You are on page 1of 11

Anna Pospiszyl Dialektyzmy, archaizmy i kolokwializmy we frazie werbalnej tekstu Historii filozofii po gralsku Jzefa Tischnera Dialectisms, archaisms

and colloquialisms in the verbal frazes of the tekst Historia Filozofii po gralsku by Jzef Tischner The research concentrates on chosen sentences, words and idioms. They have both archaic and dialectic features and features of words close to contemporary colloquial Polish.

Historia filozofii po gralsku jest interesujca nie tyle ze wzgldu na tematyk tego zbeletryzowanego wykadu pewnego okresu historii filozofii, ale przede wszystkim ze wzgldu na sposb przekazu. O jednym typie wypowiedze i jego funkcjonowaniu w tym tekcie pisaam w poprzednim numerze Prac.1 Tu zwrc uwag na wystpowanie w interesujcym nas utworze takich struktur archaicznych o charakterze fleksyjno-skadniowym, ktrych wspczesne kontynuanty znajdujemy tylko na niewielkich obszarach gwarowych majcych na og charakter bardzo konserwatywny. Konstrukcje takie stwarzaj atmosfer dawnoci, oddalaj tekst od odbiorcy i utrudniaj percepcj treci. Analogiczn funkcj mog peni archaizmy oraz dialektyzmy leksykalne i frazeologiczne. Jednoczenie autor wykorzystuje rwnie konstrukcje i zwroty ywotne we wspczesnym potocznym jzyku oglnym bd celowo wprowadza pewne nieporadnoci stylistyczno-skadniowe, przez co czyni tekst bardziej swojskim i przyblia czytelnikowi problemy w nim poruszane. To wykorzystywanie rnych rodkw fleksyjno-skadniowych i leksykalnych w celu przybliania i oddalania tekstu od odbiorcy stanowi istotn cech stylu opowiastek filozoficznych J. Tischnera. 1. Elementy archaiczne i gwarowe 1.1. Imiesowy czynne czasu teraniejszego nieodmienne Chodzi tu o gwarowe kontynuanty imiesowu czynnego czasu teraniejszego odmiany niezoonej (tzw part. praes. activi), ktry w zabytkach staropolskich przetrwa w szcztkowej postaci2. W skadni gwarowej ma swe kontynuanty tylko dawna forma mianownika l.poj. rodz.
1

Por. A. Pospiszyl, Nieosobowe struktury wypowiedzeniowe w opowiastkach filozofocznych Jzefa Tischnera, Prace Jzykoznawcze III, 2001, s. 107-116. 2 Zob.: Z.Klemensiewicz, T.Lehr-Spawiski, S.Urbaczyk, Gramatyka historyczna jzyka polskiego, Warszawa 1955, s. 380-381, a take: W.Taszycki, Imiesowy czynne , teraniejszy i przyszy I w jzyku polskim, Rozprawy Wydz. Filologicznego PAU, t.LXI, nr 5, Krakw 1924, przedruk w: Rozprawy i studia polonistyczne, III Historia jzyka polskiego, Wrocaw 1965, s.114-177. 1

