PSYCHOPATOLOGIA NERWIC

ANTONI KPISKI

Rodzaje nerwic
Uwagi wstpne Czsto wystpowania nerwic Trudno nawet w przyblieniu okreli czsto wystpowania nerwic. W badaniach epidemiologicznych, zalenie od tego, jak dokadnie je przeprowadzono i jakie przyjmowano kryteria granicy midzy nerwic a norm psychiczn oraz midzy nerwic a psychopati, odsetek neurotykw w oglnej populacji spoeczestw naszej cywilizacji waha si od kilku do kilkudziesiciu procent. Duy odsetek pacjentw zgaszajcych si do lekarzy rnych specjalnoci (niepsychiatrw) stanowi chorzy nerwicowi. Na og przyjmuje si, e do lekarzy oglnie praktykujcych i do internistw zgasza si ich przeszo 50/o. Mona z duym prawdopodobiestwem przyj, e nie ma chyba czowieka wspczesnej .cywilizacji, ktry by przez krtki przynajmniej okres swego ycia nie wykazywa wyranych objaww nerwicowych. Dlatego stosunkowo atwo kademu zrozumie przeycia typowe dla tej jednostki chorobowej. Nerwice i nerwice rzekome Dwie, do powszechne, sytuacje pozwalaj w pewnym przyblieniu wczu si w przeycia neurotyka. Jedn z nich jest oczekiwanie trudnego zadania, np. egzaminu, spotkania z wan osob, wystpienia publicznego, a drug stan po zwykym zatruciu alkoholem (popularny kac"). Niepokj, rozdranienie, rnego rodzaju przykre sensacje wywoane rozchwianiem rwnowagi ukadu autonomicznego (dystonia vegetativa), jak bicia serca, ciskanie w doku podsercowym, ble gowy, ble brzucha, parcie na pcherz czy kiszk stolcow, pocenie rk, drenie ciaa itd. s kademu znane z wasnego dowiadczenia. W nerwicy taki stan trwa tygodniami, miesicami, a nawet latami. Dlatego .nie mona si dziwi choremu, e czuje si pokrzywdzony i niezrozumiany, gdy lekarz po dokadnym zbadaniu i wykonaniu rnego rodzaju bada pomocniczych owiadcza mu ,,panu nic nie jest", ,,to tylko nerwy" itp, Porwnanie nerwicy do sytuacji przedegzaminacyjnej i do stanu po zatruciu alkoholem wskazuje na istotny fakt, e identyczne objawy mog wystpi

zarwno pod wpywem czynnikw natury psychicznej (np. lk przed egzaminem), jak i fizycznych (np. .dziaanie substancji toksycznej). Rne wic zasadniczo czynniki etiologiczne mog wywoa analogiczn dysfunkcj orodkowego ukadu nerwowego, W praktyce lekarskiej nierzadko spotykamy si 2 faktem, e objawy typowo nerwicowe s zwiastunem chorb somatycznych lub psychicznych lub im towarzysz. By odrni je od nerwic prawdziwych lub psychonerwic, wywoanych tylko czynnikami natury emocjonalnej, mwi si wwczas o nerwicach rzekomych lub pseudo nerwicach". Pomyki diagnostyczne s nieuniknione, gdy zdarza si, e objawy nerwicowe s jedynymi objawami rozpoczynajcej si choroby somatycznej i dopiero dalszy rozwj wypadkw wykazuje, e nie bya to nerwica, lecz pocztki choroby nowotworowej, miadycy mzgu, choroby Gravesa-Basedowa itp. To samo dotyczy chorb psychicznych. Objawy nerwicowe mog 'by zwiastunem schizofrenii, cyklofrenii, psychoz organicznych, ataku padaczkowego. Trudno tu jednak mwi o pomyce diagnostycznej, gdy rozpoznanie w psychiatrii jest przede wszystkim rozpoznaniem objawowym i jeli nie ma np. objaww schizofrenicznych, a s tylko objawy nerwicowe, nie mona rozpoznawa schizofrenii. Objawy nerwicowe nie tylko wyprzedzaj choroby somatyczne i psychiczne, lecz te im czsto towarzysz, zwaszcza w stanie zejciowym choroby i w okresie rekonwalescencji. Nie sprawiaj one wwczas wikszych trudnoci diagnostycznych, gdy ju wiadomo, z jak chorob ma si do czynienia. Rozpoznanie nerwicy Rozpoznanie objaww nerwicowych nie jest spraw trudn: niepokj i napicie psychiczne, ktre jakby promieniuj z chorego i udzielaj si otoczeniu, oraz typowe skargi pozwalaj od razu, nawet laikowi, okreli danego czowieka lako nerwowego", co odpowiada najoglniej pojciu nerwicy. Trudnoci powstaj dopiero przy prbie odpowiedzi na pytanie, skd bior si objawy nerwicowe, czy s tylko krtkotrwaym stanem przejciowym towarzyszcym okrelonej sytuacji (np. sytuacja przedegzaminacyjna lub po zatruciu alkoholem), czy i pod nimi kryje si jaka powaniejsza choroba somatyczna lub psychiczna, czy te wynikaj z rnego rodzaju konfliktw emocjonalnych. Tylko w tym ostatnim przypadku ma si prawo rozpozna nerwic. Ta pewnego rodzaju wszechobecno objaww nerwicowych wywouje niejednokrotnie u lekarza swoisty stan niepokoju diagnostycznego. Lekarz nie jest pewny, czy pod nerwic nie kryje si co powaniejszego, i nim. postawi rozpoznanie nerwicy, stara si wszystkie inne moliwoci wykluczy. Stawianie diagnozy per exclusionem nie jest zadaniem atwym, gdy nigdy nie wiadomo, czy o czym si jeszcze nie zapomniao i w ten sposb mona chorego bez koca wysya na rnego rodzaju badania dodatkowe. Niepewno lekarza

zwiksza niepokj pacjenta i tym samym pogbia jego objawy nerwicowe. Na og przyjmuje si, e wikszym bdem w sztuce jest przeoczenie choroby somatycznej i traktowanie jej jako nerwicy ni traktowanie nerwicy jako choroby somatycznej. Czciej lekarze popeniaj drugi bd. Czynnociowy szmer serca, drobne odchylenia w czynnociach ukadu dokrewnego itp. traktuj jako przyczyn zaburze nerwicowych pacjenta, utwierdzajc go tym samym w poczuciu choroby, a nawet kalectwa, nieraz na cae ycie. Przedstawione trudnoci diagnostyczne, jak si zdaje, rzucaj pewne wiato na istot objaww nerwicowych. Objawy nerwicowe wystpuj mianowicie wwczas, gdy ustrojowi zagraa niebezpieczestwo i gdy nie moe sobie poradzi z sytuacj zewntrzn lub wewntrzn, w ktrej si znalaz. Zagroenie moe bowiem pochodzi z zewntrz, jak w cytowanym przykadzie sytuacji sprzedegzaminacyjnej, lub z wewntrz, jak w stanie po zatruciu alkoholem. Uczucie lku, ktre zawsze w mniejszym lub wikszym stopniu towarzyszy nerwicy, jest sygnaem niebezpieczestwa zagraajcego ustrojowi. Istnieje tu pewna analogia z blem, tylko e bl wskazuje, przynajmniej w przyblieniu, gdzie naley szuka rda zagroenia. Natomiast lk wyprzedza moment bezporedniego zetknicia si z czynnikiem szkodliwym. Obowizkiem lekarza jest to rdo za odkry, a przynajmniej intensywnie go poszukiwa. Nie zawsze bowiem to si udaje. Niemniej sam kontakt z lekarzem i mono szczerego przed 'nim wypowiedzenia si oraz rnego rodzaju rodki farmakologiczne, zmniejszajce napicie lkowe i poprawiajce nastrj, redukuj objawy nerwicowe niezalenie od ich etiologii. Klasycznym przykadem jest wspomniany przez Jaspersa. pacjent, ktry z powodu moczwki prostej by leczony intensywnie .psychoterapi; dziao si to w czasach, gdy rozpoznanie tej choroby nie byo jeszcze tak proste, jak obecnie. Pod wpywem psychoterapii stan chorego znacznie si poprawi, co wyraao si midzy innymi znacznym spadkiem wydalania moczu. Mimo to chory w jaki czas potem umar z powodu guza okolicy podwzgrzowej mzgu, ktry 'by przyczyn jego dolegliwoci. Podobnie wic, jak w wypadku. blu, mona objawy nerwicowe zmniejszy, nie usuwajc ich przyczyny. Klasyfikacja nerwic Trudnoci wystpuj nie tylko w szukaniu etiologii objaww nerwicowych, lecz te w prbach ich klasyfikacji. Mimo e s one tak ewidentne, i laikowi nie sprawia trudnoci ich rozeznanie, to jednak ich racjonalny podzia, zwaszcza oddzielenie objaww istotnych (osiowych), wystpujcych w kadej nerwicy, od objaww mniej wanych (brzenych lub typologicznych), charakterystycznych tylko dla pewnych typw nerwic, nie jest zadaniem atwym. Dotychczas wic klasyfikacja nerwic jest dyskusyjna. Trudnoci klasyfikacyjne wynikaj z duej rnorodnoci objaww nerwicowych i ich indywidualnoci, mianowicie kady czowiek demonstruje

inny szereg objaww. Opis zaczniemy od objaww brzenych, gdy one umoliwiaj wyodrbnienie charakter y stycznych typw nerwic. Nastpnie przejdziemy do omwienia objaww osiowych, ktre z kolei .pozwol nam wnikn gbiej w psychopatologi nerwic. W przeciwiestwie do objaww osiowych, ktre wystpuj w kadej nerwicy i dlatego nie mog suy za kryterium klasyfikacyjne, objawy brzene nie pojawiaj si w kadej nerwicy, a w kadym razie nie w tym samym nasileniu. One wic pozwalaj dzieli nerwice na rne typy wedug tego, ktre z nich dominuj. Istniej rne podziay nerwic. Niekiedy objawy osiowe uwaa si za klasyfikacyjne (np. nerwica lkowa, nerwica wegetatywna), co nie wydaje si suszne, Podzia nerwic, jak zreszt wszystkie klasyfikacje w psychiatrii, jest w zasadzie symptomatologiczny. Mianowicie objawy 'mona grupowa w rny sposb i taki podzia z natury rzeczy jest arbitralny. Objawy nalece do rnych typw nerwic czsto wystpuj w rnym nasileniu u tego samego chorego. Wwczas objawy dominujce su do okrelenia nerwicy lub, gdy ich wyboru trudno dokona, i podaje si nazw kilkuczonow (np. nerwica neurasteniczno-histeryczna, hipochondryczno -depresyjna itd.). Przedstawiony w tej ksice podzia jest na og z rnymi drobnymi odchyleniami stosowany w psychiatrii zarwno polskiej, jak i zagranicznej. Wyrnia on pi typw nerwic: neurasteniczn, histeryczn, hipochondryczn, anankastyczn (natrctw) i depresyjn.

Nerwica neurasteniczna
Zmczenie Sowo neurastenia znaczy dosownie ,, sabo nerww" (gr. asthenos = saby). Osabienie i draliwo s w nerwicy gwnymi objawami. Osabienie idzie zwykle w parze z nadmiern pobudliwoci. Uszkodzone wkno nerwowe nim wystpi objawy poraenne (znieczulenia w wypadku nerwu czuciowego) daje objawy przeczulicy: przykadem moe by rwa kulszowa (ischias). Gdy w nerwicy neurastenicznej dominuje osabienie, mwi si o jej formie hipostenicznej, a gdy draliwo o formie hiperstenicznej, Osabienie ma zazwyczaj charakter staego uczucia zmczenia i zwikszonej mczliwoci, zarwno w sferze psychicznej, jak i fizycznej. Wyranie tu wystpuje jedno psychofizyczna; trudno jest zmczenie psychiczne oddzieli od fizycznego. Postawa chorego, jego ruchy, wyraz twarzy nosz pitno znuenia. Czuje si on fizycznie jak po cikiej: pracy lub po wyczerpujcej chorobie, odczuwa ble miniowe, zwaszcza w

okolicy ldwiowo-krzyowej, co mona| tumaczy wzmoonym napiciem mini antygrawitacyjnych. Ma zwykle rne dolegliwoci wegetatywne, jak bolej gowy, koatania serca, ble brzucha, zaburzenie potencji najczciej w formie przedwczesnego wytrysku i impotencji u mczyzn, a anorgazmii u kobiet, | Ble gowy maj do typowy charakter, mianowicie odczucie obrczy ciskajcej gow (kask neurasteniczny), odczucie ucisku wewntrz gowy (wata w gowie), uczucie zamtu w gowie (w gowie huczy, przelewa si). Moliwe, e kask neurasteniczny jest wywoany wzmoonym napiciem mini pokrywy czaszki. Napicie to jest te odczuwane w miniach twarzy, co zreszt uwidacznia si w mimice. Niekiedy chorzy skar si na ciko powiek, drgania powiek, zmczenie gaek ocznych, co te naley prawdopodobnie odnie do wzmoonego napicia miniowego (mini powiek i gaek ocznych). Zmczenie umysowe objawia si przede wszystkim niemonoci skupienia uwagi, trudnoci zapamitywania, uczuciem rozproszenia, zniechcenia. Chory ma wszystkiego do, wszystko go mczy, nie moe si skupi, wszystko mu przeszkadza, nie rozumie, co czyta, trudno mu napisa zwyky list, zapomina, co przed chwil sysza lub przeczyta itp. S to najczstsze skargi zwizane ze zmczeniem psychicznym. Z uczuciem zmczenia wie si zwikszona mczliwo. Wejcie po schodach, may wysiek fizyczny wywouj bicie serca, ble miniowe itp. Nawet wstanie z ka staje si wysikiem. Wszystko mczy. To samo odnosi si do wysiku umysowego. Proste zadania staj si trudne i mczce. Mczy nie tylko praca, ale nawet rozrywka. Ksika, kino, teatr, zamiast bawi, wywouj zmczenie. Czowiek zmczony szybciej si mczy ni wypoczty. Mczliwo jest wic konsekwencj typowego dla nerwicy neurastenicznej uczucia zmczenia. Charakterystyczne dla neurastenicznego zmczenia jest to, e w przeciwiestwie do zmczenia fizjologicznego, ktre jest najintensywniejsze po dniu wytonej pracy, wystpuje ono najsilniej z rana, bezporednio po obudzeniu. Dla neurastenika fakt, e musi znw zaczyna dzie, jest przykr koniecznoci. Dopiero pod wieczr staje si bardziej oywiony, ,,rozkrca si", a uczucie zmczenia zwykle wtedy maleje. To paradoksalne zjawisko moe wynika std, e sen nie daje odpowiedniego odpoczynku; chorych drcz koszmarne sny, sen ich jest zwykle pytki, czsto budz si, trudno im zasn. Poza tym moe tu odgrywa rol negatywne nastawienie emocjonalne do czekajcego dnia. W kadym razie poranek neurasteniczny z poczuciem oglnego skacowania jest bardzo charakterystyczny dla tej nerwicy i dziki niemu atwo rozrni zmczenie fizjologiczne od nerwicowego. Rozdranienie Rozdranienie neurasteniczne polega na zwikszonej pobudliwoci na wszelkie

bodce, przy czym bodziec niezalenie od swego rodzaju nabiera odcienia blowego. Chorego dosownie wszystko drani i denerwuje jak w alkoholowym kacu"; .ma uczucie, jakby go odarto ze skry, wszystko bowiem, co do niego dociera, staje si bolesne i wskutek tego wywouje zbyt siln reakcj. Reakcj t chory moe tumi, dusi irytacj w sobie, co prowadzi do mobilizacji ukadu wegetatywno-endokrynnego i potguje uczucie wyczerpania (neurastenia hiposteniczna), a moe te j wyadowywa w formie wybuchw gniewu, rozdranienia itp., co znw prowadzi .do zaostrzenia si zachowania otoczenia w stosunku do niego; to wszystko na zasadzie nerwicowego bdnego koa potguje irytacj chorego (neurastenia hipersteniczna). Tzw. nerwica dyrektorska Typowym przykadem formy hiperstenicznej jest tzw. 'nerwica dyrektorska; wystpuje ona u ludzi na kierowniczym stanowisku, ktrzy z tych czy innych wzgldw nie mog podoa zadaniom, yj w staym popiechu, maj nadmiar spraw do zaatwienia, odbieraj nieraz kilka telefonw, z bahych powodw wybuchaj gniewem 'na swoich podwadnych, wydaj sprzeczne polecenia. Swoim zachowaniem wprowadzaj stan znerwicowania w podlegej im grupie spoecznej, co znw na zasadzie bdnego koa zwiksza ich znerwicowanie. Popiech i nuda Uczucie popiechu lub nudy jest do typowe dla nerwicy neurastenicznej. Wynika ono ze wspomnianego przewraliwienia na bodce otoczenia i z odcienia blowego, jakiego one nabieraj. Wszystko, co dociera w danej chwili do chorego, ma ton przykry; czas obecny .neurotyk chce mie poza sob, Jest on dla niego przeszkod, chce od niego uciec, zniszczy go, by mc znale si w innym, lepszym czasie. Pojciem przeciwstawnym do sw ,,nudzi si" i ,,spieszy" jest ,,interesowa si". Sowo to wywodzi si od aciskiego interesse by w czym", by w aktualnym czasie, w aktualnej sytuacji. Uczucie zmczenia znika, gdy jest si czym zainteresowanym. Dlaczego czowiek czuje si zmczony, gdy godzinami czeka w kolejce lub przez cay dzie krci si po miejscu swej pracy, nic waciwie nie robic? W pierwszym przypadku pieszy si chce dotrze do celu, mie czas oddzielajcy go od punktu docelowego poza sob. W drugim przypadku nudzi si, chce te mie czas aktualny poza sob; rnica polega na tym, e czowiek spieszc si, ma cel przed sob, a nudzc si, celu tego nie ma. Zarwno jednak spieszc si, jak i nudzc, walczy on z czasem obecnym, ktry jest dla niego przykry i wrogi; wystpuje wtedy mobilizacja ukadu wegetatywno-endokrynnego do walki lub ucieczki. Powstaje std uczucie zmczenia, ktre moe by znacznie wiksze ni po intensywnej pracy umysowej czy fizycznej. Uczucie zmczenia zwiksza jeszcze 'nastawienie

negatywne do sytuacji aktualnej. Powstaje nerwicowe bdne koo. Popiech i nuda s zaliczane do ujemnych cech wspczesnej cywilizacji. Objawy te mona traktowa jako wskanik pewnego zneurastenizowania. spoeczestw cywilizacji technicznej. Objawy neurastenii na podou organicznym Objawy neurasteniczne nale do najczciej spotykanych w nerwicach rzekomych o etiologii somatycznej. Wystpuj one w nastpstwie upojenia alkoholowego. Pne nastpstwa urazw czaszki przybieraj najczciej form przewlekego zespou neurastenicznego (tzw. cerebrasthenia posttraumatica). Miadyca naczy mzgowych zaczyna si zwykle zespoem neurastenicznym. Ostre i przewleke zatrucia substancjami toksycznymi (np. tlenkiem wgla) pozostawiaj po sobie objawy typowo neurasteniczne. Rnego rodzaju choroby somatyczne (zwaszcza choroby zakane) w okresie rekonwalescencji na pierwszym planie przedstawiaj obraz neurastenicznego zmczenia i rozdranienia. Nierzadko te zaczynaj si objawami neurastenicznymi (choby grypa). Natomiast nie mona tego powiedzie o nerwicach rzekomych, ktre wystpuj jako zwiastuny lub stan zejciowy w psychozach endogennych (schizofrenii i cyklorremi). Obok zespou neurastenicznego spotyka si tu rwnie czsto inne formy nerwic. Fakt, e objawy neurasteniczne czsto towarzysz chorobom o wyranie organicznej etiologii, mona by tumaczy w ten sposb, i s to w istocie objawy osiowe uszkodzenia ywej komrki, ktra reaguje na wszelkiego rodzaju uszkodzenie osabieniem swej funkcji i w pierwszej fazie wzmoon pobudliwoci. Szczeglnie wyranie wystpuje to w komrkach nerwowych bardzo wraliwych na czynniki szkodliwe. Oczywicie porwnywanie reakcji caego ustroju do reakcji poszczeglnej 'komrki jest do ryzykowne. Niemniej pewne analogie zdaj si istnie. Charakterystyczne jest to, jeli chodzi o ustrj ludzki, e czynnikami szkodliwymi s zarwno urazy mechaniczne, chemiczne lip., a wic wszystkie czynniki okrelane mianem organicznych, jak te urazy natury emocjonalnej. Prawdopodobnie czynniki urazowe zarwno natury organicznej, jak i psychicznej wywouj analogiczn reakcj obronn w postaci mobilizacji ukadu wegetatywno-endokrynnego i na tym zaoeniu opiera si popularna koncepcja stresu Selyego, Urodzeni" neurastenicy Istniej jednak urodzeni" neurastenicy, ludzie, ktrzy od wczesnej modoci prawie stale czuj si zmczeni i rozdranieni, ludzie, ktrych ycie mczy i jest niejednokrotnie przykrym obowizkiem. Mona by podejrzewa, e dla nich

samo ycie jest urazem. U takich ludzi spotyka si zwykle utrwalone nastawienie negatywne emocjonalne do otoczenia, a czsto te do samego siebie. Utrwalone negatywne podstawy emocjonalne prowadz do staego napicia ukadu wegetatywno-endokrynnego, a tym samym s przyczyn ustabilizowanego zespou neurastenicznego. Prba interpretacji neurofizjologicznej Ukad nerwowy spenia rol ukadu sterujcego, czyli aparatu wadzy w wielomiliardowej spoecznoci komrek ustroju. On integruje ich aktywno i dostraja do sytuacji w otoczeniu. W kadym aparacie wadzy istotnym zagadnieniem jest zdolno odrnienia spraw wanych od niewanych. Zalenie od celw, jakie dany ukad reprezentuje, od aktualnych potrzeb i sytuacji zewntrznej oraz wewntrznej wytwarza si hierarchia wanoci, wedug ktrej odbywa si selekcja sygnaw (informacji), odbieranych i wysyanych w otoczenie. Informacje .niewane w pewnych sytuacjach mog sta si wane w innych. Na przykad czowiek godny zaczyna zwraca uwag na restauracje i sklepy spoywcze, obok ktrych, gdy jest syty, przechodzi obojtnie. Zy jest aparat wadzy, ktry chce o wszystkim wiedzie i o wszystkim decydowa. Gubi si on w chaosie informacji wanych i niewanych, a ci, ktrzy wysyane przez niego rozkazy odbieraj, przestaj je w kocu respektowa, gdy jest ich zbyt wiele, wane zmieszane z niewanymi, wiele ze sob sprzecznych. Schematycznie kady ukad sterujcy, zarwno techniczny, biologiczny, jak spoeczny, mona przedstawi w postaci piramidy, ktrej wierzchoek reprezentuje zasadniczy plan danego ukadu (np. zaprogramowanie w ukadzie technicznym, plan genetyczny w ukadzie biologicznym, program polityczny w ukadzie spoecznym), a podstaw kocowy efekt realizacji tego planu (np. aktualny produkt maszyny, aktualny fenotyp, rzeczywista sytuacja polityczna). Midzy wierzchokiem a podstaw istnieje stay, dwukierunkowy przepyw informacji; w d biegn rozkazy, co ma by w danej chwili wykonane, a w gr Informacje, jak rozkaz zosta wykonany (sprzenie zwrotne) i w ogle co dzieje si na obwodzie. Midzy wierzchokiem a podstaw piramidy mieci si szereg jakby stacji przekanikowych, w ktrych z jednej strony rozkazy biegnce w d zostaj stopniowo opracowane, nim dojdzie do ich kocowej realizacji, a z drugiej strony informacje biegnce w gr ulegaj stopniowej selekcji, tak e do szczytu dochodz tylko informacje globalne lub aktualnie istotne. Sama konstrukcja morfologiczna ukadu nerwowego wskazuje na tego typu selekcj. Na przykad siatkwka oka ludzkiego skada si z okoo 6 milionw czopkw i 110 milionw prcikw, a nerw wzrokowy tylko z jednego miliona wkien. Liczne elementy obrazu wzrokowego powstaego w siatkwce gin

wic, nim osignie on kor wzrokow. Karykaturalna posta czowieka w obszarach ruchowych kory (tzw. homuncuus) z olbrzymimi ustami, jzykiem, rkami, a znikomym tuowiem i zanikymi koczynami dolnymi wynika .std, e rozkazy biegnce z niej do odpowiednich grup miniowych ulegaj w rnym stopniu selekcji, zalenie od Wanoci funkcji przez nie spenianych (minie aparatu mowy i rki s znacznie waniejsze ni minie tuowia i ng). Jeli jaka funkcja jest przez czowieka opanowana, np. chodzenie, mwienie, pisanie, to wystarczy prosty, wewntrzny rozkaz: ,,chod", mw", pisz"; nie trzeba ju wchodzi w szczegy wykonania, dzieje si to na niszych poziomach piramidy, bez udziau wiadomoci. Natomiast dziecko, uczc si tych funkcji, angauje si w nie caociowo; to samo dzieje si, gdy czowiek dorosy napotyka przy ich wykonaniu jakie trudnoci. Analogiczna selekcja dokonuje si w kierunku odwrotnym (od podstawy do wierzchoka piramidy), Z wielu obrazw, ktre odbieraj nasze aparaty zmysowe, tylko nieliczne docieraj do wiadomoci, inne zostaj po drodze wyeliminowane. Proces eliminacji zaley od wielu czynnikw, jak aktualne potrzeby ustroju, jego konstytucja indywidualna i gatunkowa (w kadym gatunku wiata zwierzcego inaczej on wyglda) i wreszcie od historii osobniczej ustroju, czyli procesu uczenia si. Czowiek, podobnie zreszt jak zwierz, uczy si stale od pocztku swego ycia odrnia rzeczy wane od niewanych. Inn spraw jest, czy kryteria wanoci s rzeczywicie suszne. W okresie dziecistwa wszystko interesuje, wszystko jest wane, wszystko bawi, w miar rozwoju powanieje si"; wane jest tylko to, co dotyczy bezporednio lub porednio zachowania ycia wasnego i ycia gatunku. Jedn 2 charakterystycznych cech zespou neurastenicznego jest upoledzenie zdolnoci eliminacyjnej ukadu nerwowego. Sygnay zarwno wane, jak 'niewane dochodz 'do wiadomoci, uwaga jest rozproszona, chory skary si, e niczego nie moe zapamita, e wszystko zapomina, gdy w gowie jego jest z nadmiaru bodcw szum i chaos. To samo dotyczy sygnaw wysanych na zewntrz. Decyzje, ktre normalnie dokonuj si automatycznie, bez udziau wiadomoci lub 'tylko z minimalnym jej udziaem, u neurastenika staj si trudne, wymagaj duej mobilizacji, std to uczucie, e ycie tak mczy. Majc zbyt wiele do decydowania (,,tyle mam na gowie", uczucie staego popiechu i wewntrznego napicia) wydaje on decyzje impulsywne, z duym adunkiem emocjonalnym, co szczeglnie si zaznacza w hiperstenicznej postaci zespou neurastenicznego. Mona by wic zesp neurasteniczny przyrwna do zego systemu wadzy, w ktrym naczelne czynniki sterujce o wszystkim chc wiedzie i o wszystkim decydowa, wskutek czego o niczym nie wiedz i o niczym nie decyduj.

Nerwica histeryczna
Uwagi historyczne Nazwa histeria pochodzi z greckiego hystera. = macica (w wieku XIX w polskim sownictwie lekarskim uywano nazwy {macinniczno"). W staroytnoci bowiem uwaano, e choroba ta jest wywoana wdrowaniem macicy po ciele kobiety. Jeszcze do czasw Freuda przewaao przekonanie, i jest to choroba kobiet; wspczeni Freudowi psychiatrzy atakowali go midzy innymi te za to, i twierdzi, e jest inaczej. Ale ju Platon uwaa, e histeria wystpuje take u mczyzn. W Timajosie" tak bowiem pisa: Dlatego u mczyzn organy wstydliwe s nieposuszne i samowolne jak zwierz,, ktre nie ulega rozumowi, a dgane ocieniem dzy wszystko opanowa prbuje. U kobiet znowu s pochwy i macice tak zwane z tego samego powodu. To jest ukryte w ciele zwierz, ktre chce rodzi dzieci. Kiedy w okresie dojrzaoci dugi czas owocw nie wydaje, cierpi i gniewa si. Bdzi 'po caym ciele, zatyka przewody powietrzne, odetchn nie daje, w kopoty najgorsze wpdza i wszelkiego rodzaju inne choroby powoduje, pokd jednej i drugiej pci dza i mio do tego nie skoni, eby jak drzewa owoc wyday, a potem go zerway"*. Jak wida z zacytowanego fragmentu, wiara w seksualne podoe nerwicy histerycznej nie "bya czym nowym ju za czasw Platona. Zarzucany Freudowi panseiksualizm moe wywodzi si std, e mia on w swojej praktyce przewanie pacjentw typu histerycznego. U nich rzeczywicie mona byo doszuka si zaburze w sferze popdu seksualnego, najczciej w postaci zahamowania jego penego rozwoju (infantylizm); nie jest to jednak regua. La grande simulatrice" Jzef Babiski (18571832), wybitny neurolog i psychiatra, ucze Charcota, nazwa histeri la grande simulatrice" (wielka symulantk). Okrelenie to nie znaczy jednak, jakoby chorzy naladowali objawy wystpujce w innych chorobach, tj. by byli symulantami, lecz wskazuje na fakt, e sama histeria naladuje objawy wystpujce w innych chorobach. Istnieje wic swoiste,

zasadnicze podobiestwo midzy objawami wywoanymi przez okrelone zmiany organiczne a objawami tzw. czynnociowymi, w ktrych zmian tych nie ma. Caa sfera zaburze wegetatywnych, tak powszechnych w nerwicach, naley do tej grupy objaww. Nerwicowy bl gowy moe by identyczny a nawet silniejszy od blu gowy wystpujcego np. przy guzie mzgu. Nerwowe ble serca 'czy brzucha nie daj si niejednokrotnie odrni od blw o podou organicznym. Czstoskurcz serca moe by objawem emocjonalnego wzburzenia, ale te niewydolnoci krenia,- wymioty objawem wstrtu, lecz te powanego zaburzenia ukadu trawiennego, gwatowne chudnicie moe wiadczy o nerwicowym braku aknienia i nerwicowych zaburzeniach metabolizmu, lecz rwnie o cikiej chorobie wyniszczajcej itd. Zadaniem lekarza jest uchwycenie waciwej etiologii obserwowanego objawu. Przy tym lekarz nie powinien zapomina, e w biologii ma z reguy do czynienia z etiologi wieloczynnikow, a wic w sprawie wyranie ,,organicznej" (np. bl brzucha wywoany wrzodem trawiennym) nie bez znaczenia s czynniki psychogenne (stan emocjonalny chorego, jego urazy i konflikty) i na odwrt w sprawie psychogennej (np. nerwicowym blu brzucha) mog mie znaczenie czynniki organiczne (np. wadliwy sposb odywiania, genetyczna skonno do zaburze przewodu pokarmowego itp.}. Konwersja Tam gdzie czynniki natury emocjonalnej (psychogenne) rzutuj na sfer cielesn, mwimy o konwersji [conyerto = zwracam, skierowuj). W dosownym pojciu konwersji naleaoby wic do niej zaliczy te objawy wegetatywne. Niektrzy psychiatrzy, zwaszcza francuscy, zreszt w ten sposb je traktuj. Wikszo jednak ogranicza pojcie konwersji do objaww wystpujcych w czynnociach regulowanych przez ukad nerwowy ,,somatyczny", a wic zalenych od woli, natomiast wycza z niego objawy wystpujce w funkcjach regulowanych przez ukad autonomiczny (wegetatywny), od woli niezalenych. Objawy konwersyjne dzielone s zwykle na trzy grupy zaburze; ruchu, czucia oraz wyszych form zachowania si, przeywania siebie i otaczajcej rzeczywistoci. Jeli wic w innych formach nerwicy konflikty emocjonalne rzutuj si przede wszystkim do wewntrz, wywoujc dysfunkcj ukadu autonomicznego cznie z ukadem endokrynnym, to w 'nerwicy histerycznej rzutowanie to jest skierowane na zewntrz. Odbija si ono na funkcji tej czci ukadu nerwowego, ktra steruje wymian sygnaw ze wiatem zewntrznym (okad nerwowy ,,somatyczny") i ktra jest w subiektywnym odczuciu podlega normalnie aktowi woli. W samym wic objawie konwersji-histerycznej mona dopatrze si cech ekstrawersji. Zaburzenia ukadu wegetatywnego s bardziej wasne w tym sensie, e dziej si we wntrzu ustroju, nikt moe o nich nie

wiedzie, podczas gdy objawy konwersji histerycznej s skierowane na zewntrz, s czsto woaniem o pomoc otoczenia lub wyrazem protestu w stosunku do niego. Osobowo histeryczna Pojcie nerwicy histerycznej mylone jest do czsto z pojciem osobowoci histerycznej. Nie jest to stanowisko suszne, gdy nierzadko objawy konwersji histerycznej wystpuj u ludzi nie wykazujcych cech histerycznej osobowoci na odwrt, nerwice innego typu zdarzaj si u osb z wyranymi cechami histerycznymi. W tym ostatnim przypadku psychiatrzy chcc w rozpoznaniu zasygnalizowa, e nerwica niehisteryczna wystpuje u czowieka z wyranymi cechami osobowoci histerycznej, dodaj do waciwego rozpoznania typu nerwicy przymiotnik histeryczny i tak rozpoznaj neurosis neurastbenicohysterica, depressivo-hysterica, anancastico-hysterica itd cho suszniej byoby postawie rozpoznanie neurosis neurasthenica in individuo hysterico itd; podkrelajc w ten sposb, e chodzi tu o osobowo histeryczn, a nie o objawy histeryczne. Niemniej w wielu zespoach nerwicowych i to nie tylko pochodzenia psychogennego, lecz te wystpujcych na skutek zmian organicznych lub rozpoczynajcej si psychozy dochodzi do ich ujawnienia si, jeli przedtem byy one niewidoczne. Jest to jakby regresja do wczeniejszych i bardziej prymitywnych form zachowania si i przeywania; osobowo histeryczna jest bowiem typem osobowoci niedojrzaej. A wszelka choroba niezalenie od ta etiologicznego wyzwala tendencje regresywne w chorobie chce si by z powrotem dzieckiem i szuka si pomocy i opieki otoczenia. Objawy konwersyjne Trudno wyliczy nawet pobienie wszystkie waniejsze objawy konwersji histerycznej. Jest ich tak wiele i s tak zmienne w zalenoci od epoki i krgu [kulturowego, i nigdy nie wiadomo, czy ktrego si nie pomino. Jak ju wspomniano, objawy histeryczne (tj. konwersyjne) dzieli si na trzy grupy: zaburze ruchowych, czuciowych i psychicznych. W kadej grupie, mona z kolei odrni zaburzenia polegajce na wzmoeniu lub zahamowaniu funkcji; i tak w" zaburzeniach ruchu spotykamy rnego rodzaju hiperkinezy (ruchy nadmierne) i rnego rodzaju -poraenia, w zaburzeniach czucia zniesienie danej funkcji percepcyjnej (znieczulice, lepota, guchota histeryczna) lub jej podwyszenie (przeczulica, uporczywy bl, nadwraliwo wzrokowa czy suchowa itp.), w zaburzeniach psychicznych stany nadmiernego pobudzenia lub zahamowania, nadmiernej pamici (hiperamnezji) i jej utraty (amnezji). Oczywicie, jak kady podzia, nie wyczerpuje on bez reszty wszystkich moliwoci.

Objawy konwersyjne ruchowe Odrnienie niedowadw i porae histerycznych od organicznych na og nie jest trudne przy pewnej znajomoci neurologii. Zaburzenia na tle organicznym maj do wyran i okrelon symptomatologi, w wypadku porae ruchowych charakterystyczne jest uoenie koczyn, typowe zmiany w napiciu miniowym, rnice w odruchach gbokich. W poraeniach czynnociowych (histerycznych) spotykamy si z wikszym bogactwem obrazu, ktry nie odpowiada 'do sztywnemu obrazowi 'poraenia organicznego, a wic ukad poraonej koczyny bdzie nietypowy, zmiany napicia miniowego inne ni spotykane w organicznych poraeniach wiotkich czy spastycznych, odruchy gbokie pozostaj rwne w obu 'koczynach, nie stwierdza si objaww patologicznych (np. objawu Babiskiego). Niemniej zdarza si, e nawet wytrawni neurolodzy maj trudnoci diagnostyczne. Wystpuj one szczeglnie wwczas, gdy na zmiany organiczne nakadaj si zmiany czynnociowe. Do charakterystyczne dla porae histerycznych jest olbrzymi wysiek, jaki chory wkada, by uruchomi poraon koczyn; napina wszystkie minie, poci si, wykrzywia twarz, a jednak poraona cz ciaa ani 'drgnie. Natomiast czasem udaje si zaobserwowa ruch poraonej koczyny, gdy chory odwrci od niej uwag. Dzi ju rzadko spotyka si chorych, ktrzy latami leeli w ku, nie mogc wsta z powodu poraenia histerycznego ng. Poraenia byy u nich tak 'dugotrwae, e wystpoway przykurcz i zaniki miniowe, a paznokcie wrastay w ciao, gdy poraona rka latami bya zacinita w pi. Chorzy tacy nie byli rzadkoci przed kilkudziesiciu laty i opisy takich przypadkw mona znale w dawniejszych podrcznikach neurologii i psychiatrii. Natomiast nie tak rzadko spotyka si dzisiaj histeryczn astazj-abazj, tj. niemono utrzymania si w pozycji stojcej i niemono chodzenia. Chory taki ma zachowan si w nogach, ale w pozycji stojcej nogi uginaj si pod nim i upada na ziemi. Rwnie czsto spotyika si dzi kurcz pisarki (graphospasmus]. Polega on na tym, i chory w czasie pisania tak silnie napina minie, e rka jest usztywniona i subtelne ruchy zwizane z pisaniem s niemoliwe. Chory wykonuje tylko zygzaki lub pisze bardzo niezdarnie, pomagajc sobie drug rk. Choroba ta jest w pewnym 'sensie chorob zawodow; /wystpuje u osb, ktre z racji swego zawodu musz duo pisa, szczeglnie czsto u nauczycieli. Przeciwny rodzaj zaburze ruchowych, polegajcy na ich nadmiarze, wystpuje najczciej w formie rnego rodzaju ruchw mimowolnych. S to zrywania" w koczynach grnych lub dolnych, na ktre czsto skar si chorzy na nerwic nie tylko histerycznego typu, drenia i drgawki caego ciaa lub poszczeglnych koczyn, ruchy mimowolne typu plsawiczego, atetotycznego, torsyjnego. Ruchy te s bardzo trudne do odrnienia od

analogicznych ruchw mimowolnych, wystpujcych przy uszkodzeniu orodkw podkorowych, przede wszystkim prkowia. Czynniki natury emocjonalnej daj w tych wypadkach bardzo podobny efekt jak uszkodzenie organiczne. Do ruchw mimowolnych o charakterze czynnociowym nale rnego rodzaju tiki, jak zbyt czste mruganie powiekami, krzywienie twarzy w stereotypowy sposb, niezwyke ruchy rki czy nogi, stale si powtarzajce. Tiki mona traktowa jako utrwalone stereotypy ruchowe, niezalene lub tylko w maym stopniu zalene od aktu woli. Wikszo autorw nie zalicza ich do konwersji histerycznej. Czsto zaczynaj si one w ten sposb, e dany ruch powtarzany jest czsto, najpierw dowolnie, pniej ju wystpuje niezalenie od woli i trudno lub w ogle si go nie udaje powstrzyma aktem woli. Nierzadko ruch taki ma charakter czynnoci przymusowej, z czasem tre emocjonalna zwizana z natrctwem ruchowym znika i zostaje sam tik. Rnego rodzaju ruchy mimowolne w rodzaju tikw, ruchw pseudo-plsawiczych, czynnoci przymusowych, jak np. obgryzanie paznokci itd., zdarzaj si szczeglnie czsto u dzieci, Kady ruch, poza swoim zasadniczym znaczeniem jako forma aktywnoci skierowana na zewntrz, odgrywa te rol jako najprostszy sposb wyadowania napicia emocjonalnego, Na tej zasadzie czekajc np. na egzamin czy wane spotkanie atwiej znosi si czas oczekiwania, spacerujc tam i z powrotem lub wykonujc jakie bezcelowe ruchy rka-mi ni siedzc lub stojc w cakowitym bezruchu. Tiki mona by traktowa jako utrwalon form wyadowywania napicia emocjonalnego. Objawy konwersyjne czuciowe Zniesienie czucia dotyku i blu najczciej wystpuje razem z poraeniami. Poraona koczyna jest pozbawiona czucia. Podobnie jak w wypadku porae rozkad konwersyjnych zaburze czucia nie odpowiada rozkadowi spotykanemu w sprawach organicznych. Najczciej obejmuje on ca poow ciaa, jedn lub obie koczyny. Mwi si o rkawiczkowym" lub ,,poczochowym" zniesieniu czucia, gdy obszar znieczulicy w ten sposb niekiedy si przedstawia. Czasem miejsca znieczulone przedstawiaj si w formie plackowatej. Dawniej okrelano je jako stigmata diaboli", gdy znalezienie takiego znieczulonego miejsca byo podstaw do poddania danej osoby prbie czarownic. Do czsto zniesienie czucia wystpuje w gardle i w pochwie. Dawniej uwaano nawet, e brak odruchw z garda jest patognomoniczny dla histerii. Anorgazmia jest wprawdzie bardzo czsta u kobiet o osobowoci wyranie histerycznej, trudno jednak przyj za jej przyczyn zniesienie czucia w pochwie. W miejscach znieczulonych wystpuj niekiedy zaburzenia wegetatywne, polegajce na skurczu naczy krwiononych, na skutek ktrego gbokie nawet przebicie skry nie wywouje krwawienia.

