wskazad gwnego tematu tekstu, nie potrafimy powiedzied, o czym jest ten tekst. Trudno jest rwnie rozszyfrowad intencje nadawcy tekstu, czyli sformuowad odpowied na pytanie, po co jest ten tekst. Jeli jednak powyszy cig wyraeo zapiszemy w zmienionej graficznie postaci: Co powiedziae powiedziae e wieci sionce sionce wiecio e powiesz

" wiedz e ja sucham ,;. rzeka pyna e jeste wiedz e mnie te obchodzi ale czasem uciekam w ciemn noc ' ''' , ' ''' ., "

' powiedziae e pynie rzeka

nie mog wybacz

/'ii: '.-' s;.!s co powiedziae

i dodamy informacj, e autorem tekstu jest Krzysztof Szurmak, wspczesny poeta, to postawione powyej pytania nabieraj innego sensu. Inaczej bowiem ni do wypowiedzi prozaicznych podchodzimy do interpretacji i odkrywania sensu utworw poetyckich. Zakcenia nawizao gramatycznych midzy wyrazami, a take zamieszczone przez poet powtrzenia jestemy skonni traktowad jako figury poetyckie. Znamy tytu wiersza, wic moemy go interpretowad na rne sposoby, na przykad jako wiersz o mioci, rozstaniu czy wewntrznym rozdygotaniu, ale nie ma ju wtpliwoci, e mamy do czynienia z tekstem. Zmian podejcia wywoao przede wszystkim usytuowanie w kontekcie. Forma graficzna cigu wyraeo jzykowych wpyna na to, e jako jego odbiorcy - weszlimy w rol interpretatora utworu poetyckiego. Kontekst narzuci nam now perspektyw odbiorcz *por. o kontekstach w rozdziale 1.+. 3.2. Tekst w perspektywie jzykoznawczej W naszej pracy terminy tekst i wypowied traktujemy synonimicznie. O dochodzeniu do tej synonimii pisze Aleksander Wilkoo: "oba te wyrazy miay podobn drog: tekst oznaczajcy wpierw (i nadal w wypowiedziach potocznych) przekaz pisany zacz oznaczad te przekaz ustny, czyli wypowied, natomiast wypowied (od czas. wypowiedzied co), oznaczajcy wpierw (i dalej potocznie) wypowied ustn, zgodnie ze sw etymologi, jest uywany te w znaczeniu wypowied pisana, czyli tekst" *Wilkoo 2002, s. 9+. Przyjrzyjmy si kilku definicjom tekstu: Tekst [...] 2. w tekstologii: utrwalony - najczciej w postaci graficznej - szereg wsptworzcych wypowied znakw jzykowych, ktrych postad i porzdek przyjmowane s jako niezmienne i nie powinny ulegad przeksztaceniom w procesie odbioru i przeksztacania wypowiedzi. *"Sownik terminw literackich", s. 528+ Tekst wedug lingwistyki tekstu to spjny (koherentny) zbir nastpujcych po sobie zdao albo jakikolwiek komunikat (przekaz niekoniecznie sowny) dajcy si odgraniczyd od innych komunikatw (przekazw). *"Encyklopedia jzyka polskiego", s. 355+ Tekst to pewna caod informujca, przedmiot o charakterze znakowym, zorganizowany w pewien sposb, majcy swj pocztek i koniec, przekazujcy informacj skooczon z punktu widzenia jego nadawcy. [Mayenowa, 1979, s. 252] (...) tekst jest to ponadzdaniowa jednostka jzykowa, makroznak, majcy okrelone nacechowanie gatunkowe i stylowe (kwalifikator tekstu), poddajcy si caociowej interpretacji semantycznej i

komunikatywnej, wykazujcy integralnod strukturaln oraz spjnod semantyczn i podlegajcy wewntrznemu podziaowi semantycznemu, a w przypadku tekstw tli 82 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA duszych - take logicznemu i kompozycyjnemu. W tym sensie tekst nie jest tylko konstrukcj jednostek jzykowych (wyrazw, zdao), lecz produktem jzyka (...), produktem o zoonej, polifonicznej strukturze. *Bartmio-ski 1998, s. 17] Tekst to zorganizowana caod znakowa, wyraajca relatywnie skooczon tred mylow i uyta w jednym akcie komunikacji (...) stanowi on kompleksowe, zoone zjawisko, uporzdkowane ze wzgldu na penienie okrelonych funkcji. *Gajda 1990, s. 95+ Z perspektywy jzykoznawczej ewolucja definicji tekstu postpowaa od ujmowania tekstu jako abstrakcyjnego cigu zdar, przez tekst rozumiany jako przedmiot utrwalony, statyczny, do tekstu rozpatrywanego jako zdarzenie komunikacyjne, tekstu domagajcego si interpretacji z wykorzystaniem moliwie szeroko rozumianego tl pragmatycznego. Wizad j naley z ewoluowaniem samej lingwistyki, ktrej zainteresowanie budziy coraz to wiksze i bardziej zoone jednostki (od goski poprzez morfem i wyraz do zdania i tekstu) i ktra od statycznego ujcia jzyka przesza do dynamicznych koncepcji komunikacyjno-kulturowych [Gajda 1999, s. 9]. W naszej pracy traktujemy tekst jako spjne, dynamiczne zdarzenie komunikacyjne. Warunki, ktre wsptworz to zdarzenie (nadawca, odbiorca, kontakt midzy uczestnikami komunikacji, komunikat, czyli tred i forma wypowiedzi, kodowe zaplecze komunikacji, kontekst wypowiedzi, cel komunikacji i funkcje wypowiedzi), zostay szczegowo scharakteryzowane wczeniej *por. 1.3.+. Zgadzamy si ze spostrzeeniami Stanisawa Gajdy, e "tekstu nie mona ujmowad tylko statycznie. Jest on ywy i zmienny, podobny do filmu. Tworz go nadawca i odbiorca - odbiorca jest wspautorem, a nadawca liczc si z adresatem (realnym i fikcyjnym) jest wspodbiorc. Tekst nie istnieje poza procesem tworzenia i odbioru. W materialnym tekcie nie jest zakodowane wszystko, co do niego naley. Kada realnie tworzona i odbierana wypowied jest znacznie bogatsza ni sam materialny tekst. *...+ Wsptworz je *teksty -dopenienie moje J. J.+ rodki niefizyczne, implicytne, np. komponenty asocjacyjne, wypywajce z wiedzy nadawcy i odbiorcy oraz z sytuacji aktu mowy, w ktrej rodzi si tekst. Na tym polega ycie teksu" *Gajda 1990, s. 95+. ycie tekstu polega wic na zalenos'ci od kontekstw i uwikaniu w nie *zob. charakterystyka kontekstu 1.3.(f)+. O tekcie 83 We wspczesnej literaturze jzykoznawczej pojcie tekstu rywalizuje z modnym i popularnym pojciem dyskursu21. W naszej pracy podkrelamy procesualnod tekstu, definiujemy tekst jako zdarzenie komunikacyjne22- tym samym jestemy blisko analizy dyskursu, co pokaemy, przedstawiajc niektre badania nad dyskursem w polskich pracach naukowych.

Najwczeniej zainteresoway si dyskursem badaczki Grace Wales Shugar i Barbara Bokus *Shugar 1982, 1999; Shugar, Bokus 1988, Bokus 1991] na Wydziale Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego, ktre zajy si szczeglnym rodzajem dyskursu z udziaem maych dzieci. Piszc o odrnianiu pojd dyskurs i tekst, Grace Wales Shugar podkrela, e trzeba dostrzec rne sposoby traktowania tych zjawisk jzykowych: "Z jednej strony statyczne strukturalne podejcie do tekstu, z drugiej za dynamiczne, proce-sualne podejcie do dyskursu (te aspekty si przenikaj)" *Shugar 1990, s. 245+. W ramach uzasadnienia tego stwierdzenia badaczka przywouje teori filozoficzn Kazimierza Twardowskiego - teori czynnoci i wytworw, ktrej rozwinicie prowadzi do stwierdzenia, e dyskurs denotuje psychofizyczne czynnoci mwienia (pisania) w procesie konstruowania jakiego tekstu w czasie realnym i odpowiada okreleniu konstruowanie tekstu. Tekst z kolei denotuje to, co zostao skonstruowane, czy te zakodowane w jaki trway sposb. Odpowiada to okreleniu tekst skonstruowany23. Badaczka podkrela inherentn wspzalenod dyskursu i tekstu. Wedug Grace Wales Shugar termin dyskurs jest nadrzdny i obejmuje wszystkie formy i sposoby uycia jzyka w rnych moliwych kontekstach. Zgodne jest to ze spojrzeniem Deborah Tannen24 i Teuna A. van Dijka. [Shugar 1990, s. 257] W nurt refleksji socjolingwistycznej dyskurs wprowadza w pracy J-zyk-w zachowaniach spoecznych Stanisaw Grabias, wedug ktrego dyskurs to rodzaj spoecznej interakcji dokonujcej si przy udziale jzyka. Jak pisa Grabias *...+ "dyskurs to cig zachowao jzykowych, ktrych postad zaley od tego, kto mwi, do kogo, w jakiej sytuacji i w jakim celu. Poszukiwanie regu dyskursu musi obejmowad poziom zjawisk psychofi21 Por. Boniecka 1999, s. 30; por. rwnie Duszak 1998. 22 "Tekst to proces kulminacyjny i caociowy" Paul Ricoeur 1984, s. 330. 23 Por. par taniec i taoczenie. 24 Sowo dyskurs odnosi si do jeyka w kontekcie jego uycia i obejmuje wszystkie formy i sposoby tego uycia *Tannen 1982+. 84 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA zycznych spoecznych i poziom jzyka jako systemu semiotycznego rzdzcego si wasnymi prawami" [Grabias 1997, s. 265+. Wrd argumentw tak zdefiniowanej interakcji jzykowej Grabias wymienia: psychofizyczne moliwoci nadawcy i odbiorcy oraz stopieo ich uczestnictwa w yciu spoecznym, sytuacj, w jakiej jzykowa interakcja zachodzi, oraz intencje, jak nadawca chce realizowad i realizuje *Grabias 1997, s. 265+. Poszukiwanie regu dyskursu prowadzi do charakterystyk kolejno wymienionych argumentw. Aby zbadad wpyw psychofizycznych moliwoci nadawcy i odbiorcy, a nastpnie ocenid ich stopieo uczestnictwa w yciu spoecznym, potrzebne s nastpujce zmienne: pochodzenie spoeczne, wyksztacenie, zawd, wiek, pochodzenie terytorialne, ped. O istocie spoecznych rl jzykowych decyduj: rangi rozmwcw (rwnorzdnod -podrzdnod i nadrzdnod); rodzaj kontaktu: oficjalny, nieoficjalny (przyjacielski, indywidualny lub grupowy, trway lub sporadyczny); funkcje formu grzecznociowych - wchodzenie w kontakt, podtrzymywanie kontaktu i wygaszanie kontaktu. Sytuacj mona scharakteryzowad uwzgldniajc: liczb rozmwcw - monolog, dialog, polilog (moe mied postad nastpujcych po sobie dialogw, albo byd sum

dialogw rozbrzmiewajcych jednoczenie), czas, miejsce, temat, kana przekazu - suchowy i wzrokowy oraz gatunek wypowiedzi. Ostatnim argumentem dyskursu wymienianym przez Grabiasa jest intencja sprowadzona do intencji nadawcy, a charakterystyka intencji obejmuje: furtkcje informacyjne, modalne, emocjonalne, dziaania *Grabias 1996, s. 264 i nast.+. Dla budowania pojcia dyskursu w obrbie polskiej terminologii jzykoznawczej szczeglne znaczenie maj prace Janiny Labochy. Dyskurs traktuje ona "jako norm oraz strategi zastosowan w procesie tworzenia tekstu i wypowiedzi. Podstaw tej strategii s wzorce spoeczne bd kulturowe, skadajce si na t norm, a jej efektem tekst lub wypowied o okrelonych cechach gatunkowych" *L^bocha 1996, s. 51+. Janina Labocha nawizuje do teorii genrw mowy Michaia Bachtina i do jego rozrnienia prymarnych, zwizanych z wypowiedziami mwionymi, i sekundar-nych, zwizanych z pisemnym charakterem wypowiadania si, gatunkw mowy. Badaczce bliskie jest rwnie podejcie do dyskursu wywodzce si z francuskiej szkoy jzykoznawczej - dyskurs jako jeden z planw wypowiedzi. W odrnieniu od historii jako zobiektywizowanej opowieci o zdarzeniach, dyskurs w koncepcji Emila Benveniste'a ma wartod l O tekcie 85 subiektywn. Wane jest odniesienie do nadawcy, odbiorcy, miejsca i momentu mwienia, to znaczy wane s wszystkie kategorie deiktyczne zwane przez Benveniste'a instancjami dyskursu. Dyskurs objawia si (to sformuowanie Janiny Labochy) w kadej wypowiedzi (mwionej i pisanej), osadzonej w konkretnej sytuacji aktu mowy: "Odtworzyd dyskurs na podstawie tekstu, zawierajcego instancje dyskursu oznacza nie tylko znalezienie i poklasyfikowanie tzw. szyfte-rw *Jakobson 1989+, czyli tych elementw tekstu, ktre odsyaj do sytuacji aktu mowy, stojcego u podstaw tekstu, lecz przede wszystkim wykrycie strategii nadawczo-odbiorczej tekstu, tzn. intencji, ktra kierowaa autorem tekstu i ktra bya podstaw skonstruowania przedstawionego w tekcie wiata w taki a nie inny sposb. Intencja ta z reguy jest rezultatem okrelonych uwarunkowao zewntrznych, tzn. zaley od tego, czemu i komu tekst ma suyd, w jakich warunkach powstaje, jaki jest przewidywany odbiorca itp". *Labocha 1996b, s. 52+. Dla Janiny Labochy dyskurs jest pojciem wewntrztekstowym, kategori tekstow, odsyajc do osoby, miejsca i momentu mwienia. "Jest jakby okiem kamery, przez ktr widzimy przedstawiony wiat tak, jak zaprojektowa go podmiot tekstu, liczc si oczywicie z rnymi zewntrznymi uwarunkowaniami". [Labocha 1996b, s. 52]. Lingwistycznych analiz najwczeniej doczeka si dyskurs edukacyjny *zob. Dyskurs edukacyjny pod red. T. Rittel, J. Odyoskiego, 1996+25 rozumiany jako proces przekazywania wiedzy, charakteryzowany nastpujco: "Dyskurs jest procesem towarzyszcym porozumiewaniu si midzy sob ucznia i nauczyciela lub uczniw midzy sob w procesie dydaktycznym. W efekcie powstaje tekst - jako realizacja praktyk dyskur-sywnych - wytwr dyskursu. Przedmiotem rozwaao za jest tekst jako zamknita caod - tekst dziea literackiego, jzykowego czy filmowego. Dyskurs szkolny bdzie wic zawieszony nad tekstem i generowany przez sytuacj szkoln - strategie i role nauczyciela i uczniw. O ile opis tekstu -jako dziea - podlega dekonstrukcjom: czytanie,

interpretowanie, krytyka, o tyle dyskurs jest procesem interakcyjnym" *ydek-Bednarczuk, Ze-ler 1996, s. 18]. 25 Por. artykuy J. Labochy, U. Zydek-Bednarczuk i B. Zelera, Rittela, Sniatkowskiego 86 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA l O tekcie 87 Analizy tego rodzaju dyskursu s argumentem przemawiajcym za tym, e mona mwid o dyskursie zarwno w odniesieniu do tekstw pisanych (dyskurs edukacyjny podrcznikw)26, jak i mwionych (dyskurs, ktry toczy si na lekcji szkolnej czy na sali wykadowej)27. W tomie zbiorowym pod redakcj Teuna van Dijka Dyskufs jako struktura i proces dyskurs zosta scharakteryzowany jako zjawisko, ktrego podstaw stanowi nastpujce wymiary: uycie jzyka, procesy poznawcze i interakcje w ich spoecznych i kulturowych kontekstach *vLin Dijk 2001, s. 10 i 42; zob. take rozdzia 1.+. Przedmiotem analizy dyskursu stay si wypowiedzi28 (mwione) i teksty (pisane) traktowane jako zdarzenia komunikacyjne, zanurzone w kontekcie. Zatem w szeroko rozumianym tekcie, ujmowanym jako zdarzenie komunikacyjne, zawiera si to, co badacze dyskursu nazywaj dyskursem. 3.3. Kryteria tekstowoci To, co napisalimy do tej pory, uwypukla problem rnorodnoci okazw, ktre nazywamy tekstami. Poszukiwanie cech waciwych wszystkim rodzajom tekstw zaowocowao w pracach jzykoznawczych formuowaniem kryteriw tekstowoci. Zadajc pytanie: Jak tekst jest zbudowany? - pytamy o schemat zorganizowania caoci, czyli o superstruktur tekstu. O czym jest tekst? - pytamy o sposb zorganizowania przedmiotowej treci tekstu, czyli o makrostruktur tekstu, o jego znaczenie globalne. Po co jest tekst? - pytamy o intencj? twrcy tekstu. Wspczenie jzykoznawcy odchodz od uznawania za teksty jedynie wypowiedzi skooczonych, caociowych, zamknitych w ramie pocztku i kooca, jak czynia to Maria Renata Mayendwa, a za ni Teresa Dobrzyoska *1993, s. 9J. Barbara Boniecka, wymieniajc najwaniejsze cechy tekstu, stwierdza, e tekst jest wzgldnie zamknit caoci *Boniecka 1999, s. 25+. Jeszcze dalej idzie Aleksander Wilkoo, ktry zdecydowanie odrzu26 Por. np. Nocoo 1996; Skudrzykowa, Warchala 2002. 21 Por. np. ydek - Bednarczuk, Zeler 1996; Niegorodcew 1991. 28 Pojcie wypowied w ujciu Teuna van Dijka odnosi si do wytworu mwienia (np. codzienna konwersacja, debata parlamentarna itp.) ca skooczonod jako warunek bycia tekstem. Wilkoo podkrela, e istniej rne teksty, nie wszystkie s skooczone, niektre tworz caod, inne tworz fragmenty, niektre maj form zamknit, inne otwart, i argumentuje: "przyrwnywanie tekstu do wyrazu czy zdania nie jest praktyk trafn: urwana czstka wyrazu czy urwane czy niedokooczone zdanie - to pewien rodzaj dewiacji (struktury

niepene na tle normalnych penych struktur), natomiast brak wyranych struktur zaczynajcych i kooczcych tekst, tworzcych jego ram, to waciwod caego szeregu tekstw dialogicz-nych potocznych, a take wielu tekstw literackich" *Wilkoo 2002, s. 34+. Badania nad tekstowoci rnych wypowiedzi (mwionych i pisanych) maj, w zamierzeniu jzykoznawcw, prowadzid do znalezienia prototypu -idealnego modelu tekstu, do ktrego rzeczywiste teksty mog byd mniej lub bardziej podobne29. Przedstawmy tylko jedn z wanych propozycji caociowego spojrzenia na problem tekstu, jak stanowi teoria niemieckich lingwistw Roberta A. de Beaugrande'a i Wolfganga U. Dresslera *1990+, ktrzy tekst definiuj jako zdarzenie (wystpienie) komunikacyjne (communicative occurence) speniajce siedem kryteriw tekstowoci30. Kryteria konstytutywne wedug autorw Wstpu do lingwistyki teksu s nastpujce: 1. Spjnod (cohesion) - dotyczy powierzchni tekstu (spjnod gramatyczna, strukturalna). 2. Koherencja (coherence) - dotyczy konfiguracji pojd, relacji skadnikw rzeczywistoci tekstowej (spjnod semantyczna). 3. Intencjonalnod (od strony nadawcy) - nastawienie na stworzenie spjnego strukturalnie i semantycznie tekstu, ktry bdzie spenia zamierzenia twrcy. 29 Byaby to kategoria tekstu zorganizowana prototypowo na zasadzie podobieostwa rodzinnego. 30 W Polsce podobnej prby sumowania dowiadczeo lingwistw zajmujcych si tekstem podja si Boena Witosz. Wedug zaproponowanych przez badaczk kryteriw tekst: 1) jest konkretn, rzeczywist wypowiedzi, uwarunkowan pragmatycznie (ma nadawc, powstaje ze wzgldu na odbiorc i dla odbiorcy oraz formuowany jest w okrelonej intencji); 2) ma charakter referencjalny, odsya do rzeczywistoci, jest o czym; 3) jest cigiem wypowiedzeo, wypowiedzi wzgldnie skooczon (z punktu widzenia nadawcy), o dajcych si uchwycid granicach - sygnaach delimitacyjnych pocztku i kooca; 4) jest zoon struktur formalnosemantyczn, wykraczajc poza linearne nastpstwo zdao, ma charakter caociowy; 5) jest wypowiedzi spjn; 6) ma charakter intertekstualny, jest powizany z innymi tekstami w takim sensie, e tworzenie i odbieranie tekstw jest moliwe dziki znajomoci innych tekstw; 7) jest okrelony gatunkowo *Witosz 1997, s. 52+. PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PCODSTAWOWE ZAGADNIENIA 4. Akceptabilnod (od strony odbiorcy) - nastawienie na odbieranie spjnego strukturalnie i semantycznie tekstu, ktry ma okrelone znaczenie dla odbiorcy. 5. Informatywnod - dotyczy stofpnia, w jakim tred tekstu okazuje si znana, oczekiwana. 6. Sytuacyjnod - dotyczy odpowuednioci tekstu do sytuacji, w jakiej si on pojawia. 7. Intertekstowod - dotyczy czymnikw sprawiajcych, i uycie jednego tekstu jest uzalenione od znajormoci innych tekstw *de Beaugran-de, Dressler 1990, s. 19-31]. Wymienione wyej kryteria Robert A^. de Beaugrande i Wolfgang U. Dressler uznaj za konstytutywne (konieczni), podkrelajc, e wypowied musi speniad wszystkie kryteria jednoczenie, aby mona byo j nazwad tekstem. Dodatkowo wane s wedug tyich badaczy trzy

zasady regulujce: 1. Wydajnod *efektywnod+; 2. Skutecznod; 3. Stosownod ("zgodnos'd pomidzy sytuacj i sposobami przestrzegania kryteriw tekstowoci") *de Beaugrande, Dressler 1990, s. 32; zob.. te rozdzia 1.4.+. Nie wszyscy badacze uznaj za stiosowne i konieczne poszukiwanie cech dzielcych "byty werbalne" *sformuowanie Aleksandra Wilkonia] na teksty i nie-teksty, kryteria za uwaaj z jednej strony za mao precyzyjne i niewystarczajco jasne, z drugieij za nazbyt upraszczajce skomplikowany wiat miliardw tekstw, ktre nas otaczaj31. Chod to stanowisko wydaje si przekonujce, to bez wtpienia prby uporzdkowania wiata tekstw s niezwykle pomocne, szczeglnie w pracy z tekstem w szkole. 3.4. Tekst, styl tekstu i gatunek tekstu Konsekwencjami, jakie pyn ze spojrzenia na tekst w naszej pracy nie tylko jako na statyczny wytwr komunikacji, ktry podlega obiektywnej analizie i ocenie, lecz take na dynamiczny proces, akt tworzenia i odczytywania znaczeo, zdarzenie komunikacyjne, s take szczeglne relacje midzy terminami tekst, styl tekstu i jego gatunek. Zagadnieniom stylu i gatun31 Por. dyskusj z wyznacznikami tekstowoci Beaugrande'a i Dresslera *Wilkoo 2002, s. 31-33]. O tekcie 89 ku powicamy oddzielne rozdziay *zob. rozdziay 2. i 4.+, tam rwnie charakteryzujemy dokadnie problematyk stylu tekstu i jego gatunku, w tym miejscu chcemy tylko pokazad jedn paszczyzn zalenoci midzy dyskutowanymi tu terminami. I tak w dalszej czci naszej pracy styl tekstu bdziemy charakteryzowad jako jego humanistyczn struktur z punktu widzenia nadawcy, a wic to, jaki wzorzec stylistyczno-gatunkowy jest realizowany w tekcie, w jaki sposb jest on realizowany oraz jaka jest skutecznod realizowanych w tekcie zachowao stylistyczno-komunikacyjnych. Uzupenieniem przedstawianej w dalszej czci pracy charakterystyki stylu tekstu niech bdzie spojrzenie na styl jako na strategi komunikacyjn, ktrej wyboru dokonuj uczestnicy zdarzenia komunikacyjnego, strategi odpowiedni do scenariusza zdarzenia czyli gatunku. Omwione zalenoci obrazuje rysunek 3.1. Rys. 3.1. STYL TEKSTU strategie komunikacyjne wzorce stylistyczno-gatunkowe GATUNEK TEKSTU scenariusz zdarzenia TEKST >

zdarzenie komunikacyjne 3.5. Hipertekst, przyszod tekstu? Na zakooczenie tego rozdziau chcemy pokazad problem hipertekstu - wyzwanie, ktre staje wspczenie przed lingwistyk tekstu *Nelson 1978; Landw 1992, Fowler www+. Mwimy tu o zjawisku tekstu "nie-cigego". Nowe techniki przekazywania, wymiany i wyszukiwania informacji, rozwj komunikacji za porednictwem sieci komputerowych i jej popularnod zachca do tworzenia tekstw "nielinearnych". Uczy odbierania tego typu tekstw. 90 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA Hipertekst nie narodzi si wraz z Internetem - popularnym i najprostszym przykadem hipertekstu jest jakakolwiek encyklopedia, skonstruowana jako sied odsyaczy pomidzy poszczeglnymi hasami, jednak to w Inter-necie idea hipertekstu realizuje si obecnie riiajpeniej, hipertekst tworz bowiem miliony stron WWW, poczonych z& sob na rozmaitych poziomach. Odsyacz z tradycyjnej encyklopedii czy sownika wydaje si martwy w porwnaniu z ywym i interaktywnyrri odnonikiem w dokumentach internetowych. Hipercza stanowi sowa (lub fragmenty tekstw), specjalnie zaznaczone - podkreleniem i odrniajcym je od innych sw kolorem i s one odnos'nikami do innych dokumentw. Oczywicie nie s to dokumenty przypadkowe, lecz zwizane kontekstowo ze sowem stanowicym hi-percze. To dziki hipertekstowym odnos'nikom zamana zostaa linear-nod tekstu, jego lektura jest jego tworzeniem', przypomina podr, a aktywnod czytelnika (wsptwrcy) polega nie tylko na odczytywaniu i interpretacji znaczeo, jak to byo dotychczas W zwykym tekcie, ale jest aktywnoci interaktywn, czytelnik staje nieustannie wobec wyborw, ktr drog pjd. Szybkoci, z jak mona siL poruszad po rozrzuconych po wiecie dokumentach, z jak mona docierad do kolejnych wizek informacji, nie oferowao do tej pory adne innd medium. Immanentn cech hipertekstu jest jego otwartod i potencjalna nieskooczonod. Jaki jeszcze jest hipertekst? Nie istnieje pojedynczy okaz hipertekstu, idea tekstu o charakterze sieci jest zaprzeczeniem staoci, statycznoci. Z natury hipertekstu wynika jego zmiennod. W charakterystyce hipertekstu dokonanej przez Rogera M. Fowlera czytamy, e zatarciu ulega granica midzy autorem hipertekstu a jego czytelnikiem, ten rodzaj tekstu wymaga bowiem od czytelnika niespotykanej dotd aktywnoci, z tego te wywodzi Fowler kolejne cechy hipertekstu: antyhierarchidznod i demokratycznod32. Wizad je naley z waciw komunikacji intdrnetowej rwnorzdnoci rl nadawcy i odbiorcy. Nie chodzi tu o rwnod rl spoecznych, a raczej o rwnowag w wiecie. Aby uzasadnid to twierdzenie, trzeba odwoad si do historii kultury. Rwnowaga w wiecie nadawcw (twrcw informacji) i odbiorcw (konsumentw informacji) bya cech charakterystyczn 32 Tu trzeba zauwayd, e postulowana przez Rogera M. Fowlera antyhierarchicznos'd nie moe byd zastosowana przy interpretacji encyklopedii i sownikw, chod pisalimy o nich wczesriiej. O tekcie

91 spoeczeostw epoki przedpimiennej. Wynalezienie pisma, a w jeszcze wikszym stopniu wynalezienie druku, cakowicie t rwnowag zakcio - nieliczni byli nadawcami wytwarzajcymi informacje dla mas. Doskonalenie technik przesyania informacji i tendencja do globalizacji kultury pozwalay rosnd liczbie odbiorcw dynamiczniej ni liczbie nadawcw, to jednak, jak pisze Paul Levinson, nie zmienio faktu, e "ludzi nadal nurtowaa silna potrzeba prawdziwej, dwukierunkowej, interakcyjnej komunikacji w obrbie spoecznoci wikszej ni dwie osoby rozmawiajce przez telefon. Synne spostrzeenie Mc Luhana *1962/1975+ o globalnej wiosce odwouje si do tej potrzeby, chod globalna wioska radiosuchaczy i telewidzw miaa i nadal zachowuje bardziej metaforyczny ni prawdziwy charakter, zoona jest bowiem prawie w caoci z konsumentw, a nie z twrcw informacji. Mieszkaocy prawdziwej wioski s natomiast zarwno nadawcami, jak i odbiorcami, uczestniczcymi w procesie komunikacji i w yciu spoecznoci na wielu poziomach. Gdyby si kierowad tym kryterium, spoecznod on-line jest pierwsz prawdziw globaln wiosk". [Levinson 1998, s. 199]. Dodajmy, e w duej mierze za spraw hipertekstu, ktry nie ma ani pocztku, ani kooca, ani rodka, ani pobocza, ktry jest "wielocentrowy", a centra mog si tworzyd i przesuwad w nieskooczonod. *Fowler www+. Coraz wiksza dostpnod i wzrastajca popularnod Internetu wpywaj na niezwykle dynamiczny rozwj tej formy komunikacji w ostatnich latach. Internet i nowe moliwoci edycji tekstu zmieniaj w wyrany sposb funkcjonowanie tekstu, a take nawyki piszcych i czytajcych, ich oczekiwania i zdolnoci percepcyjne. Na zakooczenie warto zauwayd, e w niedalekiej przyszoci take szkolna edukacja tekstowa stanie przed koniecznoci wczenia do swojego programu problemu poruszania si po hipertekcie i aktywnego wsptworzenia struktur dokumentw hipertekstowych. 3.6. Bibliografia De Beaugrande R.-A., Dressler W. U., 1990, Wstp do lingwistyki tekstu, tunt A. Szwedek, Warszawa. Bernstein B., 1990, Odtwarzanie kultury, Warszawa. 92 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA O tekcie 93 Bogusawski A., 1983, Sowo o zdaniu i o tekcie, *w:+ Tekst i zdanie. Zbir studiw, red. T. Dobrzyoska, E. Janus, Wrocaw. Bokus B., 1988, Konstruowanie tekstu narracyjnego jako wsplne osigniecie dyskursu dzieckodorosy, *w:+ Shugar G.W., Bokus B" Twrczod jzykowa dziecka w sytuacji zabawowo-zadaniowej, Warszawa. Bokus B., 1991, Tworzenie opowiadao przez dzieci. O Unii i polu narracji, Kielce. Boniecka B., 1999, Lingwistyka tekstu. Teoria i praktyka, Lublin. Duszak A., 1998, Tekst, dyskurs, komunikacja

midzykulturowa, Warszawa. Fowler R. M., How the Secondary Orality of the Electronic Ag Can Awaken Us to the Primary Orality ofAntiuity or What Hypertext Can Teach (JsAbout the Bibie with Reflections on the Ethical and Political Issues of the Electronic Frontier. http:// www.bw.edu/rfowler/pubs/secondoral/index.html Gajda S., 1990, Wspczesna polszczyzna naukowa. Jzyk czy argon?, Opole. Gajda S., 1999, Wspczesny polski dyskurs naukowy, *w:+ Dyskurs naukowy - tradycja i zmiana, red. tene, Opole. Gowioski M., 1998, Od metod zewntrznych i wewntrznych do komunikacji literackiej, *w:+ Problemy teorii literatury IV, red. H. Markiewicz, Wrocaw. Grabias S., 1994, Jzyk w zachowaniach spolecznych, Lublin. Grzegorczykowa R., 1998, Gos w dyskusji o pojciu tekstu i dyskursu, [w:] Tekst. Problemy teoretyczne, red. J. Bartmioski, B. Boniecka, Lublin. Kawka M., 1999, Dyskurs szkolny. Zagadnienia jzyka, Krakw. Kopalioski W., 1989, Sownik wyrazw obcych i zwrotw obcojzycznych, wyd. XIX rozszerzone, Warszawa. Labocha J., 1996a, Odbiorca w tekcie i wypowiedzi, *w:+ Styl a tekst, red. S. Gajda, M. Balowski, Opole. Labocha J., 1996b, Tekst. Wypowied. Dyskurs, *w:+ Styl a tekst, red. S. Gajda, M. Balowski, Opole. Labocha J., 1996c, Dyskurs jako proces przekazywania wiedzy, [w:] Dyskurs edukacyjny, red. T. Rittel, J. Odyoski, Krakw. Landw, G. R, red., 1992, Hypertext - Text - Theory, Baltimore. Mayenowa M. R., 1979, Poetyka teoretyczna, Warszawa. Niegorodcew A., 1991, Dyskurs integracyjny a kompetencja komunikacyjna w jzyku obcym, Krakw. Nocoo J., 1996, Podrcznik w komunikacji dydaktycznej, *w:+ Dyskurs edukacyjny, red. T. Rittel, J. Odyoski, Krakw. Rittel S. J., 1996, Dyskurs akademicki. Ujcie systemowe, Rzeszw. Rittel T., 1996, Modelowanie dyskursu edukacyjnego, [w:] Dyskurs edukacyjny, red. T. Rittel, J. Odyoski, Krakw. Rittel T., Odyoski L, red., 1996, Dyskurs edukacyjny. Krakw. Schiffrin D., 1994, Approaches to Discourse, Blackwell, Oxford UK & Cambridge USA. Shugar G. W., 1982, Interakcja, koordynacja linii dziaania i funkcjonowanie jzykowe. Badania nad maymi dziedmi w warunkach zrnicowania sytuacyjnego, Wrocaw. Shugar G. W., 1990, Dyskurs, [w:] Psychologia a semiotyka, red. I. Kurcz, Warszawa. Shugar G. W., 1995, Dyskurs dziecicy. Rozwj w ramach struktur poznawczych, Waszawa. Shugar G. W. 1999, Dyskurs dziecicy, Warszawa. Shugar G. W., Bokus B., 1988, Twrczod jzykowa dziecka w sytuacji zabawowo-zadaniowej. Warszawa.

Skudrzykowa A., 1994, Jzyk (za)pisany. O kolokwialnoci dialogw wspczesnej prozy polskiej, Katowice. Skudrzykowa A., Warchala J., 2002, Dyskurs edukacyjny a kompetencja interakcyjna, [w:] Studia Pragmalinwistyczne III, red. J. Porayski-Pomsta, Warszawa. Sawioski J., red., 1976, Sownik terminw literackich, Wrocaw. Swales J. M., 1999, Genre Analysis. English in academic and research settings, Cambridge. niatkowski, 1996, Dyskurs edukacyjny w literaturze anglojzycznej. Przegld problematyki, *w:+ Dyskurs edukacyjny, red. T. Rittel, J. Odyoski, Krakw. Tabakowska E., red., 2001, Lingwistyka tekstu, *w:+ teje, red., Kognitywne podstawy jzyka i jzykoznawstwa, red. teje, Krakw. Taras B., 1999, Dyskurs taneczny ziemi rzeszowskiej. Analiza pragmalingwistyczna deskrypcji narracyjnej na tle innych odmian deskrypcji, Rzeszw. Wilkoo A., 2002, Spjnod i struktura tekstu, Krakw. kiewski S., 1988, Teksty kultury, Warszawa. j ' .... ydek-Bednarczuk U., 1993, Struktura tekstu rozmowy potocznej, Katowice. ydek-Bednarczuk U., Zeler B., 1996, Strategia i komunikacja w dyskursie j nym, [w:] Dyskurs edukacyjny, red. T. Rittel, J. Odyoski, Krakw. Gatunek wypowiedzi 95 Rozdzia 4 GATUNEK WYPOWIEDZI Gatunek (z niemieckiego Gattung) oznacza wedug Slow-nika wyrazw obcych PWN'. 1. 'rodzaj, typ, odmian czego; jakod, wartod czego'; gatunek literacki 'form utworu literackiego, podrzdn w stosunku do rodzaju literackiego' oraz 2. w biologii: 'podstawow jednostk systematyczn obejmujc osobniki, ktrych cechy dziedziczne s jednakowe lub rni si w niewielkim stopniu'. Genologia (z greckiego genos 'rd, pochodzenie' i logos 'sowo, nauka') to wedug tego sownika termin literacki nazywajcy 'jedn z dyscyplin teorii literatury badajc rodzaje, gatunki i odmiany literackie w powizaniu ze zjawiskami historyczno-literackimi'. 4.1. Wprowadzenie Gatunek jest to kulturowo i historycznie uksztatowany, ujty w spoeczne konwencje sposb komunikowania si - wzorzec organizacji komunikatu. Wtrnie termin ten oznacza take zbir komunikatw, w ktrych okrelony wzorzec jest aktualizowany, realizowany.

Problematyk gatunkw zajmuje si genologia - nauka pomocnicza takich dyscyplin wiedzy, jak teoria literatury, jzykoznawstwo, prasoznaw-stwo, teatrologia, filmologia i muzykologia. Bada gatunki zarwno w aspekcie historycznym (ewolucja gatunkw, klasyfikacja i opis gatunkw istniejcych w danej epoce), jak i strukturalnym (oglna typologia komunikatw). Narodzia si z badao Platona *Paostwo III 392+ i Arystotelesa *Poetyka+ nad formami wypowiedzi i pocztkowo skupiaa si na analizie gatunkw zaliczanych w danej epoce do literatury33. 33 Rozwaania o gatunkach literackich pojawiay si w traktatach z zakresu poetyki w okresie renesansu (np. Poetices libri septem J. C. Scaligera, 1561), baroku (np. Wykady Narodziny i rozwj masowych rodkw przekazu - prasy (od XVIII w.), filmu (od XIX w.) oraz radia i telewizji (od XX w.) - spowodoway, e pole zainteresowao genologii ulego znacznemu poszerzeniu. Przedmiotem badao stay si charakterystyczne dla wspczesnych mediw formy komunikatw, takie jak wywiad, recenzja, suchowisko, talk show, telenowela itd. W opublikowanej w 1979 r. ksice Estetyka twrczoci sownej *przekad polski 1986+ teoretyk literatury Michai M. Bachtin zgosi postulat rozszerzenia pola obserwacji genologicznej na cae uniwersum mowy i objcie ni wszelkich - a nie tylko literackich i artystycznych - form komunikacji sownej bez wzgldu na ich rozpitod i funkcj komunikacyjn. Zbiego si to ze wzrostem zainteresowania problematyk gatunkw wypowiedzi w pracach jzykoznawczych *por. np. Furdal 1982; Wierz-bicka 1983]34. 4.2. Pojcie gatunku wypowiedzi Gatunek ma charakter elementarnej jednostki systematyki gatunkowej. Pojciem nadrzdnym wobec gatunku jest rodzaj, pojciem podrzdnym - odmiana gatunkowa (podgatunek). Podzia na rodzaje, gatunki i odmiany gatunkowe suy systematyzacji form komunikacji midzyludzkiej i przebiega odmiennie w dziedzinach posugujcych si rnymi systemami znakw. W literaturze tradycyjnie wyrnia si nastpujce rodzaje: liryk, epik i dramat (chocia "dzi to rozrnienie bywa zastpowane innym: wiersz - proza - dramat" [Gajda 1993, s. 256]). W dziennikarstwie wystpuje podzia na gatunki informacyjne i gatunki publicystyczne *por. np. Furman, Kaliszewski, Wolnypoetyki K. M. Sarbiewskiego) i klasycyzmu (np. L'Art poetiue N. Boileau, 1674). W tekstach tych opisy poszczeglnych gatunkw czyy si z reguy ze wskazaniami normatywnymi okrelajcymi, jakie warunki trzeba spenid, aby nadad utworowi doskona postad gatunkow (tzw. genologia normatywna). 34 Genologia jzykoznawcza jest stosunkowo mod dyscyplin naukow. Jeszcze do przeomu lat 60. i 70. XX w. jzykoznawstwo uznawao za najwyej zorganizowan jednostk jzyka zdanie. Tekst zarwno w formie pisanej, jak i ustnej - postrzegao za jako potok indywidualnych uyd kodu jzykowego, niewykazujcy cech oglnych na wyszym, ponadzdaniowym poziomie organizacji. 96 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA

Zmorzyoski 2000+, w filmie za wyodrbnia si film fabularny, dokumentalny, owiatowy i naukowy, a w muzyce - muzyk wokaln, muzyk wo-kalno-instrumentaln i muzyk instrumentaln. Naley podkrelid, e wyznaczniki rodzajowe maj charakter bardziej oglny ni wyznaczniki gatunkowe. Rysunek 4.1. obrazuje przykadowy fragment typologii uwzgldniajcej rozrnienie na rodzaje, gatunki i odmiany gatunkowe. Rys. 4.1. Pimiennictwo Poziom rodzajw Poziom gatunkw Poziom odmian

(wybr)gatunkowych (wybr) wioski, francuski literatura pikna (styl artystyczny) dramat komedia -tragedia obyczajowa, kryminalna obyczajowa, satyryczna , informacja dziennikarstwo^ (styl rodkw masowej komunikacji) 1 publicystyka depesza korespondencja notatka raport relacja sprawozdanie sylwetka wzmianka yciorys artyku wstpny esej felieton komentarz

recenzja ---reporta radiowa, telewizyjna sportowe, parlamentarne filmowa, teatralna Catunek wypowiedzi 97 W ujciu oglnogenologicznym gatunek to uksztatowana kulturowo i historycznie (rzadziej indywidualnie) niematerialna struktura, penica okrelon, jej tylko waciw funkcj (lub funkcje) w procesie komunikowania. Gatunek jako narzdzie opisu jest abstrakcyjnym wzorcem organizacji komunikatu, swego rodzaju uoglnionym, idealnym modelem, ktry aktualizuje si w postaci okrelonych tekstw w konkretnych sytuacjach komunikacyjnych. Poszczeglne aktualizacje gatunku mog realizowad cechy typowe (teksty centralne) lub te mog wykorzystywad wycznie cechy z pogranicza (teksty peryferyjne). Relacje midzy gatunkiem a tekstem przedstawia rysunek 4.2. Rys. 4.2. Poziom abstrakcji Ksztatowany historycznie Ksztatowany indywidualnie Ksztatowany kulturowo Aktualizacja Poziom realizacji Tekst n, peryferyjny klasyfikowany jako gatunek x

Tekst n2 centralny klasyfikowany jako

gatunek x Tekst n; peryferyjny klasyfikowany jako gatunek x Mowa ludzka istnieje w postaci konkretnych gatunkw. Czowiek -by osignd okrelone cele komunikacyjne - wciela swe myli i zamiary w okrelone formy jzykowe: "Dysponujemy bogatym repertuarem ustnych i pisemnych gatunkw mowy, chod teoretycznie moemy w ogle nie wiedzied o ich istnieniu, w praktyce stosujemy je zrcznie i pewnie. (...) Gatunki mowy s nam dane w taki sam nieomal sposb, jak jzyk 98 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWCWOWE ZAGADNIENIA ojczysty, ktrego uywamy bez trudnos'ci rwiwnie przed teoretycznym opanowaniem gramatyki" [Bachtin 1986, s. 37373J35. 4.2.1. Gatunek wypowiedzi (genre) w w perspektywie komunikacyjnej W lingwistyce gatunek wypowiedzi jzyzykowej, zwany rwnie gen-re'em (fr., dosl. 'sposb postpowania, zachohowania, styl bycia'), ujmowany jest zazwyczaj w perspektywie komunikacacyjnej. Stanisaw Gajda w artykule "Gatunkowe wzorce wypowiedzi" pisasze, i gatunek "(...) naley do obszaru konwencji kulturowych (obejmujcjcych rwnie pewne reguy jzykowe) i istnieje jako pewna caod-wzor^rzec. Wzorzec ten zawiera nie tylko kategorie formalnojzykowe, ale takee (...) pragmatyczne - pewne charakterystyki uytkownikw wraz z zamiararami ich dziaao" *Gajda 1993, s. 245+. I dalej: "gatunek stanowi konwencjcjonaln intencj jzykow *podkrelenie E.W.+, szczeglny stosunek dolo s'wiata, sucy jako norma dla nadawcy lub oczekiwanie rzdzce spototkaniem odbiorcy z tekstem" [Gajda 1993, s. 250-251]. Natomiast John Swales *1990, s. 58+ ujmmuje genre jako klas zdarzeo komunikacyjnych, ktre czy wsplny zbir w celw komunikacji. Tak wic cel "tworzy" dany genre, okrela jego struktutur schematyczn i ustanawia ograniczenia co do wyboru tres'ci i stylu. Molona przyjd, i genre'y s tu rodkami do realizacji ludzkich intencji kommunikacyjnych. Gatunek zatem wie si z okrelonym tyiypem dziaania ludzkiego. Postrzegany jest jako otwarty zbir cech typo\owych dla okrelonej sytuacji spoecznej i komunikacyjnej. Wybr takiego o a nie innego gatunku kadorazowo staje si taktycznym rozwizaniem o okrelonego problemu komuCatunek wypowiedzi 99 35 Pord wielu obserwacji na temat gatunkw mo\owy pojawia si u Bachtina problem odrnienia gatunkw pierwotnych i wtrnych. Propaponuje on podzia gatunkw wypowiedzi na: a) gatunki

pierwotne (proste), czyli odpowiaciadajce rnym typom aktw mowy, np. proba, pytanie, odpowied, yczenie; b) gatunki w wtrne (zoone), czyli skonwencjonalizowane zespoy aktw mowy, np. list, artyku, powiwies'd. U podstaw wydzielania przez Bachtina gatunkw pierwotnych i wtrnych ley opozyzycja: dialog ustny - inne formy komunikacji jzykowej. Dialog jest - jak pisze Bachtin - ,- "najprostsz form obcowania jzykowego" *Bachtin 1986, s. 368+. Dlatego te takie skaadniki dialogu, jak pytanie, proba, powitanie, polecenie, wyraenie sprzeciwu itp., traktctowad trzeba jako gatunki pierwotne, z ktrych w procesie ewolucji kulturowej wyksztaaciy si gatunki wtrne. nikacyjnego i spoecznego. Jednoczenie tak postrzegany gatunek odgrywa rol sygnau orientacyjnego, wskazujcego czytelnikowi (suchaczowi), jak naley odbierad tekst i jak rol spoeczn przyjd w tym odbiorze. 4.2.2. Gatunek wypowiedzi jako kategoria prototypowa Gatunek wypowiedzi nie jest materialnym bytem. Stanowi kategori abstrakcyjn, ktrej nie mona wyczerpujco zdefiniowad za pomoc cech koniecznych i wystarczajcych. Gatunek ujawnia si na zasadzie "podobieostwa rodzinnego" (pojcie wprowadzone przez australijskiego filozofa logika Ludwiga Wittgensteina) w konkretnych realizacjach tekstu. Nie wszystkie waciwoci danego gatunku musz si pojawiad we wszystkich egzemplarzach reprezentujcych ten gatunek. W okrelonej aktualizacji tekstu powinna si natomiast znaled swoista wizka cech prototypowych (wzorcowych) dla danego gatunku. Im wicej takich cech zawiera dany tekst, tym bardziej zblia si on do prototypu i tym bardziej centraln pozycj zajmuje wrd innych tekstw danego gatunku. W artykule "Intertekstualnod i jej zakresy: teksty, gatunki, wiaty" Ryszard Nycz ujmuje gatunek jako "swego rodzaju prototyp, reprezentujcy egzemplarz idealny (niekoniecznie realnie istniejcy), ktry najlepiej spenia gatunkowe normy bd to jako reprezentacja rzeczywistego egzemplarza wzorcowego, bd jako ukad cech najbardziej typowych (rednia statystyczna)" *Nycz 1990, s. 105+. Rejestr cech przypisywanych wzorcom gatunkowym nie ma charakteru zamknitego i nie musi stanowid podstawy do jednoznacznej klasyfikacji tekstw jako przedstawicieli tej czy innej kategorii. Przynalenod gatunkowa okrelonego tekstu jest bowiem spraw stopnia, co oznacza, e tekst moe byd postrzegany jako - mniej lub bardziej - typowy lub te jako - mniej lub bardziej - wtpliwy reprezentant okrelonego gatunku. Jeli w odczuciu odbiorcy dany tekst ma cechy typowe, to staje si on tekstem centralnym czy te prototypowym przedstawicielem danej kategorii gatunkowej. Egzemplarze odbiegajce w odczuciu interpretatora od egzemplarza prototypowego klasyfikowane s jako teksty peryferyjne. Niektre teksty mog znajdowad si na peryferiach nie tylko jednego gatunku, lecz take innego. Mog zatem czyd rne cechy rnych gatunkw. , ,r , 100 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA

Jak zauwaa John Swales, uprzywilejowanym kryterium przy wydzielaniu genre'w jest wprawdzie cel komunikacji, jednake poszczeglne realizacje danego gatunku mog wykazywad rnice w strukturze, stylu czy tres'ci. Odchylenia takie mog wynikad albo ze specyficznych cech adresata tekstu, albo te z braku przejrzystoci struktury celw, ktra nadaje im tosamos'd gatunkow. Swales ilustruje to na przykadzie dwch genre'w - przepisu kulinarnego i mowy politycznej [Swales 1990, s. 47]. O ile przepis kulinarny jednoznacznie zawsze instruuje, jak naley postpowad, aby przygotowad okrelon potraw, o tyle mowa polityczna bywa podporzdkowana rnym celom: moe albo informowad o polityce danego ugrupowania, albo omieszad opozycje, albo te mied na celu pozyskanie zwolennikw (np. w wyniku podjcia okrelonego tematu). 4.2.3. Spoeczna wiadomod gatunkowa Z pojciem gatunku wie si wiadomod gatunkowa, ktra wpywa na sytuacj komunikacyjn. Waciwa kwalifikacja gatunkowa przekazu daje odbiorcy poczucie bezpieczeostwa poznawczego. Uruchamia stosowny system odwoao do okrelonych konwencji gatunkowych, pozwala poprawnie konstruowad oczekiwania odbiorcze. I tak na przykad poszczeglne fakty odczytywane s na tle zaoeo reportau w sposb dosowny, natomiast na tle zaoeo opowiadania lub legendy - w sposb umowny (jako odbicie fikcjonalnej rzeczywistoci). Aby odbiorca mg waciwie kwalifikowad gatunkowo okrelone teksty, musi odznaczad si stosown kompetencj w zakresie jzyka i kultury *por. rozdzia l. o kodach, kontekstach i sprawnociach komunikacyjnych+. Niekiedy w celu uniknicia nieporozumieo co do kwalifikacji komunikatu nadawcy opatruj je nazwami gatunkowymi, ktre staj si swoistymi etykietami sugerujcymi waciwe odczytanie przekazu, np. Puls blue-grassu. Rozmowa z amerykaoskim skrzypkiem Joshu Bellem albo Protest wydawcw. Owiadczenie w sprawie prawa autorskiego. Mylne odczytanie konwencji gatunkowej - wynikajce bd z braku stosownych kompetencji u odbiorcy, bd te z niedookrelenia cech gatunkowych komunikatu - wywouje wiksze lub mniejsze zakcenia w procesie recepcji przekazu. Skrajnym przykadem tego typu skutkw moe byd zbiorowa panika wywoana wrd suchaczy radia nowojorskiego po nadaGatunek wypowiedzi 101 niu suchowiska science fiction o najedzie Marsjan na Ziemi (ktre zostao odebrane jako reporta) lub te samobjstwo, do ktrego miaby nakaniad tekst piosenki zespou heavymetalowego. Na stan spoecznej wiadomoci gatunkowej skada si zesp wzorcw komunikacyjnych, ktre s akceptowane przez nadawcw i odbiorcw w okrelonym czasie. Oznacza to, e zjawisko wiadomoci gatunkowej jest zjawiskiem dynamicznym i podlega nieustajcym przemianom odpowiednio do zmian zachodzcych w obrbie systemu gatunkw36. Wedug Jima R. Martina system gatunkw -jak kady system semio-tyczny - jest otwarty, dynamiczny i naznaczony przez wzajemne oddziaywania rnych form dyskursw. Podobnie jak "cay jzyk"

podlega cigym przewartociowaniom. Odzwierciedla stae oddziaywanie presji kultury etnicznej, struktury spoecznej, zmian pokoleniowych i politycznych *Martin 1992, s. 494 i nn.+. Stan spoecznej wiadomoci gatunkowej jest okrelony m.in. przez narodowe tradycje. Formy komunikacji typowe dla jednego kraju tylko w przyblieniu odpowiadaj gatunkom charakterystycznym dla innych nacji. Np. typowy dla prasy amerykaoskiej gatunek dziennikarski o nazwiefeature (ang., dos. 'co atrakcyjnego, godnego uwagi') nie ma odpowiednika w prasie polskiej. Z kolei polskiemu reportaowi odpowiadaj w prasie rosyjskiej a dwa gatunki - oczerk i reporta. Interesujcy opis rnic pomidzy polskim podaniem a anglosaskim application znajdziemy w rozprawie Anny Wierzbickiej zatytuowanej "Akty i gatunki mowy w rnych jzykach i kulturach": "Najwyraniej sowo podanie nie ma odpowiednika w jzyku angielskim - bynajmniej nie dlatego, e w jzyku angielskim nikt nigdy nie zwraca si do adnych wadz z probami, ale dlatego, e sama myl, by jednostka musiaa zwra-cad si z prob do wadz nie jest na tyle wana w krajach anglojzycznych, aby doprowadzid do wyonienia si specjalnego pojcia i specjalnego gatunku mowy. (...) Oczywicie jzyk angielski posiada rwnie specjalne sowa na okrelenie formalnych biurokratycznych gatunkw mowy, adresowanych przez jednostk do instytucji, takie jak application. Jed3(1 Na przykad o zmianach dokonujcych si w systemie gatunkw filmowych - zob. B. Kosecka. A. Piotrowska, W. Kocoiowski (wsppraca K. Kubiszewska), Gatunki filmowe -zmierzch czy nowe oblicza?, w: tyche Panorama kina najnowszego 1980-1995. Leksykon, Krakw 1998,5.313-317. 102 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA nake application jest ograniczone do sytuacji, w ktrych pewna instytucja ma nie tylko wadze, ale take obowizek oferowania pewnym kategoriom osb pewnych praw i dbr, o ile osoby te speniaj okrelone kryteria. (...) Pojecie application zakada pewn standardow sytuacje, ktra moe byd zwykle ujta w ramach formularza zgoszeniowego (...). U podstaw tej praktyki ley zaoenie, e odbiorcy bd si kierowad jasnymi reguami i e nie maj arbitralnej wadzy nad jednostkami" [Wierzbicka 1999b, s. 267-268]. Wspczenie - pod wpywem oglnej liberalizacji ycia spoecznego i umysowego na wiecie oraz globalizacji kulturalno-gospodarczej - obserwuje si ekspansj wzorcw i wartoci kultury zachodniej. Z czasem moe to doprowadzid do ujednolicenia wiadomoci gatunkowej w rnych krgach jzykowych i cywilizacyjnych. Procesy te dotycz zarwno nowo powstajcych gatunkw, jak i tych majcych oparcie w tradycji, np. w Polsce CVi list motywacyjny waciwie wypary z repertuaru gatunkw uytkowych yciorys zawodowy i podanie o prac *por. rozdzia 12. o licie motywacyjnym]. 4.3. Powstawanie, ewolucja i przenikanie si gatunkw Gatunek jako byt niematerialny jest zjawiskiem dynamicznym - zmiennym w czasie, uwarunkowanym spoecznie i kulturowo. Jedne gatunki wychodz z uycia (np. telegram), inne rodz si na naszych oczach (np. chat, e-mail, e-book). Zmianom podlega nie tylko repertuar gatunkw skadajcych si na system, lecz take wewntrzna struktura poszczeglnych gatunkw (np. powieci).

O pojawieniu si nowego gatunku lub te popularnoci jakiego gatunku w danym okresie decyduj nastpujce czynniki: a) moda (np. moda na ksikowy romans typu harleuin w pierwszej poowie lat 90. XX w. w Polsce czy te popularnod felietonu w prasie polskiej przeomu XX i XXI w.); b) ideologia (np. film propagandowy w czasie II wojny wiatowej w Trzeciej Rzeszy albo powied produkcyjna w okresie socrealizmu); c) wzgldy spoeczne i ekonomiczne (np. edukacja niewyksztaconych spoecznoci w krajach Ameryki Poudniowej przy wykorzystaniu photoGatunek wypowiedzi 103 novel - slowno-fotograficznej historyjki fabularnej o walorach dydaktycznych; zmiana systemu zatrudnienia w Polsce po roku 1989 i zwizane z tym pojawienie si nowych form uytkowych: curriculum vitae i listu motywacyjnego; komercjalizacja mediw i przeniesienie na polski grunt takich gatunkw, jak spot reklamowy czy reality show)', d) rozwj technologiczny (np. chat, SMS). Ostatni z wymienionych czynnikw doprowadzi do powstania wielu nowych form komunikatw. Rozwj techniki poligraficznej i rodkw cznoci uksztatowa na pocztku XX w. nowe gatunki dziennikarskie, takie jak doniesienie, korespondencja, depesza. Moliwod rejestrowania dwiku i koloru miaa niemay wpyw na ewolucj gatunkw filmowych. Upowszechnienie komputera i rozwj intemetu w latach 90. XX w. spowodoway powstanie nowych form komunikacji elektronicznej (CMC - Computer Mediated Communication), takich jak e-mail, lista dyskusyjna czy chat. Take wynalazek telefonii komrkowej wyksztaci nowe kanay komunikacyjne i nowe gatunki, jak poczta gosowa, krtka wiadomod tekstowa (SMS -Short Message Service), wiadomod multimedialna (MMS Multimedia Mes-saging Service). Rozwj technologiczny spowodowa take zmian ukadu gatunkw. Doprowadzi do przesunicia nazw odnoszonych dotychczas do jednej dziedziny w kierunku innych dziedzin (mediw). Istniejce nazwy gatunkowe zaczto wykorzystywad do nazywania nowych sytuacji komunikacyjnych, np. dramat filmowy, powied radiowa, poczta gosowa, encyklopedia multimedialna. Technika rozszerzya znacznie repertuar gatunkw interaktywnych. Tradycyjnie do grupy tej naleay gatunki ustne (oralne), jak np. rozmowa potoczna lub telefoniczna. Obecnie interakcja pomidzy nadawc i odbiorc (z zamian tych rl wcznie) moliwa jest take poprzez inne noniki komunikatw. Stale pojawiaj si nowe gatunki interaktywne: sonda audiotele podczas debaty telewizyjnej, chat, e-mail, party lin, SMS, teleturniej itp. Poszczeglne formy gatunkowe podlegaj nieustannej ewolucji. Przebiega ona kadorazowo midzy biegunami konwencji i inwencji, z ktrych pierwszy grupuje elementy tradycyjne, powtarzalne, dobrze znane i stereotypowe, drugi natomiast to, co odmienne i zawierajce pierwiastek innowacyjnoci *por. te style typowe i style indywidualne, rozdzia 2.+.

104 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODST,AWOWE ZAGADNIENIA W wypadku czenia w jednym komuinikacie dwch lub wicej gatunkw mamy do czynienia ze zjawiskiem Syinkretyzmu gatunkowego. Przykadem moe byd tu telenowela dokumerltama> czerpica z poetyki filmu dokumentalnego (fakty z ycia) i opery mydlanej (odcinkowod, zawieszenie akcji w punkcie kulminacyjnym itf ) Po ustabilizowaniu si formy synkretyczne tworz nowe odmiany gatu^owe. Skrajn postaci synkretyzmu jest zjaiwisko hybrydyzacji gatunkw. Wystpuje ono wwczas, kiedy czy si w Jedn3 caod komunikaty penice skrajnie rne funkcje (np. gatunek nazwie infotainment, od ang. Information 'informacja' + entertainment 'rozrywka') lub kiedy scala si w jedn caod formy nalece do odmiennych systemw znakowych (np. strona WWW, fotoopowied, MMS). 4.4. Typologia gatunkw Typologia gatunkw wypowiedzi spr;awia badaczom rnorodne trudnoci, wynikajce po pierwsze z ogromnej liczby gatunkw, ktre naleaoby pogrupowad w klasy, po drugie - z ronych zalenoci midzy gatunkami wynikajcych z odmiennych sposobw kategoryzacji *por. o kategoriach taksonomicznych, funkcjonalnych, partonomicznych, kolektywnych i in., Wierzbicka 1999a], po trzecie za' -~ z wieloci nakadajcych si na siebie kryteriw. Dlatego poniej propomuJemy przykadowo tylko dwie typologie gatunkw oparte na wyrazistych kryteriach: a) kryterium kodu przekazu (kryterium semiotyczne - tekst, dwik i obraz w rnych odmianach i kombinacjach): Typ gatunku Przykadowe gatunki

1 . Gatunki monosemiotyczne a) jzykowe: notatka pra?sowa' Pwied, referat, ustawa b) dwikowe (dwiki <? charakterze niejezykowym):;mg/? radiowy, sonata c) obrazowe: fotomonta*- karykamra, zdjcie 2. Gatunki polisemiotyczne komrkoa) jezykowo-dwiekowe" pisenka, poczta gosowa w telefonie

wym, reporta dwikowcy- suchowisko b) jezykowo-obrazowe: !fotorePolta' 'nfgrafika, komiks, mapa, wykres c) jezykowo-dwiekowo-h(*razowe: encyklopedia multimedialna, gra komputerowa, kronika filmo<>wa' telewizyjna transmisja sportowa b) kryterium rodka przekazu (rodzaju1 medium):

Gatunek wypowiedzi 105

Typ gatunku

Przykadowe gatunki

1 . Gatunki ksikowe: komiks, nowela, opowiadanie, powied 2. Gatunki prasowe: 3. Gatunki radiowe: 4. Gatunki filmowe: artyku, felieton, nekrolog, reporta prasowy transmisja radiowa, powied radiowa, suchowisko, reporta dwikowy dramat wojenny, film paszcza i szpady, krymina, melodramat, western

5. Gatunki telewizyjne: dziennik telewizyjny, opera mydlana, reality show, reporta telewizyjny, sitcom. telenowela, wideoklip. zwiastun 6. Gatunki komputerowe: encyklopedia multimedialna, gra komputerowa, strona WWW

Bardzo wane z punktu widzenia genologii jzykoznawczej wydaje si kryterium funkcjonalne, jednak z powodu wsplwystpowania rnych funkcji realizowanych przez te same gatunki oraz krzyowania si podziau funkcjonalnego z podziaem ze wzgldu na sytuacj uycia gatunku (rodzaj miejsca, role uytkownikw itp.) podziau tego nie da si przeprowadzid w sposb rozczny i jasny, o czym s'wiadczy ponisza tabela: Typ gatunku (dominujce funkcje wypowiedzi) Przykadowe gatunki Gatunki artystyczne (funkcja kreatywna): powied, suchowisko, tragedia, tren Gatunki dziennikarskie (funkcja informaty wna i/lub nakaniajca): artyku, debata telewizyjna, dziennik telewizyjny, fotoreporelegia, gawda, impresja filmowa, nowela, oda,

ta, komentarz, korespondencja, reporta, transmisja radiowa Gatunki kolokwialne (funkcja informatywna, fatyczna): flirt, ktnia, plotka, rozmowa potoczna

Gatunki ludyczne (funkcja ludyczna, kreatywna): film paszcza i szpady, gra komputerowa, horoskop, komiks.

krymina, krzywka, melodramat, opera mydlana, reality show, rebus, sennik, sitcom. telenowela. western, wideoklip, art

Gatunki naukowe (funkcja informatywna): naukowa, wykad Gatunki normatywne (funkcja stanowica): bran-

abstrakt, monografia, przyczynek, rozprawa

kodeks drogowy, konstytucja, rozporzdzenie, norma

owa, sownik ortograficzny, traktat, uchwaa, ustawa, zarzdzenie Gatunki praktyczno-uytkowe (funkcja informatywna, nakaniajca): CV, instrukcja obsugi, kalendarz, list motywacyjny, notat-

ka, podanie, przepis kulinarny Gatunki propagandowo-polityczne (funkcja nakaniajca): debata polityczna, expose, ordzie, program polityczny Gatunki reklamowe (funkcja nakaniajca): Gatunki religijne (funkcja rytualna, magiczna, nakaniajca): brewiarz, bulla, encyklika, homilia, katechizm, kazanie, kolda, modlitwa Gatunki szkolne (funkcja informatywna, prezentatywna, reatywna): charakterystyka postaci, opis, rozprawka, szkic interpretabillboard, haso, ogoszenie, slogan, spot reklamowy

cyjny utworu literackiego Gatunki urzedowo-kancelaryjne (funkcja nakaniajca, informatywna): apel, komunikat, list gooczy, mowa obroocza, obwieszczenie, wypis szpitalny 106 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA Jeszcze inny sposb klasyfikacji gatunkw zaproponowa Aleksander Wilkoo w pracy Spjnod i struktura tekstu. Autor wydziela gatunki ze wzgldu na stopieo konwencjonalizacji *Wilkoo 2002, s. 201-204]: a) gatunki skodyfikowane, stosujce okrelone formy; s to przede wszystkim gatunki uytkowe bdce dokumentami oficjalnymi, jak np. s'wiadectwo urodzenia czy dowd osobisty; b) gatunki utrwalone, gwnie w po>staci pisanej, speniajce wane funkcje spoeczne, np. konstytucja, ustawa, regulamin pracy;

c) gatunki skonwencjonalizowane na skutek uzusu, tworzce wzorce wypowiedzi, ktre dopuszczaj wiele indywidualnych realizacji, np. artyku przegldowy, sonet; d) gatunki czciowo skonwencjonalizowane, dajce du swobod i moliwod transformacji, np. powied \wspczesna; e) gatunki nieskonwencjonalizowane, oparte na jednej dobitnej waciwoci semantycznej lub formalnej, np. pkstka, ktnia, modlitwa prywatna; f) gatunki nowe, niemajce cech wykrystalizowanych, pynne, niema-jce niekiedy nazwy lub noszce kilka niazw. 4.5. Bibliografia Bachtin M. M., 1986, Problem gatunkw mowy *w:+ tego Estetyka twrczoci sownej, tum. D. Ulicka, Warszawa. Balowski M., 2000, wiadomod gatunkowa a wzorzec normatywny (na przykadzie gatunkw prasowych) *w:+ Gatunki mowy i ich ewolucja, t. l, Mowy pikno wielorakie, red. D. Ostaszewska, Katowice. Dobrzyoska T., 1992, Gatunki pierwotne i wtrne (Czytajc Bachtina) *w:+ Typy tekstw. Zbir studiw, red. T. Dobrzyoska, Warszawa. Duszak A., 1998, Gatunek mowy (genre) - w stron kategorii naturalnej *w:+ teje Tekst, dyskurs, komunikacja midzykulturo\va, Warszawa. Furdal A., 1982 Genologia lingwistyczna *w:+ "Biuletyn Polskiego Towarzystwa Jzykoznawczego". Furman W., Kaliszewski A, Wolny-Zmorzyoski K., 2000, Gatunki dziennikarskie. Specyfika ich tworzenia i redagowania, Rzeszw. Gajda S., 1991, Gatunki wypowiedzi potocznych *w:+ Jzyk potoczny jako przedmiot badao jzykoznawczych. Materiay konferencji z 18-20 X 1990 r. w Opolu, red. S. Gajda i Z. Adamiszyn, Opole. l Catunek wypowiedzi 107 Gajda S., 1993, Gatunkowe wzorce wypowiedzi [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 2, Wspczesny jzyk polski, red. J. Bartmioski, Wrocaw. Gatunki mowy i ich ewolucja, t. l, Mowy pikno wielorakie, 2000, red. D. Ostaszew-ska, Katowice. Krzysztofek K., 1997, Infotainment. Dziennikarstwo w wiecie przemysw informacyjnych, Warszawa.

Martin J., 1985, Process and text: two aspects of human semiosis [w:] Systemie Per-spectives on Discourse, J. B. Benson, W. S. Graves (ed.), Norwood. Martin J., 1992, English Text, Amsterdam, Philadelphia. Nycz R., 1990, Intertekstualnos'd i jej zakresy: teksty, gatunki, s'wiaty, "Pamitnik Literacki", R: 81, z. 2. Sownik pojd i tekstw kultury, 2002, red. E. Szczsna, Warszawa. Swales J., 1990, Genre Analysis: English in Academic and Research Settings, Cambridge. Wierzbicka A., 1983, Genry mowy *w:+ Tekst i zdanie, red. T. Dobrzyoska i E. Janus, Warszawa. Wierzbicka A., 1999a, Owoce i warzywa. Semantyka kategoryzacji ludzkiej *w:+ teje Jzyk - umys kultura, Warszawa. Wierzbicka A., 1999b, Akty i gatunki mowy w rnych jzykach i kulturach *w:+ teje, Jzyk - umyl kultura, Warszawa. Wilkoo A., 2000, Gatunki pierwotne i wtrne w perspektywie historycznej i wspczesnej *w:+ Gatunki mowy i ich ewolucja, t. l, Mowy pikno wielorakie, red. D. Osta-szewska, Katowice. Wilkoo A., 2002, Spjnod i struktura tekstu. Wstp do lingwistyki tekstu, Krakw. Witosz B., 1995, Lingwistyka a problem gatunkw mowy *w:+ "Socjolingwistyka", t. 14. Wittgenstein L., 1972, Dociekania filozoficzne, tum. B. Wolniewicz, Warszawa. ydek-Bednarczuk U., 2001, Typy, odmiany, klasy... tekstw. W poszukiwaniu kryteriw *w:+ Stylistyka a pragmatyka, red. B. Witosz, Katowice. Ewa Kozowska Rozdzia 5 STYLIZACJA. INTERTEKSTUALNOD Stylizacja (od czasownika stylizowad 'nadawad czemu cechy jakiego' stylu') porednio jest spokrewniona z rzeczownikiem styl (z lad. stilus 'rylec do pisania'). Wedug Sownika wyrazw obcych PWN oznacza wspczenie: "1. sformuowanie w pewien sposb jakiej wypowiedzi, styl, stylistyczne opracowanie tekstu. 2. wiadome ksztatowanie dziea artystycznego lub jego fragmentu zgodnie z wymaganiami okrelonego stylu, np. stosowanie cech twrczoci ludowej; stylizowanie. 3. w sztukach plastycznych: przeksztacenie formy (zw. konturu przedstawionych postaci lub przedmiotw) dla podkrelenia walorw dekoracyjnych". Intertekstualnod (ac. inter 'midzy') to dialog miedzy tekstami, umiejscowienie - przez nadawc i odbiorc - tekstu w konteks'cie innych tekstw. 5.1. Pojcie stylizacji

Zarwno stylizacja, jak i intertekstualnodjako terminy uywane przez historykw literatury, stylistykw, jzykoznawcw s rozmaicie definiowane. W zagranicznych ujciach stylistyki pojecie stylizacji nie wystpuje jako zagadnienie wyodrbnione *Skwarczyoska 1970+. Niejasny wydaje si rwnie zakres tego pojcia, bowiem termin stylizacja bywa odnoszony gwnie do stylizacji jzykowej i z terminem tym uywany zamiennie. Ograniczenie si zakresu stylizacji tylko do poziomu opisu jzyka pozostawia poza obszarem zainteresowania szereg zjawisk wykraczajcych poza tradycyjne opisy archaizacji i dialektyzacji. W pracach pos'wiconych temu zagadnieniu zwraca uwag rne rozumienie pojcia stylizacji. Chod oglna definicja stylizacji to: 'tworzenie, ksztatowanie, formuowanie czego' zgodnie z wymaganiami okreloneStylizacja. Intertekstualnod 109 go stylu' *Dubisz 1996+, stylizacja bywa rozumiana jako ksztatowanie zawartoci wypowiedzi takie, aby penia zamierzon przez mwicego funkcj (wystylizowanie formy wypowiedzi), jako wiadome wprowadzenie do utworu elementw waciwych mowie okrelonych rodowisk, epok, typw ludzkich, bd te elementw innego stylu, jako ksztatowanie wedug pewnego wzorca, naladowanie, nadawanie okrelonego zabarwienia *por. Wilkoo 1999+, albo te jako celowe wprowadzenie do wypowiedzi realizujcej okrelony styl pewnych istotnych waciwoci stylu innego, bdcego wzorcem stylizacyjnym, traktowanego jako obcy sytuacji nadawcy wypowiedzi *Sownik terminw literackich 1988, s. 495-496+. Dobitnie istot stylizacji okrela Stanisaw Balbus, akcentujc motyw transformacji danego wzorca: "(...) pojcie to bd wic odnosi zawsze do takiej wypowiedzi literackiej, ktrej zasad konstrukcyjn jest podrobienie cudzego stylu" [Balbus 1983, s. 136], 5.2. Stylizacja wobec rnych typw naladownictwa Aby odrnid stylizacj od epigoostwa (czyli biernego naladowania i kontynuowania przestarzaych koncepcji artystycznych czy mylowych, skonwencjonalizowanych rozwizao i wzorw nalecych do przeszoci, pozbawionego funkcji znaczeniowych w konstrukcji tekstu), a take oddzielid od nagannych etycznie przypadkw plagiatu (przypisywania sobie autorstwa cudzego dziea lub jego elementw), naley dodad, e "podrabianie" w stylizacji jest ze strony nadawcy procesem wiadomym, zamierzonym, jawnym, szczeglnie podkrelonym i stanowi dominant strukturaln tekstu. Zgodnie z tym stanowiskiem poza obszarem naszego zainteresowania pozostaj zagadnienia autentycznoci w ocenie jzyka tekstw stylizowanych (szczeglnie archaizowanych i dialektyzowanych), czsto podejmowane w starszych opracowaniach *Kurkowska, Skorupka 1959, s. 324 i in.]. Stylizacj bdziemy wic rozumied jako zabieg stylistyczno-jzyko-wy, spotykany najczciej w tekstach artystycznych i w publicystyce, ktry suy naladowczemu przywoaniu cudzego, obcego autorowi stylu czy jzyka. Oddzielamy tym samym stylizacj i stylizowanie wypowiedzi elementami przyjtymi z jakich wzorcw jzykowych, gatunkowych, stylowych, ale nie sucych ewokowaniu tych wzorcw (np. stylizacj archaizu110

PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA jc majc na celu stworzenie iluzji mowy dawnej, dawnych form i konwencji stylistycznogatunkowych) od wprowadzania do tekstu elementw archaicznych sucych estetycznemu uwypukleniu znaku jzykowego, np. zabarwieniu tekstu patosem lub ods'wieeniu jzyka *Wilkoo 1999, s. 94]. W strukturze tekstu stylizowanego istnieje pewien wewntrzny roz-dwik, tworzy ona bowiem ukad bicentryczny (wzorzec i tekst go przywoujcy) *Balbus 1983, s. 136-137+. Ukad w moe mied charakter opozycyjny (np. narracja pisana jzykiem oglnym - dialog stylizowany), ekwiwalentny (np. narracja i dialog stylizowane w jednakowym lub zblionym stopniu) lub realizowad wariant poredni (np. narracja stylizowana w niewielkim stopniu - dialog w stopniu znacznie wikszym). Sztucznod takiego zestawienia moe byd agodzona przez pewne zabiegi: wystpowanie stylizacji w strukturach mowy zalenej i pozornie zalenej (takiego sposobu przytaczania wypowiedzi postaci, ktry znosi cise rozgraniczenia midzy tekstem opowiadania a przytoczeniem, przez co zmienia perspektyw w narracji - pozwala ukazywad wiat z punktu widzenia bohatera), wyeliminowanie bd ograniczenie najbardziej wyrniajcych cech stylu-wzorca (np. fonologicznych i fleksyjnych), dostosowanie leksyki sty-lizacyjnej do tematyki utworu, a samego jzyka artystycznego tekstu do przywoywanego stylu *Wilkoo 1999, s. 102-105]. 5.3. Styl i typologia stylizacji Znaczenie terminu stylizacja jest wreszcie determinowane przez pojecie stylu, ktre moe byd wstpnie oddane za pomoc parafrazy: 'wzorcowy ukad (system) elementw materialnych lub abstrakcyjnych, bdcych efektem dziaalnoci czowieka wspczenie lub w epokach wczeniejszych' [Du-bisz 1996, s. 11+. Odwoujc si do definicji stylu omwionej w rozdziale 2.2. "Z problematyki stylu", przyjmujemy, e zjawisko stylizacji opisuje przypadki celowego, zamierzonego ewokowania wzorca stylistycznego w celu naladowania i "podrobienia" cudzego sposobu wypowiadania si. Stylizacja jzykowa najatwiej daje si zaobserwowad na powierzchni tekstu. Ze wzgldu na wewntrzne zrnicowanie stylizacji jzykowej, a take zoonod struktury utworw literackich, ktre s naturaln dziedzin wystpowania zabiegw stylizacyjnych, opis form stylizacji opiera si na Stylizacja. Intertekstualnod 111 kilku, niekiedy przenikajcych si i krzyujcych kryteriach *Dubisz 1996, s. 17 i in.+. Kryterium zakresu wystpowania wykadnikw stylizacji w tekcie pozwala wskazad rne odmiany stylizacji: caociow (gdy wykadniki stylizacji pojawiaj si z du intensywnoci we wszystkich rozdziaach i czciach tematycznych utworu, we wszystkich typach wypowiedzi - w narracji, monologach i dialogach, w przekazach wszystkich podmiotw wypowiadajcych si i we wszystkich warstwach strukturalnych tekstu, np. felietony i opowiadania Stefana Wiecheckiego), czciow (charakteryzuje j wystpowanie tylko czci wymienionych waciwoci stylizacji caociowej w poczeniu z du frekwencj tekstow jej wykadnikw, np. Chopi Wadysawa Reymonta) i fragmentaryczn (niewielka frekwencja wykadnikw, spenianie tylko jednego z warunkw okrelajcych stylizacj caociow, np. Syzyfowe prace Stefana eromskiego).

Systemowy zakres, a dodatkowo reprezentatywnod wykadnikw stylizacji w poszczeglnych jej warstwach i ich liczba pozwalaj wyrnid podstawowe kategorie stylizacji: totaln (stwarza wraenie autentyku, realizuje wymienione kryteria w maksymalnym stopniu, np. Na skalnym Podhalu Wodzimierza Tetmajera, Pieni Osjana Jamesa Macphersona), umiarkowan (polegajc na umiejtnym i umiarkowanym doborze wyrazistych eksponentw jzykowych z rnych poziomw jzyka - tworz rodzaj iluzji danego wzorca, podstawy stylizacji, a przy tym nie stanowi bariery w zrozumieniu utworu, np. Trylogia Henryka Sienkiewicza) i minimaln (w ktrej wystpuje niewielka liczba wykadnikw, zwykle w jednej warstwie strukturalnej tekstu; na og s to nieliczne wykadniki leksykalne). Kryterium jakoci wzorca stylizacyjnego pozwala na wyrnienie rodzajw stylizacji i tak przykadowo: a) styl artystyczny moe byd podstaw takich rodzajw stylizacji, jak np. poetyzacja, metaforyzacja; b) styl naukowy - scjentyzacji (intelektualizacji); c) styl urzdowy - kancelaryjnoci; d) style epok minionych - archaizacji; e) style zawodowe (profesjolekty) - profesjonalizacji; f) styl potoczny nacechowany - kolokwializacji; g) dialekty ludowe - dialektyzacji; h) gwary rodowiskowe i miejskie - argotyzacji itd. 112 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - FPODSTAWOWE ZAGADNIENIA Naley zaznaczyd, e wykadniki' poszczeglnych rodzajw stylizacji jzykowej mog mied charakter substytucyjny (np. kolokwializacja moe odgrywad rol dialektyzacji, a dialelftyzacja - archaizacji). Rne mog byd sposoby przywoywania wzorca (na podstawie tego kryterium wyrniamy gatunki stylizacji) Stylizacja moe go rekonstruowad, odtwarzad (gwnie jzyki ep(k. ktore nie pozostawiy tekstw jzykowych - przedhistorycznej i wczesnego redniowiecza, np. Stara Bao Jzefa Ignacego Kraszewskiego, Bo'lesiaw Chrobry Antoniego Goubie-wa), moe wprowadzad z umiarem i w sposb funkcjonalny wybrane cechy jzykowe wzorca (np. powies'ci historyczne Henryka Sienkiewicza stylizacja selektywna), uciekad si do substytucji danego wzorca, czyli zastpowania go podobnym, chod w istocie odrbnym kodem jzykowym (np. wyzyskiwanie gwary podhalaoskiej dla celw archaizacyjnych - stylizacja substytucyjna) czy wreszci^ deformowad wzorzec przez operowanie jego wykadnikami w sposP niezgodny z rzeczywistym stanem rzeczy (stylizacja deformacyjna, nf- w utworach satyrycznych, parody-stycznych, groteskowych) *Wilkoo 999, s. 96-97]. 5.4. Funkcje stylizacji ;

Naley podkrelid, e jakkolwiek- stylizacja jzykowa ujawnia si najwyraniej na poziomie wykadnikw formalno-jzykowych, to moe nie ograniczad si do "wprowadzania jednostkowych znakw stylizacyjnych" *Wilkoo 1987, s. 23, 26+, ale moe polegad rwnie na komponowaniu caego tekstu, jego czs'ci lub fragmentw wedug gatunkowych regu przekazw jzykowych, a take ewokowad zesp przekonao i wartoci kulturowych. Rne s bowiem cele stosowanych w tekstach zabiegw stylizacyjnych. Przywoanie wzorca moe pdgrywad rol prymarn wobec wiata przedstawionego, konstruowad jeL obraz, wyznaczad moliwoci rozwizao fabularnych; moe uzupeni fabu przez informacje o realiach wiata przedstawionego i pozostaw^ z nim w harmonii; moe wreszcie pozostawad w kontracie z rzeczyv/istci przedstawion, nienaturaln wobec tej rzeczywistoci, sztuczn w sposb zamierzony. Stylizacja jzykowa moe penid /ozmaite funkcje *Dubisz 1996, s. 20-21+, spord ktrych najczstsze mc>na okrelid mianem: Stylizacja. Intertekstualnod 113 a) funkcji fabularnych, rozumianych jako zdolnod wywoywania przez stylizacj obrazu i klimatu epoki, zdolnod umiejscowienia bohaterw w czasie historycznym oraz okrelonym rodowisku, kreowanie obrazu narratora; b) funkcji strukturalnych, np. stylizacja wyrnia tekst w zestawieniu z innymi tekstami, stylizacja jest podstawowym tworzywem struktury tekstu, rnicuje podstawowe typy wypowiedzi (narracja, monolog, dialog); c) funkcje stricte artystyczne, np. wywoywanie nastroju poetyckoci, wywoywanie baniowej wizji wiata przedstawionego, podkrelanie patosu sytuacji lub komizmu postaci. Przegld funkcji stylizacji jzykowej nie obejmuje wszystkich jej zastosowao, zwaszcza e owe funkcje realizuj si na rnych paszczyznach tekstu. 5.5. Czy to jeszcze stylizacja? ,

Na potrzeb poszerzenia pojcia stylizacji o obszar wartoci pragma-tyczno-komunikacyjnych i kulturowych wypowiedzi zwracali uwag zarwno badacze literatury *Skwarczyoska 1970, Gowioski 1992+, jak i jzykoznawcy *Wilkoo 1999+. Powane wtpliwoci budzio stanowisko autorw wymieniajcych obok stylizacji takich, jak archaizacja i stylizacja gwa-rowo-rodowiskowa, stylizacje o charakterze emocjonalno-intelektualnym, jak groteskowa, satyryczna, parodiowa, ktre "(...) cz si raczej z postaw autora i stosunkiem do poruszanego tematu, cilej nawizuj do kompozycji utworu i trudniej wskazad charakteryzujce je obiektywne cechy jzykowe" *Kurkowska, Skorupka 1959, s. 319+. Podkrelali oni koniecznod odrnienia stylizacji jzykowej od stylizacji dotyczcej ponadczasowych skadnikw wypowiedzi: konstrukcji i tematu *Skwarczyoska 1970, s. 16+. Aleksander Wilkoo *Wilkoo 1999+ nazywa j stylizacj literack, definiujc jako wyrane uksztatowanie utworu na podobieostwo okrelonych cech gatunkowych, rodzajowych i treciowych innego utworu lub caego zbioru utworw, ktra moe mied postad wiadomego przeksztacania wzorca, naladowania go:

a) parodiowania, czyli naladowania stylu rozpoznawalnego dla czytelnikw utworu, autora, gatunku, prdu literacko-kulturowego itp. w celu 114 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA omieszenia (np. poematy heroikomiczne Ignacego Krasickiego, Beniow-ski Juliusza Sowackiego, utwory kabaretowe Ildefonsa Galczyoskiego); b) tworzenia pastiszu, ktry jest zabaw literack polegajc na wia-domym mistrzowskim naladowaniu maniery stylistycznej utworu, autora, stylu; przejawem kunsztu pastiszysty jest taka imitacja, ktr trudno odrnid od oryginau (np. Pan Tadeusz. Fragmenty dalszego cigu eposu Juliusza Sowackiego); c) trawestacji, ktra jest odmian parodii polegajc na parafrazie utworu powanego, wysokiego z zachowaniem jego podstawowych elementw tematycznych i kompozycyjnych, ale radykalnie degradujc styl, aby pozostawa on w sprzecznoci z treci trawestowanego tekstu (np. Mrwki przypisywane Aleksandrowi Fredrze jako trawestacja Pana Tadeusza Adama Mickiewicza czy Ildefonsa Gaczyoskiego Lilie albo kwiatki prohibi-cyjne. Ballada ostrzegajca jako trawestacja Lilii Adama Mickiewicza). Stylizacja literacka czsto wie si z wprowadzeniem waciwoci jzykowo-stylistycznych funkcjonujcych w obrbie struktur i motyww przywoywanego wzorca, chod owo sprzenie nie stanowi reguy. 5.6. Intertekstualnod i jej odmiany Rozszerzajc zakres wystpowania zjawiska stylizacji na poziom konwencji znakowych i sfer wartoci kulturowych, wkraczamy w sfer odniesieo tekstu do innych utworw, konwencji gatunkowych, czyli w obszar relacji okrelanych przez badaczy literatury mianem intertekstual-noci. Termin ten w najoglniejszym znaczeniu okrela pewnego typu zwizki czce dany tekst z innym, sfer powizao i odniesieo midzytek-stowych, w ktrej uczestniczy dane dzieo *Sownik terminw literackich 1988+. Obserwacja odniesieo i zwizkw nie ma nic wsplnego z badaniem rde, czyli tradycyjn komparatystyk. Intertekstualnod nie stawia pytania o to, skd zostay zaczerpnite dane elementy wystpujce w analizowanym utworze, interesuje j to, co one znacz, jakie miejsce zajmuj w strukturze tekstu, jak graj rol w jego semantycznym wyposaeniu *Glowioski 1992+. Aleksander Gowioski przyjmuje koncepcj dialogicznoci tekstu literackiego Michaia Bachtina *Bachtin 1982+, ale odrnia dialogicznod wewntrzn waciw danej wypowiedzi, wynikajc z jej struktury, i diaStylizacja. Intertekstualnod 115 logicznod czc dany tekst z wypowiedziami innymi. W obrb intertek-stualnoci wchodzi to, co sam Bachtin okrela mianem stylizacji, czyli naladowaniem jzyka innego rodkami jzyka wasnego. Intertekstualnod ma z natury swojej zawsze charakter dialogowy, nie jest jednak prost reakcj dialogow jednego tekstu na drugi, opiera si na szczeglnym zwizku midzy tekstami: mona o niej

mwid tylko wtedy, gdy odwoanie do tekstu wczeniejszego jest elementem budowy znaczeniowej utworu. Wyrnia si trzy podstawowe typy relacji intertekstualnych *Gowioski 1992, s. 94-97+. Pierwsz z nich jest intertekstualnod wsko rozumiana jako rzeczywiste wystpowanie tekstu w tekcie (cytat, aluzja) i relacja czca dany tekst z innym, do ktrego si nawizuje (np. motto z Williama Szekspira w balladzie Romantycznod Adama Mickiewicza; cytaty z listw, pamitnikw, dokumentw, lektur itp. w reportaach). Drugi typ to relacja ze swej natury krytyczna, obejmujca takie przypadki, gdy w jednym tekcie pojawiaj si komentarze dotyczce tekstu innego (np. recenzje ksiek, filmw itp.; Prby Michaela de Montaigne'a, Lapidaria Ryszarda Kapucioskiego czy inne teksty eseistyczne). Trzeci typ polega na odsyaniu do oglnych regu, wedug ktrych tekst zosta zbudowany; stanowi waciwod kadego utworu literackiego, rozpoznanie regu jest bowiem warunkiem jego zrozumienia. Najatwiejszym do uchwycenia przejawem intertekstualnoci s te typy wypowiedzi, w ktrych odwoania do innych tekstw stay si gwnym czynnikiem wyrniajcym, np. pastisz, parodia, trawestacja (zob. wyej, rozdzia 5.5.). Na drugim biegunie moliwoci intertekstualnych sytuuj si teksty, ktre operuj delikatnymi napomknieniami czy aluzjami do poszczeglnych utworw lub wzorcw stylistycznych. Odwoanie intertekstualne jest zamierzone i wprowadzone wiadomie. Naley wic odrnid aluzj, jako postpowanie celowe i wiadome (np. Nie-Boska komedia Zygmunta Krasioskiego jako nawizanie do Boskiej komedii Dantego), od reminiscencji, czyli ujawnianego w odbiorze (czsto dopiero dziki wikszemu dystansowi czasowemu) zauwaalnego w danej wypowiedzi oddwiku innego utworu polegajcego na nieuwiadomionym przez autora podobieostwie ujcia kompozycyjnego, ksztatu stylistycznego, obrazowania, frazeologii itp. *Sownik terminw literackich 1988, s. 428+ - podobieostwie do silnie oddziaujcego, wysoko cenionego wzoru rozwizania literackiego w danym gatunku. ,;,, 116 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA Odwoanie intertekstualne moe penid rne funkcje, czasem przeciwstawne wobec funkcji przypisanych mu przez kontekst macierzysty: mamy wtedy do czynienia z wyjciem tekstu z kontekstu macierzystego i wprowadzeniem w kontekst nowy. Aby odczytad funkcj takiego cytatu, naley odwoad si do zespou czynnikw, ktry okrela w nowym kontekcie stosunek do tekstu przejtego i instruuje, jak przejty element naley traktowad. Na og o intertekstualnoci mwi si, gdy midzy danym tekstem a tekstem przywoywanym zawizuje si pewien dialog. Mona jednak obserwowad przypadki, gdy przywoywany tekst jest traktowany jako autorytatywny, obowizujcy, suszny i wartociowy. Taki cytat czy aluzja nie tylko nie staje si czynnikiem wieloglosowoci, ale przeciwnie - utwierdza jed-nogosowod wypowiedzi. T grup zjawisk mona okrelid mianem ale-gacji *Gowioski 1992, s. 110-111+, czyli przywoywania sowa nauczajcego, z gry uznanego za obligatoryjne i wyczone spod dziaania refleksji krytycznej. Przypadki alegacji naley waciwie wyczyd z obszaru intertekstualnoci, gdy, mimo pozornych podobieostw, s jej w istocie przeciwstawne.

Wyrazistym przykadem alegacji s przywoania i cytaty z tekstw witych w wypowiedziach gosiciela zasad danej religii. Warto w tym kontekcie przyjrzed si stylizacji biblijnej (np. w Ksigach Narodu i Pielgrzym-stwa Polskiego Adama Mickiewicza i Anhellim Juliusza Sowackiego). Szczeglny status tego typu nawizania do wzorca wyraa si w tym, e chod realizuje ono ogln zasad stylizacji (uksztatowanie stylu wypowiedzi wedug wzorcw stylistycznych Biblii), nie jest wymieniane jako rodzaj stylizacji lub te pojawia si jako wyodrbnione haso *Sownik terminw literackich 1988, s. 496+. W stylizacji biblijnej obserwuje si zarwno zabiegi na poziomie wykadnikw formalnych (jzykowych), w sferze konwencji znakowych (przywoanie typowych gatunkw), jak i na obszarze wartoci kulturowych (odwoanie do wzorca, autorytetu goszcego niepodwaalne prawdy). Donios funkcj porednika wobec tekstu oryginau peni przekad Biblii, bdcy w istocie uformowanym na gruncie XVI-wiecznej polszczyzny wzorcem jzykowym (tumaczenie Jakuba Wujka z 1599 r.). Wszystkie te aspekty stylistycznego nawizywania dowodz, e moemy je okrelad mianem stylizacji. Powyszy przykad uwiadamia nam, e chod zjawiska stylizacji i relacje intertekstualne wzajemnie si przenikaj, to nie zawieraj si w sobie. Ich Stylizacja. Intertekstualnod 117 "oddzielnod" ujawnia si dobitnie w perspektywie komunikacyjnej. O ile rozpoznanie stylizacji w tekcie i znajomod wzorca lecego u jej podoa jest warunkiem podstawowym dla uruchomienia interpretacji tego tekstu, wobec relacji intertekstualnych pojawia si pytanie, czy s one zawsze rozpoznawalne, a zwaszcza, czy ich rozpoznanie jest warunkiem koniecznym zrozumienia tekstu (np. rozszyfrowanie nawizao do piosenek irlandzkich w Ulissesie Jamesa Joyce'a) *Gowioski 1992, s. 117119+. Intertekstualnod jako cecha dekodowana przez odbiorc moe zmieniad si w perspektywie historycznej, tzn. niekiedy mog si zacierad te odwoania, ktre byy uchwytne dla czytelnikw w epokach wczeniejszych, niewykluczone te, e w duszej perspektywie czasowej utwr moe wchodzid w zwizki intertekstualne niezamierzone, nieprzewidziane przez nadawc (autora). 5.7. Bibliografia Bachtin M., 1970, Sowo w dziele Dostojewskiego, *w:+ Problemy poetyki Dostojewskiego, Warszawa. Balbus S., 1983, Stylizacja i zjawiska pokrewne w procesie historycznoliterackim, "Pamitnik Literacki" 1983, nr 2. Bolecki W., 1991, Pre-teksty i teksty. Z zagadnieo zwizkw midzytekstowych w literaturze polskiej XX wieku, Warszawa. Boniecka B., 1999, Lingwistyka tekstu, teoria i praktyka, Lublin. Culler J., 1980, Presupozycje i intertekstualnod, "Pamitnik Literacki" 1980, z. 3. Dubisz S., 1996, O stylizacji jzykowej, [w:] "Prace Naukowe Uniwersytetu lskiego. Jzyk Artystyczny" 10, Katowice.

Gowioski M., 1992, O intertekstualnoci, *w:+ tego Poetyka i okolice, Warszawa. Gowioski M., 1992, O stylizacji, *w:+ tego Poetyka i okolice, Warszawa. Gowioski M., 2000, Intertekstualnod, parodia, groteska, Krakw. Gowioski M., Kostkiewiczowa T., Okopieo-Sawioska A., Sawioski J., 1988, Sownik terminw literackich, Wrocaw, Warszawa, Krakw, Gdaosk, d. Kurkowska H., Skorupka S., 1959, Stylistyka polska. Zarys, Warszawa. Markiewicz H., 1989, Odmiany intertekstualnoci, *w:+ tego Literaturoznawstwo i jego ssiedztwa, Warszawa. Mayenowa M. R., 1974, Styl, stylizacja, stylistyka, *w:+ teje Poetyka teoretyczna. Zagadnienia jzyka, Wrocaw. Nycz R., 1992, Intertekstualnod i jej zakresy: teksty, gatunki, wiaty, [w:] Ziomek J., Sawioski J., Bolecki J., red., Intertekstualnod jako problem poetyki historycznej. Studia, Warszawa. 118 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA Skubalanka T., 1995, Zaoenia analizy stylistycznej, *w:+ teje O stylu poetyckim l Innych stylach jzyka. Studia i szkice teoretyczne, Lublin. Skwarczyoska S., 1970, Stylizacja i jej miejsce w nauce o literaturze, *w:+ teje Wokl teatru i literatury. Warszawa. Sownik terminw literackich, zob. Gowioski M., Kostkiewiczowa T. i inni, 1988. Wilkoo A., 1987, Typologia odmian jzykowych wspczesnej polszczyzny, Katowice. Wilkoo A., 1999, Problemy stylizacji jzykowej w literaturze, *w:+ tene, Jzyk arty; styczny. Studia i szkice, Katowice. Ewa Wolaoska Rozdzia 6 KOMPOZYCJA I SPJNOD WYPOWIEDZI JZYKOWEJ. STRATEGICZNE POZYCJE TEKSTOWE Kompozycja (z lad. compositio 'zoenie, ukad') to budowa utworu (literackiego, muzycznego, plastycznego) (por. dwudzielna kompozycja wiersza), to take czynnod i sztuka komponowania utworw muzycznych (por. zajmowad si kompozycj muzyki filmowej), utwr skomponowany przez kogo (por. kompozycje Gershwina) oraz ukad jakichkolwiek elementw, ktry ma tworzyd artystyczn lub estetyczn caod (por. kompozycja z r, kompozycje zapachowe) *zob. Inny sownik jzyka polskiego pod red. M. Baoki, Warszawa 2000+.

6.1. Kompozycja wypowiedzi jzykowej Kompozycja wypowiedzi to budowa wypowiedzi jzykowej, ukad jej czci skadowych. Gatunki pimiennicze rni si od siebie pod wzgldem kompozycji w sposb zasadniczy. Inna jest na przykad kompozycja rozprawki szkolnej, inna przegldowego artykuu naukowego, a jeszcze inna eseju. I tak na przykad rozprawka szkolna budowana z wykorzystaniem metody dedukcyjnej, czyli od oglnego twierdzenia do szczegowych przypadkw, ma nastpujc struktur kompozycyjn: l. Postawienie zagadnienia. , 2. Teza (dorana odpowied). 3. Szereg argumentw majcych dowied susznoci tezy. 4. Zakooczenie. Przegldowy artyku naukowy ma natomiast nastpujcy schemat kompozycyjny: .,-,:.:;...:; .--.--.. ^ ; 120 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA 1. Sformuowanie problemu. 2. Historia problemu. 3. Podstawowa metodologia. 4. Kwestie dyskusyjne. <b . 5. Wnioski. W przypadku duszych utworw - zwaszcza utworw literackich i paraliterackich - wyrniamy: 1. Kompozycje zamknit, charakteryzujc si cisym powizaniem elementw skadowych dziea, uatwiajcym odbiorcy poznanie przyczy-nowo-skutkowego nastpstwa zdarzeo; 2. Kompozycje otwart, odznaczajc si lunym powizaniem poszczeglnych elementw dziea i fragmentarycznoci, co zmusza czytelnika do wysiku poszukiwania sensw czcych te elementy w caod. Kompozycje niektrych typw publikacji okrelaj specjalistyczne normy. Istnieje norma dotyczca kompozycji wydawniczej ksiki, kompozycji wydawniczej czasopisma oraz kompozycji wydawniczej artykuu w czasopimie *por. PN 71/N-01160, PN 71/N-01163, PN 78/N-01222J. W wikszoci pimienniczych gatunkw wypowiedzi kompozycja tekstu gwnego utworu opiera si na podziale logicznym. Jednostkami tre-ciowo-formalnymi tekstw mog byd: tomy, czci, rozdziay, podrozdziay i akapity. Zrnicowanie hierarchiczne poszczeglnych partii tekstu - z wyjtkiem akapitw - oznacza si zazwyczaj numerami i tytuami. 6.2. Spjnod wypowiedzi jzykowej >H, hv.,"w v .;: . . --. .;-

Spjnod tekstu jest cech, ktra odrnia dany tekst od przypadkowego cigu zdao i sprawia, e go rozumiemy. Spjnod moe byd rozpatrywana na rnych paszczyznach. Poszczeglni badacze nie wypracowali jednolitego stanowiska na temat iloci i jakoci paszczyzn spjnoci tekstu. W polskiej literaturze przedmiotu wyrnia si trzy podstawowe typy spjnoci: a) spjnod strukturaln (kohezje); b) spjnod semantyczn (koherencje); S* ' c) spjnod pragmatyczn. Kompozycja i spjnod wypowiedzi... 121 Spjnod strukturalna ma swoje formalne wykadniki w warstwie gramatycznej i leksykalnej tekstu. Jednym z podstawowych sposobw uzyskiwania strukturalnej spjnoci ponadzdaniowej jest stosowanie w tekcie powtrzeo leksykalnych: a) dokadnych, np. Wczoraj w Parku Praskim zgubiono duego, czarno-biaego psa. Pies mia na szyi skrzan obro. b) niedokadnych, tj. synonimw, ^wasj-synonimw (wyrazw o znaczeniu identycznym lub zblionym), peryfraz (omwieo, wyraeo opisowych) i hiponimw/hiperonimw (wyrazw, wyraeo o wszym/szerszym zakresie znaczeniowym), np. Jednym z zasadniczych twierdzeo wspczesnej lingwistyki jest twierdzenie o tekstowoci jzyka. Jzykoznawstwo polskie zajlo si t problematyk w latach 70. XX w. W pitek premier przyby na konferencj prasow z niewielkim opnieniem. Szef rady ministrw poinformowa o planowanych zmianach w kodeksie pracy. Na wystawie psw rasowych mona byo podziwiad wiele rzadkich ras hodowlanych. Zwierzta prezentowane byy na terenie Torwaru. Kolejnym sposobem budowania wizi miedzyzdaniowych jest wykorzystanie nawizao leksykalnych: a) formalnych, polegajcych na uyciu wyrazw pokrewnych sowotwrczo, tj. majcych wsplny rdzeo oraz wspln czd znaczenia, np. Leczenie ludzi nie jest dzi zawodem opacalnym. Lekarz, aby zarobid na utrzymanie rodziny, musi przyjmowad pacjentw w prywatnych klinikach. b) semantycznych, polegajcych na zastosowaniu wyrazw nalecych do tego samego pola semantycznego, np. Przebrani za policjantw przestpcy zatrzymali do kontroli samochd ciarowy wiozcy alkohol. Kierowc skrpowali i wywieli do lasu. TIR z adunkiem zosta porwany. Ciarwki nie odnaleziono. -

122 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA Do gramatycznych rodkw spjnociowych zalicza si koreferencyj-ne zaimki osobowe i wskazujce (zaimki anaforyczne i deiktyczne) oraz podmiot domylny (nominalny wyznacznik zerowy podmiotu, *0+) plus koocwka osobowa czasownika, np. Stary nauczyciel zadawal uczniom pytania. Jego zmczona twarz wyraaa znuenie. *0+ Mwil wolno i wyranie akcentowa kade sowo. Istnienie formalnych wykadnikw spjnociowych nie przesadza o teksto-woci danego cigu zdao. Zawodnod tego typu wykadnikw ilustruje poniszy przykad: Kupiem forda. Samochd, w ktrym prezydent Wilson jecha przez Poa Elizejskie, by czarny. Czarny wtorek to temat nieustajcych debat. Rozmowy midzy prezydentami zakooczyy si w zeszym tygodniu. Tydzieo ma siedem dni. Dzieo w dzieo karmi kota. Takie zwierz ma cztery nogi. Wytrzyj nogi na wycieraczce. Wycieraczka ma jedenacie liter. *Wg: N. E. Enkvist, Coherence, pseudocoherence and non-coherence *w:+ J. O. Ostman (ed.) Reports on Textinguistics: Semantics and Cohesion, Abo, 1978, s. 110; za: Kognitywne podstawy jzyka i jzykoznawstwa, pod red. E. Tabakowskiej, Krakw 2001, s. 250+ Warunkiem koniecznym spjnoci wypowiedzi wielozdaniowej jest jej jednod tematyczna. Naley ona do waciwoci paszczyzny semantycznej. Polega na tym, e kade kolejne zdanie musi zawierad jak minimaln chodby informacje, ktra bya ju zawarta w jednym z poprzedzajcych zdao. Spjnod semantyczn tekstu moe m.in. tworzyd: a) powtarzalnod tematu (czyli tego, o czym si mwi w zdaniu, *T+) pierwszego zdania (lub jego czci) w kolejnych zdaniach: T/R,. T,/R2. T/R3. itd., np. Marek wszed do kuchni. *Marek+ Usiad na krzele. *Marek+ Zapali papierosa. b) przeksztacenie rematu (czyli czci zdania, ktra podaje informacje o temacie, *R+) lub te jednego ze skadnikw rematu pierwszego zdania w tematy kolejnych zdao: ...,...."-..' i. ,i; ,t".S Kompozycja i spjnod wypowiedzi... 123 T/R,. T, - R,)/R2. T3 (*- R,)/R3. itd., np. Marek kupi ksik. Okazaa si ona *ksika+ pomocna w przygotowaniach do egzaminu. Skorzystali z niej *ksiki+ take inni studenci. c) przeksztacenie rematu (lub jego czci) kadego poprzedzajcego zdania w temat zdania po nim nastpujcego: TR,. T2

R,)/R2. T3 (<- R,)/R3. itd., np. Marek spotka wczoraj Magosi. Ta *Magosia+ powiedziaa mu o szkolnym spotkaniu. Spotkanie miao si odbyd w niedziel. Oczywicie istniej take teksty spjne o budowie mniej prostej ni wymienione, a do niezwykle zoonej kombinacji typw. Oprcz jednoci tematycznej spjnod semantyczn tekstu wielozda-niowego tworz operatory metajzykowe, zwizane z okrelonymi typami relacji treci. Wyrnia si m.in.: operatory zwizane z wyliczaniem treci (np. midzy innymi, na przykad, po pierwsze..., po drugie..., powiedzmy), operatory zwizane z uszczegawianiem treci (np. cile mwic, w szczeglnoci), operatory ustanawiajce relacj wnioskowania (np. a wic, czyli), operatory ustanawiajce relacj przyzwolenia (np. chocia, niemniej (jednak), pomimo) oraz operatory zwizane z przejciem z jednej myli do drugiej (np. tyle o..., z kolei przejd do..., zaczn od...). Ten ostatni typ operatorw nosi nazw tranzycji (ac. transitus 'przejcie'). Spjnod semantyczna moe byd rwnie osigana poprzez relacje niemajce adnego jzykowego odzwierciedlenia w tekcie. Mimo ich braku odbiorca interpretuje dane segmenty tekstowe w kategoriach takich, jak motywacja, rozwinicie, przeciwstawienie czy sekwencja, i odbiera je jako spjne. Kategorie te tworz skonwencjonalizowane opozycje w rodzaju: przyczyna - skutek, problem rozwizanie, teza - dowd itd. Ich cech charakterystyczn jest to, e nie wykazuj ograniczeo formalnych, tzn. mog obejmowad nie tylko ssiadujce zdania czy cigi zdao, lecz take cae akapity czy sekwencje akapitw. Powizane w ten sposb przestrzenie tekstowe mog mied charakter niecigy. Wymienion wyej opozycj "problem - rozwizanie" mona spotkad w wielu gatunkach wypowiedzi jzykowych, m.in. w tekstach promocyj-no-rekamowych oraz w tekstach poradnikowych, np.: 124 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA Problem: Drtwieje mi doo. Lekarz chce mnie wysad na operacj ci ni nadgarstka. Czy to konieczne? Marta R. z Pioczowa Rozwizanie: Dr med. Kamil Jaworski, chirurg: Cierpi Pani na zespl cieni nadgarstka - zwenie kanau, przez ktry przechodzi jeden z nerww. Powstaje ucisk na nerw porod-kowy, co stopniowo go uszkadza. Leczenie moe byd zapobiegawcze, w niektrych przypadkach operacyjne, po-, legajce na poszerzeniu kanau nerwu porodkowego, by zlikwidowad ucisk. *rdo: "ycie na Gorco", 21 marca 2002, s. 42] W przypadku braku w tekcie jakichkolwiek jzykowych wykadnikw spjnoci kluczem do interpretacji zwizkw tekstowych moe byd take wsplna sytuacja komunikacyjna i/lub wsplna wiedza o s'wiecie uczestnikw aktu komunikacji. Te dwa czynniki - nalece do paszczyzny spjnoci

pragmatycznej - maj wwczas wpyw na fakt, czy dany tekst jest pojmowany jako spjny, czy te nie. Ilustracj tej tezy niech bdzie poniszy przykad: - A ktrego ty robisz? - O tego tu. - Jeszcze nogi. - To o robisz? Ktry ty robisz? - Ja aden, ja robi z pamici. - Z czym ? - Z tym. - Czerwon wycignij. -A tak nie mona? [Za: B. Boniecka, Lingwistyka tekstu. Teoria i praktyka, Lublin 1999, s. 35] Brak spjnoci tej rozmowy jest tylko pozorny. By uznad cale zdarzenie komunikacyjne za spjny tekst, wystarczyoby wiedzied, e gos zabieraj tu trzy osoby, ktre robi (wedug instrukcji zawartej w poradniku) figurk z odzi, zapaek i kolorowej wczki. Tak wic spjnod nie jest wasnoci ani samych wyraeo jzykowych, ani te relacji znaczeniowych pomidzy segmentami tekstu. Status tekstu spjnego bywa nadawany przez wspln dla nadawcy i odbiorcy sytuacj komunikacyjn i wspln wiedz o wiecie pozajzykowym. Kompozycja i spjnod wypowiedzi. 125 Hierarchi paszczyzn spjnociowych mona - w pewnym uproszczeniu - pokazad na poniszym wykresie: Rys. 6.1. Spjnos'd tekstu Spjnod strukturalna Spjnos'd semantyczna Spjnod pragmatyczna

1. Powtrzenia leksykalne 2. Nawizania leksykalne 3. Zaimki anaforyczne i deiktyczne 4. Podmiot domylny plus

koocwka osobowa czasownika 1. Jednod tematyczno-rematyczna 2. Metajzykowe operatory relacji tre&iowych 3. Skonwencjonalizowane opozycje relacji znaczeniowych 1. Wsplna sytuacja komunikacyjna 2. Wsplna wiedza pozajzykowa nadawcy i odbiorcy 6.3. Strategiczne pozycje tekstowe Z problematyk spjnoci wypowiedzi jzykowej wie si zjawisko wykorzystywania okrelonych pozycji tekstowych dla celw orientowania odbiorcy w przestrzeni komunikatu. Przyjmuje si, i w tekstach wielozda-niowych wystpuj tzw. strategiczne pozycje, wyspecjalizowane w sygnalizowaniu etapw w bardziej globalnej organizacji wypowiedzi. 6.3.1. Tytu, rdtytu Pierwszoplanow pozycj strategiczn jest pozycja otwarcia tekstu. Na treciach zlokalizowanych w tej wanie pozycji skupia si zwikszona uwaga odbiorcy. Owo szczeglne miejsce w wypowiedzi jzykowej zajmuje zazwyczaj tytu (ac. titulus 'napis, ogoszenie'). Jest on pierwszym wyodrbnionym odcinkiem komunikatu i - mimo i jest w pewnym sensie tworem autonomicznym - stanowi jego integraln czd. Lokalizacja tytuu w pozycji inicjalnej tekstu sprawia, e peni on -zarwno z perspektywy nadawcy, jak i odbiorcy - niezwykle wane funkcje. Po pierwsze tytu, stanowicy niejako nazw wasn wypowiedzi jzykowej, jest jednym z podstawowych czynnikw umoliwiajcych od126 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA biorcy identyfikacj komunikatu, tj. odrnienie go od innych, podobnych. Po drugie tytu umieszcza tekst w szerszym kontekcie komunikacyjnym. Tworzy punkt odniesienia dla komunikatu, ustawia go w ramie sytuacyjnej, uatwia integracj treci i wspomaga procesy interpretacji wypowiedzi. Po trzecie w koocu tytu ukazuje w znacznym stopniu zakres i typ znaczeo globalnych zawartych w tekcie. W tytule zawiera si maksymalnie skondensowana tred komunikatu. Jest wiec tytu wykadnikiem znaczeo makrostrukturalnych caej wypowiedzi jzykowej. Stopieo wyrazistoci tytuu zaley od rnorakich czynnikw, m.in. od rozmiarw (dugoci) tytuu, stopnia konkretyzacji lub abstrakcyjnoci uytych w nim rodkw jzykowych, ale przede wszystkim od typu tekstu, ktry poprzedza. W tekstach literackich i paraliterackich tytuy mog penid nastpujce funkcje:

1. Informowad o gwnym bohaterze indywidualnym lub zbiorowym, np. Antygona, Pani Bovary, Niemcy. 2. Informowad o charakterze bohatera, np. Siaczka, Lalka, Ludzie bezdomni. 3. Informowad o miejscu akcji utworu, np. Nad Niemnem, Dolina Issy. 4. Informowad o gatunku literackim, np. Ballady i romanse, Kazania sejmowe, Fraszki. 5. Informowad aluzyjnie o treci lub byd aluzj metaforyczn treci, np. Potop, Przemino z wiatrem, Syzyfowe prace. 6. Wskazywad gwny motyw, nastrj, charakter utworu, np. Czego chcesz od nas Panie, Strumieo i milczenie, Zemsta. Istniej tytuy utworw literackich czce rnorakie funkcje, np. tytu powieci przygodowej Pan Samochodzik i zagadki Fromborka informuje o gwnym bohaterze, miejscu akcji i gwnym wtku utworu. Ze wzgldu na konstrukcj tytuu wyrnia si: 1. Tytuy reklamowe, np. Dzieje grzechu. 2. Tytuy tajemnicze, np. Szamanka, Krew Elfw. 3. Tytuy oryginalne (tzw. tytuy mocne) w doborze elementw lub w ujciu formalnym, np. Grypa szaleje w Naprawie, Ryby piewaj w Uka-jali, Siekierezada. 4. Tytuy bezbarwne (tzw. tytuy sabe, banalne), np. Lato, Dziewczyna. Kompozycja i spjnod wypowiedzi... 127 Tytu banalny, "saby" moe stad si z czasem tytuem "mocnym", jeeli utwr uzyska popularnod, np. tytu piosenki zespou The Beatles Yesterday. Tytuowi moe towarzyszyd podtytu (dodatek do tytuu), ktry stanowi merytoryczne uzupenienie tytuu publikacji, wskazujce jej charakter lub zawartod bd okrelajce motywy lub okolicznoci jej wydania itp. I tak na przykad podtytu Pana Tadeusza (czyli Ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu ksigach wierszem) informuje o tematyce utworu, kiedy i gdzie rozgrywa si jego akcja oraz jaka jest budowa dziea. Szczegln rol odgrywa tytu w tekcie prasowym. Tytuy stosowane w gazetach i czasopismach nosz nazw nagwkw prasowych. Nagwek prasowy skada si z tytuu gwnego wypowiedzi dziennikarskiej wraz z ewentualnym nadtytuem i/lub podtytuem. Pod wzgldem uksztatowania jzykowego nagwki mona podzielid na: a) jednoczonowe, skadajce si tylko z tytuu gwnego (ryd. L);

Polska w szponach mafii paliwowej Dziaalnod mafii paliwowej narazia skarb paostwa na gigantyczne straty - twierdzi "Rzeczpospolita" *i d "^z' ~ *y'e We'"u8 J*z:zIV pospolitej" skarb paostwa mia stracid na "przekrtach" mafii paliwowej. Dziennik donosi, e na trop mafii wpado Centralne Biuro ledcze, a w resorcie finansw powsta tajny raport w tej sprawie. W afer maj byd zamieszane spki handlujce paliwem. Jak pisze "Rzeczpospolita", przestpczy proceder polegad ma na fikcyjnych transakcjach paliwowych. Spki specjalizuj si. te w wyudzeniach kredytw, oszustwach podatkowych, praniu brudnych pienidzy. Mafia, wedug powoujcego si na dane CBS dziennika, istnieje od 1998 roku, od kiedy to jej bossowie spotykaj si na tajnych naradach w rnych miejscach Polski. Podczas spotkao planuj wsplne przedsiwzicia, dziel rynek. Na szczycie caej struktury ma stad spka BGM, kierowana przez Arkadiusza Grochuiskiego. - Nie jestem adnym szefem mafii paliwowej, to wymys CBS odpowiada "Rzeczpospolitej" Grochulski. - Nic nie wiem o jakiej mafii paliwowej. Natomiast mog paostwa zapewnid, e Ministerstwo Finansw, tak za moich poprzednikw, i to mam nadziej wszystkich, jak i jeli chodzi o moich nastpcw, bdzie czynio swoje powinnoci i tam, gdzie Sejm nakada na nas obowizek cigania nalenoci podatkowych, bd one cigane po to, ebymy mieli w naszej wsplnej paostwowej polskiej kasie pienidze na finansowanie rozlicznych potrzeb - komentowa informacje "Rzeczpospolitej" w radiowych "Sygnaach Dnia" wicepremier i minister finansw Grzegorz Kood-ko. Nie potwierdzi, e w jego resorcie powsta tajny raport na temat mafii paliwowej. - Jekli s jakiekolwiek nieprawidowoci, bd one tpione gorcym elazem, dlatego ze niezalenie IK! najwyszego priorytetu, jakim jest walka z t plag, ktr jest bezrobocie, rwnie wysoko stawiam sobie walk z korupcj. Jeli ktokolwiek ma nieczyste sumienie, to powinien si bad - doda wicepremier. Kilkanacie niezalenych ledztw w sprawie mafii ma si toczyd m.m. w Szczecinie, Gdaosku, Zielonej Grze, Poznaniu, Katowicach, Wrocawiu, Opolu, Czstochowie, Nowym Sczu, Rzeszowie. W niektrych miejscach jest ju wystarczajco materiau, by postawid zarzut kierowania grup przestpcz. Wedug "Rz" dziaaniom przeciw mafii brak jednak koordynacji. Niekiedy wykrywane sjej powizania z urzdnikami, np. w Czstochowie za wspprac z firm paliwow aresztowani zostali urzdnicy skarbowi. Z kolei w spce BGM znaleziono tajne materiay- policyjne, powicone walce z mafi Wczoraj prokurator krajowy Karol Napierski zapowiedzia, e koordynowaniem ledztwa przeciw matu zajm si jego ludzie. ** Ryd. l. Nagwek jednoczonowy skada si tylko z tytuu gwnego. rdo: "ycie", 26 lipca 2002, s. 3. 128 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA

b) wieloczonowe, majce oprcz tytuu gwnego nadtytu i/lub podtytu (ryd. 2., 3., 4.). BEZPIECZEOSTWO. System obrony antyrakietowej Polska czd tarczy W najbliszych latach w Polsce umieszczone zostan istotne elementy systemu, ktry ma chronid USA t Europ przed atakiem pociskw baistycz-nych. Amerykanie szukaj sojusznikw, ktrzy razem z nimi zbuduj anty-rakietow tarcz, chronic przed atakami jdrowymi, chemicznymi i bioogieznymi. Znaleft tch nad Wis. VVt;dlug ujawnionych na ptx:xt-ku br. danych amerykaoskiego wywiadu, do 2015 r. Stany Zjednoczone t Europa Ziiclmdnia \v>A zagroone atakami rakietowymi zo strony takich paostw; jak Iran, Irak i Korea Pnocna. Kraju niechtni: zachodniej cywilizacji wejd w posiadanie technologii umoliwiajcych ataki rakiolnwe. Ameryka postanowia si bronid przed tym zagroeniem, dlatego w poowie czerwca br. USA wycofay siq z ukadu ABM, zakazujcego budowy takich systemw. W rzdowym hotelu przy ul. Parkowej odbyy si wczoraj poufne rozmowy dotyczce wsppracy miedzy Polskg i Stanami Zjednoczonymi przy tworzeniu tarczy antyrakietowej- Byio to take jednym z waniejszych tematw rozmw Aleksandra Kwaniwskitsj;o z Geu-rgi'eni Hushem w czasie \vizvlv polskiego pr7.ydnnta w USA. Polsku just otwarta :ia wszystkie opcjo budowy systemu antyrakiotn-wegn - twierdzi minister obrany Iwray Szniajdzioskiu-, ktry towarzyszy! Aleksandrowi Kwaniew-skiemu podczas jego podny po Stanach Zjednoczonych. Wfizorajsze rozmowy w Warszawie byy elementem konsultacji przedstawicieli waszyngtooskiej administracji w Europie. Prowadzi je an Brzezioski, zastpca sekretarza obrony USA ds. Europy i NATO. Stworzenie systemu obrony przeciwrakietowej jest jednym z priorytetw polityki obronnej USA. Po atakach terrorystycznych z 11 wrzenia ub.r.. Stany Zjednoczone przeznaczyy na budow rakietowej tarczy 7.8 mld dolarw. Amerykanie chc. aby radary wczesnego ostrzegania, stanowice jedn z czci systemu, umieszczono w W. Brytanii oraz na nalecej do Danii Grenlandii i na terytorium naszego kraju. Wedug Jerzego Szmaj-dzinskiego mwienie o szczegach naszego udziau w tym programit* jesl jeszcze przd wczesne. - Rozwaanych jest kilka rnych wariantw. Najprawdopodobniej du svstomu wojdzit; polska sior: nowoczesnych radarw dalekiemu zasitjgu. ktra ma rozp(x;z,'t': pracy do roku 2007. Wcj-dt( one w skad systemu kontroli przestrzeni powie!rznj Sojuszu Plnocnoatlantyrkiogo. Bpdzi to fi stacji radarowych zdolnych do ledzenia celw znajdujcych si w odlegoci ponad 450 km. Trzy z tych radarw t)cd polskimi urzdzeniami nur-12M. ich producent - warszawski "Radwar" wystartowa take w przetargu, jaki NATO ogosio na wyposaenie pozostaych trzech stacji radiolokacyjnych, ktre powstan w Polsce.