eskiego ze zmienion funkcj z pierwotnej przymiotnikowo-przydawkowej na wspczesn przyswkowo-okolicznikow. Jednoczenie zmieniy si waciwoci fleksyjne tego imiesowu: nastpio jego skostnieniem w postaci nieodmiennej. W niektrych regionach zachowa si w tych tworach dawny wykadnik cy, w innych pod wpywem imiesoww o odmianie zaimkowej utrwali si tu wykadnik cy3. W gwarze podhalaskiej, w ktrej relikty tego participium s dotd ywotne, zachowao ono zakoczenie z przedni samogosk nosow, (typ piewajcy). Imiesw ten, jak wskazuje choby tekst J.Tischnera, czy si tutaj z orzeczeniem i stanowi jego uzupenienie jako okolicznik sposobu lub okolicznik akcesoryjny (wg terminologii Z.Klemensiewicza) bd te peni funkcj drugiego, pobocznego orzeczenia, podobn do tej, jak przypisuje si wspczesnym imiesowom przyswkowym na c, i tworzy konstrukcj tzw. imiesowowego rwnowanika zdania. W opowiastkach J.Tischnera struktury z tym imiesowem pojawiaj si stosunkowo czsto. W czci wypowiedze moemy w nich widzie ekwiwalenty struktur z imiesowem przyswkowym wspczesnym jako okolicznikiem. Nieraz okrelaj sposb wykonywania czynnoci, por. np. w opisie taca: Dziywka bockujcy z boku chopca zachodzi (80)4 = taczc bokiem; ...i tak wchajcy te atomy przey wita. (45) Stasek rod rozprawio siadajcy na psiej budzie(67) = nie zapominajc mimo i nie zapominali. Czciej konstrukcje z tym imiesowem dotycz czasu i s odpowiednikami rwnowanikw zdania: Siedzcy nad Dunajcem, dumali o nauce (...) (73) = siedzc, dumali, gdy siedzieli, dumali; Chodzcy po nowotarskim rynku, spotykali Jdrzka Kudasika...(73) No bo patrzcy na Staska i na totyk, co go suchali, mgby pomyle: (67) Ludziska se fcieli ocy wydropa, pytajcy o to, co naprowde Jest. (50) Zdumio si, na Tatry patrzcy.(104) Czasem tkwi tu znaczenie przyczyny: Trosccy si o ciao Bukowianie wymylili gralski strj i gralski tniec (72) = troszczc si poniewa si troszczyli lub przyzwolenia: I tak wej, nie zabacujcy ani o Jzkowej, ani o Jdrzkowej mdroci, syka trzok prawieli ...(74) Struktury z imiesowem mog te wskazywa na inne okolicznoci towarzyszce czynnoci podstawowej bez bliszego jej okrelania. S to raczej odpowiedniki zda wsprzdnych cznych: Idom piewajcy sobie samym na sprzycno.(20) = id i piewaj Idzies se dou ku ludzim piewajcy.(125) = idziesz i piewasz A teroz id (...) koo potoka, patrzcy na kij. (74) = id
3

Szczegowe omwienie zakresu i postaci morfologicznej wystpowania w dialektach polskich tych reliktw imiesowowych zawiera opracowanie W.Taszyckiego, op. cit., s.167-177. O funkcji tego imiesowu (na cy) w polskiej gwarze jabonkowskiej pisz w artykule Gwarowe przyswki wyraajce w zdaniu dodatkow predykacj Slavia Occidentalis 50, 1993, s.139-147, tu s.145-147. 4 Materia egzemplifikacyjny pochodzi z tekstu: J. Tischner, Historia filozofii po gralsku, Krakw 1999 Wydanie II. Dodruk. W nawiasie podaj stron tego tekstu. 2

i patrz Wychodzcy pijes. (125) A pote dusa, niescy na plecach swj Mus, idzie dalej bez doline wielkm, ...(125) Wystpienie imiesowu na cy jako okrelenia przydawkowego jest wyjtkowe: Kie Jzek Zatoka, rozpatrujcy si w tym swoim byciu, pedzio, ze ...(35) Dzisiejszy imiesw przymiotnikowy czynny, zakoczony wykadnikiem z samogosk tyln (pierwotnie rnicy si od dawnego typem odmiany) wyjtkowo moe peni te funkcj orzecznika, por.:...casy byy przemijajce (148) lub ma charakter zsubstantywizowanego rzeczownika: ...sm jest rzdzcy i rzdzeni. (115) Tylko raz wystpi w tekcie dzisiejszy imiesw przyswkowy wspczesny uyty zgodnie ze skadni polszczyzny oglnej: ...sykie woniejse persony,(...), nie pomijajc sekretorzy, generaw,...(36). Mamy te do czynienia z bdnymi z dzisiejszego punktu widzenia uyciami form imiesowowych, gdy brak tosamoci podmiotu w dwu wypowiedzeniach skadowych: w rwnowaniku imiesowowym i w zdaniu nadrzdnym,5 por.: A z drugiej strony patrzcy, ni nie musm o tym wiedzie, ze ...(150) ...sytko, nie pomijajcy jego samego, jest cieniem samego siebie. (77). Zdania z imiesowem s tu odpowiednikami konstrukcji bezpodmiotowych z si. 1.2. Formy zoone czasownika by w czasie teraniejszym W analizowanym tu tekcie znalazo si kilkanacie osobliwych form koniugacyjnych sowa by. Jest to podwajanie tego czasownika w kilku formach osobowych czasu teraniejszego: w 3. osobie plur. (12 razy), 3.osobie sing. (4 razy), jedna dotyczy 1.osoby plur.6 Formy takie obejmuj zarwno by egzystencjalne, jak i cznikowe. Zoono ich polega na tym, e niejako dublowana jest forma osobowa. Do regularnej systemowej formy, poczonej z podmiotem zaimkowym lub rzeczownikowym, dodawane jest bowiem w sing. je ( skrcony wariant formy jest), a w plur. - s (gw. sm). W ten sposb trzecioosobowe formy sowa by wzmacniaj cznik lub orzeczenie o znaczeniu egzystencjalnym.7 Reduplikowane formy 3. os. sing. wystpuj w funkcji cznika z orzecznikiem przymiotnikowym lub rzeczownikowym: Pami o (...)jest je wse zywo.(15) ...ale i cay wiat, to jest je nic inksego, ino...(27), Cek jest je miarm kozdej sprawy. (46) albo te jako samodzielne orzeczenie: Tam jest je cnota! (56) 1.os. plur. znajdujemy w orzeczeniu imiennym:
5 6