Znany jest fakt, e szamani w czasie taca obrzdowego, wpadajc w trans hipnotyczny, mogli swobodnie przebija noem swoje ciao i nie pojawiaa si ani kropla krwi. lepota histeryczna zdarza si stosunkowo rzadko, natomiast czsto spotyka si koncentryczne zwenie pola widzenia (te uwaane za objaw charakterystyczny dla histerii). Do zaburze o charakterze ruchowym, ale upoledzajcych zdolno widzenia, naley zaliczy blepharospamus, polegajcy na kurczowym zaciskaniu powiek. (Jeden z chorych leczonych ambulatoryjnie w krakowskiej klinice psychiatrycznej skonstruowa sobie specjalne okulary z drutu, ktre podtrzymyway grne powieki, tak by mg widzie). Guchota histeryczna te jest rzadka. Podobnie jak histeryczna lepota najczciej zdarza si pod wpywem silnych napi emocjonalnych, na przykad na polu walki, w czasie bombardowania, po kontuzjach. Rzadziej spotyka si histeryczn lepot lub guchot w roszczeniach o rent, wwczas trudno je odrni od stymulacji. Histeryczna utrata wchu z reguy obejmuje te utrat zdolnoci odczuwania ostrych zapachw, takich jak amoniak, ktrych percepcja zaley od podranienia nerwu trjdzielnego i nie wystpuje w utracie wchu o etiologii organicznej. Histeryczna utrata smaku czy si czsto z patologicznym brakiem aknienia [anorexia nervosa}. Nadmierna wraliwo na bodce zmysowe jest typowa dla zespow neurastenicznych i wie si prawdopodobnie ze zmniejszon zdolnoci selekcji sygnaw, o czym bya ju mowa. W histerycznych stanach ekstatycznych moe wystpi niezwyke intensywna percepcja otaczajcej rzeczywistoci, nieraz te jakociowo zmieniona. Tego typu intensyfikacja percepcji jest trudna do odrniania od analogicznych stanw wystpujcych w ostrej schizofrenii lub w padaczce. Widzenie przedmiotw w zmniejszonych proporcjach (mikropsje) lub w zwikszonych (makropsje) zdarza si najczciej w zespoach psychoorganicznych (np. w psychozach intoksykacyjnych, w delirium alkoholowym), ale spotykane jest te w histerii. Najczciej spotykanym w czasach wspczesnych objawem konwersji histerycznej jest intensyfikacja percepcji blowej. Ble w histerii maj na og bardziej zlokalizowany charakter, s gwnym objawem i s silniejsze ni ble wystpujce w innych typach nerwic na skutek zaburze funkcji ukadu wegetatywnego. Rnicowanie blw histerycznych z wegetatywnymi ma charakter sporu raczej akademickiego. Trzymajc si cile definicji konwersji, naleaoby w ogle ble pochodzce z wntrza ciaa z tego pojcia wykluczy, gdy odnosi si ono do zaburze czynnociowych powstaych w ukadzie nerwowym somatycznym, a nie wegetatywnym. Blami najczciej spotykanymi w nerwicy histerycznej s ble gowy, serca, brzucha, genitaliw. S to ble bardzo uporczywe, dokuczliwe, niekiedy o niezwykym charakterze, ograniczajce si do jednego miejsca, (Na przykad histeryczny bl gowy okrela si jako clavus hystericus gwd histeryczny). Nie ustpuj one po rodkach przeciwblowych, natomiast ble w dystonii

wegetatywnej s na og na nie podatne. Uporczywo blw moe skania chorego do szukania interwencji chirurgicznej. Niekiedy chirurg ulega naciskowi chorego, zwaszcza gdy obraz kliniczny nie jest jasny. Zdarza si bowiem, na szczcie rzadko, e doczaj si inne, bardziej obiektywne objawy, o charakterze jednake czynnociowym, jak gorczka pod wpywem zwikszonej wraliwoci orodkw termoregulacyjnych, krwawienia z drg oddechowych, przewodu pokarmowego, narzdu rodnego na skutek wzmoonej przepuszczalnoci naczy krwiononych. Przykadem zwodniczoci obrazu klinicznego jest cia histeryczna, w ktrej nie tylko wystpuje zatrzymanie miesiczki, typowe dla ciy powikszenie brzucha, lecz te zmiany w gruczoach sutkowych, cznie z wydzielaniem siary. Warto doda, e cia histeryczna, jak zreszt niektre z innych objaww konwersji histerycznej (poraenia, ataki drgawkowe), mog wystpi u zwierzt domowych (najczciej u psw i kotw). Tzw. ucieczka w chorob Duo trudnoci diagnostycznych i terapeutycznych sprawiaj ble typu histerycznego wystpujce w sprawach organicznych (np. po urazach gowy, zamaniach, zabiegach operacyjnych). Ble takie maj swoje uzasadnienie fizjologiczne w doznanym urazie. Jednake ich uporczywo, nasilenie i czsto oporno na rodki przeciwblowe nasuwaj podejrzenie sprawy czynnociowej. Z rozmw z chorym mona si zwykle zorientowa, e ywi on silne poczucie krzywdy, zwizane np. z wypadkiem, ktremu uleg, a ktry przez otoczenie zosta, jego zdaniem, zlekcewaony, lub e choroba jest dla niego rodkiem do osignicia jakiego celu, nie zawsze zreszt uwiadomionego. Tego typu sytuacje wystpuj w sprawach rentowych. Chory starajcy si o rent jest w sytuacji bdnego koa; im bardziej chce uzyska rent, tym wicej nasilaj si jego objawy nerwicowe. Wzrasta bowiem poczucie krzywdy, e jego cierpienia s przez otoczenie, a szczeglnie przez lekarzy nie doceniane, co z kolei wzmaga jego objawy nerwicowe. Wyzdrowienie jest niemoliwe, gdy rwnaoby si ono utracie przez chorego poczucia susznoci sprawy, o ktr walczy. Kada choroba oprcz ujemnych ma te swoje strony dodatnie, ktre mog przyczynia si do utrwalenia objaww nerwicowych lub do utrzymania si dolegliwoci w sprawach o etiologii organicznej, mimo e ich obiektywne przyczyny ju wygasy. Jest to popularnie zwana ,,ucieczka w chorob". Nie jest to jednak wiadome wykorzystywanie dodatnich aspektw choroby w celu uniknicia niemiej sytuacji, zwolnienia si z przykrych obowizkw itp., czyli symulacja. W nerwicy chory rzeczywicie cierpi. Jeli nawet dziki niej chory uzyskuje korzystne dla siebie cele, np. rent, zmian nastawienia najbliszego otoczenia, wiksz troskliwo ze strony wspmaonka, lejsze

warunki pracy itp., to osiga ten cel nie przez wiadome denie, jak w symulacji, lecz na zasadzie mechanizmw psychicznych, z ktrych sam nie zdaje sobie sprawy. Zaburzenia mowy Przechodzc do bardziej skomplikowanych form aktywnoci, ktre ulegaj na skutek histerycznej konwersji zakceniu, naley wspomnie o zaburzeniach mowy. Najczciej spotyka si utrat gosu (aphonia hysterica), chory mwi ledwo syszalnym szeptem. W razie wtpliwoci, czy ma si do czynienia ze spraw czynnociow, czy organiczn, rozstrzyga badanie wziernikowe krtani. Histeryczna afonia wystpuje zwykle w nastpstwie silnego wstrzsu psychicznego, np. nagego przeraenia, rzadziej w ataku wciekoci itp. Ustpuje te najatwiej pod wpywem nagego bodca emocjonalnego (starym i na og niezawodnym sposobem leczenia afonii jest faradyzacja krtani, przestrach wywoany niespodziewanym bodcem blowym przerywa czynnociowy niedowad mini krtani,' chory krzyczy penym gosem). W histerycznych poraeniach i zaburzeniach czucia rzadko spotyka si tak wyrane poczenie czasowe wystpienia objaww z bodcem emocjonalnym. Natomiast stosunkowo czsto zdarza si, e objawy wystpuj bez uchwytnej przyczyny, np. chory budzi si rano z poraon koczyn. Nie jest zreszt wykluczone, e tre marzenia sennego w takim wypadku moga dziaa jako bezporedni wywoawczy bodziec emocjonalny. Na og tre marzenia sennego jest w wyranej sprzecznoci z tym, co stanowi tre ycia wiadomego, i zostaje gwatownie stumiona; adunek emocjonalny zwizany z t nie dochodzc do wiadomoci walk midzy przeciwstawnymi treciami odbija si na funkcji somatycznego ukadu nerwowego. Do zaburze mowy, podobnie jak afonia, zwizanych z samym wykonawczym aparatem ruchowym (minie oddechowe, krtani, garda, jzyka, warg), nale jkanie, zacinanie si, tiki twarzy towarzyszce mwieniu, mowa skandowana, bekotliwa, dyzartria. Niektre z nich s charakterystyczne dla pewnych zaburze organicznych (mowa skandowana dla sclerosis dissemmata, dyzartria dla paralysis progressiva). Niemniej wystpi one mog jako objaw konwersyjny. Jkanie i zacinanie wystpuje zazwyczaj w dziecistwie. najczciej na skutek nagego i silnego bodca emocjonalnego o charakterze kowym (dziecko np. zostao zaatakowane przez psa, wpado do wody i zaczo si topi, przestraszyo si poaru itp.). Wikszo autorw nie traktuje jkania tego typu jako objawu konwersji, a raczej przyjmuje, e urazowy bodziec emocjonalny uszkadza funkcj w danym okresie rozwojowym najwiesz i tym samym najdelikatniejsz. Analogicznie jak tiki jest ono utrwalonym stereotypem ruchowym. Jkanie typu wyranie histerycznego wystpuje u ludzi dorosych, jest mniej stereotypowe i bardziej dramatyczne, Chory np. w czasie mwienia

krzywi si, nadyma, czerwienieje itp. Inne rodzaje zaburze mowy (mowa bekotliwa, skandowana, dyzartryczna) spotyka si raczej rzadko. W odrnieniu od zaburze wystpujcych w sprawach organicznych s one mniej stereotypowe, bardziej rnorodne i bogatsze w swym obrazie, tak e rozpoznanie konwersji histerycznej nie jest trudne, zwaszcza e brak jest innych objaww neurologicznych przemawiajcych za spraw organiczn. Rwnie rzadko spotyka si zaburzenia mowy przypominajce afazj, a wic odnoszce si do samego zapisu pamiciowego sowa. Najczciej zdarza si afazja typu amnestycznego, gdy pod wpywem zablokowania emocjonalnego nie mona przypomnie sobie znanego sowa. Nie jest ona na og traktowana jako objaw histeryczny, gdy jest zjawiskiem zbyt powszechnym, by uwaa j za chorobow. Afazja histeryczna zbliona do afazji motorycznej lub sensorycznej naley do rzadkoci. Pod wpywem silnego wzruszenia mona straci ,,jzyk w gbie", podobnie jak w afazji motorycznej wykrztusza si z siebie tylko pojedyncze sowa lub sylaby, niezrozumiae dla otoczenia, albo te, jak w afazji sensorycznej, wypowiada si wiele sw, nie powizanych ze sob, niezrozumiaych, samemu te nie rozumie si wypowiedzi otoczenia. Rzadko jednak zdarza si, by tego typu emocjonalne zaburzenia mowy utrzymyway si przez czas dostatecznie dugi, aby mona je traktowa jako objawy histerycznej konwersji. Natomiast w prawdziwej afazji, tj. w zaburzeniach mowy powstaych na skutek ograniczonego uszkodzenia odpowiednich orodkw mzgowych, czynniki natury emocjonalnej mog utrudnia lub uatwia czynno mwienia, co odgrywa wan rol w rehabilitacji. Cakowite zahamowanie funkcji mowy okrela si pojciem mutyzmu. Podobnie jak wyej wspomniane zaburzenia mowy mutyzm wystpi moe pod wpywem silnego bodca emocjonalnego, co okrela popularne stwierdzenie, e kto zaniemwi ze wzruszenia. Mutyzm histeryczny na ogl at-| WQ odrni od mutyzmu wystpujcego w schizofrenii ka-tatonicznej, w cikiej depresji, po ataku padaczkowym lub w padaczkowych stanach pomrocznych oraz w niektrych1 organicznych uszkodzeniach mzgu, zwaszcza zlokalizowanych w pniu mzgowym (tzw. mutisme akinetique). W mutyzmie histerycznym, przeciwnie ni w innych rodzajach. mutyzmu, chory potrafi nawiza kontakt z otoczeniem za pomoc .mimiki, gestykulacji czy pisma. Mutyzm histeryczny jest czasem wyrazem negatywnej postawy uczuciowej do otoczenia; chory, jak obraone dziecko, milczy. U udzi z cechami osobowoci histerycznej spotyka si tendencj do nadmiernej gadatliwoci. Ten szczebiot histeryczny (diarrhea veibomm lub logonhea) nasila si zwykle w stanach napicia emocjonalnego. Potok sw staje si czynnikiem rozadowujcym wewntrzne napicie. Obowizuje tu; oglna zasada, e stan emocjonalny prowadzi do pobudzenia lub zahamowania ruchowego. Zaburzenia psychiczne

Do najczstszych zaburze psychicznych, ktre mona traktowa jako histeryczn konwersj, nale zwenia wiadomoci o rnym nasileniu i rnym klinicznym obrazie. Najprostszym jest tzw. atak histeryczny. Osoba nim dotknita sprawia wraenie podnieconej, zamconej i silnie emocjonalnie wzburzonej. Krzyczy, pacze, drze wosy, ubranie, rzuca si na ziemi, pry ciao. (Przed kilkudziesiciu laty,, za czasw Charcota", [Jean Martin Charcot (18251893), wybitny psychiatra i neurolog francuski]. wybitnego znawcy histerii, popularne byy uki histeryczne ara en cerde. W czasie ataku chory wygina ciao w ten sposb, e dotyka ziemi tylko gow i pitami). Atak zwykle przechodzi spontanicznie po kilkunastu minutach, mona go nieraz przerwa nagym bodcem blowym lub emocjonalnym (np. przestrachem). Przebieg ataku jest zazwyczaj pokryty niepamici, Zwenie wiadomoci moe si wiza z atakiem drgawkowym. W przeciwiestwie jednak do ataku padaczkowego przebiega bardziej chaotycznie i bardziej rnorodnie, trwa zwykle znacznie duej. Chory w czasie ataku tak pada na ziemi, e nie odnosi obrae, i z reguy nie zanieczyszcza si. Nie stwierdza si wystpujcych w ataku padaczkowym objaww neurologicznych (sztywnoci renic, objawu Babiskiego); gboki sen nastpujcy po ataku jest typowy dla ataku padaczkowego, a nie histerycznego. Jednak zdarzaj si ataki, w ktrych rozrnienie ich charakteru jest niesychanie trudne, a nawet wrcz niemoliwe. Niekiedy ataki padaczkowe przeplataj si z atakami histerycznymi. Napadowe wyadowania w zapisie elektroencefalograficznym przechylaj diagnoz w kierunku padaczki nawet w tych formach atakw, ktre dawniej na podstawie tylko obrazu klinicznego zaliczono by do histerii. Z drugiej strony jednak u ludzi z cechami osobowoci histerycznymi, infantylnymi i impulsywnymi stwierdza si znacznie czciej ni w oglnej populacji patologi w zapisach EEG, najczciej w formie niedojrzaoci bioelektrycznej, ze zwikszon tendencj do napadowych wyadowa. Osoby takie s te skonne do histerycznych reakcji, midzy innymi typu napadowego. W wieku XIX uywano pojcia histero-epilepsji, ktre w miar rozwoju diagnostyki psychiatrycznej zostao odrzucone. W atakach histerycznych czasem wystpuj takie formy zachowania, ktre wyraaj drzemice u chorego stany uczuciowe, np. ekstazy miosnej, ekstazy religijnej, nienawici, lku itp. Stanem przeciwstawnym do gwatownych wyadowa ruchowych jest osupienie (stupor) histeryczne. Tu napicie emocjonalne prowadzi do cakowitego zahamowania ruchowego. Chory, zwykle wpatrzony w jeden punkt, nie reaguje na adne bodce, jest znieruchomiay, niejednokrotnie trzeba go karmi. Na og stupor histeryczny atwo jest odrni od stuporu katatonicznego, depresyjnego lub organicznego. Jest on bardziej powierzchowny; mimo zahamowania ruchowego mona dostrzec w mimice, przypadkowych gestach i celowych ruchach nie zmienion, dawn osobowoc chorego. To samo dotyczy histerycznych zespow zamceniowych; s one bardziej powierzchowne ni analogiczne zespoy wystpujce w ostrej

schizofrenii, padaczce i w psychozach organicznych. Czasem te w histerycznych zespoach zamceniowych dostrzega si tematyk zwizan, z konfliktami i marzeniami chorego. Stopie zwenia wiadomoci bywa rny i czsto oscylujcy. W tzw. jasnych stanach pomrocznych jest on stosunkowo nieznaczny, polega na wymazaniu przeszoci z pamici. Chory nie pamita swego nazwiska, miejsca zamieszkania i wszystkiego, co dotychczas z nim si dziao. Zaczyna ycie jakby od nowa. Do cech osobowoci histerycznej naley te tendencja do atwego przekrelania tego, co byo. W jasnym stanie pomrocznym ch, aby wszystko zacz od nowa, a wymaza to, co byo, zostaje zrealizowana. Przypadki jasnych stanw pomrocznych s rzadkie. Trudno w nich czsto rozstrzygn, w jakim stopniu zwenie wiadomoci, polegajce na wymazaniu z pamici caej historii ycia, jest pochodzenia padaczkowego, a w jakim histerycznego. Trudnoci tego typu wystpuj przede wszystkim wwczas, gdy jasny stan pomroczny wystpuje bezporednio lub w jaki czas po urazie gowy. Chory po wypadku zaczyna swoj wdrwk, niejednokrotnie do miejsc, ktre wi si u niego z miymi wspomnieniami; nie pamita swojej przeszoci, a nawet swego nazwiska. Niekiedy wdrwki takie zaczynaj si spontanicznie, bez uchwytnej przyczyny, czasem momentem wyzwalajcym s aktualne warunki ycia, np. napita atmosfera domowa, trudnoci w pracy pobyt w wojsku, obawa przed odpowiedzialnoci sdow itp. Niepohamowany pd do ucieczek (poriomania, fugi) moe .te by histeryczn realizacj tkwicej w danym czowieka chci ucieczki od trudnej sytuacji yciowej lub, jak u dzieci i modziey, pragnienie przygody. Zdarza si, e cay epizod ucieczki jest pokryty niepamici, czasem tylko jego fragmenty s z pamici wymazane. Poriomania wystpuje te u osb upoledzonych umysowo, w starczych stanach zamceni owych, w schizofrenii i w padaczce. Nie ma chyba czowieka, ktry by nie chcia by czasem kim innym, zmieni swojej roli w yciu, uciec od tego, co jest. Tendencje te jednak mog pozosta tylko w sferze mniej lub wicej uwiadomionych marze. Jedynie w histerii mog one ulec realizacji. Literackim przykadem realizacji zych tendencji tkwicych w kadym czowieku jest znana nowelka Stevensona ,,Dr Jekyll i Mr Hyde". William James w swych ,,Zasadach psychologii" podaje przykad pastora Bourne'a, ktry w jasnym stanie pomrocznym wywdrowa z Anglii do Stanw, tam zaoy sklepik, jako pan Brown, by po kilku miesicach zbudzi si pewnego poranka z powrotem jako pastor Bourne z uczuciem zdumienia, w jaki sposb znalaz si w tak odlegej miejscowoci. Przypadek ten jest czsto cytowany w podrcznikach psychiatrii jako przykad histerycznej zmiany osobowoci. Zesp Gansera lub pseudodemencja (otpienie rzekome) Wernickego zdarzaj si najczciej w warunkach wiziennych, cho nie jest to regua, bo mog te pojawi si w innych trudnych dla chorego sytuacjach. Chory taki zachowuje si bezradnie, na najprostsze pytania daje odpowiedzi bezsensowne,

ktre sprawiaj wraenie prymitywnej symulacji, np. krowa ma pi ng, 2 plus 2 jest 5. Nastrj jest obniony lub wesokowaty. Mona przypuszcza, e dla chorego przyjcie roli ,,gupiego" byo jedynym wyjciem z trudnej sytuacji. Rola ta, moe pocztkowo wiadomie grana, staa si w kocu jego drug osobowoci. Puerylizm wystpujcy te najczciej w warunkach wiziennych polega na zachowaniu przypominajcym zachowanie si bezradnego dziecka. Do rzadkoci naley zmiana osobowoci polegajca na przyjciu roli zwierzcia. W wiekach rednich zdarzay si epidemie likantropii. Ludzie ni owadnici byli przekonani, i s zmienieni w zwierzta, przewanie w wilki, i naladowali je. Moliwe, e byli wrd nich schizofrenicy, gdy poczucie zmiany w zwierz nie jest w tej chorobie rzadkoci, ze wzgldu jednak na epidemiczny charakter zaburzenia naley przypuszcza, e bya to raczej histeryczna zmiana osobowoci. U jej podoa mogo tkwi poczucie winy, ktre nie pozwala czu si godnym roli czowieka, lub te ch wyzwolenia swych ,,zych instynktw" w roli zwierzcia. Okoo r. 1700 w jednym z zakonw kobiecych we Francji wszystkie mniszki zaczy miaucze, czuy si bowiem przemienione w kotki. U Eskimosw zdarza si psychoza, prawdopodobnie o charakterze histerycznym, zwana whitico. Zaczyna si ona gbokim stanem depresyjno-lkowym, poczonym z brakiem aknienia, nudnociami, wymiotami i biegunk. Chory jest ogarnity obaw, e zostanie przemieniony w whitico, tj. demona w postaci olbrzymiego szkieletu z lodu, poerajcego ludzi. Gdy dobry szaman nie odczyni zych urokw rzuconych na chorego, wwczas moe on rzeczywicie rzuci si na kogo z rodziny, zabi go i zje. Obraz tej psychozy przypomina nowelk Stevensona: czowiek zostaje przemieniony w swoje ze alter ego, ktre normalnie tumi w sobie. Zaraliwo" histerii Jedn z cech histerycznych sposobw zachowania si jest ich atwo udzielania si otoczeniu. Jeli w otoczeniu chorego znajduj si ludzie, ktrzy wykazuj cechy osobowoci histerycznej, a przy tym odczuwaj potrzeb wyadowania napicia emocjonalnego, mog oni atwo zarazi si" zachowaniem chorego. Toruje ono drog do wyzwolenia si z gniotcego napicia. Prostych przykadw dostarcza obserwacja zachowania si ludzi w tumie. Reakcja jednego czowieka paniki, entuzjazmu, nienawici, ktra sw teatralnoci przypomina reakcj histeryczn atwo udziela si towarzyszcym osobom. Na oddziaach psychiatrycznych nierzadko obserwuje si wzajemne indukowanie si chorych wasnymi objawami typu konwersji blowej, ruchowej czy te histerycznych sposobw zachowania si. Wielki znawca histerii, Charcot, swym zainteresowaniem t jednostk chorobow i teatralnymi demonstracjami chorych spowodowa, e w szpitalu epidemicznie wystpoway dramatyczne formy histerii. Midzy wiekiem XI a

XV w wioskach niemieckich i flamandzkich wybuchay epidemie taca w. Wita. Ludzie dotknici t chorob gromadzili si wok kociow, piewali i taczyli bez przerwy przez kilka dni i nocy a do utraty przytomnoci. Wielu z nich miao ataki drgawkowe. Wrd oglnego podniecenia kobiety zachodziy w ci. Nazwa taca w. Wita pochodzi prawdopodobnie std, e w kaplicy w. Wita w Zabern leczono dotknitych t chorob. Podobna epidemia wybucha w wieku XV w poudniowych Woszech, Dotknici ni uwaali, e zostali ukszeni przez pajka Lycosa tarantula, std nazwa tarantulizm. Muzyka miaa stanowi skuteczne leczenie; dotychczas utrzymaa si taneczna melodia tarantella. Popularne w redniowieczu sekty biczownikw, palamitw, ktrzy starali si dotkn ppka gow, by ujrze chwal Boga, adamitw, chodzcych nago, byy raczej objawem zbiorowego fanatyzmu ni histerii. Czasem w. formie epidemii wystpuje choroba opisana po raz pierwszy na Malajach pod nazw latah, ale znana te pod innymi nazwami w Japonii, Birmie, na Syberii, Filipinach, Madagaskarze, w Kongo. Wystpuje ona u kobiet w rednim lub starszym wieku. Zaczyna si atakiem ku, poczonego czsto z wyobraeniem, e nastpiy na jadowitego wa. Chore pocztkowo powtarzaj w koo wasne sowa i cae zdania, nastpnie powtarzaj sowa ludzi z otoczenia, zwaszcza ludzi o pewnej pozycji spoecznej (echo-lalia}. W dalszym rozwoju choroby naladuj ruchy otoczenia {echopraxia), a czasem wykonuj ruchy dokadnie odwrotne ni otoczenie. W kocu zaczynaj mrucze niezrozumiae sowa, ktre, w miar jak staj si wyrane, brzmi nader wulgarnie i oblenie (coproSalia). W formie epidemicznej wystpowaa te wspomniana wyej Ukantropia (wilkoactwo). ,,Zaraliwo" objaww histerycznych rzuca pewne wiato na tworzenie si naszych form zachowania si. Tworz si one atwiej kolektywnie ni indywidualnie. ,,My" poprzedza ,,ja". Obserwuje si to zjawisko szczeglnie w nowych, trudnych sytuacjach, np. na wojnie, w obozach koncentracyjnych itp. Przykad jednej osoby toruje formy zachowania si innych osb. Na tej samej zasadzie pewne formy zachowania si, ktre by indywidualnie zostay zahamowane, wystpuj atwiej w formie kolektywnej. Chopcy zwykle wsplnie zaczynaj pali papierosy, pi alkohol, onanizowa si. Wybuchy prymitywnej agresji atwiej wystpuj w tumie itp. ,,My" atwiej odhamowuje si ni ja", tym mona tumaczy przysowie ,,senatores boni viii, senatus maa bestia". Histeria a hipnoza Wszystkie waciwie objawy konwersji histerycznej, zarwno czuciowe, ruchowe, jak obejmujce wysze formy zachowania si, mona wywoa za pomoc sugestii w transie hipnotycznym. Zahipnotyzowany, podobnie jak histeryk, moe nie mie czucia w jakiej czci ciaa, na skutek skurczu naczy krwiononych w miejscu znieczulonym przy przekuciu ig nie ukae si kropla

krwi; moe on nie wada ktr z koczyn, moe usztywni cae ciao, jak w uku histerycznym, mog wystpi rnego rodzaju drgawki, hipnotyzowany moe zachowywa si jak dziecko, jak zakochany, jak zwierz itd., moe wykazywa nadmiern pami (u-permnezj) lub jej utrat (amnezj), moe halucynowa itd.. Wszystkie te formy zachowania si nie s wynikiem jego. aktw woli, tylko woli hipnotyzera. Zahipnotyzowany dziaa na zasadzie automatu, ktrym kieruje hipnotyzer. Analogicznie postpuje histeryk; nie wada on ju w peni sob, cz ciaa lub cz psychiki jest poza zasigiem jego woli. Jak ju wspomniano, im wicej chory si wysila, by utracon wadz odzyska, tym objawy konwersyjne staj si gwatowniejsze. Chory zreszt niejednokrotnie sam zdaje sobie spraw, e co nim owadno, nad czym nie ma on wadzy. W wypadku konwersji somatycznej tym drugim wadc jest tajemnicza choroba, ktra wywouje uporczywe ble, poraenia, mimowolne ruchy, znieczulice itd. A w przypadku histerycznych zaburze psychicznych jest nim przysowiowe drugie ja", ,,alter ego", ktre zwykle tumione, bierze tu wyranie gr. Analogicznie czowiek uniesiony gniewem czy innym uczuciem, przestajc panowa nad sob, ma nieraz wraenie, e to nie on, tylko co w nim w gbi : tkwicego kieruje jego zachowaniem. Dysocjacja Ucze Charcota, Pierre Janet (18591947) wybitny psychopatolog francuski, jeden z twrcw wspczesnej psychopatologii uwaa, e zasadniczym mechanizmem w histerii jest odszczepienie, dysocjacja. Cz psychiki, ktra normalnie jest tumiona i nie ma moliwoci uzewntrznienia si w jakiejkolwiek formie aktywnoci, odszczepia si jakby od caoci ycia psychicznego, nabiera wasnej autonomii i zaczyna samodzielnie sterowa pewnymi procesami psychicznymi czy fizycznymi. W ten sposb nie podlegaj ju one psychice jako caoci, jej aktom woli, lecz odszczepionej z caoci czci. Problem integracji jest osiowym zagadnieniem schizofrenii. W niej jednak rozszczepienie siga znacznie gbiej ni w histerii. Chory nie jest w stanie syntetyzowa sprzecznych uczu, myli, de, skutkiem czego jego decyzje, czyli akty woli, s sprzeczne lub w ogle niemoliwe do podjcia. Natomiast w histerii odszczepieniu ulega wiksza cz jaki zasadniczy konflikt, wze uczuciowy, ktrego chory nie moe rozwika, czyli kompleks. On staje si rdem perturbacji somatycznych lub psychicznych, uzyskujc wasn autonomi steruje jakby na wasn rk procesami normalnie podlegajcymi zintegrowanej aktywnoci ukadu nerwowego, ktra subiektywnie jest odczuwana jako ja.

Prba interpretacji neurofizjologicznej Z punktu widzenia czynnoci ukadu nerwowego problem konwersji histerycznej przedstawiaby si odwrotnie ni zespow neurastenicznych. W tych ostatnich sterowanie jest utrudnione na skutek upoledzenia selekcji sygnaw, jak w wadliwym systemie biurokratycznym, w ktrym zbyt wiele informacji dochodzi do wadz centralnych i zbyt wiele rozkazw z nich wychodzi. Natomiast w konwersji histerycznej powstaje autonomiczny orodek sterowania, wyzwolony z caoci, jak w wadliwym systemie biurokratycznym, w ktrym tworz si kliki rzdzce si wasnymi prawami. Na susznym stanowisku stoj psychiatrzy, ktrzy do objaww konwersji nie zaliczaj zaburze ukadu wegetatywnego, gdy ukad ten z natury rzeczy jest autonomiczny. Natomiast konwersja histeryczna obejmuje te czynnoci ustroju, ktre normalnie podlegaj jego maksymalnemu wysikowi integracyjnemu, przeywanemu subiektywnie jako akt woli. W zespoach neurastenicznych procesy integracyjne ustroju s upoledzone, gdy nie moe on sobie poradzi z nadmiarem informacji, oddzieli wanych od niewanych. W konwersji histerycznej integracja zostaje pozornie zachowana, gdy to, co powinno ulec selekcji, tworzy odrbn, autonomiczn cao, uwalniajc w ten sposb reszt od integralnego wysiku. Belle indifference Ju dawni autorzy podkrelali, e chorych z konwersj histeryczn cechuje niejednokrotnie ,,belle indifference" zadziwiajca obojtno w stosunku do tak dramatycznych nieraz objaww. Objawy konwersyjne rozgrywaj si jakby poza chorym, czasem nawet wykazuje on zadowolenie, e wanie jego takie cierpienie spotkao. Nie jest to oczywicie regua; niekiedy pacjenci s bardzo zbulwersowani swoimi objawami. Niemniej nawet w takich wypadkach niepokj nerwicowy maleje, ogranicza si tylko do choroby. Dziki niej konflikty, urazy, zmartwienia, ktre byy przedtem rdem tego niepokoju, zostaj zepchnite na dalszy plan wiadomoci, a nawet do podwiadomoci. Abreaction" Jedn z czsto stosowanych od czasw Freuda metod leczenia konwersji jest ,,odreagowanie" sytuacji konfliktowej. Chory w transie hipnotycznym, w rauszu po rodku narkotycznym (narkoanaliza) czy w czasie rozmowy z lekarzem ma przey to, co byo powodem jego nerwicowej reakcji. Chodzi przede wszystkim o wyadowanie uczu, ktre zostay stumione i stay si czynnikiem dysocjujcym, tj. tworzcym autonomiczne centrum integracyjne. Konwersja jako objaw upoledzenia czynnoci integracyjnych

Zdarza si, e objawy konwersji poprzedzaj schizofreni lub zesp .psychoorganiczny. Histeryczna dysocjacja jest w tych przypadkach pierwszym sygnaem upoledzenia procesw integracyjnych. Dla lekarza pomyki tego typu s rdem diagnostycznego niepokoju. Niemay to bowiem blama, gdy konwersja histeryczna okazuje si np. guzem mzgu. Niemniej wanie takie pomyki zdaj si wskazywa na pewn wsplno istniejca midzy rnorodnymi zespoami chorobowymi, ktr stanowi upoledzenie funkcji integracyjnych. Porzdek, ktry jest jedn z najbardziej zasadniczych cech przyrody oywionej, na poziomie wymiany energetycznej z otoczeniem dokonuje si w gwnej mierze automatycznie, tj. nie wymaga specjalnego wysiku, natomiast na poziomie wymiany informacyjnej wysiek staje si konieczny, gdy z chaosu informacji dochodzcych do ustroju trzeba wybra wane, a z moliwych form aktywnoci te, ktre najlepiej stosuj si do aktualnej sytuacji. Nie wiemy, w jakim stopniu wysiek ten jest wiadomy i jak wiadomo u istot niszych od czowieka si ksztatuje. Wiemy tylko tyle, e tre ludzkiej wiadomoci jest zwizana przede wszystkim z wymian informacyjn, natomiast wymiana energetyczna (procesy anaboliczne i kataboliczne) moe wprawdzie wpywa na wiadomo porednio, zmieniajc nastrj, nastawienia emocjonalne, stopie przytomnoci, nie stanowi jednak bezporednio treci przey wiadomych. Wysiek w wymianie informacyjnej wie si z koniecznoci wyboru waciwej struktury czynnociowej. Musi zapa decyzja, co odrzuci, a co zachowa. Integracja dokonuje si kosztem zuboenia moliwoci rozwoju rnych form aktywnoci ustroju. To, co zostao odrzucone, nie znika cakowicie, zostaje w jaki sposb utrwalone w zapisach pamiciowych i moe by aktywowane przy zaburzonym procesie integracji. W ten sposb w czasie snu mog wystpi struktury czynnociowe w postaci marze sennych, ktre nigdy nie powstayby na jawie; w histerii czy hipnozie mog pojawi si objawy somatyczne lub psychiczne nieprawdopodobne w normalnym yciu danego czowieka, a jednak w jakim sensie w nim tkwice. Jeszcze ostrzej i peniej wystpuje w schizofrenii problem ujawnienia si nie wykorzystanych moliwoci ludzkich. W konwersji histerycznej problem integracji jest rozwizany stosunkowo prosto; to, co czowieka mczy i jest rdem jego niepokojw, poczucia krzywdy, winy itp., oddziela si od caoci, stanowic autonomiczny orodek integracyjny, ktry aktywuje odrzucone w procesie ontogenetycznej ewolucji struktury czynnociowe.

Nerwica hipochondryczna
Rola chorego .

Jeli nerwica histeryczna wywouje nieraz w otoczeniu napicie dramatyczne, to nerwica hipochondryczna spotyka si z postaw pogardliwo-pobaliw. ,,Chory z urojenia" by od wiekw tematem lepszych i gorszych dowcipw. Z socjologicznego punktu widzenia pozycja chorego jest pod pewnym wzgldem korzystna. Czowiek chory jest zwolniony ze swych spoecznych obowizkw i najblisze otoczenie otacza go opiek. Cofa si on jakby na czas choroby do okresu dziecistwa nie musi pracowa, osania si go przed codziennymi troskami i trudnymi decyzjami, dba si o niego i pielgnuje. Nic dziwnego, e jeli kto zajmuje pozycj chorego bezpodstawnie, tj. nie bdc rzeczywicie chorym, budzi to w otoczeniu poczucie krzywdy i sprzeciw, Omieszenie jest, jak wiadomo, najczciej uywan i najskuteczniejsz form spoecznej agresji. Lekarze nie stanowi w tym wypadku wyjtku; chory, ktry zanudza ich swoimi skargami i ktremu nic nie pomaga, a u ktrego mimo najskrupulatniejszego badania nic obiektywnie stwierdzi nie mog, budzi niech lekarzy, zabierajc im cenny czas. Za czasw prywatnej praktyki negatywne nastawienie emocjonalne do chorych hipochondrycznych byo rwnowaone korzyciami materialnymi. Chorzy ci byli przysowiow kopalni zota dla lekarzy i farmaceutw. Midzy lekarzem a chorym hipochondrycznym tworzy si typowe nerwicowe bdne koo. Lekarz czuje si zniechcony, e mimo wysikw diagnostycznych nic u chorego nie znalaz i e wysiki terapeutyczne nie przynosz rezultatw, a chory czuje si pokrzywdzony, e lekarz go nie rozumie, e lekceway jego dolegliwoci, co z kolei powoduje ich narastanie i tym wiksz niech lekarza. przedmiotowe i podmiotowe pojecie choroby W hipochondrii wystpuje ostro zagadnienie rnicy midzy przedmiotowym a podmiotowym pojciem choroby. Hipochondryk czuje si chory, a lekarz tej choroby w nim nie znajduje. Bywaj w praktyce lekarskiej sytuacje odwrotne: gdy chory czuje si zdrw, a lekarz znajduje w nim chorob nieraz bardzo powan (np. grulic, wstpne stadia choroby nowotworowej, chorob nadcinieni ow, uoglnion miadyc itd.). Hipochondryk nie udaje choroby, naprawd wszystko go boli. Boli gowa, serce, brzuch, bol minie, stawy, koci, drtwiej palce u rk i ng, ble wdruj z jednego miejsca w drugie; gdy przestanie bole gowa, zaczyna dokucza serce itd. Bl sprawia, e uwaga chorego z otoczenia przenosi si na

wasne ciao, ono staje si ogniskiem jego przey psychicznych. W hierarchii przey psychicznych "bl zajmuje jedno z czoowych miejsc, tzn. wypiera inne treci ze wiadomoci na jawie i we nie. Bolcy zb wyprze ze wiadomoci najpikniejsze marzenia erotyczne, fantazje artystyczne, dociekania naukowe itp. Tylko przeycia o wyjtkowej sile mog. wyprze z kolei bl ze wiadomoci. onierz w podniecenia walki moe nie czu, e zosta ciko raniony, a dziewczyna w podnieceniu seksualnym nie odczuwa blu wywoanego przerwaniem hymenu. Nie mona si wic dziwi, e hipochondryk jest skoncentrowany na wasnym ciele; ciao to jest obolae, jest ustawicznym rdem bolesnych dozna. Jego oczy odwracaj si jakby od wiata otaczajcego i kieruj si na wntrze organizmu. Nie mona si te dziwi, e wszystkie wysiki chorego zmierzaj do ulenia cierpicemu ciau. Nie auje on pienidzy na lekarzy i drogie lekarstwa, stosuje rne ograniczenia, ktre staj si udrk codziennego ycia, aby. tylko zachowa nadwtlone zdrowie. Za objawy osiowe w hipochondrii mona uzna poczucie choroby i ble. Hipochondryk czuje si chory i niewiele tu pomagaj zapewnienia lekarzy i negatywne wyniki bada dodatkowych. Jak wyej wspomniano, poczucie zdrowia nie zawsze idzie w parze ze zdrowiem obiektywnym, tzn. przedmiotowym stwierdzeniem, e organizm jest w porzdku. Czowiek obiektywnie chory moe czu si zdrowy i odwrotnie. Poczucie zdrowia nie zaley tylko od sprawnego funkcjonowania narzdw organizmu, ale od sprawnego funkcjonowania caoci ustroju. Oznacza to, jeli chodzi o czowieka, e jego poczucie zdrowia zaley w rwnej mierze od sprawnoci jego narzdw, jak te od jego sukcesw yciowych, kontaktw z ludmi, zwizkw uczuciowych, z otoczeniem itp. Mona si czu chorym z powodu zaburze ukadu kreni, przewodu pokarmowego itp., ale te z powodu niepowodze w pracy, w yciu erotycznym, utraty osoby bliskiej itp. Dziecko, ktre bojc si jakiej lekcji, czuje si rano chore, nie jest symulantem. Lk przed niepowodzeniem osabia poczucie zdrowia. W tym banalnym przykadzie zilustrowane s dwa zasadnicze czynniki wpywajce na poczucie choroby: negatywny stan emocjonalny (lk przed lekcj), ktry moe prowadzi do rnego rodzaju zaburze wegetatywnych, w sumie osabiajcych poczucie zdrowia, oraz: celowo przyjcia roli czowieka chorego, ktra zwalnia z obowizkw spoecznych, Psyche i soma Czowiek odczuwa siebie w sposb dualistyczny, jako soma (ciao) i psyche. Ciao jest do pewnego stopnia czci wiata otaczajcego, odczuwane jest bowiem jako przedmiot, ktrym trzeba kierowa, ktry przeszkadza w realizacji marze i planw i jest rdem przyjemnoci oraz przykroci. Natomiast uczucia, myli, marzenia, akty woli itp. s odczuwane podmiotowo, jako

cz ,,ja". Mimo niezwykej zmiennoci przey psychicznych, wynikajcej z istoty metabolizmu informacyjnego wchaniane s bowiem przede wszystkim nowe bodce, a stare raczej odrzucane podmiot ,,ja" jest czym staym, w pewnej nawet mierze wiecznym lub, cilej mwic, ponadczasowym, gdy wszystko wokoo i w nas samych si zmienia, a niezmienne jest ,,ja" jako centralny punkt odniesienia caego wiata. W subiektywnym ujciu wiat istnieje tak dugo, jak istnieje ,,ja". W tym sensie jest ono niemiertelne. Poczucie wasnego ja", ktre traktowa mona jako zasadnicze przeycie zwizane z procesem ycia, przeciwstawiajce si jego ustawicznej zmiennoci wynikajcej z charakteru wymiany energetyczno-informacyjnej i bdce subiektywnym wyrazem integrujcych zdolnoci ustroju, jest, jak si zdaje, punktem wyjcia dla dichotomicznego podziau soma i psyche. Sztuczno tego podziau ujawnia si przy prbach klasyfikacji przey na psychiczne i somatyczne. Kade przeycie jest bowiem z natury rzeczy psychiczne, gdy jest ono subiektywnym wyrazem procesu ycia. Przyjemno jest przeyciem psychicznym niezalenie od tego, czy wywouje j np. askotanie, czy widok dziea sztuki, podobnie jest nim cierpienie, zarwno powstae na skutek urazu fizycznego, jak psychicznego. Swe przeycia czowiek dzieli jednak na psychiczne i zmysowe lub cielesne zalenie od tego, czy znajduj si one bliej przedmiotu ciaa, czy podmiotu ,,ja". Bl zba jest przeyciem zwizanym z okrelonym miejscem ciaa; mona to miejsce usun lub znieczuli, bl wwczas zniknie. Zb jest przedmiotem, do pewnego stopnia, gdy wszelkie na nim operacje s natychmiast .sygnalizowane doznaniami przyjemnymi (gdy bl ustaje) lub przykrymi (gdy bl nasila si), czego nie spotyka si w przypadku zba nalecego do innej osoby, zba sztucznego lub znieczulonego, tj. takiego, ktrego czno sygnalizacyjna z orodkowym ukadem nerwowym jest zerwana. Zb jest przedmiotem, ale bardzo ,,moim": wszelkie na nim manipulacje s na ywo odczuwane. Staje si obcym przedmiotem, gdy uszkodzi si drogi nerwowe. Podobnie odczuwa si zdrtwia cz ciaa, np. nog, ktra wskutek ucisku na nerw kulszowy utracia poczenie sygnalizacyjne z orodkowym ukadem nerwowym. Poczenie to jest istotnym warunkiem odczuwania ciaa jako wasnego; zerwanie poczenia sygnalizacyjnego powoduje, e ciao staje si obce. Narzdy wewntrzne ciaa s mniej ,,przedmiotowe" ni czci zewntrzne. Nie s one bowiem dostpne manipulacji. Nie posiadaj wic zasadniczych cech przedmiotu nie przeciwstawiaj si podmiotowi, nie mona z nimi walczy, zmienia ich, dotkn, poruszy itp. Poza tym obraz wntrza ciaa w porwnaniu z jego zewntrznym obrazem jest mglisty, na co wpywa rnica receptorw (eksteroceptory odbieraj sygnay z powierzchni ciaa, a interoceptory z jego wntrza). Wntrze ciaa jest bliej naszego ,,ja" ni jego powierzchnia. Powszechna we wszystkich chyba jzykach lokalizacja przey psychicznych

w rnych narzdach ciaa (serce, wtrob, ledziona, mzg itp.) jest wanie wyrazem tej bliskoci. May stopie przedmiotowoci wntrza ciaa w porwnaniu z jego zewntrzn powierzchni, dostpn eksterocepcji i manipulacji sprawia, e w przypadku dozna z wntrza ciaa (interocepcji) zaciera si podzia przey na psychiczne i somatyczne. Czowiek przygnbiony czuje si te fizycznie obolay, zmczony, osabiony; nieraz odczuwa ble ze strony rnorakich narzdw wewntrznych. Przeciwnie, czowiek wesoy ma zwykle te dobre samopoczucie fizyczne, nawet wwczas, gdy obiektywny stan jego organizmu nie jest najlepszy. Depresje nierzadko zaczynaj si zym samopoczuciem fizycznym i rnego typu skargami hipochondrycznymi. Zwaszcza u ludzi pracujcych fizycznie depresja moe przebiega w formie zespou hipochondrycznego. Psychiatrzy pracujcy wrd tzw. ludw pierwotnych zwracaj rwnie uwag, e depresje u ich pacjentw najczciej w ten sposb si przejawiaj. Sprawno cielesna u czowieka pracujcego fizycznie jest gwnym sprawdzianem prawidowego funkcjonowania jego ustroju, nic te dziwnego, e w obnieniu nastroju, gdy dynamika yciowa jest oglnie osabiona, przede wszystkim samopoczucie fizyczne jest upoledzone. Natomiast u ludzi pracujcych umysowo obnienie nastroju wywiera niekorzystny wpyw na ich funkcje umysowe, skar si oni na obnienie pamici, niezdolno koncepcyjnego mylenia, wyjaowienie, brak inicjatywy itp. Powysze uwagi nie stanowi reguy; zdarzaj si intelektualici, u ktrych depresja przebiega wanie w formie hipochondrycznej, i ludzie niewyksztaceni, u ktrych skargi hipochondryczne nie wystpuj mimo gbokiego obnienia nastroju. Depresja trafia w to, co dla kogo jest najcenniejsze, np. u czowieka o wyczulonym sumieniu i poczuciu moralnoci w jego autoportret etyczny (poczucie winy, urojenia grzecznociowe). Zesp hipochondryczny moe wic by wskanikiem, i u dotknitego nim czowieka obraz wasnego ciaa by punktem neuralgicznym. W linii yciowej chorego mona si doszuka ladw narcyzmu w postaci zbytniego zwizania uczuciowego z wasnym ciaem. Przy tym uczucia te mog mie znak dodatni lub ujemny, wasne ciao jest rdem zadowolenia, dumy, pewnoci siebie lub te poczucia niszoci, niezadowolenia, udrki; ciao jest przeszkod, ktr by si chtnie nieraz zniszczyo, to znw gwnym celem i atutem ycia. Z drugiej jednak strony uszkodzenie wntrza ciaa, wywoane jakimkolwiek procesem chorobowym, odbija si na oglnym samopoczuciu- czowiek chory somatycznie czuje si osabiony, zmczony, jego nastrj zwykle si obnia. Zdarza si- e zesp objaww hipochondrycznych jest jedynym sygnaem istniejcej choroby somatycznej i dopiero znacznie pniej wystpuj zmiany w badaniu fizykalnym czy te w badaniach dodatkowych. I chory, ktry przez cae miesice by traktowany przez lekarzy jako hipochondryk, rehabilituje si w ich oczach, osabiajc jednoczenie ich wiar we wasne zdolnoci diagnostyczne. Zdarza si tez, e uszkodzenie wntrza ciaa nie wpywa zupenie na samo-

poczucie chorego. Czuje si on zupenie zdrw i dopiero dokadne badanie lekarskie ujawnia chorob. Poczucie zdrowia lub choroby jest wypadkow wielu czynnikw, z ktrych obiektywny stan somatyczny nie zawsze odgrywa najwaniejsz rol. Lekarz moe si nieraz znale w trudnej sytuacji, czy uzna za chorego czowieka, ktry czuje si zdrw, podczas gdy badanie wskazuje na szereg zmian somatycznych, czy odwrotnie, za chorego uzna tego, kto si nim czuje, mimo e obiektywne badanie na chorob nie wskazuje. Obraz wasnego ciaa Obraz wasnego ciaa tworzy si na innej zasadzie ni obraz otaczajcego wiata. Gwne kanay informacyjne, wzrok i such, odgrywaj w jego tworzeniu nieznaczn rol. Bezporednio oglda mona tylko czci swego ciaa przedni cz tuowia i koczyn; nie widzi si tak wanej czci ciaa, jak jest twarz; syszy si siebie gwnie za porednictwem przewodnictwa kostnego, wskutek czego ton gosu wasnego jest inny, ni odbiera go otoczenie (nieco wyszy). Twarz odbita w lustrze nie jest na og t twarz, ktr widzi otoczenie, gdy mimo woli przed lustrem robi si miny. Ze zdziwieniem oglda czowiek siebie na zdjcia, zwaszcza filmowym, do ktrego jest mniej przyzwyczajony ni do zwykej fotografii. Jeli chodzi o inne zmysy, to odbir te jest zmieniony, nie taki, jak wiata otaczajcego. Zapach wasnego ciaa odczuwa si znacznie sabiej ni innych ludzi i przedmiotw otoczenia lub w ogle si go nie odczuwa. Odczuwanie zapachu wasnego ciaa najczciej w sposb przykry jest zazwyczaj oznak powanego zabuenia psychicznego (np. schizofrenii) i traktowane jest jako halucynacja. Dotyk wasnego ciaa ma inny charakter ni dotyk obcego przedmiotu, cz si w nim bowiem dwa doznania dotykajcego podmiotu i dotykanego przedmiotu (ciao staje tu bowiem przedmiotem poddanym dotykowej eksploracji). Natomiast przedmioty otoczenia s tylko przedmiotami, nie mog sta si podmiotami. Nie jest wykluczone, e pierwszym zalkiem cisej sekwencji przyczyny i skutku, ktra tak silnie tkwi w umyle ludzkim, jest wanie eksploracja dotykowa wasnego ciaa, czsto obserwowana u niemowlt. W niej bowiem wasne dziaanie jest cile zwizane z tego dziaania skutkiem; przyczyna i skutek s jednoczenie odczuwane przez t sam osob. A wic nawet obraz powierzchni naszego ciaa, mimo e odbierany za pomoc eksteroceptorw jak wiat otaczajcy, jest percepowany inaczej ni otoczenie; jest poza tym fragmentaryczny i niepeny. Jeli chodzi o wntrze naszego ciaa, to sprawa przedstawia si jeszcze gorzej. Wprawdzie olbrzymi strumie sygnaw, moe nawet wikszy ni ze wiata otaczajcego, dociera stale do orodkowego ukadu nerwowego, to jednak sygnay te nie znajduj swego odbicia w naszej wiadomoci. Obraz naszego

wntrza pozostaje ciemny i mglisty. Nawet u ludzi dobrze obeznanych z budow ciaa, np. u lekarzy, jeli chodzi o ich wasne ciao, percepuj je oni rwnie sabo jak laicy, a zespoy hipochondryczne przebiegaj u nich w ten sam sposb, a nawet bardziej dramatycznie, ni u ludzi nie znajcych si zupenie na budowie i funkcjach ludzkiego ciaa. Uwagi neurofizjologiczne Na podstawie bada histologicznych mona z duym prawdopodobiestwem przyj, e nie ma komrki ustroju, ktra nie miaaby poczenia nerwowego; wkno nerwowe dochodzi prawdopodobnie do jdra kadej komrki ustroju. W ten sposb ukad sterujcy caego ustroju jest w staym kontakcie z ukadami sterujcymi (jdrami komrkowymi) wszystkich jednostek wielomiliardowej spoecznoci komrkowej. Niezwykle skomplikowany proces utrzymania porzdku w tej spoecznoci, tak zrnicowanej pod wzgldem wykonywanych funkcji, zawdzicza si gwnie ukadowi nerwowemu, a cile mwic, ukadowi wegetatywnemu (autonomicznemu). Ukad endokrynny odgrywa tu rol drugorzdn. Sygna wysany w postaci ciaa chemicznego, wydzielanego przez gruczo dokrewny, dociera do wszystkich tkanek ustroju, ale tylko niektre s w stanie go odebra i na zareagowa. Jest on jakby oglnym apelem do wszystkich, na ktry mog zareagowa tylko wybrani. Wiener ten rodzaj sygnaw w ukadach samosterujcych porwnuje do listw z nagwkiem to whom it may concern. Natomiast sygnay wysyane przez ukad nerwowy dziaaj bardziej wybirczo, adresat moe by tu z gry wyznaczony. Zreszt oba ukady s funkcjonalnie cile ze sob powizane i ukad nerwowy wobec endokrynnego odgrywa rol sterujc. Zasad wszelkich ukadw samosterujcych jest sprzenie zwrotne; obok sygnaw wychodzcych istniej sygnay wchodzce do ukadu, ktrych zadaniem midzy innymi jest informowanie, jak sygna wysany w otoczenie zosta przyjty i jak w nim wywoa reakcj. Orodkowy ukad nerwowy nie tylko wysya sygnay do wielomiliardowej rzeszy . komrek ustroju, ale te stale od niej sygnay przyjmuje. Dziki nim jest stale au courant tego, co dzieje si w podlegej mu spoecznoci komrkowej i jak jego rozkazy zostay przez ni wypenione. Sterowanie t olbrzymi spoecznoci komrkow jest funkcj rwnie, jeli nawet nie bardziej skomplikowan ni sterowanie caoci zachowania si ustroju w stosunku do otoczenia, tj. odbieraniem od niego sygnaw i z kolei wysyaniem sygnaw w otoczenie w postaci rnego rodzaju aktywnoci ruchowych z mow cznie (ukad somatyczny lub wolicjonalny). Kora mzgowa jest zaangaowana w aktywnoci zarwno somatycznego, jak autonomicznego ukadu. Co si tyczy funkcji wegetatywnych, to szczeglnie wyranie s one reprezentowane przez czci kory mzgowej najstarsze i

najmodsze, tj. przez tzw. wchomzgowie (visceral brain} i przez tzw. kor przedczoow (cz patw czoowych leca do przodu od pl ruchowych). Badania neurofizjologiczne wskazuj na to, e kora przedczoow jest polem projekcyjnym dla wntrza ciaa, do niej dochodz sygnay z wisceroceptorw (receptorw narzdw wewntrznych). Dojcie sygnaw z narzdw wewntrznych do kory przedczoowej nie jest, jak si zdaje, istotne dla utrzymania ich sprawnoci. Przecicie, jak to robi si w Jeukotomii, wkien czcych podwzgrze z kor przed-czoow, a wic wkien projekcji wisceroceptorycznej, w ktrych, jak we wszystkich zreszt projekcjach, strumie sygnaw jest dwukierunkowy, od receptora do pola projekcyjnego i od pola projekcyjnego do receptora, nie powoduje uchwytnych zaburze w czynnociach narzdw wewntrznych. Analizator korowy funkcji wisceralnych nie odgrywa wic tej roli, co analizatory korowe funkcji somatycznych. Zniszczenie korowych pl projekcyjnych dla eks-teroceptorw i proprioceptorw' (receptory narzdu ruchu mini, cigien, a take zmysu rwnowagi) prowadzi, jak wiadomo, do bardzo powanych zaburze, a u czowieka w ogle do zniesienia funkcji danego zmysu. Naley wic przypuszcza, e sterowanie czynnociami wntrza ciaa nie wymaga ingerencji kory przedczoowej; uk odruchowy jest tu krtszy, najwyszym jego orodkiem jest podwzgrze i wchomzgowie, a odcinek podwzgrze kora mzgowa stanowi jakby dodatek, bez ktrego regulacja wntrzem ciaa moe nadal sprawnie przebiega, Aczkolwiek sygnay z wntrza ciaa dochodz do kory mzgowej, nie docieraj jednak do wiadomoci, w kadym razie nie w ten sposb, jak to si dzieje z sygnaami pochodzcymi z powierzchni ciaa i z otoczenia. Odczucia z wntrza ciaa s mgliste, nie. wiemy dokadnie, co i gdzie si dzieje, nie potrafimy te kierowa aktywnoci narzdw wewntrznych. wiadomo wntrza ciaa ogranicza si do niejasnych odczu przykrych lub przyjemnych, o rnej skali nasilenia, od paroksyzmu blu do paroksyzmu rozkoszy. Lokalizacja tych odczu jest na og bardzo nieprecyzyjna. Wprawdzie za pomoc odpowiednich wicze mona prawdopodobnie doj do wikszej zdolnoci kierowania funkcjami wegetatywnymi, jak to potrafi hinduscy jogowie, jednak zwyky czowiek nie potrafi aktem woli wpywa na akcj serca, ruchy robaczkowe jelit, przemian podstawow itp. Rwnie w transie hipnotycznym, odpowiednio gbokim, mona kierowa niektrymi funkcjami wegetatywnymi zahipnotyzowanego, W tym przypadku wadza nad tym, czym normalnie kierowa nie potrafimy, przechodzi na hipnotyzera. Te wyjtki wiadcz o tym, e wntrze ciaa moe podlega wiadomym aktom woli, normalnie jednak, wszelkie decyzje dotyczce funkcji wegetatywnych rozgrywaj si poza sfer wiadomoci. Ukad wegetatywny sam sobie radzi ze swoimi zadaniami. Na tym polega jego autonomia. . Interwencja wiadomoci, jak we wszystkich czynnociach zautomatyzowanych, zakca nawet przebieg prawidowego sterowania.