Nasza armia nie posiada obccnin pociskw zdolnych do zestrzeliwa-nia rakiet balistycznych. Zakupu takich systemw nie ma te w planie modernizacji do roku 2012. Byd moe za kilka lat zapadnio decyzja o zakupieniu amerykaoskich systemw antyrakietowych patriot. ANOAZEJ WAUNTEK PITEK. 2fi I.IPCA 2fKI2 Ryd. 2. Tytu gwny z nadtytuem. rdo: "ycie Warszawy", 26 lipca 2002, s. 7. Costa znw chce tu zwyciyd Tenis A Turniej w Kitzbuehel specjalnoci Hiszpana? A Krpodencja i Austrii Piotr Qo; Mwt^ o i*n Konl AJbert (krl tort). Bo te2 Mumfowal na tortach w KtdHMM * tnytoobtf, TMEC rtiujakf W drugiej rundzie turnieju Generali Group O*)C(i Albert Cnsta rAiaf Niemca Mkhaela KohlmannJ fel, 6:1. Zwycizcd Freiidi Open iu kort,Kh Roianda Garroi znowu W>-s7c/>. Nie p-iesikad^a mu nawet miieiiiia unia. ktilro spowodowaa, e picrwae ine-cze rwptKiy si? / C7terogtx1/Jinyin - Trudno gra si^1 z pr>rwami, czuem SK; troclie zmczony - wyzna pw x> kaniu Cceta. - Ate to przecie gary i lutaj pi^odj anieiiia sie^ z god/iny na godzin. Pylony o swego najgrooiiejs/ego konkurenta do zgamidu gwnej nagrody -pt^iiad 14i) tysicy d^arw-Hiszpan wskj7iil swego mdaka Afesa Ctwretje. Uczyni to i-zeivrornie, bowiem to wfdnie Corrrtja bdzie jego rywalem w kolejnej rundzie turnieju. Z Alexem w tym roku Costa spotkai si dwukrotnie - w Barcelonie i w French Open - i dwa razy zwycif y. Ale bilans wszystkich spotkao iesl niekorzystny dia Co-sty - 6 wygranych, 7 poraek. To jediwk Costa o^dzk fawor>tenx T(.' czowiek /mieni! si nie do poznania w ci^gij ostatnich kilku miesicy'. Dokadnie od momentu, gdy urodziy mu si Winiaczki. Wczeniej pr^^ wiele lat y w nieformalnym zwizku. Tera/, inowic o swej kobiecie uywa sowa ona, chod ewentualny lub owiany jest tajeinniC4 Trzeba jednak przyznad, ze nic tak dobrze nie robi mczynie jak dom i dzieci Costa po urodzeniu crek jest odmieniony. Stanowczy, pewny siebie, konsekwentny. Dziki temu ma takie sukcesy na korcie i na... koncie. On kocha i jest kochany. A jafc napisaf Alista-ir McUan "Miod jest odpowiedzi na podstawowe ludzkie pytania", l zapewne mia troch racji. W drugim wczorajszym meczu Aicx Corretja pokona Francuza Jeana-Rerk-Lfenarda 6:3,6:2- A Alberto Costa Ryd. 3. Tytu gwny z podtytuem. rdo: "Super Express", 26 lipca 2002, s. 12. Kompozycja i spjnod wypowiedzi... 129

ZJAWISKOWA CATHERINE DENEUVE W JEDNEJ ZE SWYCH NAJLEPSZYCH RL KNOD DNIA !EK 22:35 Piknod dnia" lo jeden 7 najbardziej znameh. ule /ara/ern i naj hardziej komrowcrs)jmvb fiiniou LuisaBunueia. 7jca!i/n\vam u i %7 roku u kilka lal wypr/.ed/ii /Oi/ajca sic epok kina antyinics/w/aoskiego. kina \vy7wolonego obyczajowo. ktrego symbolem suth .si: "Wielkie iireie" i ..Ostatnie tango w Paryu". Bvd moe dziea Fcrrencgo i Berto! iicciono mo^ij konkurowad z Buouelem ptxl w/gi<;dem dra-^tscznoci. ale nie wyrafinowania. Dh niektrych .Piknod dnia" jest jednym / najdoskonalszych fiimw erotycznych w historii kina. iiwicymonulur/eseK- hyl Sucha Vtern> . autor /djcd do ,.Him-M.I h/ rx)kam\;!iiiy go rui ekranie. DLs v.im>. mojej mioci" i ../es/e^n Lua " tnnveh jesi u> pr/yUdd i. wid/em. \\ kirej kart- n,)/.kiada rey->er. /as wid^ nigJ) nic moe byd pewny m/slr7yi*nie,cia. Nie brakuje i tiikich. dla ktrych ..Piknod dnia" jest filmem niema! rKirnognillc/nyrn. przy cz\ m epi-le! ten LK!nt.tsi sii; nie tyle du ttirm\ wizualnej filmu u;i kir odpowicd/ialm u M;trienhdd/i u take - p/nie DW WIELU JEST JEDNYM Z NAJDOSKONALSZYCH FILMW EROTYCZNYCH W HISTORII KINA i PRAWIE ARCYDZIEEM mw Pelera Greena--waya), ile do jego an-ly mieszczaoskiego charakteru. Gwoli

sprawiedliwoci dodad naley, e ci sami krytycy, ktr/.y pisali o ..Piknoci dnia" jako o filmie praw ie jutmojrntikym m. dixiawali natychmiast; ..i prawie arcydzieem". rXw.ern. Bimiiel z.aws/e by i am> mieszczaoski, lec/ od c/asuw "Psa an-daiu/\jskiego" nitidy rak ostentacyjnie nie demonstrowa swych pogldw. Opi-s;ina u ..Piknoci dnia" sytuacja 10 podrcznikowy przykad podwjnej mo-ninoci cechy niemal apriorsc/nie przypinanej huroia/ji. \a lym katanie Buouclowskich /ar/.utw si^, nie koo-c/y - mamy parad? klientw domu scha-J/ek. repre?emujqcycr) wachlar/ rozmaitych dewiacji seksualmch. jest le oskarenie spoeczeostw;! paternaii-siyc/nego sprowadzajceiio kobiet? do roli u/ytkowe-jo pr/oimiotu h/ prawa do rozterek i duchowych niepokojw, C/y jednak wszystkie te inkiymiiKicjc n;i!c7y t niklowad serio.' \W;ik Bumu: l zoliwie zatai'! wszelkie gninicc miedzy tym. co /.Jatv.yio si naprjwdi;. a tym. co jot projekcj wyobrani So-verine - do teeo stopnia, /.e flhii ntadwa zakooczenia, a v\id/ nie moe Mc pewien, ktre / nich jest waciwe. Nawet jeli minw/loicco l ,w,t lestt-wnlu w Wonecji ..Piknod (ini.i" nie jest niniL-in do konci udjnyni. so / pcun.v x'ij z.U*XwiaJd tti. c/yin ju/ /,i piec kil LuK Bunuel /achwyci i uwiedzie puh-

Catheone Deneuve \Ln n;ijicps/.\.n KICUCJL "Bellc thjour", l-'rtmcja-\Woch\ /9r*)7, rcz. Ltiis Ruiiucl. (W) min) Ryd. 4. Tytu gwny opatrzony nadtytuem i podtytuem. rdo: "Gazeta Telewizyjna", 26 lipca 2002, s. 7. 130 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA We wspczesnej prasie polskiej wyranie ustaliy si dwa podstawowe typy tytuw, odpowiadajce gatunkom informacyjnym (np. notatka prasowa, sprawozdanie, relacja) i publicystycznym (np. artyku publicystyczny, recenzja, felieton). W wypowiedzi o charakterze informacyjnym tytu gwny wskazuje nie tylko na jej temat, lecz take streszcza najwaniejsz wiadomod, dajc odpowied na podstawowe pytania: kto?, co?, kiedy?, gdzie?, dlaczego?, jak?, np. Bruksela naszym chlapom, mierd za grzech. Nadtytu lub podtytu zazwyczaj uoglniaj tred tytuu gwnego. Tytu gwny tekstu publicystycznego ukazuje z kolei wnioski pynce z treci wypowiedzi lub jej najwaniejsz mysi, np. Dajcie ju kobiecie spokj, Wystarczy chcied?. Nadtytu lub podtytu maj za zadanie zrekompensowad wieloznacznod tego typu tytuw gwnych przez okrelenie tematu wypowiedzi lub jej gatunku. Ze wzgldu na konstrukcj skadniow tytuu wyrnia si tytuy bdce rwnowanikami zdao (w tym te zawiadomieniami i wykrzyknie-niami), np. Atak, Trzy dla Matysza!, lub te bdce caymi zdaniami, np. Fiolek bagienny ginie, Wdki nie kupuj. W gazetach codziennych nagwki prasowe maj szczeglne znaczenie. Zastpuj niejako spis treci i pozwalaj odbiorcy na zaznajomienie si z zawartoci kolumny gazetowej i zorientowanie si w hierarchii wanoci umieszczonych na niej artykuw. Wielkod i rozmieszczenie nagwkw sprawiaj, e pewne wiadomoci zostaj wyeksponowane, a inne usunite na plan dalszy. Podstawow funkcj nagwka z punktu widzenia wydawcy prasowego jest przycignicie uwagi czytelnika, zachcenie go do lektury danego artykuu. Wydawcy gazet oczekuj wic od dziennikarzy, aby tworzyli tytuy atrakcyjne, dynamiczne, zrozumiae i oryginalne. Aby osignd ten cel, autorzy tytuw stosuj rne chwyty stylistyczno-jzykowe: 1. Parafrazuj znane tytuy literackie, filmowe, muzyczne itp., np. W 96 filmw dookoa wiata (relacja z festiwalu filmw w Oberhausen nawizujca do tytuu powieci Juliusza Verne'a W 80 dni dookoa wiata), Stawka wiksza ni kodeks (informacja o zmianach w kodeksie pracy nawizujca do tytuu serialu telewizyjnego Stawka wiksza ni ycie), Jestem lekarzem na cale zo (wywiad z ministrem zdrowia nawizujcy do piosenki Krystyny Prooko Jeste lekiem na cae zo). Kompozycja i spjnod wypowiedzi... 131

2. Zmieniaj skad sowny lub form gramatyczn zwizkw frazeologicznych, np. Uni w pot (frazeologizm trafid jak kul w pot oznacza 'uczynid co nie tak jak trzeba, popenid gupstwo', artyku prasowy informuje, e nieprawd jest, jakoby prawo Unii Europejskiej stanowio o ograniczeniach w koncentracji mediw, na co powoywa si polski rzd). 3. Wykorzystuj podobieostwo brzmieniowe wyrazw: W rytmie Tomby (odwoanie do poczenia wyrazowego w rytmie samby w artykule o olimpijskim zwycistwie woskiego narciarza Alberto Tomby), Moe nad morze, a najwyej w gry (artyku o tym, dokd Polacy wyjad na wakacje). Powysze przykady nagwkw - pene gier sownych, skojarzeo i aluzji - pochodz z oglnokrajowych gazet i czasopism o charakterze opiniotwrczym. W prasie regionalnej dominuj krtkie, zagadkowe i udramatyzo-wane tytuy, nierzadko zawierajce elementy wartociujce, np. Zabili, Egzekucja, Droga do piekl. Oprcz funkcji typowo jzykowych - informatywnej (o treci i formie tekstu) i nakaniajcej (do przeczytania tego tekstu) - nagwki prasowe peni rwnie funkcj praktyczn i estetyczn. Oddzielaj od siebie poszczeglne materiay dziennikarskie oraz uatrakcyjniaj graficznie kolumn gazety lub czasopisma. Podzia nagwkw pod wzgldem uksztatowania graficznego oparty jest na dwch podstawowych kryteriach: a) kryterium szerokoci nagwka mierzonej w amach pisma (nagwki jedno-, dwu-, trzy- i wieloamowe, b) kryterium wysokoci nagwka mierzonej w wierszach ich tekstu (nagwki jedno-, dwu-, trzy- i wielopitrowe37. Prasa o charakterze opiniotwrczym unika stosowania tytuw wielopitrowych. Waniejsze teksty dziennikarskie opatrywane s tytuami zoonymi wiksz czcionk i umieszczonymi na wikszej liczbie amw gazety lub pisma. Z kolei w prasie bulwarowej - w tabloidach, gazetach popoudniowych i niedzielnych - przewaaj tytuy wielopitrowe. Tego rodzaju wielopitrowymi tytuami opatruje si najbardziej none teksty. Niejednokrotnie tytuy wielopitrowe przekazuj wicej informacji ni zamieszczone pod nimi teksty dziennikarskie. Tendencja do stosowania tytuw wieloamowych w pismach "powanych" i wielopitrowych w gazetach "lejszych" jest charakterystyczna 37 Te i inne typy nagwkw zostay w Encyklopedii wiedzy o prasie pod red. J. Malanki (Wrocaw 1976) - zob. haso: nagwek. 132 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA Traticantowi nikt nie pomg Amerykaoska Izba Reprezentantw wyrzucia ze swojego grona kongresmana z Ohio Jamesa Traficanta, oskaronego o przestpsrwa podatkowe i korupcj. W kwietniu awa przy -sie^ych uznaa Trafid*anta winnym stawianych mu zarzutw. Wyrok zapad 30 lipca. Prokurator zada dla poli-ryka siedmiu lat wiezienia. Tydzieo temu parlamentarna komisja uznaa, e 61-lont kongresman zamaj 9 razy kodeks etyki. Traficanra nie bronili nawet jego partyjni koledzy. Podczas gosowania ?a jego usuniciem

opowiedziao si 420 kongresmenw. a tylko l by przeciw. Sam oskarony mwi, ze obecna sytuacja to efekt spisku. To drugi przypadek usunicia czonka Izby Reprezentantw od czasu zakooczenia w 1865 r. w^nysecesyjnej. W1980 r. mandat odebrano pewnemu kongresmanowi z Pensylwanii, skazanemu za korupcj FFT, PAP, Agent wywiadu oskara kolegw Byty oficer rosyjskiej bezpieki oskara jego dawnych pracodawcw o dokonanie zamachw w Rosji w 1999 r. J teksandrUfwmienkotrzynui-Jr\je, e dysponuje zeznaniami obciajcymi FSB o zamachy na bloki mieszkalne w Rosji we wrzeniu 1999 roku. Mieszkajcy w Londynie Dtwinien ko wysrpi w telemocie LondynMoskwa, zorganizowanym przez pozarzdow grup ds. wyjanienia okolicznoci zamachw. We wrzeniu 1999 r doszo do czterech zamachw -w Bujnaksku, Wo-godoosku i dwch w Moskwie. Kreml oskary! o nie wahhabttw -czeczeo-skich bojownikw osawionego wataki Szamiia Rasajewa. Wybuchy, w wyniku ktrych zgino ponad 200 osb, zapocztkoway operacj militarn w niczajenej wwczas od Moricwy Czecremi. Panuje prwkona-nie, e trwajcy do dzi konflikt pomg wczesnemu premierowi Wadimirowi Punnowi w wyborach prezydenckich, ktre wygra. larwinienko i jego adwokat Jurij ReJszrioski s wspautorami gonej ksiki "FSB wysadza Rosj w powietrze". Obaj twierdz, e otrzymali w kwietniu br. swciostronicowy lisr od gwnego podejrzanego o dokonanie zamachw niejakiego Aczimeza Goczijajewa. Ten ostatni przyzna w nim, e wynajmowa pomieszczenia w podziemiach czierech blokw mieszkalnych staremu znajomemu. Jak si pniej okazao, przechowywany by lam materia wybuchowy, ktrego eksplozja doprowadzia do zawalenia si budynkw. Nie ujawniono, kim jest ten tajemniczy znajomy. Pochodzcy z Karaczajo-Czerkies-ji, autonomicznej republiki na zachodzie Kaukazu, Goczijajew ujawnia tylko, e jest to Czeczen i e najprawdopodobniej by agentem FSB. FSB i wadze odmawiaj komentarza na temat oskareo byego oficera. Uczestniczcy w tetemocie lider partii "Liberalna Rosja" Siergiej Juszenkow, czonek pozarzdowej spoecznej komisji ds. badania zamachw, zapowiedzia, e oskarenia pod adresem tajnych shib zostan zbadane Te fakty niezalenie na ich otoczk emocjonaln, s weryfi-kowalne, lo znaczy mona je sprawdzid - zapewni. W ubiegtym miesicu Aleksandr IJt-winienko zosta skazany na 3,5 roku wizienia w zawieszeniu. Sd uzna go winnym stosowania przemocy wobec zatrzymanych. Sam oficer twierdzi jednak, ie to zemsta za jego dawne rewelacje. W 2000 r. ujawni, e pracujc w FSB, otrzyma! roikaz zamordowania oligarchy Borysa Bie-riezowskiego. KAS, AP, PAP, REWERS Ryd. 5. Ssiadujce ze sob na kolumnie gazety artykuy opatrzone nagwkiem jednolamowym (po lewej) i trzylamowym (po prawej). rdo: "ycie", 26 lipca

2002, s. 11. Jak odzyskad miliardy utopione w benzynie

dok-AmU(tm) J*.(tm)? i

wj o ,,talM.nBtrei. !**(:

Ryd. 6. Nagwek wielolamowy. Rozciga si nad artykuem uformowanym w siedmiu amach. rdo: "Rzeczpospolita", 26 lipca 2002, s. A3. dla prasy caego wiata. We wspczesnej polskiej prasie nagwki wielopitrowe mona spotkad w wysokonakladowych, kolorowych pismach kobiecych. W Europie Zachodniej i w USA tytuy wielopitrowe s stosowane powszechnie zarwno w gazetach codziennych, jak i czasopismach. Dokonujc rozczonkowania tekstu tytuu na poszczeglne pitra (tzw. rozwierszowania tytuu), naley pamitad o kilku zasadach: l. Kady wiersz powinien stanowid zamknit logiczno-treciow caod, np. Kompozycja i spjnod wypowiedzi... 133 l urltf-h tjstwo w Peru AJberto Fujimoriemu, byemu prezydentowi Peru, zarzuca si ludobjstwo. Sprawa dotyczy przymusowej sterylizacji kilkudziesiciu peruwiaoskich kobiet J% Iberto Fujimori bidzie oskarony **"%. prieea: parlament o ludobjstwo, gdy jesi odpovvied2^alny La kampani sterylizacjt kobiet - zapowiedzia pose Heclor Chavez, krcSry stoi na czele poddania ich sterylizacji, - Przygotowujemy konstytucyjne oskaranie Fujlmoriego o lu<lot>ojsrwo i przesTpstvwa \vot>ec wolnoci osobistej i zdrowia - poinftM-nrowai Chavez. I-"ujimon. krrtry po wybucliu sRaritlaJu korupcyjnego w listopadzie 2OOO r. uciek do Japonii, utrzymuje, e jesr niewinny przestpstw, do ktryci doszo podczas realizacji rzdowego programu planowania rodziny w latach 199&-2OOO Z danych ministerstwa zdrowia v.-ynika, e w ramach tego programu sterylizacji poddano 31-^ ty. kobiet. Tylko garstka znich wyrazia zgofinansow. Wiekazoic kobiet poddano ssabiegorn pod pr7^>musem. PcHiadto sterylizacji poddano te 16 mczyzn. I ima ncisi si z zainiarem oskarenia ro*vr)Je Amerykaiskiej Agencji ds. Rozwoju Midzynarodowego (AFD), ktra finansowaa program ptanowania rod^riny. Rzdowy program mia na celu ograniczenie bczebnoici rodzin w biednych tegionaph Peru. Zabiegi sterylizacji odbyway si czsto w fatalnych warun -kach sanitarnych i byy dokonywane

przez niedouczanyoli lekarzy, 18 kobiet Fujirnori 17-^di-i v," Htrru latiich 199O-2OOO. Jogo ffjyfycechoway n it-to-dy dykratorskie. Ostatecznie a-iiatjil od.su mty o*! wadcy przez piirJ:imenr, f;d> szefa bezpieki Vladimiro Montesin.jsa sfilrnovvanof>odcr*js%vyj>laci3uiialapiJvvki politykowi opozycyjnemu. Japonia, skqd pochodz-i pi-zodktvvkr (-'ujiirioriego, konprezydenta wad?om peniwiaoskitu. Tokio powouje si<j na Takt. <_ Kujimori skie i japooskie, oraz na hr.ik umowy japooski "Shukan Shincho" (=,3-letni jac w jednym z hoteli inkijskich, ktr zamierza polubid. Byty prezydent ioz-widl si w 1996 r. ztswojrt ioni\ SusaSTARY CZOWIEK l MOE PRACOWAD Rzd nie chce ju ograniczad emerytom moliwoci dorabiania. Minister pracy potwierdza informacje "Ga-rty". - Opr by zh\t dutv - przyzna! min. Jcrzv Hausner . tj ui 17.5 pnif. {a nie 2.45 pri*:.). f>/.hf-i.m hanl-/.iej opacaoby si? zatrudniad m(Hl,vch i>uh ^poikuniach dziaac7e S*_D. Pr/eciwk.i ..konlliklow* >,-li informacji, to wanie presja dziaaczy SLD trosZLV4Upadek najwyszego masztu d.AA. ;-.i-Cec. ygtnr^Ht li" SrT SSSSSTSiS

^*= . _ ^iSSS^iK"1 rt (tm), TSJK^tTSlMrySRyd. 7. Nagwki jedno-, dwu- i trzypitrowe. rdo: "ycie", 26 lipca 2002, s. 12; "Gazeta Wyborcza", 26 lipca 2002, s. 1; "Kulisy", 26 lipca 2002, s. 20.

134 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA l WHAT A SHAMBLES!,

M isinformation and mistakes wasted L3m of TUE fiasra ot thc Paul punrll tnsl C8Ji be Iraeed direcUy faacfc to an CxtraOr-ctaary ineetioe si Hfghgrow on August 3 last year. Ciouc*rsshire fiomc werc Ws soii WUiiam, sweraJ eoun.fers ad two entor Scotland \ird dctectives. dJ0hcT3ta Moiane d Brunn . *rt*d Diatui'* rock' bnd Polic* eouM produ "tdence Uut large Un' pDueuiuui Bad Dtrn fifij -ic etot The WelrupoUUn P ae. As Oe totd Caek u> tiuint hesJ bMB. TMsr Uw MF^C-inE q'jaons abouc r- r > -" - --" --

Police case began with blunders and ended in ridicule ?.vkf^. Thiit bcH> CLE t (^ io itinjpl id 00 Bpi^n.ter tl. i uid hii tnoat wr. L awr. U Sptiii I <jlnrw ft pvi Ryd. 8. Nagwek wielopitrowy. Tego rodzaju tytuami opatruje si najbardziej none teksty w prasie bulwarowej. rdo: "Daily Mai", 2 listopada 2002, s. 8. ZE ROZWIERSZOWANIE Domek z wygodn polis DOBRE ROZWIERSZOWANIE Domek z wygodn polis 2. Nie wolno dzielid i przenosid wyrazw do nastpnego wiersza.

3. Nie wolno rozdzielad miedzy kolejne wiersze: a) imion od nazwisk, b) zoonych nazw wasnych (np. Nowy Jork, San Francisco), c) tytuw (np. profesor) od nazwisk, d) cyfr/liczb arabskich lub rzymskich od ich okreleo (np. XIV dzielnica, 3000 metrw), e) elementw daty (np. 7 padziernika 1993 r.). Kompozycja i spjnod wypowiedzi... 135 4. Nie wolno pozostawiad na koocu wiersza spjnikw i przyimkw, np. DOBRE ROZWIERSZOWANIE Stary czowiek i moe pracowad Kazanie na grze ZE ROZWIERSZOWANIE Stary czowiek i moe pracowad Kazanie na grze Dla prasy charakterystyczny jest jeszcze jeden typ tytuu. Jest on zamieszczany nad zgrupowanymi w jednym miejscu kolumny gazetowej jednotematycznymi wypowiedziami prasowymi. Nosi nazw wielotytuu i treci sw obejmuje wszystkie tytuy odnoszce si do poszczeglnych pozycji zgrupowanych pod nim (ryd. 9.). W przypadku tytuw prasowych ich twrc nie zawsze bywa autor tekstu. Tytuy wypowiedzi prasowych moe ukadad take redaktor dziau lub redaktor prowadzcy numer. W niektrych redakcjach istnieje specjalna funkcja nagwkarza (headliner), do ktrego obowizkw naley wycznie ukadanie tytuw. Tytuy utworw naukowych w wikszos'ci przypadkw informuj o tres'ci tekstu. Pod wzgldem kompozycyjnym mog byd rozbudowane do caego wielowyrazowego zdania lub te mog si ograniczad do kilku wyrazw, np. Czy "euro-" jest skrtem od "Europa", "europejski"? - zagadka semantyczna. Pojcie werbalizacji. Tytuy tworz struktur hierarchiczn. W duszych komunikatach - w celu uatwienia recepcji wypowiedzi - stosuje si rdtytuy, czyli tytuy wewntrzne odnoszce si do poszczeglnych fragmentw tekstu gwnego. rdtytuy niejako wspomagaj tytu gwny: objas'niaj, us'ci-slaj lub te czyni jednoznacznymi okrelone fragmenty tekstu. Pod wzgldem tres'ci i formy rdtytuy nie rni si od tytuw. rdtytuy stosowane s w wielu pimienniczych gatunkach wypowiedzi. W ksikach i artykuach naukowych s'rdtytuy zapowiadaj kolejne, bardziej szczegowe partie wywodu. Niejednokrotnie takie s'rd-tytuy poprzedza numeracja cyfrowa wielorzdowa, polegajca na powtarzaniu w oznaczeniach partii niszego rzdu oznaczeo partii wyszego rzdu, np.

136 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA WYDARZENIE Papie i modye w Torontu KAZANIE NA GRZE JAN7URNAU O staroci i witoci P: ^Isl1 Modzi widz lepiej .**** .uwkEu i IHTJ emtafowy ZaUw;.ij *jm*a.lfcr<nta< i SJnidoli,f.teidiif**.>m-

^:,K)inotrcatti)MjLiniaM.T* j ODZIE BYO ^r^rPi^T^-rT*H ^ NWWICEJ ..B^UooniiMniit-MluKi^t-rt^ ; Nntws^t^yj.j, j Bbtwinc

*fc-;jcii,-- : rnwi. RArr CluyiK a*o v Kanioii (u JWirrp<(tm),->.''.d,(tm)/3 r.j^-i >..cfiir>-ipewiiKBkr9ta>>.(iki'<(yoifTy- ; H Km *HJveeftatf^f,itimirnHiva.- r"(tm) "*" *!** w>( mriwjiB- i o k.,._.,_, ,-j w;*B?fa*to f" i MlurfMJ TsM*'""> *' '-^ i;s jj kitvr.. Pf>t f1**J*' i> ) "*** Tcn^fclffiA.lWSf:-' j >w-jnpwiutly JatnM-*"*' rm-icivm"*(n>.B.*nvii>.fiu"js Am:, l dlc?i>nk n*Wji i^*i *br;.-MK . f-SiB;imuji(ff).rn*j(tm)H^Sv(tm)'>1 i "> l" fciaddatapo**- i OnBfowii (tW t j pcu*d OAIFIA WYftORCZA 'w, 2fi i.^-a *W2 Ryd. 9. Wielotytu WYDARZENIE Papie i modzie w Toronto obejmuje sw treci wszystkie tytuy artykuw prasowych zgrupowanych pod nim. Umieszczone na , ,-- itt'^tft:y ni<;ra,irif^!!.-)c <

wi* M,^i.f^b,\ SOOtJ*>JU./T i BM.

kolumnie gazety teksty powiecone s jednemu tematowi - spotkaniu papiea z modzie podczas XVII wiatowych Dni Modziey w Toronto. rdo: "Gazeta Wyborcza", 26 lipca 2002, s. 4. Kompozycja i spjnod wypowiedzi... 137 Tytu gwny: Renarracja jako gatunek potocznego jzyka mwionego rdtytuy: Problematyka genologiczna we wspczesnym jzykoznawstwie 2. Prba typologii wypowiedzi renarracyjnej rdtytuy niszego rzdu: 2.7. Pragmatyka i funkcjonalnod wypowiedzi renarracyjnej l-

2.2. Charakterystyka wypowiedzi renarracyjnej 2.3. Definicja i schemat struktury rena/racji *rdo: "Poradnik Jzykowy", z. 4, s. 11-17] W tekstach prasowych s'rdtytuy peni dwojakiego rodzaju funkcj -uatwiaj recepcj artykuu i uatrakcyjniaj go graficznie. W skrajnych przypadkach, gdy denie do jak najwikszego uatrakcyjnienia tytuu gwnego sprawia, e staje si on nieprzydatny jako nos'nik znaczeo globalnych, rola rdtytuw sprowadza si do okrelania kolejnych zagadnieo omawianych w artykule, np.: Tytu gwny: Mad tygrysia (artyku o Jiang Zeminie, prezydencie ChRL) rdtytuy: Jiang zostaje sierot rewolucji

Jiang da wolnoci i demokracji Tajny agent Jiang Jiang buduje samochody z drewna Jiang jest ekspertem Jiang wchodzi do rzdu Jiang walczy ze studentami Leje si krew, ale Jiang jest czysty Gensek Jiang szuka drogi rodka Prezydent Jiang patrzy z gry Jiang chce dorwnad Mao Gwny Inynier Jiang myli

Jiang usuwa si w cieo? *rdo: "Gazeta Wyborcza", 9-11 listopada 2002, s. 20-21] Czasami w charakterze rdtytuw w wydawnictwach zwartych stosuje si tytuy boczne (tzw. boczki). S to rdtytuy umieszczone w szpalcie ssiadujcej z tekstem gwnym, do ktrego si odnosz (ryd. 10.). 138 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA Kompozycja i spjnod wypowiedzi... 139 ROZWJ PRZEMYSW MEDIALNYCH: SZKIC licznienie", w wiecie przesiknitym nowymi formami komunikowania i rozpowszechniania informacji, gd/je jednostki mog wchodzid w interakcje oraz obserwowad osoby i wydarrenia, z ktrymi nigdy nie znalazy si w tym samym czasie i przestrzeni. Podczas gdy argument Habermasa dotyczcy losu sfery publicznej jest wielopoziomowy, z pewnoci susznie zwrci on uwag na to, e w XIX i XX w. przemys medialny przeszed ogromne zmiany. Wyjanienie, jakie przedstawia, nie jest jednak satysfakcjonujce, lecz wany jest fakt, e aby badad wpyw komunikowania na ycie spoeczne, niezbdne jest wykonanie instytucjonalnej analizy zmian w charakterze przemysw medialnych. Chciabym zakooczyd ten rozdzia, wyrniajc niektre z gwnych tendencji w rozwoju przemysw medialnych od pocztku XJX w. Moje rozwaania na te tematy bd bardzo krtkie. Niektre z nich zostay bardzo szczegowo potraktowane przez innych autorw, a niektre zagadnienia omwi jeszcze w nastpnych rozdziaach. transformacja instytucji medialnych w ogromne koncerny komercyjne. Transformacje instytucji medialnych w ogromne koncerny komercyjne rozpoczy si wraz z pocztkiem XIX w. Oczywicie, komercjalizacja produktw medialnych nie bya wwczas zjawiskiem nowym; wczesne wydawnictwa, jak ju wspominaem, byy przede wszystkim organizacjami komercyjnymi nastawionymi na komodyfikacj form symbolicznych. Jednake w XIX w. skala komercjalizacji znacznie wzrosa. Byto to spowodowane seri innowacji technicznych w przemyle drukarskim, a take stopniowymi przemianami w zakresie podstaw finansowania przemysw medialnych oraz metod ich komercyjnej waloryzacji. Innowacje techniczne, jak wynalazek prasy parowej Koeniga czy maszyny rotacyjnej, bardzo zwikszyy moliwoci reprodukcyjne przemysu drukarskiego. Umoliwiy produkcj gazet i innych materiaw dziki wczeniu wydajniejszych maszyn i zastosowaniu podziau pracy w systemie przedsibiorstwa. Zrewolucjonizowao to rwnie inne sfery produkcji towarw, W tym samym czasie w wielu spoeczeostwach zachodnich nastpi znaczny wzrost liczby ludnoci miejskiej, a w drugiej poowic XIX w. wzrost liczby osb potraficych czytad i pisad, co powodowao cigle rosncy popyt na materiay drukowane.

Wraz ze wzmoon industrializacj przemysu drukarskiego i rozszerzaniem si rynku zbytu ulegaJy zmianom finansowe podstawy MEDIA A ROZWJ NOWOCZESNYCH SPOECZEOSTW 81 Ryd. 10. Tytuy boczne (tzw. boczki) zastpuj w publikacjach ksikowych s'rdtytuly. rdo: J. B. Thompson, Media i nowoczesnod. Spoeczna teoria mediw, Wydawnictwo Astrum , Wrocaw 2001, s. 81. rodkami tekstowymi wyrnionymi graficznie, ktre - tak jak tytuy, rdtytuy czy nagwki prasowe - sytuuj tekst w konteks'cie i zapowiadaj jego tres'ci makrostrukturalne, s wyrnione cytaty, marginalia i tzw. boxes. Te wydzielone typograficznie partie tekstw funkcjonuj jako materiay paralelne wzgldem tekstu gwnego. W naszej pracy nazywamy je oglnie rdtekstami. Wyrnione cytaty stosuje si gwnie w prasie. S to drukowane wiksz czcionk jedno- lub dwuzdaniowe fragmenty tekstu gwnego o szczeglnym znaczeniu (ryd. 11.). Wyrnione cytaty nie powinny spra-ig " OPINIE TRYBUNA ODWETU W gmachu K. ^^^3^" arcybiskupa

r,-y"tl(tp Jftf Zftilit'*.

Sprawiedliwod i tzum mecftefny J&szcze w Ul RP n/o zdarzyo si, by przd Trybunatem Stanu odpowiadali czonkowi* rzOzc*j ekipy lub Ich polityczni przyjaciele. Trybuna wyOe tylko takie wyroki, jakie s po mytl aktualnej wikszoci parlamentarnej " l.*o(tm)eau*Byli K. iwl*

Ryc. 11. Wyrniony cytat to wydrukowany wiksz czcionk jedno- lub dwuzdaniowy fragment artykuu prasowego. - rdo: "Gazeta Wyborcza", 26 lipca 2002, s. 18. i

140 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA dccme), w ktrej firma wyrazi zgod na zaprzestanie stosowania wprcn wad73j:joq %' bd praktyki lub reklamy. Wi<?ks/.i>d .skarg jest w u-n wanie spcjsc'j> uatwiana- RekbiTx+;uvca. klry ntosuje dan pniktykv Nakaz zaprzestania dziaalnoci Jei reklamodawca odmwi podpisarcklamow po podpisaniu ugody sadowej, podlega gT7.ywnk' 10 tysicy wydad nakaz dolarw za dzieo. zaprzestania dziaalnoci, mogcy ni ugody, FTC moe

4. Jeli reklamodawca odrmwia podpisania ugody sdowej. Komisja wydaje pocignd za sob grzywn 10 tysie-nakaz zaprzestania dziaalnoci (ctwse and d&sit ortlci). Zanim uki nakaz cy dolarw za kady dzieo, zacznie obowizywad, nastpuje pr/e>iuch;mie przeprowadzone przez "********* sdziego prawa administracyjnego. Sdzia moe oddalid spraw i unie* .*........................ Reklama korekcyjna w

wanie naka/. zaprzestania danej dziaalnoci. Je/.elt nakaz jest utrzymany mocy. firma moe zctosid apelacj pr/.ed fa;i Komisj. t- ., ...... skutkom . i- i ,

W celu przeciwdziafania

5. Nawet |es . rcklamodawca zgud/i s.v rfosro-sowac do nakazu zaprzesta- uprzednio zamieszczanej reklamy ma dziaalnoci. Komisja moe orzet\ /.e samo za przesunie danej prakwprowadzajcej w bd FTC moe yki reklamowej nie naprawia szkd odniesionych w przeszoci przez zadad od rekiamodawty, aby konsumentw. W celu przeciwdziaania efektom wprowadzajcej w przyszoci powieci on powierch-w bd reklamy FTC moe zadad od firmy zamieszczenia reklam n'f' czas reklamowy na ujawnienie korekcyjnych (correctti<cadvertising). Ich zadaniem jest usuniecie skut- zaistniaego wprowadzenia w bd. kw wprowadzenia w Wad". FTC c/.esto nar/.ura warunki reklamie ko- ^^J*^^(tm)(tm)1 P"yP3~ rektyjncj, na przykad decyduje o zawartoci reklam, ich formacie, cze- a P siotli\voci zamieszczania, a nawet planowaniu mediw. Komisja /^zwyczaj wymaga zamieszczania, reklam korekcyjnych wtedy, kiedy gwne wtki reklamowe stanowi podstaw do decyzji konsumenckich. W jednym z pierwszych przypadkw, kiedy zostaa zastosowana reklama korekcyjna, firma Usterine zobowizana bya przeznaczyd 10 milionw dolarw na zamieszczanie informacji, e preparat Listerine nie leczy przezibieo ani nie agodzi ich przebiegu, co stanowio gwny wtek kampanii reklamowej. 6. Jeli firma nie moe osignd porozumienia z Komisj, moe sit zwrcid do sdw federalnych. Najpierw zwraca si do federalnego Sdu Apelacyjnego, a w ostatecznoci do Sadu Najwyszego, Rzadko zdarza MC, eby sprawa wysza ptizu nakaz zaprzestania danej dziaalnoci. Z praktycznego punktu widzenia wikszod kampanii reklamowych skooczyaby si, zanim reklamodawca trafiby do sdu. Tak samo istotny jest fakt, e niewiele firm pragnie negatywnego rozgosu, ktry towarzyszy przecigajcej sic sprawie sadowej, jednake w jednej ze spraw FTC doprowadzia do wyroku przeciwko firmie Genio! w jedenacie lat po wydaniu nakazu o zaprzestaniu dziaalno&ci.

Kilka podstawowych zasad stosowanych przez sdy i FTC Jak ju wczeniej zauwaylimy, orzeczenie o wprowadzeniu w bd zazwyczaj wydawane jest osobno dla kadej sprawy, jednake agencje reklamowe i ich klienci mog wx.i;(d pod uwagv precedensy orzeczeo Komisji w przeszoci, ktre dotyczyy reklam. Oto kilka niedawnych przykadw dziaao FI'C, ktre mog stanowid wskazwki dla rekiamodawcw: 1. Oglnokrajowa firma, stosujca reklamc telefoniczn przy sprzeday monet, zostaa oskarona o dostarczanie faszywych informacji o wartoci i potencjale inwestycyjnym tyche monet. FTC zobowizaa firnu,- do zwrcenia konsumentom ponad 800 tysicy dolarw. 2. Napyway doniesienia o tym, e pewna organizacja zabraniaa swoim czonkom stosowania wiarygodnej reklamy dotyczcej jakoci oferowanych przez nich usug. Organizacja zgodzia si w ramach ugody sdowej zaprzestad takich praktyk. 3. Przedsibiorstwo udzielajce franszyzy zgodzio si z orzeczeniem FTC, e faszywie przedstawiao potencja dochodowy swoich hanszyzobiorcw. Firmie nakazano zwrot 100 tysicy dolarw. ROZDZIA 25 Ryd. 12. Marginalia, drukowane na marginesie kolumny ksiki lub gazety, uzupeniaj tekst gwny. rdo: J. T. Russell, W. R. Lane, Reklama wedug Ottona Kleppnera, Wydawnictwo Felberg SJA, Warszawa 2000, s. 727. wiad wraenia tytuw czy rdtytuw. W zwizku z tym umieszcza sieje zazwyczaj wewntrz akapitw, a nie pomidzy nimi. Fragmenty zapisane w postaci wyrnionych cytatw powinny byd umieszczane na tej samej Kompozycja i spjnod wypowiedzi... 141 stronie co tekst gwny, z ktrego pochodz, ale bdem jest sytuowanie wyrnionego cytatu obok akapitu, z ktrego w cytat jest zaczerpnity. Moe to bowiem prowadzid do nieporozumienia polegajcego na dwukrotnym czytaniu tego samego tekstu w niewielkim odstpie czasu. Marginalia stosowane s zarwno w prasie, jak i w wydawnictwach zwartych. S to notki drukowane na marginesie kolumny gazety lub ksiki, zawierajce informacje uzupeniajce tekst gwny (ryd. 12.). Tzw. box.es to wydzielone, ujte w ramki partie tekstw w materiaach prasowych (ryd. 13.). S rodkami kontekstualizacji o podobnej funkcji tekstowej co wyrnione cytaty i marginalia. Pojcie tytuu naley odrniad od tematu wypowiedzi jzykowej. Temat (gr. thema 'rzecz postanowiona, sformuowana, zaproponowana') to zasadniczy przedmiot wypowiedzi. I tak na przykad tematem powieci przygodowej Henryka Sienkiewicza W pustyni i w puszczy s perypetie Stasia Tarkowskiego i Nel Rawli-son - dwojga dzieci porwanych w Afryce przez

zwolennikw powstania przeciw Anglikom. Tematem expose wygaszanego przez premiera jest oglna linia polityczna rzdu oraz jego zamierzenia w dziedzinie gospoSTOECZMA MIASTO RDMIECIE. Udana waloryzacja kamic Architektura na podwrku Na tyach domu przy Chmielnej 1/3 rozpoczto budow kameralnego pasau handlowego. Kto wie, czy nie jest to najlepsze, co mogto spotkad ten zaktek miasta JERZY 5. MUEWSK W szynko zaczto ne. od sygnaw czytelnikw. - Burz dom - alarmowali nasi rozmwcy. Na szczcie ten alarm okaza si faszywy. Dawna kamieo ica Gajewskiego nie jest rozbierana, lecz jedynie gruntownie remontowana, i to bez burzenia murw. - Budynek zachowa sw funkcje.. Zostao lu siedmiu lokatorw. Inne mieszkania wynajmiemy. Bdzie te kilka biur Na parterze pozostan skiepy - zapowiada inwestor Sergiusz Madurowicz z firmy Ceraco Devdopcnerl. Elewacje od strony Chmielnej i Nowego wiatu zostan odnowione, ale sic B zmienia. Jedynie na naroniku architekci zaprojektowali nisk attyk? i pocignli wyej narone boniowaInaczej maj wygldad wntrza parteru. - W miejscu kilkudziesieciii maych sklepikw powitan cztery due. Bd te znacznk rozbudowane w gfctb posesji - mwi projektant Bartomiej Bictyszew. Tam, gdzie dzi widzimy zapuszczone ekwacje zaplecza, wyronie parterowy aneks z nisk szklan kopu, schowan za naronikiem budynku. Bdzie growaa ponad wntrzem jedne-go ze sklepw. Ctot od tyu otrzyma efektown, historyzuj8^ elewacjs-Siworzy to zalaet. przyszego wntrza urbanistycznego. Przypomnijmy, ie przed wojn w ssiedztwie cign) s)( pasa Italia, Historyzujce elewacje Hd miary wiele uroku. Due witryny sklepw, solidne wykooczenie cian piaskowcem szarym i zielonym. Do lego rodzaj "oranerii" ze szklan kopua. Obszerny taras na dachu, moe t jak* zieleni. Przypomina to budynki wzdu deptakw w uzdrowiskach. Ale w tym miejscu nk rtzi. Wraz ze wznoszonym niedaleko biurowcem w miejscu dawnej ani Diana moe byd pocziktem korzystnych zmian w zaniedbanym kwartale miedzy Nowym wiatem, Chmieln i Brack. powstaa w ltach -\ 1818-22 da Ignacego Oajewakie- ;| go. pK^etaowttjftyderyi Atom ++ cy w duym stopniu jest dzieem -! powojennym, u w 1855 zfaurao- - no skrzyda bodynku od Nowego -* wiata, wznoszc w jego miejscu ^ j nowluniienkx-ft>dczisPc)Wo)en- \

\ oej odbudowy Nowego wiatu bu- i'- dynek nadbudowano o pitro. AM ;| Ryd. 13. Boxes s rodkami kontekstualizacji o podobnej funkcji tekstowej co wyrnione cytaty i marginalia. rdo: "Gazeta Wyborcza Stoeczna", 26 lipca 2002, s. 5. 142 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA darki, edukacji, kultury itp. Tematem curriculum vitae sporzdzanego przez ubiegajcego si o dane stanowisko kandydata jest jego wyksztacenie i przebieg kariery zawodowej. Rnice zakresw pojd "tytu" i "temat" mona - w pewnym uproszczeniu - pokazad za pomoc poniszych rysunkw. l. Tytu = temat, np. Nauka o jzyku dla polonistw (podrcznik adresowany do studentw polonistyki omawia poszczeglne problemy z zakresu jzykoznawstwa oglnego, stosowanego, opisowego i historycznego): 2. Tytu e temat, np. Janko Muzykant Henryka Sienkiewicza (tytu utworzony od przezwiska gwnego bohatera, temat - losy gwnej postaci w dzieciostwie i we wczesnej modoci): 3. Tytu n temat, np. Granica Zofii Nakowskiej (tytu wyznacza ca wieloaspektow problematyk powieci: w paszczynie spoeczno-poli-tycznej granica midzy poszczeglnymi grupami spoecznymi, w paszczynie obyczajowej granica midzy Justyn a Zenonem, w paszczynie moralnej nieustannie przesuwajca si granica midzy dobrem a zem itd., temat - losy gwnego bohatera powieci Zenona Ziembiewicza, ktry w okresie sanacji robi najpierw karier jako dziennikarz, potem jako urzdnik, dopuszczajc si kolejnych kompromisw moralnych): 6.3.2. Akapit jako jednostka tekstu Drug pod wzgldem wanoci pozycj strategiczn w tekcie jest przerwa akapitowa. Formalna segmentacja przestrzeni tekstowej na odcinki wynika z globalnego planowania treci przez nadawc. Kompozycja i spjnod wypowiedzi... 143 Akapit (ac. a capite 'od rozdziau, od ustpu'), zwany rwnie ustpem, jest najmniejsz jednostk formalno-treciow tekstu. Jeli idzie o stron formaln, to akapit wyrnia si w tekcie w ten sposb, e jego pierwszy wiersz jest nieco wcity od linii lewego marginesu, ostatni za moe byd niepeny. Czasami mona te spotkad akapit bez wcicia od marginesu, ale wwczas poszczeglne ustpy oddzielone s za pomoc pustych wierszy (wiate). Ten anglosaski sposb wyrniania akapitw w postaci tzw. blokw (block paragraphing) spotyka si zwaszcza w korespondencji urzdowej, poczcie elektronicznej (e-mailu) oraz w tekstach zamieszczanych na stronach WWW.

Co do treciowego wyodrbnienia akapitu to przerwy akapitowe pojawiaj si w pozycjach strategicznych z punktu widzenia organizacji treci. Za porednictwem akapitu autor orientuje odbiorc w mylowej strukturze tekstu, tj. uatwia czytelnikowi waciwe odczytanie i zrozumienie komunikatu. Jeli w tekcie brak jest w ogle akapitw lub te s one le skonstruowane, to wypowied jzykowa staje si niejasna. Zdarza si jednak, e paszczyzna formalna akapitu nie w peni pokrywa si z paszczyzn treciow oraz e podzia na ustpy warunkowany jest wzgldami stylistycznymi - kompozycyjnym zamysem i indywidualnymi przyzwyczajeniami autora, jak rwnie gatunkiem wypowiedzi jzykowej. Wtedy mamy do czynienia z akapitem rozumianym raczej jako jednostka stylistyczno-kompozycyjna, a nie pragmatyczno-komunikacyjna. Jak ju wspomnielimy, segmentacja tekstu na akapity jest form organizacji znaczeo. Akapity maj bowiem za zadanie przygotowad czytelnika do zachodzcych w toku tekstu zmian. Pojawiaj si zazwyczaj wraz ze zmian scenerii, czasu, konfiguracji uczestnikw sytuacji czy te przy zmianie kierunku argumentacji tekstu. Istniej trzy podstawowe sposoby budowania akapitu. Z reguy nowy ustp zaczyna si od stwierdzenia generalnego, po czym nastpuje uszczegowienie treci. Ustp rozpoczynajcy si od zdania o wysokim stopniu wanoci nosi nazw akapitu analitycznego, np.: Rzd przyj projekt nowelizacji kodeksu pracy - nieco agodniejszy ni zapowiadany. Obnione bd stawki za pierwsze cztery godziny, wycofano propozycj ograniczenia odpraw emerytalnych i doczono definicj pracy, ktra musi byd dokonywana na podstawie staej umowy (by ogra144 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA niczyd tzw. samozatrudnienie). Jednak z drugiej strony rzd chce wprowadzid pen dowolnod w zawieraniu umw na czas okrelony do czasu wejcia Polski do UE. *rdo: "Gazeta Wyborcza", 20 marca 2002, s. 1] Znacznie rzadziej zdarza si, e zdanie gwne dla danego ustpu lokuje si na koocu akapitu. Nosi on wwczas nazw akapitu syntetycznego, np.: Zdanie ostatnie: I tylko... wysp tych nie ma, bdce niespodziank treciow, neguje istnienie wysp Bergamutw presuponowane w caoci wiersza. W ten sposb nastpuje demistyfikacja przytaczanych "prawd". Wszystko zostaje obrcone w art. Ostatni wers buduje, obejmujc cay wiersz, niemoliwod istnienia rnych szczegowych niemoliwoci na w ogle nieistniejcych wyspach. *rdo: "Poradnik Jzykowy", 2000, z. 9, s. 13-14] Najrzadziej mamy do czynienia z tzw. akapitem tranzytywnym, ktry zawiera podsumowanie wczeniejszych rozwaao i sygnalizuje przej-s'cie do dalszych partii wywodu. Natur akapitu okrelaj czynniki sytuacyjne, kulturowe i gatunkowe. Poszczeglne gatunki wypowiedzi wyksztaciy charakterystyczne dla siebie typy akapitw.

W tekstach dziennikarskich szczegln rol odgrywa pierwszy ustp, nazywany z angielska lidem, a po polsku gwk. Zazwyczaj bywa wyrniany w druku inn czcionk ni tekst zasadniczy artykuu (ryd. 14). Typowy akapit wstpny zawiera zazwyczaj ciekawostk lub anegdot cile czc si z tematem tekstu, szokujce stwierdzenie lub prowokujce pytanie, ktre zachca do dalszej lektury tekstu. Niejednokrotnie streszcza informacje zawarte w artykule, np.: Akt oskarenia przeciwko bossom "Pruszkowa" wpynie dzi do sdu. Tzw. zarzd najpotniejszego gangu w Polsce - " Waoka", "Malizna", "Parasol", Zbigniew R. i Ryszard Sz. - oskarony jest o zaoenie zwizku przestpczego. Szsty z "zarzdu" - "Sowik" - czeka na ekstradycj w Hiszpanii. *rdo: "Gazeta Wyborcza", 20 marca 2002, s. 1] W tekstach naukowych wyksztaci si szczeglny typ akapitu, zwany abstraktem. Zawiera on krtkie streszczenie pracy naukowej, informujce o jej gwnych tezach i osignitych rezultatach badawczych, np.: Kompozycja i spjnod wypowiedzi... 145 TELEWIZJA Fincast chce zebrad z giedy 20-30 min dol. Tele 5 na parkiet Waciciel telewizji Tele 5, spka Fincast, przygotowuje prospekt emisyjny. Na warszawskim parkiecie chce zadebiutowad w pierwszym kwartale 200aroku Podtrzymujemy nasze plany wejcia na warszawsk gied. Obserwujemy rynek i myl, e wyczujemy odpowiedni moment - powiedzia Yittorio Hemsi. prezes Fincastu. Spka przygotowuje prospekt emisyjny wsplnie z grup Pekao SA. Wedug Hemsiego waciciel dostpnej przez satelit i sieci kablowe stacji Tele 5 chce pozyskad z rynku publicznego 20-30 min dolarw. Pienidze spka zamierza zainwestowad w rozwj swojej telewizji. Trzyletni plan inwestycyjny Fincastu zakada wydatki rzdu 40 min dolarw, ktre s przeznaczone gwnie na zakupy programowe oraz produkcje wasne. Szef spki podkrela, e obecnie Tele 5 oglda 2 min osb. ale do kooca roku firma chce zwikszyd audytorium stacji do 14-15 m!n. Zawarlimy kontrakty reklamowe, ktre pozwalaj nam optymistycznie spojrzed w przyszod powiedzia Hemsi, ale nie poda adnych prognoz wynikw finansowych. Zaoenia biznesplanu spki mwi, e kana telewizyjny ma przynied pierwsze zyski za trzy lata. Czy Fincast zamierza nabyd udziay w Telewizji Familijnej, ktra boryka si z olbrzymim zadueniem i szuka inwestora? - Rozwaamy sens takiej inwestycji niezalenie od realizacji projektu, jakim jest Tele 5. Oczekujemy na informacje o jej sytuacji finansowej - powiedzia Yittorio Hemsi. Wedug szacunkw Telewizji Familijnej nowy inwestor musiaby wyoyd okoo 42-45 min dolarw, aby zrwnowayd koszty i przychody spki. Obecnie 56.7 proc. udziaw w Telewizji Familijnej maj ojcowie franciszkanie, ktrzy wnieli jako aport koncesje. Pozostaymi udziaowcami s: KGHM

Metale (9,6 proc.), PKN Oricn (9.6 proc.). Polskie Sieci Elektroenergetyczne SA (9.6 proc.), Prokom lnvestments (9.6 proc.) i PZU ycie SA (4,8 proc.). Byd moe do lepszego pozyskania re-klamodawcw Fincast utworzy dom me-diowy. ktry ma powstad w oparciu o zesp, ktry obecnie sprzedaje czas antenowy Tele 5. - Nie podjlimy jednak jeszcze ostatecznej decyzji w tej sprawie - zastrzega prezes spki. - Chcemy byd firm multimediain, dlatego nie wykluczamy uruchomienia w przyszoci portalu internetowego - powiedzia Hemsi. Wedtug Hemsiego Fincastem ju interesuj si inwestorzy. - Nie zamykamy drzwi przed firmami. Obecnie jestemy w trakcie negocjacji z inwestorami branowymi i finansowymi powiedzia. Fincast powsta w 2001 roku w wyniku poczenia wszystkich aktyww woskiej grupy Eurocast. Obecnie jego kapita wynosi okoo 10 min dol. Wikszociowym udziaowcem jest woska firma Eurocast Italia, a mniejszociowym woski fundusz Simest wspierajcy inwestycje zagraniczne. Wanie ten ostatni wymusza na wacicielu Tele 5 wyjcie na gied, gdy jako agenda rzdowa Simest wspiera tylko spki publiczne. Pierwotnie Fincast chcia znaled si na giedzie poprzez przejcie firmy Pekpol, ktra zajmowaa si produkcj maszyn dla przemysu misnego. Transakcj odwoa) jednak w ostatniej chwili. VAD, PAH Ryd. 14. Pierwszy akapit artykuu prasowego nazywany jest z angielska lidem, a po polsku gwk. Zazwyczaj bywa wyrniany w druku inn czcionk ni tekst zasadniczy. rdo: "Gazeta Wyborcza", 26 lipca 2002, s. 25. 146 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA Autorka podejmuje prb ustalenia definicji kilku podstawowych pojd tekstologicznych; wychodzi od czynnoci mwienia o rnej wartoci komunikatywnej (aktw mowy). Wylicza elementy systemu jzykowego warunkujce tworzenie tekstw. Przedstawia swoje propozycje terminologiczne dotyczce tekstu, wypowiedzenia, wypowiedzi, tekstemu, dyskursu. Teksty odrnia od czynnoci mwienia, czyli wypowiedzi (aktw mowy). Tekste-my to jzykowe wzorce wypowiedzi. Dyskursem autorka nazywa wikszy (wielozdaniowy i wielodialogowy) tekst zawierajcy rozumowanie. Oponuje przeciwko nazywaniu dyskursem jednoelementowych eksklamacji typu: Cholera!, ktre s aktami mowy. *rdo: Tekst. Problemy teoretyczne, pod red. J. Bartmioskiego i B. Bonieckiej, Lublin 1998, s. 43] Ponadto w pracach naukowych ustpy czsto bywaj numerowane lub oznaczane literami alfabetu. Zabieg ten wprowadza hierarchizacj i rozczonkowanie, dziki czemu segmentacja tekstu staje si bardziej wyrazista, a sam tekst staje si bardziej zrozumiay dla odbiorcy. W gatunkach literackich i paraliterackich pojawia si niekiedy przed tekstem gwnym lub jego fragmentem (np. rozdziaem w powies'ci) akapit w postaci motta. Ma ono za zadanie wyjanid

czytelnikowi zamys autora, cechy charakterystyczne rozwijanego przez niego tematu lub problematyk utworu, np.: Jeli kto zacznie od pewnikw, skooczy na wtpliwociach, ale jeli zrazu wystarcz mu wtpliwoci, dojdzie do pewnikw. (Francis Bacon, Postpy nauki; *rdo: R. Hill, Morderstwo na uniwersytecie, Warszawa 2001, s. 7] Poprzez umieszczenie motta autor daje take czsto klucz do znaczeo swego utworu, a rwnoczenie sygnalizuje fakt jego osadzenia w okrelonej tradycji mylowej i literackiej. Tytu i akapit to dwie podstawowe strategiczne pozycje tekstowe, ktre sytuuj tekst w kontekcie i zapowiadaj jego treci makrostrukturalne. Oprcz nich poszczeglne pimiennicze gatunki wypowiedzi wyksztaciy charakterystyczne dla siebie pozycje wyspecjalizowane w sygnalizowaniu etapw w bardziej globalnej organizacji wypowiedzi. Kompozycja i spjnod wypowiedzi... 147 W tekstach prasowych takimi mnemotechnicznymi rodkami kontekstu-alizacji s m.in. tytu dziau, nadtytu, wiersz autorstwa, lid, rdtytuy, wyrniony cytat (ryd. 15.). W wydawnictwach zwartych materiaami uzupeniajcymi tekst gwny s m.in. przypisy, tablice sowno-liczbowe, ilustracje z podpisami, aneksy. Ich tred jest niezbdna do zrozumienia poszczeglnych fragmentw tekstu gwnego. Piszemy o nich szerzej w rozdziale 7. A6 LUDZIE l ZDARZENIA

Rebeka nie zna smaku czekolady Fiy!)UD. i. PUsa ktaM-DoMiMt K(tm) po^iiticttfflH *cil pouuh Kli ^*iwiiK>i.i.a#-Sio(*!iwSrBcnwb c-*(i, ta bnc-Mffei, !yxc*si49 t**i Wtsn fJtoa u

fcsuc J< -i HUKU i>6 ^ (B*(tm)*t to r*wi, inaiaHiutKiKr calaSivt^MaaoA.f!>wta ' -fc^.z8u(<W(i*y-pajiouiLi W

-Svttfftu )Tilctt.t4-jo!cUn,i)t>4. -EW:.B:Si-. n ad*MC - Zt!!E) w tenvA.fi. to rtulium -t

i Mi ptrji inrfwo <M Zniun '-'

Hi&Sia .

_._. _._. . ,

brtt hjainowiij*tdc Wkrt MM uuuf

-1<

Biofctiiii>h*pj*n*f|l)."i !>iK.*nik.(,Jti^HtoliKk*.*.0i Bteto__,__ _..__ n.bi^rrtutoMiaLifciw.MiW'*- w u <b nf**t tAuo wo i. DlMiibwwiilHb.tutti.aji^k^ dukj*dj(tm)nu.tB* *BI.IJ(, O**,IH< mcc K<WK Ryd. 15. Gatunki prasowe wyksztaciy charakterystyczne dla siebie mnemotechniczne rodki kontekstualizacji, takie jak tytu dziau, nadtytu, wiersz autorstwa, lid, rdtytuy, wyrniony cytat. rdo: "Rzeczpospolita", 26 lipca 2002, s. A6. 148 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA 6.4. Bibliografia Bartosiewicz D., 1997, O znaczeniu akapitu. Na przykadzie tekstw uczniowskich *w:+ Studia Pragmalingwistyczne, red. J. Porayski-Pomsta, H. Zglkowa, Warszawa. Bellert L, 1971, O pewnym warunku spjnoci tekstu *w:+ O spjnoci tekstu, red. M. R. Mayenowa, Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdaosk. Bolecki W., 1986, Spjnod tekstu (literackiego) jest konwencj *w:+ Teoretycznolite-rackie tematy i problemy, red. J. Slawioski, Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdaosk-Ld. Boniecka B., 1999, Lingwistyka tekstu. Teoria i praktyka, Lublin. Duszak A., 1998, Tekst, dyskurs, komunikacja midzykulturowa, Warszawa. Fras J., 1999, Dziennikarski warsztat jzykowy, Wrocaw. Hrdlickowa H., 1991, Akapit jako jednostka tekstowa (z punktu widzenia jzykoznaw-czodydaktycznego) *w:+ "Poradnik Jzykowy" 1991, z. 3-4. Indyk M., 1986, Spjnod tekstw jzykowych [w:] Teoretycznoliterackie tematy i problemy, red. J. Sawioski, Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdaosk-d. Kakowska A., 1987, O spjnoci tekstu *w:+ "Jzyk Polski" 1987, R. 67, z. 3-5. Mayenowa M. R., 1971, Spjnod tekstu a postawa odbiorcy *w:+ O spjnoci tekstu, red. M. R. Mayenowa, Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdaosk. Mayenowa M. R., red., 1971, O spjnoci tekstu, Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdaosk. Marciszewski W., 1983, Spjnod strukturalna a spjnod semantyczna *w:+ Tekst i zdanie. Zbir studiw, red. T. Dobrzyoska, E. Janus, Wrocaw. Paduceva J., 1971, O strukturze akapitu, tum. T. Dobrzyoska *w:+ O spjnoci tekstu, red. M. R. Mayenowa, Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdaosk. Pisarek W., 1967, Poznad pras po nagwkach'., Krakw.

Pisarek W., 1975, Retoryka dziennikarska, Krakw. Pisarkowa K., 1974, O spjnoci tekstu mwionego *w:+ Tekst i jzyk. Problemy semantyczne, red. M. R. Mayenowa, Wrocaw. Polska Norma 71/N-01160 Kompozycja wydawnicza czasopisma. Polska Norma 71/N-01163 Kompozycja wydawnicza artykuu. Polska Norma 78/N-01222 Kompozycja wydawnicza ksiki. Saloni Z., 1971, Definicja spjnoci tekstu *w:+ O spjnoci tekstu, red. M. R. Mayenowa, WrocawWarszawa-Krakw-Gdaosk. wieczkowska H., 1983, Warunki spjnoci tekstu w wietle semantyki moliwych wiatw *w:+ Tekst i zdanie. Zbir studiw, red. T. Dobrzyoska, E. Janus, Wrocaw. Tabakowska E., red., 2001, Kognitywne podstawy jzyka i jzykoznawstwa, Krakw. Trzsicki K., 1983, Problem spjnoci tekstu w zwizku z aksjomatyczn teori tekstu *w:+ Tekst i zdanie. Zbir studiw, red. T. Dobrzyoska, E. Janus, Wrocaw. Wierzbicka A., 1969, Dociekania semantyczne, Wrocaw. Wajszczuk J., 1983, Tekst spjny czy po prostu tekst? *w:+ Tekst i zdanie. Zbir studiw, red. T. Dobrzyoska, E. Janus, Wrocaw. Hanna Wszeborowska Rozdzia 7 UKAD GRAFICZNY STRONY I CAOCI PRACY. BIBLIOGRAFIA, PRZYPISY, INDEKSY 7.1. Graficzny ukad strony i caoci pracy Najwiksz czd pracy pisemnej zajmuje tekst gwny (zasadniczy) zawierajcy rozwaania autora na dany temat. W wielu pracach znajdziemy teksty uzupeniajce tekst gwny: a) teksty przypisw odnoszcych si do fragmentw tekstu zasadniczego zawierajcych objas'nienia do tych fragmentw (przypisy bibliograficzne, przypisy rzeczowe objaniajce i komentujce fragmenty tekstu gwnego oraz przypisy sownikowe, ktre podaj znaczenie uytych terminw); b) bibliografi zacznikow, czyli uporzdkowany spis dokumentw cytowanych i/lub wykorzystywanych przez autora pracy bd tylko zwizanych z tematem dziea; c) indeksy, czyli alfabetyczne spisy np. terminw naukowych, nazwisk autorw przywoywanych dzie lub innych wyrazw i wyraeo przytoczonych lub omwionych w danej pracy. Obok hase podane s numery stron, na ktrych kada pozycja spisu jest wymieniona. Szczeglnym rodzajem indeksu jest

indeks a tergo, ktry porzdkuje pozycje rejestru, za podstaw uszeregowania biorc zakooczenia wyrazw; d) aneksy, czyli rnego rodzaju zaczniki do pracy. Mog one zawierad podstaw materiaow pracy badawczej, zestawienia danych w postaci tabel i wykresw itp.; 150 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA e) wykazy skrtw i symboli uywanych w pracy wraz z ich objanieniem; f) spis treci (w obszernych pracach typu prace dyplomowe, magisterskie). Przypisy umieszczamy na dole stron, na ktrych wystpuj fragmenty tekstu z odsyaczami do przypisw, rzadziej - po tekcie gwnym. Zapisujemy je mniejsz czcionk ni tekst gwny. Przypisy umieszczone na dole strony oddzielamy od tekstu gwnego poziom lini. Bibliografi zacznikow zawsze umieszczamy po tekcie zasadniczym, tak jak indeksy i aneksy. Spis treci moe byd ostatni czci skadow pracy, a moe poprzedzad zasadnicz czd dziea. W pracach naukowych czciej umieszcza si go na pocztku. Przed tekstem gwnym powinnimy umiejscowid wykaz skrtw i symboli uywanych w pracy. Poniewa coraz czciej piszemy swoje prace na komputerze, mwid bdziemy w niniejszym rozdziale o ukadzie graficznym strony tzw. kom-puteropisu (bardzo przydatny neologizm). Specjalnie przeznaczone do pisania i redagowania tekstw programy komputerowe uatwiaj nam graficzne rozplanowanie tekstu. Jednak to my decydujemy o takich rzeczach jak: wielkod i krj czcionki, szerokod marginesw, wielkod odstpw midzy wersami itp. Tekst drukujemy na jednej stronie kartki formatu A4. Zazwyczaj marginesy (lewy i prawy oraz grny i dolny) zajmuj 2,5 cm. Tekst gwny skadamy najczciej czcionk Times New Roman, numer 12. Aby tekst by przejrzysty, pomidzy wersami zostawiamy zwykle odstp rwny 1,5 wiersza. Niektre elementy tekstu szczeglnie wyrniamy graficznie. Nale do tych elementw m.in.: tytu pracy, ktry zapisujemy bd wiksz czcionk bd pogrubionym drukiem (czasami jedno i drugie), tytuy rozdziaw. W pracach o duych rozmiarach (dyplomowych, magisterskich) tytu umieszczony jest na stronie tytuowej, na ktrej znajduj si rwnie: imi i nazwisko autora, nazwa instytucji, w ktrej wykonano prac i jej siedziba, miejsce i rok powstania dziea oraz informacja o promotorze pracy. Aby uatwid czytelnikowi korzystanie z obszernych, skadajcych si z wielu rozdziaw prac, u gry strony nad tekstem gwnym (w nagwku) moemy umiecid tytu rozdziau lub podrozdziau (tzw. ywa pagina). Informacje te skadamy pismem mniejszym ni tekst zasadniczy i oddzielamy od niego poziom kresk. Jeli wprowadzamy yw pagine, w naUkad graficzny strony i caoci pracy... 151 gwku umieszczamy take numery stron (po prawej stronie kartki). W innym przypadku numery kolejnych stronic moemy wstawid na grze, na dole (w stopce), po prawej stronie kartki lub na

rodku. Na kartach tytuowych oraz pocztkowych stronicach rozdziaw nie umieszcza si ywej paginy. W pracach o mniejszym formacie dane o autorze umieszcza si na pierwszej stronie, nad tematem tekstu, zwyczajowo - w lewym rogu. Zwykle rezygnujemy z numerowania pierwszej strony. Na kolejnych stronach moemy wprowadzid yw pagine, ktra bdzie zawieraa tytu pracy i -oczywicie - numery stron. Na koocu niniejszego rozdziau podane s miniatury stron pierwszej i drugiej, na ktrych widad m.in. rnice w ich ukadzie graficznym (patrz: s. 165, 166). Tworzc prace pisemne, czsto cytujemy fragmenty innych dzie. Cytaty wprowadzamy z rnych wzgldw; najczciej, aby przywoad twierdzenia znawcw danego tematu. W pracach ludzi badajcych literatur (a wic i studentw polonistyki oraz licealistw) cytowane s fragmenty analizowanych utworw literackich. Akt cytowania sygnalizujemy za pomoc poprzedzajcych cytaty komentarzy typu: W pracy X (nazwisko autora, tytu) czytamy: " CYTAT". X (nazwisko autora) w pracy Y (tytu) pisze: " CYTAT". lub sygnaw cytowania wplatanych w przytaczany tekst, np.: "Rzeczpospolita bowiem jest niby ciao yjcego stworzenia - pisze, nawizujc do nowotestamentowego obrazu Kocioa, A. F. Modrzewski w swoim dziele O poprawie Rzeczypospolitej - ktrego aden czonek nie suy sobie samemu, ale i oko, i rce, i nogi, i inne czonki maj posplnie o siebie staranie i tak peni swe obowizki, aby cae ciao miewao si dobrze; gdy ono ma si dobrze, maj si dobrze i one; gdy ono za" le, musz byd take czonki upoledzone". Cytaty umieszczamy w cudzysowie. Mona je wydzielid z tekstu gwnego i wyrnid graficznie (pismem innego stopnia) z wciciem (podciciem). Jeeli w cytacie znajduje si tekst ujty w cudzysw, naley ten ostatni umiecid w cudzysowie francuskim lub midzy pojedynczymi "apkami" ' '. Wyrazy lub zwroty wprowadzane do cytatw naley ujmowad w nawiasy kwadratowe i okrelad ich autorstwo np. poprzez podawanie inicjaw autora, np.: 152 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA "Trudno oprzed si wraeniu - zauwaa Krystyna wicicka - e teoria Husserla *teoria czasu - przyp. mj, H. W.+ jest pod pewnymi wzgldami bliska koncepcji Bergsona". Jeli wyrniamy jaki element w cytowanym tekcie, chcc zwrcid szczegln uwag na niego, rwnie wskazujemy autora podkrelenia, np.: "Trudno oprzed si wraeniu - zauwaa Krystyna wiecicka - e teoria Husserla jest pod pewnymi wzgldami bliska koncepcji Bergsona. Cigod, trwanie i pamid *podkr. moje, H.W.+ stanowi przecie fundamentalne kategorie jego filozofii". Opuszczenie i urwanie fragmentu cytowanego tekstu naley oznaczyd wielokropkiem, ktry mona ujd w nawiasy. Jeeli w cytacie opuszczono duszy fragment, kad czed przytaczanego tekstu

naley traktowad jako oddzielny cytat i ujd w odrbny cudzysw. Dziea, ktrych fragmenty przytaczamy, nazywamy literatur cytowan. Powoujc si na rda wiedzy, z ktrych korzystamy, podajemy informacje bibliograficzne o nich. Moemy je umiecid w tekcie gwnym tu po odwoaniu si do okrelonego dokumentu, podajc w nawiasie: a) nazwisko autora i rok wydania dokumentu (jeeli w tekcie zasadniczym pracy wymieniono nazwisko autora dziea, w nawiasy ujmuje si tylko rok wydania). Przykad: Mowa, wedug behawiorystw, jest elementem zachowania si, czyli reakcji ruchowej na bodce *Zamiara 1988]. b) numer odpowiedniej pozycji bibliografii zacznikowej (nie polecamy jednak tego sposobu, poniewa zmusza on czytelnika pracy do odrywania si od tekstu gwnego i przeszukiwania bibliografii); c) przyjty w dziele skrt cytowanego dokumentu (ten sposb niejednokrotnie zmusi czytelnika do przegldania wykazu skrtw, wic lepiej go unikad). Jeeli autor pracy powouje si na konkretny fragment rda, z ktrego korzysta, lub jeli cytuje czyje sowa, podaje te numery stron, na ktrych znajduje si dany fragment. Przykad: "Mowa - twierdzi Piaget [1972, 102] -jest instytucj zbiorow, ktrej prawida s narzucone jednostkom i przekazywane w sposb nieodparty z pokolenia na pokolenie (...)". Ukad graficzny strony i caoci pracy... 153 Informacje bibliograficzne moemy te podad w postaci przypisu bibliograficznego. W przypisie na dole strony mona podad tylko te informacje, ktrych nie ma w tekcie gwnym. Mona zrezygnowad ze sporzdzenia przypisu bibliograficznego, jeeli w tekcie gwnym wymieniono co najmniej nazwisko autora dokumentu, tytu i dat jego wydania. 7.2. Elementy opisu bibliograficznego dokumentw umieszczanego w przypisach Oto jakie elementy powinny si znaled w przypisie bibliograficznym38: 7.2.1. Elementy opisu ksiki, z ktrej korzystamy: nazwa autora39, tytu i dodatki do tytuu; nazwa edytora naukowego (w opisie drukowanych rde historycznych lub literackich); nazwa redaktora naukowego (w przypadku zbioru dzie wielu autorw); nazwa innych wsptwrcw ksiki; oznaczenie wydania (jeli korzysta si z wydania innego ni pierwsze); numer tomu, ew. nazwa jego autora i tytu (w opisie pojedynczego tomu ksiki wielotomowej); miejsce wydania; nazwa wydawcy; rok wydania; liczba tomw (w opisie ksiki wielotomowej); liczba stronic, numery stronic (w przypadku

powoywania si na konkretny fragment ksiki), nazwa serii i numer tomu w obrbie serii (dotyczy serii wydawniczych), midzynarodowy znormalizowany numer ksiki ISBN. Przepisy powysze dotycz ksiek wydanych po 1800 roku. W opisie wydawnictw starszych naley podad: nazw autora; tytu; miejsce wydania (druku); nazw wydawcy (drukarni); rok wydania (druku). Dane przejmujemy z gwnej karty tytuowej ksiki, a w dalszej ko-lejnos'ci - z karty przedtytuowej, metryki ksiki i okadki. Oto przykadowe opisy bibliograficzne: 38 Podajemy na podstawie norm opracowanych przez Polski Komitet Normalizacji: PN-78/N-01222, PN-ISO 690-2. 39 Pogrubionym drukiem podane s elementy obowizkowe w opisie. 154 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA Ukad graficzny strony i caoci pracy... 155 Jerzy Kram, Zarys kultury ywego sowa, wyd. 3, WSiP, Warszawa 1995, s. 220. Szkolny sownik nauki o jzyku, pod red. J. Podrackiego, Wydawnictwo Medium, Warszawa 1998. S. Urbaoczyk, Polszczyzna pikna i poprawna. Porady jzykowe, Ossolineum. Wrocaw 1966. 7.2.2. Elementy opisu czasopisma, z ktrego korzystamy: tytu i dodatki do tytuu; nazwa instytucji sprawczej (w przypadku tytuu bdcego nazw rodzajow typu biuletyn, przegld, zeszyty, np. "Biuletyn Polskiego Towarzystwa Jzykoznawczego", "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellooskiego"); oznaczenie czstotliwoci (jeli nie jest ono czci tytuu) stosuje si okrelenia: tygodnik, miesicznik, kwartalnik itp.; nazwa redaktora; miejsce wydania; data (naley podad dat nominaln, tj. rok, za ktry lub na ktry wydano pismo. Jeeli ukazuje si ono z opnieniem, zaleca si podawanie w opisie rwnie rzeczywistego roku wydania lub druku.); oznaczenie czci (w kolejnoci od jednostek wikszych do mniejszych: tom, rocznik, zeszyt lub numer). W opisie caoci lub kilku tomw (rocznikw wydawnictwa cigego) naley podad daty i oznaczenia pierwszego i ostatniego tomu opisywanego cigu poczonego poziom kresk. Dla zaznaczenia, e wydawnictwo ukazuje si na bieco, naley podad dat i oznaczenie pierwszego tomu opisywanego cigu i dodad poziom kresk; midzynarodowy znormalizowany numer wydawnictw cigych ISSN. Dane o czasopimie przejmujemy z karty tytuowej, nagwka lub okadki. Dopuszczalne jest take przejmowanie danych z metryki (stopki redakcyjnej). Oto przykadowy opis: "Poradnik Jzykowy", Organ Towarzystwa Kultury Jzyka (miesicznik), Warszawa 1997, z. 1-10. 7.2.3. Elementy opisu artykuu (utworu literackiego, rozprawy, aktu normatywnego itp.) w wydawnictwie zwartym i cigym: nazwa autora artykuu; tytu artykuu; opis wydawnictwa, w

ktrym zamieszczony jest artyku (jeli artyku znajduje si w wydawnictwie zwartym, opis naley poprzedzid przyimkiem w lub in; numery stronic, na ktrych znajduje si artyku (pierwszej i ostatniej). l Dane o autorze i tytule artykuu przejmujemy z nagwka artykuu oraz informacji umieszczonych bezporednio po artykule. Podajemy kilka przykadowych opisw: T. Skubalanka, Ekspresywnod jzyka a mowa potoczna, *w.+ Poetyka i stylistyka sowiaoska, pod red. S. Skwarczyoskiej, Wrocaw 1973, s. 177-183. B. Olszewska-Dyoniziak, Wptyw koncepcji funkcjonalnej Bronisawa Malinow-skiego na nauki spoeczne, "Przegld Humanistyczny", 1998, nr 2, s. 45-56. M. Zagaoczyk, Sen cyprysw, "Zeszyty Literackie" XVI, 1998, nr 2, s. 89-92. '"' W tym miejscu przedstawiamy zasady sporzdzania opisu bibliograficznego fragmentw Pisma witego, poniewa opis ten odbiega od podanych wyej norm. Powoujc si na wybrany fragment ze Starego Testamentu, podajemy nazw ksigi, numer rozdziau i numer wersu (lub wersw), np.: Genesis 3, 17-19; Pieo nad pieniami l, 6-7; Ksigi Sdziw 5, 7. Okrelajc lokalizacj fragmentu pochodzcego z Ewangelii, podajemy imi ewangelisty, numer rozdziau i wersu (wersw), np. Mateusz 22, 4; ukasz, 14, 2-5. Wskazujc na inne fragmenty Nowego Testamentu, podajemy nazw czci, z ktrej fragment pochodzi, i - rwnie -numer rozdziau i wersw: Dzieje Apostolskie 9, 1-9; Pierwszy List w. Pawia do Koryntian 13, 1-13. 7.2.4. Elementy opisu prac niepublikowanych: nazwa autora; tytu i dodatki do tytuu; okrelenie rodzaju pracy (np. praca doktorska); informacje o tumaczeniu (w opisie przekadu), mona podad jzyk oryginau; nazwa instytucji, w ktrej wykonano prace i jej siedziba; rok opracowania; liczba stronic, informacje o technice wykonania (np. maszynopis, rkopis); nazwa instytucji lub osoby przechowujcej prac. Dane przejmujemy ze strony tytuowej lub nagwka opisywanej pracy. 7.2.5. Elementy opisu dokumentw elektronicznych Coraz czciej korzystamy z rnego rodzaju dokumentw elektronicznych (elektronicznych wydawnictw zwartych i cigych) oraz Internetu. Dane do opisu dokumentu elektronicznego czerpiemy z samego dokumentu lub z towarzyszcej mu dokumentacji. Nie powinno si podawad informacji, ktre nie s dostpne w wykorzystywanym rdle. Preferowanym rdem danych o dokumencie jest ekran, na ktrym jest wywietlony tytu. 156 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA Jeeli brak takiego ekranu, dopuszcza si przejmowanie danych z dokumentacji lub opakowania. Obowizkowo podajemy tylko te elementy, ktre odnosz si do opisywanego dokumentu, a informacje o nich s atwo dostpne. Elementy fakultatywne zaleca si uwzgldniad, jeli s atwo dostpne.

a) Elementy opisu elektronicznych wydawnictw zwartych: Caod dokumentu: nazwa autora; tytu; typ nonika; wspautorzy; wydanie; miejsce wydania; wydawca; data wydania; data aktualizacji/ nowelizacji; data dostpu (obowizkowo dla dokumentw dostpnych onli-ne, dla pozostaych fakultatywnie); seria; uwagi; warunki dostpu (obowizkowo dla dokumentw dostpnych online, dla pozostaych fakultatywnie); numer znormalizowany nadany cytowanemu dokumentowi. Przykad: GIELECK1 Jerzy, GACEK Witold, WILCZAK Tomasz Nomina: multimedial-ny sownik anatomiczny *CDROM]. Wersja 2.0. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 1997. l dysk optyczny (CD-ROM); 12 cm. Materia towarzyszcy: Historia polskiego mianownictwa. Wymagania systemowe: komputer PC lub Windows NT 4.0; 16-bitowa karta dwikowa; karta graficzna SVGA l MB; gos'niki lub suchawki; napd CD-ROM. Fragment dokumentu: nazwa autora dokumentu macierzystego; tytu dokumentu macierzystego; typ nonika; wspautorzy dokumentu macierzystego; wydanie; miejsce wydania; wydawca; data wydania; data aktualizacji/nowelizacji; data dostpu (obowizkowo dla dokumentw dostpnych online, dla pozostaych fakultatywnie); oznaczenie rozdziau lub rwnorzdne oznaczenie fragmentu; tytu fragmentu; numeracja w obrbie dokumentu macierzystego; lokalizacja w obrbie dokumentu macierzystego; uwagi; warunki dostpu; (obowizkowo dla dokumentw dostpnych online, dla pozostaych fakultatywnie); numer znormalizowany nadany cytowanemu dokumentowi. Przykad: ICC British Company fmancial datasheets [online]. Hampton (Middlesex, U.K.): ICC Online, 1992, uaktualniony 3 marca 1992 *dostp: 11 marca 1992+, Robert Maxwell Group PLC. Accession no. 01209277. Dostpny w: Dialog Information Services, Pao Alto (Califomia). Ukad graficzny strony i caoci pracy... 157 b) Elementy opisu artykuw w elektronicznych wydawnictwach zwartych: nazwa autora artykuu; tytu artykuu; nazwa autora dokumentu macierzystego; tytu dokumentu macierzystego; typ nonika; nazwa wsptwrcw dokumentu macierzystego; wydanie; miejsce wydania; wydawca; data wydania; data aktualizacji/nowelizacji; data dostpu (obowizkowo dla dokumentw dostpnych online, dla pozostaych fakultatywnie); numeracja w obrbie dokumentu macierzystego; lokalizacja w obrbie dokumentu macierzystego; uwagi; warunki dostpu; (obowizkowo dla dokumentw dostpnych online, dla pozostaych fakultatywnie); numer znormalizowany nadany cytowanemu dokumentowi. c) Elementy opisu elektronicznych wydawnictw cigych: Caod wydawnictwa cigego: tytu wydawnictwa cigego; typ nonika; wydanie; miejsce wydania; wydawca; data wydania; data dostpu (obowizkowo dla dokumentw dostpnych online, dla pozostaych fakultatywnie); seria; uwagi; warunki dostpu (obowizkowo dla dokumentw dostpnych online, dla pozostaych fakultatywnie); numer znormalizowany. Przykad: Journal of Technology Education [online]. Blacksburg: Yirginia Polytechnic Institut and State University, 1989 *dostp: 15 marca 1995+ . Procznik. Dostpny w Internecie: gopher://borg.lib.vt.edu:70/l/jte. ISSN 1045-1064.

Artykuy w wydawnictwach cigych: Nazwa autora artykuu; tytu artykuu; tytu wydawnictwa cigego; typ nonika; wydanie; oznaczenie zeszytu; data aktualizacji/nowelizacji; data dostpu (obowizkowo dla dokumentw dostpnych online, dla pozostaych fakultatywnie); lokalizacja w obrbie dokumentu macierzystego; uwagi; warunki dostpu (obowizkowo dla dokumentw dostpnych online, dla pozostaych fakultatywnie); nurner znormalizowany. Przykad: STANUCH Stanisaw Pornografia w sieci In: Gazeta Wyborcza [online]. 199909-10 Idostp 3 padziernika 1999+. Dostpny w World Wide Web: http:// www. gazeta.pl/Iso/Raportv/KomDuter/001 rap.html. 158 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA d) Elementy opisu biuletynw elektronicznych i list dyskusyjnych: tytu40; typ nonika; miejsce wydania; wydawca; data wydania; data dostpu; uwagi; warunki dostpu. Przykad: PACS-L (Public Access Computer System Forum) [online]. Houston [Tex.]: University of Houston Libraries, June 1989 *dostp: 17 maja 1995+. Dostpny w Internecie: listserv@uhupvml .uh.edu. 7.3. czenie przypisw z tekstem gwnym Przypisy mona czyd z tekstem gwnym za pomoc odnonikw (odsyaczy) lub przez powoywanie si w przypisach na numery wierszy tekstu, do ktrego si one odnosz (nie polecamy tego sposobu, poniewa utrudnia on lektur tekstu). Odsyaczami mog byd cyfry arabskie (dzisiaj najczstsze), mae litery lub umowne znaki graficzne (np. gwiazdki) zoone tzw. czcionk odmiany (frakcji) grnej. Oto przykady tekstw, w ktrych zastosowano rne odsyacze: Jzef Stefan Hoene-Wrooski by synem znanego architekta, z pochodzenia Czecha. Urodzi si 23 sierpnia 1776 roku1 w Wolsztynie. 1 Jest to data najbardziej prawdopodobna, chod sam Wrooski w notce biograficznej dla policji z 1801 r. poda dat 20 sierpnia 1776. Jzef Stefan Hoene-Wrooski by synem znanego architekta, z pochodzenia Czecha. Urodzi si 23 sierpnia 1776 roku* w Wolsztynie. * Jest to data najbardziej prawdopodobna, chod sam Wrooski w notce biograficznej dla policji z 1801 r. poda! dat 20 sierpnia 1776. Jzef Stefan Hoene-Wrooski by synem znanego architekta, z pochodzenia Czecha. Urodzi si 23 sierpnia 1776 rokua) w Wolsztynie.

a) Jest to data najbardziej prawdopodobna, chod sam Wrooski w notce biograficznej dla policji z 1801 r. poda dat 20 sierpnia 1776. 40 Jeeli dokument nie ma tytuu, naley zastpid go pierwszymi wyrazami z dokumentu. Po takim substytucie tematu powinno si podad krtk informacj o zawartoci dokumentu. Ukad graficzny strony i caoci pracy... 159 Jeeli powoujemy si kilka razy na jaki dokument, dokadny opis bibliograficzny moemy sporzdzid tylko w pierwszym przypisie odnoszcym si do tego dokumentu. Przy kolejnych odwoaniach dziaamy w sposb nastpujcy: a) jeli powoujemy si na dokument wymieniony w przypisie bezporednio poprzedzajcym, stosujemy okrelenie: Tame lub: Ib., Ibid. (skrt acioskiego sowa ibidem - tame) i dodajemy numer strony, np.: W Traktacie o tolerancji czytamy: "Jeeli rzd ma byd pozbawiony praw karania bdw ludzkich, to trzeba, aby te bdy nie byy wystpkami. Nie s wystpkami tylko wtedy, gdy nie mc spoeczeostwa. Mc spoeczeostwo z t chwil, gdy budz fanatyzm. Wypada tedy, aby ludzie przestali byd fanatykami, jeeli maj zasuyd sobie na tolerancj"1. "Nie trzeba zbyt wielkiej sztuki ani wyszukanej elokwencji - zauwaa Wolter - aby dowied, e chrzecijanie winni tolerowad si wzajemnie. Posun si dalej: mwi wam, e powinnimy wszystkich ludzi uwaad za swych braci"2. 1 Wolter, Traktat o tolerancji, Warszawa 1988, s. 85. 2 Tame, s. 92. b) jeeli powoujemy si na to samo miejsce dokumentu wymienionego w przypisie bezporednio poprzedzajcym umieszczonym na tej samej stronie, stosujemy tylko okrelenie: Tame lub: Ib., Ibid., Loc.cit (skrt acioskich sw locus citatum - miejsce cytowane) np.: Wolter w Traktacie o tolerancji stwierdza, i rzd tolerowad moe tylko takie dziaania ludzi, ktre nie mc spoeczeostwa1. Uwaa, e zamt wprowadzaj ludzie fanatycznie wyznajcy jak ide, w zwizku z czym apeluje2 do obywateli o wyzbycie si fanatyzmu. 1 Wolter, Traktat o tolerancji, Warszawa 1988, s. 85. 2 Tame. c) jeeli powoujemy si na dokument wymieniony w jednym z przypisw wczeniejszych, ale nie bezporednio poprzedzajcym, powtarzamy pocztkowe elementy opisu tego dokumentu, np. nazw autora, po 160

PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA czym umieszczamy skrt op. cit. (od acioskich sw: opus citatum - dzieo cytowane), i ewentualnie dodajemy numer strony, np.: Wedug Fodora1 uczenie si jzyka etnicznego jest podobne do uczenia si pojcia, tzn. dana osoba wysuwa hipotez, e jaki obiekt jest desygnatem pojcia, nastpnie t hipotez testuje. Reguy prawdziwoci uywane w procesie uczenia si konkretnego jzyka (np. jzyka polskiego) musiay byd wytworzone w jakim pierwotnym, podstawowym jzyku, ktry nazywamy jzykiem myli. Zdaniem Chomsky'ego2 przykadem jzyka myli jest jego gramatyka transformacyjno-generatywna. Rol elementarnych symboli peni w niej tzw. znaczniki poszczeglnych skadnikw wypowiedzi (zdanie, fraza werbalna, fraza nominalna, rzeczownik, czasownik itd.). Zauwaamy, e w ujciu Fodora3 jzyk myli jest bardziej podstawowy ni jzyk myli Chomsky'ego. 1 J. A. Fodor, The language of thought, Cambridge 1975. 2 N. Chomsky, Knowledge of language, New York 1986. 3 J. A. Fodor, op.cit. Jeeli kilka fragmentw tekstu na tej samej stronie wymaga tego samego objanienia, moemy umiecid przy nich jednakowy odnonik kierujcy do wsplnego przypisu zawierajcego objanienie lub umiecid objanienie w przypisie do pierwszego z wyrazw, ktre tego objanienia wymagaj, a w przypisach do pozostaych wyrazw umieszczad uwag kierujc do przypisu z objanieniem (np.: Por. przypis 10). Jeeli tego samego objanienia wymagaj wyrazy lub zwroty wystpujce na ssiednich stronach, mona stosowad tylko drugi z podanych wyej sposobw. Pokaemy przykad tekstu, w ktrym zastosowano drugi sposb: Zarzd budowy katedry we Florencji zleci Michaowi Anioowi Bu-onarrotiemu wykonanie posgu Dawida. T biblijn postad najczciej przedstawia si z gow Goliata w rku1. Micha Anio wola uchwycid moment, gdy niezwykle skoncentrowany modzieniec szykuje si do zadania Filistyoczykowi miertelnego ciosu. Wyciosana w ogromnym marmurowym bloku2 figura piknego mczyzny uosabia si i gwatownod. Uktad graficzny strony i caoci pracy... 161 Postad stworzona przez Buonarrotiego jest pena energii i determinacji3. Muskularna szyja, wietnie wyprofilowana twarz i skierowany w lewo wzrok nadaj bohaterowi wygld zdecydowany i waleczny. 1 Dawid, buoczuczny modzieniec, ktry jako jedyny spord poddanych krla Saula odway si stoczyd bj z wzbudzajcym groz wojownikiem filistyoskim Goliatem, ugodzi s'miertelnie przeciwnika kamieniem wyrzuconym z procy, a nastpnie odci mu gow. 2 Rzeba ma wysokod 410 cm. 3 Por. przypis 1.

7.4. Wybr pierwszego elementu w opisie bibliograficznym umieszczonym w przypisie W opisach bibliograficznych wydawnictw zwartych na pierwszym miejscu podaje si nazw autora lub tytu wedug zasad: a) w opisie zbiorw prac kilku autorw (np. antologii tekstw literackich) oraz dokumentw anonimowych na pierwszym miejscu umieszcza si tytu dokumentu. W przypadku zbioru dzie kilku autorw nazw redaktora caoci zbioru podaje si po tytule: Problemy edukacji lingwistycznej, M. T. Michalewska (red.), Katowice 1999. b) w innych przypadkach pierwszym elementem opisu jest nazwa autora: D. Buttler, Rozwj semantyczny wyrazw polskich, Warszawa 1978. W opisie wydawnictw cigych (tradycyjnych i elektronicznych) na pierwszym miejscu umieszcza si tytu wydawnictwa *patrz: przykady w rozdziaach 7.2.(2) i 7.2.(5c)+. W opisie artykuu zamieszczonego w wydawnictwie zwartym lub cigym (tradycyjnym lub elektronicznym) na pierwszym miejscu umieszcza si nazw autora artykuu *patrz: przykady w rozdziaach 7.2.(3) i 7.2.(5c)+. W opisie elektronicznych wydawnictw zwartych na pierwszym miejscu umieszcza si nazw autora dokumentu *patrz: przykady w rozdziale 7.2.(5a)+. Opis biuletynw elektronicznych i list dyskusyjnych rozpoczynamy od podania tytuu dokumentu *patrz: rozdzia 7.2.(5d)+. 162 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA 7.5. Redagowanie bibliografii zacznikowej Wybr zasad opracowania redakcyjnego pozycji bibliograficznych w bibliografii zacznikowej zaley od sposobu podawania informacji o dokumencie w tekcie gwnym oraz od funkcji bibliografii. Jedna pozycja powinna zawierad opis jednego dokumentu, chocia dopuszcza si podawanie w jednej pozycji zbiorowej opisu kilku dokumentw (np. prac jednego autora), np.: Urbaoczyk S., Dawni Slowianie. Wiara i kult, Wrocaw 1991. - Szkice z dziejw jzyka polskiego, Warszawa 1968. Wierzbicka A., Dociekania semantyczne, Wrocaw 1969. -, Kocha, lubi, szanuje. Medytacje semantyczne, Warszawa 1971. , / :;

Zasady tworzenia opisu dokumentw w bibliografii zacznikowej do pracy, w ktrej informacje o przywoywanych w tekcie gwnym dokumentach podawane s w formie przypisw, s takie same jak zasady budowy opisu dokumentw w przypisie bibliograficznym (patrz: rozdz. 7.2.).

W pracach, w ktrych nie stosuje si przypisw bibliograficznych, a informacje o wykorzystywanych dokumentach ograniczone s do podanego w nawiasie nazwiska autora i daty opublikowania dokumentu (system nazwisko/data), w bibliografii zacznikowej tu po nazwie autora dokumentu podajemy rok wydania dziea. W opisach pozycji bibliografii do tego typu prac zawsze na pierwszym miejscu umieszcza si nazw autora dokumentu (zaczynajc zwykle od nazwiska, po ktrym umieszcza si inicja imienia, rzadko pene imi), take w opisie dzie zbiorowych pod redakcj. W takich wypadkach obok nazwiska redaktora okrela si jego rol. Przy opisywaniu artykuw z wydawnictw cigych w systemie nazwisko/data po nazwie autora podajemy rok opublikowania artykuu, tj. rzeczywisty rok wydania tomu, w ktrym zamieszczony jest artyku. Jeeli rzeczywisty rok wydania rni si od nominalnej daty tomu, w opisie powinnimy podad dat nominaln, wymieniajc j po tytule wydawnictwa cigego, w ktrym znajduje si artyku. Oto przykadowe opisy dokumentw w bibliografii zacznikowej do pracy, w ktrej informacje o wykorzystywanych rdach wiedzy podawane s w systemie nazwisko/data: Ukfad graficzny strony i caoci pracy... 163 a) opis ksiki: Dobrzyoska T., 1993. Tekst. Prba syntezy. Warszawa: Wydawnictwo IBL PAN. T. Gakowski (1972), Dzieci specjalnej troski, Wiedza Powszechna, Warszawa. Gnitecki J., 1982, Elementy metodologii badao w pedagogice hermeneutycz-nej, Poznao. b) opis prac zbiorowych pod redakcj: Michalewska M. T. (red.), 1999, Problemy edukacji lingwistycznej, Katowice. c) opis atrykuw w ksikach i czasopismach: Berstein Basil, 1980, Socjolingwistyka a spoleczne problemy ksztacenia, w: Micha Gowioski (red.), Jzyk i spoeczeostwo, Warszawa. Grabias S., 1978, Derywacja a ekspresja, w: Studia nad skadni jzyka mwionego, Wrocaw. Janczak Alicja, 1997, Akty mowy wprowadzajce prob, "Poradnik Jzykowy", z. 10. ,

Odyoski J. (1995), Kreatywne aspekty profilowania pojd w wypowiedzi dziecka, *w:+ Jzykowy obraz wiata dzieci i modziey, praca zbiorowa pod red. J. Odyoskiego, Krakw, s. 169-184. T. Skubalanka (1976), Zaoenia analizy stylistycznej, *w:+ Problemy metodologiczne wspczesnego literaturoznawstwa, red. H. Markiewicz, J. Slawioski, Krakw, s. 250-273. Pozycje bibliografii zacznikowej moemy szeregowad alfabetycznie bd grupowad wedug kryteriw treciowych (tematyki) i/lub formalnych (np. rodzaju dokumentw). W obrbie poszczeglnych grup przyjmujemy ukad alfabetyczny lub chronologiczny.

Jeeli bibliografia zacznikowa peni rwnoczenie funkcj przypisw bibliograficznych, pozycje bibliografii moemy uoyd alfabetycznie lub wedug kolejnoci cytowania opisywanych dokumentw. W takich przypadkach numerujemy pozycje bibliografii. Jeeli informacje o dokumentach, z ktrych korzystamy, podajemy w tekcie gwnym w systemie nazwisko/data, pozycje bibliografii zacznikowej szeregujemy alfabetycznie wedug nazwisk autorw, a prace jednego autorstwa - wedug lat wydania: od najstarszych do najnowszych. Jeeli podajemy kilka dzie jednego autorstwa opublikowanych w tym samym roku, po dacie dodajemy kolejne mae litery, np.: B. Wieczorkiewicz (1966 a), Gwara warszawska dawniej i dzi, Warszawa. B. Wieczorkiewicz (1966 b), Sownik gwary warszawskiej XIX wieku, Warszawa. 164 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA 7.6. Wyrnianie i oddzielanie poszczeglnych elementw opisu bibliograficznego dokumentu W opisie bibliograficznym oddzielamy poszczeglne elementy opisu od nastpnych, stosujc rne znaki interpunkcyjne (przecinki, kropki, dwukropek, nawiasy). Dla wyrnienia niektrych elementw opisu mona stosowad odmienny krj czcionki. Najczciej wyrnia si tytu dokumentu, zapisujc go kursyw. Tradycyjnie tytuy czasopism umieszcza si w cudzysowie. Czasami wyrnia si nazw autora, zapisujc cae nazwisko wielkimi literami *patrz: przykady w rozdziaach 7.2.(5a) i 7.2.(5c)+. Spord wielu sposobw wyrniania i oddzielania poszczeglnych elementw opisu (rnorodnod widoczna jest w podanych wyej przykadach opisw bibliograficznych) wybieramy jeden i konsekwentnie stosujemy wybrany system w caej pracy. Na koocu opisu bibliograficznego zawsze stawiamy kropk. 7.7. Bibliografia: Bolecki W., 1998, Pre-teksty i teksty, Warszawa. Podracki J., 1989, Interpunkcyjny sownik jzyka polskiego, Warszawa. Stamawski J., 1982, Warsztat bibliograficzny historyka literatury polskiej, Warszawa.: PN-82/N-01152. (Opis bibliograficzny ksiki). PN-78/N-01222. (Przypisy bibliograficzne). PN-79/N-01222 (Kompozycja wydawnicza ksiki). PN-ISO 690-2 (Przypisy bibliograficzne. Dokumenty elektroniczne i ich czci). Ukad graficzny strony i caoci pracy... 165 Miniatury stron: Strona pierwsza:

Dane o autorze Tytu pracy Nagwek Tekst gwny Jan Kowalski Michaa Anioa dialog z Bibli Micha Anio, jeden z czoowych przedstawicieli woskiego renesansu, malarz, rzebiarz i architekt, chtnie i bardzo czsto nawizuje do Biblii. Postacie biblijne czyni bohaterami swoich rzeb, obrazw i freskw. Sklepienie i s'ciany Kaplicy Sykstyoskiej oraz Kaplicy Paulioskiej pokrywaj liczne sceny opisane w Starym i Nowym Testamencie. ciana otarzowa w Kaplicy Sykstyoskiej przedstawia scen Sdu Ostatecznego. "I widziaem wielki biay tron i tego, ktry na nim siedzi -prorokuje s'wity Jan - przed ktrego obliczem pierzcha ziemia i niebo, i miejsca dla nich nie byo"1. Grujcy nad ponad trzystu postaciami Chrystus w scenie namalowanej przez Buonarrotiego nie siedzi na tronie, ale stojc na oboku, prbuje jakby zstpid na Ziemi. Ten Chrystus, gestem podniesionej prawicy skazujcy potpieocw na wieczn mierd, budzi groz, nie ma w nim nic z agodnoci Baranka Boego. Trudno, patrzc na niego, mied nadziej na boe miosierdzie. W omawianej scenie postacie uosabiajce dusze zbawione wspinaj si ku Jezusowi i Maryi, ktra przyja poz pokornie bagajcej Pana o litod nad grzesznikami. Zbawieni wydaj si tak samo przeraeni, jak i potpieocy; ich zgarbione sylwetki, niemiao zwrcone w stron Zbawiciela spojrzenia, prby ukrycia si niektrych postaci przed Synem Boym potguj groz przedstawionej sceny. 'Objawienie w. Jana 20, 11. Stopka 166 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA Strona druga: ywa pagina Nagwek X Tekst gwny

Michaa Anioa dialog z Biblia Byd moe Sd Ostateczny przedstawiajcy olbrzymie postacie i pene grozy sceny przekazuje wasny mistyczny strach Michaa Anioa. Mistrz zaczai prac nad freskiem, majc 59 lat. Z pewnoci niejednokrotnie ju zadawa sobie pytanie o to, co jest po drugiej stronie ycia. W jednym ze swoich sonetw2 pisze: Myli miosne, prne lub wesoe Milkn, bo oto idzie do mnie mierd podwjna, Znam jedn, wieczna natomiast mi grozi. Rzeba, malarstwo nie daj spokoju, Wznosi si dusza do Mioci Boej Biorc, zda si, nas w ramiona krzya*. To jednak nie monumentalne, budzce przeraenie, dzieo zdobice cian Kaplicy Sykstyoskiej, ale duo mniejszy fresk, przedstawiajcy akt stworzenia Adama, naley do najbardziej znanych prac Buonarrotiego. Sowa z Ksigi Rodzaju: "l stworzy Bg czowieka na obraz swj"4 i dalej: "Uksztatowa Pan Bg czowieka z prochu ziemi i tchn w nozdrza jego dech ycia. Wtedy sta si czowiek istot yw"5 zostay dosownie odczytane przez Mistrza w scenie pokrywajcej sklepienie wityni. Upostaciowany Bg-Ojciec, do ktrego tul si ufnie anioowie oraz niebiaosko pikna postad kobieca z mioci spogldajca na Adama, oywia zwalone ciao ludzkie. Czyni to przez dotknicie doni Adama. Trudno znaled lepszy symbol mioci ni dotykajce si donie. Wskazujcy palec Boga, ktry za moment dotknie palca Adama, to obraz, ktry 2 Micha Anio by take poet. Czed swoich utworw poetyckich powieci pamici Yittorii Colonny, markizy Pescary, kobiety wiatej, poetki, ktra gromadzia wok siebie humanistw prowadzcych dyskusje teologiczne, l ' Podajemy za: GiorgioYasari, ywoty najsawniejszych malarzy, rzebiarzy 4 Ksiga Rodzaju l, 27. 5 Ksiga Rodzaju 2, 7. V Przypisy Czd druga GATUNKI WYPOWIEDZI W ANALIZIE STYLISTYCZNEJ Stopka Edyta Baokowska Rozdzia 8 ESEJ - PROJEKCJA WIADOMOCI

"Esej Montaigne'a to wypowied osobista, prba mwienia we. wasnym imieniu na dowolny temat, bez troski o cisl kompozycj, bez nadziei na wyczerpanie tematu. Taka formua pisarstwa zakada absolutn szczerod (...), a jej celem ma byd rwnie jak najdalej idce poznanie samego siebie". Jan Totnkowski, "Literatura powszechna", 1995, s. 67 Co mwi nazwa? Esej - szkic, prba, studium skonstruowane; ang. essay 'prba, esej' fr. essai 'prba, esej' lad. exagium 'waenie, prba (wagi)'. Za twrc gatunku uwaa si Michela de Monta-igne'a. a podstawowy schemat i zasady poetyki wywodz si od dwch tekstw: Essais (1580) Montaigne'a i Essays (1597) Francisa Bacona. Zgodnie z dzisiejszym rozumieniem eseju moemy stwierdzid, i w praktyce ten gatunek uprawiali ju pisarze staroytni (Platon, Arystoteles, Seneka...). Co mwi sowniki i poradniki? Cechy tradycyjnie przypisywane esejowi1: - na pograniczu literatury piknej, publicystki i literatury naukowej - podmiotowod i subiektywizm (refleksyjnod, erudycyjnod, intertekstualnod uwarunkowane wysok kultur umysow eseisty) - eksperymentalne podejcie do tematu, nieostatecznod, otwartod (dygresyjnod. fragmentarycznod, nielinearnod, swobodna kompozycja) - specyficzny, swobodny styl wyznaczany przez estetyczn funkcj jeyka (paradoks, metafora jako sposoby kojarzenia pomysw) - forma miedzy formami, zatarte kontury gatunkowe (spowinowacony z felietonem, reportaem, recenzj, rozpraw naukow, wspomnieniem, autobiografi, powieci) 1 Opracowano na podstawie: Heck D., 1993, "Esej", *w:+ Sownik literatury polskiej XX wieku, Wrocaw-Warszawa-Krakw;Lj7eraft-apo/.jLa. Przewodnik encyklopedyczny, 1991, Warszawa, s. 246-247; KuziakM., Rzepczyoski S., 2002, Jak pisad?, Bielsko-Biaa, s. 174-177; Madkiewicz J., 1997a, "Czy i jak moliwy jest esej w szkole", *w:+ Przed matur. Jfzyk polski. Prawie wszystko o eseju w szkole, wybr i oprad. J. Madkiewicz, Gdaosk; Madkiewicz J., 1997b, "Esej - najtrudniejszy z pozornie atwych gatunkw", ibidem. 170 GATUNKI WYPOWIEDZI w ,ANALIZIE STYLISTYCZNEJ Klasycy polskiego eseju2: Tadeusz Boy-eleoski. Zbigniew Herbert, PawLel Jasienica, Maria Janion, Czesaw Miosz, Jan Parandowski, Jerzy Stempowski, Leszek j^olakowski____________________ Szkolna definicja eseju:

"Esej to utwr pisany proza o charakterze reflekcsyJn>(tm)' posiadajcy pewne cechy naukowo-s'ci. ale z przewag elementw literackich. ReflefksJe st w (tm)m nieusystematyzowane z powodu licznych skojarzeo i dygresji. Dlatego te erseJ nie ma wyranej kompozycji i sztywnej budowy. Wypowied narratora ma charakter siubiektywny- Narrator wystpuje przewanie w pierwszej osobie i posugujc si literackimi' rodkami stylistycznymi, przedstawia swj punkt widzenia. Esej jest utworem na pograrmczu literatury, nauki i publicystyki". Tin C\ Jan Owczarek3 8.1. Wprowadzenie Esej - gatunek czy metoda pisania? fMadkiewicz 1997a,b+. Ju sam punkt wyjcia do rozwaao o eseju jest kon^ow^y.^- Jezeli jest gatunkiem -jakie s kryteria odrniania esejw od inie-esejw? Jeeli jest metod pisania - na czym owa metoda polega? czy ty6 metod> ilu eseistw? Sama klasyfikacja odmian eseju (omawiane niej klasyfikacje na pod-gatunki eseju podaje za Sownikiem literatury polskiej XX wieku *1993+) budzi niejasnoci, a niestety rzadko w klasyfikacjach pojawiaj si odniesienia do konkretnych tekstw. NajpolWszechnieJszy> wzorem angielskim, podzia ze wzgldu na kryterium ko^P^ycJi pozwala na wyrnienie esejw formalnych, zblionych do t/aktatu i rozprawy (tu wyrnia si niektre monografie, recenzje, artykuty Poza tym eseje biograficzne, naukowe, historyczne, krytyczne) oraz estiw nieformalnych (personalnych), nacechowanych indywidualizmem alutora. subiektywizmem, inwencj twrcz (w tej grupie wymienia si szr^06 interpretacyjne, szkice osobiste, artobliwe). Kryterium uytecznoci, odnoszc6 nas do pojcia literatury uytkowej, a posikujce si kryterium tem^ycznym' pozwala na wyrnienie: 2 Podajemy tu przykadowo tylko niektre nazwiska, nie kierujemy si? adnym specjalnym kluczem, gdy to wymagaoby odrebnegi0 podziau, a dorobek polskiej eseistyki jest rzeczywicie imponujcy. Nazwiska zaczerprr?lis'my z opracowao, w ktrych m.in. tych eseistw nazywa si? klasykami lub mistrzami gatunku- Pr- Przyp- l3 Owczarek J., 1994, Lektura eseju w szk.ole' Prometeusz. w piekle Alberta Camusa w klasie I LO, "Polonistyka" 1994, nr 2, s. 105. Esej - projekcja wiadomoci 171 l. esejw odnoszcych si do faktw (teksty faktograficzne, rzeczowo-historyczne, ptechniczne, biografie faktograficzne), 2. esejw interpre-tujco-wartociujcych (teksty interpretujce zjawiska kulturalne, krytyka, dyskusja, dowodzenie, apel do uczud), 3. eseje literackie (tzw.fami-liar essay eseje familiarne, utrzymane w tonie poufaym, powiecone codziennoci, esej-opowiadanie, esej opisowy, biografie).

