You are on page 1of 44

I.

Historia
PRAWO (ius) - wystpuje w znaczeniu przedmiotowym i podmiotowym. 1. Prawo w znaczeniu przedmiotowym - caoksztat norm obowizujcych, rzdzcych yciem spoeczestwa, bez ktrych spoeczestwo obej si nie mo e. S opatrzone przymusem pastwowym. Ich tre zmienia si w czasie i miejscu, ale niezale nie od tych zmian wyodrbnia si wrd nich zawsze prawo publiczne i prawo prywatne. Podziau tego dokona ULPIAN a kryterium tego podziau jest interes/korzy. prawo publiczne - odzwierciedla stosunek spoeczestwa do jednostki. Normy przedstawiaj wymagania, jakie spoeczestwo ma wzgldem jednostki. Oczekiwania te s okrelone i zabezpieczone rodkami przymusu. Ulpian definiujc wskaza, e prawo publiczne to normy publiczne, chronice interes publiczny. Prawo publiczne ma na wzgldzie interes pastwa rzymskiego! prawo prywatne - ga prawa, w ktrej kluczow rol odgrywa interes jednostki. Normy prawa prywatnego reguluj stosunki midzy rwnorzdnymi podmiotami, ktrym przysuguje prawo swobody umw (jednostka mo e podj decyzj, czy chce podj relacj z innym podmiotem). Jednostki nie mo na zmusi do dochodzenia swoich roszcze ( danie na mocy norm prawnych). Jednostka ma prawo, ale nie obowizek ubiegania si o nie. Prawo prywatne ma na wzgldzie interes jednostki! 2. Prawo w znaczeniu podmiotowym - zakres wolnoci, kompleks uprawnie, przyznanych podmiotowi, np. prawo sprzeda y, prawo sporzdzenia testamentu itp. Pojcie ius ewoluowao. Miao wic kilka znacze. 1*IUS prawo, sowo wywodzi si od IUSTITIA - sprawiedliwo. Nazwa ta w okresie republiki oznaczaa prawo w znaczeniu podmiotowym, jak i przedmiotowym. Sprawiedliwo - staa wola oddania ka demu tego, co mu si nale y. Chocia prawnicy rzymscy woleli si zajmowa praktycznym zastosowaniem prawa do konkretnych przypadkw prawnych (ac. casus), podejmowano pewne prby definiowania prawa. "Ius est ars boni et aequi" - prawo jest sztuk tego, co dobre i suszne Celsus "Iuris praecepta sunt haec: honeste vivere, alterum non laedere, suum cuique tribuere" zasady prawa s nastpujce: y uczciwie, drugiemu nie szkodzi, ka demu odda, co mu si nale y. Prawo jest symbolem wartoci. Powy sze paremie uosabiaj te wartoci prawa. "Male nostro iure uti non debemus" - nie powinnimy le korzysta z naszego prawa, gdy "Non omne quod licet honestum est" - nie wszystko, co dozwolone jest uczciwe. S to paremie wszechobecne w prawie cywilnym. Zwizane z nadu ywaniem prawa.

2*IUS - caoksztat norm, funkcjonujcych w spoeczestwie i obarczonych przymusem pastwowym. Niezale nie od zmian w prawie wyro niamy prawo publiczne (ma na wzgldzie interes pastwa) i prywatne (ma na wzgldzie interes jednostki). "Ius civile vigilantibus scriptum est" - prawo cywilne jest pisane dla ludzi czuwajcych. Jednostka ma swobod w dochodzeniu swoich uprawnie. Nikt nie mo e jej zmusi, aby dochodzia swoich praw, ani dochodzi tych praw za ni. Sama musi wykaza inicjatyw. Na gruncie prawa cywilnego ka dy sam musi dba o swoje interesy. Prawo prywatne dzieli si na 3 czci - skada si z przepisw ius civile, ius gentium i ius naturale. IUS CIVILE - PRAWO CYWILNE - nazwa wywodzi si od "civis" - obywatel. Jest to zatem prawo obywatelskie, stworzone przez obywateli dla nich samych. Zakres podmiotowy tego prawa ogranicza si tylko do obywateli rzymskich. Nieobywatele rzymscy nie mogli z niego korzysta. Ograniczenie to wynikao z tego, e w antyku powszechnie obowizywaa ZASADA PERSONALNOCI PRAWA - polega na tym, e ka dy wolny czowiek posuguje si swoim prawem rodzimym. Obywatel rzymski posuguje si ius civile, Grek posuguje si greckim prawem swojej polis, Pers prawem perskim itd. Wraz z rozwojem terytorialnym pastwa okazao si, e hermetyczne ius civile nie wystarcza. Na terenie pastwa rzymskiego pojawiali si ludzie niebdcy obywatelami, a rozsdek nakazywa wchodzi z nimi w relacje handlowe itp. Powoano urzd pretora peregrynw (mia rozpatrywa spory, w ktrych jedna lub obie strony byy cudzoziemcami (peregrynami)). Stosowa normy prawne niemajce charakteru cile narodowego, oparte na prawach obowizujcych w basenie Morza rdziemnego. Tak powsta wielki, elastyczny i uniwersalny system prawny ius gentium. Termin ten jest u ywany do dzisiaj, szczeglnie w prawie midzynarodowym publicznym. IUS GENTIUM - wielki, elastyczny i uniwersalny system prawny wzorowany na normach prawa cywilnego i oparty na normach czerpanych z systemw praw obowizujcych w basenie Morza rdziemnego. System ten by dostpny dla wszystkich. Znajdowa zastosowanie zarwno w stosunku do obywateli rzymskich, jak i do cudzoziemcw. rdem ius gentium jest przede wszystkim prawotwrcza dziaalno urzdnikw, ale tak e zwyczaj jest jego rdem. Jest to prawo, ktrym posuguje si rodzaj ludzki (w przeciwiestwie do ius naturale, ktre jest wsplne dla wszystkich stworze).