Zasad w leczeniu zaburze wegetatywnych jest odwrcenie od nich uwagi chorego. Im bowiem bardziej stara si on zasn, uspokoi bicie serca, wywoa normalny wzwd itp., tym gorzej dana funkcja przebiega. Podobnie bywa w czynnociach zautomatyzowanych; zwrcenie na nie uwagi psuje ich wykonanie (rowerzysta, ktremu powie si nagle: ,,popatrz, jak koo ci si obraca", zwykle traci rwnowaga gdy zwraca uwag na czynnoci, ktre ju od dawna wykonuje automatycznie). W przeciwiestwie do czynnoci zautomatyzowanych (chodzenie, mwienie, pisanie itp.), ktre byy niegdy w centrum wiadomoci, a wykonanie ich wymagao wiele wysiku woli, czynnoci wegetatywne zawsze byy poza sfer wiadomoci w sensie monoci kierowania nimi. Jedynie uczucie przyjemnoci lub przykroci w rnych odcieniach moe by subiektywnym odpowiednikiem skomplikowanych funkcji zwizanych ze sterowaniem wntrzem ciaa. Bruzda rodkowa (rowek Rolanda) dzieli kor mzgow na cz przedni i tyln. Cz tylna przyjmuje i wypracowuje sygnay ze wiata otaczajcego (eksterocepcja) z wyjtkiem sygnaw wchowych i smakowych, ktre dochodz do wchomzgowia; natomiast do czci przedniej dochodz sygnay z wntrza ciaa. Najbliej rowka Rolanda do tzw. pl ruchowych docieraj sygnay z aparatu ruchowego (pro-priocepcja), stanowice sprzenie zwrotne dla sterowania ruchem; informuj one o tym, jak plan ruchu zosta zrealizowany. Natomiast do przednich czci patw czoowych (kora ,,przedczoowa") trafiaj sygnay z narzdw wewntrznych (wiscerocepcja); one prawdopodobnie ukierunkowuj formy zachowania si ustroju w wiecie otaczajcym, dajc informacje o jego "wewntrznych potrzebach. Wypracowanie formy zachowania si (sygnau ruchowego) byoby wic wynikiem zderzenia informacji pyncych z wntrza ciaa i z jego otoczenia. Mona te zasadniczy podzia kory mzgowej na przedni (cortex piaerolandica) i tyln (cortex postroJandica) przedstawi w ten sposb, e przednia dotyczy przyszoci, a tylna przeszoci. Kora przednia zwiaduje opracowaniem planu dziaania, a tylna opracowaniem planu otoczenia, ktry jest przynajmniej w pewnej mierze uwarunkowany wasnym dziaaniem. Obraz otaczajcego wiata zmienia si zalenie od tego, jak na ten wiat dziaamy. Wahania progu wiadomoci dla interocepcji Powysze, bardzo zreszt oglne, rozwaania natury neurofizjologicznej mog w pewnym stopniu uatwi zrozumienie genezy zespow hipochondrycznych. Powstaj one najczciej w tych sytuacjach, gdy mono organizowania planu aktywnoci zostaje ograniczona. W nerwicy ograniczenie to wynika z konfliktu midzy dwiema tendencjami. Niemono decyzji powoduje zwrcenie uwagi na wasne ciao. Interocepcj, normalnie dziaajca poniej progu wiadomoci, prg ten przekracza. Plan aktywnoci nie tworzy si, nie ma wic ona punktu

zaczepienia, uwolnione od automatycznego wpywania na formowanie si sposobw zachowania si staje si przeyciem wiadomym. Dziecko, ktre przed ' pjciem do szkoy zaczyna bole gowa czy brzuszek, stoi wobec dwch przeciwstawnych moliwoci spenienia obowizku, co wymaga przezwycienia lku przed szko i ucieczki przed trudn sytuacj. Niemono decyzji stwarza jakby pustk w sektorze przyszociowym ukadu sterujcego. Pustka ta wypenia si interocepcj. Rnego rodzaju dolegliwoci hipochondryczne s ilustracj tego, co mogoby si dzia, gdyby interocepcj docieraa do wiadomoci. Rzeczywicie, budzi zastanowienie fakt, e olbrzymia ilo sygnaw pyncych z wntrza ciaa nie dociera do wiadomoci. Gdyby byo inaczej, czowiek byby owadnity chaosem dozna pyncych ze swego ciaa. Gdy zmniejsza si tempo wymiany sygnaw ze wiatem otaczajcym, wwczas atwiej strumie sygnaw intero-ceptywnych dociera do wiadomoci. Jest rzecz powszechnie znan, e ble zwikszaj si w nocy; noc zawsze dla chorego jest najcisza. Na odwrt, intensywna recepcja sygnaw otoczenia usuwa ze wiadomoci istniejc intero-cepcj. Bl zba znika na interesujcym przedstawieniu. W czasie snu nastpuje odcicie od sygnaw otoczenia. Zdaniem niektrych autorw z eksterocepcji przechodzi si na interocepcj. Niemniej sygnay interoceptywne w marzeniu sennym zostaj przetworzone na sceny rozgrywajce si w wiecie otaczajcym, a nie we wntrzu ciaa, Przykadem mog by koszmarne sny po przejedzeniu lub sny erotyczne przy mocnym pobudzeniu seksualnym. Nawet w chorobie sny dotycz wiata otaczajcego. Psychika nasza nie jest przystosowana do pobierania sygnaw interoceptywnych, oczy nawet we nie s zwrcone na zewntrz. Dojcie sygnaw interoceptywnych do wiadomoci naley wic traktowa jako sytuacj wyjtkow. Zdarzy si ona moe, gdy organizm nie potrafi sobie poradzi z funkcjami wegetatywnymi na drodze wasnych automatyzmw, bez udziau wiadomoci. Wwczas dojcie sygnaw interoceptywnych do wiadomoci kieruje uwag na potrzeby ciaa, zmusza do wycofania si z aktywnoci w wiecie otaczajcym i do przyjcia roli chorego, ktra przynajmniej w pewnej mierze jest zbliona do roli dziecka szukajcego opieki w otoczeniu. Uywajc porwnania technicznego, mona powiedzie, e sytuacja jest analogiczna do tej, w ktrej pilot automatyczny daje czerwony sygna wzywajcy do pomocy pilota ywego. W nerwicach zaburzenia ukadu wegetatywnego, bdce jednym z ich objaww osiowych, stanowi dysfunkcj tego ukadu, ktra na og nie moe by regulowana w zakresie wasnych automatyzmw ustroju. Powstaje chroniczna sytuacja awaryjna, w ktrej potrzebna jest pomoc wiadomoci. W kadej te nerwicy istnieje mniejszy lub wikszy komponent hipochondryczny.

Korzystne aspekty choroby Poza tym, jak ju wspomniano, rola chorego jest pod pewnymi wzgldami spoecznie korzystna, zwalnia go bowiem od wielu obowizkw spoecznych, nieraz uciliwych, zmusza otoczenie do zmiany stosunku i do zajcia si jego osob; nieraz z obojtnego lub wrogiego stosunek otoczenia zmienia si w opiekuczy i wspczujcy. Tzw. ,,celowo" nerwicy polega wanie na korzyciach pyncych z przyjcia roli chorego. Korzyci te, np. poprawa stosunku ze strony wspmaonka, wycofanie si z honorem z przykrych' obowizkw czy sytuacji spoecznych, wygodniejszy tryb ycia itd., nie s osigane wiadomie, tzn. choroba nie jest udawana, lecz prawdziwa. Nerwicy nie mona miesza z symulacj. Chory zreszt rzadko zdaje sobie spraw, e dziki nerwica co zyskuje. A jeli nawet taka myl przyjdzie mu do gowy zostaje ona rycho stumiona, gdy dolegliwoci nerwicowe s tak przykre, i choremu trudno przyj dodatnie strona swej choroby. Co wicej, zarzut ze strony otoczenia, e chory nie jest naprawd chory, z reguy nasila objawy nerwicowe,, wzmaga si bowiem poczucie krzywdy i agresji do otoczenia, a negatywne postawy uczuciowe nasilaj zaburzenia ukadu wegetatywnego. Wytwarza si typowe nerwicowe bdne koo, w ktrym jakakolwiek prba zaatakowania postawy chorego wzmaga objawy chorobowe. Chory naraony na atak swojej pozycji chorego, tym silniej broni jej swymi objawami. One s dowodem, e jest naprawd chory i e otoczenie krzywdzi go posdzeniem o udawanie choroby. Niekiedy nerwice hipochondryczne bywaj niezwykle uporczywe. Zdarza si, e chorzy latami nie pracuj, nie wychodz z domu, a nawet nie wstaj z ka. W Polsce tego typu nerwice s nierzadkie wrd ludnoci wiejskiej, std ich artobliwa nazwa ,,neurosis rusticana". Zwykle w takich przypadkach do utrwalenia si nerwicy przyczynia si swoisto roli chorego. Fakt, e jest: si chorym, niejednokrotnie broni pacjenta przed poczuciem klski yciowej, np. w wypadku niepowodzenia w studiach, gdy trzeba wraca z powrotem do rodzinnej wioski, w wypadku perspektywy staropaniestwa itd, Czasem sw pozycj chorego pacjent podwiadomie mci si na swoich najbliszych, np. rodzicach, wspmaonku. ,,Bylicie dla mnie niedobrzy, to teraz patrzcie, jak ja cierpi". Zdarza si, e nerwica hipochondryczna powstaje nagle po stosunkowo bahym niedomaganiu fizycznym, np. po grypie, po lekkim urazie gowy itp. W tym wypadku choroba somatyczna odgrywa rol czynnika wyzwalajcego (tzw. reakcja spustowa). Sytuacja emocjonalna ju od dawna nabrzmiaa, czowiek ostatkiem si trzyma si w swej pozycji, choroba wprowadzia go w now sytuacj (rola chorego), w ktrej doszo do takiego rozprenia, i trudno mu wrci do dawnej pozycji. Sytuacja znacznie pogarsza si, gdy docz si wspomniane ju momenty roszczeniowe (gdy np. chory stara si o rent zwizan z wypadkiem lub z chorob).

Rola zaburze obrazu wasnego ciaa w genezie zespow hipochondrycznych

Wanym elementem w genezie zespow hipochondrycznych, jest obraz wasnego ciaa. Mona to zagadnienie rozpatrywa w rnych paszczyznach. Z punktu widzenia neurofizjologicznego obraz lub schemat wasnego ciaa jest zasadnicz struktur, na ktrej buduj si zwizki czasowo-przestrzenne z otoczeniem. Na niej opiera si porzdkowanie sygnaw wchodzcych do ukadu nerwowego i wychodzcych z niego. Zaburzenia schematu wasnego ciaa wystpuj najczciej w uszkodzeniach pkuli niedominujcej (tj. prawej u praworcznych, w okolicy styku ciemieniowo-skroniowo-potylicznego). Z psychologicznego punktu widzenia obraz wasnego ciaa wraz z poczuciem wasnej pci odgrywa zasadnicz rol w tworzeniu si obrazu samego siebie (selfconcept), ktry z kolei wie si z poczuciem wasnej odrbnoci i wartoci. W historii ycia hipochondrykw spotyka si zakcenia w formowaniu si obrazu wasnego ciaa, najczciej w formie narcystycznego zainteresowania w sensie negatywnym lub pozytywnym. Nale tu chorzy, ktrzy od dziecka na skutek sabowitoci i chorowitoci prawdziwej lub czciej wmwionej przez zbyt troskliwych rodzicw mieli oczy zwrcone na swe ciao, lub chorzy, dla ktrych ciao czy dziki urodzie, czy te piknej budowie byo staym rdem dumy i przesadnego zainteresowania. Inn grup stanowi chorzy, u ktrych naruszenie obrazu wasnego ciaa wie si z zachwianiem poczucia wasnej pci. Tego typu zespoy hipochondryczne spotyka si w okresach pokwitania i przekwitania, ktre z natury rzeczy uderzaj w poczucie mskoci czy kobiecoci. Spotyka si je te u osb, ktre maj duo konfliktw z uregulowaniem swego ycia seksualnego lub ktrym ycie to nie daje zadowolenia. W ten sposb porednio ich poczucie pci jest zagroone. Dolegliwoci hipochondryczne mog by take wyrazem kary podwiadomie naoonej sobie za popeniony czyn, oceniany jako zy (np. onanizm, zdrad maesk). S one cielesn manifestacj lku moralnego. Obraz wasnego ciaa staje si w ten sposb karzcym wykonawc sumienia. Wspomniane tu elementy (zaburzenie integracji wewntrzustrojowej, pustka w perspektywie przyszociowej, konflikt midzy przeciwstawnymi tendencjami uniemoliwiajcy projekcj w przyszo, korzyci wynikajce z roli chorego, naruszenie obrazu wasnego ciaa, lk typu moralnego) mog si wzajemnie przeplata. Analiza ich wtrakcie rozmw z chorym prowadzi go do wikszego wgldu we wasne ycie emocjonalne, a tym samym zmniejsza panujcy w nim nieporzdek, stwarza wikszy dystans wobec konfliktowych przey; zmniejsza

si dziki temu napicie lkowe i zwizana z nim postawa hipochondryczna. Percepcja blu Dolegliwoci hipochondryka nie s wyimaginowane, nie symuluje on swojej choroby, ciao jego jest rzeczywicie obolae. Skd bierze si uczucie blu? Zagadnienie jest niezwykle skomplikowane i jeszcze, jak si zdaje, nie cakiem poznane, tote ograniczy si trzeba do jego bardzo oglnego przedstawienia. Receptory blowe s pord rnorodnych receptorw najsabiej zrnicowane. Zbudowane s po prostu z nagich (pozbawionych osonki mielinowej) zakocze wkien nerwowych. W przeciwiestwie do innych receptorw, ktre wyspecjalizoway si w odbieraniu okrelonych sygnaw wiata otaczajcego czy te wntrza ustroju i s nieczule na wszelkie inne prbki energetyczne poza zasigiem ich specjalnoci, receptory blowe maj bardzo due moliwoci odbioru. Dziaa na nie energia mechaniczna, chemiczna. cieplna, elektryczna. Natomiast ich czuo w porwnaniu z innymi receptorami jest bardzo maa. Potrzeba znacznie wikszej energii ni w wypadku innych receptorw, by wywoa sygna nerwowy. Jeli poprzez inne receptory ukad nerwowy otrzymuje zarwno ilociowo, jak i jakociowo sprecyzowane sygnay wydarze rodowiska zewntrznego i wewntrznego, to receptory blowe daj ogln orientacj o tym, czy co nie uszkadza zewntrznej powierzchni ciaa lub jego wntrza. Std pochodzi zreszt ich druga nazwa: receptory nociceptywne [noxa szkoda). W podstawowej dichotomii przey: przyjemne przykre, bodce blowe przechylaj rwnowag w kierunku ujemnym (przykre). Nie jest jednak wykluczone, e w maych dawkach te same bodce mog by rdem przyjemnoci (np. w bogatej w receptory blowe okolicy genitalnej sia bodca decyduje o tym, czy odczucia s przyjemne, czy przykre). askotanie polega prawdopodobnie na delikatnym podranieniu receptorw blowych. Swdzenie te przypuszczalnie jest wynikiem zadranienia receptorw blowych; nie jest to wprawdzie przeycie przyjemne, lecz nie jest te blowe, stanowi, podobnie jak askotanie, przeycie z pogranicza blu i przyjemnoci, przy czym askotanie jest bliej bieguna pozytywnego, a swdzenie bliej negatywnego. Bodce blowe wywoane drapaniem w wypadku swdzenia s odczuwane przyjemnie; w wypadku receptorw nociceptywnych z wntrza ciaa, gdzie zdecydowanie stanowi one wikszo, te trudno przypuci, by byy one tylko rdem przykroci. Rozdcie cian odka wywoane przyjciem pokarmu jest odczuwane przyjemnie, gdy jednak przekroczy ono pewn granice, staje si rdem nieprzyjemnego uczucia wzdcia. Moliwe, e dwubiegunowo emocjonalna: bolesne przyjemne, znajduje swe oblicze w aktywnoci receptorw blowych, ktre przy sabym podranieniu s receptorami przyjemnociowymi, a przy silnym blowymi.

Inne sygnay s emocjonalnie obojtne: dopiero wysze struktury czynnociowe, wytworzone z poszczeglnych obojtnych sygnaw, s rdem przyjemnoci lub przykroci. Jedynie sygnay blowe maj swj okrelony znak emocjonalny. Jeliby receptory blowe byy rdem tylko blu, caa rwnowaga midzy przeciwstawnymi biegunami uczuciowymi byaby zachwiana, nie ma bowiem osobnych receptorw przyjemnoci. Sygnay blowe informuj o niebezpieczestwie ju istniejcym, podajc jednoczenie jego lokalizacj, ktra jest do dokadna, jeli chodzi o powierzchni ciaa, a bardziej oglna w wypadku sygnaw interoceptywnych. Przy bodcach blowych pochodzcych z powierzchni ciaa odczuwa si najpierw krtki bl o dokadnej lokalizacji, a po chwili wystpuje ju bl dugotrway o charakterze rozlanym. Przypuszcza si, e oba rodzaje blu s przenoszone innymi wknami nerwowymi, o szybszym i wolniejszym przewodnictwie. Bodce blowe interoceptywne daj prawdopodobnie tylko jeden rodzaj blu bez dokadnej lokalizacji. Receptory blowe s jedynymi receptorami, ktre nale jednoczenie do dwch zasadniczych klas: eksteroceptorw i interoceptorw (receptorw powierzchni i wntrza ciaa). Z cech eksteroceptorw maj t, e s rdem wiadomego przeycia, a z interoceptorw t, e ich okres adaptacji jest dugi. W przeciwiestwie do eksteroceptorw, ktre przestaj wytwarza impuls nerwowy, gdy bodziec zbyt dugo si powtarza, dziki czemu s one przystosowane do chwytania wci nowych informacji z otoczenia, informacje stare s niewane, interoceptory i receptory blowe wyadowuj si tak dugo, a sytuacja bodcowa nie ulegnie zmianie (np. dopki nie zostanie usunite rdo blu). Maj wic one charakter dzwonka alarmowego, ktry dzwoni tak dugo, pki kto nie przyjdzie i go nie wyczy. Jeli chodzi o interoceptory, to zagadnienie adaptacji zostao gwnie zbadane na proprioceptorach (receptorach narzdu ruchu), ale prawdopodobnie fakt, e adaptacja jest w nich duga, odnosi si te do wisceroceptorw (receptorw narzdw wewntrznych), Jeli bowiem eksteroceptory s nastawione na informacje (zachowuj si wic jak dobrzy reporterzy obchodz ich tylko nowe rzeczy), to interoceptory nastawione s na regulacj, tj. dziaaj tak dugo, pki czynnik zakcajcy (bodziec) nie zostanie usunity, lub gdy to niemoliwe pki nie wytworzy si nowy stan rwnowagi. Rozmieszczenie receptorw blowych na powierzchni ciaa nie jest rwnomierne. S one bardziej zagszczone na powierzchni przedniej ni na tylnej (na koczynach powierzchniami przednimi s powierzchnie doniowe lub stopowe, a tylnymi grzbietowe). Przednia powierzchnia ciaa jest bardziej ni tylna naraona na urazy wiata otaczajcego, gdy kierunek ruchu jest do przodu. Zalenie od czstoci kontaktu z otoczeniem, a tym samym wanoci czynnociowej danej czci powierzchni ciaa, rozkada si gsto rozmieszczenia receptorw blowych (jest ich wicej na opuszkach palcw ni na tuowiu). Zagszczenie receptorw blowych zwiksza si na przestrzeni

granicznej midzy powierzchni a wntrzem ciaa (w okolicy jamy ustnej, odbytu, genitaliw) i w okolicy narzdw zmysowych (w okolicy oczu, uszu, nosa; rogwka oka ma tylko receptory blowe). Rozkad receptorw blowych na powierzchni ciaa wskazuje wyranie na ich funkcj obronn. Maj one ostrzega przed niebezpieczestwem i dlatego jest ich wicej tam, gdzie niebezpieczestwo bardziej zagraa wskutek czstszych kontaktw z otoczeniem lub z uwagi na wano danej czci ciaa. Bl zba kae czowiekowi wtpi o celowoci tak gstego unerwienia blowego zbodolu. Niemniej wanie jama ustna ma najbardziej bezporedni kontakt z otoczeniem. Zby w filogenetycznej swej roli speniaj rol narzdu chwytnoagresywnego. Std wydaje si celowe tak gste rozmieszczenie receptorw blowych jako rda sygnaw ostrzegawczych w miejscu najwikszego natenia kontaktu z otoczeniem. Co si tyczy wntrza ciaa, to na podstawie obserwacji chirurgw mona przypuszcza, i narzdy miszowe s niebolesne, a bolesne s tylko minie gadkie i tkanka czna. Na przykad neurochirurg moe kraja mzg na ywo, bl wystpuje przy uszkodzeniu naczy krwiononych lub opon mzgowych. Dla narzdw wewntrznych otoczeniem s otaczajce je tkanki ustroju, receptory blowe skupiaj si wic na powierzchniach granicznych. Nie wiadomo, jak rol w percepcji blowej speniaj zakoczenia nerwowe, dochodzce do kadej komrki ustroju i koczce si prawdopodobnie w jej jdrze komrkowym. Prawdopodobnie nie s to tylko wkna eferentne, tj. sterujce aktywnoci komrki, lecz tez aferente (odbierajce od niej informacje). Obecno wkien wycznie eferentnych byaby sprzeczna z zasadniczym prawem ukadw sterujcych, wymagajcym zarwno dopywu, jak i odpywu sygnaw [input i output). Sygnay wychodzce z komrek ustroju odgrywaj przede wszystkim rol w utrzymaniu staej rwnowagi w wielomiliardowym spoeczestwie komrkowym, ale mog one dawa jakie sabe echo w wiadomoci w postaci oglnego samopoczucia. Jeli chodzi o narzd ruchu, to rwnie najwiksze zagszczenie receptorw blowych wystpuje na powierzchniach granicznych stawach, powiziach miniowych, cignach, w tkance cznej oddzielajcej poszczeglne wkna miniowe. Prcz bodcw mechanicznych dziaaj tu bodce chemiczne, tj. produkty przemiany materii wystpujce w nadmiernym steniu przy duym wysiku miniowym. Zasadniczym bodcem jest tu najprawdopodobniej przesunicie stenia jonw wodorowych (pH) rodowiska w kierunku wikszej kwasowoci na skutek gromadzenia si kwasu mlekowego. Nie jest wykluczone, e uczucia przyjemne, wystpujce podczas ruchu i wysiku miniowego, s zwizane ze sabym zadranieniem tych samych receptorw, ktre przy silnym zadranieniu s rdem nieprzyjemnych uczu zmczenia i blu miniowego. Z wielu sygnaw, ktre ulegaj wymieszaniu w aktywujcym ukadzie siateczkowym, sygna blowy, jak si zdaje, ma uprzywilejowane stanowisko, gdy najatwiej budzi aktywno kory mzgowej. Jak wiadomo z codziennego

dowiadczenia, gdy inne bodce zawodz, bodziec blowy zawsze zdoa wyrwa z gbokiego snu; jest on te najsilniejszym bodcem orientacyjnym, zawsze bowiem wywoa przerwanie aktualnej wymiany sygnaw z otoczeniem i nie wygasa tak atwo, jak inne bodce orientacyjne. Bodziec blowy nie jest bodcem obojtnym, na ktry ustrj moe nie reagowa lub po krtkim czasie przesta na reagowa. Jest on zawsze obarczony znaczeniem; sygnalizuje niebezpieczestwo. W ukadzie sygnalizacyjnym dokonuje si staa selekcja sygnaw; mniej wane s zatrzymane, waniejsze puszczone dalej, do wyszych poziomw ukadu. Selekcja ta dokonuje si ju na najniszym poziomie, tj. w receptorach; z rnych czynnikw dziaajcych na receptor tylko niektre zostaj przeksztacone na sygna nerwowy. W ,,decyzji", co ma sta si sygnaem, a co ma od razu zosta odrzucone, niema rol odgrywaj informacje biegnce z wyszych poziomw ukadu sygnalizacyjnego do receptora; one moduluj jego czuo zarwno ogln, jak wybircz, odnoszc si do okrelonego typu czynnikw dziaajcych. Zjawisko adaptacji receptorw polega wanie na selekcji. Pewne bodce zostaj odrzucone przez receptor jako stare, Selekcja ta jest znacznie wyraniejsza na wyszych poziomach orodkowego ukadu nerwowego. Dziki niej spostrzegamy to, na co zostalimy nastawieni w naszym rozwoju filogenetycznym i ontogenetycznym i na co skierowuj nas aktualne potrzeby. Selekcja bodcw blowych na poziomie receptorw jest saba. Jak wspomniano, receptory te wytwarzaj sygna nerwowy mimo powtarzania si tego samego bodca. Niemniej istnieje ona na wyszych poziomach ukadu nerwowego. Kant pisze o tym, jak wypracowa wasn metod zwalczania blw podagrycznych. Mianowicie w czasie ataku podagry silnie koncentrowa si nad jakim interesujcym go zagadnieniem filozoficznym. Prg percepcji blowej jest, jak si zdaje, odwrotnie proporcjonalny do oglnej dynamiki yciowej. Czowiek radosny, peen wigoru yciowego lub aktywnie czym zajty sabiej odczuwa bl ni czowiek smutny, odcinajcy si od otoczenia lub nudzcy si. Zdarzaj si depresje zarwno endogennego, jak i reaktywnego pochodzenia, w ktrych jedynym objawem s skargi natury somatycznej. Bl psychiczny jest w nich wyraony w formie blu fizycznego. Chorzy tacy niejednokrotnie lecz si dugo u internistw, nim zostanie odkryty waciwy charakter choroby. Chorzy w stanie podniecenia maniakalnego lub schizofrenicznego czsto nie odczuwaj blu fizycznego; ich wiadomo jest tak zaabsorbowana rnymi sprawami, e bl nie jest w stanie do niej dotrze, Leukotomia, tj. przecicie wkien nerwowych czcych kor ,,przedczoow" z jdrami podkorowymi, a przede wszystkim ze wzgrzem i podwzgrzem, zmniejsza percepcj blow, std jej zastosowanie przy uporczywych blach nie reagujcych ju na rodki przeciwblowe i narkotyczne. By moe wic kora przedczoowa" odgrywa rol w percepcji

blu i to zarwno psychicznego, jak fizycznego. Ze wskaza psychiatrycznych do leukotomii, dawniej bardzo szerokich, obecnie utrzymay si jedynie bardzo uporczywe stany depresyjne oporne na wszelkie inne metody leczenia. W chorobach somatycznych leukotomia nie usuwa percepcji blu; chory moe pokaza dokadnie bolce miejsce; natomiast ustpuje komponent lkowodepresyjny, zwizany z blem. Mona by wic przypuszcza, e psychiczny komponent blu wie si z funkcj kory ,,przedczoowej". Jeli ta najmodsza filogenetycznie cz kory mzgowej odgrywa rzeczywicie zasadnicz rol w wypracowywania struktur czynnociowych, ktre maj by w krtszym lub duszym czasie zrealizowane, to zrozumiay staje si fakt, e tam wanie dochodz sygnay wisceroceptywne i blowe. Pierwsze daj bowiem informacje o potrzebach ustroju, a drugie o grocym mu bezporednio niebezpieczestwie. Zalenie od tych informacji istniejce struktury czynnociowe musz nieraz ulec radykalnej zmianie. Do zmiany nie dochodzi, gdy istniejca struktura jest bardzo silna (np. w wypadku walki, ekstazy miosnej, intensywnej koncentracji nad jakim problemem itp.). Natomiast sygnay z wntrza ciaa (wisceroceptywne) i sygnay blowe znacznie atwiej wywouj zakcenie istniejcych struktur czynnociowych, gdy te s sabe, zmienne, chaotyczne (np. u czowieka ogarnietgo pustk yciow, nudzcego si lub yjcego w konflikcie, z ktrego nie widzi drogi wyjcia). . Do czsto spotyka si nerwice hipochondryczne u ludzi, ktrym niele w yciu si wiedze, ktrzy nie maj wikszych trudnoci w domu i w pracy i waciwie powinni czu si szczliwi. Ale wanie to pozorne szczcie jest ich nieszczciem, gdy wskutek tego s oni znudzeni yciem, yj w pustce. A pustka jest przyczyn obnienia progu percepcji blowej i interoceptywnej. Do pewnego stopnia analogiczn sytuacj obserwujemy niekiedy w prostej formie schizofrenii, gdy pustk ycia wypenia hipochondryczne zainteresowanie wasnym ciaem. Kilka uwag praktycznych hipochondrycznymi o postpowaniu z pacjentami

W stosunku do chorego z zespoem hipochondrycznym naley zachowa duo cierpliwoci. W myl zasady, e ,,chory ma zawsze racj", naley i za kierunkiem jego spojrzenia". Poniewa skupia on sw uwag na wntrzu wasnego ciaa, od niego naley zacz; przede wszystkim cierpliwie wysucha wszystkich skarg i dokadnie zbada chorego fizykalnie oraz wykona podstawowe badania dodatkowe, a w razie potrzeby inne, bardziej skomplikowane badania. Zdarza si bowiem, w niewielkim wprawdzie odsetku przypadkw, e zesp hipochondryczny jest pierwszym zwiastunem istniejcej dezintegracji funkcji wegetatywnych i dopiero po pewnym czasie wystpuj inne, uchwytne ju badaniem fizykalnym, objawy choroby somatycznej.

Dokadne badanie usuwa niepokj lekarza, e mg przeoczy objawy organiczne, i niepokj chorego, e lekarz nie pozna si na chorobie i j zlekceway. Chory nabiera zaufania do lekarza tylko wwczas, gdy tre jego przey jest powanie traktowana. Hipochondryk niejednokrotnie musi walczy o uznanie swojej choroby przez otoczenie. Poczucie krzywdy, zwizane z przewiadczeniem, e cikie cierpienia s nie uznawane i lekcewaone, jest dodatkowym momentem nerwicorodnym zwikszajcym, na zasadzie bdnego koa, jak ju wspomniano, dolegliwoci cielesne. Dolegliwoci hipochondryczne, trwajce nieraz latami, ustpuj, gdy chory zapadnie na chorob somatyczn dostatecznie powan, co powoduje zmian nastawienia otoczenia i lekarzy. W tej paradoksalnej sytuacji fakt, e jego choroba zostaa uznana, pozwala mu znosi cierpliwie dotkliwe nieraz dolegliwoci. W postpowaniu z chorymi hipochondrycznymi naley w miar monoci rozadowa postaw walki o uznanie wasnej choroby. Osiga si to przez powane traktowanie dolegliwoci chorego i dokadne badanie somatyczne. Dopiero w dalszym etapie rozmw z chorym mona zorientowa si, co tkwi u podoa jego hipochondrii: czy poczucie pustki i nudy ycia, niemono planowania przyszoci z powodu istotnego konfliktu lub z powodu depresyjnego zamknicia przyszoci czarn cian beznadziei, czy ch ucieczki z istniejcej sytuacji w dogodniejsz pozycj spoeczn chorego bd ch zdobycia przez t pozycj wikszej troskliwoci najbliszego otoczenia, czy wreszcie zachwiany obraz wasnego ciaa, zwaszcza jego seksualnej skadowej. Zwykle splata si kilka czynnikw wspistniejcych. Rozmowa z chorym na temat, co go boli, ju poza warstw hipochondryczn, pozwala mu lepiej zrozumie jego sytuacj, uporzdkowa nieco sprzeczne postawy uczuciowe, a dziki samej wypowiedzi rozadowa istniejce napicia emocjonalne. Dziki temu stopniowo warstwa hipochondryczna rozpywa si.

Nerwica natrctw
Objawy anankastyczne w yciu codzienny Nerwica anankastyczna lub nerwica natrctw charakteryzuje si tym, e lk nerwicowy koncentruje si w sytuacji bezsensownej lub sprzecznej z dominant przey chorego, stwarzajc jakby autonomiczn i niezalen od reszty psychiki cao, ktra w sposb perseweracyjny daje zna o sobie, utrudniajc, a nieraz uniemoliwiajc choremu normalne ycie,

Ananke oznacza po grecku konieczno, przeznaczenie, fatum. Cech objaww nerwicy natrctw jest przymus; im bardziej chory walczy z objawami, tym silniej one wystpuj; wysiek woli jest wobec nich bezskuteczny, a nawet szkodliwy. Objawy anankastyczne w ladowym nasileniu wystpuj w codziennym yciu ludzi zdrowych, a take dopatrzy si ich mona w niektrych formach ycia spoecznego. Kademu moe si zdarzy, e jaka melodia, myl mniej lub wicej bezsensowna, sowo czy liczba ,,wejdzie do gowy", uporczywie w niej tkwi, tak e nie mona si jej pozby. Czasem przed zaniciem nachodzi czowieka niepokj, czy drzwi s zamknite lub czy gaz jest wyczony itp.; wstaje i sprawdza, a po chwili niepokj znw wraca i na nowo trzeba dokona aktu sprawdzenia. Podobnie mona wielokrotnie sprawdza, czy si ma w kieszeni bilet, klucze, pienidze. S ludzie specjalnie uczuleni pod wzgldem specyficznego porzdku w okrelonych wycinkach swego ycia. W swoisty dla siebie sposb skadaj ubranie przed wieczornym spoczynkiem lub musz mie swoje rzeczy uoone w okrelony sposb w kieszeniach ubrania lub na stole, przy ktrym pracuj, musz i okrelon drog do miejsca pracy itp. Naruszenie tych rytuaw" dnia codziennego wywouje u nich niepokj, maj dzie zepsuty, uspokajaj si dopiero wwczas, gdy mog przywrci naruszony porzdek. S ludzie, ktrzy boj si panicznie myszy, burzy (tego rodzaju fobie wystpuj prawie wycznie u kobiet), duej wysokoci, zamknicia. Dua wysoko ,,wciga", ma si nieraz ochot skoczy w d, czowiek boi si, e ulegnie tej bezsensownej chci, lub te, e miejsce, na ktrym stoi, okae si zbyt ciasne, tak e nie zdoa on utrzyma rwnowagi i runie w przepa. W yciu spoecznym tendencje anankastyczne ujawniaj si w formie rytuaw, a wic czynnoci wykonywanych stereotypowo. Trzymanie si utartej cieki rytuau broni czowieka przed lkiem, ktry wystpuje lub przynajmniej powinien wystpowa w jego pojciu przy zetkniciu si z wadz bosk lub ludzk. Rytua wystpuje w kultach religijnych, w wojsku, w dyplomacji, na dworach krlewskich ; itp. Rytua odgrywa rol magicznej drogi do wadcy, ludzkiego lub boskiego; inn drog nie mona do niego dotrze. Przekroczenie rytuau wywouje k, jakby samo zejcie z tej magicznej drogi stanowio laesio majestatis. "W mniejszym stopniu i mniej rygorystycznie rnorakie formy ycia spoecznego zabezpieczaj przed bezporednim zderzeniem si czowieka z czowiekiem. Daj gwarancj, e t drog mona spokojnie porusza si midzy ludmi. Naruszenie form wspycia budzi niekiedy wikszy niepokj i poczucie winy ni ugodzenie w drugiego czowieka przy zachowaniu tych form. Analogia midzy czynnociami przymusowymi a spoecznymi rytuaami zdaje si polega nie tylko na tym, e s one stereotypowo powtarzane, lecz te na ich magicznym dziaaniu bronicym przed uczuciem lku. W zabawach dzieci mona czasem obserwowa elementy anankastyczne, np.

chodzenie w ten sposb, aby nie nastpi na linie czce pyty chodnika, lub stae noszenie ze sob jakiej oznaki (dawniej dzieci bawiy si w zielone"; stale musiay mie przy sobie jaki przedmiot zielonego koloru; dzisiaj np. oznaka szeryfa jest tego typu talizmanem), wypowiadanie magicznych zakl lub wykonywanie dziwnych ruchw, ktre maj w zabawie okrelone znaczenie. Te i podobne czynnoci, zapocztkowane w zabawie, podporzdkowane woli i celowe, mog do tego stopnia sta si nawykiem, e dziecko odczuwa wyrany niepokj, gdy ich nie wykonuje, i dlatego musi cigle je powtarza. Myli natrtne Objawy anankastyczne mog wystpi w trzech formach. ktre zreszt niejednokrotnie przeplataj si u tego samego chorego, mianowicie w formie myli natrtnych (obsessiones), czynnoci przymusowych {compulsiones} i natrtnych lkw (phobiae). Ich wspln cech jest perseweracyjny przymus, tj. powtarzanie si w sposb stereotypowy i zwykle wbrew woli chorego oraz obco; chory odczuwa je jako co obcego, z czym usiuje walczy, co mu dokucza. Na odczuciu obcoci polega zasadnicza rnica midzy myl natrtn a urojeniem; urojenie jest myl jak najbardziej wasn, stanowic trzon przey chorego, myl natrtna jest jakby poza wiatem jego przey, czym autonomicznym i obcym, a tym samym bezsensownym. Poczucie bowiem sensu i bezsensu w duej mierze zaley od tego, czy dan rzecz moemy ,,strawi", tj. wczy do wasnego wiata przey. Bezsensowne jest to, co nie odpowiada naszemu wewntrznemu porzdkowi. Tematyka myli natrtnych bywa rnorodna. Zdarzaj si, cho stosunkowo rzadko, myli natrtne o tematyce emocjonalnie obojtnej, jak np. przymus powtarzania jakich liczb, wykonywania w myli pewnych dziaa matematycznych, powtarzania zasyszanego lub przeczytanego zdania itp. Najczciej jednak tematyka nie jest obojtna; przeciwnie, jest ona szokujca przez kontrast z zasadnicz tematyk przey chorego. Matka, ktra swe nowo narodzone dziecko (najczciej pierwsze) darzy bardzo silnym uczuciem, jest przeraona natrtn myl, by dziecko to udusi lub przebi noem. W obawie, e t straszn myl moe zrealizowa, nieraz chowa przed sam sob wszystkie ostre przedmioty; na ich widok odczuwa silny lk. Czowiek gboko religijny moe by trapiony przykrymi dla niego mylami o treci blunierczej lub na widok witych obrazw mog mu przychodzi do gowy najbardziej drastyczne wyobraenia scen seksualnych. Myli tego typu wywouj w nim przeraenie, uwaa je za ciki grzech, a im bardziej z nimi walczy, tym natarczywiej go one nachodz. Czowieka o gbokich zasadach moralnych mog mczy myli o wyuzdanej treci erotycznej lub te pene agresji w stosunku do osb darzonych przez niego uczuciem. W mylach natrtnych typu kontrastowego odsania si

jakby druga strona medalu psychiki danego czowieka. Potwierdzaaby si w nich Jungowska koncepcja cienia" (kade przeycie ma w podwiadomoci swj ,,cie" o przeciwnym znaku emocjonalnym). Tematyka myli natrtnych moe si koncentrowa wok ustawicznego sprawdzania siebie czy dobrze zrobiem", czy dobrze powiedziaem", czy czego nie zapomniaem". normalna kontrola samego siebie rozrasta si tu do patologicznych rozmiarw. Wtpliwoci, czy dana czynno zostaa dobrze wykonana, zmuszaj chorego do jej powtrzenia. Wkrtce po sprawdzeniu wtpliwoci rodzi si na nowo. Niepokj niepewnoci jest nienasycony, sprawdzenie siebie przytumia go tylko na chwil. Charakterystyczny dla natrctw jest fakt, e zwykle dotycz one czynnoci rutynowych, a wic takich, w ktrych czste powtarzanie doprowadzio do ich pewnej automatyzacji. A wic lekarz bdzie si zastanawia, czy dobrze napisa recept, aptekarz, czy dobrze j zrealizowa, ksigowy, czy nie pomyli si w rachunkach, ksidz, czy nie opuci lub nie przekrci jakiego sowa w czasie wanej czci obrzdw religijnych, czowiek czsto chodzcy do spowiedzi, czy dobrze si wyspowiada. Wszystko s to czynnoci dla danych ludzi wane, ale wskutek powtarzania czciowo zautomatyzowane. Samokontrola w trakcie ich wykonywania odbywa si czciowo poza wiadomoci. W natrctwach wtpliwoci aktywno samokontroiujca jakby si mci za jej spychanie na margines wiadomoci i uporczywie staje si jej centralnym punktem. Chory stale przeywa wtpliwoci, czy rzecz, nad ktr dawniej czsto w ogle si nie zastanawia, zrobi dobrze. Jest tak omotany skrupuami, e ju na wszelk inn aktywno psychiczn niewiele mu pozostaje siy. Inn form myli natrtnych jest uporczywe mylenie na dany temat, ktry normalnie nie interesuje specjalnie danego czowieka. Rozmylania te mog dotyczy zwykych wydarze dnia codziennego, pyta, filozoficznych" w rodzaju ,,kim jestem", po co jestem", czy jestem naprawd", natrtnych wspomnie z dawnych czasw. Chory, jak zwykle w natrctwach, chce si oderwa od tych myli i im wicej z nimi walczy, tym silniej go one nachodz. Na tle takiego rozmylania mog wystpi epizody derealizacyjne lub depersonalizacyjne. W pierwszym przypadku chory ma poczucie nierzeczywistoci otoczenia, wydaje mu si, e wszystko, co go otacza, jest nieprawdziwe, nierealne, czasem pozbawione trzeciego wymiaru, paskie lub zmienione w kolorycie, najczciej szare, niekiedy zmienione w czwartym wymiarze czasu; wwczas wydaje mu si, e to, co widzi, jest nowe i niezwyke [jamais vu), lub odwrotnie, e to, co widzi, jest mu znane (deja vu). W drugim przypadku depersonalizacji chory sam sobie wydaje si nierzeczywisty, musi czasem siebie uszczypn, by przekona si, e naprawd istnieje. W takich momentach zachwiane jest poczucie rzeczywistoci wasnego istnienia, a wic przeycie najbardziej pierwotne, jeli chodzi o sam fakt ycia. Do zjawisk depersonalizacyjnych zalicza si te zmian odczuwania wasnego ciaa; chory czuje, e cay maleje lub ronie bd jaka cz ciaa zmienia sw

wielko, np. gowa puchnie, rce staj si olbrzymie itp. Poczucie rzeczywistoci naszego ja" wie si cile z poczuciem rzeczywistoci naszego ciaa. Rzeczywisto ,,ja" jest cielesna. Zachwianie poczucia wasnej rzeczywistoci odbija si wic przede wszystkim na jej aspekcie cielesnym. Objawy derealizacyjne i depersonalizacyjne nie nale do grupy objaww anankastycznych. Najczciej spotyka si je w schizofrenii i w padaczce, zwaszcza w jej postaci skroniowej. Waciwie naley je traktowa jako objawy rozszczepienne (schizofreniczne), gdy zostaje w nich naruszona zasadnicza struktura wasnej osoby lub otaczajcego wiata. Jeli wystpuj one w nerwicach, to zwykle na tle agresywnych uczu w stosunku do siebie i otoczenia. Rozmylania na temat swojej nicoci i marnoci otaczajcego wiata mog w kocu doprowadzi do zaprzeczenia ich rzeczywistoci. Czynnoci przymusowe Czynnoci przymusowe (compulsiones) polegaj na powtarzaniu w stereotypowy sposb jakiej czynnoci wbrew wasnemu rozsdkowi i wasnej woli. Im silniej chory z nimi walczy, tym wikszy odczuwa przymus ich wykonania. Wykonanie czynnoci przymusowej przynosi chwilow ulg, wkrtce jednak potrzeba jej wykonania wraca na nowo. Symptomatologia czynnoci przymusowych jest bogata. Najczciej spotyka si przymusowe mycie rk, rytuay przy ubieraniu i rozbieraniu, sprawdzanie siebie (czy dobrze wykonao si okrelon czynno), odczynianie" (wykonywanie rnego rodzaju czynnoci, ktre maj uchroni przed zem). Mimo wielokrotnego powtarzania czynnoci przymusowe nigdy nie ulegaj automatyzacji, zawsze im towarzyszy wiadomy akt decyzji, i to decyzji o duym wspczynniku wahania si: zrobi to, czy nie zrobi. Ale decyzja jest z gry przesdzona; mimo wahania i walki w kocu czynno zostanie wykonana. Potrzeba wykonania czynnoci natrtnej wyrasta najczciej na podou fobii, natrtnych wtpliwoci lub wiary w magiczn skuteczno czynnoci przymusowej. Do czstych natrctw ruchowych naley przymus mycia rk. Powstaje on na podou natrctw dotykowych. Chorzy mianowicie maj wraenie, e dotknli czego brudnego i dlatego musz zaraz oczyci si z brudu. Niejednokrotnie chorzy trzymaj rce stale w jednej pozycji (np. zoone jak do modlitwy), by niczego nie dotkn. Mimo stosowania rnych rodkw ostronoci maj wraenie, e si zabrudzili, i co chwil myj rce. Prowadzi to niejednokrotnie do dotkliwej egzemy skry rk. W rozmowach z chorym zwykle dochodzi si do symbolicznego znaczenia zabrudzenia. Najczciej lk przed zabrudzeniem oznacza lk przed kontaktem seksualnym. Tego typu czynnoci przymusowe s znacznie czstsze u kobiet. Wtpliwoci, czy jaka czynno zostaa wykonana naleycie, kocz si jej powtrzeniem (np. w przypadku sprawdzania, czy drzwi zostay zamknite, dobrze podsumowana kolumna liczb, czy nie ma pomyki w napisaniu recepty

itp.). Niekiedy dan czynno powtarza si okrelon ilo razy, np. trzy razy, siedem razy itp. Liczba okrelajca, ile razy trzeba czynno powtrzy, odgrywa rol liczby magicznej. Tylko ona moe zabezpieczy przed zym wykonaniem. Skrupulatno w wykonywaniu przymusowej czynnoci powoduje, e musi by ona wielokrotnie powtarzana, gdy za kadym razem tkwi jaki drobny bd w jej wykonaniu, tote trzeba zacz j na nowo. Wreszcie celem samej czynnoci przymusowej moe by odczynienie za. Chory musi w okrelony sposb wsta z ka, w okrelonym porzdku ubiera si, idc do pracy, musi i okrelon drog itp. Inaczej bowiem wszystko staje si ze i niewane. Chory odczuwa silny niepokj, jeli rytua okrelonej czynnoci przekroczy nawet w najdrobniejszym szczegle. Niepokj zmusza go do jej powtrzenia. Czasem czynnoci rytualne maj charakter mieszny dla otoczenia, np. gdy chory musi obej dokoa co ktr latarni uliczn lub wykonywa okrelony ruch. gow, rk czy nog. W tym ostatnim przypadku czynnoci przymusowe mog przypomina tiki nerwowe; chory np. potrzsa gow, wykonuje strzepujcy ruch rk lub wyrzuca nog w charakterystyczny sposb. Nie s to jednak czynnoci automatyczne, niezalene od woli, wykonywane czsto niewiadomie, jak w przypadku tiku powstaego na skutek histerycznej konwersji lub utrwalenia si nawyku ruchowego, lecz jak najbardziej wiadome, koncentrujce na sobie ca uwag chorego, ktrym chce si on przeciwstawi, ale nie moe. Niekiedy czynno przymusowa ma charakter wyranie symboliczny; symbolizuje ona czynno o charakterze seksualnym lub agresywnym i jest jakby jej namiastk, np. chory musi przekuwa oczy na fotografii drogiej mu osoby lub jadc tramwajem musi za kadym razem dotkn okciem piersi modej kobiety. Fobie Natrtne lki (phobiae) s przez niektrych autorw traktowane oddzielnie od innych objaww anankastycznych ze wzgldu na dominujce w nich uczucie lku. Stanowisko takie nie wydaje si jednak suszne, gdy lk towarzyszy te mylom natrtnym (sama myl moe budzi k, e mona co takiego pomyle, a niemono oderwania si od myli natrtnej te czsto wywouje silny niepokj) i czynnociom przymusowym (niewykonanie czynnoci przymusowej prowadzi do narastajcego uczucia niepokoju, ktre na chwil rozadowuje si, gdy czynno zostanie wykonana). Fobie, jak inne objawy anankastyczne, cechuj si perseweracyjnym przymusem, wystpuj stale w okrelonej sytuacji. Poza tym fobie zwykle przeplataj si z mylami natrtnymi i czynnociami przymusowymi. Czsto czynnoci przymusowe s wynikiem fobii, jak np. w przypadku przymusowego mycia rk.