Ze wzgldu na sposb wpywania na wiadomod odbiorcy pisze si o trzech typach eseistyki: opowiadanie i opis w narracji biograficznej lub historycznej; wykad o charakterze analitycznym (definicja omawianego przedmiotu, wyjanienie, egzemplifikacja), styl nastawiony na perswazj. Z kolei ze wzgldu na kryterium tematu wyrnia si osiem odmian strukturalnych - esej osobisty (poznawczy, emocjonalny, artobliwy, budujcy), obyczajowy, przyrodniczy, podrniczy, krytyczny (ocena obiektywna i subiektywna, biografia), filozoficzny, historyczny, zwizany z naukami empirycznymi. Wszystkie te klasyfikacje, czsto krzyujce si, obrazuj nam zoonod struktury tekstu eseistycznego, tym bardziej e do esejw zalicza si przecie utwory podlegajce innej klasyfikacji gatunkowej - chociaby dzienniki Gustawa Herlinga-Grudzioskiego czy dialogi filozoficzne Stanisawa Lema. W tym opracowaniu stawiamy tez, i esej jest gatunkiem, trudnym w nadaniu i trudnym w odbiorze, nieatwym do klasyfikacji ze wzgldu na swoj pogranicznod (sytuuje si midzy literatur pikn, publicystyk i literatur naukow), ze wzgldu na hybrydycznod, czyli swego rodzaju "otwartod midzygatunkow" (eseje-reportae, eseje-felietony, eseje-powieci, eseje-li-sty...), ze wzgldu na istnienie odmian narodowych (np. francuska i angielska szkoa eseju). Za punkt wyjcia naszych rozwaao przyjmujemy zaoenie, i esej jest jedn z form dialogu (pojmowanego w szerokiej kulturowej perspektywie, a nie w cisym rozumieniu dialogu jako typu podawczego wypowiedzi): po pierwsze dialogu nadawcy i odbiorcy ze wiatem kultury duchowej i materialnej, po drugie dialogu nadawcy z odbiorc, po trzecie wreszcie dialogu eseisty z samym sob (por. motto do tego rozdziau). 172 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNE] 8.2. Nadawca eseju Kim jest nadawca eseju? Nazywa si go "gospodarzem eseju" *Mad-kiewicz 1997a,b]. Jest kreatorem s'wiata tekstowego i przewodnikiem po tym wiecie. Ma prawo do pozycji autorytetu, lecz tej pozycji nie wykorzystuje przez nieustanne moralizowanie. Wygasza sdy, opinie z wasnej perspektywy, nie roszczc sobie prawa do nieomylnoci czy wyczerpania tematu. Jest wyksztacony, oczytany, zainteresowany wspczesnoci, przeszoci i przyszoci. Poszukuje, pyta, polemizuje z utartymi sdami, dostarcza niebanalnych przykadw do refleksji, zaprasza czytelnika do dyskusji. Czsto ma nad nami, czytelnikami, przewag, wynikajc z rozlegoci zainteresowao i studiw, ogromu dowiadczenia yciowego. Oprowadza nas po wiecie swoich myli, jest wic lepiej poinformowany, ale co moe wydawad si paradoksem, jednoczenie stara si o minimalizacj dystansu midzy sob a czytelnikami. Najczciej ujawnia si ju w pierwszych akapitach tekstu przez formy 1. os. 1. pj. czasownikw (ale ten typ ujawnienia nie musi obejmowad caego tekstu, z reguy ogranicza si do pocztkowych akapitw), np.:

*1+ Przyjaciel poeta mwi: "Jedziesz do Woch, nie zapomnij wpad do Orvieto". Sprawdzam w przewodniku: tylko dwie gwiazdki. " Co tam jest?" - pytam. " Wielki plac, na placu trawa i katedra. W katedrze Sd Ostateczny". *Zbigniew Herbert, "H Duomo", s. 49; zob. Aneks+; *2+ Nie bytem ani uczniem, ani te wsppracownikiem Profesora. Jednake, jak wszyscy mionicy antyku, zawdziczam bardzo wiele jego dzieom oraz wszelkiego typu bezporednim kontaktom i rozmowom podczas sesji naukowych i spotkao bardziej towarzyskich. *Aleksander Krawczuk, "Sarkofag Konstancji", s.73]; *3+ Miaem ju w kieszeni bilet lotniczy, gdy kupiony w kiosku nad Se-kwan numer "Le Figuro" sprawi mi du niespodziank. (...) Nie bd taid, e przysiadszy na awce pod platanem najpierw zapoznaem si z prac p. Lebiond, depesze o Suezie, Jerozolimie i postanowieniach Rady Bezpieczeostwa odkadajc na por nieco pniejsz. "Prawdziwy historyk stoi zawsze ponad zamieszkami politycznymi swojej Esej - projekcja wiadomoci 173 epoki" - ustami cezara Klaudiusza powiedzia Robert Graves. *Pawe Jasienica, Rozwaania o wojnie domowej, s. 116]. Spersonalizowana narracja czy si z odniesieniem do prawdziwego, bo osobistego dowiadczenia dzieciostwa, podry, znajomoci, lektury..., a to sprawia, i czytelnik moe utosamiad nadawc z autorem, np.: *4+ Brama domu na Chmielnej, w ktrym mieszkalimy przed wojn, zamknita w nocy, w dzieo otwarta bya na ocie. Pomimo to jej mrok, gbia sieni dzielcej ulic od jasnego podwrza, gadkod drobnych, tych, przypominajcych powierzchni wafla pytek posadzki, tak bardzo ju domowych w porwnaniu z duymi, szarymi i szorstkimi pytami chodnika, oko dozorcy Walentego, siedzcego na sklepionym wieku drewnianego kuferka, i czujnod jego nieodcznego towarzysza biao-pomidoro-wego psa Amora - wszystko to stwarzao wraenie przekraczania granicy dzielcej dwa rne wiaty. *Bohdan Paczowski, "Brama i drzwi", s. 43+ *5+ Bez poruszenia tego tematu nie mona oddad barwy wczesnych literackich rodowisk i nie ma sensu bawid si w pruderi. Posiadam, wydaje mi si, warunki, eby byd obiektywnym. Nie nale do tej sekty, miaem natomiast wrd moich przyjaci homoseksualistw, ktrzy oczywicie twierdzili, e jestem ich, tylko "nieuwiadomiony", i fakt, e jako si nie uwiadomiem, w niczym nie przeszkadza naszym szczerym rozmowom. W tych rozmowach na ich gusty patrzyo si nie bez humoru. Aspekt biologiczny czy medyczny pomin, zajm si natomiast na chwil dwoma innymi, to jest spoecznym i stylu czy mody *Czesaw Miosz, "Jzef Czechowicz", s. 220+. *6+ " Wszyscy ludzie ni - pisze T. E. Lawrence - ale niejednakowo. Ci, ktrzy ni w nocy, w najmroczniejszych zakamarkach umysu, budz si rano z przekonaniem, e byy to tylko majaki. S jednak tacy, ktrzy ni za dnia, i ci s ludmi niebezpiecznymi, gdy nierzadko z otwartymi oczami odtwarzaj swoje senne marzenia, pragnc przemienid je w rzeczywistod".

"W czasie lektury tych zdao (pochodz z Siedmiu filarw mdroci) przysza mi na myl notatka Isaiaha Berlina z 1981 roku: Niewiele jest rzeczy, ktre wyrzdziy wiatu tyle szkd (...)". *Ryszard Kapus'cioski, "Lapidarium V", s. 24+ 174 GATUNKI WYPOWIEDZI vv ANALIZIE STYLISTYCZNEJ W przypadku tekstw publikowanych w czasopismach takie utosamianie jest o tyle uprawdopodobnione, i pojawiaj si informacje w tekcie pobocznym (np. zdjcie autora, krtka notka biograficzna, czy wypowied odautorska lub redakcyjno-dziennikarska), a esej zostaje zaliczony przez czytelnika do publicystki, w ktrej czsto podmiot mwicy (narrator) i autor to ta sama osoba (por. artyku, recenzja). Eseje publikuje si rwnie w formie zbiorkw - te z reguy poprzedzane s wstpem, przedmow autora (lub kooczone odautorskim posowiem), ktry sytuuje siebie w roli nadawcy, okrela gatunek, specyfik prezentowanych tekstw, np.: *7+ Tekst ten powsta jako prywatny notatnik z kolejnej lektury Lalki. Nie zastanawiaam si nad jzykiem powieci, nad jej miejscem w historii literatury czy jej recepcj. Pominam wiele istotnych wtkw, koncentrujc si zaledwie na "przypadku Wokulskiego". *Olga Tokarczuk, Lalka i perl, s. 7+. [8+ "Alchemia sowa" znw urosa, nie ma rozdziau, ktremu nie przybyoby kilka stronic, zdarzaj si partie zupenie nowe. Nie sdz jednak, by mia to byd kres, za ktrym ksika pdzi ju potulny ywot nie zmienianych wydao. W nastpnej edycji, a nawet wczeniej w korektach -przewiduj niejedn sposobnod, by zakcid bieg zdao nowym intruzem, ktry ju czai si w moim notesie. Tego rodzaju ksiki nigdy si waciwie nie koocz. Zoone Z obserwacji, rozwaao i refleksji, zachowuj zawsze obszerny margines, oczekujcy nowych faktw lub myli. Tym bardziej gdy idzie o temat, ktry narasta razem z dowiadczeniem pisarskim autora i jego przywizaniem do wasnej pracy. *Jan Parandowski, Alchemia sowa, s. 9+; *9+ Czym jest ta ksika w moim pojciu? Zbiorem szkicw. Sprawozdaniem z podry. *Zbigniew Herbeft, Barbarzyoca w ogrodzie, s. 7+; *10+ Ksiki, ktre pisz, nie rostcz sobie adnych pretensji do rangi dzie naukowych, nie s podrcznikami, ani popularyzacj nauki. To s zwyczajne eseje. (...) Kardynaln cech eseju nie jest naukowa beznamit-nod, lecz jej przeciwieostwo - ton osobisty, bezporednie, jak najmocniejsze zaangaowanie si autora, przemawiajcego wprost i na wasn odpowiedzialnod. *Pawe Jasienica, Polska Jagiellonw, s. 445+. l Esej - projekcja wiadomoci 175 Nadawca, identyfikowany przez czytelnika ju na pocztku lektury, jest postrzegany jako autorytet moralny, intelektualny, naukowy. Eseistami nie s przecie ludzie przecitni, to "wielkie nazwiska" kultury, nauki, religii, a okrelenie tekstu mianem eseju, np. w tytule, podtytule, redaktorskiej notce, przedmowie czy posowiu ju samo w sobie jest wartociowaniem tekstu i jego nadawcy, odsya nas do pojcia kultury wysokiej i arcydziea. Ze strony nadawcy - oczytanie, swoboda formuowania myli

w rnych dziedzinach, chd weryfikacji wiedzy teoretycznej, ksikowej powoduj w nas uznanie autorytetu i przewagi, chod aluzje, cytaty, odwoania do tekstw kultury nie su w zamierzeniu nadawcy budowaniu wizerunku "lepiej poinformowanego czowieka", lecz s rodzajem argumentacji, uwiarygodnieniem i wyjanieniem wywodu, sposobem umoliwienia czytelnikowi podania ciek, ktr wiedzie nas eseista, np.: *11+ (...) Bo wejcie Mistrala do literatury byo niezwykle. W epoce dogasajcego romantyzmu zjawia si poeta, ktry jest wcieleniem romantycznych ideaw: ludowy, spontaniczny piewak, tworzcy w jzyku, w ktrym powstaa najwietniejsza liryka redniowiecza. Gdyby nie istnia naprawd, naleaoby go wymylid jak Osjana. Wanie owa spontanicznod, lekkod i naturalnod "Mireio" stanowi ojej nieprzemijajcej wartoci. " Umyliem sobie zadzierzgnd miod midzy dwojgiem dzieci prowansalskiej przyrody, rnicych si pozycj spoeczn, a potem pozwolid toczyd si kbkowi z wiatrem wrd niespodzianek ycia..". Jest te w poemat, ktry nazwad by mona gminnym "Panem Tadeuszem ", bogatym obrazem prac i dni, wierzeo, zwyczajw i legend prowansalskiej wsi. Zachwyt krytykw by tak bezgraniczny, e dla porwnania Z Mistralem cigano z panteonu literatury wielkie nazwiska Homera, Hezjoda, Teokryta i Wergiliusza. [Zbigniew Herbert, "Arles", s.46-47]; Nadawca, przytaczajc sowa innych, nie podaje cisych informacji bibliograficznych - Herbert wyjania to nastpujco: "Sdziem, e naley przekazad pewien zasb wiadomoci o odlegych cywilizacjach, a e nie jestem fachowcem, ale amatorem, zrezygnowaem ze wszystkich urokw erudycji: bibliografii, przypisw, indeksw. Zamierzaem bowiem napisad ksik do czytania, a nie do naukowych studiw". *Barbarzyoca w ogrodzie, s. 7+. Istniej jednak eseje, szkice krytyczne adresowane przede wszyst176 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ Esej - projekcja wiadomoci 177 kim do studentw, innych znawcw danej problematyki - profesjonalistw i w tych eseista z reguy posuguje si caym bibliograficznym warsztatem (por. np. Micha Gowioski, Mity przebrane; Maria Janion, Plcz generaa. Eseje o wojnie). I tu po raz kolejny uzmysawiamy sobie, jak trudno pisad o roli nadawcy eseju, jednoczenie nie biorc pod uwag odbiorcy i projektowanych funkcji tekstu. Nadawca formuuje wyrastajce z jego wiadomoci: a) prawdy oglne, sdy o wiecie, np.: *12+ Wane w tym kontekcie jest spostrzeenie nastpujce: nie da si postawid znaku rwnoci midzy podziaem zachowao ludzkich na zgodne lub sprzeczne z zasad darwinowsk a ich podziaem na zachowania -w danym spoeczeostwie - moralnie chwalebne lub moralnie potpiane. *Tadeusz Bielicki, "Zwierzoczekoupir", s. 24+

*13+ Nasza indywidualna tosamod nie ksztatuje si w samotnej izolacji, ale w interakcji z innymi, tj. ksztatuje si dialogicznie, i dlatego od charakteru tych relacji, od ich treci i klimatu, zaley, kim kady z nas bdzie. *Ryszard Kapucioski, "Lapidarium V", s. 24+ b) definicje, np.: *14+ Powied jest wic procesem psychicznym, ktry nie naley do nikogo, procesem granicznym, miejscem, gdzie czytelnik i autor uzgadniaj wsplnie wiat. Jest hotelem, gospod, w ktrej goci si od czasu do czasu. Jest gbszym jzykiem komunikacji, poniewa dotyka spraw, ktre z trudem daj si nazwad sowami. Powied zawsze dotyczy przemiany. Dziki temu, jako jedna z niewielu form artystycznych, ma moliwod zrelacjonowania rozwoju lub regresji, tego "wstpowania" i "zstpowania" psychiki czowieka. Inne formy mog jedynie dawad wiadectwo istnienia stanw. *Olga Tokarczuk, Lalka i pera, s. 15+ [15] Bo w gruncie rzeczy twarz ludzka jest jedynym przedmiotem godnym prawdziwej sztuki. Jest symbolem ludzkiego cierpienia, ludzkiej radoci, ludzkiego ycia i ludzkich deo. *Jarosaw Iwaszkiewicz, "Twarze", s. 83] S to prawdy subiektywne, ale moemy je uznad (lub odrzucid), przyjd za zobiektywizowane, gdy nie podaje si ich ad hoc, s punktem wyjcia lub dojcia, towarzyszy im wnikliwa, chod osobista analiza zagadnienia - na tym opiera si autorytet eseisty, autorytet, ktry nie wyklucza polemiki (take z czytelnikiem). Eseici czsto formuuj sdy kontrowersyjne, polemizuj z autorytetami, utartymi, schematycznymi przekonaniami, np.: *16+ Jeeli, porzucajc utwory, zajmiemy si osobami poetw i wiatkiem, jaki osoby te tworz wraz ze swymi wyznawcami i akolitami, to jeszcze bardziej stanie si nam i ciasno, i duszno. Poeci nie tylko pisz dla poetw, lecz take wychwalaj si wzajemnie i wzajemnie oddaj sobie czed. wiat ten, lub raczej wiatek, niewiele rni si od wiatkw hermetycznych i wyspecjalizowanych: szachici uwaaj szachy za szczyt twrczoci ludzkiej, maj swoje hierarchie, mwi o Capablance z rwnym naboeostwem jak poeci o Mal-larmem i jeden drugiego utwierdza w poczuciu wasnej doniosoci. Ale szachici nie maj pretensji do tak uniwersalnej roli i to, co mona wybaczyd od biedy szachistom, u poetw staje si nie do wybaczenia. W nastpstwie takiego odosobnienia wszystko tu puchnie i nawet mierni poeci rozdymaj si w sposb apokaliptyczny, a bahe problemy nabieraj oszaamiajcej wagi. Przypomnijmy sobie chociaby straszliwe polemiki na temat asonan-sw, ton, w jakim dyskutowano t spraw - zdawao si wwczas, e losy ludzkoci zale od tego, czy mona rymowad "mog" i "gow". Oto co si dzieje, gdy duch gremialny osiga przewag na duchem uniwersalnym. [Witold Gombrowicz, "Przeciw poetom", s. 104-105] *17+ Co do naszego dziewitnastowiecznego narodu, nad ktrym - wedle Pani Profesor J. - panowao sowo poety, nadal sdz, e dod by on liczebnie wski, zwaszcza jeli lekk rk innego wczesnego mojego polemisty wyczymy zeo chopstwo. Bo ja bym jednak z ludu nie rezygnowa i pamita zarwno o 1846 roku, jak o 1863, majc je za niedwuznaczne dowody, e penej wsplnoty narodowej wszystkich klas jeszcze nie byo. A kto t wsplnot budowa? *Stefan Bratkowski, "Dziedzictwo", s. 13]

*18+ A jednak do wywodu Zbigniewa Herberta trzeba wprowadzid kilka ucileo. Wbrew temu, co pisze Poeta, operacje tulipanowe byy jawne,

178 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STVIISTYCZNEI za ich wyniki, przynajmniej niektre, a do wiosny 1637 roku podlegay publikacji; kopia cennika aukcji alkmaarskiej ley przede mn. *Micha Komar, "Tulipomania", s. 26+ Eseici czuj si uprawnieni do tych kontrowersyjnych sdw z jednej strony dlatego, e sami wyznaczaj granice i porzdek eseistycznego wiata, z drugiej strony takie opinie, komentarze, definicje wypywaj z niezwykle bacznej obserwacji wiata, s wyrazem postawy nadawcy poszukujcego "oblicza wszechwiata", znakiem jego dowiadczeo osobistych i zdobytej wiedzy. Bezporednim, zewntrznym niejako przejawem "znawstwa" jest swobodne posugiwanie si przez nadawc wiedz z rnych dziedzin, sownictwem specjalistycznym, rzadkim, obcojzycznym> nP-: *19+ Problemy, przed ktrymi stan Biaoszewski, i sposoby, jakimi usiowa je rozwizad, nie s wcale obce nowoytnej literaturze europejskiej. Ciekawa jest ta zbienod, ktra wynika z podobnej rewizji literatury i podobnej filozofii konkretu. Mam na myli nouveau roman z jego nastawieniem fenomenologicznym. Kwestionujc konwencje literatury i jej upikszajce kamstwa, rozpraszajc mgy symbolizmu i niedopowiedzenia es-tetyzmu, pragnc prawdy konkretu "tu i teraz", zrywajc z psychologi-zmem, jego analiz uczud i badaniem charakterw oraz z jego faszywymi motywacjami, nouveau roman zwrci si ku fenomenologii i odby swj powrt "zu den Sachen selbst" (Husserl). "wiat nie jest tym, co myl, lecz tym, co widz", oto podstawy fenomenologii egzystencjalnej. [Maria Janion, "Wojna i forma", s. 81] *20+ Wejcie do katedry jest jeszcze jednym zaskoczeniem - tak bardzo fasada rni si od wntrza; jakby brama yda pena ptakw i kolorw prowadzia do wiecznoci surowej i zimnej. H Duomo ma form bazyliki trzynawowej z akcentem pooonym na naw gwn, zakooczon solidn absyd. Czd potnych kolumn, poczonych ukami kolebkowymi, podpiera architektur, w ktrej skpy ornament gotycki naoony zosta na schemat romaoski. Nie widad adnego zainteresowania w kombinowaniu ukw, co jest tak charakterystyczne dla szkoy francuskiej. Sklepienie jest prawie paskie, wic ciany szczytowe fasady nie s niczym innym, jak Esej - projekcja wiadomoci 179 mask. Po prawej stronie od oltarza znajduje si druga kaplica delia Madonna di San Brizio, a w niej freski, ktre inalowal Fra Angelico i Luca Signorelli. *Zbigniew Herbert, "II Duomo", s. 53; zob. Aneks+ *21+ A to z innego listu (Mickiewicza do Towiaoskiego, przyp. E.B.): "Z wielu znakw mam przekonanie i widzenie, i choroba Seweryna (bo on fizycznie bardzo cierpi) jest calkiem duchowa. Jaki duch obcy, a moe i kilku ich osiado w dolnej czci jego ciaa i trapi go. Gdyby Bg dozwoli ich gr przez gardo i usta wygnad, Seweryn w jednej chwili byby zdrw".

Drogo opaca si wzloty mistyczne... "L'homme n'est ni ange ni bet, et e malheur veut que qui veut faire l'ange fait la bet" - powiedzia genialnie Pascal. A w kadym mistrzu tkwi co z Rasputina. I jeeli to jest "Monsalwat" Mickiewicza, wol go w niszych regionach. Ciekaw bybym "psychoanalizy" Towiaoskiego. Ale i o psychoanaliz Mickiewicza z owej epoki nie bybym zbyt spokojny... Poeta Or-Ot opowiada o Warszawie z tego okresu towianizmu przeraajce rzeczy, ktre sysza, jak mwi, od starszych i wiarygodnych ludzi... *Tadeusz eleoski (Boy), "Mickiewicz a my", s.45]. Nadawca jest kreatorem wiata tekstowego i jednoczenie przewodnikiem po tym wiecie. S to dwie najwaniejsze role, w ktre wciela si eseista. wiat faktw, idei, uczud, ca rzeczywistod tekstow postrzegamy oczyma nadawcy i przez pryzmat jego dowiadczenia. Eseista formuuje opinie o ludziach, zdarzeniach, wartociach: a) wprost - sownictwo oceniajce, nieszablonowe porwnania, czasowniki sdz, uwaam..., np.: *22+ Nie potrafi docenid urody Paacu Letniego. Jego ogrody s wy-liniae. Pawilony w stylu politurowanych kredensw z witraami szybek. *Manuela Gretkowska, wiatowidz, s. 166+ *23+ Kt to mwi? Cygan, poet maudit, zbieracz szmerw duszy, kochanek nastrojw, a jednoczenie nieustpliwy cyzelator wiersza, Cellini sowa poetyckiego - Baudelaire. [Jan Parandowski, "Natchnienie", s. 92] 180 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ *24+ Scena jest zatoczona i bez perspektywy. Nagie dala ubite s ciasno jak w piwnicy w czasie bombardowania. [Zbigniew Herbert, ,JD Duomo", s. 56; zob. Aneks] *25+ Sdz, e w Polsce przecenia si poezj Aragona. Cigi, jakie dostaje we Francji, co nas enuje, s czsto suszne.(...) Myl, e klucz do przyszoci znalazoby si w rozwaaniach o ironii artystycznej, o persyflau, o dramatycznych formach poezji. *Czesaw Miosz, "List pprywatny o poezji", s. 87-88] b) nie wprost - aluzje, cytaty, przykady ilustrujce tezy, kategoria ironii, peryfrazy, np.: *26+ Obaj malarze kaplicy San Brizio dotykaj si ramionami, chocia dzieli ich dystans p wieku, rzecz dzieje si bowiem w czasach, gdy obowizywaa solidarnod i nie byo zwyczaju robienia z artystycznego poprzednika - gupca. *Zbigniew Herbert, "II Duomo", s. 55; zob. Aneks] *27+ Moe to zabawne, ale Konarski kojarzy mi si take z pewn opowieci, ktr czsto opowiadam przyjacioom, o pewnym... bokserze. Dziwne? No c, skoro mowa o prywatnych sympatiach autora, nieche si Konarski moe kojarzyd i z bokserem! Historia mi utkwia w gowie jeszcze za dziecinnych czasw, kiedy rozczytywaem si w ksieczce Aleksandra Rekszy Mocarze ringu (...). *Stefan Bratkowski, "Walka na tysic rund", s. 62+ Znamienne jest to, i w kadym teks'cie eseistycznym odnajdziemy prawie wszystkie wyej wymienione sposoby wyraania opinii, ocen, komentarzy, chod najrzadziej pojawiaj si

sformuowania sadz, wydaje mi si, uwaam, typowe bardziej dla tekstw argumentacyjnych naukowych (artyku, rozprawa), retorycznych (przemwienie, gos w dyskusji) czy publicystycznych (komentarz). Eseista jest subiektywny, pokazuje, jak widzi wiat - rwnie wtedy, gdy powouje si na inne autorytety, opinie niezalene, rda historyczne...: ich dobr wynika z indywidualnego, osobistego spojrzenia na zagadnienie. Nadawca zaznacza swoj "rk demiurga", poczwszy od wyboru tematu, przez os' konstrukcyjn tekstu (o czym w kolejnych podrozdziaach) wymagajc uruchomienia ze strony czytelnika caego "aparatu Esej - projekcja wiadomoci 181 deszyfrujcego", po wyznaczenie czytelnikowi aktywnej roli poszukiwacza (zob. podrozdzia 8.3., o odbiorcy eseju). Podstaw nadania tekstu jest zatem "wiat wewntrzny" - wiat uczud, wartoci, opinii, dlatego eseista wyznacza sobie rol wergiliusza, a zewntrznym przejawem roli kreatora i roli przewodnika jest komentarz o charakterze metatekstowym, wyjaniajcy m.in. powody podjcia tematu, przyczyny takiego opracowania zagadnienia, sposb uksztatowania tekstu, np.: [28] Spostrzegam si, e nie mam w tym szkicu wielu rzeczy, ktre powinny by byy byd, ale wtedy rozrsby si w ca ksik. Tak jak mi wyszed spod pira, moe byd traktowany jako prba wyjanienia zaoeo drugiej Awangardy w myl przysowia: "kada pliszka wasny ogon chwali". *Czesaw Miosz, "Punkt widzenia, czyli o tak zwanej drugiej Awangardzie", s. 150+ *29+ Zaczem od rozwaao, co czy i co rni antyczne i nowoytne igrzyska olimpijskie. Na zakooczenie wic wrc do tego tematu. Wska problem, ktry zrodzi si wraz z karier sportu i trwa do dzi. Posu si sowami (...). *Aleksander Krawczuk, "Sprawy olimpiad", s. 113+ Skomplikowana, zsubiektywizowana, zindywidualizowana rzeczywistod tekstowa wymaga, by kreator wczy czytelnika do swojego wiata. Eseista zaprasza do zwiedzania tego wiata pocztkowe ,ja" w kolejnych akapitach zmienia si w "my". I tak w "II Duomo" *zob. Aneks+ nadawca wybiera si w podr do Woch, wysiada na stacji midzy Rzymem a Florencj. "Sprawdzam", "pytam" pynnie przechodzi we wsplnotowe "wysiada si z pocigu", "idzie si jeszcze kilometr", by z kolei stad si ,jestemy we Woszech". Czsto w esejach publicystycznych lub popularnonaukowych od pocztku wiat widziany jest z perspektywy "my", a dla jasnoci wywodu, przykucia uwagi pojawiaj si bezporednie zwroty do czytelnika (zob. 8.3. Odbiorca eseju). Powiedzielimy wczeniej, i nadawca opowiada nam o tym, co przeczyta, czego si nauczy, co przey, co zobaczy, kogo spotka. To bezporednie dowiadczenie wiata nie tylko buduje autorytet nadawcy, lecz take zblia czytelnika i eseist - nadawca czsto odwouje si do wiedzy potocznej, wiedzy wypywajcej z codziennoci, do wiedzy i dowiadczenia, bdcych udziaem grupy - uatwia tym samym odbir tekstu (znw paradoksalnie perspektywa subiektywna raczej zblia ni dzieli, por. odbiorcy eseju). 182 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ

Zaprojektowanie postaci nadawcy wydaje si nam najtrudniejszym zadaniem dla uczniw i studentw podejmujcych prby eseju, bo eseista nie pisze o osobie (esej nie jest autobiografi, pamitnikiem, dziennikiem, chod fragmenty tekstw autobiograficznych czsto maj postad eseju, por. np. dzienniki Dbrowskiej, Gombrowicza...), a jednak poznajemy jego zainteresowania, pogldy, leki, dowiadczenia. wiat z "II Duomo" *zob. Aneks+: Orvieto, katedra, wino, freski postrzegamy jako czytelnicy z perspektywy nadawcy. Uczestniczymy w ogldaniu miasta, okiem nadawcy patrzymy na sceny Sdu Ostatecznego. Eseista tu wciela si w rol przewodnika dosownie, bo podruje, i w przenoni, gdy oprowadza nas po subiektywnym wiecie wraeo, skojarzeo, ocen: *30+ Uliczki s jak strumienie grskie, maj ostry nurt i otwieraj nieprzewidziane perspektywy. Z placu f l Duomo spywa si zakosem do Qu-artiere Yecchio. Przeraliwa cisza poudnia. Rolety zapuszczone, miasto pi, domy te, pod tynkiem unosi si i opada zwolniony oddech kamieni. Pod bram dwa czarne krzesa, jak trumny oparte u stolarza pod cian. Ulice s puste, tylko na murkach pi koty. Dotknite rk otwieraj oczy, w ktrych - jak na zatrzymanych zegarach - zapisane jest nieruchomo poudnie wsk wskazwk renicy *,,fl Duomo", s. 51; zob. Aneks+. Z prac uczniowskich i studenckich czsto wylania si nadawca naiwny i egzaltowany - wydaje nam si, i m.ifl. brak dowiadczenia (nie brak wiedzy teoretycznej, tzw. encyklopedycznej), nieumiejtnod zastosowania wiedzy w sytuacjach innych ni szkolna odpowied czy kolokwium, niedostateczne umiejtnoci kojarzenia dziedzin, faktw, czsto odlegych od siebie, przekada si na brak umiejtnoci samodzielnego i krytycznego oceniania, brak dystansu do siebie i wiata. Tymczasem eseista nie boi si podejmowad tematw trudnych, analizuje pogldy kontrowersyjne i sprzeczne, by dociec istoty zagadnienia, by je zrozumied. Herbert w "II Duomo" *zob. Aneks+ polemizuje z tradycyjnym spojrzeniem na architektur katedr redniowiecznych - najlepsze to, co francuskie (gotyk Il-de-France). Stara si wyjd poza perspektyw oceny dziea, uksztatowan w renesansie i klasy-cyzmie, a w czasach mu wspczesnych - najczstsz. Omiela si stwierdzad: Na koniec trzeba wy rzucid z siebie to blunierstwo wobec autorw podrcznikw: freski w Orvieto robi znacznie wiksze wraenie ni freski Michaa Anioa w kaplicy Sykstyoskiej *,J1 Duomo", s. 56; zob. Aneks]. UmieEsej - projekcja wiadomoci 183 jtnie czy naukowod i potocznod w swoich ocenach, sdach, opisach -merlony, limacznice, koronkowe rozety, uki kolebkowe ssiaduj z dorodnymi anioami, czarnymi postaciami "z pikami jak szczury chodzce na ogonach". Jest bacznym obserwatorem wiata postrzeganego z ironicznym dystansem: Jedyna restauracja, z ktrej widad katedr, jest odpowiednio droga jak wszystko, co znajduje si w ssiedztwie zabytkw, gdy paci si podwjnie za cieo arcydzie na makaronie *"II Duomo", s. 53; zob. Aneks]. A to trudna sztuka. Podsumujmy nasze obserwacje: 1. Nadawca jednoczenie wciela si w rol kreatora tekstowego wiata i przewodnika po tym wiecie. 2. Odbiorca postrzega nadawc jako autorytet, co wynika z dowiadczenia i wiedzy nadawcy.

3. Nadawca zaprasza czytelnika do wsplnej przygody intelektualnej i oprowadza go po wiecie swoich myli, opinii, wartoci, tym samym czytelnik poznaje otaczajc rzeczywistod tak, jak j widzi nadawca. 4. Nadawca nie pisze bezporednio o sobie, chod jego wizerunek ujawnia si w zindywidualizowanej i zsubiektywizowanej rzeczywistoci tekstowej i zostaje odtworzony przez czytelnika w procesie odbioru. 8.3. Odbiorca eseju Kim jest odbiorca? Aleksander Krawczuk w eseju "Piknod i mdrod elegii" tak pisze: Podam tu najpierw kilka objanieo terminologicznych i rzeczowych, a nastpnie bd stara si uzasadnid, dlaczego rzecz t, pozornie interesujc tylko wskie grono staroytnikw, uwaam za godn zainteresowania ze strony kadego humanisty *s. 115+. Poznalimy ju nadawc: demiurga, indywidualist, podrnika, poszukiwacza wiedzy o sobie i o wiecie. Powinnimy przypuszczad, e eseista adresuje swoje teksty do podobnych sobie lub do takich, ktrzy chcieliby byd podobni do nadawcy - gdyby tak nie byo, jaki byby sens pisania esejw? Wydaje si, e odbiorc eseistycznych tekstw moemy nazwad humanist w tym najszerszym sensie. Humanist byby wic i biolog, i matematyk, dziennikarz i naukowiec, nie tylko ten, kto ukooczy 184 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ specjalistyczne studia humanistyczne. Sigamy po eseje, poniewa jestemy ciekawi pogldw innych ludzi, ich wdrwek, przeyd, opinii. Wobec tego nadawc i odbiorc musi wiele czyd: uczestnictwo w kulturze, krytyczne podejs'cie do tego, co si wok dzieje, ciekawod wiata i ludzi, poszukiwanie prawdy. I na tym wspczenie polega humanistyczna postawa czytelnika eseistycznych tekstw. Eseista poszukuje partnera do dialogu o wiecie, o nas samych, o lekturach, podrach, dowiadczeniach, faktach, uczuciach. Wcza odbiorc w swj wiat (i jednoczenie w wiat tekstu), posugujc si w narracji zbiorowym "my" (por. uwagi o nadawcy), "u nas", "nasz". W zbiorze esejw Stefana Bratkowskiego ju w samym tytule pojawia si ta wsplnotowa perspektywa - "Skd przychodzimy", a pniej m.in. w eseju "Dziedzictwo" odnajdujemy: *31+ Nasza4 strategia przez dziesitki lat sprowadzaa si do budzenia wspczucia Europy. Dwie wojny wiatowe XX wieku nie zmieniy tej strategii, przeciwnie, utrwaliy j. Nie moga byd inna, ale wiele za ni pacimy. Ten, komu si nie udao, jest u nas "dobry", "swj", *s. 18+. Ta szersza perspektywa nadawczo-odbiorcza moe przybierad form perspektywy oglnoludzkiej, gdy pojawiaj si w narracji formy nieoso-bowe czasownikw (z zaimkiem "si"; por. o nadawcy), np.: *32+ Kiedy zamyka si oczy - zwaszcza przed snem - staj wtedy widocznie przed nami twarze, twarze, ludzkie twarze, ktre przelizgny si przed nami nawet momentalnie w dugim filmie naszego ycia. *Jarosaw Iwaszkiewicz, "Twarze", s. 80+ *33+ ycie ludzkie postrzega si dzi rwnie w sposb cigy. Dawne dzielenie go na okresy, ktre czsto przedstawiano na winietach w formie osb wznoszcych si i zstpujcych ze stopni,

przejmuje dzi lkiem, pokrywanym rzekomym rozbawieniem. "Wrota" modoci, "wchodzenie" w wiek dojrzay czy "przekraczanie bramy staroci" to przeytki. Pomidzy dzieciostwem a tak zwanym "trzecim wiekiem", o ktrym mao kto lubi mwid i ktry jest zmor towarzystw ubezpieczeniowych i nieustajc trosk systemu opieki spoecznej, a wic pomidzy dziesitym a siedemdziesitym 4 Wszystkie podkrelenia w cytatach pochodz od autorki rozdziau. Esej - projekcja wiadomoci 185 rokiem ycia, roztacza si dzi nieokrelony, bezkresny, uwalniany stopniowo od odpowiedzialnoci wiek wyrostka czy podlotka, narzucajcy stopniowe ujednolicenie obyczajw i typw zachowania, w ktrym dostrzega si wprawdzie zmiany wywoane czasem, wszyscy jednak staraj si udawad, e ich nie widz, by nie psud towarzyskiej atmosfery. A c dopiero powiedzied o dzielcej nieodwracalnie rne wiaty bramie mierci, ktrej nie bal si jeszcze narysowad William Blake ? W tego rodzaju wraliwoci nie mieci si nieubagana symbolika bram. *Bohdan Paczowski, "Brama i drzwi", s. 47] Partnerstwo i zaproszenie do dialogu odnajdziemy take w tym, e nadawca czsto w argumentacji odwouje si do wiata dobrze znanego wikszoci, do kultury popularnej, do codziennych dowiadczeo i przeyd, bdcych "wasnoci" duej grupy (por. o nadawcy), np.: *34+ A paradoksalna teza, e spenienie si pragnieo nie stanowi o szczciu, przenikna nawet do pogldw niefilozoficznych; nawet w popularnych bajkach mwi si o tym, e nie s szczliwi ci, ktrych pragnienia si speniy. W znanej bajce Andersena "kalosze szczcia" maj t wasnod, e kademu, kto je naoy, speniaj si pragnienia. *Wadysaw Tatarkiewicz, O szczciu, s. 351+ *35+ W rodowisku osiemnastowiecznych gangsterw nasz bohater (Ko-narski - przyp. E. B.), kiedy zaczyna, przypomina ywcem - by uyd pojd mitologii dzisiejszej - samotnego szeryfa, tego jedynego sprawiedliwego W samo poudnie. Ale w polityce tamtego stulecia, w tamtym Chicago, jak w kadej polityce, miejsce dla samotnych szeryfw, podejmujcych starcia w pojedynk, byo jedynie na cmentarzu. *Stefan Bratkowski, "Walka na tysic rund", s. 69+ *36+ Mc tak nie wstrzsa sumieniami, jak widok cierpicego dziecka. No i nie dziw: dziecko to z definicji stworzenie kruche, atwe do skrzywdzenia, wymagajce opieki. My, doroli, jestemy tu po to, by je przed krzywd bronid i opiek otaczad. Opieka nad sabym i skrzywdzonym jest rdzeniem odpowiedzialnoci moralnej (...). *Zygmunt Bauman, "Imiona cierpienia, imiona wstydu", s. 9+ Trudno przecie mwid o swoich pogldach, nie znajdujc adnej paszczyzny odniesienia, adnego kontaktu z odbiorc. To odwoywanie si do 186 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ ikon popkultury, do prawd przyjtych przez due spoecznoci jest jednym z pomostw uatwiajcych zrozumienie tekstu (o czym dalej w tym podrozdziale). Eseista pobudza czytelnika do mylenia i poszukiwania, zaciekawia nas ju na pocztku lektury, nadajc tekstom niecodzienny, intrygujcy tytu, np. "Pacz generaa. Eseje o wojnie" Marii Janion;

"Modliszkiada" Waldemara ysiaka, "Zwierzoczekoupir" Tadeusza Bielickiego, "Utopista, ktremu si powiodo" Stefana Bratkowskiego, "Mity przebrane" Michaa Gowioskiego. Nadawca stosuje zabiegi uatwiajce odbiorcy interpretacje, deszyfra-cje, podanie swoim ladem. Oto najczstsze z nich: a) segmentacja tekstu: - rdtytuy (czsto zaskakujce), np. w "Imionach cierpienia" Baumana, we "Wspomnieniach" z Yalois Herberta, w "Wojnie i formie" Janion; - oddzielanie poszczeglnych cze"ci znakami graficznymi (cyfry, gwiazdki i inne symbole graficzne), np. w wiatowidzu Gretkowskiej, Rozwaaniach o wojnie domowej Jasienicy, w "Punkcie widzenia czyli o tak zwanej drugiej Awangardzie Miosza", w "Kamieniu z katedry" Herberta; - podzia tekstu na rozdziay (kady z rozdziaw jest wydzielonym tekstem eseistycznym, lecz ich kolejnod w ksice jest nieprzypadkowa, jeden wynika z drugiego, w kolejnych odnajdziemy bezporednie odwoania do poprzednich rozdziaw), np. w Lalce i perle Tokarczuk, w O szczciu Tatarkiewicza, w Std do staroytnoci Krawczuka. - s'rdteksty miedzy kolumnami, np. w "witym miecie" Szczepao-skiego, w "Tulipomanii" Komara; b) pytania retoryczne przykuwajce uwag czytelnika, otwierajce dyskusje lub pointujce tekst (np. w "Piero delia Francesca" Herberta [s. 180-181+, w "witym mies'cie" Szczepaoskiego, w "Historii i literaturze" Krawczuka [s. 22]); c) frazy odsaniajce porzdek tekstowego s'wiata, uatwiajce odbiorcy poruszanie si wYd dygresji i przykadw, odsaniajce cele przez nadawc zaprojektowane, np.: *37+ Bya w poprzednich rozdziaach mowa o tych wielkich uczonych i wspaniaych ludziach, ktrzy odeszli od nas na zawsze. (...) Jeli wic szczeglnie tumnie udajemy si na miejsca ich wiecznego spoczynku tylko w pewnych dniach i okresach, to czynimy tak dla tradycji i zwyczaju (...). Esej - projekcja wiadomoci 187 Okrelenie "miejsce wiecznego spoczynku" rwnie ma swj gbszy sens i siga wielu wiekw wstecz () Zaczd jednak naley od dziejw pewnego wyrazu, ktry dobrze si zadomowi w polszczynie, a mianowicie od wyrazu "cmentarz". [Aleksander Krawczuk, "Kojmeterion", s. 80] *38+ Chocia ulegali oni (Templariusze - przyp. E. B.) w pewnym stopniu religiom Wschodu, aden dokument nie wskazuje na to, e stanowili sekt religijn. (...) Powrdmy jednak ze Wschodu, ktry w tym okresie jest ju wspomnieniem i echem, do Francji, gdzie toczy si gra o ycie i honor Zakonu wityni. *Zbigniew Herbert, "Obrona Templariuszy", s. 160+

*39+ Tak wic w. Stanisaw zniszczy, po pierwsze: innego witego, Najwyszego pasterza i gwnego obrooc Kocioa (czy nie jest to zdrada Judaszowa?), po drugie: niepodlegod Polski, ktra z najwikszego mocarstwa rodkowo-wschodnie+ Europy przeksztacia si bezzwocznie w jedno z najsabszych ksistw, po trzecie: niepodlegod polskiego Kocioa (po wygnaniu miaego w metropolii gnienieoskiej i w innych polskich diecezjach zasiedli naznaczeni przez cesarza biskupi niemieccy). Jak na jednego witego konto antykocielnych i anty ojczynianych osignid due. O tym wanie chciaem przypomnied. I jeszcze o czym. Po mierci Bolesawa w Ossiachujego syn, Mieszka, zosta sprowadzony z Wgier do Polski (...). * Waldemar ysiak, ,31izna", s. 133+ d) wyraziste ramy tekstowe, zaznaczone granice pocztku i kooca, zagajenia wstpne i konkluzje na zakooczenie, np. w "II Duomo" Herberta *zob. Aneks+: zagajenie - rozmowa z przyjacielem, rama tekstu - przyjazd pocigiem do Orvieto, wyjazd z Orvieto autobusem na stacje kolejow; konkluzja w zakooczeniu: *40+ Nad wszystkim gruje II Duomo jak podniesiona rka proroka. Ale na razie "Sd Ostateczny" zamknity jest pod sklepieniem kaplicy San Brizio i nie spenia si nad miastem. W miodowym powietrzu Orvieto pi spokojnie jak jaszczurka *s. 57+; e) opisy, porwnania, przykady-argumenty, w ktrych nadawca czsto odwouje si do potocznej kategoryzacji (a wiec i stylu potocznego), np. 188 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ *41+ Nie wiem, co by powiedziaa o tym statystyka, nn_nko wyglda, e dylemat pozosta otwarty i pisarze podzielili si na dwie poowy *Jan Paran-dowski, "ycie", s. 49+, do wiedzy wynikajcej z obserwacji i dowiadczania wiata (por. wyej w tym podrozdziale, zob. w 8.2. Nadawca eseju); f) elementy fikcji literackiej (m.in. dialogi prowadzone midzy fikcyjnymi lub rzeczywistymi postaciami), ktre nadawca wykorzystuje w celu pobudzenia, zaciekawienia i zaskoczenia czytelnika, take by lepiej odtworzyd wiat miniony lub stworzyd odbiorcy iluzj wspuczestniczenia w dowiadczeniach swoich bohaterw, w tym rwnie we wasnych dowiadczeniach (np. Wyspy bezludne Waldemara Lysiaka, "Arles" Zbigniewa Herberta). Z poprzedniego podrozdziau wiemy, kim jest nadawca - i trudno oczekiwad, iby zatrzyma si w swych refleksjach na poziomie prostych chwytw retorycznych, dowiadczeo potocznych czy faktw, rde i tradycyjnych opinii znanych wikszoci i przez wikszod akceptowanych. Eseista jest niezwykle wymagajcym nadawc, a to utrudnia odbiorcy podanie jego ladem. Czytelnik musi pokonywad kolejne progi, tym samym, przez kolejne poszukiwania i udzia w dowiadczeniach nadawcy, staje si (jeeli nie w peni by taki przedtem) podobny do nadawcy (mamy tu na myli przede wszystkim bogactwo wiedzy o wiecie, chod zsubiekty wizowanej, a nie te same opinie, ktre miayby byd udziaem nadawcy i odbiorcy, chod czsto i tak si zdarza za spraw siy autorytetu eseisty lub jego umiejtnoci przekonywania do wasnego, zindywidualizowanego patrzenia na wiat).

Podr po wiecie wykreowanym przez nadawc utrudnia m.in.: a) sownictwo specjalistyczne, ktrym w sposb swobodny i niewymuszony posuguje si eseista, a ktre moe byd obce nawet wyksztaconemu odbiorcy (w istocie terminologia jest pomostem midzy zsubiekty-wizowan rzeczywistoci a obiektywnym faktem, staje si kolejnym, po dowiadczeniach codziennoci, potocznoci, "wsplnym wiatem", do ktrego mona si odnied); b) aluzje, cytaty bez podania rde, odwoania do tekstw kultury znanych wskim gronom profesjonalistw lub hobbystw (to "zanurzenie w kulturze" spenia niezwykle wan funkcj argumentacyjn: pokazuje nam, jak eseista formuuje opinie, gdzie s ich rda, suy wic uwiaryEsej - projekcja wiadomoci 189 godnieniu postawy nadawcy w naszych oczach i zmusza nas do aktywnoci intelektualnej); c) nielinearna kompozycja (nadawca zmusza nas do cigego poszukiwania logicznych powizao miedzy poszczeglnymi akapitami, wikszymi czciami tekstu, nie pozwala upid czytelniczej czujnoci), *por. podrozdzia 8.5. o kompozycji eseju+; d) sylwicznod gatunkowa (powoduje, e odbiorca jest zmuszony do jednoczesnego przywoywania rnych, czsto odlegych od siebie, schematw gatunkw), np. "Obrona templariuszy" Herberta skonstruowana jest jako mowa obroocy w procesie, w wiatowidzu Gretkowskiej eseistyczna refleksyjnod splata si z reportersk przenikliwoci, a "La Combe" Miosza to portret Stanisawa Yincenza. Paradoksalnie - to, co utrudnia odbir, jest dla nas jednoczenie inspiracj do wasnych poszukiwao, do przeywania wiata na swj sposb. W tym take ujawnia si nadawca - kreator, projektujcy czytelnika - poszukiwacza, z ktrym bdzie mg prowadzid wirtualny dialog. Rola odbiorcy to najczciej rola dorastania do partnerstwa przez przedzieranie si w gszczu nazwisk, tytuw, dat, anegdot i cytatw, zaskakujcych dygresji (por. 8.2. Nadawca eseju). Odbiorca w trakcie czytania staje si wiec poszukiwaczem, deszyfrantem, interpretatorem, a nadawca z jednej strony utrudnia nam wdrwk, gdy wie wicej, kreuje wiat tekstowy, z drugiej - pamita, bymy si nie zniechcili. Na zakooczenie naszych rozwaao o odbiorcy warto przytoczyd wyznanie Waldemara Lysiaka, wyznanie bardzo odwane, niezwykle trafnie charakteryzujce relacj midzy eseist i czytelnikiem esejw, wyznanie, w ktrym prbuje si zdefiniowad odbiorc: [41] T ksik przeznaczam ludziom, ktrzy na ni zasuyli. Nie wiem, ilu ich jest. Czowiek dziczeje stykajc si z ludmi i albo musi wybudowad sobie erem, albo spaszczyd si do wymiarw otoczenia. Odrzuca go przeraliwa gupota tzw. inteligencji, tego pokolenia (?), tej armii, rzeszy niedoucz-kw i niedogwkw, ktrzy formuj " intelektualn elit narodu " korzystajc Z tego, e jeszcze wiksza horda pinteligentw stanowi dla nich korzystne to. Znaled czowieka, z ktrym mona porozmawiad nie wysuchujc banaw, komunaw, idiotyzmw, cwaniackich garstw, "fachowca", dla ktrego branowe wyksztacenie (plus umiejtnod trzymania widelca) jest ca jego

kultur, kogo bez pasWstopia m^owego i bez lizusowskiej mentalnoci -to znaled skarb. Na og#l Z-naJduJe si? inteligentw. Ci ludzie zreszt wcale nie byliby odrzucajcy, 8dyby nie "panowali" na mdrych, rozsdnych, odwanych i oryginalny^' Ucz kiedy to robict> kontrast mifd^ PPisem a rzeczywistoci budzi w*"*' ' drUch ^^ Alergia na gupot, konformizm i oportunizm, obok niezgody na pod-lod i okrucieostwo wi#ta' Prowad^ ku samotnoci i jej wyspom bezludnym. "Lepiej byd samotnym ni mied & towarzystwo" (Pierre Gringoire). [Wyspy Bezludne, s. 8]Kim jest wic czytelnik eseJow? Tym' ktl7 wcia. poszukuje mdroci, ksztatu wiata, ra*^ sobie' Jest humanist. Podsumujmy nasze obserwacje: 1 Nadawca (kreator tekstoweg wiata) wyznacza odbiorcy rol poszukiwacza sensu wiata tekstowego i sensu rzeczywistoci pozateksto-wej, oraz partnera w poroy intelektualnej. 2 Odbiorca decydJc S1? na podjcie tych rl, musi pokonywad kolejne progi, stopnie wtajemniczenia. 3 Odbiorca nie jest pozostawiony sam na sam ze zsubiektywizowan rzeczywistoci tekstoW^ nadawca wciela si w rol przewodnika i stosuje chwyty uatwiajce odbiorcy zrozumienie tekstu. 8.4. Cele i funkcje Ten podrozdzia bdZ*6 ^ "^Penieniem tego, co ju wiemy o tekstach eseistycznych. A W istocie wiemy Ju duo' bo skomplikowana relacja midzy nadawc a odbio^ eseJu ^ania cele przez nadawc zaprojektowane. Jeeli chcesz wie^zied' J^6 wraenie wywara na mnie katedra w Orvieto, jeeli chcesz zroZumied> czym si? zachwyciem, to musisz wiedzied, gdzie ley Umbria, jak ^S1^3 otycka katedra francuska, a jak woska, musisz znad przynajmniej Jedno a^dz^o realizujce motyw Sdu Ostatecznego. Jeeli chcesz pf^6 to' co Ja' musisz stad S1? Podobnym do mnieIntencje nadawcy mo2"a okre^id: ' chc, eby wiedzia to, co ja wiem; 2. chc, eby przey to, c Ja Poyem; 3. chc, eby przyzna mi racj Esej - projekcja wiadomoci 191 lub eby by w opozycji, ale chce, by pomyla o ... . Najwaniejszy aspekt illokucyjny, najwaniejsza intencja nadawcy eseju to pobudzanie czytelnika do mylenia. Z niej wynikaj trzy podstawowe funkcje tekstw eseistycznych: funkcja impresywna, funkcja kreatywna, funkcja fatyczna, co zobrazowalimy na rysunku 8.1. Funkcje te nierozerwalnie cz si ze sob, organizujc w ten sposb cay tekstowy wiat. Rys. 8.1. wiat zewntrzny ,rzcc?ywigtoid. konwencje jc^ykowo-kutturowc.w tymjtonwcncjc gatunkowe, stylistycznej

Realizacja tekstowa eseju __Podstawa nadania tekstu wiat wewntrzny (reprezentacje umysowe procesw, pojd, schematy poznawcze. sto wili k umysw)'. system wartoci, wiedza o kulmrze, wiecie...) TEKST=DIALOG Ffltyczna \\ stufck: przeywanie, ' ^"'-^.m y l c n t e/

F. Impresywaa f wa^odbfflOittkstii-----wiat wewntrzny j (reprezentacje umysowe procesw, pojd, j schematy- poznawcze.

siownik umysowy, system wartoci, wiedza o kulturze, wiecie...Perswazyjnod eseju odnajdujemy ju w przyjciu przez nadawc rl: kreatora wiata tekstowego i przewodnika po tym wiecie *por. cytaty 22, 23, 24, 25, 26, 27, 30+, w wyznaczeniu rl odbiorcy, ale take w nadawaniu eseicie statusu autorytetu *por. cytaty 12, 13, 14, 15, 19, 20, 21]. Nadawca, mimo wiedzy i bagau dowiadczeo, nie moe lub nie chce uporzdkowad percepcji wiata, daje nam pewien fragment, przez siebie zinterpretowany i zdaje si mwid - a teraz kolej na ciebie, pomyl, dokoocz moj myl, przejd do opozycji. Wartociowanie otaczajcej rzeczywistoci *por. np. cytaty 22-27+, ujawnianie rnych sposobw ujcia tematu, argumenty i kontrargumenty, ironia i paradoks, odwoania do rnych dziedzin dziaalnoci czowieka, oryginalna kompozycja tekstu -wszystko to obliguje czytelnika do wchodzenia w rol poszukiwacza. W efekcie pogbiamy wiedz o wiecie, zdobywamy dowiadczenia, utwierdzamy si w sdach lub sprzeciwiamy si propozycji nadawcy, dorastamy do wolnoci mylenia. 192 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ Zaznaczmy, i perswazja w eseju to rodzaj perswazji przekonujcej, w ktrej zakada si, "e odbiorca (suchacz) jest jednostk aktywn intelektualnie, a nadawca ma uczciwe intencje i zamiary" *Korolko 1990, s. 30]. Przekonywanie, wedug staroytnych traktatw, winno byd podporzdkowane trzem uniwersalnym wartociom: prawdzie, dobru i piknu. W eseistyce wspczesnej podkrela si przede wszystkim prawd (chod pozostae wartoci s oczywicie obecne, z tym e np. dobro czsto zostaje uwikane w subiektywizm, obiektywizm i relatywizm poznania, wiec to czytelnik musi dotrzed krok po kroku do podstaw systemu wartoci, zrekonstruowad w system na podstawie wypowiedzi eseisty -

rzadko, o czym wiemy z poprzednich podrozdziaw, eseista mwi wprost o najwaniejszych wartociach): - eseista wystpuje jako kto rozpoznawalny przez czytelnika, nie ukrywa swojej tosamoci *por. 8.2.], - eseista odwouje si z jednej strony do subiektywnych przeyd i dowiadczeo *por. 8.2.+, z drugiej do tego wszystkiego, co czy eseist i czytelnika *por. 8.3.+, - eseista pokazuje sposb dochodzenia do swojej opinii, oceny, szuka potwierdzenia lub zaprzeczenia znanych prawd, nigdy nie poprzestaje na zaprezentowaniu tylko jednego (np. osobistego) punktu widzenia [por. np. "II Duomo" Herberta]. W zwizku z powyszym w tekcie eseju odnajdujemy towarzyszc perswazji funkcje informatywn wycinek tematu poznajemy bardzo dokadnie, wnikliwie i szczegowo, eseista odwouje si do wielu rde (historycznych, bibliograficznych), czsto przytacza sprzeczne sdy i opinie. Tekst eseisty sam moe byd rdem wiedzy o faktach, zdarzeniach, obiektach, ludziach (rwnie o osobowoci eseisty), jednak wiedza ta jest nam dostpna, by wyjanid, uwiarygodnid rozumowanie nadawcy (przekonywanie jest moliwe tylko wtedy, gdy nadawca i odbiorca w stopniu zblionym zdobd wiedz o przedmiocie dialogu). Zanim dowiemy si, co Herbert sdzi o freskach z motywem Sdu Ostatecznego, znajdujcych si w katedrze w Orvieto, poznamy istot gotyku woskiego, opinie krce w wiecie specjalistw na ten temat, zerkniemy na fasad kocioa, zapoznamy si z budowniczymi katedry i autorem freskw, nawet posmakujemy wina. Powoli zanurzymy si w wiat znany nadawcy. Funkcja impresywna w eseju wspdominuje z funkcj kreatywn. Przekonywanie opiera si tu na projekcji wiata idei, uczud, wartoci. Esej - projekcja wiadomoci 193 Nadawca tworzy ten wiat dla czytelnika (i dla siebie samego, bo esej bywa take aktem samopoznania; por. np. "Lapidarium V" Kapucioskie-go), by ten lepiej zrozumia to, co go otacza w rzeczywistym wiecie. Funkcja kreatywna w tekcie wynika z wejcia przez nadawc w rol twrcy wiata tekstu i przewodnika po nim. Akt myli i tworzenia ujawnia si bezporednio w postaci wykadnikw funkcji kreatywnej tekstu, m.in.: - w formach gramatycznych identyfikujcych "ja" nadawcy (sdz, po-szedlem, mj itd.), *por. cytaty l, 2, 3], - w sownictwie oceniajcym, wartociujcym fakty spoeczne, historyczne, polityczne, kulturowe [por. cytaty 22, 23, 24], - w indywidualnym, czsto zaskakujcym wyborze aluzji, cytatw, odwoao do tekstw kultury *por. cytaty 11, 27, 34],

- w swoistoci form jzykowo-stylistycznych (np. sownictwo specjalistyczne, sownictwo rodowiskowe; niebanalne epitety, porwnania, metafory oparte na skojarzeniach zaskakujcych, odbiegajcych od szablonu jzykowego i przyzwyczajeo czytelniczych); *por. cytaty 19, 20, 21, 23, 24+. Eseistyka zasadza si na logice paradoksu, dlatego wymienione wyej sposoby ujawniana si w tekcie funkcji kreatywnej s jednoczenie znakami tekstowymi funkcji impresywnej. Pobudzanie do mylenia jest moliwe tylko wtedy, gdy czytelnik moe zidentyfikowad nadawc, gdy nadawca nas zaskoczy, zaciekawi, zbulwersuje kontrowersyjn opini. Take wtedy, gdy w sposb interesujcy podejmie temat, gdy stworzy rodzaj logicznej sieci, umoliwiajcej przebrnicie czytelnikom przez gszcz skojarzeo i refleksji (czsto trudno nam od razu powizad je z ow sieci gwn) i odnalezienie si w meandrach kompozycyjnej osi tekstu. Tak wic ujcie tematu, specyficzna, charakterystyczna dla tego tekstu lub tego nadawcy, gradacja problemw i sposb powizania ich w spjny tekst to ujawniane porednio realizacje funkcji kreatywnej i impresywnej. Intencja pobudzania do mylenia i przeywania sprawia, i w esejach odnajdziemy take funkcj ekspresywn, podporzdkowan funkcji impresywnej i funkcji kreatywnej. Eseista rzadko siga po wykadniki funkcji ekspresywnej, takie jak np. wykrzyknienia czy pytania retoryczne. Czciej kreowaniu wiata subiektywnych ocen towarzysz wyrazy charakterystyczne dla odmiany mwionej, poficjalnej czy nieoficjalnej, podkrelajce wyrazistod zindywidualizowanego ogldu (np. naogi chro194 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ nologiczne; chrzczenie wsplnym terminem; bezwstydne obnaenie kod-ca; przysadzisty Bg Ojciec; indycza szyja w "II Duomo" Herberta *por. cytat 43; zob. Aneks+. Pozory obiektywizacji rzeczywistoci w eseistyce naukowej i popularnonaukowej sprawiaj, i trudno nam odnaled bezporednie i porednie wykadniki funkcji ekspresywnej, gdy sdy, opinie wyraane s w sposb bardziej zobiektywizowany, a mniej zindywidualizowany w warstwie jzykowo-stylistycznej (np. eseistyka Marii Janion, Pawa Jasienicy, Michaa Gowioskiego, Aleksandra Krawczuka). Niezwykle rzadko zdarza, si, by eseista zebra w jednym, krtkim odcinku tekstu rne wykadniki funkcji ekspresywnej (np. pytania retoryczne, wykrzykniki i wykrzyknienia, wyrazy oceniajce, melioratywnie i pejoratywnie nacechowane, kontrasty, porwnania, przeciwstawienia, hiperbole, ironia) - moe to byd w ogle cech stylu eseisty, jak np. w eseistyce Bratkow-skiego, moe byd podporzdkowane bezporednio celom i funkcji tekstu (np. opinia o..., ocena zjawiska x), jak w poniszym fragmencie: *42+ Inny nie mniej kompromitujcy fakt, to ilod poetw. Do wzmiankowanych powyej nadmiarw dochodzi jeszcze nadmiar wieszczw. Te ultra-demograficzne cyfry rozsadzaj od wewntrz arystokratyczn i dumn twierdz poetyck - i rzeczywicie dod zabawne jest, gdy si widzi wszystkich razem na jakim kongresie: c to za tum istot wyjtkowych! Ale czy sztuka wicca si w prni nie jest idealnym terenem dla tych wionie, ktrzy s niczym, ktrych pusta osobowod z zachwytem wyywa si w tych formach uszczuplonych? A ju prawdziwie s mieszne te krytyki, te artykuliki, aforyzmy, eseje, ktre ukazuj si w prasie na temat poezji. Oto przelewanie z pustego w prne - ale zarazem jest to przelewanie bomba-styczne i ju tak naiwne, tak dziecinne, e wierzyd si nie chce, aby ludzie parajcy si pirem nie wyczuwali caej miesznoci tej publicystyki. Dotd nie rozumieli ci stylici, e o poezji nie wolno pisad w tonie poetycznym i ich gazetki pkaty od takich

poetyzujcych elukubracji. Wielka te jest miesznod towarzyszca recitalom, konkursom oraz manifestom, ale chyba nie warto ju nad tym si rozwodzid. *Witold Gombrowicz, "Przeciw poetom", s. 105] Wydaje nam si, i jest to wana uwaga, gdy prby esejw szkolnych i studenckich uwiadamiaj, e potocznie wyraanie opinii, subiektywizm Esej - projekcja wiadomoci 195 ocen kojarzy si nierozerwalnie z ekspresj jzykow w postaci naduywania wykrzyknikw, wykrzyknieo, pytao retorycznych i wielokropkw (por. o uwagi o nadawcy). Tymczasem funkcja ekspresywna tekstu eseistycznego ujawnia si najczciej nie wprost i zostaje podporzdkowana bd funkcji impresywnej, bd kreatywnej. A tylko tym bardziej wyrazicie byszcz na tle caego tekstu nieliczne stylistyczno-jzykowe "pereki" (potoczne, artystyczne neologizmy, stylistyczne wyprawy ku nieoficjalnym i poficjalnym odmianom polszczyzny) - wyraz indywidualizacji postawy i jzyka eseisty. Nadawca zaprasza nas do swojego subiektywnego, zindywidualizowanego i fragmentarycznego wiata (z eseju moemy wydobyd tylko niewielk czd prawdy o nadawcy, gdy nawet problem, ktry eseista porusza, przedstawia si wycinkowo), chce bymy podjli dialog. Kontakt midzy nadawc a odbiorc realizuje si w niewerbalizowanej wprost funkcji fatycznej, wynikajcej z intencji nadawcy: podaj za mn lub ze mn (w zalenoci od stopnia przygotowania do odbioru tekstu). Funkcja fa-tyczna wyraa si midzy innymi w: - przechodzeniu od "ja" narracyjnego do "my", "nasz" [por. uwagi o nadawcy i odbiorcy]; - logicznym uporzdkowaniu tekstu (np. sygnalizowanie osi konstrukcyjnej tekstu przez tytu, rdtytuy, rdteksty i oznaczenia graficzne kolejnych czci - por. 8.3.; frazy odsaniajce porzdek wiata tekstowego, uspjniajce tekst peen dygresji, metatekstowe komentarze), [por. cytaty 38, 39, 40, 28, 29]; - pytaniach retorycznych mobilizujcych uwag czytelnika *por. 8.3.+; - odwoywaniu si do wiata znanego i nadawcy, i odbiorcy (uatwia to deszyfracj tekstu i umoliwia przyjcie wasnego sdu o rzeczywistoci widzianej oczyma nadawcy), *por. cytaty 28, 34, 35, 36, 41]; - wprowadzaniu elementw fikcji literackiej (to zaciekawia, intryguje, uatwia zrozumienie, jednoczenie jest wykadnikiem funkcji kreatywnej w tekcie) *por. 8.3.+. Wymienione wyej zabiegi minimalizuj dystans midzy nadawc a odbiorc (czsto rola kreatora i przewodnika oraz rola poszukiwacza s nierwnorzdne, co wynika z jednej strony z tego, kim jest odbiorca: laik 196 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ

lub znawca, z drugiej - nadawca, wprowadzajc nas do swojego s'wiata, ma nad nami przewag, to on wyznacza reguy, kreli s'cieki), a wirtualny kontakt miedzy nimi moe zaistnied na paszczynie zblionej do pofi-cjalnej. Podsumujmy nasze obserwacje: 1. Nadrzdn intencj nadawcy eseju jest pobudzanie czytelnika do mylenia, co sprawia, i tekst eseistyczny organizuj trzy podstawowe funkcje: impresywna, kreatywna, fatyczna, ktrym towarzysz funkcje: nformatywna i ekspresywna. 2. Poszczeglne elementy tekstu naznaczone s wielofunkcyjnie, to znaczy, i np. odwoywanie si do wsplnotowego postrzegania wiata jest jednoczenie wykadnikiem kreowania rzeczywistoci tekstowej i sposobem oddziaywania na odbiorc, a take podtrzymywania z nim kontaktu. 8.5. Kompozycja i ksztat jzykowo-stylistyczny eseju 8.5.1. Temat We Wprowadzeniu wspomnielimy o tematycznej klasyfikacji gatunku. Ju na pierwszy rzut oka widad rnorodnod tematyczn esejw, bo eseje mona pisad na kady temat, a inspiracj staje si m.in. aktualne wydarzenie (np. sukcesy inynierii genetycznej - "Zwierzoczekoupir" Tadeusza Bielickiego; atak terrorystyczny na Nowy Jork - "Imiona cierpienia, imiona wstydu" Zygmunta Baumana; konflikt izraelsko-palestyfi-ski - "wite miasto" Jana Jzefa Szczepaoskiego), bezporednie dowiadczenie, np. lektura, podr, znajomod z... (np. zbiory Pacz generaa. Eseje o wojnie Marii Janion, Barbarzyoca w ogrodzie Herberta, Zaczynajc od moich ulic Czesawa Miosza). Cech odrniajc eseistyk od publicystyki interwencyjnej (reporta, felieton; por. rozdziay 9., 10.) jest przejcie od tego, co dzi, do oglnej refleksji o postawach, wartociach - Szczepaoski, podejmujc temat skonfliktowanej Jerozolimy, pisze o historycznych i religijnych prawach, jakie maj do tego miasta rne kultury; kreli krtk histori Jeruzalem i pyta o sens wiary, religii, legendy, tolerancji. Esej - projekcja wiadomoci 197 Z kolei esej i reporta podrniczy czy m.in. sam akt podrowania i dowiadczania jakiego wiata, dzieli przede wszystkim to, i w klasycznym reportau na pierwszy plan wysuwa si wiat, ktry reportaysta poznaje (zob. np. reportae Krzysztofa Kkolewskiego, Barbary Wacho-wicz; por. rozdzia o reportau), a w eseju - jak eseista widzi ten wiat (zob. np. wiatowidz Manueli Gretkowskiej). Biografie od eseistycznych portretw rni si samym podejciem nadawcy do tematu, czyli portretowanej osoby - w biografii o walorach naukowo-historycznych poszczeglne wydarzenia z ycia X-a porzdkowane s najczciej chronologicznie, a rang wydarzeniom nadaje si ze wzgldu na ich skutek (widoczny w czasach X-a i/lub w czasach piszcego). Natomiast w biograficznym eseju (np. "Kordian, ktry si nie nudzi" Stefana Bratkowskiego, powicony Piotrowi Michaowskiemu; "Blizna" Waldemara Lysiaka - portret Bolesawa miaego) porzdek chronologiczny i przyczynowoskutkowy moe byd zaburzony, wydarzenia, osignicia i poraki X-a piszcy moe oceniad ze swojej

perspektywy i subiektywnie je hierarchizowad (np. szczegy z ycia X-a, najczciej pomijane lub nieznane, mog urosnd do rangi tych najwaniejszych), eseista czsto posuguje si literack fikcj, podkrela osobiste zwizki z X-em lub szczegowo motywuje swoje zainteresowanie postaci X-a. Eseje powicone ksikom, filmom, dzieom sztuki, zjawiskom w kulturze... (np. "Jeruzalem Soneczna" i "Zaklty Krg" Marii Janion - o twrczoci Andrzeja Wajdy; "Wewntrzne perypetie wiary" Jarosawa Makowskiego - o wywiadzie-rzece z kardynaem Josephem Ratzingerem) mog wykazywad powinowactwa z recenzjami krytycznymi lub artykuami, recenzjami naukowymi *por. rozdzia 11. o recenzji+ ze wzgldu na przedmiot opisu, rni si od nich znacznie m.in. szczegowoci opisu (fragmentarycznod - niektre elementy szczegowo opisane, inne zasygnalizowane lub pominite), ukazywaniem zwizkw przedmiotu opisu z innymi przedmiotami, zjawiskami w kulturze (intertekstualnod opisu) i stopniem nasycenia tekstu indywidualn ocen (sdy wyraane najczciej nie wprost, oceny nie tylko w konkluzjach pointujcych tekst); czsto tekst kultury staje si pretekstem do pogbionych rozwaao o charakterze filozoficznym, socjologicznym, politologicznym, teologicznym... . Wreszcie eseje podejmujce problematyk naukow i popularnonaukow (np. Polska Piastw Pawa Jasienicy, "Czy istnieje filozofia chrze198 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ cijaoska?" ks. Michaa Hellera, Std do staroytnoci Aleksandra Kraw-czuka): z tekstami stricte naukowymi czy je przede wszystkim typ uporzdkowania logicznego (np. teza - dowodzenie wnioski, a wiec prostszy ukad kompozycyjny) i wyrazistsza (ni w pozostaej) eseistyce funkcja informatywna tekstu; dzieli od naukowych artykuw osobiste i subiektywne podejcie do tematu (bez ukazywania caego aparatu metodologicznego) oraz jezykowo-stylistyczny ksztat tekstu (np. obok sownictwa naukowego pojawia si sownictwo charakterystyczne dla stylu potocznego i artystycznego, podkrelajce zindywidualizowany, subiektywny, osobisty ogld eseisty). Ze wzgldu na osobisty, refleksyjny charakter esejw czsto trudno jednoznacznie okrelid temat tekstu. Portret moe stad si osobistym wspomnieniem o czasach, w ktrych przyszo yd portretowanemu i piszcemu, i jednoczenie moe zawierad rozbudowane refleksje filozoficzne, jak to jest np. w "La Combe" Czesawa Miosza. Podrnicze eseje Pawa Jasienicy czy Zbigniewa Herberta s jednoczenie traktatami - Rozwaania o wojnie domowej to traktat historiozoficzny, a tom Barbarzyoca w ogrodzie zawiera traktaty estetyczne i historiozoficzne (oczywicie nie tylko, take portrety i wspomnienia). A "Lapidarium V" Kapucioskiego, ktre najbardziej zblia si do tekstu Monteigne'a (por. motto do rozdziau), po prostu wymyka si z takiej tematycznej klasyfikacji ze wzgldu na rnorodnod poruszanej problematyki. Zbierajc uwagi o temacie eseju, musimy podkrelid, i eseista traktuje temat fragmentarycznie, nie wyczerpuje go, a sposb opracowania zagadnieo (refleksja dominuje nad opisem i analiz) sprawia, i eseje s tekstami otwartymi, pobudzajcymi rwnie do oficjalnych odpowiedzi listownych lub na amach prasy *por. np. dyskusja midzy Gombrowiczem a Mioszem - w tomie Zaczynajc od moich ulic; esej "Pacz generaa" Marii Janion+. I jeszcze jedna uwaga: eseista, mimo pierwszoosobowej

narracji, nie pisze o sobie fpor. o nadawcy eseju+, chod jego fragmentaryczny portret moemy zrekonstruowad na podstawie tekstu. Odrbn spraw jest formuowanie tematw szkolnych esejw na przykad na egzaminie dojrzaoci. Przynajmniej czd z takich tematw ma charakter monograficzny, szczegowy, co narzuca piszcemu sprawozdawczy charakter tekstu - tym samym przeczy to istocie eseju jako gatunku. Esej - projekcja wiadomoci 199 8.5.2. Kompozycja i ukad tekstu Z rnych powodw odczuwamy eseje jako teksty trudne. Jedn z barier i dla pocztkujcych eseistw, i dla wytrawnych czytelnikw esejw jest wyjtkowa kompozycja *por. uwagi o nadawcy i odbiorcy eseju+. Eseje nie s tekstami linearnymi, pierwsze wraenie, jakie moemy odnied, to wraenie chaosu mylowego i kompozycyjnego. Jeeli spojrzymy na intencje *zob. podrozdzia 8.4.+, ktrymi kieruje si eseista, jeeli uwzgldnimy fakt, kim nadawca eseju jest (i w jakie wciela si role zob. podrozdzia 8.2.), wtedy uwiadomimy sobie celowod kompozycji dod zagmatwanej, "zaciemnionej". Poszukiwania osi problemowej zmuszaj czytelnikw do zdwojonego wysiku intelektualnego, do uwanego czytania i ledzenia krok po kroku wywodu. I znw paradoksalnie "kompozycyjne kody" su nawizaniu kontaktu z czytelnikiem i utrzymywaniu jego uwagi, tym samym staj si pomostem prowadzcym czytelnika do zrozumienia tekstu (nie zapominajmy, i eseista nie pozostawia nas samym sobie, wciela si w rol przewodnika i od czasu do czasu bezporednio w tej roli ujawnia si - por. o rolach nadawcy i o relacjach nadawcy z odbiorc). O problemowa nie jest widoczna od razu, jednak tekst powinien byd tak skonstruowany, eby czytelnik mg j jednak z tekstu wydobyd. W konstrukcji tekstu eseistycznego toczy si swoista walka midzy potrzeb przejrzystoci, klarownoci wywodu a potrzeb zaciekawienia, zaintrygowania czytelnika (obie potrzeby wynikaj z perswazyjnej intencji pobudzania do mylenia). Dlatego eseista przestrzega zawsze dwch fundamentalnych zasad: a) regu komunikacji jzykowej - tekst jest o czym, dla kogo, w jakim celu... *por. rozdzia 1. w czci I oraz podrozdzia o intencjach nadawcy i funkcjach tekstu eseju+, b) zasad logiki - naley przedstawid temat, opracowad go i zebrad rozwaania, a poszczeglne akapity umiejtnie ze sob poczyd, aby czytelnik odnalaz zwizek poszczeglnych czci tekstu z tematem. C z tego dla nas, czytelnikw i potencjalnych nadawcw, wynika? Esej ma kompozycj trjdzieln: moemy wyrnid wstp, rozwinicie, zakooczenie (por. rys. 8.2. dalej). Esej jest tekstem uporzdkowanym i spjnym, ale typ spjnoci w eseju rni si wyranie od spjnoci zauwaa200 GATUNKI WYPOWIEDZI wv ANALIZIE STYLISTYCZNEJ nej w innych tekstach argumentacyjn^ch trjdzielnej kompozycji, np. w artykule naukowym, szkolnej rozpra>wce ( czym piszemy dalej). Jednoczenie to tekst o kompozycji podporzdkowanej

osi problemowej (zwizki z tematem), lecz nielinearnej, meandrraweJ - wymaga umiejtnoci wywaenia proporcji w paradoskalnej parz'e zrozumied-zaintrygowad *por. rys. 8.4. dalej+. We wstpie eseista przywouje prcblem bezporednio przez np. przedstawienie tematu, nawizanie do tytuu- postawienie jakiej' tezy, skonstruowanie uasi-definicji, przywolanie; tezY> z ktr bdzie polemizowa, odwoanie si do konkretnego faktu, vwydarzenia, czyjej' wypowiedzi (poruszajcej dany problem) lub te porednio nawizuje do tematu przywoujc np. osobiste dos'wiadczenia, odiwoluJc si? do znanych przykadw (anegdot, opowieci itd.), obrazkw ,^ ycia", motywujc zainteresowanie danym problemem. Rozwiniecie to postawienie wasn<eJ tezy Geeli nie uczyniono tego we wstpie), zaprezentowanie subiektywnej opinii, i udokumentowanie zindywidualizowanego spojrzenia. W es;eJu teza nie wymaga dowodu takiego, jak w tekstach np. naukowych, niemniej intencja pobudzania do mylenia i prawda, na ktrej zasadza si ten 1YP perswazji, sprawiaj, i esej staje si tekstem argumentacyjnym, c?hod cecha ta nie musi si ujawniad bezporednio. Eseista powouje si r(tm) Pmie innych lub im zaprzecza, odwouje si do znanego, bliskiego :wiata; cytaty, aluzje, bezporednie nawizania do tekstw kultury majl pokazad czytelnikom drog, ktr wczes'niej poda eseista *por. podrozdzia 8.2., 8.3., 8.4.]. Nigdy nie poznajemy danego problemu tylko z jedineJ strony: sdom nadawcy towarzysz opinie innych, potwierdzajce puinkt widzenia nadawcy, czsto przeczce mu lub pokazujce problem w ;innym wietle (ale na ten szlak eseista nie musi wkraczad). W tej czci najlepiej widad swobod kompozycyjn podporzdkowan zindy widuali;zowanej refleksji o wiecie - tak manifestuje si rola nadawcy: kreatora wiata tekstowego i przewodnika po tym wiecie. Tu odnajdziemy liczne d;ygresJe> pozornie tylko nie zwizane z tematem. W rzeczywistoci dygresje precyzuj i dopeniaj wywd, mog pokazywad temat w rnych, kontrowersyjnych ujciach, pozwalaj czytelnikowi zrozumied np. sens poprzednlieg cytatu lub caego ikapitu, mog jednoczenie suyd do podtrzymywani^ kontaktu z czytelnikiem (np. anegdoty). Esej - projekcja wiadomoci 201 Rys. 8.2. Schemat trjdzielnej kompozycji eseju "II Duomo" Zbigniewa Herberta, zob. Aneks WSTP akapity 1-3 ROZWINICIE akapity 4-47 katedra miasto freski Jad do Orvieto, by obejrzed katedr i freski

opisuj opowiadam oceniam ZAKOOCZENIE akapit 38 Wyjedam z Orvieto Czsto pisze si o otwartoci kompozycyjnej eseju. Wydaje nam si, i otwartod naley odnosid raczej do sposobu opracowania tematu, gdy zauwaylimy, i dua czd analizowanych tekstw ma kompozycj ramow (np. przyjazd - wyjazd; postawienie tezy - powtrzenie tezy w zakooczeniu lub zaprzeczenie jej; cytat we wstpie - kontrcytat w zakooczeniu). Temat, problem jest potraktowany fragmentarycznie, pozostaje otwarty [por. uwagi o temacie eseju+, natomiast tekst kooczy si rodzajem podsumowania, konkluzj, point lub kolejn tez, kontrowersyjn opini, retorycznym pytaniem (nawizujcym do tematu lub tytuu tekstu), ktre stwarzaj moliwod dyskusji i powrotu do tego zagadnienia. Na zracjonalizowan, schematyczn trjdzieln konstrukcj (uatwiajc czytelnikowi porzdkowanie tekstu) nakada si konstrukcja druga -swobodna, dygresyjna, pena zagadek, kontrastw, paradoksalnych skojarzeo (ma zaciekawid, pobudzid do mylenia, utrudniajc - ma uatwid podanie za lub z przewodnikiem). Ta druga konstrukcja tworzy szkielet wiata nadawcy i to nadawca decyduje, czy bdzie siga (w caoci lub tylko w czciach, poszczeglnych akapitach) po opowiadanie (np. "Cudowna lampa Aladyna" Waldemara Lysiaka, fragmenty "Arles" Herberta), opis (np. fragmenty "Lascaux" Herberta powicone "chioskiemu koniowi", polowaniu na bizona), dialog (np. Dialogi Stanisawa Lema, "Swe202 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNE] denborg i Dostojewski" Miosza), czy elementy naukowego wywodu (np. "Zwierzoczlekoupir" Bieleckiego), reporta (np. Rozwaania o wojnie domowej Jasienicy), sdow mow ("Obrona Templariuszy" Herberta). Charakterystyczne dla eseju jest to, i w jednym, najczciej duszym, tekcie odnajdziemy cechy kilku form wypowiedzi. Przykadem tego eseistycznego eklektyzmu jest m.in. "II Duomo" Zbigniewa Herberta *zob. Aneks+. Na rysunku 8.2. zobrazowalimy trjdzieln kompozycje tego eseju, rysunek 8.3. przedstawia sekwencje opowiadania, opisu, partii argumenta-cyjnych, a na rysunku 8.4. odtworzylimy nielinearn kompozycje tekstu. Sekwencje opowiadania i opisu nastpuj po sobie, a na ten nieregularny rytm nakadaj si jeszcze elementy charakterystyczne dla tekstw ar-gumentacyjnych (odwoywanie si do rde historycznych, przywoywanie opinii znawcw zagadnienia; por. rys. 8.3.), jednak argumenta-cyjnod ta nie przypomina surowego wywodu naukowego, argumenty czsto wplecione s w tok opowiadania lub opisu, i naznaczone subiektywizmem, np.:

Wosi XIV wieku patrzyli zapewne na katedry francuskie jak na dziel wspaniale, ale obce. Surowe bryy, napicia linii pionowych, bezwstydne obnaenie kodca i surowa egzaltacja kamienia musiay rewoltowad acioskie zamiowanie do koa, kwadratu i trjkta prostoktnego, to znaczy do zmysowej i nieco ociaej rwnowagi. Bya to zapewne sprawa nie tylko gustu, ale take umiejtnoci. Bardziej szowinistyczni francuscy historycy sztuki patrz na gotyk wioski jak na nieudal recepcj wasnego odkrycia i w opinii Louis Reau katedra w Mediolanie, dzieo wielu wiekw i wielu artystw, jest najbardziej charakterystycznym wyznaniem bezsiy woskich architektw. *"II Duomo", s. 50; zob. Aneks] Opowiadanie toczy si w dwch planach: wspczesnym - przyjedam do miasta i... (co przywodzi na myl reportae podrnicze) oraz dawnym - to si dziao w miecie dawno, dawno temu (tym razem skojarzenia wiod nas ku esejom podejmujcym problematyk historyczn i powieciom historycznym). Opis rwnie jest dwuplanowy, tym razem jest to szerszy plan miasta (podobne typy opisw odnajdziemy w podrniczych reportaach i przewodnikach turystycznych) i wszy plan katedry, w ktrej zobaczymy freski (w tych czciach opis zblia si do fachowego opisu kaEsej - projekcja wiadomoci 203 Rys. 8.3. Schemat typw podawczych wypowiedzi w eseju "II Duomo" Zbigniewa Herberta ID 2D 3D 4D 5A 6A 7A 8A 9A 10A HA 12D 13A 14A 21A 22A 23A 24A O :3iA 32A 33A O 34 A O O O

15A

25A

35A 36+ 37A 38D O O + O

16DD O 26m O n CD lni 19D 20D 27 A 28A 29 A 30A O

l, 2, 3, 4... - Akapity A Opis D Opowiadanie dotyczce wspczesnoci OJ Opowiadanie dotyczce historii O Argumentacja (odwoanie si do rde, przywoanie opinii innych) + Opinia o przedmiocie rozwaao wyraona bezporednio talogowego, o czym wiadczy m.in. ukad treci i sownictwo specjalistyczne z zakresu historii sztuki). Subiektywizm poznawczy charakteryzujcy nadawc przenika kady element tekstu (co podkrelalimy w podrozdziale 8.2.) - opisy obiektw z jednej strony s podporzdkowane warsztatowi pracy historyka sztuki, z drugiej: postrzegamy rzeczywistod oczyma nadawcy podrnika, turysty, lecz nie zawodowego historyka sztuki; dlatego obiektywnym konstatacjom np. o ukadzie postaci na fresku towarzysz zindywidualizowane sdy o muskularnych nogach mistrza ukasza, dorodnych anioach, twarzy mocnej "jakby z chopskich portretw Breughela" *zob. akapit 30]. 204 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ Esej - projekcja wiadomoci 205

Rys. 8.4. 1 cel 2 motywacja dziaanie - przyjazd do miasta Schemat osi problemowej eseju "II Duomo" Zbigniewa Herberta (zob. Aneks)

fasada katedry 38 wyjazd Czs"d zasadnicza ze wzgldu na cel 27 32 28 33 29 34 35 36 "Boska Komedia' "Sd Ostateczny" Dygresja

12 sytuacja: zamkniecie kocioa 17 historia katedr 18 miasta19 restauracja z okna widad katedr) 20\ 21 22 wejcie do katedry kaplice, freski Dygresja l, 2, 3... - akapity Istotn cech nielinearnej, asocjacyjnej *por. rys. 8.4.+ kompozycji s dygresje. W przypadku "II Duomo" [zob. Aneks] (podobnie jak w wiek-szos'ci tekstw reprezentujcych ten gatunek) mamy do czynienia z dygresjami obejmujcymi cae akapity (lub sekwencje akapitw), np. dygresja o winie (akapit 20) czy dygresja o technice freskw (akapity 24, 25), a take z dygresjami wewntrzakapitowymi (np. akapity 30, 37). Poszczeglne dygresje odwouj si do wiedzy nadawcy i do jego dowiadczeo yciowych, opis katedry splata si nierozerwalnie z wywodem o interpretacji gotyku woskiego przez francuskich historykw sztuki (w akapitach 6, 7, 8), to przerywany jest refleksj o historii katedry i miasta (akapity 16, 17, 18). Kunsztown kompozycje tekstu odzwierciedla ukad akapitw 13-21. Zwiedzanie katedry zostaje przerwane jeszcze przed wejs'ciem do s'rodka, wiec "idziemy w miasto". Ze wzgldu na ujawnione w pierwszych akapitach cele przyjazdu do Orvieto wycieczka po miecie staje si przymusow dygresj (akapity 13, 14, 15), ale miasto wanie bdzie kolejnym szerokim kontekstem opisu katedry i freskw. Do tej swoistej dygresji "miejskiej" docza si, jako uzupenienie, trjakapitowa sekwencja o historii miasta i katedry (akapity 16, 17, 18 dygresja w dygresji), po czym nastpuje powrt do miejskiej "wczgi" (akapity 19, 20, 21). Dygresje

bezporednio wi si z przedmiotem opisu - katedra nie stoi na pustkowiu, a z okien restauracji widad katedr. Dygresyjnod jest silnie motywowana osi problemow tekstu, o czym czsto zapominaj uczniowie i studenci w swych pierwszych prbach esejw. Nielinearnod kompozycji i dygresyjnod nie oznaczaj nieuporzd-kowania, chaosu, pisania o niczym. Kady kompozycyjny meandr, kada dygresja to prba wcignicia nas w wiat nadawcy, prba zainteresowania nas tematem i ujciem tematu przez nadawc. Dlatego esej wymaga elaznej dyscypliny mylenia - dygresyjnych odng nie moe byd zbyt wiele, a zawioci kompozycyjne nie powinny stanowid bariery w odnalezieniu sensu tekstu (por. o intencjach nadawcy eseju). Poszczeglne elementy konstrukcji musz byd ze sob odpowiednio powizane, przy czym moemy mied do czynienia z rnymi sposobami spajania tekstu (w zalenoci od tematu i zwizanej z nim osi problemowej, ale take od projektowanego odbiorcy i funkcji tekstu). Najrzadziej spotkamy cae ukady charakterystyczne dla tekstw naukowych - graficzne wyliczenia, zapowiedzi i wyczerpujce komentarze cytatw, ktrym towarzysz metajzykowe operatory *por. czd I, rozdzia 6+. Specyficzne dla eseju jest to, i w tym samym tekcie nadawca moe posuyd si rnymi wykadnikami spjnoci: i strukturalnymi, i semantycznymi *por. czd I, rozdzia 6.+, jednak o specyfice spjnoci tekstw eseistycznych wiadczy bardzo czste czenie poszczeglnych akapitw i wczanie dygresji do struktury tekstu poprzez kategorie motywacji, rozwinicia, przeciwstawienia i sekwencji (a wiec spjnod semantyczna, bez formalnojzykowych wykadnikw). 206 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ I tak np. w "I Duomo" Herberta *zob. Aneks+ akapit 26, bdcy cz-s'ci skadow wikszej dygresji (ktrej funkcj jest wprowadzenie czytelnika w problematyk fresku jako techniki sposobu przedstawienia), ma jednoczenie charakter zapowiadajcy - przedstawia histori namalowania freskw w katedrze. Zasadnicza czd tekstu rozpoczyna si waci-wym akapitem zapowiadajcym (27): ocena freskw Fra Angelico, oglne wraenie freskw Signorellego, wyliczenie freskw z tytuw, wstpna ocena przez przywoanie opinii kogo' innego. Nastpnie, w akapicie 28, znw pojawia si oglna ocena, tym razem przez porwnanie, wreszcie mamy sekwencj akapitw 29-35, powiconych poszczeglnym freskom. Akapity te cz si semantycznie, lecz bez formalnych wykadnikw leksykalnych poszczeglnych akapitw. Inaczej wyglda spjnod wewntrz-akapitowa tu wykadniki jzykowe nawizania porzdkuj struktur akapitu, sprawiaj, e staje si czytelniejsza, w opozycji do struktury kompozycyjnej caego tekstu *por. rys. 8.4.+. W strukturze poszczeglnych akapitw w caym tekcie mamy do czynienia zarwno z typem nawizao strukturalnych (np. powtrzenia, zaimki anaforyczne, deiktyczne), jak i semantycznych (struktura tematycznorematyczna). Akapit 36 jest rodzajem podsumowania, uoglnienia subiektywnej oceny i peni funkcj akapitu tranzytywnego; a akapit 37 to swoista dygresja o innych freskach w katedrze, ktra czy si tematycznie z gwn osi problemow i jest ostatnim ogniwem sekwencji powiconej freskom w "II Duomo". Tak wic ze wzgldu na kompozycj i spjnod tekstu eseje spowinowacone s i z tekstami naukowymi, argumentacyjnymi, i z tekstami literatury piknej, zasadzajcymi si na grze konwencjami, skojarzeniami, motywacjami. Z wyej wymienionymi, a take z tymi, ktre

charakterystyczne s w publicystyce, czy eseje segmentacja tekstu: rozdziay, podrozdziay, rdtytuy, graficznie wydzielane mniejsze czstki tekstu (por. podrozdzia o odbiorcy eseju). 8.5.3. Jzykowo-stylistyczne cechy eseju Najczciej o stylu eseju mwi si, i jest to styl artystyczny z elementami stylu naukowego i publicystycznego. Tymczasem blisza analiza pokazuje, i np. w warstwie leksykalnej odnajdziemy elementy przynalene wszystkim stylom i odmianom polszczyzny (i nie tylko polszczyzny). Esej - projekcja wiadomoci 207 Wydaje nam si, i czsto tak si dzieje, i fakt, kim jest osoba nadawcy, albo te sposb publikacji (czasopismo, zbir, tom tekstw), wpywa na klasyfikacj stylistyczn tekstu: nadawca to poeta - styl artystyczny; nadawca to naukowiec - styl naukowy, tekst ukaza si w tygodniku politycznokulturalnym - styl publicystyczny. Czy styl eseju mona wpisad we wzorzec jakiegokolwiek stylu funkcjonalnego? Chyba jednak nie mona, chociaby ze wzgldu na podkrelan przez nas, i w innych opracowaniach rwnie, manifestacj "ja", ktrego projekcj s wszystkie tekstowe struktury, wic styl tekstu take. Eseista z rwn swobod posuguje si stylem potocznym, co stylem naukowym *por. uwagi o eseju "II Duomo" w poprzednich podrozdziaach, tam rwnie cytaty z tekstu+. Potoczne sownictwo pojawia si obok rozbudowanych obrazw poetyckich czy artystycznych metafor i porwnao *por. jak wye+). Do tego jeszcze problematyka uniwersalna, ponadczasowa, ale bezporednie odwoywanie si do aktualnych wydarzeo politycznych, spoecznych, kulturalnych, naukowych, religijnych, czyli publicystyczny aspekt czci tekstw. Ten, wydawaoby si, pele-mele jest wynikiem roli, jak przyjmuje nadawca. Kreacja tekstowego wiata, fragmentarycznie odzwierciedlajcego osobowod nadawcy, implikuje stylistyczn swobod. Eseista zna rne konwencje, wzorce, gatunki, lecz nie wpisuje swojego sposobu rozumowania w gotowe schematy, raczej wykorzystuje je w dialogu z czytelnikiem. Etykietka: styl artystyczny jest w przypadku eseju bardzo wygodna i przynajmniej w czci uzasadniona, gdy we wzorzec stylu artystycznego wpisuje si cig zmiennod i otwartod na inne style *por. o stylizacji - rozdzia 5.+, poza tym w tekstach eseistycznych obserwujemy dominacj funkcji kreatywnej *por. podrozdzia 8.4.]. Specyfik stylu eseju oddaje czsto przywoywany przez nas tekst Herberta "II Duomo". Powiedzielimy wczeniej, i w eseistyce wane miejsce zajmuj i dowiadczenia potoczne, codzienne, i uczestnictwo w kulturze wysokiej. To sprawia, i owe dowiadczenia musz przeoyd si (chod niekoniecznie wprost - o codziennoci mona naukowo, o estetycznych wraeniach - potocznie) na sposb mwienia o nich. Dlatego w jednym akapicie, w kilku ssiadujcych akapitach odnajdziemy stylistyczn potocz-nod, naukowod, erudycyjnod, ktrym towarzyszy subiektywny, zindywidualizowany, nieszablonowy ogld wiata, a wic take artystyczna kreacja 208 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ

metafor czy porwnao *zob. uwagi w podrozdziaach o nadawcy i odbiorcy+. W dodatku wszystko tu jest naturalne, gdy nadawca nie udowadnia nam, e zna si na czym, po prostu taki jest - oczytany, znajcy jeyki, z rozlegymi horyzontami intelektualnymi i wasnym spojrzeniem na wiat: Fra Angelico zostawi po sobie na szczycie sklepienia Chrystusa sdzcego i Apostow. Obie kompozycje s dod sztywne i hieratyczne, jakby malarz (czy uczniowie) naduywali cyrkla i oowianego drutu, sucego do wymierzania perspektywy. Signorelli zapenia podobn powierzchni, i to wedug kartonu poprzednika, rwn iloci postaci, ale jego "cro dei dottori" jest ju zapowiedzi dramatu; draperie s nie z martwych wkien, ale z nerww i mini. Zradza to od razu gwn pasj mistrza ukasza: przedstawienie ciaa w akcji, co w peni zrealizowa w duych paszczyznach midzy ukami sklepienia. "Przyjcie Antychrysta", "Histori kooca wiata", "Zbawionych i potpionych" opowiada jzykiem surowym i mrocznym, godnym Dantego. Dlatego pewnie ten wielki malarz wydaje si angielskiemu historykowi sztuki o gustach bynajmniej nie staropanieoskich "viril but somewhat harsh and unsympathetic" (mski, lecz szorstki i niemal odpychajcy) *,,11 Duomo", s. 54-55; zob. Aneks] Jak wiec okrelid styl eseju? Swobodny, zindywidualizowany, nieszablonowy, waciwy danemu eseicie z jednej strony, z drugiej strony cile podporzdkowany kompozycji tekstu i intencjom nadawcy. Jest to styl otwarty, w ktrego ramy moemy wpisad style innych gatunkw wypowiedzi (np. opowiadania, por. wyej o kompozycji eseju) i rne style funkcjonalne, nawet inne jeyki naturalne (por. np. cytaty 19, 21, 20). To wyjaniaoby, dlaczego niektre teksty (lub ich fragmenty) odczuwamy jako bardziej naukowe (np. cytaty 14, 19, 20), inne jako bardziej literackie (np. cytaty 30); dlaczego jedne okrelamy jako bardziej oficjalne, a o drugich mwimy, i nadawca minimalizuje w nich dystans miedzy sob a czytelnikiem (np. cytaty 4, 17, 27); dlaczego lubimy czytad teksty X-a, a nie podoba nam si proza Y-a. Dla pocztkujcego eseisty oznacza to, e trzeba mied wiadomod wasnego stylu osobniczego, wiadomod wasnej jzykowej odrbnoci i wyjtkowoci. Trzeba te po prostu mied styl, a tego nie nauczy adna szkoa, aden kurs redaktorski. Moemy stad si wytrawnymi czytelnikami eseEsej - projekcja wiadomoci 209 jw, lecz prawdziwymi eseistami bd tylko nieliczni (podobnie jak autorami felietonw, reportay, sonetw czy powieci). Podsumujmy nasze obserwacje: 1. Eseje pisze si na kady temat, ale problem, zagadnienie eseista opracowuje fragmentarycznie. 2. Kompozycje eseju charakteryzuje jednoczesne podwjne uporzdkowanie: trjdzielne i nielinearne. 3. Styl eseju jest zindywidualizowany, odzwierciedla osobowod nadawcy; moemy w nim odnaled wykadniki (najczciej) leksykalne poszczeglnych stylw funkcjonalnych (np. sownictwo specjalistyczne, sownictwo ekspresywne potoczne, artystyczne porwnania) - ich obecnod motywowana jest tematem i sposobem jego ujcia oraz intencj komunikacyjn nadawcy.

8.6. Uwagi koocowe Majc na uwadze wszystko to, co zostao dotychczas powiedziane w naszej pracy o specyfice gatunkowej eseju, moemy (chod nie bez trudnoci, ze wzgldu na zoonod materii) pokusid si o zarysowanie schematu gatunkowego eseju: 1. Sytuacja komunikacyjna: dialog o potrjnym odniesieniu - po pierwsze dialog nadawcy z odbiorc, po drugie odniesienie nadawcy do przedmiotu dialogu i rnych tekstw kultury, opinii oraz sdw innych, odniesienie odbiorcy do przedmiotu dialogu i sdw nadawcy (konfrontacja opinii nadawcy z opini odbiorcy o przedmiocie dialogu), po trzecie dialog nadawcy z samym sob. 2. Role nadawcy: kreator tekstowego wiata, przewodnik po tekstowym wiecie. 3. Role odbiorcy: poszukiwacz sensw tekstowego wiata i ich inter-pretator. 4. Relacje midzy nadawc a odbiorc: tekst jest rodzajem pomostu w dialogu midzy nadawc a odbiorc; w dialog ma swojego moderatora, ktry wie wicej o przedmiocie dialogu, co wynika z rl, jakie odgrywa; podstawow relacj midzy nadawc a odbiorc moemy okrelid jako partnerstwo lub dorastanie do partnerstwa. 210 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ 5. Intencje nadawcy: pobudzaniie do mylenia. 6. Funkcje tekstu: kreatywna, jperswazyjna, fatyczna (ekspresywna, informatywna). 7. Kompozycja tekstu: linearnai trjdzielnod i nielinearna skojarze-niowod, asocjacyjnod. 8. Styl tekstu: charakterystyczny dla konkretnego nadawcy, miedzy stylami i miedzy formami. Jeeli powyszy schemat odniesiemy do tradycyjnie przypisywanych esejowi cech, to stwierdzimy, i: 1. Podmiotowod jest wynikiem roli nadawcy - kreatora wiata, w tekcie zostaje odzwierciedlona przez kreatywn funkcje tekstu i nadanie odbiorcy statusu partnera, poszukiwacza, interpretatora. Podmiotowod naley traktowad jako cech nadrzdn eseju, (wynikaj z niej wszystkie pozostae) i musimy wzid pod uwag, i do tekstw eseistycznych podchodzimy przez pryzmat nadawcy jako konkretnej osoby ze wiata rzeczywistego i osoby "tekstowej" ze wiata tekstu. 2. Subiektywizm wie si ze zindywidualizowan, waciw nadawcy koncepcj tekstowego wiata i osobistymi pogldami na rzeczywistod pozatekstow. Podmiotowod i subiektywizm ewokuj refleksyj-nod, erudycyjnod, intertekstualmod, dygresyjnod, fragmentarycznod, nielinearnod, kompozycyjm swobod i swobodny styl. Erudycyjnod raczej odnielibymy do charakterystyki samego nadawcy, natomiast refleksyjnod, dygresyjnod, fragmentarycznod czylibymy ze specyficzn kompozycj (nielinearniod, swoboda) i sposobem opracowania problemu. 3. Pogranicznod i hybrydyczn od tekstu eseistycznego wynikayby take z podmiotowoci i subiektywizmu i jako takie chyba nie przecz "gatunkowoci" eseju. Otwartod gatunkowa eseju nie powoduje przecie w odbiorze uznania tekstu eseistycznego za powied, reporta, felieton... -eseista,

posugujc si sztafaem imnego gatunku, nie przestaje pisad eseju, lecz w subiektywny sposb interpretuje schematy gatunkowe i wzorce stylistyczne. Tekst eseju moe wykazywad jezykowostylistyczne, kompozycyjne powinowactwa z innymi gatunkami, lecz sytuacja komunikacyjna i jej podstawowe skadniki pozostaj niezmienne (ukad rl nadawcy i odbiorcy, intencje nadawcy...). , , ..... Esej - projekcja wiadomoci 211 Wreszcie problem klasyfikacji odmian eseju, o ktrym wspomnielimy we wstpie do naszych rozwaao. Wydaje nam si, i ze wzgldu na rnorodnod tematyki i indywidualizm opracowania problemu, ze wzgldu na podmiotowod tekstu eseistycznego trudno przeprowadzid jedn klasyfikacj. W rzeczywistoci przecie, w konkretnym tekcie realizujcym schemat gatunkowy eseju moemy mied do czynienia np. z fabu charakterystyczn dla tekstw narracyjnych (eseje narracyjne) i z opisem (eseje opisowe) przedstawiajcym subiektywnie dane zjawisko. Wybr prostszej (eseje formalne) lub bardziej zagmatwanej (eseje nieformalne) kompozycji tekstu podporzdkowany jest przecie temu kto pisze, do kogo i o czym. A czy w ogle moemy powiedzied, i s eseje nieargumentacyjne? (eseje spekulacyjne, eseje argumentujce...) Dygresje, odwoania do tekstw kultury, caa ta intertekstualnod eseistyczna to wanie znaki motywujce subiektywne opinie i zindywidualizowane sdy nadawcy. Tak wic rnorodnod, otwartod, hybrydycznod esejw nie mieci si chyba w znanych dotd klasyfikacjach podgatunkw. 8.7. Zalecana literatura (tam rwnie obszerna bibliografia przedmiotu) Furman W., Kaliszewski A., Wolny-Zmorzyoski K., 2000, Gatunki dziennikarskie, specyfika ich tworzenia i redagowania, s. 92-96. Heck D., 1993, Esej, *w:+ Sownik literatury polskiej XX wieku, Wrocaw-Warszawa-Krakw. Jedrychowska M., 1994, Dorastad do eseju, "Polonistyka", nr 2, s. 87-91. Kaszubski R, 1994, Esej - prostota angielskiej prozy w piguce, "Polonistyka", nr 2, s. 95-101. Kuziak M., Rzepczyoski S., 2002, Jak pisad?, Bielsko-Biaa, s. 174-177. Loba M., 1994, Francuska szkoa pisania eseju, "Polonistyka", nr 2, s. 91-95. Madkiewicz J., 1997a, Czy i jak moliwy j est esej w szkole, *w:+ Przed matur. Jzyk polski. Prawie wszystko o eseju w szkole, wybr i oprad. J. Madkiewicz, Gdaosk. Madkiewicz J., 1997b, Esej - najtrudniejszy z pozornie atwych gatunkw, *w:+ Przed matur. Jeyk polski. Prawie wszystko o eseju w szkole, wybr i oprad. J. Madkiewicz, Gdaosk. Owczarek J., 1994, Lektura eseju w szkole. Prometeusz w piekle Alberta Camusa w klasie ILO, "Polonistyka", nr 2, s. 105. liwioski P., 1994, Esej - forma wolnoci, "Polonistyka", nr 2, s. 70-77.

212 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ ANEKS 1. Przykadowa realizacja eseju Zbigniew Herbert, 1991, "II Duomo", *w:+ tene, Barbarzyoca w ogrodzie, Lublin. Tekst ten zosta wykorzystany w dwiczeniu l. oraz projekcie lekcji (rozdzia 15.). I DUOMO Przyjaciel poeta mwi: .Jedziesz do Wioch, nie zapomnij wpad do Orvieto". Sprawdzam w przewodniku: tylko dwie gwiazdki. "Co tam jest?" - pytam. "Wielki plac, na placu trawa i katedra. W katedrze 'Sd Ostateczny'". Kiedy wysiada si z pocigu na niewielkiej stacji miedzy Rzymem a Florencj, miasta nie widad, znajduje si kilkadziesit metrw w grze i zakryte jest prostopad wulkaniczn skal jak niegotowa rzeba workowatym ptnem. Funicolare (takie, jakim jedzie si na Gubawk) wyrzuca pasaerw koo Porta Rocca. Do katedry idzie si jeszcze kilometr, bo to, co najwaniejsze w tym miecie, ukryte jest w samym rodku i ukazuje si nagle. Katedra stoi (jeli ten nieruchomy czasownik jest odpowiedni dla czego, co rozdziera przestrzeo i przyprawia o zawrt gowy) na obszernym placu, a otaczajce kilkupitrowe budynki po chwili gasn i przestaje si je dostrzegad. Pierwsze wraenie nie rni si od ostatniego i dominuje uczucie niemonoci oswojenia si z t architektur. Robbe-Grillet, mistrz inwentarza, napisaby zapewne tak: "Stan przed katedr. Miaa ona 100 metrw dugoci i 40 szerokoci, a wysokod fasady w osi rodkowej wynosia 55 metrw". Wprawdzie z takiego opisu nic naocznego nie wynika, ale proporcje bryy mwi, e jestemy we Woszech, gdzie strzelisty gotyk Ile-de-France zosta przetrawiony na styl zupenie swoisty, a wsplna nazwa uywana jest z naogw chronologicznych (wszystko, co dzieje si w tym samym czasie, trzeba ochrzcid wsplnym terminem). W orwietaoskim muzeum katedralnym zachoway si dwa pergaminy (zke, uszkodzone, jakby z wolna obraca je ogieo), ktre roznamitniaj historykw sztuki zgbiajcych nieatwy "Fasadenproblem". Oba rysunki przedstawiaj t sam fasad orwietaoskiej katedry i stanowi kapitalny przykad ewolucji gustw. Pierwszy chronologicznie, z uwag "manu magistri Laurenti" (rka mistrza Wawrzyoca), czyli Maitaniego (ale szereg autorw ma co do tego wtpliwoci), jest jeszcze w gucie pnocnym. rodkowa czd elewacji katedry nad gwnym portalem mocno zaakcentowana, przewaaj linie pionowe i trjkty ostroktne. Drugi rysunek przynosi zasadnicz zmian, oba boczne czony facjaty zostay podniesione, pojawiy si linie horyzontalne, kompozycja stracia strzelistod, za to rozsiada si pewnie; przede wszystkim jednak powierzchnia fasady zostaa znacznie powikszona, aby w caej pysze i okazaoci mg t architektur odrealnid kolor i ornament.

Wosi XIV wieku patrzyli zapewne na katedry francuskie jak na dziea wspaniae, ale obce. Surowe bryy, napicia linii pionowych, bezwstydne obnaenie kodca i surowa egzaltacja kamienia musiay rewoltowad acioskie zamiowanie do koa, kwadratu i trjkta prostoktnego, to znaczy do zmysowej i nieco ociaej rwnowagi. Bya to zapewne sprawa nie tylko gustu, ale take umiejtnoci. BarEsej - projekcja wiadomoci 213 dziej szowinistyczni francuscy historycy sztuki patrz na gotyk woski jak na nie-uda recepcj wasnego odkrycia i w opinii Louis Reau katedra w Mediolanie, dzieo wielu wiekw i wielu artystw, jest najbardziej charakterystycznym wyznaniem bezsiy woskich architektw. Dla nich bowiem budowle gotyckie Pnocy byy dzieem innej przyrody i patrzyli na nie z odcieniem grozy, jak na kopce termitw. Fasada bya dla Wochw kolorow procesj nieco przesadn jak opera z chrami rzeb, mozaik, pila-strw i wieyczek, a Orvieto jest na pewno jednym z najbardziej uderzajcych przykadw malarskiej koncepcji architektury. To wanie sprawia trudn do oddania mieszanin zachwytu, zaenowania i zupenego zagubienia w lesie kolorowych kamykw, falujcych paszczyzn, brzu, zota i bkitu. Najstarsz czci fasady s cztery cykle paskorzeb duta wielu artystw, gwnie pizaoskich i sieneoskich, cztery wielkie karty o cznej powierzchni stu dwunastu metrw kwadratowych, ktre czyta si z lewa na prawo, a opowiadaj stworzenie wiata, genealogi Dawida, dzieje prorokw i Chrystusa oraz Sd Ostateczny. Opowied jest patetyczna i zarazem pena prostoty. Okazuje si, e mona wyrazid w kamieniu stworzenie wiata (wskazujcy palec Stwrcy, promieniste linie i zadarte gowy aniow). Najpikniejsze s narodziny Ewy. Przysadzisty Bg Ojciec z dugimi wosami wyjmuje upionemu Adamowi ebro, a w nastpnej scenie widad matk Rodzaju: skonia gow, czystoci i sodyczy pena. Dalej prorocy rozwijaj rulony, demony cign sznur potpionych i zgrzytanie zbami miesza si ze piewem aniow siedzcych na gaziach genealogicznych drzew. Ogromna koronkowa rozeta, wyszywana w marmurze, robi bardziej wraenie rzeby w koci soniowej ni elementu architektury monumentalnej. Paszczyzny fasady porwane s nie tylko kolorem, ale docza si do tego precyzja szczegw godna miniaturzysty i jeli do czegokolwiek mona porwnad katedr w Orvieto, to do pierwszej litery iluminowanego rkopisu, do wysokiego A gstego od upojenia. Obrzydliwy zwyczaj zamykania kociow w poudnie wytrca z pracowicie obmylanego planu cenne godziny, pozostaje wic drzemanie w cieniu, rozpusta makaronu, albo wczenie si po miecie bez planu. Wybieram to ostatnie. Uliczki s jak strumienie grskie, maj ostry nurt i otwieraj nieprzewidziane perspektywy. Z placu U Duomo spywa si zakosem do Quartiere Yecchio. Przeraliwa cisza poudnia. Rolety zapuszczone, miasto pi, domy te, pod tynkiem unosi si i opada zwolniony oddech kamieni. Pod bram dwa czarne krzesa, jak trumny oparte u stolarza pod cian. Ulice s puste, tylko na murkach pi koty.

Dotknite rk otwieraj oczy, w ktrych - jak na zatrzymanych zegarach - zapisane jest nieruchomo poudnie wsk wskazwk renicy. Midzy Porta Maggiore a Porta Romana resztki murw obronnych. Std widad Umbrie jak z lotu ptaka: iskrzcy si w soocu piasek Paglii, a po drugiej stronie rzeki niebieskie wzgrze, ktre mikko wstpuje w niebo na granicy zatartego horyzontu. Miasta woskie rni si midzy sob kolorem. Asy jest rowy, jeli to banalne sowo moe oddad ton lekko czerwonego piaskowca; Rzym utrwala si w pamici jak terakota na zielonym tle, Orvieto natomiast jest brzowozote. Uwiadomid to sobie mona stojc przed romaosko-gotyckim Palazzo del Popolo - po214 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ tny szecian z szerokim balkonem na pitrach, paski dach najeony merlonami i pikne okna z kolumnami i limacznic. Paac ma kolor miedzi, ale bez blasku, ogieo jest w rodku - pamid lawy. Mona dugo kryd po miecie, ale nigdy nie traci si poczucia, e katedra jest za plecami i jej przytaczajca obecnod wypiera wszystkie inne wraenia. Trudno wyobrazid sobie, czym byo Orvieto - ktre dzisiaj wyglda jak zacznik do katedry, przed jesieni 1290 roku, kiedy to w asycie czterech kardynaw i wielu praatw papie Mikoaj IV "posuit primum lapidem" (pooy pierwszy kamieo), jak mwi dokument, i "incepta sunt fundamenta sacrae Mariae Novae de Urbe-veteri, quae fuerunt profunda terribiliter" (rozpoczto budow fundamentw wityni witej Marii Nowej, ktre byy strasznie gbokie). Dwadziecia lat po rozpoczciu budowy wezwano do Sieny wybitnego rzebiarza i architekta nazwiskiem Lorenzo Maitani, ktry poprawi bdy konstrukcji, wzmocni mury i wywar zdecydowany wpyw na ksztat i kolor fasady. Wielki budowniczy zosta w Orvieto do mierci wyjedajc jednak to do Sieny, to do Perugii, gdzie naprawia akwedukty. Pytanie, kto jest autorem orvietaoskiego II Duomo, jest tak samo beznadziejne, jak pytanie, kto jest budowniczym miasta (mwi miasta, a nie przysika fabrycznego), ktre roso w cigu wiekw. Po dod mitycznym Fra Bevignate, rka Lorenzo Maitaniego zawaya decydujco na koncepcji katedry, ale po nim pracowali jeszcze Andrea Pisano, Orcagna, Sanmicheli, a te wielkie nazwiska s jak grudki zota w piasku, bo w cigu kilku stuleci pracowao nad wityni trzydziestu kilku architektw, stu piddziesiciu rzebiarzy, siedemdziesiciu malarzy, blisko stu specjalistw od mozaik. Muzy nie milczay, chocia nie byy to bynajmniej czasy pokoju. Miasto byo jednym z gniazd herezji, a jednoczenie przez ironi historii, dziki silnym murom, ulubionym schroniskiem papiey. Gwelfowska rodzina Monaldeschich wioda si za by z rodzin Monaldeschich, zwolennikw cesarzy. Ci ostatni zostali wygnani z miasta, gdy rzebiarze pracowali nad ilustracj genezy. Oba rody wedug wiarygodnego wiadka, autora "Boskiej Komedii", cierpi w czydcu pospou z rodzinami Romea i Julii. Walki o wpywy w miecie trway dugo i Orvieto byo okupowane take przez Yiscontich, sowem dzielio los innych miast Italii, dolore ostel-lo, "zajazdu cierpienia", jak mwi Dante. Jedyna restauracja, z ktrej widad katedr, jest odpowiednio droga jak wszystko, co si znajduje w ssiedztwie zabytkw, gdy paci si podwjnie za cieo arcydzie na makaronie. Patron jest chudy, rozmowny i ma dug indycz szyj.