Zob.: D.Buttler, H.Kurkowska, H.Satkiewicz, Kultura jzyka polskiego. Warszawa 1971, s.412. O funkcjonowaniu takich form w caym paradygmacie praes. czasownika by w gwarze jabonkowskiej pisz w artykule Osobliwoci w odmianie czasownika by w gwarze istebniaskiej, Slavia Occidentalis 56, 1999, s.7782. 7 W gwarze istebniaskiej wariancja ta jest znacznie bogatsza: moliwo rnorakiego szyku, fakultatywno formy podstawowej w postaci jest lub je, zwaszcza w formach zaprzeczonych alternatywnych moliwoci jest wiele, zob. mj artyku, op. cit. 3

Bo my haw sm jest wygnacami na ziemi.(38) Interesujce nas formy rwnie w 3. os. plur. wystpuj bd w roli cznika: Nauki sm jest dwojakie.(128) Wladek i Jzek sm jest przynapici.(20) Atomy to sm jest, bracie, takie mae okrglice jakby...(44), A cciami pastwa sm jest: rolnicy, rzemienicy,...(156), bd jako czasownik o znaczeniu egzystencjalnym: To po co patrzys na gwiozdy, wtore sm jest daleko, a ...(56) A wysyj sm jest gwiozdy, planety i ... (143) ...dopynie do Krocienka, ka sm jest jesce lepse becki.(24) Sm jest tacy, co od maego majm chtke do roboty.(110) Reduplikowane formy sowa by, nie odnotowane w polskich pracach historycznojzykowych, wzmiankowane tylko jako cecha gwar laskich8, s strukturami zoonymi utworzonymi zapewne analogicznie do czasu przeszego. Skadaj si z czasownika jest w l. pojed. i s w plur., jako odpowiednikw czonu part. praeter. act. II w czasie przeszym, oraz gwarowych form osobowych czasownika by, w ktrych kategori osoby sygnalizuj tylko zaimki osobowe, a nie kocwki fleksyjne czasownika (w tekcie Tischnera ta gwarowo ujawnia si tylko w 1. os.plur). W 3.os.plur. skutkiem wyrwnania analogicznego pierwotne *s s przeszo w s jest. Nie wiadomo, czy takie zoone (podwojone) formy osobowe funkcjonoway szerzej, czy te miay charakter zjawiska lokalnego. Sownik staropolski podaje dwie formy 2.os. sg. czasownika by, ktre mona zestawi z przedstawianymi tu strukturami: je jes i jest je.9 1.3. Dialektyzmy leksykalne i frazeologiczne 1.3.1. Gwarowe leksemy w funkcji predykatu Oddaleniu treci w przeszo suy te wykorzystywanie w roli predykatw gwaryzmw o wskim zasigu terytorialnym, czsto ograniczonych do dialektu podhalaskiego lub do gwar pogranicza polsko-sowackiego czy polsko-czeskiego. Nieraz utrudniaj one percepcj tekstu, por. np.sumitowa si zwierza si: Ja Anto sumitowo si koledze. (49), kotwi si nudzi si: Stasiowi kotwiyo si tak siedzie na wozie ...(7), napuntowa podjudzi, podbechta:...i to go napuntowao, co usyso ...(134), popni si popsu si: Ale pote si cosi popnieo.(122) oraz wiele innych czasownikw gwarowych, jak: osbbni rozgosi, boka caowa, piska gwizda, przekopyrtn si przewrci si, szuci szeleci, zabacowa zapomina, kli nie mwi prawdy, kama, hipn skoczy.
8

Zob. K. Dejna, Polsko-laskie pogranicze jzykowe na terenie Polski, cz.II, d 1953, s.227. Autor podaje tam przykady zda z analogicznymi formami (ia sem ie(st) dobry; ia sem ie sam). Rwnie wg Z.Stiebera zoone formy cz. tera czasownika byti (typ je sem / sem je oraz neni sem) wystpuj w dwu grupach dialektu laskiego: ostrawskiej i opawskiej, zob.: T. Lehr-Spawiski, Z. Stieber, Gramatyka historyczna jzyka czeskiego, cz.I: Wstep. Fonetyka historyczna. Dialektologia. Warszawa 1957, s.140.
9

Sownik staropolski, red. S. Urbaczyk, t. I, Warszawa 1953-55, s.183 4

Niektre maj w gwarze inne znaczenie ni w polszczynie oglnej, np. pyta prosi, dopiec dokuczy, pekulowa obmyla, kombinowa i inne.