Nomenklatura psychiczna dysponuje wieloma okreleniami dla rnego rodzaju fobii, np. claustrophobia lk przed zamknit przestrzeni, agoraphobia lk przed przestrzeni otwart, ereutophobia lk przed zaczerwienieniem si itp. Dysponujc sownikiem greckim, mona nazwy tego rodzaju mnoy w nieskoczono, gdy kada sytuacja, przedmiot, osoba moe by rdem natrtnego lku. Dlatego te obecnie nazwy te wychodz z uycia. Lk przed mierci lub przed chorob psychiczn jest tak powszechny w nerwicach rnego rodzaju, a take w nerwicach rzekomych, e trudno go traktowa jako objaw nerwicy natrctw. mier jest kocem wszystkiego, kocem swoistego porzdku, 'ktry powstawa od chwili poczcia. Choroba psychiczna jest te w odczuciu subiektywnym kocem dotychczasowego porzdku, dotychczas istniejcy czowiek umiera dla siebie i spoeczestwa, Paroksyzmalny lk przed mierci biologiczn lub psychologiczn jest kracowym wyrazem obaw, ktre zawsze w mniejszym lub wikszym stopniu tkwi w czowieku, gdy jego integracja jest zawsze bardzo chwiejna, bdc na granicy dezintegracji. Przed lkiem tym nie mona uciec, gdy sytuacja wyzwalajca tkwi w czowieku, a nie poza nim. Tymczasem w lkach natrtnych moliwo ucieczki zawsze istnieje, mona unika zamknitej czy otwartej przestrzeni, zabrudzenia si, kontaktw, ktre groziyby zakaeniem si chorob weneryczn, osb, wobec ktrych mona si zaczerwieni, ostrych przedmiotw, z pomoc ktrych mona by zrealizowa swoje agresywne myli natrtne itp, W fobiach lk, ktry jest osiowym objawem nerwicy, ale te wielu innych zaburze psychicznych, a take niektrych chorb somatycznych, zostaje jakby zamknity w okrelonej, czsto absurdalnej sytuacji. W niej si jakby skrystalizowa i wskutek tego ju w innych sytuacjach nie wystpuje. Poniewa sytuacji tej mona unikn, powstaje moliwo ucieczki przed lkiem. Jest to jednak szansa do zudna, gdy lk stale wraca, a z nim myl o wyzwalajcej go sytuacji, tote uciekajc przed ni, wci si ni yje. Wszystko inne staje si niewane wobec niebezpieczestwa zetknicia si z tym, co wyzwala lk. W przeciwiestwie do nieokrelonego niepokoju lk anankastyczny jest niezwykle silny, towarzyszy mu najczciej gwatowne wyadowanie wegetatywne bicia serca, poty, mdoci, zaburzenia rwnowagi itp. Zdarzaj si wypadki, e z obawy przed atakiem takiego lku chory moe odebra sobie ycie, np. chory cierpicy na klaustrofobi, zamknity w areszcie. Nic wic dziwnego, e maj do czynienia z takim koncentratem lku, chory robi wszystko, by unikn sytuacji wyzwalajcej fobi. W kracowych przypadkach o niczym innym nie potrafi on myle ani niczym innym si zaj. Staje si niewolnikiem swego lku. Na przykad chory z lkiem przed wychodzeniem na ulic moe latami nie opuszcza swego mieszkania. Absurdalno lku natrtnego jest widoczna nie tylko dla otoczenia, lecz take dla samego chorego. Wie on dobrze, e nie ma powodu ba si otwartej czy zamknitej przestrzeni, e nie ma sensu ba si zabrudzenia i unika dotknicia pewnych przedmiotw, ale nie moe on tego lku sobie wyperswadowa. Im

bardziej walczy ze swoj fobi, tym silniej ona wystpuje. Zdarza si jednak, e chory w kocu moe uwierzy, i sytuacja wyzwalajca fobie jest rzeczywicie dla niego niebezpieczna (np. dotknicie pewnych przedmiotw bdzie dla niego grone, wyjcie na ulic moe skoczy si jego nag mierci lub naprawd jest chory na raka czy ki). W tych przypadkach zaciera si granica midzy natrctwem a urojeniem. Jak ju uprzednio wspomniano, cech odrniajc objawy anankastyczne od urojeniowych jest krytycyzm w stosunku do ich treci. Czasem, cho niezbyt czsto, daje si uchwyci genez fobii. Moe ona polega na wytworzeniu si patologicznego odruchu warunkowego jak u psa przez Pawiowa opisywanego, ktry po powodzi w laboratorium przez kilka lat wykazywa paniczny lk przed wod. Niekiedy w treci natrtnych lkw mona doszuka si tumionych przez chorego tendencji najczciej seksualnych lub agresywnych. Lk przed zabrudzeniem moe np. oznacza lk przed kontaktem seksualnym, lk najczciej o cechach ambiwalentnych, na zasadzie ,,chciabym i boj si". Lk przed ostrymi przedmiotami moe by wyrazem ukrytych tendencji agresywnych skierowanych do osoby darzonej nierzadko najwyszym uczuciem (ten typ fobii wystpuje u matek, zwaszcza pierwordek). Lk przed wyjciem na ulic spotyka si nieraz u kobiet nie zaspokojonych seksualnie w maestwie, a yjcych dobrze z mami. Wyjcie na ulic jest jakby symbolem bardziej swobodnego ycia erotycznego, Luofobia (lk przed chorob weneryczn) jest czasem wyrazem poczucia winy w zwizku z niemoralnym w oczach chorego kontaktem seksualnym. Objawy anankastyczne mog trwa z duszymi i krtszymi przerwami od dziecistwa (mniej wicej od okresu pokwitania) lub mog wystpi w wieku dojrzaym. W tym ostatnim przypadku leczenie nerwic jest zwykle atwiejsze. Objawy anankastyczne w innych zaburzeniach psychicznych Objawy anankastyczne nie ograniczaj si tylko do nerwicy natrctw, wystpuj te w innych nerwicach; s wwczas przelotne i ustpuj rwnolegle z innymi objawami nerwicowymi,. Mog wystpi w schizofrenii, najczciej w formie derealizacji lub depersonalizacji, fobii i natrctw graniczcych z urojeniami oraz czynnoci przymusowych zblionych do automatyzmu psychicznego (wraenie, e jest si zdalnie kierowanym). W depresjach wystpuje z reguy tendencja do uporczywych przykrych myli. W zespoach psychoorganicznych i w padaczce tendencje perseweracyjne mog przybra form objaww anankastycznych, a rozbicie czasowo-przestrzennej struktury obrazu otoczenia i samego siebie moe w stadiach pocztkowych przejawia si objawami depersonalizacyjnymi, derealizacyjnymi i typu deja vu i jamais vu. Przymus (ananke) a wolno woli Cztery zagadnienia wyaniaj si przy analizie nerwicy natrctw przymusu,

krystalizacji lku, magicznego mylenia i perseweracji. Jednym z podstawowych przey czowieka jest zdolno wyboru. Spord wielu moliwoci form zachowania si, ktre w ostatecznej redukcji sprowadzaj si do dwch przeciwstawnych, moe on zawsze wybra jedn. Jeli tej monoci wyboru jest on pozbawiony, czuje si automatem i sam bunt przeciw skrpowaniu jest ju wyborem. Istnienie wolnej woli z subiektywnego punktu widzenia jest faktem niezaprzeczalnym. Bez przerwy decydujemy si na ten czy inny sposb zachowania si. Przed kadym wiadomym dziaaniem wystpuje moment wahania, czy zrobi tak, czy inaczej. Akt wiadomej decyzji jest ostatnim ogniwem z dugiego acucha wydarze, ktre doprowadzaj do urzeczywistnienia potencjalnych struktur czynnociowych, tworzcych si bez przerwy w yciu ustroju. W chwili decyzji przyszo zamienia si w przeszo. Liczba moliwoci zmniejsza si na korzy rzeczywistoci. Patrzc z zewntrz, mona przewidzie z mniejszym lub wikszym prawdopodobiestwem zachowanie si kadego ywego ustroju, a take czowieka (prawdopodobiestwo trafnego przewidywania maleje w miar wzrastania liczby potencjalnych sposobw zachowania si, jest wic ono mniejsze dla czowieka ni dla map "czekoksztatnych, mniejsze dla ssakw ni dla ryb, niniejsze dla zwierzt ni dla rolin itp.). Patrzc z zewntrz, mona ustali acuch przyczynowy, prowadzcy do takiego, a nie innego zachowania si std przekonanie o determinizmie panujcym w przyrodzie oywionej. Fakt, e dany sposb zachowania si jest zdeterminowany genetycznie i rodowiskowo, nie stoi w sprzecznoci z faktem pewnego luzu w acuchu przyczynowym (luz taki istnieje nawet w zjawiskach przyrody nieoywionej; zagadnienie prawdopodobiestwa jest podstawowym problemem wspczesnej fizyki). Dziki temu luzowi przy identycznej konstelacji przyczyn mog wystpi odmienne skutki. Obserwujc histori ycia blinit jednojajowych wychowywanych w tym samym rodowisku (a wic obarczonych tymi samymi determinantami genetycznymi i analogicznymi determinatami rodowiskowymi), mona dostrzec u nich wiele cech i sposobw zachowania si odmiennych, a czsto nawet antagonistycznych; np. jeden bliniak jest energiczny i dominujcy, a drugi ulegy i bez inicjatywy, jeden nastawiony altruistycznie, a drugi egoistycznie itp. Odnosi si wraenie, e nawet przy bardzo cisym ustaleniu zwizkw przyczynowych nie mona w stu procentach przewidzie przyszoci, gdy istnieje zawsze pewna swoboda ruchw, tj. mono dokonania wyboru midzy odmiennymi, a nieraz przeciwstawnymi sposobami zachowania si, a kada decyzja zmniejsza liczb istniejcych moliwoci, powodujc, e dalsza linia rozwoju idzie w tym, a nie w innym kierunku. Jeli z dwch jednojajowych blinit, wychowywanych w identycznych prawie warunkach, jedno staje si wyranie dominujce, a drugie submisyjne, jedno autystyczne, a drugie syntoniczne, to naley przypuszcza, i w pewnym momencie ich rozwoju zaistniaa moliwo wyboru midzy dwoma przeciwstawnymi sposobami

zachowania si (dominujcy submisyjny, syntoniczny autystyczny). Wybr jednej z dwch moliwoci przesdza ju dalszy rozwj wypadkw. W konkretnym przykadzie bliniak, ktry wybra typ zachowania si ulegy, powoduje, e jego najblisze otoczenie w ten sposb bdzie go traktowa, a w szczeglnoci jego bliniaczy brat czy siostra przyjmie pozycj dominujc. W ten sposb jego zakres moliwoci ulegnie redukcji, a postaw dominujc bdzie mu trudniej przyj obecnie ni przed powziciem krytycznej decyzji. Nie znaczy to, by ta postawa przestaa istnie; bdzie tkwia ona w nim nadal, ale w formie sfrustrowanej i jej moliwoci realizacji z kadym nowym wyborem bd mniejsze. Nie jest wykluczone, e tak silnie tkwica w czowieku tendencja do widzenia siebie i otaczajcego wiata w biegunowych przeciwiestwach: dobro zo, pikno brzydota, mio nienawi, biae czarne, +1 l itd., wynika z koniecznoci podejmowania decyzji, ktra w ostatecznym ksztacie jest zawsze wyborem midzy przeciwstawnymi tendencjami. Patrzc na ywy ustrj jako na ukad sterujcy musimy przyj moment decyzji za istotny w jego funkcjonowaniu, gdy nawet w technicznych ukadach samosterujcych ich zasadniczym zadaniem jest waciwy wybr spord moliwych form aktywnoci (termostat musi wybra z dwch moliwoci: podwyszy czy obniy temperatur, automatyczne urzdzenie celownicze musi wybra waciwy kierunek wyrzucenia pocisku itp.). Wybr jest zaleny od zaprogramowania [co w ustrojach ywych odpowiada planowi genetycznemu), od dopywu sygnaw, w szczeglnoci sygnaw zwrotnych, informujcych o tym, jak plan zosta zrealizowany, i od pamici rejestrujcej wydarzenia zasze w ukadzie, a wic sygnay, ktre do niego dotarty, oraz powzite decyzje. Plan genetyczny wyznacza kadej ywej komrce lini rozwoju, ale od warunkw rodowiskowych zaley, jak zawarte w tym planie moliwoci zostan zrealizowane. Cz z nich nigdy nie ma si wyzwoli. Najlepiej wida to w ustrojach wielokomrkowych: kada komrka ma ten sam plan genetyczny, ale jedne z nich wyspecjalizoway si w jednym kierunku, a drugie w innym na niekorzy rnorodnych funkcji, ktre w nich tkwiy na pocztku rozwoju. Komrka nerwowa nie moe spenia funkcji rozrodczych czy trawiennych, cho nim zapada decyzja dalszego jej rozwoju moliwoci te istniay i prawdopodobnie istniej nadal, tylko w postaci ju bardzo utajonej i niemoliwej do zrealizowania; istniej, gdy zasadnicze zaprogramowanie (struktura genetyczna) jest we wszystkich komrkach ustroju takie samo. Problem decyzji wystpuje szczeglnie wyranie w ukadzie nerwowym. Sama budowa komrki nerwowej wskazuje na konieczno decyzji, istnieje bowiem wiele wypustek doprowadzajcych sygnay do ciaa komrkowego (dendryty), a tylko jedna wyprowadzajca (akson). Pod wpywem wielu rnorodnych sygnaw, ktre dochodz do komrki nerwowej, musi ona stworzy wasn odpowied; s tylko dwie odpowiedzi moliwe: tak" lub nie"

(powstanie lub niepowstanie potencjau czynnociowego). Prcz tego mog powsta potencjay miejscowe, ktre s tylko miejscow odpowiedzi komrki nerwowej na dochodzcy do niej sygna; nie angauj jej w caoci jak potencjay czynnociowe. Przygotowuj komrk nerwow do ostatecznej decyzji (tak nie), ale same decyzj nie s. Podobnie czowiek ma wiele waha i wtpliwoci, ktre s przygotowaniem do odpowiedzi ostatecznej; tak lub nie. Prac ukadu nerwowego mona by traktowa jako polegajc na decydowaniu, co zreszt jest zrozumiae, gdy ukad nerwowy spenia rol ukadu sterujcego, a praca takich ukadw (technicznych, biologicznych, spoecznych) polega na wydawaniu, decyzji. Kada decyzja polega na tym, e jedna moliwo aktywnoci zostaje przyjta, a druga odrzucona. W ten sposb kada decyzja jest redukcj moliwoci tkwicych w ukadzie, gdy wariant odrzucony ma ju mniejsze szans realizacji, ni je mia przed odrzuceniem. Dalsze nastpstwo wydarze idzie po linii moliwoci wybranej. W ukadzie nerwowym moliwoci odrzucone nie gin, s w jaki sposb zarejestrowane i zawsze maj szans ujawnienia si. Szans te jednak malej w miar powtarzania moliwoci wybranej. We wczesnym okresie ycia czowieka problem: raczkowa czy chodzi, angaowa ca aktywno psychiczn. Decyzja, by wybra pozycja stojc, na pewno wymagaa wysiku. W miar powtarzania wyboru stawa si on coraz atwiejszy. I w pewnym ju wieku kwestia wyboru formy poruszania si przestaa by problemem. Nie znaczy to jednak, by nie mona wrci do formy odrzuconej; nawet w wieku dojrzaym mona raczkowa. Pojcie psychoanalityczne stumienia nie jest niczym innym, jak odrzuconym wariantem aktywnoci. To, co zostao odrzucone, nie zgino, tylko tkwi w podwiadomoci i jest przyczyn dotkliwych nieraz perturbacji psychicznych. W miar powtarzania proces decydowania ulega automatyzacji, decyzja dokonuje si poza progiem wiadomoci. Nie znaczy to jednak, by si ona w ogle nie dokonywaa. Czowiek, ktry nauczy si w w dziecistwie posugiwa przy jedzeniu yk, noem i widelcem, nie zastanawia si nad t czynnoci, niemniej funkcja ukadu nerwowego polega na wybraniu odpowiednich do tej czynnoci ruchw, a odrzuceniu nieodpowiednich schematw aktywnoci. Patrzc na ywy utrj jako na ukad sterujcy, a na ukad nerwowy jako na cz ustroju wyspecjalizowan w funkcji sterowania, nie moemy problemu decyzji ogranicza jedynie do decyzji wiadomych, tj. do aktu woli. Decyzja jest bowiem zasadnicz funkcj kadego ukadu sterujcego. Decyzja wiadoma jest tylko drobnym, niemniej bardzo wanym uamkiem tej funkcji. Uwiadomienie procesu decydowania wystpuje wwczas, gdy decyzja staje si wana, wtedy angauje ona cay ustrj, a w szczeglnoci cay ukad nerwowy. Decyzje odnoszce si do chodzenia dokonuj si poza progiem wiadomoci, jednak np. nad przepaci, gdy faszywy krok moe by przyczyn mierci, staj si one z

powrotem wiadome; analogicznie mona si zastanawia nad tym, jak posugiwa si widelcem i noem, bdc w towarzystwie, ktre przykada szczegln wag do dobrych manier przy stoe. Proces wychowania w gwnej mierze polega na wzmacnianiu jednych, a tumieniu przeciwstawnych form zachowania si, czyli na ukierunkowaniu decyzji i ich zautomatyzowaniu. Po pewnym treningu niektre czynnoci wykonuje si automatycznie, nie zastanawiajc si nad tym, e mona wybra inn moliwo. Odrzucone moliwoci zachowania si nie gin jednak i mog by w pewnych sytuacjach zrealizowane, budzc nieraz zdziwienie otoczenia, e czowiek ten mg si tak zachowa. Przymus anankastyczny polega na tym, e mechanizm selekcjonujcy zostaje osabiony. Chory nie moe odrzuci myli natrtnej, potrzeby wykonania bezsensownej czynnoci, czy uwolni si od bezpodstawnego lku. Nie czuje si on ju panem siebie, gdy nie moe swobodnie sterowa swoim zachowaniem i kierowa swoimi mylami, odczuwa, jakby co wewntrz w nim tkwio i paraliowao jego swobod wyboru. Czasem tre przeycia anankastycznego pozwala nam przypuszcza, e dana tendencja tkwia w psychice chorego, tylko zostaa kategorycznie odrzucona, a teraz jakby mci si na nim, nie pozwalajc si usun. Szczeglnie myli natrtne o treci seksualnej lub agresywnej nasuwaj tego typu interpretacj. Myli, by zabi najdrosz osob, zbeszczeci przedmioty wyznawanego kultu religijnego itp., nim stay si mylami natrtnymi, tkwiy gboko w czowieku jako odrzucone warianty zachowania. U ludzi z nerwic natrctw spotyka si czsto typ osobowoci, nasuwajcy podejrzenie komplikacji w procesie decydowania. A wic osobowoci typu obsesyjnego to ludzie, ktrzy sprawiaj od najmodszych lat wraenie skrpowanych rnymi normami, ktrzy s niezdolni do swobodnego decydowania, gdy ich prawdziwe pragnienia i denia byv zawsze gwacone poczuciem obowizku. Osobowo psycha-steniczna, to taka, kiedy kwestia decyzji jest najtrudniejsza, gdy zawsze wystpuje wahanie midzy tak" i ,,nie". W osobowoci infantylnej utrwali si typowy dla wczesnego okresu rozwoju symbiotyczny stosunek do otoczenia, stosunek wzajemny wadcy i niewolnika, oparty na cakowitej zalenoci; jeden bez drugiego y nie moe. Stosunek taki rodzi si rzeczy bunt wynikajcy z chci uwolnienia si od zalenoci, bunt z gry skazany na niepowodzenie, gdy jest si jeszcze sabym, by si uniezaleni. Kada prba buntu koczy si wiksz zalenoci, gdy wtedy jasno uwiadamia si niemono ycia bez drugiej osoby. Bdne koo stosunku symbiotycznego polega wanie na tym, e wszelkie prby uwolnienia si z niego kocz si jeszcze wiksz zalenoci. Zwizek uczuciowy z osob, od ktrej jest si w ten sposb zalenym, jest zawsze ambiwalentny: uczucia pozytywne splataj si z negatywnymi; stumione uczucia negatywne mog si wyzwoli w formie objaww anankas-tycznych. W schizofrenii, zwaszcza na pocztku i u schyku ostrego procesu, spotyka si rnego typu objawy z grupy natrctw. Mog by one te wyrazem zaburzenia procesu decyzji, ktry w tej chorobie wyranie ulega rozszczepieniu.

Krystalizacja lku Krystalizacja lku polega na tym, e ogranicza si on do sytuacji zwizanej z tematyk natrctw. Najwyraniej to zjawisko mona obserwowa w fobiach: okrelona sytuacja wyzwala lk, niemniej zjawisko to wystpuje w czynnociach przymusowych i w mylach natrtnych, jednym i drugim towarzyszy z reguy silne uczucie lku. Chory boi si swoich natrtnych myli, przymusowych czynnoci i fobii; chciaby si od nich uwolni. Staj si one gwnym tematem jego myli, co z kolei zwiksza czsto ich wystpowania. Potwierdza si tu oglna prawidowo, e im wicej czego si boimy, tym atwiej w to wpadamy. Czasem udaje si przeledzi genez tematyki anankastycznej, wwczas lk towarzyszcy objawom choroby natrctw zdaje si by uzasadniony (np. klaustrofobia powstaa wskutek zamknicia dziecka w ciemnym pokoju). Czciej jednak lk wydaje si nam zupenie nieuzasadniony, a w kadym razie niewspmierny (np. dlaczego ba si myszy, dotknicia pewnych przedmiotw, dlaczego wpada w panik, gdy nie wykona si jakiej czynnoci wedug ananka stycznego rytuau itd.). Krystalizacja lku powoduje, e nawet wtedy, gdy udaje si wykry jego genez i jest on w pewnej mierze uzasadniony, to jednak zawsze jest niewspmierny do caej sytuacji (jak w przysowiowym lku przed mysz), W zwykym bowiem lku nerwicowym moemy wykry rne przyczyny, ktre ten lk uzasadniaj (niepokj nerwicowy moemy tumaczy rnymi trudnociami yciowymi i konfliktami, gwatowny atak lku zaburzeniami wegetatywnymi, ktre wprowadzaj chorego w stan paniki). W nerwicy natrctw lk wystpuje w sytuacji z reguy niewspmiernej do wyzwalanego przez ni uczucia. Dlatego wyranie wida, i sytuacja ta nie moe by istotn przyczyn lku. Anankastyczna krystalizacja lku godzi wic w poczucie przyczynowoci w przypadku stanw uczuciowych. Przyczyna jest tu bowiem raco niewspmierna i kady, a nawet sam chory, zdaje sobie spraw, e to, co budzi uczucie lku, naprawd nie moe by jego przyczyn; e prawdziwa przyczyna, tkwi gdzie indziej. Skonno czowieka do mylenia przyczynowego powoduje, e czsto stawiamy pytania: ,, czego si boisz, dlaczego jeste smutny, zy itp,". Pytania te zmierzaj do przyczynowego okrelenia stanw emocjonalnych. Czy jednak odpowied na nie jest prawdziwa? Czy raczej rzekoma przyczyna nie jest tylko zudnym pozorem, z ktrym dany stan efektywny si czy, jak to si dzieje w nerwicy natrctw? Zjawiska masowego lku i nienawici, jakie obserwuje si w czasach wojny, wskazuj na tkwice w czowieku moliwoci wyadowa emocjonalnych. Czowiek, ktry po zapoznaniu si z drugim mgby sta si jego najlepszym przyjacielem dziki spoecznemu indukowaniu si pewnych nastawie emocjonalnych, zostaje jego zacitym wrogiem tylko dlatego, e ma on innego kroju mundur lub inny odcie koloru skry. Podobnie jak u nerwowych pa koncentruje si tkwicy w nich lk i uczucie wstrtu na myszy,

tak na nim skupiaj si negatywne uczucia, ktre w normalnych warunkach nie maj atwych drg wyadowania. Chodzi o to, czy relacja midzy uczuciem a jego przedmiotem jest istotna, czy tylko pozorna; jest to wic zagadnienie, ktre w tradycji ludowej ma sw bogat histori (zmiana uczu pod wpywem urokw lub specjalnych zi), a w literaturze chyba najwyraniej zostao przedstawione przez Szekspira w nie nocy letniej". Mylenie magiczne Mylenie magiczne w nerwicy natrctw przejawia si w przewiadczeniu chorego, e pewne formy aktywnoci broni go przed nieokrelonym niebezpieczestwem. Przekroczenie lub zaniechanie tych form wywouje silne uczucie lku. Chory np., jak wspomniano, musi my rce okrelon ilo razy lub i okrelonymi ulicami do pracy, ubiera si i rozbiera z zachowaniem rytualnego porzdku itp. Najwyraniej mylenie magiczne wystpuje w czynnociach przymusowych, ale jego pewne cechy mona przeledzi w mylach natrtnych i w fobiach. Fakt, e co obcego, irracjonalnego i nie dajcego si zwalczy wysikiem woli opanowuje wiadomo chorego, skania go do magicznego nastawienia. Zwyke rodki tu nie pomagaj, w jego pojciu moe pomc tylko magia. Perseweracja Perseweracja, czyli powtarzanie tej samej formy aktywnoci niezalenie od bodcw otoczenia, jest istotn cech objaww anankastycznych. Udrka chorego pochodzi wanie std, e myli natrtne, czynnoci przymusowe lub fobie stale si powtarzaj w stereotypowy sposb; chory nie ma monoci ich zatrzymania. Na poziomie neurofizjologicznym perseweracja jest zasadniczym elementem pracy ukadu nerwowego. Kada komrka nerwowa ma tendencj do spontanicznych wyadowa, ktre s tumione przez sygnay dochodzce z zewntrz (z innych komrek nerwowych lub receptorw): mona by powiedzie, e ma stumion tendencj perseweracyjn. Poza tym, dziki specyficznym poczeniom midzy neuronami (chodzi tu gwnie o tzw. obwody zamknite), wyzwolone w nich formy aktywnoci mog powtarza si w identyczny sposb, teoretycznie rzecz biorc w nieskoczono, a praktycznie a do nastpnego strumienia sygnaw, ktry perswerowan aktywno przerwie. Wskutek perseweracji sygna, dochodzcy do receptora i trwajcy nieraz tylko uamek sekundy, moe by zatrzymany w ukadzie nerwowym i tym samym atwiej si utrwali (wytworzy zapis pamiciowy). W globalnej aktywnoci ukadu nerwowego perseweracja nie ujawnia si, gdy jej utrzymywaniu si przeszkadzaj wci nowe strumienie sygnaw i wci na

nowo powstajce struktury czynnociowe (neural patterns). W pewnych warunkach jednak antyper-seweracyjna tendencja ukadu nerwowego, wynikajca z prawie nieograniczonego bogactwa moliwoci tworzenia wci nowych struktur czynnociowych, zostaje zahamowana i wwczas w globalnej aktywnoci ukadu nerwowego ujawniaj si stumione normalnie tendencje perseweracyjne. Klasycznym przykadem zwycistwa tendencji perseweracyjnych nad antyperseweracyjnymi jest padaczka. W niej spontaniczny, perseweracyjny rytm pewnej grupy komrek nerwowych (ognisko padaczkorodne) opanowuje inne komrki nerwowe, a w kocu cay ukad nerwowy. Na poziomie zachowania si i przey perseweracja w padaczce przejawia si w powtarzaniu si tych samych form atakw, aury, automatyzmw itp. W zespoach, psychoorganicznych, zarwno ostrych, jak i przewlekych, czsto obserwuje si zachowanie si i przeywanie typu perseweracyjnego powtarzanie tych samych zwrotw, tych samych ruchw, tej samej mimiki emocjonalnej. Uszkodzenie ukadu nerwowego powoduje uszczuplenie moliwoci tworzenia rnorodnych struktur czynnociowych. W ten sposb tendencje perseweracyjne bior gr nad antyperseweracyjnymi. Analogiczne zahamowanie wystpuje w czasie snu i w stanach psnu, a take w stanach silnego napicia emocjonalnego. Wwczas te mona obserwowa zachowania i przeywania typu perseweracyjnego (np. w zdenerwowaniu powtarza si po kilka razy te same sowa lub wykonuje te same ruchy). Komponent perseweracyjny odgrywa wan rol w genezie objaww anankastycznych. Zdarza si, e objawy te s nastpstwem organicznego uszkodzenia orodkowego ukadu nerwowego (jak np. w stanach po zapaleniu mzgu). Nierzadko te w czystych przypadkach nerwicy natrctw mona odkry nieznaczne objawy uszkodzenia orodkowego ukadu nerwowego. Moliwe, e czynnik genetyczny w nerwicy natrctw dziaa wanie poprzez wzmoenie tendencji perseweracyjnych.

Nerwica depresyjna
Depresja nerwicowa a cyklofreniczna (endogenna) Kada nerwica czy si z cierpieniem; obnienie nastroju jest wic w niej zjawiskiem powszechnym. Trudno by pogodnym, gdy wszystko drani, gdy czowiek si czuje zmczony i nie do ycia, gdy ciao jest obolae, gdy nka stale napicie wewntrzne i niepokj, gdy trapi ze myli lub fobie itp.

Wyodrbnianie zatem nerwicy depresyjnej jako osobnej jednostki nozologicznej moe wydawa si niesuszne. Niemniej, zwaszcza w obecnej dobie, obserwuje si do czsto nerwice, w ktrych obnienie nastroju jest objawem dominujcym. Dla nich wanie mona zarezerwowa okrelenie nerwic depresyjnych. Nerwica depresyjna stwarza nieraz trudnoci diagnostyczne, gdy nie jest atwo odrni j od lejszych postaci fazy depresyjnej cyklofrenii. Smutek i zahamowanie zarwno psychiczne, jak i ruchowe w obu jednostkach chorobowych mog by identyczne. Przy dokadniejszym zbadaniu w nerwicy ujawniaj si zazwyczaj sytuacje konfliktowe, wywoujce dugotrwae napicia emocjonalne, ktre mona uzna za przyczyn nerwicy. Ale w depresji pochodzenia endogennego (cyklofrenicznej) rwnie mona znale rne sytuacje konfliktowe, gdy samo obnienie nastroju powoduje, e codzienne nieporozumienia i spicia urastaj do miary nie dajcych si rozwiza problemw i mog by bdnie traktowane jako przyczyna depresji. Trudnoci diagnostyczne zmniejszaj si, gdy mamy do czynienia z kolejnym, a nie z pierwszym skokiem depresji; wwczas atwiej przyj cyklofreni. Argument powtarzalnoci nie wycza jednak nerwicy. W nerwicach bowiem te, jak si zdaje, istnieje pewien element endogenii, powodujcy, e objawy nerwicy spontanicznie wystpuj i ustpuj, by znw za jaki czas wrci. Ten aspekt jest zreszt do istotny w ocenie wysikw terapeutycznych, gdy czasem spontaniczna remisja moe by poczytana za wynik leczenia. Najatwiej odrni depresj endogenn od nerwicy depresyjnej ex post, po przejciu objaww chorobowych. Wwczas chory z depresj pojawia si nam jakby ,,oczyszczony", bez skrzywie osobowoci, czy bez nerwicowych konfliktw, natomiast chory z nerwic nie wyzwala si od swych problemw i wewntrznych konfliktw, mimo e przestay one na razie dziaa jako czynnik nerwicorodny. Analiza psychopatologiczna pozwala niekiedy odrni depresj nerwicow od cyklofrenicznej. W pierwszej smutek jest wtrny do rnorodnych konfliktw, poczucia krzywdy, winy, sfrustrowanych ambicji, niechci do otoczenia i do siebie, a w drugiej jest on pierwotny; z niego dopiero rozwijaj si rnorodne postawy uczuciowe w rodzaju poczucia winy, agresji do siebie i do otoczenia, troski o przyszo itp. Odrnienie jednak, co jest pierwotne, a co wtrne, nie jest atwe. Obecno innych objaww nerwicowych przechyla rozpoznanie w kierunku nerwicy. Zdarza si jednak, e depresja endogenna moe si maskowa objawami hipochondrycznymi anankastycznymi, neurastenicznymi, a nawet histerycznymi. Przedstawione trudnoci diagnostyczne nie s zazwyczaj tak due, by odrnienie obu postaci depresji (nerwicowej i endogennej) byo w praktyce niemoliwe i by tym samym obowizujca od lat w psychiatrii klasyfikacja nozologiczna bya nieuyteczna. Jeli zwrcono na nie uwag, to gwnie

dlatego, by podkreli fakt, e granica midzy ma a du psychiatri (cyklofrenia naley do psychoz endogennych) nie zawsze jest ostra i e komponent endogenny, charakterystyczny dla grupy psychoz endogennych, w pewnym te stopniu istnieje w nerwicach. Jednym ze sposobw uatwiajcych rnicowanie depresji nerwicowej z endogenn jest ocena wasnych reakcji emocjonalnych w stosunku do chorego. W przypadku depresji endogennej budzi on prawie z reguy wspczucie; atwo wczuwamy si w jego smutek i rozpacz. Cho nie rozumiemy, skd uczucia te u chorego si bior, jestemy nimi poruszeni. W nerwicy depresyjnej syntonia (wspbrzmienie uczuciowe) z chorym jest zjawiskiem znacznie rzadszym. Chory nerwicowy atwiej ni psychotyk wyzwala nastawienie oceniajce, ktre zazwyczaj nie jest pozytywne. Drani nas jego pretensje do caego wiata i do samego siebie, jego nieuzasadnione poczucie krzywdy, stumione uczucia nienawici, niezaspokojone ambicje itp. Trzeba zwalczy w sobie postaw oceniajc, aby mc wczu si w cierpienia chorego. Oporw tych nie ma na og w przypadku psychoz. Psychotycy s uwolnieni od sdw oceniajcych na tej zasadzie, e s psychotykami (varii"). S oni ,,dotknici" chorob, podczas gdy dolegliwoci nerwicowe s traktowane jako wynik rnorodnego rodzaju szkodliwych postaw emocjonalnych, a zatem jako pewnego rodzaju ,,kara za grzechy". Gdy przeycia psychotyczne staj si tak odmienne od przey przecitnego czowieka, e staj si zupenie obce, wwczas wczucie si w nie jest bardzo trudne, a nawet niemoliwe (jak to si niejednokrotnie dzieje w schizofrenii i w zespoach psychoorganicznych). W cyklofrenii, zwaszcza w jej formach agodnie przebiegajcych, odskok od granic tzw. normy psychicznej nie jest daleki. Dziki temu cyklofrenik. znajduje si w sytuacji w pewnej mierze uprzywilejowanej. Jest on zrozumiany, nie bdc osdzony. Poza tym doczaj si niejednokrotnie aspekty natury konstytucjonalnej. Syntonia konstytucjonalna, jak to Kretschmer pierwszy zauway, jest czsto cech cyklofrenikw. Tumiona agresja Smutek nerwicowy czsto czy si ze stumion agresj. Agresja ta moe mie rne powody, jak np. poczucie krzywdy, poczucie winy, niemono wyadowania postawy despotycznej by wymieni bardziej z nich typowe. Nasuwa si pytanie, dlaczego stumiona agresja wywouje obnienie nastroju. Uczucia mona by przedstawi w formie wektora skierowanego na zewntrz, lecz prcz tego zasadniczego kierunku istnieje strzaka wektora skierowana do wewntrz. Kochajc, kocha si te siebie; nienawidzc, nienawidzi si take siebie. Granica midzy tym, co w naszych przeyciach stanowi wiat otaczajcy, a tym, co jest nami samymi, nie jest tak ostra, by koloryt tych obu wiatw by odmienny. Jest on jasny w uczuciach pozytywnych., a ciemny w negatywnych.

Uczucia negatywne wi si ze znaczn mobilizacj ustroju do walki lub ucieczki, niezalenie od tego, czy aktualnie prowadz one do dziaania, czy nie. Dziaanie zmniejsza wewntrzne napicie. Jest to znane uczucie ulgi, gdy czowiek wypowie, co mu ley na sercu, lub choby sw zo wyaduje na martwych przedmiotach. Wyadowanie agresji nie jest jednak lekarstwem na uczucia negatywne. Zwykle dziaa tu mechanizm bdnego koa. Po akcie agresji rodz si uczucia winy, alu, niezadowolenia z siebie, ktre agresj do przedmiotu nienawici jeszcze bardziej wzmagaj, gdy staje si on przyczyn tych przykrych uczu. Zapieke uczucia o znaku ujemnym stwarzaj stay stan napicia wewntrznego, ktry fizjologicznie tumaczymy mobilizacj wegetatywnendokrynn. Nie jest to stan przyjemny i on w duej mierze powoduje nerwicowe obnienie nastroju. Baga emocjonalny W nerwicach pod fasad smutku, kryj si czsto uczucia tumionej nienawici bd urazy, trwajce niejednokrotnie od lat dziecinnych, ktre na zasadzie psychicznego rezonansu za kadym razem odywaj, gdy tylko sytuacja aktualna cho troch przypomina dawn sytuacj urazow. I tak uczucia negatywne do zbyt surowego ojca, ktre musiay zosta stumione z lku przed kar, wracaj z t sam si np. wobec przeoonego, ktry staje si w ten sposb jakby figur zastpcz ojca. al do matki, ktra bya w subiektywnym odczuciu za mao czua i troskliwa, wraca za kadym razem, gdy dany czowiek czuje si odtrcony przez otoczenie. Szuka on w otoczeniu matczynego ciepa, jakby chcc wynagrodzi sobie jego niedostatek w dziecistwie, a nie znajdujc go, wpada w smutek, u ktrego podoa le uczucia negatywne wobec frustrujcego otoczenia. Dziecko, przyzwyczajone zawsze do znajdowania si na pierwszym planie, czuje si pokrzywdzone, gdy nie znajdzie si w uprzywilejowanej pozycji, mimo e ju dawno przestao by dzieckiem. W ten sposb czowiek cignie za sob baga przeszoci w swoich reakcjach uczuciowych, ktre wskutek tego, e s tym bagaem obciane, mog wydawa si niewspmierne do aktualnej sytuacji. W ujciu pawlowowskim reakcje emocjonalne s ontogenetycznie starsze ni reakcje typu poznawczego lub manipulacyjnego; na skutek tego powstae powizania odruchowe s silniejsze i trwalsze. Dynamiczny stereotyp emocjonalny jest w porwnaniu z innymi stereotypami najmniej zmienny. Pod nerwicowym smutkiem mona odkry uczucia wrogoci, pogardy, wstrtu, pokrzywdzenia, nienawici do osb najbliszych. Trzeba by jednak ostronym w ocenie, co jest pierwotne; negatywne nastawienie emocjonalne do otoczenia czy obnienie nastroju. Samo obnienie nastroju czy si bowiem niejednokrotnie z postaw lkow lub agresywn w stosunku do otoczenia. Fakt

ten szczeglnie silnie podkrelaj psychiatrzy amerykascy, co moe wynikn z obowizujcych tam wzorw zachowania si, mianowicie z zasady keep smilling", kto jest smutny, jest spoecznie potpiony, a tym samym zy. Zagszczenie i generalizacja uczu W bliskim kontakcie z drug osob zawsze dochodzi do zagszczenia emocjonalnego. Amplituda uczuciowa si zwiksza. Prowadzi to z reguy do pewnego rozszczepienia uczuciowego (ambiwalencji), do przysowiowego kocham i nienawidz". Patologia zaczyna si wwczas, gdy postawa uczuciowa utrwali si na biegunie ujemnym. W staym, bliskim kontakcie czowiek nie wytrzymuje utrwalonych uczu negatywnych. Nawet midzy katem i ofiar, gdy strony te s skazane na dusze bliskie obcowanie, wytwarzaj si nici wzajemnej swoistej sympatii. Nie mona stale kogo nienawidzi, stwarza to zbyt dugotrwa mobilizacj ustroju do walki; stae napicie wewntrzne prowadzi w kocu do zmczenia i spadku si. Uczucia maj tendencj do generalizacji; nienawidzc bliskiej osoby, nienawidzi si caego wiata. Uczucia wreszcie, jak ju wspomniano, maj dwie jednoimienne strzaki wektorowe; na zewntrz i do wewntrz. Nienawidzc kogo bliskiego, nienawidzi si te siebie. S to dostateczne powody, by nastrj czowieka ywicego trwale uczucia negatywne by obniony. Poczucie krzywdy i winy Czst przyczyn negatywnego nastawienia uczuciowego do otoczenia, a take do siebie, jest poczucie krzywdy i poczucie winy. Czowiek, ktry czuje si skrzywdzony przez drug osob, zazwyczaj nie ogranicza tylko do niej swych negatywnych uczu, lecz na zasadzie generalizacji rozszerza je na cae otoczenie, czuje si skrzywdzony przez cay wiat. W poczuciu winy uczucia o znaku ujemnym s przede wszystkim zwrcone przeciw ich nosicielowi. Wkrtce jednak nastpuje ich odbicie na zewntrz. Osoba skrzywdzona przedstawia si wskutek tego w coraz ciemniejszych kolorach i w kocu dojrzewa przekonanie krzywdziciela, ze w peni zasuguje ona na wyrzdzon jej krzywd. Co wicej, jest ona w jego opinii winna temu, e przez ni krzywdzcy dozna wewntrznych cierpie. Poczucie winy i krzywdy w ten sposb wanie czsto ze sob si splataj. Take w poczuciu winy wystpuje tendencja do generalizacji; czowiek dotknity tym uczuciem znajduje si stale w pozycji oskaronego. W poczuciu krzywdy oskara si cay wiat, w poczuciu winy jest si przeze oskaranym. W obu tych postawach uczuciowych mona doszuka si koncepcji wiata na wzr sprawiedliwego ojca. W przypadku poczucia krzywdy wystpuje bunt

przeciw wiatu, ktry z t idealn koncepcj si nie zgadza, a w przypadku poczucia winy przyjcie, cho niechtne, wyroku ,,sprawiedliwego" wiata. Poczucie krzywdy spotykamy czciej u osb z cechami psychastenicznymi. Pierwsi chc wyskoczy ponad ocen otoczenia, drudzy s ni przytoczeni. Ale ani jedni, ani drudzy nie wytworzyli wasnej skali ocen w stosunku do siebie, tote oba typy osobowoci traktuje si jako niedojrzae. Postawa despotyczna Przyczyn agresji w stosunku do otoczenia moe by frustracja postawy despotycznej. Jej mechanizm jest nastpujcy. wiat nie jest taki, jak bymy chcieli. Nie spenia on naszych wymaga, nie pozwala na realizowanie wielu marze i planw, stawia opr. Dlatego jest wiatem zym, godnym jedynie zniszczenia. Osoba, z ktr musimy wspy, nie jest taka, jak bymy chcieli j widzie; chcemy j zmieni, a gdy si to nie udaje, budzi ona wewntrzn agresj. A kocowym etapem agresji jest zniszczenie. W nerwicach maeskich, to jest takich, ktre powstay na skutek patologicznego ukadu wspycia obu maonkw, czsto komponent depresyjny wysuwa si na plan pierwszy. Wspmaonek nie jest taki, jakim widziao si go przed lubem; prby zmiany napotykaj opr nie do przezwycienia; w ikocu zostaje tylko uczucie tumionej agresji. Opr, jaki stawia otoczenie w prbach realizacji tkwicych w kadym czowieku tendencji twrczych, tendencji zmierzajcych do przeksztacenia otoczenia na obraz i podobiestwo" twrcy, wywouje rwnie uczucie agresywne. Czuje si wasn niemoc, a wiat, ktry nie pozwala na realizowanie siebie samego, staje si wiatem obcym, szarym, a nawet wrogim. Jest to problem smutku naszej cywilizacji, ktra mimo wspaniaych osigni nie daje czowiekowi zadowolenia, midzy innymi dlatego, i wskutek niezwykego skomplikowania stosunkw produkcji, a w zwizku z tym take stosunkw spoecznych, kada prba realizacji wasnych zamierze napotyka znaczny opr, a z drugiej za strony dziki rozwojowi rodkw komunikacji i informacji wzrasta poziom aspiracji. Postawa despotyczna jest w swej istocie postaw infantyln, Niemowl na niespenienie swych ycze reaguje krzykiem, paczem, pobudzeniem ruchowym, a gdy to nie pomaga, po duszym lub krtszym czasie wpada w stan apatii i marazmu, ktry jeliby mona dowiedzie si o przeyciach w tym okresie ycia odpowiadaby stanowi depresji. W miar rozwoju proporcja despotyczna sabnie, gdy kontakty z otoczeniem ucz koniecznoci rezygnacji z jednych pragnie i prb realizacji siebie na rzecz innych, bardziej dopasowanych do warunkw otoczenia. Czowiek ktry cierpi na depresj z powodu frustracji swej postawy despotycznej, zachowa infantylny despotyzm, a straci dynamik i plastyczno modoci, ktra pozwala na ustawiczn zmian planw aktywnoci. Tego te typu nerwice depresyjne spotyka si nierzadko u

osb starszych, dla ktrych wszystko nie jest tak, jakby one chciay; wiat otaczajcy drani je i irytuje. Trudniej im ni modym dostosowa si do zmieniajcych si warunkw ycia.

Objawy osiowe nerwic

Lk Formy lku nerwicowego Za objawy osiowe nerwicy mona uzna: lk, zaburzenia wegetatywne, egocentryzm i nerwicowe bdne koo". Lk jest zjawiskiem powszechnym w przeyciach czowieka, tote mona si susznie spodziewa, e w przypadkach, kiedy przeycia te wykraczaj poza tzw. norm, wystpowa bdzie on czciej i z wikszym nasileniem. W rnych te psychiatrycznych zespoach chorobowych wysuwa si on na plan pierwszy. Lk nie jest wic objawem specyficznym dla nerwic. W kadej jednak nerwicy wystpuje, tworzc jakby punkt krystalizacyjny dla innych objaww. Forma i nasilenie lku w nerwicach bywaj rnorodne. Nerwicowy lk pojawia si najczciej w postaci: l) staej (nieokrelonego niepokoju), 2) napadowej (paroksyzmw lkowych, wystpujcych w formie atakw, z silnymi zaburzeniami wegetatywnymi, ktrym nieraz towarzyszy lk przed mierci lub chorob psychiczn) oraz 3) zlokalizowanej (gdy lk odnosi si do okrelonej czci ciaa lub konkretnej sytuacji). Nieokrelony niepokj (free floating anxiety) naley do form lku spotykanych najczciej w nerwicach, przynajmniej w naszej cywilizacji i w naszej epoce. Moliwe bowiem, e w innych epokach i w innych krgach kulturowych przewaay bardziej dramatyczne formy lku. Jest to uczucie trudne do sprecyzowania; chory odczuwa stae wewntrzne napicie, jakby co przykrego miao go spotka, jakby mu co zagraao. Niekiedy niepokj ten koncentruje si na jakich drobnych trudnociach i konfliktach, ktre urastaj wwczas do wielkich problemw, budzc jednoczenie agresj; uczucia te bowiem (lk i agresja) zwykle chodz w parze. Stae wewntrzne napicie odbija si na czynnociach ukadu endokrynno-wegetatywnego. Ukad ten jest w staym pogotowiu do walki i ucieczki (fight and fight reaction), co z kolei na zasadzie bdnego koa zwiksza stan wewntrznego napicia. Dotyczy to rwnie ukadu ruchowego: napicie miniowe jest wzmoone, std podwyszenie odruchw gbokich, i tak czste w nerwicach, zwaszcza neurastenicznych, uczucie znuenia i ble miniowe.