W ramach ius gentium i ius civile mo na wyodrbni IUS HONORARIUM - normy tworzone przez urzdnikw. IUS NATURALE - prawo naturalne - prawo, ktrego nauczya natura wszystkie stworzenia. Jest waciwe nie tylko rodzajowi ludzkiemu, ale wszystkim stworzeniom.

Prawo rzymskie ewoluowao. Ustrj ma wpyw na ksztat porzdku prawnego. Nie jest jednak jedyn okolicznoci, ktra o jego ksztacie decyduje. HISTORIA PASTWA RZYMSKIEGO Krlestwo Od 753r.p.n.e - zao enie Rzymu Do 509r.p.n.e - obalenie Tarkwiniusza Pysznego Republika Od 509 r.p.n.e Do 27r.p.n.e - pocztek panowania Oktawiana Augusta Pryncypat Od 27r.p.n.e Do 284r.n.e - pocztek panowania Dioklecjana Dominat Od 284r.n.e Do 476r.n.e - upadek zachodniej czci Rzymu Do 565r.n.e - mier Justyniana (koniec dominatu na wschodzie)

HISTORIA PRAWA RZYMSKIEGO Formalnym kryterium podziau prawa jest charakter rde prawa. Prawo archaiczne (stare) Od 753r.p.n.e Do 241r.p.n.e - koniec pierwszej wojny punickiej Prawo przedklasyczne Od 241r.p.n.e Do 27r.p.n.e Prawo klasyczne Od 27r.p.n.e Do 284r.n.e (okres pryncypatu) Prawo poklasyczne Od 284r.n.e Do 565r.n.e Prawo zwyczajowe* - zesp norm wywiedzionych ze zwyczaju i opatrzony sankcj pastwa. Prawo zwyczajowe nie jest rdem prawa! Jest nim: zwyczaj - ugruntowany obyczaj, na bazie ktrego zbudowane jest prawo zwyczajowe. rdo fundamentalne w prawie archaicznym, w procesie ewolucji jego udzia maleje, ale jest. ustawa konstytucje cesarskie nauka prawa - dziaalno uczonych prawnikw, miaa du e znaczenie w procesie tworzenia prawa. Ius publice respondendi - nadany przez cesarza Augusta przywilej udzielania przez wybitnych prawnikw odpowiedzi na pytania prawne, przy czym odpowiedzi te byy wi ce. Prawo prywatne jest efektem twrczej interpretacji jego norm przez jurysprudencj. Podstaw rozwoju prawa publicznego natomiast jest ustawa (lex). LEX - ustawa - akt prawa stanowionego. Jest podstaw rozwoju prawa publicznego, marginalne znaczenie w prawie prywatnym. Mog przybiera r n posta (ustawa 12 tablic, leges rogatae, uchway zgromadze plebejskich, ktre maj moc obowizujc ustawy od 286r.p.n.e (lex Hortensia), konstytucje cesarskie w r nych postaciach), jednak zawsze s aktami prawa stanowionego.

Ok. 450r.p.n.e - USTAWA XII TABLIC - skodyfikowane prawo zwyczajowe* (gwnie w zakresie prawa prywatnego), ktre zostao podniesione do roli obowizujcych przepisw prawnych. Powstaa w wyniku walk plebejuszy z patrycjuszami. Plebejusze d yli do spisania i ucilenia prawa zwyczajowego, by patrycjusze nie mogli stosowa prawa na niekorzy plebsu. Cieszya si du ym szacunkiem, stanowia punkt wyjcia do dalszego rozwoju prawa rzymskiego. Leges rogatae - ustawy wydawane przez zgromadzenia, nastpnie zastpione przez konstytucje cesarskie. Tekst ustawy dzieli si na 3 czci: a) Praescriptio - zawiera imi i nazwisko projektodawcy, dat zebrania komicjw, na ktrym poddano pod gosowanie projekt ustawy i inne dane dot. jej uchwalenia b) Rogatio - waciwa tre ustawy, zaproponowana przez urzdnika - projektodawc c) Sanctio - postanowienia na wypadek naruszenia przepisw ustawy Rodzaje ustaw ze wzgldu na sankcje: 1. Lex perfecta - za jej naruszenie przewiduje kar i niewa no czynnoci prawnej 2. Lex minus quam perfecta - za jej naruszenie przewiduje tylko kar, czynno prawna pozostaje wa na 3. Lex imperfecta - za jej naruszenie nie przewiduje si sankcji Pojcie ius ewoluowao m.in ze wzgldu na dziaalno uczonych prawnikw. 3*IUS - prawo, ktre mieci si w tekstach uczonych prawnikw. Og norm prawa obowizujcego. Kodyfikacja ius - antologia pism uczonych prawnikw. RDA PRAWA ARCHAICZNEGO (753p.n.e-241p.n.e) 1. Zwyczaj - tworzy prawo zwyczajowe 2. Ustawa - prawo stanowione, staa si rdem prawa od 450r.p.n.e, gdy wydano Ustaw XII tablic. Procedowana na zgromadzeniach ludowych. 3. Interpretacja prawa - dokonywana przez pontyfikw (kapanw, ktrzy wywodzili si z patrycjuszy). Objaniali normy prawa zwyczajowego i rozstrzygali kwestie zwizane z jego praktycznym zastosowaniem. Udzielali opinii prawnych, opracowywali *formularze czynnoci prawnych, redagowali formuy procesowe. Prawo rzymskie byo *sformalizowane (wypowiadanie okrelonych formu, zachowanie rytuau, by transakcje i czynnoci procesowe byy wa ne). Patrycjusze znali formuy procesowe, plebs nie, wic nierwne szanse. Plebs rozpocz walk o "odtajnienie" prawa. Ok. 304r.p.n.e - Flavius wykrad i opublikowa kalendarz sdowy (wykaz dni, w ktrych moga lub nie moga by wykonywana jurysdykcja) oraz zbir formu procesowych. IIIw.p.n.e - Tiberius Coruncanius (pierwszy plebejskiego pochodzenia pontifex maximus, czyli przewodnik kolegium plebejskiego) zacz udziela publicznych konsultacji prawnych. Pniej pojawio si plebiscitium. Nastpi koniec FAZY EZOTERYCZNOCI PRAWA RZYMSKIEGO i rozpocza si faza jego popularyzacji.