1.3.2. Zwizki frazeologiczne Koloryt gwarowy nadaj tekstowi rwnie orzeczenia majce charakter staych pocze wyrazowych czsto w gwarze uywanych. Czyni one tekst obrazowym, ale nie zawsze jednoznacznie odczytywanym ze wzgldu na wczanie do tych zwizkw leksyki gwarowej. Czytelnik moe mie trudnoci w szybkim czeniu danych frazeologizmw z ich metaforycznym znaczeniem, por. np. majm myki na nisku (50) maj zjawy senne, nosiy si wysoko (19) ceni si, by zarozumiay, niego miychy robi (119) artuje z niego, o ftorych se hyr po dziedzinach (127) o ktrych byo gono we wsiach. Autor wykorzystuje jednak najczciej zwroty frazeologiczne znane z oglnego jzyka potocznego, nacechowane gwarowo tylko fonetycznie. 2. Elementy jzyka potocznego Ludowi bohaterowie Historii filozofii...posuguj si prostym codziennym jzykiem. Std te znajdziemy w ich opowiadaniach, a take w tekcie autora, utosamiajcego si z ludowym narratorem, wiele struktur waciwych skadni potocznej, czsto odbiegajcych od norm skadni jzyka pisanego. Jest to z jednej strony powtarzanie konstytutywnego czonu zdania, a z drugiej czste stosowanie elizji tego czonu, a take nierzadkie uciekanie si do potocznej frazeologii. 2.1. Podwajanie orzecze 2.1.1. Typ V i V 10 lub V, V Jednym z takich typw strukturalnych, ktry znajdujemy wycznie w swobodnej wypowiedzi jzyka potocznego jest powtarzanie orzeczenia czasownikowego. J. Bartmiski za innymi autorami nazywa je orzeczeniem podwojonym11. Czsto jest to reduplikacja leksykalna czasownikw niedokonanych w formie trybu oznajmujcego, wystpujcych jako samodzielne orzeczenia bd jako czony tzw. orzecze zoonych modalnych. Konstrukcje takie s charakterystyczne dla relacji ludowej i maj oddawa dugotrwao czynnoci bd jej intensywno lub rozlego zjawiska w przestrzeni. W tekcie Tischnera s to czasowniki
10 11

Symbolem V oznaczam form czasownikow. Pisa o takich orzeczeniach J.Bartmiski w artykule Swoiste formy orzecze w jzyku ustnym (orzeczenie onomatopeiczne, kompozycjonalne, zaimkowe, podwojone), (w:) Studia nad skadni polszczyzny mwionej Ksiga referatw konferencji powiconej skadni i metodoogii bada jzyka mwionego (Lublin 6-7 X 1975), Warszawa 1978, s.161-175. 5