Jeli niepokj nerwicowy jest uczuciem staym, a jego nasilenie ulega tylko wahaniom, to paroksyzmy lkowe wystpuj w formie gwatownych atakw, trwajcych od kilku minut do kilku godzin, poczonych z niezwykle silnym wyadowaniem wegetatywnym: bicia serca, zlewne poty, biegunka, parcie na pcherz, urina spastica (mocz wodojasny) itp. Chorzy maj czsto uczucie, e za chwil umr lub zwariuj. Tego typu ataki lku mog wystpi poza nerwic w cikich i nagych chorobach somatycznych, np. w zawale serca, w padaczce jako jedna z postaci padaczki skroniowej, w ostrych psychozach, zwaszcza schizofrenii. Lk zlokalizowany polega na tym, e uczucie to koncentruje si na okrelonych przedmiotach, zwykle nie majcych nic wsplnego z jego genez. Przedmiotem takim moe by wasne ciao albo okrelona sytuacja. W pierwszym przypadku rdem niepokoju staje si wasne ciao lub jaka jego cz: okrelony narzd mzg, serce, przewd pokarmowy, genitalia itd. Wok nich koncentruje si uwaga, chory o niczym innym nie potrafi myle, co prawdopodobnie obnia prg wiadomej percepcji dla bodcw interoceptywnych, skutkiem czego docieraj one do wiadomoci, podczas gdy normalnie s z niej wykluczone. Tego typu lokalizacja lku wystpuje w zespoach hipochondrycznych, Natomiast w zespoach anankastycznych (natrctw) lk lokalizuje si wok myli, ktrej nie mona si pozby (natrctwo), czynnoci, ktr uporczywie musi si wykonywa (czynnoci przymusowe) i wreszcie wok sytuacji, ktra lk prowokuje (fobie). Lk w wiecie zwierzcym Na podstawie obserwacji zwierzt mona, jak si zdaje, susznie przypuszcza, e k jest zjawiskiem powszechnym w wiecie zwierzcym i wystpuje nawet na najniszych szczeblach rozwoju filogenetycznego. Co wicej, zasadnicze reakcje lkowe niezalenie od stopnia rozwoju filogenetycznego s analogiczne. Proste dowiadczenie moe nas o tym przekona; np. dranic jakiego robaka lub owada dbem trawy, wywouje si u niego stan zastygnicia w bezruchu (tzw. Totstellreflex) lub gwatowne, chaotyczne i bezcelowe ruchy o charakterze ucieczkowym, a czasem agresywnym. Podobne reakcje obserwuje si u ludzi w sytuacjach skrajnego zagroenia; mwi si nawet, e czowiek ,,zamar" lub oszala" z przeraenia. W schizofrenii, w ktrej lk niejednokrotnie przekracza granice ludzkiej wytrzymaoci, pojawiaj si stany zastygnicia w bezruchu (stupor catatonicus) lub burzliwego podniecenia (furor catatonicus). Mono aktywnego poruszania si w wiecie otaczajcym pozwala na obserwacje pewnych analogii w podstawowych reakcjach ruchowych midzy zwierztami na rnych stopniach, filogenetycznego rozwoju a czowiekiem, co z kolei skania do szukania podobiestw w przeyciach towarzyszcych tym zasadniczym wsplnym postawom ruchowym. Brak komunikacji sownej midzy wiatem zwierzcym a ludzkim uniemoliwia sprawdzenie hipotez

odnoszcych si do przey towarzyszcych tym wsplnym postawom ruchowym. wiat rolinny, bdc pozbawiony ekspresji ruchowej, nie pozwala nawet na hipotetyczne prby wniknicia w jego subiektywn stron ycia; pozostaje dla nas cakowicie niemy. Zasadnicza orientacja: postawy do" i od"

Wedug Pawiowa (S. Szuman: Zagadnienia psychologii uczu w wietle nauki Pawiowa. Pozna 1956, str. 36.) mona orientacj ruchow w wiecie otaczajcym uj w dwa zasadnicze wektory: ,,do" i ,,od" rda bodca, W pierwszym przypadku bodziec dziaajcy na ywy ustrj inicjuje w nim reakcj zblienia do rda bodca. Jest on sygnaem, e otoczenie jest przychylne, e zaspokoi jego podstawowe potrzeby biologiczne, zwizane z zachowaniem ycia i gatunku. W drugim za przypadku bodziec wywouje reakcj odwrotn ucieczki lub walki, jest sygnaem zagroenia ze strony otoczenia. Zachowanie ruchowe tego typu, okrelane te jako propulsja i retropulsja, wystpuje od najniszych do najwyszych szczebli rozwoju filogenetycznego. Ameba na jedne bodce reaguje zblieniem i wycigniciem pseudopodiw, na inne za ucieczk, dziecko do jednych ludzi wyciga rczki i umiecha si, przed innymi za broni si i krzyczy. Ta zasadnicza orientacja ruchowa w wiecie otaczajcym odpowiadajca w zasadzie freudowskiemu Lust i Uniust Prinzip, wskazuje na cis zaleno ywego ustroju od rodowiska. Nie mona traktowa ich oddzielnie od siebie. Wymiana sygnaw z otoczeniem (metabolizm informacyjny), tj. przyjmowanie bodcw otoczenia i reagowanie na nie przewanie ruchem, co z kolei stanowi sygna dla otoczenia, jest wstpem do wejcia w bardziej intymny z nim kontakt. Ten intymny kontakt z otoczeniem w przyrodzie oywionej przybiera dwie formy: metabolizmu energetycznego i reprodukcji seksualnej. Kady ywy ustrj yje kosztem otoczenia. Czerpie z niego konieczne do ycia substancje i rozoywszy je na proste elementy buduje z nich wasny ustrj. Podstawowe prawo biologiczne zachowania wasnego ycia w terminologii fizycznej mona okreli jako wzrost negatywnej entropii (swoistego porzdku) ywego ustroju kosztem negatywnej entropii otoczenia. Prawo to, jeli chodzi o wiat zwierzcy i ludzki, jest raczej okrutne, gdy aby y, trzeba niszczy inne ywe istoty (roliny, zwierzta). Bardziej ,,humanitarny" jest wiat rolinny, poniewa potrzebne zapasy energetyczne czerpie przede wszystkim ze soca. Kady ywy ustrj moe atwo sta si otoczeniem dla innego ywego ustroju, z ktrego on z kolei bdzie czerpa zasoby energetyczne. Sowem poera si swe otoczenie, ale mona by te przez nie poartym, W zasadzie wic pierwsze prawo biologiczne mona uzna za rdo uczu negatywnych nienawici, gdy chce si otoczenie zniszczy, lku, gdy si przed nim ucieka, by nie zosta samemu przez nie zniszczonym. Zasadniczy wektor towarzyszcy negatywnym

uczuciom jest ,,od" otoczenia. Wprawdzie agresja wymaga zblienia do otoczenia, ale zblia si do niego po to, by przestao istnie. W pewnym sensie ten sam cel osiga si, uciekajc przed nim. Moe dlatego agresja idzie w parze z lkiem. Natomiast drugie podstawowe prawo biologiczne zachowania ycia gatunku, jak si zdaje, ley u podstaw uczu pozytywnych, wyraajcych si wektorem ruchowym do" otoczenia. By je wypeni, trzeba z otoczeniem si zespoli w mioci erotycznej czy macierzyskiej. Reprodukcja seksualna zapewnia powstawanie wci nowych planw genetycznych i dziki temu jest przyczyn indywidualizacji panujcej w przyrodzie oywionej w przeciwiestwie do przyrody nieorganicznej i techniki, gdzie panuje seryjno. Indywidualizacja jest te cech uczu pozytywnych przedmiot mioci jest zawsze jedyny i niepowtarzalny. Analogicznie do pierwszego prawa biologicznego (zachowania wasnego ycia) drugie zmierza te do zwikszenia negatywnej entropii. Tylko jeli w pierwszym prawie wysiek ustroju idzie w kierunku zwikszenia entropii wasnej (jest wic to prawo w jakim sensie egoistyczne), to w przypadku drugiego prawa nie chodzi ju o wasn negatywn entropi, ale o now, powstajc ze zwizku seksualnego (byoby to prawo bardziej altruistyczne). Niekiedy, zwaszcza w wyszych formach ycia, moe si zdarzy, e wasne ycie jest powicone w obronie dobra potomstwa. U czowieka mona by mwi o trzecim wektorze ,,nad". Jest to aktywno twrcza, w ktrej wasny porzdek czowiek stara si narzuci otoczeniu [przeksztaci je wedle wasnego planu). Jest to ju cecha raczej swoicie ludzka, ale w swym aspekcie twrczym wywodzca si z drugiego prawa biologicznego. Zaspokojenie zarwno pierwszego, jak i drugiego prawa biologicznego wymaga orientacji w wiecie otaczajcym. Dlatego ju u najprostszych istot ywych obok metabolizmu energetycznego pojawia si metabolizm informacyjny, tj. zdolno odbierania sygnaw otoczenia i reagowania na nie (reakcja ustroju moe by traktowana jako sygna wysiany w otoczenie). W miar rozwoju filogenetycznego metabolizm informacyjny staje si coraz bogatszy, a u czowieka zdaje si on growa nad metabolizmem energetycznym. W tym procesie ustawicznej wymiany informacyjno-energetycznej z otoczeniem, ktra jest zasadnicz cech ycia, wiat otaczajcy dzieli si na ,,dobry" i ,,zly". Dobry zapewnia zwycistwo struktury organizmu nad otoczeniem, zy za grozi jej zniszczeniem. Wyraajc t dychotomi jzykiem fizyki, ,,dobre" jest to, co zwiksza entropi negatywn (w tym przypadku swoisty porzdek organizmu), a ,ze" to, co dziaa w kierunku odwrotnym, tj. zwiksza entropi (niszczy struktur organizmu). Zasadnicza orientacja ruchowa polega na tym, e wiat dobry" przyciga, a zy" odpycha. Tym podstawowym wektorem ruchowym (do" i ,,od" wiata otaczajcego) w aspekcie subiektywnym (przey ywego ustroju) odpowiadaj

postawy uczuciowe pozytywne i negatywne. Jako i rnorodno postaw zaley od stopnia rozwoju filogenetycznego i ontogenetycznego ustroju. Przy najwikszym jednak ich zrnicowaniu zawsze maj one znak plus lub minus, przycigania lub odpychania. W pierwszym wypadku oczekuje si spenienia potrzeb ustroju, w terminologii fizycznej zwikszenia jego negatywnej entropii, a w drugim przypadku ich niespenienia i zagroenia kontynuacji procesu ycia, a tym samym zwikszenia entropii. mier bowiem jest ostatecznym zwycistwem tendencji materii do bezwadnego ruchlu czstek (entropii) nad tendencj do zachowania wasnego porzdku ustroju (entropia negatywna), co mona uzna za zasadnicz cech ycia. Nie mona analizowa postaw uczuciowych, nie uwzgldniajc czasu jako czwartego wymiaru otaczajcego wiata, Ruch w kierunku wiata ,,dobrego" i ucieczka lub agresja w stosunku do wiata ,,zego" wynikaj z antycypacji tego, co ma nastpi: przyjemnoci i rozkoszy w zetkniciu ze wiatem dobrym", przykroci i blu w zetkniciu ze wiatem ,,zym". Z subiektywnego punktu widzenia osignicie celu nie rni si od denia do niego; jednemi i drugiemu towarzysz pozytywne lub negatywne uczucia. Z osigniciem celu pozytywnego (wiat dobry") wi si pozytywne uczucia, tj. przyjemne, o znaku dodatnim, a z osigniciem celu negatywnego (wiat ,,zy") uczucia negatywne, przykre, o znaku ujemnym. Co wicej, osignicie celu dodatniego po pierwszym przyjemnym momencie zaspokojenia moe by rdem uczu o znaku ujemnym, gdy znw trzeba dy do dalszych celw. Odwrotnie, zetknicie ze wiatem zym" moe by rdem uczu przyjemnych w tym przypadku, gdy osiga si nad nim zwycistwo i zamiast by przeze zniszczonym, samemu si go niszczy, lub gdy cao z zetknicia si z nim wyjdzie. Wymiana ze wiatem otaczajcym (metabolizm energetyczno-informacyjny) dokonuje si w przestrzeni czterowymiarowej. Kierunek wymiany jest zdeterminowany przeszoci ustroju zarwno filogenetyczn, jak a ontogenetyczn (dziedzicznoci i wasn histori ycia), jednoczenie jednak wymiana ta siga w przyszo, dy do okrelonego celu, ktry najoglniej mona okreli jako denie do przeciwstawienia si drugiemu prawu termodynamiki, wedug ktrego materia zmierza do bezwadnego ruchu swych czsteczek. W tym sensie ycie jest wysikiem, aby utrzyma wasny porzdek wbrew naturalnemu cieniu materii ku entropii. Dziki metabolizmowi informacyjnemu tworzy si obraz otaczajcego wiata. Dla kadego ustroju ywego inaczej si on przedstawia, gdy kady ma sw indywidualn struktur, odmienn od innych ustrojw. Indywidualno jest cech przyrody ywej, wyraa si ona ju w metabolizmie energetycznym (indywidualno biocheroizmu ustroju), ale w znacznie wikszym stopniu w metabolizmie informacyjnym. Dlatego wiat otaczajcy, cho obiektywnie biorc wsplny dla wszystkich, jest dla kadego ywego ustroju wiatem wasnym, jedynym i niepowtarzalnym. Indywidualna jest te jego zasadnicza

dychotomia na to, co przyciga i co odpycha, na wiat ,,dobry" i zy". Uwarunkowana jest ona struktur genetyczn, wedle ktrej rozwija si metabolizm informacyjny, i sam histori tego rozwoju, w niemaym stopniu zalen od obiektywnych warunkw wiata otaczajcego. Jeli jedn z cech procesw przyrody oywionej jest dialektyka zmiennoci i niezmiennoci aden atom w ustroju nie pozostaje ten sam, wszystko si zmienia, a jednak ustrj pozostaje ten sam (zasada tosamoci) paradoks ten szczeglnie wyranie uwydatnia si w metabolizmie informacyjnym. Do ustroju docieraj wci nowe sygnay i wci nowe reakcje w nim wystpuj; nowe sygnay s wysyane w wiat otaczajcy, a jednak przez cae ycie pozostaje on tym samym indywiduum i jego wiat te mimo bezustannej zmiennoci nie zmienia si. Raz jest przykry, grony, odpychajcy, to znw przyjemny, radosny, przycigajcy, a jednak pozostaje tym samym wiatem. ycie uczuciowe, ujte tu jako subiektywny wyraz zasadniczej orientacji ruchowej w wiecie otaczajcym, stanowi pierwszy krok do wymiany sygnaw z otoczeniem, do bliszego z nim kontaktu. Wymiana ta staje si moliwa, gdy przewaa postawa ,,do" nad postaw ,,od". Nie mona zbliy si do otoczenia i z nim si zaznajomi, gdy chce si od niego uciec lub je zniszczy. Postawa ,,od" wymaga wikszej mobilizacji energii ze strony ustroju ni postawa ,,do". Znacznie wicej energii trzeba wydatkowa, walczc z otoczeniem lub przed nim uciekajc, ni spokojnie do niego si zbliajc w celu zaspokojenia swych podstawowych potrzeb. W metabolizmie energetycznym postawa ,,do" czy si z przewag procesw anabolicz-nych, a postawa ,,od" z przewag procesw katabolicznych. W pierwszym przypadku struktura wasna organizmu buduje si kosztem struktury otoczenia (wzrasta negatywna entropia ustroju kosztem negatywnej entropii otoczenia), natomiast w drugim negatywna entropia ustroju maleje, dziki czemu wyzwala si energia potrzebna do walki i ucieczki. Analogicznie jak w metabolizmie energetycznym procesy budowy i destrukcji, czyli rozwoju i mierci, musz i ze sob w parze, tak w metabolizmie informacyjnym przeplata si musz obie przeciwstawne sobie postawy wobec wiata otaczajcego, co w subiektywnym aspekcie przedstawia si jako staa oscylacja midzy uczuciami pozytywnymi a negatywnymi w stosunku do otoczenia. Otoczenie trzeba zdoby, sta si jego wadc, by korzysta z niego dla zaspokojenia prawa zachowania wasnego ycia i ycia gatunku, a z tym wie si konieczno walki i ucieczki. Nie moe istnie postawa ,,do" bez podstawy ,,od", tak jak nie mog istnie procesy anaboliczne bez katabolicznych. Wachlarz uczu zwizanych z obu zasadniczymi postawami orientacyjnymi jest u czowieka duy. W kadym jzyku istnieje wiele okrele zarwno dla uczu negatywnych, jak i pozytywnych, ktre oddaj przynajmniej najoglniej jakociowe i ilociowe rnice zachodzce midzy nimi. Jzyk zreszt jako najwysza forma ruchu jest zwrcony ku wiatu otaczajcemu i na nim si

ksztatuje, pozostajc niewspmiernie ubogim w odniesieniu do zjawisk wiata wasnego. Lk, strach, obawa, niepokj, boja, groza, przeraenie itp, pojcia su do okrelenia rnorodnych stanw uczuciowych zwizanych z postaw ucieczki. Kade z nich oddaje inn sytuacj emocjonaln, ktr trudno zdefiniowa, ale ktr atwo si wyczuwa, zwaszcza wwczas gdy dany termin zosta faszywie uyty. Problem lku w medycynie Lekarz stale styka si z lkiem, chory bowiem boi si mierci, blu, kalectwa, staroci, zniedonienia, utraty zdolnoci do pracy w zwizku ze swoj chorob, a lekarz sam nieraz musi swj lk przeama w przypadku trudnej decyzji, braku wiary w swe lekarskie moliwoci, w razie koniecznoci natychmiastowego dziaania itp. W medycynie pierwotnej wiele zabiegw lekarskich w rodzaju magicznych masek, pieww rytualnych, rnego rodzaju obrzdw przemieniao lk zwizany z chorob w trwog zwizan z samym aktem leczenia. We wspczesnej medycynie wprawdzie magiczna strona oddziaywania lekarskiego jest uwaana za szarlataneri, niemniej obecna technika medyczna moe u chorych budzi analogiczn groz, jak praktyki magiczne u ludzi pierwotnych. Wydaje si, - e dziaanie terapeutyczne w sytuacji lkowej zwizanej z aktywnoci lekarsk w obu przypadkach, polega na tym, i lk pierwotny zwizany z dysfunkcj ustroju, zostaje przeksztacony w lk przed potg wiedzy lekarskiej, lk poczony z wiar, e wanie stamtd moe przyj ocalenie, Byby to jeszcze jeden przykad stosowanej w medycynie metody wypdzania za mniejszym zem. Caa aktywno lekarska zmierza jednak w kierunku zmniejszenia napicia lkowego, a nie jego wzmagania. Psychiatra w znacznie wikszym stopniu ni lekarze innych specjalnoci styka si z lkiem u swych chorych. Lk, zwaszcza w psychozach, moe by tak silny, e przekracza granice ludzkiej wyobrani i monoci wczucia si. Lk ley u podoa wielu innych zjawisk psychopatologicznych, np. niektrych uroje i omamw, aktw agresywnych. Lk moe skrzywi lini rozwoju chorego, np. hamujc go w kontaktach z ludmi i "powodujc coraz wiksze wycofanie si z czynnego ycia. Postawie od" (lkowo-agresywnej) towarzyszy zwikszone napicie ukadu wegetatywnego, ktre z kolei prowadzi do rnego rodzaju dolegliwoci somatycznych, typowych dla nerwic, a czasem do organicznego uszkodzenia okrelonych ukadw ustroju, jak w chorobach psychosomatycznych. Zjawisko irradiacji stanw uczuciowych, tj. promieniowania ich na otoczenie, wystpuje silniej w uczuciach negatywnych ni pozytywnych. Lk i agresja atwiej rodz analogiczne uczucia w otoczeniu spoecznym danego czowieka

ni jego nastawienia uczuciowe o znaku dodatnim: mio, przyja, yczliwo. W postpowaniu psychiatrycznym spraw duej wagi jest umiejtno niepoddawania si irradiacji negatywnych postaw uczuciowych. W przeciwnym bowiem wypadku lk i agresja chorego, udzielajc si personelowi leczcemu, z kolei wzmagaj te uczucia u chorego. Midzy chorym a jego terapeutycznym otoczeniem tworzy si wwczas bdne koo emocjonalne, ktre dziaa anty-terapeutycznie.

Lk biologiczny. Zagroenie z zewntrz Rne s postacie lku i rne jego natenia, co, jak wspomniano, znajduje swe odbicie w jzyku. By nie komplikowa zagadnienia, uywa si tu pojcia lku w znaczeniu oglnym dla okrelenia przey towarzyszcych postawie ucieczki, co zreszt jest, jak si zdaje, zgodne z duchem jzyka, gdy inne terminy ju bardziej precyzuj sytuacj (np. strach jest wywoanym przez niebezpieczestwo lkiem przed jakim przedmiotem, nipokj jest lkiem o sabszym nasileniu, obawa jest niepokojem przed okrelonym przedmiotem, groza jest lkiem wobec czego bardzo przeraajcego i niezwykego, paraliujcym wszelk aktywno itp.). Mimo rnorodnoci przey o charakterze lkowym mog one pozosta te same lub podobne w sytuacjach zupenie odmiennych. I tak analogiczne uczucia moe wywoa zagroenie ycia, co zagroenie publicznym omieszeniem czy potpieniem przez wasne sumienie, czy te jaka niezwyka sytuacja. Ze wzgldu na wywoujc sytuacj mona rozrni cztery gatunki lku. S to: lk biologiczny, spoeczny, moralny, i deziniegracyjny. W przeciwiestwie do klasyfikacji uywanej w codziennym jzyku klasyfikacja ta nie moe by dokonana na podstawie analizy samego zjawiska (przeycia lkowego), trzeba bowiem zna jego genez. Jest to wic klasyfikacja genetyczna, a nie symptomatologiczna. Objawy mog by te same przy ich rnej genezie. Sytuacj wywoujc lk biologiczny jest zagroenie jednego z dwch podstawowych praw biologicznych; zachowania wasnego ycia i ycia gatunku. Najatwiej zrozumie zagroenie ycia pochodzce z zewntrz; mwimy wwczas o strachu. Typow reakcj na tak sytuacj jest ucieczka lub ch walki, cho ch ucieczki wydaje si pierwotniejsza od chci walki, gdy trzeba si przemc, by stan do walki z niebezpieczestwem. ycie codzienne w warunkach cywilizowanych nie dostarcza zbyt wielu sytuacji jawnie zagraajcych yciu; nie trzeba zdobywa poywienia, naraajc si na atak dzikich zwierzt lub utonicie w wodzie, nie jest si naraonym na walk wrcz dla zdobycia wadzy lub zachowania swego prestiu czy prestiu swej grupy plemiennej itp. Nie znaczy to, by rodowisko wspczesne byo bezpieczniejsze, lecz mier w nim przychodzi skrycie, jak w przypadku zatru przemysowych, lub zbyt nagle, jak w wypadkach komunikacyjnych.

Co wicej, czowiek zdaje si szuka sytuacji zagroenia, by w nich siebie wyprbowa i przemc swj lk. Tendencja ta jest silna szczeglnie u mczyzn w wieku modzieczym. Odgrywa ona rol w sprawdzeniu poczucia wasnej mskoci, ktre z kolei jest koniecznym warunkiem do monoci nawizywania kontaktw erotycznych. Otarcie si o niebezpieczestwo wyadowuje drzemicy w czowieku niepokj. Moe tym naley tumaczy, e w okresach trudnych, gdy mier staje blisko, np. w czasie wojny, w obozach koncentracyjnych, w przypadku klsk ywioowych, znikaj na og objawy nerwicowe. Rwnie w yciu indywidualnym obserwuje si analogiczne zjawisko, np. chory, latami cierpicy na nerwice, ,,zdrowieje", gdy zachoruje na cik, groc mierci chorob somatyczn. Ludzie, ktrzy z racji swego zawodu czy zamiowa czciej s naraeni na mier, np. marynarze, lotnicy, grnicy, alpinici, wykazuj na og mniej objaww nerwicowych ni inni. Niektrzy umylnie szukaj niebezpieczestwa, by zmniejszy niepokj nerwicowy. mier zagraajca z zewntrz wywouje tylko wwczas reakcj lkow, gdy jest widoczna. Niebezpieczestwo musi dotrze do wiadomoci, by powstao uczucie lku (strachu). Percepcja sytuacji zagraajcej ulega jednak czsto znieksztaceniom pod wpywem postaw uczuciowych. Postawy pozytywne zmniejszaj poczucie niebezpieczestwa (,,z piosenk na ustach w bj"), natomiast postawy negatywne zwikszaj je (,,strach, ma wielkie oczy"). W tym ostatnim przypadku dziaa mechanizm bdnego koa: strach powstay na skutek sytuacji zagroenia wyolbrzymia to zagroenie, co z kolei zwiksza uczucie lku, a lk zwiksza poczucie za-groenia itd. Pod wpywem lku sytuacja realnie bezpieczna staje si w subiektywnym odczuciu niebezpieczna. Zjawisko to wystpuje czsto w zespoach urojeniowych. Niekiedy obserwuje si u niektrych ludzi zdolno wyczucia zagraajcego niebezpieczestwa: w aktualnym obrazie rzeczywistoci nie ma niczego, co by na nie wskazywao, a jednak rodzi si niepokj, ktremu towarzyszy w wyobraeniu na jawie lub w marzeniu sennym obraz majcego przyj nieszczcia. Zjawiska te nale do parapsychologii. Jak dotychczas nie wiadomo, w jakim stopniu czowiek moe porusza si w przd w otaczajcej go czasoprzestrzeni, tj. widzie swoj przyszo. Jak wspomniano, sama postawa uczuciowa jest ju pewnym wyprzedzeniem teraniejszoci, jest przygotowaniem do tego, co ma nastpi. Nie jest jednak wykluczone, e istniej w czowieku moliwoci wyraniejszego widzenia przyszoci. Poza tym bodce podprogowe, nie docierajce do wiadomoci, mog sygnalizowa zagraajce niebezpieczestwo. Po zachowaniu si zwierzt mona niejednokrotnie przewidzie zbliajce si trzsienie ziemi, zamienie soca, ostr zim, a wic sytuacje zagraajce. Trudno oczywicie powiedzie, czy zachowanie to jest zdeterminowane bodcami podprogowymi, czy te bodcami docierajcymi do wiadomoci zwierzt, a dla nas niespostrzegalnymi, w kadym razie ma si tu do czynienia z wyranym, wykraczaniem w przyszo. Kady obraz niebezpieczestwa jest zreszt w pewnym stopniu wybiegiem w

przyszo, jest wyobraeniem tego, co nastpi, i to wyobraenie budzi lk, a nie obraz aktualnej rzeczywistoci. Skazaniec czekajcy na egzekucj boi si egzekucji, a nie siedzenia w celi, co jest jego aktualn sytuacj. Lk na og znika, gdy jest si ju w sytuacji zagroenia; wwczas nastpuje zazwyczaj dziaanie, prby ucieczki lub walki, nie ma ju miejsca dla lku., W oglnym schemacie przebieg zjawiska byby nastpujcy: uczucie lku narasta w miar zbliania si do sytuacji niebezpiecznej, przy czym na skutek napicia lkowego odlego czasowa i przestrzenna ulega w tym okresie znacznemu wydueniu. Gdy jest si ju w danej sytuacji, napicie lkowe gwatownie spada; spadek ten naley tumaczy wyadowaniem napicia emocjonalnego w dziaaniu. Zreszt postawa lkowa jest przygotowaniem do tego, co ma nastpi w momencie zagroenia, a tym samym, gdy moment ten nastpi, traci ona swj sens. Po wyjciu z sytuacji zagroenia nastpuje stan odprenia, ulgi, triumfu z odniesionego zwycistwa lub zadowolenia, e cao wyszo si z opresji. Te trzy elementy: oczekiwanie, wyadowanie, odprenie, s do typowe dla wszelkich sytuacji zwizanych z silnym napiciem emocjonalnym, zarwno pozytywnym, jak i negatywnym. Napicie lkowe wzrasta, gdy nie ma moliwoci wyadowania go w dziaaniu, np. we nie silniej przeywa si jak sytuacj lkow, ni przeywaoby si j na jawie, bo na jawie mona dziaa, nie jest si cakowicie bezsilnym, Podobnie czowiek skrpowany przeywa silniej zagroenie ni ten, ktry ma swobod dziaania. W przypadku gdy si jest cakowicie bezsilnym wobec agresora, wiadomo, e mona sobie samemu odebra ycie, dodaje odwagi (std powodzenie cyjankali u osb naraonych na tortury gestapo). Gdy sytuacja zagroenia rozwija si tak szybko, e obrona przed ni dokonuje si prawie automatycznie i brak jest czasu na przeywanie lku, wwczas uczucie to pojawia si w trzeciej fazie, gdy niebezpieczestwo mino; lk wwczas miesza si z typowym dla tej fazy uczuciem ulgi i odprenia. (Gdy np. szczliwie uniknie si wypadku na jezdni, reakcja lkowa z towarzyszcym jej wyadowaniem wegetatywnym wystpuje pniej). Wskazywaoby to, e wszystkie trzy fazy musz wystpi, a wwczas gdy nie ma na ktr z nich czasu, wystpuje ona pniej. Zagroenie z wewntrz Jeli niebezpieczestwo zewntrzne wywouje reakcj lkow dopiero wwczas, gdy jest ono uwiadomione (np. dziecko bez lku moe dotkn przewodu wysokiego napicia, a czowiek dorosy narazi si na zabjcz dawk promieni radioaktywnych, gdy nie zdaj sobie sprawy z niebezpieczestwa), to zagroenie pochodzce z wntrza organizmu wyzwala postaw lkow bez uwiadomienia istoty niebezpieczestwa. Odczuwa si lk, nie wiedzc, co jest jego przyczyn. Jeli lkowi towarzyszy uczucie blu, to mona najwyej w przyblieniu lokalizowa rdo za, np. gdy odczuwa si bl serca, podejrzewa

zawa. Prg percepcji wiadomej dla wiata zewntrznego jest niszy ni dla wntrza organizmu. Bodziec zewntrzny wywoujcy reakcj lkow dociera do wiadomoci, a bodziec wewntrzny wywoujcy analogiczn reakcj nie dociera do wiadomoci. Obrona przed zagroeniem wewntrznym dokonuje si poza sfer ycia wiadomego. Bez udziau wiadomoci dziaaj rnego rodzaju mechanizmy obronne, wegetatywne, endokrynne, biochemiczne itp., ktre s tematem bada fizjopatologicznych. Obowizuje tu oglna zasada autonomii wewntrznego ycia ustroju; skomplikowane reakcje w nim zachodzce dokonuj si automatycznie, bez udziau wiadomoci, dajc najwyej reperkusje wiadome w postaci rnego rodzaju stanw uczuciowych oscylujcych midzy znakiem dodatnim (uczu przyjemnych) a ujemnym (uczu przykrych). Rne mog by przyczyny wewntrznego zagroenia ustroju. Wi si one z naruszeniem metabolizmu energetycznego. Ujmujc spraw najoglniej, wiemy, e zagroenie to moe by wywoane brakiem tlenu, wody lub poywienia. Brak jednego z nich prowadzi po pewnym czasie do mierci. Czas ten dla tlenu mierzy si w sekundach, minutach, dla wody w godzinach, a dla poywienia w dniach. Szybko narastania zagroenia, a tym samym lku, jest wic znacznie wiksza w przypadku braku tlenu ni wody czy poywienia. Brak tlenu wywouje sytuacj alarmow, za mao jest bowiem czasu na dziaanie celowe. Natomiast przy braku wody czy poywienia czasu jest jeszcze dosy, lk ma znacznie sabsze nasilenie; jest to raczej niepokj z du domieszk agresji, wiat przey redukuje si do myli, jak zdoby wod czy pokarm. Uwiadomienie istoty sytuacji zagroenia moe tu wystpi atwiej ni w przypadku braku tlenu, poniewa wicej jest na to czasu. Uwiadomienie rda lku nie tyle zaley od wolnego czasu, ktry pozostaje do zagroenia mierci, ile od tego, czy brak istotnych dla ycia substancji pochodzi z zewntrz czy z wewntrz ustroju. Sytuacja zagroenia jest jasna, gdy brak tlenu jest wywoany np. zaciniciem drg oddechowych czy brak wody lub poywienia niemonoci jego zdobycia, a pozostaje niejasna, gdy niedotlenienie tkanek jest spowodowane uszkodzeniem minia sercowego, niedostatkiem hemoglobiny, zablokowaniem enzymw oddechowych itp., a brak wody i substancji odywczych nie jest wywoany ich brakiem w rodowisku zewntrznym, ale np. zaburzeniami procesw asymilacji i metabolizmu komrkowego. Mwic oglnie, czowiek uwiadamia sobie niebezpieczestwo wwczas, gdy wiadomie moe mu zapobiec (np. usun przeszkod w dopywie powietrza do puc, walczy o wod i poywienie), a nie zdaje sobie sprawy z niebezpieczestwa, gdy wiadoma aktywno jest bezcelowa, tj. gdy walka z niebezpieczestwem odbywa si wewntrz, a nie na zewntrz ustroju. wiadomo jest jakby zarejestrowana dla zewntrznego, a nie wewntrznego rodowiska ustroju. Uczucie lku powstaje jednak zarwno przy zagroeniu zewntrznym, jak i wewntrznym. W tym ostatnim jednak przypadku lk jest

bezprzedmiotowy, bo czowiek dotknity tym uczuciem nie wie, co mu zagraa; ,,wiedza" ta jest atrybutem wntrza ustroju, jego procesw autonomicznych, rozgrywajcych si bez udziau wiadomoci. Poznanie tych procesw i sterowanie nimi jest gwnym celem medycyny. Lekarz wic z racji swego zawodu dysponuje wiksz wiedz ni laik w zakresie genezy lku, gdy moe rozpozna rdo zagroenia wewntrznego, ktre dla przeywajcego stan lkowy jest poza sfer procesw wiadomych. Moe wic on stwierdzi, e powodem lku jest brak tlenu wywoany zawaem minia sercowego, wewntrznym krwotokiem, siln anemi, zatruciem itp. Zagroenie prawa zachowania gatunku Lk biologiczny wie si nie tylko z prawem zachowania wasnego ycia, lecz te z zachowaniem ycia wasnego gatunku. Istniej jednak midzy obiema sytuacjami zagroenia istotne rnice. Jedna rnica wynika ze swoistego egoizmu" ywego ustroju, a druga z rnego ustawienia sytuacji zagroenia w czasie. Zachowanie wasnego ycia jest dla ustroju waniejsze ni zachowanie ycia gatunku Potrzeba powietrza, wody lub poywienia jest silniejsza ni potrzeba zwizku seksualnego i gdy obie wystpuj jednoczenie, z reguy ostatnia zostaje wyparta.Nie znaczy to, by w przyrodzie nie obserwowao si przykadw heroizmu zwizanego z prawem zachowania gatunku. Zwierzta, zwaszcza wyszego gatunku, nierzadko naraaj swe ycie dla obrony potomstwa, samce nieraz zacicie walcz o zdobycie samicy, u niektrych owadw akt seksualny koczy si mierci samca, u ludzi popd seksualny czsto. wzrasta w okresach, zbiorowego zagroenia, np. w czasie wojny, kataklizmw, a przykadw naraania swego ycia dla zdobycia partnerki lub obrony potomstwa czy nawet szerszej grupy spoecznej plemiennej, narodowej itp.,wywodzcej si zasadniczo z grupy rodzinnej nigdy w historii ludzkoci nie brakowao. Niemniej punktem wyjcia dla zachowania drugiego prawa biologicznego jest zawsze pierwsze prawo. Zasadnicze potrzeby ustroju musz by przynajmniej w minimalnym stopniu zaspokojone, by mogo dziaa drugie prawo, by moga rodzi si potrzeba wyadowania seksualnego. atwo odsunicia w czasie wystpuje szczeglnie wyranie u czowieka, u niego bowiem nie ma, jak u zwierzt, zagszczenia . popdu seksualnego do okresw rui. Popd seksualny u czowieka rozkada si do rwnomiernie w cigu niemal caego ycia. atwo ta ma swoje ujemne strony. Jeli bowiem lk zwizany z pierwszym prawem biologicznym nie trwa dugo, bo potrzeba sygnalizowana lkiem musi by w okrelonym czasie zaspokojona lub przychodzi mier, to lk zwizany z drugim prawem biologicznym trwa moe ad infinitum, gdy nie ma granicy dla zaspokojenia tej potrzeby. Czynnikiem rozadowujcym napicie lkowe o podou seksualnym jest nie tyle sam akt sptkowania, co wyadowania mu towarzyszce. Zdarza si wic

zwaszcza u kobiet, gdy u nich brak wyadowania podczas stosunku seksualnego (anorgasmia) jest znacznie czstszy ni u mczyzn - e mimo pozornie prawidowego ycia pciowego wystpuj ataki lku o podou wyranie seksualnym. Lk ten atwo kojarzy si z postaw agresywn (analogicznie jak w wypadku lku wywoanego godem). Typowym przykadem jest postawa agresywna okresu pokwitania. Brak wyadowania seksualnego wzmaga napicie lkowo-agresywne. Wzrost rozwizoci pciowej w okresie wojny mona tumaczy potrzeb rozadowania tego napicia. Byoby jednak faszywym uproszczeniem twierdzenie, e brak wyycia seksualnego jest przyczyn postawy lkowo-agresywnej. Wprawdzie akt seksualny jest punktem docelowym postawy ,,do" otoczenia, podobnie jak kracowy akt agresji, mord, jest punktem docelowym postawy od", to jednak przewaga jednej z obu postaw nie zaley od osigania ich punktw kocowych. Postawa jest wyrazem denia do celu, jego osignicie moe nawet t postaw osabi i skierowa j w przeciwnym kierunku. Znane jest wystpowanie uczu negatywnych do partnera po wyadowaniu seksualnym, a uczu pozytywnych do ofiary po wyadowaniu agresji. Przewaga jednej postawy emocjonalnej nad drug, ich sia i stabilno nale do zasadniczej konstrukcji psychologicznej danego czowieka i wanie dlatego, e jest to konstrukcja zasadnicza, naley przypuszcza, i zale one przede wszystkim od czynnikw genetycznych i wczesnych uwarunkowa rodowiskowych (klimatu wczesnego dziecistwa),

Lk spoeczny. rodowisko macierzyskie" Do truizmw naley twierdzenie, e czowiek jest istot spoeczn. Nie znaczy to, by u zwierzt ycie spoeczne nie odgrywao roli; rola ta u czowieka jest jednak bez porwnania wiksza i trudno sobie wyobrazi ycie i rozwj czowieka bez rodowiska spoecznego. W okresie dziecistwa, zwaszcza wczesnego, nawet krtkie izolowanie czowieka od jego rodowiska spoecznego jest rwnoznaczne ze skazaniem na mier. W miar rozwoju czowiek staje si bardziej samodzielny, ale pozostawiony wycznie sam sobie, bez pomocy otoczenia spoecznego, ma stosunkowo niewiele szans przeycia. Szczeglnie czowiek wspczesnej cywilizacji, nie przyzwyczajony do wspycia ze rodowiskiem przyrody, a uzaleniony od rodowiska stworzonego przez ludzi (cywilizacyjnego), czuje si bez niego cakowicie bezradny. Konsekwencj zalenoci od rodowiska spoecznego jest niebezpieczestwo, wynikajce z zerwania z nim cznoci. Nie jest to wprawdzie niebezpieczestwo bezporednie, jak w przypadku zerwania cznoci ze rodowiskiem naturalnym, ktre prowadzi niechybnie do mierci na skutek braku zasadniczych dla ycia metabolitw (tlenu, wody lub poywienia), ale

niebezpieczestwo porednie. Kontakt ze rodowiskiem naturalnym uzyskuje si bowiem poprzez kontakt spoeczny, tj. przez kontakt z drug istot tego samego gatunku. Najwyraniej prawdziwo tego twierdzenia uwydatnia si w okresie ycia podowego i wczesnego dziecistwa. W yciu podowym rodowiskiem naturalnym jest organizm matki. We wczesnym dziecistwie matka lub osoba speniajca jej rol stwarza to rodowisko, zapewnia dziecku spenienie jego zasadniczych potrzeb i usuwa niebezpieczestwa jakie tkwi w kadym naturalnym rodowisku. rodowisko macierzyskie czy to w formie wasnego organizmu matki, czy te pniej w formie jej opieki, jest rodowiskiem sztucznym, izolujcym mod istot od zetknicia z otoczeniem rzeczywistym. Chroni j w ten sposb od praw w nim rzdzcych, ktre od strony ywego ustroju przedstawiaj si w formule ,,zwyci lub zostan zwyciony". Izolacja od rodowiska naturalnego zapewnia nie tylko bezpieczestwo rozwoju modego organizmu, lecz te umoliwia rozwj metabolizmu informacyjnego. Wymiana informacji z otoczeniem moe bowiem rozwin si jedynie na bazie bezpieczestwa. Bezsprzecznie zasadnicza orientacja w wiecie otaczajcym i zwizana z ni struktura metabolizmu informacyjnego jest czciowo wrodzona. Jednake u zwierzt wyszych, a zwaszcza u czowieka, ze wzgldu na bogaty rozwj ukadu sygnalizacyjnego stosunek reakcji wrodzonych do nabytych przesuwa si wyranie na korzy tych ostatnich, w zwizku z czym i zasadnicza orientacja staje si coraz bardziej orientacj wyuczon, a nie wrodzon. Od pierwszych dni ycia ucz si zwierzta, a take czowiek, rozrniania sygnaw, ktre mog oznacza niebezpieczestwo. Jeli jednak sygnay zwiastujce przychylno rodowiska mog by w peni sprawdzone, to sygnay oznaczajce niebezpieczestwo zostaj sprawdzone tylko czciowo; pene ich sprawdzenie oznaczaoby bowiem kres wszystkiego, a tym samym kres dalszej wymiany sygnalizacyjnej ze rodowiskiem. Dziecko uczy si, e ogie jest niebezpieczny, parzc sobie paluszek o palc si zapak, a o niebezpieczestwie jezdni uczy je klaps czy krzyk matki. Natomiast o przychylnoci otoczenia dziecko uczy si bez przerwy, gdy jego potrzeby s wci przez nie speniane. A jeli nawet wiat otaczajcy wydaje si zy i nieprzychylny, to nieprzychylno ta jest tylko pozorem, jako owo sparzenie ogniem zapaki lub klaps matki, nie jest to nieprzychylno prawdziwa, groca zagad. Dziki rodowisku ,,macierzyskiemu" wiat otaczajcy chowa jakby swe pazury, zakrywa okrutne prawo ycia, wedug ktrego ycie wymaga niszczenia innych istot ywych. Ten faszywy optymizm" w spojrzeniu na otoczenie i na wasne w nim bezpieczestwo wynika z rnego stopnia sprawdzalnoci sygnaw zwiastujcych przychylno i nieprzychylno rodowiska. Przychylno jest

sprawdzana, a nieprzychylno przyjmowana na wiar. Nigdy nie mona doj do rda niebezpieczestwa i je pozna, gdy to by si rwnao mierci. Sygnay ujemne s wic bardziej fikcyjne ni dodatnie; zbliajc si do wiata otaczajcego, lepiej go poznajemy; uciekajc przed nim lub go niszczc nie moemy go pozna, stwarzamy sobie tylko jego obraz mniej lub wicej fikcyjny. Postawa do" sprzyja wic poznawczemu realizmowi, a postawa od" postawie abstrakcyjnej. Dojcie do rda bodca dodatniego wywouje czsto uczucie niedosytu, ,,to nie to"; denie, by szuka dalej, a niemono dojcia do rda bodca ujemnego zwiksza jeszcze napicie lkowo-agresywne (oczekiwanie za). Tym mona by tumaczy fakt, e negatywne postawy uczuciowe s zazwyczaj silniejsze i duej si utrzymuj ni postawy pozytywne. Ich spenienie zawieszone jest bowiem w nieskoczonoci, ktr jest mier. Przeciwne postawy ,,do" i ,,od" otoczenia, stanowice zasadnicz orientacj w wiecie otaczajcym, jak, wszelkie przeciwstawne procesy rwnowa si, tzn. sia jednych nie moe by wyranie wysza od drugich, wwczas bowiem proces wyranie sabszy musiaby z czasem zanikn. (Zachwianie teje rwnowagi obserwuje si w rnego rodzaju zaburzeniach psychicznych, a take w nerwicach). Zasada rwnowagi procesw przeciwstawnych implikuje ich przynajmniej czciow niezaleno od czynnikw zewntrznych. W przypadku zasadniczych postaw oznacza to, i mog wystpowa one w pewnym stopniu endogennie, tj. niezalenie od sygnaw otoczenia. Ten sam sygna zalenie od tego, na jaki stan rwnowagi ustroju trafi, moe wywoywa postaw ,,do" lub ,,od". W modym wieku wiat otaczajcy przyciga bardziej ni w wieku starszym, co wie si z ogln dynamik yciow, ktra jest znacznie wiksza w modoci ni na staro. Subiektywnym odpowiednikiem dynamiki yciowej jest nastrj; pogodnemu nastrojowi, jak wiadomo, towarzyszy postawa do", wiat przyciga, a smutnemu postawa ,,od" wiat odpycha. Znaczenie zatem sygnau wiata zewntrznego nie jest tak due, jakby si zdawao; ywy ustrj idzie swoj drog rozwoju, a sygnay otoczenia dodatnie lub ujemne wywouj na og tylko przejciowe z niej zboczenia. W miar rozwoju filogenetycznego wzrasta i komplikuje si metabolizm informacyjny ze wiatem otaczajcym, przy jednoczesnym trwaniu opieki macierzyskiej, powodujcej izolacj od bezporedniego zetknicia si z niebezpieczestwami otoczenia. Sygnay ze wiata otaczajcego, zwaszcza sygnay negatywne, przechodz jakby przez filtr spoeczny; ich warto zaley od oceny spoecznej. Sygna dodatni lub obojtny moe sta si ujemny lub odwrotnie, na zasadzie uwarunkowania spoecznego. Otoczenie spoeczne spenia tu rol eksperymentatora, ktry moe np. wytworzy u dziecka reakcj obronn na widok jedzenia zakazanego w danej grupie spoecznej lub na widok czowieka z grupy tej wykluczonego, podobnie jak pies w eksperymencie pawowowskim moe, ucieka na dwik dzwonka

lub na widok skrzynki z jedzeniem. Tylko, e u psa, by wywoa reakcj obronn, potrzebne jest skojarzenie bodcw w zasadzie neutralnych (jak dwik dzwonka) lub pozytywnych (jak jedzenie) z bodcem negatywnym (np. blowym), a u czowieka wystarczy presja spoeczna, np. w formie zakazu sownego. Filtr spoeczny znieksztaca obraz otaczajcej rzeczywistoci; dobre, pikne, przyjemne staje si to, co za takie zostao uznane przez otoczenie spoeczne; a na odwrt, odpycha to, co zostao uznane za ze, brzydkie, grone, cho te nie zawsze jest tym w rzeczywistoci, Cen deformacji obrazu rzeczywistoci paci si za porzdek i bezpieczestwo, ktre powinno zapewnia otoczenie spoeczne. Skok filogenetyczny, jakim byo powstanie czowieka, sprowadza si przede wszystkim do niezwykego w porwnaniu ze wiatem zwierzcym rozwoju ukadu sygnalizacyjnego, zwaszcza tej jego czci, ktra zapewnia najbogatsze wzory czenia si rnych sygnaw ze sob (kora mzgowa). Trafiajcy do ustroju sygna moe wyzwoli rnego rodzaju struktury czynnociowe; moliwoci s, praktycznie biorc, nieograniczone. Metabolizmowi informacyjnemu zagraa chaos z zewntrz i wewntrz ustroju; z zewntrz ze wzgldu na czuo receptorw i mnogo sygnaw na nie dziaajcych, z wewntrz ze wzgldu na mnogo moliwych struktur czynnociowych. U czowieka ukad sygnalizacyjny jest na tyle rozwinity, e moliwe jest oderwanie si od sytuacji zewntrznej; wywoane przez ni struktury czynnociowe mog wiza si z ni luno lub w ogle si nie wiza. Natomiast u zwierzt rozwj ukadu sygnalizacyjnego na to nie pozwala; s one bardziej wronite w otoczenie; typowa dla nich jest postawa konkretna, a dla czowieka postawa abstrakcyjna. (Sowo konkretny" pochodzi od concrescere razem z czym wzrasta", a abstrakcyjny" od abstrahere odrywa"). Charakterystyczny dla rozwoju czowieka dugi okres niezaradnoci i potrzeby opieki wynika wic nie tylko z koniecznoci zaspokojenia potrzeb yciowych modego ustroju, ktry bez tej opieki byby skazany na mier, lecz te z koniecznoci formowania metabolizmu informacyjnego, ktry bez presji spoecznej mgby ulec rozchwianiu i oderwaniu si od spoecznej rzeczywistoci. Dziecko uczy si odbiera otaczajcy wiat i na reagowa tak, jak odbiera go i na reaguje jego otoczenie spoeczne. Zasadnicza orientacja w wiecie staje si orientacj spoeczn; dodatni lub ujemny znak sygnaw otoczenia nie jest znakiem naturalnym, ale spoecznym. wiat otaczajcy przyciga lub odpycha nie dlatego, e w danym momencie takim jest wanie, lecz z tego wzgldu, e w ten wanie sposb uformowa si jego obraz na zasadzie spoecznych uwarmikowa. Poczenie czowieka ze wiatem otaczajcym nie jest bezporednie i zamknite w konkretnej sytuacji, lecz dokonuje si poprzez skomplikowane powizania spoeczne, w ktrych zawarta jest zarwno historia osobnicza danej osoby i jej przewidywanie przyszoci, jak rwnie historia grupy spoecznej-, do ktrej ona przynaley, i jej rzutowanie si w przyszo. Analizujc wic akt sympatii czy antypatii w

stosunku do konkretnego otoczenia, mona nieraz lepiej odtworzy przeszo danego czowieka, rodowisko spoeczne, z ktrego si wywodzi itd., ni aktualn sytuacj. Ten sam sygna jednych moe przyciga do otoczenia, a drugich od niego odpycha. Lk spoeczny a lk biologiczny Fakt, e metabolizm energetyczny i informacyjny u czowieka dokonuje si dziki jego powizaniom z otoczeniem spoecznym, powoduje, i zerwanie tych powiza grozi przerwaniem procesw metabolicznych, co stanowi zasadnicze zagroenie ycia. W tym sensie lk spoeczny jest rwnoznaczny z lkiem biologicznym. W konkretnej sytuacji moe wydawa si niezrozumiae, dlaczego kto przed wystpieniem publicznym reaguje tak silnym lkiem, jakby mia stan przed plutonem egzekucyjnym, dlaczego naraa swoje ycie tylko dlatego, by nie by uwaany przez otoczenie za tchrza lub by zdoby blaszk wtpliwej materialnej wartoci, dlaczego kto odbiera sobie ycie z obawy przed spoecznym potpieniem. Lk ten staje si zrozumiay, gdy wemie si pod uwag si wizi spoecznej czowieka. Wprawdzie wydawa by si mogo, e tylko w dziecistwie zerwanie tej wizi grozi mierci, a czowiek dorosy ma duo swobody w poruszaniu si w wiecie otaczajcym, to jednak swoboda ta jest zudna. Fakt, e przez dugi okres rozwoju jest si cakowicie uzalenionym od otoczenia spoecznego w zaspokajaniu podstawowych potrzeb i e wymiana informacji ksztatuje si wedug jego norm, zaciy nad dalszym yciem czowieka tak dalece, i nie moe on nigdy wyzwoli si od nacisku spoecznego. Lk, ktry w konkretnej sytuacji wydaje si nieuzasadniony, jest zrozumiay w historycznym aspekcie. Zasada nierozerwalnoci ze rodowiskiem spoecznym utrwala si wczenie i naruszenie jej w jakimkolwiek momencie dalszego ycia stwarza sytuacj zagroenia.