W karcie znajduj wino, ktre nazywa si tak jak miasto i patron zachwala je jeszcze gorcej ni katedr. Picie Orvieto mona traktowad jako akt poznawczy. Przynosi je w maym fiasco z mgiek zimna na szkle dziewczyna, ktra umiecha si po etrusku, to jest oczyma i kcikami ust, gdy reszta twarzy pozostaje nie tknita wesooci. Opis wina jest trudniejszy ni opis katedry. Ma kolor somy i mocny, trudny do okrelenia zapach. Pierwszy yk nie robi wielkiego wraenia, dziaanie rozpoczyna si po chwili: do wntrza spywa studzienny chd, ktry mrozi wntrznoci i serce, ale gowa rozpala si. Zupenie na odwrt, ni poleca pewien klasyk. Stan jest wspaniay i rozumiem teraz, dlaczego Lorenzo Maitani zosta w Ondeto, przyj Esej - projekcja wiadomoci 215 obywatelstwo, i to wcale nie honorowe, ale rzeczywiste, bo nawet musia si uganiad z pik po lesistych pagrkach Umbrii w obronie przybranej ojczyzny. Wejcie do katedry jest jeszcze jednym zaskoczeniem - tak bardzo fasada rni si od wntrza; jakby brama ycia pena ptakw i kolorw prowadzia do wiecznoci surowej i zimnej. II Duomo ma form bazyliki trzynawowej z akcentem pooonym na naw gwn, zakooczon solidn absyd. Czd potnych kolumn, poczonych ukami kolebkowymi, podpiera architektur, w ktrej skpy ornament gotycki naoony zosta na schemat romaoski. Nie widad adnego zainteresowania w kombinowaniu ukw, co jest tak charakterystyczne dla szkoy francuskiej. Sklepienie jest prawie paskie, wic ciany szczytowe fasady nie s niczym innym, jak mask. Po prawej stronie od otarza znajduje si druga kaplica delia Madonna di San Brizio, a w niej freski, ktre malowa Fra Angelico i Luca Signorelli. Fresk jest technik star i szlachetn, co wynika z tradycji i materiau. Od staroytnoci do naszych czasw technika nie zmienia si zbytnio, poddana jakby immanentnym reguom. Zwizany z architektur fresk dzieli losy murw. Jest organiczny jak dom i drzewo. Podlega prawu istot yjcych: toczy go starod. Sama robota nad ozdobieniem cian musi byd nasycona stateczn rzemielnicz wiedz. Przygotowanie zaprawy, znajomod murw s rwnie wane, jak waciwy proces malarski. Wapno na podkad musi dojrzewad dugo, potem miesza si je z przemytym piaskiem rzecznym. Tymczasem w soocu wygrzewa si wapno, z ktrym mieszad si bdzie kolory: czero zwglonych pdw wina, ziemi, cynober, kadmy. Od zmoczonego muru przez trzy podkady a do powietrza otoczenia przebiega aocuch procesw chemicznych. Na powierzchni utrwala kolory przezroczysta warstwa soli wapnia. Jak si rzeko, freski w kaplicy Madonny di San Brizio zacz malowad Fra Angelico zjechawszy do Orvieto z trzema uczniami w roku 1447, ale bawi niedugo, zaledwie trzy i p miesica, i porzuci zaczt prac, odwoany do Rzymu przez papiea Mikoaja V. Rada miejska staraa si przez wiele lat namwid to Pinturichio, to Perugina, co wymownie wiadczy o ambicjach rajcw; wreszcie po piddziesiciu latach zabiegw, bo w roku 1499, ugodzono si z ukaszem Signorelli, uczniem Piero delia Francesca, szeddziesicioletnim podwczas malarzem w peni sawy, ktry przyjecha do

Orvieto podpisad kontrakt na dzieo swego ycia. Umowa spisana po acinie jest pena nieco niezgrabnej, ale piknej, gospodarskiej troski o dobr robot. Mowa jest tam, e "omnes colores mittendos per ipsum magistrum Lucam, mittere bonos, perfectos et pulchros" (sam mistrz ma nakadad barwy, dobre, doskonae i pikne) i e malarz ukasz zobowizuje si "facere figu-ras meliores aut pares, similes et conformes aliis figuris existentibus nunc in dicta capella nove" (zrobid figury lepsze albo takie same, podobne do innych figur istniejcych teraz w tej kaplicy), W koocu ustanawia si komisj odbioru, ktra ma ocenid efekty artystyczne mistrza. Fra Angelico zostawi po sobie na szczycie sklepienia Chrystusa sdzcego i Apostow. Obie kompozycje s dod sztywne i hieratyczne, jakby malarz (czy uczniowie) naduywali cyrkla i oowianego drutu, sucego do wymierzania perspektywy. Signorelli zapenia podobn powierzchni, i to wedug kartonu poprzednika, rwn iloci postaci, ale jego "cro dei dottori" jest ju zapowiedzi dramatu; draperie s nie z martwych wkien, ale z nerww i mini. Zdradza to od razu 216 GATUNKI WYPOWIEDZI w AI*NALIZIE STYLISTYCZNEJ gwn pasj mistrza ukasza: przedstawieenie ciaa w akcji, co w peni zrealizowa w duych paszczyznach midzy ukami sl<klePienia- "Przyjcie Antychrysta", "Histori kooca wiata", "Zbawionych i potpionych" opowiada jzykiem surowym i mrocznym odnym Danteeo. Dlatego pewnie ten wielki malarz wydaje si angielskiemu historykowi sztuki o gustach bynajmniej nie staropanieoskich, "vml but somewhat harsh and unsympathetic" (ms^i, lecz szorstki i niemal odpychajcy). Ulubiony uczeo Piera delia Francesca* (tm)e by wielkim kolory sta. Jego mistrz na cianach kocioa w. Franciszka w Arrezzo przedstawi wiat przeroczysty i nasycony wiatem. Signorelli przenosi por"iad przestrzeo agodnie przesianych planw - ostre akcenty, wiatocieo i wolumin^, a wiato jego jest zawsze z zewntrz. Rzeczy i ludzie s naczyniami ciemnoci. Predicazione dli Anticristo", "ktregg przyjcie jest wedle skutecznoci szataoskiej z wszelk moc i znaki, i cudami' kamliwymi", dzieje si w Jerozolimie, ale architektura w ebi jest renesansowi jakby projektowa j Bramante. Pod dalekimi arkadami czarne postacie z pikan(tm) Jak szczury chodzce na ogonach. Na pierwszym planie ten, "ktry przyjdzie potajemnie i otrzyma Krlestwo zdrad", ma twarz Chrystusa, ale za plecami ukryty J"t demon. Stoi porodku tumu, w ktrym ikonografowie zauwayli Dantegc> Boccaccia, Petrark, Rafaela, Cezara Bori Bentivoslio i Krzysztofa Kolumbf13Po prawej stronie, wystpiwszy p krToku naprzd, jakby na proscenium, stoi narrator mistrz ukasz. Kapelusz mocno ywcinity na gow, luny paszcz i czarne pooczochy na muskularnych nogach. !Twarz mocna jakby z chopskich portretw Breughela oczy twardo utkwione w rzeczywistoci, tak ze mona uwierzyd temu co mwi Yasari, i szed za trumn l syna bez JedtteJ zy- Tu ko- nieg Fra Anoelico w sutannie, zapatrzony w siebie. Dwa spojrzenia wizjonera i obserwatora i do pomocy charakterystyce dodane rcee: ukasza mocno splecione i delikatna doo brata Anioa, gest wahania, palce in i dubi- obaj malarze kaplicy San Brizio dotykaj si ramionami, chocia dzieli ich^ dystans p wieku, rzecz dzieje si bowiem w czasach, gdy obowizywaa solidarnod i nie byo zwyczaju robienia z artystycznego poprzednika - gupca.

Zmartwychwstanie cia" odbywa si? na rwninie paskiej jak st. W grze dwa dorodne anioy, mocno oparte stopami powietrze, dm w dugie trby: "A no^i jego podobne mosidzowi jakoby w' Piekle palonemu, a gos jego jako gos wiela wd" Powtrne narodzenie, wyjcW6 z trzewi Wielkiej Matki odbywa si w mce Scena zaprawiona jest eschatologicznym humorem, towarzyszy jej miech szkieletw przygldajcych si obleczone!(tm)* wanie w ciao czowiekowi. Szczeg frapujcy Signorelli, mistrz aktu, mi^1 osteologii wyobraenie dod fantastyczne: kod miednicza jest jakby szerokP(tm) Pasem z czterema otworami na przodzie. .

Finimondo" jest freskiem o potne^ sile dramatycznej. Po prawej stronie doktorzy jeszcze radz, ale niebo jest juz podpalone. "Wzi anio kadzielnic z otarza i rzuci na Ziemi i stay si groi>my i glosy, i byskawice, i trzsienie ziemi wielkie" Po drugiej stronie uku", na ktrym rozpity jest fresk, tum mczyzn i kobiet z dziedmi na rkach.'- Pierwsze ofiary lez na ziemi, a ciaa ich maj ostateczn nieruchomod przedmiotw. Nad nimi strzpi si bezsilne gesty uciekinierw. Esej - projekcja wiadomoci 217 Ma racj Berenson, gdy upodobanie renesansowych mistrzw do aktu tumaczy nie tylko pocigiem do wraeo dotykowych i ruchu, ale take wymogiem ekspresji. Nagie ciaa posiadaj w najwyszym stopniu zdolnod budzenia wzruszeo. Przekonuje o tym fresk "Potpieni", ktry parzy nasz skr, ukada na jzyku paty popiou i napenia nozdrza t woni siarki. Scena jest zatoczona i bez perspektywy. Nagie ciaa ubite s ciasno jak w piwnicy w czasie bombardowania. Waciwie nie s to ciaa oddzielnych osb, tylko wielki splot akcji i kontrakcji, razw oprawcw i gestw obronnych potpionych. Signorelli, zafascynowany problemem ruchu, rozumia jego fizyczne i metafizyczne konsekwencje. Wiedzia, e w kadej akcji jest ziarno mierci, a koniec wiata to ostateczny wybuch i zniszczenie nagromadzonej energii. Na wiele lat przed Galileuszem i Newtonem ten malarz Quattrocenta definiowa pdzlem oschym i obiektywnym prawa upadku cia. Niebo nad potpionymi jest studium rnych stanw rwnowagi. Trzej anioowie to wywaone skrzydlate trjkty. Dwaj potpieni po lewej maj ciaa zdeformowane bezwadnym spadaniem. Szatan z cik kobiet na plecach opada lizgowym lotem ptakw leccych pod wiatr. Jeli przyjdzie kiedy napisad prawdziw histori nauki, wkad malarzy XV wieku, zgbiajcych problemy przestrzeni, ruchu i materii, nie moe byd pominity. Na koniec trzeba wyrzucid z siebie to blunierstwo wobec autorw podrcznikw: freski w Orvieto robi znacznie wiksze wraenie ni freski Michaa Anioa w kaplicy Sykstyoskiej. Micha Anio zna i pozostawa pod niewtpliwym wpywem malowide w kaplicy San Brizio, ale wizja nastpcy dotknita jest przekwita-jcym piknem, a jzyk zbyt gitki i swobodny opata raczej przedmioty, ni je wyraa. Rzadko wielcy poeci maj szczcie do wielkich ilustratorw. Dante znalaz godnego interpretatora w ukaszu Signorelli. Obok portretw kilku poetw i, rzecz znamienna, Empodoklesa, wyaniajcego si z czarnego ta medalionu niczym z Etny, znajduje si w kaplicy San Brizio jedenacie niewielkich freskw, dotyczcych "Boskiej Komedii". Solidni ikonografowie odkryli, e ilustruj one fragmenty

jedenastu pierwszych pieni "Czydca". Nie bez kopotu i wtpliwoci. Na przykad pierwsza ilustracja przedstawia Dantego klczcego przed jak postaci w rozwianej szacie. Odpowiedni wiersz poematu mwi o 1'uccel divino, ptaku boym, czyli aniele. Kopot z tym, e wyobraona postad nie ma skrzyde i Franz Xaver Kraus, ikonograf stateczny, mruczy: "zweifelhaft" i martwi si tym niepomiernie. Nawiasem mwic kpinki z ikonografw godne s naszej epoki (forma wypara znaczenie). Autobus zjeda do stacji szerok serpentyn i miasto zaraz za bram ginie z oczu. Widad je dopiero z okien pocigu. Nad wszystkim gruje U Duomo jak podniesiona rka proroka. Ale na razie "Sd Ostateczny" zamknity jest pod sklepieniem kaplicy San Brizio i nie spenia si nad miastem. W miodowym powietrzu Orvieto pi spokojnie jak jaszczurka. 218 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ Esey - projekcja wiadomoci 219 2. Materiay rdowe 2.1. Zbiory, ksiki a) bezporednio wykorzystane w pracy (cytaty, odwoani^) Boy-eleoski T., 1956, Brzownicy i inne szkice o Mickiewiczu, Warszawa. -Mickiewicz a my, s. 29-61. - Dziedzictwo, s. 7-24. : - Walka na tysic rund, s. 50-70. ....-, -Jak byd obecnym, s. 71-79. . ... . '- : . Bratkowski S., 1993, Skd przychodzimy, Warszawa.

- Utopista, ktremu si powiodo, s. 96-106. - Kordian, ktry si nie nudzi, s. 134-152. - Bezdomni w historii, s. 192-210.

- Najdusza wojna Polakw, s. 269-289. GowioskiM., 1994, Mity przebrane, Krakw. Gombrowicz W, 1990, Przeciw poetom, [w]: Miosz Cz., Zaczynajc od moich ulic, Wrocaw, s. 97-108. Gretkowska M., 1998, wiatowidz, Warszawa. Herbert Z., 1991, Barbarzyoca w ogrodzie, Lublin. -Lascaux, s. 9-21. - Arles, s. 36-48. - II Duomo, s. 49-57. - Kamieo z katedry, s. 91-113.

- Obrona Templariuszy, s. 147-164. - Wspomnienia z Yalois, s. 183-203. Iwaszkiewicz J., 1984, Aleja Przyjaci. - Twarze. Janion M., 1998, Pacz generaa. Eseje o wojnie, Warszawa. , - Wojna i forma, s. 23-126. :

-Jeruzalem Soneczna i Zaklty Krg, s. 261-272. ; Jasienica P., 1985, Rozwaania o wojnie domowej, Krakw. Jasienica P., 1986, Polska Piastw. Polska Jagiellonw, Warszawa. Krawczuk A., 1985, Std do staroytnoci, Warszawa. - Historia i literatura, s. 5-22. - Sarkofag Konstancji, s. 73-79. - Kojmeterion, s. 80-86. - Sprawy olimpiad, s. 102-114. - Pikno i mdrod elegii, s. 115-120. - Zemsta i zwycistwo Ikara, s. 200-205. Lem S., 1984, Dialogi, Krakw-Wrocaw. ysiak W., 1994, Wyspy bezludne, Warszawa. ""* - Wstp, s. 7-27. - Cudowna lampa Aladyna, s. 89-102. -Blizna, s. 118-140. - Modliszkiada. s. 141-156. - Zamek bajkowego krla, s. 157-173. Miosz Cz., 1990, Zaczynajc od moich ulic, Wrocaw. - Dykcyonarz wileoskich ulic, s. 9-30. - List pprywatny o poezji, s. 84-96. - Punkt widzenia, czyli o tak zwanej drugiej Awangardzie, s. 122-151. - Jzef Czechowicz, s. 195-236. - La Combe, s. 237-252. ' - Swedenborg i Dostojewski, s. 299-314. Parandowski J., 1986, Alchemia sowa, Warszawa. - Przedmowa, s. 7-10.

- ycie, s. 33-64. -Natchnienie, s. 87-93. - Tajemnice rzemiosa, s. 133-147. Tatarkiewicz W, 1990, O szczciu, Warszawa. Tokarczuk O., 2001, Lalka i pera, Krakw. b) inne Dubisz S., 1998, Midzy dawnymi a nowymi laty. Eseje o jzyku. Warszawa. Sandauer A., 1987, Trjca nowoczesnych, Warszawa. Tazbir J., 1996, Reformacja - kontrrefonnacja-tolerancja, Wrocaw. 2.2. Publikacje w czasopismach a) bezporednio wykorzystane w pracy (cytaty, odwoania) Bauman Z., 2001, Imiona cierpienia, imiona wstydu, "Tygodnik Powszechny" 2001, nr 38 (23 wrzenia), s. 9. Bielicki T., 2002, Zwierzoczekoupir, "Duy format. Czwartkowiec Gazety Wyborczej" 2002, nr 14/492 (8 sierpnia), s. 22-23. Heller M., 2001, Czy istnieje filozofia chrzecijaoska?, "Tygodnik Powszechny" 2001, nr 51-52 (23-30 grudnia), s. 23. Kapucioski R., 2002, Lki i sny (Lapidarium V), "Duy format. Czwartkowiec Gazety Wyborczej" 2002, nr 13/491 (l sierpnia), s. 24. Komar M., 2001, Tulipomania, "Tygodnik Powszechny" 2001, nr51-52 (23-30 grudnia), s. 26-27. Makowski J., 2001, Wewntrzne perypetie wiary, "Tygodnik Powszechny" 200l, nr 51 52 (23-30 grudnia), s. 9. Paczowski B., 1995, Brama i drzwi, "Nowa Res Publica" 1995, nr 3(78), s. 43^7. Szczepaoski J. J., 2001, wite miasto, "Tygodnik Powszechny" 2001, nr 51-52 (23-30 grudnia), s. 10. 220 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANAUZIE STYUSTYCZNEJ akowski J., 2002, Rok 2084?, wiat i Polska 2003. Prognozy, analizy, opinie. Wydanie specjalne "Polityka", "The Economist" nr 1/2002, grudzieo 2002-marzec 2003, s. 70-71. b) inne Degler A., 2001, Zawsze o Nim, czyli Psychomachia Witkacowska, "Tygodnik

Powszechny" 2001, nr 24 (17 czerwca), s.8. Mencwel A., 2001, Kaliningrad, moja miod, "Gazeta Wyborcza" 2001, nr 77.3681 (sobota - niedziela, 31marca - l kwietnia), s. 21-22; "Gazeta Wyborcza" 2001, nr 83.3686 (sobota - niedziela, 7-8 kwietnia), s. 21-23. Ustynowicz A., 2001, Lem i Golem, "Nowa Fantastyka" 2001, nr 10, s.72. piewak P., 1995, Schole, "Nowa Res Publica" 1995, nr 4(79), s. 18-20. 2.3. Prace zaliczeniowe (z metodyki jzyka polskiego; z lat 1995-1999) studentw IV roku Wydziau Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego. Agnieszka Mikolajczuk Rozdzia 9 REPORTA - UOBECNIENIE PRAWDY O CZOWIEKU I WIECIE "Nie chodzio mi nigdy o zwykle gromadzenie faktw, nazwisk, anegdot itd., lecz o poznawanie i przeywanie innych losw i wiatw, o badanie zachowao i emocji ludzi usytuowanych w rnych kontekstach kulturowych i historycznych ". Ryszard Kapucioski, "Lapidarium IV", 2000, s. 112 Co mwi nazwa? Najgbsze korzenie sowa reporta tkwi w acinie, w ktrej przedrostek reoznacza 'na nowo, cofajc si', za czasownik porlare - 'nosid'. Z poczenia tych elementw powstao acioskie reportare o sensie dwojakim: 'odnosid, donosid; oddad' i 'zawiadamiad'. Do polszczyzny nazwa reporta w znaczeniu dzisiejszym trafia za porednic-twem jeyka francuskiego (fr. reportage) w latach 20./30. XX w., chod ju w latach 70. XIX w. zapoyczylis'my z angielskiego okrelenie reporter oznaczajce dziennikarza, kogo, kto zbiera informacje o ludziach i zdarzeniach, aby przedstawid je czytelnikom lub widzom jakby na nowo, pozwalajc im cofnd si w czasie i poczud s'wiadkami tego, co zaszo. Teksty o charakterze reportaowym powstaway ju w staroytnoci *zob. Waokowicz 1974, 24+, ale dopiero wiek XIX wprowadzi pojcie reportau do oglnej wiadomoci gatunkowej twrcw i czytelnikw. Pierwotnie uwaga reportera skupiaa si na zdarzeniach sensacyjnych, aferach i skandalach, co nie przysparzao mu dobrej sawy. Wspczenie jest to tylko jeden z nurtw zainteresowao reportera (gwny - w pracy reportera prasy brukowej). [Obce odpowiedniki nazwy polskiej: ang. reportage, fr. reportage, niem. Reportage, ro. oderk i reporta.Co mwi sowniki i poradniki?5 Reporta to gatunek publicystyczno-literacki, zaliczany do literatury faktu. Do tradycyjnie przypisywanych mu cech nale: plastycznod, ywod opisu; autentyzm; aktualnos'd; dokumentaryzm; rola autora jako obserwatora, uczestnika lub rekonstruktora zdarzeo; subiektywizm; obiektywizm; funkcja sprawozdawcza, wyjaniajco-perswazyjna i estetyczna;

 swoboda kompozycji i stylu; styl artystyczny. 5 Por.: Bernacki Marek, Pawlus Marta (2000), "Reporta", *w:+ tyche, Sownik gatunkw literackich, wyd. III. Bielsko-Biala: PPU "PARK", s. 611-615. Kkolewski Krzysztof 222 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ Klasycy polskiego reportau: Arkady Fiedler Kanada pachnca ywic (1937); Ksawery Pruszyoski W czerwonej Hiszpanii (1937); Melchior Waokowicz Na tropach Smtka (1936), Bitwa o Monte Cassino (L 1-3, 1945-1947), trylogia W lady Kolumba (1967-1969); Krzysztof Kakolewski 22 historie, ktre napisalo ycie (1967), Co u pana sychad? (1975); Hanna Krall Zdyd przed Panem Bogiem (1977); Ryszard Kapucioski Cesarz (1978), Imperium (1993)6. 9.1. Wprowadzenie Denie do poznawania i gbszego przeywania wiata w procesie tworzenia (a take odbioru) reportau jest wyjciem poza poszukiwanie odpowiedzi na faktograficzne pytania sprawozdawcy: kto? co? gdzie? i kiedy? - w kierunku odpowiedzi na pytania podstawowe dla jednostki refleksyjnej i wspodczuwajcej: jak? i dlaczego? Dla sytuacji komunikacyjnej reportau istotne jest zatem porozumienie miedzy nadawc i odbiorc komunikatu w tym zakresie, jaki wyznacza owych szed pytao. Zarwno bowiem reporter, "aktywny wiadek poszukujcy prawdy i opowiadajcy si za prawd" *Miller 2001, s. 1+, jak i czytelnik, widz czy suchacz, pragncy wiadectwa teje prawdy, zadaj te pytania sobie i innym w deniu do rozwikania i przeycia tajemnicy wiata. (1993), "Reporta", *w:+ Sownik literatury polskiej XX wieku. Wrocaw...: Ossolineum, s. 930-935. Niedzielski Czesaw (1985), "Reporta", *w:+ Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, t. II. Warszawa: PWN, s. 280-282. Sawioski Janusz (1988), "Reporta", *w:+ Slownik terminw literackich, red. Janusz Sawioski, wyd. II popr. Wrocaw: Ossolineum, 431-432. Wolny Kazimierz (1996a), Reporta -jak go napisad? Poradnik dla suchaczy studiw dziennikarskich. Rzeszw: Wydawnictwo Owiatowe FOSZE. 6 Podajemy tylko wybrane przykady ksikowych publikacji reportaowych - lista nazwisk i tytuw moe byd wyduana. Tu kryterium wyboru bya powtarzalnod wymienionych nazwisk i tytuw w opracowaniach sownikowych i poradnikowych, zob. przypis 1. Odsyamy te do innych prac: wybitne nazwiska reportau wiatowego wymienia Ryszard Kapucioski w Lapidarium Ul *Kapucioski 2000a, s. 397-398], a nie doceniane jeszcze nazwiska polskich pisarzy-reportaystw - w Lapidarium IV *Kapucioski 2000a, s. 102+. *Zob. te Waokowicz 1974, Karafka La Fontaine'a, t. I, cz. I+. Reporta - uobecnienie prawdy o czowieku... 223 9.2. Nadawca reportau Postad nadawcy w reportau rozbija si zwykle w tekcie na rne gosy i spojrzenia:

a) gos reportera - narratora - mwicego o tym, co widzi i syszy (monolog trzecioosobowy) oraz reportera - bohatera i reportera - komentatora - mwicego o tym, co sam czuje i myli (narracja pierwszoosobo-wa i trzecioosobowy komentarz); b) gosy zewntrznych wobec reportera bohaterw reportau - przedstawiajcych wasne dowiadczenia, odczucia i przemylenia (narracja pierwszoosobowa w mowie niezalenej, sygnalizowana zwykle przejciem do nowego wiersza i rozpoczynajcym go mylnikiem albo ujciem cudzej wypowiedzi w cudzysw) lub udzielajcych swych myli i przeyd reporterowi (mowa pozornie zalena i pozornie niezalena - bez graficznych ladw odrbnoci), albo te gosy sprawozdawcw porednikw, ktrzy jako wiadkowie opowiadaj zdarzenia z ycia innych bohaterw; c) wiadectwa listw, pamitnikw, pism urzdowych i innych dokumentw - przytaczanych jako cytaty dla potwierdzenia faktw przedstawionych w reportau (zapisywane zwykle kursyw lub w cudzysowie -dla odrnienia od tekstu reporterskiej relacji); d) spojrzenia fotoreportera i grafika, utrwalone na zdjciach i mapach - naocznie, jakby bezporednio prezentujce wybrane sytuacje, miejsca, postaci przedstawione w reportau. Reporter poprzez swoj wiadomod scala t wielod gosw i spojrzeo w jeden spjny komunikat, gdy sam jest nadrzdn instancj selekcjonujc rnorodne elementy, porzdkujc je i formujc tekst. Reporter moe przedstawiad si odbiorcy w rnych ujciach i z rn wyrazistoci. Zwykle stara si mniej lub bardziej dobitnie zaznaczyd swoj obecnod w tekcie. Spjrzmy na przykad reportau "Przemienienie w Toporowie" Marii Nowakowskiej Majcher7 [zob. Aneks+, w ktrym reporter ujawnia si na kilka subtelnych sposobw. 7 Reporta "Przemienienie w Toporowie" zosta przytoczony w caoci na koocu rozdziau w Aneksie. Z tego tekstu czerpiemy najwicej przykadw majcych zobrazowad rne cechy reportau polskiego, chod, co wydaje si oczywiste, nie wszystkie chwyty waciwe reportaowi s w nim zastosowane. Dlatego w caym rozdziale bdziemy si take powoywad na wiele innych tekstw reportaowych, ktre zoyy si na baz materiaow 224 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ SPOSB 1: W "wysepkach narracyjnych" wewntrz (lub wok) przytaczanych w mowie niezalenej wypowiedzi postaci reporter szkicowo opisuje te postaci, powiadczajc tym swoj obecnod na miejscu zdarzeo, bezporedni kontakt z bohaterami w rozmowie (ktra toczy si na wiejskiej ulicy) i czsto bardzo fragmentaryczn wiedz o tych bohaterach, wynikajc tylko z obserwacji (por. mwi starszy pan z rowerem, wyjania kobieta przed sklepem, opowiada kobieta za parkanem), ale niekiedy te wzbogaconej dziki dodatkowym rdom informacji (por. mwi ksidz Marian Morga, od czterech lat nowy proboszcz parafii toporowskiej). SPOSB 2: W cytowaniu wypowiedzi bohaterw w mowie niezalenej reporter uwiarygodnia prawdziwod prezentowanego wiata, ustawiajc si jakby z boku, ukrywajc swoje pytania przed czytelnikiem, a rejestrujc kwestie wypowiadane przez bohaterw, pene nie tylko treci czysto

informacyjnych, ale te emocji trudnych do wiernego przekazania w mowie zalenej. Przy tym echo reporterskich pytao nieraz wyranie odbija si w sowach osb, ktrym udziela on gosu, na przykad: [l]8 - Syn poszed mi do ziemi. Mial tylko 44 lata - opuszcza gow stary wony - a ty yj z tym czowieku. Ot. co si zmienio9. *Maria Nowa-kowska-Majcher, "Przemienienie w Toporowie", s. Dl] SPOSB 3: Prezentujc miejsce i czas spotkania z bohaterami, reporter uywa zaimkw wskazujcych i przyswkw, ktre wiadcz o jego obecnoci w opisywanym wiecie (por. nieopodal, tu, dzisiaj). naszych analiz (w drugiej czci Aneksu podajemy te dane bibliograficzne wszystkich reportay z tej bazy). "Przemienienie w Toporowie" to tekst wspczesny (pochodzi z 2001 roku), opublikowany w oglnopolskiej, szeroko dostpnej gazecie ("Rzeczpospolita") i stosunkowo krtki (a wiec moliwy do przytoczenia w caoci w naszej ksice). Naley przy tym zaznaczyd, e nazwisko autorki tego tekstu nie figuruje na licie nazwisk najbardziej znanych reportaystw polskich ani w bibliograficznych zestawach lektur szkolnych. Sdzimy jednak, e tekst Marii Nowakowskiej-Majcher moe zapewnid czytelnikom wieod odbioru i przyjemnod obcowania z niecodzienn lektur. Na koniec sama tematyka poruszana w tym reportau wydala si nam zajmujca, co rwnie przyczynio si do wyboru ,,Przemienienia w Toporowie" na tekst przykadowy. 8 Poprzedzajce cytaty cyfry w nawiasach kwadratowych oznaczaj kolejnod przytaczanych fragmentw reportay. Numeracja ta przydaje si wtedy, gdy zachodzi potrzeba odesania czytelnika do wczeniej przywoywanych cytatw. 9 Podkrelenia w cytatach pochodz od autorki rozdziau. Maj na celu zwrcenie uwagi Czytelnika na wany z punktu widzenia omawianych zagadnieo fragment tekstu. Reporta - uobecnienie prawdy o czowieku... 225 SPOSB 4: W trzecioosobowej narracji reporter zdaje si wspominad o sobie jako obcym, kim z zewntrz, kto przybywa do wiata bohaterw z innego wiata. Jest to zaznaczanie dystansu, majce w czytelniku wytworzyd iluzj obiektywizmu reportera. Oto dwa przykady: *2+ Oni pierwsi mwi prz.vbvsz.owi "dzieo dobry ". *Ibidem+ *3+ Kobieta za parkanem milczy dugo. Tak si stao, e o swoim grzechu, bo niechd do obrazu nazywa grzechem, opowiada niewaciwej osobie. zy byy w niej zbyt dugo, wic parkan musi wystarczyd za konfesjona. *Ibidem+ SPOSB 5: W sowach emocjonalnie i wartociujce nacechowanych, ktrych reporter uywa, by scharakteryzowad bohaterw, ujawnia on swj peen szacunku i wrcz zachwytu stosunek do opisywanych postaci (por. S rozmodleni. S w ogle nadzwyczajni...+ S bardzo biedni. S tak schludni, czyci i uporzdkowani, e wydaj si yd w dostatku). Jest to przejaw subiektywizmu autora. Wspomniany subiektywizm zyskuje na znaczeniu w reportaach innych ni "Przemienienie w Toporowie", w ktrych reporter ujawnia si bezporednio w tekcie. Wskamy wic dodatkowo kilka sposobw zaznaczania owej ju jawnej obecnoci.

SPOSB 6: Postaci, ktrym reporter udzieli gosu w mowie niezalenej, zwracaj si do niego bezporednio i ze swojego punktu widzenia szkicuj sytuacj komunikacyjn reportau, na przykad: [4] - Ja si jeszcze nie ogoliem - tumaczy Mames troch sposzony. - Jak uzbieram troch puszek, to sobie kupi now yletk i wtedy pani zrobi mi zdjcie. *Monika Mikoajczuk, "Midzy Kantem a Wolterem", s. 78] SPOSB 7: W przytaczanych dialogach reporter moe oddad gos samemu sobie - jako prowadzcemu rozmow i skupiajcemu uwag czytelnika na wybranych przez siebie sprawach. Staje si wtedy jednym z rwnoprawnych bohaterw opowieci, wychodzi z ukrycia. Na przykad w reportau Arkadiusza Bartosiaka "Jestem Bloom" reporter toczy dialog ze swym wsptowarzyszem wdrwki po Dublinie Joyce'a: 226 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ [5] - Zastanawia si pan kiedy, jak wyglda Bloom ? - Nie. Ja mam co inne we gowie. Ja zawsze chciaem wiedzied, jak wyglda Molly... Oh, look! Idzie! Tam, ty widzisz? [Arkadiusz Bartosiak, "Jestem Bloom", s. Ali] SPOSB 8: W reporterskiej narracji pierwszoosobowej reporter umieszcza siebie w centrum opowieci, odsaniajc przed czytelnikiem widziane z wasnej perspektywy: a) obrazy spotkao z innymi bohaterami - wewntrz wiata przedstawionego, jak w reportau Andrzeja Mularczyka "Dni radoci i pieczali Katarzyny Januszkowej...": *6+ Jak w stanie paramnezji, patrzc na mnie po raz pierwszy, widzi we mnie kogo oczekiwanego, znanego sobie. I wwczas przyszo mi na myl, e jeli w kim obcym widzi kogo tak bardzo bliskiego, to rwnie dobrze kogo nie istniejcego moga uznad za obecnego. Powtarza si jakby scena powrotu Stefana: bierze mnie pod rami, wprowadza do chaty. *Andrzej Mularczyk, "Dni radoci i pieczli Katarzyny Januszkowej", w: tego, Polskie mioci, s. 113+ b) osobist historie i wasne dowiadczenia, ktre staj si gwnym wtkiem opowieci, jak w reportau Ryszarda Kapucioskieg "Wewntrz gry lodowej", gdzie relacja o malarii, postrachu Afryki, jest podporzdkowana opisowi przeyd chorego reportera: [7] - Dziki Bogu, yjesz - usyszaem. - Ale jeste chory. Masz malari. Malari mzgow. Natychmiast oprzytomniaem, chciaem nawet usid, ale poczuem, e nie mam sibi. e le zupenie bezwadnie. Malaria mzSowa (ktra po angielsku nazywa si cerebral malaria) jest postrachem tropikalnej Afryki. Kiedy - zawsze kooczya si fatalnie. Ale i teraz jest grona, a czsto -miertelna. Jadc tu, podArush mijalimy cmentarz jej ofiar, lad epidemii, ktra przesza tamtdy przed kilku laty. *Ryszard Kapucioski, "Wewntrz gry lodowej", w: tego Heban, s. 59+ Reporta - uobecnienie prawdy o czowieku...

227 c) historie reporterskiej pracy i tajniki warsztatu, a wiec wprowadzajc zewntrzny wobec wiata badanego wiat badacza, doskonale zobrazowany w cyklu reportay Krzysztofa Kkolewskiego pt. Co u pana sychad?. Pierwszy tekst tego cyklu: "...Widzia pan Owicim z tamtej strony" zaczyna si od sw: *8+ Wybraem nie Paragwaj czy Boliwi, nie tych, ktrzy uciekli, ukrywaj si w dunglach, nie tych, ktrzy jeszcze siedz w wizieniach lub odbyli kar. Wybraem tych, ktrzy nie boj si niczego, ktrzy na zawsze uniknli kary. Ich wolnod, pewnod siebie, dobrobyt i szczcie uznaem za WYZWANIE. Wic ju na zawsze, do kooca ich dni sdzony im jest spokj? Postanowiem, e co im si jeszcze wydarzy. W trzydzieci lat od popenienia przez nich ich czynw, w momencie, kiedy uzyskali ostateczn pewnod, e tamto jest histori, e nawet Polacy o wszystkim zapomnieli, postanowiem pojechad, eby przypomnied im pewne zdarzenia i nazwiska, zadad im pewne pytania, z ktrych pierwsze bdzie brzmiao: "CO U PANA SYCHAD?" *Krzysztof Kkolewski, "...Widziapan Owicim z tamtej strony", w: Co u pana sychad?, s. 7+ W powyszym przykadzie reporter ju nie tylko obserwuje, analizuje i przeywa badany przez siebie wiat, nie tylko w nim uczestniczy, zadajc pytania i rejestrujc odpowiedzi, ale te stara si go zmienid, zorganizowad na nowo przez inicjowanie zdarzeo, ktre nastpnie opisze. SPOSB 9: W charakterystycznym dla siebie uksztatowaniu jzykowym tekstu, w umiejtnym stosowaniu stylizacji reporter daje wyraz swej wraliwoci na rnorodn wartod konotacyjn i stylistyczn sowa oraz wyczulenia na dialektalne i rodowiskowe bogactwo mowy swoich bohaterw. Aby potwierdzid wasn obecnod w wiecie reportau, zawiadczyd o autentycznoci tego wiata i wcignd w w wiat take odbiorc, umiejtnie operuje formami czasw gramatycznych *por. nastpny podrozdzia tej pracy+, zaimkami wskazujcymi, onomatopejami, melodi zdania, ywymi metaforami, porwnaniami, powtrzeniami, wyliczeniami i kontrastowymi zestawieniami. Mistrzem w tym zakresie jest Ryszard Kapucioski, ktry tak oto w groteskowym ujciu obrazuje uczt ndzarzy u stp paacu etiopskiego cesarza: 228 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ *9+ Przy samym baraku zauwayem, e ciemnod, ktra jest za nim, porusza si, e co w tej ciemnoci przesuwa si, mruczy i chlupoce, wzdycha i mlaszcze. Zaszedem na ty baraku. W gstwinie nocy, w bocie i w deszczu sta zbity tum bosonogich ebrakw. Pracujcy w baraku pomywacze rzucali im resztki z pmiskw. Patrzyem na tum, ktry jad ogryzki, koci i rybie by pracowicie i ze skupieniem. W biesiadowaniu tym bya uwana, skrupulatna koncentracja, nieco gwatowna i zapominajca si biologia, gd zaspokajany w napiciu, w nateniu, w ekstazie. Kelnerzy czasem mieli przestoje, potok pmiskw ustawa i tum na chwil odpra si, rozlunia minie, jakby dowdca da komend na spocznij. Ludzie ocierali mokre twarze i oporzdzali zbrylone od deszczu i brudu achmany. Ale strumieo pmiskw zaczyna znowu pynd - bo tam na grze te

trwao wielkie arcie, mlaskanie i siorbanie - i tum od nowa podejmowa bogosawiony i gorliwy trud spoywania. *Ryszard Kapucioski, Cesarz, s. 23] Podsumowujc zatem, moemy stwierdzid, e nadawca wspczesnego reportau to czowiek, ktry zadajc pytania, wchodzi w kontakt z innymi ludmi, by lepiej poznad ich losy i zrozumied ich wiat. Do tego musi byd bacznym obserwatorem, uwanym suchaczem, wraliwym na sygnay emocji, myli, ocen swoich rozmwcw oraz na wszelkie niuanse ich mowy, umiejcym przez to nawet wcielad si w ich postaci, odwanie i wytrwale zdajcym do poznania prawdy, zdolnym do powiceo, ale te ufajcym w zainteresowanie czytelnika jego wasn prac i histori. Jako dobry reporter powinien sprawnie operowad jzykiem, doskonale opanowawszy technik przytaczania cudzych wypowiedzi, wyraania (porednio i bezporednio) wasnych opinii i odczud oraz plastycznego, unaoczniajcego przedstawiania sytuacji, miejsc, postaci. Wane jest te, by dobrze wiedzia, o czym mwi - bo jako reportaysta zblia si do roli badacza: historyka, socjologa, psychologa, politologa, kulturoznawcy czy literaturoznawcy (np. Ryszard Kapucioski to wiatowy autorytet w dziedzinie wiedzy o Afryce i rosyjskim imperium, Krzysztof Kkolewski -specjalista od nazistowskiej przeszoci Niemcw, Barbara Wachowicz -znawczyni literatury i historii). Reporta - uobecnienie prawdy o czowieku... 229 Problem nadawcy w reportau to take problem relacji miedzy autorem tekstu i narratorem mwicym w tyme tekcie10. Odrbnod autora i narratora jest njwyraniejsza wtedy, gdy w mowie niezalenej gos maj rozmwcy i bohaterowie reportera. W Cesarzu Ryszarda Kapucioskiego na przykad gosy dawnych dworzan bohatera tytuowego odzywaj si znacznie czciej ni gos samego reportera - autora R.K., chod wyrana stylizacja mowy bohaterw pozwala nawet w ich wypowiedziach dostrzec odautorsk kreacj. Autor zreszt, chod rzadko, rwnie w tym tomie udziela sobie gosu (fragmenty nietypowo zapisywane kursyw), w ktrym przeplataj si przyjmowane przezeo role korespondenta zagranicznego, uczestnika zdarzeo i refleksyjnego komentatora. Mamy tu wanie do czynienia ze zlaniem si w jedno postaci autora i narratora. Ale o tej jednoci wiadczy zwykle nie tylko forma pierwszooso-bowa w narracji, lecz wiele czynnikw dodatkowych. Wan rol w budowaniu jednoci midzy autorem i narratorem reportau peni - przede wszystkim w wydawnictwach ksikowych - dodatkowe wobec tekstu gwnego czci publikacji: 1. Wprowadzenia do tomw pisane przez autorw oraz krytykw literackich, w ktrych to tekstach jednoznacznie utosamia si autora reportay z reporterem-narratorem, bo wspomina si o autentycznych spotkaniach autora z bohaterami jego tekstw i potwierdza si jego obecnod na miejscu opisywanych przezeo zdarzeo (por. o trudzie zbierania materiaw i organizacji pracy nad ksik w przedmowie Melchiora Waokowiea do III wydania Monte Cassino, o spotkaniach z mieszkaocami Afryki we wstpie Ryszarda Kapucioskiego do Hebanu, o zaznaczaniu swej obecnoci w wiecie i gbokim przeywaniu tego wiata przez Andrzeja Mularczyka w "Sowie o ksice" Krystyny Goldbergowej wprowadzajcym do jego tomu Polskie mioci). 2. Kooczce ksik odautorskie przypisy, ktre pozwalaj niedopowiedzenia tekstu reportau dookrelid, wskazujc na rzeczywiste sytuacje z udziaem autora majce bezporednie odniesienie do

sytuacji przedstawionych w reportau (np. Hanny Krall przypis jednoznacznie wskazujcy na to, e wrd bohaterek reportau znalaza si Hanna Krall, por. w tomie 10 O wysokim stopniu skomplikowania ukadu autor - narrator w reportaach Ryszarda Kapucioskiego pisze Zbigniew Bauer *por. Bauer 2001, s. 28-43]. 230 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNE) To ty jeste Daniel, s.30 i s. 105) (ten typ odauorskiego komentarza w przypisach zdarza si jednak w pracach reportaowych rzadko). 3. Notki o autorach zamieszczane na pierwszych lub ostatnich stronach ksiki albo na okadce z tylu, w ktrych wymienione s fakty z biografii twrcy wiadczce o wsplnocie dowiadczeo autora i reportera-narratora (np. Tochman 2000, Mularczyk 1998). 4. Doczane do tekstu gwnego zdjcia portretujce autora - na pocztku lub na koocu tekstu (np. Tochmana 2000 czy twrcw Reportay roku 2000. Zy dotyk). Wraz z fotografiami z miejsc zdarzeo, w ktrych znalaz si take autor uwieczniony na zdjciu (np. Waokowicz w tomie Krlik i oceany, Wachowicz w Malwach na lewadach), portrety autora su jego identyfikacji i potwierdzeniu jego istnienia oraz zawiadczeniu prawdy o jego obecnoci w wiecie przedstawionym. Wzmacniaj tym samym przewiadczenie czytelnika o tosamoci autora i reportera-narratora tekstu reportaowego. Odbiorca reportau ma zatem pene prawo czyd autorskie "ja" z "ja" reporterskim, nawet jeli dojdzie do wniosku, e owo reporterskie "ja" jest w pewnym stopniu kreacj, ucielenieniem w sowach wyobraenia twrcy o sobie samym i swoim miejscu w wiecie. W analizowanych na uytek tej pracy niektrych dwiczeniowych reportaach uczniw, studentw i pocztkujcych dziennikarzy oraz w niektrych (sabszych) reportaach opublikowanych w prasie dostrzegamy rne niedostatki ich twrcw, m.in. trudnoci autorw z wprowadzaniem cudzej mowy do tekstw. wiadczy o tym na przykad niezwykle rzadkie stosowanie mowy niezalenej, tak charakterystycznej dla gatunku, i usterki we wczaniu wypowiedzi postaci w struktur caego reportau, np. nieuzgodnienie formu etykietalnych stosowanych w relacji reporterskiej i mowie niezalenej (por. sformuowania dotyczce tego samego bohatera: ... pytam gospodarza: ... Jak udao Ci si odkryd ten zaktek?; ... pan Leszek ma nadziej, e...), trudnoci z graficznym wyodrbnianiem rnych gosw (wymieszanie zapisu w cudzysowie z zapisem midzy mylnikami) oraz brak sprawnoci w tworzeniu zdao wprowadzajcych cudze wypowiedzi i sygnalizowaniu tego, kto i jak mwi (np. na wzr dramatu wyliczanie imion bohaterw w oddzielnych wersach i podawanie po dwukropku ich kwestii, bez wykorzystania moliwoci zasugerowania obecnoci reportera suchacza, obserwatora i komentatora - w przedstawionym wiecie). Niekiedy te widad bdce zaprzeczeniem plastycznoReporta - uobecnienie prawdy o czowieku... 231

ci obrazowania stosowanie szablonw jzykowych (niczym nieuzasadnionych) oraz oglne usztywnienie jzyka, pozbawionego rnobarwno-ci gosw prezentowanych bohaterw i zacierajce indywidualnod twrcy. 9.3. Odbiorca reportau Odbiorca reportau inaczej ni w licie czy przewodniku turystycznym, do ktrych pod wzgldem tematycznym i funkcjonalnym reporta moe si zbliad, zwykle nie jest bezporednio wprowadzany do tekstu. Jednak lady jego obecnoci reporter wiadomie umieszcza w swojej wypowiedzi, aby uatwid komunikacj i zrealizowad zakadane w reportau cele. Zwrdmy uwag na wybrane niezaprzeczalne lady owej obecnoci. LAD 1: Poniewa odbiorca nie jest bezporednim obserwatorem zdarzeo i ludzi przedstawianych w tekcie, oczekuje od reportera unaocznienia mu tego wiata w konkretnych, plastycznych opisach sytuacji i postaci. Dlatego m.in. w reportau Wojciecha Tochmana "Kotownia" o ofiarach wojny w byej Jugosawii *"Magazyn Gazety", 4.10.2001+ jest miejsce na dynamiczne, mocne wyliczenia czasownikw niedokonanych o znaczeniach konkretnych, oddajce w zdaniach krtkich, nierozwinitych obraz chaosu i zagroenia: *10+ Domy pony. Upa si wzmaga. Ludzie apali ubrania, jedzenie, dzieci. *Wojciech Tochman, "Kotownia", s. 7+ Jest te miejsce na spowolniajce akcj wprowadzenie statycznych rzeczownikw wraz z okreleniami, pozwalajce na oddanie prawdy szczegu i fotograficzny wrcz portret zastygej w oczekiwaniu bohaterki: *11+ Jest sierpieo. Jasna czeka na nas w kawiarni Big Ben. Ma dojrza twarz, pogodne ciemne oczy (delikatnie podkrelone kredk), umalowane usta (czasem na krtko si umiecha), rud zadban fryzur, zoty aocuszek, koszulk na ramiczkach, wojskowe zielone spodnie Z kieszeniami na nogawkach, lekkie beowe pantofle. Pikna, dumna. Tak chce byd. [Ibidem, s. 8-9] 232 GATUNKI WYPOWIEDZI \w ANALIZIE STYLISTYCZNE] Mistrzowskie przykady takiego sownego filmowania (jak w *10+) i fotografowania (jak w *11+) znajdujiemy w tekstach Ryszarda Kapucio-skiego *por. sposb 9 w poprzednimi rozdziale]. LAD 2: Rwnie dla odbiorcy przeznaczone s wszelkie dane faktograficzne: imiona, nazwiska i pseudonimy bohaterw, nazwy miejscowoci, miejsc, instytucji, zestawienia liiczbowe rnego typu. W "Przemienieniu w Toporowie" wany pod tynn wzgldem zdaje si akapit czwarty, ktry w dwch datach i zwizanych z nimi zdarzeniach przedstawia najnowsz historie Toporowa, a w pozbawionym emocji i ocen zdaniu zaczynajcym czwart kolumn tekstu (ak.apit 38.) mwi o wartoci podarowanego wsi obrazu rwnej wartoci kd>cioa. Suche informacje, podawane bez upikszeo i komentarzy maj w sposb dobitny upewniad czytelnika, e przedstawiony wiat istnieje naprawd: bo identyfikuje go nazwa, realny ksztat i wymiar. Podobn funkcje (dokumentacyjn, ale dodatkowo

take - impresywn, przejmujc w swej wymowie - spenia w reportau Tochmana lista najmodszych ofiar jednego z epizodw wojny w b. Jugosawii: [12] Dzieci zaginione w Nevesinfu w czerwcu 1992 roku: Sipkovid - siedem dni, bez imienia, Asim ipkovid (17 lat) Huso ipkovid (3 lata) Huso Alidid (8 lat) Mecho Alidid (17 lat) Merima Alidid (5 lat) Nazika Alidid (U lat) Saudin Alidid (5 lat) Salih Alidid (16 lat) Ajla Mahinid (l rok) Ibrahim Mahinid (12 lat) Lej la Mahinid (7 lat) Omer Mahinid (10 lat) Amina Omerika (l rok) Agan Ploskid (l rok) Amra Ploskid (5 lat) Emin Ploskid (l rok) Samra Ploskid (4 lata) Aila Ploskid (dziewid miesicy) *Wojciech Tochman, "Kotownia", s. 11+ Reporta - uobecnienie prawdy o czowieku... 233 LAD 3: Wartod faktograficzn maj rwnie doczane do reportay prasowych i ksikowych fotografie, mapy, szkice. Pomagaj one odbiorcy wyobrazid sobie w szczegach wiat, ktry jest przedmiotem reportau. Mog mied charakter towarzyszcej sownemu opisowi ilustracji, zastpowad ten opis lub go interpretowad *por. reprodukcja obrazu Jerzego Dudy-Gracza wyeksponowana ponad reporterskim opisem dziea w "Przemienieniu w Toporowie", a take cae cykle fotograficzne doczane do reportay Barbary Wachowicz czy Melchiora Waokowicza albo '

stosowane w najnowszej prasie publikowanie obok siebie reportau pisanego oraz fotoreportau poczonych wsplnym wtkiem tematycznym, jak reporta "Kotownia" Wojciecha Tochmana ilustrowany zdjciami Jerzego Gumow-skiego i towarzyszcy mu fotoreporta "Jama Borisavad" Jerzego Gumow-skiego ilustrowany komentarzem Wojciecha Tochmana - w "Magazynie Gazety" z 4.10.2001, s. 6-11 i 12-13]. LAD 4: Poprzez przytaczanie wypowiedzi postaci w mowie niezalenej stworzenie odbiorcy szansy na wcielenie si w role suchacza i powiernika, ktry bez porednictwa osb trzecich moe "na wasne uszy" poznad myli i emocje bohaterw, a ledzc waciwoci ich zindywidualizowanej, czsto zabarwionej gwarowo lub rodowiskowo mowy, poznad te ich samych (por. prostot, bezporedniod, ekspresy wnod i szczerod wypowiedzi "pana z rowerem" oraz zdystansowanie, powcigliwod i przemylenie sw ksidza - w "Przemienieniu w Toporowie" czy funkcja prezentatywna niegramatycznoci i angielskich wstawek mowy polskiego yda wdrujcego wraz z reporterem po Dublinie - w "Jestem Bloom", por. cytat [5]). LAD 5: Semantycznie motywowane operowanie formami czasw gramatycznych, ktre pozwala reporterowi na przyblianie do odbiorcy (czas teraniejszy) i oddalanie (czas przeszy) perspektywy oraz zamykanie (aspekt dokonany czasownika) i otwieranie (aspekt niedokonany) wiata przed czytelnikiem. W "Przemienieniu w Toporowie" dominuje czas teraniejszy (a wiec take aspekt niedokonany), bdcy czasem spotkania reportera z mieszkaocami wsi i wczajcy czas odbioru tekstu do wiata przedstawionego. Znacznie bardziej skomplikowane ukady czasowe znajdziemy w reportau Barbary Wachowicz "Malwy na lewadach", gdzie kady z czasw gramatycznych skupia w sobie wiele rnych czasw realnych. I tak czas 234 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ przeszy to czas wielkich postaci historycznych Szkocji (Makbeta - XI wiek, Roberta Bruce'a - XIV, Marii Stuart - XVI, ksicia Charliego -XVIII, Waltera Scotta - XVIII/XIX), czas Chopina i krlowej Wiktorii (polowa XIX wieku), czas Batalionu Kratkowanych Lwitek (II wojna wiatowa) i czas reportera (druga poowa XX wieku). Przeplataj si one pynnie ju w pierwszych czterech akapitach reportau, a czy je jedno miejsce na ziemi: deszczowo-mglista Szkocja [por. Barbara Wachowicz, Malwy na lewadach, s. 7+. Czas teraniejszy ma tu take rne wartoci: a) na wektorze czasu Chopina wskazwka czasu teraniejszego przesuwa si skokowo od chwili do chwili wzdu tygodni spdzanych przez kompozytora w Wielkiej Brytanii (od pierwszego pobytu - 1837 roku po pobyt ostatni - 1848); b) na wektorze czasu reportera-podrnika wskazwka czasu teraniejszego przechodzi od spotkania do spotkania autorki z mieszkaocami wysp brytyjskich (w bliej nie okrelonej drugiej poowie XX wieku, byd moe w roku 1964 lub nieco pniej, na pewno przed 1972, rokiem pierwszego wydania ksiki); c) na wektorze czasu reportera-spra-wozdawcy wskazwka czasu teraniejszego zatrzymuje si na chwili pisania tekstu, po jakim czasie od wyprawy autorki do Anglii i Szkocji. Te wszystkie wektory przeplataj si w tekcie, pozwalajc odbiorcy przenosid si pynnie -jak w wehikule czasu - od jednej chwiH do drugiej, z jednej epoki do innej - i byd naocznym wiadkiem opisywanych zdarzeo. Czas teraniejszy bowiem wychwytuje z przeszoci wybran przez reportera chwil, zatrzymuje j w kadrze z wszelkimi szczegami jej trwania i pozwala odbiorcy cakowicie si w niej zanurzyd, a wic:

przeyd j gbiej i peniej ni w zamknitej w czasie przeszym relacji (zob. opis spotkania Chopina z krlow Wiktori podczas koncertu na chrzcinach u lady Su-therland, ibidem, s. 13]. LAD 6: Pytania pozadialogowe, sformuowane w trzeciej osobie, ktre sprawiaj wraenie, e ich autorem moe byd zarwno reporter - badacz wiata przedstawionego, jak i odbiorca - dny rzeczowych wyjanieo wsptowarzysz reportera (por. Zna zatem inne obrazy artysty? - pytanie przedzielajce monolog jednej z rozmwczyo w "Przemienieniu w Toporowie"). Obaj - reporter i czytelnik - znajduj si w tych pytaniach poza wiatem przedstawionym bohaterw (nie prowadz bezporedniego dialogu z bohaterami), przyjmujc perspektyw zewntrzn - refleksji i dociekao. Tego typu pytania tworz osnow pocztkowych czci reportau Hanny Krall "Druga matka" Reporta - uobecnienie prawdy o czowieku... 235 *por. w: teje, Taniec na cudzym weselu, s. 5-8+, tam jednak wiele odpowiedzi gubi si w domysach reportera, gdy bohaterowie nie chc lub nie mog mwid, natomiast w tekcie Krzysztofa Kakolewskiego "49 nie zadanych pytao" *w: tene, Co u pana sychad?+ odpowiedzi nie ma w ogle, bo starania reportera o rozmow z generaem SS i jego synem koocz si fiaskiem. Mimo tego fiaska jednak inteligentny czytelnik moe sam dostrzec w zgromadzonych przez autora dokumentach i relacjach prawd o zbrodniczej przeszoci i bezkarnoci gwnego bohatera. Teoretycy i twrcy reportau uznaj umiejtnod zadawania pytao za niezbdn w zawodzie reportaysty *por. Kkolewski, Miller, za: Bortnowski 1999, s. 174; Kakolewski 1993, s. 934; Waokowicz 1974, s. 84-85]. Cechowad ona musi take odbiorc reportau -jako tego, kto umie i chce pytad oraz jest zdolny do poszukiwania odpowiedzi rwnie midzy wierszami. LAD 7: Stosujc czasowniki w formie pierwszej osoby liczby mnogiej i zaimek pierwszoosobowy liczby mnogiej nadawca moe wczad w swj wiat odbiorc, jak to robi Ryszard Kapucioski w "wityni i paacu", kiedy chce, aby czytelnik wraz z nim jak najpeniej przey olnienie przepychem najwspanialszej cerkwi Moskwy i niemoc wyobrani wobec niszczycielskich dziaao Stalina: *13+ Ale we wntrzu - co jest we wntrzu? Po wejciu widzimy przed sob gigantyczny i olniewajcy ikonostas, na ktry zuyto 422 kilogramy zota. Ikonostas odbija owo rozmigotane wiato tysicy ojowych wieczek, a jego intensywny i wadczy blask wprowadza nas niepostrzeenie w natchnienie i pokorne skupienie. *Ryszard Kapucioski, "witynia i paac", w: tego Imperium, s. 102-103] *14+ Stalin poleca zburzyd najwikszy obiekt sakralny Moskwy. Dajmy na chwil pole naszej wyobrani. Jest rok 1931. Wyobramy sobie. e Mussolini, ktry w tym czasie rzdzi Wochami, poleca zburzyd w Rzymie Bazylik witego Piotra. Wyobramy sobie, e Paul Doumer, ktry jest w tym czasie prezydentem Francji, poleca zburzyd w Paryu Katedr Notre Dam. Wyobramy sobie, e Marszaek Pisudski poleca zburzyd w Czstochowie Klasztor Jasnogrski. Czy moemy sobie co takiego wyobrazid? Nie. [Ibidem, s. 103] GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ

LAD 8: Poprzez uoglniajce bezosobowe formy czasownika niewaciwego nadawca wraz z odbiorc wczaj si w wiadomod wikszej zbiorowoci tak samo czujcych, patrzcych na wiat i mylcych ludzi. Konstrukcje typu wiadomo, e..., mona sdzid, e..., trzeba przy znad, e... uniezaleniaj bowiem prezentowane treci od indywidualnych punktw widzenia, nakadajc na nie perspektyw zbiorowego (chod nie zawsze uniwersalnego) ogldu, jak w Ryszarda Kapucioskiego opisie spotkao z chorymi na malarie: *15+ Wielekrod spotykamy tu ludzi sennych, apatycznych, odrtwiaych. Na ulicach, przy drogach, godzinami siedz albo le, nic nie robi. Mwimy do nich, a oni nas nie sysz, patrzymy na nich, a mamy wraenie, e nas nie widz. Nie wiadomo, czy nas lekcewa, czy to lece bezczynnie lenie i nieroby. cz.v wanie meczy ich i dobija przypyw malarii. Nie wiemy, jak si zachowad, co o tym myled. *Ryszard Kapucioski, "Wewntrz gry lodowej", w: tego Heban, s. 62+ Reporta - uobecnienie prawdy o czowieku... 237 LAD 9: Wprowadzajc do tekstu dopowiedzenia w postaci wstawek midzy nawiasami lub mylnikami oraz zdao rozwijajcych i synonimicz-nych reporter zawiadcza wiadomod ograniczeo wiedzy odbiorcy i potrzeb uzupenienia luk w tej wiedzy przez wasny komentarz. Tak funkcj informacyjno-objaniajc maj zdania rozwijajce przy niepolskich nazwiskach w przykadzie *14+ z reportau Kapucioskiego, a take dopowiedzenia ju nie tylko autorskie, ale te redakcyjne - w reportau Tomasza Patory i Marcina Stelmasiaka pt. "owcy skr" (opowiadajcym histori pracownikw pogotowia ratunkowego zarabiajcych na handlu umierajcymi pacjentami): *16+ Jacek T. zarabia na ubieraniu i myciu zwok, by te udziaowcem firmy pogrzebowej. I specem od pozyskiwania skr od pogotowia. - Gdyby on myla, byby dzi bogaczem - wspomina Sumera. - Ale trwoni pienidze z rwn atwoci, jak zarabia. Gdy Pan Pukownik -bo tak mia ksyw - bawi si w Kaskadzie *w czasach PRL najbardziej wytworny lokal odzi, dzi symbol minionej epoki - red.+, wszyscy gocie pili na jego koszt. *Tomasz Patora, Marcin Stelmasiak, "owcy skr", s. 13+ Ten typ zabiegw - w przeciwieostwie do wczeniej wymienionych -uzmysawia czytelnikowi odrbnod jego wiadomoci wobec wiadomoci nadawcy. Owo wyodrbnienie i zaznaczenie dystansu zdaje si jednak w reportau suyd nie zdegradowaniu odbiorcy, lecz - przez uzupenienie jego wiedzy - zblieniu go do nadawcy. Dziki bowiem reporterowi jako znawcy przedmiotu rwnie czytelnik, widz czy suchacz takimi znawcami stad si mog. LAD 10: By uatwid czytelnikowi odbir tekstu, autor wiadomie wprowadza do niego rozczonkowanie na mniejsze czci wyrnione graficznie: akapity (zaznaczajce now myl lub zmian mwicego), pisany pogrubion lub pochylon czcionk podtytu i lid wprowadzajcy w temat, niekiedy te dodatkowy nadtytu, majcy zainteresowad odbiorc opisywan w tekcie gwnym histori, i oczywicie wcigajcy, intrygujcy tytu oraz czsto przy duszych tekstach wprowadzane rdtytuy, a w nowoczesnym reportau prasowym - take "rdteksty", czyli teksty uzupeniajce (np. w ramkach, na marginesach) i nawet zrnicowanie koloru czcionki (jak w reportau "Odkrywca" Jerzego Domagay w "Magazynie Rzeczpospolita" z 12.10.2001). Te ostatnie rodki mog wiadczyd o zmianach zachodzcych w sposobie odbioru reportau. Coraz czciej tekst

dugi jest rozbijany w prasie na mniejsze pod-teksty, ktre tylko tematycznie wi si ze sob, a mona je czytad zupenie oddzielnie jako samowystarczalne caostki. Na przykad w "Polityce" z 13.10.2001 r. do opublikowanego tam reportau Piotra Balcerowicza "W drodze do Masuda" doczony zosta na koocu fragment rozmowy reportera z tytuowym bohaterem, dajcej si czytad bez kontekstu reportau i opublikowanej ju wczeniej w "Rzeczpospolitej"; dodajmy, e zdjcia i mapka podry zajmuj w caym reportau ponad poow miejsca dlao zarezerwowanego, dominujc nad tekstem sownym. Wydaje si, e takie rozbijanie reportau na pod-teksty i bardzo wyrane eksploatowanie kodw wizualnych w przekazie treci wiadczy o nowych preferencjach odbiorcy reportau: jego upodobaniu do tekstw niezbyt dugich, ale urozmaiconych i zespolonych sieci wtkw tematycznych; teksty takie daj si odczytywad w rnej kolejnoci i w rnych konfiguracjach, zupenie tak samo jak strony w Internecie, a odbiorca ma wraenie wikszej swobody wyboru i samodzielnego tworzenia ukadajcego si w jego umyle w now caod "nadtekstu" lub "hipertek-stu" *por. o hipertekcie w czci I rodzia 3.+. 238 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ Bezporednie zwroty do odbiorcy pojawiaj si w analizowanych reportaach niezwykle rzadko. S wprawdzie obecne w tekstach Ksawerego Pruszyoskiego i Melchiora Waokowicza, a wic w utworach dzi ju klasycznych, historycznych, ale w najinowszych przebadanych realizacjach gatunku ich niepewny lad znajdujemy tylko raz, w "Chucie Weroniki" Ewy Owsiany: *17+ A wreszcie, prosz spojrzed, pacjent po amputacji kciuka. Profesor wymyli, e najlepiej bdzie w to miejsce przyszyd palec ze stopy. W ten sposb doo odzyska zdolnod chwytania. Prawda, e sprytnie? [Ewa Owsiany, "Chusta Weroniki", s. 265] Mamy tu jednak wtpliwoci, czy formuy prosz spojrzed i Prawda, e sprytnie? rzeczywicie mona zakwalifikowad do klasy wypowiedzi skierowanych bezporednio do czytelnika, jako e rwnie dobrze daoby si je potraktowad jako przejaw mowy pozornie niezalenej, w ktrej reporter mwi sowami swojej bohaterki - pielgniarki oprowadzajcej autork po szpitalu chirurgii plastycznej. Zatem zwykle niejawny w samym tekcie reportau jego odbiorca ukazuje si nam jako ciekawy ludzi i wiata czytelnik, ktry chce przeyd prawd o nich jakby na gorco, wraz z reporterem; ktry zadaje pytania i szuka na nie odpowiedzi; ktry ceni sobie szczegi i nastrj, nie stroni od opisu, ale te da potwierdzenia faktw w relacji naocznych wiadkw, dokumentw, fotografii. Wprawny odbiorca reportau bez trudu dostrzee fasz opowieci, ktr spreparowano za biurkiem, jeli reporter nie postara si o nawizanie bezporedniego kontaktu z bohaterami i naoczne poznanie ich wiata. Odrzuci te pozbawione plastycznoci i szczegu sprawozdanie, natomiast zawsze wierzyd bdzie w prawdziwod przedstawianych w reportau ludzi i zdarzeo, odrniajc je od fikcji literackich postaci i fabu, nawet jeli wybitny reporter odejmie swoim bohaterom nazwiska lub imiona, czynic z ich historii symbole ludzkiego losu (jak Hanna Krall w czci tekstw z cyklu To ty jeste Daniel) albo przypisze swoim bohaterom odczucia i stany duszy, ktrych sam nie mg poznad z osobistej obserwacji, a wic ktre musia stworzyd moc wyobrani (jak Ryszard Kapucioski m.in. w niektrych reReporta - uobecnienie prawdy o czowieku...

239 portaach z cyklu Heban). Wspczesny odbiorca reportau prasowego bywa przy tym dosyd niecierpliwy i nad wyraz samodzielny, bo przedkada nad jednolitod, spjnod tekstu cigego wielod i rnorodnod mini-tekstw powizanych sieci ukadw tematycznych, a tworzonych z uyciem rnych kodw, w duej mierze pozajzykowych. 9.4. Cele i funkcje reportau O najwaniejszych celach przywiecajcych reportaycie i odbiorcy wytworw jego pracy pisze we fragmencie zawartym w motcie do tego rozdziau Ryszard Kapucioski: jest to poznawanie ludzi i problemw wiata oraz rozumiejce wspprzeywanie ludzkich losw. Denie do poznania i zrozumienia przejawia si nie tylko w zawartoci informacyjnej reportau obejmujcej zrekonstruowany wiat, ale te w skrupulatnym zapisywaniu: sposobw dochodzenia do owej rekonstrukcji; motyww zainteresowania tematem; drg poszukiwania zagubionych wtkw, wiadkw, dokumentw; sukcesw i niepowodzeo w tropieniu prawdy (jak w tekstach Krzysztofa Kkolewskiego, Hanny Krall, Barbary Wachowicz, czy w opublikowanym w "Twoim Stylu" w sierpniu 2001 r. reportau Anny Grigo "Mj syn jest gejem"). W realizacji tego gwnego celu - bdc po trosze detektywem, po trosze naukowcem; a w duej mierze take reyserem ludzkich przeyd - reporter musi przejd w swej pracy przez kilka etapw: a) dostrzec temat, ktry stanowi dla niego i wspczesnych mu odbiorcw wan i wymagajc zbadania tajemnic (pytanie: o czym warto pisad?); b) dokonad wstpnego rozeznania, szukad informacji na dany temat w prasie, dzieach naukowych, literaturze, Internecie, archiwach, pismach urzdowych, ogoszeniach, listach, pamitnikach itp., aby ustalid list pytao (pytanie: co ju wiadomo na ten temat i co wymaga wyjanienia?); c) przeprowadzid badania terenowe, spotkad si ze wiadkami i uczestnikami zdarzeo, poznad w bezporedniej rozmowie swoich bohaterw, miejsce, w ktrym yj, atmosfer zdarzeo (pytania: co o tym myl, jak to odczuwaj, co wiedz na ten temat ludzie? jak tam jest?) i zarejestrowad ich wypowiedzi w pamici, w notesie, na tamie magnetofonowej, a sytuacje, w ktrych si znaleli - na fotografii; d) uporzdkowad zebrane materiay, dokonad ich selekcji i skonstruowad reporta; e) udostpnid 240 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ tekst odbiorcom - w prasie, ksice, radiu czy telewizji - i oczekiwad ich reakcji, m.in. po to, by w razie potrzeby dopisad cig dalszy lub now wersje tekstu, a take dla samej satysfakcji poczucia dobrze spenionego obowizku. Reportae, dajc czytelnikom wiedze o ludziach, ich zachowaniach i warunkach ich egzystencji: a) wzbudzaj rwnoczenie podziw dla bohaterw, wzmacniaj przekonanie o celowoci starao w deniu do dobra czowieka i naprawy wiata (np. Magdaleny Grzebalkowskiej "Ludzie z butelki" o sukcesach eksperymentalnej metody leczenia jkania i Anny Marii Nowakowskiej "Znaczona talia Marii K" o powolnym wyzwalaniu si bohaterki z koszmaru upodlenia czy Ewy Owsiany "Bezdomnod Boga" o pomocy albertynek niesionej bezdomnym);

b) wywouj sprzeciw i potpienie dla negatywnych postaw i zachowao (np. Krzysztofa Kkolewskiego "...Widzia pan Owicim z tamtej strony", czy wspominane wczeniej teksty: "owcy skr", "Kotownia"); c) pozwalaj dostrzec czowieczeostwo w ludziach odrzuconych na margines (np. Moniki Mikoajczuk "Miedzy Kantem a Wolterem" o miesz-kaocu lenego szaasu); d) umoliwiajc pogbione rozumienie problemw, pomagaj atwiej znosid trudnoci (np. Joanny Podgrskiej "Syndrom czarnego poniedziaku" o wypaleniu zawodowym, Sawomira Mizerskiego "Jest straszniej" o reakcjach lkowych na terrorystyczne zamachy w USA czy wspomniany wczeniej tekst "Mj syn jest gejem"); e) chocia mog te wzmagad w odbiorcach poczucie zagroenia i bezsilnoci (np. Marcina Koodziej czy ka "Zamachowy cios maczet" opisujcy bezwzgldnod i cynizm modocianych mordercw)11. 11 Marek Miller w "Dogmie Mediw" ogoszonej na stronie internetowej Laboratorium Reportau przeciwstawia si "Totalitaryzmowi Komercji, Konsumpcji, Transgresji", goszc, e celem dziennikarza jest uwzniolenie, "czyli popularyzacja wyszych wartoci kultury i docieranie do niszych warstw z istotnymi treciami i problemami". Zamiast walki z komercj proponuje on "opanowanie socjotechniki reklamy, telenoweli, komiksu..." dla uczynienia dobra "wartoci atrakcyjn, sensacyjn, agresywn". Dziaaniom tym przywiecad maj idee: kultury jako miernika rozwoju spoecznego, tradycji narodowej - jako "akumulatora pozytywnej energii" oraz wiernoci normie -jako "gwarancji czowieczeostwa, gwarancji rozwoju czowieka" (Miller 2002). W reportaach Ewy Owsiany, Ryszarda Kapucio-skiego, Barbary Wachowicz, Hanny Krall, Wojciecha Tochmana i wielu innych widad wyrane denie do zgodnego z tymi ideami dawania wiadectwa wartociom humanistyczReporta - uobecnienie prawdy o czowieku... 241 Jak pisze Ryszard Kapucioski w Lapidarium: "reporta moe zmieniad swych czytelnikw, ksztacid ich uczucia, poszerzad - w obie strony - ich pogldy na temat tego, co znaczy byd czowiekiem, moe ograniczyd ich tolerancj dla tego, co nieludzkie" *Kapucioski 2000a, s. 396+, ale te wskazuje na anty wychowawcz rol mediw, ktre z cierpienia i przestpstwa czyni "ciekawe widowisko" *Kapucioski 2000a, s. 349+. Cel poznawczy pracy reportera moemy zatem powizad z funkcj in-formatywn jego tekstw, natomiast przeywanie i wywoywanie przeyd - z funkcjami ekspresywn i nakaniajc. Kazimierz Wolny jako czwart podstawow funkcj reportau wymienia funkcj estetyczn, ktra realizuje si w specyficznym jzykowym i kompozycyjnym uksztatowaniu wypowiedzi oraz wypywajcej z nich kreacji wiata [Wolny 1996a, s. 34+. W naszej systematyce nazwiemy t funkcj funkcj kreatywn. Jej wartod zawiera si w przekonaniu, e wiat, ktry reporterzy ukazuj w swoich tekstach, nie jest zwykym odbiciem wiata realnego, lecz jego wiadom, twrcz transformacj - opart na selekcji i konstrukcji *por. Kkolewski 1993, s. 935-936; te "O nas", w: Miller 2002, 6.1+, nie poznajemy bowiem penej biografii

bohaterw reportau, tylko wybrane z niej chwile, ktre wyday si wane autorowi w jego zamyle twrczym *por. np. reportae Hanny Krall+. Warto na koniec zwrcid uwag na dodatkowe funkcje ujawniajce si w niektrych tylko tekstach reportay, ale na tyle powtarzalne, e nie mona o nich zapominad: 1. Funkcja ludyczna, czyli wprowadzanie odbiorcy w dobry nastrj; realizujc j, tekst staje si narzdziem zabawy (jak art czy krzywka). Do przykadw reportau tego typu mona zaliczyd: (a) Jerzego Lovella "Kari" - histori udomowienia myliwskiego psa (funkcja ludyczna zdaje si w tym tekcie dominujca) *Jerzy Lovell, "Kari", w: Antologia reportau...+ i (b) Melchiora Waokowicza "Wesoy Melsyt" *w: tego, Monte Cassino+ - bdcy opowieci o imieninach obchodzonych na froncie. W tym drugim tekcie funkcja ludyczna jest wyranie podporzdkowana funkcji informatywnej, reporta bowiem ma nie tylko rozbawid czytelnika, pozwolid mu na chwil wytchnienia w lekturze opowieci o trudach i okropnym - nawet w obrazach wiata okrutnego i niesprawiedliwego, traktowanego tu jako negatyw tego, co byd powinno (por. np. Anny Fostakowskiej "W kosmosie to samotnod jest" o nierwnych szansach edukacyjnych modziey wiejskiej). 242 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ nociach bitewnych dziaao, ale te uwiadomid odbiorcy, e w warunkach wojny tragizm i komizm id ze sob w parze. 2. Funkcja stanowica, czyli dokonywanie zmian w rzeczywistoci na mocy konwencji spoecznej. W jakim stopniu mona t funkcje przypisad reportaom, ktre staj si dokumentami historycznymi, czego przykadem jest Monte Cassino Waokowicza. Tak interpretacje potwierdza bezporednie wyznanie autora ksiki w przedmowie do jej III wydania: "Grozia - superdokumentacja. Raz po raz powicaem jej wzgldy artystyczne, liczc si z tym, e ksika powinna si stad rdem historycznym" *Waokowicz 1978, s. 8-9+. O funkcji stanowicej mona te mwid w przypadku przynajmniej niektrych reportay interwencyjnych, ktre staj si "dokumentami w sprawie" dla wymiaru sprawiedliwoci. Przykadowo: wspomniany ju reporta "owcy skr" wrcz zobowizuje organy cigania do wszczcia ledztwa przeciw amicym prawo pracownikom pogotowia ratunkowego. 9.5. Przedmiot reportau i sposb jego kompozycyjno-stylistycznego ujcia 9.5.1. Rozlegod tematyczna Wspczesny reporta moe dotyczyd bardzo rnych dziedzin ycia: egzotycznych podry i miejsc; konfliktw spoecznych i midzynarodowych (np. sporw pracowniczych, etnicznych, terroryzmu, wojen); spraw kryminalnych i rozpraw sdowych; nieprawidowoci ycia gospodarczego i politycznego; problemw pracy i bezroibocia; medycyny i suby zdrowia; sportu; wizw rodzinnych i towarzyskich; jednostki w jej uwarunkowaniach psychologicznych, spoecznych, historycznych i kulturowych; obyczajw; edukacji, sztuki - jej tworzenia i odbioru; tajemnic historii - niewyjanionych faktw z ycia narodw i jednostek, mechanizmw wadzy itp.

9.5.2. Style i odmiany jzyka w subie reportau Wymienione dziedziny wpywaj na sposb ujmowania tematu, konstrukcj i jzykowe uksztatowanie tekstu. Dlatego w repertuarze styReporta - uobecnienie prawdy o czowieku... 243 w i odmian jzykowych, ktre mog zostad wprowadzone do reportau, mieszcz si wszystkie dajce si wyodrbnid style i odmiany polszczyzny, wprowadzane do tekstw - w rnym nasileniu na zasadach cytatu, stylizacji lub dominanty w indywidualnym jzyku autora: a) styl potoczny, najbliszy codziennoci i prostemu czowiekowi, nierzadko zabarwiony gwar lub argonem *por. Marii Nowakowskiej-Maj-cher "Przemienienie w Toporowie", Andrzeja Mularczyka "Dni radoci i pieczali Katarzyny Januszkowej" w tego tomie Polskie mioci, Marcina Koodziejczyka "Zamachowy cios maczet"+; b) styl naukowy w rnych odmianach zawodowych, waciwy np. odkrywcom planet i lekarzom ludzkich cia i dusz *por. Jerzego Domagay "Odkrywca", Ewy Owsiany "Chusta Weroniki"]; c) urzdowy jzyk dokumentw i przedstawicieli wadzy *por. Artura Paygi "Koo", Krzysztofa Kkolewskiego "...Widzia pan Owicim z tamtej strony", Ryszarda Kapucioskiego Cesarz czy "witynia i paac" z tomu Imperium+; d) publicystyczny styl komentarzy, opinii, apeli (np. Ksawerego Pru-szyoskiego "Kiekowanie na bagnie" i "Waciciel galerii portretw" *w tego tomie Podre po Polsce+); e) czy indywidualny styl artystycznego opisu i obrazowania (por. bogaty w kontrasty, wyliczenia i sentencje obrazowo-refleksyjny styl reportay Ryszarda Kapucioskiego; peen poetyzujcego przedstawienia styl tekstw Barbary Wachowicz; ujmujcy gawdziarsk swad i humorem styl utworw Melchiora Waokowicza). Czsto w tekstach reportay wane miejsce zajmuj takie kategorie stylistyczne, jak sygnalizujce dystans autora do przedstawianych treci ironia (np. Ryszarda Kapucioskiego "witynia i paac") i groteska (tego Cesarz), albo te oswajajcy to, co nieznane, nowe, inne, trudne do zaakceptowania lub straszne - ton artobliwy (np. Melchiora Waokowicza "Wesoy Melsyt" czy Teresy Ho-wki "Zota jesieo" *z teje tomu Delicje ciotki Dee+ - o stosunku Amerykanw do staroci). Te rne odmiany komizmu staj si w rkach re-portaysty uytecznym narzdziem oswajania poznawanego wiata, zapewniajc autorowi nadrzdn, uprzywilejowan pozycj wobec tego wiata. 244 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ 9.5.3. Struktura reportau Reporter wybrawszy na temat swojej pracy okrelon dziedzin ycia, moe skupid si na zwizanym z tematem:

a) jednym zdarzeniu, ktre staje si punktem odniesienia caej opowieci, centrum zbiegania si rnorodnych wtkw (np. konfiskata konia w 1939 r. i prawo do rekompensaty, o ktr upomni si bohater w 2001 r. - w reportau Artura Paygi "Koo", czy zawieszenie obrazu Jerzego Dudy-Gracza w wiejskim kociku i pogbienie ycia duchowego obcujcych z tym obrazem prostych ludzi - w "Przemienieniu w Toporowie"); b) cigu zdarzeo, czyli historii ujtej w konstrukcj fabularn - z ekspozycj, zawizaniem akcji, stopniowaniem napicia, punktem kulminacyjnym i rozwizaniem akcji (np. Krzysztofa Kakolewskiego "49 nie zadanych pytao", Ryszarda Kapucioskiego "witynia i paac" czy te Wojciecha Tochmana "Nieobecnod" - historia rozdzielonych w dzieciostwie blinit skonstruowana z wykorzystaniem inwersji czasowej); c) charakterystyce jednostki, czynic z reportau portret postaci - psychologiczny, spoeczny, artystyczny, naukowy (por. Anny M. Nowakow-skiej "Znaczona talia Marii K". - o ofierze kazirodczej mioci; Andrzeja Kropiwnickiego "Tadeusz Rydzyk" - o twrcy "Radia Maryja"; Iwony Hagas "Portrety Profesora" - o malarzu Jerzym Nowosielskim; Jerzego Domagay "Odkrywca" - o wybitnym polskim astronomie, Andrzeju Wolszczanie); d) charakterystyce zbiorowoci, tworzc portret zbiorowy grupy ludzi powizanych pokoleniowe, rodowiskowo, zawodowo itp. (por. "Ich wiek dwudziesty" Tomasza Ziei portretujcego cztery staruszki kooczce sto lat w 2000 roku; "W kosmosie to samotnod jest" Anny Fostakowskiej portretujcej wiejsk modzie, ktra w zmaganiach z bied i zacofaniem otoczenia przegrywa walk o indeksy; "Chusta Weroniki" Ewy Owsiany - portretujcej pacjentw i pracownikw Szpitala Chirurgii Plastycznej w Polanicy Zdroju); e) prezentacji problemu, ujmowanego z rnych stron w gosach rnych postaci - ekspertw oraz zwykych ludzi, ktrych ten problem dotyka (por. "Bezsennod" Krystyny Romanowskiej - o epidemii zaburzeo snu; "Pid godzin i trzy kwadranse" Tomasza Toszy o wyzysku pracownikw w supermarketach); Reporta - uobecnienie prawdy o czowieku... 245 f) wybranym miejscu, ktre staje si czci wspln rnych historii, postaci, zdarzeo (np. "Malwy na lewadach" Barbary Wachowicz - o postaciach historycznych i wspczesnych, ktre czy Szkocja i Anglia). Na powysz rnorodnod moliwoci ujcia tematu w reportau nakada si dodatkowo zrnicowanie paszczyzn wiata w nim przedstawionego. Najblisze strukturze tradycyjnego opowiadania s reportae, w ktrych cay wiat przedstawiony to ludzie, zdarzenia i miejsca ogldane przez reportera z zewntrz, jak w tekcie Andrzeja Kropiwnickiego "Tadeusz Rydzyk", gdzie oprcz gwnego bohatera i mwicych o nim osb nikt inny nie wychodzi na scen, reporter pozostaje w ukryciu (tak samo w reportau Marcina Koo-dziejczyka "Zamachowy cios maczet"). Dla wspczesnego reportau bardziej charakterystyczna wydaje si jednak sytuacja, kiedy do tej paszczyzny faktw zewntrznych docza si paszczyzna wewntrznych dla reportera zdarzeo - tych, w ktrych on sam uczestniczy jako badacz dokumentw, odkrywca ukrytych ladw, inicjator rozmw i autor pytao kierowanych do swoich bohaterw. Czsto ta paszczyzna reportera stanowi osnow

caego reportau, a kondensacja treci wok niej zwykle nastpuje w pocztkowych partiach tekstu, gdzie chodzi o zaciekawienie czytelnika i wprowadzenie go w temat, jak na przykad we wspominanym ju reportau "owcy skr", w ktrym na samym pocztku czytamy: *18+ Do redakcji zadzwoni lekarz. Rozmawialimy z nim kilka miesicy wczeniej, szukajc powizao firm pogrzebowych z pogotowiem, ale wtedy nie chcia wiele powiedzied. Teraz usyszelimy: Przemylaem wszystko, porozmawiam z wami o skrach. Dlaczego zmieni zdanie? *Tomasz Patora, Marcin Stelmasiak, "owcy skr", s. 13+ Nad tymi dwiema paszczyznami moe si nadbudowywad jeszcze trzecia, w niektrych reportaach w ogle niewidoczna, ale w innych zajmujca nawet pozycj uprzywilejowan. Jest to paszczyzna reportera - komentatora, refleksyjnego podmiotu interpretacji zaobserwowanych zjawisk, uoglniajcego i wykraczajcego poza powierzchni faktw, bdcego ekspertem i koneserem rnych dowiadczeo i lektur. Ta strefa jawi si szczeglnie wyranie w tekstach Ryszarda Kapucioskiego, ktry na przykad swoj wdrwk ulicami Jakucka w "Skaczc przez kaue" opatruje takim oto komentarzem: 246 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ *19+ Podobnie jak dzielnice slumsw w Ameryce acioskiej (Favelas w Rio de Janeiro, Callapas w Santiago de Chile itd.) dzielnica Zaloina w Jakucku jest zamknit struktur. Bieda, brud i boto tworz tu jednolity, koherentny, spjny krajobraz, w ktrym wszystkie elementy wi si wzajemnie, s wsplzalene. Jak okiem signd, nie ma tu adnych kontrastw, aden symbol dobrobytu nie wynosi si ponad pejza ubstwa. Istot takich zamknitych struktur jest to, e nie mona tu poprawid jakiej jednej poszczeglnej rzeczy - natychmiast na przeszkodzie stan inne elementy i ogniwa struktury. Nie mona na przykad sprawid, aby ludzie mieli czyste buty: wszechobecne bocko na to nie pozwoli. *Ryszard Kapucio-ski, "Skaczc przez kaue", w: tego Imperium, s. 189+

Relacje miedzy omwionymi trzema paszczyznami reportau przedstawia rysunek 9.l.12 Rys. 9.1. wiat przedstawiony w reportau /III. wiat reporterskiej refleksji^ i uoglniajcej interpretacji wiat przedstawiony bohaterw i zdarzeo II. wiat reporterskich poszukiwao faktw 12 W eseju Antymedialny reporta Ryszarda Kapucioskiego Zbigniew Bauer wskazuje na podobne trzy warstwy tekstw wybitnego reportaysty, nazywajc je: I. tworzywem -tekstem narracji, warstwa zdarzeniowa; II. subtekstem - paszczyzna poznajcego "ja" reportera, obejmujca "stematyzowafi i implikowan analiz medialnej sytuacji komunikacyjnej" (s. 32) i III. hipertekstem - najwyszym pitrem konstrukcyjnym, na ktrym mies'ci si wyraanie tego, co niewidzialni, a ktrego podstaw jest "system literatury" - "cznie z genre'ami mowy, wzorami kulturowymi, modelami mentalnymi"

(s. 33), pozwalajcy na wprowadzenie do tekstu specyficznego ruchu - ju nie ruchu widzialnych obrazw, lecz "ruchu tekstw i ruchu miedzytekstowego" (s. 32). Zatem hipertekst jest take paszczyzn intertekstualnoci. Tu wanie "to, cc) przedstawione ponownie znaczy wicej ni to, co przedstawione. Staje si znakiem, metafor, symbolem (...)" (s. 32). W przeciwieostwie do medialnej sytuacji komunikacyjnej, "Itapucioski (...) zadaje pytania, ktrych rodowd jest nie z tego wiata. Pytania: "dlaczego", "co to znaczy", "jaki jest tego sens", "co mona z tego Reporta - uobecnienie prawdy o czowieku... 247 Wszystkie postaci, miejsca i zdarzenia w wiecie przedstawionym reportau s z zaoenia prawdziwe - odbiorca ma prawo wierzyd, e zaistniay w rzeczywistoci. Jednak dla rnych twrcw prawda ma rny sens - Krzysztof Kkolewski opowiada si za cakowitym wyczeniem fikcji i zmylenia z reportau, za prawd dokumentaln, Melchior Waoko-wicz za proponuje poszerzyd konwencje reportau tak, aby element fikcji suy reportaycie w budowaniu prawdy esencjonalnej, syntetycznej (np. losy wielu bohaterw uczynid budulcem mozaiki, z ktrej wyoni si jedna postad uosabiajca prawd o pokoleniu, prawd o losie zbiorowym) *por. Kkolewski 1984, s. 6-7, 18, 26; Waokowicz, 1974, cz. V+. Z pojciem prawdy niezaprzeczalnie wie si pojecie obiektywizmu. O reportau mona chyba powiedzied, e jest gatunkiem rozpostartym pomidzy deniem do obiektywizmu w przedstawianiu wiata a pragnieniem ukazania reporterskiego ogldu tego wiata. Teksty, w ktrych dominuje paszczyzna bohaterw i zdarzeo, zbliaj si zwykle najbardziej do bieguna obiektywizmu (a pod wzgldem pokrewieostwa gatunkowego staj si bliskimi kuzynami dziennikarskiego sprawozdania i informacji prasowej), im za wyraniej wpisuje si w nie wiat reportera - badacza, a szczeglnie: sfera interpretatora, tym bliej takim tekstom do bieguna subiektywizmu (i pokrewieostwa z esejem czy felietonem)13. Dodatkowym rdem skomplikowania struktury reportau jest wspominana ju wielokrotnie rnorodnod materiau, z ktrego powstaje reporta - wielod gosw, kodw, stylw, tekstw skadajcych si na materi reportau wpywa na swoist kolaowod tego gatunku. Tym, co go scala, jest w ostatecznej instancji wiadomod autora-reportera. Zatem powierzchniowa warstwa reportau zdaje si zazwyczaj konstrukcj o budowie fragmentarycznej, talent za, dowiadczenie i zamys twrcy decyduj o tym, e konwy wnioskowad" oznaczaj przejcie z paszczyzny tego, co bezporednio "widzialne" i "dotykalne" na paszczyzn znaczeo ukrytych, problematycznych, migotliwych. Jest to poniekd odwrcenie dawnego postulatu egzegetw "Sitz im Leben", nakazujce sprowadzenie niektrych tropw i figur biblijnych do wzorw yciowych (...): tu zdarzenia "yciowe" zostaj sprowadzone na paszczyzn pewnych figur, wzorcw wnioskowania, postulatw metodologicznych antropologii, socjologii, nauk humanistycznych". [Bauer 2001,s. 40]. 13 Por. uwagi Ryszarda Kapucioskiego w "Lapidarium III" na temat rnych modeli prasy anglosaskiej i kontynentalnoeuropejskiej wpywajcych na zrnicowane oceny reportau *Kapucioski 2000a, s. 402-404+ oraz komentarz Melchiora Waokowicza na temat subiektywizmu i podmiotowoci w reportau *Waokowicz 1974, s. 134-155].

248 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ kretna realizacja gatunku moe stad si w strukturze gbokiej spjn caoci o przejrzystej idei (jak np. "Przepraszam, odchodz" Piotra Pytlakow-skiego - reporta bronicy postawy burmistrza Jedwabnego) albo struktur otwart - pozostawiajc czytelnikowi wybr (np. "Miedzy Kantem a Wol-terem" Moniki Mikoajczuk), czy te tekstem rozchwianym lub zatrzymujcym si tylko na powierzchni fragmentw wiata. 9.5.4. Strategiczne pozycje tekstowe reportau Jak w kadym tekcie, a szczeglnie w tekstach skierowanych do szerokich krgw odbiorcw, czyli wanie w tekstach prasowych, kluczowymi pozycjami reportau s jego pocztek i koniec. Pocztek reportau tworzy jego nagwek, ktry w realizacjach prasowych bywa mocno rozbudowywany. Wszak w prasie czytelnik znajduje wiele rnych publikacji i przycigniecie jego zainteresowania staje si dla reportaysty spraw wielkiej wagi. Na szeroko rozumiany nagwek reportau skadaj si: - Tytu - albo jednoznacznie wskazujcy na gwnego bohatera (por. Tadeusz Rydzyk), gwny problem czy oglniej: zakres tematyczny (np. Bezsennod, Rzeczpospolita grzybiarzy), albo te w sposb poetycki, metaforyczno-refleksyjny czy wrcz przeciwnie: prosty i nawet dosadny sugerujcy tred tekstu (np. Przemienienie w Toporowie, Krowy spod Lenino). Wrd tytuw reportau wyrniajc si grup stanowi tytuy - zagadki, zawierajce tajemnice, ktrej rozwikanie czytelnik odnajdzie w tekcie. Takie tytuy zdaj si najbardziej przycigad uwag odbiorcy, skaniad go do zagbienia si w tekst14. Tytuow zagadk moe stworzyd metaforyczne ub wieloznaczne czy oparte na ho-monimii sformuowanie albo wyzyskanie sowa nie znanego uytkownikom jeyka oglnego (por. Malwy na lewadach. Dni radoci i pie-cz.ali Katarzyny Januszkowej). Do omawianej grupy tytuw - tajemnic naley Przemienienie w Toporowie, ktry -jak si okazuje w trak14 Jak zauwaa Melchior Waokowicz: "Tytu jest wanie po to, eby epatowad, eby kokietowad, eby si mizdrzyd, tytu jest na wabia. Dokadnie tak samo jak plakat, jak wystawa, jak reklama. Tytu moe si podobad albo nie, ale musi przykud uwag od pierwszego wejrzenia - od tego zaley, jak dugo spojrzenie potrwa i czy go starczy na przeczytanie elaboratu, ktry pod tytuem wisi" *Waokowicz 1974, s. 626-627]. Reporta - uobecnienie prawdy o czowieku... 249 ci lektury reportau - czy w sobie tred religijn obrazu Jerzego Dudy-Gracza: biblijn scen przemienienia Chrystusa, bezporednio zreszt cytowan z Pisma witego dopiero pod koniec reportau, oraz sytuacje mieszkaocw wsi, od ksidza po prostego parafianina na rowerze, ktrzy pod wpywem nieoczekiwanej estetyki obrazu zmieniaj swj sposb mylenia, odczuwania, wiary, "otrzymuj w darze duchowod" (podobn wartod tajemnicy zdaj si mied tytuy: W kosmosie to samotnod jest, owcy skr, Wewntrz gry lodowej, Chusta Weroniki, Bezdomnod Boga i inne). Najczciej tytu reportau przybiera form krtkiego, skondensowanego wok rzeczownika

zawiadomienia; do rzadkoci nale w analizowanym materiale tytuy w formie penych zdao twierdzcych (np. W kosmosie to samotnod jest czy Raczkujemy albo Mj syn jest gejem - zwykle s to zdania wyjte z ust bohaterw, bezporednie cytaty) i pytajcych (Co mwi pani Salmon, a co jej m?). Nadtytuy. podtytuy i lidy (zazwyczaj nieobecne w publikacjach ksikowych) - czyli wyrnione graficznie (najczciej pogrubion czcionk lub kursyw, ale zapisywane mniejszym drukiem ni tytu gwny) krtkie teksty jedno- lub kilkuzdaniowe poprzedzajce tytu i nastpujce po nim, ktrych celem jest zwykle doprecyzowanie sensu i uoglniajce zapoznanie czytelnika z treci reportau, dookrelenie gatunku wypowiedzi i ukierunkowanie jej interpretacji. Wyrniony pogrubion czcionk pierwszy akapit tekstu, lid, staje si dopenieniem strefy tytuowej - reporter udziela w nim gosu sobie jako obserwatorowi i komentatorowi wiata przedstawionego lub te jednemu z bohaterw -jako informatorowi oddajcemu w swej wypowiedzi esencj przeyd i dowiadczeo bdcych treci reportau *zob. "Przemienienie w Toporowie"+. Imiona i nazwiska twrcw reportau - podawane midzy tytuem i podtytuem lub po podtytule, w duszych tekstach take powtarzane na koocu publikacji (chocia zdarza, si rwnie sygnalizowanie nazwisk autorw wycznie na koocu tekstu). Nazwisko identyfikuje reportera jako twrc. Co zdaje si wane, czsto obok nazwiska reportera, ktry tekst napisa, podaje si nazwisko reportera, ktry wykona zdjcia. Jest to potwierdzenie istotnej roli fotografii w przekazie reportaowych treci. Natomiast teksty, ktre nawet nosz pewne cechy re248 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNE) kretna realizacja gatunku moe stad si w strukturze gbokiej spjn caoci o przejrzystej idei (jak np. "Przepraszam, odchodz" Piotra Pytlakow-skiego - reporta bronicy postawy burmistrza Jedwabnego) albo struktur otwart - pozostawiajc czytelnikowi wybr (np. "Miedzy Kantem a Wol-terem" Moniki Mikoajczuk), czy te tekstem rozchwianym lub zatrzymujcym si tylko na powierzchni fragmentw wiata. 9.5.4. Strategiczne pozycje tekstowe reportau Jak w kadym tekcie, a szczeglnie w tekstach skierowanych do szerokich krgw odbiorcw, czyli wanie w tekstach prasowych, kluczowymi pozycjami reportau s jego pocztek i koniec. Pocztek reportau tworzy jego nagwek, ktry w realizacjach prasowych bywa mocno rozbudowywany. Wszak w prasie czytelnik znajduje wiele rnych publikacji i przycigniecie jego zainteresowania staje si dla reportaysty spraw wielkiej wagi. Na szeroko rozumiany nagwek reportau skadaj si: - Tytu - albo jednoznacznie wskazujcy na gwnego bohatera (por. Tadeusz Rydzyk), gwny problem czy oglniej: zakres tematyczny (np. Bezsennod, Rzeczpospolita grzybiarzy), albo te w sposb poetycki, metaforyczno-refleksyjny czy wrcz przeciwnie: prosty i nawet dosadny sugerujcy tred tekstu (np. Przemienienie w Toporowie, Krowy spod Lenino). Wrd tytuw reportau

wyrniajc si grup stanowi tytuy - zagadki, zawierajce tajemnic, ktrej rozwikanie czytelnik odnajdzie w tekcie. Takie tytuy zdaj si najbardziej przycigad uwag odbiorcy, skaniad go do zagbienia si w tekst14. Tytuow zagadk moe stworzyd metaforyczne lub wieloznaczne czy oparte na ho-monimii sformuowanie albo wyzyskanie sowa nie znanego uytkownikom jzyka oglnego (por. Malwy na lewadach. Dni radoci i pie-czali Katarzyny Januszkowej). Do omawianej grupy tytuw - tajemnic naley Przemienienie w Toporowie, ktry - jak si okazuje w trak14 Jak zauwaa Melchior Waokowicz: "Tytu jest wanie po to, eby epatowad, eby kokietowad, eby si mizdrzyd, tytu jest na wabia. Dokadnie tak samo jak plakat, jak wystawa, jak reklama. Tytu moe si podobad albo nie, ale rnusi przykud uwag od pierwszego wejrzenia - od tego zaley, jak dugo spojrzenie potrwa i czy go starczy na przeczytanie elaboratu, ktry pod tytuem wisi" *Waokowicz 1974, s. 626-627]. Reporta - uobecnienie prawdy o czowieku... 249 ci lektury reportau - czy w sobie tred religijn obrazu Jerzego Dudy-Gracza: biblijn scen przemienienia Chrystusa, bezporednio zreszt cytowan z Pisma witego dopiero pod koniec reportau, oraz sytuacj mieszkaocw wsi, od ksidza po prostego parafianina na rowerze, ktrzy pod wpywem nieoczekiwanej estetyki obrazu zmieniaj swj sposb mylenia, odczuwania, wiary, "otrzymuj w darze duchowod" (podobn wartod tajemnicy zdaj si mied tytuy: W kosmosie to samotnod jest, owcy skr, Wewntrz gry lodowej, Chusta Weroniki, Bezdomnod Boga i inne). Najczciej tytu reportau przybiera form krtkiego, skondensowanego wok rzeczownika zawiadomienia; do rzadkoci nale w analizowanym materiale tytuy w formie penych zdao twierdzcych (np. W kosmosie to samotnod jest czy Raczkujemy albo Mj syn jest gejem - zwykle s to zdania wyjte z ust bohaterw, bezporednie cytaty) i pytajcych (Co mwi pani Salmon, a co jej m?). Nadtytuy. podtytuy i lidy (zazwyczaj nieobecne w publikacjach ksikowych) - czyli wyrnione graficznie (najczciej pogrubion czcionk lub kursyw, ale zapisywane mniejszym drukiem ni tytu gwny) krtkie teksty jedno- lub kilkuzdaniowe poprzedzajce tytu i nastpujce po nim, ktrych celem jest zwykle doprecyzowanie sensu i uoglniajce zapoznanie czytelnika z treci reportau, dookrelenie gatunku wypowiedzi i ukierunkowanie jej interpretacji. Wyrniony pogrubion czcionk pierwszy akapit tekstu, lid, staje si dopenieniem strefy tytuowej - reporter udziela w nim gosu sobie jako obserwatorowi i komentatorowi wiata przedstawionego lub te jednemu z bohaterw -jako informatorowi oddajcemu w swej wypowiedzi esencj przeyd i dowiadczeo bdcych treci reportau *zob. "Przemienienie w Toporowie"+ . Imiona i nazwiska twrcw reportau - podawane midzy tytuem i podtytuem lub po podtytule, w duszych tekstach take powtarzane na koocu publikacji (chocia zdarza si rwnie sygnalizowanie nazwisk autorw wycznie na koocu tekstu). Nazwisko identyfikuje reportera jako twrc. Co zdaje si wane, czsto obok nazwiska reportera, ktry tekst napisa, podaje si nazwisko reportera, ktry wykona zdjcia. Jest to potwierdzenie istotnej roli fotografii w przekazie reportaowych treci. Natomiast teksty, ktre nawet nosz pewne cechy re250

GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ ; portau, ale nie s sygnowane adnym nazwiskiem, nie maj wartoci penoprawnych realizacji omawianego przez nas gatunku15. Idealny wrcz przykad nagwka prasowego reprezentuje pocztek reportau "Przemienienie w Toporowie", gdzie mamy poczenie: (a) nad-tytuu wskazujcego na przynalenod gatunkow tekstu z (b) nadtytuem wprowadzajcym w temat, (c) tytuem gwnym, (d) imieniem i nazwiskiem autorki oraz (e) lidem w postaci penooakapitowego przytoczenia sw jednej z bohaterek, ukazujcego istot problemu, z jakim zmagaj si mieszkaocy Toporowa. Zakooczenie reportau nie jest ju graficznie mocniej podkrelane, nie wyrnia si w tekcie tak wyranie jak jego nagwek. Tekst reportau moe nawet sprawiad wraenie urwanego w jakim arbitralnie wybranym przez autora miejscu. Zdaje si to mied zwizek z formu reportau jako wypowiedzi, ktr pisze ycie i ktrej koniec dopisuje ycie w kadorazowym jej odczytaniu. Taki brak wyranie zaznaczonego zamknicia moe te suyd tworzeniu wraenia staej aktualnoci reportau. Wspczenie zreszt w Laboratorium Reportau pod kierunkiem Marka Millera wypracowuje si now metod "reportaopisarstwa", zakadajc niezamykanie dziea. Jest to "metoda zbiorowego komponowania otwartej i wci dajcej szans uzupeniania dokumentalnej powieci, kolau ze skrawkw wiadectw i dokumentw - tekstw pisanych rozmaitego pochodzenia, filmw, zapiskw i celowo tworzonych dzie" *Miller 2002, Reporta, s. 1+. Metod t zrealizowa Marek Miller m.in. w ksice Arystokracja (1993). Brak graficznie wyrniajcego si podsumowania nie oznacza jednak cakowitej dowolnoci w konstruowaniu zakooczeo reportay. W analizowanych przykadach powtarzaj si zwykle nastpujce sposoby zamykania tekstw reportaowych: a) przytoczenie w mowie niezalenej lub w postaci cytatu wypowiedzi bohatera, fragmentu jego pamitnika, wiersza lub piosenki jego autorstwa, 15 Marek Miller w "Dogmie Mediw" czy wag nazwiska jako symbolu indywidualizmu twrczego dziennikarza z etyczn postaw godnoci i powinnoci, przeciwstawiajc j postawie podporzdkowywania si ukadom i wikania si w gry rnych interesw: "Najwaniejsz rzecz dla dziennikarza jest jego nazwisko. Nazwisko jest jego firm. Na te firm dziennikarz pracuje cae ycie. Te firm czy wie solidarnoci z innymi firmami tworzcymi brane. Kady dziennikarz reprezentuje godnod i powinnod caej brany. Pracujc na swoje nazwisko, pracuje na zawodowy etos" (Miller 2001, s. ). Reporta - uobecnienie prawdy o czowieku... 251 majcych zwykle charakter refleksyjny, sentencjonalny i czsto nawizujcych do tytuu reportau, na przykad: [20] Licealistka Ola Przenioso przed snem stara si dwiczyd, eby zmczyd ciao. Lec, testuje wiadomod. Nazywa to "prb upienia ". Wszystko zaley od tego, co ma w gowie. Jeeli jest natok myli i rozpamitywanie kopotw, nawet nie prbuje zasypiad, tylko bierze dugopis i pisze:

A Ty? A Ty teraz pisz - a on ? On walczy Z noc i sob samym. *Krystyna Romanowska, "Bezsennod", s. 86+ b) wyraenie odautorskiej refleksji, ktra jest zakotwiczona w wiecie przedstawionym reportau i rwnoczenie poza ten wiat wykracza, otwierajc miejsce dla pogbionej refleksji czytelnika: *21+ Przewodniczcym komisji powoanej przez Stalina dla zburzenia i wymazania z mapy Moskwy i Rosji wityni Chrystusa Zbawiciela by Wiaczesaw Mootow. Ten sam, ktry w kilka lat pniej podpisa (wraz Z Ribbentropem) pakt o wymazaniu Polski z mapy wiata. *Ryszard Kapu-cioski, "witynia i paac", w: tego Imperium, s. 112+ *22+ Masz racj, ciociu Jadziu. Dobrze jest wrcid umrzed do plemienia, w ktrym nie wszyscy jeszcze myl, e ycie to tylko cigy ruch do przodu. Dobrze jest mc zaoyd chustk na gow i nie musied wicej niczego udawad. Byd sobie tym, czym si jest - "star bab", a nie "seniork", ktrej kae si w jakiej "Zotej Jesieni" zaywad witaminy, uprawiad jog i patrzed jasno w przyszod. *Teresa Howka, "Zota Jesieo", w: teje Delie je ciotki Dee, s. 94+ c) w reportau o strukturze fabularnej odautorski komentarz do przedstawionej historii i jej bohaterw - z moliwoci wejrzenia w czas przyszy opisanych postaci, na przykad: *23+ To waciwie wolontariat. W miejscu, gdzie przychodz dzieciaki skrzywdzone przez najbliszych, zdradzone i wykorzystane. Wane, eby nie byy w tym same. Jeli nie otrzymaj pomocy, zgin. Kto lepiej od Marii to zrozumie? 252 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ Dlatego spotyka si z nimi, daje im swoj uwag i wierzy w kade sowo. Chwilowo tylko tyle i a tyle. Kiedy skooczy studia, bdzie terapeutk. Bdzie pomagad maym dziewczynkom, ktre same siebie nie potrafi obronid. Sprawi, e znajd swoj drog wyjcia, chodby to bya wska, kamienista cieka. [Anna Maria Nowakowska, "Znaczona talia Marii K.", s. 96] d) w reportaach osnutych wok jednego miejsca bd rekwizytu autorzy przesuwaj na koniec doprecyzowujcy je opis, ktry rozjania lub potwierdza to, co zebrane w caym tekcie opisy, zdarzenia i glosy zdaway si wyraad; z tak sytuacj mamy do czynienia w dwch ostatnich akapitach "Przemienienia w Toporowie", a take w ostatnich sowach Artura Paygi kooczcych relacje spod Lenino: *24+ Przed budynkiem *zamknitego mauzoleum w Lenino - przyp. A.M.+ dwa puste maszty, na ktre kiedy wcigano czerwon i biao-czer-won flag. Na betonowych pytach martwy ptak. Jest cicho. Wieje lekki wiatr. Czud zapach siana i mleka. Niedaleko rycz krowy. [Artur Palyga, "Krowy spod Lenino", s. 5] Inne strategiczne miejsca w repotau wyznaczaj:

a) fotografie i doczone do nich podpisy, czsto bdce cytatami z tekstu gwnego lub trawestacjami tych cytatw (jak w "Przemienieniu w Toporowie"), majce nie tylko wartod informacyjn, ale te komentuj-co-refleksyjn; b) rdtytuy, czyli tytuy wewntrzne nadawane mniejszym partiom tekstu gwnego, uatwiajce czytelnikowi orientacje w strukturze duszego tekstu, a przy okazji czsto majce dodatkow wartod estetyczn, graficznie uatrakcyjniajce tekst (jak w Jerzego Domagay "Odkrywcy" pisane niebiesk czcionk w nawiasach klamrowych: ,WSPINACZKA-, ,GRAWITACJA AMERYKAOSKA- i {GRAWITACJA POLSKA}); c) wyrnione cytaty, czyli drukowane grubsz i wiksz czcionk (nieraz te innym kolorem) fragmenty tekstu gwnego; wyrnienia te podkrelaj szczegln wag treci wyraanych w zaznaczonych tak partiach tekstu (np. w Anny Grigo "Mj syn jest gejem");

d) odrbne rdteksty (marginalia, box.es), czyli samodzielne pod-tek-sty oplatajce tekst gwny z rnych stron, zwykle autorstwa innego ni reporter, wprowadzajce dodatkowe informacje, komentarze i punkty wiReporta - uobecnienie prawdy o czowieku... 253 dzenia, moliwe do odczytania w rnych konfiguracjach (np. w "Odkrywcy" - wypowiedzi polskich i amerykaoskich wsppracownikw gwnego bohatera; w "Marzenia s pod wod" Magdy JarosKropidowskiej -porady dotyczce wyboru szkoy nurkowania, rodzajw sprztu do nurkowania oraz kosztw wyprawy). Wymienione strategie to tylko niektre z moliwych sposobw organizacji tekstu reportaowego. W ukadzie elementw i konstrukcji caoci bardzo duo zaley od inwencji twrcy, gdy indywidualizacja wyrazu zdaje si waciwoci wysoko cenion u reportaystw. Teksty takich wybitnych twrcw jak Hanna Krall czy Ryszard Kapucioski czsto odchodz dod daleko od najbardziej typowego sposobu realizacji gatunku. Krall w cyklu To ty jeste' Daniel przetwarza reporta artystycznie w kierunku literackiego opowiadania czy wrcz paraboli, wiadomie zacierajc lady realnoci wiata. Natomiast Kapucioski w tomie reportaowym pt. Heban przez refleksyjne wysublimowanie autorskiego "ja", ktre staje si jedynym instrumentem scalajcym rozbity na fragmenty wiat, zmierza do eseju. 9.6. Typologia gatunku Reporta, mimo e jest gatunkiem modym, liczcym nieco ponad sto lat, zdy ju wyksztacid wiele rnych typologicznych wariantw realizacji. Teoretycy gatunku podkrelaj, e jest on nadal w trakcie stawania si, zatem adna dotychczasowa klasyfikacja nie moe byd zamknita. W naszej prezentacji wykorzystamy (z pewnymi modyfikacjami) typologi zaproponowan przez Kazimierza Wolnego *Wolny 1996+, jako e jest ona prb uporzdkowania podziaw wprowadzonych wczeniej przez rnych badaczy, a czciowe jej potwierdzenie znajdujemy w analizowanym przez nas materiale, ktry jednak pozwala nam na jej wzbogacenie. Opiera si ona na szeciu kryteriach.

l. Kryterium miejsca i sposobu publikowania reportau pozwala wyrnid nastpujce podgatunki wskazane przez Wolnego: a) reportae pisane (prasowe, ksikowe - jednego autora lub w antologii); b) reportae dwikowe (radiowe i magnetofonowe); c) reportae filmowe; d) reportae telewizyjne (np. nadawane w programach "Express reporterw" i "Sprawa dla reportera"); e) fotoreportae; oraz podawane w innych opracowaniach: f) re254 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ portae teatralne, wystawiane na scenie i g) reportae video. Wane miejsce zajmuj te przekady intersemiotyczne, polegajce na adaptacjach jednego podgatunku z zastosowaniem kodu waciwego innemu podgatunkowi (np. przekad reportau pisanego na reporta filmowy, telewizyjny, teatralny lub fotoreporta). W naszych materiaach znajdujemy jeszcze inny typ przekadu, mianowicie przeniesienie reportau firnowego na wersje pisan, drukowan w prasie i noszc znamiona recenzji (por. "Okrty-widma" Jacka Hugo-Badera - o "schizofrenii bezobjawowej" pacjentw politycznych, jak radzieccy psychiatrzy nazywali niechd do wadzy) *zob. te o recenzji - reportau w rozdziale 11.5.+. Wspczenie na rynku edytorskim zaznacza si tendencja do publikowania reportay pierwotnie prasowych w odrbnych antologiach (jednego autora lub kilku, zob. Wojciecha Tochmana Schodw si nie pali czy seria Reportae roku "Gazety Wyborczej"). Publikacja ksikowa staje si dowodem uznania dla wartoci tekstu pierwotnie prasowego, ale rwnoczenie zmienia jego charakter - reporta zwykle traci opraw fotograficzn i graficzne wyrnienia strategicznych pozycji tekstowych, gdy jego odbiorca przeobraa si z czytelnika o rnych upodobaniach, wymagajcego specjalnej zachty do zwrcenia uwagi na reporta w gazecie, w czytelnika wyrobionego, wiadomie sigajcego po reporta - w ksigarni. Nowymi rodzajami reportau nie dostrzeonymi jeszcze przez Wolnego zdaj si byd: a) ksikowe reportae-rzeki, zwane przez Marka Millera "powieciami dokumentalnymi" - kolaowe zapisy skrawkw wypowiedzi bohaterw i rnych innych wiadectw, czsto wyczajce gos reportera, opracowywane zbiorowo lub indywidualnie, z zaoenia otwarte i stale si rozbudowujce (por. projekty w ramach prac "Laboratorium Reportau", take Marka Millera Arystokracja, 1993); b) prasowe reportae multitekstowe - zoone z tekstu gwnego i "rdtekstw" uzupeniajcych, moliwych do odczytania w rnych ukadach i tworzonych przez rnych autorw, skadajce si na hipertekst (por. Jerzego Domagay "Odkrywca", Anny Grigo "Mj syn jest gejem", Piotra Balcerowicza "W drodze do Masuda" i in.). 2. Kryterium sposobu ujcia tematu dzieli wedug Wolnego reportae pisane na literackie i publicystyczne, jednak podzia ten nie jest doskonay ze wzgldu na nieostrod kryterium. Przykady tekstw zebranych przez nas do analizy wiadcz o tym, e reporta o cechach uznanych za wyznaczniki li-terackoci ("sztuka uycia form jzykowych, odbiegajcych od banalnoci i sloganw" *Wolny 1996a, s. 39+) moe w rwnej mierze penid funkcje Reporta - uobecnienie prawdy o czowieku... 255 waciwe reportaowi literackiemu: funkcj kreatywn, jak i publicystycznemu: informatywn (sprawozdanie ze zdarzeo) i nakaniajc (reporterski komentarz), jak na przykad Ksawerego Pruszyoskiego "Waciciel galerii portretw" w jego tomie Podr po Polsce czy Ewy Owsiany "Chusta

Weroniki". Wydaje si zatem, e zarwno "literackod", jak i "publicystycznod" reportau s spraw stopnia, a nie oceny typu "tak lub nie". 3. Kryterium sposobu ukazania faktw dzieli wedug Wolnego reportae pisane na fabularne i problemowe. Pierwsze skupiaj si na wydarzeniach, bohaterach, opisach i obrazach ukazanych z reporterskiego punktu widzenia, drugie s reakcj reportera na zauwaone przezeo lub mu zgoszone nieprawidowoci, wymagajce interwencji i obiektywnego rozstrzygnicia. W naszym rozumieniu reporta problemowy moe obejmowad take takie teksty, w ktrych przedstawiony problem moe w ogle nie mied rozwizania, a celem reportera jest wtedy nie tyle rozwizanie problemu, ile raczej w miar dogbne zbadanie go i zaprezentowanie czytelnikowi z pomoc rnych gosw - ekspertw i zwykych ludzi, ktrych w problem dotyczy (por. Krystyny Romanowskiej "Bezsennod", Joanny Podgrskiej "Syndrom czarnego poniedziaku", Sawomira Mizerskie-go "Jest straszniej"). Tak rozumiany reporta problemowy zblia si do artykuu popularnonaukowego. W obrbie omawianego kryterium zdaje si rwnie miecid dostrzeony przez nas nowy rodzaj reportau reporta eseistyczny, z dominacj refleksyjnego "ja" reportera, ktre jest jedyn instancj scalajc rne wtki, postaci, historie przewijajce si przez tekst (jak "Wewntrz gry lodowej" czy "Skaczc przez kaue" Ryszarda Ka-pucioskiego). W ujciu Wolnego wchodziby on do grupy reportay fabularnych, jednak ze wzgldu na sw specyfik wart jest wyodrbnienia. 4. Kryterium charakterystyki bohaterw wyrniajce wrd reportay grup reportay psychologicznych, nastawionych na analiz psychologiczn postaci (por. Andrzeja Mularczyka "Dni radoci i pieczali Katarzyny Ja-nuszkowej"). Dodajmy tutaj czste w prasie wspczesnej reportae ukierunkowane na prezentacj sylwetki zawodowej bohatera (naukowca -"Odkrywca" Jerzego Domagay, malarza - "Portrety Profesora" Iwony Hagas, ksidza - "Tadeusz Rydzyk" Andrzeja Kropiwnickiego i inne). 5. Kryterium charakterystyki rodowiska, na podstawie ktrego Wolny wyodrbnia reportae spoleczno-obyczajowe (por. z naszej listy przykadw "Rzeczpospolita grzybiarzy" Marcina Klimkowskiego), spoeczno-kultural256 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNE] ne (por. "Przemienienie w Toporowie"), spoeczno-polityczne (por. "Przepraszam, odchodz" Piotra Pytlakowskiego) i rodowiskowe (por. "Bardzo stara wie" Arkadiusza Bartosiaka). 6. Kryterium tematyczne, ktre pozwala Wolnemu wymienid otwart list podgatunkw: "reportae produkcyjne, technologiczne, naukowe, demaskatorskie, historyczne, wspczesne, sdowe, kryminalne, podrnicze, krajowe i zagraniczne, sportowe, wojskowe, wojenne, okupacyjne i inne" *Wolny 1996a, 40+. Widad tu wmieszanie dodatkowych kryteriw: kryterium czasowego (podzia wszystkich reportay na wspczesne i historyczne; wrd tych ostatnich znalazyby si m.in. reportae biograficz-no-literackie Barbary Wachowicz) czy kryterium intencji (reporta demaskatorski, podobnie spoza listy: reporta interwencyjny) oraz kryterium miejsca (reportae krajowe i zagraniczne). List podtypw tematycznych moemy poszerzyd o reportae "kulturalne" (np. "Przemienienie w Toporowie"), "medyczne" i "zdrowotne" (np. "Ludzie z butelki" Magdaleny Grzebakowskiej), "edukacyjne" (np. "W kosmosie to samotnod jest" Anny Fostakowskiej),

"ekonomiczne" (np. "Pid godzin i trzy kwadranse" Tomasza Toszy w zbiorze Zy dotyk. Reportae roku 2000) i wiele innych16. Kategori nadrzdn dla reportau stanowi literatura faktu, ktrej jest on gwnym przedstawicielem (obok dziennika, pamitnika, biografii i autobiografii). Do najstarszych rde reportaowego relacjonowania zalicza si opowieci zawarte w Biblii, Iliadzie Homera czy np. Zagadzie Pompei Pliniusza Modszego. Gatunkami pierwotnymi wobec reportau, poprzedzajcymi jego uksztatowanie si, byy m.in.: diariusz, kronika, pamitnik, opis podry (periegeza), list z podry, dziennik podry, obrazek, szkic powieciowy, szkic fizjologiczny i biografia *por. Waoko-wicz 1974, s. 24-41+. Wyksztacony z nich reporta, rozwijajcy si przez cay wiek XX, zdoa ju wpynd na powstanie i rozwj nowych gatunkw prozy literackiej, ktre moemy uznad za wtrne wobec niego: powieci reportaowej, powieci produkcyjnej, autentyku i opowiadania obozowego *por. przypis 4 oraz Kapucioski 2000a, s. 398-401, 405]. 16 Rne klasyfikacje reportau proponuje w Lapidarium III Ryszard Kapucioski *2000a, s. 396+. Doczmy do tego klasyfikacje zaproponowan przez tego twrc w recenzji ksiki Grzegorza Rakowskiego Czar Polesia, ktr autor Cesarza wtacza do grupy reportay krajoznawczych, wymieniajc obok nich reportae literackie, filozoficzne i eseistyczne *por. Ryszard Kapucioski: zawd - reporter, www.kapuscinski.hg.pl]. Reporta - uobecnienie prawdy o czowieku... 257 9.7. Podsumowanie Reporta: to gatunek literatury faktu; z porednio lub bezporednio zaznaczon obecnoci reportera w wiecie przedstawionym, zawiadczajc autentyzm przedstawienia i subiektywizm prezentacji; obejmuje obligatoryjnie paszczyzn wiata przedstawionego bohaterw, typowo - take paszczyzn wiata przedstawionego reportera-bada-cza, a niekiedy rwnie lub gwnie paszczyzn wiata przedstawionego reportera-komentatora; jest nastawiony na dnego prawdy i autentycznych przeyd odbiorc, dla ktrego przeznaczone s: - mowa niezalena z "wysepkami narracyjnymi" reportera; - dane faktograficzne: imiona, nazwiska, pseudonimy bohaterw, nazwy wasne miejsc i instytucji, dane i zestawienia liczbowe itp.; - cytaty z listw, dziennikw, pamitnikw, pism urzdowych i innych dokumentw; - fotografie, mapki, szkice itp.;

- graficznie wyrnione strategiczne pozycje tekstu - ze szczeglnie wan rol nagwka w reportau prasowym; - perfekcyjnie wprowadzane formy czasw gramatycznych, formy osobowe i nieosobowe czasownika, zaimki osobowe, zaimki wskazujce, przyswki i wyraenia przyimkowe wyznaczajce lokalizacje przestrzenn i czasow; - plastycznod jzykowego obrazowania; - bogactwo stylw i odmian jeyka; peni funkcje: informatywn (sprawozdawczo-wyjaniajc), ekspre-sywn (wyraanie przeyd i ocen), nakaniajc (wywoywanie przeyd, ksztatowanie postaw), kreatywn (tworzenie swoistej wizji wiata i wywoywanie przeyd estetycznych), a niekiedy te ludyczn (suy zabawie, rozrywce) i sprawcz (odkrywajc fakty i ich przyczyny staje si dokumentem prawdy i inicjuje postpowanie sdowe); ma zwykle nieschematyczn kompozycj, uzalenion w najwikszej mierze od indywidualnego zamysu twrczego autora (z istotn rol 258 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ kreacji opartej na selekcji), z dopuszczaln fragmentarycznoci i otwartoci; jest bardzo zrnicowany wewntrznie. 9.8. Zalecana literatura Antologia reportau polskiego w opracowaniu szkolnym, opr. K. Heska-Kwaniewic, B. Zeler, 1998, Katowice. Bauer Z" 2QQl,Antymedialny reporta Ryszarda Kapucioskiego, Warszawa. Bernacki M., Pawlus M., 2000, Reporta, *w:+ tyche Sownik gatunkw literackich, wyd. III, BielskoBiaa, s. 611-615. Bortnowski S, 1999, Reporta, czyli dochodzenie doprawdy, *w:+ tego Warsztaty dzien-nikarskie, Warszawa, s. 165-180, 181-182. Furman W., Kaliszewski A., Wolny-Zmorzyoski K., 2000, Reporta fabularny. Reporta problemowy, [w:+ tyche, Gatunki dziennikarskie. Specyfika ich tworzenia i redagowania, Rzeszw, s. 50-66, 80-81. Kapucioski R., 2000a, Lapidaria f, U, III, Warszawa. Kapucioski R., 2000b, Lapidarium TV, Warszawa. Kapucioski R., 2000c, Z Afryki, Warszawa. Kapucioski R., 2002, Lapidarium V, Warszawa. Kapucioski R., zob. Ryszard Kapucioski.