RDA PRAWA PRZEDKLASYCZNEGO (241p.n.e-27p.n.e) i KLASYCZNEGO (27p.n.e - 284n.e) Okres ten dokoczy republik i rozpocz pryncypat, ktry charakteryzowaa wadza cesarska przy zachowaniu pozorw wadzy republikaskiej. Najintensywniejszy rozwj prawa rzymskiego nastpi w epoce klasycznej. Papinian, Gaius, Ulpian - najsynniejsi prawnicy rzymscy. Prawo rzymskie jest jednym z filarw podtrzymujcych ca nasz kultur i cywilizacj. Te najwy sze urzdy rzymskie byy wzgldem siebie kolegialne. Wy si urzdnicy sprawowali wymiar sprawiedliwoci. 1. Zwyczaj - nadal odgrywa wa n rol, ale ilo norm powstaych w drodze zwyczajowej jest znacznie mniejsza ni w okresie prawa archaicznego. 2. Ustawy tworzone przez zgromadzenia ludowe. 3. Plebiscita - uchway zgromadze plebejuszw. Powstay w wyniku walki plebsu o wadz. Zanikay, gdy cesarz pogbi swoj wadz. 286r.p.n.e - LEX HORTENSIA - ustawa, na mocy ktrej plebiscita zyskay moc ustawy i stay si obowizujce dla ogu obywateli. 4. Senatus consulta - uchway senatu. Senat wytworzy si z rady krlewskiej. Pocztkowo nie mia mocy prawodawczej, peni role doradcz. Pniej senatus consulta uzyskay moc ustaw, cho byy to zazwyczaj powtrzenia treci mowy cesarza, zawierajcej odpowiedni wniosek. 5. Konstytucje cesarskie - rozporzdzenia cesarskie, wystpoway w 4 postaciach: Edykty - rozporzdzenie cesarskie, przewa nie dotyczce spraw administracyjnych, ogaszane ustnie. Pocztkowo edykty cesarskie obowizyway jedynie do chwili mierci cesarza, ktry je wyda, o ile nie zostay zatwierdzone przez nastpc. Najsynniejszy edykt cesarski, to CONSTITUTIO ANTONINIANA wydany przez Karakall w 212r.n.e, nadajcy obywatelstwo wszystkim wolnym ludziom, mieszkajcym na terenie Rzymu. Mandata - rozporzdzenia cesarskie w sprawach administracyjnych indywidualnych. Instrukcje udzielane przez cesarza urzdnikom. Obowizyway do chwili mierci cesarza, ktry ich udzieli lub chwili, gdy urzdnik, ktremu zostay udzielone przesta piastowa swe stanowisko. Dekrety - rozstrzygnicia sdowe wydane przez cesarza. Cesarz dziaa jako sdzia. Ka dy mg go poprosi o rozstrzygnicie swojego sporu. Rescripta - odpowiedzi cesarza na zapytania w wtpliwych kwestiach prawnych. Przygotowywane przez kancelarie cesarskie.

6. Odpowiedzi uczonych prawnikw (responsa prudentium) - cesarz August przyzna najwybitniejszym prawnikom przywilej, e udzielone przez nich konsultacje uwa ane s za aprobowane przez cesarza. Jeli kto chcia zosta prawnikiem musia pobiera nauk od jakiego uczonego prawnika. Pocztkowo nie byo szk, w okresie pryncypatu powstaj ju zal ki szk prawniczych. Dwie gwne szkoy prawnicze: Prokulianie - przywdca - PROCULUS. Sformuowa tradycj opart na pogldach LABEONA (zwolennik instytucji republikaskich, kilkakrotnie popad w konflikt z cesarzem Augustem). Sabinianie - przywdca - SABINUS. Sformuowa tradycj opart na pogldach CAPITONA (oddany cesarzowi, wrogo odnosi si do postpu prawnego). 7. Edykty urzdnikw (pretorw) - publiczne obwieszczenia urzdowe. Miay znaczenie tylko te wydane przez urzdnikw wyposa onych w jurysdykcj (np. pretor), ogaszane przez nich w chwili obejmowania urzdu. Edykt zawiera zasady, jakimi obejmujcy stanowisko pretor, bdzie si kierowa podczas sprawowania urzdu. Zasady te miay obowizywa przez ca kadencj pretora. Pretor w edykcie okrela, w jakich sytuacjach da ochron prawn. Pretorowie byli drugimi urzdnikami zaraz po konsulach. Pretor urbanus (miejski) - wyposa ony w jurysdykcj, mg tworzy prawo Pretor peregrynw - rozstrzyga spory pomidzy peregrynami (cudzoziemcami). Z czasem pojawiay si tak e inne urzdy pretorskie. Pretor zmienia si co roku, ale kancelarie pozostaway te same. Nowy pretor mg ogosi w chwili objcia stanowiska edykt o zupenie nowej treci, ale jego edykt zawiera z reguy wikszo zasad przyjtych z edyktu poprzednika wraz z ewentualnymi poprawkami. Edykty skaday si wic z czci starej i nowej. Na gruncie pretorskiej praktyki sdowej wytworzy si nowy kompleks norm - PRAWO PRETORSKIE. Mogo ono wspomaga, uzupenia lub poprawia ius civile. Silny wpyw urzdnika na tworzenie prawa nie spodoba si cesarzowi. Cesarz Hadrian (117-138) kaza opracowa ok. 130r. ostateczn redakcj pierwszego edyktu tak, by pretorzy nie mogli ju wprowadza zmian. RDA PRAWA POKLASYCZNEGO (284n.e-565n.e) Dominat - cesarz staje si jedynym prawodawc. 1. Zwyczaj - mg by prawem tylko wtedy, gdy dotyczy spraw o charakterze lokalnym i nie kolidowa z prawem stanowionym. 2. Konstytucje cesarskie - mandata i dekrety wyszy z u ycia. Zostay edykty i rescripta. Rescripta zdominoway edykty i stay si najwa niejsze. To one tworzyy prawo.