Zwierciado spoeczne (sprzenie zwrotne) Naruszenie lub zerwanie wizi spoecznej polega na odrzuceniu, potpieniu, omieszeniu itp. przez osob lub grup osb, ktre stanowi w aktualnej sytuacji otoczenie spoeczne. Wi spoeczna ogranicza swobod poruszania si w otoczeniu, jest si bowiem jakby pod sta obserwacj; kady ruch, kade dziaanie moe sta si przyczyn naruszenia teje wizi. Otoczenie spoeczne spenia rol zwierciada, ktre odbija nasze zachowanie si, i dziki temu po-

zwala je korygowa. Sygnay pynce od otoczenia spoecznego speniaj rol sygnaw zwrotnych, ktre osabiaj, wzmacniaj lub przeksztacaj aktualn struktur czynnociow. Praca ukadu nerwowego, jak kadego ukadu sterujcego: technicznego, biologicznego lub spoecznego, nie moe by wykonywana bez sprzenia zwrotnego. Cz sygnaw wychodzcych z ukadu musi do niego wrci z powrotem, informujc o tym, jaki skutek wywary one w otoczeniu. Zalenie od tej informacji zmienia si plan aktywnoci (.struktura czynnociowa). Bez niej ukad sterujcy dziaaby zupenie na lepo i nigdy nie osignby swego cela. Urzdzenie sterujce dziaem musi mie informacje o tym, gdzie trafia pocisk, i wedug nich korygowa nastawienie dziaa. Ukad chromosomalny sterujcy procesami yciowymi komrki zmienia sw aktywno, bdc planem aktywnoci caej komrki, w zalenoci od bodcw zewntrznych. Pod ich wpywem jedne geny s aktywowane, a inne hamowane. Komrki nerwowe sterujce prac mini otrzymuj od tych mini stae informacje o ich aktualnym stanie. Uszkodzenie drg nerwowych prowadzcych sygnay zwrotne z mini, jak w widzie rdzenia lub przy uszkodzeniu mdku itp., prowadzi do powanych zaburze ruchowych. W ukadzie nerwowym, a take w ukadzie endokrynnym, spotyka si wiele przykadw sprzenia zwrotnego. Sama zreszt struktura morfologiczna ukadu nerwowego, zwaszcza filogenetycznie modszych jego czci, przede wszystkim kory mzgowej, opiera si na zasadzie zamknitego obwodu cz sygnaw wychodzcych z komrki nerwowej wraca do niej z powrotem, informujc o tym, co dzieje si w jej otoczeniu, tj. w innych komrkach nerwowych, do ktrych sygnay zostay wysane. Co si tyczy caociowego ujcia ustroju, to kade jego dziaanie, to, co okrela si pojciem zachowania {behavior), mona traktowa jako sygna wysany w otoczenie. Sygna ten nie moe trafia w prni, musi dawa jaki efekt, inaczej staby si sygnaem bezcelowym i niepotrzebnym. W wymianie sygnalizacyjnej z otoczeniem istotn rol odgrywaj wic sygnay zwrotne, informujce o tym, jaki efekt wywoa w otoczeniu sygna do wysany. One stanowi jakby rdze, wok ktrego koncentruj si sygnay docierajce do ustroju. Z chaosu potencjalnych sygnaw otoczenia trzeba bowiem co wybra; w selekcji pierwszestwo maj sygnay zwrotne. Spostrzega si przede wszystkim efekt wasnego dziaania. W zalenoci od sfery dziaania inaczej percepuje si wiat otaczajcy; inaczej widzi go czowiek yjcy wrd przyrody, a inaczej mieszkaniec wielkiego miasta, milicjant, artysta itd. Z sygnaw zwrotnych informujcych nas o efekcie naszego dziaania najwaniejsz rol odgrywaj sygnay pochodzce od otoczenia spoecznego. Moliwe, e fakt zalenoci od otoczenia spoecznego, znacznie wyraniej wystpujcy w yciu ludzkim ni zwierzcym,, odbija si na caym rozwoju metabolizmu informacyjnego, nadajc kademu sygnaowi, zarwno

wchodzcemu, jak i wychodzcemu, charakter spoeczny. Jeli krzyk niemowlcia przywouje matk, ktra sw aktywnoci usuwa aktualne zagroenie i niepokj zamienia w stan zaspokojenia i pewnoci, to krzyk ten jest sygnaem o duej mocy, zmieniajcym ze w dobre. Ale jego moc jest cakowicie zalena od otoczenia spoecznego, tj. matki. Musi wic by takim sygnaem, ktry bdzie przez to otoczenie akceptowany. Jeli krzyk ten mimo wielokrotnego powtarzania wci bdzie trafia w prni, nie wywoujc adnej reakcji otoczenia, to w kocu niemowl zaprzestanie tej aktywnoci i popadnie w stan snu. Gdy sytuacja stanie si chroniczna, tj. gdy aktywno niemowlcia nigdy nie spotka si z odpowiedni reakcj otoczenia spoecznego, wwczas popada ono w stan marazmu apatii i fizycznego wyniszczenia, nierzadko koczcy si mierci. W nieco pniejszym okresie dziecko uczy si ju modelowa swoje sposoby zachowania wedug reakcji otoczenia; jeli krzyk nie przywouje matki, to moe j przywoa umiech, lub odwrotnie. Zasadnicza orientacja uczuciowa (przewaga postawy ,,do" lub ,,od") prawdopodobnie w duej mierze zaley od stosunku otoczenia spoecznego do dziecka w pierwszych latach jego ycia. Reakcje tego otoczenia, ktre dla dziecka s spoecznymi sygnaami zwrotnymi, mog hamowa jedne, a pobudza inne formy aktywnoci; przy specjalnie niekorzystnym ukadzie wzajemnego stosunku midzy dzieckiem a jego spoecznym otoczeniem, przede wszystkim matk, mog w ogle stumi wrodzon tendencj do interakcji z otoczeniem (postaw do"), tak e w strukturze emocjonalnej przewaa ju bdzie stale postawa ucieczkowo-agresywna. Matka, ktra na kade spontaniczne zachowanie swego dziecka reaguje niepokojem, irytacj, obojtnoci lub jawnym potpieniem, atwo moe spowodowa zahamowanie spontanicznej aktywnoci. Dziaa ona jak wski kana selekcyjny, przez ktry mog przej tylko nieliczne struktury czynnociowe, ton bowiem skazane s na stumienie. Imprinting W kadym okresie ycia wystpuj specyficzne moliwoci rozwoju. W pewnym okresie okrelone formy zachowania si (struktury czynnociowe) mog najatwiej si rozwin, a w innych rozwijaj si one znacznie trudniej lub w ogle ich rozwj jest ju niemoliwy. W tym za okresie wystarcza niewiele bodcw, by specyficzne dla niego struktury czynnociowe w peni si rozwiny; przy czym sia modelujca sygnaw otoczenia jest dla tych specyficznych struktur czynnociowych w tym okresie znacznie wiksza ni w innych okresach ycia. Czsto cytowanym przykadem jest kacztko, ktre zetknwszy si z czowiekiem w pewnym okrelonym okresie czasu po wykluciu si z jajka bdzie za nim chodzi jak za swoj matk. Swoist reakcj, jaka zachodzi w tym okresie midzy ywym ustrojem a jego otoczeniem, okrela si pojciem

imprinting. Struktura czynnociowa w ten sposb powstaa jest wyjtkowo trwaa. Jeden z psychologw zwierzcych opowiada do zabawn histori o ptaku, ktry w akresie imprinting Jego wanie wybra sobie za towarzysza; gdy zobaczy go po kilkuletnim okresie wzajemnego niewidzenia, wygna swoj wysiadujc jaja partnerk z gniazda, a psychologa zachca krzykiem i ruchami do zajcia tam jej miejsca. U czowieka przy znacznie wikszym bogactwie form zachowania si ni u zwierzt trudno mwi o imprinting w dosownym znaczeniu tego sowa. Niemniej i u niego obserwuje si okresy ycia, w ktrych pewne formy zachowania atwiej si utrwalaj, a wpyw rodowiska na ich ksztatowanie w tym okresie jest wikszy. Tak wic w pewnym okresie ycia najatwiej jest nauczy si sztuki chodzenia, mwienia, jedzenia przy stole itd. Chonno wwczas jest najwiksza, dziecko np. bez wikszego trudu moe nauczy si jzykw obcych, gdy uczy si ich jednoczenie z jzykiem macierzystym. Znacznie trudniej jest nauczy umiejtnoci czytania i pisania osob doros. Utrwalone w okresie imprinting formy zachowania utrzymuj si przez cae ycie, bardziej trudno jest ich si pniej oduczy, np. picia kawy czy herbaty z yeczk w szklance lub filiance. W Anglii dotychczas formy zachowania si przy stole s czuym wskanikiem pochodzenia klasowego. Z duym prawdopodobiestwem mona przyj, e w pierwszych latach ycia tworzy si impimting dla zasadniczych form interakcji z otoczeniem spoecznym. Postacie z otoczenia spoecznego tego okresu pozostaj wanymi postaciami przez cae ycie, stanowic jakby matryc, na ktrej modeluje si pniej stosunek do rnych osb. W tym te okresie utrwala si zasadnicza struktura stosunku uczuciowego do otoczenia i do samego siebie. W tym przypadku wikszo psychiatrw zgadza si z psychoanalitykami co do znaczenia pierwszych lat ycia dla rozwoju zasadniczych postaw uczuciowych. Fakt, e ten tak wany dla dalszego rozwoju okres ycia jest pokryty niepamici, moe tumaczy, dlaczego zasadnicze postawy emocjonalne w stosunku do otoczenia (postawa ,,od" i ,,do") s przyjmowane automatycznie, bez monoci wiadomego kierowania nimi. Podobnie jak podczas chodzenia wykonuje si ruchy automatycznie i tylko w momencie zmczenia lub na trudnej drodze zastanawiamy si, jak postawi krok, tak i bez udziau wiadomej decyzji czujemy do kogo sympati czy antypati; nie mona zmusi si do mioci, nienawici, uwolni si od lku itp.; mona najwyej swoje uczucia maskowa. Umiejtno gry aktorskiej, zachowania ,,fasady", ukrywania tego, co naprawd si przeywa, jest istotnym warunkiem utrzymania si w swej roli spoecznej, co nie usuwa prawdziwej postawy uczuciowej. Decyzja przyjcia tej, a nie innej postawy uczuciowej dokonuje si poza udziaem naszej wiadomoci, podobnie jak dzieje si przy wyborze tej wanie, a nie innej formy aktywnoci w czynnociach zautomatyzowanych. Sigajc pamici do okresu, w ktrym uczylimy si takiej czynnoci, moemy przeledzi trudnoci wyboru waciwej formy aktywnoci,

np. uczc si pywa, jedzi na nartach, pisa na maszynie, mwi w obcym jzyku, wiele wysiku, wkadalimy, by z wielu moliwoci wybra najlepsz i wykona j jak najsprawniej. Obserwujc dziecko uczce si chodzi, widzimy jego wysiek, jego wahania, prby i bdy przy stawianiu pierwszych krokw. Znacznie trudniej jest przeledzi proces tworzenia si zasadniczej orientacji w wiecie otaczajcym, tj. formowania si decyzji o przyjciu postawy ,,do" lub ,,od" otoczenia. Orientacja ta tworzy si w tym okresie, gdy jeszcze nie wytworzya si granica midzy jednostk a jej otoczeniem. Granica ta powstaje stopniowo w miar odbierania bodcw otoczenia i reagowania na nie, czyli w miar formowania si metabolizmu informacyjnego, a wraz z nim kategorii przestrzennych i czasowych. W yciu podowym i w pierwszych miesicach ycia pozapodowego wypenia si sob ca czasoprzestrze", nie ma ,,ja" i ,,wiata otaczajcego" ani przyczyny i skutku, a tym samym przeszoci i przyszoci; te zasadnicze pojcia tworz si w miar wasnego dziaania i odbierania jego skutkw. Pierwsza wymiana sygnaw z otoczeniem dokonuje si w wiecie spoecznym. Matka jest gwnym odbiorc aktywnoci dziecka i z kolei jej aktywno na nie wpywa. Mona z do duym prawdopodobiestwem przyj, e w tym pierwszym okresie metabolizmu informacyjnego dokonuje si imprinting zasadniczej postawy uczuciowej (postawy .,do" i ,,od"). Ju bowiem u niemowlt zauwaa si, i jedne s nastawione wicej na ,,tak" w stosunku do otoczenia, ycie je cieszy i wiat pociga, a inne na ,,nie" ycie dla nich jest przykre, a wiat odpychajcy. Trudno okreli, w jakim stopniu na zasadnicz postaw emocjonaln wpywa struktura genetyczna, przebieg ycia podowego, uraz porodu, a w jakim pierwsza wymiana sygnaw ze wiatem otaczajcym; w kadym razie wydaje si, e wymiana ta pozostawia trway imprinting, warunkujcy dalszy przebieg ycia uczuciowego. Zasadnicza orientacja emocjonalna powstaje w okresie, ,gdy jeszcze nie wytworzya si granica midzy dan osob a jej otoczeniem. Std prawdopodobnie pochodzi dwukierunkowo postaw uczuciowych, W przeciwiestwie do procesw poznawczych, w ktrych granica midzy przedmiotem a podmiotem przebiega wyranie, w procesach uczuciowych w peni nigdy si ona nie wytwarza. Wektor uczuciowy ma jednoczenie dwie strzaki jedn zwrcon na zewntrz, a drug do wewntrz. ywic uczucia negatywne do otoczenia, ywi si je jednoczenie w stosunku do siebie; to samo dotyczy uczu pozytywnych. Ewolucja ycia uczuciowego przebiega znacznie wolniej ni ycia intelektualnego i tym naley tumaczy przetrwanie jego zasadniczych form z okresu wczesnego dziecistwa. Lk moralny (internalizacja zwierciada spoecznego) Lk moralny mona traktowa jako dalszy etap rozwoju lku spoecznego. Zwierciado spoeczne ulega tu internalizacji. Sdziowie oceniajcy nasze

zachowanie si i ledzcy kady nasz krok wchodz do wntrza, staj si integraln czci naszej osobowoci sokratesowskim daimonionem, gosem sumienia czy freudowskim superego (pojcie superego jest szersze ni pojcie sumienia, gdy obejmuje procesy podwiadome, a sumienie dotyczy tylko wiadomych), Wedug przedstawionego wyej modelu internalizacja zwierciada spoecznego polegaaby na zastpieniu sygnaw zwrotnych pochodzcych od otoczenia spoecznego sygnaami pochodzcymi od wasnych zapisw pamiciowych. Dziki pamici ukad uniezalenia si od otoczenia, pami dziaa na stabilizujco, bez niej byby on skazany na cige oscylacje pod wpywem zmiennych sygnaw otoczenia. Imprinting pierwszych spoecznych sygnaw zwrotnych dokonuje si wczenie, jeszcze w tym okresie, w ktrym granica oddzielajca od wiata otaczajcego nie wytworzya si w peni; wskutek tego internalizacja w pierwszej fazie rozwoju staje si atwiejsza; to, co byo pocztkowo z zewntrz, staje si pniej integraln skadow osobowoci. Przejcie z zewntrz do wewntrz czy si z pewnym znieksztaceniem odbicia. Zinternalizowane zwierciado spoeczne zwykle silnie powiksza w porwnaniu ze zwierciadem wewntrznym, co wyraa si w popularnych, stwierdzeniach, e czowiek jest sam dla siebie najsurowszym sdzi, a nieraz i katem, Freud i jego nastpcy podkrelaj monstrualno rozmiarw superego, a w praktyce psychiatrycznej nieraz spotyka si przykady objaww nerwicowych, a nawet pychotycznych, wynikajcych ze wiadomego lub podwiadomego potpienia samego siebie. Znieksztacenie wasnego odbicia wskutek internalizacji Znieksztacenie odbicia wasnego na skutek internalizacji mona odnie do dwch czynnikw. Pierwszym z nich jest sam okres, w ktrym dokonuje si imprinting zwierciada spoecznego. W dziecistwie spojrzenie na otoczenie spoeczne jest z natury rzeczy spojrzeniem w gr; pod tym ktem widzenia rzeczywisto ulega wyolbrzymiajcemu znieksztaceniu. Postacie zwierciada spoecznego, przede wszystkim rodzicw, s potne i tajemnicze. To znieksztacenie utrzymuje si, pomimo e dana osoba przestaa ju by dzieckiem, gdy obraz wanych postaci utrwali si znacznie wczeniej i wystpuj one w tej formie, w jakiej zostay utrwalone. Drugim czynnikiem jest sama internalizacja; fakt, e jaki element z przestrzeni zewntrznej wszed do przestrzeni wewntrznej, znosi mono wpywania na niego; staje si on elementem nieoperacyjnym, autonomicznym. Dziaa mona tylko na zewntrz: to co jest w rodku, jest poza zasigiem naszej aktywnoci. Dlatego zwierciado spoeczne zewntrzne jest mniej grone ni wewntrzne na zewntrzne mona wpywa swoim zachowaniem, zmienia je, wobec wewntrznego jest si bezsilnym.

Na tej samej zasadzie sytuacje z marzenia sennego przedstawiaj si znacznie groniej ni identyczne sytuacje na jawie. W czasie snu jestemy bowiem pozbawieni moliwoci dziaania i wpywania na rzeczywisto. Podobnie jest si bezsilnym wobec sdziego, ktry w nas samych si znajduje. Z faktu internalizacji zwierciada spoecznego mona wysun dwa oglne wnioski. Pierwszy z nich dotyczy wagi otoczenia spoecznego dla rozwoju czowieka, a drugi schisis (rozszczepienia) teje struktury. Dziedziczenie spoeczne Otoczenie spoeczne dziaa na nas nie tylko od zewntrz, lecz te od rodka, i to drugie dziaanie jest nawet silniejsze. Cho impimtmg wanych postaci jest w dziecistwie najsilniejszy, to jednak przez cae ycie czowiek wchania w siebie elementy otoczenia spoecznego, czy to osb ywych, ktre stay si dla niego wzorem i sdzi jego postpowania, czy te postaci idealnych z historii, literatury, religii itp., ktre dziki temu, e weszy do jego wntrza, na nowo jakby oyy, czy te abstrakcyjnych wartoci, bdcych ideaem de danego czowieka i miernikiem jego wartoci. W ten sposb obok struktury biologicznej czowieka, przenoszonej dziki mechanizmowi dziedziczenia z pokolenia na pokolenie, przy czym ulegajcej w momencie przenoszenia przeksztaceniom na zasadzie gwnie przypadkowoci (podzia mejotyeziny komrek rozrodczych i ich czenie si), tworzy si struktura spoeczna, rwnie w pewnej mierze przypadkowa, gdy rzecz przypadku jest, w jak grup spoeczn dany czowiek trafi i jakim wpywom bdzie podlega. Oddzielanie obu struktur od siebie (dziedziczenia biologicznego od dziedziczenia spoecznego) jest fikcj, gdy obie s ze sob integralnie zczone. Plan genetyczny moe realizowa si jedynie poprzez wymian energetycznoinformacyjn ze rodowiskiem i jak wiadomo, moe on zmienia si pod wpywem bodcw otoczenia. W sterowaniu caoci ustroju czowieka (jego zachowaniem si) zasadnicz rol odgrywaj sygnay pochodzce od otoczenia spoecznego; one s najwaniejszym sprzeniem zwrotnym, pobudzajcym lub hamujcym rozwj planu genetycznego. Schisis Mimo scalenia obu struktur, genetycznej i spoecznej (dziedziczenia biologicznego i spoecznego), w wymianie sygnalizacyjnej ze rodowiskiem istnieje midzy nimi pewne rozszczepienie wynikajce std, e proces wymiany ze rodowiskiem jest procesem cigym i od narodzin a do mierci plan aktywnoci zmienia si pod presj otoczenia. Poniewa sygnay pochodzce od otoczenia spoecznego odgrywaj rol sprzenia zwrotnego, tj. korektora

aktualnego planu aktywnoci, s one przez sam ten fakt odbierane w wiadomoci jako co lepszego, jako idea, do ktrego si dy, Na idealizacj zwierciada spoecznego wpywa wspomniany ju fakt, e jego imprinting dokonuje si w dziecistwie, kiedy to z natury rzeczy patrzy si na otoczenie spoeczne do gry. Konsekwencj internalizacji zwierciada spoecznego jest wewntrzne rozdwojenie id i superego. Dr Jekyll i Mr Hyde, szatan i anio, zo i dobro. Przy tym dobre jest to, co spenia rol sdziego, tj. struktura, ktra jest miernikiem postpowania i celem denia. W kadym ukadzie sterujcym, nawet technicznym, istnieje konieczno wspzawodnictwa miedzy przeciwstawnymi planami aktywnoci; lepszy jest ten plan, ktry tworzy si pod korygujcym wpywem sprzenia zwrotnego. W tym ujciu lk moralny byby sygnaem niezgodnoci midzy jednym z planw aktywnoci a sprzeniem zwrotnym. Lk dezintegracyjny. informacyjnego Dynamiczna struktura metabolizmu

Lk dezintegracyjny powstaje przy kadorazowej zmianie struktury metabolizmu informacyjnego. Cech wymiany sygnaw z otoczeniem jest ustawiczna zmienno. Wci, nowe bodce dziaaj na ustrj i wci pod ich. wpywem zachodz w nim nowe reakcje, ktre, gdy s uzewntrznione, staj si sygnaami wysyanymi w otoczenie. W zmiennoci tej jednak istnieje wyrana niezmienno, tworzy si okrelona struktura metabolizmu informacyjnego, w pewnym stopniu analogiczna do struktury metabolizmu energetycznego. Podobnie jak tylko pewne formy energii otoczenia mog by przez dany ustrj wykorzystane i w swoisty sposb przeksztacone, tak i tylko pewne sygnay otoczenia s przez ustrj wychwytywane i w swoist przeze struktur uoone, prowadzc do okrelonych przey i okrelonych form reakcji. Rnorodno jest tu wprawdzie znacznie wiksza ni w metabolizmie energetycznym, tj. wiksze s rnice midzy poszczeglnymi gatunkami i midzy jednostkami w obrbie gatunku. Struktura ma charakter dynamiczny, tzn. musi by wci niszczona i budowana na nowo. Powtarzajce si sygnay otoczenia prowadz do wygaszenia reakcji organizmu, przestaj by tymi samymi bodcami, a powtarzajce si sygnay ustroju (jego reakcje ruchowe, sowne itp.) po pewnym czasie ulegaj automatyzacji, tj. s wykonywane przy maksymalnie ekonomicznym zaangaowaniu ukadu sterujcego metabolizmem informacyjnym, co subiektywnie wyraa si tym, e wiadomo nie bierze w nich udziau. Ustrj wci musi by zasilany nowymi sygnaami otoczenia i wci sam tworzy, nowe formy reakcji. Z drugiej strony w tej ustawicznej zmiennoci metabolizmu informacyjnego nie moe on wyj poza struktur dla niego specyficzn. Sygnay przez niego odbierane i wysyane musz by nowe. ale nic cakiem nowe, nie mog wykroczy poza struktura specyficzn dla

danego ustroju, i podobnie jak kady ustrj, buduje specyficzne dla siebie biako, tak i z sygnaw do niego dochodzcych buduje specyficzne dla siebie formy, ktre na zewntrz ujawniaj si pod postaci sygnaw wysyanych w otoczenie. To, co si w tej strukturze nie mieci, nie zostaje w ogle przyjte ani te nie moe by przez organizm wytworzone. Nie mona ujrze fal elektromagnetycznych poza wskim wycinkiem fal wietlnych, nie mona wyczu smakiem czy zapachem obecnoci substancji chemicznych, ktre nie drani odpowiednich receptorw, nie mona usysze drga powietrza, nie mieszczcych si w granicach czstotliwoci syszalnych. Czowiek nie odbiera wiata spolaryzowanego lub pozafiokowego, a odbieraj je niektre owady. Tylko drobna cz tego, co wok si dzieje, dociera do ustroju, zadrania jego receptory, wytwarzajc impuls nerwowy (oczywicie u tych ustrojw, ktre dysponuj aparatur receptoryczno-nerwowo-efektoryczn, tzn. grup komrek wyspecjalizowanych w odbieraniu bodcw receptory, ich przenoszeniu i integrowaniu neurony, i reagowaniu na nie rnymi formami ruchu, ktre traktowa mona jako sygnay wysyane z ustroju efektory); w ustrojach niej stojcych w rozwoju filogenetycznym poszczeglna komrka moe spenia rol zarezerwowan dla ukadu sygnalizacyjnego (tj. komrki receptorycznej, efektorycznej i nerwowej), W receptorach sygnay otoczenia zostaj przeksztacone na sygnay wasne ustroju impulsy nerwowe. Przestrzenne i czasowe rozmieszczenie impulsw nerwowych, czyli ich struktura, oddaje to, co dzieje si w wiecie zewntrznym, a co w przeyciu subiektywnym odbierane jest jako obraz otaczajcego wiata. Zagadnieniem dotychczas nie rozstrzygnitym jest, w jakim stopniu odbierany obraz odpowiada rzeczywistoci. Fakt, e dziaanie ustroju nie trafia w prni, ale w rzeczywisty wiat i w jaki sposb go przeksztaca, przemawia za realnoci wytworzonego obrazu. Zasada prawdopodobiestwa Cech wic metabolizmu sygnalizacyjnego jest strukturalno, w pewnym sensie analogiczna do strukturalnoci wystpujcej w metabolizmie energetycznym. Ze strukturalnoci wymiany sygnalizacyjnej z otoczeniem wynika zasada prawdopodobiestwa prawdopodobne jest to, co mieci si w strukturze tej wymiany, a nieprawdopodobne to, co si w niej nie mieci. Sygnay wchodzce do ustroju i z niego wychodzce maj okrelony stopie prawdopodobiestwa, zaleny od tego, w jakim stopniu dana struktura aktywnoci utrwalia si. Prawdopodobne jest to, e rano zawieci soce, gdy do tego przyzwyczailimy si od dziecka; dana struktura utrwalia si i jej naruszenie, np. przez zamienie soca, budzi lk. Prawdopodobne jest, e idc trafiamy stop na twardy i stabilny grunt, ktry nie zapada si pod nogami ani nie

koysze. Gdy jest inaczej, np. w czasie trzsienia ziemi, na grzzawisku, w czasie burzy na statku, na skutek zaburze zmysu rwnowagi, wwczas naruszeniu utrwalonej struktury towarzyszy lk. Prawdopodobne jest, e twarz naszego rozmwcy nie zmieni si nagle w twarz wilka; gdy tak si stanie, wywoa to uczucie grozy, ktre zmieni si w miech, kiedy przekonamy si, e zostalimy oszukani i e bya to tylko maska. Jednym ze sposobw wywoywania efektu komicznego jest przedstawienie struktury nieprawdopodobnej, ktra jednak okazuje si niegrona i nie narusza utrwalonego sposobu widzenia wiata. To, co ma najwikszy stopie prawdopodobiestwa, w kocu wic zwycia. W psychiatrii, zwaszcza wielkiej psychiatrii, stykamy si znacznie czciej ni w normalnych stosunkach midzyludzkich z formami zachowania si i przey o maym stopniu prawdopodobiestwa; std ich okrelenie jako dziwne lub dziwaczne, std te uczucia lku lub miesznoci, ktre one w otoczeniu budz, a ktrych psychiatra nie powinien do siebie dopuszcza. Warto tu moe wspomnie o etymologii sowa dziwny"; wywodzi si ono od aryjskiego pnia ,,diw" janie, promienie, std indyjskie dewas", a aciskie .,deus" dla okrelenia bstwa. To, co nieprawdopodobne, co nie mieci si w normalnej strukturze wymiany informacji z otoczeniem, budzi w czowieku przeciwstawne uczucia lku i ciekawoci; niezwykle przyciga i odpycha. Uczucie lku wystpuje na dwch kracach wymiany sygnalizacyjnej z otoczeniem na kracu zbyt duego prawdopodobiestwa, kiedy nic nowego i niezwykego zdarzy si nie moe, i na kracu maego prawdopodobiestwa, gdy wszystko, co otacza, staje si dziwne i niezwyke. W pierwszym przypadku ma si do czynienia z napiciem wewntrznym i niepokojem towarzyszcym monotonii i nudzie ycia, w drugim z poczuciem niepewnoci, zagroenia i zagubienia si towarzyszcym niezwykym przeyciom. uk odruchowy czcy receptor z elektorem jest u czowieka bez porwnania duszy ni u najwyszych nawet zwierzt. Miliardy komrek nerwowych mog by aktywowane w odcinku tym, tworzc niezliczone kombinacje midzy sob, tj. rnorodne struktury czynnociowe. Obliczenie liczby potencjalnych struktur czynnociowych w ukadzie nerwowym nie jest zadaniem atwym i nie wiadomo, czy na razie w ogle moliwym do wykonania. Stosujc bardzo znaczne uproszczenia, mona zastosowa tu tzw. permutacj. Gdyby ukad nerwowy by zbudowany tylko z dwch neuronw; A i B, wwczas moliwych pocze czynnociowych midzy nimi byoby AB i BA. (Naley zwrci uwag na rnic midzy poczeniem morfologicznym a czynnociowym. W pierwszym przypadku byoby moliwe tylko jedno poczenie AB = BA, natomiast w drugim istniej moliwoci dwch pocze, gdy odgrywa tu rol kierunek przepywu informacji AB BA). W przypadku trzech komrek byoby ich sze: ABC, ACB, BAC, BCA, CAB, CBA, przy czterech byoby ich ju 6 x 4, tj. 24. Liczb kombinacji okrela tu wzr matematyczny, zwany silni (n!) 1 x 2 x 3 x 4 itd. a do n.

Wzr ten nie uwzgldnia wielu innych moliwoci istniejcych w ukadzie nerwowym, takich jak ta, e czynnociowe poczenie midzy komrkami moe mie znak dodatni (pobudzenie) lub ujemny (hamowanie), e moe polega na miejscowej zmianie potencjau lub penym wyadowaniu caej komrki, e komrki nerwowe maj rne prawdopodobiestwo czenia si z drugimi itp. W rzeczywistoci wic moliwych kombinacji jest znacznie wicej, ni przewiduje wspomniany wzr. Ukad nerwowy czowieka zbudowany jest z przeszo dziesiciu miliardw (l010) neuronw, czyli przy zastosowanym tu uproszczeniu liczba potencjalnych struktur czynnociowych powinna wynosi w przyblieniu 1010! (silnia 10 miliardw). Aby wykona obliczenie tej liczby, logarytmu-jemy poszczeglne czynniki, co zajmuje pewien czas, np. l sekund. Na znalezienie logarytmw potrzeba zatem l0 s, Nastpnie trzeba utworzy sum logarytmw, co zajmie czas np. rwnie 1010 s. W sumie potrzebujemy 2x1010 s. Poniewa 106 s jest rwne okoo dwch tygodni, obliczenie wymaga 2 x l010 s 4 X l04 tyg. 100 s = 4 X 104 tygodni, czyli okoo 52 tyg./rok = 800 lat. 2 tyg. Podane tu oszacowanie ma charakter orientacyjny*. Uwagi te zawdziczam doktorowi Stanisawowi Olszewskiemu z Katedry Automatyki AGH w Krakowie. Te niezwykle moliwoci tworzenia rnorodnych, struktur czynnociowych sprawiaj, e to, co przychodzi z zewntrz, nie trafia na teren cakowicie nie przygotowany; zawsze moe wyczy struktur dla siebie odpowiedni. Trawestujc znane powiedzenie, mona rzec, e nihii novi in cerebro. Obserwowan rzeczywisto wyprzedzaj niejednokrotnie plany, marzenia na jawie i we nie, bajki, schizofreniczne urojenia i omamy. Gradient trwaoci Czowiek jest zamknity w moliwociach wasnej struktury ukadu sygnalizacyjnego, nie moe wyj poza ni. Z drugiej jednak strony ukad sygnalizacyjny jest nastawiony na zmienno. Powtarzajce si sygnay otoczenia przestaj wywoywa reakcj receptorw. Zjawisko szybkiej adaptacji wystpuje w eksteroceptorach, tj. receptorach odbierajcych bodce wiata otaczajcego, natomiast interoceptory (receptory odbierajce sygnay z wntrza ustroju) adaptuj si znacznie wolniej. Nastawienie na zmienno obowizuje w stosunku do rodowiska otaczajcego, a nie wasnego. We wntrzu ustroju

musz by zachowane pewne stae wartoci (constans), np. ciepoty, stenia jonw wodorowych (kwasota tkanek i pynw ustrojowych), jonw potasu, sodu, poziom cukru itd. W razie naruszenia jakiej staej, odpowiednie receptory musz tak dugo reagowa (tj. wytwarza impulsy nerwowe), a rwnowaga zostanie przywrcona, Szybka adaptacja do bodcw rodowiska wewntrznego koczyaby si naruszeniem staych ustroju, ktre stanowi konieczn dla ycia struktur. Sygnay z wntrza ustroju musz dziaa tak dugo, a przez odpowiednie reakcje ustrj przywrci zachwian rwnowag. Rwnowaga zostaje przywrcona dziki dziaaniu mechanizmw wewntrzustrojowych, np. obnienie poziomu cukru we krwi pobudzi wydzielanie adrenaliny i hormonw alikotropowych kory nadnerczy, a te z kolei rozkad glikoaenu na glukoz, lub dziki dziaaniu na zewntrz, np. zdobycie i spoycie pokarmu powoduje powrt poziomu cukru do normy. Mona by wic powiedzie, e w metabolizmie sygnalizacyjnym obowizuje oglna zasada, i zmienny jest wiat zewntrzny, a niezmienny wasny ustrj. Zasada ta odnosi si nie tylko do receptorw, ale do wszystkich ogniw acucha wymiany sygnalizacyjnej. Podobnie jak receptory przestaj one reagowa na powtarzajce si sygnay. Zarwno sygnay odbierane od otoczenia, jak i do niego wysyane, jeli powtarzaj si w sposb monotonny, prowadz do czciowego lub cakowitego przerwania wymiany sygnalizacyjnej z otoczeniem. Wystpuje wwczas rozproszenie uwagi, tj. osabienie metabolizmu informacyjnego na okrelonym odcinku kontaktu z otoczeniem, zmczenie, senno i wreszcie sen, ktry jest przerwaniem tego metabolizmu informacyjnego na caej powierzchni kontaktu ze wiatem otaczajcym. Struktura metabolizmu informacyjnego miaaby wic okrelony gradient trwaoci; najmniejszy na styku z otoczeniem zewntrznym, najwikszy na styku z otoczeniem wewntrznym. Zmienno pierwszego jest atwo tolerowana a drugiego bardzo trudno. Odruch orientacyjny Zmian struktury wymiany sygnalizacyjnej z otoczeniem zewntrznym okrela si wg Pawiowa pojciem odruchu orientacyjnego. Pod wpywem nowego bodca zostaje na moment przerwana dotychczasowa aktywno ustroju (np. pod wpywem nagego haasu przerywa si na chwil rozmow, nasuchujc, co haas ten oznacza), nastpuje zwrot gowy, czasem te caego ciaa, w kierunku rda bodca, dziki czemu wikszy strumie sygnaw pada na powierzchni receptoryczn, w gowie bowiem mieszcz si tele-receptory, tj. narzdy zmysowe odbierajce sygnay z odlegoci. Obu tym komponentom odruchu orientacy]hego (przerwaniu aktualnej

wymiany sygnalizacyjnej z otoczeniem a skierowaniu telereceptorw na rdo bodca) towarzyszy wyadowanie wegetatywne w postaci przyspieszenia akcji serca, wzrostu cinienia krwi, zmiany rytmu oddechowego, zwikszenia potliwoci skry, zwaszcza palcw rk i ng, co prawdopodobnie zmienia opr elektryczny skry (odruch skrnogalwaniczny). Wyrazem zmiany czynnoci bioelektrycznej mzgu pod wpywem bodca zewntrznego jest reakcja zatrzymania, czyli przejcie rytmu spoczynkowego alfa w rytm szybszy i mniej regularny (desynchronizacjaj, tj. w rytm beta. Na tym koczyaby si pierwsza faza odruchu orientacyjnego. Druga faza, okrelana jako badawcza, moe zacz si dopiero po zapadniciu zasadniczej decyzji, dotyczcej prawdopodobiestwa charakteru nowego bodca. S tu trzy moliwoci plus, minus i zero. W pierwszym wypadku wystpuje zblienie do rda bodca, w drugim ucieczka od niego, a w trzecim powrt do przerwanej przez bodziec aktywnoci. Tylko w pierwszym wypadku moe doj do eksploracji rda bodca, czyli do aktywnoci okrelanej jako faza badawcza odruchu orientacyjnego. Co si tyczy subiektywnego obrazu wydarze wywoanych sygnaem otoczenia, to schematycznie przedstawi je mona nastpujco: pierwsz reakcj jest uczucie niepokoju, ktre waha si moe od bardzo dyskretnego i zwiewnego uczucia niezadowolenia, e co zakca stan istniejcy, do silnego i gwatownego uczucia zaskoczenia, wywoanego nagym, niespodziewanym bodcem. Sia reakcji wegetatywnej zwykle koreluje z si reakcji uczuciowej. Reakcja wegetatywna z towarzyszcym jej uczuciem nieokrelonego niepokoju wystpuje nawet wwczas, gdy bodziec orientacyjny nie dociera do wiadomoci. Utrzymuje si z reguy duej ni ruchowy komponent odruchu orientacyjnego. Zdarza si, e tylko komponent wegetatywny i ladowe uczucie niepokoju s jedyn oznak, e jaki bodziec zewntrzny zadziaa na ustrj. Z codziennego dowiadczenia wiadomo, e sia reakcji wegetatywnej i emocjonalnej na bodziec zewntrzny nie jest tylko zalena od siy tego bodca, ale te od stopnia jego niezwykoci i od aktualnego stanu, wiadomoci. Jaki niezwyky szmer wywoa silniejsz reakcj orientacyjn ni znacznie goniejszy haas uliczny, do ktrego czowiek mieszkajcy w miecie tak szybko si przyzwyczaja, e przestaje na reagowa. W okresie zapadania w sen, gdy wymiana sygnalizacyjna z otoczeniem redukuje si do minimum, ten sam haas uliczny, ktry w cigu dnia przesta ju dziaa, wywouje bicie serca, uczucie gwatownego lku itp. Staje si wic z powrotem silnym bodcem orientacyjnym, poniewa trafia na ustrj, ktry w tym momencie wycofywa si z wymiany sygnalizacyjnej i tym samym by nie przygotowany do przyjmowania bodcw. Podobna sytuacja zdarza si w nerwicach typu neurastenicznego: zwyke bodce, jak sygna telefonu, przypadkowy dwik, czyj gos, wywouj niewspmiernie siln reakcj orientacyjn. Kontakt z otoczeniem, przykry ju z powodu innych objaww nerwicowych, staje si wskutek tej nadwraliwoci

jeszcze przykrzejszy. Niewspmiernie gwatowna reakcja orientacyjna wystpuje te przy budzeniu si ze snu, ze stanu nieprzytomnoci, np. po narkozie, po ataku padaczkowym itp., w ostrych i przewlekych zespoach psychoorganicznych, oglnie mwic w tych przypadkach, gdy struktura wymiany sygnalizacyjnej z otoczeniem jest wyranie naruszona. Gwnym objawem tego naruszenia jest obnienie zdolnoci selekcyjnej ukadu sygnalizacyjnego. Bodce, ktre normalnie zostaj zatrzymane na samej powierzchni receptorycznej lub, co czciej si zdarza, ju w pierwszych ogniwach uku odruchowego, tutaj bez wyboru aktywizuj cay ukad sygnalizacyjny. Z dwch podstawowych czynnoci tego ukadu: pobudzenia i hamowania, ta ostatnia jest wraliwsza, a pierwsza ulega zakceniom. Zdolno selekcji bodcw otoczenia mona wyobrazi sobie w formie skali wartoci, zmieniajcej si kadorazowo zalenie od aktualnej sytuacji ustroju i jego rodowiska. Wedug tej skali jedne sygnay s atwiej przepuszczane, inne trudniej. Sygnay o wartoci bliskiej zeru s w normalnej wymianie sygnalizacyjnej z otoczeniem od razu odrzucane na powierzchni receptorycznej lub w dalszych ogniwach uku odruchowego. Tylko w sytuacjach upoledzenia metabolizmu informacyjnego, wyej wspomnianych, mog one przebi barier selekcyjn. Skala wartoci ulega wwczas rozchwianiu, a sygnay o maym znaczeniu mog dziaa tak, jakby miay due znaczenie i odwrotnie. Sygna otoczenia nie jest wic czym cakiem nowym; dziaajc na ustrj zostaje natychmiast oznaczony okrelon Wartoci i zalenie od decyzji wartociujcej ksztatuj si jego dalsze losy. Moe on w ogle nie wywoywa reakcji orientacyjnej lub moe j wywoa, a by nie spostrzeony, moe dotrze do wiadomoci (np. wikszo ruchw przy chodzeniu jest wywoana sygnaami nie docierajcymi do wiadomoci), moe te wywoa reakcj wiadom. Moe zostawi wyrany lad pamiciowy, wiadomy lub niewiadomy. Antycypacja Kady sygna otoczenia, ktry przebije si przez powierzchni receptoryczn, zmienia w mniejszym lub wikszym stopniu struktur metabolizmu sygnalizacyjnego i jednoczenie go wzbogaca; sygnay otoczenia dla metabolizmu informacyjnego s tym, co poywienie dla metabolizmu energetycznego. Z drugiej jednak strony musi on w jakim stopniu do tej struktury pasowa; nie moe by cakiem nowy; jego warto zostaje od razu w pierwszym zetkniciu oznaczona. W tym sensie ustrj antycypuje to, co moe go spotka ze strony otoczenia. Naruszenie struktury zarwno metabolizmu energetycznego, jak i informacyjnego, stanowi zawsze pewne zagroenie dla ustroju, poniewa nie

wiadomo, czym skoczy si zachwianie struktury. Subiektywnym sygnaem zagroenia jest uczucie lku. W przypadku zachwiania struktury ener-detycznej wymiany ze rodowiskiem mwimy o lku biologicznym, a w przypadku zachwiania struktury informacyjnej o ku dezintegracyjnym. Sia reakcji lkowej jest proporcjonalna do stopnia gwatownoci zachwiania struktury. W przypadku metabolizmu energetycznego bdzie ona wiksza np. przy braku tlenu ni przy braku poywienia, przy gwatownej dysfunkcji hormonalnej ni przy agodnej itp. W przypadku metabolizmu informacyjnego sil reakcji lkowej jest tym wiksza, im dochodzcy sygna jest mniej prawdopodobny, a tym samym gorzej mieszczcy si w dotychczasowej strukturze interakcji z otoczeniem. Strza z rewolweru wywoa silniejsz reakcj orientacyjn ni tej samej siy stuk motoru; w czasie wojny, gdy huk wybuchw bomb i pociskw staje si ju czym zwyczajnym, naga cisza bdzie tak silnym sygnaem, e moe obudzi kogo ze snu. Naga ciemno wywoana zamieniem soca da silniejsz reakcj lkow ni ciemno wywoana brakiem prdu elektrycznego. Zmiana percepcji otoczenia pod wpywem LSD lub innego rodka halucynogennego, zaytego wiadomie, wywoa sabsz reakcj lkow ni analogiczna zmiana wystpujca w chorobie psychicznej lub pod wpywem niewiadomego zatrucia substancj chemiczn wywoujc halucynacje. Przewidywanie nie jest wycznie czynnoci wiadom. Gdy idc chodnikiem, nagle potkniemy si na jego nierwnoci, powstaa reakcja lkowa jest wynikiem naruszenia struktury okrelonego wycinka interakcji z otoczeniem funkcji chodzenia, opartej na prawdopodobiestwie, e droga, po ktrej si idzie, jest rwna. Dziki temu zaoeniu funkcja ta odbywa si automatycznie; gdy jest inaczej, np. na trudnej ciece grskiej, wwczas akt chodzenia jest wykonywany przy caociowym zaangaowaniu ukadu sygnalizacyjnego, tj. przy penym udziale wiadomoci. Zwykle wystarczy drobny szczeg, pojedynczy znak, by rozpozna znan nam rzecz; jestemy zaskoczeni, gdy nasze przewidywanie si nie spenio, gdy np. rozpoznany znajomy okae si obc osob. Skomplikowany acuch czynnoci zwizany z analiz percepcyjn, polegajcy przypuszczalnie na przyporzdkowaniu wchodzcych sygnaw istniejcym ju zapisom pamiciowym, rozgrywa si poza sfer wiadomoci. wiadoma jest ostateczna decyzja; e obserwowany przedmiot mona zaliczy do okrelonej kategorii zapisw pamiciowych. Reakcja zaskoczenia, ktr mona traktowa jako swoisty dla odruchu orientacyjnego rodzaj reakcji lkowej, jest proporcjonalna do dysproporcji midzy przewidywan a faktyczn form zakcenia metabolizmu informacyjnego. Rzutowanie w przyszo, ktre na poziomie wiadomoci jest odczuwane jako zdolno przewidywania, jest istotn cech metabolizmu informacyjnego, a idc dalej, w ogle metabolizmu, rwnie energetycznego. Jest ono zasadnicz

cech przyrody oywionej. Kada ywa istota od najprostszej jednokomrkowej do najbardziej skomplikowane] wielokomrkowej, jak jest czowiek, realizuje swj plan genetyczny poprzez wymian energii i informacji ze swoim rodowiskiem, W zalenoci od warunkw rodowiskowych moliwoci realizacji planu genetycznego kurcz si lub rozszerzaj. Sam plan moe zreszt ulec modyfikacjom pod wpywem rodowiska. W jakim stopniu modyfikacja taka jest moliwa, jest wci spraw dyskusyjn, W pojciu planu mieci si widzenie przyszoci, przewidywanie. Realizm przyrody polega na oglnej zgodnoci planu z moliwociami rodowiska. Przewidujc" dalsze etapy swego rozwoju, ktry moe si realizowa jedynie w ustawicznej wymianie ze rodowiskiem, w pewnej przynajmniej mierze ustrj musi przewidywa" zachowanie si rodowiska w stosunku do siebie. "W ludzkiej wiadomoci ostro odcina si przeszo, czyli to, co zostao ju zrealizowane, co si ju dokonao, od tego, co ma si dokona, od przyszoci. Moliwe, e granica ta nie jest tak ostra w wiecie zwierzcym. Wsprzdna czasu, obok wsprzdnych przestrzennych, stanowi najwaniejszy element struktury metabolizmu informacyjnego, gdy sygna nerwowy jest jakociowo niezaleny od rodzaju bodcw otoczenia, tak e obraz otaczajcego wiata tworzy si na zasadzie rnorodnego umiejscowienia sygnaw nerwowych na siatce czasowo-przestrzennej. To uoenie sygnaw stanowi aktualn struktur czynnociow metabolizmu sygnalizacyjnego; poprzednia struktura musi by zburzona, a na jej miejsce zbudowana nowa. To ustawiczne burzenie i budowanie jest moe najbardziej charakterystyczn cech pracy ukadu sygnalizacyjnego. Integracja i dezintegracja Dezintegracja struktury metabolizmu informacyjnego, wywoana strumieniem sygnaw z zewntrz ustroju lub z jego wntrza, nakada si na dezintegracj ju istniejc; w wyniku naoenia si obu moe si ona sumarycznie zwikszy lub zmniejszy. Na przykad u czowieka skupionego nad prac nowy bodziec na og zwiksza dezintegracj, rozprasza go, a na odwrt, u czowieka odpoczywajcego, rozproszonego analogiczny bodziec moe j zmniejszy, bowiem dziki niemu moe si wytworzy nowa struktura metabolizmu informacyjnego (moe powsta nowa myl, nowe wraenie, wspomnienie itp.). W tym ujciu lk jako subiektywny wyraz zachwiania porzdku metabolizmu informacyjnego towarzyszyby stale czowiekowi od prawie niedostrzegalnego niepokoju przy zwykym odruchu orientacyjnym do paniki wynikajcej z cakowitego rozbicia istniejcego porzdku, np, w przypadku kataklizmu lub ostrej schizofrenii. Niektrzy psychiatrzy mwi o pogotowiu lkowym. W gwnej mierze pogotowie to, w rnym zreszt nasileniu, wystpuje u kadego czowieka, bdc zwizane z istniejcym w metabolizmie informacyjnym

pewnym rozchwianiem porzdku. Im ukad sygnalizacyjny jest bardziej precyzyjny i wymiana informacji z otoczeniem bardziej skomplikowana, tym utrzymanie stabilnej rwnowagi staje si trudniejsze.