Kkolewski K., 1992, Reporta, *w:+ Sownik literatury polskiej XX wieku, Wrocaw-Warszawa-Krakw, s. 930-935. Kkolewski K., 1983, Wok estetyki faktu (1965), *w:+ Genologia polska. Wybr tekstw, wybr, opracowanie i wstp: E. Miodooska-Brookes, A. Kulawik, M. Tatara, Warszawa, s. 496-507. Kkolewski K., 1984, Waokowicz krzepi. Wywiad - rzeka, Lublin. Krall H., www.polska2000.pl/pl/authors/krall_hanna.html Kuziak M., Rzepczyoski S., (20027), Reporta, *w:+ tyche Jak pisad?, Bielsko-Biaa, s. 147-154. Litwin J., 1989, Jzyk i styl polskiego reportau (na materiale z lat 1945-1975), Rzeszw. Maziarski J., 1966, Anatomia reportau, Krakw. Miller M., 2002, Laboratorium Reportau, www.reporter.id.uw.edu.pl Niedzielski C., 1985, Reporta, *w:+ Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, i. 2. Warszawa, s. 280-282. Niedzielski C., 1991, Reporta, *w:+ Sownik literatury polskiej XIX wieku, red. J. Bachrz, A. Kowalczykowa, Wrocaw, s. 823. Owsiany E., 1996, Uleczyd ycie (>zkic o reportau), *w:+ Abecado dziennikarza, red. A. Niczyperowicz, Poznao, s. 19-36. Reporta - uobecnienie prawdy o czowieku... 259 Rejter A., 2000, Ksztatowanie si gatunku reportau podrniczego w perspektywie stylistycznej i pragmatycznej, Katowice. Reporta. Wybr tekstw z teorii gatunku, wyb. i oprad. K. Wolny, Rzeszw 1992. Rozmowa z bezdomnymi i opuszczonymi. O filmie Ewy Borzeckiej "Oni" rozmawiaj Katarzyna Jablooska, Anita Piotrowska, ks. Adam Boniecki i Wojciech Tochman, 2000, "Kontrapunkt" 2000, nr 3 (41), (9 kwietnia), "Tygodnik Powszechny", www.tygodnik.com.pl/kontrapunkt/41/rozmowa.html Ryszard Kapucioski: zawd - reporter, www.kapuscinski.hg.pl Sawioski J., 1988, Reporta, *w:+ Sownik terminw literackich, red. tene. Wrocaw, s. 431-432. Waokowicz M., 1972, Karafka La Fontaine'a, t. I, Krakw. Waokowicz M., 1984, Karafka La Fontaine'a, t. II, Krakw. Waokowicz M., 1998, Ksztatowanie si reportau - ojca literatury, [w:] Antologia reportau polskiego w opracowaniu szkolnym, opr. K. Heska-Kwaniewicz, B. Zeler,

Katowice, s. 339-361. Wolny K., 1996a, Reporta -jak go napisad? Poradnik dla suchaczy studiw dziennikarskich, Rzeszw. Wolny K, 1996b, Reporta. Miedzy literatur a publicystyk, *w:+ Dziennikarstwo i wiat mediw, red. Zbigniew B., Edward C., Krakw, s. 173-180. Wyka K., 1989, Pogranicze powieci, wyd. III, Warszawa. ANEKS 1. Przykadowa realizacja reportau Maria Nowakowska-Majcher, "Przemienienie w Toporowie", "+PLUS-MINUS. Rzeczpospolita", 6.-7.10.2001, s. Dl. Tekst ten zosta wykorzystany w dwiczeniach 8a, 19a, 26, 27 oraz propozycji lekcji (rozdzia 16.3.). Ludzi nie wolno pytad prosto z mostu: .Podoba si obraz?". Posz si wwczas i odchodz. Przemienienie w Toporowie MARIA NOWAKOWSKA MAJCHER - Cztery lata nie patrzyam na ten obraz. Nie mogam - kobieta stoi za parkanem i kryje twarz. - Tego nie wie nawet ksidz. Wydawao mi si, e obraz wisi u nas w kociele przez pomyk, e przedstawia nie Przemienienie, a jaki art. Mylaam, co to bdzie, kiedy ludzie w koocu si ockn i zobacz prawd. Mylaam, e myli si ksidz i biskup, ktry ten obraz powici. Cztery lata chodziam na msze i nie patrzyam na obraz. Nieopodal, pod Dziaoszynem, Warta ma swj przeom. Rzeka pynie zreszt przez ca Wyyn Wieluosk ukami, dziko, czsto w wwozach. Toporw i Kamion to dwie wsie, ktre byyby jednym, gdyby nie rozdzielaa ich Warta. czy je most. 260 GATUNKI WYPOWIEDZI w / ANALIZIE STYLISTYCZNE] -- nsaaeiftczas i odchody. to n* rato mat pmao 2 rodu: ^odolmi dMzr. Ptofn "i -----Przemienienie W Toporowie - atc-y lit* ol< (ulTtytun ML tom &av. M* m*etB kitncti itol u , Waru TU* Jwj prielotn KicU p uu nulti;ta firijci l n** i*ywyuiieMrt

w hitinric TJPKOW budotnn kouicU knn_ cnpnt4 i F^JwoikJtmHluki hau Uwijt **U ui arNi xw*tui rajin* i* dutu, t Bol fcjnt)ii* - Pii

>ilu i amotlMfe Ma Tal lop-Tyj- mnuoebc^w^Tbpcnwtprtynura - mwi Maiwuw Kain Sjroim^kTuSwctfcnid^TdW lute t PoUkj, i Lura i ireijdi

tanwmftK W mtffci (K* K. te nb-

.*4jir. **.t* -iM'. "- r.ia ; u ')il<KU 03 NuU- O^L F*I* m*: pi/>-tyaj\ .iliko **ri'". H*4i yUli v i/3?ie tti>>iut-<nrdi pirxli^, n - Obcy 4 prwj wfo,dlor dot t nim ioij

ate tiKii)lfcjnfcTe,ij. Mimjnc (c^iutuc^W-wiOBilaUitMai' . v roilil criowicL. S-n lHIMt. PUO Bt wi-k. Iriw rf^ )Ki W, u*. U* ohi^m cwl. Oudzll 'U aobneiif """ego tif nie tMl, MuwB^doe. a trvc l obfii. Jf* Sury e:hi*id rec ..

mcm**rukje

- Pan ptofcict (K*II tUOT-ii<oM - mwi kiidt - Pi(nD ctt * wymazie o . - W ictdytn tak u, kri*" P" " .n u Jru otOhe- Mu' tjlko 44 Uli - opui/ta j:1"-' binje; osb. 1'jin- ( niy ^UCT - t\ t*\ .' '-m "; aknottu. CK co < inieniii> - PWJ t)uil> duot'. "'c^-Mr-i " roytftnMj c BoffJ i o sobie WKW!. t -op->wi*iiitHCU 7^. -- .....--_ ,u . ,yf" yn(lK go ^fl-^m n J VrtHtw h>wm .Ii" (J*K./c it *ii(Mjcj/r *".- i_ _ (" WWualii). Z-jraltn da honeumjtn >Kb* - mc.*'

tem!" - *^^fc ,Hry, >

k.tyobcjmiWHi-O-W^ "^"^"mlKl^mB --_j, _ n-ta *,."-,h*tt ituio BiOflwUJtiWuasjitudi,!^.(tm) .

MP luii, fl^ ^^ wdznw Pw|"

te

om pipc* M, f^, 0^4, cntprt ,n

tueL:;un. iij, u a f, i dkJ ieto -'-" i i* ir/ytiM. pnii/tdt p<>4 ' p^ - Tn /joiyi naipel Unednti i nn^c^irkt

.. r*, dicie-

. aun*, po(tm)* * P ji!.--,-- yt. mai nota. is JU l':- --i .1.* WijflJ M'i* A Pjn Hsiii* ' /i;*!* :ik a M(tm) rw:!i(f - ,'njm - toM.-l> nMiico: (^Hna *iin. uoncia odr. - On. ""t >* "'

[Knne- "jrtfc a-y " *. ;irt1l'1 *" "*" >C m> iwmw pfprjeMii b-V frt!* irt,'. i mcwtiriiim b.tcji)e lohy l poluj jt^ui,, HUi. - TW Otwoio, M n*si dKo inotu

Reporta - uobecnienie prawdy o czowieku... 261 Majestat okolic przywabi tu przed dwudziestu laty artystw malarzy Kadego roku w Kamienie odbywaj si plenery jesienne, ktrym przewodniczy Jerzy Duda-Gracz. Artyci mwi, e maluj tu ginc Polsk. Dwie daty wyznaczaj najnowsz histori Toporowa: budowa kocioa pod koniec lat 80. (pos'wicenie w 1990 r.) i zawieszenie w nim obrazu (pos'wicenie w 1996 r.). Koci zbudowali parafianie, obraz przedstawiajcy Przemienienie Paoskie podarowa parafii Jerzy Duda-Gracz. O artycie ludzie mwi "Pan Duda" lub cilej "Pan Profesor Duda-Gracz". Samo dzieo jest wynikiem wsplnoty, jaka zawizaa si midzy malarzem a byym proboszczem kocioa, ksidzem Krzysztofom Baraoskim, znawc i mionikiem sztuki. - Panu Dudzie podobaa si ta ziemia i rozmodlenie ludzi. Tak to przyjmujemy -mwi Stanisaw Haas. S rozmodleni. S w ogle nadzwyczajni. Warta obja ich uciskiem i odcia od wiata. Oni pierwsi mwi przybyszowi "dzieo dobry". Rzeka wylaa w czasie tegorocznych powodzi, ale zaja tylko nalene jej, naturalne rozlewiska i wrcia do koryta. Do mszy witej staje 60 ministrantw. Prawie wszyscy chopcy i modzi mczyni z czterech wiosek parafii.

S bardzo biedni. S tak schludni, czyci i uporzdkowani, e wydaj si yd w dostatku. Starzy ludzie o wicie piewaj "Kiedy ranne wstaj zorze". Zasuyli na to, eby w kociele, ktry sami zbudowali, by w otarzu wizerunek dobrej twarzy dobrego Boga. - Kiedy zobaczyem obraz, zmieszaem si - mwi ksidz Marian Morga, od czterech lat nowy proboszcz parafii toporowskiej. - Zmiesza si rwnie towarzyszcy mi kapan. Bylimy tak zaskoczeni, e nie moglimy rozmawiad. Ksidz pocz kryd wok problemu. Ktrego dnia uklk i zapatrzy si w obraz, bo problem by w nim, a nie w ptnie. Potem wiele razy jeszcze klka. - To jest obraz, ktry na kolanach trzeba przemyled. Przemodlid - mwi. Ludzi nie wolno pytad prosto z mostu: "Podoba si obraz?". Posz si wwczas i odchodz. Trzeba im pozwolid pomyled. - We mnie jest ciemno! We mnie, bo nie widz tego jasno - mwi starszy pan z rowerem. - Pan Duda dal, co mia najlepszego. - Wszyscy wiedz, jak si dzisiaj maluje. Czowiek najczciej nie wie, co i po co jest namalowane wyjania kobieta przed sklepem. - Ale ci sami artyci, jeeli maj zrobid co dla kocioa, maluj po boemu. Tak jak chce ksidz i ludzie. A Pan Duda nie! Zrobi tak, jak zawsze maluje. Zna zatem inne obrazy artysty? - Znam - kobieta mruczy, zabiera siatki, zamierza odejd. - On, Pan Duda, jest uczciwy i wobec nas postpi uczciwie! - Liczy moe, e jestem mdrzejszy - rozwaa starszy pan z rowerem - a tu nie jestem. Ani ja, ani mj Jzik. Na zewntrz rozpiera ich duma, e maj u siebie co, co do Toporowa przyciga ludzi z Polski, z Europy, z innych kontynentw. W rodku boj si, e obraz moe si nie spodobad, a oni wci nie umiej skutecznie i mdrze go bronid, bo sami jeszcze myl i myl. - Obcy ludzie pytaj czsto, dlaczego jest tu brzydota - mwi ksidz Morga. -Odpowiadam, e ja jej nie dostrzegam. e tu pokazane jest ycie. 262 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ rozpacz Z pr2;emodlenia obrazu ksidz Marian Morga zrozumia, e przedstawiony zosta czowiek. Syn Boy, Jezus Chrystus, pokazany zosta jako czowiek. Istot rzeczy jest przemienienie, a nie twarze i nie sylwetki. Przemienienie ludzkie: z brzydoty w pikno, ze za w dobro. - Pafl profesor pokaza rzeczywistod - mwi ksidz. - Pikno jest w wymowie obrazu.

Kobieta za parkanem milczy dugo. Tak si stao, e o swoim grzechu, bo niechd do obrazu nazywa grzechem, opowiada niewaciwej osobie. zy byy w niej zbyt dugo wic parkan musi wystarczyd za konfesjona. _ \v zeszym roku, krtko po Boym Narodzeniu, byam w miecie (w Wieluniu). ZairzaarO do kocioa, eby obejrzed szopk noworoczn - opowiada. - Byo duo ludzi duo wiata. Muzyka, spokj. I tak piknie. Jaki may chopczyk, moe trzyletni przeszed pod barierk i zaoy nagiej Dziecinie na gwk swoj czapk. Zocili si, kiedy Pan Duda chodzi po wsi i robi zdjcia. Nie chcieli zdjd, bo spocony czowiek jest spocony, zmczony - zmczony, a odpoczywajcy przed domem te nie jest pikny. - Jee" Eliasz i Mojesz na tym obrazie, a moe i Pan Jezus, maj nasze twarze, nasze rce i nogi, to jake nam si do nich modlid!? - zastanawia si starszy pan z rowerem. - To tak jakbymy my sami byli w otarzu? - niepokoi si i w jego gosie jest siebie mielibymy si modlid? jest zawsze pikny - mwi ksidz. Mwi rwnie, e sta si wrogiem wszelkich wyborw najpikniejszych i najnajpikniejszych mczyzn i kobiet. Wyborw wedug cecrl fizycznych. Czowiek jest zawsze pikny Bolesaw Wypych jest starcem. By kiedy wonym w toporowskiej szkole. - Pan Duda da obraz ludziom - mwi. - Miejsce mu si podobao, tak, ale obraz da ludzirn. Bo dobrze si z nimi czu. Chodzi tu wszdzie, niczego si nie ba. A ludzie z nim rozmawiali, bo tutaj nie ma wysokich i wyszych. - Obraz? - zastanawia si Bolesaw Wypych. - Niczego bym w nim nie zmieni. Stanisaw Haas rwnie nie jest mody Jest emerytowanym dyrektorem szkoy. _ pevvnie, e chcielibymy eby nasi wici byli pikni, dostojni, uwznioleni, pozoceni -~ wyznaje - a ten obraz taki nie jest. Postacie s pokolawione, pokurczone. Byli tacy> ktrzy mwili, e sprofanowane. Dzisiaj Stanisaw Haas mwi, e nie wolno spycid ani jednego momentu na tym obrazie bo jest to Przemienienie Paoskie, ktre sobie uwiadomi Jerzy Duda-Gracz. Lecz stary dyrektor wcale nie od razu pogodzi si z prawem artysty do przedstawiania wasnych wizJi- Ja sobie to inaczej wyobraaem!!! - mwi. Powoli jednak odkry, e jeszcze inaczej wyobraa sobie Przemienienie jego ssiad inaczej ksidz, a pewnie i sam papie ma swoje widzenie. Pomyla wic, czy Pan Duda czego "nie nadwery". Przeczyta ewangeli Mateusza, potem jeszcze raz. I jeszcze przesylabizowa. I co? - Tam nie ma opisu, jak oni wygldali. Jest tylko relacja, co zobaczyli - mwi.

Ostatecznie w akceptacji dziea pomogo mu zgoa inne wydarzenie. Usiowa kiedy zrozumied pewien wiersz, zaledwie piciowersowy. Zdumia si, gdy zrozumia, ile w marnycri piciu linijkach jest treci, kiedy znaczenie utworu wytumaczy mu znawca poezji. Reporta - uobecnienie prawdy o czowieku... 263 - Gdyby jeden z nas powiedzia: "Tu trzeba domalowad koron", a drugi: "Tu trzeba paszcz", a trzeci by doda co jeszcze, byoby niedobrze. Gdyby obraz chcia poprawid sam artysta, na pewno byoby to potrzebne - konkretyzuje swoje myli Stanisaw Haas. - Ten obraz jest ukooczony. Wedug szacunkw wartos'd obrazu rwna jest cenie budynku kocioa. Ksidz Marian Morga nie zamyka kocioa. Do Toporowa wci przychodz i przyjedaj ludzie pragncy zobaczyd Przemienienie. Ksidz nie zamyka te plebanii. Otwarty jest "salon" (jadalnia), azienki, natryski, wszystkie zakamarki. Waciwie nie bardzo wiadomo, czy jest tu gdzie prywatny kt ksidza Morgi. Plebania huczy rozmowami, miechem i pachnie jedzeniem. Na poddaszu ksidz popiesznie urzdzi noclegowni, bo zbyt wielu byo ludzi, ktrzy chcieli tu odpoczd. Kocioem, plebani, kuchni, przybyszami, wreszcie samym ksidzem opiekuj si parafianie Kobiety gotujce obiad nie pytaj, dlaczego samotny kapan ma dzi na obiedzie w "salonie" dziesid osb. Jutro moe ich byd wicej. - Mylaam o tym chopczyku. Dziecko zawsze najprociej i najlepiej wie, co trzeba zrobid - opowiada kobieta za parkanem. - Krtko potem, w niedziel, jestem w naszym kociele na mszy i patrz na podniesienie. Id oczami w gr za kielichem, ktry podnosi ksidz, a tam nogi Jezusa na obrazie, a dalej Jego twarz smutna, bolesna, w zotej aureoli i ju nie z tego wiata. "Takie masz nki chudzieokie, dobry Jezu", myl. I w pacz. Cisza w kociele, ludzie klcz, gowy schylone, a ja pacz. Mdry ksidz, na bocznych cianach otarza powiesi dwa zwyczajne, tradycyjne obrazy. W tym dobrego Jezusa Miosiernego. - Jak chc si naprawd wymodlid, ale tak naprawd, to sobie tam id i tam pa-trzywszy, klcz mwi starszy pan z rowerem. Ksidz Morga konstatuje zmiany, jakie zaszy na wsi, odkd do Toporowa przyjedaj obcy. Przede wszystkim koci jest sprztany nie raz, a dwa razy w tygodniu. - ... i mniej naszych ludzi stoi przed sklepem i pokazuje swoje uomnoci - mwi ostronie kapan. Oznacza to, e na wsi rzadko mona spotkad pijanego czowieka. Ksidz mwi te, e ludzie w Toporowie yj sakramentem. Wie przeywa migracje. Odchodz ci, ktrych za Wart wygania ndza, a wracaj ci, ktrzy odeszli std 15 i 20 lat temu. - Wracaj dowiadczeni - mwi ksidz. Wracaj ze lska, znad morza, z Polski, ze wiata. Ze Szwajcarii wrci prezes tamtejszej Polonii. To oni buduj si. S. I ju tu bd. Starzy rolnicy nie buduj nic.

- Co tu jest? - zastanawia si Stanisaw Haas. - Warta dziko krca. I obraz. Jestemy parafi wdowiego grosza. Stary czowiek mwi, e Jerzy Duda-Gracz da im duchowod. Wzbogaci ich, chocia nikomu si nie polepszyo. - Syn poszed mi do ziemi. Mia tylko 44 lata - opuszcza gow stary wony - a ty yj z tym czowieku. Ot, co si zmienio. - Pan Duda chcia, ebymy w myleniu o Bogu i o sobie przeszli samych siebie -mwi kobieta zza parkanu. - Nie wiem, czy wiedzia, e bdziemy si z tym zmagad do dzisiaj, e obraz musimy odkrywad i rozumied po kawaku, e jest nam z tym ciko. Piotr, Jakub i Jan widzieli, jak Chrystusa okrywa biay obok. Widzieli, jak obok Pana pokaza si Mojesz i Eliasz. Widzieli i nie zrozumieli. GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ - Panie, jeeli chcesz, rozbije tu dla Ciebie, dla Mojesza i Eliasza, namioty - zawoa Piotr. Zanim odjecha, starszy pan z rowerem powiedzia jeszcze, e gdyby kto chcia zabrad im obraz lub tylko tknd z rk, on pierwszy pobiegnie bronid. Na szeciu poczonych z sob paszczyznach Jerzy Duda-Gracz namalowa Przemienienie Paoskie. Obraz zamontowany zosta pod ostrym ktem, w gbokim nachyleniu w kierunku ludzi. Na plebanii artysta zostawi inny obraz. Przedstawia on czstochowsk Madonn. Suknie Matki Boej i koszulk Jezusa artysta wypeni ziarnami zb i maku. Z tyu obrazu, na pycie pils'niowej, napisa: ..Z prob o modlitw - Jerzy Duda-Gracz". 2. Materiay rdowe 2.1. Teksty opublikowane w prasie Balcerowicz R, 2001 "Polityka" 2001, nr 41, (13 padziernika) s. 100-104. Bartosiak A., 2001, Bardzo Stara Wie, "Magazyn Rzeczpospolitej" 2001, nr 44 (2 listopada), s. 16-19. Zdjcia: A. Sidor. Bartosiak A., 2002, Jestem Bloom, Rzeczpospolita. +PLUS MINUS" 2002, nr 156 (6-7 lipca), s. Ali. Domagaa J., 2001, Odkrywca. Astronom Wolszczan (i malarz Siudmak), "Magazyn Rzeczpospolitej" 2001, nr41 (l2padziernika), s. 409. Ilustracje: Wojtek Siudmak. Fostakowska A., 2001, W kosmosie to samotnod jest, "Magazyn Gazety Wyborczej" 2001 (24 maja), s. 24-28. Rysunki: J. Kapusta. Grigo A., 2001, Mj syn jest gejem, "Twj Styl" 2001, nr 8, s. 96-98. Grzebalkowska M., 2001, Ludzie z butelki, "Magazyn Gazety Wyborczej" 2001, nr 25

(21 kwietnia), s. 14-18. Zdjcia: M. Mutor. Grzebalkowska M., 2001, apa szpitalna, "Magazyn Gazety Wyborczej" 2001 (2 sierpnia), s. 19-23. Rysunki: P. Socha. Grzegorzewski Z., 2001, Wszedem powoli, "Rzeczpospolita. Moje Podre" 2001 (12 padziernika), s. 1. Gumowski J. (zdjcia), Tochman W. (tekst). Jama Borisavad, "Magazyn Gazety Wyborczej" 2001 (4 padziernika), s. 12-13. Halgas I., 2001, Portrety Profesora, "Tygodnik Powszechny" 2001, nr 42 (21 padziernika), s. 5. Hugo-Bader J., 2001, Okrty-Widma, "Gazeta Wyborcza. Gazeta Telewizyjna" 2001 (5-11 padziernika), s. 3. Jaros-Kropidlowska M., 2001, Marzenia s pod wod, "Twj Styl" 2001, nr 8, s. 34-37. Klimkowski M., 2001, Rzeczpospolita grzybiarzy, "Wprost" 2001, nr 41 (14 padziernika), s. 82-84. Koodziejczyk M., 2001, Zamachowy cios maczet, "Polityka" 2001, nr 30 (28 lipca), s. 28-29. Reporta - uobecnienie prawdy o czowieku... 265 Kropiwnicki A., 2001a, Tadeusz Rydzyk, "Playboy" 2001, nr 8, s. 86-91. Ilustracja: A. Szewczenko. Kropiwnicki A., 2001b, Zapach Pnocy, "Playboy" 2001, nr 8, s. 122-127. Markiewicz W., 2000, Pitnacie krokw w kosmos, Polityka" 2000, nr 14 (l kwietnia), s. 100-105. Fotografie: A. Musialwna. Marzec B., 2002, O anioach, co si daj namalowad, "Rzeczpospolita. +PLUS -MINUS" 2002, nr 273 (23-24 listopada), s. Ali. Mazur M., 2001, Wakacyjny album rodzinny, "Twj Styl" 2001, nr 8, s. 99-101. Mikoajczuk M., 2003, Matka, "ycie Siedleckie. Tygodnik" 2003, nr 21/77 (23 maja), s. 12-13. Mikoajczuk M., 2001, Midzy Kantem a Wolterem. Leny czowiek Janusz Mames, "Polityka" 2001, nr 28 (14 lipca), s. 78-79. Fotografie: S. Ciok. Miliszkiewicz J., 2001, Opoka, .Magazyn Rzeczpospolitej" 2001, nr 41 (12 padziernika), s. 26-27. Mizerski S., 2001, Jest straszniej, "Polityka" 2001, nr 41 (13 padziernika), s. 28-31. Nowakowska A. M., 2001, Znaczona talia Marii K., "Polityka" 2001, nr 20 (19 maja),

s. 94-96. Nowakowska-Majcher M., 2001, Przemienienie w Toporowie, "Rzeczpospolita. PlusMinus", 2001 (6-7 padziernika), s. Dl. Owsiany E., 1991, Przy mocie w Avinion, "Sycyna", 1999, nr 103 (31 stycznia), s. 17. Palyga A., 2001, Koo, "Tygodnik Powszechny" 2001, nr 21 (21 maja), s. 5. Palyga A., 2001, Krowy spod Lenino, "Tygodnik Powszechny" 2001 (14 padziernika), s.5. Patora T, StelmasiakM., 2002, owcy skr, "Gazeta Wyborcza" 2002 (23 stycznia), s. 13-15. Pietkiewicz B., 2001, Plama na nowym dywanie, "Polityka" 2001, nr 28 (14 sierpnia), s. 76-77. Podgrska J., 2001, Syndrom czarnego poniedziaku, "Polityka" 2001, nr 41 (13 padziernika), s. 8183. Pytlakowski R, 2001, Przepraszam, odchodz, "Polityka" 2001, nr 32 (11 sierpnia), s. 7273. Romanowska K., 2001, Bezsennod, "Newsweek" 2001 (14 padziernika), s. 82-88. Tochman W, 2001, Kotownia, "Magazyn Gazety Wyborczej" 2001 (4 padziernika), s. 6-11. Fotoreporta: J. Gumowski. Towioski R, owy. Fotoreporta, 2002, Archiwum "ycia Siedleckiego". Towioski R, Myn. Fotoreporta. "ycie Siedleckie" 26.09.2002, nr 39, s. 8. Ziej T., 2000, Ich wiek dwudziesty, "Polityka" 2000, nr 53 (30 grudnia), s. 74-75. Fotografie: A. Kramarz/Fotolarix. 266 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ 2.2. Teksty opublikowane w zbiorach i cyklach ksikowych Howka T., 1990, Zota jesieo, *w:+ Delicje ciotki Dee, Warszawa, s. 89-94. Kapucioski R., 2000, Cesarz, Warszawa (wyd. I: 1978). Kapucioski R., 2001, Heban, Warszawa (wyd. I: 1998). - Wewntrz gry lodowej, s. 59-67. Kapucioski R., 2000, Imperium, Warszawa (wyd. I: 1993). - witynia i paac, s. 99-112. - Skaczc przez kaue, s. 185-195. Kkolewski K., Co u pana sychad? Biaa ksiga. Sprawa Dolezalka. Warszawa 1986. - "...Widzia pan Owicim od tamtej strony", s. 7-21. - 49 nie zadanych pytao, s. 132-140. : , . . weselu. Krakw. " .- ; ,, -. ' - ; >, .,:...' .-:.; Krall H., 2001, Taniec na cudzym

- Druga matka, s. 5-14. ' . - Ta z Hamburga, s. 15-23.

Krall H., 2001, To ty jeste Daniel. Krakw. Lovell J., 1998, Kari, *w:+ Antologia reportau polskiego w opracowaniu szkolnym, red. K. Heska-Kwaniewicz, B. Zeler, Katowice, s. 218-228. Miller M., 1993, Arystokracja, Warszawa. Mularczyk A., 1998, Polskie mioci. Warszawa (wstp: K. Goldbergowa). - Dni radoci i pieczali Katarzyny Januszkowej, s. 105-146. Owsiany E., 1993, Bezdomnod Boga, Krakw. ;; - Bezdomnod Boga, s. 272-281. Owsiany E., 1998, Chusta Weroniki, *w:+ Antologia reportau polskiego w opracowaniu szkolnym, opr. K. Heska-Kwaniewicz, B. Zeler, Katowice, s. 258-268. Pruszyoski K., 2000, Podr po Polsce, Warszawa (wyd. I: 1937), (posowie: J. Jaruzelski). - Kiekowanie na bagnie, s. 67-81. , :'-,

- Waciciel galerii portretw, s. 88-91. : .,..-Tochman W., 2002, Jakby kamieo jada, Sejny. , : :: Tochman W., 2000, Schodw si nie pali, Krakw. -Czekam pod adresem: Berlin, s. 75-114 (1998 r.). -Nieobecnod, s. 149-163 (1999 r.). (wyd. 1:1972). - Malwy na lewadach, s. 7^41. , - Raczkujemy, s. 22-35. - Co mwi pani Salmon, a co jej m?, s. 346-357. - Wspomnienie z Maripozy, s. 411-432. Waokowicz M., 1978, Monte Cassino, (wydanie rozszerzone), Warszawa. - Wesoy "Melsyt", s. 64-67. - W "domku doktora", s. 430-435. Reporta - uobecnienie prawdy o czowieku... 267 .'".:, ;

, Wachowicz B., 1983, Malwy na lewadach, Warszawa

; Waokowicz M., 1968, Krlik i oceany, Warszawa.

- W zdobytym Klasztorze, s. 439-450. (wprowadzenie: M. Szejnert).

\ Zy dotyk. Reportae roku 2000, Warszawa 2001

- A. Kuniak, W. Nowak, Noc w Wildenhagen, s. 47-63. - T. Tosza, Pid godzin i trzy kwadranse, s. 171-182. 2.3. Reporta dwiczeniowy (szkolny i studencki) W bazie materiaowej stanowicej podstaw analizy reportau polskiego znalazo si pitnacie tekstw dwiczeniowych, napisanych przez studentw Wydziau Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego II i IV roku, uczniw III klasy Gimnazjum im. KEN w Siedlcach oraz uczestnikw warsztatw dziennikarskich ..Laboratorium Reportau" na Wydziale Dziennikarstwa Uniwersytetu Warszawskiego prowadzonych pod kierunkiem Marka Millera (prace opublikowane na stronie www.reporter.id.uw.edu.pl/article). 2.4. Reporta radiowy Piotrowski T, Magia miejsca, Program I Polskiego Radia. Hanna Wszeborowska Rozdzia 10 FELIETON - W WYOSTRZONYM OBIEKTYWIE " *...+ nie istnieje rzeczywistod obojtnie zobiektywizowana, poniewa kada subiektywnod zmienia sens i struktur obiektywnoci *...+" Ryszard Kapucioski "Lapidarium I", 2000 (1990), s. 142. Co mwi nazwa? Felieton - nazwa wywodzi si od francuskich slwfeuille - lid, kartka, takie powied w odcinkach, feuilleton - zoony na czworo arkusz. Wyrazami tymi okrelano doln czed kolumny dziennika, odcit lini zawierajc materiay o charakterze krytycznoliterackim i rozrywkowym. Dodatek Feuilleton pojawi si w 1800 roku w .Journal de Debats" i to ten moment wikszod teoretykw gatunku uznaje za dat narodzin gatunku *por. Jedlioski 1984+. Nie naley jednak pomijad faktu, e ju na pocztku XVIII wieku londyoski "Spectator" umieszcza dodatek literac-ko-rozrywkowy; a teksty ogaszane tu przez J. Addisona i R. Steele'a miay cechy przypisywane dzi felietonowi. Poza tym czd tekstw Bohomolca, Jezierskiego, Krasickiego i witkowskiego drukowanych w "Monitorze" oraz "Pamitniku Historyczno-Politycznym" to utwory o charakterze felietonowym. Histori gatunku mona znaled w pracy Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny *1985+ oraz w Sowniku literatury polskiej XIX wieku [1991]. Co mwi sowniki i poradniki? Oto powtarzajce si w wielu publikacjach cechy felietonu: rnorodnod tematyczna: felietony dotycz spraw politycznych, spoecznych, kulturalnych, obyczajowych; zawsze s to sprawy aktualne;

 swoboda w przedstawianiu tematu, dowolnod formy; dbaod o rodki literackiej ekspresji, lekkod i barwnos'd stylu, zrnicowanie stylistyczne (nawet w obrbie jednego tekstu); subiektywizm w przedstawianiu tematu, ironiczne traktowanie spraw przez nadawc tekstu, patrzenie na wiat z dystansem, eksponowanie autorskiego "ja"; dbaod o nawizanie bliskiego kontaktu z odbiorc; cyklicznod, umieszczanie felietonu zazwyczaj w staym miejscu w czasopimie, wyodrbnienie graficzne: umieszczenie w ramce, na kolorowym tle, opatrzenie tekstu winietk. Klasycy gatunku Za niekwestionowanego mistrza felietonu uznaje si Bolesawa Prusa, autora Kronik tygodniowych ogaszanych w "Kurierze Warszawskim", "Kurierze Codziennym" i "Tygodniku Ilustrowanym". Znakomite felietony pisywali take: Antoni Slonimski, Tadeusz eleoski (Boy), Stefan Wiechecki (Wiech), Stanisaw Mackiewicz (Cat), Stefan Kisielewski (Kisiel), Krzysztof Teodor Teplitz (K.T.T.). Felieton - w wyostrzonym obiektywie 269 10.1. Wprowadzenie Felieton naley do gatunkw, ktre zyskuj sobie coraz wiksz popularnod we wspczesnej prasie i programach radiowych. Ze wzgldu na wyrane wyodrbnienie graficzne (lub zapowied radiow), a take jego cyklicznod i stale miejsce w publikacji odbiorca z atwoci identyfikuje teksty przynalene temu gatunkowi. Takie cechy zewntrzne, jak np.: nagwek strony lub rubryki, ramka, wyrniajce si to su do jednoznacznego skategoryzowania publikowanego w prasie tekstu jako felietonu. Wydaje si, e w powszechnym odczuciu istnieje dzi due zapotrzebowanie na felieton - form wypowiedzi realizujc m.in. funkcje ludycz-n. Zatem jednoznaczne sygnalizowanie w publikacji obszarw zarezerwowanych dla felietonu jest te sposobem na przycigniecie uwagi odbiorcw poszukujcych take rozrywki. 10.2. Nadawca felietonu Felietonista to czuy obserwator ludzi i zdarzeo, ywo reagujcy na wane problemy odzwierciedlajce si w codziennoci, "prozie ycia" i bezporednio przeywane przez niego, np.: *1+ Powtarzajc z wnukiem histori literatury (chopak sposobi si do egzaminu dojrzaoci) natknlimy si, rzecz oczywista, na kontusz. Ten za powd dal do przypomnienia studniwki. Przed studniwk wnuk mj z grup chtnych wyznaczonych wytresowany zosta do poloneza. (...) Skooczyo si wic na tym, e wnuk kontusz wdzia i poloneza taoczy z przyjemnoci du zprzyczyny aplauzu. (...) [Anatol Ulman, "Kontusz"]

*2+ Jeszcze nigdy wyprawa do knajpy nie okazaa si tak atwa. Ale te jeszcze nigdy nie zorganizowano mi knajpy niemal pod oknem. Od Melte-mi, nowej restauracji klanu Krglickich, dzieli moje mieszkanie dosownie kilkadziesit metrw. *Maciej Nowak, "Meltemi"+ 270 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ Nadawca felietonu potrafi kojarzyd fakty i problemy z rnych dziedzin, czc "okruchy ycia" , ktre na pozr nie maj ze sob adnego zwizku, np.: *3+ Kilkadziesit lat temu pewien radziecki student fizyki przeprowadza w laboratorium standardowe dowiadczenia z wglem. Wsadzil wgiel do retorty, czy innej menzurki, wczy podgrzewanie i nadcinienie i poszed sam sobie podnied cinienie, czyli na wdk. Wrci za kilka godzin, a je go wgiel zdy si w tym czasie spopielid. Z popiou za zdy si zrobid diament. Tak przynajmniej opowiada stara, radziecka legenda, w ktrej prawdziwod wtpid nie ma podstaw. Diament to bowiem nic innego, jak wgiel, tylko nieco lepiej w sobie uoony. Radziecki wynalazek stal si tak popularny w wiecie, e dzi diamenty produkuje si w fabrykach. Pojawiy si te firmy, ktre diamenty produkuj na zamwienie. Ofert jednej z nich znalazem ostatnio w Internecie. Firma ta oferuje wyprodukowanie diamentw z cia bliskich zmarych. Ludzi i zwierzt. Najpierw ciaa si spala - czytam w ofercie - a potem z popiou robi si diamenty. Potem wstawia si je w naszyjnik, piercionek, kolczyki albo spinki. W ten sposb - czytam dalej - swego bliskiego zmarego bdziesz mia zawsze przy sobie. Cena usugi zaczyna si od kilku tysicy dolarw (przy wyprodukowaniu jednego diamentu z jednego ciaa). Nie ma znaczenia, czy diament bdzie z ciaa matki, czy psa. Od dnia, w ktrym radziecki student wynalaz sztuczne diamenty, mino kilkadziesit lat. W tym czasie dokona si wielki postp techniczny i olbrzymie zwyrodnienie. *Janusz Wojciech Kowalski, "Sztuczne diamenty"] Taka asocjacyjnod felietonu staje si jednym ze sposobw manifestowania autorskiego "ja". Zindywidualizowane patrzenie na wiat wyraa si take: a) w wykorzystywaniu komizmu, ironii, parodii, groteski, poetyki absurdu, np.: *4+ Prezes PSL Jarosaw Kalinowski proponuje, by w referendum spoeczeostwo odpowiedziao na trzy niezwykle rozwleke i skomplikowane pytania. Po mudnej, dugiej i bardzo mczcej lekturze tych pytao zgadzam si z Andrzejem Potockim, rzecznikiem prasowym Unii Wolnoci, ktry powiada, e "przecz one elementarnym zasadom logiki". W istoFelieton - w wyostrzonym obiektywie 271 ci, gdyby te trzy pytania zastpid jednym i nieco tylko zmienid cel dociekao, to brzmiaoby ono: "Kto jest najprzystojniejszym politykiem III RP i dlaczego jest nim Jarosaw Kalinowski?" Zgadzam si te Z Piotrem akiem, rzecznikiem klubu AWS, ktry twierdzi Z moc: "Nie wolno marnowad pienidzy podatnikw na referendum, ktre moe si nie udad". Zwanionym stronom proponuj kompromis:

referendum - nie, audio-tele - tak. Au-dio-tele cieszy si ogromn popularnoci wrd Polakw, zawsze si udaje i w dodatku jest opacalne. Innymi sowy, pragnbym przedoyd pod obrady Wysokiej Izby jako swj obywatelski projekt - wsparty, wyczuwam to wyranie, milczc aprobat przynajmniej p miliona czytelnikw " Wprost" - propozycj wprowadzenia w Rzeczypospolitej Polskiej systemu bezporedniej demokracji telewizyjnej. Przed witami wielkanocnymi TYP zadaa podchwytliwe pytania w rodzaju: " Co to jest pisanka ? " a) pomalowane jajko, b) najstarsza forma egipskiego pisma - lub "Co to jest migus-dyngus?" - a) wodospad Niagara, b) lany poniedziaek. W dodatku podaa jeszcze trzeci wariant odpowiedzi. I jak tu si pniej dziwid, e prawie poowa telewidzw typuje bdnie. Nie, mj system bezporedniej demokracji telewizyjnej nie wymaga sigania co rusz do encyklopedii wielotomowej. Przewiduj rwnie nagrody, ale nie jakie tam hondy, lecz produkty zroszone potem polskie go inyniera i robotnika oraz nasze narodowe skarby. [Marek Zieleniewski, "Demokracja totalna"] b) w formuowaniu subiektywnych sdw, ktre mog byd wyraane: - wprost, np. przez wykorzystanie ocen emocjonalnych: *5+ Nagle i definitywnie obrzyd mi Kapitan bik. Po prostu nie mam ju sympatii do bohatera popularnych komiksw mego dzieciostwa. Mao tego. W jednej chwili niepokojco wypowia w mych oczach rwnie sam Charles Bronson. Nie inaczej ma si sprawa z Brudnym Harrym, jake przekonujco granym przez Clinta Estwooda z wielkim magnum w apie. Patrzed ju nie mog ani na Agenta Jej Krlewskiej Moci, ani nawet na inspektora Skalskiego. Do licha z ca plejad filmowopapierowych agentw wyssanych z kciuka, gdy rzeczywistod kreli po stokrod lepsze scenariusze kryminaw! Franz Mauer? - Pkam ze miechu! *Przemek Ba-dowski, "Syndrom Brudnego Harry'ego"]

272 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ - porednio w konstrukcjach stwarzajcych pozory obiektywizmu (np. wykorzystanie czasownikw niewaciwych typu szkoda, trzeba, warto, konstrukcji nieoosobowych nieokrelonych z si, konstrukcji strony biernej), np.: *6+ Co podobnego musz odczuwad na wasnej skrze dzieci - szczeglnie polskiej wsi - ktrych rodzice pobudowali sobie kilkupitrowe domy, a wszyscy siedz dalej z przyzwyczajenia w kuchni, wysze poziomy odwiedzajc jedynie przy sprztaniu. Trudno nie zauwayd, e kiedy nie mieszka si w swoim domu - czy chodby tylko w wikszej jego czci - peni si w nim rol swojej wasnej suby. *Micha Ogrek, "Mieszkanie nastpnej generacji"+ *7+ Ot coraz czciej w Europie, a w Rzeczypospolitej w szczeglnoci, demokracja mylona jest nie tyle z anarchi, co partyjniactwem i przyzwoleniem na korporacyjn samowol. *Ludwik Stomma, "Nie ma na co czekad"+ c) w sygnalizowaniu jednostkowego punktu widzenia waciwego nadawcy przez zastosowanie form pierwszej osoby liczby pojedynczej, zaimkw ja, mj, np.:

*8+ Nie ma wic wyjcia, trzeba co skrobnd, chod nie wiem, jak dugo wytrzymam. Czasy nie s na felieton, a "Tygodnik" te si zrobi miertelnie powany. Tymczasem ja we wszystkich minionych okresach staraem si pisad miertelnie wesoo. Ludzie si widad przyzwyczaili, a wic: miej si pajacu! Najpierw krtka wiadomod o mnie: znowu 3 miesice bawiem (si) na tak zwanym Zachodzie (...). Ucieczka?! -powie kto? Nic podobnego, ja nigdy nie porzuciem Kraju, tak jak szewc nie porzuciby swego warsztatu - chyba szewc zmechanizowany i upaostwowiony w wielkiej (?!) fabryce butw, ale nigdy szewc indywidualny. Ja te jestem szewc indywidualny, a mj warsztat to Polska. Moje rzemioso to opisywad kraju tego dzisiejsze osobliwoci, opisywad na sposb wasny odmiennie ni inni. Jakeby si wyrzec takiego warsztatu?! *Stefan Kisielewski, "O sobie telegraficznie"+ d) w artystycznym wykorzystaniu nacechowanych elementw stylu potocznego i innych stylw oraz rnych odmian polszczyzny, np.: Felieton - w wyostrzonym obiektywie 273 *9+ Obiecywaam sobie i dotrzymam. Nigdy, ale to nigdy, pod adnym pozorem nie bd zaczepiaa Jerzego Pilcha. Co prawda raz, kiedy, zrobiam malutki wyjtek i jako mi si upieko, nie jest to jednak powd, by popadad w gupi brawur. Kady, komu ycie mie, wie, jak niebezpiecznie jest zadzierad z P Uchem. Samcem alfa, czonkiem elitarnego klubu tych najlepszych, ktrzy maj to, na czym zbywa caej reszcie samcw beta, gamma i tak dalej. "Nic na to nie poradz, e ci, ktrzy nie dostali Nike i nie maj modej laski, stanowi wikszod" - zwierza si skromnie Pilch pismu " Viva!". Bdc osob ludzk w wieku zdecydowanie pobalzakowskim mam prawo nie rozumied. Jak to modej? Chyba mwi si "nowej". Nowej laski. Chocia laska to dosyd starowiecki rodek perswazji dzi s to raczej kije bejsbolowe. Kto by tam si naraa na oberwanie - czy to lask, czy bejsbo-lem od samca alfa. No i laureata Nagrody Literackiej Nike, niezbitego dowodu najwyszej formy stylistycznej. Ja, niestety, nie jestem nawet samcem omega, Nike mi nie dali, od lat opieram si na tym samym starym kiju, nie zamierzam wic podskakiwad Pilchowi. Chciaabym tylko zgosid dwie drobne uwagi dotyczce logiki. O logik nie bdziemy si przecie spierali? Logika jest powszechna, uniwersalna i, jak wiadomo, przede wszystkim mska. Jedna i niepodwaalna.*K.ingaL Dunin, "Kungfu"] *10+ yd dynamicznie i kompleksowo to adna sztuka - od rana bieg, praca, zakupy, ktnie, awantury, pomysy, miod, sport, alkohol, pranie, jedno pogania drugie, mieszaj si sowa, myli i zapachy, a pewnego dnia przychodzi koniec - pora umierad dynamicznie i kompleksowo. Ale jak to zrobid? Dynamicznie, to znaczy nie zawracajc gowy rym, ktrzy yj, nie ocigajc si, raz-dwa i po wszystkim, umierad tak, jak si yo, Z temperamentem, eby nikt nie musia nas pielgnowad, karmid i wyprniad, eby nie musia powicad nam ez ani czasu. To dynamicznie. A kompleksowo? Umierad kompleksowo to ostatni krzyk mody, za jednym zamachem kooczyd wszystkie sprawy, rzeczy spakowane, testament sporzdzony, felietony wydrukowane, sprawy prawne, uczuciowe i zawodowe wyjanione i zamknite. Tak si dzi na wiecie umiera: nowoczenie, efektownie, sprawnie, wedle regu ergonomii, ekonomii, anatomii, higienicznie i dynamicznie. Z fasonem.

Wwczas nadchodzi pogrzeb. Nowoczesny, kompetentny, sprawny, usuga grzebalna wysokiej jakoci, zgodna. Z duchem czasu i duchem zmare-

274 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ go. Dobry Bg zrobi, co mgl, teraz trzeba zawezwad fachowca - jak piewali koledzy Friedman z Koft. Fachowiec od grzebania w spoeczeostwie przemysowo-rolniczym to nie jest jaka zapakana kutwa analfabetyczna tkwica w przesdach, tylko wyksztacony, sprawny osobnik, na bieco w osigniciach grzebalnictwa wiatowego. Przychodzi na cmentarz terminowo, ubrany odpowiednio, trzewy jak naley, kompetencja i maniery bez zarzutu, a do tego dochodzi sprzt - cichy, w taktownych kolorach, przede wszystkim niezawodny, powtarzam: niezawodny, gdy s chwile, w ktrych technika nie moe zawied ani czowieka, ani trupa. Gdyby to byy sformuowania za mocne, to prosz napisad "chowajcych ani chowanego". Gdyby to byo za frywolne, prosz wpisad "ywych ani umarych", niepotrzebne skrelid, l ten fachowiec robi swoje, wiadczy usug pogrzebow wysokiej jakoci, w tempie przyspieszonym, jak wszystko, potem rczka o rczk strzepuje z palcw py mierci i znika bezszelestnie, nalenod pobierajc przelewem albo w bonach pogrzebowych PKO Z premi za wieniec. Jak bdziecie mnie chowad, to nie bd stawia adnego oporu, uchyl tylko na chwil wieko i powiem: "Nie chowajcie mnie jakociowo ani kompleksowo, chowajcie mnie po ludzku i ledcie do domu, eby si nie przezibid". Ale jakod usug bdzie ju wwczas tak wysoka, etyka pracy tak szanowana, ludzie tak obowizkowi i dobrze wychowani, e obawiam si, czy kto posucha. Wszyscy bd stosowad si do PROGRAMU PRZYSPIESZONEGO ROZWOJU USUG POGRZEBOWYCH DLA LUDNOCI (a dla kogo miayby byd, wszystko dla kochanej ludnoci) NA LATA 1976-1980 (...). [Daniel Passent, "Wicej ycia na cmentarzu"+ Dodatkowo autorskie "ja" przewanie zostaje podkrelone przez zamieszczenie w publikacji winietki ze zdjciem felietonisty i graficzne wyeksponowanie nazwiska. Musimy zwrcid uwag rwnie na to, e z jednej strony autor felietonu "w sposb namacalny" obecny jest w swoim tekcie, z drugiej za czsto dystansuje si wobec wiata, ktry w felietonie konstruuje. w dystans zaznacza si przez wykorzystanie kategorii komizmu, ironii, parodii, groteski itp. (por. przykad *4+), przez nagromadzenie w tekcie konstrukcji nieosobowych (por. przykad *5+), przez kategoryzacje ludzi, idei i zdarzeo (np. W kapitalizmie wszystko jest towarem - Janusz Wojciech Felieton - w wyostrzonym obiektywie 275 Kowalski "Chorzy jak zoto"; Pienidze - podobnie jak dzieci - trzeba umied robid. To prawda starsza ni wykopaliska w Biskupinie - Krzysztof Skiba "Ubijanie interesw"). Podmiotowod i subiektywizm felietonu nie oznacza, i jego twrca jest zapatrzonym w siebie i zamknitym na innych komentatorem wiata. W tekstach felietonu wyranie wpisana jest kategoria odbiorcy.

10.3. Odbiorca felietonu Felieton jest gatunkiem, w ktrym nadawca stara si nawizad bliski kontakt z odbiorc i kontakt ten stara si podtrzymywad m.in. przez: a) tworzenie wsplnego wiata odbiorcy i nadawcy, ktrych obejmuje inkluzywne "my" i ktrych czy styl potoczny typowy dla poficjalnych i nieoficjalnych, bliskich relacji midzyludzkich, np.: *11+ Pamitamy, jak to crki krla Leara, Goneryla i Regana, w szumnych i poetyckich sowach wysawiay sw miod do ojca dybic w istocie na spadek po nim, podczas gdy trzecia, Kordelia, owiadczya powcigliwie, e kocha ojca tylko na tyle, na ile jest to jej obowizkiem - ani mniej, ani wicej. Jak wiadomo, krl Lear zapala w zwizku z t jej wypowiedzi wielkim gniewem i Kordeli wydziedziczy, dzielc majtek midzy dwie starsze crki, jak wiadomo dalej, okaza si, mwic stylem bohaterw Wiecha " dtym frajerem", bo tylko Kordelia kochaa go naprawd, a starsze jej siostry kochay tylko pieniki. Tak to bywa, gdy kto nadmiernie ceni szumne sowa i zapomina o walorze skromnoci. Bowiem nie moje sowa, lecz moje czyny wiadcz o mnie. Podobnie ma si rzecz Z mioci ojczyzny, czyli patriotyzmem: osobicie wol patriotyzm wyraajcy si w czynach ni we wzniosej mowie, myl te, e w istocie wykluczaj si one wzajemnie, jako, e "pies co duo szczeka, mao daje mleka" (...). *Stefan Kisielewski, "Czy skromnod przestaa byd cnot?"+ b) intrygowanie, zaskakiwanie, wzbudzanie zaciekawienia odbiorcy poczwszy od tytuu (np. Wicej ycia na cmentarzu Daniela Passenta, wawo na prawo Piotra Moszyoskiego, zob. Aneks) przez nieoczekiwane, paradoksalne zestawienie faktw, zjawisk, problemw (por. wyej o nadawcy

276 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ felietonu) po point w pierwszym odczuciu absurdaln, ale w postrzeganiu tekstu jako caoci odkrywajc spjnod mylenia twrcy (np. "Podszewka" Dunin Kingi,, "Dziadziusiotatu" Hanny Bakuly czy "Telewizor zamiast dziadka" Krzysztofa Zanussiego). W tym kontekcie odbiorca moe jawid si nadawcy jako uczestnik komunikacji niemal rwnorzdny (por. np. felietony Jzefy Hennelowej, Krzysztofa Zanussiego), ale te bywa traktowany protekcjonalnie, z domieszk kpiny (por. np. felietony Ryszarda Marka Grooskiego). 10.4. Cele i funkcje felietonu Stanisaw Bortnowski *1999, s. 126-127+ przedstawia dug list celw, ktrym podporzdkowane s felietony. Felietonista tworzy tekst, aby krytykowad, apelowad, zwrcid uwag na jaki problem, przestrzegad, przeciwstawiad si, narzekad, pitnowad, omieszad, kompromitowad, wytykad, interweniowad, bawid si, artowad, przekomarzad si, cieszyd si sowem, fantazjowad, wygupiad si, eksponowad siebie. Zdarzaj si i takie teksty - zauwaa Bortnowski - ktre szkaluj, mc, poniaj, bezczeszcz, schlebiaj. Nie przynosz one chluby ani ich autorom, ani pismom, ktre je drukuj. S w koocu i takie felietony, ktre adnego z powyszych celw nie realizuj, o ktrych mona pomyled, e su jedynie zapenieniu pustego miejsca w gazecie. Wrd felietonistw, tak jak wrd innych twrcw, zdarzaj si mistrzowie i nieudolni rzemielnicy.

Te szczegowe intencje komunikacyjne krystalizuj si w tekcie tak, e mona mu przypisad nastpujce funkcje: 1. Funkcj udyczn - felieton jest dla odbiorcy rodzajem intelektualnej rozrywki, przy czym ludycznod wpisuje si tu nie tylko w struktur autorskich realizacji gatunku, lecz take w cyklicznod felietonw i czste umiejscowianie felietonu w tej czci gazety, ktr redaktorzy rezerwuj dla rozrywki (por. wyej o zaciekawianiu i intrygowaniu). 2. Funkcj ekspresywn - felietonista manifestuje wasne pogldy, opinie, sposoby patrzenia na wiat, eksponujc siebie i wyznaczajc dla siebie uprzywilejowane miejsce poza wiatem przedstawionym (por. o dystansie wobec wiata w podrozdziale o nadawcy felietonu). Felieton - w wyostrzonym obiektywie 277 3. Funkcje nakaniajc: a) Felietonista oceniajc fakty i ludzi, krytykuje, pitnuje, omiesza ludzkie wady oraz okrelone postawy yciowe, wytyka biedy i niedoskonaoci bohaterw tekstw (czsto postaci autentycznych, publicznie znanych) oraz niedocignicia w yciu spoecznym, apeluje (rzadko wprost) o zmian postpowania, przestrzega przed skutkami czego; moe przeciwstawiad si czyim pogldom, polemizowad z kim, czasem kompromituje kogo w oczach czytelnikw swego tekstu; b) Zwykle felietonista nie formuuje sdw o wiecie przedstawionym i bohaterach wprost, ocena moe byd zawarta m.in. w konstrukcji wiata przedstawionego (np. penego absurdu), w kreacji bohaterw (np. przy uyciu karykatury), w ironicznych komentarzach narratora (take w grafikach komentujcych tekst, narysowanych bd przez samego autora felietonu, bd przez zaproszonego do wsppracy znanego ilustratora czy karykaturzyst). W felietonach unika si najczciej prostego dydaktyzmu. Odbiorca powinien uformowad sobie opinie na dany temat po zapoznaniu si z pogldami nadawcy tekstu. Felietonista, aby skonid odbiorc swego utworu do patrzenia w podobny sposb na okrelony problem, stara si nawizad z nim bliski kontakt i dba o podtrzymywanie tego kontaktu (funkcja fatyczna jako towarzyszca). Te trzy funkcje wydaj si podstawowe dla felietonu, przy czym w rnych realizacjach gatunku jedna z nich zwykle dominuje, np. felieton "Za wszelk cen" Antoniego Piekuta - z dominujc funkcj udyczn, felieton Przemka Badowskiego "Syndrom Brudnego Harry'ego" - z dominujc funkcj ekspresywn, felieton Ludwika Stommy "Tak czy owak Europa" - z dominujc funkcj nakaniajc. 10.5. Kompozycja i styl felietonu Felieton jest gatunkiem, w ktrym nie obowizuj elazne reguy kompozycyjne (poza uniwersaln regu trj dzielnoci - wstp, rozwinicie, zakooczenie). Autor ma pen swobod w ukadzie treci, jednak czsto felieton ujty jest w swoist klamr kompozycyjn, ktr stanowi tytu i pointa zamykajca tekst. O tym, e dany tekst nazwiemy felietonem, decyduje

278

GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ jego tematyka (sprawy aktualne) i stosunek nadawcy do przedstawianych treci (zaangaowanie w spraw i jednoczenie dystans do kreowanego wiata). Ukad kompozycyjny zwizany jest z artystycznym zamysem i podporzdkowany jest jednej z trzech dominujcych funkcji, a felietonista moe nadad tekstowi form jakiegokolwiek innego gatunku. Oto fragmenty trzech felietonw Daniela Passenta stylizowanych na: mow dzikczynn *12+, mow sdow *13+, rozpraw naukow *14+: *12+ Dzikuj onie znanego tumacza i intelektualisty za to, e zadzwonia pod sobie tylko znany adres w Olsztynie i znalaza dla mnie zlewozmywak blaszany, nierdzewny, dwukomorowy, z ociekaczem z prawej strony. Zlewozmywaki takie byy kiedy atwo dostpne - greckie, austriackie i polskie, ale rozwj budownictwa i remontw wyprzedza rozwj wanien i zlewozmywakw. Jestem pani szczeglnie zobowizany i jeli przyjd po odbir bez kwiatw, to oka si ostatnim chamem. Dzikuj pani znajomemu, a mnie absolutnie obcemu (do wczoraj), inynierowi N. za to, e nie tylko kupi zlewozmywak, ale jadc do stolicy wzi go i przydwiga wasnymi rkoma. Wszystkim, ktrzy przyczynili si do tego sukcesu, skadam t drog serdeczne podzikowania. *Daniel Pas-sent, "Jestem gboko zobowizany"+ : [13] Wysoki Sdzie! Jest dla mnie zaszczytem, e mog wystpowad przed tak znakomitym trybunatem, ktry pozbawi ju wolnoci niejednego przestpc. Zaszczyt ten jest dla mnie tym wikszy, e nie wystpuj jako penomocnik mordercy lub gwaciciela, ale zdrowego moralnie powoda, KTREGO JEDYNA WINA POLEGA NA TYM, E WYGRA P MILIONA. Tak, prosz sdu - wygra p miliona, ktrego pozwany nie chce mu wypacid. Mj klient, obywatel N. (Niefortunny), wygra p miliona w totalizatorze sportowym, ale kiedy zgosi si po odbir wygranej, dosta - pardon -fig. Okazao si bowiem, e owszem, powd przedstawi kupon skrelony prawidowo i prawidowo zoony w kolekturze, a wic trafi swoj yciow szans, ale w skarbcu Totalizatora nie odnaleziono pozostaego odcinka tego kuponu, wobec czego Przedsibiorstwo Paostwowe Totalizator Sportowy nie czuje si w obowizku wypacid wygranej. Prawdopodobnie odcinek kupoFelieton - w wyostrzonym obiektywie 279 nu zagin gdzie na trasie pomidzy kolektur (...) a skarbcem Totalizatora, gdzie niczym w Fort Knox przechowuje si zudzenia milionw naiwnych obywateli *Daniel Passent, "Drobiazg - p miliona"+ *14+ Rozpraw niniejsz przygotowuj jako prac doktorsk dla uniwersytetu w Toruniu. Temat urodzi si w ubiegam tygodniu, materia zbieraem w czwartek, pisz dzi, a obron przewiduj na wtorek (...).

Hipoteza badawcza. Teza naszej pracy brzmi: ycie codzienne w Polsce u schyku XX wieku jest zdumiewajco niecodzienne. Zjawisko niecodziennoci ycia codziennego warte jest utrwalenia i zbadania (...). Rozwinicie tematu. Zazwyczaj przez ycie codzienne rozumie si sprawy materialne, obyczajowe, prywatne spoeczeostwa (...). W naszym yciu dziedziny te s trudne do oddzielenia. Granica pomidzy czasem, ktry jednostka powica spoeczeostwu i sobie, jest pynna. Zauwaono ju dawno, e wiele osb traktuje miejsce pracy jako dogodne biuro zaatwiania wasnych spraw, stamtd telefonuje, wychodzi na spotkania, tam kupuje u przekupek domokrnych, porwnuje towary i ceny, omawia wasne sprawunki. Miejsce pracy jest wic do pewnego stopnia ogniskiem domowym, a take miejscem regeneracji sil przed wyczerpujcymi zajciami domowymi *Daniel Passent, "ycie codzienne w Polsce u schyku XX wieku"+ W stylu felietonu obecne s wykadniki rnych stylistycznych kategorii, przede wszystkim komizmu, ironii, groteski i rnych stylw funkcjonalnych (przede wszystkim stylu potocznego nacechowanego i niena-cechowanego) oraz odmian polszczyzny (pisane przechodzi w mwione, oficjalne - w nieoficjalne). Biorc pod uwag ukad kompozycyjny, badacze gatunku *por. Jedlio-ski 1984+ wyrnili nastpujce rodzaje felietonw: - felieton asocjacyjny, ktry S. Bortnowski *1999, s.129+ charakteryzuje w nastpujcy sposb: przypomina strumieo wiadomoci, czyli niekontrolowany zapis faktw i myli, nagle przeskoki od refleksji do refleksji, od obrazu do obrazu, od wniosku do wniosku. Wyobrania autora staje si najblisza surrealistycznemu widzeniu rzeczywistoci. wiat w takim felietonie jest przetworzony, zdeformowany, nielogiczny. Felietony tego typu zbliaj si do eseju. Dziki asocjacjom felietonista wyraa swj stosunek wobec przedstawianych spraw. Asocjacje

280 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ umoliwiaj napenienie tekstu elementami humorystycznymi, ironicznymi, satyrycznymi itp.; - felieton logiczno-dyskursywny, w ktrym przedstawiane fakty s powizane ze sob zwizkami logicznymi. Opis omawianych zjawisk przeplata si z komentarzem autora, a poszczeglne elementy su poparciu jakiego twierdzenia. Felietony logiczno-dyskursywne mog zbliad si do komentarza, a nawet artykuu problemowego. S. Bortnowski [1999, s. 129] tak charakteryzuje omawiany rodzaj felietonw: Tez lub hipotez zastpuj najczciej fakty, czsto prezentowane obrazowo. Rozumowanie indukcyjne wiedzie od szczegu do ogu, pojawiaj si argumenty, riposty, polemiki z cudzymi racjami, wszystko - poza krtk, zawsze konkretn informacj - obraca si w sferze intelektualnej', - felieton fabularny, wiec taki, w ktrym czynnikiem dominujcym jest fabua. Narrator (trzecioosobowy albo pierwszoosobowy, bdcy zarazem uczestnikiem wydarzeo) przedstawia rozwj autentycznych lub fikcyjnych wypadkw. Ocena zdarzeo i bohaterw ukryta jest pod powierzchni pozornie obiektywnej narracji, rzadko narrator wygasza bezporedni komentarz. Teksty tego typu bliskie s opowiadaniom satyrycznym;

- felieton udramatyzowany, przybierajcy form dialogu. Rola narratora ogranicza si w nich do oglnego zarysowania sytuacji i krtkich komentarzy. Dialogi bohaterw maj ukazad ich sposb mylenia, ich pogldy i postawy yciowe. 10.6. Podsumowanie W podsumowaniu zestawmy najbardziej charakterystyczne cechy felietonu: dotyczy aktualnych wydarzeo i problemw przernej natury dominujca rola nadawcy (np. omawiajcego interesujc go spraw z dystansem wobec caego fikcyjnego wiata przedstawionego), ale bliski kontakt midzy nadawc a odbiorc, dopasowanie formy przekazu do moliwoci percepcyjnych potencjalnych odbiorcw pena swoboda w strukturze kompozycyjnej; pointy, tezy i konkluzje refleksyjne czsto w postaci maksymy, aforyzmu Felieton - w wyostrzonym obiektywie 281 niezwykle istotna rola tytuu, ktrego znaczenie wyjania si w tekcie cyklicznod, stae miejsce w pimie i wyeksponowanie graficzne (ujcie tekstu w ramk, nadtytu cyklu, winietka). Na koniec naley zaznaczyd, e to, co zostao powiedziane o felietonie, odnosi si do zdecydowanej wikszoci tekstw, koniecznie dodajmy: do felietonw penowartociowych. Zdarzyd si moe, e czytelnik znajdzie w prasie (gwnie w dziennikach) tekst, ktrego jedynie postad graficzna (np. winietka) i usytuowanie w gazecie miayby wiadczyd o przynalenoci do omawianego gatunku. 10.7. Zalecana literatura Bortnowski, S., 1999, Felieton, czyli niezobowizujce, ale zobowizujce, *w:+ tego Warsztaty dziennikarskie, Warszawa, s. 121-133. Jedlioski R., 1984, Gatunki publicystyczne w szkole redniej. Warszawa Jochamczyk M., 1997, O mechanizmie ironii w felietonach Michaa Ogrka, "Poradnik Jzykowy", nr 5, s. 149-152. Kuziak M., Rzepczyoski S., 2002, Felieton, *w:+ tyche, Jak pisad, BielskoBiala, s. 143-146. Lipski J. J., 1973, Warszawscy "Pustelnicy" i "Bywalscy", Warszawa. Nieczyperowicz A., 1996, Przepis na feliton, *w:+ red. tego, Abecadlo dziennikarza, Poznao, s. 45-57. Praglowska A., 2002, Felieton, [w:+ teje, Napisz to lepiej. Wiadomoci i dwiczenia dotyczce wybranych form wypowiedzi dla uczniw gimnazjum i liceum, Warszawa, s. 124-131. Sawkowa E., 2000, Style wspczesnego felietonu, *w:+ Gatunki mowy i ich ewolucja,

t.I: Mowy pikno wielorakie, red. Danuta Ostaszewska, Katowice, s. 305-315. Stasioski P., 1982, Poetyka i pragmatyka felietonu, Wrocaw. Szulczewski M., 1976, Felieton, *w:+ tego, Publicystyka. Problemy teorii i praktyki, Warszawa, s. 88-92. ANEKS 1. Przykadowa realizacja felietonu a) Piotr Moszyoski, wawo na prawo, "Wprost", 11 marca 2001, s. 110.

282 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ Salonowiec Wstrzs po srebrnym medalu musial byd naprawd znaczny, ,jeeli bez porady psychologa wikszod dziennikarzy nie mogla \si zorientowad, e po medalu zotym naley ju si cieszyd wawo na prawo Panie, a po co pan kupuje bilety?" - zainteresowa si motorniczy jednego z warszawskich tramwajw, kiedy prbowaem uicid u niego opat za przejazd swj, ony t dwjki dzieci. Obaj bylimy w kopocie. Ja dlatego, e daem si zaskoczyd pytaniem. Mylaem, e 02 wie, po co. Poza tym odebra mi moliwod podania jedynie susznej odpowiedzi, e bflety kupuje ze strachu przed kontrol, bo doda od razu: "Przecie kanarw nie bdzie!". Chciaem dygnd i grzecznie podzikowad za przydatn informacje, aJc zorientowaem si., e nie przekaza mi jej bezinteresownie. Motorniczy te mia problem. Jego firma widocznie nie przewidywaa zbyt wielkiego powodzenia swoich usug, bo zostay mu ju tylko trzy bilety, i to ulgowe. Bilelw nid dowieli, wic co tu zrobid z takimi pasaerami, ktrzy chc je kupid? Najlepiej odwied ich od tego zamiaru. Motorniczy by w tym dziele nadzwyczaj konsekwentny. Kiedy chciaem nabyd chocia te trzy ulgowe, owiadczy-, e niema reszty z dwudziestu zotych. Zaczynaem odnosid wraenie, e nabra przekonania, i ma do czynienia z pomylencem, i postanowi spenid dobry uczynek, ratujc mnie od pope-nienia szaleostwa. Przestaem si narzucad. Zagbiem si w lekturze "ycia Warszawy" i z relacji Izabeli Kiaj z obrad komisji rewizyjnej Rady Warszawy dowiedziaem si, L dyrektor Tramwajw Warszawskich "kania si w stron zarzdu miasta", stwierdzajc: "Dla Tramwajw Warszawskich by to bardzo udany rok. Nie pamitam, kiedy ostatnio dostalimy od miasta tyle pienidzy". Teraz rozumiem motorniczego troch lepiej. Po co zarabiad, jak mona dostawad? Panie, po co pan kupuje bilety?! Tramwaje Warszawskie miay zatem udany rok, natomiast Aleksander Kwaniewski mia nic mniej udany wystp podczas galowej promocji "Ksigi dziesiciolecia Polski niepodlegej" w Teatrze Wielkim. Razem z Jerzym Buzkiem ciskaj rce ekipie redaktorskiej po jednej stronie sceny, a kiedy trzeba byo przejd na drug, zawoa do premiera, bardzo z siebie zadowo-

lony: "Chodmy na lewo!". Po czym wawo poszed aa prawo. Byy zasuone brawa. Tak to bywa, jak si co powie bez konsultacji t doradcami. Dobrze o tym wiedz dziennikarze relacjonujcy pasmo sukcesw Adama Marysza w Lah-ti. Ach, przepraszam, co ja mwi! Jakie "pasmo"?! Przecie kiedy tylko przyjechaem du Polski, trafiem na moment zaamania narodowego, bo Maysz omieli si zdobyd zaledwie srebrny medal. Jego wywiadowi w "yciu Warszawy" musiano dad tytu "Nie prbujcie mi wmwid, e wypadem le", a najobszerniej wypowiedzia si w nim skoczek na temat tego, e dla polskiej ekipy zabraC R. Konradi kio w stowce kurczaka, a pani 2 kuchni nie dostarczya go mimo obietnic, e to zroht. Dal w ten sposb do zrozumienia, e zdarzaj si wiksze dramaty ni wice mistrzostwo na duej skoczni. Na szczcie po kilku dniach Maysz wydwignl nard z upadku dziki zotemu medalowi na skoczni redniej. Tytuy si zmieniy, a i w drukowanych pod mmi tekstach mona byo dostrzec rzeczy bardziej pasjonujce ni zaburzenia w dostawach kurczakw w Finlandii. Z artykuu pod tytuem "Adam Marysz Wielki" dowiadujemy si. rn.in.. e bez fachowych porad bezradni staj si nie tylko politycy, ale take prasa, "Zgodnie z zaleceniami dr. Jana Ble-charzo, psychologa polskich skoczkw - pisze Robert Matolepszy - wikszod dziennikarzy obsugujcych imprez w l_ahli ruszya, by celebrowad sukces Polaka". Wstrzs po srebrnym medalu musia byd naprawd znaczny, jeeli bez porady psychologa wikszod dziennikarzy nie moga si zorientowad, e po medalu zotym naley ju si cieszyd. eby ich do tego zachcid, d; Blecharz nie szczdzi innych cennych zaleceo w rodzaju: "To powinien byd najweselszy weekend karnawau", a caod zwieoczy przenikliwym spostrzeeniem, e potrzeba nam wszystkim takich chwil. Dobrze wiedzied. Jestemy wic nareszcie psychologicznie ustawieni, a i Adam Mafysz zna ju kierunek swego najbliszego skoku. Z billboardw na ulkach informuje nas: "...a teraz skocz na poczt1". Skaczemy zatem za uim - i co widzimy? Adama Maysza oczywicie,, bo on skoczy tam pierwszy. cile biorc, widzimy go na znaczku za zotwk, czczcym jego wystpy w Lah-li, a prasa informuje, e w ubiegych latach taJue wyrnienie spotkao Wisaw Szymboisk i Andrzeja Wajd, co chyba nie jest zbyt sprawiedliwe, bo oboje skacz dod sabo. Poczta zapowiada ryche, .kolejne przedsiwzicie zwizane z Matyszem", ktre ma byd niespodziank dla kibicw. Koperty z oddechem mistrza? Sytuacja staje si interesujca. Po dugich tatach pewnej rezygnacji Francuzi nagle uwierzyli w siebie, kiedy ich druyna pikarska zdobya mistrzostwo wiata. Od tego czasu rwnie w gospodarce potrafi wygrywad z najlepszymi, a ostatnie sondae wskazuj, e s jedynymi w UE, ktrzy uwaaj, i moe im si tylko.polepszyd. Takie to ju prawo tumu. wawo na to prawo. Piotr Moszyoski Autor fest dziennikarzem RFI w Paryu. 110 WPROST, II MARCA 70 Felieton - w wyostrzonym obiektywie 283

Salonowiec Wstrzs po srebrnym medalu musial byd naprawd znaczny, jeeli bez porady psychologa wikszod dziennikarzy nie mogla si zorientowad, e po medalu zlotym naley ju si cieszyd wawo na prawo "Panie, a po co pan kupuje bilety?" - zainteresowa si motorniczy jednego z warszawskich tramwajw, kiedy prbowaem uicid u niego opat za przejazd swj, ony i dwjki dzieci. Obaj bylimy w kopocie. Ja datego, e daem si zaskoczyd pytaniem. Mylaem, e on wie, po co. Poza tym odebra mi moliwod podania jedynie susznej odpowiedzi, e bilety kupuje ze strachu przed kontrol, bo doda od razu: "Przecie kanarw nie bdzie!". Chciaem dygnd i grzecznie podzikowad za przydatn informacj, ale zorientowaem si, e nie przekaza mi jej bezinteresownie. Motorniczy te mia problem. Jego firma widocznie nie przewidywaa zbyt wielkiego powodzenia swoich usug, bo zostay mu ju tylko trzy bilety, i to ulgowe. Biletw nie dowieli, wic co tu zrobid z takimi pasaerami, ktrzy chc je kupid? Najlepiej odwied ich od tego zamiaru. Motorniczy by w tym dziele nadzwyczaj konsekwentny. Kiedy chciaem nabyd chocia te trzy ulgowe, owiadczy, e nie ma reszty z dwudziestu zotych. Zaczynaem odnosid wraenie, e nabra przekonania, i ma do czynienia z pomyleocem, i postanowi spenid dobry uczynek, ratujc mnie od popenienia szaleostwa. Przestaem si narzucad. Zagbiem si w lekturze "ycia Warszawy" i z relacji Izabeli Kraj z obrad komisji rewizyjnej Rady Warszawy dowiedziaem si, e dyrektor Tramwajw Warszawskich "kania si w stron zarzdu miasta", stwierdzajc: "Dla Tramwajw Warszawskich by to bardzo udany rok. Nie pamitam, kiedy ostatnio dostalimy od miasta tyle pienidzy". Teraz rozumiem motorniczego troch lepiej. Po co zarabiad, jak mona dostawad? Panie, po co pan kupuje bilety?! Tramwaje Warszawskie miay zatem udany rok, natomiast Aleksander Kwaniewski mia nie mniej udany wystp podczas galowej promocji "Ksigi dziesiciolecia Polski niepodlegej" w Teatrze Wielkim. Razem z Jerzym Buzkiem ciska rce ekipie redaktorskiej po jednej stronie sceny, a kiedy trzeba byo przejd na drug, zawolal do premiera, bardzo z siebie zadowolony. "Chodmy na lewo!". Po czym wawo poszed na prawo. Byy zasuone brawa. Tak to bywa, jak si co powie bez konsultacji z doradcami. Dobrze o tym wiedz dziennikarze relacjonujcy pasmo sukcesw Adama Maysza w Lahti. Ach, przepraszam, co ja mwi! Jakie "pasmo"?! Przecie kiedy tylko przyjechaem do Polski, trafiem na moment zaamania narodowego, bo Maysz omieli si zdobyd zaledwie srebrny medal. Jego wywiadowi w "yciu Warszawy" musiano dad tytu "Nie prbujcie mi wmwid, e wypadem le", a najobszerniej wypowiedzia si w nim skoczek na temat tego, e dla polskiej ekipy zabrako w stowce kurczaka, a pani z kuchni nie dostarczya go mimo obietnic, e to zrobi. Da w ten sposb do zrozumienia, e zdarzaj si wiksze dramaty ni wicemistrzostwo na duej skoczni. Na szczcie po kilku dniach Maysz wydwign nard z upadku dziki zotemu medalowi na skoczni redniej. Tytuy si zmieniy, a i w drukowanych pod nimi tekstach mona byo dostrzec rzeczy bardziej pasjonujce ni zaburzenia w dostawach kurczakw w Finlandii. Z artykuu pod tytuem "Adam Maysz Wielki" dowiadujemy si m.in., e bez fachowych porad

284

GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ Felieton - w wyostrzonym obiektywie 285 bezradni staj si nie tylko politycy, ale take prasa. ..Zgodnie z zaleceniami dr. Jana Blecharza, psychologa polskich skoczkw - pisze Robert Maolepszy - wikszod dziennikarzy obsugujcych imprez w Lahti ruszya, by celebrowad sukces Polaka". Wstrzs po srebrnym medalu musia byd naprawd znaczny, jeeli bez porady psychologa wikszod dziennikarzy nie moga si zorientowad, e po medalu zotym naley ju si cieszyd. eby ich do tego zachcid, dr Blecharz nie szczdzi innych cennych zaleceo w rodzaju: "To powinien byd najweselszy weekend karnawau", a caod zwieoczy przenikliwym spostrzeeniem, e potrzeba nam wszystkim takich chwil. Dobrze wiedzied. Jestemy wiec nareszcie psychologicznie ustawieni, a i Adam Maysz zna ju kierunek swego najbliszego skoku. Z billboardw na ulicach informuje nas: "...a teraz skocz na poczt". Skaczemy zatem za nim - i co widzimy? Adama Maysza oczywicie, bo on skoczy tam pierwszy. cile biorc, widzimy go na znaczku za zotwk, czczcym jego wystpy w Lahti, a prasa informuje, e w ubiegych latach takie wyrnienie spotkao Wisaw Szymborsk i Andrzeja Wajd, co chyba nie jest zbyt sprawiedliwe, bo oboje skacz dod sabo. Poczta zapowiada ryche "kolejne przedsiwzicie zwizane z May-szem", ktre ma byd niespodziank dla kibicw. Koperty z oddechem mistrza? Sytuacja staje si interesujca. Po dugich latach pewnej rezygnacji Francuzi nagle uwierzyli w siebie, kiedy ich druyna pikarska zdobyta mistrzostwo wiata. Od tego czasu rwnie w gospodarce potrafi wygrywad z najlepszymi, a ostatnie sondae wskazuj, e s jedynymi w UE, ktrzy uwaaj, i moe im si tylko polepszyd. Takie to ju prawo tumu. wawo na to prawo. b) Bolesaw Prus Kroniki tygodniowe, 1.1,2, Warszawa 1987. 17 lutego 1884 Osoby, ktrym karnawa nie przeszkadza ledzid ojczystego pimiennictwa, wiedz, e w naszym miecie bawi przez kilka dni pewien uczony Japooczyk, z powoania farmaceuta, nazwiskiem Ya-la-pa (...). Uczony Ya-la-pajest stypendyst rzdu japooskiego. Poniewa jednak trafiao si, e stypendyci japooscy, zamiast badad zwyczaje europejskie, przepdzali cale lata w instytucjach odpowiadajcych naszym bawariom, teatrzykom ogrdkowym i dolinom, gdzie oprcz kankana i spronych rozmw nie nauczyli si nic powanego, w roku wic zeszym zapado postanowienie, aeby: "Stypendyci japooscy streszczali swoje obserwacje co tydzieo i takowe wysyali telegrafem do waciwego wydziau akademii w Jeddo". Dziki obszernym stosunkom redakcja nasza otrzymaa taki raport, dotyczcy pobytu w Warszawie uczonego Ya-la-pa i drukuje go poniej (...). Oto co czytamy w raporcie: (...) Ludnod tutejsza jest bardzo pobona i na ten cel nie szczdzi ofiar. Obecna na przykad epoka powicona jest czci boka Kar-naw-a i trudno sobie wyobrazid, z jak rozrzewniajc gorliwoci odprawiaj si tu odnone ceremonie. Nie ma wieczora, aby w kilkuset punktach Warszawy nie gromadziy si tumy pci obojej, ubrane w najlepsze szaty, celem wykonania pobonych plsw. Gospodarze wysilaj si na wspaniae uczty, a gocie na stroje. Wydaje si na te rzeczy wszelka

gotwka, a kto jej nie ma, zastawia swoje przysze dochody, zaprzedaje si w niewol, rujnuje si, byle tylko zoyd bokoJ wi naleyte ofiary. Nie trwoy ich ani widmo ndzy, ani cika starod, ani los dzieci, ani choroba, a nawet mierd. Niejeden bowiem w rytualnych taocach trwajcych po kilkanacie godzin narazi si na tyfus lub suchoty, a trafiay si wypadki i natychmiastowego zgonu (...). Zapal w praktykowaniu wit tegorocznych jest wikszy ni kiedykolwiek, czasy bowiem s cikie i trzeba gorco bagad nadziemskie moce o pomylne wyjcie z kopotw. Istotnie, jest tu wielka bieda. W caym kraju rozbijaj i kradn, kupcy bankrutuj, kasjer za kasjerem umyka z pienidzmi. Choroby mno si (...). Na domiar, w niektrych okolicach urodzaje byy ze - i zblia si gd! Klskom tym niewtpliwie winna jest sama ludnod. Trzeba jednak przyznad, e gdy nadszed czas prby, opamitaa si natychmiast i wzia si energicznie do religijnej praktyki Kar-naw-au (...). 2. Materiay rdowe 2.1. Zbiory, ksiki bezporednio wykorzystane w pracy (cytaty, odwoania): Kisielewski S., 1989, Lata pozacane, lata szare, Krakw. - Czy skromnod przestaa byd cnot?, s. 384. - O sobie telegraficznie, s. 648-649. Passent D., 1984, Bitwa pod wersalikami. Warszawa. - Jestem gboko zobowizany, s. 19. " - Drobiazg - p miliona, s. 23. - ycie codzienne w Polsce u schyku XX wieku, 5. 73, . - Wicej ycia na cmentarzu, s. 120-121. Prus B., 1987, Kroniki tygodniowie, t. I, II, Warszawa. 2.2. Publikacje w czasopismach a) bezporednio wykorzystane w pracy (cytaty, odwoania): Badowski P, 2002, Syndrom Brudnego Harry'ego, "ycie Siedleckie" 2002, nr 45 (8 listopada), s. 17. Bakua H" 2001, Dziadziusiotatu, "Playboy" 2001, nr 8 (sierpieo), s. 36. Dunin K., 2002, Kung-fu, "Gazeta Wyborcza. Wysokie obcasy" 2002 (27 padziernika). Dunin K., 2002, Podszewka, "Gazeta Wyborcza. Wysokie obcasy" 2002 (23 listopada), s. 31. Grooski R. M., 2002, Zaprocie ich do stou, "Polityka" 2002, nr 51-52 (21-28 grudnia), s. 155.

Jczmyk L., 2001, Czowiek czterominutowy, "Nowa Fantastyka" 2001, nr 6 (czerwiec), s. 7-8. Kowalski J.W., 2002, Sztuczne diamenty, "ycie Siedleckie" 2002, nr 47 (22 listopada), s. 2.

286 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ Kowalski J.W., 2002, Chorzy jak zoto, "ycie Siedleckie" 2002, nr 48 (29 listopada), s. 2. Moszyoski P., 2001, wawo na prawo, "Wprost" 2001 (l l marca), s. 110. Nowak M., 2002, Meltemi, "Gazeta Wyborcza" 2002 (3 stycznia). Ogrek M., 1998, Mieszkanie nastpnej generacji, "Dobre Wntrze" 1998, nr 2 (luty), s. 56. Oramus M., 2001, O Lemie w mies'cie Golema, "Nowa Fantastyka" 2001, nr 6, s. 65 Piekut A., 2001, Za wszelk cen, "Playboy" 2001, nr 8 (sierpieo), s. 34. Pilch J., 2002, Lot koszcy, "Polityka" 2002, nr 40. Rosolak M., 2001, Kara s'wioskiej ry, "Rzeczpospolita" 2001, dodatek +Plus-Minus (10-11 marca), s. D8. Skiba K., 2002, Ubijanie interesw, "Wprost" 2002, nr 51 (22-29 grudnia), s. 162. Stomma L., 2002, Nie ma na co czekad, "Polityka" 2002, nr 35 (31 sierpnia), s. 98. Stormna L., 2002, Tak czy owak Europa, "Polityka" 2002, nr 51-52 (21-22 grudnia), s. 158. Ulman A., 1996, Kontusz, "Sycyna" 1996, nr 35 (31 marca), s. 18. Zanussi K., 2002, Telewizor zamiast dziadka, "Polityka" 2002, nr 35 (31 sierpnia), s. 97. Zieleniewski M., 1998, Demokracja totalna, "Polityka" 1998, nr 15, s. 3. b) inne: Grooski R.M., 2002, Nie z roli, nie z soli, lecz z symboli, "Polityka" 2002, nr 36, s. 93 Lem S., 2001, Komputer i mzg, "Tygodnik Powszechny" 2001, nr 31, s. 16. Passent D., 1974, Bywalec, Warszawa. Tym S., 1998, Oto co si s'wici, "Wprost", nr 15, s. 116. Ewa Koztowska Rozdzia 11 RECENZJA JAKO FORMA PODWJNEGO DIALOGU "*...+ pisad prawdziwe recenzje, tzn. w kadym poszczeglnym przypadku okrelad charakter ksiki, umieszczad j w jakim nurcie, no i dawad do zrozumienia, ktra od ktrej jest lepsza lub gorsza ".

Wislawa Szymborska, "Lektury nadobowizkowe", 1996, s. 5 Co mwi nazwa? Nazwa recenzja pochodzi od acioskiego sowa recensio (w jzyku polskim pojawia si za porednictwem niemieckiego Recension) oznaczajcego 'spis ludnoci, przegld'. Wspczenie okrela si tak analiz i ocen dziea artystycznego, publikacji naukowej, projektu, przewodnika, poradnika, publikacji multimedialnej itp. - przeprowadzon przez kompetentn osob, publikowan najczciej w rodkach masowego przekazu. Pierwsze w Polsce recenzje zaczy si ukazywad w poowie XVIII w., pocztkowo po francusku, niemiecku lub po acinie w pismach "uczonych", pniej po polsku w czasopismach o charakterze informacyjno-kulturalnym. Jako specyficzna forma wypowiedzi krytycznej recenzja ksztatowaa si wraz z rozwojem prasy i ycia kulturalnego. Co mwi sowniki i poradniki? Recenzja odnosi si do aktualnych zjawisk artystycznych i naukowych. Jest gatunkiem o dod schematycznej strukturze: zawiera elementy informacyjne, analityczno-krytyczne i oceniajce. Peni funkcj informacyjn, wartociujc i postulatywn, a take nakaniajc. Relacje i wzajemne proporcje midzy skadnikami konstrukcyjnymi recenzji s dostosowane do wymogw tematycznych dziea, okrelonego odbiorcy, specyfiki medium, w ktrym recenzja jest publikowana. Ze wzgldu na owe relacje wyrnia si recenzje informacyjne i oceniajce. Wypowied recenzenta ma charakter subiektywny, ale jest poparta wiedz i dowiadczeniem autora. Ze wzgldu na sposb ujcia tematu, stopieo subiektywizmu ocen i przypisane tekstowi funkcje wyrnia si: recenzj studium, recenzj esej, recenzj felieton. Rny moe byd sposb wyraania sdw wartociujcych w recenzjach. Recenzj zalicza si do gatunkw publicystycznych. Wywodzi si z pierwotnego wzorca normatywnego gatunkw naukowych (obok ankiety, artykuu, wykadu) *Balowski 2000, s. 326+. Znani polscy recenzenci Maurycy Mochnacki, Tadeusz Boy-eleoski, Karol Irzykowski, Antoni Sonimski, Jerzy Waldorff, Wisawa Szymborska, Stanisaw Baraoczak, Zygmunt Kaluyoski, Lucjan Ky-dryoski.

288 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ 11.1. Wprowadzenie Za recenzje uznaje si teksty drukowane w prasie codziennej i czasopismach popularnych dotyczce rnorodnych utworw, wydarzeo artystycznych i innych publikacji autorskich, w periodykach naukowych pojawiaj si recenzje dzie naukowych, mianem recenzji okrela si rwnie teksty takie, jak recenzja wydawnicza, nauczycielskie recenzje oceniajce, recenzje prac licencjackich, magisterskich, doktorskich, oceny projektw naukowych itd. oraz analizy i opinie na temat dzie wygaszane w radiu i telewizji przez specjalistw rnych dziedzin. Wystpowanie wielu odmian gatunkowych recenzji wie si z rnorodnoci sytuacji komunikacyjnych, w ktrych te odmiany si

realizuj, a w konsekwencji z rnymi sposobami organizacji podstawowych elementw kompozycyjnych tej formy wypowiedzi (informacyjnego, analityczno-krytycznego i oceniajcego). 11.2. Charakterystyka nadawcy i odbiorcy Nadawca recenzji, czyli recenzent, to z zaoenia osoba kompetentna, ktra wciela si w rol przewodnika, nauczyciela, polemisty - stanowicego ogniwo porednie midzy recenzowanym dzieem i jego twrc (lub twrcami) a rzesz odbiorcw (czytelnikw, publicznoci filmowej, teatralnej itp.). Recenzja naley przy tym do tych gatunkw wypowiedzi, w ktrych osoba nadawcy, jej wiedza, dowiadczenie, zmys estetyczny czy "poczucie" prawdy, dobra i pikna s nie tylko punktem wyjcia, ale przede wszystkim filtrem, punktem odniesienia dla obrazu opisywanej rzeczywistoci (analizowanych wytworw ludzkiej dziaalnoci). Recenzent na og podpisuje tekst wasnym nazwiskiem (lub dajcymi si rozszyfrowad inicjaami, rzadziej pseudonimem) i wypowiada si w swoim imieniu. Podstaw wygaszanych przezeo sdw jest fachowod wynikajca z zakresu wiedzy i oglnego wyksztacenia lub dowiadczenia, ktra ujawnia si na wiele sposobw na rnych poziomach tekstu. Pierwszy z tych poziomw to wybr (pod)gatunku wypowiedzi ze wiadomoci jego rygorw. Wisawa Szymborska rezygnujc z realizacji typowej recenzji, tak oto uzasadnia i opisuje przyjt przez siebie form recenzji-felietonu: Recenzja jako forma podwjnego dialogu 289 "Pocztkowo mylaam, e bd pisad prawdziwe recenzje, tzn. w kadym poszczeglnym przypadku okrelad charakter ksiki, umieszczad jaw jakim nurcie, no i dawad do zrozumienia, ktra od ktrej jest lepsza lub gorsza. Szybko poapaam si, e jednak recenzji pisad nie potrafi, a nawet nie mam na to chci. e w gruncie rzeczy jestem i chc pozostad czytelniczk - amatork, na ktrej nie ciy przymus bezustannego wartociowania" *Szymborska 1996, s. 5+. Wypowied ta okrela wyranie istot fachowoci recenzenta: stanowi j zdolnod dokonania uoglnienia obserwacji dziea jako pewnej struktury (caoci), przyporzdkowania utworu do jakiego nurtu artystycznego, metodologii, porwnywania z innymi, zdolnod i chd polemizowania na jego temat oraz koniecznod oceny znaczenia dziea dla odbiorcw i dla rozwoju danej dziedziny. Podstaw "fachowych" analiz pozwalajcych recenzentowi sprostad wymogom gatunkowym stanowi szeroka wiedza z danej dziedziny sztuki czy nauki, a wynikajca z niej znajomod specjalistycznej terminologii i umiejtnod posugiwania si ni staje si wanym narzdziem opisu. Wyraona przez Wisaw Szymborska chd utrzymania statusu czytelniczki - amatorki to nie tylko rezygnacja z roli przewodnika, mistrza ksztatujcego pogldy innych, ale przede wszystkim dnod do zachowania indywidualnoci i subiektywizmu odbioru dziea. Nie znaczy to jednak, e typowa wypowied recenzenta ma charakter obiektywny - autor recenzji jest zawsze indywidualny i wyraa wasne opinie, chod jzyk jego wypowiedzi moe niekiedy nosid znamiona obiektywizmu, podobnie jak dobr argumentacji motywujcej subiektywne oceny (ktry prowadzi do ich -przynajmniej czciowej - obiektywizacji). Oto fragmenty dwch recenzji powiconych temu samemu tekstowi: *1+ Kopot z opowieci Baudolina polega na tym, e nie naley wierzyd w ani jedno jego sowo. Jestemy w krlestwie postmodernizmu, gdzie narrracja sama siebie kwestionuje. Na pocztku dowiadujemy si bowiem, e bohater powieci jest Igarzem, e od zawsze zajmowa si zmylaniem

historii, bo jak mwi Niketas "nie ma historii niedorzecznych".*...+ Caa rzecz w tym, e to, co Baudolino wymyli, szybko staje si rzeczywistoci. W puapk wasnych garstw wpada nawet sam kamca.*...+ Jest w tej postaci i w tej ksice wiara, e opowied moe antycypowad rzeczywistod, ba, moe stad si rzeczywistoci. "Baudolino" czytany po tragedii

290 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ 11 wrzenia w Nowym Jorku nabiera dodatkowego znaczenia. Bo przecie znany autor thrillerw Tom Clancy przewidzia podobny scenariusz w jednej ze swoich ksiek, co wicej, rwnie Janusz Gowacki w swojej powieci " Ostatni cid" napisa kilka zdao o podobnym ataku islamskich terrorystw. Nie wspomn o kilku filmach sensacyjnych, rysujcych bliskie rzeczywistoci scenariusze ze " Szklan puapk " na czele. Tyle, e t histori spisuje "garz wikszy ni Baudolino". Bo w yciu bohatera powieci dzieje si tak, e jeli ywi namitnod do czego prawdziwego, to rzecz kooczy si le. W prawdziwym yciu, jak zauwaa Baudolino, nawet jego dziecko okazuje si kamstwem. Co chce nam w ten sposb zakomunikowad Umberto Eco? Ot mwi nam, ebymy sobie wybrali prawd, bo przecie granica midzy prawd i kamstwem jest bardzo pynna. A jeli chodzi o literatur, to jest ona kamstwem od pocztku do kooca. Albo prawd od pocztku do kooca - mog sobie paostwo wybrad waciw odpowied *Mariusz Cielik, Zmylny kamca Baudolino, "Polityka"+. [2] Czy zatem nie powinno si tumaczyd najnowszego dziea Umberto Eco? To postulat nazbyt radykalny. Umysu takiego formatu nie mona lekcewayd. Ksik Eco naleao wydad, chodby po to, by nie przeoczyd kolejnego literackiego wydarzenia. Pod jednym wszake warunkiem: e opatrzymy je rzetelnym i gbokim komentarzem. I c Z tego, e istnieje niepisane prawo zabraniajce dodawania naukowych przypisw do literatury piknej? *Jacek Borowski, Antypowied Eco, "Wprost"]. Znajdujemy tu przykady uycia form 2. osoby liczby mnogiej (tzw. my inkluzywnego, np. w [1]: jestemy w krlestwie, dowiadujemy si), wczajcych samego recenzenta do grona czytelnikw, mamy te bezporedni zwrot do odbiorcw (por. w *1+: mog sobie paostwo wybrad...), angaujcy ich aktywnod, oraz konstrukcje bezosobowe (np. w *2+: czy nie powinno si tumaczyd, nie mona lekcewayd, naleao wydad), wprowadzajce pozorn tylko obiektywizacj sdw, ponadto s w tych fragmentach pytania pozorne i retoryczne bdce przejawem chci intelektualnego pobudzenia czytelnikw (por. Co chce nam w ten sposb zakomunikowad Umberto Eco?, Czy zatem nie powinno si tumaczyd najnowszego dziea Umberto Eco ?, l c z tego, e istnieje niepisane prawo zabraniajce dodawania naukowych przypisw do literatury piknej?). Zabiegi te s podporzdkowane celom perswazyjnym - przekonywaniu odbiorcw do wasnego stanowiska wyraanego Recenzja jako forma podwjnego dialogu 291 na przykad w odpowiedziach na postawione pytania czy w doborze odpowiednich czasownikw modalnych.

Perswazyjnod recenzji wie si cile z wyranie zarysowan dominacj nadawcy, ktry nie oczekuje polemiki wobec swojego dziea. To nadawca dyktuje warunki i wyznacza okrelon rol odbiorcy. Odbiorca moe podjd polemik z opini wyraon przez recenzenta, jeli zapozna si z obiektem recenzji. Kontakt z owym obiektem moe nastpid po lekturze recenzji - tak chyba dzieje si najczciej, chod czasami czytamy recenzje dziel nam ju znanych. Dyskusja z pogldami recenzenta moe si odbywad: a) w listach czy-telnikw-amatorw do redakcji; b) w wyjanieniach "wsptwrcw" recenzowanego dziea - autora, redakcji, wydawcy; c) w felietonach i szkicach krytycznych, ktrych nadawcy zajmuj pozycj co najmniej rwnorzdn z pozycj autora recenzji. Sam recenzent jest natomiast uczestnikiem dialogu (niekiedy polemiki) po pierwsze z twrc recenzowanego tekstu kultury, po drugie - z odbiorc recenzji. Aby jednak mg ten dialog zainicjowad, najpierw musi sam przyjd rol aktywnego odbiorcy - interpretatora. Do roli tej musi byd dobrze przygotowany. Powinien zatem: a) byd specjalist w danej dziedzinie, aby mc odebrad i ocenid tekst kultury na rnych jego poziomach; b) byd rzetelny w wyraaniu sdw i argumentowad subiektywne opinie wnioskami wypywajcymi z pogbionej analizy dziea. Zdarza si jednak, e recenzent z rnych powodw unika analizowania tekstu *por. np. o ocenianiu intuicyjnym spontanicznym, ale powierzchownym, bo pozbawionym dnoci do uzasadniania sdw w: Goaszewska 1967, 214+17, ograni17 Zdzisaw Pietrasik wskazuje na zachodzce w recenzjach prasowych zmiany, ktre prowadz do zaniku cech komunikatu krytycznego w recenzji i dominacji w niej elementw informacyjnonaklaniajcych: "Z braku ochoty, czasem kompetencji, a najczciej take miejsca na lamach czy antenie - recenzent nie wnika gbiej w struktur dziea, nie dokonuje analizy znaczeo, nie mwic ju o tworzywie. Jakby nie wierzy, e czytelnik oczekuje od niego tego rodzaju pogbieo. Recenzja staje si zatem komunikatem, dla konsumenta, ktry ma wybrad towar. A wybr jest coraz wikszy: co tydzieo wchodzi do kin par nowych filmw, a nowoci wydawniczych nikt chyba nie jest w stanie zliczyd. Std upowszechniajcy si system znakowania nowoci: ten tytu trzeba zobaczyd koniecznie, ten drugi na wasne ryzyko, a trzeci za adne skarby. Czasem brakuje uzasadnienia dla tak kategorycznych sdw - pozostaje za to jednoznaczny kwantyfikator, najczciej gwiazdki. Jak przy koniakach" [Pietrasik 2000, s. 213-214].

292 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ czajc si do opisu doznao i przeyd wasnych. Przedmiotem recenzji staje si wtedy nie utwr, a stan emocjonalny recenzenta. O takich ocenach pozornych Stanisaw Bortnowski pisze, e mog byd one jedynie punktem wyjcia ocen sensu stricto, pod warunkiem, e zostan rozwinite i uzasadnione [Bortnowski 1999, s. 134]. Wydaje si nam jednak, e takich ocen intuicyjnych i spontanicznych nie mona lekcewayd (szczeglnie w sytuacji szkolnej). To, co jest podstaw kadej dobrej recenzji, to przecie autentyczne przeycie powstae w wyniku rzeczywistego bezporedniego kontaktu z dzieem. Zapis takiego przeycia, a wiec zapis wasnego stanu emocjonalnego, moe byd dobrym pocztkiem rozwaao

recenzenta. Konieczny oczywicie jest krok nastpny w tych rozwaaniach, czyli poszukiwanie odpowiedzi na pytanie: Dlaczego tak to odebraem? Dlaczego i co mnie w tym tekcie wzruszyo, rozzocio, zaskoczyo? Zatem wychodzc od pytania: Co czuem?, wiadomy swych zadao recenzent nie poprzestaje na prostym zarejestrowaniu swoich emocji, lecz poszukuje w recenzowanym dziele drog jego analizy i interpretacji - motywacji wasnych doznao. Na przykad Krzysztof Burek w recenzji wystawy "Koniec wieku. Sztuka polskiego modernizmu 1890-1914" wyznaje miedzy innymi: *3+ Budzi respekt1*, zaczerpnita z muzealnego informatora statystyka eksponowanych dzie: 640 obiektw autorstwa 110 artystwf... j'. *Krzysztof Burek, "Sztuka modernizmu", s. 8+ *4+ / chod nie zabrako na wystawie modernistycznej klasyki, dzie, ktre tworz kanon malarstwa tamtej epoki, pokazany jest m.in. Dziwny ogrd Mehoffera, Melancholia i ptna z cyklu Zatrute studnie Malczewskiego, pastele Wyspiaoskiego, to przecie kady, kto jako tako rozpozna w muzealnych kolekcjach kanon malarstwa okresu Modej Polski, dowiadczy na warszawskiej wystawie radoci, jak budzi spotkanie z dzieami dotd nie ogldanymi w muzealnej przestrzeni lub eksponowanymi co najwyej od wielkiego dzwonu. *Ibidem+ Emocje recenzenta staj si tu pretekstem do wprowadzenia bogactwa informacji na temat iloci i rnorodnoci pokazywanych na wystawie dziel oraz wyjtkowoci ekspozycji. 1 Podkrelenia w cytatach pochodz od autorki rozdziau. Recenzja jako forma podwjnego dialogu 293 Element analityczno-krytyczny sucy wyjanieniu rde oceny emocjonalnej tekstu wyzyskuje Grzegorz Myliwski, recenzujc ksik pt. Co by byo gdyby... Historie alternatywne'. *5+ Stanowi ona *ksika - przyp. E. K.+ pasjonujc lektur. Janusz Osica i Andrzej Sawa nie ograniczaj si do zadawania pytao. Rozmowy Z uczonymi prowadzone s tyle kompetentnie, co i dowcipnie, z pasj, niekiedy wrcz prowokacyjnie. Swobodny stosunek do podrcznikowej wersji dziejw ojczystych podkrelaj take zabawne rysunki. W ywych dywagacjach historia jawi si niczym rwca rzeka, ktr jeden czy drugi przypadek mg skierowad w cakiem inne strony. Czytelnik wyniesie przekonanie, skdind suszne, e nie istnieje jeden kanon mylenia o dziejach ojczystych. Zbyt wiele w tych dziejach niewiadomych i wtpliwoci. Dopuszczalne s rne oceny zdarzeo i ludzi, prowadzone take w ramach historii gdybanej. *Grzegorz Myliwski, Sztuka gdybania, "Sycyna", s. 16] W cytowanym fragmencie *5+ wyranie widad przekonanie recenzenta o wsplnocie systemu wartoci, podzielanego przezeo i przez czytelnika. To, co nadawca uznaje za pasjonujce, powinno si takie wydad rwnie odbiorcy. Byd moe dlatego recenzenci pisujcy do gazet codziennych, wysokonakadowych, przeznaczonych dla mniej wyrobionego czytelnika zwykle nie pisuj rwnoczenie do czasopism specjalistycznych, adresowanych do znawcw lub mionikw danej dziedziny. wiadomod moliwoci i oczekiwao odbiorcy musi stale towarzyszyd recenzentowi, a poniewa czytelnicy takich pism, jak na przykad "Film" z jednej strony, a "Bravo Girl" z drugiej nale do rnych wiatw, rwnie publikujcy w tych czasopismach recenzenci s rni i diametralnie rne bywaj ich teksty. Naley bowiem pamitad, e kontakt autora recenzji z jej odbiorc ma

charakter poredni, a role przekanika (kanau komunikacyjnego) peni okrelone medium: zrnicowana wewntrznie prasa, radio, telewizja. Media te narzucaj tekstowi wasn specyfik przekazu, s kierowane do okrelonej grupy odbiorcw i wymagaj dostosowania recenzji do oczekiwao i moliwoci percepcyjnych tyche odbiorcw. Mimo wszystko jednak pozycja nadawcy pozostaje w tak skomplikowanym ukadzie pozycj dominujc. To recenzent wprowadza odbiorc w swj wiat i w wiat dziea - w takim stopniu i zakresie, jaki jest mu potrzebny do zrealizowania nadrzdnej intencji komunikacyjnej: zachc-

294 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZ: N E) ni lub zniechcenia do kontaktu z utworem *por. o funkcji nakaniajcej i sposobach wyraania opinii - w kolejnych podrozdziaach+. Cel ten osiga si najatwiej, jeeli odbiorca uznaje opinie recenzenta za wasne lub przynajmniej moliwe do zaakceptowania. Jednym za ze rodkw do tego celu prowadzcych (niektre sygnalizowalimy wyej, np. uycie wszechogarniajcego my, uoglniajcych form bezosobowych czasownikw, pytao retorycznych i pozornych, konstrukcji modalnych, odniesieo do czytelnika) jest dostosowanie formy przekazu do oczekiwao odbiorcw i charakteru medium, na przykad adresowanie tekstu oceniajcego gr komputerow do zorientowanych w tym przedmiocie i nim zainteresowanych czytelnikw z wykorzystaniem sownictwa specjalistycznego: *6+ Wyranie odczuwa si rnice midzy autami miejskimi, dopalonymi roadsterami i wyspecjalizowanymi wycigowymi potworami, o rajdowych WCR-ach nie wspominajc. W gbokim jak gry role-playing trybie kariery na motofetyszystw czeka 150 autentycznych wozw ponad 40 producentw, drobiazgowe opcje tuningu i ciuanie groszy za kolejno wygrywane zawody *Rafa Belk, Grao Turismo 3: A-Spec, "Machina"]. W powyszym tekcie uycie specjalistycznej terminologii jest nie tylko zdeterminowane przez fakt opiniowania gry komputerowej, ale stanowi rwnie sygna niwelowania dystansu miedzy nadawc a odbiorc, znak przynalenoci obu uczestnikw aktu komunikacji do wsplnego "krgu wtajemniczonych" - znawcw gier komputerowych. Pewnym zagroeniem dla recenzenta stad si jednak moe naduywanie sw specjalistycznych, zwaszcza jeeli zaoony odbiorca nie jest na to przygotowany. Stanisaw Bortnowski zauwaa: "Piszc recenzje, musisz postawid sobie pytanie, dla kogo je piszesz i po co je piszesz.*...+ Recenzje zbyt trudn czytelnik odrzuca, ze zbyt atwej kpi sobie. Denerwuj go recenzje pisane dla drugiego recenzenta, czyli pomylone w adresie, recenzje nadfachowe, niejasne, naszpikowane terminologi" *Bortnowski 1999, s. 135+. Niwelowaniu dystansu w recenzji suy te uycie sownictwa rodowiskowego oraz mocno nacechowanych potocyzmw19, na przykad: 19 O roli potocyzmw w recenzjach popularnych Wadysaw Luba pisze, i su one nadawcy "do przeistoczenia si za wszelk cen w rwnego odbiorcy partnera dyskursu, do nawizania i podtrzymywania kontaktu oraz zniwelowania wszelkich rnic prestiowych",

Recenzja jako forma podwjnego dialogu 295 *7+ Seniorit znaj ju wszyscy, ale na tej pycie jest wicej coolo-wych kawakw.IPezet-Noon, Muzyka klasyczna, "Twist"] *8+ Numery wygrzebane z szuflady nieyjcego Magika, na wieo odgrzane i doprawione przez Straho. Nie ma moe rewelacji, jak przy pierwszej pycie, ale nie ma te obawy, e kto chce nam wcisnd kit. Szkoda tylko, e ten skad nic ju nie nagra. *Suchamy - oceniamy, "Filipinka"] Wybr formy jzykowej (odmiany jeyka, stylu) jest sygnaem chci autora recenzji, aby byd postrzeganym jako czonek tej samej grupy (subkultury) co odbiorca. Owo kreowanie si recenzenta na "swojego" czowieka nie posuwa si jednak zbyt daleko - zawsze bowiem zachowuje on dla siebie pozycje uprzywilejowan, rezerwujc dla siebie rol lepiej poinformowanego, bardziej znajcego si na rzeczy, albo przynajmniej wczeniej zapoznanego z recenzowanym tekstem. Zwizany z tym autorytet wykorzystuje zwykle gwnie po to, by przekonad odbiorc, a wic zachcid lub zniechcid go do kontaktu z recenzowanym dzieem, a przez to zainicjowad dialog z odbiorc. Zdarza si, i rynek wydawniczy wymusza na recenzentach szablono-wod ocen, oglnikowod i zbytni fragmentarycznod opisu i wartociowania, czego wyrazem moe byd stosowanie banalnych i skostniaych okreleo (np. ksika ta jest prawdziw kopalni wiedzy) oraz niepenych semantycznie sw-wytrychw (np. ciekawy, interesujcy, fajny). 11.3. Intencje i funkcje wypowiedzi Nadrzdn intencj komunikacyjn wpisan w tekst recenzji przez nadawc mona scharakteryzowad za pomoc formuy eksplikacyjnej skonstruowanej wedug metod modelowania genrw mowy Anny Wierzbic-kiej [Wierzbicka 1983]: co jest podporzdkowane nakanianiu, bo recenzent "dziki temu moe przekazad swoje widzenie rzeczywistoci, a przede wszystkim j ocenid, liczc na jednomylnod z odbiorc" *Luba 2000, s. 86]. Wydaje si nam jednak, e takie ksztatowanie sytuacji komunikacyjnej zawsze wnosi do niej element sztucznoci, bo penej rwnoci osignd si nie da, co wicej, byaby ona sprzeczna z istot sytuacji recenzenta-eksperta.