mwienia lub sowa okrelajce wysiek intelektualny bd inne leksemy werbalne, na og poczone spjnikiem i, rzadziej przecinkiem: ...sm, jako tyn, co to godo i godo, a kosula mu si tli.(46) Mylo i mylo, (150): To si cignie, cignie i nie kcy.(13-24) Stasiowi kotwiyo si tak siedzie na wozie i siedzie.(7) 2.1.2. Typ V to V, nie V, te dobrze Mog to by innego typu powtrzenia, a waciwie kilkuwyrazowe konstrukcje o charakterze pocze frazeologicznych. S to pewne modele konstrukcyjne wypeniane rnym, ale ograniczonym materiaem leksykalnym. Jeden z takich modeli jest oparty na poczeniu formy twierdzcej i przeczcej danego werbum, zawiera ponadto wewntrzny spjnik to oraz partyku te, por. zdania: Zjy to zjy, nie zjy tyz dobrze, wypije to wypije, a nie wypije tyz dobrze.(22) Wskazuje ona wykonawcy i nadawcy. 2.1.3. Typ co V, to V, ale S i struktury, waciwe wycznie relacji ludowej, z dwu- lub trzykrotnymi powtrzeniami tej samej formy czasownikowej. Na og pozbawione s one semantyki i peni jedynie funkcj nawizujc, zagajajc wypowied, co podkrela czasownik mwienia bdcy podstawowym czonem takiej konstrukcji, por. Co wm powiym, to wm powiym, ale wm powiym, ze ...(10) Co wm powiym, to wm powiym: myl ...(51) 2.1.4. Inne typy reduplikacji orzecze Charakteru frazeologizmw nie ma czenie w jednym zdaniu czasownikw pozostajcych w bliskim zwizku derywacyjnym. Dodanie do czasownika niedokonanego procesualnego lub czynnociowego jego odpowiednika dokonanego uwydatnia skutek czynnoci: I wysoki sd miknon jaz zmiknon.(66) Fto si dziwuje, ten si wydziwuje.(13), a skupienie sw synonimicznych o tej samej podstawie derywacyjnej oddaje subtelno rnic znaczeniowych, por. np. nagromadzenie orzecznikw o charakterze gradacyjnym: Ja jest opity, ...podpity, ..przynapity, ...napity, ...zapity. (74) (...), to go wypytujym, przepytujym, podpytujym i ...(63) lub rnicuje natenie czynnoci: Ju tyn kamie przepycho si i rozpycho, okciami robi ...(14) Ciekawym rodkiem do wprowadzania tych samych leksemw predykatywnych jest uywanie ich w bliskim ssiedztwie w zmienionym nieco znaczeniu, np. oglnym i odniesionym do konkretnej sytuacji: ...jak co godo, to godo, ze zdaje mi si.(71) ...to sie poobapiajom i trzymajm si wroz.(...) I cho kozdy z osobna ni moe si na nogach utrzyma, to razem si trzymajom.(20)
6

na nieistotno danej czynnoci i neutralny stosunek do niej

Skonno do powtrze wyraa si rwnie w pewnym typie paralelizmu skadniowego. Wiele jest fragmentw tekstu, w ktrym zdania ssiadujce ze sob maj analogiczn struktur, czsto zawieraj te ten sam leksem lub rozpoczynaj si identycznym zdaniem, por.: Casym cu ogie w sobie - we wnuku. Cujes, jak cie poli. Cujes go w zazdroci. Cujes w zolu. Cujes w tsknocie.(19-20) Mos pole, ju-e przywizany do pola. Mos las, ju-e przywizany do lasa. Mos babe, ju-e przywizany do spodnicy. A jak cie tak to syko powize, to ani si spostrzezes, ze ni mos juz siebie.(23) Tego typu zabieg stylistyczny koncentruje uwag czytelnika na treci danego fragmentu. 2.1.5. skupianie leksemw o tym samym rdosowie Wyrazem nieporadnoci jzykowej jest powtarzanie w rnych lub tych samych funkcjach skadniowych leksemw identycznych lub o tej samej podstawie derywacyjnej, czyli wystpowanie swoistego tautologizmu leksykalnego. Moe on obejmowa podmiot i orzeczenie: Nie cujes, jak cyfra cyfruje (29), Wir wiruje... (41), Honor barzyj honoruje tego, co...(149), orzeczenie, jego dopenienie i okrelenie sposobu wykonania czynnoci: Rozumowo rozumym i rozumnie wywodziy tak:(150), przydawk i jej nadrzdnik:...i suko najpikniejsej piknoci (86), przydawk podmiotu i orzeczenie: Przecie przy gupiej babie chop tyz zgupieje.(85) Mona jednak w tego typu wypowiedzeniach widzie te rodek uwydatniana okrelonych treci. 2.2.Orzeczenie onomatopeiczne Innym typem orzecze waciwych polszczynie mwionej oglnej i gwarowej jest orzeczenie o charakterze onomatopeicznym12. Takim rodkiem dynamizowania treci autor Historii filozofii posuguje si czsto w dialogu, rzadziej w tekcie narracyjnym, por.np.:Baba ap wiadro pomyj i chlust na chopa.(55) I ty wtedy hip! (59) ..., to zabacowo o zbie i...fyrt, ju po nim.(12) ...krzyceli: Franek, prrr!(151). Wyrazy onomatopeiczne staj si podstaw form fleksyjnych, jak hipna od hip: Hipnie siuchaj przed muzyke, (79) A pote ftosi hipnn do tca. (115) Wykadnikiem formy niby-morfologicznej moe by u: Polowace gadu, gadu... (49) . 2.3. Elizja caego orzeczenia lub jego czci
12