PRZEDJUSTYNIASKIE ZBIORY PRAW 1. Kodeks Gregorianus i jego uzupenienie - Kodeks Hermogenianus - pierwsze prby spisania kodeksu. Nie miay mocy obowizujcej. 2. 426r.n.e - TEODOZJUSZ II i WALENTYNIAN III wydali "konstytucj o cytowaniu" (konstytucja raweska) - wprowadzaa zasad, e moc wi c dla sdziego maj opinie zawarte w dzieach: Gaiusa Papiniana Paulusa Ulpiana Modestinusa Sdziowie musieli opiera si na ich opiniach. Jeli opinie te byy r ne, nale ao przyj opini wikszoci autorw. Jeli tak owej wikszoci nie byo, najwa niejsza bya opinia Papiniana. Jeli Papinian nie wypowiedzia si w danej kwestii, to sdzia mg wybra opini, ktra wydawaa mu si suszna. 3. Kodeks teodozjaski - 438r.n.e - sporzdzony i ogoszony na polecenie Teodozjusza II. Pierwszy oficjalny kodeks, ale szybko sta si niewa ny, gdy nie by uaktualniany. Justynian d y do uporzdkowania prawa. 4. LEGES ROMANAE BARBARORUM - barbarzyskie zbiory praw z V/VIw, czyli zbiory prawa rzymskiego zmodyfikowane przez barbarzycw. Najsynniejsze z tych zbiorw: - Breviarium Alaricianum - Edykt Teodoryka - Lex Romana Burgundionum

Oprcz 5 wielkich prawnikw byli te prawnicy ni si stanem - adwokaci, mwcy, ktrzy nie byli wyksztaconymi prawnikami. Udzielali porad, reprezentowali klientw w sdzie etc. Nale y ich odr nia od tych wybitnych - Gaiusa, Papiniana, Paulusa, Ulpiana i Modestyna.

JUSTYNIASKIE ZBIORY PRAW Ius - prawo, ktre mieci si w tekstach uczonych prawnikw. Leges - akty prawa stanowionego. Rzymskie prawo wulgarne/pospolite - okres prawa poklasycznego zwulgaryzowa prawo rzymskie. Prawo przyniesione z centrali w prowincjach rywalizowao z prawami lokalnymi, dochodzio do zacierania poj, upraszczania struktur prawnych. Jzyk prawa sta si niejasny. Justynian zetkn si z tym prawem pospolitym. D y do odrodzenia pastwa pod wzgldem terytorialnym i merytorycznym. D y do uporzdkowania prawa. Postanowiono powrci do klasycznej postaci prawa, jeszcze z czasw jego wietnoci. Podjto decyzj o skompilowaniu/skodyfikowaniu tego, co zostao w spucinie po prawie klasycznym. Po prawie klasycznym pozostay: ogromna ilo konstytucji cesarskich - (leges) ogromna ilo tekstw literackich autorstwa ro nego rodzaju prawnikw. Byy to odpowiedzi na konkretne pytania prawne, konkretne przypadki, kazusy - (ius)

Kompilacja - polega na przejrzeniu caego materiau i na zredukowaniu go do takiej masy, ktr daje si opanowa. Wybiera si to, co jest najwa niejsze (redukcja). Kodyfikacja - systematyzacja materiau, porzdkowanie wg jakiego kryterium (systematyzacja). Interpolacje - poprawki wprowadzane do tekstw oryginalnych. Justynian redukowa i systematyzowa, dlatego o zbiorze Justyniaskim, powstaym w wyniku tych dziaa, mwimy zamiennie kodyfikacja/kompilacja justyniaska. Nale ao skompilowa i skodyfikowa teksty i ustawy, czyli ius i leges. Powoano komisj z TRYBONIANEM na czele, ktra miaa dokona tej kodyfikacji. W efekcie tych prac powstay 3 zbiory, wchodzce w skad kodyfikacji/kompilacji justynaskiej: 1) Digesta justyniaskie (PANDECTAE) - antologia klasycznej literatury prawniczej (ius). Jest to najwa niejsza cz kodyfikacji/kompilacji justynaskiej, ktra zawiera usystematyzowany merytorycznie wybr z tekstw klasycznych uczonych prawnikw. Digesta dziel si na 50ksig. Te za dziel si w wikszoci na tytuy, ktre maj nagwki, dziel si na paragrafy itd. Zawieraj fragmenty z dzie prawnikw rzymskich. Na pocztku ka dego fragmentu podane jest nazwisko autora, tytu dziea, liczba ksigi, z ktrej fragment pochodzi.

2) Kodeks justyniaski (II wersja kodeksu) - kodyfikacja leges, a wic kodyfikacja konstytucji cesarskich, uo onych merytorycznie w zbiorze podzielonym na ksigi i tytuy, ktre dziel si na poszczeglne konstytucje (uwzgldnia si kto i do kogo te konstytucje skierowa). Powstawa etapami. Najpierw sporzdzono kodeks, a dopiero potem przystpiono do pracy nad digestami. Jak zakoczono prace nad digestami okazao si, e kodeks jest nieaktualny. Dlatego dokonano w kodeksie poprawek, przejrzano go i zredagowano na nowo. Moc obowizujc uzyskaa nowa wersja kodeksu ("kodeks ponownie przejrzany"). Stara wersja kodeksu (codex vetus) nie obowizywaa ju i nie jest czci kodyfikacji. 3) Instytucje justyniaskie - podrcznik dla studentw, ktry zosta skonstruowany na wzr podrcznika/instytucji Gaiusa. Maj moc obowizujc ustawy. Digesta, kodeks i instytucje to nazwy oglnie u ywane dla tego typu dzie, dlatego wa ne jest, by okrela, e chodzi konkretnie o czci kodyfikacji justyniaskiej poprzez okrelenie ich przymiotnikiem "justyniaski". Kodyfikacja/ kompilacja justyniaska bya wielkim dzieem, dlatego Justynian d y do zapewnienia temu zbiorowi nale ytego miejsca w praktyce sdowej. Wyda zakaz komentowania i tumaczeniu digestw, kaza zniszczy teksty, ktre nie zostay wykorzystane do przygotowania kodyfikacji (w szczeglnoci digestw). Nie udao si oczywicie zniszczy wszystkiego.