296 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ a) sdz, e kto moe nie wiedzied o (czym jest) X b) sdz, e kto moe chcied wiedzied, co sdz o X c) mwi: X jest... d) mwi to, bo sdz, e bdzie dobrze, jeli ludzie bd wiedzieli, co sdz o X e) mwi to, bo wiem, e wiedzc, (o) czym jest X, kto moe powiedzied:

chc/warto poznad X lub: nie chc/nie warto poznadX *por. migrodzki 2000, 138+. Mona te zapisad j w uproszczeniu: ' a) chc, eby wiedzia, e jaki tekst kultury (X) zaistnia b) chc, eby wiedzia, e X jest dobry/zy pod jakimi wzgldami. Taki uproszczony zapis nadrzdnej intencji nadawczej wpisanej w struktur gatunkow recenzji zwraca uwag na dwa jej zasadnicze elementy: informacj i ocen. Przewaga jednego lub drugiego stanowi fundament najbardziej podstawowego rozrnienia odmian gatunkowych recenzji: recenzji informujcej (spotykanej czciej w tekstach popularnych czy popularnonaukowych) i recenzji oceniajcej (przewaajcej zasadniczo w tekstach specjalistycznych). Wspwystpowanie i przenikanie si obu elementw intencji komunikacyjnej - informacji i oceny - stanowi istot recenzji. Nadmierna redukcja czy wrcz eliminacja ktregokolwiek z nich w wypowiedzi na temat utworu musi rodzid pytanie o to, czy taki tekst mona nazwad recenzj, a w najlepszym razie - czy uznad go za udan realizacj wzorca gatunkowego. Skutki redukowania elementw informacji byy sygnalizowane wyej; przypomnijmy, e ocenianie intuicyjne i spontaniczne pozbawione podbudowy informacyjnokrytycznej moe prowadzid do powstania recenzji powierzchownych i nieodpowiadajcych oczekiwaniom odbiorcy *por. podrozdzia 11.2.+. Przeciwstawne zjawisko ilustruj nastpujce fragmenty: [9] Ike Graham (Richard Gere), popularny felietonista nowojorskiego dziennika, publikuje zoliwy artyku o modej kobiecie z Maryland (Julia Roberts), ktra ma zwyczaj uciekad narzeczonym sprzed otarza. Bohaterka artykuu jest nim tak oburzona, e wysya do redakcji Ust ze sprostowaniami, w nastpstwie ktrego Ike traci prac. Teraz Z kolei on jest tak Recenzja jako forma podwjnego dialogu 297 wcieky, e wsiada do samochodu i jedzie do miasteczka, w ktrym mieszka synna " uciekajca panna moda ". Dalej-chyba wiadomo... [PMOSS, "Gazeta Telewizyjna" 8-14 XI2002]. [10] Z. Maleszyk nawizuje do koncepcji kompetencji jzykowej N. Chom-sky'ego i komunikacyjnej D. Hymesa oraz teorii B. Brensteina, by wreszcie, odwoujc si do typologu S. Grabiasa, ocenid moliwoci zdobycia przez uczniw w procesie dydaktycznym systemowej, spoecznej, sytuacyjnej i pra-gamatycznej sprawnoci jzykowej *Marceli Olma, Robert Mrozek (red.): Jzyk w przestrzeni edukacyjnej, "Poradnik Jzykowy", s. 77+. W obu tych tekstach nie znajdujemy ocen, ich zawartod jest ograniczona do przedstawienia utworu. Pierwszy z nich streszcza czciowo fabu filmu, a pominicie opisu dalszych perypetii bohaterw, zakooczenia czy puenty ma za zadanie zachcid odbiorc do obejrzenia obrazu, czyli realizowad funkcj nakaniajc. Tekst drugi to omwienie uoglniajce stawiajce sobie za cel poinformowanie, e streszczany tekst zaistnia. Dominacja funkcji informacyjnej i nakaniajcej oraz unikanie wyraania

ocen przez recenzenta w tego typu tekstach wypywa w duym stopniu z osabienia pozycji nadawcy wobec odbiorcy i analizowanego utworu. Stosunkowo atwo wskazad przyczyny takiego kierunku przemian w strukturze gatunkowej tekstw - s nimi: a) ogromny natok rnorodnych publikacji, o ktrych warto poinformowad odbiorcw (nadrzdna intencja omwienia czy si w strukturze recenzji z komentowaniem i ocenianiem, a wobec presji czynnikw pozatekstowych zaczyna zwyciad i wypierad akcenty krytyczne na margines); b) osabienie kompetencji recenzentw i ich niska pozycja wobec autorw analizowanych utworw (coraz rzadziej autorami recenzji bywaj osoby o niekwestionowanym autorytecie czy niezalenej pozycji)20. Tymczasem w dialogu nadawcy recenzji z jej odbiorc najwaniejsze okazuje si wyraanie opinii i ocen i przez to take ksztatowanie gustw. Intencja recenzenta: zachcanie lub zniechcanie do kontaktu z tekstem kultury, sprawia, e funkcja nakaniajca wydaje si nadrzdna w strukturze recenzji. 20 Bardzo negatywnie to zjawisko ocenia Piotr migrodzki w odniesieniu do recenzji specjalistycznych, szczeglnie recenzji tekstw naukowych, i okrela to jako upadek recenzji *migrodzki 2000+.

298 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNE) Wartociowanie w recenzjach to wartociowanie obiektu na skali "godny pochway - niegodny pochway". Hanna wida-Ziemba pisze: "Wartociowanie to polega na przypisaniu pewnemu obiektowi lub stanowi rzeczy okrelonej oceny, nalepki pozytywnej bd negatywnej (bardziej -mniej pozytywnej, bardziej - mniej negatywnej). Taka ocena moe byd dokonywana z rnych punktw widzenia" [Swida-Ziemba 1999, 13]. Wartociowanie rnych elementw dziea moe si dokonywad z wykorzystaniem systemu ocen estetycznych (na skali pikno - brzydota), emocjonalnych (uczucia pozytywne i negatywne rnego rodzaju) oraz intelektualnych, poznawczych. Naturalne jest przy tym przenikanie si w recenzji rnych rodzajw ocen i ich wzajemne motywowanie, na przykad w Zdzisawa Skroka recenzji tomu opowiadao "Dukla" Andrzeja Stasiuka czytamy miedzy innymi: [11] Obok mistrzostwa stylu [ocena estetyczna - E. K.+, ktry jest darem losu, ale ktry te potrafil pracowicie cyzelowad, Stasiuk osiga ten efekt dziki czuoci i czujnoci swego odbioru wiata. Jest uwany i wtedy, gdy pije piwo, i gdy je chleb, jest czuy i dla swej crki, i dla zbkanego psa. I tu wyania si dla mnie najwiksza zagadka [ocena emocjonalna (zdziwienie, zaskoczenie) - przyp. E. K.]. Bo jak mona byd takim, majc za sob bynajmniej nie rozpieszczajce dzieciostwo na warszawskiej Pradze, szumn modod z wiziennym dowiadczeniem (za odmow suby wojskowej) i dziesicioletnie ycie w beskidzkiej wsi pord mczyzn surowych i gardzcych czulostkowoci, ktrzy Z pewnego rodzaju dum i godnoci skracaj sobie ycie cik prac, alkoholem i papierosami [ocena intelektualna, racjonalna - przyp. E. K.+. *Zdzisaw Skrok, Czule i czujnie, "Sycyna", s. 16] Realizujc funkcje nakaniajc, autorzy recenzji wykorzystuj rnorodne sposoby wyraania sdw i opinii. Najczciej mamy do czynienia z ocenianiem wprost za pomoc leksemw z wpisanym w ich znaczenie lub stereotypowo z nim powizanym wartociowaniem, na przykad:

*12+ Problem w tym, e ci " menele" (chodby Stasiuk) pisz duo lepiej ni Klejnocki, ktremu rzadko udaje si wyjd poza bana. *Katarzyna Surmiak-Domaoska, Prowokacja+ Recenzja jako forma podwjnego dialogu 299 Wyrazistod wartociowania bywa dodatkowo wzmacniana przez ocenianie nie wprost, na przykad z wykorzystaniem hiperboli podkrelajcej ironiczny dystans nadawcy do recenzowanego dziea lub jego twrcy: [13] Wedle moich znajomych plastykw malarstwo to przeszod. Dzi si nie maluje, dzi si nie rzebi. Dzi artyci zajmuj si zdarzeniami artystycznymi. Dugo nie miaem pojcia, co to w ogle znaczy. Od ignorancji w tej dziedzinie uratowa mnie zaprzyjaniony teoretyk. [Antoni Pawlak, Masturbacja w Zachcie, "Gazeta Wyborcza"+. Warto w tym miejscu rwnie zwrcid uwag na wykorzystanie specyficznej konstrukcji skadniowej: 'co byoby jakie, gdyby (nie)', ktra pozwala na zderzenie w jednym zdaniu rnych biegunowo ocen wynikajcych z uwzgldnienia rnych aspektw utworu lub rnych kryteriw oceny, na przykad: *14+ Gdyby nie poczucie humoru Baldacciego i dystans, z jakim stara si traktowad swoich bohaterw, gdyby nie przewrotny fina oraz wagonowe to zapewniajce niecodziennym podrnikom wszystkie elementy penej napicia story - mona by pomyled, e "Zdyd na Boe Narodzenie" to nie adna wigilijna opowied, tylko bulwarowa farsa, jakich wiele. *Janusz Wrblewski, Romantyczne historie, "Polityka", s. 74] Konstrukcja taka moe wspomagad ekspresje (szczeglnie wtedy, gdy w zdaniu pojawiaj si ekspresywizmy *por. dalej+); chocia na przykad w recenzji wydawniczej lub w nauczycielskiej recenzji oceniajcej ma ona walor obiektywizujcy (por. Gdyby nie powane bdy ortograficzne, wypracowanie mona byoby uznad za dobre). Ponadto w celu podkrelenia zasadnoci swego sdu recenzent powouje si nieraz na opinie autorytetu i przyjmujc jego punkt widzenia, stara si w jakim stopniu obiektywizowad subiektywn ocen: *15+ Po opowiadaniu tytuowym w Dukli znajduje si jeszcze blisko dwadziecia krciutkich form literackich, ktre, gdyby nie byo to naduycie, mona by nazwad za Jzefem Pilchem "epifaniami z k i lasw (Pilch nazwa pierwszy zbir opowiadao Stasiuka - Mury Hebronu - epifania-mi spod celi). *Zdzisaw Skrok, Czule i czujnie, "Sycyna", s. 16+

300 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ l

Subiektywizm oceny bywa natomiast zaznaczany w tekcie przez kreowanie rozbudowanych obrazw ujtych w schemat porwnania, na przykad: *16+ Ten film jest jak nieprzyjemny facet, ktry dosiada si do nas w autobusie i gada, zaraajc swoj frustracj. Przytakujemy mu, a on nas kompromituje. Moe jest nienormalny? Jednak za bardzo podobny do nas. Przykre. Ale po chwili obrzydzenie opada i zaczynam si miad. *Sobolewski, miech to zdrowie, "Gazeta Wyborcza"]. Realizacji funkcji perswazyjnych, czyli oglnie rozumianego nakaniania, w recenzji suyd moe stosowanie wyrazw i wyraeo nacechowanych ekspresywnie (np. kompletne brednie, ckliwy wyciskacz le, hochsztaplerzy itp.), a take wyrazw modalnych typu niestety, na szczcie. rodki te s jednoczenie wykadnikami funkcji ekspresywnej, a ich nagromadzenie znajdujemy w recenzjach zblionych do felietonu. Dodajmy, e ocenianie w recenzji ustanawia dialog recenzenta z dzieem, w ktrym to dialogu na pierwsze miejsce wysuwad si moe funkcja wartociujca, czyli wczeniej przywoywane przypisanie okrelonej oceny dzieu (na podstawie przyjtych przez recenzenta kryteriw), oraz powizana z t funkcj funkcja postulatywna *por. Jedlioski 1984, s. 78+, rozumiana jako ukierunkowanie recenzji na odniesienie dziea do systemu idealnych wartoci - oglnie uznawanych lub takich, ktre preferuje sam recenzent (wyraa si to m.in. w sygnalizowaniu, e dany utwr jest bliski ideaowi lub odeo odlegy, co wymaga swoistej rekonstrukcji czy przynajmniej przywoania tego ideau w recenzji - na zasadzie pozytywnej lub negatywnej, jak w przykadzie *14+). Jak ju sygnalizowalimy, ocenie w recenzji towarzyszy informacja. Fragmenty tekstu o funkcji informatywnej pojawiaj si czsto na pocztku recenzji - jako zapowied tematu - i zwykle koocz cay tekst21. "Recenzyjny zbir wiadomoci o ksice przypomina nieco stopk redakcyjn. Najczciej znajdziemy tam nazwisko autora, tytu, nazw wydaw21 W niektrych pismach wyranym sygnaem tego, e mamy do czynienia z recenzj, jest zamieszczenie na koocu publikacji, w pozycji przypisu pod kresk, po tekcie gwnym, zwykle mniejsz czcionk, penej noty bibliograficznej recenzowanego dziea (dzieje si tak na przykad w recenzjach drukowanych w "Polityce" czy te tekstach recenzji, ktre ukazyway si w dzi' ju nie istniejcym dwutygodniku kulturalnym "Sycynie"). Recenzja jako forma podwjnego dialogu 301 nictwa, rok i miejsce wydania oraz dodatkowo liczb stron. W tej czci recenzji nadawca korzysta przede wszystkim z nazw wasnych. Wikszod danych wystpuje rwnie w tekcie, ale tam uzupeniona jest bardziej szczegowymi informacjami, np. fragmentami biografii autora" *ZakoZielio-ska 1999, s. 103]. Istotnym elementem informacji w tekcie recenzji jest rwnie opis zawartoci utworu, jego streszczenie: *17+ Ukonkretnieniem przedstawionych zaoeo jest w pracy B. Wy derki rozdzia "Cechy tekstw publicystycznych". Lista wspomnianych cech skada si, w ujciu autora, z nastpujcych elementw:

perswazyjnod, dyrektywnod, emocjonalnod, sugestywnod (wyprowadzone z pragma-tycznofunkcjonalnych czynnikw konkretyzacji tekstw, s. 32), figuratywnod, okresowod skadni (zwizane z form organizacji mowy i kontekstem literackim epoki, s.32), jasnod (implikowana przez sytuacj nadaw-czo-odbiorcz, s. 35). Dalsza czd monografii jest, w zamierzeniu autora, prb obiektywizacji wymienionych cech przez znalezienie ich skadniowych wykadnikw. Charakterystyk szczegow ogranicza badacz wiadomie do zjawisk skadniowych *Maria Wojtak, Bogusaw Wyderka: Cechy skadniowo-stylistyczne siedemnastowiecznej prozy publicystycznej, "Poradnik Jzykowy", s. 75] [por. o metodach streszczania- rozdzia 13.+ Wanym elementem informacji jest wreszcie wprowadzana przez recenzenta wiedza o historii powstania utworu, wczeniejszych dokonaniach twrcw, zjawiskach towarzyszcych, czyli tym wszystkim, co moemy okrelid jako kontekst dziea, np.: * 18+ Filmografia Petera F alka liczy okoo 140 tytuw, z czego ponad poow zajmuj filmy telewizyjne z nazwiskiem "Columbo" w tytule. Zaczy powstawad w 1968 roku. Pierwszy "Recepta na morderstwo" wcale nie by pomylany jako pilot serialu, po prostu Richard Levinson i William Link sprbowali przenied na telewizyjny ekran sw sztuk. Chwycio: od 1971 roku Link i Levinson rozpoczli tamow produkcj scenariuszy. W latach 1971-76 powstao okoo 30 filmw z przenikliwym porucznikiem policji, ktry wyglda jak ostatnie nieszczcie, a potrafi zagnad w kozi rg najwiksze tuzy show-biznesu. ["Gazeta Telewizyjna" 6-12 XII 2002].

302 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ W niektrych recenzjach funkcje tak moe te penid anegdota, opis konkretnej sytuacji z historii powstania i recepcji dziea, na przykad: *19+ W 1989 r. w Hollywood odbya si brzemienna w skutki rozmowa midzy szefem animacji w koncernie Disneya Jeffem Karzenbergiem a komputerowym milionerem z Doliny Krzemowej Stevenem Jobsem. Jobs kierowa wtedy firm Pixar, zaoon za jego pienidze przez grono entuzjastw grafiki komputerowej. Pixar produkowa specjalistyczne komputery do obrbki grafiki kosztujce 135 ty. dol. za sztuk i szuka dla nich rynku zbytu, midzy innymi - u Disneya. (dalej nastpuje zapis sugestywnego dialogu) *Wojciech Orlioski, Potwory i dzieci, "Gazeta Wyborcza"+. We fragmentach informacyjnych ujawnia si wprost rola recenzenta jako przewodnika, osoby lepiej zorientowanej od odbiorcy. Recenzent jako taki przewodnik wybiera tylko niektre informacje dotyczce dziea (i uwzgldnia tylko niektre aspekty w jego analizie), co dowodzi podporzdkowania informacji celom perswazyjnym. W aspekcie perswazyjnym naley zwrcid uwag na najczstsze wykadniki funkcji fatycznej, takie jak na przykad: - tytuy, ktre przycigaj uwag odbiorcy (np.: Kult zej pamici; Zmylny kamca Baudolino; Pieski wiat; Potwory i dzieci', O yciu w dniu mierci)',

- wczanie odbiorcy do wiata nadawcy (i odwrotnie) przez stosowanie my inkluzywnego, formu uoglniajcych (kady, wszyscy, trzeba, mona), sownictwa specjalistycznego oraz ekspresywnego sownictwa stylu potocznego. Warto podkrelid, e w tekstach recenzji wykadniki funkcji fatycznej, informatywnej i ekspresywnej mog stad si jednoczenie - w zamierzeniu autora - wykadnikami funkcji nakaniajcej. Dzieje si tak na przykad z tytuami recenzji, ktre nie tylko przycigaj uwag odbiorcy, ale te sugeruj ocen, na przykad Katastrofa "Wiedmina"; Mistrz bez Magorzaty. Szczeglnej uwagi i zastanowienia wymagaj w tym kontekcie realizacje recenzji - reklam, na przykad: *20+ Pena dowcipu, erudycyjna powied otrzykowska z czasw Fryderyka Barbarossy i wypraw krzyowych. Tytuowy bohater dziki sprytoRecenzja jako forma podwjnego dialogu 303 wi i inteligencji robi zawrotn karier - dostaje si na dwr krlewski i Zostaje adoptowany przez cesarza. Ksika ju od wielu tygodni figuruje na europejskich listach bestsellerw. We Frankfurcie "Baudolino" otrzyma nagrod za najlepsz zagraniczn ksik beletrystyczn, za chwil ksika ukae si te w Polsce (Noir sur Blanc) *Bestsellery nowego sezonu, "Polityka" 2001, nr 43, 27 X+. Z pozoru mamy tu do czynienia z tekstem nadawcy, ktry wyraa opinie o utworze, aby wywoad u odbiorcy chd zapoznania si z nim. Istotne jest jednak to, e nie wypowiada on wasnych ocen, bo s one narzucone przez prawa rynku traktujce tekst kultury jako towar, ktry si sprzedaje. Std uwagi o pozycji utworu na listach rankingowych, przyznanych mu nagrodach i wyrnieniach, co nie wymaga od recenzenta analizy i interpretacji dziea. Nadawca unika w ten sposb formuowania wasnych ocen, a wic uchyla si od odpowiedzialnoci za nie, manipulujc przy tym informacj tak, aby stworzyd wraenie umotywowanego wartociowania tekstu. "Bdc redaktorem dziau kultury, wiem dobrze, i "pijarzy" *dowcipne i szydercze okrelenie specjalistw public relations, fonetyczna modyfikacja skrtu "pr" - E. K.+ coraz mielej prbuj zastpowad mnie w tej roli. Nie ma dnia, bym nie dostawa interesujcych - ich zdaniem - ofert wsppracy, a nawet gotowych artykuw do wykorzystania. Grzecznie odmawiam, ale zdaje si, e nie wszyscy koledzy maj tyle stanowczoci. Nachodz mnie takie brzydkie myli, gdy spotykam na jakich lamach artyku ywcem przepisany z materiaw promocyjnych. Wzr takiego pisania jest szalenie prosty: duo informacji o powstawaniu dziea, kosztach i nakadach, nastpnie o sprzeday" pisze Zdzisaw Pietrasik i zwraca uwag na sposoby wartociowania i zwizane z tym zjawiska jzykowe: "... przejmuj z wolna jzyk specw od reklamy, uywajc z upodobaniem okreleo: bestseller, hit, przebj sezonu itp. Dobre jest to dzieo, ktre odnioso sukces rynkowy. *...+ Ksika nagrodzona w jednym z wielu konkursw jest lepsza od tej pozbawionej wyrnieo". *Pietrasik 2000, s. 211-212+. Na koniec warto zwrcid uwag na szczeglny typ recenzji, ktrym jako dominujc mona przypisad funkcj sprawcz. Mamy tu na myli recenzje wydawnicze, nauczycielskie recenzje oceniajce i recenzje prac naukowych (licencjackich, magisterskich, doktorskich, habilitacyjnych), a take na przy-

304 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ kad recenzje projektw badawczych. Teksty takie przesdzaj czy wspdecyduj o publikacji utworu, promowaniu ucznia, nadaniu stopnia naukowego autorowi dziea lub przyznaniu twrcom projektu funduszy na realizacj badao. cile okrelona intencja tego podgatunku recenzji wie si ze specyfik ich uksztatowania - zwykle recenzje te s bardzo schematyczne, czsto ujmowane w ramy formularza, co nie pozwala recenzentowi na zindywidualizowan realizacj gatunku *por. wymagania Ministerstwa Edukacji Narodowej i Sportu stawiane recenzjom wydawniczym podrcznikw - www.men.waw.pl]. 11.4. Przedmiot tekstu i jego jzykowe ujcie 11.4.1. Tematyka recenzji Przedmiotem recenzji s (jak ju sygnalizowalimy) rnorodne wytwory ludzkiej dziaalnoci zjawiska i wydarzenia artystyczne, naukowe oraz inne publikacje autorskie (ale nie przemwienie, mecz, kongres - te le raczej w obszarze zainteresowania twrcw sprawozdao) ukazywane poprzez filtr osobowoci nadawcy i z jego punktu widzenia. Recenzji poddaje si zwykle pojedyncze dzieo. Wtpliwoci niektrych teoretykw gatunku budzi recenzowanie festiwali, wystaw itp. *por. Furman, Kaliszewski, Wolny-Zmorzyoski, 2000, s. 87-88+. Sdzimy jednak, e poczone z ocen omwienie takich wydarzeo artystycznych, jak na przykad festiwal filmowy, wystawa malarstwa mieci si w ramach omawianego gatunku (zob. np. recenzja wystawy "Koniec wieku. Sztuka polskiego modernizmu 1890-1914" Krzysztofa Burka). Na granicy recenzji i szkicu krytyczno-literackiego znajduj si krytyczne omwienia kilku utworw tego samego autora (np. Marii Jentys "Czowieczek frasobliwy" - o dwch nowych tomikach poezji Jzefa Barana). Wymogiem stawianym recenzji jest aktualnod podejmowanych tematw. Pewien wyjtek od tej zasady stanowi przedstawianie kolejnych wydao (wznowieo) dzie dawnych, np. w nowym opracowaniu, bez skrtw dokonywanych przez cenzur lub w celu ksztatowania gustw czytelniczych czy poszerzania wiedzy odbiorcw. Mona w tym miejscu dyskutowad o zasadnoci szkolnego dwiczenia polecajcego recenzowanie Recenzja jako forma podwjnego dialogu 305 tekstw z kanonu lektur, majcego w zaoeniu wdraad umiejtnoci wypowiadania si w tej formie gatunkowej (np. stereotypowe polecenie: Napisz list do kolegi, w ktrym zrecenzujesz "Pana Tadeusza"). Jest to bowiem stawianie ucznia w sytuacji sztucznej - trudno zachcad do obcowania z lekturami obowizkowymi. Aby takie dwiczenie miao sens, naleaoby je osadzid w wyrazistej sytuacji komunikacyjnej (na przykad recenzja ekspercka tekstu X jako gos w dyskusji nad tym, czy naley ten tekst pozostawid na licie obowizkowych lektur szkolnych licealisty XXI wieku). Oczywiste jest przy tym, e taka wspczesna ocena tekstu dawnego musiaaby przybrad form recenzji spokrewnionej z esejem lub rozprawk.

Podejmowanie okrelonej tematyki wymaga od recenzenta fachowoci, orientacji szerszej ni perspektywa analizowanego utworu. To pozwala nadawcy zaprezentowad dzieo na tle innych dzie oraz dogbnie analizowad je i interpretowad *zob. podrozdzia 11.2.+. Naturalne w tej sytuacji staje si posugiwanie sownictwem specjalistycznym - terminologi odbijajc system pojciowy waciwy danej dziedzinie, uatwiajc recenzentowi obserwacj i analiz utworu, a odbiorcy - orientacj w wiecie informacji i ocen recenzji. Naleaoby w tym miejscu zwrcid uwag na ciekawe zjawisko zmiany hierarchii funkcji recenzji w jej podgatukach specjalistycznych, na przykad w recenzji naukowej. Jej odbiorca jest z racji swoich zainteresowao wystarczajco motywowany do kontaktu z dzieem i nie potrzebuje ze strony recenzji zachty czy odradzania. Czsto recenzja zniechcajca do jakiego utworu wrcz zachca wyrobionego odbiorc, aby wejd w kontakt z tym utworem. Odbiorca zreszt moe nawet znad dzieo przed przeczytaniem recenzji o nim, a po recenzj siga po to, by poznad obcy punkt widzenia, skonfrontowad cudze opinie z wasnymi. 11.4.2. Fakty w wiecie - midzy subiektywizmem a obiektywizmem w recenzji Przedmiotem recenzji jest przedstawienie i ocena faktw weryfikowal-nych w rzeczywistoci - w rnych publikacjach autorskich, do ktrych mona dotrzed i skonfrontowad uwagi recenzenta ze stanem faktycznym. Opisujc zjawiska istniejce obiektywnie, nadawca uywa nazw wasnych, zdao twierdzcych, danych statystycznych itp., na przykad:

306 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ *21+ Ta ksika, chod na pierwszy rzut oka niepozorna, jest rezultatem benedyktyoskiej pracy. Jej autor skrupulatnie wynotowa nekrologi ze 119 rocznikw "Kuriera Warszawskiego". To pierwsze tego rodzaju opracowanie w dziejach naszego miasta. W pierwszym tomie znajdujemy noty o ponad 5 ty. osb zmarych midzy 1821 a 1848 r. *Jerzy Majewski, O yciu w dniu mierci, "Gazeta Wyborcza"]. Sposobem obiektywizacji jest te powoywanie si bezporednio na wypowiedzi autora recenzowanego dziea, a wiec cytowanie, na przykad w recenzji Leszka Szarugi powieci Hanemann Stefana Chwina: *22+ *...+ Odtwarzana jest te - rzecz w tej powieci wana - egzystencja przedmiotw, bardziej w koocu ni ludzie osiadych. Take historia ulic, gmachw i wreszcie caego miasta. Opis losu przedmiotw - wymienicie skomponowany - wypenia w caoci jeden z rozdziaw. I oto dowiadujemy si o ich sytuacji w obliczu wojny: Ju teraz, w ciszy napeniajcej miasto, odbywa si ostateczny sd - zajmowanie dogodnych miejsc, mikkie podsuwanie si pod doo, by byd zawsze na widoku i zdyd na czas. Rzeczy, bez ktrych nie mona yd, oddzieliy si od tych, ktre pjd na zatracenie. Czd z tych rzeczy i sprztw przetrwaa i znana jest w naszej kulturze jako sprzty poniemieckie*. [Leszek Szaruga, Odbudowanie przestrzeni, "Sycyna", s. 17; zob. Aneks]

Zauwamy, e umiejtnod opowiadania "cytatami" jest niezwykle przydatna w tworzeniu recenzji, a sztuka cytowania w recenzji polega na trafnym wyborze i zdolnoci do samoograniczeo. Przeadowanie tekstu recenzji cytatami z ocenianego utworu moe byd przejawem saboci recenzenta, ktry boi si mwid wasnymi sowami. Zatem cytaty - tak, ale bez przesady i funkcjonalnie (nie jako ozdobniki, lecz argumenty w uzasadnianiu wasnych sdw i ocen). Pytanie o sposb przedstawiania faktw w recenzji jest kwesti usytuowania wypowiedzi recenzenta na osi "subiektywny" - "obiektywny". Jak sygnalizowalimy, nadawca recenzji filtruje rzeczywistod, narzucajc odbiorcy wasny jej ogld. Subiektywizacja rozpoczyna si ju na etapie przedstawienia utworu -recenzent decyduje o tym, jak wiele faktw przytoczy, a take, ktre z nich wybierze, aby sformuowad swj pogld jak najbardziej wyrazicie. Rysuje Recenzja jako forma podwjnego dialogu 307 si tu pewne zrnicowanie wewnetrznogatunkowe: recenzje specjalistyczne d do wieloaspektowego, caociowego zaprezentowania dziea, recenzje zamieszczane w popularnych czasopismach czciej koncentruj si na pewnych tylko aspektach analizowanego utworu, cechuj si (wiksz) fragmentarycznoci. Istotnym wyrazem subiektywizmu jest te samo ocenianie, czyli odnoszenie obserwacji dziea do wyznawanego przez recenzenta systemu wartoci. Przyjrzyjmy si temu zjawisku na przykadzie wypowiedzi przywoujcych ten sam motyw utworu, a prowadzcych do przeciwstawnych ocen, wyraanych za pomoc odmiennych rodkw jzykowych. Obydwa cytowane niej teksty odnosz si do ksiki Hannibal. *23+ Gwnym wtkiem swoich powieci uczyni Harris okrucieostwo. Okrucieostwo nieuzasadnione walk czy obron - Hannibal zwykle zabija dla kaprysu. Ale jego psychopatyczne dze wyrastaj z innego okrucieostwa, tego bdcego wynikiem dowiadczeo II wojny wiatowej. Behawiory-ci twierdz, e zachowania czowieka s bezporedni odpowiedzi na jego wczeniejsze dowiadczenia. I tak jest z Hannibalem, ktry zjadajc ludzi rekompensuje sobie w ten sposb utrat ukochanej siostry - ofiary kanibalizmu w latach wojny. To, ktre nas otacza, czyni nas samych zymi, agresja pobudza do agresji - twierdzi Harris. Wypeniona najokrutniejszymi scenami ksika jest tylko krzywym zwierciadem rzeczywistoci znanej z dziennikw informacyjnych i pierwszych stron ilustrowanych magazynw *ukasz Goe-biewski, Krzywe zwierciado, "Rzeczpospolita"+. *24+ Doprawdy wciekod ogarnia na myl o tym, e amerykaoski cwaniak wykorzystuje "Bosk komedi" do osadzania w literaturze wymylanych przez siebie piramidalnych bredni, ktre maj na celu wycznie zaszokowanie i ogupienie czytelnika. Ze swego "bohatera", znanego z "Milczenia owiec" Hannibala Lectera, uczyni teraz wyrafinowanego konesera pikna ukrytego w dawnej muzyce i malarstwie, a take smakosza... ludzkiego mzgu, nerek, wtroby. To dziwne upodobanie pozostao mu po zaamaniu si frontu wschodniego w 1944 r., gdy pod Wilnem (!) w majtku rodzicw, na jego 6-letnich oczach dezerterzy (niemieccy, sowieccy, a moe Polacy?) skonsumowali mu siostrzyczk *Krzysztof Masoo, Pieski wiat, "Rzeczpospolita" +.

308 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ Recenzja zatem nie zakada jedynie obiektywnego rejestrowania faktw (jak np. omwienie dziea), dy do prezentacji wnioskw uoglniajcych, zawierajcych ocen, ktre mog mied postad point, maksym itp., na przykad: s rzeczy w teatrze, ktrych nie zmienia czas; zwycistwo mistrza duchowego - wiedzc to wszystko, cieszyd si a chwil; oto miara zbydlcenia. Recenzent powinien mied wasne oblicze wsparte sdami odwoujcymi si do swojego punktu widzenia, ale rwnoczenie umied dostrzec inne perspektywy ogldu dziea. 11.4.3. Kompozycja recenzji Struktura recenzji jest dod schematyczna: wystpuj w niej elementy informacyjne, analitycznokrytyczne i oceniajce. Nie znaczy to jednak, e jej kompozycja rwnie ma byd taka. Zdzisaw Beryt, sprzeciwiajc si zej tradycji, pisze: "Tak wic podaje si na pocztku, gdzie i co si odbyo. Dalej czyje to. Jeszcze dalej - jak to wyglda, to znaczy, e w tym momencie nastpuje opisanie (wystawy, spektaklu, seansu - niepotrzebne skrelid). Teraz kolej na ocen - czyli gaskanie i podszczypywanie. Koniec" *Beryt 1996, 68+. Elementy strukturalne wystpuj w rnych wzajemnych ukadach, uzupeniaj si i przeplataj - w zalenoci od wymogw odbiorcy, charakteru medium, podejmowanego tematu, a ich skomponowanie jest wyrazem sprawnoci pira recenzenta, oryginalnoci ujcia *zob. przykady *3+ i *4+ +. Zbyt wyrane oddzielanie elementw strukturalnych, a szczeglnie brak powizania midzy nimi - moe prowadzid do schematyzmu kompozycji. W sposobie skomponowania elementw wyraa si stopieo zindywidualizowania wypowiedzi. Konstrukcja recenzji reprezentuje typ kompozycji zamknitej, ktra charakteryzuje si cisym powizaniem elementw skadowych tekstu, co ma za zadanie uatwid odbiorcy odczytanie jednoznacznego rozstrzygnicia - zachty do kontaktu z utworem lub odradzania go. Na poziomie powierzchniowym recenzja ma wyrany pocztek (zazwyczaj wprowadzajcy informacj o utworze lub o kontekcie jego powstania) oraz koniec (podsumowanie, konkluzj, a nawet puent czy maksym). Ten typ kompozycji moe otwierad dyskusj na temat dziea, a nawet do niej niekiedy prowokuje. l Recenzja jako forma podwjnego dialogu 309 11.4.4. Spjnod tekstu Podobnie jak kompozycja, spjnod tekstu recenzji jest podporzdkowana celowi pragmatycznemu, ktrym jest przekazanie czytelnego komunikatu o charakterze perswazyjnym. cise powizanie elementw tekstu ma za zadanie uatwid odbiorcy podanie za tokiem mylenia nadawcy i skaniad go w konsekwencji do uznania pogldw recenzenta za wasne. Typ spjnoci przewaajcy w danym tekcie jest efektem zaadresowania go do konkretnego typu odbiorcw, ale na szczegln uwag

zasuguje zjawisko realizowania spjnoci pragmatycznej, osiganej przez tworzenie wsplnej dla nadawcy i odbiorcy sytuacji komunikacyjnej i odwoywanie si do wsplnej wiedzy o wiecie. W celu orientowania odbiorcy w strukturze komunikatu s wykorzystywane strategiczne pozycje tekstowe *patrz rozdzia 6.3. w czci I+. Wan role odgrywa w recenzji tytu wraz z nad- i podtytuem, ktry wprowadza temat wypowiedzi, a czsto te uoglnia, streszcza gwn jej tez. Uatwiaj odbir recenzji take wyrnione graficznie cytaty z tekstu, powtarzajce istotne jego elementy (np. w tekstach recenzji publikowanych w "Filmie"). 11.5. Typologia odmian gatunku Opisu zrnicowania odmian gatunkowych recenzji mona dokonywad z punktu widzenia rnych kryteriw, na rnych paszczyznach. Tradycyjnie ze wzgldu na zrnicowanie funkcjonalne odrnia si: a) recenzje informacyjn - z dominacj funkcji informatywnej, i b) recenzje oceniajc - z dominacj wartociowania. W tej klasyfikacji nie mona zapomnied o specyficznej - ze wzgldu na zaangaowanie funkcji stanowicej - grupie podgatunkw recenzji, mianowicie o recenzjach wydawniczych, nauczycielskich recenzjach wypracowao uczniowskich, recenzjach prac naukowych i projektw badawczych. Sposb uzasadniania ocen i formuowania uwag krytycznych pozwala na dokonanie bardziej szczegowego podziau, w ktrym wymienia si: 1. Recenzj studium naukowe (popularnonaukowe) - wykorzystujc metodologie badao naukowych i styl naukowy (np. Elbiety Morawiec

310 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ "Lustra i robotnicy historii" - o "Nocy listopadowej" w reyserii Jerzego Grzegorzewskiego - w pimie "Teatr"). 2. Recenzj felieton - traktujc omwienie tekstu jako punkt wyjcia dla skrajnie subiektywnej oceny dziea i uwag o aktualnych zjawiskach podejmowanych przez utwr lub z nim zwizanych, posugujc si stylem potocznym (np. Zdzisawa Skroka "Czule i czujnie" - o "Dukli" Andrzeja Stasiuka - w "Sycynie"). 3. Recenzj esej - w ktrej analiza i interpretacja utworu staje si jednym z kontekstw szerszej problematyki oglnohumanistycznej (np. Michaa Pawa Markowskiego "Sztuka rozumienia" - o Hansa Gadamera tomie pt. "Poetica. Wybrane eseje" - w "Magazynie z ksikami" "Gazety Wyborczej"). 4. Recenzj reporta - ocenianie dziea przebiega w niej jako proces przedstawiany rwnolegle z zapisem obserwacji, ktr prowadzi recenzent, uczestniczc w recenzowanym wydarzeniu artystycznym (np. Iwony Jabooskiej "Raj kryje si w kadym z nas" - o spektaklu teatralnym pt. "Godzina, w ktrej nie wiedzielimy nic o sobie" Petera Handkego w reyserii Zbigniewa Brzozy - w

"Teatrze" czy Romana Pawlowskiego "Na gruzach mitu" o spektaklu w Stoczni Gdaoskiej - z "Gazety Wyborczej"). 5. Recenzj rozmow - w ktrej wypowiadaj si co najmniej dwaj rwnorzdni partnerzy recenzenci, a wymiana kwestii prowadzi tu zwykle do zderzenia dwch punktw widzenia dziea (np. "Pery do lamusa" Zygmunta Kauyoskiego i Tomasza Raczka we "Wprost"). Niezalenie od tych podziaw w zrnicowaniu wewntrzgatunko-wym recenzji uwzgldnia si te stopieo "fachowoci" tekstw, co wie si z miejscem ich publikacji i zaoonym odbiorc. To kryterium pozwala na wyrnienie recenzji specjalistycznych (np. drukowanych w czasopismach "Kino", "Dialog", "Teatr") i recenzji popularnych (np. obecnych w "Gazecie Wyborczej", "Polityce", "Twoim Stylu")22. Na koniec naleaoby wskazad klasyfikacj uwzgldniajc specyfik tworzywa recenzowanych dzie, ktra jest podstaw wydzielenia recenzji teatralnych, filmowych, muzycznych, literackich. 22 Podkrelmy, e cechy "specjalistyczny - popularny" tworz stopniowaln skalf wartoci i na podobnej skali mona umieszczad recenzje - od najbardziej specjalistycznych do najbardziej popularnych (przykadem tych ostatnich mog byd internetowe "e-recenzje" publikowane na tz w. czatach). ":.-.-. r.,,, .?;: Recenzja jako forma podwjnego dialogu 311 11.6. Podsumowanie Recenzja jako gatunek dialogiczny wymaga: a) od recenzenta: - autentycznego przeycia powstaego w wyniku bezporedniego kontaktu z utworem; - dogbnego poznania tego utworu i umiejtnoci przywoania obiektywnych faktw z nim zwizanych; - dobrej orientacji w dziedzinie, ktra stanowi zaplecze analityczno-kry-tyczne interpretacji recenzowanego utworu; - umiejtnoci i odwagi formuowania wasnych sdw i wyraania ocen; - wiadomego i umiejtnego czenia w tekcie recenzji elementw informacyjnych, analitycznokrytycznych i oceniajcych; - nawizywania i podtrzymywania kontaktu z odbiorc recenzji przez rozpoznanie jego systemu wartoci i oczekiwao oraz przez stosowanie rodkw jzykowych sucych zmniejszeniu dystansu midzy nadawc i odbiorc; b) od odbiorcy recenzji: - orientacji w dziedzinie, ktrej recenzja dotyczy;

- rozpoznawania funkcji tekstu recenzji i wpisanych weo, wyraanych bezporednio i/lub porednio, ocen; - oddzielenia subiektywnych ocen i opinii recenzenta od przytaczanych przez niego faktw dotyczcych recenzowanego dziea. 11.7. Zalecana literatura tl

Abecodio dziennikarza, 1996, red. A. Niczyperowicz, Poznao. Balowski M., 2000, wiadomod gatunkowa a wzorzec normatywny (na przykadzie gatunkw prasowych), *w:+ Gatunki mowy i ich ewolucja, t 1. Mowy pikno wielorakie, red. Ostaszewska D., Katowice. BauerZ., 1991, Wok gatunkw prasowych, *w:+ Dziennikarstwo i jego konteksty, red. Bauer Z., Chudzioski E., Krakw. Bauer Z., 1996, Gatunki dziennikarskie, *w:+ Dziennikarstwo i wiat mediw, red. Bauer Z., Chudzioski E., Krakw. Beryt Z., 1996, Doradca czy obrzydzacz?, *w:+ Abecado dziennikarza, red. A. Niczyperowicz, Poznao.

312 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNE) Bortnowski S., 1999,Warsztaty dziennikarskie, Warszawa. Chrzanowski M., 1979, Peryferie krytyki literackiej?, "Zeszyty Prasoznawcze" nr 3. Dziki S., 1972, Formy i metody informacji o ksice w prasie, Warszawa. Dziki S., 1989, Wstp do typologii wspczesnej prasy polskiej, Krakw. Ejsmond J., 1976, Krytyka literacka i rzeczywistod komunikacji literackiej, *w:+ Problemy kultury wspczesnej, Warszawa. Encyklopedia wiedzy o prasie, 1976, red. Malanka J., Wrocaw-Warszawa-KrakwGdaosk (II wyd. 1996). Fras J., 1999, Dziennikarski warsztat jzykowy, Wrocaw. Furman W., Kaliszewski A., Wolny-Zmorzyoski K., 2000, Gatunki dziennikarskie. Specyfika ich tworzenia i redagowania, Rzeszw. Gajda S., 1982, Struktura gatunkowa tekstw naukowych, *w:+ Podstawy badao stylistycznych nad jzykiem naukowym, Warszawa. Garztecki J., 1978, O krytykach i recenzentach, "Perspektywy", nr 37. Gatunki z pogranicza literatury, 1983, *w:+ Genologiapolska, wybr, oprad, wstp Miodooska-Brookes E., Kulawik A., Tatara M., Warszawa. Goaszewska M., 1967, Odbiorca sztuki jako krytyk, Krakw.

Gomulicki J.W., 1959, Dwiecie lat polskiej recenzji literackiej, "Nowe Ksiki", nr 4. Irzyk Z., 1969, Gwne grzechy recenzentw, "Kierunki", nr 3. Jedlioski R., 1984, Gatunki publicystyczne w szkole redniej, Warszawa. Jdrzejko E., 2002, Modalnod - w jzyku i w tekstach: od pragmatyki do stylistyki, *w:+ Kategorie pragmatyczne w tekcie literackim. Wstp do lingwistyki pragmatycznej, red. Slawkowa E., Cieszyn. Kajtoch, 1999, Odlotowe bez dwch zdao! Kultura jzyka, stylu, perswazji w czasopismach dla modziey, "Zeszyty Prasoznawcze", nr 3-4. Kajtoch W, Koodziej J., Paneta P, 2000, Jzyk czasopism dla modziey: wiat, wartod, perswazja, *w:+ Jzyk w mediach masowych, red. Bralczyk J., Mosioek-Ko-sioska K., Warszawa. Krauze U., 1971, Recenzja w procesie nauczania jzyka polskiego w liceum, "Jzyk Polski - Biuletyn", z. 9. Kremenakowa Z., 1966, O charakterze i funkcji informacji w recenzjach z ksiek, "Zeszyty Prasoznawcze", nr l. Kuziak M., Rzepczyoski S., 2001 *?+, Jak pisad, Bielsko Biaa. Luba W, 2000, Sownictwo potoczne w mediach, *w:+ Jzyk w mediach masowych, red. Bralczyk J., Mosioek-Kosioska K., Warszawa. ukowski M., 1977, Tropami krytyki teatralnej, "Ekran", nr 40. Majkowska G., Satkiewicz H., 1999, Jzyk w mediach, *w:+ Polszczyzna 2000. Ordzie o stanie jzyka na przeomie tysicleci, red. W. Pisarek, Krakw. Marzec A., 1993, Recenzja w dydaktyce, *w:+ Dwiczenia w mwieniu ipisaniu w szkole redniej, red. M. Skaryoski, Kielce. Maziarski J., 1970, Problem systematyzacji gatunkw dziennikarskich, [w:] Metody i techniki badawcze w prasoznawstwie, t. 2 , red. M. Kafel, Warszawa. Recenzja jako forma podwjnego dialogu 313 Mikowski W, 1988, Recenzja jako rodzaj twrczoci dziennikarskiej, "Zeszyty Szkoleniowe", nr 9. Odbiorcy dziel teatralnego. Widz - krytyk - badacz, 1978, oprad. Degler J., Wrocaw. Pietrasik Z., 2000, Jzyk krytyki artystycznej, *w:+ Jzyk w mediach masowych, red. J. Bralczyk, K. Mosioek-Kosioska, Warszawa. Pisarek W., 1969, Sownictwo oceniajce w recenzjach, "Zeszyty Prasoznawcze", nr 1. Pisarek W, 1988, Retoryka dziennikarska, Krakw. Rejter A., 1999, Wtrny gatunek mowy jako obiekt badao lingwistycznych. "Poradnik Jzykowy", z. l. Rogacki H. J., 1974, Sownictwo naszych recenzentw. "Dialog", nr 4.

Ropa A., 1976, Wartoci i oceny stosowane w prasowej krytyce artystycznej, "Zeszyty Prasoznawcze", nr 4. Saloni Z., 1974, Recenzja, *w:+ Tzw. pisma uytkowe w wyszych klasach szkoy podstawowej i w liceum, Warszawa. Saloni Z., 1979, O ksztaceniu umiejtnoci pisania, Warszawa. Skowska E., 2003, Jzykowe rodki wyraania ocen w filmowych recenzjach prasowych, "Poradnik Jzykowy" *w druku+. Szkice o krytyce filmowej i telewizyjnej, t. VII, 1978, Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdaosk. Szymborska W., 1996, Lektury nadobowizkowe, Krakw. Swida-Ziemba H., 1999, Wartoci egzystencjalne modziey lat dziewiddziesitych, Warszawa. Szymaoski T, 1972, Z zagadnieo teoretycznych recenzji dziennikarskiej i czasopimien-niczej, "Litteraria". Trzynadlowski J., 1968, W krgu gatunkowych wyznacznikw form dziennikarskich, "Prace Literackie", nr X. Wierzbicka A., 1983, Gemy mowy, *w:+ Tekst i zdanie, red. T. Dobrzyoska, E. Janus, Wrocaw. Wilkoo A., 2000, Spjnod i struktura tekstu, Krakw. Wspczesne problemy krytyki artystycznej, 1973, Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdaosk. Zako-Zielioska M., 1999, Recenzja i jej norma jzykowa, "Poradnik Jzykowy", nr 8-9. migrodzki R, 2000, Przemiana czy upadek recenzji jzykoznawczej? Uwagi metalin-g wistyczne, [w:] Gatunki mowy i ich ewolucja, 1.1. Mowy pikno wielorakie, red. D. Ostaszewska, Katowice. ANEKS 1. Przykadowy tekst recenzji Leszek Szaruga, "Odbudowanie przestrzeni", "Sycyna" 1995, nr 27 (3 grudnia), s. 17.

314 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZ :NEJ KSIKI ,-,-.; Odbudowanie przestrzeni Leszek Szaruga .w

DEBIUTANCKA powied Stefana Chwina Hanemann na pewno zasuguje na uwag. Autor, wykladowca na Uniwersytecie Gdaoskim, napisa ju kilka interesujcych ksiek eseistycznych, w tym stanowicy jakby przygotowanie do powieci, z lekka zbeletryzowany esej Krtka historia pewnego artu (1991). Zosta te za sw twrczod wyrniony - wraz ze Stanisawem RosTciem prestiow Nagrod Kocielskich za tom szkicw Bez autorytetu (1981). Warto w prbie interpretacji powieci signd wanie po ten tom szkicw. Znajdziemy tu sowa, ktre stanowi doskonale wprowadzenie w lektur Hanemanna. "Pa-.. mid, wrastanie w etos przekazywany nam przez umarych, podejmowanie etycznego przesania spenia si tylko wwczas, gdy istniejemy - etyka domaga si nie tylko pamici, domaga si take obecnoci, ywej ontologii, ktra pogbia trwanie. (...) To wanie czowiek wytrcony z istnienia, trwajcy w niedoistnieniu, poczony z bytem zaledwie rwc si nitk dowiadczenia nie potrafi wrosnd w ludzkie wiaty wartoci; chwiejny, oderwany od rde poddaje si nieubaganej presji czasu. (...) wygnany z caoci, ktra go ogarnia, nie potrafi wejd do wiata pamici". Przytaczam te sowa, by ukazad mechanizm budowy wiata przedstawionego Hanemanna. Jest to mechanizm rekonstrukcji pamici miejsca, w ktrym si yje - w tym wypadku: pamici Gdaoska. Powied rozpoczyna si w latach trzydziestych. Tytuowy jej bohater przeywa wstrzs spowodowany rozpoznaniem na stole prosektoryjnym wyowionego po wypadku trupa swojej dziewczyny. Od tego momentu jego ycie przemienia si w trwanie - nie ma ju w nim miejsca na wasn aktywnod, starcza jednak wiadomoci, by zostad wiadkiem epoki. A waciwie: wiadkiem zachodzcych przemian. Na oczach Hanemanna ginie dawny Gdaosk, gin ludzie, z ktrymi by zwizany, pojawiaj si nowi, miasto przechodzi w rce Polakw. Wszystko jest naznaczone mierci. I tak naznaczone trwa dalej. To, oczywicie, tylko jedna z paszczyzn tej powieci. Jej narrator powtarza najpierw opowied zasyszan przez matk od jednej z ssiadek, pniej relacjonuje wasne obserwacje. Nie tylko relacjonuje - tworzy zwizki midzy faktami, komentuje zdarzenia, wprowadza historyczne odniesienia, do ktrych naley np. zestawienie dwch samobjstw - von Kleista i Witkacego symbolizujcych protest przeciw zmianom zachodzcym w wiecie. I trzeba tu od razu podkrelid, e jest to opowied snuta niezwykle misternie, oparta o powoln, wpisan w rozbudowane okresy zdaniowe narracj. Wiemy, e narrator jest ju czowiekiem dorosym - sw opowied spisuje po latach, przywoujc wiadectwa licznych rozmwcw i wasn pamid. Z tych mikroopo-wieci - nie wyodrbnionych jednak w osobne caostki, lecz przemieszanych tak, by, jak z kamyczkw, zoya si caa mozaika tworzona jest historia Hanemanna i ludzi, ktrzy si z nim kontaktuj. W ten sposb odtwarzane s zarwno realia przedwojenne, wojenne i powojenne. Odtwarzana jest te - rzecz w tej powieci wana - egzystencja przedmiotw, bardziej w koocu ni ludzie osiadych. Take historia ulic, gmachw i wreszcie caego miasta. Opis losu przedmiotw - wymienicie skomponowany - wypenia w caoci jeden z rozdziaw. I oto dowiadujemy si o ich sytuacji w obliczu wojny: "Ju teraz, w ciszy napeniajcej miasto, odbywa si ostateczny sd - zajmoRecenzja jako forma podwjnego dialogu 315

wanie dogodnych miejsc, mikkie podsuwanie si pod doo, by byd zawsze na widoku i zdyd na czas. Rzeczy, bez ktrych nie mona yd, oddzielay si od tych, ktre pjd na zatracenie". Czd z tych rzeczy i sprztw przetrwaa i znana jest w naszej kulturze jako sprzty "poniemieckie". Poniemieckie jest te samo miasto. I gdy z tego wanie punktu widzenia interpretowad powied Stefana Chwina, mona j odczytad - obok wielu innych utworw pisarzy jego generacji - jako prb odbudowy przestrzeni wasnego ycia. Byd moe p wieku, jakie mino od zakooczenia wojny, to dystans pozwalajcy wyzwolid si od emocji i skoncentrowad na realiach. Byd moe fakt, e oswajaj przestrzeo "poniemieck" autorzy nalecy do generacji, ju na tych wanie terenach urodzeni i tu wychowani, take nie jest bez znaczenia. Na pewno sprzyja takiemu wanie widzeniu, wyzwolonemu z ideologicznych uproszczeo, fakt, i mona wreszcie o historii mwid penym gosem. Jedno nie ulega wtpliwoci - Hanemann jest jedn z tych wanych ksiek w naszej literaturze, ktre niedawnemu "niedoistnieniu" staraj si przeciwstawid istnienie wiadome. Z tego te punktu widzenia jest to jeden z tych utworw - obok np. Weisera Dawidka Pawa Huelle czy poezji powstajcej w krgu olsztyoskiego pisma "Borussia", a przede wszystkim liryki Kazimierza Brakonieckiego - ktre pozwalaj odnaled si nam w historii. Wane wydaje si przede wszystkim to, i piszc Hanemanna odnalaz Chwin form pozwalajc z bardzo prywatnej, osobistej perspektywy uchwycid prawd nie tylko przemian historycznych oraz spoecznych ostatnich kilkudziesiciu lat, ale take wyrazid niepokoje epoki, ktra wszak wci jeszcze si nie zamkna. Otwarte pozostaj pytania o ksztat wiata, jaki wynurza si wci z zamtu lat trzydziestych. Otwarte s te pytania o sens przemian, w ktrych uczestniczymy. Odnalezienie ich korzeni, zakotwiczenie naszej wspczesnoci w gbokiej, a nie powierzchownej historii jest jednym z niewtpliwych osignid tej prozy. Warto zatem, jak sdz, ledzid uwanie rozwj pisarstwa Chwina, w szczeglnoci ten jego nurt, w ktrym do gosu dochodzi przewietlanie mitw i emocji, nakadanie na siebie warstw bliskiej i dalekiej historii, w ktrej porusza si nie ograniczany ideologicznymi bd jakimkolwiek innymi schematami jej odczytywania. Dzieje staj si tu nie przedmiotem, lecz yw, zmiennoksztatn przestrzeni naszego ycia - zawsze widzian inaczej. Stefan Chwin: Hanemann, Biblioteka "Tytuu", Wyd. Marabut, Gdaosk 1995, s. 202 2. Materiay rdowe Belk R., 2001, Grao Turismo 3: A-Spec, "Machina" 2001, nr 11. - - ; Bestsellery nowego sezonu, "Polityka" 2001, nr 43 (27 padziernika). Bik K., 2002, Maski i mierd, "Gazeta Wyborcza" 2002 (12 czerwca). Bolecki W., 1991, Intertekstualnod, stylizacja i kolacja..., "Teksty Drugie" 1991, nr 3. Borkowska G., 2002, Odpowied Julii Hartwig, "Gazeta Wyborcza. Wysokie Obcasy" 2002 (5 stycznia). Borowski J., 2001, Antypowied Eco, "Wprost" 2001 (18 listopada). Brzezina M., 1990, "Zza krat i bram wiziennych" Marcelego Dbrowskiego, *w:+

"Socjolirtgwistyka" 1990, 9, red. Luba W. Jl

316 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE TYLISTYCZ Brzozowicz G., 2001, Lenny Yalentino, "Machina" 2001, nr 11. Burek K., 1996, Sztuka modernizmu, "Sycyna" 1996, nr 54 (22 grudnia), s. 8. Buryla S., 2001, Portret pokolenia z czasw modoci, "Tygodnik Powszechny" 2001, nr 31 (31 sierpnia). Chemioski J., 2001, Spektakl dla biznesmena, "Newsweek" 2001 (25 listopada). Cichy M., 2002, Cieszyd si a chwile, "Gazeta Wyborcza" 2002 (29 sierpnia). Cielik M., 2001, Winy wadzy, "Polityka" 2001, nr 41. Cies'lik M., 2001, Zmylny kamca Baudolino, "Polityka" 2001, nr 47. Czaplioski P, 2002, Strategia ksenofoba, "Polityka" 2002, nr 19. Czubaj M., 2001, Teoria zatopionego statku, "Polityka" 2001, nr 45. Dunin K., 2001, eby dziewczynka moga wyjd na swoje, "Gazeta Wyborcza. Wysokie Obcasy" 2001 (10 listopada). Eichelberger W., 2001, Czy tutaj kto umiera, "Gazeta Wyborcza. Wysokie Obcasy" 2001 (l7 listopada). "Gazeta Wyborcza. Gazeta Telewizyjna", 2002 (6-12 grudnia). Goiebiewski ., 1999, Krzywe zwierciado. "Rzeczpospolita" 1991 (24 listopada). Jabooska L, 1998, "Raj kryje si w kadym z nas", "Teatr" 1998, nr l, KONKURS. Jentys M., 1995, Czowieczek frasobliwy, "Sycyna" 1995, nr 27 (3 grudnia), s. 17. Kauyoski Z" 2001, Android zakochany, "Polityka" 2001, nr 45. Kauyoski Z., Raczek T, 2002, Bana na miotle, "Wprost" 2002 (3 lutego). Kapucioski R., 2001, Kult zej pamici, "Gazeta Wyborcza" 2001 (25 maja). Klejnocki J, 2002, Na pewno jest szczcie, "Gazeta Wyborcza" 2002 (l lutego). Kobus J., 2001, Big Grnik, "Wprost" 2001 (28 padziernika). Kot W, 2001, Dotykanie losu, "Newsweek" 2001 (28 padziernika). Kot W, 2001, Powrt wirtuoza historii, "Newsweek" 2001 (18 listopada). Kot W, 2001, W kleszczach farmacji, "Newsweek" 2001 (25 listopada). Kot W, 2002, Wydmuszka, "Newsweek" 2002 (6 padziernika). Kowalczewska A., 2001, Dziwny jest ten Niemen, "Newsweek" 2001 (25 listopada). Kubikowski T, 1994, Konwencja i sprzeciw, "Dialog" 1994, nr 10. Kwiek-Osiowska J., 1992, Podracki J., Dydaktyka skadni polskiej, "Poradnik Jzykowy" 1992, z. 1.

Majewski J. M., 2002, O yciu w dniu mierci, "Gazeta Wyborcza" 2002 (4 marca). Marko wski M. P, 2001, Sztuka rozumienia, "Gazeta Wyborcza. Magazyn z Ksikami" 2001 (6 grudnia), s. 24. Masoo K., 1999, Pieski wiat, "Rzeczpospolita" 1999 (24 listopada). Miosz Cz" 1989, Beta - czyli nieszczliwy kochanek, *w:+ tego Zniewolony umyl, Krakw. Miodek J., 1994, Teoretyczne refleksje o kulturze jzyka, "Polonistyka" 1994, nr 2. Mora wiec E., 1998, Lustra i robotnicy historii, "Teatr" 1998, nr l, s. 5-9. M.P., 2002, Wraliwod Ani, "Polityka" 2002, nr 51-52 (21-28 grudnia), s. 74. Mroziewicz K., 2002, Monsun w szklance wody, "Polityka" 2002, nr 22. Myliwski G., 1998, Sztuka gdybania, "Sycyna" 1998, nr 87 (24 maja), s. 16. Recenzja jako forma podwjnego dialogu 317 Nasilowska A., 2002, Sens jednej chwili, "Polityka" 2002, nr 33. Nowacki D., 2002, Symfonia na bbenki, "Polityka" 2002, nr 5. Olma M., 2001, Mrozek R., red., Jzyk w przestrzeni edukacyjnej, "Poradnik Jzykowy" 2001, z. 6. Orlioski W, 2002, Potwory i dzieci, "Gazeta Wyborcza" 2002 (l lutego). Orlioski W, 2002, Dyzma wiecznie ywy, "Gazeta Wyborcza" 2002 (14 marca). Orlioski W., 2002, aglowce na wiatr soneczny, "Gazeta Wyborcza. Wysokie Obcasy" 2002 (30 listopada). Parowski M., 2001, Wielogowy potwr, "Polityka" 2001, nr 46. Pawlak A., 2001, ysiak Zbawiciel, "Gazeta Wyborcza. Magazyn z Ksikami" 2001 (6 grudnia), s. 33. Pawowski R., 2002, Na gruzach mitu, "Gazeta Wyborcza" 2002 (10 lipca), s. 16. Pawowski R., 2002, Wileoski Robin Hood, "Gazeta Wyborcza" 2002 (3 grudnia). Pezet-Noon: "Muzyka klasyczna'', "Twist" 2002, nr 12. Pietrasik Z., 2002, Idzie nowe, ale wolno, "Polityka. The Economist". Wydanie specjalne: "wiat i Polska 2003. Prognozy, analizy, opinie", 2002, nr l (grudzieo 2002 - narzec 2003), s. 24-25. Pietrasik Z" 2001, Opowieci na koniec wiata, "Polityka" 2001, nr 43. Pietrasik Z., 2002, Sennik peerelowski, "Polityka" 2002, nr 19. Pisarek W., 1993, Bartomiej Szyndler: Dzieje cenzury w Polsce do 1918 r., "Zeszyty

Prasoznawcze" 1993, nr 3-4. PMOSS, 2002, Uciekajca panna moda, "Gazeta Wyborcza. Gazeta Telewizyjna" 2002 (8-14 listopada). Powalisz M., 2001, Lekcje jazdy dla starszych i zaawansowanych, "Gala" 2001, nr 17. Schiller A., 2002, Teatr Lupy, "Wprost" 2002 (19 maja). Sieradzki J., 2001, Kasandra w peruce, "Polityka" 2001, nr 46. Sieradzki J., 2002, Mistrz bez Magorzaty, "Polityka" 2002, nr 21. Sieradzki J., 2002b, Subiektywny spis aktorw teatralnych, "Polityka" 2002, nr 32, s. 42^45. SkrokZ., 1998, Czule i czujnie, "Sycyna" 1998, nr 79 (11 stycznia), s. 16. Suchamy-oceniamy, "Filipinka" 2002, nr 12. Sobczak K., miakowski K., 2001, Czekajc na Wiedmina, "Newsweek" 2001 (11 listopada). Sobolewski T., 2002, Spojrzenie z wntrza burki, "Gazeta Wyborcza. Wysokie Obcasy" 2002 (26 stycznia). Sobolewski T, 2002, miech to zdrowie, "Gazeta Wyborcza" 2002 (10 czerwca). Surmiak-Domaoska K., 2002, Prowokacja, "Gazeta Wyborcza. Duy Format" 2002 (5 grudnia). Stal M., 2002, Pan Newton i maa dziewczynka, "Tygodnik Powszechny" 2002, nr 36. Szaruga L., 1995, Odbudowanie przestrzeni, "Sycyna" 1995, nr 27 (3 grudnia), s. 17. Szczerba J., 2002, Uciec z PRL, "Gazeta Wyborcza" 2002 (l lutego). Szczerba J., 2002, Rechotu warte, "Gazeta Wyborcza" 2002 (14 marca).

318 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNE! Szymborska W., 2002, Cmentarzysko. Wypracowania - wzory, *w:+ teje Nowe lektury nadobowizkowe, Krakw. Szwarcman D., 2001, Zmartwychwstanie Wierniawskiego, "Wprost" 2001 (4 listopada). Szwarcman D., 2001, Antyczna nuda, "Wprost" 2001 (11 listopada). Tischner., 2002, Filozof w Syrakuzach, "Tygodnik Powszechny" 2002, nr 28 (14 lipca), s. 20. Uchaoski A., 2001, Taniec cyfrowych szkieletw, "Polityka" 2001, nr 43. WojtakM., 1992, Bogusaw Wyderka: Cechy skladniowo-stylistyczne siedemnastowiecznej prozy publicystycznej. Pimiennictwo lskie na tle oglnopolskim, Opole 1990, "Poradnik Jzykowy" 1990, z. 1.

Wolkowycka M., 2001, Syreni s'piew, "Gala" 2001, nr 18. Wrblewski J., 2002, Romantyczne historie, "Polityka" 2002, nr 51-52 (21-28 grudnia), s. 74. Wyka M., 1991, "Dziennik" Jana Lechonia - autoterapia, sny, przepowiednie, "Teksty Drugie" 1991, nr l II. "Wymagania dotyczce zawartos'ci recenzji podrcznika do ksztacenia oglnego". www.men.waw.pl Ziemkiewicz P.,2001, Katastrofa "Wiedmina", "Wprost" 2001 (11 listopada). migrodzki R, 2000, Grayna Yetulani: Rzeczowniki predykatywne jzyka polskiego. W kierunku syntaktycznego sownika rzeczownikw predykatywnych na tle porwnawczym, Poznao, "Poradnik Jzykowy" 2000, z. 9. Ponadto w badaniach wykorzystano 10 recenzji studentw Wydziau Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego. Recenzje dostpne w Internecie: www.merlin.pl www.onet.film.pl , : ' www.gazeta.pl/ksiazki Ewa Wolaoska Rozdzia 12 LIST MOTYWACYJNY Motywacja (z fr. motivalion) 'zespl racji, ktrymi uzasadnia si potrzeb jakiego dziaania; zesp czynnikw, ktre powinny skonid kogo do dziaania'. List motywacyjny 'gatunek praktycznouytkowy, w ktrym ubiegajcy si o przyjcie do pracy uzasadnia, dlaczego chce podjd prac na danym stanowisku'. Curriculum vitae (ac. dos. 'bieg ycia') 'gatunek praktyczno-uytkowy, rodzaj schematycznego yciorysu wymagany przy zatrudnianiu'. 12.1. Wprowadzenie Przemiany polityczno-gospodarcze, ktre zaszy w Polsce w latach 90. XX w., wymusiy powstanie nowego ukadu komunikacyjnego pomidzy pracodawcami i pracobiorcami. Tradycyjne gatunki wykorzystywane podczas starao o zatrudnienie - takie jak podanie o prace i yciorys zawodowy zostay wyparte przez nowsze formy komunikacji. Najczciej wymaganymi obecnie przez pracodawcw dokumentami podczas poszukiwania i selekcji kandydatw do pracy s list motywacyjny i curriculum vitae (skrtowo: CV), Oba te dokumenty nosz nazw aplikacji i stanowi podstaw do decyzji, czy zaprosid dan osob na rozmow kwalifikacyjn (interview), czy te nie.

List motywacyjny - jak sama nazwa wskazuje - ma ukazad motywacje, jak kieruje si kandydat do pracy, ubiegajc si o okrelone stanowisko. Zatem powinny si w nim znaled odpowiedzi na dwa zasadnicze pytania: 1. Jakie motywy skaniaj piszcego do starania si o dane stanowisko? 2. Dlaczego uwaa on, e nadaje si do podjcia tego typu pracy?

320 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNE) Curriculum vitae jest rodzajem schematycznego yciorysu kandydata do pracy. Standardowo skada si z nastpujcych elementw: dane personalne, wyksztacenie, dowiadczenie zawodowe, dodatkowe umiejtnoci, kursy i szkolenia, dziaalnod spoeczna, zainteresowania. Starajcy si o prace nie ma moliwoci szerszego omawiania w CV adnego z powyszych elementw. Nie ma tu zatem miejsca ani na swobod w wyraaniu myli, ani podkrelenie swojej indywidualnoci. Szans zwrcenia na siebie uwagi potencjalnego pracodawcy przez ukazanie cech indywidualnych daje natomiast list motywacyjny. Gatunek ten dopuszcza nadanie wypowiedzi charakteru osobistego, co czyni j bardziej interesujc i oryginaln, a w konsekwencji pozwala piszcemu wyrnid si spord innych kandydatw, ktrzy mog - jak si to czsto zdarza - mied podobne wyksztacenie, kwalifikacje lub dowiadczenia i w podobny sposb motywowad chd podjcia pracy na okrelonym stanowisku. Oba dokumenty skadajce si na aplikacje s z reguy czytane i rozpatrywane przez pracodawc cznie. Powinny wiec stanowid swego rodzaju caod znaczeniow i funkcjonaln, wzajemnie si uzupeniad, wsplnie budowad obraz osoby ubiegajcej si o prac. 12.2. Objtod i forma zapisu List motywacyjny - podobnie jak CV- cechuje zwizod. Tekst listu nie powinien byd duszy ni jedna znormalizowana strona komputeropi-su wydrukowanego na kartce formatu A4. Podyktowane jest to wzgldami zarwno praktycznymi, jak i merytorycznymi. Po pierwsze trzeba brad po uwag to, i na ogoszenie o pracy odpowiada zazwyczaj kilkadziesit lub nawet kilkaset osb. Selekcja tak duej liczby kandydatw na podstawie kilku- lub kilkunastostronicowych aplikacji trwaaby niezwykle dugo, na co wikszod dziaajcych na rynku firm nie moe sobie pozwolid. Po drugie istotne jest take to, by osoba piszca list motywacyjny przedstawia jak najwicej informacji o sobie w moliwie najkrtszej formie, co jest dla pracodawcy dowodem sprawnoci intelektualnej kandydata. Mona tu porwnad list motywacyjny do reklamy telewizyjnej, w ktrej w cigu kilku sekund trzeba zainteresowad widza okrelonym produktem lub usug. List motywacyjny 321

List motywacyjny powinien byd napisany na komputerze, czyteln czcionk z uwzgldnieniem podziau na akapity. Zazwyczaj s to tzw. akapity blokowe *por. rozdzia 6.+. Odrcznie skada si tylko podpis kooczcy list. Czasami moe si zdarzyd, i w ogoszeniu prasowym jest wyranie sformuowana proba o nadesanie odrcznie napisanych dokumentw aplikacyjnych. Wie si to zazwyczaj z faktem, i dokumenty te bd analizowane przez grafologa, ktrego zadaniem jest ustalenie cech psychicznych kandydata do pracy na podstawie waciwoci jego pisma. Ukad graficzny listu motywacyjnego przedstawia poniszy schemat: Akapity skadajce si na tred listu 12.3. Sytuacja komunikacyjna List motywacyjny jest zazwyczaj odpowiedzi na ogoszenie (zazwyczaj prasowe), w ktrym pracodawca poszukuje pracownika o okrelonych kwalifikacjach na dane stanowisko. Znacznie rzadziej zdarza si, e osoba poszukujca pracy wysya list motywacyjny do okrelonej firmy w celu oglnego przedstawienia swojej kandydatury, z myl o ewentualnych wakatach, mimo e nie jest to odpowied na adne ogoszenie. Nadawc listu motywacyjnego jest osoba prywatna, a jego odbiorc -firma, instytucja czy urzd, w ktrym ta osoba ubiega si o prac. Owego

322 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ instytucjonalnego odbiorc reprezentuje osoba odpowiedzialna w danej firmie za rekrutacje pracownikw. List motywacyjny ma charakter wypowiedzi narracyjnej. Narracja ta prowadzona jest w pierwszej osobie liczby pojedynczej w czasie przeszym w formie monologu narratora, co zakada nietosamod nadawcy z odbiorc. Znajduje to swoje odzwierciedlenie w warstwie jzykowej listu. Indywidualny nadawca identyfikowany jest przez takie wykadniki jzykowe, jak zaimek osobowy i dzierawczy pierwszej osoby (ja, mj) oraz formy czasownika w pierwszej osobie liczby pojedynczej, np. ukooczyem, osi-, gnaem. Fakt wpisania w struktur listu motywacyjnego wyranie okrelonego odbiorcy (rnego od nadawcy) sygnalizowany jest obecnoci charakterystycznych zwrotw apelatywnych odnoszcych si do adresata, pisanych ze wzgldw grzecznociowych wielkimi literami, np. Szanowny Panie Prezesie, Szanowna Pani Dyrektor, Szanowni Paostwo. Role nadawcy i odbiorcy w licie motywacyjnym s cile okrelone. Dominujc role odgrywa odbiorca. To on decyduje o losie kandydata do pracy w rzeczywistoci pozajezykowej i to on sprawia, e w tekcie listu nadawca musi przyjd role "petenta", jego ranga jest podrzdna w stosunku do rangi nadawcy.

Ponadto w przypadku listu motywacyjnego mamy do czynienia z ofi-cjalnoci sytuacji komunikacyjnej, tj. typem kontaktu miedzy osobami, ktre pozostaj w stosunkach formalnych, urzdowych. Najliczniej wystpujcymi w tekcie listu motywacyjnego aktami mowy - co wynika przede wszystkim z podrzdnej roli nadawcy - s akty obli-gatywne, takie jak proba, propozycja, obietnica, zapewnienie i deklaracja. W aktach tych nadawca zobowizuje odbiorc lub siebie samego do pewnych dziaao w przyszoci. Akty te otrzymuj w strukturze powierzchniowej postad zdao typu: Ogoszenie zamieszczone w "Gazecie Codziennej" z 14 kwietnia br. skonio mnie do napisania do Pani z prob o rozpatrzenie mojej kandydatury na stanowisko kierownika sprzeday. Prosz o pozytywne rozpatrzenie mojej kandydatury. Zapewniam, e mam duo zapau i chci do pracy oraz osignicia sukcesu zawodowego. t ' > List motywacyjny 323 W chwili obecnej pragnbym wykorzystad w praktyce umiejtnoci zdobyte na studiach i podczas trzymiesicznych praktyk w banku. Chciabym pracowad w rodowisku, w ktrym mgbym w peni wykorzystad swoje umiejtnoci i dowiadczenie zarwno dla dobra instytucji, jak i realizacji wasnych ambicji zawodowych. Oprcz aktw obligatywnych w licie motywacyjnym wystpuj akty informatywne (gwnie asertywy), ktre su do wyraania stwierdzeo i przekazywania opisw stanw rzeczy. W powierzchniowej strukturze zdaniowej otrzymuj one nastpujcy ksztat: Jestem tegorocznym absolwentem Szkoy Gwnej Handlowej ze specjalizacj w dziedzinie finansw. Po dwuletniej pracy na stanowisku sales representative awansowaam na stanowisko area sales managera. W chwili obecnej zarzdzam dwudziestoosobowym zespoem. Intencja komunikacyjna listu motywacyjnego jest blisko zwizana z dominujc rol odbiorcy. Poszczeglne tekstowe realizacje tego gatunku s przede wszystkim nastawione na odbiorc. Nadawca tak przedstawia informacje dotyczce wasnej osoby, by jak najlepiej zaprezentowad si w oczach odbiorcy. Selekcjonuje i dobiera tylko te fakty, ktre mog okazad si atrakcyjne dla odbiorcy, zgodne z jego oczekiwaniami. W licie motywacyjnym nie znajdziemy zatem informacji o niepowodzeniach danej osoby, jej porakach czy te jakichkolwiek popenionych przez ni bdach. W ten sposb nadawca stwarza faszywy wizerunek samego siebie. Kreuje nieprawdziw wizj czowieka, ktry nie popenia bdw i ktremu wszystko si udaje. Mona wic w wypadku listu motywacyjnego mwid o fragmentarycznoci ujcia tematu, ktra to fragmentarycznod jest podporzdkowana intencji komunikacyjnej tego gatunku.

Nadrzdna intencja komunikacyjna - wpisana przez nadawc w tekst listu motywacyjnego jako makroakt mowy - moe otrzymad nastpujc eksplikacj semantyczn: 'chc, eby wiedzia, e jestem najlepszy do tej pracy'. Przedstawianie wasnej osoby wycznie w superlatywach jest sugerowaniem odbiorcy podobnych ocen. Tak wic w licie motywacyjnym mamy

324 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ do czynienia nie tylko z funkcj informaty wn, lecz przede wszystkim z funkcj nakaniajc. Kiedy jednak nadawca listu motywacyjnego stara si zataid wane dla odbiorcy informacje, mona mwid o perswazji, a w skrajnych wypadkach o manipulacji. Pod tym wzgldem list motywacyjny przypomina tekst promocyjno-reklamowy. 12.4. Ksztat kompozycyjno-treciowy List motywacyjny ma trjdzieln kompozycje: 1. Czed wstpna: miejscowod, data, dane personalne nadawcy, dane odbiorcy, ewentualnie numer referencyjny, nawizanie kontaktu z odbiorc; 2. Rozwiniecie (czed gwna listu): przyczyna napisania listu, prezentacja kwalifikacji i cech osobowych; 3. Czed koocowa: zwroty wyraajce oczekiwania nadawcy w stosunku do odbiorcy, formuy grzecznociowe, podpis nadawcy, spis zacznikw (o ile takowe s wymagane). Na dane personalne nadawcy, wymieniane w czci wstpnej listu motywacyjnego, skadaj si nastpujce elementy: jego imi i nazwisko, adres i telefon kontaktowy (stacjonarny i/lub komrkowy). Adresat listu motywacyjnego powinien byd okrelony jak najbardziej precyzyjnie. Bezwzgldnie musi si tu znaled nazwa i adres firmy, do ktrej kierowany jest list. Jeli firma chciaa pozostad anonimowa i w ogoszeniu podany jest tylko adres skrytki pocztowej lub skrzynka kontaktowa w biurze ogoszeo, to wwczas w miejsce adresata naley uyd formuy: "Dot. ogoszenia w *nazwa gazety+ z dnia *data+". Jeli natomiast w ogoszeniu firmy, ktra oferuje prace, oprcz jej nazwy i adresu podane s dane osoby prowadzcej rekrutacje, to wwczas naley w licie przytoczyd imi i nazwisko tej osoby, ewentualnie take posiadane przez ni stopnie i tytuy naukowe. Jeli pracodawca prosi w ogoszeniu o podanie numeru referencyjnego, naley wpisad go nie tylko na kopercie, lecz take po danych odbiorcy listu. Firma, do ktrej kierowany jest list, moe bowiem w tym samym czasie prowadzid rekrutacje na kilka stanowisk i - jeli zaginie koperta -dokumenty mog trafid do niewaciwej osoby. s , : : List motywacyjny

325 Po danych nadawcy i odbiorcy listu motywacyjnego nastpuj zazwyczaj skonwencjonalizowane formuy incipitowe: Szanowny Panie (Prezesie), Szanowna Pani (Dyrektor). Jeeli w ogoszeniu o pracy nie podano informacji o osobie odpowiadajcej za rekrutacje, formua ta brzmi zazwyczaj: Szanowni Paostwo. Czed gwn listu motywacyjnego rozpoczyna akapit, w ktrym nadawca informuje, w jaki sposb dowiedzia si o wolnym stanowisku (przez ogoszenie prasowe, od osoby ju zatrudnionej w firmie, przez firm doradztwa personalnego) i potwierdza chd ubiegania si o nie. Jeli list stanowi odpowied na ogoszenie w prasie, naley bezwzgldnie podad tytu gazety i dat ukazania si ogoszenia, a nazw stanowiska przytoczyd w oryginalnym brzmieniu, np. Zapoznaem si z Paostwa ogoszeniem w "Gazecie Codziennej" z 14 kwietnia br. Skonio mnie ono do napisania do Pani z prob o rozpatrzenie mojej kandydatury na stanowisko kierownika sprzeday. Po przeczytaniu Paostwa ogoszenia w "Gazecie Porannej" z 7 marca i zapoznaniu si z oferowanymi warunkami pracy przesyam moje zgoszenie na stanowisko kierownika biura. Jestem zainteresowana prac wymienion w ogoszeniu w " Kurierze " Z dnia 28 stycznia br. Zgaszam swoj kandydatur na stanowisko sekre-. tarki. Tred akapitu wprowadzajcego jest inna, gdy list motywacyjny nie jest odpowiedzi na ogoszenie prasowe i nie dotyczy konkretnego stanowiska, a wysyajca go osoba chce jedynie oglnie przedstawid swoj kandydatur potencjalnemu pracodawcy z myl o ewentualnych wakatach. Wwczas akapit taki powinien zawierad informacje dowodzce, e osoba piszca list jest zorientowana w specyfice firmy i jej strategii rozwoju lub te ceni sobie mark tej firmy i jej produkty, np. Znam Paostwa firm i jej sukcesy na rynku i chciabym uczestniczyd w dalszym jej rozwoju, suc swoj wiedz i dowiadczeniem. Obserwujc dynamiczny rozwj Paostwa firmy przejawiajcy si we wprowadzaniu na rynek nowych produktw, chciabym wyrazid zainteresowanie podjciem pracy w tak ekspansywnym przedsibiorstwie.

Zaprezentowany powyej typ akapitu wprowadzajcego jest zbliony w charakterze do wstpu listu handlowego z ofert wsppracy. Rozwinicie listu motywacyjnego skada si zazwyczaj z dwch-czte-rech akapitw. To wanie ta czed listu motywacyjnego ma przekonad pracodawc, aby zatrudni piszcego, a nie jak inn osob. Kandydat do pracy musi wiec w tych kilku lub kilkunastu zdaniach stworzyd swj moliwie najbardziej pozytywny obraz. Piszcy najczciej przedstawiaj w rozwiniciu swoje najwiksze dokonania zawodowe bd yciowe (oczywicie jeeli maj jakikolwiek zwizek z prac) oraz podkrelaj cechy osobowoci niezbdne do

efektywnego dziaania na danym stanowisku. Czsto take odwouj si do swego wyksztacenia, odbytych kursw i szkoleo, odpowiednich predyspozycji psychicznych. Jeli list motywacyjny stanowi odpowied na ogoszenie w gazecie, piszcy powinien udowodnid, i jego umiejtnoci, wiedza i dowiadczenie zawodowe s zgodne z oczekiwaniami i wymaganiami przyszego pracodawcy podanymi w anonsie prasowym. Naley przy tym pamitad, by podkrelad tylko te cechy i dowiadczenia, ktre odnosz si do okrelonego stanowiska, w przeciwnym bowiem razie list bdzie zbyt dugi i nucy. Jeli natomiast wymagania nie zostay okrelone w ogoszeniu, osoba ubiegajca si o prac, piszc rozwinicie listu motywacyjnego, musi stworzyd sobie wizj proponowanego stanowiska wraz z cechami idealnego kandydata i odwoywad si do tych wanie wyobraeo. Jeeli list motywacyjny nie jest odpowiedzi na ogoszenie prasowe i nie dotyczy konkretnego stanowiska, piszcy winien skupid si w rozwiniciu na kwalifikacjach, ktre potencjalnie mog okazad si istotne dla pracodawcy. Moe rwnie podkrelid swoje zainteresowanie dan firm i dalsze plany zawodowe. Opinie o sobie kandydaci do pracy formuuj w rozwiniciu listu motywacyjnego w dwojaki sposb: a) porednio poprzez wskazanie stosownych faktw z yciorysu, np. ukooczenie odpowiedniego kierunku studiw, odbycie niezbdnej praktyki; b) wprost przez uycie wyrazw i zwrotw wartociujcych, np. cechuje mnie entuzjazm i zaangaowanie w dziaaniu, jestem osob kreatywn i ambitn, jestem osob samodzieln i operatywn, lubi pracowad w zespole, posiadam szybk zdolnod adaptacji, potrafi latwo nawizywad kontakty z ludmi. Zestaw cech osobowoci, przedstawianych w rozwiniciu listu motywacyjnego, jest stay i wynika z oczekiwao narzuconych nadawcy przez odbiorc. Kandydaci do pracy zdaj sobie bowiem spraw, e pracodawcy na og poszukuj osb odpowiedzialnych, komunikatywnych, atwo wsppracujcych z ludmi, podejmujcych inicjatyw, atwo uczcych si itp. Specjalici z firm doradztwa personalnego radz, aby piszcy podawali w rozwiniciu listu motywacyjnego takie swoje zalety czy osignicia, ktre mog zilustrowad konkretnymi przykadami. Tak wic zamiast oglnego stwierdzenia mam dowiadczenie w zarzdzaniu lepiej napisad: zarzdzaem dziesicioosobow grup pracownikw lub zamiast jestem osob sumienn - moja sumiennod bya wielokrotnie doceniana przez przeoonych. Ponadto zdaniem specjalistw cechy osobowe i dowiadczenia zawodowe warto ukazywad przez pryzmat wymiernych korzyci, jakie uzyska pracodawca, zatrudniajc dan osob. A wic np. zamiast mam zdolnoci negocjacyjne lepiej napisad: moje zdolnoci negocjacyjne zwiksz efektywnod Paostwa firmy lub zamiast ukooczyem kurs PR - ukooczenie kursu PR pozwoli mi efektywnie dziaad w sytuacjach kryzysowych. W rozwiniciu listu motywacyjnego nie powinny si znaled informacje zawarte w curriculum vitae. Piszcy mone natomiast powoad si na zaczone CV. Moe uczynid to na dwa sposoby:

a) porednio, np. Jak mona zauwayd w moim CV, prac dyplomow obroniem w 1998 roku. b) bezporednio, np. Pozostae informacje dotyczce dowiadczeo w dziedzinie finansw Znajd Paostwo w moim CV. W zaczonym CV przeczyta Pani o moich osigniciach na tym stanowisku. Czd koocow listu motywacyjnego rozpoczyna akapit, w ktrym zawarte s zwroty wyraajce oczekiwanie nadawcy na pomylne dla niego zachowanie odbiorcy, np. Bd wdziczna za moliwod spotkania Pana i osobistego zaprezentowania mojej kandydatury.

328 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ List motywacyjny 329 Licz na sposobnod do osobistej rozmowy. Chtnie skorzystam z okazji do porozmawiania z Paostwem na temat tego, jak moja wiedza i umiejtnoci mogyby zostad wykorzystane w Paostwa firmie. Prosz o pozytywne rozpatrzenie mojej kandydatury. Dzikujc za rozpatrzenie mojej oferty, z niecierpliwoci oczekuj odpowiedzi. Oczekuj na wiadomod od Paostwa. W akapicie koocowym piszcy moe rwnie powtrnie podkrelid swoj przydatnod dla firmy oraz wysok motywacje do pracy. Dopuszczalne jest rwnie podanie numeru telefonu i preferowanych godzin kontaktu, np. Mam nadziej, e podane przeze mnie informacje i opis kwalifikacji przekonaj Paostwa o mojej wysokiej motywacji do pracy w Paostwa firmie. Z przyjemnoci przedstawi si bliej w bezporednim spotkaniu. Jestem osigalny codziennie w godz. 16-22 pod domowym numerem telefonu... Jeeli szukacie Paostwo osoby sumiennej, komunikatywnej, gotowej do natychmiastowego podjcia pracy, prosz dzwonid pod numer telefonu komrkowego... o dowolnej godzinie. Jeeli potrzebujecie Paostwo dowiadczonego i efektywnego programisty, atwo asymilujcego si w zespole, prosz o telefon pod numerem... w godzinach 9-17...

List motywacyjny koocz skonwencjonalizowane formuy finalne (np. Z powaaniem, Z wyrazami szacunku, cz wyrazy szacunku) i wasnorczny podpis nadawcy, ktry wiadczy o braniu przez niego odpowiedzialnoci za tred pisma. ^. nadawca w roli "petenta", przewaga obligatywnych aktw mowy (proba, propozycja, obietnica), fragmentarycznod ujcia tematu podporzdkowana intencji komunikacyjnej, przewaga funkcji nakaniajcej nad informatywn, wysoki stopieo schematyzacji kompozycyjnotreciowej, spjnod oparta na skonwencjonalizowanych formuach wprowadzajcych poszczeglne segmenty treciowe. 12.6. Zalecana literatura M. Chrzanowska, M. Kozowski, 2000, Curriculum vitae, list motywacyjny, listy z podzikowaniem, Warszawa. M. Eggert, 2001, List motywacyjny *w:+ Doskonale CV, Poznao. I. Kienzler, 1999, List motywacyjny *w:+ Praca biurowa i jzyk handlowy, Gdynia. M. Wolny, List motywacyjny jako nowy gatunek jzykowy *w:+ "Poradnik Jzykowy", 1998, z. 4-5. . 12.5. Podsumowanie Cechy gatunkowe listu motywacyjnego: - niesamodzielnod (zazwyczaj jest odpowiedzi na ogoszenie praso* we, wspwystepuje z CV), - zwizod i skrtowod, - nietosamod nadawcy i odbiorcy, t - dominujca rola odbiorcy,

330 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STTLISTYC; :NEJ Miejscowod / data Dane nadawcy f^ane adresata Grzecznociowa formua pocztkowa Grzecznociowa formida koocowa

podpis nadawcy Wzorcowy list motywacyjny Ewa Nowak ul. Zwycizcw 6 m. 29 01-743 Warszawa tel. kom. 0-606-flOO-OOO tel. 600-00-00 Warszawa, 20 lutego 2002 i dr Janusz Kwiatkowski Kierownik Dziau Kadr Firma XYZ Szanowny Panie, Odpowiadajc na ogoszenie zamieszczone w "Kurierze Codziennym" z dnia 19 lutego br, pragn zaproponowad swoj kandydatur na stanowisko managera marki w Paostwa firmie. Jestem absolwentk Wydziau Zarzdzania i Marketingu Wyszej Szkoy Handlowej w Warszawie. Od ukooczenia studiw w 1998 r. pracuj w firmie Movex na stanowisku junior brand managera marek krajowych. W zakresie moich obowizkw jest tworzenie strategii marketingowej dwch marek, kreowanie odpowiedniej komunikacji z grupami docelowymi, analiza zachowao konsumentw i dziaao konkurencji na rynku, zarzdzanie budetem, wprowadzanie i realizacja koncepcji promocyjnych w oparciu o zmieniajce si warunki rynkowe. Od momentu rozpoczcia wsppracy z firm Movex poznaam gwne aspekty zarzdzania mark, ludmi oraz organizowania wasnego czasu pracy. Moje zdolnoci analityczne - polegajce na wykorzystaniu penego zestawu analiz wielkoci sprzeday, udziaw w rynku oraz wielkos'ci dystrybucji - pomogy mi w przygotowaniu planw marketingowych na lata 1999-2002. Jestem przekonana, e poczenie moich dowiadczeo i wiedzy z moliwociami Paostwa firmy, okae si korzystne dla obu stron. Dlatego te niezwykle zaley mi na pracy w duej firmie, w ktrej w peni mogabym rozwijad swoje ambicje zawodowe. Jeeli tylko uznaj Paostwo moj ofert za interesujc i odpowiadajc Waszym oczekiwaniom, bdzie mi bardzo mio spotkad si osobicie. Prosz si ze mn kontaktowad pod numerem telefonu komrkowego o dowolnej godzinie. Z powaaniem Adam Wolaoski Rozdzia 13 STRESZCZENIE JAKO PONADGATUNKOWA FORMA PRZETWARZANIA KOMUNIKATU

Przez teoretykw literatury streszczenie kwalifikowane jest jako rodzaj stylizacji, podobnie jak parafraza czy trawesta-cja. W stylistyce jzykoznawczej bywa zaliczane do prak-tyczno-uytkowych gatunkw wypowiedzi. Jednake streszczenie jest obecne we wszystkich odmianach jeyka i stylach. Jego ponadgatunkowy charakter kae traktowad je jako form przetwarzania komunikatw jzykowych. 13.1. Wprowadzenie W jzyku polskim wspwystepuj licznie formacje typu: argumentowanie - argumentacja, definiowanie - definicja, egzemplifikowanie - eg-zemplifikacja, konkludowanie - konkluzja, wywodzenie - wywd itp.23 Pierwsze czony powyszych par odnosz si do czynnoci mwienia i/lub pisania, drugie nazywaj wytwory tych czynnoci. Podobna relacja zachodzi w przypadku pary: streszczanie - streszczenie. Streszczanie to czynnod polegajca na zwizym formuowaniu treci jakiego komunikatu, streszczenie natomiast to wytwr tej czynnoci, stanowicy nowy komunikat o mniejszej objtoci od oryginau. Streszczenie bywa kwalifikowane w rny sposb. Teoria literatury traktuje je jako rodzaj stylizacji, podobnie jak parafraz, parodi czy tra-westacj. Postrzega bowiem streszczenie jako efekt wiadomego zabiegu stylistycznego, polegajcego na przeksztaceniu jakiego tekstu wyjciowego w inny tekst. 23 A. Wilkoo naliczy ok. 100 par formacji typu: czynnod sowna - wytwr tej czynnod *Wilkoo 2002, s. 236].

332 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ W niektrych ujciach jzykoznawczych streszczenie bywa kwalifikowane jako gatunek praktycznouytkowy. Trudno jednak uznad streszczenie za form gatunkow, jako e jest obecne we wszystkich odmianach jeyka -w tekstach oficjalnych i nieoficjalnych, w ywej mowie i w formie pisanej. Ponadgatunkowy charakter streszczenia zdaje si dostrzegad Aleksander Wilkoo, ktry sugeruje, by traktowad je jako form podawcz penic funkcje suebn wobec rnych klas genologicznych *Wilkoo 2002, s. 237+. W niniejszym rozdziale streszczenie traktowane jest jako ponadgatun-kowa forma przetwarzania komunikatw jzykowych24. 13.2. Streszczenie jako forma ponadgatunkowa Ze streszczaniem i sfreszczeniem spotykamy si powszechnie w codziennej praktyce komunikacyjnej. Streszczamy m.in. wtedy, gdy przychodzi nam przedstawid w skrcie swoje pogldy na dan spraw, przywoad w skrconej postaci cudze wypowiedzi, przeczytane artykuy czy powieci, obejrzane filmy lub programy telewizyjne.

Rwnie czsto jestemy odbiorcami wytworw czynnoci streszczania, a wiec gotowych streszczeo. W porannych programach radiowych i telewizyjnych dziennikarze przedstawiaj nam przegldy prasy bdce streszczeniami najciekawszych artykuw z gazet. W czasopismach z programem telewizyjnym znajdujemy podan w zarysie zawartod treciow filmu czy odcinka serialu. Na czwartej stronie okadki kupowanej ksiki moemy znaled zazwyczaj notk streszczajc zawartod publikacji. PRZYKAD Streszczenie filmu fabularnego, ktre ma zaintrygowad kinomana i zachcid go do kupienia biletu na seans MIERD NADEJDZIE JUTRO: Po karkoomnym pocigu na zaminowanym polu w strefie zdemilitaryzowanej James Bond wpada w rce wroga i trafia do plnocnokore-aoskiego wiezienia. W czasie akcji ginie koreaoski pukownik Moon, a bezwzgldny porucznik Zao zostaje trwale okaleczony. Po kilku miesicach Bond zostaje zwolniony w ramach wymiany winiw. Szef Krajowej Agencji Bezpieczeostwa Falco wymienia Zao na Bonda. Falco przekonany jest, e Bond pod wpywem tortur zdradzi 24 R. Grzegorczykowa wyrnia nastpujce przeksztacenia (derywacje) tekstw: a) tworzenie wariantw (np. bani, modlitw, dowcipw); b) twrcze przeksztacenia (np. adaptacje filmowe, inscenizacje teatralne); c) tumaczenia; d) streszczenia *Grzegorczykowa 1998, s. 39]. Streszczeoie jako ponadgatunkowa forma. 333 swych towarzyszy. Na polecenie M agent 007 zostaje przewieziony do laboratorium na Falklandach i poddany obserwacji. Wkrtce jednak ucieka. Gotw jest na wszystko, by odzyskad dobre imi. *rdo: Ulotka reklamowa sieci kin Cinema City. 22-28 listopada 2002]_____ 13.2.1. Streszczenie w gatunkach naukowych W gatunkach naukowych spotykamy si z kilkoma rodzajami streszczenia - abstraktem, streszczeniem w jeyku oryginau, streszczeniem w jeyku obcym i streszczeniem dokumentacyjnym. Abstrakt (ac. abstractus, dos. 'odcignity') najczciej poprzedza publikacje naukow. Stanowi samodzielny tekst o objtoci okoo stu sw (pl strony znormalizowanego komputeropisu), ktry przeczytany w oderwaniu od reszty pracy ma poinformowad o jej zawartoci. Abstrakt zawiera zazwyczaj takie elementy, jak: sformuowanie celu badao, identyfikacje obiektu badao, istot stosowanej metody, najwaniejsze wyniki i wnioski *Weiner 2000, s. 23-24]. W zalenoci od dyscypliny naukowej, ktrej dotyczy tekst, w abstraktach mog byd pomijane niektre elementy. Na przykad w abstraktach prac matematycznych lub formalno-logicznych podaje si wyniki, opuszczajc dowody. Z kolei w abstraktach prac omawiajcych badania empiryczne podaje si wyniki, opuszczajc protokoy dowiadczeo.

Ponadto w skad abstraktu wchodz te nazwiska wszystkich autorw, tytu pracy oraz jej dane bibliograficzne, jeh" abstrakt - jako samodzielny tekst - jest przedrukowywany w przegldowych czasopismach i zbiorach abstraktw. PRZYKAD Wpyw taniny na strawnod pokarmu i asymilacj energii u nornicy rudej (Cle-thrionomys glarelus). Abstrakt. Dodatek l-procentowej taniny spowodowa zmniejszenie strawnoci suchej masy pokarmu o 22% i asymilacji energii o 28% (rnice statystycznie istotne) oraz wzrost metabolizmu podstawowego nornic z 3,5 0,35 do 4,2 0,41 cm3 O2 g"1 h"1. Maksymalna asymilacja energii nie ulega zmianie, a zatem nomice wykazay zdolnod kompensowania obnionej strawnoci pokarmu. *rdo: J. Weiner, Technika pisania i prezentowania przyrodniczych prac naukowych. Przewodnik praktyczny, Warszawa, WN PWN 2000, s. 132] Streszczenie w jzyku oryginau lub streszczenie w jzyku obcym -w odrnieniu do abstraktu - jest czci skadow tekstu publikacji na-

334 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ ukowej. Stanowi krtkie omwienie zawartoci pracy. Zazwyczaj bywa umieszczane na koocu tekstu, po bibliografii. PRZYKAD STRESZCZENIE Autorka postawia sobie za cel zweryfikowanie istniejcej wiedzy tekstologicznej na materiaach wypowiedzi potocznych, spodziewajc si, e pomoe jej to znaled odpowied na pytanie, czy i kiedy wypowied potoczn mona uznad za tekst. Dosza do wniosku, e wypowied potoczn jako tekst konstytuuje pewien zestaw czynnikw sytuacyjnych. Byyby nimi: progresywnod, kognitywnod, temat oraz intencja komunikacyjna. Fakt, e wszystkie te kategorie cznie strukturyzuj wypowied i e wszystkie maj swoje rdo w sytuacji, w opinii autorki sprawia, e nie ma potrzeby mwienia o tych wypowiedziach jako o dyskursie, ktry jest definiowany w podobny sposb. W innych konwencjach badawczych odgraniczenie tekstu od dyskursu moe okazad si konieczne. *rdo: B. Boniecka, Tekst potoczny a dyskurs *w:+ Tekst. Problemy teoretyczne, pod red. J. Bartmioskiego i B. Bonieckiej. Lublin. Wydawnictwo UMCS, 1998, s. 62+ Streszczenie w jeyku obcym daje moliwod zapoznania si z zawartoci pracy osobom nie znajcym jeyka oryginau. Zazwyczaj na koocu publikacji umieszcza si streszczenia w jeyku angielskim (summary), francuskim (resume), niemieckim (Zusammenfassung) i/lub rosyjskim (peswMe). Streszczenie w jeyku obcym bywa zazwyczaj dusze ni abstrakt.

Jeszcze inny rodzaj streszczenia - tzw. streszczenie dokumentacyjne -jest stosowany w pracach orodkw dokumentacji i informacji naukowo-tech-nicznej. Stanowi szczeglny rodzaj analizy, zawierajcy wszechstronne omwienie treci dokumentu z szerokim uwzgldnieniem danych faktograficznych. Stosowane jest przy opracowywaniu dokumentw trudno dostpnych, na przykad ze wzgldu na jeyk lub sposb i miejsce przechowywania. Form, tred i styl streszczenia dokumentacyjnego okrela Polska Norma powiecona adnotacjom i analizom dokumentacyjnym (PN-77/N-01221). PRZYKAD KONARSKI STEFAN: Przystosowanie fotometrw fizycznych do okrelenia lumi-nacji rwnowanej w obszarze mezopowym adaptacji oka. Rozprawa doktorska 28.02.1973. Politechnika Warszawska, Wydzia Elektryczny. Stwierdzono, e w przypadku posugiwania si normaln wielkoci fotometrycz-n, jak jest luminacja, dwie rnobarwne powierzchnie sabo wiecce, charakteryzujce si jednakowymi luminacjami, nie s przy zrwnywaniu wizualnym jednaStreszczenie jako ponadgatunkowa forma... 335 kowo jaskrawe. Wynika to std, e luminacja charakteryzowana jest przez aparat widzenia dziennego (czopki), podczas gdy przy percepcji maych poziomw lumi-nacji bierze faktyczny udzia aparat widzenia nocnego (prciki) i dziennego (widzenie mezopowe). Zmierzono wartoci luminacji i tzw. luminacji skotopowej testw barwnych zrwnywanych wizualnie pod wzgldem odczucia jaskrawoci z testem wzorcowym przy rnych poziomach adaptacyjnych oczu w obszarze mezopowym. Wyznaczono krzywe wzgldnej widmowej skutecznoci wietlnej przy widzeniu mezopowym oraz okrelono zalenod, ktra umoliwia wyznaczenie luminacji rwnowanej badanego rda wiata, zgodnie z definicj CI. Z podanej zalenoci wynika, e wspczynniki korekcji, ktre naleaoby wprowadzid do wynikw pomiarw uzyskanych przy uyciu fotometrw fizycznych w obszarze luminacji mezopowych wahaj si zalenie od poziomu luminacji w zakresie od 0,01 do 15. *rdo: PN-77/N-01231, Adnotacje i analizy dokumentacyjne, s. 18] 13.2.2. Streszczenie w gatunkach dziennikarsko-publicystycznych Ze szczeglnym rodzajem streszczeo spotykamy si w gatunkach nalecych do stylu dziennikarskopublicystycznego, na przykad w tekstach prasowych. Takim swoistym streszczeniem jest tytu gwny wchodzcy w skad nagwka prasowego. Jego funkcja nie ogranicza si tylko do ukazania tematu publikacji. Poprawnie skonstruowany tytu powinien rwnie streszczad najwaniejsz wiadomod tekstu dziennikarskiego *por. rozdzia 6.+, np. Przyszoroczny konkurs Miss wiata odbdzie si w Chinach PKN Orlen kupi stacje od BP IPN przygotowuje monografi o stanie wojennym Nowy akt oskarenia w wtku kryminalnym dzkiej omiornicy C

Order Ora Biaego dla Bronisawa Geremka , Z form streszczenia mamy take do czynienia w tzw. lidzie streszczajcym, czyli pierwszym zazwyczaj wyrnionym wiksz czcionk -akapicie tekstu dziennikarskiego. Zawiera on podane "w piguce" informacje opisywane w artykule. Dobrze skomponowany lid streszczajcy powinien odpowiadad na jak najwiksz liczb klasycznych pytao informacyjnych, wywodzcych si jeszcze z rzymskiej retoryki Kwintyliana (I w. n.e.): kto?, co?, kiedy?, gdzie?, dlaczego?, jak?, na przykad:

336 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ W najbliszych latach w Polsce umieszczone zostan istotne elementy systemu, ktry ma chronid USA i Europ przed atakiem pociskw balistycznych. Amerykanie szukaj sojusznikw, ktrzy razem z nimi zbuduj antyra-kietow tarcz, chronic przed atakami jdrowymi, chemicznymi i biologicznymi. Znaleli ich nad Wis. *rdo: "ycie Warszawy", 26 lipca 2002, s. 7+ Powyszy lid zawiera odpowiedzi na pytania: kto? (Amerykanie, sojusznicy znad Wisy), co? (elementy tarczy antyrakietowej), gdzie? (w Polsce), kiedy? (w najbliszych latach), dlaczego? (by chronid przed atakami jdrowymi, chemicznymi i biologicznymi) *por. te rozdzia 6.+. Umiejtnod streszczania przydaje si dziennikarzowi nie tylko przy ukadaniu tytuu i pisaniu lidu streszczajcego, lecz rwnie wwczas, gdy przychodzi mu dokonad skrtowego przedstawienia treci cudzego tekstu, np. przemwienia, artykuu, ulotki informacyjnej, ksiki itp. 13.2.3. Streszczenie w gatunkach artystycznych Streszczenie jest obecne w literaturze piknej. Spotkad je mona nie tylko w prozie artystycznej, lecz take w poezji, przede wszystkim w tej o charakterze epickim lub dyskursywnym, np. streszczenie Mickiewiczowskiego Pana Tadeusza w Kwiatach polskich Juliana Tuwima: Autor wyraa tam swj podziw Dla dnia letniego i przyrody Owiadcza, e po polu chodzi, Ubstwia laki i ogrody, Prcz tego za - dla pewnej panny ,-, Odczuwa afekt nieustanny A widzc nieba wspaniaoci I kwiaty na rodzimej glebie <, M Jak afekt ten wyrazid nie wie! r.- * .-/

Form streszczenia mona nawet znaled w liryce refleksyjnej, na przykad w wierszu Zbigniewa Herberta Jonasz'. Jonasz syn Amittaja uciekajc od niebezpiecznej misji -;

Streszczenie jako ponadgatunkowa forma... 337 wsiad na okrt jadcy Z Joppen do Tarszisz potem byy rzeczy wiadome " wiatr wielki burza zaoga wyrzuca Jonasza w gbokoci morze staje od burzenia swego ' nadpywa przewidziana ryba trzy dni i trzy noce modli si Jonasz w brzuchu ryby ktra wyrzuca go w koocu na such ziemi W gatunkach nieartystycznych streszczenie peni zazwyczaj funkcje informacyjn, czasami powizan z praktycznymi celami (np. notowaniem wykadu, zdawaniem sprawy z wypowiedzi lekarza i in.). W streszczeniach poetyckich mamy natomiast do czynienia z podporzdkowaniem informacji interpretacji. Poeta, streszczajc cudzy utwr, dokonuje jego swoistej interpretacji. Odbiorca za musi byd najpierw interpretatorem relacji streszczenie - orygina, a nastpnie caego utworu *Grzenia 1996, s. 56]. A dwoma rodzajami streszczeo posuguj si scenarzyci filmowi. Nim przystpi do pisania liczcego zazwyczaj okoo 120 znormalizowanych stron scenariusza, przedstawiaj producentom filmowym swj pomys na film bd w postaci synopsisu (gr. synopsis 'przegld'), bd te w postaci tzw. treatmentu (ang., dos. 'sposb potraktowania tematu'). Synopsis stanowi krtkie streszczenie opowiadanej w filmie historii, treatment z kolei to zapis opowieci filmowej bdcy czym wicej ni szkicem pomysu, a mniej ni literack nowel filmow. Zazwyczaj treatment zawiera przebieg akcji, gwne sceny, charakterystyk postaci i dialogw. Pisany jest zwykle w czasie teraniejszym. 13.3. Streszczenie jako forma przetwarzania komunikatu

Streszczenie naley traktowad jako jedn z form przetwarzania komunikatw jzykowych, rzadziej innokodowych. Tak form jest te m.in. adaptacja, tumaczenie, hipertekst, cytat, parafraza i trawestacja. Wszyst-

338 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNE] kie te formy maj charakter intertekstowy, tzn. nie istniej bez innego tekstu *por. rozdzia 5. o intertekstualnoci+. Streszczeniem danego tekstu bdziemy zatem nazywad taki tekst, ktry powsta z przeksztacenia innego tekstu, dotyczy treci lub treci i formy tego innego tekstu oraz jest krtszy od tego innego tekstu. Tekst poddawany streszczaniu bdzie nosi nazw tekstu oryginalnego (wyjciowego), a sposoby prowadzce do powstania streszczenia bd si nazywad metodami streszczania. Zbir cech konstytutywnych streszczenia mona ujd w trzech punktach: 1. streszczenie musi byd zbudowane na bazie innego tekstu; 2. streszczenie musi byd przeksztaceniem tekstu oryginalnego; 3. streszczenie musi mied znacznie mniejsz objtod od tekstu oryginalnego. Anglosaskie stylistyki normatywne zalecaj, aby streszczenie nie przekraczao dziesiciu procent objtoci tekstu oryginalnego. Nie mona natomiast za konstytutywn cech streszczenia uznad "zachowania zasadniczej myli" oryginau *Troskolaoski 1982, s. 356+. Prawd jest, e streszczenie utworu fabularnego powinno zawierad zasadnicze zdarzenia i problemy, streszczenie artykuu prasowego - zasadnicze twierdzenia i argumenty, a streszczenie publikacji naukowej - zasadnicze tezy i wnioski. Niemniej wymg ten nie jest bezwzgldnie konieczny. Po pierwsze zdarzaj si - najczciej w ywej mowie - niefortunne realizacje streszczenia, w ktrych nie zostaa zachowana gwna myl komunikatu wyjciowego. Po drugie forma streszczenia dopuszcza w tzw. wycigach selektywnych skrty o charakterze ilociowotreciowym, ktre z natury rzeczy nie pozwol zachowad zasadniczej myli oryginau. Na przykad autor streszczenia pracy naukowej z pogranicza kilku dyscyplin moe podjd si zdania sprawy z tych tylko czci czy wtkw, ktre nale do jego specjalnoci, i tym samym ma prawo pomind inne obiektywnie waniejsze - wtki tekstu wyjciowego. Drugorzdne cechy streszczenia to: funkcja informacyjna, monologo-wod i kodowanie w jzyku naturalnym. Streszczenie jako struktura jzykowa odznacza si specyficznymi wasnociami. Za jednostk tekstu streszczenia uznaje si zdanie lub rwnowanik zdania. Specyficzny rodzaj streszczenia, jakim jest tytu tekstu Streszczenie jako ponadgatunkowa forma...

339 prasowego, ogranicza si do jednego wypowiedzenia (np. Ameryka moe uyd broni nuklearnej, Wyrok w zawieszeniu dla b. szefa suwalskiej UP). Streszczenia utworw literackich mog natomiast liczyd nawet kilkaset wypowiedzeo. Warstwa leksykalna streszczenia zaley od typu tekstu oryginalnego, a w szczeglnoci od jego przynalenoci stylistycznej i gatunkowej. Streszczenia dokonywane w tym samym jzyku co jzyk oryginau posuguj si zazwyczaj sownictwem tekstu wyjciowego. Wyjtek od tej reguy stanowi streszczenia dokonywane metod skrtu z opisem w metajzyku (np. autor bada zjawisko..., w rozprawie opisywany jest schemat...) lub w mowie zalenej (stwierdzono, e..., wyrniono nastpujce...). Form podawcz streszczenia moe byd zarwno opis, jak i opowiadanie. 13.4. Prba klasyfikacji streszczeo W literaturze przedmiotu nie znajdziemy powszechnie przyjtej klasyfikacji typw streszczeo. Wynika to po czci z tego, i problematyk streszczenia zajmowali si przedstawiciele rnych dyscyplin i omawiali streszczenie z waciwych sobie punktw widzenia, m.in. z punktu widzenia logiki *Marciszewski, Wojtasiewicz, Trzsicki+, informacji naukowej *Gra-bowska, Troskolaoski+, nauki o literaturze *Danek, Grzenia+, jzykoznawstwa *Gajda, Bartmioski+, dydaktyki *Porayski-Pomsta i Wolaoska+. Wydaje si, i prb sklasyfikowania streszczeo mona rozpoczd od wydzielenia kryteriw podziau na zewntrz- i wewntrz+zykowe *zob. te: Bartmioski 1992; Grabowska 1979+. Ze wzgldu na aspekty zewntrzjzykowe mona streszczenia klasyfikowad wedug nastpujcych kryteriw: 1. Czy streszczenie jest wykonane przez autora tekstu wyjciowego (tzw. streszczenia autorskie, np. abstrakt lub streszczenie na koocu publikacji naukowej), czy te jest opracowane przez inn osob (np. streszczenie dokumentacyjne dokonane przez pracownika informacji naukowo-technicznej)? 2. Czy streszczenie wystpuje z tekstem oryginalnym (np. streszczenie na koocu publikacji naukowej), czy te w oderwaniu od niego (np. abstrakt wydrukowany w przegldowym czasopimie naukowym)?