Pisa o nich S.Jodowski, wczajc je do grupy tzw. czasownikw niefleksyjnych osobowych, zob.: Polskie czasowniki niefleksyjne, (w:) W subie nauce i szkole. Ksiga pamitkowa powicona Prof. Zenonowi Klemensiewiczowi, Warszawa 1970, s.131-136, przedruk w: Studia nad czesciami mowy, Warszawa 1971, s.8390, tu s.88 i 90. Zob te J.Bartmiski, op.cit.161-162. * Symbol V oznacza osobowe lub osobowe formy czasownika. 7

Oywianiu narracji suy te pomijanie orzecze czasownikowych i wskazywanie tylko na obiekt czynnoci, miejsce lub cel przez okrelenia pozostajce w opozycji do subiektu. Elizji ulegaj czsto czasowniki ruchu: Ludziska na drzewa. A jo- (...)- do becki.Dopiero jo jm pado przez dziore za ogn, ogn do becki, (...) i na z tm beckm przy ognie w las! (49). A na za do przodku. (35) Struktury takie mog by te skrtowym obrazem innych sytuacji, a pomijane s rne czasowniki zalenie od kontekstu i znaczenia czonw wypowiedzenia, por. np.: Jesce mu pore kropel gorzoki ostao, wyjmuje i zdrwko do cienia, a cie zdrwko do niego (76), ...nie byo tak, ze muzyka swoje, a ty swoje (81). Pomijanie by cznikowego lub o znaczeniu egzystencjalnym istnie, przebywa, wystpowa znajdujemy na og w zdaniach majcych charakter porzekade, czy wypowiedze zawierajcych tre o znaczeniu omnitemporalnym, por.: ...telo rozumw, kielo ludzi. (52) Za duzo haasu w ludziach, ...(29) Bo z dusm, jak z babm: (99) Myli mdrych ludzi wiecnie zywe.(15) ...mao kto wie, kany jego grb.(24) Jako gowa, taki porzdek (128) Ka rado, tam i cnota. (72) W tekcie J.Tischnera wystpuje take typ wypowiedze, nierzadki w prozie narracyjnej i opisowej, zupenie pozbawiony czasownika jako czonu konstytutywnego wypowiedzenia. Funkcj takiego czonu peni wtedy rozbudowana bd nierozbudowana fraza rzeczownikowa w formie nominatywu / akuzatywu wystpujca w okrelonym kontekcie najczciej w funkcji podsumowujcej bd jako skondensowana charakterystyka czowieka czy zjawiska, por.: By to cek honorowy i nosiy si wysoko.(...) Cay Jdrek. (19) ... jedno si rodzi, a drugie umiero. Nieprowda! (40) Oko kamie, ucho kamie i nos kamie.(...) Zwidy, zwidy, same zwidy...(44) 13 2.5. Wykorzystywanie leksykalnych rodkw stylistycznych 2.5.1. Predykatywy synonimiczne i antonimiczne Nagromadzenie bliskoznacznych leksemw predykatywnych suy uwydatnieniu danej czynnoci, czsto jednoczenie podobnie jak skupienia czasownikw pokrewnych rnicuje jej intensywno, por.: Wiksym zem jest nastawa na ceka, judzi (...), jtrzy, ocernia.(60) Ono cie nci, kusi.(88) Bo rnica hamuje, ogranico, umniejso.(133) Nieraz chodzi o podkrelenie rnic semantycznych: A tyn nie ino pekulowo, ale i dedukowo.(31) Czstym zabiegiem stylistycznym J.Tischnera jest wykorzystywanie predykatyww wyraonych
13

leksemami

antonimicznymi,

co

najczciej

wystpuje

zdaniach

O tego typu strukturach skadniowych pisze S.Jodowski, nazywajc je wypowiedzeniami nominatywnymi, zob.: S.Jodowski, Podstawy polskiej skadni, Warszawa 1976, s.84, zob. te mj artyku pt. Uwagi o funkcji wypowiedze nominatywnych w polskim jzyku literackim, Jzyk Polski LIV (1974), s.252-262. 8