Zaburzenia wegetatywne
Uwagi neuroanatomiczne i neurofizjologiczne Ukad nerwowy somatyczny i autonomiczny Ukad sygnalizacyjny zwyko si dzieli na: somatyczny i wegetatywny (autonomiczny). Pierwszy zajmuje si wymian sygnaw z otoczeniem zewntrznym, a drugi z otoczeniem wewntrznym. Podzia ten nie jest cakiem cisy, gdy sygnay pochodzce z ukadu ruchowego (z mini, staww, wizade itd.), okrelane jako proprioceptywne, cho de facto pochodz z wntrza ciaa, nale do domeny ukadu somatycznego, poniewa stanowi rodzaj sprzenia zwrotnego dla sygnaw wychodzcych z ustroju, czyli dla wszelkich form ruchu. Z drugiej strony pewne reakcje wegetatywne, np. zblednicie czy zaczerwienienie twarzy, wzmoona potliwo doni, rozszerzenie renic, zjeenie si wosw itd., mog by traktowane jako sygnay wysyane w otoczenie, bdc niejednokrotnie wan wskazwk orientacyjn co do stanu emocjonalnego. Mimo to traktuje si je jako reakcje wegetatywne, uwaajc, e ich manifestowanie si na zewntrz jest spraw drugorzdn i e w istocie nale one do wewntrznego metabolizmu informacyjnego. Ukad wegetatywny okrela si te jako autonomiczny. Pojcie to ma uwypukli jego niezaleno od wiadomych procesw psychicznych, w szczeglnoci od decyzji wyboru danej struktury czynnociowej, tj. od aktu woli. W przeciwstawieniu do ukadu wegetatywnego ukad somatyczny nazywa si analogicznie ukadem wolicjonalnym. Wprawdzie wiele funkcji sterowanych przez ukad somatyczny rozgrywa si poza sfer wiadomoci funkcje zautomatyzowane, jak chodzenie, mwienie, pisanie itp., to jednak w razie potrzeby mog one z powrotem by wiadomie sterowane. Natomiast funkcje wegetatywne s funkcjami sensu stricte autonomicznymi; nie mona nimi kierowa wasn wol. Granica midzy funkcjami wolicjonalnymi a autonomicznymi nie jest jednake ostra. Oddychanie, ktre jest waciwie funkcj wegetatywn, nie jest jednak funkcj cakowicie autonomiczn, gdy moe by zaene od aktu woli.

Moliwe, e ta zaleno wie si z funkcj mowy, w ktrej oddychanie odgrywa wan rol. Pod wzgldem anatomicznym rnica midzy ukadem autonomicznym a somatycznym zaznacza si wyranie na obwodzie, w czci centralnej zaciera si. Nie wdajc si w szczegy anatomiczne, rnic t mona uj jako wiksz decentralizacj ukadu autonomicznego. Jego jednostki sterujce ciaa komrkowe neuronw mieszcz si bliej terenu oddziaywania, ni to si dzieje w ukadzie somatycznym. Terenem oddziaywania dla ukadu autonomicznego jest wasny ustrj, jest to jakby wewntrzny ukad sygnalizacyjny, sygnay s odbierane z rnych narzdw ustroju i do nich z powrotem wysyane. Natomiast dla ukadu somatycznego terenem oddziaywania iest rodowisko zewntrzne; stamtd dochodz sygnay i tira z kolei w formie ruchu s wysyane. Poruszajc si na swoim terenie, ukad autonamiczny jest jakby bezpieczniejszy, moe bardziej do niego si zbliy, podczas gdy ukad somatyczny oddala si od terenu obcego i bardziej od niego izoluje, Ukad wspczulny i przywspczulny Cz przywspczulna znajduje si bliej narzdw wewntrznych (niektre skupiska komrek nerwowych mieszcz si w samych narzdach wewntrznych lub w ich bezporedniej bliskoci), a cz wspczulna jest zlokalizowana w wikszej odlegoci od terenu dziaania (skupiska komrek le przed krgosupem zwoje przedkrgowe). Ta rnica w lokalizacji, jak si zdaje, wynika z odmiennego charakteru aktywnoci obu ukadw. Ukad przywspczulny wzmaga procesy anaboliczne, tj. budowy; wektor przemiany energetycznej jest skierowany do ustroju, substancja i energia otoczenia zostaj przeksztacone na swoist struktur energetyczn i substancjaln ustroju. Ukad wspczulny wzmaga procesy kataboliczne, tj. rozpadu; wektor wymiany energetycznej z otoczeniem jest skierowany na zewntrz. Specyficzna dla ustroju struktura energetyczno-substancjalna zostaje zmieniona na niespecyficzn na energi mechaniczn, ciepln, a stosunkowo proste substancje chemiczne wydalane z ustroju itp. Proces budowy jest bardziej skomplikowany, ni proces burzenia; orodki sterujce musz wic znajdowa si bliej miejsca dziaania. Druga rnica lokalizacyjna polega na tym, e ukad wspczulny czy si z ukadem centralnym w jego czci rodkowej (piersiowo-ldwiowej), a ukad przywspczulny w odcinkach skrajnych (gowowym i krzyowym). To dziwne nieco poczenie z osi ukadu nerwowego moe wynika std, e ukad wspczulny jako pobudzajcy procesy destrukcji najsilniej dziaa wwczas, gdy ustrj przygotowuje si do walki lub ucieczki. Due masy miniowe musz ulec wwczas aktywacji, a te wanie grupuj si gwnie w rodkowej czci

osi ciaa. Natomiast ukad przywspczulny, jako pobudzajcy procesy budowy, najsilniej dziaa wwczas, gdy ustrj przygotowuje si do funkcji pokarmowych i rozrodczych, a te lokalizuj si w odcinku gowowym (otwr gbowy) i odcinku kocowym (odbyt pierwotny). W osi centralnej ukadu nerwowego zaciera si rozrnienie lokalizacyjne ukadu wspczulnego i przywspczulnego. Trudno jest cile okreli, ktre skupiska komrek nerwowych nale do jednego, a ktre do drugiego ukadu. Lokalizacja obejmuje poszczeglne funkcje, gwne skupiska komrek nerwowych sterujcych oddychaniem i kreniem znajduj si w dolnych odcinkach pnia mzgu (w rdzeniu przeduonym i w mocie), a orodki nerwowe dla przemiany wodnej, wglowodanowej, tuszczowej, termoregulacji, funkcji pokarmowych i rozrodczych itd. w podwzgrzu. Orodki te steruj zarwno ukadem wspczulnym, jak i przywspczulnym. Procesy anaboliczne i kataboliczne konstrukcji i destrukcji s tak ze sob zespolone, e sterowanie nimi niezalenie od siebie jest niemoliwe. Wida z tego, jak zespolone s cile ze sob dwa przeciwstawne procesy; budowy i niszczenia, na nich bowiem opiera si dialektyka ycia. Podwzgrze i wchomzgowie Podwzgrze uwaa si za gwny orodek funkcji wegetatywnych. Podwzgrze czy si przez przysadk mzgow Z ukadem endokrynnym. Przysadka, podobnie jak podwzgrze w ukadzie wegetatywnym, odgrywa centraln rol w ukadzie endokrynnym. Nie znaczy to, aby orodki wenetatywne znajdujce si w filogenetycznie starszych czciach orodkowego ukadu nerwowego w rdzeniu i pniu mzgowym byy mniej wane; uszkodzenie ich (np. orodkw oddychania i krenia w rdzeniu przeduonym) moe prowadzi do mierci. Rwnie w modszych filogenetycznie czciach mzgu znajduj si wane orodki wegetatywne; s one cile zespolone z orodkami somatycznymi (tj. sterujcymi wymian sygnaw ze wiatem otaczajcym), tak e oddzielenie ich jest czsto niemoliwe. Na przykad dranienie pola ruchowego czy czuciowego w korze mzgowej wywoa jednoczenie zmiany naczynioruchowe w czci ciaa, ktrej reprezentacja korowa zostaa zadraniona. Dranienie starszych filogenetycznie czci kory mzgowej (wchomzgowia) wywouje silne reakcje wegetatywne, ale jednoczenie zasadnicze postawy w stosunku do otoczenia wciekoci, paniki, pobudzenia seksualnego. Wch, ktry u czowieka jest zmysem nie tak wanym jak u innych ssakw, odgrywa, jak si zdaje, istotn rol w filogenezie kory mzgowej. Sygnay wchowe determinuj zasadnicz orientacj w wiecie otaczajcym. Ukad sygnalizacyjny wchowy tworzy jakby rdze, wok ktrego narasta najwyszy, tj. korowy poziom metabolizmu informacyjnego. Wchomzgowie czowieka tylko w maym stopniu jest zwizane ze zmysem wchu (bezporednio z nim

zwizana jest opuszka wchowa, a prawdopodobnie te jdra migdaowate), niemniej filogenetycznie z niego si wywodzi. Wch jest jedynym zmysem, ktrego sygnay nie biegn przez gwn stacj przekanikow, tj. przez wzgrze (thalamus), lecz wprost zmierzaj do kory mzgowej, co rwnie moe wskazywa na jego specyficzne znaczenie. Badania neurofizjologiczne przemawiaj za tym, e dranienie wchomzgowia, a take podwzgrza wywouje wraz z reakcjami wegetatywnymi silne przeycia uczuciowe. Dlatego te uwaa si te czci mzgu, przy zachowaniu caej ostronoci w lokalizowaniu funkcji psychicznych, za gwny orodek ycia emocjonalnego. Porwnujc mzg najniszych ssakw, np. gryzoni, z mzgiem czowieka, stwierdza si niewspmiernie duy rozwj najwyej uformowanych czci kory mzgowej (neocortex) w porwnaniu z filogenetycznie najstarsz czci kory mzgowej (archicortex i mesocortex), tj. z wchomzgowiem, a take z podwzgrzem. Te czci mzgu u najniszego i najwyszego ssaka s prawie identyczne. Skok filogenetyczny w rozwoju mzgu koncentruje si u czowieka na neocortex. Nastawionych neuroanatomicznie i neurofizjologiczme psychiatrw powysze fakty skaniaj do raczej smutnych refleksji na temat tzw. wyszych uczu ludzkich. A obserwujc reakcje uczuciowe zwierzt wyszych (ssakw, ptakw) niekiedy dochodzi si do przekonania, e ich ycie uczuciowe jest bardziej harmonijne i szlachetniejsze ni czowieka. Dysproporcja midzy gwatownym rozwojem nowej" kory mzgowej a niezwykle powolnym rozwojem starej" nie wpywaaby wic korzystnie na harmoni ycia uczuciowego. Wreszcie badania neurofizjologiczne nad pamici wskazuj na to, e dla utworzenia zapisu pamiciowego konieczne jest przejcie strumienia informacji przez wchomzgowie i podwzgrze, o trwaoci zapisu pamiciowego decyduje m.in. komponent uczuciowy. Suszne wyda si moe popularne powiedzenie o kierowaniu si w yciu wchem. Wok struktur anatomicznych zwizanych z tym zmysem skupiaj si struktury sterujce podstawowymi zachowaniami o silnym adunku emocjonalnym (postawy ,,do" i ,,od"), a jednoczenie funkcjami wegetatywnymi i endokrynnymi. Filogenetycznie wch byby zmysem najwaniejszy m w zasadniczej orientacji w wiecie otaczajcym. Wch i smak, zmysy zreszt do siebie zblione, stanowi granic midzy metabolizmem informacyjnym a energetycznym. Od nich ostatecznie zaley decyzja, czy dana cz wiata otaczajcego moe zosta wchonita i zamieniona na struktur wasn ustroju, czy te naley j od siebie odrzuci. Bodce wchowe s te decydujcymi sygnaami w doborze seksualnym. Wprawdzie znaczenie wchu i smaku u czowieka nie jest tak due jak w wiecie zwierzcym, niemniej odgrywaj one wyran rol w doborze pokarmw, a take w doborze seksualnym. Sygnay z innych zmysw musz przej przez wcho-mzgowie, aby utrwali

si w pamici. Wiadomo, e bodce wchowe czy smakowe nale do tych, ktre najatwiej nrzywouj wspomnienia z plastyczn ywoci autentycznego przeycia. Od struktur orodkowego ukadu nerwowego zwizanych ze zmysem wchu i smaku, zaley wic decyzja wchonicia lub odrzucenia wiata otaczajcego nie tylko w sensie metabolizmu energetycznego, lecz te informacyjnego. Susznie wic mwi si o ,,smaku" ycia, gdy wchanianie tego, co wok si dzieje, jest w strukturze morfologicznej i funkcjonalnej ukadu nerwowego do cile zwizane ze zmysem wchu i smaku. Sygnay dochodzce do kory mzgowej z rnych obwodowych pl receptorycznych spywaj do wchomzgowia; tam prawdopodobnie zapada decyzja co do zasadniczej postawy: zbliy si, czy oddali. Od tej decyzji zaley zasadniczy ton uczuciowy przeycia wywoanego wchodzcymi do mzgu sygnaami, a take ich utrwalenie w palnici. Dowiadczenia na zwierztach i obserwacje neurochirurgiczne u ludzi zdaj si przemawid za tym, e zniszczenie wchomzgowia uniemoliwia tworzenie nowych zapisw pamiciowych, natomiast nie ginie pami zapisw wytworzonych przed zabiegiem, Dalsza droga strumienia sygnaw prowadzi z wchomzgowia do podwzgrza, gdzie zalenie od zapadej w wcho-mzgowiu decyzji wystpuje z kolei rozkaz wikszej lub mniejszej mobilizacji ustroju. Przy decyzji ,,od" jest ona wiksza ni przy decyzji do". Walka i ucieczka wymagaj bowiem wikszego wysiku ni przyjazne zblienie si. Postawa ,,do" nastawia ukad wegetatywny w kierunku anabolicznym, a postawa ,,od" w kierunku katabolicznym. W ten sposb bodce wiata otaczajcego rezonuj si w caym ustroju, czowiek spostrzega wiat nie tylko oczyma, uszami, wchem itd., ale te sercem, odkiem, jelitami., naczyniami krwiononymi itd. We wszystkich narzdach ustroju odzwierciedla si bowiem metabolizm informacyjny. Ukad endokrynny poprzez podwzgrze i przysadk mzgow bierze czynny udzia w przygotowaniu ustroju do tego, co ma za chwil nastpi. Szczeglnie wan rol odgrywa tu tzw. o przysadkowo-nadnerczowa (przysadka i kora nadnerczy), do ktrej tak wag przykada Selye w swojej teorii stresu. Teoria ta bya dalszym rozwiniciem bada wybitnego fizjologa amerykaskiego Cannona nad zjawiskiem obserwowanym przez etnografw u niektrych plemion murzyskich, tzw. mierci woodoo. Lk wyzwolony zaklciem czarownika lub przekroczeniem tabu prowadzi do stanu skrajnej prostracji i w cigu kilku dni do mierci. Marginesowe uwagi o medycynie naukowej Badania nad zmianami fizjologicznymi i biochemicznymi, towarzyszcymi rnego rodzaju stanom uczuciowym, stanowi dzi rozleg dziedzin wiedzy, tworzc podstaw psychosomatyki. Koncepcja wpywu psychicznego na

czynnoci somatyczne stanowia ide przewodni medycyny przednaukowej. Na niej opieray si rnego rodzaju praktyki stosowane przez lekarzyczarownikw: zaklcia, tace rytualne, maski, czary itp., ktre miay choremu przywrci zdrowie, a niekiedy zdrowemu zaszkodzi (w przypadku czarnej magii). Powstanie medycyny naukowej byo zwizane z rozdzieleniem psyche od soma. Ciao bowiem musiao sta si przedmiotem podlegym swobodnej manipulacji koniecznej do poznania zarwno jego struktury anatomicznej, jak i mechanizmw fizjologicznych i chemicznych. Stopie swobody badacza wzrasta ze stopniem braku swobody badanego przedmiotu, Dziecko, chcc lepiej zapozna si z motylem, ktry zafascynowa je na ce, stara si go schwyci, trzyma go w rczce, a potem nieraz zabija, by mc go mie na zawsze i w dowolnej chwili go bada. Studia lekarskie zaczynaj si od anatomii i histologii, gdzie przedmiot badania musi by umiercony. Inaczej bowiem nie daoby si pozna-morfologii ciaa ludzkiego. Dziki mierci obraz morfologiczny zostaje utrwalony. Znika w nim ruch i dialektyka ycia i mierci umierania i odradzania si, charakterystyczna dla wszystkiego, co ywe. Eksperyment naukowy, ktry sta si podstaw medycyny naukowej, opiera si na zasadzie: dziaam i obserwuj wynik mego dziaania. Im atwiej przedmiotem obserwacji da si swobodnie manipulowa, tym wiksze staje si pole dziaania dla eksperymentatora. W tym sensie atwiej eksperymentowa na przedmiotach martwych ni na ywych, na rolinach i zwierztach ni na czowieku. Dwa s gwne bdy mylowe, ktre eksperymentator moe atwo popeni: bd granicy i bd faszywego determinizmu. Pierwszy polega na tym, e koncentrujc si na obserwacji skutkw wasnego dziaania, zapomina on o granicy oddzielajcej badany ukad od otoczenia i o swoistoci praw rzdzcych w obrbie ukadu. Wydaje mu si, e jedyne prawa obowizujce w obserwowanym ukadzie, to tylko te ktre sam odkry dziki naruszeniu granicy przez eksperyment. Drugi bd zwizany jest z tym, e eksperymentator zbyt atwo stawia znak rwnoci midzy swoim dziaaniem a przyczyn, zapominajc o tym, e kady ukad ma swoist organizacj czynnociow i e to, co obserwuje jako skutek wasnego dziaania na badany ukad, daje tylko fragmentaryczny, a nierzadko spaczony wgld w prawdziwe mechanizmy dziaania ukadu. Jest to znany problem ,,czarnej skrzynki", dziaa si na ni w ten czy w inny sposb, co powoduje, e wyskakuj z niej rne rzeczy, ale nadal nie wiadomo, co w skrzynce si naprawd kryje. Eksperymentator jest inicjatorem zjawiska, bez jego dziaania nie mogoby ono powsta. On planuje przebieg wydarze, patrzy w przyszo, a przedmiot obserwowany w ten czy inny sposb reaguje na jego dziaanie. Badajcy jest przyczyn, a badany skutkiem. Przedmiot badany nie ma wasnej przyszoci, bo jest ona w gestii badajcego, jest skierowany w prze-

szo, a badane s przyczyny, ktre doprowadziy do aktualnego stanu. Tymczasem nie tylko w przyrodzie oywionej, ale te nieoywionej i w urzdzeniach technicznych problem przyszoci jest rwnie wany dla charakterystyki badanego przedmiotu, jak problem jego przeszoci i aktualnego stanu. Przykadem nieliczenia si ze specyfik metabolizmu informacyjnego i swoistoci jego determinizmu s niektre dowiadczenia stosowane do niedawna z wielkim zapaem w psychologii eksperymentalnej. Zwierzta dowiadczalne, zwykle szczury (psychologowie bowiem preferuj szczury, a neurofizjolodzy koty), poddawane s rnego rodzaju testom na inteligencj (labirynty itp.), dostosowanym raczej do czowieka ni do nich. Warto moe wyobrazi sobie sytuacj odwrotn: gdyby szczury baday zachowanie si czowieka testami dla nich specyficznymi, np. opartymi na bodcach wchowych i smakowych, nie wiadomo, jakby testowany czowiek w nich wypad. Przy rozpatrywaniu roli ukadu wegetatywnego i endokrynnego w ustroju dochodzi si nieuchronnie do refleksji nad znaczeniem czynnikw natury psychicznej, w szczeglnoci emocjonalnej, w funkcjonowaniu ywego ustroju, a w zwizku z tym do uwag krytycznych, dotyczcych niektrych metod naukowych stosowanych w medycynie wspczesnej. Integracja genetyczna, endokrynna i nerwowa Na kady ustrj wielokomrkowy mona popatrze jak na spoeczestwo zoone z bardzo wielu jednostek (komrek). W miar rozwoju filogenetycznego funkcje jednostek tej spoecznoci ulegaj coraz wikszej specjalizacji. Powstaj w ten sposb rnego rodzaju tkanki i narzdy, majce rne cele i zadania. Mimo to jednak zachowany jest wsplny plan aktywnoci. Wszystkie komrki maj bowiem ten sam plan genetyczny. Gdy pod wpywem nieznanych nam jeszcze czynnikw w jednej z nich. plan ten ulegnie modyfikacji, powstaje komrka nowotworowa, ktra rozmnaajc si tworzy obc i czsto wrog (w przypadku nowotworw zoliwych) spoeczno w macierzystym organizmie. Jak dotychczas nie mona jednoznacznie odpowiedzie na pytanie, w jakim stopniu plan genetyczny wpywa na przyszo danego ustroju. W kadym razie nie moe si on rozwin bez udziau rodowiska. Istot ycia jest bowiem ustawiczna wymiana energetyczno-sygnalizacyjna midzy ustrojem a jego rodowiskiem. Nie wiemy, czym jest ycie, lecz jeli wg fizyka Schroedingera okrelimy je jako przeciwstawienie si entropii deniu materii do bezwadnego ruchu czsteczek, to wwczas plan genetyczny mona traktowa jako uatwienie w wysiku ycia. Bez przekanika genetycznego kady ywy ustrj musiaby od pocztku zaczyna ewolucj przyrody oywionej. A tak wchodzi w ycie z gotowym planem porzdku negatywnej entropii.

Wspczeni genetycy w przeciwiestwie do dawnych s skonni przypisywa planowi genetycznemu wiksz plastyczno. Bodce otoczenia na zasadzie sprzenia zwrotnego modyfikuj genetyczny plan aktywnoci. Od nich zaley, co i w jaki sposb z tego planu zostanie zrealizowane. W miar powstawania ustrojw wielokomrkowych i specializowania si poszczeglnych komrek do wykonywania okrelonych funkcji plan genetyczny wymaga wzmacniania tj. specjalnego systemu, ktry by integrowa funkcje wielokomrkowej spoecznoci i jednoczenie przystosowywa je do sytuacji w wiecie otaczajcym. W ten sposb powstaa integracja endokrynna, w ktrej rol sygnau spenia substancja chemiczna, rozchodzca si z krwi po caym ustroju i wywoujca reakcj w tych narzdach, ktre sygnau tego oczekuj. Jak wspomniano, jest to sygna typu to whom it may concern kady moe go odebra, ale reaguje tylko ten, ktrego dana wiadomo dotyczy. Ukad endokrynny nie jest systemem sygnalizacyjnym zbyt zwrotnym. Jego dziaanie jest stosunkowo powolne, a take precyzyjno wyzwalania waciwych reakcji niezbyt dua. Znacznie precyzyjniej spraw integracji wielomiliardowej spoecznoci komrkowej kieruje ukad nerwowy. Sygnay szybciej i atwiej trafiaj tu do waciwych odbiorcw. Niemniej ukad endokrynny w trakcie rozwoju filogenetycznego nie zostaje wyrugowany przez ukad nerwowy, rozwija si rwnolegle z tamtym, co prawda znacznie wolniej. Widocznie jest on potrzebny i nie mg by przez ukad nerwowy zastpiony. Sygna wysyany przez gruczo dokrewny dziaa na cay ustrj, oczywicie najsilniej na ten narzd, do ktrego jest skierowany; dziaanie jego jest znacznie dusze ni impulsu. nerwowego. Tym samym stwarza on jakby to, na ktrym mog rozmin si bardziej szczegowe i zmienne aktywnoci ustroju, sterowane ju przez ukad nerwowy. W yciu subiektywnym byaby tu pewna analogia ze stanami uczuciowymi, ktre te stanowi to dla bardziej szczegowych i zmiennych przey. Przeycia te formalnie mog by identyczne, ale na skutek tego, e to jest inne, staj si czym innym. Na przykad ta sama rzecz, spostrzegana w smutku czy w radoci lub z uczuciem nienawistnym czy przyjaznym, mimo e jest ta sama, wyda si zupenie inna. Symptomatologia zaburze wegetatywnych Skargi cielesne w chorobach somatycznych i nerwicach Chory na nerwic rzadko trafia wprost do psychiatry; zwykle kieruje si do lekarza chorb wewntrznych lub innego specjalisty medycyny somatycznej, zalenie od typu swoich dolegliwoci. Jest to zrozumiae, bo tym, co chorego najwicej niepokoi i w czym, jego zdaniem, lekarz moe mu pomc, jest dolegliwo cielesna. Dolegliwoci psychiczne swoje niepokoje, smutki, urazy i kompleksy moe sam sobie prbowa tumaczy i z nimi gorzej lub lepiej radzi; wobec blu fizycznego staje bezradny. Ciao jest jakby bardziej na zewntrz, atwiej ulega uprzedmiotowieniu, dziki czemu atwiej jest je odda w

rce lekarza. Skargi cielesne, z jakimi zgaszaj si do lekarza chorzy na nerwice, s bardzo rnorodne i trudno je wszystkie wymieni. Jednak niektre z nich czciej si powtarzaj i s dla nerwic do typowe. Poza tym sposb przedstawiania przez chorego dolegliwoci jest dla nerwic do charakterystyczny, chory jest zazwyczaj bardziej zaniepokojony swoimi objawami, ni to si zdarza w chorobach czysto somatycznych, poza tym jest z nimi jakby bardziej zczony, tzn. nie potrafi o niczym innym myle ani spojrze na nie bardziej obiektywnie. Chory somatycznie atwiej oddziela od siebie swoje dolegliwoci, mniej jest w nich emocjonalnie zaangaowany. Zarwno wic typ skarg, jak i sposb ich przedstawienia pozwalaj na og od razu podejrzewa nerwic. Oczywicie nie jest to rwnoznaczne z jej rozpoznaniem, gdy, jak ju wspomniano, pod zespoem nerwicowym moe si kry powana nieraz choroba somatyczna lub choroba psychiczna. Do najczstszych dolegliwoci nerwicowych mona zaliczy bezsenno, ble gowy, ble serca, dusznoci, ble brzucha, brak apetytu i zwizany z tym ubytek wagi, zaburzenia seksualne, ble wdrujce, umiejscawiajce si w rnych czciach ciaa, mrowienia i drtwienia palcw rk i ng. Zaburzenia snu Sen jest zjawiskiem w przyrodzie powszechnym. Zalicza si do podstawowego rytmu biologicznego, rytmu dnia i nocy; wysiku i spoczynku. Drugim takim podstawowym rytmem jest rytm rozwoju odpowiadajcy porom roku: wiosna, lato, jesie ycia. Zasadnicz cech snu jest znaczna redukcja wymiany energetycznoinformacyjnej ze rodowiskiem. Nastpuje, zamknicie si w sobie, aktywno zewntrzna spada prawie do zera; czowiek korzysta z zapasw nagromadzonych w cigu dnia (jeli dzie jest okresem czuwania). Poza tlenem niczego z zewntrz si nie przyjmuje. Dopyw informacji jest te zredukowany do minimum. Metabolizm energetyczny przesuwa si wyranie w kierunku procesw anabolicznych; wchania si i przeksztaca na struktur wasn ustroju to, co w cigu dnia zostao zdobyte. Nie wiadomo, w jakim stopniu przewaga procesw anabolicznych dotyczy te metabolizmu informacyjnego. Wci jeszcze bardzo mao wiemy o yciu psychicznym w czasie snu. Marzenia senne, wystpujce w sposb regularny, mniej wicej co jedn do ptorej godziny, o czym wiadczy charakterystyczny dla nich zapis elektroencefalograficzny,,tzw. REM (rapid eye moyements) przyspieszenie rytmu bioelektrycznego mzgu i wystpienia szybkich ruchw gaek ocznych, s w pewnym sensie przejawem tendencji anabolicznych. Z fragmentw informacji nagromadzonych w cigu poprzedniego dnia, a take znacznie bardziej odlegych okresw ycia, tworz si sceny marzenia sennego,

jakby krtkie filmy. Jest to aktywno w pewnej mierze twrcza. Jeli analogicznie jak w metabolizmie energetycznym cech tworzonych struktur czynnociowych jest ich swoisto, naleaoby przyj, e marzenie senne bardziej oddaje prawd o danym czowieku, jest struktur bardziej swoist ni obrazy powstae na jawie, ktre formuj si pod wiksz presj otaczajcej rzeczywistoci. Natomiast jest ono pozbawione elementw wolicjonalnych, istotnych w kadym procesie twrczym. Zaburzenia snu nale do dolegliwoci najczciej spotykanych w psychiatrii. Ostre psychozy zarwno endogenne, jak organiczne zwykle zaczynaj si od okresu bezsennoci, tote bezsenno jest niejednokrotnie pierwszym objawem zwiastunowym zbliajcej si psychozy. W psychozach organicznych, zwaszcza w otpieniu starczym, nastpuje czsto odwrcony rytm snu, chory drzemie w cigu dnia, a jest bardziej oywiony w cigu nocy. Wirusowe zapalenie mzgu, wystpujce w sposb epidemiczny po pierwszej wojnie wiatowej, prowadzio do stanw piczkowych (std jego nazwa encephalitis lethargica). Zaburzenia te wizano z uszkodzeniem okolicy podwzgrzowej. Tam te Hess w latach trzydziestych na podstawie swych dowiadcze na zwierztach lokalizowa orodek snu. Przednia cz podwzgrza jest zwizana z ukadem przywspczulnym, a tylna z ukadem wspczulnym. Zniszczenie tylnej czci podwzgrza, np. przez nowotwr, prowadzi do stanw piczkowych. Analogiczne efekty, jak te rnego typu zaburzenia wiadomoci daj uszkodzenia pnia mzgu (cilej mwic rdzenia przeduonego, mostu i pnia), w ktrym na maej przestrzeni skupiaj si wszystkie drogi doprowadzajce i odprowadzajce, skutkiem czego atwo wic mog ulec uszkodzeniu, co prowadzi do zaburze wiadomoci. Rytm snu i czuwania moe zatem rwnie dobrze zalee od dopywu bodcw do kory mzgowej. Na tym stanowisku stali antagonici lokalizacyjnej koncepcji Hessa (m. in. szkoa pawowowska). Jak wykazay badania Moruzzlego i Magouna (1949), nie wszystkie drogi wstpujce maj wpyw na stan przytomnoci. Zniszczenie klasycznych drg czuciowych, skadajcych si tylko z kilku neuronw i dochodzcych do okrelonych pl receptorycznych w korze mzgowej, nie wpywa na stan przytomnoci. Natomiast zniszczenie ukadu siatecz-kowego, tj. drg nerwowych zbudowanych z neuronw o krtkim aksonie, a tym samym skadajcych si z bardzo wielu neuronw, znosi stan przytomnoci, a dranienie ukadu siateczkowego wywouje reakcj obudzenia nawet w gbokim stanie piczkowym (komatycznym). W przeciwiestwie do klasycznych drg czuciowych ukad siateczkowy stanowi drog niespecyficzn, tj. impulsy pochodzce z rnych narzdw zmysowych ulegaj w nim wymieszaniu i w tej formie docieraj do caej kory mzgowej i do wszystkich jej warstw (drogi klasyczne, tzw, specyficzne, docieraj tylko do warstwy IV odpowiednich korowych pl receptorycznych). Obecnie uwaa si, e rytm snu i czuwania wie si z aktywnoci ukadu

siateczkowego, a orodek snu Hessa traktuje si jako cz tego ukadu. Granica midzy stanem przytomnoci a nieprzytomnoci nie jest ostra. Stan maksymalnego napicia uwagi i stan komatyczny, w ktrym ju bodce mylowe nie wywouj reakcji obudzenia, s kracowymi biegunami continnum wyraajcego rne stany wiadomoci. Od aktywnoci ukadu siateczkowego zaley aktualna pozycja midzy obu biegunami. Aktywno ta jest zalena nie tylko od sygnaw zmysowych pochodzcych z otoczenia i z samego wntrza ciaa, lecz te od sygnaw pochodzcych z kory mzgowej (odgrywaj one tu rol sprzenia zwrotnego). Poza tym aktywujcy ukad siateczkowy jest szczeglnie wraliwy na wszelkie zmiany chemizmu swego bezporedniego otoczenia. Na podstawie bada elektroencefalograficznych rozrnia si w czasie snu rne fazy jego gbokoci; wspomniany uprzednio REM, uwaany za odpowiednik marze sennych, stanowi jedn z takich faz. We nie, podobnie jak w stanie czuwania, istniej wic rne stopnie nasilenia, co zgadza si z koncepcj continuum. W nerwicach najczciej spotyka si due trudnoci w zasypianiu. Natomiast dla cyklofrenii, zwaszcza dla fazy depresyjnej, charakterystyczne jest bardzo wczesne budzenie si. Chorzy nerwicowi kad si spa z lkiem, sama myl o bezsennej nocy, w czasie ktrej przewalaj si przez gow najprzykrzejsze myli i obrazy, spdza sen z oczu. Chorzy stosuj rne sposoby, by sprowadzi sen: czytanie nudnych ksiek, przysowiowe liczenie owiec, spacery, kpiel przed spaniem itp., na og bez wikszych efektw. Najmniej wysiku wymaga zaycie rodka nasennego, tote s one stosowane w olbrzymich ilociach. W krajach kapitalistycznych producenci rodkw nasennych szybko dochodz do fortuny. Charakterystyczn cech wszystkich lekw, a zwaszcza dziaajcych na ukad nerwowy, jest to, e ustrj na og szybko si do nich adaptuje, tote po krtszym lub duszym czasie dziaanie ich staje si coraz sabsze. Skutkiem tego, by sprowadzi upragniony sen, trzeba stosowa coraz wysze dawki rodkw nasennych i zmienia ich rodzaj. Jeli lek nasenny dziaa nadal w mdych dawkach, to dzieje si to na zasadzie zmniejszenia napicia lkowego, zwizanego z uporczyw myl ,,czy tej nocy bd spa". wiadomo, e zaycie lekarstwa sprowadzi sen, redukuje niepokj; chory ma pewno, e zanie, i rzeczywicie zasypia. Istotne jest tu nie tyle nasenne dziaanie leku, co przekonanie, e stanowi on skuteczn bro przeciw bezsennoci. Na tej zasadzie moe dziaa nasennie kady rodek, o ktrego skutecznoci chory jest przewiadczony, a ktry w rzeczywistoci nawet nie ma dziaania nasennego. Bezsenna noc jest mczarni, przede wszystkim dlatego, e bardzo chce si zasn. Jest ona odwrotnoci sytuacji, gdy walczy si z sennoci, gdy chce si za wszelk cen nie dopuci do zanicia. Im bardziej chce si zasn, im wicej si o tym myli, tym szans s mniejsze. Cho sen nie jest zjawiskiem tylko wegetatywnym, gdy obejmuje waciwie

wszystkie funkcje yciowe, niemniej obowizuje w nim zasada autonomii; podobnie jak funkcje sensu stricto wegetatywne znajduje si on poza sfer dziaania woli. Co wicej, dziaanie wolicjonalne zakca przebieg czynnoci autonomicznych i zautomatyzowanych; jest to znany problem impotencji im wicej si chce, tym mniej si moe. Poczucie bezsilnoci wyzwala lk lub agresj, albo oba uczucia razem. Jest to reakcja w zasadzie infantylna, w ten sposb bowiem reaguje niemowl (std wywodzi si jego krzyk, gdy jest godne, gdy ma mokre pieluszki, gdy nie moe dosign czego rczk itd.). Bezsilno jest cech wczesnego dziecistwa. W miar rozwoju zdobywa si wadz nad otoczeniem, czciowo przynajmniej podporzdkowuje si je wasnej woli. Poczucie bezsilnoci i towarzyszce mu na zasadzie dialektycznej sprzecznoci poczucie wszechmocy, charakterystyczne dla okresu niemowlcego, znikaj lub przynajmniej zostaj stumione ju w dziecistwie. Zaburzenia wegetatywne stawiaj czowieka z powrotem w pozycji niemowlcia, koncentruje si on bowiem na zjawiskach, wobec ktrych jest bezsilny. Im wiksza jest bezsilno, tym silniejsze denie do wadzy (do infantylnej wszechmocy), do kierowania wol. To, co sprzeciwia si woli, budzi negatywne uczucia. Negatywne uczucia wzmagaj zaburzenia wegetatywne, m. in. bezsenno. Powstaje typowe nerwicowe bdne koo. Dlatego te w leczeniu nerwicowej bezsennoci istotny jest moment, w ktrym chorego przestaje nka obawa, e nie zanie. Nerwicowy lk przed bezsenn noc jest te lkiem przed samotnoci. W nocy nasila si poczucie osamotnienia, czowiek zostaje sam ze swoimi mylami, lkami, gronymi wizjami. Sama ciemno budzi niepokj, zmienia si obraz rzeczywistoci; staje si on tajemniczy, grony, czowiek czuje wasn wobec niego bezsilno. Za dnia wiat z powrotem staje si zwyklejszy i przystpniejszy. Niejednokrotnie dziecko kadc si spa, musi przytuli si do swego misia lub do rki matki czy ojca. Prawdopodobnie w ten sposb zmniejsza ono swj lk przed noc i samotnoci. Neurotyk rzesto czuje si samotny, niezrozumiay przez swe otoczenie zdany tylko na siebie. Tskni za ,,dobrym misiem", do ktrego mgby si przytuli i bezpiecznie w jego obecnoci zasn. Chorzy czsto skar si, ze przez ca noc nie zmruyli oka. Skarg takich nie mona traktowa dosownie. Sen jest rwnie potrzebny do ycia, jak powietrze, woda i poywienie. Cakowity brak snu w cigu 34 db prowadzi z reguy do zaburze psychotycznych, polegajcych na tym, e tre marzenia sennego staje si rzeczywistoci. Chory przez krtkie zazwyczaj okresy ni na jawie. Badania eksperymentalne nad snem zdaj si wskazywa na to, e w powstaniu zaburze istotn rol odgrywa faza REM, (marzenia sennego). Zaburzenia psychotyczne wystpuj wwczas, gdy pozbawia si badanego tej fazy snu, tzn. budzi si go za kadym jej pojawieniem si w zapisie elektroencefalograficznym. Opisywane s wprawdzie przypadki bezwzgldnej bezsennoci, trwajcej nawet latami, np. po zapaleniu mzgu lub ranie postrzaowej gowy. Przypadki te nale do rzad-

koci i wymagayby, jak si zdaje, weryfikacji. Zazwyczaj chorzy podajcy, e ,,przez noc nie zmruyli oka", pi z czstymi przerwami; w ich wiadomoci zostaj tylko okresy czuwania. Przekonanie ich o tym, e noc nie bya cakowicie bezsenna, budzi u nich uzasadnione poczucie krzywdy, gdy s tak wymczeni walk z bezsennoci, jakby rzeczywicie ca noc nie spali. Biologicznym celem snu jest wypoczynek. I nie jest istotne, ile godzin si pi, tylko w jakim stanie si budzi. Mona wsta wypocztym po kilku godzinach snu, a nawet po jednej godzinie, a czu si zmczonym, rozbitym, wytym" po kilkunastu godzinach snu. Stan porannego zmczenia jest do typowy dla nerwic, zwaszcza typu neurastenicznego. Sen w nerwicy nie przynosi odpoczynku. Dlaczego tak jest, trudno odpowiedzie. Mona przypuszcza, e stan nerwicowego napicia niepokj, przykre myli, dolegliwoci cielesne itd. nie mija z chwil udania si na spoczynek, a przeciwnie, nasila si z chwil ustania aktywnoci dziennej. Sen midzy innymi charakteryzuje si przejciem z eksterocepcji na interocepcj, tzn. w czasie snu sygnay z wntrza ustroju nabieraj wikszego znaczenia ni sygnay z zewntrz. Wstpem do snu jest odcicie od bodcw otoczenia wyszukanie moliwie zacisznego miejsca, przyjcie pozycji ciaa, w ktrej aktywno ruchowa redukuje si do minimum i w ktrej nie trzeba przeciwstawia si sile cikoci, tj. pozycji lecej, czsto zblionej do pozycji podowej, przerwanie najwikszego dopywu bodcw zewntrznych przez zaniknicie oczu itd. Przeycia blowe (a wic interoceptywne, ktre w cigu dziennej aktywnoci zacieraj si, przybieraj w nocy na sile. Normalny rytm aktywnoci i odpoczynku jest w nerwicy zachwiany. Paww tumaczy zaburzenia nerwicowe rozchwianiem rwnowagi midzy procesami pobudzenia i hamowania, Wyraajc t myl popularnym jzykiem, mona stwierdzi, e nerwicowiec w cigu dnia nie jest w peni obudzony, a w czasie snu nie pi do gboko. Nie bez wpywu na samopoczucie i nastrj w cigu dnia s marzenia senne poprzedzajcej nocy. Sny w nerwicy s czsto koszmarne. Chory nieraz budzi si w nocy z uczuciem silnego lku, z biciem serca, zlany potem. Napicie emocjonalne i zwizane z nim wyadowania w ukadzie wegetatywneendokrynnym , towarzyszce przykrym marzeniom sennym, mog te tumaczy stan porannego wyczerpania, Napicie nerwicowe nie mija z chwil udania si na spoczynek. Przerwanie rutynowych zaj dnia kieruje tory mylenia na tematyk konfliktow; bezczynno zwiksza niepokj, a ze wzrostem niepokoju wzrastaj somatyczne dolegliwoci; minie nie rozluniaj si, s przygotowane do ucieczki lub walki. Prawdopodobnie w zwizku z utrzymujcym si napiciem miniowym wystpuje przed zaniciem nage zrywanie si caego ciaa lub koczyn (noga lub rka sama skacze) i drtwienie czy mrowienie palcw rk i ng. W stanie nerwicowego napicia trudno odry si, nie mona oderwa si od

konfliktowych tematw i od uporczywej myli, czy zasn". Napicie to powoduje, e chory czsto w cigu nocy budzi si i e jego marzenia senne obracaj si wok konfliktw i wyrastaj na podou emocjonalnym o znaku ujemnym, tj. uczu lku i agresji; std wyrana przewaga snw lkowych. Zaraliwo nerwicowych zaburze wegetatywnych Bywaj ludzie, ktrzy od modych lat maj trudnoci ze spaniem, czsto narzekaj na bezsenno, nie mog zasn, budz si wielokrotnie w cigu nocy, rano wstaj znueni. Na trudne sytuacje yciowe reaguj bezsennoci. Analogicznie spotyka si ludzi, ktrzy od najmodszych lat cierpi na ble gowy, serca, odka, nie maj apetytu itp. W takich przy-padkach chronicznych i wybirczych dolegliwoci mona by myle o wycinkowym upoledzeniu ukadu wegetatywnego, o swojego rodzaju puncturn minoris resistentiae. W chorobach somatycznych spotyka si rwnie sabsz odporno pewnych ukadw, np. oddechowego, krenia, pokarmowego itp. Skonnoci do pewnych chorb wystpuj niejednokrotnie rodzinnie, std suszne przypuszczenie o ich genetycznym podou. W przypadku rodzinnego wystpowania zaburze ukada wegetatywnego naley by ostroniejszym w przyjmowaniu ta genetycznego. Na przykad fakt, e babka, matka i crka cierpi od modych lat na ble gowy, nie zawsze wiadczy o tym, e maj one ku temu dziedziczn skonno. Dolegliwoci nerwicowe s ,,zaraliwe", tzn. od osb bliskich przyjmuje si zwykle niewiadomie styl reagowania nerwicowego. Styl ten atwo, zwaszcza w modym wieku, ulega utrwaleniu, tzn. gdy np. bl gowy raz wystpi jako reakcja nerwicowa na trudn sytuacj, to ma on szans zawsze w przyszoci towarzyszy konfliktowym sytuacjom. Zaraliwoci" objaww nerwicowych mona tumaczy mody na okrelone zaburzenia wegetatywne, jakie obserwuje si w pewnych okresach historycznych czy w rnych krgach kulturowych. Na przykad omdlenia byy tak czstym objawem nerwicowym u kobiet na przeomie wiekw XIX i XX, jak obecnie ble gowy czy serca. Zaraliwo" objaww nerwicowych nie jest zjawiskiem atwym do wytumaczenia; nie chodzi tu w kadym razie o zwyke naladowanie, wikszoci objaww nie da si wiadomie naladowa. Wyjanienia zjawiska naleaoby szuka raczej w stanach hipnotycznych, w ktrych, jak wiadomo, pod wpywem sugestii atwo wywoa rnego rodzaju zmiany reakcji wegetatywnych i inne zaburzenia typu nerwicowego, oraz w udzielaniu si zasadniczych postaw uczuciowych (zaraliwo" klimatu uczuciowego). Zaburzenia aknienia Zaburzenia aknienia w nerwicach wystpuj w dwch formach: jego braku lub

nadmiaru. Brak aknienia jest czstszy: prowadzi on do znacznych nawet spadkw ciaru ciaa, oo jest dodatkowym rdem niepokoju dla chorego, a take dla lekarza, nim ustali waciwe rozpoznanie. Nadmierny apetyt jest najczstsz przyczyn otyoci. W tych przypadkach objawy nerwicowe s zazwyczaj mniej ostre ni przy spadku ciaru, natomiast przebieg nerwicy jest wprawdzie agodny, ale przewleky, a charakter jej utrwalony. Podobnie jak potrzeba snu, tak i potrzeba jedzenia nale do podstawowych potrzeb zwierzcych i ludzkich. Przyjmowanie pokarmu jest warunkiem wymiany energetycznej z otoczeniem. Jeli jest ono niedostateczne, bilans energetyczny jest ujemny, ustrj wicej energii wydatkuje ni przyjmuje z otoczenia, co w kocu moe doprowadzi do skrajnego wyniszczenia, a nawet mierci (na tej zasadzie ujemnego bilansu opieray si hitlerowskie obozy zagady Vernichtungslager). Przy nadmiernym przyjmowaniu poywienia bilans energetyczny jest dodatni, nadmiar energii zostaje zdeponowany w postaci tuszczu. W obu przypadkach dziaa nerwicowe bde koo. Gdy wskutek napicia nerwicowego traci si ch do jedzenia, po pewnym czasie coraz mniejsze iloci pokarmu zaspokajaj gd, tote w kocu chory moe dosownie nic nie je, a godu nie odczuwa. W takich skrajnych sytuacjach (anorexia nervosa) dochodzi oczywicie do ogromnego wyniszczenia. Gdy natomiast chory redukuje nerwicowe napicie ustawicznym jedzeniem, jego apetyt przybiera charakter nerwicowy; je nie dlatego, e jest godny, tylko dlatego, e jest zdenerwowany. Nadmiar ciaru utrudnia mu wydatkowanie energii (mniej si rusza), skutkiem czego jeszcze wicej przybiera na wadze. U chorych nerwicowych zarwno z brakiem aknienia, jak i z jego nadmiarem obserwuje si charakterystyczny stosunek emocjonalny do jedzenia. W jednym wypadku jest nim wstrt, jakby caa niech do ycia skoncentrowaa si na jedzeniu, w drugim za jedzenie staje si jedyn przyjemnoci ycia, ktre na skutek nerwicy stao si szare i przykre. podobnie jak w przypadku bezsennoci, a take innych zaburze wegetatywnych, spotyka si ludzi, ktrzy od najmodszych lat cierpi na nadmierny apetyt lub jego brak. Ci co kochaj je", ju od niemowlcia wykazuj zwykle nadwag ciaa, a ci co do jedzenia odnosz si z niechci niedowag. Na pewno nie bez wpywu s tu skonnoci dziedziczne. Obserwuje si rodziny grubaskw i chudeszy. Ocena wpywu genetycznego musi jednak by ostrona. Niema rol odgrywa tu styl jedzenia panujcy w danej rodzinie a ten midzy innymi zaley te od sytuacji ekonomiczne. Na og nie spotyka si ludzi grubych wrd ludzi biednych i ciko pracujcych fizycznie. Wedug Freuda pierwsz faz rozwoju libido jest faza oralna; otaczajcy wiat wchania si przez usta i akt ten iest rdem erotycznej przyjemnoci. Poznawanie przedmiotw otoczenia zaczyna si od wkadania ich do ust. Cielesny zwizek z matk, zerwany w chwili urodzenia, zostaje przywrcony w kadym momencie karmienia i usta s t czci ciaa, ktra przede wszystkim

zwizek ten utrzymuje. Z matki rozszerza si czno ze wiatem przez usta na inne przedmioty otoczenia. Emocjonalny stosunek do jedzenia, charakterystyczny dla nerwicowych zaburze aknienia, jest zjawiskiem prawidowym w okresie niemowlctwa. Byby to przykad nerwicowej regresji cofnicia si do wczeniejszych ontogenetycznie form zachowania si i przeywania. Leczenie nerwicowe otyoci czy chudoci nie moe wic polega na zwracaniu uwagi na problem jedzenia, np. przez zalecanie skomplikowanych diet tuczcych czy odchudzajcych, czste sprawdzanie, ile si way, gdy postpujc w ten sposb pogbia si emocjonalny stosunek do tego problemu. Natomiast ludzie otyli atwo trac na wadze, a chudzi przybieraj, gdy znajduj si w warunkach, w ktrych nie musz zajmowa si swoj diet w wojsku, w sanatorium, w szpitalu itp. Zaburzenia seksualne Nerwicowe zaburzenia snu i aknienia stanowi zagroenie pierwszego prawa biologicznego, tj. zachowania wasnego ycia, nie mona bowiem y bez wypoczynku i bez pokarmu. W tym sensie s one czym wicej ni tylko zaburzeniami wegetatywnymi. Funkcje zwizane z podstawowymi prawami biologicznymi s sterowane przez cay ukad nerwowy, a nie tylko przez ukad wegetatywny, niemniej wanie dlatego, e s to funkcje zasadnicze dla zachowania ycia wasnego i ycia gatunku, s one w gwnej mierze autonomiczne i od woli niezalene. Trzeci grup tego typu zaburze stanowi zaburzenia seksualne; godz one w drugie prawo biologiczne zachowania ycia gatunku. Najczciej spotyka si w nerwicach zaburzenia o charakterze minusowym obnienie popdu i sprawnoci seksualnej, rzadziej o charakterze plusowym w postaci wzmoonego popdu. Wmoenie popdu ma charakter nerwicowy; szuka si wyadowania seksualnego dla zmniejszenia nerwicowego niepokoju; partnera seksualnego traktuje si jako przedmiot tego wyadowania, szybko si te nim nuy, std wiksza potrzeba zmiany i atrakcji. Czsto wystpuje autoerotyzm jako najatwiejsza forma wyadowania. Nerwicowy charakter wzmoenia popdu sprawia, e podobnie jak w jego wzmoeniu pod wpywem alkoholu, co ju Szekspir zauway, towarzyszy mu sabsze lub nieudane wykonanie. Na og jednak nerwicy towarzyszy obnienie nastroju, a z nim oglnej dynamiki yciowej, co midzy innymi objawia si zmniejszeniem popdu seksualnego. wiat w nerwicy staje si przykry, dranicy, kontakt z nim bolesny. Ten sposb odbierania otoczenia koncentruje si na partnerze seksualnym, ktry jest tego wiata najbliszym przedstawicielem; zaostrzaj si konflikty, narasta niech i zobojtnienie, co oczywicie osabia ch erotycznego zblienia.