340 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ 3. Czy streszczenie jest tworem samoistnym (np. streszczenie dokumentacyjne) czy te stanowi element wikszej caoci (np. przytoczenie treci utworu w recenzji *por. o recenzji - rozdzia 4.+ lub przywoanie w skrcie cudzych sdw w toku wasnego wywodu)? 4. Jaki uytek ma byd zrobiony ze streszczenia (czysta informacja, informacja poczona z ksztaceniem, informacja wypywajca z interpretacji i inne)? Ze wzgldu na aspekty wewntrzjzykowe mona streszczenia klasyfikowad wedug nastpujcych kryteriw:

a) jak metod dokonane zostao streszczenie; b) jak struktur kognitywn otrzymao streszczenie. 13.4.1. Metody dokonywania streszczeo Jeli idzie o metody dokonywania streszczeo, mona przyjd koncepcje Jerzego Bartmioskiego, ktry postrzega streszczenie w kategoriach derywacji tekstowej. Jego zdaniem relacja miedzy tekstem oryginalnym (T) a jego streszczeniem (S) wykazuje wysoki stopieo regularnoci *Bart-mioski 1992, s. 7+. W streszczeniu odzwierciedla si makrostruktura tekstu streszczanego. Streszczenie uwzgldnia take podziay tekstu oryginalnego oraz hierarchicznod tych podziaw. Streszczenie jako derywat od tekstu oryginalnego (wyjciowego) tworzone jest na co najmniej szed sposobw25: 1. Metod skrtu: streszczenie zbudowane jest ze zdao zaczerpnitych z tekstu oryginau. Autor opracowujcy streszczenie t metod zmuszony jest opuszczad pewne informacje, pozostawiajc te, ktre uznaje za szczeglnie wane z przyjtego przez siebie punktu widzenia (np. definicje, kluczowe tezy lub sformuowania uderzajce sw trafnoci). Streszczenie t metod nazywane bywa wycigiem (ekstraktem, ekscerptem) selektywnym z oryginau. 2. Metod skrtu z parafraz: streszczenie zbudowane jest ze zdao bdcych parafraz wybranych zdao tekstu oryginalnego. 3. Metod skrtu z opisem w metajzyku lub w mowie zalenej: streszczenie budowane jest ze zdao zawierajcych informacje dotyczcych nie 25 J. Bartmioski wyrnia cztery sposoby: a) skrtu i/lub b) uoglnienia i/lub c) przekadu z jednego systemu pojciowego na inny i/lub d) opisu metatekstowego *Bartmioski 1992, s. 9+. Streszczenie jako ponadgatunkowa forma... 341 tylko treci tekstu oryginalnego, lecz take jego ukadu, waciwoci jey -kowo-stylistycznych, gatunku pimienniczego itp. Niejednokrotnie w tym typie streszczenia opracowujcy je autor przedstawia rwnie swj punkt widzenia na tekst oryginau, wprowadzajc zwroty charakterystyczne dla komentarza czy opinii. Std te ten typ streszczenia nosi nazw streszczenia komentujcego. 4. Metod uoglnienia: streszczenie budowane jest na podstawie obserwacji i wycigania wnioskw z poszczeglnych jednostkowych faktw i przesanek zawartych w tekcie oryginau. 5. Metod skrtu z przekadem na jeyk obcy: streszczenie budowane jest ze zdao zaczerpnitych z tekstu oryginalnego i nastpnie przetumaczonych na jzyk obcy lub ze zdao bdcych parafraz zdao tekstu oryginalnego i nastpnie przetumaczonych na inny jzyk. 6. Metod skrtu z przekadem intersemiotycznym: streszczenia komunikatw niejzykowych (lub niewycznie jzykowych) dokonuje si na drodze przekadu z tworzcego je systemu znakowego na

system znakw jzykowych, np. w przypadku filmu lub programu telewizyjnego przez zastpienie ruchomych obrazw i efektw akustycznych -jzykiem naturalnym. Przedstawione powyej metody dokonywania streszczeo w praktyce komunikacyjnej nierzadko wspwystpuj i si przenikaj. 13.4.2. Struktura kognitywna streszczeo Mona wyrnid dwa podstawowe typy streszczeo wydzielone ze wzgldu na ich struktur kognitywn (tworzon przez zesp pytao, na ktre poszczeglne teksty streszczeo odpowiadaj) *por. Bartmioski 1992, s. 11+: 1. Streszczenia o strukturze podstawowej, na ktr skadaj si dwa elementy konstytutywne: nadrzdny temat i nadrzdny remat wypowiedzi, czyli to, o czym mowa w danym tekcie (odpowied na pytanie: "Co byo tematem streszczanej pracy?"), i co si na dany temat mwi (odpowied na pytanie: "Co autor pracy powiedzia na ten temat?"). Temat i remat s obowizkowymi elementami struktury kognitywnej streszczenia. Mog zostad ze skadu streszczenia usunite tylko w okrelonych warunkach kontekstowych. Na przykad temat wypowiedzi mona pomind ty-

342 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ ko wwczas, gdy jednoznaczn informacje o temacie zawiera przytoczony w streszczeniu tytu tekstu oryginalnego26. 2. Streszczenia o strukturze rozbudowanej, na ktr - oprcz elementw obowizkowych (tematu i rematu) - skadaj si wyraone w metajzyku skadniki fakultatywne, takie jak nadawca, odbiorca, gatunek, ocena itp. Zdaniem Jerzego Bartmioskiego struktura kognitywna streszczenia pozostaje w zwizku z gatunkowym nacechowaniem tekstu wyjciowego. W przypadku analizowanych przez siebie streszczeo rozpraw naukowych Jerzy Bartmioski wyrni osiem fakultatywnych elementw kategorial-nych struktury kognitywnej: 1. "nadawca-autor" (kto napisa tekst?), 2. "odbiorca-adresat" (do kogo tekst jest adresowany?), 3. "operacje" (jakie operacje wykonuje autor w paszczynie badawczej, logicznej, kompozycyjnej itp.?), 4. "materia" (na jakiej podstawie materiaowej opiera autor swoje tezy?), 5. "zaoenia" (na jakich zaoeniach opiera autor swoje tezy?), 6. "metoda" (jakimi metodami posuguje si autor w dochodzeniu do swoich wnioskw?), 7. "intencje" (z jak intencj autor si wypowiada?),

8. "idea" (jaka jest oglna idea tekstu?) *Bartmioski 1992, s. 12+. Wydaje si, e powysz list elementw fakultatywnych struktury streszczenia rozprawy naukowej mona poszerzyd jeszcze o dwa skadniki, a mianowicie o kategorie "ocena" i "komentarz". Oba te elementy bywaj wprowadzane do streszczeo przez opracowujce je osoby. Kademu z wymienionych powyej elementw streszczenia - jak pisze Jerzy Bartmioski - odpowiada zestaw wyraonych w metajzyku zwrotw i wyraeo, ktre w element werbalizuj *Bartmioski 1992, s. 12]. Kategoria "autora" dysponuje nielicznymi wyraeniami typu: autor, autorka lub konkretnym nazwiskiem autora. Najczciej bywa werbalizowana ze wzgldw kompozycyjno-stylistycznych. Kategori "operacji" autora - bardzo liczn - werbalizuj okrelenia aktw poznawczych (autor bada, analizuje), okrelenia operacji logicz26 Pojcia tematu i rematu stosuje si tu do caego tekstu, a nie do mniejszych jego elementw (wypowiedzeo i ich sekwencji) *por. Bartmioski 1992, s. 9 i rozdzia 6.+. Streszczenie jako ponadgatunkowa forma... 343 nych (dowodzi, wnioskuje), okrelenia aktw mownych (omawia, pokazuje, wyjania) oraz okrelenia operacji komponowania wypowiedzi (porzdkuje, wylicza, ilustruje przykadami). Na szczegln uwag zasuguje kategoria: "ocena" i "komentarz". Informacje pochodzce od autora streszczenia mog byd bowiem bardzo cenne dla uytkownika owego streszczenia. Na przykad wypowied: najwaniejszym wynikiem badao jest... zawiera element oceny dokonanej przez autora streszczenia, jako e twrca tekstu wyjciowego zapewne nie wprowadza takiego wartociowania swych wynikw albo mg mied na nie inny punkt widzenia. Wprowadzenie elementw oceny pozostaje zazwyczaj bez szkody dla streszczenia, a - jeeli ocena jest trafna - moe byd bardzo przydatne, zwraca bowiem uwag czytajcego streszczenie na rzeczy najistotniejsze. Z kolei wyraenia typu: autor w jasny sposb obrazuje... czy autor ilustruje sw tez licznymi przykladami maj charakter nie tylko informacji, lecz take komentarza o stopniu przystpnoci streszczanej publikacji. Autor streszczenia wprowadza tego rodzaju komentarze, biorc pod uwag potrzeby potencjalnego odbiorcy streszczenia. Streszczenia poszczeglnych gatunkw wypowiedzi rni si wewntrzn struktur kognitywn, czyli - jak ju wyjanialimy - liczb i rodzajem pytao, na ktre odpowiadaj. Nawet w przypadku jednego gatunku moemy mied do czynienia z rnym zestawem skadnikw struktury. Na przykad streszczenie utworu fabularnego moe zostad ograniczone do struktury podstawowej i skadad si z samego tematu i rematu, jak rwnie moe zostad poszerzone o skadniki fakultatywne informujce o formie utworu. PRZYKADY 1. Streszczenie utworu fabularnego ograniczone do struktury podstawowej

Lekarka mwi Krystynie o zagroeniach, jakie niesie cia po przebytej chorobie nowotworowej. Antek ali si Jerzemu, e Renata ma o wszystko pretensje. Tomek rozmawia z autorem artykuu szkalujcego "El-Med" i Pawa. Teraz stara si nawizad kontakt z Wicawskim. Gdy Rysiek odbiera ze szkoy Maciusia i Boenk, widzi, e pani Zosia le si czuje. Jerzy nie bdzie walczyd z przyrodnim rodzeostwem o kamienic. *rdo: "Gazeta Telewizyjna", 29 listopada-5 grudnia 2002, s. 13]

344 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ Streszczenie jako ponadgatunkowa forma... 345 2. Streszczenie poszerzone o skadniki fakultatywne Bialy Kiel w reyserii Randala Kleisera to trzecia ju ekranizacja klasycznej powieci przygodowej Jacka Londona. Akcja filmu rozgrywa si w ostatnich latach XIX wieku na Alasce. Kilkunastoletni Jack Conroy wyrusza do okrgu grniczego Klon-dike w rodkowym Jukonie, by przejd tam po swym zmarym ojcu kopalni zota. Na swej drodze spotyka dzikiego wilka, ktry zostaje jego przyjacielem. Czarujcy film o odpowiedzialnoci i odwadze. 13.5. Rola streszczenia - streszczania w edukacji Do formy streszczenia uczniowie s przygotowywani od najniszych klas szkoy podstawowej, kiedy to ucz si nadawad tytuy pojedynczym obrazkom lub ich cyklom oraz tytuowad ilustracje do czytanych tekstw. W klasach 4-6 uczniowie powinni opanowad umiejtnod streszczania utworu fabularnego: opowiadania (rzadziej: caej powieci), filmu, sztuki teatralnej lub widowiska telewizyjnego. W przypadku utworw fabularnych operujcych rnymi systemami znakw (literatura, film, komiks, gra komputerowa) mona streszczad podstawowe skadniki struktury dziea, takie jak: fabua, akcja, wtek. Streszczenie kadego z tych elementw wiata przedstawionego utworu musi speniad okrelone warunki. Streszczenie fabuy wymaga przestrzegania zwizkw miedzy poszczeglnymi czciami skadowymi wiata przedstawionego utworu. W tego rodzaju streszczeniu konieczne jest te ukazywanie zdarzeo z zachowaniem wizi przyczynowo-skutkowych niezalenie od tego, jaka jest kolejnod owych zdarzeo w utworze. Streszczenie akcji wymaga natomiast zachowania takiej kolejnoci wydarzeo, w jakiej przedstawi je autor utworu. Form podawcz streszczeo utworw fabularnych moe byd albo opis (take w metajzyku), albo te opowiadanie prowadzone w czasie przeszym lub - dla oywienia akcji - w praesens historicum, czyli czasie teraniejszym wyraajcym funkcje czasu przeszego. PRZYKADY 1. Streszczenie fabuy

Pan Tadeusz to historia konfliktu dwch rodw szlacheckich - Soplicw i Horesz-kw - ukazana na tle wydarzeo historycznych z lat 1811-12. rdem konfliktu s wydarzenia z przeszoci niedopuszczenie przez zamonego stolnika Horeszk do lubu crki z Jackiem Soplic, ktry rozgniewany, zabi ojca swej ukochanej i musia udad si na emigracj. Po latach - jako ksidz Robak przybywa do majtku brata do Soplicowa i prbuje doprowadzid do pojednania zwanionych rodw przez maeostwo swego syna Tadeusza z wnuczk Stolnika. Jego plany niweczy suga Ho-reszkw Gerwazy, ktry doprowadza do szlacheckiego zajazdu na Soplicowo, czego nastpstwem jest bitwa z Rosjanami i emigracja wielu jej uczestnikw. W 1812 roku wracaj oni na Litw wraz z wojskami polskimi i w atmosferze patriotycznego oywienia dochodzi do lubu Tadeusza z Zosi. *Na podstawie: L. Kamioski, Leksykon dziel literackich, Warszawa, Oficyna Panda, 1996, s. 209] 2. Streszczenie akcji (pocztek) Akcja epopei rozpoczyna si latem 1811 roku. Tadeusz Soplic wrci do rodzinnego Soplicowa. Ogldajc dawno niewidziany dwr, zaszed do swego dawnego pokoju. Tu migna mu znienacka przed oczyma nieznajoma panienka... 3. Streszczenie w formie opisu Akcja pierwszej ksigi Pana Tadeusza Adama Mickiewicza rozgrywa si latem 1811. Autor opisuje w niej powrt tytuowego bohatera do rodzinnego Soplicowa... 4. Streszczenie w formie opowiadania w czasie praesens historicum Latem 1811 roku Tadeusz Soplic wraca do rodzinnego Soplicowa. Oglda dawno niewidziany dwr. Wchodzi do pokoju, ktry zajmowa jako dziecko... Na potrzeby dydaktyki wyrnia si nastpujce rodzaje streszczeo utworw fabularnych *Pojawska 1968, s. 57-60]: a) streszczenie krtkie (zwize, zwarte), w ktrym odtwarza si przebieg najwaniejszych zdarzeo bez motywacji postpowania bohaterw; b) streszczenie rozwinite, w ktrym motywuje si postpowanie postaci i przestrzega przyczynowoczasowego zwizku zdarzeo; c) streszczenie dokadne, w ktrym uwzgldnia si to, co jest waciwe dwm poprzednim typom, a ponadto kadzie nacisk na odtworzenie swoistoci cech stylu danego autora. W przypadku utworw lirycznych, ktre nie przemawiaj do czytelnika ukadem zdarzeo, lecz przekazuj uczucia i nastroje, nie moe dojd do redukcji treci. Trudno wic mwid o faktycznym streszczaniu utworw z rodzaju liryki. ""''"

346 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNE] Streszczeoie jako ponadgatunkowa forma...

347 Wydaje si, i w procesie edukacyjnym rozwijaniu umiejtnoci streszczania powiecono dotychczas zbyt mao uwagi w ksztaceniu kompetencji jezykowo-stylistycznych uczniw. Tymczasem proces streszczania jest czynnoci nadajc si znakomicie na dwiczenie i na test dla wielu naraz sprawnoci intelektualnych: koncentracji uwagi, umiejtnoci abstrahowania (od mniej istotnych szczegw), umiejtnoci dostrzegania konstrukcji tekstu, wreszcie umiejtnoci parafrazowania wyraeo i zwizego formuowania myli. Ponadto proces sporzdzania streszczenia jest pomocny w lepszym zrozumieniu streszczanego tekstu i intencji jego autora. Umiejtnod dokonywania streszczeo jest niezbdna uczniom m.in. przy tworzeniu duszych prac pisemnych. Nieraz bd musieli przywoad przebieg zdarzeo fabularnych w formie streszczenia jako argument na poparcie tezy, ktrej staraj si dowied. Innym razem bd zmuszeni przedstawid w skrtowej postaci tred utworu (ksiki, filmu itp.), o ktrym wiedz, e moe nie byd znany nauczycielowi. W koocu te zechc posuyd si form streszczenia, aby wykazad si znajomoci przeczytanych lektur lub ich opracowao. BRYKI Jesieo Toro I. I. Koniec wrzenia. Stara Agata opuszcza twoich krewniakw, Kbw, by nie byd im ciarem, i idzie na ebry. Ksidz bogosawi j na drog i daje zotwk. ^Obrobia krewniakw, wysuya sit, on bes lato, io ju j pufdtv aa wolny dech. (...) Wrci na swifsnt, to ta naznosi v tcrebeczkactt, a to i cukru, a to i herbaty (...) z ara j bd mtloteafy (...). A jesieni to jut la. niej meJKU nie ma w sieni om -Kt Mimie" - komentuje odejcie Agaty Jagu-arynka. Na Borynowym polu Hanka, ona Antka, pracuje z najcnmicami przy wykopkach. Nadbiega ,denerwowana J&zka po Huik'. Krowa Buryny jest chora. II. Na borynowym podwrcu. Stary Jtrabro/y, kocielny i znachor, bada krow. Ni: widzi dla niej ratunku. Tymczasem wraca Boryoa i kos dorzyna zdychajc*, krow. Zostaa ona przegoiiiana przez borowego, chod pasa si m "dwurskith zagajnikach", ktre byr wasnoci* wsi. Witek ukr>wa si przed gospodarzeni. Podarowuje Joli drewnianego ptaka, ktry porusza si jak ywy. Po otlpotzyaku Boryna udaje si do wjta, gdzie czeka na niego wezwanie do sadu. Jcwka, ktra u niego pracowaa, oskara Boryo, e oic zapaci icj a posug i wygna z jego wasnym dzieckiem. Boryna wszystkiemu zaprzecza. Odgraa si te, e La*k*ry dwr o spowodowanie straty. Wjtowa namawia Boryne,. by oenfl si po raz trzeci, wrd propozycji pada imi; Jagny, Dominikowcj crki. Boryna wzbrania si przed maeostwem, ale w drodze powromej przechodzi koo 10 domu Jagny i przez okno podglda )% jak skubie gsi. III, Pierwszy *wrj. Parobek Kubs krzta si po obejciu. Boryny dopad Witka i "Kyinjal mu na rk-rt foioj strat". Wyjazd Boryny do Tymowa na rozpraw Sadow. Oskarenie Jewki. "Sprawa kooeiy sif rczym". Powrd Boryny do_ Lipiec z Dominiko-w, kira Lwiadkowaa w inne- sprawie. Dominikowa jest burdzu yczliwa Borynie. Ma pola Maciej spotyka Jagn; i podziwia tej urod.

TV. Niedziela. Na pastwisku Kuba uczy Witka pacierza. Kuba podwowujc ksidzu upolowan kuropatw. Religijna ekstaza Kuby podczas mszy. Wlepione w Jagn oczy AnLka. Obiad u Borynw. Klt-cia Antka z ojcem. Antek czuje si; pokrzywdzony przez ojca, bo musi robid u niego i nic dostaje nalenej mu czci majtku. ycie towarzyskie w karczmie yda Jankiela. Zabawy i rozmowy. Jankiel namawia Kub, by polowa dla niego w boisch .dziedzica, ^fa dam nrgtlbf- datn pruck, dam, co potrzeba... a Kuba co ustrzeli, przyniesie do mnie f Za sarn dam caego rubla... tiyszy*,.. Caego rubla.'* - kusi Jankiel. V. Nadciga jesierf. "Lipce martwiay rwno, jako te pola oklne, co wyczerpane, szare, odoru tt odpo-cztneniu leay i tithofri tenia; jako te drzewny nagie, poskrcane, aobne^ drfnoiyce 2 wolna na dug, dug zim...". Jarmark w Tymowie na w. Kordu-le. Hanka z Jzka sprzedaj Borynowe wieprze, a Antek pszenice. Pisarz ukada skarg Boryny na dziedzica o spowodowanie straty. Po wyjciu od pisarza Boryna spotyka Jagn. Daje jej chusike, ktr kupi wczeniej dla Jzki, i jedwabn wstk. 11 Bryk to broszura lub niewielkich rozmiarw ksieczka zawierajca streszczenie treci dziel literackiego. Skrt czterotomowej powieci Wadysawa Stanisawa Reymonta Chopi zawarty w reprodukowanym powyej bryku z serii .^Przewodnik po Lekturach" *t. 10, pod red. P. Kuncewicza, opr. M. Pieczara, Warszawa, Dom Wydawniczy Jota, 1990, s. 10-11+ ma objtod ok. 15 znormalizowanych stron kom-puteropisu. Oryginalny tekst utworu noblisty liczy blisko dwa miliony znakw pisarskich (liter, cyfr, znakw interpunkcyjnych itp.), czyli ok. 1060 stron komutero-pisu. Oznacza to, e streszczenie stanowi ok. 1,5 procent objtoci tekstu wyjciowego. W postaci brykw ukazaa si wikszod obowizkowych lektur. Korzystaj z nich uczniowie wszystkich typw szk. Bryki mog mied rn wartod merytoryczn: od tekstw dajcych wyraz kompetencji autora (czego dowodem reprodukowane tu wydawnictwo) a do form anonimowych, zawierajcych liczne bdy rzeczowe i jzykowe. Mimo upowszechnienia si techniki kserograficznej umiejtnod streszczania jest nadal kompetencj niezbdn studentom w okresie nauki na wyszej uczelni. Dlatego te sprawnod w posugiwaniu si t form jest czsto sprawdzana na egzaminach wstpnych na kierunki filologiczne szk wyszych. Form streszczenia studenci musz bowiem posugiwad si m.in. przy sporzdzaniu notatek z wykadw i lektur, w tym prac naukowych. Waciwie dokonane streszczenie publikacji naukowej pozwoli pniej -bez ponownego odwoywania si do tekstu oryginau - odtworzyd jej tred podczas zajd lub w trakcie przygotowywania wasnej pracy pisemnej (referatu, pracy zaliczeniewej, licencjackiej i magisterskiej). 13.6. Technika pisania streszczenia Streszczanie jest - jak ju pisalimy - znakomitym dwiczeniem wyrabiajcym kompetencje poznawcze (selekcjonowanie i hierarchizowanie informacji) i kompozycyjno-stylistyczne (zwizod i klarownod stylu). Procedur streszczania naley oczywicie rozpoczd od dokadnego przeczytania i zrozumienia tekstu wyjciowego. Podczas lektury oryginau trzeba zwracad uwag na jego kompozycj. Nastpnie naley

podzielid orygina na podstawowe czci skadowe, ktre s rozwiniciem gwnych poruszanych w nim problemw, zagadnieo, wtkw itp. Kolejnym krokiem jest odnalezienie w czciach skadowych tekstu oryginalnego fragmentw zawierajcych kluczowe dla streszczajcego informa-

348 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ cje. Nonikiem istotnych treski s wyrazy penoznaczne, gwnie rzeczowniki i czasowniki. O szczeglnym znaczeniu danego fragmentu moe rwnie wiadczyd dua czstotliwod wystpowania w nim sw nalecych do okrelonej klasy znaczeniowej (tzw. kryterium frekwencyjne). Odnalezienie i wypisanie informacji kluczowych pozwala odtworzyd struktur znaczeniow streszczanego tekstu. Stanowi ona swego rodzaju plan ramowy lub spis treci tekstu wyjciowego. Kolejn czynnoci jest rozwiniecie poszczeglnych punktw tego planu-spisu w postaci zdao lub rwnowanikw zdao z zachowaniem zasad osigania zwizoci i klarownoci stylu. Zwizod i klarownod tekstu streszczenia mona osignd m.in. przez: 1. Pominiecie elementw oryginau nieistotnych dla zrozumienia treci, np. przykadw, dygresji autorskich oraz fragmentw powtarzajcych - czy to w celach stylistycznych, czy te emfatycznych jakie inne odcinki streszczanego tekstu. 2. Przeksztacenie mowy zalenej oryginau (dialogw, cytatw, przytoczeo) w mow niezalen. 3. Zastpienie kilku wyrazw o wszym zakresie znaczeniowym jednym wyrazem o znaczeniu nadrzdnym, tzw. hiperonimem, np. w ogrodzie rosy re, bratki i tulipany - w ogrodzie rosy kwiaty. 4. Zastpienie dwuwyrazowej konstrukcji o charakterze zwizku cz-liwego jednym wyrazem o identycznym lub zblionym znaczeniu (parafraza leksykalna), np. zoyd podzikowanie -podzikowad, odnied zwycistwo - zwyciyd. 5. Zastpienie grup skadniowych lub rozbudowanych wyraeo pojedynczymi wyrazami pochodnymi lub sowotwrczo spokrewnionymi (parafraza sowotwrcza): rzeczownikami bdcymi nazwami czynnoci, wykonawcw czynnoci, nosicieli cech itp. (np. kto, kto wielbi - wielbiciel; kto, kto jest lepy - lepiec) lub przymiotnikami zakooczonymi for-mantami -liwy, -alny, -isty, -ysty (np. takie, ktre nie przemaka - nieprzemakalne; takie, ktre jest niemoliwe do wykonania - niewykonalne). 6. Przeksztacanie zdao zoonych oryginau w zdania pojedyncze przez zastosowanie parafraz skadniowych. Polegaj one na zastpieniu czonu podrzdnego w zdaniu zoonym odpowiedni czci zdania pojedynczego, tj.: zdania podmiotowego - podmiotem zdania pojedynczego, zdania orzecznikowego - orzecznikiem w zdaniu pojedynczym, zdania przyrczen/e jako ponadgatunkowa forma...

dawkowego - przydawk w zdaniu pojedynczym (np. Przyprowadzi do domu psa, ktrego kto porzuci w lesie - Przyprowadzi do domu psa porzuconego w lesie), zdania dopenieniowego dopenieniem w zdaniu pojedynczym (np. Napisa, e mia wypadek - Napisa o wypadku), zdania okolicznikowego - okolicznikiem w zdaniu pojedynczym (np. Kiedy skooczy studia, podj prac w jednym z wydawnictw - Po studiach podj prac w jednym z wydawnictw). Ostatnim etapem pracy nad streszczeniem jest koocowe dopracowanie redakcyjne tekstu. Naley zwrcid uwag na odpowiednie powizanie poszczeglnych partii tekstu, tak by stanowiy spjn i logiczn caod. 13.7. Podsumowanie - Streszczanie to operacja przeksztacania tekstu zwanego oryginalnym w tekst nowy, zwany streszczeniem, krtszy od oryginau. - Umiejtnod streszczania jest niezbdna w codziennym yciu, w szkole i na studiach, a jej rozwijanie wspomaga rozwj rnych kompetencji poznawczych i jzykowych czowieka. - Sposb streszczania i ksztat streszczenia zale w duej mierze od tego, jaki gatunek wypowiedzi realizuje tekst streszczany oraz jakie intencje przywiecaj autorowi streszczenia. - Koniecznymi skadnikami streszczenia s odpowiedzi na pytania, co byo ; tematem oryginau i co na ten temat autor powiedzia; dodatkowo w streszczeniu mog zostad zawarte rwnie rne informacje fakultatywne. 13.8. Zalecana literatura J. Bartmioski, 1992, Streszczenie w aspekcie typologii tekstw *w:+ Typy tekstw. Zbir studiw, pod red. T. Dobrzyoskiej, Warszawa. S. Borowkin, s.a., Slownik terminw pimienniczych, Kielce. D. Danek, 1980, Dzieo literackie jako ksika. O tytuach i spisach rzeczy w powieci, Warszawa. J. Fras, 1999, Dziennikarski warsztat jzykowy, Wrocaw . S. Gajda, 1982 Podstawy badao stylistycznych nad jzykiem naukowym, Wrocaw.

350 GATUNKI WYPOWIEDZI w ANALIZIE STYLISTYCZNEJ M. Grabowska, 1979, Streszczenia dokumentacyjne. Wybrane problemy *w:+ "Materiay Szkoleniowe Centrum Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej", z. 11, Warszawa. R. Grzegorczykowa, 1998, Glos w dyskusji o pojciu tekstu i dyskursu *w:+ Tekst. Problemy teoretyczne, red. J. Bartmioski, B. Boniecka, Lublin. J. Grzenia, 1996, Streszczenie jako forma poetycka *w:+ Tekst i jego odmiany. Zbir studiw, pod red. T. Dobrzyoskiej, Warszawa.

J. Kowal, 1994, O sztuce pisania wypracowao, Kielce. W. Marciszewski, 1970, Sposoby streszczania i odmiany streszczeo *w:+ "Studia Se-miotyczne", t. l, Warszawa. M. Nagajowa, 1985 Ksztalcenie jzyka ucznia w szkole podstawowej, Warszawa. M. Nagajowa, 1995, ABC metodyki jzyka polskiego dla pocztkujcych nauczycieli, wyd. 2 popr., Warszawa. K. Pojawska, 1968, Dwiczenia w mwieniu i pisaniu w klasach V-VIII, Warszawa. E. Polaoski, K. Orlowa, 1995, Ksztalcenie jzykowe w klasach 4-8. Poradnik metodyczny, wyd. 2 popr., Warszawa. J. Porayski-Pomsta, E. Wolaoska, 2002, Umiejtnod streszczania a rozumienie tekstu oryginau (na podstawie egzaminw wstpnych w Uniwersytecie Warszawskim) *w:+ "Studia Pragmalingwistyczne", t. 3, red. J. Porayski-Pomsta, Warszawa. A. Pragowska, 2000, Napisz lepiej. Wiadomoci i dwiczenia dotyczce wybranych form wypowiedzi dla uczniw gimnazjum i liceum, Warszawa. A. T., Troskolaoski, 1982, O twrczoci. Pimiennictwo naukowo-techniczne, Warszawa. K. Trzsicki, Streszczenie jako operacja nad tematyczno-rematyczn struktur tekstu *w:+ Teoria tekstu. Zbir studiw, red. T. Dobrzyoska, Wrocaw. J. Weiner, 2000, Technika pisania i prezentowania przyrodniczych prac naukowych. Przewodnik praktyczny, Warszawa. A. Wilkoo, 2002, Spjnod i struktura tekstu. Wstp do lingwistyki tekstu, Krakw. O. A., Wojtasiewicz, 1977, Prba formalnej definicji pojcia streszczenia *w:] "Studia Semiotyczne", t. 7, Warszawa. D. Zdunkiewicz-Jedynak, 2001, Jak to napisad? Poradnik redagowania i komponowania tekstw. Warszawa. Czd trzecia GATUNKI WYPOWIEDZI W SZKOLE

Edyta Baokowska, Agnieszka Mikoajczuk Rozdzia 14 SWOISTOD KOMUNIKACJI JZYKOWEJ W SYTUACJI SZKOLNEJ

W ostatniej czes'ci naszej publikacji przyjrzymy si specyficznym uwarunkowaniom, w jakich dokonuje si komunikacja jzykowa w szkole, aby nastpnie zaproponowad sposoby pracy nad wybranymi gatunkami wypowiedzi na lekcjach jzyka polskiego. Komunikacja szkolna jest to przede wszystkim komunikacja zorientowana na realizacje wielu, czsto sprzecznych, celw *zob. Swales 1999+. Na paszczynie zewntrznej, szkolnej, s to cele ksztaceniowe, edukacyjne i wychowawcze, do ktrych nale m.in. nauczenie dzieci i modziey rozumienia i tworzenia rnych typw tekstw. Na paszczynie wewntrznoga-tunkowej s to cele wpisane w poszczeglne wzorce gatunkowe (np. przekonywanie, informowanie, ocenianie itp.). Wydaje si w tym kontekcie, e gwnym zadaniem szkoy jest wdraanie uczniw w mechanizmy komunikacji jzykowej (od najprostszych po coraz bardziej skomplikowane), tak by korzystajc z wiedzy zdobytej w praktycznych dziaaniach i w wyniku wiadomego namysu, mogli swobodnie tworzyd teksty, ktre realizuj zamierzone przez nich cele, oraz odczytywad treci i intencje tekstw oferowanych im przez kultur i codzienne sytuacje yciowe. Do typowych bdw popenianych w trakcie edukacji tekstowej zdaj si naleed: a) sytuacje, w ktrych uczeo pisze wypracowanie ze "wiadomos'ci celu zewntrznego (np. eby zdad egzamin), ale bez wyranej wiadomoci celu wewntrznego wpisanego w gatunek wypowiedzi (np. w rozprawce: zaprezentowad logiczny wywd mylowy wsparty na rzeczowych argumentach);

354 GATUNKI WYPOWIEDZI w SZKOLE b) traktowanie tekstu jako statycznej i skooczonej caioci rodzcej si w gowie twrcy (ucznia) jakby z olnienia - od razu w gotowej formie (brakuje tu wiadomoci procesw warunkujcych i skadajcych si na czynnoci tworzenia rnych typw tekstw oraz ich odbioru); c) organizacja pracy klasowej (tzw. "wypracowania klasowego", "klaswki") w taki sposb, e uczniowie nie mog skorzystad ani ze sownikw (np. ortograficznego, poprawnej polszczyzny, synonimw itp.), ani z wczeniej zgromadzonych samodzielnie materiaw (np. planw twrczych, wycinkw prasowych, wybranych cytatw itp.). Wrd zmian, ktre mogyby uczynid szkoln edukacje tekstow skuteczniejsz i bardziej porywajc dla samych uczniw ni to byo dotychczas, uznajemy przede wszystkim: 1. Powizanie wiadomoci gatunku wypowiedzi ze spoecznie i kulturowo utrwalonym celem tego gatunku. 2. Rozwijanie wiadomoci uwarunkowao jezykowo-tekstowych, kulturowych, spoecznych i pragmatycznych zdarzenia, komunikacyjnego, jakim jest tworzenie i odbir tekstw, oraz wzbogacanie wiedzy pozwalajcej na gbokie i wielostronne poznanie bogactwa rnych kodw stanowicych zaplecze komunikacji. 3. Potraktowanie kadego wypracowania szkolnego (eseju, reportau, rozprawki, recenzji, listu motywacyjnego i in.) jako dynamicznego zdarzenia komunikacyjnego, czyli dziaania za pomoc

jeyka pisanego. Musz si na nie skadad rnorodne dziaania czstkowe - wiadomod ich koniecznoci i sekwencyjnego ukadu pomoe uczniom lepiej sobie radzid z trudnymi formami wypowiedzi. Zadaniem naszej ksiki, zwaszcza jej czci drugiej i trzeciej, byo przyblienie cech takich zdarzeo komunikacyjnych, ktre warunkuj tworzenie dobrych i pogbiony odbir prototypowych (bd ciekawych z innych powodw) esejw, reportay, felietonw, recenzji, listw motywacyjnych oraz umiejtne streszczanie rnorodnych tekstw. 4. Docenienie w szkole twrczoci i oryginalnoci, na ktre jest miejsce tam, gdzie wiadomie ksztatowana wiedza o utrwalonych w kulturze wzorach zachowao komunikacyjnych stanowi zarwno mocn podstaw, jak i cenny materia indywidualnych rozszerzeo, ktre mog nawet prowadzid do rozbicia zastanych i wyuczonych wczeniej schematw. Gatunki wypowiedzi, ktrym powiecona jest wiksza czd naszej pracy, wprowadzane s w szkole jako bardziej skomplikowane formy piSwoistod komunikacji jzykowej w sytuacji szkolnej 355 semne. Pojawiaj si one (wraz z innymi gatunkami, przez nas nieanalizo-wanymi) w podstawach programowych i standardach wymagao egzaminacyjnych gwnie na wyszych etapach nauczania: w gimnazjum (recenzja, reporta, rozprawka) i liceum (artyku, felieton, esej), natomiast ju w szkole podstawowej na etapie drugim uczniowie zapoznaj si wstpnie ze specyfik listu prywatnego i oficjalnego oraz opanowuj podstawowe umiejtnoci potrzebne do sporzdzania notatek w formie streszczenia1. Dua dowolnod w rozkadzie materiau w programach nauczania i seriach podrcznikw, ktra wynika z tego, e s to propozycje rnych autorw odmiennie interpretujcych i uszczegawiajcych punkty podstawy programowej i standardw wymagao egzaminacyjnych, powoduje, e poszczeglne gatunki s wprowadzane w szkole w rnej kolejnoci i w rnych klasach. Aby nauczyciel mg przystpid z klas do pracy nad ktrymkolwiek z omawianych przez nas gatunkw, musi upewnid si, czy uczniowie w wystarczajcym stopniu opanowali umiejtnoci podstawowe, wyjciowe, niezbdne do rozwijania kompetencji komunikacyjnej w zakresie tyche gatunkw. Uwaamy zatem, e uczeo zmierzajcy do wypowiadania si w takich formach, jak esej, reporta, felieton, recenzja i list motywacyjny, powinien: - w miar swobodnie wypowiadad si na tematy zwizane z codziennoci, yciem szkolnym, szkolnymi lekturami i wasnymi upodobaniami czytelniczymi odpowiednio do sytuacji komunikacyjnej i wymogw gatunkowych; - sprawnie posugiwad si takimi formami wypowiedzi, jak: notatka, opowiadanie, opis, charakterystyka postaci, list, monolog, dialog, gos w dyskusji, rozprawka; - parafrazowad teksty ze wzgldu na typ sytuacji komunikacyjnej i rodzaj kodu (mwione - pisane, nieoficjalne - oficjalne) oraz ze wzgldu na wymogi poprawnoci jzykowej; 1 Podstawy programowe i standardy wymagao egzaminacyjnych (ogaszane przez ME-NiS oraz Centraln Komisje Egzaminacyjn) okrelaj w sposb dod oglny, nie uwzgldniajcy podziau na

klasy, zakres treci i osignid oraz wymagao obowizujcych wszystkich uczniw z danego etapu ksztacenia *dokumenty te s dostpne m.in. na stronach interneto-wych MENiS i CKE oraz w "Dzienniku Ustaw"]. W programach nauczania, ktre s uszczegowieniem i interpretacj powyszych dokumentw, znajdujemy rnorodne - w zalenoci od zamysu twrcw tyche programw - propozycje rozdzielenia materiau nauczania miedzy poszczeglne klasy.

356 GATUNKI WYPOWIEDZI w SZKOLE - rozpoznawad i wyraad podstawowe intencje komunikacyjne: pytanie, informowanie, proba, przekonywanie, wartociowanie; - odrniad fakty od opinii, teksty z wyranie zaplanowan funkcj in-formatywn od tekstw z wyranie zaplanowan funkcj nakaniajc; - mied wiadomod moliwoci istnienia rnych punktw widzenia wiata; - ukadad plany do wasnych duszych wypowiedzi i plany dekompo-zycyjne cudzych wypowiedzi; - konstruowad spjn, zamknit wypowied wieloakapitow; - porwnywad, uoglniad, wnioskowad, selekcjonowad, kojarzyd fakty z rnych dziedzin (przedmiotw szkolnych); - w analizie tekstu posugiwad si pojciami: nadawca, odbiorca, intencja wypowiedzi, narrator, fabua, mowa zalena i mowa niezalena, cytat, temat i styl tekstu; - dziki analizie tekstu kultury umied rozpoznad w nim waciwoci typowe dla kultury masowej lub dla kultury elitarnej; - znad podstawowe, najczciej wykorzystywane toposy i archetypy kultury rdziemnomorskiej i ich przejawy utrwalone w jzyku (np. syn marnotrawny, Odys, niewierny Tomasz, pjd do Canossy i in.); - umied korzystad z rnych rde informacji (np. sowniki i encyklopedie, katalog biblioteczny, media masowe - ze szczeglnym uwzgldnieniem prasy). Dwiczenia zamieszczone w naszej ksice mog byd wykonywane indywidualnie lub zbiorowo, w szkole, w grupie uniwersyteckiej, w domu. Wykorzystuj one materiay rdowe, ktry byy podstaw analizy gatunkw w czci drugiej ksiki. Dlatego dokadne dane bibliograficzne tych materiaw Czytelnik znajdzie w aneksach do rozdziaw czci drugiejEdyta Batikowska Rozdzia 15 ESEJ W SZKOLE (etap IV edukacji) 15.1. Proponowane dwiczenia

(znak * wyrnia zadania przeznaczone dla poziomu rozszerzonego etapu IV edukacji) 1. Nieodzownym warunkiem dialogu eseisty z czytelnikiem jest pewien wsplny wiat wiedzy, kultury, wartoci. Z reguy nadawca wie wicej o przedmiocie dysputy ni odbiorca, ale funkcja informatywna tekstu ma charakter towarzyszcy. Dlatego my, odbiorcy, musimy podyd drog nadawcy i przynajmniej prbowad dotrzed do rde, ktre stay si podstaw, przyczynkiem do formuowania opinii i ocen ujawnionych w tekcie. W ten sposb dorastamy do eseju. Przeczytaj esej Zbigniewa Herberta "II Duomo" (zamieszczony w Aneksie) i wciel si w tekstow rol deszyfranta. a) Na pocztek odszukaj rysunki przedstawiajce kompozycj tego eseju (czd II, rozdzia 8., podrozdzia 8.5.) - w ten sposb odsonisz artystyczn konstrukcj i uwiadomisz sobie, dlaczego do interpretacji potrzebna jest ponisza wiedza. b) Czy znasz przedmiot dialogu? Znajd na mapie Orvieto i Umbri, zajrzyj do przewodnika turystycznego. Kim byli gwelfowie i jaki mieli zwizek z Dantem Alighieri? Czy wiesz, jak wyglda gotyk francuski, a jak woski? Obejrzyj kilka albumw, monografii powiconych architekturze redniowiecza. Postaraj si dotrzed do fotografii (opisw, planw, przekrojw) katedry w Mediolanie (wiksze prawdopodobieostwo znalezienia fotografii portalu tej katedry ni orvietaoskiej, a koo-

358 GATUNKI WYPOWIEDZI w SZKOLE cepcja architektoniczna podobna). Jeeli nie uda ci si dotrzed do reprodukcji freskw z Orvieto, przypomnij sobie inne dziea obrazujce motyw Sdu Ostatecznego (np. Hansa Memlinga, Michaa Anioa). Przeczytaj Apokalips w. Jana i przynajmniej fragmenty Piekl z Boskiej komedii Dantego. Czy w trakcie poszukiwao nasuwaj ci si jakie skojarzenia, oceny? Zapisuj je. *Co w historii sztuki okrela si mianem "Fasadenproblem"? c) Wzbogad swoj wiedz o ludziach, ktrzy tworzyli katedr i malowali jej wntrze (zajrzyj do encyklopedii, pozycji z dziedziny historii sztuki; moe sprbujesz poszukad w Internecie?) d) Skoro poznae przedmiot dialogu, teraz musisz poznad sownictwo (take specjalistyczne), ktrym posuy si nadawca, konstruujc subiektywny, lecz precyzyjny opis. Zwrd uwag nie tylko na merlony, limacznice, absyd itp., ale take na nazwy kolorw (barwnikw). Czy znasz znaczenie sw ikonograf, eschatologia, osteologia, immanent-nyl A co to znaczy umiechad si po etruskul e) Zwrcie pewnie uwag, e nie wszystkie obcojzyczne wtrty maj odautorskie tumaczenie. Kim jest patron, co oznaczaj palce in dubio, fiasco, cro dei dottoril A zweifelhaftl f) Jaka twarz kryje si pod sformuowaniem Twarz mocna jakby z chopskich portretw Breughelal Kim by Giorgio Yasari? g) W "Przyjciu Antychrysta" pojawiaj si Dante, Cezar Borgia... . Czy wiesz, kim byli?

h) To oczywicie nie wszystkie zagadki "11 Duomo", ale byd moe odpowiedzi na powysze pytania pozwol, przynajmniej czciowo odpowiedzied na pytanie zasadnicze: jakie s Orvieto, katedra, freski w opinii nadawcy. Przeczytaj jeszcze raz te akapity, ktre powicone s freskom katedralnym w jaki sposb nadawca ujawnia swoje oceny? Czy je rozumiesz? Sprbuj w kilku zdaniach powiedzied, jakie wraenie wywary na nim freski. 2. Odszukaj rysunki przedstawiajce kompozycj eseju "II Duomo" Zbigniewa Herberta (czd II, podrozdzia 8.5.). Czemu powicone s wiksze dygresje? Jakie funkcje ze wzgldu na odbiorc peni w tym eseju? Co si stanie, jeeli w trakcie czytania pominiesz te dygresje? Esej w szkole 359 3. Znajd w podrozdziale powiconym nadawcy cytat nr 30 (czd II, rozdzia 8). Sprbuj oddzielid fakty od opinii i subiektywnych wraeo wypowiadanych przez nadawc. Poszczeglnym faktom przyporzdkuj opinie i wraenia. Jeeli kiedy bye latem na poudniu Europy, w Pnocnej Afryce, Azji Mniejszej lub ogldasz programy turystyczno-pod-rnicze w telewizji, sprbuj opisad fragment ulicy w samo poudnie, nie zapominajc o tym, e to ty ni idziesz. 4. W cytacie nr 33 (podrozdzia o odbiorcy eseju, rozdzia 8.) znajduje si wewntrzakapitowa dygresja o "trzecim wieku" - wyjanij jej ironiczny sens. 5. Postaraj si wysuchad przynajmniej jedn audycj radiow z cyklu "Za, a nawet przeciw" Kuby Strzyczkowskiego (Program 3 Polskiego Radia). Zanotuj temat dyskusji. Wypowiedzi dzwonicych i emailujcych suchaczy podziel na grupy (np. zgadzam si, nie zgadzam si, sam nie wiem). A jaki jest twj sd o tym problemie? Zanotuj take wasne skojarzenia i konteksty. W ten sposb wzbogacisz swoj "biblioteczk erudyty". 6. Cytat nr 42 (rozdzia 8.) zawiera charakterystyk podanego odbiorcy poprzez subiektywn charakterystyk antyodbiorcy eseistycznego tekstu. a) Odszukaj w wybranym sowniku jzyka polskiego lub wyrazw obcych znaczenie i etymologi sowa inteligent. Do przymiotnika inteligentny (czowiek) dobierz bliskoznaczniki. Jak rozumiesz okrelenia ze wspczesnych reklam: inteligentny krem, proszek, odkurzacz"? b) Jaki obraz inteligenta kreli Waldemar Lysiak? Wypisz po jednej stronie okrelenia nacechowane emocjonalnie (sprbuj odnaled take ironi!), po drugiej wyrazy oceniajce, lecz bez takiego adunku ekspresji. c) Waldemar Lysiak cytuje Pierre'a Gringoire'a - zbierz wiadomoci na temat tego ostatniego. d) "Lepiej byd samotnym ni mied ze towarzystwo". Niech ta wypowied bdzie mottem do rozwaao o tym, e skazani jestemy na wybr (np. midzy dobrem a zem, prawd a faszem, cnot a pokus, cielesnoci a duchowoci, saw a zapomnieniem...). Sprbuj napisad wstpne akapity, w ktrych zarysujesz kierunek swoich rozwaao i wyj-

360 GATUNKI WYPOWIEDZI w SZKOLE ";: nisz sens motta. Pamitaj, e nie musisz wcale stawiad tez, i Grin-K goire ma racje, i e rzeczywicie musimy wybierad miedzy jednym a i drugim! 7. Przeczytaj esej Stefana Bratkowskiego "Jak byd obecnym" (w tomie Skd przychodzimy) i sformuuj tezy, w ktrych przedstawisz pogldy nadawcy na temat publicystyki (dawnej, wspczesnej, jej roli spoecznej, siy oddziaywania, dziennikarskich postaw...). a) Tekst dzieli si na trzy czci - czemu powiecona jest kada z nich? b) Zastanw si, jak zinterpretowad tytu tekstu. Czy nie odnosisz wraenia, e tytu ma charakter poradnikowy? c) Zaznacz te fragmenty (akapity, wypowiedzenia, sformuowania), w ktrych ujawniaj si opinie, sdy, hipotezy nadawcy. Ktre z nich moesz bezporednio wykorzystad w naszym stawianiu tez? 8. Przeczytaj popularnonaukowy esej Aleksandra Krawczuka "Zemsta i zwycistwo Ikara" (tom Std do staroytnoci) i sprbuj w postaci planu (wykresu, schematu) odwzorowad jego kompozycj. a) Zacznij od trjczionowej budowy tekstu. O czym s poszczeglne czci? (nazwij, daj tytu, moe znajdziesz charakterystyczny dla kadej czci cytat?) b) Na czym polega dygresyjnod tego tekstu? Zaznacz jaw planie. c) W ktrych akapitach nadawca bezporednio odnosi si do wyjanienia tytuu? Czy formuuje rodzaj tezy? Ktre akapity to przykady motywujce opini nadawcy? Uwzgldnij te informacje w planie lub na wykresie. d) Czy zakooczenie ma charakter pointy? Jak wyjanisz swoje zdanie na ten temat? e) W jaki sposb zaznacza si w tym tekcie rola nadawcy jako kreatora wiata? Sprbuj i to uwzgldnid w dekompozycyjnym planie (wykresie, schemacie) eseju. 9. Eseista siga do tematw mao opracowanych, kontrowersyjnych, dry zagadnienie i stara si o wasny pogld w danej sprawie. Sprbuj w kilku akapitach wyrazid swoje zdanie na temat sporu Bolesawa miaego z biskupem Stanisawem. .;>-. u Esej w szkole 361 a) Przeczytaj w podrczniku do historii (monografii historycznej...) wiadomoci o panowaniu Bolesawa miaego; zapoznaj si z odpowiednimi fragmentami Kroniki polskiej Galia Anonima i dziea Wincentego Kadubka. Jaki obraz krla wyania si ze redniowiecznych historiografii? Jakie opinie o krlu i biskupie wyraali kronikarze? b) Moe czytae powied Karola Bunscha Imiennik! Jaki portret krla kreli powieciopisarz?

c) Biskup Stanisaw zosta ogoszony witym, jest patronem Polski. Zapoznaj si z jego biogramem np. w dowolnym leksykonie witych polskich. Zajrzyj take do przewodnika po Wawelu - w katedrze wawelskiej znajduje si sarkofag biskupa. d) O sporze krla z biskupem przeczytaj w Polsce Piastw Pawa Jasie-nicy (czd IV rozdziau "Pierworodni"). O pogrzebie syna Bolesawa II, Mieszka, Jasienica napisa: Na pogrzebie jego rozpaczali zreszt i tacy, co nigdy go na oczy nie widzieli. Osob jego opromieniaa bowiem sawa wielkiego i nieszczliwego ojca, ktrego klsk i krzywd nard uwaa za wasne. Jak Jasienica oceni panowanie Bolesawa Szczodrego? Zaznacz te fragmenty, w ktrych ujawnia si subiektywna ocena eseisty. Czy wiesz, co znaczy pjd do Canossy! e) *Swoj opini na temat konfliktu wyrazi Waldemar Lysiak w eseju "Blizna" (tom Wyspy Bezludne) - jak ten eseista interpretuje dostpne mu rda? W jaki sposb wyraa swoje opinie (wprost, nie wprost?) i jak je argumentuje? f) *Co wiesz o konflikcie kardynaa Stefana Wyszyoskiego z "socjalistycznym aparatem paostwowym"? Jak wspczenie ocenia si postaw Wyszyoskiego? Jak rol w najnowszych dziejach Polski odegra ksidz Jerzy Popieuszko? Sprbuj dotrzed do prasowej publicystyki z lat 50. i 80., najnowszych podrcznikw szkolnych i akademickich powiconych historii powojennej, recenzji filmu "Ksidz" i filmu "Prymas" oraz dyskusji we wspczesnej prasie; internetowe portale, elektroniczne archiwa wielu gazet codziennych i tygodnikw uatwi prac. g) A w jaki sposb ty umotywujesz swoj opini o konflikcie biskupa i krla? Na ktre rda, opinie innych, konteksty historyczne si powoasz?

362 GATUNKI WYPOWIEDZI w SZKOLE 10. Ryszard Kapucioski, reportaysta i eseista, stawia pytania: A.B. pyta: - Czy czowiek to tylko kwas nukleinowy i biako? Co jest w nim poza chemi i fizyk? Jak to zdefiniowad? *Ryszard Kapucioski, "Lapidarium V", s. 24] Sprbuj poszukad odpowiedzi na postawione przez Kapucioskie-go pytania. Utrwal je w dowolnej formie (np. cytaty, lune notatki, ar-gumentacyjne akapity, plan wypowiedzi). a) Zastanw si, jakie postawy ludzkie nazwiesz czowieczeostwem, odpowiedzialnoci, oddaniem, mioci, powieceniem? Jakie zachowania nazwiesz irracjonalnymi? b) Moe pjdziesz tym tropem - Jak okrela si w rnych religiach czowieka i istot czowieczeostwa? Czym jest dusza? c) A moe tym: choroba duszy, lekarz dusz, lekarstwo na dusz, bezduszny...! ;

d) Moemy te od innej strony - dlaczego doktor Frankenstein z powieci Mary Shelley ponis klsk? e) *A moe zainspiruj ci artykuy: lana Tattersalla "Dlaczego stalimy si ludmi?" "wiat Nauki" 2002, nr 2; Johna Rennie "15 odpowiedzi na nonsensowne tezy kreacjonistw" "wiat Nauki" 2002, nr 9. f) *Byd moe signiesz po "Zamek bajkowego krla" Wademara ysia-ka (w tomie Wyspy Bezludne) i przypomni ci si Ksiga dungli Rudy-arda Kiplinga? g) *Jean Aitchison (Ziarna mowy. Pocztki i rozwj jzyka, Warszawa 2002, s. 15) tak pisze: W wyniku ewolucji my, ludzie, stalimy si dod dziwnymi stworzeniami. Cokolwiek przyniesie przyszod, nie bdzie to dziwniejsze od wydarzeo z przeszoci. Rnimy si od innych zwierzt tym, e gotujemy jedzenie i nosimy ubranie. Inn nasz cech charakterystyczn jest skonnod do zabijania si nawzajem i nieco wiksze upodobanie do uprawiania seksu twarz w twarz ni w inny sposb. Jednak prawdopodobnie tym, co nas najbardziej wyrnia, jest jzyk. Czy mylisz podobnie? h) Postaw tez wstpn - swoj pierwsz odpowied na pytania. i) Zbierz odpowiednie argumenty, zastanw si nad kontrargumentami (szukaj ich we wspczesnej i dawnej kulturze oraz yciu codziennym, take nauce). Esej w szkole 363 j) Moe na zakooczenie uda ci si wskazad czyj trop, czyj sd, ktry mgby na tym etapie zebrad rozwaania lub pobudzid do dalszej dyskusji na ten temat? 11. Jeden z tomw esejw Czesawa Miosza nosi tytu "Zaczynajc od moich ulic". W zamieszczonym tam eseju "Dykcyonarz wileoskich ulic" czytamy o ulicy Wileoskiej: Ulica o dziwnej nazwie, niejednolita, zmieniajca si co kilkanacie krokw, a przy tym ekumeniczna, katolicko-ydowska. U swego pocztku (czy kooca) przy Zielonym Mocie szeroka, bez wasnej konsystencji, bo nie wicej ni par kamienic u wylotu przernych bocznych uliczek, ciskaa si w wskie gardo za skrzyowaniem ze Switojersk, czyli Mickiewicza. Kiedy byem dzieckiem, na rogu siedziay tam dugo fundamenty nie wykooczonej budowli, a wreszcie wzniesiono gmach, dom towarowy Braci Jabkowskich, pierwszy w Wilnie sklep mniej wicej ,,uniwersalny", o kilku pitrach, (s. 27) a) Zajrzyj do przewodnika po Wilnie i zapoznaj si z jedn z wybranych tras turystycznych. Co rni opis Miosza od opisu w przewodniku? b) Przeczytaj cay tekst Miosza o ulicy Wileoskiej i w punktach przedstaw wygld ulicy. Zaznacz te fragmenty tekstu, w ktrych zauwaasz indywidualn perspektyw opisw poszczeglnych fragmentw ulic. Co o sobie ujawni nadawca? c) Zbierz dokumentacj na temat wybranej przez ciebie ulicy w twoim

miecie: - narysuj map ulicy, zaznacz wane obiekty (jeeli moesz - zrb zdjcia), - przeczytaj o historii ulicy w przewodniku lub innych rdach, - zapytaj rodzin i znajomych, jak wygldaa kiedy, czy wi z ni jakie wspomnienia, - zapytaj rwienikw o opinie na temat wygldu ulicy, - zastanw si nad swoimi wraeniami. d) Potraktuj tekst Miosza jako wzr pisarski (odnie si do sposobu opisu wiata, ale oryginalnie skomponuj swj tekstowy wiat i staraj si o zachowanie wasnego stylu) i sprbuj napisad wasny tekst zatytuowany Miasto ...... (tu wpisz swoje imi). Przez ulic ..... (tu wpisz nazw ulicy).

364 GATUNKI WYPOWIEDZI w SZKOLE 12. Wrd tekstw wybranych do naszej ksiki jest Alchemia sowa Jana Parandowskiego. Twoim zadaniem jest interpretacja tytuu (ale nie musisz przy tym czytad caego tomu od razu!). a) Z wybranego sownika jeyka polskiego lub wyrazw obcych wynotuj znaczenie i pochodzenie wyrazw alchemia, transmutacja, eliksir, golem, *hermetyzm, *homunkulus. b) Zbierz informacje na temat alchemii, alchemikw, kamienia filozoficznego (np. z popularnonaukowego albumu S. Halroyda i N. Powella : Sekrety magii, Warszawa 1993; z wybranej przez ciebie encyklopedii --.' tu sprawd take hasa osobowe, m.in. dotyczce Mikoaja Flamela, >cesarza Rudolfa II, Jana Twardowskiego, Michaa Sdzi woja; *zob. take: Zbigniew Szydo Woda, ktra nie moczy rk. Alchemia Michaa Sdziwoja, Warszawa 1997; Roman Bugaj Hermetyzm, Warszawa 1991). c) Przypomnij sobie, co wiesz o "mocy" sowa z Ksigi Rodzaju. d) W dzieciostwie czytae pewnie bajki Charlesa Perraulta. Czy pamitasz t o dwch siostrach: jednej z ust paday kwiaty i diamenty, a drugiej we i ropuchy? A moe znasz przygody pana Samochodzika w Pradze? e) Zapoznaj si ze spisem treci do Alchemii sowa. Ktre tytuy kojarz ci si z prac alchemika? Uzasadnij swj wybr. f) Przeczytaj esej "Tajemnice rzemiosa" i wzorem Parandowskiego, na lunych kartkach (zob. w Przedmowie), wynotuj to, co czy prac literata (poety, pisarza) z alchemicznym rzemiosem.

g) Zbierz wiadomoci, opinie, domysy, skojarzenia na temat interpretacji tytuu tomu w postaci uporzdkowanych, chod lunych zapiskw (cytaty, wyliczenia, porwnania, przeciwstawienia, twoje sdy i opinie w postaci dwu-, trzyzdaniowych akapitw). *13. Przeczytaj esej Jacka akowskiego "Rok 2084?" ("wiat i Polska 2003. Prognozy, analizy, opinie", Wydanie specjalne "Polityka", "TheEco-nomist" nr 1/2002, grudzieo 2002-marzec 2003, s. 70-71). a) Jacek akowski posuguje si tu rnymi sposobami argumentowania. Znajd w tekcie opinie, sdy, tezy i przypisane im argumenty. Co zauwaye? Do jakich stylw wspczesnej polszczyzny odwoa si eseista w komponowaniu tego tekstu? (moesz wykorzystad informacje o stylach funkcjonalnych z rozdziau 2.) ;s: Esej w szkole 365 b) A jakie jest twoje zdanie na temat wolnoci i jej granic? Sformuuj ogln tez i uzasadnij j, wspierajc si przynajmniej czterema argumentami. Wykorzystaj rne sposoby argumentowania (por. rozdzia 8.2.). 14. Chris Andersen w artykule "Wielka transformacja" ("wiat i Polska 2003. Prognozy, analizy, opinie", Wydanie specjalne "Polityka", "The Econo-mist" nr 1/2002, grudzieo 2002-marzec 2003, s. 113) pisze: Wkraczamy w er, kiedy wszystko, co moe byd warte odnotowania, zostanie najprawdopodobniej zarejestrowane dziki tanim i powszechnie dostpnym kamerom; Wystarczy pomyled, jakie to bdzie miao konsekwencje dla historii i polityki. a) Ludzie w rny sposb utrwalali informacje o tym, co dla nich wane. Zastanw si, w jaki sposb to robili, jak nowe wynalazki zwizane z utrwalaniem informacji wpyway na losy wiata i cywilizacji? (por. mit, rysunek, pismo... ) b) Rozwa sowa Chrisa Andersena i napisz plan (konspekt) swojej wypowiedzi o konsekwencjach "digitalizacji". 15. Przeczytaj tekst "Rozkwit metropolii" Sarahy Dallas ("wiat i Polska 2003. Prognozy, analizy, opinie", Wydanie specjalne "Polityka", "The Economist" nr 1/2002, grudzieo 2002-marzec 2003, s. 67). Napisz dziesi-cioakapitowy artyku (ktry mgby zamiecid w lokalnej gazecie lub lokalnym dodatku) o tym, czy Polakw stad na metropolie lub o tym, czy Warszawa (Krakw, Gdaosk...) mog byd/s metropoliami. a) Zacznij od sprecyzowania znaczenia sowa metropolia i ustalenia jego etymologii. b) Ustal, na jakiej podstawie wymienione w artykule miasta mona nazwad metropoliami. Co wiesz o tych miastach? (zgromad jak najwicej informacji o historii i rozwoju tych miast). c) Jak rozwijay si miasta na ziemiach polskich? Jaki by status mieszczanina? Czy znasz spory, w ktrych jedn ze stron byoby miasto? (skorzystaj z podrcznikw do historii, tam znajdziesz take przydatn bibliografi; zajrzyj do esejw Pawa Jasienicy; przypomnij sobie Lalk Bolesawa Prusa; skorzystaj take z wybranych opracowao o architekturze miejskiej np. Zamocia, odzi, Warszawy).

d) Postaraj si dotrzed do wybranych lokalnych dodatkw oglnopolskich gazet lub do czasopism lokalnych. Jakie problemy zostaj tam poruszane?

366 GATUNKI WYPOWIEDZI w SZKOLE 16. Przeled dyskusje (w czasopismach, w Internecie) na temat klonowania istot ywych. Zbierz argumenty zwolennikw i przeciwnikw klonowania. Wyra swoj opinie w postaci tezy, sdu lub pytania. Poszukaj odpowiedniego motta dla twoich rozwaao. 17. Napisz plan (narysuj wykres, schemat) dekompozycyjny rozdziau IV "Wezwanie" eseju Olgi Tokarczuk Lalka i perl. Zaznacz wszystkie miejsca, w ktrych zauwaasz ujawniajce si bezporednio "ja" nadawcy. 18. Obejrzyj rysunki H. R. Gigera (np. w albumie HR Giger Arh+, 1996, wyd. przez Benedikt Taschen Yerlag GmbH). Postaraj si, aby stay si one motywem wstpu do rozwaao o kategoriach pikna i brzydoty w kulturze. Wymyl tytu, sporzd plan tekstu (umied w planie wypowiedzi wszystkie wykorzystane przez ciebie teksty kultury), napisz wstp. *19. Przeczytaj przynajmniej pid felietonw i pid reportay rnych autorw, ktre ukazay si niedawno w tygodnikach spoeczno-kulturalnych lub w miesicznikach. Na tej podstawie zrb wykaz problemw poruszanych przez te teksty i zastanw si, czy problemy s wane, interesujce, a moe bahe i "pod publik". Sporzd wykaz kilku problemw, ktre twoim zdaniem powinny byd podejmowane przez wspczesn pras. Porwnaj obie listy. Zbierz argumenty (z rnych rde i utrwal je w dowolnej formie, np. cytaty, lune notatki) dokumentujce twoje zdanie na temat miejsca, roli, siy oddziaywania publicystyki (prasowej, telewizyjnej) w yciu spoecznoci globalnych (np. Europejczycy lub czonkowie Unii Europejskiej, albo te czonkowie NATO), narodowych i lokalnych. Zastanw si nad tytuem twojego tekstu, zaplanuj nagwek i tekst poboczny, dobierz odpowiednie zdjcia i/lub rysunki. Napisz zakooczenie w postaci trzech, czterech akapitw. *20. Przeczytaj felieton Lecha Jczmyka "Czowiek czterominutowy" ("Nowa Fantastyka" 2001, nr 6, s. 78). Uczyo ostatni akapit tego tekstu punktem wyjcia do twoich, eseistycznych, rozwaao (moesz tu wykorzystad take teksty z dwiczenia 13 i 14). Napisz pitnostoakapitowy tekst, nadaj mu tytu, zaprojektuj nagwek i/lub boczki. Esej w szkole 367 21. Przeczytaj esej Janusza Tazbira "Heretyk w dom" ("Polityka" 21-28 grudnia 2002, nr 51-52, s. 114117): a) Wczeniej jednak wynotuj z wybranego sownika jzyka polskiego znaczenie sw tolerancja, herezja, heretyk. b) W trakcie czytania staraj si "na gorco" komentowad tekst (zapisuj na lunych kartkach swoje uwagi).

c) Czy znasz doktryny religijne innowiercw wymienione przez Janusza Tazbira? d) Napisz streszczenie typu wycig (por. rozdzia 13.) z czci ostatniej tekstu zatytuowanej "Inaczej ni na Zachodzie". e) Co dzisiaj mona powiedzied o tolerancji Europejczykw? Czy wspczenie w Polsce jest inaczej ni na Zachodzie? Na podstawie doniesieo prasowych, radiowych i telewizyjnych zbierz materia dokumentujcy twoje stanowisko w tej sprawie. A moe masz wasne obserwacje i dowiadczenia? f) Wykorzystaj zgromadzone wyej informacje (w tym take tekst Janusza Tazabira i twoje uwagi do tego tekstu) i napisz siedmioakapitowy tekst na temat tolerancji. Wymyl tytu. *Postaraj si zaakcentowad refleksyjny charakter tekstu i wyranie zaznaczyd (nie tylko bezporednio) obecnod "ja" mwicego w tekcie. 22. Zapoznaj si z esejem Zygmunta Kauyoskiego ,,Ryk miechu w niemym kinie" ("Polityka" 21-28 grudnia 2002, nr 51-52, s. 91-93). Zaznacz w tekcie sdy i opinie o kinie formuowane przez nadawc. W jaki sposb Zygmunt Kauyoski zaznacza w nich indywidualizm wasnego spojrzenia? *23. Przeczytaj tekst Janusza Tazbira i tekst Zygmunta Kauyoskiego (por. dwiczenie 21 i dwiczenie 22). Co czy, a co dzieli te eseistyczne teksty? Zwrd uwag na sposb mwienia o faktach i sposoby wyraania sdw o rzeczywistoci. Czy nadawcy wprost formuuj opinie? W jaki sposb nadawcy tych tekstw podtrzymuj kontakt z czytelnikiem? W jaki sposb argumentuj sdy? 24. Przeczytaj wybrany rozdzia wiatowidza Manueli Gretkowskiej. a) Zgromad jak najwicej informacji o przedmiocie tekstu. b) Na czym polega subiektywizm i indywidualizm spojrzenia Manueli Gretkowskiej na wiat? Jaki obraz kraju, ktremu powicony jest wybrany przez ciebie fragment, wyania si z tekstu Gretkowskiej?

c) *Swiatowidz to tekst z pogranicza eseju i reportau. Sprbuj odnaled w wybranym przez ciebie rozdziale cechy, ktre przyporzdkowaby kademu z wymienionych gatunkw. d) Manuela Gretkowska pisze take felietony do "Twojego Stylu", przeczytaj przynajmniej dwa z nich. Sprbuj odnaled chocia dwie charakterystyczne cechy stylu indywidualnego pisarki na podstawie prze-xV czytanych felietonw i fragmentw wiatowidza. *25. Przeczytaj esej Zbigniewa Herberta "Obrona templariuszy" (z tomu Barbarzyoca w ogrodzie). Jak stylizacje w nim odnajdziesz? Wska wykadniki stylizacji. Dlaczego Herbert wybra ten zabieg artystyczny? Porwnaj spojrzenie Zbigniewa Herberta z ocen Regine'y Pernoud (Templariusze, Gdaosk 1995) i Edwarda Potkowskiego (Zakony rycerskie, Warszawa 1995). 26. Zastanw si, na czym polega ironia w tym fragmencie eseju Stefana Bratkowskiego "Bezdomni w historii" (tom Skd przychodzimy) o Ernecie Malinowskim:

W naszej Wielkiej Encyklopedii Powszechnej napisano, e by profesorem uniwersytetu w Limie; skd autor biogramu to wzi, nie wiedziaem. Gdyby uczy w Wyszej Szkole Inynieryjno-Grniczej, zaoonej przez Habicha, byliby to pewnie wyryli na pomniku; a moe si Malinowski czym narazi peruwiaoskim wadcom, i to trwale? Ponod broni robotnikw przed kantami ze strony pracodawcw - moe naprawd byt ,, niebezpiecznych przekonao"? Znowu zabrnem w jakie ciemnoci - nie do wywietlenia, jeli si za to nie wziby kto profesjonalnie, powicajc zagadkom cay swj czas... A ta nasza encyklopedia! Wydano cay suplement z poprawkami, a nikt nie sprostowa informacji, e Malinowski w atach 1866-1868 "zaprojektowa drog kolejow z Callao przez Lim i Oroy do wybrzey Atlantyku" - co jakby kto napisa, ze zaprojektowa "drog kolejow z Gdyni przez Tczew i Malbork do wybrzey Adriatyku ". I nic o niezwykoci tego przedsiwzicia; tyle tylko, e to najwyej pooona linia kolejowa wiata. Mj Boe, gdyby to bya jedyna jej trudnod! (s. 201-202) *27. Eseista formuuje sdy nie tylko osobiste, lecz take czsto kontrowersyjne. Przeczytaj poniszy fragment "Najduszej wojny Polakw" Stefana Bratkowskiego (tom Skd przychodzimy): Oto inny wtek przekorny wobec kanonu naszej tradycji (czasem si odnosi wraenie, e to jakby troch inna historia Polski). Dzi dawne rnice kulturowe znacznie si zatarty; mao kto zdaje sobie spraw, jak byty gbokie. Po naszej, warszawsko-krakowskiej stronie kordonu gloryfikowao si ofiary klski. Nie tylko dlatego, e wieszcz Adam umyli nas Chrystusem narodw mianowad (zreszt z wcale przemylnym podtekstem propagandowym na zagranic). Po prostu nieudane powstania wymagay jakiej rekompensaty psychicznej; t prbowano znaled w czci dla zwycionych. Tak si ostao, chod ta metoda pokrzepiania serc niekoniecznie skutkuje, a nawet - zaryzykuj pogld - nie skutkuje wcale. Dowody? Skutecznie podtrzyma Polakw na duchu, powiedzmy sobie szczerze -metod podbijania bbenka, dopiero Henryk SienkiewiczIntelektualista Bolesaw Prus, ktry sw gorzk niemal mdroci chcial budzid spoeczeostwo polskie do dziaao praktycznych, dzieami literackimi zwojowa niewiele; jego bohaterowie zreszt nie budzili nadziei, nie budowali wiary w siebie, bo przegrywali - Wokulski czy Ramzes przeszli do historii naszej literatury, ale na Polsk epoki Prusa nie oddziaali prawie wcale. Tymczasem w Poznaoskiem Wokulski by wygra. Bylby pupilkiem opinii publicznej, wzorem obywatela i patrioty, przyjacielem miejscowej arystokracji i mem kadej, ktr by zechcia, (s. 275-276) Jak ustosunkujesz si do wypowiedzi eseisty? Jeeli zgadasz si -rozwio myl Bratkowskiego w czteroakapitowym tekcie. Jeeli jeste odmiennego zdania - zgromad przynajmniej trzy argumenty i wykorzystaj je w krtkim, polemicznym tekcie. 28. Posuchaj kilku wybranych piosenek Wojciecha Mynarskiego (piewanych przez autora i przez rnych wykonawcw). Czy mgby wykorzystad ten materia do sportretowania siebie, Polakw, kobiet, mczyzn...? Dlaczego? Swoje przemylenia zbierz w formie eseju szkolnego. Oto propozycje kilku tytuw (a wic take rnych moliwoci ujcia zagadnienia): O nas bez nas, Kobiety s z Wenus, a mczyni! Ja lubi wrony..., Desdemona i inne... .

370

GATUNKI WYPOWIEDZI w SZKOLE 29. Zbierz materia do rozwaao na temat postaw Polakw w przeomowych momentach historii (uwzgldnij przede wszystkim ostatnie szed-dziesiciolecie, postaraj si dotrzed do rnych rde informacji). Napisz plan (konspekt) wypowiedzi zatytuowanej "Polakw portret wasny". *30. Boska komedia, Mistrz i Magorzata, Ferdydurke - co, twoim zdaniem, czy te teksty? Wypisz domysy, skojarzenia, pierwsze refleksje, a nastpnie przedstaw swoje rozwaania w formie wykresu lub schematu. 15.2. O wyznacznikach oceny tekstu eseju szkolnego Niej wymienione kryteria winny posuyd nauczycielowi do orientacji, ktra z podejmowanych przez uczniw prb eseju jest prb udan, to znaczy realizujc jak najwicej cech gatunkowych eseju (przy zaoeniu, i nauczyciel dostrzega w tekcie wszystkie umiejtnoci ucznia z poziomu podstawowego i przynajmniej jedn umiejtnod, cech tekstu z poziomu rozszerzonego wyrnione znakiem*). Ze wzgldu na specyfik gatunku trudno oczekiwad, by kady uczeo umia napisad esej jak Miosz, Janion, Koakowski..., ale w szkole uczniowie mog nauczyd si "eseistycznego sposobu mylenia" i odzwierciedlania takiego sposobu mylenia w podejciu do tematu i w tekstowej realizacji. Pamitajmy: 1. Esej to "przygoda czowieka mylcego": eseista obserwuje, zadaje pytania, analizuje, ocenia, wysnuwa wnioski. 2. Eseista nie pisze o sobie (nie jest egzaltowany, koturnowy). 3. Eseista jest erudyt (tzw. oglne wyksztacenie, oczytanie, "zanurzenie" w kulturze). 4. Eseista ma styl. 5. Okrelenie tekstu mianem eseju (szkolnego take) to wartociowanie tego tekstu: co najmniej dobry, interesujcy (a czsto polemiczny), niebanalny, nieszablonowy, subiektywny. Esej w szkole 371 Lp. Wyznaczniki oceny l. Wiedza (kompetencja merytoryczna) - szczegowe poznanie pewnego fragmentu rzeczywistoci, ktre ma odzwierciedlenie w: - dokumentowaniu swego punktu widzenia, odwoywaniu si do punktu widzenia innych przez umiejtne cytowanie, parafrazowanie cytatw, *aluzje i odniesienia do rnych tekstw kultury - *ukazywaniu zwizkw danego problemu, zagadnienia, tematu z inn problematyk i innymi dziedzinami wiedzy

- * wiadomym posugiwaniu si specjalistyczn terminologi (w ograniczonym zakresie) 2. Podmiotowod tekstu odzwierciedlajca si w: - wyranie zaznaczonej postaci nadawcy (efekt zaangaowania intelektualnego, zainteresowania tematem, problemem) i pierwszoosobowej narracji - podejmowaniu prb formuowania niezalenych, subiektywnych (ale umotywowanych np. znajomoci zagadnienia) ocen, sdw, wnioskw: wprost (np. przez odwoywanie si do dowiadczenia "ksikowego" i osobistego) *nie wprost (np. przez kategori ironii, stylizacj, aluzje, parafrazy) - indywidualnym, ciekawym opracowaniu tematu (np. nieszablonowe spostrzeenia na temat szkolnych lektur, siganie do tekstw spoza kanonu lektur) i podporzdkowanej tematowi selekcji zgromadzonego materiau oraz *zharmonizowanej z tym oryginalnej, nielineamej kompozycji tekstu (prby wcielania si w role kreatora i przewodnika) - *podejmowaniu prb dialogu z czytelnikiem (nadawanie tekstowi funkcji fatycz-nej przez np. stosowanie pytao retorycznych, komentarzy metatekstowych, seg-mentacj tekstu, tu: rdtytuy, znaki graficzne) 3. Konstrukcja tekstu: - wyranie zaznaczone ramy tekstu, trjdzielne linearne uporzdkowanie - *dajca si wyodrbnid o problemowa, czca poszczeglne segmenty tekstu (w tym akapity o wyranie dygresyjnym charakterze) w spjn semantycznie caod (uporzdkowanie nielinearne jednoczesne z linearn kompozycj) 4. Repertuar jzykowy: - rnorodnod konstrukcji skadniowych i sposobw uspjniania wypowiedzi - bogactwo sownictwa i frazeologii (w tym sownictwo tematyczne, sownictwo wartociujce, *sownictwo specjalistyczne) - posugiwanie si rnymi odmianami polszczyzny odpowiednio do zamysu kompozycyjnego - *zamierzone ujawnianie cech stylu indywidualnego (m.in. niebanalne epitety, metafory, porwnania) 5. Przestrzeganie zasady odpowiednioci stylistycznej - styl tekstu zharmonizowany ze sposobem opracowania tematu i kompozycj tekstu 6. Poprawnod jzykowa, ortograficzna, interpunkcyjna

372 GATUNKI WYPOWIEDZI w SZKOLE

15.3. Propozycja lekcji powiconej ksztaceniu umiejtnoci odbioru esejw (poziom rozszerzony) Proponujemy, aby lekcja ta bya pierwsz z cyklu ksztacenia umiejt-nos'ci odbioru tekstw eseistycznych. Lekcja o eseju Herberta moe zamykad czed programow ukierunkowan na poznanie kultury redniowiecza europejskiego. Konkretyzacje zagadnieo omawianych w tym scenariuszu nauczyciel znajdzie w rozdziale l czci II (w tym bezporednie odniesienie do analizowanego na lekcji tekstu, tekst zamieszczamy w Aneksie). Temat lekcji: Tropem podrnika - co warto obejrzed w Orvieto? (Zbigniew Herbert "II Duomo" z tomu Barbarzyoca w ogrodzie) Klasa I liceum Czas: dwie jednostki lekcyjne Pomoce dydaktyczne: teksty - "II Duomo" Z. Herberta, fragmenty przewodnika turystycznego po Woszech lub np. monografii naukowej z dziedziny historii sztuki; wybrane reprodukcje malarskie motyww Sdu Ostatecznego; zdjcia wybranej francuskiej gotyckiej katedry i wybranej woskiej gotyckiej katedry (np. z Mediolanu) ETAPY CELE LEKCJI I UMIEJTNOCI PRZEBIEG LEKCJI ). Przygotowanie Samoksztacenie: zbieranie informacji, selekcja informacji; korzystanie z rnych rde (podrczniki, leksykony i sowniki, wydawnictwa multi-medialne, Internet) i sporzdzanie notatek; interpretacja kodu werbalnego pisanego i kodu ikonicznego. Poszerzenie wiedzy oglnohu-manistycznej (z zakresu historii, literatury, historii sztuki). Zwrcenie uwagi na potrzeb rozumienia rnych konNauczyciel zadaje prace domow przynajmniej tydzieo przed przeprowadzeniem lekcji; wykorzystuje dwiczenie 1. Nauczyciel decyduje, ktre zadania uczniowie mog wykonad samodzielnie (np. zadania b, c, f, g), a ktre trzeba rozwizad na lekcji wsplnie (ewentualnie nauczyciel podaje gotowe rozwizania, np. w zadaniach d, e). Esej w szkole 373 tekstw w procesie analizy i interpretacji tekstu. Uwiadomienie zoonos'ci eseistycznego tekstu i potrzeby przygotowania si do odbioru esejw. Swobodna rozmowa uzupel- Nauczyciel pyta uczniw o wybrane za-; .-..-: niana czytaniem tekstu z ko- dania z dwiczenia l, z pomoc uczniw I. Wprowadzenie mentowaniem i odwoywanie wyjania niezrozumiae terminy i obco-sie do pracy domowej; wyko- jzyczne wtrty, komentuje dyskusj hirzystanie reprodukcji. storykw sztuki o gotyku w Europie. *Rozmowa ukierunkowana jest na

dostrzeenie rnic midzy woskim i francuskim gotykiem oraz tradycyjnych ocen w literaturze fachowej, a take zrozumienie sensw motywu Sdu Ostatecznego w kulturze] Czy atwo czyta si esej? Z jakich powodw? II. Czd analityczno -krytyczna Analiza tekstu. O czym jest // Duomo Herberta? Dla-Sporzdzanie planu dekom- czego potrzebne s nam, czytelnikom, pozycyjnego. zgromadzone wczeniej informacje? Uczniowie prbuj podawad wstpne odpowiedzi (swobodna rozmowa). Nauczyciel prosi uczniw o sporzdzenie planu "dziania si" w tekcie *mona : wykorzystad odpowiednie rysunki z podrozdziau 8.5. w czci II - np. uzupenianie wykresu kompozycyjnego+. Czy tytu w peni odzwierciedla, o czym jest tekst? Porwnywanie tekstw reprezentujcych rne gatunki i style zauwaenie rnych punktw widzenia, rnych sposobw opisu faktw i wyraania opinii o faktach. Nauczyciel rozdaje fragmenty tekstu o Orvieto z przewodnika turystycznego lub monografii naukowej - porwnywanie opisu np. z przewodnika z wybranym opisem z eseju. W jaki sposb nadawcy w obu tekstach opisuj obiektywne fakty? Jak nadawca eseju formuuje opinie? W jaki sposb ujawnia wasny punkt widzenia? *por. czs'd II, podrozdzia 8.2.+

374 GATUNKI WYPOWIEDZI w SZKOLE Prba charakterystyki gatunkowej eseju przez odwoanie si do kategorii nadawcy tekstu. Czytanie fragmentw tekstu z komentowaniem. Notowanie. Nauczyciel jeszcze raz stawia pytanie: o czym jest // Duomol *o miecie, katedrze, freskach widzianych z perspektywy nadawcy] Kim jest nadawca tego tekstu? Co o nim wiemy? W jaki sposb ujawnia si w tekcie? Jakie ma intencje? Jaka jest relacja miedzy nadawc (eseist) a odbiorc (czytelnikiem)? *nauczyciel powraca do pytania o sens pracy domowej] *nauczyciel moe wykorzystad informacje zawarte w rozdziale 8. czci II, w podrozdziaach 8.2., 8.3., 8.4.+ Jaki portret nadawcy czytelnicy mog zrekonstruowad po przeczytaniu eseju? A jakimi cechami powinien odznaczad si odbiorca? *por. czd II, podrozdziay 8.2., 8.3.+ III. Podsumowanie Zauwaenie eseisty jako nadrzdnego podmiotu tekstu eseistycznego.

Uoglnianie, syntetyzowanie, notowanie. Jakie cechy eseju ujawniaj si ze wzgldu na kategori nadawcy tekstu? *wsplne wyjanianie, na czym polega podmiotowod i subiektywizm eseju+ IV. Utrwalenie Odrnianie obiektywnych faktw od subiektywnych opinii. Wykorzystanie pierwszej czci dwiczenia 3. Praca domowa: czd druga dwiczenia 3. Agnieszka Mikolojczuk Rozdzia 16 l * REPORTA W SZKOLE (III i IV etap edukacji) 16.1. Proponowane dwiczenia (znak *wyrnia zadania przeznaczone dla uczniw zaawansowanych w odbiorze i tworzeniu reportay, a wic przede wszystkim dla poziomu IV edukacji) 1. "Dlaczego mao ludzi uprawia reporta? Chodby dlatego, e zbieranie materiau wymaga w tym wypadku fizycznego wysiku, zdrowia, a czsto grozi s'mierci". *Kapus'cioski 2000a, s. 154+ Zanalizuj wybrany przez siebie reporta (np. Ewy Owsiany "Chusta Weroniki" lub Ryszarda Kapucioskiego "Skaczc przez kaue"), skupiajc si na problemie wkadu pracy, jaki wykona reportaysta, by zebrad odpowiednie materiay. Zastanw si, co musia zrobid przed przystpieniem do pisania, aby osignd uzyskane efekty: gdzie musia si udad, co przeczytad, z kim rozmawiad, co powicid? 2. "Pisanie prostej, jasnej prozy wymaga przekonania, poczucia jakiej pewnoci autora. W moim wypadku poczucie takie rodzi si wwczas, gdy jestem wiadkiem zdarzenia. *...+ Zetknicie si z fizyczn egzystencj jakiej sprawy jest dla mnie niezbdne". *Kapucioski 2000a, s. 214-215] a) Znajd w wybranym reportau Ryszarda Kapucioskiego (np. "Skaczc przez kaue", "witynia i paac" z cyklu Imperium czy "Wewntrz gry lodowej" z cyklu Heban) lady obecnoci reporteranarratora w wiecie przedstawionym. b) Tworzc wasny reporta, staraj si odbid w nim lady swojej obecnoci w s'wiecie, a zanim przystpisz do pisania, postaraj si realnie zaistnied w tym wiecie - jako obserwator, uczestnik lub inicjator zdarzeo czy te suchacz cudzej relacji.

376 GATUNKI WYPOWIEDZI w SZKOLE

3. Melchior Waokowicz radzi wszystkim reporterom zaopatrzyd si w reportersk podr w nastpujce narzdzia pracy: "notes perforowany *...+, wieczne piro i dugopis czterokolorowy (dla odsyaczy), *...+ pistolet gazowy, wizjer szpiegowski (pozwalajcy fotografowad bdc odwrconym), *...+ flaszk napiers'n w skrze z przykrcanym kieliszkiem, przez rami aparat (czasem futera z dodatkowymi obiektywami)", a poza tym "lekk *...+ maszynk do pisania, flesz, magnetofon, drugi aparat z filmem kolorowym, koperty segregatorw *...+" *Waokowicz 1974, s. 87+. Co Ty -jako nowoczesny reporter XXI wieku - zabra(a)by na wypraw w poszukiwaniu faktw i ludzi? Oceo, jaki wpyw na ksztat wspczesnego reportau moe mied intensywny rozwj techniki. 4. Zanalizuj reporta Ewy Owsiany "Chusta Weroniki", zwracajc uwag na zastosowane w nim formy czasw gramatycznych. Czemu su w opowieci o szpitalu i jego pacjentach formy czasu teraniejszego i co wnosz do tekstu formy czasu przeszego? Jaki jest zwizek midzy struktur s'wiata przedstawionego utworu a zastosowanymi w relacji o nim formami czasw gramatycznych? Ktre - poza czasownikami w czasie przeszym i teraniejszym - jednostki jzyka posuyy do skontrastowania paszczyzn czasowych w reportau? Jaki wpyw na czytelnika ma wiadome operowanie w reportau rnymi formami czasw? 5. Doskonalc umiejtnoci reporterskie, wykorzystaj w praktyce nastpujc rad: "eby uzyskad du ekspresj, trzeba wybrad jaki jeden przedmiot i wok niego zorganizowad obraz. Potrzebna jest stanowcza selekcja. Na przykad lampa Prousta, w opowiadaniu jego sucej: Ni-gdy nie widziaam pana Prousta inaczej ni w wietle lampy, ktra staa koo jego ka (z ksiki Balioskiego Antrakty). To jest plastyczne, zostaje w pamici". *Kapucioski 2000a, s. 82-83]. a) W reportau Ewy Owsiany "Chusta Weroniki" odszukaj fragmenty, ktre przez sw obrazowod pozwoliy autorce "uzyskad du ekspresj". Jakimi rodkami jzykowymi reporterka osigna ten efekt? b) W wybranym przez siebie reportau prasowym ilustrowanym zdjciami (np. W. Tochmana "Kotownia", A. Bartosiaka "Bardzo Stara Wie", M. Grzebakowskiej "Ludzie z butelki" itp.) wybierz jedn fotografi, ktra wedug Ciebie stwarza moliwod "uzyskania duej ekspresji". W jednoakapitowym opisie namaluj sowami plastyczny obraz przedReporta w szkole 377 stawionej na niej sytuacji, postaci itp., wiadomie wykorzystujc odpowiednio dobrane czci mowy i konstrukcje skadniowe. c) Znajd we wspczesnej prasie (miesiczniku, tygodniku lub cotygodniowym dodatku do gazety codziennej) interesujcy Ci fotoreporta. Dokonaj jego przekadu, zastpujc jzyk fotografii jzykiem sw. Dla uatwienia moesz zaczd od napisania mini-reportau, w ktrym poszczeglnym fotografiom bd odpowiadad kolejne akapity tekstu. d) Korzystajc z dostpnych Ci moliwoci (wdrwka po muzeach Woch, Francji, Wielkiej Brytanii; wyprawa do czytelni i kwerenda albumw sztuki barokowej lub eglowanie po Internecie) przyjrzyj si dokadnie jednemu z obrazw Georgesa de La Toura lub Caravaggia. Zastanw si, jakimi rodkami plastycznymi malarz osiga w nim ekspresj. Sprbuj przeoyd sens ogldanego obrazu na

plastyczne ujcie sowne. Uruchom wyobrani, niech psychologiczne wyczucie pozwoli Ci wniknd w gb myli i emocji postaci, aby moga / mg w mowie pozornie niezalenej dad im wyraz. 6. Jak stwierdza Maria Rzepioska: "Malarstwo XVII w. osigno te szczyt moliwoci realizmu w oddaniu fizycznej urody rzeczy i ich waciwego charakteru. W martwych naturach holenderskich, hiszpaoskich, francuskich widzimy nie tylko absolutnie wierny przekaz koloru i wiatocienia, ale te konsystencji rzeczy, przekaz takich wartoci, jak mikkod, twardod, puszystod, wilgotnod, suchod, chd czy ciepo. Szklane puchary maj nie tylko przejrzystod szka, ale zdaj si zawierad jego dwik i kruchod. Misy cynowe i miedziane emanuj chd metalu. Atasowe suknie w obrazach Terborcha zdaj si chrzcid i szelecid". *Rzepioska Maria, 1989, Historia koloru malarstwa europejskiego, I, s. 342+ a) Przyjrzyj si dokadnie wybranym reportaom Ryszarda Kapucioskiego z cyklu Imperium lub Heban i odszukaj w nich obrazy rwnie sugestywne jak obrazy mistrzw barokowych. Jakie rodki jzykowe i kompozycyjne zostay wykorzystane w tych reportaach? b) Wybierz ze swego otoczenia jak rzecz i opisz j jak najsugestywniej, korzystajc z caej palety nazw kolorw, ksztatw, konsystencji, zapachw itp.

378 GATUNKI WYPOWIEDZI w SZKOLE c) Przygotowujc si do napisania reportau dwiczeniowego, gimnazja-listka odwiedzia swego bohatera w jego nadbuaoskiej chacie pamitajcej wiek XIX. Ostatni waciciel kupi ten dom od umczonej prac na roli staruszki. Zaczynajc porzdki od strychu: \ *...+ znalaz tam wiele staroci, rne garnki, .:<.;..-. gliniane miski oraz rnego typu butelki. .--.. wanie stay si pocztkiem ,,,, jego prywatnego muzeum. [...] To one

Wyobra sobie, jak musiay wygldad odkryte na strychu skarby, i rozwio cytowany wyej fragment, wprowadzajc do niego przymiotniki, czasowniki, zdania podrzdne przydawkowe itp., ktre pozwol Ci uwydatnid w opisie niezwykod i materialn realnod starych przedmiotw codziennego uytku. 7. "Dobra fotografia: kiedy kadr nie jest skooczonym, zamknitym obrazem, lecz jedynie bodcem dla naszej wyobrani, sugesti, w ktrym kierunku ma ona podad" *Kapucioski 2000a, s. 116+ a) Ogldajc zdjcia do reportay opublikowanych w ostatnim numerze oglnopolskiego miesicznika lub tygodnika, zastanw si, ktre z nich speniaj sformuowane przez Ryszarda Kapucioskiego kryteria dobrej fotografii. Jakie kierunki refleksji i przeyd otwiera kade z nich przed czytelnikiem? b) Wybierz si w teren z aparatem fotograficznym w poszukiwaniu ludzi, miejsc, sytuacji, bdcych zacztkiem dobrej fotografii. Rb zdjcia i notuj w pamici to, co moe si okazad cenne dla przyszego reportau. Skorzystaj dodatkowo z rad Kapucioskiego dotyczcych fotografowania portretowego [por. 2000a, s. 214].

c) Zinterpretuj zdanie Ryszarda Kapucioskiego: "Fotografia jest najlepsz szko pracy nad detalem" [2000a, s. 213]. d) "Zdjcie fotograficzne wymaga decyzji, co w koocu ma byd pokazane. To pytanie o ramy rzeczywistoci nasuwa si take przy pisaniu. Gdy opisuj co, traktuj to niczym fotografi, obraz okrelonego momentu, znieruchomiay obiekt. Pociga mnie potem nadanie takiemu obrazowi ruchu". *Kapucioski, 2000a, s. 214] Wykorzystaj fotograficzno-filmow technik pisarsk Ryszarda Kapucioskiego jako wzr, dwiczc si w pisaniu wasnych obrazw reportaowych. Reporta w szkole 379 8. Dobry pocztek to poowa sukcesu. Ryszard Kapucioski potwierdza to w swoich przemyleniach: a) "Pisanie: chodzi o to, eby zdobyd si na pierwsze, najprostsze zdanie. Zdanie z elementarza, ono ci uratuje, pocignie nastpne". *Kapucioski 2000a, s. 132] Poszukaj w znanych Ci reportaach takich prostych, elementarnych zdao rozpoczynajcych reportaow opowied. Kto je zwykle wypowiada? W jaki sposb zakotwiczaj one nadawc i czytelnika w wiecie przedstawionym reportau? Porwnaj pod tym wzgldem pierwsz czed reportau Ewy Owsiany "Chusta Weroniki" oraz lid wprowadzajcy do reportau Marii Nowakowskiej-Majcher "Przemienienie w Toporowie". b) "Zdania *pocztkowe - A. M.+ powinny byd proste, natomiast kompozycja polifoniczna". *Kapucioski 2000a, s. 215+ Wypisz z cyklu Heban pierwsze zdania kilku reportay, potwierdzajce powysz zasad pisarsk. Nastpnie zanalizuj wybrany reporta w poszukiwaniu kompozycji polifonicznej (= wielogosowej). c) Do zebranych przez siebie tematw nadajcych si na reporta u po jednym opisowym zdaniu otwierajcym tekst. Wykonujc ten pierwszy krok komunikacyjny, pamitaj o obecnoci i potrzebach czytelnika. 9. Szko prostoty i streszczania si jest praca w agencji prasowej. Wyobra sobie, e jeste korespondentem niezbyt bogatej Polskiej Agencji Prasowej. Otrzymujesz -jak Kapucioski na opisanie zamachu stanu w Nigerii w 1964 roku - 100 dolarw, a teleks kosztuje 50 centw za sowo. Masz wic 200 sw na przedstawienie skomplikowanego wydarzenia (np. terrorystycznego zamachu na World Trade Centre w Nowym Jorku, zaskakujcych wynikw wyborw parlamentarnych w Polsce w 2001 roku z wysok pozycj Samoobrony itp.). Piszc korespondencj, musisz "strasznie oszczdnie obchodzid si z kadym sowem" *Kapucioski 2000a, s. 216+ *10. Piszc o perfekcyjnej technice olejnej malarstwa barokowego, Maria Rzepioska zauwaa: "Pierwsze oglne wraenie optyczne to pewna tustod, soczy; stod, materialnod tego malarstwa. Owa cecha materialnoci odnosi

si zarwno do iluzyjnej materialnoci przedmiotw przedstawionych,

380 GATUNKI WYPOWIEDZI w SZKOLE a wiec do przekazu cech desygnatw, jak do materialnos'ci samej farby, samej fizycznej powierzchni. Powierzchnia ta jest bardzo rozmaicie traktowana; czasem gadka i ls'nica, o niemal niewidocznej technice pooenia farby -jak np. w martwych naturach holenderskich czy hiszpaoskich, czasem wyranie uksztatowana w sposb indywidualny dla danego artysty, czasem tak swoisty, e samo dotkniecie pdzla stanowi rodzaj pisma analogicznie do charakteru pisma zwykego. Powikszone fotografie fragmentw obrazw tego czasu pokazuj dokadnie ow odmiennos'd indywidualnego uksztatowania farby, plamy malarskiej - perliste dotknicia koocem okrgego pdzla u Yermeera, energiczne uderzenia i jakby szczotk pooone smugi Halsa, pynna je-dwabistod falistych ruchw pdzla Rubensa, zrnicowanie faktury Rembrandta, w ktrego obrazach widzimy impasto przecierki, uycie szpachli, noa *...+". *Rzepioska 1989, I, s. 341+ a) Przyjrzyj si dokadnie wybranym reportaom Ryszarda Kapucioskie-go, Krzysztofa Kkolewskiego, Hanny Krall, Barbary Wachowicz i Melchiora Waokowicza. Na podstawie obserwacji waciwych im sposobw obrazowania stwrz szkicowe charakterystyki stylu kadego z nich, podkrelajce "odmiennod indywidualnego uksztatowania". b) Spjrz z dystansu na wasne dotychczasowe prby pisarskie. Czy znajdujesz w nich cechy indywidualnego uksztatowania jzyka? Jeli tak, to jakie? Zastanw si, nad czym mogaby/mgby popracowad, co udoskonalid, aby w peni rozwind swj styl. 11. "[...] - pokazad obiektywn rzeczywistod, ale te jak ona zaamuje si w Tobie (inaczej - nie istnieje rzeczywistod obojtnie obiektywna, poniewa kada subiektywnod zmienia sens i struktur obiektywnoci)". *Kapucioski 2000a, s. 142+ W reportau Ryszarda Kapucioskiego "witynia i paac" (z cyklu Imperium) wska to, co obiektywne, oraz zastanw si, jakimi rodkami subiektywnod autorska "zmienia sens i struktur owej obiektywnoci". Bliej ktrego bieguna skali obiektywizm - subiektywizm naleaoby umiecid cay utwr? Dlaczego? 12. W poszukiwaniu tematw do reportau, wykonaj(cie) nastpujce zadania: Reporta w szkole 381 a) Dobry reporter - tak jak Ksawery Pruszyoski - ma "wielk wraliwod na zdarzenie, na punkty wrzenia wiata, potrzeb, eby byd w miejscach gorcych, eby je opisad". *Kapucioski 2000a, s. 199+ Sprbuj wcielid si w rol reportaysty i zastanw si, ktre zdarzenia ostatnich dni - na wiecie, w kraju, w Twoim regionie - zasuguj na reportersk uwag i opis. Sporzd list tych "punktw wrzenia wiata". Nastpnie porwnaj j z listami stworzonymi przez inne osoby i przedyskutuj wraz z nimi to, co budzi kontrowersje.

b) Przejrzyj ksik skarg i wnioskw (na dworcu kolejowym, w sklepie, w urzdzie, w przychodni lekarskiej itp.) i wypisz z niej notki, ktre wedug Ciebie mog stad si zacztkiem dobrych reportay. c) Przejrzyj (jak to robi Krzysztof Kkolewski, por. Waokowicz 1974, s. 86-87) ogoszenia drobne w gazecie lokalnej. Wybierz spord nich takie, ktre mog stanowid wstp do ciekawego reportau. Potraktuj tekst ogoszenia jako czd nagwka prasowego lub lidu, dodaj kilka wersji tytuu i nadtytuu, inicjujc przygotowania do napisania reportau. d) W poszukiwaniu tematw dla cyklu reportay, ktry ma byd wynikiem pracy zespoowej caej grupy/klasy, rozwacie moliwod zbadania problemu, ktry Ryszard Kapucioski sygnalizuje cytatem z Jana Strzeleckiego Prb wiadectwa: "*...+ sytuacje graniczne s to sytuacje, w ktrych nie ma rodka, w ktrych czowiek staje wobec nieuchronnoci wyboru, wobec prby siebie - nastpny krok jest krokiem bezpowrotnym, nadajcym nam niezatarte pitno" *Kapucioski 2000a, s. 97+. Przedyskutujcie ten problem w grupie/klasie i wsplnie stwrzcie katalog sytuacji granicznych lub katalog postaci uwikanych w sytuacje graniczne, wyznaczajc tym samym zakres tematyczny wsplnie przygotowywanego cyklu reportay. e) Przygotowujc si do napisania reportau-portretu swego ulubionego polskiego pisarza, poety, muzyka, aktora, reysera, uczonego, polityka, ksidza, nauczyciela itp., wykorzystaj uwagi Ryszarda Kapucioskiego o wpywie otoczenia na sposb i efekty twrczoci ludzkiej (por. Lapidarium II, 2000a, s. 199) i wyobra sobie (oraz przedstaw w postaci sownych obrazw), "jak urzdzona jest jego pracownia. Obecnod i rodzaj ksiek, obrazw, rolin. Co widad przez okno? Ulic? Las? Morze?", oraz jacy ludzie mog byd jego przyjacimi. By stwo-

382 GATUNKI WYPOWIEDZI w SZKOLE rzyd te obrazy, odwoaj si do dziel swego bohatera. Na koniec, jeli tylko masz tak moliwod, skontaktuj si z nim i skonfrontuj swoje wyobraenia z rzeczywistoci. Niech opis tej konfrontacji stanie si osnow reportau. f) "Teraz coraz bardziej interesuje mnie inna *ni front - przyp. A. M.] strona sytuacji konfliktowej, a mianowicie - normalnod w nienormalnoci, uporczywe, niemal instynktowne, a zarazem pene inicjatywy, pomysowoci i determinacji denie czowieka do normalnoci w sytuacji nienormalnej". *Kapucioski 2000a, s. 231+ Zastanw si nad tym, co jest "nienormalne" we wspczesnym yciu jednostki, w spoeczeostwie, w paostwie. A wic o kim i o czym mwiby Twj reporta z cyklu "Normalnod w nienormalnoci"? g) "Atmosfera domu! A rozszerzajc: atmosfera ulicy. Miasta. rodowiska. Pokolenia. Epoki. Rzecz tak nieuchwytna, tak trudna do okrelenia. Doniosod tego wszystkiego, co jest nastrojem, klimatem, stanem, a czego ani wymierzyd, ani zwayd nie sposb, a co przecie decyduje o zachowaniu i sposobie mylenia. Std tak cenny w sztuce, w literaturze jest niuans, pcieo, pton, pastel, ledzenie wszystkiego, co jest zawieszeniem, drobin, pykiem, przestrzeni pomidzy, niedomwieniem, milczeniem, tym przebyskiem wraliwoci i intuicji, ktry kae nam zatrzymad rk, kiedy zawisa ju nad kartk papieru z zamiarem postawienia kropki nad i". *Kapucioski 2000a,

s. 417-418+ Przeczytaj opublikowane w Internecie reportae z cyklu "wiat wedug Saskiej" Laboratorium Reportau. Jakie niuanse i ptony posuyy autorom do odtworzenia atmosfery jednej z dzielnic Warszawy? Skonkretyzuj ktry z zarysowanych na pocztku cytowanego wyej fragmentu tematw i wynotuj "te atmosferyczne drobiny", ktre pomog Ci zrealizowad w temat w reportau. h) Zaprojektuj cykl reportay pt. "Obrazy klski", korzystajc z sugestii Ryszarda Kapucioskiego: "Rnica midzy telewizj a literatur. Gwizdek sdziego kooczy we Francji fina mistrzostw wiata w pice nonej. Od tego momentu telewizja pokazuje radod zwycizcw. Wszyscy ciesz si, gratuluj sobie, skacz z radoci. A literatura? Ta skupiaby si na dramacie przegranych, na obrazach klski. Moglibymy przeczytad o tragedii, jak Reporta w szkole 383 przeywaj nieszcznicy, ktrym si nie powiodo, o wciekoci, o smutku, o planach zrujnowanych". *Kapucioski 2000b, s. 97+ *13. W 1990 roku Ryszard Kapucioski wyzna: "Ilekrod ogldam ksiki, albumy jak ten *o naskalnych malowidach w Afryce sprzed 29 tysicy lat - przyp. A. M.+, ogarnia mnie al, e zmarnowaem swoje lata w Afryce. Miaem okazj napisad tom reportay z wyprawy do ruin, zrobid tom rozmw z pisarzami, z malarzami, lepiej poznad tamt muzyk i balet. W to miejsce napisaem kilka ksiek o temacie z piasku - tj. o polityce afrykaoskiej, a wic o rzeczy najbardziej nietrwaej, zudnej i ulotnej na wiecie". *Kapucioski 2000a, s. 162] Sporzd spis bibliograficzny ksiek Ryszarda Kapucioskiego dotyczcych tematyki afrykaoskiej. Na podstawie ich lektury (lub lektury wybranych z nich reportay) oceo, czy z twierdzeniem autora mona si w peni zgodzid. Porwnaj prace sprzed 1990 roku z Hebanem (1998) oraz albumem fotograficznym Z Afryki (2000). Na czym skupia si uwaga autora w dwch ostatnich pracach? *14. "Jeszcze Calgary. Ostatni dzieo Olimpijskiego Zjazdu Pisarzy. Dyskusja na temat: The art ofcreative non-fiction writing (jak to przetumaczyd? Literacki reporta eseistyczny?) Gwna teza: nasza kultura staje si very documentary i literatura musi to uwzgldnid". *Kapucioski 2000a, s. 164] Wrd reportay polskich znajd przykad, ktry mona by uznad za reprezentatywny dla podgatunku "literackiego reportau eseistycznego". Wska widoczne w tym przykadzie przejawy cech owego podgatunku. Dlaczego nie nazwiesz go esejem? 15. Przeczytaj pierwsz czd Lapidarium II Ryszarda Kapucioskiego obejmujc osiem obrazkw i szkicw *Kapucioski 2000a, s. 191-194]. a) Naladujc Mistrza, sprbuj odtworzyd we wasnym lapidarium kilka obrazkw ze swego ycia, ze spotkao z ludmi, przyrod, wiatem. b) Wzorujc si na szkicu historii "Jednego Dnia wiata" nakrel wasn histori "Jednego Dnia..." (Europy? Polski? Modego czowieka?...) albo rozwio wybrane punkty historii naszkicowanej przez Kapucioskiego, tworzc plastyczne obrazy, ktre odpowiadaj na pytanie "Jak?"

384 GATUNKI WYPOWIEDZI w SZKOLE 16. Spotkania reportau z literatur opart na fikcji literackiej mog zaowocowad ciekawymi tekstami. a) W reportau "Jestem Bloom" Arkadiusza Bartosiaka jeden z bohaterw jest zafascynowanym twrczoci Joyce'a polskim ydem z Tel-Avivu, a jego hobby to podre po wiecie ladami postaci literackich. Zaraony odeo t pasj, zaplanuj podr ladami wybranej przez siebie postaci z literatury polskiej. Analizujc wiat przedstawiony utworu, w ktrym ona wystpuje, postaraj si poznad t postad jak najgbiej - z jej emocjami, mylami, zachowaniami, kontekstem spoecznym, kulturowym, historycznym, geograficznym (pamitaj przy tym, e nie kady utwr pozwoli Ci tak podr zaplanowad i odbyd). Zbierz bogat dokumentacj literack i uzupenij j badaniami materiaowymi na podstawie lektur uzupeniajcych rnego typu. Sporzd szkicowy plan podry. Wyrusz w drog, rozmawiaj z ludmi, poznawaj miejsca, krajobrazy, ich atmosfer, notuj i zapamituj to, co wane. Na koniec spisz relacj ze swojej wyprawy literackiej lub jakiego jej epizodu. Dla przykadu, moesz wykorzystad takie utwory jak: Lalka B. Prusa, Przedwionie S. eromskiego, Chopi W. Reymonta, Weisser Dawidek lub opowiadania P. Huelle'a, Hanneman S. Chwina i in. b) Dokonaj interpretacji wiersza Wisawy Szymborskiej "Szkielet jaszczura" z tomu Wszelki wypadek. Zgromad materiay naukowe, prasowe, filmowe powicone tytuowemu bohaterowi wiersza; wybierz si do muzeum ziemi lub natury i na wasne oczy obejrzyj szkielet prehistorycznego gada, obserwujc przy okazji ludzi, ktrzy przyszli go zobaczyd. Moe uda Ci si z nimi porozmawiad. Naszkicuj wic program pytao, ktre chcia(a)by im zadad (skorzystaj z uwag Krzysztofa Kkolewskiego nt. wartoci pytao w pracy reportaysty - por. Waoko-wicz 1974, s. 84-85). Po wizycie w muzeum uporzdkuj zebrane materiay, dokonaj selekcji i napisz reporta inspirowany spotkaniem z wierszem noblistki oraz prehistori i wspczesnymi. c) Wyszukaj w jednym z ostatnio przeczytanych utworw prozatorskich fragment prezentujcy wane dla przebiegu akcji zdarzenie przedstawione z punktu widzenia jednego z bohaterw. Wczuj si w rol po-wieciopisarza, ktry dc do kubistycznej konstrukcji zwielokrotnia punkty widzenia i paszczyzny odniesieo - dopisz opowied o tym Reporta w szkole 385 samym zdarzeniu przedstawion z zupenie innego punktu widzenia, woon w usta innego bohatera. Zastanw si, jaki efekt daje owo zwielokrotnienie perspektywy ogldu wiata. Opowiadaniem nadajcym si do takiego przetworzenia moe byd na przykad tekst Olgi Tokarczuk "Profesor Andrews w Warszawie" (z tomu Gra na wielu bbenkach, Wabrzych 2001). 17. Reporta "Wakacyjny album rodzinny" opublikowany w "Twoim Stylu" w sierpniowym numerze 2001 roku pisany jest z perspektywy rodzicw spdzajcych krtkie chwile letniego wypoczynku wsplnie z dziedmi. Przeredaguj lid tego reportau *zob. w ramce poniej+, zmieniajc punkt widzenia

z rodzicielskiego na synowski lub "crczany", dobierz zdjcia ze swoich wakacji spdzonych wraz z rodzin i napisz do nich relacj w formie reportau. Wakacyjny album rodzinny MAGDA MAZUR Lato to najlepszy czas adowania akumulatora rodzinnych uczud. Przez cay rok mama si spieszy, a tata bywa w domu gociem. Uwiera nas poczucie winy, e za mao mamy czasu dla dzieci. Ale one nam to wybacz, jeli przeyj z nami wspaniae wakacje. Po latach bd wspominad, jak z mam wiy wianki, a z ojcem uczyy si pywad. Nie za to, e bylimy z nimi zbyt rzadko. 18. Przeczytaj wybrany reporta opublikowany w ksice (np. E. Owsiany "Chusta Weroniki"). Zastanw si, jak powinien on wygldad, gdyby autor zdecydowa si na jego publikacj w poczytnym tygodniku oglnopolskim. Zaproponuj zmiany, ktre wiadomy uwarunkowao czytelniczych prasy reporter powinien wprowadzid do swojego tekstu, by wydrukowad go w czasopimie. Moesz skorzystad z podpowiedzi Melchiora Waoko-wicza *por. Waokowicz 1974, s. 111+. 19. Melchiora Waokowicza "Mier cytaty nie zrose organicznie i wsptwrczo z tekstem" *Waokowicz 1974, s. 13+. Sztuka cytowania to jedna z podstawowych umiejtnoci dobrego reportaysty.

386 GATUNKI WYPOWIEDZI w SZKOLE a) Przyjrzyj si, w jaki sposb reporterzy "Polityki", "Rzeczpospolitej" (np. M. Nowakowska-Majcher w "Przemienieniu w Toporowie"), "Gazety Wyborczej", "Tygodnika Powszechnego", "Twojego Stylu" itp. wprowadzaj do swoich tekstw cudze wypowiedzi. Zwrd uwag na interpunkcj, podzia na akapity, przyjrzyj si sowom i zdaniom wprowadzajcym obce teksty, komentujcym je i uzupeniajcym. Jaki zapis dominuje i powtarza si najczciej? Jakie odstpstwa od normy mona zaobserwowad w reportaach Hanny Krall i Ryszarda Kapucioskiego? Czym s one podyktowane? b) Zarejestruj na tamie magnetofonowej przebieg rozmowy z bohaterami swego przyszego reportau. Nastpnie prze tekst mwiony na tekst pisany, ktry mgby stad si czci Twego dziea. - Ktre fragmenty rozmowy pominiesz i dlaczego? - Ktre wypowiedzi wprowadzisz do tekstu bez zmian, stosujc mow niezalen, i dlaczego? - Ktre kwestie rozmwcw podporzdkujesz reporterskiej relacji, wprowadzajc je do tekstu w postaci mowy zalenej? Dlaczego? - Jakie opisy, obrazy, komentarze odautorskie wzbogac tworzony tekst?

- Ktre wypowiedzi rozmwcw ukryjesz w konstrukcji mowy pozornie zalenej i pozornie niezalenej? Dlaczego? *Podobne dwiczenie moesz wykonad, dokonujc przekadu reportau radiowego na reporta pisany. c) W reportau dwiczeniowym studentka opisaa swoj wizyt w paacu Radziwiw w Antoninie. Nie wprowadzia jednak do tekstu dialogw, chocia wizyta nie przebiegaa w samotnym milczeniu. Moe o tym wiadczyd cytowany niej fragment tekstu: Wizyta w rezydencji Radziwiw dobiega kooca. Jaka stara kobieta z kluczami w doni grzecznie zachca mnie do opuszczenia posiadoci. Na zewntrz czeka ju na mnie przyjaciel. Wyobra sobie, co moga powiedzied staruszka i jak przywita dziewczyn zmczony dugim czekaniem jej przyjaciel. Przeredaguj powyszy fragment, wprowadzajc do narracji mow niezalen. 20. W przedstawionej niej relacji z zalanej powodzi w 2001 roku nadwilaoskiej gminy podane zostay suche informacje, ktre jako reporReporta w szkole 387 ter poczytnego tygodnika chciaby wzbogacid o gbi przedstawienia i ekspresj wyrazu. Zapisz pytania, z ktrymi udaby si na miejsce zdarzeo, aby zdobyd materiay do reportau. Wska osoby, z ktrymi zechcesz rozmawiad, by stworzyd wielogosowy obraz sytuacji. W Koprzywnicy zalanych zostao 270 budynkw gospodarczych, 300 gospodarstw rolnych, uszkodzonych jest '"''. 40 km drg, jeden most zerwany i dwa naruszone. Wstpne straty oszacowano na 8,5 min zotych. ; *Jzef Matusz, "Czas odbudowy i podziau darw", "Rzeczpospolita", 2.08.2001] *21. Ryszard Kapucioski tak uzasadnia celowod rnicowania i zmiennoci form w tekcie: "Ta rnorodnod bowiem wzbogaca, rnicuje, dynamizuje przestrzeo tekstu. *...+ Oczywicie konieczna jest mylowa i estetyczna dyscyplina, ale to wyjcie z jednej paszczyzny (jednej formy) w przestrzeo rozleg, spitrzon, rozpit na rnych planach jest wane i podne". *Kapucioski 2000a, s. 206] a) Wypisz z wybranego reportau (np. E. Owsiany "Chusta Weroniki" albo B. Wachowicz "Malwy na lewadach" czy M. Waokowiea "Wesoy Melsyt" itp.) rnorodnod form (np. list, sprawozdanie, dialog, dziennik, pismo urzdowe i in.) i zastanw si nad ich rol w tekcie. b) Spjrz na wasny tekst z dystansu. Zastanw si, jakie formy mogyby go wzbogacid, spitrzyd i rozpid na wielu planach, aby siga on gbiej w poszukiwaniu prawdy. 22. Melchior Waokowicz docenia ogrom wiedzy zawartej w tekstach wybitnego reportaysty Johna Gunthera, ale nie popiera jego metody pisarskiej:

"Jego [Gunthera- przyp. A. M.+ Inslde Asia, Inside Africa, Inside USA itd. to s kopalnie informacji. Sam okreli swj gatunek pisarski: Book-Journalism. Wszystko wie, wszystko nie na sznurek, ale czy jego czytelnikom ten sznurek faktologiczny nie pka i czy nawa faktw nie rozsypuje si bezadnie?

388 GATUNKI WYPOWIEDZI w SZKOLE Nie, chomikowanie faktomontaow metod nie wystarcza". *Waoko-wicz 1974, s. 51] a) Poszukaj wrd polskich reportay przykadu zastosowania metody faktomontaowej. b) Zastanw si, czy w Twoim tekcie materia faktologiczny nie rozsypuje si bezadnie. Jeli tak, sprbuj temu zaradzid - dokonujc redukcji, obrysowujc wyselekcjonowane fakty obrazami i komentarzem, ukadajc je w wiadomie zaplanowanym porzdku (wok zdarzenia gwnego, w dramatyczn akcje, wok osoby gwnego bohatera lub wsplnego miejsca czy problemu) i czc nidmi powizao przy czy no-wo-skutkowych, chronologicznych, kontrastw, analogii, podobieostw, skojarzeo tematycznych i in. *23. Wybr stylu w reportau jest spraw wielkiej wagi: "Kady nowy temat, jeli naley do obcych kultur, wymaga zmiany stylu. Wszystkie inne sposoby opisu bd sztuczne. Musi powstad wraenie, e to, co zostao opisane, pochodzi z wntrza tego szczeglnego klimatu, tej kultury i sytuacji. Syberyjski mrz trzeba opisywad inaczej ni ar pustyni". *Kapucio-ski 2000a, s. 212-213] a) ledzc skadnie reportay cyklu Imperium Ryszarda Kapucioskiego, zbadaj jej zwizek z tematyk ksiki, a nastpnie sprawd, czy Twoje wnioski pokrywaj si z deklaracj autora przedstawion w Lapidarium II [2000a, s. 211]. b) "Natomiast kiedy pisze si o Afryce, trzeba uyd takiego jzyka, w ktrym bdzie mona przekazad nastrj tropikw" *Kapucioski 2000a, s. 212+. Znajd w cyklu Heban Ryszarda Kapucioskiego rodki stylistyczne, ktre pozwoliy autorowi odtworzyd w sowach nastrj tropikw. c) Po dokonaniu analizy stylu Imperium i Hebanu Ryszarda Kapucioskiego, zestaw swoje wnioski w tabeli, wskazujc rnice i podobieostwa w jzykowym uksztatowaniu obydwu tomw reportay. d) Czemu suy w Cesarzu Ryszarda Kapucioskiego stylizacja na jzyk Pamitnikw Jana Chryzostoma Paska i jemu wspczesnych? Porwnaj swoje odpowiedzi z wyjanieniem autora ksiki *Kapucioski 2000a, s. 211-212]. ...... Reporta w szkole 389 24. "Kiedy pisanie idzie le, wszystko w tym pisaniu jest ze. Nie tylko caod nie ma blasku i siy, ale i pojedyncze zdania s nieudolne, niezgrabne, peno w nich bdw gramatycznych i nawet ortograficznych". *Kapucioski 2000a, s. 125+

Nawet mistrzowie maj chwile saboci. Sztuk jest je przetrwad i umied zaczd od nowa. Spjrz na napisane przez siebie fragmenty tekstu. Jak poradzia / poradzie sobie z puapkami ortografii, czy tekst jest poprawny pod wzgldem gramatycznym i leksykalnym, jak wygldaj konstruowane w nim zdania i akapity? Czy nie brakuje caoci "blasku i siy"? Jeli tak, to zacznij od nowa, przeredaguj lub napisz zupenie inaczej te partie tekstu, ktre nie zyskay Twojej aprobaty. 25. Zygmunt Lichniak wymienia nastpujce choroby reportau: Shiso-phrenla raptualis, Elephantiasis seu euphoria poetica, Tuberculosa statisti-ca, Angina mentoris, Amor dermalologicus, Timor laboris, Febra coniunctu-ralis. Zapoznaj si z definicjami tych chorb przytoczonymi w Karafce La Fontaine'a *Waokowicz 1974, s. 227-228+ i zaproponuj metody leczenia. Zbadaj wasne prby reportaowe w poszukiwaniu chorobowych objaww i - jeli to si okae konieczne - zastosuj odpowiedni kuracj. 26. Twrca reportau wymaga od swych czytelnikw rwnie twrczego wyboru, "czynnego wysiku" *Kapucioski 2000a, s. 205-206+. Jakie zadania postawia przed odbiorcami autorka "Przemienienia w Toporowie"? 27. Po uwanym przeczytaniu reportau Marii Nowakowskiej-Majcher "Przemienienie w Toporowie" stred tekst: a) w postaci wycigu (ekstraktu); b) w postaci streszczenia komentujcego. W jakich sytuacjach mgby wykorzystad streszczenie typu (a) i streszczenie typu (b)? *28. Zapoznaj si z tomem reportay Wojciecha Tochmana "Jakby kamieo jada" *Sejny 2002+. Wykorzystujc swoj wiedz na temat sztuki pisania reportau oraz odwoujc si do wasnego wyczucia pikna, dobra i prawdy, po dokonaniu analityczno-interpretacyjnego ogldu publikacji napisz recenzj tego tomu dla czasopisma w rodzaju "Sycyny" *por. przykadowa recenzja w Aneksie do rozdziau 11.+ lub "Nowych Ksiek".