Po sporzdzeniu kodeksu Justynian wydawa jeszcze konstytucje cesarskie, ale nie powsta nigdy ich oficjalny zbir. Te nowe konstytucje, wydane przez Justyniana ju po sporzdzeniu kodeksu nazywamy nowelami. CORPUS IURIS CIVILIS - kodyfikacja justyniaska i nowele. Nazwa ta zostaa nadana w redniowieczu. CORPUS IURIS CANONICI - zbiory prawa kanonicznego. Wschd Europy Dokonywano opracowa na podstawie Corpus Iuris Civilis: EKLOGA - kodyfikacja prawa bizantyjskiego z VIIIw.n.e, zbir przepisw prawa karnego i cywilnego, jedna z "przerbek" prawa justyniaskiego. BAZYLIKI - kodyfikacja prawa bizantyjskiego z ok. 900r.n.e, ktra zawiera materiay kodyfikacji justyniaskiej. HEXABILOS - streszczenie Bazyliki powstae w 1345r., mae kompendium prawa karnego i cywilnego, ktre stao si kodeksem cywilnym XIX i XXwiecznej Grecji.

Zachd Europy zosta opanowany przez plemiona barbarzyskie. Przez pewien czas plemiona te znajdoway si na terytorium pod panowaniem pastwa rzymskiego. Najedcy zaczli korzysta z urzdze prawa rzymskiego, wprowadzajc modyfikacje wywiedzione z ich wasnych praw i kodyfikujc te normy - LEGES ROMANAE BARBARORUM - barbarzyskie zbiory praw z V/VIw, czyli zbiory prawa rzymskiego zmodyfikowane przez barbarzycw. Najsynniejsze z tych zbiorw: - Breviarium Alaricianum - Edykt Teodoryka - Lex Romana Burgundionum METODY BADANIA PRAWA RZYMSKIEGO 1) Metoda egzegetyczna W XI w potrzeby gospodarcze i spoeczne wymuszaj wypracowanie jakiego systemu prawa, ktry by si nada do praktycznego stosowania powszechnie. Prawo rzymskie byo wwczas prawie cakowicie zapomniane, szczeglnie w formie klasycznej. Do rk badaczy trafiy digesta (najwa niejszy skad kodyfikacji justyniaskiej). XIw - Bolonia - powstaa grupa badaczy - SZKOA GLOSATORW. Wok gramatyka Irneriusa skupio si grono badaczy, w tym jego uczniowie (tzw. czterej doktorzy): - Bulgarus - Martinus - Jacobus - Hugo Zajli si badaniem digestw z punktu widzenia gramatycznego. Ich celem byo zrozumienie niezrozumiaego wczeniej tekstu. Dokonywali EGZEGEZY - badanie i krytyczna interpretacja tekstu, ktra polega na wyjanianiu sensu poszczeglnych sw i zda po to, by zrozumie myl w nich zawart a tak e zestawianiu pokrewnych tekstw i likwidowaniu wystpujcych w nich sprzecznoci. GLOSA - forma, jak przybieray dziea glosatorw; objanienia, notatki umieszczane na badanych tekstach oryginalnych: - glosa interlinearna - umieszczana midzy wierszami - glosa marginalna - umieszczana na marginesie W XIII w szkoa zaprzestaa dziaalnoci. ACCURSIUS - jeden z ostatnich glosatorw, ktry sporzdzi zbir glos. By to pierwszy etap badania prawa rzymskiego. Glosatorzy spowodowali, e aciskie teksty digestw stay si zrozumiae.

2) Metoda dedukcyjna XIV/XVw - dziaalno w zakresie badania prawa rzymskiego rozpoczyna SZKOA KOMENTATORW. Przedstawicielami byli Bartolus i Baldus, ktrzy stosowali METOD DEDUKCYJN - zestawiali podobne stany faktyczne, podobne rozstrzygnicia kazuistyczne i starali si wydedukowa, czy z tych konkretnych rozstrzygni mo na wycign jakie wnioski, czyli oglnie obowizujce zasady, wedle ktrych te konkretne stany faktyczne rozstrzygano. KOMENTARZE - forma literacka, jak przybieraa ich dziaalno. Obszerne komentarze m.in. do glos. 3) Metoda historyczna Humanici francuscy stosowali METOD FILOLOGICZNO - HISTORYCZN - badali teksty z punktu widzenia jzykowego. Starali si odtworzy klasyczn acin. Biegli w wykrywaniu interpolacji. Szkoa historyczna w Niemczech - XIXw - Savigny. Stosowano METOD HISTORYCZN - badano ewolucje poszczeglnych instytucji prawa prywatnego, ich rozwj historyczny od momentu powstania a do prawa justyniaskiego. Zauwa ono, e teksty oryginalne zostay zmienione, wykryli interpolacje. Na gruncie bada szkoy historycznej wyksztacia si SZKOA PANDEKTYSTW. Pandektyci z caego dorobku prawa rzymskiego wydobyli konstrukcje prawne, siatk pojciow, co stao si podstaw do tworzenia wielkich kodeksw cywilnych XIXw (np. kodeks cywilny Napoleona). Kodeksy te s czyst recepcj prawa rzymskiego. R NE ZNACZENIA TERMINU PRAWA RZYMSKIEGO byy formuowane w zwizku z historycznym przeksztacaniem si prawa rzymskiego Prawo rzymskie antyczne - prawo, ktre funkcjonowao w pastwie rzymskim od jego powstania do jego upadku. Ius commune - prawo powszechne, uniwersalne, ktre obowizywao w redniowiecznej Europie, rozwijane przez glosatorw, komentatorw, obejmowao prawo rzymskie, prawo statutowe miast. Prawo rzymskie recypowane - w postaci wypracowanej przez komentatorw Usus modernus pandectarum - w kontekcie prawa rzymskiego recypowanego to prawo w ujciu komentatorw, z ktrego to prawa rzymskiego recypowanego w drodze dalszych praw wytworzya si pandektystyka, czyli kierunek bada zmierzajcy do wydobycia z klasycznego dorobku konstrukcji prawnych, siatki pojciowej etc. Prawo rzymskie pandektowe - prawo rzymskie w ujciu pandektystw, ktre stao si podstaw do wielkich kodyfikacji europejskich.