przeciwstawnych majcych charakter prawd oglnych, sentencji stanowicych kwintesencje przypowieci ludowych bd wyraajcych mdro ludow: kwanica gmbe krzywi, ale rozum prostuje (39), Ludziskom si zdaje, ze jedno ginie, a drugie powstaje, ze jedno si rodzi, a drugie umiero. (40) Mdro porzdkuje. Gupota, ka stpnie, baagani.(155) ma do ognia cignie. Wilk od ognia ucieko.(20) Mog to te by wypowiedzenia czne orzekajce o tym samym podmiocie: Szyko gstnieje i si rozrzydzo i za gstnieje i si rozrzydzo.(17) Ogie dzieli, ogie cy.(21) O cyfrach: Mno si i dziel, dodaj i ujmuj, a sytko wedle jakiegosi takiego porzdku koniecnoci.(29) Ten typ struktur suy egzemplifikacji prawd filozoficznych o jednoci i przeciwiestwie, przyblia suchaczom i czytelnikom te prawa natury. Wiele antonimw znajdujemy nie tylko w czonach predykatywnych, lecz take w przydawkach, podmiotach, dopenieniach i okolicznikach. 2.5.2. Porwnania i metafory Obrazowo i konkretno styu uzyskuje autor dziki porwnaniom, w ktrych odwouje si do realiw wiejskich: I patrzy, jak w wity obrozek...(86)...to nie jest byle jako bzdura, coby to hlipa, jak gorzoke z flaski.(105) Czste s porwnania do wiata przyrody rolinnej lub zwierzcej: A swawola si plyni, jak oset w zbou.(119) Ludzie si mijajm, jako tyn owies, co to dzi jest, jutro go nima. (148) I cae cielsko go wierbi, jakby si piyrzy abo mu skrzyda rosy.(86) Przecie uroda przycigo prowde, jako trowa owce.(95) Pojawiaj si te elementy krajobrazu grskiego: ...i gos, taki perlisty, jakby fto korolami z grani su.(86) I sukos, wtoro mo duse piyknm. (...)A cystm, jako ta woda w rdle.(87) Metafory, majce najczciej charakter animizujcy lub antropomorfizujcy, rwnie sigaj do obserwacji otoczenia , por. np.: Abo niech si narodzi trowa. Ju ta jedna trowa drugm trowe od si odpycho, coby jej rosy nie wypiya. Niech si narodzi robocek, na tyn przykod pajk. Juz tyn pajk sie zastawio, coby mucha do sieci wpada. (14) 2.6. Frazeologizmy potoczne Zblieniu do jzyka kolokwialnego suy w powanym stopniu wykorzystywane frazeologizmw polszczyzny oglnej. S to najczciej bardzo obrazowe zwroty, jak np.: Obrciya si na picie i telo- jm widzio. (87) I zacyni jedni przed drugimi za pinindzym gni. (123) I tyran za morde sykich biere.(120). ...z niejednego pieca chlyb jod,...(63) Poczenie dwu frazeologizmw moe prowadzi do defrazeologizacji zwrotu:...Wanda (...) wziyna sprawe w swoje rce i chopa z biydy wyciga. (64) Niektre uycia daj efekt komiczny: On jako tyn bk (...) siedzi miastu tu na karku (65). Wiele takich staych zwizkw wyrazowych znajdujemy w penych dynamiki i ekspresji opisach bjek, napaci, atakw furii i agresji fizycznej, por. np.: Zrobiy si mt, bo
9