390 GATUNKI WYPOWIEDZI w SZKOLE 29. Jakie cechy reportau mona dostrzec w ksice Marka Millera Zagrajcie mi to piknie. "Pan Tadeusz" wedug Andrzeja Wajdy (Warszawa 1999, Prszyoski i S-ka)? 30. Bieszczady. agodne gry i rzadko rozsiane po dolinach osady ludzkie. Jak yj ich mieszkaocy? Jak wyobraasz sobie wiat bieszczadzkiej wioski? Jacy s w niej ludzie, jakie otoczenie, domy, sprzty, widoki - take: widoki na przyszod? Skonfrontuj swoje wyobraenia z obrazem wiata wyaniajcym si z kart ksiki pt. wiat. Fotografie dzieci z Ja-sionki i Krzywej (teksty wprowadzajce: Piotr Janowski, Andrzej Stasiuk, Woowiec 2002, Wydawnictwo Czarne). a) Wybierz z zamieszczonych w ksice zdjd 5-7 fotografii, ktre - potraktowane jako kondensacja jej treci - mona by opublikowad w prasie w formie fotoreportau. Napisz dwuakapitowy komentarz stanowicy refleksyjno-opisowe wprowadzenie do tego fotoreportau.

b) A moe sam(a) sprbujesz signd po aparat fotograficzny i utrwalid na filmie wiat codziennoci, w ktrym Ty yjesz? W jakim stopniu surowy obiektyw pozwala Ci patrzed na ten znany Ci od dawna wiat z nowej perspektywy? Co szczeglnie cennego, istotnego (np. dotychczas niezauwaonego, niedocenianego) udao Ci si dostrzec w tyme wiecie? Jakim jawi si on w zderzeniu ze wiatem dzieci z Jasionki i Krzywej? Jaki tytu nada(a)by fotoreportaowi ukazujcemu Twj wiat? 16. 2. O wyznacznikach oceny tekstu reportau szkolnego Reporta jest gatunkiem nie poddajcym si skonwencjonalizowaniu w cile wyznaczonym schemacie gatunkowym. Mimo to moliwe wydaje si wskazanie kryteriw oceny tekstw uczniowskich zamierzonych jako realizacje gatunku. Kryteria te - z elastycznoci odpowiadajc zrnicowaniu tematycznemu, typologicznemu i artystycznemu - maj pomc nauczycielowi w ocenie poziomu osignid uczniw w zakresie umiejtnoci tworzenia reportau. Znak * dodany do niektrych punktw w tabeli wskazuje te waciwoci, ktrych mona oczekiwad od tekstw pisanych przez uczniw zaawansowanych w tworzeniu reportay (a wic przede wszystkim licealistw). Reporta w szkole. 391 Wyznaczniki oceny Zakres wiedzy: rzetelne poznanie osb, miejsc, faktw stanowicych podstaw reporterskiej opowieci Umiejtna selekcja i uporzdkowanie rnorodnego materiau: - kompozycja podporzdkowana wiadomemu zabiegowi twrczemu (dajcemu si odczytad w tekcie) - z wyranym pocztkiem i agodnie zaakcentowanym zakooczeniem oraz umiejtnym wprowadzeniem podziau na akapity i zachowaniem spjnoci tekstu - nadanie tytuu, adekwatnego do ujcia tematu, realizujcego funkcje fatyczn, informa-tywn i / lub kreatywn oraz impresywn - *wprowadzenie nadtytulu, podtytuu i rdtytuw (uzasadnione dugoci tekstu oraz planowanym miejscem jego publikacji, a wic uwarunkowane typem odbiorcy) Wykorzystanie rnych rde informacji i umiejtne przywoywanie ich w tekcie (dokumenty, listy, pamitniki, rozmowy z bohaterami itp. - w zalenoci od tematu) - wprowadzenie cytatw ze rde pisanych - umiejtne zastosowanie mowy niezalenej (dialogi i monologi bohaterw; zabiegi styli-zacyjne) oraz mowy zalenej - *zastosowanie mowy pozornie zalenej Zastosowanie rnorodnych struktur jzykowych w narracji: - opowiadanie z konsekwentnym wykorzystaniem narracji l-osobowej i / lub 3-osobowej

- wiadome operowanie kategori gramatyczn czasu przeszego oraz *czasu teraniejszego (w funkcji praesens historicum) - *funkcjonalne wykorzystanie zaimkw deiktycznych oraz okreleo czasu i miejsca wczajcych odbiorc w wiat przedstawiony reportau (np. tu, teraz, dzi) - bogactwo konstrukcji skadniowych sucych oddaniu dynamizmu akcji (rwnowaniki zdao, zdania pojedyncze nierozwinite, zdania zoone wsprzdnie) lub statycznoci opisywania (zdania pojedyncze bogato rozwinite) czy jasnoci refleksji i komentarza (zdania zoone podrzdnie) i. Bogactwo sownictwa (w tym take frazeologii) - sfunkcjonalizowany dobr sw i zwizkw frazeologicznych - stylizacja na jzyk potoczny, gwar, styl urzdowy itp. - w celach prezentacji przeyd, osobowoci, pochodzenia spoecznego i terytorialnego bohaterw oraz odgrywanych przez nich rl spoecznych i przyjmowanych punktw widzenia - obrazowod, plastycznod, konkretnod sownictwa i frazeologii (w partiach narracyjnych i opisowych) - wiadome wykorzystanie nazw wasnych oraz liczb (np. dane statystyczne, precyzyjne daty itp.) 6. *Trafnie dobrane fotografie i podpisy pod nimi Styl wypowiedzi podporzdkowany zasadzie stosownoci i skutecznoci

392 GATUNKI WYPOWIEDZI w SZKOLE 8. Poprawnod jzykowa, ortograficzna i interpunkcyjna 9. Dodatkowe walory pracy - indywidualny styl - oryginalnod zamysu twrczego, tematu, konstrukcji - wielopiaszczyznowod wiata przedstawionego. 16.3. Propozycja lekcji (powieconej rozwijaniu w uczniach wiadomoci gatunkowej reportau) Klasa III gimnazjum lub I liceum oglnoksztaccego Temat: O sztuce widzenia w reportau, czyli kto do kogo mwi w tekcie Materiay:

l. Kserokopie tekstw reportay: a) Ewy Owsiany "Chusta Weroniki" (w: Antologia reportau polskiego w opracowaniu szkolnym, opr. K. He-ska-Kwaniewicz, B. Zeler, Katowice 1998, s. 258-268); b) Marii Nowa-kowskiej-Majcher "Przemienienie w Toporowie" ["Rzeczpospolita" 2001 (6-7 padziernika), s. Dl; zob. Aneks w rozdz. 9.]. 2) Ostatnie numery "Polityki", "Magazynu Gazety", "Magazynu Rzeczpospolitej" lub "Twojego Stylu". Czas: cykl 3 lekcji *Jedne z pierwszych lekcji powiconych reportaowi+ Etapy

Cele

Przebieg lekcji

i umiejtnoci

0.

Czytanie tekstu

UU w domu przeczytali reporta E. Owsia-

Przygotowanie

Identyfikacja osoby mwi-

ny i zaznaczyli w nim fragmenty, ktrych "au-

cej z wykorzystaniem poj-

torstwo" przypisad mona narratorowi.

cia narratora

I.

Gone czytanie zgodnie z za-

1. N prosi UU, by spojrzeli na tekst reportau

Wprowadzenie

sadami kultury ywego sowa

tak, jakby skada si tylko ze sw narratora.

Wybrany U gono, ywo i sugestywnie odczy-

tuje kwestie narratora z 1. czci reportau. Po-

Suchanie ze

zostali UU suchaj (bez zagldania do tekstu),

zrozumieniem

aby nastpnie odpowiedzied na pytania: W jakiej

sytuacji znalaz si narrator (gdzie? z kim? kie-

dy? dlaczego?) oraz skd mg zaczerpnd wie-

dz o tym, o czym opowiada *- z rozmowy z bo-

haterk, - z bezporedniej obserwacji bohaterki+.

Reporta w szkole 393 2. Inny U odczytuje z caego tekstu przykadowe kwestie, ktrych nie wypowiada sam narrator. Klasa ustala, kto do kogo o czym i jak w nich Czd analityczno-nterpretacyjna Okrelanie funkcji zaobserwowanych rodkw wyrazu (czasw gramatycznych, konstrukcji skadniowych) Posugiwanie si w sposb funkcjonalny pojciami: bohater, narrator

Rozpoznawanie i rozumienie zaoeo komunikacji przez dookrelenie sytuacji narratora-reportera 1. UU porwnuj akapit (2.) (Pamita:...) i akapit (3) (Dzi w resztkach slooca...): Co rni te akapity (pod wzgldem treci i formy)? Jakie relacje zdaj si zachodzid midzy osob opowiadajc (narratorem, tu: reporterem) a bohaterk opowieci w kadym z tych fragmentw? *Kontrasty: przeszod: teraniejszod; rwnowaniki zdao i dynamiczne zdania proste o schemacie podmiotorzeczenie-dopenienie : jedno zdanie zoone, bogato rozwinite za pomoc okolicznikw miejsca i czasu; dynamiczne sprawozdanie : panoramiczny opis sytuacji z komentarzem; wypowied reporterki jakby powtarzajca styl mwienia bohaterki: bezporednia wypowied reporterki; REPORTER ZA BOHATEREM = "wtedy": REPORTER OD SIEBIE = "TERAZ"] 2. Skupiajc si na czciach 1. i 2. reportau E. Owsiany, UU wykonuj dw. 4 (analiza funkcji czasw gramatycznych w reportau). Notatka bdca wynikiem dyskusji nad zwizkiem przeczania czasw i struktury reportau moe przybrad postad schematu "szufladkowego zawiera ni si" paszczyzn reportau *por. Zacznik 1. 3. UU szkicuj charakterystyk reportaowego "ja", ledzc w tekcie miejsca jego ujawniania si i poszukujc odpowiedzi na pytania: a) jaki ma zawd?, b) jaki jest jego stosunek do wie dzy?, c) czym si interesuje?, d) co lubi robid? e) jaki jest jego stosunek do ludzi?, f) jakie m zdolnoci i umiejtnoci? Rozwizanie wpisuj w "rybi szkielet": Odrnianie cech swoistych 4. Pracujc w grupach 3-4 osobowych, UU wy reportau konuj dw. l (okrelenie wkadu pracy reportera Konfrontacja wynikw pracy grup prowadzi d ; ustalenia listy rde informacji w reportau:

394 GATUNKI WYPOWIEDZI w SZKOLE m. Podsumowanie i rozszerzenie Funkcjonalne posugiwanie si w analizie pojciami narracji l- i 3-osobowej, opowiadania, opisu, komentarza, monologu, cytatu, mowy niezalenej i mowy zalenej Rozumienie funkcji reportau jako gatunku publicystycznego a) osobiste dowiadczenie reportera-wiadka; b) bezporednie rozmowy z bohaterami; c) lektura pism urzdowych i innych dokumentw; d) lektura tekstw uzupeniajcych (literatury, poradnikw). 5. UU wyszukuj w tekcie innorodne - wobec narracji reporterskiej - formy tekstowe (analizujc ich jzykowe i graficzne sposoby wyodrbniania w tekcie gwnym), aby odpowiedzied na pytania: a) W jaki sposb rnorodnod materiau jest sygnalizowana w tekcie reportau?; b) Jaki wpyw na

reportaowe przesanie ma owa rnorodnod materiaowa i formalna? *FORMA REPORTAU = narracja 1-osobowa i / 3-osobowa (opowiadanie, opis, komentarz, mowa zalena) + monologi bohaterw (mowa niezalena) + cytaty z innych tekstw pisanych+ UWAGA: Naley przy tym podkrelid rnice miedzy bliskimi sobie wywiadem i reportaem - w tym ostatnim pytania reportera s usunite z pola widzenia, pozostaj w domyle! *FUNKCJA: pokazywanie wiata z dopeniajcych si punktw widzenia, uwiarygodnienie przedstawienia, naocznod, zblienie si do prawdy, umoliwienie odbiorcy peniejszego wspprzeywania wiata itp.+ 6. W grupach UU proponuj rne sposoby schematycznego zobrazowania wieloci punktw widzenia wykorzystanych w reportau E. Owsiany *por. Zacznik 2.+ Rozpoznawanie i rozumienie zaoeo komunikacji przez dookrelenie sytuacji odbioru reportau ksikowego oraz reportau prasowego 1. UU podsumowuj dotychczasowe ustalenia, kierujc sw uwag na czytelnika: Jak korzys'd ma czytelnik reportau z wprowadzenia do niego mowy niezalenej i cytatw oraz wiadomego operowania przez autora formami czasw gramatycznych (gwnie teraniejszego)? *wraenie naocznoci przedstawienia, przyblienie miejsca i akcji, wcigniecie odbiorcy w wiat utworu] 2. UU ogldaj reporta E. Owsiany jako reprezentatywny dla reportay ksikowych i porwnuj go z reportaami prasowymi opublikowanymi w najnowszych numerach "Polityki", "Magazynu Rzeczpospolitej", "Magazynu Gazety" Reporta w szkole 395 Analiza tytuu oraz graficznie zaznaczajcej si seg-mentacji tekstw Wykorzystanie pojd: nagwek, akapit, rdtytuy lub "Twojego Stylu". W efekcie maj odpowiedzied na pytania: a) Czym rni si ukad graficzny reportau ksikowego i reportau prasowego? *struktura nagwka, rdtytuy i rdteksty, fotografie, wyrnienia cytatw itp.+ b) Czym rni si odbiorca reportau ksikowego (ksiki reportaowej) od odbiorcy czasopisma? *preferencje, stopieo specjalizacji itp.+ 3. W grupach 3-4 osobowych UU wykonuj dw. 18 *dostosowanie tekstu E. Owsiany do wymagao czytelnika prasy+ i na forum klasy prezentuj swoje propozycje zmian - wraz z uzasadnieniami. IV. Utrwalenie Praca domowa Porwnywanie tworzywa reportau ksikowego i prasowego Celowe zabiegi redakcyjne zmierzajce do przyblienia tekstu do wspczesnego wzorca gatunkowego reportau prasowego UU czytaj w domu reporta M. Nowakowskiej-Majcher .J^rzemienienie w Toporowie". Wykonuje ustnie dw. 8a. *porwnanie lidu ,J?rzemieruema" i pocztkiem "Chusty"+. Wyjaniaj, dlaczego repor

ta M. Nowakowskiej-Majcher nie moe byd uznany za typowy przykad reportau prasowego, chocia zosta opublikowany w czasopimie. UU przeredagowuj tekst .Jrtaemienienia w Topo rowie", aby uczynid go bardziej medialnym, a wiec zbliyd do prototypu reportau prasowego. *Np. tworz rdtytuy i rozmieszczaj je w tek cie gwnym, wyrniaj graficznie najwaniej sze wypowiedzi postaci, dodaj notk eksperc k pos'wiecon malarzowi itp.+ Zacznik 1. Struktura reportau a czasy gramatyczne PRZESZOD BOHATERW flEJS TERANIEJSZOD BOHATERW l REPORTERA TERANIEJSZOD CZYTELNIKA czas przeszy czas teraniejszy spotkania czas Teraniejszy odbioru PONADCZASOWOSC KOMENTARZA I

396 GATUNKI WYPOWIEDZI w SZKOLE Zacznik 2.: Moliwe schematyczne ujecie wieloci punktw widzenia w reportau E. Owsiany Chusta Weroniki Punkt widzenia

REPORTERA - WIADKA

Punkt widzenia OFICJALNY (twrcw folderu) Szpital Chirurgii Plastycznej w Polanicy Zdroju Punkt widzenia LEKTUR (poradnika Oga Mandino) Punkt widzenia Z ZEWNTRZ (kuracjuszy i spoeczeostwa) nkt widzenia BOHATERW (pacjentw, pielgniarek lekarzy) Joanna Ja$0etoska Rozdzia 17 FELIETON W SZKOLE (etap III i IV edukacji) 17.1. Proponowane dwiczenia (znak * wyrnia zadania dla poziomu rozszerzonego IV etapu edukacji) 1. Zakadamy, e masz swoich ulubionych felietonistw. Przypomnij sobie ich teksty, nastpnie za sprbuj sformuowad zwiz, ale zawierajc jak najwicej cech, charakterystyk dobrego felietonisty. 2. Przeczytaj opis ksiki Talki w wielkim miecie Moniki Pitkow-skiej i Leszka Talki [Wydawnictwo WAB, 2002+ zamieszczony na stronie internetowej i wybierz te cechy felietonu, ktre w tekstach autorw dostrzeg recenzent. Mieszkaocy wielkich miast nie maj dzi latwego ycia. Kady z nich, dzieo w dzieo, staje do bezkompromisowej walki, ktrej stawk jest sukces, pozycja towarzyska, slawa i pienidze, a strategi - zdrada i podstp. T groteskow, ale i zadziwiajco blisk prawdy wizj naszej rzeczywistoci przynosi ta ksika. Co zrobid, gdy najlepszy przyjaciel kupuje sobie droszy samochd, narzeczona chce wygldad jak Jennifer Lopez, a upragnione pitnacie minut sawy nie nadchodzi? W labiryncie wielkiego miasta zabdziby nawet najsprytniejszy szczur, a pewien chioski mdrzec, ktry twierdzi, e "aden problem nie jest tak wielki, jak si wydaje" odkryby, jak bardzo si pomyli. Pouczajce przygody autorw tej ksiki, ich znajomych i caej polskiej klasy redniej s tego znakomitym wiadectwem. W swych byskotliwych tekstach Monika i Leszek Talkowie na bieco omawiaj wydarzenia spoeczne, towarzyskie i polityczne. Z maeoskich komentarzy wyania si groteskowy, a zarazem niepokojco prawdziwy

i bogaty w szczegy obraz rodzcej si klasy redniej. Okazuje si, e nawet bahe zdarzenia mog mied sens uniwersalny, a te z pierwszych stron gazet, widziane w krzywym zwierciadle, nabieraj nowego znaczenia.

Bohaterowie - byskotliwy felietonista, najlepsza z on, pan Roszko z maonk oraz i ci blisi i dalsi znajomi - ucz si trudnej sztuki przetrwania w dungli wielkiego miasta. S konsumentami kultury wysokiej, ludmi wyksztaconymi i obytymi. Maj typowe dla swojej pozycji spoecznej problemy: Gdzie ukryd przed przyjacimi kupiony ostatnio bestseller? Czy Kandinsky bdzie pasowa do nowego dywanu ? Jak znaled si na zdjciu w towarzystwie przedstawicieli elity? Zebrane w tej ksice historyjki obrazuj mozolny proces powstawania polskiej klasy redniej, ukadajc si w jej barwny i groteskowy, a przy tym niezwykle wymowny obraz. Znakomicie uchwycony absurd, przenikajcy opisany tutaj wielkomiejski wiat, przywodzi na myl filmy Stanisawa Barei. 3. Na podstawie kilku felietonw z cyklu "Po robocie przy sobocie, czyli maeoski przegld Talkw" Moniki Pitkowskiej i Leszka Talki zamieszczanych w "Gazecie Telewizyjnej Gazety Wyborczej" (lub ze zbioru Talki w wielkim miecie tyche autorw) zaobserwuj, w jaki sposb kreuje si w nich postaci bohaterw. Sporzd krtk charakterystyk wybranego bohatera. 4. Przeczytaj tekst Marka Oramusa "O Lemie w mies'cie Golema" ("Nowa Fantastyka" 2001, nr 6, s. 65). Dlaczego trudno nazwad go felietonem? Zbierz argumenty. 5. Jeli masz poczucie humoru, sprbuj opowiedzied dwa razy, za kadym razem inaczej, jaki' klasyczny dowcip, anegdot. Jakimi rodkami wyrazu posuye si w kadej wersji? 6. Przeczytaj felieton Ryszarda Marka Grooskiego "Cud w sezonie ogrkowym" ("Polityka" 2002, nr 32 (10 sierpnia), s. 87). Wska rodki jzykowe, za ktrych pomoc autor wprowadza do tekstu humor. 7. Kady felietonista wie, jak trudno w felietonie o dobry pocztek i byskotliw puent. Wykorzystaj do rozpoczcia lub spuentowania swojego felietonu o robieniu rzeczy niemoliwych mora z wiersza dla dzieci ukasza Dbskiego: -..--.. ; , ,, , Wrbel gwodzi Ci nie sprzeda Jak si nie da to si nie da Lecz jak mawia wuj z Jaworzna, Gdy si bardzo chce to mona. 8. Poszukaj dobrych wejs'd i puent w ludowych przysowiach, skrzydlatych sowach poetw, filozoficznych maksymach czy prywatnych powiedzeniach wasnych znajomych. Moe znajdziesz jeszcze inne rda. 9. Przeczytaj fragment felietonu Kingi Dunin z "Gazety Wyborczej" i odpowied zamieszczon przez Jerzego Pilcha w "Polityce", w post scrip-tum do swojego felietonu. W jaki sposb prowadzcy spr dziennikarze wyraaj wasne opinie? Kinga Dunin 2002, "Kung-fu", "Wysokie Obcasy" 2002 (27 padziernika) Obiecywaam sobie i dotrzymam. Nigdy, ale to nigdy, pod adnym pozorem nie bd zaczepiaa Jerzego Pilcha. Co prawda raz, kiedy, zrobiam malutki wyjtek i jako mi si upieko, nie jest to jednak powd, by popadad w gupi brawur. Kady, komu ycie mie, wie, jak niebezpiecznie jest zadzierad z Pilchem. Samcem alfa, czonkiem elitarnego klubu tych najlepszych, ktrzy maj to, na czym zbywa caej reszcie samcw beta, gamma i tak dalej. "Nic na to nie poradz, e ci, ktrzy nie dostali Nike i nie maj

modej laski, stanowi wikszod" - zwierza si skromnie Pilch pismu " Viva!". Bdc osob ludzk w wieku zdecydowanie pobalzakow-skim mam prawo nie rozumied. Jak to modej? Chyba mwi si "nowej". Nowej laski. Chocia laska to dosyd starowiecki rodek perswazji - dzi s to raczej kije bejsbolowe. Kto by tam si naraa na oberwanie - czy to lask, czy bejsbolem - od samca alfa. No i laureata Nagrody Literackiej Nike, niezbitego dowodu najwyszej formy stylistycznej. Ja, niestety, nie jestem nawet samcem omega, Nike mi nie dali, od lat opieram si na tym samym starym kiju, nie zamierzam wic podskakiwad Pilchowi. Chciaabym tylko zgosid dwie drobne uwagi dotyczce logiki. O logik nie bdziemy si przecie spierali? Logika jest powszechna, uniwersalna i, jak wiadomo, przede wszystkim mska. Jedna i niepodwaalna. W felietonie "Gupota Susan Sontag" ("Polityka" nr 38/2002) Jerzy Pilch wytar sobie buty wywiadem udzielonym przez Sontag Irenie Gru-dzioskiej-Gross i opublikowanym w "Wysokich Obcasach". Z tego worka rozkosznych zoliwoci z trudem udaoby si wygrzebad jakie dyskur-

400 GATUNKI WYPOWIEDZI w SZKOLE sywne opinie. W koocu jednak par znalazam. Pierwsza. Intelektualista, ktry nie oglda telewizji, nie moe napisad powieci, i dlatego Susan Sontag pisze gnioty. Polemizowaabym, ale nie dzi'. Druga. Susan Sontag pisze glupio o sztuce fotografii. Jak wyej. Wreszcie, myli si w kwestii oceny amerykaoskiej polityki zagranicznej. I tu pora na logik. Pilch zarzuca Sontag, e wypowiadajc si o 11 wrzenia, pozwolia sobie na gupot uznania "synnej racji drugiej strony". Ja za wyczytaam w wywiadzie, e zdecydowanie nie uznaje ona racji terrorystw, chod krytykuje rwnie styl amerykaoskich reakcji oraz caoksztat polityki zagranicznej. Moe to jakie niedostatki kobiecej logiki, ale wydaje mi si, e jest to cakiem co innego ni przyznanie racji obu stronom, a ju na pewno nie drugiej stronie. A teraz nastpna, rwnie drobna i z pewnoci atwa do ustalenia kwestia logiczna. We wstpniaku zapowiadajcym wywiad profesor Marcin Krl, redaktor naczelny "Res Publiki Nowej", napisa, e postawa Susan Sontag jest mu bardzo bliska. Gupot i banialukami nazwa za to wypowiedzi, ktre pojawiy si w Stanach Zjednoczonych po 11 wrzenia. Ciekawi mnie oczywicie, czy dziaa tu prawo przechodnioci. Jeli Susan Sontag jest gupia, a profesor Krl ma pogldy bardzo jej bliskie, to czyby te - jakby to elegancko powiedzied - cierpia na niedostatek rozsdku ? Rozumiem, e atwiej jest zrwnad z ziemi kobiet z dalekiego kraju ni profesora, z ktrym urzduje si pod jednym dachem "Polityki", ale logika jest logik. I dla porzdku dodam, e poza jednym zdaniem, jakoby wszyscy w Polsce byli wierzcy, ja take zgadzam si waciwie ze wszystkim, co mwia filozofka. Widad i mnie brakuje pitej klepki. (Na szczcie w dobrym towarzystwie). I tak oto udao mi si zastosowad chwyt podpatrzony w filmach kung-fu. W pewnym momencie naley si usund, a wtedy mistrzowie walki wpadaj na siebie. Po co ja mam si naraad? Niech panowie sami ustal midzy sob, jaki jest stan umysowy pani Sontag.

Jeszcze co przychodzi mi do gowy. Myl nieco karkoomna i bardzo starowiecka. A gdyby tak konserwatysta Marcin Krl zechcia wcielid w ycie tradycyjn msk cnot rycerskoci i pody na ratunek damie? Jak wiat wiatem w obronie honoru kobiet stawali dzielni panowie, a nie inne panie. Tylko czy to jest naprawd potrzebne Susan Sontag? Felieton w szkole 401 Jerzy Pilch "Lot Koszcy", "Polityka" 2002, nr 40 [...] PS. W ostatnim (39) numerze " Wysokich Obcasw " Kinga Dunin zazdronie odnosi si do darw, ktrymi ja jestem obdarzony, a ktre rzekomo nale si Dunin. Z szokujc szczeroci wyznaje swoj rozpacz z powodu nieotrzymania Nagrody Nike ("Nike mi nie dali"), wazi z buciorami w moje ycie osobiste i szydzi z moich uczud. Trafnie wprawdzie wyraa si o mnie per: "samiec alfa", ale merytoryzm ten nie daje jej ulgi - "ja niestety nie jestem nawet samcem omega", boleje z doprawdy przesadn skromnoci. Obudnie - bo przecie, na miod bosk, syszed o czym takim musiaa docieka, jakie w dzisiejszej polszczynie s obiektywne znaczenia sowa " laska" i w jakich subiektywnych znaczeniach ja sowo to stosuj. Mj niedawny pamflet na Sontag okrela jako: " zrwnanie z ziemi kobiety z dalekiego kraju", co jest fraz godn antologii. Cytuje z pracowicie od lat gromadzonych fiszek moje najdrobniejsze wypowiedzi i skary si, e ju kiedy mnie zaczepiaa, a ja nic. Nie trzeba mied pozycji "samca alfa", by wlot pojd, co to wszystko znaczy. Pani Kingo! Stanowczo oznajmiam pani, e wszystkie moje ostatnie oznaki sympatii odczytaa pani zbyt pochopnie! Owszem, 17 wrzenia okoo godziny 20.30 podaem pani rk, ale to nie znaczy, e od razu jestem gotw do penej wzajemnoci. Prosz dad mi jeszcze troch czasu. Wiem, e zabrzmi to brutalnie, ale ja musz si wpierw upewnid, e pani naprawd mnie kocha, a nie leci tylko na pienidze. 10. Trudno si nie zgodzid ze stwierdzeniem, e felietonista to zwierze polemiczne. Podejmij polemik z denerwujcym Ci autorem, tekstem lub sposobem ujcia problemu. 11. W ramach dwiczeo podejmij polemik z wasnym tekstem i wasnymi przemyleniami. W formie felietonu, rzecz jasna. 12. Przeczytaj fragment felietonu Bolesawa Prusa o uczonym Ya-la-pa (z tomu "Kroniki Tygodniowe") [por. Aneks w rozdz. 10.].Wykorzystaj ponownie pomys Prusa. Napisz wspczesn polszczyzn o badaniach zwyczajw europejskich w Polsce. 13. Przeczytaj fragment felietonu Bolesawa Prusa zamieszczony poniej. Sam napisz wspczesny felieton o gadetach doczanych do czasopism dla kobiet.

402 GATUNKI WYPOWIEDZI w SZKOLE

Najwiksz jednak osobliwoci Koldy2 jest doczajce si do niej premium w formie butelki soku i stoika gruszek w occie. Jeeli kady egzemplarz ksiki posiada tego rodzaju dodatek, to naprawd wypada si lkad, e autorka w roku biecym doloy si do swego wydawnictwa. W kadym razie Kolda jest ksik fachow i poyteczn. Szczerze pragnbym doczekad czasw, kiedy u nas nie tylko "gospodynie", ale take: szewcy, krawcy, lusarze, stolarze otrzymaj specjalne noworoczni-ki, obejmujce tyle przynajmniej nowych i praktycznych wiadomoci, ile si znajduje ich w kalendarzu autorki 365 obiadw. Bagam jednak przyszych wydawcw kold dla: " budujcych lokomotywy"- "elazne mosty""fortepiany"- "kasy ogniotrwae" itd., aeby, przysyajc mi do reklamy swoje edycje, nie doczali do nich premiw, z ktrymi, dalibg! nie wiedziabym, co robid i gdzie je postawid. *14. Przeczytaj recenzj ksiki Waldemara Lysiaka Stulecie kamcw (Antoni Pawlak "ysiak Zbawiciel", "Gazeta Wyborcza. Magazyn z Ksikami" 2001, nr 11 (6 grudnia), s. 33) oraz wybrane fragmenty recenzowanego dziea. Czy zgadzasz si z opiniami recenzenta? Dlaczego? Nadaj swojej odpowiedzi form felietonu. *15. Przeczytaj poniszy tekst Macieja Nowaka z felietonowego cyklu "Warszawa pen gb" (zamieszczanego w "Gazecie Wyborczej"). Znajd w tekcie cechy recenzji i felietonu. Meltemi 03-01-2002 13:36 Jeszcze nigdy wyprawa do knajpy nie okazaa si tak atwa. Ale te jeszcze nigdy nie zorganizowano mi knajpy niemal pod oknem. Od Meltemi, nowej restauracji klanu Krglickich, dzieli moje mieszkanie dosownie kilkadziesit metrw. 1 nie byoby w tym pewnie nic godnego uwagi, gdyby nie fakt, e mieszkam w dzielnicy, ktra w aden sposb nie miaa dotd pretensji bycia punktem na towarzysko-gastronomicznej mapie miasta. Skrzyowanie Szczliwic-kiej, Opaczewskiej i Drawskiej od dzieciostwa kojarzyo mi si raczej z dzwonkiem kolejki, jadcej ze zgrzytem w kierunku Podkowy Lenej. Jej szyny wiody wanie ulic Szczliwick, z ktrej starowieckie wagoniki EKD skrcay z trudem w Drawsk i jechay wzdu pnocnego skraju Parku Szczli2 Mowa o "Koldzie dla gospodyo" Lucyny Dwierczakiewiczowej. Felieton w szkole 403 wickiego. Zreszt, mwienie o Parku Szczliwickim to te nowomodny obyczaj. Jak pamitam moi dziadkowie mieszkajcy tu od pocztku at 50., zwali ten teren po prostu gliniankami, a widocznej z daleka grze zawsze wypominali, e krya w sobie zwalisko gruzw i mieci ze spalonej w Powstaniu Warszawy. Caa okolica waciwie do dzisiaj zachowaa klimat nieco maomiasteczkowy: na skwerkach sejmikuj sterani yciem i tanimi winami panowie, ich ony zbieraj si w nieodlegym kociku, a rankami z malutkiej piekarni dobywa si sodki zapach wieych buek. Jest jeszcze apteka, gdzie z Panem Magistrem mona sobie ponarzekad na zdrowie, jest te stara szkoa, gdzie babcia bya przed aty Pani Psork. S w koocu ssiedzi, oryginay i dziwaki. Nikt nie dorwnywa jednak kapelusznikowi, ktry w noc wigilijn zwyk nakaniad maonk do zwikszenia religijnej ,.,,., : ,

egzaltacji. - Mdl si, mdl si k..., Pan Bg si rodzi.- - krzycza na ca klatk, a moja babcia z determinacj w oczach podnosia o kilka tonw gonod piewanej koldy. Ale to ju przeszod, od pewnego czasu ssiedzi raczej wymieraj: przy wejciu do mojej klatki widad kawaek janiejszego tynku. Wyblak od cigego przyklejania w tym samym miejscu aobnych klepsydr. Jedna z pierwszych donosia o pogrzebie dziadka Stasia. Ten nostalgiczny obraz mojej ulicy zacz si walid bardzo niedawno: najpierw na obrzeach szczliwickich glinianek powstay efektowne osiedla, mieciow gr przemieniono w nowoczesny tor narciarsko-sanecz-kowy, do mojej klatki wprowadzi si waciciel, midzy nami za kilkaset metrw dalej, na skrzyowaniu z Grjeck powstaa filia modnej Bramy. Moja ulica zacza aspirowad do lepszego towarzystwa. A ostatecznym tego dowodem jest pojawienie si Meltemi. Wystylizowana na greck tawern knajpa mieci si na parterze piknego apartamentowca na rogu Szczliwickiej i Drawskiej. Wpadlimy tu z R., na ma midzy witeczn kolacyjk, wychodzilimy po kilku godzinach ociali, jednak szczliwi. Smaczny by zestaw zimnych przeksek Pikiia (28 z), na ktrym znalelimy: przecier z grochu i oliwy, krem z bakaanw z orzechami, gobki w liciach winogron, pieczon jagnicin, tzat-ziki, sery fet i haloumi, grillowan papryk i suszone pomidory. Do tego poprosiem jeszcze o pyszne, delikatne i niemal odwieajce placuszki z cukinii i fety (18 z), doskonay smaony ser haloumi ozdobiony z pit prosto z grilla (24 z) a take omiornic z rusztu (25 z). Ta ostatnia przypominaa ogon Obcego, jednak jej smakowitod i jdrnod pozwalaa zapomnied o wszel-

404 GATUNKI WYPOWIEDZI w SZKOLE kich innych skojarzeniach. Nieco mniej smakowaa mi mousaka (25 z): nie lubi tej klasycznej bakaoskiej zapiekanki pieczonej na blasze jak cienkie ciasto. Wol jej domow wersj, gdy powstaje w glinianych naczyniach, bujna, nieokieznana i pena wzajemnie dopeniajcych si smakw. Bezbdna bya natomiast avgolemono (13 z), czyli zupka z kurczaka i soku z cytryny: delikatna i charakterna za jednym razem. Pord dao zasadniczych na pewno polecam genialnego krlika w sosie z pomaraoczy (42 z). Zazwyczaj nie przepadam za owocowymi sosami, ten jednak wzi z pomaraoczy cay ich aromat, na bok odrzuci sodycz, i wypromowa w ten sposb magiczn kruchod biednego trusia. Autentyczne cudo! W tym kontekcie przygas blask wielkich krewetek duszonych w ouzo (51 z); moim zdaniem ich cena nie przystaje do efektu, ale znam takich, co za krewetki dadz kad cen. Niech sobie nie auj. Pomyk bya pieczeo cielca nadziewana czosnkiem i liciami (sic! - J. J.) winogron (39 z). Mimo e jej plastry spoczyway na bardzo smacznym pomidorowym sosie, ona sama bya przesuszona i cakiem bez smaku. Na wety podano nam talerz peen greckich sodyczy: znacie je dobrze - sodkie, lepkie, waciwie trudno ocenid, czy dobre, czy nie. Po prostu samoswoje. Amatorzy z pewnoci bd umieli si nimi rozkoszowad. W imperium rodziny Krglickich Meltemi to ju drugi lokal z kuchni greck. Jestem przekonany, e podobnie jak Santorini na Saskiej Kpie ma szans stad si jednym z ulubionych szyldw nowej Warszawy. A nawet, sdz, e w porwnaniu z Sask Kp ta szczliwicka filia moe cieszyd si jeszcze wikszym zainteresowaniem. Gdy siedzimy w Meltemi pord jasnych cian, pokrytych

nieregularnym, rustykalnym tynkiem i pogryzamy helleoskie specjay, za przeszklonymi witrynami widad dzisiaj narciarzy szusujcych po mieciowej grze. Latem z tej perspektywy kusid bdzie z pewnoci coraz pikniejszy i bujniejszy krajobraz Szczliwickiego Parku. Jest to dobry pretekst do powizania wizyty w Meltemi z duszym spacerem po okolicy, a moe te przejadk dk po gliniankach. Tego Santorini, osadzona pord okrutnych blokowisk z lat siedemdziesitych nie zapewni wam w najmniejszym stopniu. A zatem, odwiedzajcie moj ulic. Maciej Nowak (03-01-02 13:36) 16. Co jest osi konstrukcyjn felietonu Krzysztofa Zanussiego "Telewizor zamiast dziadka" ("Polityka" 2002, nr 35 (31 sierpnia), s. 97)? Felieton w szkole 405 17. W Onecie moesz znaled felietony Stanisawa Lema. Przeczytaj kilka z nich i wynotuj, jak tematyk poruszaj. 18. Przeczytaj kilka kolejnych felietonw Jzefy Hennelowej z cyklu "Yotum separatum" ("Tygodnik Powszechny"). Zastanw si, co decyduje o aktualnos'ci tych tekstw? Jeli to moliwie, zajrzyj do egzemplarzy archiwalnych "Tygodnika Powszechnego" -jak odbierasz felietony tej autorki z perspektywy wspczesnego czytelnika? Dlaczego? 19. Oto pocztek felietonu Lecha Jeczmyka ("Nowa Fantastyka" 2001, nr 6, s. 78): Rzadko mylimy o tym, e pamid odgrywa rn rol w rnych kulturach, i e zmieniajc sposb magazynowania pamici co zyskujemy -ale i co tracimy. Bo nie ma nic za darmo. Przenoszc pamid z gowy na tabliczki, zwoje, karty zszywane w ksigi czy licie palmowe przechowywane w koszach (trpitaka), czowiek przesta dwiczyd mzg, a wymyliwszy Internet, ktry bardziej przypomina mietnik ni bibliotek, zatar rnice midzy faktami wanymi a trywialnymi. Rozwio powyszy cytat, tworzc plan, ktry mgby si stad osi konstrukcyjn felietonu. Nastpnie porwnaj swj pomys z penym tekstem felietonu Lecha Jeczmyka. 20. Zastanw si, jakie treci kryj si w tekstach noszcych nastpujce tytuy: "wawo na prawo" (Piotr Moszyoski, "Wprost" 2001 (11 marca), s. 110), "Kara wioskiej ry" (Maciej Rosolak, "Rzeczpospolita", dodatek ,,+Plus -Minus" 2001 (10-11 marca), s. D8), "Podszewka" (Kinga Dunin, "Gazeta Wyborcza" dodatek "Wysokie Obcasy" 2002 (23 listopada), s. 31). Nastpnie skonfrontuj swoje przypuszczenia z penymi tekstami felietonw. 17.2. O wyznacznikach oceny tekstu felietonu szkolnego Felieton to gatunek, ktry czy funkcj ludyczn i informatywn z nadrzdn wobec nich funkcj nakaniajc. Zadaniem felietonisty jest bowiem uwraliwianie odbiorcw na problemy wspczesnoci i ksztatowanie postawy krytycznej wobec wiata (jednoczenie zaangaowanie i dystans).

406 GATUNKI WYPOWIEDZI w SZKOLE Dobry felieton przeamuje schematy, zaskakuje odbiorc, dopuszcza nawet stronniczod w formuowaniu sdw i karykaturalne obrazowanie wiata. Dlatego nie poddaje si schematycznym ocenom i wymaga zindywidualizowanego wartociowania. Wyznaczniki oceny 1. Zakres wiedzy - dobra orientacja we wspczesnej problematyce spoleczno-gospodarczej, politycznej i kulturalnej 2. Podmiotowod: - narracja w pierwszej osobie uwydatniajca subiektywny sposb patrzenia na wiat - umiejtnod krytycznego spojrzenia na rzeczywistod - wyraanie wasnych opinii przez zastosowanie rnorodnych rodkw (sownictwo oceniajce, wyrazy nacechowane ekspresywnie - rwnie stylu potocznego; humor, *ironia, *groteska; wprowadzanie dialogw, scenek rodzajowych, cytatw) nawizywanie kontaktu z wyobraonym odbiorc, zmniejszenie dystansu midzy nadawc a odbiorc - typowe dla sytuacji nieoficjalnych 3. Wyznaczniki kompozycyjne i stylistyczne: wyrazisty pocztek i koniec, podsumowanie w formie pointy trafny dobr tytuu *umiejetne wprowadzenie dygresji do tekstu konsekwentna realizacja autorskiego, oryginalnego pomysu na tekst (np. konsekwentne zastosowanie stylizacji jzykowej, czy stylizowania tekstu felietonu na inny gatunek np. list, modlitw itp.) - posugiwanie si rnymi odmianami i stylami polszczyzny odpowiednio do zamysu kompozycyjnego i konstrukcji tekstu 4. Poprawnod jzykowa, ortograficzna, interpunkcyjna 5. Dodatkowe walory pracy: - lekkod i swoboda w operowaniu materiaem jzykowym * wyraanie refleksyjnego spojrzenia na wiat * - etap IV edukacji, poziom rozszerzony Felieton w szkole 407 17.3. Propozycja lekcji

(powieconej rozwijaniu umiejtnoci komunikacyjnych w zakresie felietonu) Temat lekcji: "Spotkanie z felietonem. Wspczesnod i historia" lub "Prus - felietonista bliski wspczesnym" Klasa II liceum, poziom podstawowy Czas: dwie jednostki lekcyjne Pomoce dydaktyczne: Bolesaw Prus Kroniki. Wybr, 1987, PIW, Warszawa, tom I-H; wybrane przez uczniw wspczesne felietony ETAPY EKCJI CELE I UMIEJTNOCI PRZEBIEG LEKCJI Wprowadzenie Umiejtnod charakteryzo-

Umiejtnod ilustrowania opinii przykadami z tekstw Umiejtnod notowania, czyli dokonywania selekcji materiau i ustalania wanoci faktw Nauczyciel rozpoczyna lekcj od rozmowy z uczniami na temat pracy domowej *dwiczenie l. uzupenione o polecenie przyniesienia tekstw na lekcj+. Uczniowie mieli przyjrzed si uwanie tekstom swoich ulubionych (znanych) felietonistw. Kilku uczniw czyta charakterystyki. Nauczyciel wybiera i zapisuje na tablicy cechy, ktre uczniowie wskazuj jako najwaniejsze *np. poczucie humoru, umiejtnod twrczego czy te krytycznego patrzenia na rzeczywistod, wyrazista osobowod itp.+. Nauczyciel prosi, by uczniowie w trakcie lekcji uzupeniali swoje charakterystyki w miar moliwoci. Nauczyciel dokonuje krtkiego zebrania cech wymienionych przez uczniw i pyta, jak cechy te przekadaj si na cechy tekstu? *np. skd wiedz, e ich ulubieniec ma poczucie humoru? Jakie cechy jzykowe jego tekstu pozwalaj to stwierdzid?+ Uczniowie podaj przykady z przyniesionych przez siebie tekstw. Uczniowie maj za zadanie notowad najwaniej sze fakty z wykadu. Nauczyciel wygasza krtk wykad o historii felietonu jako gatunku i kreli sylwetk Bolesawa Prusa jako publicysty, podkrela jd, jak dugo Prus pisa swoje Kroniki i pokazuj to, np. jak w czasach pozytywizmu i Modej Poi ski ksztatowa si polski rynek czasopimienniczj

408 GATUNKI WYPOWIEDZI w SZKOLE

2. Czed analityczno- Umiejtnod gosowej in--krytyczna terpretacji tekstu Analiza tekstu dawnego w celu uchwycenia cech gatunkowych. Porwnywanie tekstw powstaych w rnych okresach rozwoju gatunku Rozumienie pojd ironii, aluzji oraz rozpoznawanie ich przejaww Uczniowie czytaj kronik? Bolesawa Prusa z 17 lutego 1884 roku (zob. Aneks w rozdz. 10.). Mo na te wykorzystad zdolnoci ucznia do interpreta cji tekstu przez gone przeczytanie go. *Wane, by podkrelid intonacj i sposobem czyta ni dystans, jaki ma narrator tekstu odredakcyjne go wobec raportu japooskiego stypendysty, a tak e uwypuklid ironiczny i kpicy ton tekstu+ Nastpnie nauczyciel pyta o wraenia z lektury, a take o to, czy uczniowie dostrzegaj w tekcie Prusa felieton? Jakie cechy tekstu o tym wiadcz Z drugiej za strony czy dostrzegaj rnice miedzy tekstem pozytywisty i tekstami ich ulubionych felietonistw wspczesnych? Rozmow z uczniami mog porzdkowad nastpujce pytania: 1. Jaki ma charakter tytu felietonu? *Zwrcid naley uwag na rnic w funkcji tytuu - u Prusa opisowa, streszczajca kolejne partie tekstu, chod nie pozbawiona humoru np. dowcipne poczenie: miod i wylgarnia kurczt; we wspczesnych felietonach tytu ma za zadanie przycignd czytelnika, zaskoczyd go, przywoajmy przykady+ 2. Jaki mia Prus pomys na felieton? Temu pomysowi jest podporzdkowana caa struktura tekstu, w jaki sposb? 3. Co na podstawie tekstu mona powiedzied o nadawcy tekstu? *podkrelenia wymaga np. dystans, jaki ma narrator tekstu odredakcyjnego wobec raportu japooskiego stypendysty+ 4. Jaki jest stosunek nadawcy do odbiorcy/odbiorcw tekstu? Czy we wspczesnych felietonach potrafisz go okrelid? 5. Czego na podstawie tekstu mona si dowiedzied o jego odbiorcy/odbiorcach? *wane, by uczniowie dostrzegli odbiorcw czytajcych Prusa w jego czasach i siebie czytajcych po latach+ 6. Czego si dowiaduj z tekstu wspczeni Prusowi odbiorcy, a czego uczniowie? *trzeba zwrcid uwag na treci wydobywane po latach przez kolejne pokolenia czytelnikw i na to, e dla wspczesnych odbiorcw najwaniejszy jest stosunek narratora do rzeczywistoci oraz zwizana z nim intencja wpywania na postawy i opinie czytelnikw+___________________ Felieton w szkole 409 7. Uczniowie dostrzegaj krytyczny stosunek narratora do rzeczywistoci. Jakie s'rodki jzykowe ich na ten trop naprowadziy? 8. Ironia, aluzja, kpina? Jakimi przykadami z tekstu potrafi je zilustrowad? 9. Czy Bolesaw Prus mia poczucie humoru? 3. Podsumowanie Umiejtnod syntetyzowania i notowania

Umiejtnod twrczego wykorzystywania wzorw 4. Utrwalenie Nauczyciel prosi o podsumowanie, o zebranie cech felietonu, o przypomnienie tych, ktre mona znaled w Kronikach i tych znanych uczniom ze wspczesnej felietonistyki (w formie notatki). Nauczyciel proponuje urzdzenie klasowej burzy mzgw. Uczniowie wymylaj tematy felietonw niekoniecznie do szkolnej gazety. Jakie tematy zainteresoway waszych ulubionych felietonistw? Czy s tematy, ktre nie nadaj si na felieton? *Wydaje si, e mistrz felietonu moe napisad tekst na kady temat. Terminujcym w tym fachu uczniom naley zalecid pewn ostronod przy wybieraniu tematu. Wana przestroga: posugiwanie si np. ironi czy artem jzykowym wymaga co najmniej wprawy, jeli nie talentu. Wybr tematu, ktry miaby kogo personalnie omieszad, dokonany przez autora niewprawnego, moe przynied mu porak+ Praca domowa Do wyboru dwiczenia redakcyjne i analityczne: 1. Napisz felieton na wymylony przez siebie temat, (moesz wykorzystad zebrane w klasie propozycje) 2. dwiczenie 6 3. dwiczenie 9 4. dwiczenie 16

Ewa Kozowska Rozdzia 18 RECENZJA W SZKOLE (etap III i IV edukacji) 18.1 Proponowane dwiczenia (znak * wyrnia zadania dla poziomu rozszerzonego IV etapu edukacji) 1. Na stronach internetowych mona zamieszczad wasne recenzje rnych tekstw kultury. S to tak zwane "e-recenzje". Czy podane niej teksty realizuj wymogi gatunku? Zbierz argumenty. "Gladiator" Z punktu widzenia historii film jest w porzdku, no moe nie liczc sceny, w ktrej pretorianin zostal wyposaony w icie katowski miecz o jakie pl metra za dlugi. Jednak takie niedocignicia chyba mona wybaczyd. W koocu to nie film dokumentalny. Rewelacj tego filmu (przynajmniej dla mnie) jest niesamowita wyrazistod postaci i to niekoniecznie tych z pierwszego planu. Jako pocztkujcy historyk patrzyam na ten film przez pryzmat wasnej wiedzy i po prostu nie mogam nie zachwycid si sposobem ukazania postaci Commodusa. Jak dla

mnie to on mial najwiksz charyzm i mimo caego okrucieostwa budzi wspczucie. Dla tych, ktrzy twierdz, e historia to nudny zlepek dat i faktw jest jedna rada: obejrzyjcie film, a przekonacie si, e to nie do kooca tak, i dotyczy ona prawdziwych ludzi, rwnie realnych jak my sami, a moe nawet bardziej. (Magdalena) Recenzja w szkole 411 "Amelia" "Niedoceniona" Moda kobietka samotnie mieszkajca w Paryu w dniu mierci Lady Di znajduje skarb - maego chopca. Oddaje go dorosemu mczynie, a ten cieszy si jak dziecko. Amelia postanawia, e bdzie uszczliwiad ludziZastanwmy si. Moe i my powinnimy czasami rozejrzed si dookoa. Poznad bliej ssiadw. Dad kilka groszy biedakowi na dworcu, ktry nie przyjmie od nas pienidzy w niedziel, bo powie, e w wita nie pracuje. Przeprowadzid niewidomego przez ulic. Zawsze si co znajdzie. Jednak nie moemy zapominad o sobie. O wasnym szczciu. Moe to jest najwaniejsza myl: trzeba znaled zoty rodek midzy altruizmem a egoizmem. I to jest, zdaje si, suszna koncepcja. (Gonzo) 2. Okres'1 dominujc funkcje zamieszczonego niej tekstu. Wska jzykowe wykadniki tej funkcji. "Kuracja" TV Polonia 21.30 Adaptacja powieci Jacka Glbskiego o losach naukowca, ktry pada ofiar wasnego eksperymentu. Peen zapau miody psychiatra pragnie dogbnie wniknd w dusze swoich podopiecznych. Aby to osignd, postanawia kilka miesicy spdzid w szpitalu psychiatrycznym jako pacjent. Na miejsce swego eksperymentu wybiera jeden z oddziaw w prowincjonalnym zakadzie. Warunkiem powodzenia " eksperymentu " jest zachowanie incognito. Zapaleocowi ukazuj ryzykownod pomysu dowiadczeni psychiatrzy, ale nie zmienia to jego zamierzeo. Gdy plany modego psychiatry zostaj wprowadzone w czyn, rzeczywistod szpitalna okazuje si bardziej zaskakujca, ni przewidywa naukowiec, a take groniejsza. Atakowany przez prawdziwych chorych, dotkliwie pobity przez brutalnego sanitariusza bohater prbuje uciec, ale mu si to nie udaje. Take wprowadzony w istot eksperymentu profesor Zimioski nie moe nagle uznad Majera za "zdrowego", ale obiecuje, e "kuracja" potoczy si szybciej. Jednak ten jedyny czowiek w szpitalu, ktry zna tajemnic Majera, umiera nagle na zawa serca... J. W. "Gazeta Wyborcza. Gazeta telewizyjna" 2002 (8-14 listopada), s. 73

412 GATUNKI WYPOWIEDZI w SZKOLE 3. Zanalizuj konstrukcj podanej niej recenzji. W jaki sposb autor tego tekstu wprowadza informacje i opinie? "Pan Tadeusz" TYP 20.10 Dramat **** Andrzej Wajda podszed do poematu Mickiewicza tak, jakby byl on napisany proz - i wygra. Wartko, klarownie opowiedzia fabule, od razu wprowadzi widza w sam rodek sporu Soplicw i Horeszkw. Mickiewicz okaza si wietnym scenarzyst, autorem byskotliwych, potocznych dialogw -prawie nie czuje si wiersza. Film koncertowo grany przez Bogusawa Linde (ksidz Robak vel Jacek Soplica), Andrzeja Seweryna (Sdzia), Daniela Ol-brychskiego (Klucznik), Michaa Zebrowskiego (Tadeusz), Jerzego Bioczyc-kiego (Maciek Rzeczka), Krzysztofa Globisza (major Plut), Siergieja Szaku-rowa (kapitan Rykw), ktrym towarzyszy dziewczca Zosia (Alicja Bachle-da-Curu). Odkryciem s kreacje Telimeny i Hrabiego. Grayna Szapolow-ska i Marek Kondrat dowartociowali postacie uznawane dotd za komiczne - jest w nich wspczesna ironia wobec zaciankowego Soplicowa. Hrabia, nierozstajcy si ze szkicownikiem, ma co z samego Wajdy. Nie od razu, po kilku minutach, film wciga, bawi i wzrusza - samym faktem, e moemy Polsce przyjrzed si od zewntrz. Jak kiedy "Popioy" i " Wesele", "Panny z Wilka" i "Kronika wypadkw miosnych" - "Pan Tadeusz" jest filmem o Polsce, w ktre Wajda wpisa swoje rozczarowanie epok postsolidarnociow. Na koocu zawieci nam w oczy romantycznym mitem polskim, jak si okazuje, wci potrzebnym. Film dla wszystkich "dam, starcw i modziey". Pikne cinemascopowe kadry Pawa Edelmana. Muzyka Wojciecha Kilara troszeczk przereklamowana. TSob "Gazeta Wyborcza. Gazeta telewizyjna" 2002 (8-14 listopada), s. 73 4. Wska i porwnaj jzykowe i pozajezykowe sposoby wyraania ocen w recenzjach tego samego filmu napisanych przez rnych autorw. "Krzywe zwierciado" Doktor Hannibal Lecter - bohater wczeniejszych powieci Thomasa Harrisa "Czerwonego smoka" i gonego "Milczenia owiec" - wraca na karty literatury. Mionicy thrillerw i tym razem nie bd zawiedzeni, otrzymuj powied, ktr czyta si jednym tchem, od ktrej nie sposb si oderwad. ,'!>,;:',( ': .'.,''. :-.-, ;--<i:h:/' : '. ' ;>V...-" ; '-'r'*.'- . Recenzja w szkole 413 Tempo akcji nie zwalnia ani na moment. Nie liczyem ofiar Hannibala-Kanibala, ale jest ich co najmniej dwadziecia. Opisy wyrafinowanych zbrodni zajmuj wikszod ksiki i trzeba przyznad, e nie jest to lektura dla osb o sabych odkach. Hannibal Lecter moe nid si po nocach. Na tym jednak polega mistrzostwo Harrisa, ktry rozbudza wyobrani czytelnika i swoje makabryczne

pomysy czyni tak realnymi, jakby rzecz dziaa si w naszym miecie, jakbymy byli bezporednio zagroeni obecnoci wci przebywajcego na wolnoci psychopatycznego mordercy. Gwnym wtkiem swoich powieci uczyni Harris okrucieostwo. Okrucieostwo nieuzasadnione walk czy obron - Hannibal zwykle zabija dla kaprysu. Ale jego psychopatyczne dze wyrastaj z innego okrucieostwa, tego bdcego wynikiem dowiadczeo U wojny wiatowej. Behawioryci twierdz, e zachowania czowieka s bezporedni odpowiedzi na wczeniejsze dowiadczenia. I tak jest z Hannibalem, ktry zjadajc ludzi rekompensuje sobie w ten sposb utrat ukochanej siostry - ofiary kanibalizmu w latach wojny. Zo, ktre nas otacza, czyni nas samych zymi, agresja pobudza do agresji - twierdzi Harris. Wypeniona najokrutniejszymi scenami ksika jest tylko krzywym zwierciadem rzeczywistoci znanej z dziennikw i pierwszych stron ilustrowanych magazynw. Przykadw bezmylnego bestialstwa mamy w codziennym yciu znacznie wicej ni w powieci Harrisa, tyle e nie s one tak skomasowane. Psychologia postaci odgrywa w tej ksice ogromn rol. "Hannibal" rozszerza wtki znane czytelnikom z "Milczenia owiec". Poznajemy przeszod doktora Lectera, ktra jest kluczem do jego zachowao. Ksika odniosa wielki sukces. Powany "Guardian" napisa, e rzecz warta jest Pulitzera. Prawa do ekranizacji zostay sprzedane za rekordow sum. Budet filmu ma przekroczyd 100 min dolarw. Jeli twrcom filmu uda si chod czciowo utrzymad widza w takim napiciu, z jakim czyta si powied - nakady producenta zwrc si z nawizk. ukasz Goebiewski "Rzeczpospolita" 1999 (24 listopada) "Pieski wiat" Hrabia Ugolino "dar czaszk i ssa mzg w szkielecie", wpijajc si w potylic arcybiskupa Ruggeriego. W Pieni XXXIII "pieka " " w potpieniec " opowiada tragiczn histori godowej mierci swoich dzieci, tu-

414 GATUNKI WYPOWIEDZI w SZKOLE moczc, dlaczego musi teraz "zby w czerep znw zapucid siny, /twarde i jak psie - krwawej koci chciwe ". Ten ustp "Boskiej komedii" znajduje si w lekturach obowizkowych uczniw i studentw od wiekw. Dzielo ycia Dantego powstao bowiem na pocztku XIV stulecia, przydomek "Boska" nadali jego "Komedii" pniejsi czytelnicy na znak podziwu dla osignitego w tym utworze mistrzostwa treci i formy. "Bosk komedi" napisa Dante Alighieri po to, aby powstrzymad grocy - jego zdaniem - upadek.

Sdzc po "Hannibalu", upadek ten wanie nastpi. Doprawdy wciekod ogarnia na myl o tym, e amerykaoski cwaniak wykorzystuje "Bosk komedi " Dantego do osadzania w literaturze wymylanych przez siebie piramidalnych bredni, ktre maj na celu wycznie zaszokowanie i ogupienie czytelnika. Ze swego "bohatera", znanego z "Milczenia owiec" Hannibala Lectera uczyni teraz wyrafinowanego konesera pikna ukrytego w dawnej muzyce i malarstwie, a take smakosza... ludzkiego mzgu, nerek, wtroby. To dziwne upodobanie pozostao mu po zaamaniu si frontu wschodniego w 1944 r., kiedy pod Wilnem (!) w majtku rodzicw, na jego 6-letnich oczach dezerterzy (niemieccy, sowieccy, moe Polacy?) skonsumowali mu siostrzyczk. We Florencji, dokd - ladami Dantego - przenosi Harris doktora Lectera, ten ostatni pomieszkuje w Palazzo Capponi, penic obowizki kustosza i bibliotekarza. Niestety, wpadaj na jego trop li ludzie i ten potomek litewskich (?) hrabiw (?) musi wracad do Ameryki, gdzie oczekuje na niego najsawniejsza agentka FBI - Clarice Starling. Romans gotowy. Nie ma sensu streszczad rejestru zbrodni, wystpkw, zwyrodnieo i dewiacji, przy ktrym "Milczenie owiec" to bya kaszka z mleczkiem. "Hannibal" to dopiero bdzie idealny thriller na koniec dwudziestego stulecia. Jeden z bohaterw "Hannibala" powiada: "Nie uwaam psychologii za nauk. Doktor Lecter te nie". Wbrew temu stwierdzeniu, wydaje mi si, e psychologia jest jednak nauk, natomiast "Hannibal" na pewno nie jest literatur. Jest za to rodkiem wykrztunym, ktry po przerobieniu na film przyniesie milionowe zyski, 20 nominacji do Oscara i przynajmniej par statuetek Akademii Filmowej, zachwyt postmodernistycznej krytyki. Po epoce Dantego zostaa ludzkoci "Boska komedia", a po naszej pozostan wideokasety z "Hannibalem". Oto miara zbydlcenia. Krzysztof Masoo ;, , i ; Recenzja w szkole 415 5. Wska w tekcie cechy felietonu i recenzji. Od razu zaczo si niedobrze. " Sztuka pisania " ma na okadce podtytu "Tajemnice warsztatu pisarstwa odsaniaj: Ernest Hemingway, John Steinbeck, Kurt Vonnegut i inni". Po pierwsze nikt, kto ma ucho, nie napisze "warsztatpisarstwa", tylko "warsztatpisarski". Po drugie, wysunitego na czoo Hemingwaya w ogle w ksice nie ma. Po trzecie, ju na wstpie ukadacz tej antologii przyznaje bez zakopotania, e nie wszyscy zamieszczeni w niej autorzy s mu znani z twrczoci albo czegokolwiek innego, nie mg przeto sporzdzid o nich notek biograficznych. Policzyam - tych niezidentyfikowanych obiektw doradzajcych, jak pisad, jest osiemdziesit. Gdyby jednak - dodaje redaktor - ktry z czytelnikw co o nich wiedzia, proszony jest o kontakt: 1507 Dana Avenue, Cincinati, Ohio 45207. Apel ten wydawca polski przedrukowuje z powag godn lepszej sprawy... Ksika naley do rodziny poradnikw "jak stad si modym, zdolnym i bogatym". Tym razem chodzi o to, jak stad si pisarzem. Dominuje pogld, e pisarzem moe zostad kady, byleby tylko wykaza si pracowitoci, cierpliwoci i posuszeostwem. Wrd doradcw, ktrzy szczliwie maj tu swoje biogramy, sporo jest redaktorw czasopism, krytykw na wydawniczych posadach i agentw "Rzeczpospolita" 1999 (24 listopada)

literackich. Patrz oni na ksik jak na towar, ktry trzeba sprzedad z zyskiem. Wierz w istnienie regu, ktre ten zysk zapewniaj. Autor, czyli dostawca towaru, winien si do tych regu stosowad, a wtedy wszystko bdzie OK. Ot nie bdzie, bo kady jednak inne reguy uwaa za najwaniejsze. Do tego zgieku doczaj si gosy pisarzy Z prawdziwego zdarzenia. Ich wiara w istnienie elaznych regu jest nieco sabsza. I przewanie wypowiadaj si w kilku zdaniach. Nie wykluczam, e s to urywki kontekstu obszerniejszego, ktry w caoci nie pasowaby do tej prychajcej optymizmem ksiki. Ale i oni bardzo si w swoich receptach rni. Pomylaam o pocztkujcym pisarzu, ktry w naiwnoci ducha chciaby zrobid uytek ze wszystkich na raz podsuwanych mu rad. Musiaby, biedaczysko pisad tylko w pierwszej osobie i jednoczenie tylko w trzeciej; wycznie krtkimi zdaniami i rwnoczenie take dugimi; liczc si z czytelnikiem i zarazem wcale si z nim nie liczc. Naturalnie utknby na dwch pierwszych sowach i ju nigdy do literatury by nie powrci. Ale nie widz czarno jego dalszego losu. Po krtkim pobycie w zakadzie psychiatrycznym zajby dobrze patn posadk w jakiej agencji reklamowej. Co mi si zdaje, e facet, ktry radzi

416 GATUNKI WYPOWIEDZI w SZKOLE nam myd jedn poow gowy w szamponie "zwyczajnym", a drug poow w szamponie iks, musia kiedy' przeczytad t ksik od deski do deski. Wisiawa Szymborska 2002, "OK?", w: teje Nowe lektury nadobowizkowe, Krakw 6. Przeredaguj ponisze teksty tak, aby mogy si ukazad w tygodniku spoeczno-kulturalnym (np. w "Polityce", "Przekroju" itp.). Zachowaj wszystkie informacje i oceny zawarte w oryginalnych recenzjach. a) Kasia Kowalska daje do pieca. Nie tylko w hucie (patrz teledysk), ale i na pycie. "Antidotum" to powrt do solidnego rocka. Nie brakuje tu take klimatycznych ballad i elektronicznych smaczkw. Pena przebojw, wietnie zagrana i zapiewana, bdzie jedn z najwaniejszych pyt tego roku. Podobne klimaty: O.N.A. "Pieprz". Suchamy-oceniamy, "Filipinka" 2002, nr 12 b) Chod Jonovi Bon Jovi i jego kumplom z zespou latek nie ubywa, panowie ani myl o zasuonej emeryturze. Wanie wydali kolejny, smy w swojej karierze, studyjny krek. Muzycznie bardzo podobny do poprzednich. Sodkie ballady i ostrzejsze gitarowe numery fanom si spodobaj. Na reszcie nie zrobi wikszego wraenia. "Twist" 2002, nr 12 7. Przeczytaj fragment recenzji. Jak role w tym tekcie peni nagwek i lid? ROGATE DUSZE Z tego filmu wyrosy "Dynastia" i "Dallas"

Epicki rozmach, chwila refleksji, miech mdrych baznw, kropla adrenaliny, czasem muzyka, rzadko horror czy science fiction. Kiedy uwielbiaem kino klasy B, realizowane dla warsztatowego popisu czy technicznego fajerwerku. Dzi wiem, e to strata czasu. *...+ Dwuipgodzinny film nakrcono z caym rozmachem, na jaki byo stad Hollywood poowy lat 60. Akcja rozgrywa si w latach 20., mody potentat finansowy prze do przodu, nie ogldajc si na najbliszych i nie dostrzegajc, e poda prosto ku samozatraceniu. Krach oczywicie nastpi, ale to, co go poprzedzio, jest niezwykle malownicze. Zwaszcza, gdy jednoczenie podziwia si George'a Pepparda, Carol Baker, Alana Ladda Recenzja w szkole 417 (w ostatniej roli) czy debiutujc i od razu nominowan do Zotego Globu Elizabeth Ashley. Kto napisa o "Rogatych duszach", e oglda sieje nie jako penospektaklowy film, lecz jak telewizyjny serial, ktrego odcinki poczono w jedn caod, l to jest najlepsze wyjanienie roli, jak ten film odgrywa w historii Hollywood. Typ melodramatu uprawianego przez Rob-binsa, a rozgrywajcego si w wiecie piknych i bogatych, gdzie wszystko wydaje si moliwe, odsdzony zosta od czci i wiary pod koniec lat 60. wraz z nadejciem "nowego filmu amerykaoskiego". Dziesid lat pniej odrodzi si w tasiemcowych serialach typu "Dallas" i "Dynastia", by znw przepad i znw odrodzid si w mydlanych operach rodzaju "Mody na sukces". C, mieci bd zawsze w modzie, jak zapewne westchnaby Pauline Kael, nie wszyscy jednak pakuj je tak atrakcyjnie, jak w Hollywood. Konrad Zarbski "Gazeta Wyborcza" 2002 (6-12 grudnia) 8. Opisz sposoby wyraania ocen w poniszym fragmencie recenzji. Czy podobn do zawartej w tekcie konkluzj mgby spointowad ktry z ostatnio obejrzanych filmw? Dlaczego? *...+ Film o wspczesnym Dyzmie to bya szansa nie lada. Mona nim byo wykpid mechanizmy, ktre winduj dzi do wadzy miernoty, pokazad obud i pazernod dzisiejszego "establishmentu". By jednak pokusid si o celn satyr na jakie rodowisko, trzeba najpierw pokazad zasady jego funkcjonowania. Tu takiego obrazu nie ma, wszystko przybiera natychmiast form karykatury. *...+ Film Bromskiego opiera si gwnie na schematach, tanich grepsach i znaczcym mruganiu okiem: eby zaatwid zwolnienie z pacenia podatku VAT, wystarczy przespad si z nadpobudliw seksualnie senator (Ewa Kasprzyk), czowiek ze sub specjalnych nazywa si Borewicz (kania si "07 zgo si"), a jeden z politykw nosi krawat w biao-czerwone paski... [...] Autorzy "Kariery Nikosia Dyzmy" jakby zapomnieli, e "podczepiajc si" pod rzecz znakomit, naraaj si nieuchronnie na porwnania. Dyzma Wilhelmiego to bya rola godna Oscara. Pazura tylko robi miny, jakby wci tkwi na "13 posterunku". Przechodzi mechanicznie z jednego skeczu w drugi. Jego Dyzma nie ma ani krzty charyzmy, chodby nawet prostackiej. Na dokadk Pazura mapuje charakterystyczny gest DyzmyWilhelmiego, to jego synne groenie paluchem. Nie wiem, i pisz to z alem, czy z Pazury bdzie jeszcze kiedy przyzwoity aktor, jakim by np. w "Krollu".

418

GATUNKI WYPOWIEDZI w SZKOLE "Kariera Nikosia Dyzmy" najlepiej sprawdza si jako guma dla oczu i uszu: w gstwinie artw ktry czasem wypali (o pokoju bilardowym), dostajemy troch apetycznej golizny (Anna Przybylska jest ladna, nawet gdy duo mwi, a jej rola ogranicza si wionie do gadulstwa), jako rodek do podkrcenia sabncego tempa luz komentarze "Elektrycznych Gitar". Jacek Szczerba, Rechotu warte "Gazeta Wyborcza" 2002 (14 marca) 9. W jednym akapicie naszkicuj portret wybranej postaci filmowej, np. z ekranizacji Zemsty. Podkrel przymiotniki i imiesowy przymiotnikowe, a nastpnie przeredaguj ten akapit, zastpujc podkrelone wyrazy innymi czciami mowy i formami gramatycznymi. 10. Napisz wstp i zakooczenie recenzji wybranego tekstu kultury (ksiki, filmu, spektaklu). Wstp nie moe si rozpoczynad notk biograficzn twrcw, ale powinien stanowid punkt wyjcia dla sformuowania wyrazistej opinii o utworze. Zakooczenie powinno nawizywad do motyww pojawiajcych si we wstpie. 11. Wska cechy recenzji w mini recenzjach filmowych z "Gazety Telewizyjnej" (dodatku do "Gazety Wyborczej"). 12. Napisz dwie mini recenzje dzie literackich: a) tekstu, ktry wysoko cenisz, b) tekstu, ktry w twojej opinii nie zasuguje na zainteresowanie czytelnikw. *13. Na potrzeby recenzowania dwicz umiejtnoci streszczania (pamitaj o potrzebach czytelnika, ktry szuka w recenzji zachty, a nie rozwizania). Stred w piciu zdaniach: a) pocztek wielowtkowej fabuy powieci Olgi Tokarczuk Prawiek i inne czasy, b) problematyk zbioru reportay Ryszarda Kapucioskiego Heban. *14. Przeczytaj recenzj ksiki Waldemara ysiaka Stulecie kamcw (Antoni Pawlak "ysiak Zbawiciel", "Gazeta Wyborcza. Magazyn z Ksikami" 2002 (6 grudnia), nr 11, s. 33). a) Jak funkcj peni w tym tekcie cytaty z recenzowanego dziea? Recenzja w szkole 419 b) Wska fragmenty, w ktrych zastosowano mow pozornie zalen. Co mwi one o relacji midzy recenzentem i autorem recenzowanego tekstu? 15. W krtkiej notatce znalazy si okrelenia opisujce i oceniajce film "Shrek" w reyserii Andrew Adamson i Yicky Jenson, np. komputerowa rewelacja, klasyk nurtu antydisnejowskiego, rewelacyjny dubbing. Sprbuj je wykorzystad, piszc wasn recenzj tego filmu. "Shrek"

Komputerowa rewelacja: obleny ogr w towarzystwie ola wyrusza na krucjat przeciwko tyranowi gnbicemu bohaterw dziecicych bajek. Klasyk nurtu antydisnejowskiego we wspczesnej animacji, nieoczekiwany - aczkolwiek cakowicie zasuony - laureat pierwszego Oscara dla penometraowej animacji. Plus rewelacyjny polski dubbing. Palce lizad\ ["Gazeta Telewizyjna" 2002 (20-26 grudnia)]. 16. Sporzd plan dekompozycyjny poniszej recenzji i oznacz w nim te miejsca w tekcie, w ktrych zauwaasz elementy oceniajce. "Dziennik Bridget Jones" to ywio kobiecy zaprezentowany we wszelkich jego przejawach: w azience, w kuchni, w sypialni i w pracy. Kluczem do tego filmu jest zdanie jednego z mczyzn, ktry powiada, "e lubi Bridget tak, jaka jest". To zdanie to chyba take powd wiatowej kariery ksiki Fielding i jej ekranizacji. W niedoskonale- Bridget czytelniczki i panie siedzce w kinach mog zobaczyd sam siebie, l utwierdzid si w przekonaniu, e mimo tej niedoskonaoci wcale nie musz si zmieniad. "To ty wci nie masz chopaka?"- towarzyszcy takiemu pytaniu niepokj to kwintesencja wiata Bridget Jones, bohaterki filmowej adaptacji arcypopularnej powieci Helen Fielding. Bridget Jones (Renee Zellweger) mieszka w Londynie. Ma 30 lat z ogonkiem. Jest troch za gruba (o 10 kg -jak sama to ocenia), za duo pije i pali. Pracuje w wydawnictwie. No i jest samotna, czym przejmuje si najbardziej. Na orbicie Bridget jest dwch mczyzn -jej szef, uwodzicielski Daniel Cleaver (Hugh Grani), i adwokat Mark Darcy (Colin Firth), rozwodnik, typ dod zasadniczy, ktrego podsuwa Bridget jej rodzina, zwaszcza mamusia. Jeli idzie o walory filmowe, to "Dziennik Bridget Jones" jest konwencjonalny w dobrym tego sowa znaczeniu. Z konwencjonalnymi postaci-

420 GATUNKI WYPOWIEDZI w SZKOLE mi i rozwizaniami dramaturgicznymi, z obowizkowym sercowym qui pro quo, z inteligentn kpin z masowych fobii i pz, z piosenkami, ktre s czym wicej ni ilustracj. *J.Sz., Dziennik Bridget Jones, "Gazeta Telewizyjna" 26 XII 2002 - 2 I 2003] 17. Jakimi rodkami jzykowymi s wyraane oceny w prezentacjach najlepszych pyt 2002 w rankingu Kuby Wojewdzkiego? Przeredaguj tekst, starajc si ukonkretnid sdy. Upojenie Anna Maria Jopek z kumplami wprowadza polsk muzyk do innego wymiaru. Niewinni czarodzieje uczynili nas swymi niewolnikami od pierwszego przesuchania. Sentymentalny Oscar dla Metheny'ego za "Polskie drogi". Shaman

Carlos [Santana] - i wszystko jasne. Facet ma dwie pitki na karku i wie, e wysoka temperatura w muzyce doprowadzi do wrzenia nawet zimnokrwistych. *Pyty 2002 Kuby Wojewdzkiego, "Wprost", 5 I 2003] *18. Napisz recenzj tomiku wierszy Wislawy Szymborskiej Chwila. Sprbuj wykorzystad w swoim tekcie poniszy fragment. Wistowa Szymborska wydala nowy tom wierszy: ci, ktrzy czytaj jej poezj od dawna (a take ci, ktrzy sign po jej ksik po raz pierwszy) - bd mieli sporo czasu, by pomyled o zwykoci i niezwykloci tego zdarzenia. Nowej ksice nadaa poetka tytu " Chwila ". W ten sposb sowo od dawna powracajce w jej poszczeglnych wierszach stao si sowem widocznym na poziomie wyszej caloci konstrukcyjnej - tomu poezji albo nawet caego dziea Szymborskiej. *Marian Stal, 2002, Pan Newton i maa dziewczynka, "Tygodnik Powszechny", nr 36] *19. "Jerzy Kawalerowicz czyta Sienkiewicza, jakby realizowa serial telewizyjny w stylu "Ja, Klaudiusz"" - to opinia o ekranizacji "Quo va-dis". Rozpocznij t uwag wasn recenzj tego filmu; moesz j wykorzystad zarwno jako krytyk, jak i pochwa. Recenzja w szkole 421 18.2. O wyznacznikach oceny tekstu recenzji szkolnej Recenzja jako jeden z gatunkw publicystycznych podejmuje tematy aktualne. Nie naley w zwizku z tym rozpoczynad pracy nad recenzj w szkole od dwiczeo na materiale tekstw dawnych, np. z kanonu lektur. Bardziej uzasadnione jest osadzenie recenzji w typowej dla niej sytuacji komunikacyjnej, w ktrej recenzent reaguje na nowo zaistniay tekst kultury. W zwizku z rnorodnoci typologiczn recenzji warto pamitad o tym. aby w dwiczeniach redakcyjnych kadorazowo precyzowad, jaki podgatunek recenzji uczeo ma realizowad (odmienne proporcje midzy informacj a ocen w poszczeglnych podtypach). Wewntrzne zrnicowanie gatunkowe wpywa na trudnoci w wyznaczeniu jednolitych kryteriw oceny tekstu recenzji. Lp. Wyznaczniki oceny 1. Kompetencja merytoryczna (fachowod) autora recenzji: wiedza z zakresu danej dziedziny sztuki, nauki stanowica podstaw analiz i ocen znajomod specjalistycznej terminologii i umiejtnod posugiwania si ni - *umiejtnod porwnywania analizowanego utworu z innymi - *wyraanie refleksji o znaczeniu dziea dla odbiorcw wspczesnych i rozwoju danej dziedziny - *zdolnos'd polemizowania z pogldami innych 2. Elementy o charakterze informacyjnym:

umiejtnod zebrania informacji o utworze w formie stopki redakcyjnej - zdolnod zwizego opisywania i streszczania *zawieranie informacji o treci analizowanego utworu w szerszym kontekcie interpretacyjnym, np. w uwagach o pozycji utworu na tle innych dziel reprezentujcych podobn metodologie *integrowanie informacji z ocen 3. Elementy oceny: - ocenianie poparte analiz krytyczn (*opisujc zalenoci pomidzy rnymi warstwami utworu), ktra pozwala na wyjcie poza wartociowanie pozorne (oparte na opisie wasnych doznao i przeyd) lub intuicyjne (spontaniczne, powierzchowne) i suy obiektywizowaniu indywidualnych ocen - wyraziste formuowanie sdw i opinii tak, by odbiorca mg odczytad intencje nadawcy (*niekoniecznie wyraone wprost) wyraanie ocen o rnym stopniu natenia z wykorzystaniem sownictwa oceniajcego i ekspresywnie nacechowanego

422 GATUNKI WYPOWIEDZI w SZKOLE Recenzja w szkole 423 4. Realizowanie wyrazistej intencji zachcenia lub zniechcenia do kontaktu z utworem: - wykorzystywanie bogatego repertuaru rodkw perswazyjnych (np. my inkluzyw-ne w celu nawizania i podtrzymania kontaktu z odbiorcami, odwoywanie si do jzyka i systemu wartos'ci wyobraonych odbiorcw, ale bez koniecznoci utosamiania si z nimi) - *prezentowanie wasnej postawy wobec wiata, a przez to ksztatowanie gustw czytelnikw 5. Konstrukcja wypowiedzi: - zachowywanie proporcji pomidzy elementami informacji, analizy krytycznej i oceny *powizanie informacji i oceny w spjn caod bez wydzielania dla nich odrbnych fragmentw kompozycyjnych 6. Podporzdkowanie stylu wypowiedzi wymogom rodka przekazu (np. styl naukowy -w specjalistycznym czasopimie; styl potoczny nacechowany - w programie dla miodziey) Poprawnod jzykowa, ortograficzna, interpunkcyjna ' - etap IV edukacji, poziom rozszerzony

18.3. Propozycja lekcji (powiconej ksztaceniu umiejtnoci konstruowania recenzji) Temat: Integrowanie elementw konstrukcyjnych - informacji, analizy krytycznej i oceny w recenzji. Klasa III gimnazjum lub I liceum . Czas: dwie jednostki lekcyjne Pomoce dydaktyczne: film "Pan Tadeusz" w reyserii Andrzeja Waj-dy; dodatkowo jako rozszerzenie ksika reportaowa - Marek Miller, Zagrajcie mi to piknie. " Pan Tadeusz " wedlug Andrzeja Wajdy, Warszawa 1999. Lekcja moe byd przeprowadzona po obejrzeniu filmu. Zakadamy, e uczniowie ju wczeniej zetknli si z recenzj jako form wypowiedzi o charakterze informacyjno-oceniajcym. ETAPY LEKCJI CELE I UMIEJTNOCI PRZEBIEG LEKCJI l .Wprowadzenie Przypomnienie podstawo- Wykonanie dwiczenia l i 2: wych cech gatunkowych uczniowie analizuj teksty i oceniaj, czy realizuj recenzji ze szczeglnym one wymogi gatunku. [tekst l: brak informacji, oceny intuicyjne, powierzchowne; tekst 2: streszczenie jako punkt wyjcia dla uwag o charakterze perswazyjnym, moralizujcym; tekst 3: omwienie treci bez wartociowania+ uwzgldnieniem relacji: informacja-ocena Zanalizowanie struktury Uczniowie czytaj tekst recenzji z dwiczenia 3 i od-tekstu recenzji, ocena spopowiadaj na pytania: Co wiemy o fabule filmu? Co sobu wartociowania wiemy o twrcach? Co wiemy o stosunku recenzenta do przedmiotu recenzji? [prowadzi to do stwierdzenia fragmentarycznoci przywoywanych "'.'-.' kwestii w stosunku do bogactwa elementw struktury dziea, a take swobodnego ich zestawienia w tekcie+ Czy wszystkie opinie recenzenta opieraj si na analizie dziea? *problem sposobu formuowania i uzasadniania ocen] z uwzgldnieniem rnych poziomw struktury dziea 2. Czd analityczno- Analizowanie adaptacji fil- Uczniowie poszukuj argumentw wspierajcych krytyczna mowej utworu literackiego wyraone w tekcie opinie, np.:

- relacja miedzy pierwowzorem a adaptacj - kierunki i cele przeksztaceo, sposb i celowod przeksztaceo dialogw; - obsada aktorska - trafnod wyboru, styl gry, ocena umiejtnoci, aktor jako charakter; - reyseria - zamiar, koncepcja, cel zabiegw i ich spjnod, pitno indywidualnoci; - tematyka i problematyka -jej ranga, aktualnod, sztampowod, prowokacyjnod, aspekt spoeczny. - akcja i jej rozwj - powizania midzy scenami, rytm, sposb narracji, funkcja montau, rola planw filmowych, epizodw; - muzyka -jej wspbrzmienie z fabu, synchronizacja z akcj i tematyk, dyskretna czy natarczywa, liryczna czy dramatyczna. 3. Podsumowanie i utrwalenie Dwiczenia redakcyjne Notowanie Uczniowie wsplnie z nauczycielem redaguj konspekt recenzji Jana Tadeusza" Andrzeja Wajdy. Praca domowa - dwiczenie 4.

Ewa Wolaoska Rozdzia 19 LIST MOTYWACYJNY W SZKOLE (etap III i IV edukacji) 19.1. Proponowane dwiczenia (znak * wyrnia zadania przeznaczone dla etapu IV edukacji) 1. Uszereguj poszczeglne elementy listu motywacyjnego we wlaci-, wej kolejnoci. Maria Zamcza ------Mam nadziej, e moje Icwalifikacje odpowiadaj Pana wymaganiom. 'Licz na~odpo- ~ wied i moliwod spotkania. Warszawa, dn. 29 czerwca 2002 ~ _______ Z powaaniem Jestem absolwentk^Wydzialu Polonistyki UW olpecJalTzacjT naudzycTefkiejT W trakcre ~ studiw odbywaam praktyki w gimnazjum i liceum. Ukooczyam take szkolenia z zakresu pedagogiki szkolnej i psychologii, co jeszcze lepiej przygotowao mnie do wykonywania zawodu nauczyciela. Maria Zamecka ------------ul. Kolibrw 8 04-034 Warszawa

Szanowny Panie Dyrektorze, ---------W odpowiedzi na ogoszenie w "Gazecie Wyborczej" zgaszam swoj "kandydatur o~a~ _ stanowisko nauczyciela jzyka polskiego w Pana gimnazjum. Pan Jan Kowalski pyrektor Gimnazjum Spoecznego Nr 32 Pragn nadmienid, i bardzo zaley mi na pracy w Paoskiej szkole, gdy nauczanie jzyka ojczystego jest moim yciowym powoaniem. Ze swej strony oferuj Panu i uczniom chd do pracy, umiejtnod porozumienia si z modzie, wiele ciekawych pomysw _ n_ Pro_wadzenie lekcji, cierpliwod i skutecznod w realizowaniu programu nauczania. List motywacyjny w szkole 425 2. Sporzd list dowiadczeo i nabytych umiejtnoci do wykorzystania w licie motywacyjnym, w ktrym ubiegaby si o prace bibliotekarza w twojej szkole. 3. Poniej znajduj si trzy listy motywacyjne, w ktrych kandydaci do pracy ubiegaj si o stanowisko redaktora merytorycznego w wydawnictwie ksikowym. Ktrego z kandydatw zaprosiby na rozmow kwalifikacyjn i dlaczego? Dominika Nowak ul. Zielna 12/25 96-300 yrardw tel. 923-34-56 yrardw, 19.05.2001 Pan Dyrektor Jan Kowalski Wydawnictwo "Plastu", Warszawa Szanowny Panie Dyrektorze, W odpowiedzi na ogoszenie w "Gazecie Wyborczej" (z dn. 14.05.2001) zgaszam swoj kandydatur na stanowisko redaktora merytorycznego w Paostwa wydawnictwie. Moje dotychczasowe dowiadczenie obejmowao prac na stanowisku czonka redakcji "Tygodnika yrardowskiego". Tak wic obcowanie ze sowem pisanym i jego korekt nie jest mi obce. Praca redakcyjna obejmujca take skad i amanie tekstu rwnie nie jest dla mnie nowoci. Ukooczone z wyrnieniem studia polonistyczne na Uniwersytecie Warszawskim (specjalizacja redaktorska) day mi potrzebn wiedz, zarwno w zakresie literatury, jak i jzyka. Dlatego uwaam, e moje przygotowanie merytoryczne oraz dowiadczenie zawodowe mog efektywnie wykorzystad dla potrzeb Wydawnictwa "Plastu". Znajomod literatury dziecicej, jak rwnie szczeglne dla niej zamiowanie mog byd dodatkowym atutem. Jeeli moja kandydatura spotka si z Paostwa zainteresowaniem, licz na pozytywne jej rozpatrzenie oraz wyznaczenie terminu i miejsca spotkania, w czasie ktrego bd moga dokadniej zaprezentowad swoj osob.

Z powaaniem 'Dominika

426 GATUNKI WYPOWIEDZI w SZKOLE Joanna Walicka ul. Mochnackiego 21/25 02-041 Warszawa tel. 723-39-26 Warszawa, 19.05.2001 Pan Dyrektor Jan Kowalski Wydawnictwo "Plastu", Warszawa Panie Dyrektorze!!! Od dawna z ogromnym zainteresowaniem i nieukrywanym podziwem ledz prac Paoskiego wydawnictwa. Zawsze marzyam o pracy redaktora w tak kompetentnej i doskonale zorganizowanej firmie. Jestem wiadoma odpowiedzialnoci, jaka ciy na Paoskim zespole redakcyjnym, i jestem gotowa tym wymogom sprostad. Psychika dziecka, jego potrzeby i krg zainteresowao s mi znane z racji wieloletniej pracy w szkole w charakterze nauczyciela jzyka polskiego. Wiem, jak literatur chtnie czytaj dzieci, wiem, jakie stawiaj pytania i... dlaczego tak czsto nie uzyskuj na nie odpowiedzi. Czy to mao? Byd moe, ale jeeli interesuje Pana zatrudnienie na stanowisku redaktora kogo, kto poza tekstem widzi dzieci i ich potrzeby, to sdz, e jestem jedynym waciwym czowiekiem. Pozdrawiam Joanna 'Walick Roman Matusiak ul. Mokotowska 8 m.3 00-023 Warszawa tel. 872-91-36 Warszawa, 19.05.2001 Pan Dyrektor Jan Kowalski Wydawnictwo "Plastu", Warszawa Szanowny Panie Dyrektorze, Jestem bardzo zainteresowany prac w Pana wydawnictwie na stanowisku redaktora. Praca ta jest zgodna z moim wyksztaceniem i dowiadczeniem zawodowym. Jestem ambitny i pracowity. Lubi pracowad w zespole. Pena dyspozycyjnod pozwoli mi na cakowite zaangaowanie w prac redakcyjn. Prosz o pozytywne rozpatrzenie mojej kandydatury. Z powaaniem List motywacyjny w szkole 427

4. Jeste zainteresowany prac opiekuna modziey w orodku szkol-no-wychowawczym. W dwch akapitach napisz, dlaczego uwaasz, e jeste odpowiednim kandydatem na to stanowisko oraz jakiego zakresu obowizkw mgby si podjd w przyszej pracy. 5. Jeste zainteresowany prac w agencji reklamowej na stanowisku copywritera (osoba, ktra tworzy teksty reklamowe i teksty uywane w akcjach promocyjnych towarw i usug). Zredaguj dwa warianty akapitu wprowadzajcego listu motywacyjnego, ktry to list:

a) bdzie odpowiedzi na ogoszenie prasowe, b) bdzie przedstawieniem twojej kandydatury potencjalnemu pracodawcy z myl o ewentualnych wolnych stanowiskach pracy. *6. Wska bdy w warstwie treciowej i jzykowej, ktre popenia autorka poniszego listu motywacyjnego. Nastpnie zredaguj poprawn wersj listu. Prezes dr. J. Nowakowski ul. Sasanki 12 m. 4 Piaseczno Jadwiga Klimaszewska Prezesie, Zgaszam swoj kandydatur na stanowisko sekretarki. Nadmieniam, i wanie w tym roku zdaj matur w Centrum Ksztacenia Ustawicznego w Warszawie, ale ju teraz zmuszona jestem podjd jak prac zarobkow. Znam troch jzyk angielski i bardzo mao rosyjski. Doskonale radz sobie z komputerem (Windows 3.11 i Word 2.0). Jestem osob mod, adn i zgrabn. Mam 1,75 wzrostu. Potrafi atwo dogadywad si z ludmi. Jestem dyspozycyjna 24 godziny na dob. Jeeli czeka pan na kogo o wspomnianych cechach, moe pan spad spokojnie. Jestem przekonana, e moje przygotowanie czyni mnie dobr osob na sekretark. Czekam na wiadomod na numer telefonu 0-609-12-35-78. Z pozdrowieniami, Jadzia

428 GATUNKI WYPOWIEDZI w SZKOLE *7. Najbardziej wszechstronne wyksztacenie, rozliczne umiejtnoci i deklarowany z caym arem zapa do pracy mog nie wystarczyd, by kandydat na dane stanowisko zosta zaproszony na rozmow kwalifikacyjn. Specjalici z firm doradztwa personalnego radz, aby kandydaci do pracy starali si w listach motywacyjnych dowodzid, i ich obecnod w danej firmie jest niemal niezbdna i przyniesie jej

rozliczne korzyci. Zredaguj akapit, w ktrym udowodnisz, i jeste niezbdny na stanowisku kierownika dziau promocji w firmie "Top Snacks" produkujcej niesodkie przekski. *8. Napisz list motywacyjny, stanowicy odpowied na ponisze ogoszenie prasowe. DrWitt poszukuje kandydatw z caej Polski na stanowisko: PRZEDSTAWICIEL HANDLOWY Wymagania: zorientowanie na wyniki, dynamizm, operatywnod, zaangaowanie, nieposzlakowana opina z dotychczasowych miejsc pracy, latwoSd nawizywania kontaktw. dowiadczenie w pracy na podobnym stanowisku w brany FMCG, znajomod rynku detalicznego, prawo jazdy. Oferujemy: wymagajc prace w modym t dynamicznym zespole, doskona atmosfer pracy w konkurencyjnym rodowisku, moliwod rozwoju i podnoszenia kwalifikacji, atrakcyjne wynagrodzenie, wyposaenie niezbdne do efektywnej pracy. .Osoby zainteresowane, prosimy o przesanie CV, zdjcia i listu 'motywacyjnego z zaznaczeniem nr ref. ASW 009/G w terminie 7 dni od daty ukazania si ogoszenia na podany niej adresTake It Doradztwo Personalne ul. Wakw 11. OO-851 Warszawa fax 583 96 96 Prosimy o dopisanie klauzuli: "WyrAam-zgod na przetwaf rarwe moich danpOb osobowych zgodnft* yM|%dn. 29.08.1997T; ;'' :'<>Oairor^tnyrf>'DlB<>wcri-..

*9. Napisz list motywacyjny adresowany do Jana Kowalskiego, prezesa wydawnictwa ksikowego "Tcza", w ktrym bdziesz ubiegad si o stanowisko redaktora merytorycznego w dziale ksiek dla dzieci. Adres wydawnictwa: Warszawa, ul. Kubusia Puchatka 103 m. 5. List motywacyjny w szkole 429 19.2. O wyznacznikach oceny listu motywacyjnego List motywacyjny jest gatunkiem wypowiedzi stosunkowo mocno skonwencjonalizowanym, co pozwala na przedstawienie dod precyzyjnych kryteriw jego oceny jako tekstu uczniowskiego. Nauczyciel, sprawdzajc napisane przez uczniw listy motywacyjne, moe skorzystad z nastpujcych wyznacznikw oceny: Wyznaczniki oceny l Kompozycja i ukad graficzny: zastosowanie trjdzielnej kompozycji, na ktr skada si czed wstpna, rozwinicie i czd koocowa; - obecnod staych elementw: a) w czci wstpnej - miejscowod, data, dane personalne nadawcy, dane odbiorcy, ewentualnie numer referencyjny, nawizanie kontaktu z odbiorc; b) w rozwiniciu - przyczyna napisania listu, prezentacja kwalifikacji i cech osobowych: c) w czci koocowej - zwroty wyraajce oczekiwania nadawcy w stosunku do odbiorcy, formuy grzecznociowe, podpis nadawcy; - objtod nieprzekraczjca znormalizowanej strony komputeropisu i ukad graficzny (podzia na akapity, poprawne umiejscowienie na kartce informacji o nadawcy i adresacie itp., wydzielenie marginesu oraz miejsca na dat i podpis). 2. Obecnod aktw obligatywnych (np. proba, propozycja, obietnica, zapewnienie, deklaracja). 3. Stosownod stylistyczna: - prowadzenie narracji w pierwszej osobie liczby pojedynczej w czasie przeszym w formie monologu; - uywanie leksyki oficjalnej, unikanie wyrazw i wyraeo o charakterze potocznym, zastosowanie skonwencjonalizowanych formu incypitowych i finalnych. 4. Poprawnod jzykowa, ortograficzna i interpunkcyjna. 19.3. Propozycja lekcji powiconej listowi motywacyjnemu Temat lekcji: Jak napisad list motywacyjny? Klasa II lub III gimnazjum albo klasy I-III liceum Czas: dwie jednostki lekcyjne Materiay dydaktyczne: teksty wybranych dwiczeo zamieszczone w proponowanym zestawie dwiczeo w tym rozdziale

430 GATUNKI WYPOWIEDZI w SZKOLE ETAPY LEKCJI CELE I UMIEJTNOCI PRZEBIEG LEKCJI 1. Wprowadzenie Przypomnienie wiadomoci o licie jako gatunku wypowiedzi Wprowadzenie pojcia list motywacyjny Nauczyciel pyta uczniw: - jakie znaj rodzaje listw (prywatne i oficjalne) - czy wiedz, w jakiej sytuacji yciowej pisze si list motywacyjny i czemu ten gatunek wypowiedzi suy. 2. Rozwijanie Rozpoznawanie czci skla-umiejetnoci dowych listu motywacyjne-czstkowych go (dwiczenia Porwnywanie elementw sownikowoskadowych gatunkw po-frazeologiczne; wstajcych w oficjalnych i dwiczenia w nieoficjalnych sytuacjach uzasadnianiu sdw; komunikacyjnych dwiczenia redakcyjne Gromadzenie wyrazw na- poprawianie zywajcych cechy charakcudzego tekstu) woci Ksztacenie sprawnoci tworzenia wypowiedzi, sucych wyraaniu opinii, przekonywaniu i uzasadnianiu wasnych pogldw Praca grupowa i zbiorowa Ksztacenie umiejtnoci redagowania tekstu Nauczyciel prosi uczniw o wykonanie dwiczenia l, nastpnie uczniowie nazywaj poszczeglne elementy budowy listu motywacyjnego i z pomoc nauczyciela porwnuj struktur listu prywatnego ze struktur listu oficjalnego. Nauczyciel prosi uczniw o sporzdzenie w zeszytach listy wyrazw i wyraeo nazywajcych cechy charakteru, usposobienia itp. dobrego pracownika. Nastpnie uczniowie wykonuj dwiczenie 2. Nauczyciel dzieli uczniw na trzy grupy i prosi o wykonanie dwiczenia 3 (dyskusja miedzy grupami o dokonanych wyborach). teru, usposobienia, umyslo-

Uczniowie wykonuj dwiczenie 6 . Po wykonaniu pierwszej czci dwiczenia uczniowie wraz z nauczycielem omawiaj wszystkie biedy dostrzeone w przykadzie listu motywacyjnego z tego dwiczenia. Nastpnie wykonuj drug czed polecenia -wsplne redagowanie poprawnej wersji listu. 3. Synteza (dwiczenia kompozycyjne i redakcyjne) Umiejtnod konstruowania duszej wypowiedzi pisemnej zgodnej z zaoeniami sytuacji komunikacyjnej Praca w grupach Uczniowie w czteroosobowych grupach wykonuj dwiczenie 4; przedstawiciele grup na gos odczytuj napisane teksty. Nauczyciel komentuje poprawnod zredagowanych teksw. 4. Podsumowanie i utrwalenie Umiejtnod wybierania i selekcjonowania informacji Uczniowie wsplnie z nauczycielem redaguj notatk o charakterystycznych cechach listu motywacyjnego jako gatunku wypowiedzi. Praca domowa - dwiczenie 5 lub dwiczenie 8* * - zadania przeznaczone dla etapu IV edukacji Adam Wolaoski Rozdzia 20 STRESZCZENIE W SZKOLE (etap H, III i IV edukacji) 20.1. Proponowane dwiczenia (znak * wyrnia zadania przeznaczone dla etapu IV edukacji) 1. Prosz zastpid ponisze cigi wyrazem o znaczeniu nadrzdnym. \.flat, ford, opel, skoda .................. 2. fortepian, flet, gitara, perkusja 3. grypa, winka, ospa, angina - ............................... 4. jabko, liwka, pomaraocza, kiwi ................................ 5. kot, pies, koo, lew - .............-- 6. pilkarz, tucznik, piywak, zapanik - ............................... 7. powied, nowela, wiersz, oda - ............................... 8. stoi, lawa, fotel, kanapa - ....................- 9. sweter, kurtka, spodnie, bluza - ............................... 10. woda, cola, herbata, oranada - ...............................

2. Prosz zastpid ponisze zwizki wyrazowe skadajce si z czasownika i rzeczownika prostymi formami czasownika o rwnowanym znaczeniu. 1. brad udzia ................................ 2. czynid starania - ........------3. dad odpowied!udzielid odpowiedzi 4. dad wyraz ................................ 5. dobiec kooca - ...........----6. doloyd starao 1. wyrazid zgod ................................

432 GATUNKI WYPOWIEDZI w SZKOLE 8. mied wpyw/wywierad wpyw - ............................... 9. mied zaufanie/ywid zaufanie - ............................... 10. odbywad podr ................................ 11. odbywad spacer ................................ " :v:\ ,

12. wystpid z propozycj/wyjd z propozycj ................................ 13. prowadzid gr ................................ 14. udzielad pomocy ................................ 15. wprawid w zdumienie ................................ 3. Prosz zastpid ponisze frazy pojedynczymi przymiotnikami o rwnowanym znaczeniu. 1. taki, ktry atwo znajduje oddwik - ............................... 2. taki, ktry stanowi zakooczenie czego -............................... 3. taki, ktty jest zdatny do zjedzenia -............................... 4. taki, ktrego nie naley czynid -............................... 5. taki, ktrego nie mona usyszed - ............................... 6. taki, ktrego nie mona zmienid - ............................... t ,.,_-.

1. taki, ktrego nastpstw nie mona usund

- ...............................

8. taki, ktry nie przynosi dochodw ................................ 9. taki, ktry daje si policzyd - ............................... 10. taki, ktry nie przepuszcza - ............................... 4. Prosz przeksztacid ponisze zdania zoone w zdania pojedyncze. 1. Cieszy si, e nadchodz wita. - ............................................ 2. Zawiadomili, e bdzie remont klatki. .............................................. 3. Dosta gsiej skrki, poniewa byo zimno. - ............................................. 4. Zawody odbyy si, chocia pada nieg. - ............................................. 5. Nie przyjecha, poniewa by chory. -............................................. 6. Zdumiewa mnie to, jak on jest pewny siebie. -............................................. l. Pojecha do miasta, eby zrobid zakupy. - ............................................. 8. Jeli nie bdzie pogody, nie wyjdziemy w gry. -............................................. 9. Kiedy wrci, zadzwoni do rodzicw. .............................................. 10. Jest taki, e wszyscy go nie lubi. - .............................................. 5. Prosz skrcid ponisze zdania, wykorzystujc nastpujce zabiegi stylistyczno-redakcyjne: a) usuniecie ze zdania rozwinitego wyrazw nieistotnych dla zrozumienia jego tres'ci, b) zastpienie wyrazw o wszym zakresie znaczeniowym wyrazem lub wyraeniem o szerszym zakresie lub c) przeksztacenie zdania zoonego w zdanie pojedyncze. Streszczenie w szkole 433 1. Poszed do duego sklepu, ktry znajdowa si na osiedlu, i kupi orzechy laskowe i woskie oraz rodzynki, migday i figi. 2. Na rodku ogromnej zielonej polany stal may, zbudowany z bali i pokryty gontem, domek, ktry mia nieproporcjonalnie duy komin. 3. W sklepie jubilerskim mona byo kupid piercionki z opalami, rubinami, szmaragdami, szafirami i brylantami. 4. W maym ogrdku, ktry znajdowa si obok domu, rosy czerwone re, te irysy i rnokolorowe bratki. 5. W przychodni lekarskiej mona byo skorzystad z porad ortopedy, gastrolo-ga, kardiologa, neurologa i pediatry.

6. Przeczytaj zamieszczon poniej recenzje filmu "Batman Forever". Nastpnie przedstaw koledze/koleance tres'd filmu przy uyciu 160 znakw pisarskich, tj. tylu, ile liczy jeden SMS (krtka wiadomod tekstowa). "Batman Forever" w reyserii Joela Schumachera to trzecia czd ekranowych przygd nieustraszonego Mciciela z Gotham City. Tym razem przeciwnikami Bruce 'a Wayne 'a alias Batmana s dwaj arcyszubrawcy: makia-weliczny Dwie Twarze, czyli byy prokurator Harvey Dent, ktry szuka zemsty za swoj oszpecon twarz, oraz zwariowany Zagadka, czyli Edward Nygma, niegdy utalentowany pracownik Wayne Enterprises, a obecnie jeden z najbardziej niebezpiecznych przestpcw. Obu czy wsplny cel - zdobyd kontrol nad umysami obywateli Gotham City, a przy okazji ostatecznie rozprawid si z najwikszym strem porzdku Batmanem. Ten na szczcie znajduje sojusznika w osobie modego akrobaty cyrkowego, ktry porzuca dotychczasow prac i staje si wytrwaym towarzyszem nocnych wypraw Czowieka-Nietoperza. "Batman Forever" w zasadniczy sposb rni si od dwch pierwszych czci. Nowy reyser stworzy filmowy komiks, co jest widoczne nie tylko w sposobie narracji, lecz take w warstwie wizualnej. Czero przestaa byd barw dominujc - Gotham City tonie w rnokolorowej powiacie, a jego ulicami przelewa si wielobarwny tum. W filmie wystpuj: Val Kilmer, Tommy Lee Jones, Jim Carrey i Nicole Kidman. Adam Wolaoski l

434 GATUNKI WYPOWIEDZI w SZKOLE 7. Prosz strecid film lub spektakl teatralny, ktry obejrzae' ostatnio wsplnie ze swoj klas. Najwaniejsze skadniki treci utworu naley przedstawid maksymalnie przy uyciu 100 wyrazw. *8. Prosz uoyd tytuy prasowe, streszczajce ponisze wiadomoci. Pojedynczy tytu nie powinien przekraczad 30 znakw pisarskich (liter, znakw interpunkcyjnych, spacji). a) 123 4 5 6 7 S 9 10 II 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 W czwartek ok. godz. 12. w Kancelarii Premiera wybuch poar, w wyniku ktrego spaliy si dwa pokoje na trzecim pitrze. Poar ju zosta ugaszony. W czasie, gdy zdarzenie miao miejsce, pitro niej trway konferencje prasowe zwizane ze Studiem Otwartym, uruchomionym w zwizku ze szczytem UE w Kopenhadze. Jak powiedzia PAP szef Kancelarii Premiera Marek Wagner, cakowicie spaliy si dwa pokoje biura finansowego na trzecim pitrze Kancelarii. Spalona jest wykadzina, ponadpalane biurka. Konieczny bdzie nie tylko remont tych pokoi, ale remont tego skrzyda pitra. Spalona czd pitra bya niedawno odnowiona.

Wagner doda, e w sprawie poaru bdzie prowadzone ledztwo. Powiedzia, e poar zosta bardzo szybko zlokalizowany, bardzo szybko przyjechaa stra poarna. Wagner nie potrafi jeszcze powiedzied, jaka bya przyczyna poaru. *rdo: PAP, 12.12.2002, za: gazeta.pl+ b) 123 4 5 6 7 8 9 W 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 Listopadowa sprzeda detaliczna w USA wzrosa o 0,4 proc. w skali roku - poinformowa w czwartek Departament Handlu. Pomijajc sprzeda samochodw i czci do nich, wartod sprzeday detalicznej w skali roku wzrosa o 0,4 proc. Analitycy spodziewali si, e wzrost, nie uwzgldniajc sektora motoryzacyjnego, wyniesie 0,2 proc. Znacznie wzrosa zwaszcza sprzeda wyposaenia domw, niespodziewanie spady natomiast obroty sieci sprzeday detalicznej. Streszczenie w szkole 435 Sprzeda detaliczna jest jednym z najwaniejszych skadnikw popytu wewntrznego, ktry odpowiada za tworzenie dwch trzecich wartoci amerykaoskiej gospodarki. v *rdo: Reuters, hubs, 12.12.2002, za: gazeta.pl+ *9. Prosz zredagowad lidy streszczajce do poniszych tekstw prasowych. Pojedynczy lid nie powinien przekraczad 35 wyrazw. a) Grnicze zwizki: nie bdzie ustpstw, to strajk W rod przed poudniem w Paostwowej Agencji Restrukturyzacji Grnictwa w Katowicach rozpocza si trzecia tura negocjacji zwizkowcw z rzdem. - Jeeli rozmowy nie zakoocz si dzisiaj porozumieniem, to nie ma takiej moliwoci, eby odwoad strajk - powiedzia przed rozpoczciem rozmw wiceszef grniczej Solidarnoci Dominik Kolorz. Doda, e scenariusz ewentualnego protestu jest gotowy, ale ogoszony zostanie dopiero w przypadku fiaska rozmw. Tymczasem wiceszef Zwizku Zawodowego Grnikw w Polsce Wacaw Czerkawski zdradzi, e chodzi o strajk 24-godzinny. Podstawowe punkty sporne midzy stron rzdow i zwizkow to sprawa likwidacji kopalo i utrzymania grniczych uprawnieo branowych zawartych w Zakadowych Ukadach Zbiorowych Pracy. Chodzi m.in. o premi barbrkow i czternast pensj. Zwizkowcy zapowiadaj, e nie zrezygnuj z tych uprawnieo. - Nie ma mowy o tym, aby grnik zarabia 1300 z na rk. Jeli komu si to w Polsce ni, niech zmieni sobie kraj - powiedzia szef Zwizku Zawodowego Pracownikw Doowych Waldemar Bartz. - Nie ma ustpstw. Jestemy gotowi podpisad porozumienie w naszej wersji. Jeli nie, to jest strajk generalny od jutra w wersji ustalonej przez sztab - doda.

Rwnie Dominik Kolorz z grniczej "S" zapowiedzia, e wiadczenia przysugujce obecnie grnikom i poziom ich wynagrodzeo musz byd utrzymane.

436 GATUNKI WYPOWIEDZI w SZKOLE Uczestniczcy w negocjacjach ze strony rzdowej wiceminister gospodarki Marek Kossowski nie chcia rozmawiad z dziennikarzami przed rozpoczciem negocjacji. Powiedzia jedynie, e liczy na pozytywny fina rozmw. *rdo: PAP, 11.12.2002, za: gazeta.pl] b) Tadeusz Konwicki nagrodzony Bya kiedy taka dziedzina sztuki, ktra nazywaa si literatur. W owych czasach trafiay si specjalne sklepy sprzedajce przedmioty, ktre nazywalimy ksikami - napisa w "Pamflecie na siebie" Tadeusz Konwicki. Laureat przyznanej mu za caoksztat twrczoci Nagrody im. Jana Parandowskiego, najwaniejszej nagrody PEN Clubu, z pewnoci nie moe wierzyd w roztoczon przez siebie czarn wizj. Niespotykan zdolnod opowiadania fabu dzieli przez lata sprawiedliwie midzy trzy swoje mioci. Pierwsza to spotkania i gawdzenie z ludmi. Jego anegdoty i opowieci, ktre snu przy stoliku w kawiarni Czytelnik, s ju legend. Drug pasj Konwickiego jest film. Do historii polskiego kina przejd z pewnoci "Salto", "Jak daleko std, jak blisko", "Lawa" i "Ostatni dzieo lata" -film, za ktry dosta Grand Prixfestiwalu w Wenecji. Jednak najwicej emocji przez cae p wieku wzbudzay jego ksiki. Jako dwudziestoczterolatek w 1950 r. wydal socrealistyczne powiecido "Przy budowie". Byd moe musia tak si sparzyd, by powstay wszystkie jego nastpne powieci i eseje - pisane z ironi wobec siebie, z dystansem wobec opisywanego wiata, przepenione nieustann gr z czytelnikiem. Ta gra nie przeszkadzaa mu napisad ksiek, ktre byy wiadectwem rozterek i wyborw polskiej inteligencji w latach PRL, m.in. wydanych najpierw w podziemiu powieci "Kompleks polski" i "Maa apokalipsa". Do jego najwaniejszych ksiek nale rwnie "Sennik wspczesny" i "Kalendarz i klepsydra". Z twrczoci filmow poegna si w 1989 r. Ostatnio nie wydaje rwnie nowych ksiek. O swojej twrczoci, gwnie filmowej, opowiedzia w ubiegym roku Katarzynie Bielas i Jackowi Szczerbie w wywiadzierzece " Pamitam, e byo gorco ". Nagrod Parandowskiego odbierze w poniedziaek. :' *rdo: mm, gazeta.pl+ , Streszczenie w szkole 437 *10. Prosz napisad streszczenie poniszego tekstu. ;; > ,!,yJ,

LOJALNOD Dyrektywy suce potrzebie zaufania i zwizanemu z nim uczuciu bezpieczeostwa byyby niepene, gdybymy nie wspomnieli jeszcze o nakazie lojalnoci. "Lojalnod" - to termin o bardzo rozmaitej treci i w zalenoci od kontekstu o ujemnym albo dodatnim zabarwieniu uczuciowym. Powiedzied o kim, e jest lojalnym obywatelem, to czasem wyraz uznania za skrupulatne wypenianie wszystkich obowizkw wobec paostwa, kiedy indziej, np. wtedy, gdy wadza jest obca i narzucona, lojalnod komu przypisywana ma posmak oportunizmu albo serwilizmu. Lojalnod wasala wobec swego pana bya wiernoci nakazujc wasalowi gind w jego obronie albo samemu zadawad sobie mierd, gdy jego pan zgin, jak to robili samurajowie czy rycerze redniowieczni w Europie. Tak rozumian lojalnod przypisywano bohaterom Conrada, powoujc si np. na Lin-garda z Ocalenia, przy czym w tej wiernoci upatrywano szczeglne pikno tej postaci. Idc za sugesti C. Znamierowskiego, zawart w jego artykule pt. "Normy grupy wolnej", zaanektujemy sowo "lojalnod" dla oznaczenia pewnych zachowao przebiegajcych za plecami kogo, kogo dotycz. W tym rozumieniu oskaramy o nielojalnod kogo, kto wypowiada si w naszej obecnoci bardzo korzystnie o naszej pracy, a nie mia odwagi jej bronid, albo zgoa przyczy si do jej krytykw, gdy jej autor by nieobecny. Kto zapewnia koleg, e zabiega o jego awans, za w gruncie rzeczy stara si za jego plecami mu w niejednym zaszkodzid, jest hipokryt, ale take jest nielojalny, bo narusza czyje uzasadnione oczekiwania. Jest to czyn potpiany tym bardziej, im bardziej to oczekiwanie jest uzasadnione przez wizy dugotrwaej przyjani czy ciepo uczud rodzinnych. W tym sensie mwimy o lojalnoci w stosunku do zmarych, ktrym trwaa nieobecnod nie pozwala dochodzid, czy ich wola zostaa naleycie uszanowana. W tym rozumieniu lojalnoci, jakie tu proponujemy, regua nakazujca ludziom zachowywanie si w stosunku do nieobecnych tak, by si tego zachowania nie powstydzili w ich obecnoci, uzupenia zesp regu na szczeglnej stray wzajemnego zaufania, obejmujc wraz z zakazem kradziey czy donosicielstwa to, co dzieje si za naszymi plecami. *rdo: Maria Ossowska, Normy moralne. Prba systematyzacji, Warszawa 1985+

438 GATUNKI WYPOWIEDZI w SZKOLE 20.2. O wyznacznikach oceny streszczenia Nauczyciel, sprawdzajc napisane przez uczniw streszczenia (tekstw narracyjnych), moe skorzystad z nastpujcych wyznacznikw oceny: Wyznaczniki oceny Trafny wybr gwnych wydarzeo lub problemw z tekstw streszczanych Uporzdkowanie chronologiczne lub przyczynowo-skutkowe, *w przypadku streszczania tekstw o konstrukcji asocjacyjnej - uporzdkowanie odtwarzajce zwizki nielinearne tekstu streszczanego Objtod streszczenia nieprzekraczajca 10 procent objtoci tekstu oryginau

Zwizod i klarownod tekstu osigana przez zastosowanie mowy zalenej, hiperoni-mw, parafraz leksykalnych, sowotwrczych, skadniowych Dostosowanie stylu streszczenia do wykorzystanej metody streszczania (np. styl tekstu oryginalnego obecny w streszczeniu typu wycig) Poprawnod jzykowa, ortograficzna, interpunkcyjna * - etap IV edukacji 20.3. Propozycja lekcji powiconej streszczeniu Temat: Napisz to zwilej Klasa V-VI szkoy podstawowej Czas: dwie jednostki lekcyjne Materiay dydaktyczne: zestaw dwiczeo zaproponowany na pocztku tego rozdziau, wybrane sowniki wyrazw bliskoznacznych, jzyka polskiego i synonimw Streszczenie w szkole 439 ETAPY

CELE

PRZEBIEG LEKCJI

LEKCJI

I UMIEJTNOCI

1. Wprowadzenie

Wprowadzenie terminu

Nauczyciel pyta uczniw, co to znaczy mwid/pi-

streszczenie

sad zwile. Szukajc odpowiedzi na to pytanie,

Praca ze sownikami (jzy-

uczniowie mog posuyd si definicj hasa zwie-

ka polskiego i synonimw)

zty ze sownika jzyka polskiego. Nastpnie mog

poszukad wyrazw bliskoznacznych do wyrazu

zwizy w sowniku synonimw.

Nauczyciel pyta nastpnie uczniw, czy wie-

dz, w jakich sytuacjach przydaje si mwie-

nie/pisanie w sposb krtki i zwizy? Nauczy-

ciel wprowadza termin streszczenie.

2. Rozwijanie

Parafrazowanie leksykal-

Nauczyciel prosi uczniw o wykonanie dwiczenia

umiejtnoci

ne, sowotwrcze i ska-

1, dwiczenia 2 i dwiczenia 3. Uczniowie kolejno,

czstkowych

dniowe

na gos wykonuj poszczeglne punkty dwiczeo.

Dwiczenia

sownikowe

Nauczyciel prosi uczniw o wykonanie dwiczenia

(przygotowujce do

4 i dwiczenia 5. Uczniowie wykonuj dwiczenia

pisania streszczenia)

samodzielnie. Nastpnie wskazani przez nauczy-

Dwiczenia

ciela uczniowie odczytuj swoje propozycje. Na-

stylistyczno-

uczyciel omawia najlepsze rozwizania.

-redakcyjne

(przygotowujce do

pisania streszczenia)

3. Synteza

Umiejtnod wybierania ze

Nauczyciel dzieli uczniw w klasie na grupy czte-

streszczanego tekstu naj-

roosobowe i prosi o wykonanie dwiczenia 6. Na-

Dwiczenie

istotniejszych informacji

stpnie uczniowie (przedstawiciele czteroosobo-

kompozycyjno-

Umiejtnod parafrazowa-

wych grup) odczytuj napisane teksty. Nauczyciel

-redakcyjne

nia streszczanego tekstu i

komentuje poprawnod merytoryczn i jzykow.

zwizego formuowania

myli

Umiejtnod tworzenia

spjnych i logicznych ko-

munikatw

4. Utrwalenie

Umiejtnod wybierania

Nauczyciel prosi uczniw o zapoznanie si z pole-

z tekstw fabularnych

ceniem do dwiczenia 7 (wariant podstawowy).

Dwiczenie w

gwnych wydarzeo, uka-

Wsplnie wybieraj utwr (film lub spektakl), ktry

streszczaniu utworu

dania ich w cig chrono-

nastpnie poddany bdzie streszczaniu. Razem tak-

fabularnego

logiczny i przyczynowo-

e ukadaj plan wydarzeo, ktre nastpnie zosta-

skutkowy

n rozwinite w formie streszczenia. Wszyscy

Umiejtnod dokonywania

uczniowie zapisuj w plan w zeszytach.

selekcji materiau

Praca domowa

Rozwinicie planu utworu fabularnego do postaci

streszczenia o dugoci nie przekraczajcej 100

wyrazw.