Ius civile - wywodzi si od "civis" - obywatel. Jest to zatem prawo obywatelskie, stworzone przez obywateli dla nich samych. Zakres podmiotowy tego prawa ogranicza si tylko do obywateli rzymskich. Nie-obywatele rzymscy nie mogli z niego korzysta. Ograniczenie to wynikao z tego, e w antyku powszechnie obowizywaa ZASADA PERSONALNOCI PRAWA - polega na tym, e ka dy wolny czowiek posuguje si swoim prawem rodzimym. Obywatel rzymski posuguje si ius civile, Grek posuguje si greckim prawem swojej polis, Pers prawem perskim itd. ZASADA TERYTORIALNOCI PRAWA - (nie obowizywaa w antyku! obowizuje teraz) - na terenie ka dego pastwa obowizuje prawo tego pastwa i wszyscy znajdujcy si na jego terytorium maj obowizek go przestrzega. Ius gentium - elastyczne, uniwersalne, oparte na zasadach powszechnie obowizujcych w basenie Morza rdziemnego. Du e znaczenie tego prawa ujawniao si szczeglnie w sytuacjach, gdy Rzymianin chcia zawrze transakcje z cudzoziemcem. Prawo rzymsko - bizantyjskie - system norm, ktry wyksztaci si we wschodniej czci cesarstwa, ju po kodyfikacji justyniaskiej, posugiwa si skrconymi digestami. Prawo rzymsko - kanoniczne - wyksztacio si na gruncie prawa rzymskiego. Koci uregulowa swoje wewntrzne sprawy zwizane bezporednio z kwestiami kanonicznymi w okrelony sposb, w kwestiach nie uregulowanych za stosowa prawo rzymskie. Prawo rzymsko - holenderskie - funkcjonuje w holenderskich koloniach Afryki do dzi. Prawo rzymskie wystpuje w r nych kontekstach, co wiadczy o jego ogromnym znaczeniu w historii prawa. Jest podstaw europejskiej kultury prawnej, stanowi symbol wartoci, ktre uosabiaj paremie: "Ius est ars boni et aequi" "Iuris praecepta sunt haec: honeste vivere, alterum non laedere, suum cuique tribuere".

II. Proces rzymski


Podziay prawa: 1. Wg kryterium korzyci, interesu - publiczne - prywatne 2. - materialne - zesp norm, ktre okrelaj uprawnienia, jakie przysuguj podmiotowi prawa - procesowe - procedura, regulujca tryb udzielania ochrony prawnej, czyli tryb dochodzenia roszcze, wynikajcych z prawa materialnego. Np. je eli prawo materialne mwi, e waciciel nieruchomoci ma prawo korzysta z tej nieruchomoci na zasadzie wycznoci, a ssiad chodzi sobie pod tej dziace, to wacicielowi tej dziaki przysuguje uprawnienie dania, by ssiad przesta chodzi po jego dziace. Swoich roszcze bdzie dochodzi za pomoc prawa procesowego. 3. - prawo w znaczeniu przedmiotowym - prawo w znaczeniu podmiotowym Prawo rzymskie jest systemem skarg, czyli systemem rodkw procesowych, su cych do ochrony roszcze. Wykonywanie prawa polega na urzeczywistnianiu jego treci. Jest to dziaanie legalne, zgodne z prawem. "Qui iure suo utitur, neminem laedit" - kto korzysta ze swojego prawa, drugiemu nie szkodzi. Zatem ten, kto wykonuje swoje prawo, urzeczywistniajc jego tre, dziaa legalnie, nie szkodzi drugiemu. Nadu ycie prawa - do nadu ycia prawa dochodzi wtedy, gdy prawo wykonywane jest w celu szykanowania innego podmiotu (czyli w sposb nieobywatelski), gdy kto nie bdc uprawnionym do okrelonego zachowania wkracza w zakres uprawnie, przysugujcych drugiemu, albo bdc do czego zobowizanym, tego obowizku nie wykona. Wykracza to poza pojcie urzeczywistniania prawa, przestaje by dziaaniem legalnym. rodki ochrony prawnej znajduj zastosowanie prawne wtedy, gdy realizacja uprawnie napotyka na przeszkody - gdy kto nie bdc uprawnionym do okrelonego zachowania wkracza w zakres uprawnie, przysugujcych drugiemu, albo bdc do czego zobowizanym, tego obowizku nie wykona. Funkcja rodkw ochrony prawnej polega na zastosowaniu przymusu, ktry ma na celu zaspokojenie da osoby uprawnionej i eliminowanie dalszych narusze. rodki ochrony prawnej stosowane s pod kontrol pastwa. Jurysprudencja - nauka prawa.