Sam akt seksualny jest sterowany gwnie przez ukad wegetatywny; tym samym jest aktem autonomicznym, od woli niezalenym. Nie mona na rozkaz wywoa orgazmu, mona tylko do niego doprowadzi za pomoc tych czy innych technik, jak w wypadku autoerotyzmu czy gry miosnej. Z punktu widzenia pracy ukadu wegetatywnego mona w akcie seksualnym rozrni dwie fazy: przywspczuln, w ktrej dochodzi do rozszerzenia naczy krwiononych w narzdach pciowych (czego u mczyzn wynikiem jest wzwd prcia) i do wzmoonego wydzielania gruczow luzowych (dziki czemu zmniejsza si wspczynnik tarcia), oraz faz wspczuln, ktra doprowadza do seksualnego wyadowania (wytrysk u mczyzn, u kobiet szczytowanie), U mczyzn najczciej jest zaburzona pierwsza faza, u kobiet druga. Mczyni najczciej cierpi na brak erekcji ( impotentia ), a kobiety na brak wyadowania (anorgasmia). Do rzadkoci naley brak ejakulacji (wytrysku). W takich przypadkach, zanim przyjmie si to nerwicowe, naley wykluczy zmiany organiczne. Natomiast do czsto wystpuje osabienie ejakulacji, zamiast wytrysku wyciek. Wyciek taki zdarza si nawet bez erekcji. Obnienie przyjemnoci stosunku seksualnego jest do typowe zarwno dla kobiet, jak i mczyzn cierpicych na merwice. Mczyni odczuwaj w czasie stosunku i po nim zmczenie; ich objawy nerwicowe nasilaj si. Mczyni obawiaj si, e stosunek moe im zaszkodzi, w samym akcie seksualnym nie s emocjonalnie zaangaowani, nie potrafi bowiem wyczy si z tematyki nerwicowej. Kobiety jeszcze ostrzej ni mczyni odczuwaj brak przyjemnoci w stosunku. Akt seksualny moe u nich budzi wrcz wstrt, co niejednokrotnie jest wyrazem stosunku uczuciowego do partnera lub do ycia seksualnego w ogle. Gdy kobieta zrazi si do swego partnera, co nierzadko zdarza si w maestwie, wwczas ycie seksualne, dawniej mie, staje si dla niej rwnie wstrtne jak jego przedstawiciel; jest to anorgazmia wtrna. Jeli natomiast na skutek niepenego rozwoju popdu seksualnego lub zahamowania go pod wpywem jakiego urazowego przeycia, np. prby gwatu, widoku aktu seksualnego u rodzicw itd., kobieta nigdy nie odczuwa przyjemnoci w czasie stosunku, a nawet ma do niego wstrt, mwi si o anorgazmii pierwotnej, ktra jest oczywicie znacznie trudniejsza do leczenia ni wtrna. Akt seksualny moe by bolesny (dyspareunia), co, jeli nie jest wywoane zmianami organicznymi, jak stan zapalny przydatkw, pochwy, naderka szyjki macicy itd., moe by traktowane jako objaw nerwicowy typu konwersji histerycznej. Analogicznym objawem, ale o charakterze ruchowym, jest pochwica (vaginospasmus), objaw stosunkowo rzadki, ale popularny ze wzgldw anegdotycznych. Niemono rozczenia si partnerw (penis capfiyus) bywa nierzadko powodem kompromitacji. Podobnie jak w przypadku innych zaburze wegetatywnych zaburzenia

seksualne mog wystpi jako jedyny objaw nerwicy. Mwimy wtedy o nerwicy seksualnej. Wwczas me naley jednak koncentrowa si tylko na sprawach seksualnych, lecz zbada ca histori ycia chorego, gdy w niej nierzadko znale mona przyczyn zaburzenia. Poza tym zbytnie koncentrowanie si na objawie nerwicowym zwykle objaw ten nasila. Zaburzenia seksualne dzieli si na pierwotne i wtrne. O pierwotnych mwi si wwczas, gdy wystpuj od pocztku (np. mczyzna nigdy nie by zdolny do stosunku seksualnego, kobieta nigdy nie odczuwaa przy stosunku przyjemnoci), a o wtrnych, gdy wystpuj ju po krtszym lub duszym okresie prawidowego funkcjonowania. Nie trzeba dodawa, e zaburzenia pierwotne s znacznie trudniejsze do leczenia. Inne zaburzenia wegetatywne W przeciwiestwie do omwionych zaburze, dolegliwoci tego typu, co ble i zawroty gowy, ble serca, ble brzucha, zaparcia stolca i biegunki, trudnoci w oddawaniu moczu, drtwienia, mrowienia, pieczenia palcw rk i ng, ble miniowe, zwaszcza okolicy ldwiowo-krzyowej itp,, s bardziej wybircze, nie obejmuj one caoci ustroju i jego funkcji zasadniczych. Niemniej s one niejednokrotnie tak dokuczliwe, i caa uwaga chorego na nich si koncentruje. Patofizjologiczny mechanizm tego typu zaburze wegetatywnych nie jest jeszcze dobrze poznany. Jako ogln zasad mona by przyj, e wi si one przede wszystkim ze skurczem mini gadkich. I tak ble gowy w nerwicach maj najczciej charakter naczynio-ruchowy, tj. s wywoane skurczami naczy krwiononych. Zdaniem niektrych autorw odgrywa te rol w ich powstawaniu skurcz mini prkowanych pokrywy czaszki. Nerwicowe zawroty gowy s wywoane zmianami naczynio-ruchowymi w ukadzie bdnikowym. Najczstsz przyczyn nerwicowych blw serca s skurcze naczy wiecowych, co uwydatni si moe w elektrokardiogramie (EKG). Ble brzucha s wywoane spastycznymi skurczami mini gadkich w rnych odcinkach przewodu pokarmowego (przeyku, odka, dwunastnicy, jelita grubego, pcherzyka ciowego). Zaburzenia w oddawaniu stolca w postaci nawykowego zaparcia lub biegunek rwnie s spowodowane dysfunkcj ruchowego aparatu wegetatywnego. To samo dotyczy zaburze w oddawaniu moczu (czstomocz, niemoo oddania moczu w niektrych sytuacjach, np. w publicznych ustpach). Rwnie zaburzenia seksualne, o ktrych bya mowa, mona w zasadzie sprowadzi do zaburze w skurczach mini gadkich, czciowo te prkowanych. Rrak wzwodu jest wywoany niedostatecznym rozszerzeniem si przestrzeni naczyniowych prcia; czst przyczyn blw w czasie stosunku u kobiet (dysparcunia) s stany spastyczne misni gadkich pochwy i macicy, a take mini prkowanych krocza. Czste u nerwicowcw uczucie zimna zwaszcza rk i stp (zimne, wilgotne donie), wie si ze skurczem naczy

krwiononych skry i tkanki podskrnej przy jednoczenie wzmoonej aktywnoci gruczow potowych, Skurczami naczy krwiononych naley te prawdopodobnie tumaczy mrowienia, drtwienia, znieczulice w palcach rk i ng. Ble krzya, wdrujce ble miniowe w rnych czciach ciaa, uczucie zmczenia w oczach i drgania powieki, oglne uczucie zmczenia fizycznego maj sw prawdopodobn przyczyn w zwikszonym napiciu odpowiednich mini prkowanych. Znaczn wic cz omawianych tu zaburze wegetatywnych mona sprowadzi do nieprawidowej funkcji ruchu przede wszystkim ruchu w zakresie narzdw wewntrznych, wykonywanego przez minie gadkie, a dopiero na dalszym planie ruchu manifestujcego si na zewntrz (zakres dziaania mini prkowanych). W pierwszej grupie najczciej spotyka si zaburzenia w miniach gadkich naczy krwiononych i przewodu pokarmowego, w drugiej za w miniach prkowanych anty grawitacyjnych (utrzymujcych wyprostn postaw i przeciwdziaajcych opadaniu czci ciaa, np. tuowia, gowy, powiek, pod wpywem siy cikoci). Chorzy na nerwic czsto si skar, i znaleli si w lepej uliczce, e nie ma dla nich drogi wyjcia z sytuacji konfliktowej, e ycie dla nich stano na miejscu itp. Analizujc histori ycia chorych rzeczywicie dochodzi si do wniosku, e zatrzymali si oni na drodze swego ycia, e ich osobnicza ewolucja utkna w martwym punkcie. Nadmiar wyadowania ruchowego jest jakby rekompensat za to zatrzymanie si na drodze ycia. Jest to oczywicie ujcie raczej symboliczne, niemniej oddaje ono istot oglnej zasady, e aktywno ruchowa jest zasadnicz cech czowieka, jak i caego wiata zwierzcego. Gdy nie ma ona ujcia w dziaaniu celowym, wyzwala si ona w formach niecelowych, a czsto wrcz szkodliwych, np. niemowl, skrpowane powijakami, pry si i krzyczy; w zdenerwowaniu wykonuje si liczne, niepotrzebne ruchy. Gdy czowiek nie ma moliwoci celowego dziaania, ktre jest realizacj jego planw, wasnego ,,ja chc", wwczas realizuje potrzeb aktywnoci w bezcelowych ruchach. Powijakami, ktre krpuj swobod dziaania, lub zamknitymi drzwiami, przed ktrymi nerwowo spaceruje si czekajc na wane spotkanie, mog by rnego rodzaju przeszkody, jak obowizujce normy spoeczne, lk przed potpieniem przez otoczenie, niemono wyboru midzy przeciwstawnymi planami aktywnoci itp. Najsilniej jednak dziaaj nie te przeszkody, ktre s na zewntrz, ale te, ktre tkwi w samym czowieku. Najwiksza potrzeba dziaania wystpuje wwczas, gdy uczucia zbliaj si do jednego z dwch przeciwstawnych biegunw zespolenia si z otoczeniem w akcie seksualnym lub do zniszczenia go w akcie mordu. Oba te szczytowe rodzaje aktywnoci spotykaj si z najsilniejszym oporem zarwno zewntrznym, jak i wewntrznym. W porwnaniu z innymi moliwymi formami aktywnoci maj one na og mae szans realizacji. Uniemoliwienie ruchu zewntrznego powoduje, e aktywno wyadowuje si w ruchu wewntrznym.

Gdy w momencie zoci z rozkosz zabioby si swego chwilowego przeciwnika, wwczas nie tylko zaciskaj si pici, ale te naczynia krwionone, ciany przewodu pokarmowego itd. Gdy uczucia dochodz do swych ekstremalnych biegunw, czsto przeplataj si z sob, agresja jest rdem rozkoszy, a akt seksualny czy si z agresj. Byoby zbyt duym uproszczeniem sprowadzi wszelkie zaburzenia wegetatywne wystpujce w nerwicach do wyadowania ruchowego we wntrzu samego ustroju. Zaburzenia wegetatywne wynikaj z mobilizacji caego ustroju do walki bd ucieczki. Mobilizacja ta wie si z zasadnicz postaw emocjonaln. Obejmuje ona wszystkie funkcje ustroju, a nie tylko ruchowe. Zmienia ona procesy biochemiczne, fizjologiczne, a take psychiczne. Niemniej niemono wyadowania si na zewntrz w celowym dziaania i przeniesienie ciaru aktywnoci na ruch wewntrzny oddaje, jak si zdaje, istot zaburze wegetatywnych, spotykanych w nerwicach. W kadym razie w leczeniu nerwic istotnym momentem iest zabieg odwrotny: zmiana ruchu wewntrznego na zewntrzny. Ju samo wypowiedzenie kopotw, dolegliwoci konfliktw zmniejsza natenie zaburze wegetatywnych, gdy mowa jako jedna z form ruchu zewntrznego dale ujcie dla nie wyadowanej tendencji do dziaania, osabiajc tym samym wyadowanie si jej w ruchu wewntrznym. Podobne dziaanie ma zalecana w nerwicach praca fizyczna; wyadowanie w ruchu zewntrznym zmniejsza natenie ruchu wewntrznego, ktry jest w duej mierze przyczyn rnych cielesnych dolegliwoci nerwicowych. Jeli zaburzenia wegetatywne s wyrazem mobilizacji ustroju, ktra towarzyszy negatywnym postawom uczuciowym, to powstaje pytanie, jak wytumaczy fakt, i trwaj one miesicami, a nawet latami. Trzy czynniki odgrywaj tu prawdopodobnie rol. Negatywne postawy uczuciowe ulegaj atwo utrwaleniu. Mwi si o ,,zapiekych uczuciach". Uczucia nienawici do najbliszych, do caego wiata, poczucie krzywdy, ch zemsty, poczucie winy mog tkwi w czowieku niemal przez cae ycie, stwarzajc tym samym stae pogotowie do walki, ktra wprawdzie nie przychodzi, ale ustrj jest do niej zmobilizowany. Procesy wegetatywne maj duy stopie inercji. W przeciwiestwie do ukadu somatycznego, ktry steruje stosunkiem do otoczenia, ukad wegetatywny, jako odpowiedzialny za porzdek we wntrzu ustroju, jest nastawiony na wiksz stabilno. Std zakcenie powstae w ukadzie wegetatywnym ma wiksze szans utrzymywania si; wolniej wygasa ni zakcenie w ukadzie somatycznym (tj. sterujcym stosunkiem ze wiatem otaczajcym). Trzecim wreszcie czynnikiem jest prawdopodobnie wrodzona nadpobudliwo ukadu wegetatywnego. U jednych ludzi reakcje wegetatywne s stosunkowo sabe, u innych bardzo silne. Do czsto obserwuje si tendencj do reagowania okrelonymi zaburzeniami wegetatywnymi, np. blami gowy, brzucha, atakami dusznoci itd., tak jakby pewny odcinek ukadu wegetatywnego by u danego

czowieka bardziej podatny na ujemne wpywy otoczenia i stanowi gwne ujcie dla wyadowania aktywnoci ruchowej, o ktrej uprzednio bya mowa. Prawdopodobnie jest to wrodzona sabo jakiego odcinka ukadu wegetatywnego, cho nie mona wykluczy utrwalenia si pewnych wzorw zachowania we wczesnym okresie ycia. Jak ju wspomniano, istnieje bowiem pewna ,,zaraliwo" reakcji wegetatywnych. Tak zaraliw" reakcj jest np. ziewanie. W czasie ostatniej wojny spotykao si nagminnie u onierzy, zwaszcza angielskich i amerykaskich, zaburzenia wegetatywne serca. Internici s skonni rozpoznawa nerwice narzdowe, np. serca, odka, jelita grubego itp., co wprawdzie z punktu widzenia psychiatrycznego nie jest suszne, gdy nerwica nie jest chorob poszczeglnego narzdu, ale caego czowieka, niemniej zwrcenie uwagi na dysfunkcj ukadu wegetatywnego i zlokalizowanie tej dysfunkcji moe czasem uatwi postpowanie diagnostyczne i terapeutyczne np. przez dokadniejsze zbadanie danego narzdu i zapisanie lekw dziaajcych wybirczo na dan cz ukadu wegetatywnego, cho w dalszej fazie leczenia zbytnia koncentracja na dotknitym" nerwic narzdzie moe by wrcz szkodliwa. Nie tak rzadko w praktyce lekarskiej spotyka si ludzi od dziecka cierpicych na okrelony typ zaburze wegetatywnych. Zwykle okazuje si, e jedno z ich rodzicw miao analogiczne dolegliwoci; w takich przypadkach trudno, jak ju zaznaczono, rozstrzygn, czy dana skonno bya odziedziczona, czy te odwzorowana. Niezwykle interesujcym, cho niezbyt poznanym, zjawiskiem jest meteoropatia. Polega ona na silnej reakcji ukadu wegetatywnego, poczonej z uczuciem niepokoju, na zmiany atmosferyczne. Czowiek taki jest ywym barometrem"; reaguje blami gowy, biciem serca, oglnym rozbiciem psychofizycznym, niepokojem, podnieceniem itp. na zmiany cinienia barycznego (najczciej na nie) i dziki temu moe nieraz lepiej ni Wicherek przewidywa pogod, Analogiczne nasilanie si objaww obserwuje si w reumatyzmie, cho moe mie ono inn genez. Meteoropatia typu wegetatywnego wystpuje do czsto u neurotykw, a take u ludzi o konstytucjonalnie chwiejnym ukadzie wegetatywnym. Nie wiadomo, jakiego rodzaju sygnay dziaaj tu na ukad wegetatywny; niektre badania wskazuje i pewn rol odgrywa jonizacja powietrza. W kadym razie s to sygnay niedostpne wiadomej percepcji. Analogicznie, jak si zdaje, zjawisko, tylko w znacznie silniejszym stopniu, wystpuje u zwierzt, dziki czemu mog przystosowa si do zmian pogody. W jakim sensie byaby to zdolno przewidywania przyszoci. Zaburzenia wegetatywne stanowi powany problem wspczesnej medycyny, o czym wiadczy moe fakt, e wikszo lekw dziaa na ukad wegetatywny. Tak potnie rozbudowana we wspczesnej medycynie farmakoterapia jest w gwnej mierze farmakoterapi ukadu wegetatywnego.

Egocentryzm

Dlaczego irytujcy Cech charakterystyczn dla osb chorych na nerwic jest ich przekonanie, e nie ma ludzi bardziej nieszczliwych i chorych ni oni. Wszelkie prby ukazania im cierpie innych ludzi kocz si niepowodzeniem. Gdy na oddziale wrd chorych nerwicowych znajduje si chory w obonym stanie, mimo e zdaj sobie oni spraw z powagi jego sytuacji, to jednak uwaaj, e on cierpi mniej ni oni. Ich charakterystyczny sposb mwienia, ktry nieraz po kilku zdaniach pozwala zorientowa si, e ma si do czynienia z neurotykiem, polega gwnie na eksponowaniu zaimkw ,,ja", ,,mj" oraz przymiotnikw dosadnie malujcych ogrom ich cierpienia. Cecha ta jest wprawdzie charakterystyczna dla osobowoci histerycznej, ale spotyka si j zasadniczo w kadej nerwicy. Rozmawiajc z chorym na nerwic, odnosi si wraenie, e jest on zamknity w kokonie uprzedzonych przez siebie cierpie, konfliktw, urazw. Nie moe si z niego wydosta, a wiat otaczajcy nie dochodzi do niego bezporednio, ale poprzez skbione nici jego urazowych nastawie. Zasadniczym momentem w leczeniu jest rozbicie tego kokona egocentryzmu. Gdy chory ujrzy, e nie tylko on cierpi na wiecie, e nie jest najnieszczliwszy z ludzi, mona mie nadziej, e zacz przeamywa swj egocentryczny opr i dziki temu obiektywnie patrze na samego siebie. Egocentryzm jest cech, ktra najwicej irytuje otoczenie, nie wyczajc lekarzy. Godzi ona bowiem w poczucie wsplnoty w widzeniu wiata. Aczkolwiek kady ma swj wasny wiat, to jednak jest on czci wiata wsplnego wszystkim ludziom (heraklitowskiego koinos kosmos). To wczenie si w ludzk wsplnot wymaga rezygnacji z tego, co najbardziej osobiste. Przeycia najbardziej wasne musza by obciosane, aby pasoway do przey innych ludzi inaczej byoby si naraonym na wykluczenie z krgu ludzkiej wsplnoty, co spotyka psychotykw. wiat chorych na nerwic nie jest jednak ,,innym" wiatem. Trapi ich te same

konflikty, urazy, sprzeczne uczucia, co kadego czowieka; nawet ich dolegliwoci zdarzaj si, wprawdzie na czas znacznie krtszy, ludziom zdrowym. Dlatego czowieka zdrowego irytuje, e kto podkrela swoj inno" zajmujc si tylko sob, gdy on sam musi z wasnej innoci" rezygnowa. Std bior si rady dawane chorym'na nerwic, w rodzaju: trzeba si wzi w gar", kady czowiek ma swoje zmartwienia", ,,nie trzeba tylko myle o sobie" itp. Rady tego typu nie przynosz im ulgi.

Centralny ukad odniesienia Nerwicowy egocentryzm jest w zasadzie tylko zaostrzeniem cechy normalnie wystpujcej u kadego czowieka, a przypuszczalnie u kadej ywej istoty obdarzonej zdolnoci odczuwania. Egocentryzm jest subiektywnym wyrazem faktu, i jest si centralnym ukadem odniesienia. Kad yw istot mona bowiem uwaa za ukad, w ktrym energie i sygnay otoczenia zostaj w swoisty i niepowtarzalny sposb zorganizowane; w ten sposb staje si ona punktem centralnym swego wiata, gdy wiat ten swoicie porzdkuje. Punktem centralnym wsprzdnych czasu i przestrzeni w tym ukadzie jest wasne ,,ja". I od tego punktu mierzy si dystans czasu i przestrzeni. Blisze jest to, z czym czowiek bezporednio si styka, ni to, co odlege, na co nie ma adnego wpywu. Czas, w ktrym si yje jest czasem wasnym, a czas inny jest czasem obcym, w ktrym odlegoci staj si rwnie trudne do oceny, jak odlegoci przestrzenne na kracach horyzontu. Dla modego czowieka, ktry nie przey ostatniej wojny, jest ona na og rwnie daleka, jak wojny napoleoskie, a odlego czasu midzy nimi dla niego si zaciera. Wsprzdn czasu dzieli si na przeszo i przyszo od punktu, ktrym jest wasne ,,ja" w chwili obecnej. Podobnie punktem centralnym dla wsprzdnych przestrzennych (przd-ty, gra-d, strona lewa i prawa) jest wasne aktualne pooenie. Wsprzdne czasu i przestrzeni odgrywaj zasadnicz rol w metabolizmie zarwno energetycznym, jak i sygnalizacyjnym, wedug nich bowiem ukada si wasny porzdek morfologiczny i czynnociowy ustroju. A punktem centralnym tych wsprzdnych jest wanie poczucie wasnego ja". Dlatego mona przypuszcza, e pierwszym odczuciem ywej istoty jest poczucie egocentryzmu. Bior" i daj" Poczucie, e jest si ppkiem" wiata, jest tym silniejsze, im bardziej przewaa postawa bior" nad postaw daj". W pierwszym wypadku wiat otaczajcy jest bowiem tym dajcym, spenia wszystkie potrzeby czowieka, jemu suy. W drugim natomiast wypadku wiat otaczajcy staje naprzeciw niego jako rwny partner, od ktrego nie mona tylko bra, ale te trzeba mu co da z siebie.

Wytwarza si pewnego rodzaju postawa animistyczna, ktra jest przeciwiestwem postawy egocentrycznej; wiat zaludnia si istotami podobnymi do wasnego ,,ja", ktre maj swoje wymagania i swoje prawa. Interakcja z otoczeniem, w ktrej raz si daje, a raz bierze, raz si kieruje, a raz jest si kierowanym, zmniejsza nasilenie postawy egocentrycznej, uczy rozpoznawa w otoczeniu jednostki podobne do siebie; proporcja ja" i wiat otaczajcy staje si bardziej realna, Rwnowaga midzy bior" i daj" jest w pewnej mierze analogiczna do rwnowagi midzy procesami anabolicznymi i katabolicznymi metabolizmu energetyczno-informacyjnego. Te same iloci energii i sygnaw s brane z otoczenia, co wysyane do niego. W okresie wzrostu przewaaj procesy anaboliczne (bior) nad katabolicznymi (daj). Dlatego postawa egocentryczna w dziecistwie i wczesnej modoci jest zjawiskiem naturalnym. Jako ogln zasad mona przyj, e zmniejsza si ona w miar rozwoju ontogenetycznego. Trudno powiedzie, czy analogiczny spadek postawy egocentrycznej obserwuje si w rozwoju filogenetycznym, gdy nie ma moliwoci wejcia w wiat przey istot ywych poza czowiekiem. Mona jednak przypuszcza, e rozwj ukadu sygnalizacyjnego uatwia obiektywizacj wasnego stosunku do otoczenia, a tym samym zmniejszenie egocentryzmu. Zreszt obserwacja zwierzt zdaje si wskazywa na to, e na niszych szczeblach filogenezy zachowanie egocentryczne zaznacza si silniej ni na wyszych. Troska pieszczota pojawiaj si dopiero u wyszych gatunkw zwierzt.

Swoisto egocentryzmu nerwicowego Kady czowiek chory czuje si troch jak dziecko, wymaga opieki otoczenia, jest bezradny, postawa bior" przewaa u niego z koniecznoci nad postaw daj". Kada choroba czy si z pewn regresj do dziecicego egocentryzmu. W nerwicy jednak egocentryzm znacznie wykracza poza te granice. Chory somatycznie nigdy nie jest tak skoncentrowany na swoim cierpieniu, jak chory z nerwic i nie czuje si tak nieszczliwy, jak on. Rwnie egocentryzm dziecka ma inny charakter ni u chorego na nerwic. Dziecko czuje si punktem centralnym swego wiata, ale tego faktu nie podkrela ani te nie jest z tego powodu nieszczliwe, W egocentryzmie nerwicowym jest wyrana pretensja w stosunku do otoczenia nikt mnie nie rozumie", nikt nie chce mi pomc". Egocentryzm dziecka jest postaw wyjciow, w ktrej otoczenie zapewnia macierzysk opiek; dziecko znajduje si w jego centrum, wszystkie jego potrzeby s spenione. Jest to postawa, z ktrej miao mona wyj na podbj wiata" siga rk po kady przedmiot i wkada go do ust, chcc jakby w ten sposb wchon w siebie cay otaczajcy wiat. W dalszym dopiero rozwoju wypadkw przedmioty otoczenia stawiaj opr, nie daj si uchwyci i pochon, maj swoje ycie, s w oczach

dziecka podobne do niego, z nimi zaczyna gaworzy i bawi si; w ten sposb z postawy egocentrycznej przechodzi si w postaw animistyczn, bdc jej antytez. Egocentryzm czowieka chorego jest wynikiem jego saboci, potrzeby opieki ze strony otoczenia. Analogicznie przedstawia si egocentryzm starcw; dochodzi w nim jeszcze roszczenie w stosunku do otoczenia ja mam prawo od nich wymaga troskliwoci za to wszystko, co im daem". W chorobie somatycznej dochodzi do rozszczepienia midzy chor czci ciaa a reszt ustroju. Tak jakby by chory tylko pojedynczy narzd, a nie cay organizm. Rozszczepienie to wyraa si nawet w potocznej mowie, mwi si mam chore serce, odek, puca" itp., cho blisze prawdy byoby okrelenie jestem cay chory", gdy kada choroba pociga za sob dysfunkcj caego ustroju. Rozszczepienie jest tu mechanizmem obronnym, dziki ktremu to co ze" zostaje odrzucone, przestaje by integraln czci caoci, ktra daje poczucie wasnego ,,ja". Cao ta pozostaje zdrowa. W pocztkach choroby somatycznej, nim powyszy mechanizm zacznie dziaa, caociowe zagroenie ustroju, jakie stanowi kada choroba, moe wywoa objawy nerwicowe, o czym bya wyej mowa. Wwczas czowiek czuje si cay chory. Analogiczny mechanizm obronny dziaa w ocenie wasnej. gdy co w naszym postpowaniu przez nas samych zostao potpione. Wwczas zostaje to odszczepione i pooone na karb chwilowego dziaania w afekcie, przymusu zewntrznego, braku rozeznania itd. Czowiek chory somatycznie jest jakby rozdzielony: na cz chor (moe ni by nawet cae ciao), ktra jest mu obca i wroga, a jednoczenie bliska, gdy stale musi o niej myle i o ni si troszczy, i na reszt, ktra pozostaje nie zmieniona, nadal zdrowa. Jego egocentryzm wynika z koniecznoci zajmowania si t oddzielon czci siebie, nie ma wic czasu na inne sprawy i nieraz jest zmuszony da pomocy otoczenia, Przeciwiestwem jest choroba psychiczna, w ktrej ju odszczepienie zego" nie dziaa, jest si nim objtym, przestaje si by tym, kim si byo, staje si kim nowym, innym, obcym dawnemu sobie. Psychotyk nie moe by egocentrykiem, gdy jego ,,ja" jest inne i jego wiat jest inny. Chory z nerwic znajduje si na granicy midzy chorob somatyczn a psychiczn. Nie moe ju on odszczepi czci chorej od zdrowej, gdy cay czuje si chory, niemniej sam fakt, e czuje si chory, wiadczy o tym, e nie przeszed na drug stron granicy, e ani jego ,,ja", ani jego wiat nie stay si inne. Mimo e znajduje si on jeszcze we wsplnym ludzkim wiecie, czuje si w nim zagroony, uwaa, e "wszyscy s od niego zdrowsi i szczliwsi i dlatego pragnie zrozumienia i pomocy ze strony otoczenia. Jego kontakt ze wiatem otaczajcym jest zawsze bolesny, gdy nie ma, jak chory somatycznie, zdrowej czci siebie, ktr mgby si normalnie z otoczeniem kontaktowa, ani te nie yje, jak chory psychicznie, w innym wiecie, w ktrym proporcje s ju cakiem odmienne. Egocentryzm jest w nerwicy jedyn moliw postaw, dy chory czuje si

chorym caociowo (jego ja" jest chore w tym sensie, e ja" cay jestem chory), musi wic przede wszystkim zajmowa si sob, po drugie nie moe zajmowa si kimkolwiek ani czymkolwiek innym, gdy kady kontakt z otoczeniem jest bolesny. Ma on wraenie, "jakby obdarto go ze skry, wszystko go rani, gdy kady wiadomy kontakt musi przej przez integrujce ja", a ono jest u niego chore. Egocentryzm nerwicowy, ktry jest dla otoczenia szczeglnie denerwujcy, wprowadza nas, jak si zdaje, w istot tei choroby, ktra wci nie jest jasna. By mc normalnie y, cieszy si yciem i nim martwi, by szczliwym i cierpie, interesowa si wiatem i czu si nim zmczonym mie cel w yciu i czu jego bezsens nie mona by chorym. Czowiek chory wycofuje si z ycia. Jak uprzednio zaznaczono, nawet w cikiej chorobie somatycznej nie wypowiada si fatalnego ja jestem chory", lecz stara si chor cz od siebie odrzuci, ktra przestaje by czci podmiotu ,ja", a staje si przedmiotem, chtnie oddawanym opiece specjalistw. Natomiast w nerwicy mona owo fatalne ja jestem chory" wypowiedzie. W zasadzie wic nerwicowiec czuje si jak chory ,,wzity" chorob, tzn. jak chory w cikim stanie somatycznym, ktry ju nie potrafi chorej czci od siebie odrzuci i czuje si cakowicie ogarnity chorob. Oczywicie dla kadego lekarza takie stwierdzenie jest szokujce, bo w przypadku nerwicy nie znajduje on adnych obiektywnych zmian tumaczcych poczucie choroby, a w chorobie somatycznej s one widoczne. Na czym polega to poczucie: ,,ja jestem chory", ktre zmusza czowieka do zajmowania si tylko sob i swoim cierpieniem i odsuwa go od normalnego ycia? W tym zdania najwaniejszym sowem jest ,,ja". Okrelenie ,,chory" moe bowiem, jak ju powiedziano, dotyczy czci ciaa lub caego ciaa. Mwic ,,ja jestem zdrw" czowiek nadal jest tym, kim by, jego stosunek do wiata si nie zmienia. ,,Jestem" wyraa chwil obecn. Nie ma czowieka, ktry by nie mia przejciowych objaww nerwicowych, nie czu si obolay, nieszczliwy, roztrzsiony, ale stan ten mija po kilku godzinach lub dniach. Dopiero sowo ja" nadaje trwaoci stanowi choroby. Im silniej jest ono zwizane z przymiotnikiem chory", tym bardziej trzeba si sob samym zajmowa, nad sob zastanawia, tym trudniej jest ustawi siebie w normalnej relacji ze wiatem zewntrznym bowiem ja" wypenia wszystko. Jeli to ja" musi by osonite, chronione, otoczone opiek zarwno jego waciciela, jak i otoczenia, to moe tylko wiadczy, i zasza jaka zmiana, ktra ujawnia, e w aktualnej sytuacji to ,,ja" stao si niewydolne, e trzeba co w nim lub w otoczeniu zmieni. Egocentryzm byby wic objawem wskazujcym na zakcenie w relacji danego czowieka z jego rodowiskiem, a nie tylko w nim samym. Zaburzenie nie jest przelotne, gdy wwczas nie trzeba byoby koncentrowa si stale na sobie. Jeli w przelotnym zakceniu rwnowagi psychicznej przychodzi autorefleksja, to nie ma ona egocentrycznej utraty proporcji, w

ktrej wasne ja" wszystko przesania. Analogicznie gdy czowiek idc urazi si w nog, na chwil zwraca na ni uwag, lecz gdy bl przejdzie, przestaje o niej myle. Zaburzenie jednak nie jest zupenie stae, gdy wwczas wystpioby przyzwyczajenie do uomnoci wasnych i otoczenia, przestaoby si je widzie. Egocentryzm jest wyrazem buntu przeciw wasnemu losowi, jest w nim agresja w stosunku do siebie i do wiata. Egocentryzm nie jest egoizmem, w ktrym siebie w peni si akceptuje i walczy o swoje prawa z krzywd nieraz innych ludzi. W egocentryzmie stosunek do siebie jest ambiwalentny kocham i nienawidz". Ten nadmierny adunek uczuciowy skierowany do wasnej osoby pochodzi std, e uczucia zostay zablokowane w swym ujciu na zewntrz. Rozmawiajc z chorymi na nerwic z reguy dochodzi si do ich konfliktw uczuciowych z najbliszym otoczeniem. Wyadowanie uczu negatywnych w stosunku do najbliszych osb w czasie rozmw z lekarzem stanowi ju pewne dla nich ujcie i dziki temu zmniejsza postaw egocentryczn chorego. Drugim czynnikiem zmniejszajcym postaw egocentryczn jest uzyskanie w rozmowach z lekarzem spokojniejszego i obiektywniejszego spojrzenia na samego siebie. Zwiksza to poczucie wasnej wartoci. Egocentryzm bowiem wbrew pozorom nie jest wyrazem mioci do samego siebie. Wasne ,,ja", ktrym chory wci si zajmuje i da, by inni si te nim interesowali, nie jest rdem przyjemnoci, ale niepokoju i ambiwalentnych uczu, w ktrych przewaaj uczucia negatywne. Pewna stabilizacja stosunku uczuciowego do siebie, jak uzyskuje si w rozmowach z lekarzem obiektywizacj wasnego autoportretu, wpywa na stosunek uczuciowy do otoczenia. Kochajc siebie, atwiej jest kocha innych. W znanej formule etycznej o mioci i bliniego najtrudniejsza do spenienia jest cz druga: jak siebie samego". Egocentryzm jest wanie wyrazem wypaczonego stosunku do samego siebie. Egocentryzm a ewolucja jednostki Trzecim czynnikiem, ktry zmniejsza postaw egocentryczn jest znalezienie drogi wyjcia z impasu. W nerwicy zarwno sam chory, jak i jego otoczenie maj wraenie, e kreci si on wokoo, e znalaz si w lepej uliczce. Obowizujce w przyrodzie prawo ewolucji odnosi si nie tylko do caych gatunkw, lecz te do kadej jednostki. Histori jej ycia mona nakreli jako krzyw rozwoju, biegnc od najprostszych form do najbardziej skomplikowanych. Czowiek nalecy do przyrody nie jest wyczony spod praw ewolucji; od momentu poczcia a do mierci musi si rozwija. Rozwj polega na tworzeniu wci nowych form morfologicznych i czynnociowych. U czowieka jednak dziki niezwykemu w porwnaniu ze wiatem zwierzcym rozwojowi ukadu sygnalizacyjnego ewolucja dotyczy przede wszystkim form czynnociowych. Czowiek moe wci stwarza nowe

formy swej aktywnoci; konstrukcja jego ukadu nerwowego jest tak bogata, e nigdy nie jest on w stanie wyzyska tkwicych w niej moliwoci. Subiektywnie odczuwa si ewolucj wasnych form czynnociowych jako potrzeb aktywnoci aktywnoci twrczej, w ktrej przeksztaca si zarwno siebie, jak i otaczajcy wiat wedug wasnego plany. Jest to wektor nad", ktry obok wektora do" i od" okrela zasadnicze kierunki ludzkiej aktywnoci. Jeli nerwic bdziemy traktowa jako reakcj na zatrzymanie si w rozwoju, wwczas egocentryzm staje si zjawiskiem zrozumiaym. Jest on krceniem si wok wasnej osi czowieka, ktrego ruch naprzd zosta zahamowany. Wszelka aktywno twrcza, choby w ramach stosowanej w lecznictwie terapii zajciowej, zmniejsza postaw egocentryczn, Uatwia bowiem realizacj tkwicej w czowieku potrzeby przeksztacania wiata na obraz i podobiestwo swoje". Trzy czynniki odgrywajce rol w wyprowadzeniu chorego z postawy egocentrycznej uporzdkowanie stosunku uczuciowego do otoczenia i do samego siebie oraz stworzenie moliwoci twrczej aktywnoci dotycz trzech podstawowych wektorw, w ktrych, zamyka si ludzka aktywno (zasadnicze postawy uczuciowe ,,do", ,,od" i postawa twrcza ,,nad"). Te same trzy czynniki maj zasadnicze znaczenie w wyleczeniu z nerwicy. Jak wspomniano, ustpowanie egocentryzmu jest zwykle pierwszym sygnaem ustpowania nerwicy. Zrozumienie postawy egocentrycznej uatwia zrozumienie istoty nerwicy jako zakcenia trzech podstawowych. wektorw ludzkiej aktywnoci, ktre doprowadza do punktu martwego w krzywej rozwoju.

Bdne koo
Przykady Poczucie krcenia si wkoo, znalezienia si w sytuacji bez wyjcia czy si te z czwartym osiowym objawem nerwicy, mianowicie z objawem bdnego koa. Objaw ten polega na zamkniciu si w nerwicowy krg przyczyny i skutku. Kilka przykadw moe zilustrowa istot zagadnienia. Nerwicowy lk wywouje szereg zaburze wegetatywnych, te z kolei zwikszaj uczucie lku. Gdy np. kto nagle odczuje ble gowy lub bicie serca, kurcze odka, jego niepokj wzrasta, boi si po prostu, e co zego dzieje si w jego organizmie. Wzrost napicia lkowego wzmaga objawy wegetatywne. Niemono koncentracji uwagi kieruje uwag chorego na sam proces uwagi i na czynniki zakcajce, skutkiem czego chory myli o swojej niewydolnoci umysowej i o tym, co mu w pracy przeszkadza; koncentracja uwagi staje si

jeszcze gorsza. Draliwo czsto spotykana w nerwicach wywouje odpowiedni reakcj otoczenia, ktra z kolei wzmaga wewntrzne napicie i rozdranienie itd., teoretycznie ad infinitum. Poczucie krzywdy odbija si na zachowaniu chorego w stosunku do otoczenia, na co otoczenie reaguje zazwyczaj negatywnym nastawieniem uczuciowym do chorego, co z kolei wzmaga poczucie krzywdy. Poczucie winy jest przyczyn doszukiwania si we wszystkim wasnej winy, dziki czemu ciar poczucia winy ronie, a im jest on wikszy, tym silniejsza staje si tendencja do obciania wasnego sumienia. Nerwicowy egocentryzm powoduje odsuwanie si otoczenia od chorego, co znw zwiksza jego postaw egocentryczn, i jego woanie o pomoc trafia na coraz wiksz pustk, wskutek czego musi by coraz silniejsze. Lekarz zdezorientowany objawami nerwicowymi, gdy po wielu badaniach dochodzi do wniosku, e to tylko nerwica", daje odczu czsto niewiadomie swoje rozczarowanie choremu, co z kolei zwiksza objawy nerwicowe, gdy chory znw czuje si nie zrozumiany i odtrcony. Nasilenie objaww nerwicowych wzmaga negatywne nastawienie lekarza do chorego, a to znw zwiksza jego objawy nerwicowe, Przykadw tego typu mona by przytoczy znacznie wicej. Kady chory ma bowiem dla siebie typowe bdne koo, z ktrego wyj nie moe, bo im bardziej si wysila, by z niego si wyrwa, tym bardziej nerwicowy krg wok niego si zacienia. Wysiek chorego koncentruje si na tym, co mu najbardziej dokucza. A wic chory cierpicy na zaburzenia potencji bdzie gwnie na niej si koncentrowa, wskutek czego objawy jej stan si jeszcze dokuczliwsze; analogicznie sprawa bdzie si przedstawia z innymi zaburzeniami wegetatywnymi. Chory z natrctwami im silniej z nimi bdzie walczy, tym one bardziej bd mu dokucza. Chory z poczuciem krzywdy im usilniej bdzie szuka sprawiedliwoci, tym bardziej bdzie si czu pokrzywdzony. Chory draliwy bdzie walczy z osobami i przedmiotami wywoujcymi u niego rozdranienie, co tylko wzmoe jego stan rozdranienia itd. Powizanie czonw przyczynowych w nerwicowym kole jest tego rodzaju, e wzrost jednego powoduje wzrost nastpnego. Walczc z dolegliwoci nerwicow wywouje si wzrost jednego z ogniw acucha przyczynowego, co w kocu prowadzi do nasilenia si objawu, z ktrym si walczy. Sprzenie zwrotne dodatnie Sytuacja przypomina psa gryzcego swj ogon. Im silniej pies gryzie swj ogon, tym wicej go boli, tym bardziej jest poirytowany i jeszcze silniej gryzie. Jest to przykad dodatniego sprzenia zwrotnego. W ujemnym sprzeniu zwrotnym jego wzrost wywouje spadek iloci sygnaw wysyanych przez ukad. Stabilno ukadu jest w ten sposb zachowana. (Na przykad w termostacie wzrost temperatury ponad wyznaczon norm powoduje spadek w wytwarzaniu

ciepa). W dodatnim sprzeniu jest odwrotnie jego wzrost powoduje wzrost sygnaw wysyanych przez ukad. (Wzrost temperatury w termostacie zamiast zmniejsza, zwikszyby ilo wytwarzanego ciepa. W przypadku psa sprzeniem zwrotnym s bodce blowe biegnce od gryzionego ogona, ktre wywouj jeszcze silniejsze gryzienie. Ukad o dodatnim sprzeniu jest ukadem niestabilnym, dcym do autodestrukcji. Przykady ,,bdnego koa" mona spotka nie tylko w przypadku nerwic, lecz te w innych zaburzeniach psychicznych, a take w medycynie somatycznej. Na przykad schizofrenik, odczuwajcy lk przed ludmi, odsuwa si od otoczenia, coraz bardziej zamyka si w swoim wiecie, wskutek czego coraz trudniej mu do ludzi si zbliy, coraz wikszy lk przed nimi czuje. Zapalenie nerek czy si zwykle z anemi, ktra z kolei jest przyczyn gorszego utlenienia tkanek i zmniejszenia odpornoci, co z kolei ujemnie wpywa na pierwotne schorzenie itp. Wydaje si, e zjawisko bdnego koa jest charakterystyczne dla kadej choroby. Kada choroba jest bowiem w jakim sensie naruszeniem istniejcej rwnowagi ustroju, naruszeniem przekraczajcym moliwoci samoregulujce danego ukadu. Moliwoci te polegaj na dziaaniu ujemnego sprzenia zwrotnego, dziki czemu ukad odzyskuje zachwian stabilno. Czowiek nieznerwicowany w sytuacji konfliktowej moe te wykaza objawy nerwicowe niepokj, zaburzenia wegetatywne, rozdranienie, przygnbienie itp. Po pewnym czasie rwnowaga zostaje jednak przywrcona, gdy zamiast jak neurotyk tkwi w sytuacji konfliktowej, zajmuje si on ju czym innym, ycie toczy si dalej. Dopyw bodcw ujemnych zostaje w ten sposb zredukowany, a z czasem w ogle przerwany. W przykadzie z psem odpowiadaoby to sytuacji, w ktrej pies zamiast coraz silniej gry swj ogon, poczuwszy bl zajmuje si np. przyjemnym obgryzaniem koci, dziki czemu sygnay blowe ulegaj stopniowo wygaszeniu. Nerwicowe bdne koo jest jedn z przyczyn, dla ktrych tak trudno choremu wyj z egocentrycznego krcenia si wok wasnej osi. W terapii nerwic rozbicie bdnego koa jest wanym momentem; umoliwia ono choremu wyjcie naprzd, czyli skierowuje go na drog ewolucji. Czasem wystarczy podanie rodkw zmniejszajcych napicie lkowe, aby osabi jedno z ogniw bdnego koa (lk nerwicowy). Niekiedy przejciowa zmiana warunkw ycia, rpzmowy z lekarzem, w ktrym chory znajduje oparcie i moe przed nim wyadowa swe tumione uczucie i odnale sw wasn warto itp., mog przyczyni si do przerwania utrwalonego bdnego koa.