inksi hipli broni.(60) ...to sie w Maciusiu budzi lew.(61), ...fcieli ocy wydropa brali si do bitki(50) ...w modzierzu utuc.. pobi, obi (36)...dadzm se, za przeproszeniem, w dupe... (39). W jednym akapicie znalazy si takie czasowniki i frazeologizmy okrelajce wymierzanie razw: bi, dobi, tuc, zatuc, oberwa, rki nie aowa, wzi si do wypaty, sprawiedliwie wypaca, blizny na plecach wyrzebi (122). Bicie w twarz oddaj zwroty synonimiczne ze zmienianym leksykalnie obiektem czynnoci: ...w morde dostanie (61), ...strzely Jdrzka w gembe(60) ...po kufie daje abo i dostaje (110) Wiele frazeologizmw to odpowiedniki czasownikw mwienia. Zawieraj one duy adunek negatywnej ekspresji i uwydatniaj intensywno czynnoci: ozorem mlea, kielo ino zdole.(57) ...jak nie ozpuci gmbe!(65), Skoda gmby drzy.(44) ...pocn rzec wyola (107) , por. neutralne rzecz wyuszcza. Jdru go pytaniami do ciany przycisko i nie pusco, jak jakm muche.(53) Sabiej nacechowane emocjonalnie charakteryzuj sposb mwienia lub wskazuj na inne okolicznoci bd odnosz si do specyficznego znaczenia aktu mwienia: nad uchym mu sucia (55) do ucha mu szeptaa, po prnicy si nie odzywo (21), choroby zacynia! (116), pacirze odmwia (116), paciorze klepie (96) Zauwaamy rwnie wysok frekwencj zwrotw dotyczcych procesw psychicznych i mylowych bohaterw filozoficznych opowiastek, por. np.: (Jzek Zatoka) zabiy ludzim mylcym klina (139), Jacek si puknn palcym w coo (108) Czsto s to zwizki wyrazowe z rzeczownikiem gowa: Im ani dziywcta nie byy w gowie (!04) Mio ci n inksm sprawe na gowie (133) na (dusa) mo gowe. jest mdra, mdrze myli na sprawio, ze (...) zachodzis w gowe, ze pukos si w gowe, ze trzymos sie za gowe, a przy tym mylis. (146) jaz si im w gowie mciyo(144), mio jasno w gowie (157), na darmo gowy nie nosiy (128), Jasiowi furt w gowie siedziao jedno (136) Dopiero si tyran za gowe apo! (36), porzdek w gowie ronie (156) Rwnie liczne s zwizki z leksemem rozum: mie swj rozum (52), prostowali se rozumy (68), wzin chorobe na rozum (10) Jasno w rozumie mie, rozum doskonali (155). Rzadsze s frazeologizmy z czonem myl: cosi mu na myl przyslo (144) Jego myl wisiaa dugo w powietrzu, jak dysc na wiesne. (50). Trafiaj si zmiany czonw w zwizkach frazeologicznych dla wzmocnienia ekspresji, por.: ...cudze sprawy biere se na eb (154) : ogp. bra sobie na gow; ucy, co trza robi, coby na ceka wyj (62) : ogp. wyj na ludzi. S trawestacje znanych frazemw: Ludzie chodzm koo gruntw, a koo rozumu mao fto chodzi.(157): chodzi koo czego troszczy si, zabiega (w znaczeniu konkretnym), we frazie analogicznie zbudowanej miejsce rzeczownika konkretnego zaj rzeczownik abstrakcyjny. Spotykamy zmian czliwoci utartych pocze: Mocynie ng jest bars dobre na krzenie myli.(154), por. dobre na krenie
10

krwi. Moe doj te do defrazeologizacji pocze staych: Ale Grecy to nie byli Grecy, ino grole, co udowali greka.(5) 2.7. Potoczne wskaniki zespolenia W wypowiedzeniach pojawiaj si wskaniki zespolenia zda skadowych waciwe polszczynie potocznej lub gwarowej. Szczeglnie czste jest zastpowanie zaimka ktry zaimkiem co w zdaniach podrzdnych przydawkowych, por.: ... to jest Miecysawa Zonia, co z Dbna pochodzi.(95) ...pomidzy chmurami, co po niebie pyney... (126) Inne spjniki maj gwarow posta morfologiczn: aby/ eby/ aeby maj tu form coby: Mnie nawet nie o to so, coby...(157) Za duzo haasu w ludziach, coby to mogli syse.(29), a spjnik jak wystpuje w postaci jako: Ludziska lecyli si, jako mogli.(10) Nierzadko, podobnie jak w mowie potocznej, niektre spjniki nabieraj charakteru wielofunkcyjnego i wypieraj wskaniki zespolenia utrwalone w skadni oficjalnej. Tak jest ze spjnikiem jak wystpujcym w funkcji jeeli lub gdy: Ci jak nie grali, to stroili, a jak mieli ju nastrojone, no to grali.(11) Z zasygnalizowanych tu rodkw stylistycznych w zakresie struktur fleksyjnoskadniowych i leksykalno-frazeologicznych nasz autor najchtniej posuguje si takimi, ktre przybliaj utwr tym czytelnikom, dla ktrych jest on przeznaczony, tj. rozumnym mieszkacom Podhala. S oni jednoczenie bohaterami opowieci. Formy archaiczne i niektre dialektyzmy mog utrudnia odbir tekstu kontaktujcych si z soczyst gwar gralsk. Summary This research focuses on certain archaisms and vernacular constructions of senetences and words (old forms part. praes. act 1, reduplicated verb forms by in the present tense), which are creating a distance between the literary work and the reader by hindering the perception of its content. The analysed text simultaneously contains many lexical and syntax (duplicate predicate, onomatopoeic, elision of the predicate) colloquialisms and colloquial idioms, which make it familiar and close. ceprom lub razi czytelnikw rzadziej

11

You might also like