Jurysdykcja - wadza sdownicza i caa zwizana z ni dziaalno - przeprowadzenie procesu, egzekucji, postpowanie niesporne i inne postpowania szczeglne. W innym kontekcie jurysdykcja to dziaalno konkretnego urzdnika w konkretnym procesie. Takim urzdnikiem wyposa onym w jurysdykcj by przede wszystkim pretor. Dlatego by w stanie rozezna si w potrzebach i uwzgldni je w swoim edykcie. Kognicja - rozpoznanie sprawy spornej przez urzdnika lub sdziego w drodze ustalenia okolicznoci faktycznych i prawnych Actio - kilka znacze: - prawo skargi - uprawnienie do dochodzenia roszcze i realizowanie tego uprawnienia. - dziaalno zmierzajca do urzeczywistnienia prawa - uprawnienie do wystpienia z roszczeniem do sdu - skarga - rodek procesowy, su cy do dochodzenia roszcze Instytucje pozwalajce na urzeczywistnianie prawa z pominiciem ingerencji pastwa: "Non omne quod licet honestum est" - nie wszystko, co dozwolone jest uczciwe. Wynika to z tego, e nie powinnimy le korzysta z naszego prawa ("Male nostro iure uti non debemus") S jednak sytuacje, gdy dochodzi do nadu ycia prawa i wtedy mo na zastosowa: 1) Obrona konieczna - polega na odparciu bezporedniego, bezprawnego i powa nego ataku na dobro prawem chronione. Ma charakter defensywny. Dopuszczona przez prawo, gdy : "Vim vi repellere licet" - si godzi si odeprze si. Zastosowanie obrony koniecznej byo i jest dozwolone pod warunkiem, e nie zachodzi przekroczenie granic niezbdnej potrzeby. Stopie nat enia rodka defensywnego musi odpowiada nat eniu samego ataku. Jednoczenie musi by wystarczajcy do odparcia tego ataku. 2) Pomoc wasna (samopomoc) - rodek o charakterze zaczepnym (ofensywnym), zmierzajcy do urzeczywistnienia prawa przez zastosowania przymusu wobec przeciwnika. Jest wic samowoln (gdy dokonana z pominiciem przewidzianych prawem procedur) egzekucj. Zachowanie, ktre ma na celu zmuszenie przeciwnika do spenienia dania.

Do koca republiki sposb dochodzenia roszcze poprzez stosowanie samopomocy by akceptowany przez pastwo i powszechny, gdy pastwo nie byo w stanie obj nad wszystkim kontroli. W pryncypacie zakazano pod rygorem utraty uprawnienia dochodzonego w ten sposb, cho w zakaz by nieskuteczny. Samopomoc bya dopuszczalna, jeli jej poniechanie mogo narazi uprawnionego na niepowetowan szkod. Np. jeli du nik zamierza uciec za granic, eby nie odda pienidzy, to mo na zastosowa samopomoc. Waciwo sdu - wskazuje, okrela, jaki sd jest odpowiedni (waciwy) do rozpoznania sprawy. Mo e przybra form: waciwoci miejscowej - okrela, gdzie usytuowany jest sd odpowiedni do rozstrzygnicia sprawy. Jest okrelona przez paremi "Actor sequitur forum rei" powd postpuje za sdem pozwanego. Waciwy jest sd miejsca zamieszkania jednej ze stron procesowych - pozwanego (reus). Jest to zasada funkcjonujca na gruncie prawa prywatnego, dlatego doznaje modyfikacji. Prawo prywatne charakteryzuje swoboda umw, dlatego to strony swobodnie kreuj relacje midzy sob. Jeli czego nie ustal, to stosuje si regu ogln przewidzian w prawie. Jeli strony umwi si inaczej, to mo na odstpi od tej reguy. Waciwo miejscow sdu mog okrela tak e: - miejsce poo enia spornej nieruchomoci - miejsce popenienia czynu niedozwolonego waciwoci rzeczowej - jest okrelona przez istot, rodzaj sprawy, ktra jest do rozstrzygnicia. Ma zastosowanie we wszystkich przypadkach, chyba e jest to jaki szczeglny przypadek.

Strony procesowe - przeciwnicy, ktrzy wystpuj w postpowaniu sdowym: - Actor - powd, czyli ten, ktry inicjuje proces i formuuje danie wzgldem przeciwnika. Musi udowodni zasadno swojego dania, jest stron aktywn w procesie. - Reus - pozwany, czyli ten, wobec ktrego roszczenie jest sformuowanie, przeciwko ktremu wystpuje powd. Broni si. Jeli natomiast co twierdzi, musi to udowodni. Nie ma jednak obowizku niczego twierdzi. PROCES CYWILNY - procedura, ktra reguluje tryb udzielania ochrony prawnej. Ochrona prawna znajduje zastosowanie wtedy, gdy s trudnoci z urzeczywistnieniem swojego prawa. Proces ma na celu zmuszenie przeciwnika do zaniechania nadu ycia prawa. CONTRADICTIO przeciwstawienie si pozwanego roszczeniu powoda. Niezale nie od fazy rozwoju podstawow i niezmienn cech procesu cywilnego jest KONTRADYKTORYJNO - ma charakter sporu, strony wytaczaj przeciwko sobie nawzajem r ne argumenty, s aktywnymi uczestnikami procesu. "Audiatur et altera pars" - niech bdzie wysuchana i druga strona.

Rzymski proces cywilny podlega ewolucji, wystpuje w 3 fazach rozwojowych: Postpowania zwyczajne: 1) Legisakcyjny kontradyktoryjny proces obywatelski (cile okrelony zakres podmiotowy), uksztatowany na gruncie prawa cywilnego, bardzo sformalizowany, prowadzcy do bardzo surowej egzekucji, cile prywatny - strony s gospodarzami procesu, decyduj na jakim etapie proces si skoczy, sd ma jedynie doprowadzi do wyroku. Kandydat na powoda sam formuuje danie w stosunku do kandydata na pozwanego, ustny, postpowanie jak i wyrok s wydawane ustnie wyrok ma charakter ostateczny publiczny charakter - odbywa si w miejscu, gdzie publiczno ma swobodny dostp bezpatny - czynnoci procesowe nie s odpatne, strona nie ponosi kosztw procesowych 2) Formukowy kontradyktoryjny powsta ze wzgldu na potrzeb stworzenia procesu, ktry byby dostpny dla wszystkich, nie tylko dla obywateli rzymskich bezpatny prywatny ustny publiczny charakter Proces zwyczajny (legisakcyjny i formukowy) przebiega 2 etapowo: 1. In iure - rozpoczyna si od prywatnego, ustnego pozwania do sdu, dokonywanego przez powoda. Spraw rozpoznaje urzdnik wyposa ony w jurysdykcj (przede wszystkim pretor). Jego zadaniem jest ustalenie, czy istnieje rzeczywisty spr midzy stronami i czy spr ten mo e by w trybie procesu rozstrzygnity. Sprawdza, czy edykt zawiera opis tego stanu faktycznego i obiecuje udzielenie skargi. Eliminuje spory, ktre nie mog by rozstrzygane przed sdem, poniewa nie przewidziano dla nich rodka procesowego. Etap koczy udzielenie skargi przez urzdnika lub odmowa jej udzielenia. Na tym etapie postpowanie odbywa si z udziaem czynnika pastwowego, przed urzdnikiem. Po wypowiedzeniu przez powoda formuy roszczenia pozwany mg: 1. Uzna roszczenie (confessio in iure) 2. Jeli nie wypowie formuy zaprzeczenia roszczenia powoda, to by uznawany za nie bronicego si 3. Zaprzecza we waciwy sposb roszczeniu powoda

LITIS CONTESTATIO - utwierdzenie sporu. Akt koczcy postpowanie in iure. Urzdnik w porozumieniu ze stronami procesowymi wyznacza sdziego prywatnego, ktry ma rozstrzygn spr. Powouje si te wiadkw co do istoty sporu. Skutkiem litis contestatio bya konsumpcja uprawnienia do wniesienia powdztwa - powd nie mg wystpi po raz drugi z tym samym roszczeniem. Dotychczasowe uprawnienie powoda gaso, a na jego miejsce pojawiao si nowe, wynikajce z litis contestatio. "Bis de eadem re agere non licet / Ne bis in idem" - nie mo na si dwa razy procesowa w tej samej sprawie. Je eli spr jest rozstrzygnity, wydano wyrok ostateczny, nie mo na wystpi z ponownym roszczeniem w tej samej sprawie. Zasada wa na, cho niewygodna. Stanowi gwarancj pewnoci prawa, ktra stabilizuje ycie spoeczne. R nica pomidzy procesem legisakcyjnym a formukowym - w procesie legisakcyjnym sdzia jest pozostawiony sam sobie, za w formukowym sdzia jest zwizany instrukcj, ktr dosta od urzdnika, tzw. formuk. Po udzieleniu skargi urzdnik przy wspdziaaniu stron przystpuje do ujcia w formuk pisemnej instrukcji procesowej dla tego sporu. Formuk rozpoczyna wyznaczenie sdziego. Czci formuki: a) INTENTIO - zawiera sformuowane roszczenie powoda b) DEMONSTRATIO - zawiera podstaw roszczenia powoda. Wystpuje w formuce wwczas, gdy skarga bya z powdztwa osobowego, intentio oparta na prawie cywilnym, za roszczenie w niej zawarte cile okrelone. c) CONDEMNATIO - zawiera polecenie urzdnika dla sdziego, by ten uwolni lub zasdzi pozwanego w zale noci od tego, czy stan faktyczny oka e si taki, jak podany w formuce. Nie wystpowaa w skargach o ustalenie (zawieray tylko intentio). CONDEMNATIO PECUNIARIA zasdzenie w procesie formukowym mogo opiewa tylko na sum pieni n. Znacznie ograniczaa wadz sdziego. W skargach dziaowych dodatkowo znajdoway si: d) ADIUDICATIO - upowa nienie dla sdziego do przenoszenia wasnoci midzy stronami Na wniosek stron urzdnik mg wprowadzi tak e do formuki czci nadzwyczajne: e) PRAESCRIPTIO - zastrze enie cile okrelajce zakres roszcze powoda, umieszczane przed demonstratio i intentio. f) EXCEPTIO - zarzut procesowy ze strony pozwanego - ekscepcje peremptoryjne - na zawsze wykluczaj zasdzenie pozwanego - ekscepcje dylatoryjne - czasowo wykluczaj zasdzenie pozwanego g) REPLIKA - odpowied powoda na zarzut procesowy h) DUPLIKA - odpowied pozwanego na replik i) TRYPLIKA - odpowied powoda na duplik

2. Apud iudicem - odbywa si przed sdzi prywatnym, czyli przed czowiekiem, ktremu strony powierzyy rozstrzygnicie sporu. Nie jest urzdnikiem, lecz zwykym prywatnym czowiekiem (np. ssiad), cieszcym si powszechnym szacunkiem. Nie ma wyksztacenia prawniczego, jest uczciwy, rzetelny, rozsdza spraw i wydaje wyrok w oparciu o dowiadczenie yciowe. Etap koczy si wydaniem wyroku. Nie ma w tym postpowaniu czynnika pastwowego. Postpowanie dowodowe Urzdnik wyposa ony w jurysdykcj (pretor) zakoczy pierwsz faz postpowania. Rozpoczyna si faza przed sdzi prywatnym, ktry ma bezstronnie rozstrzygn spr i wyda rzetelny, uczciwy wyrok. Jeli ma by bezstronny, to nie mo e by zainteresowany w sprawie. "Nemo est iudex in propria causa" - nikt nie jest sdzi we wasnej sprawie. Jeli sdzia jest zainteresowany konkretnym rozstrzygniciem sporu, to nie mo e tego sporu rozstrzyga. Gdy strony znalazy si ju przed sdzi, przedstawiaj swoje stanowiska. Sdzia wysuchuje stron: Powd formuuje danie i przedstawia dowody na jego poparcie. Jego obowizkiem jest udowodni ka de swoje twierdzenie. "Ei incumbit probatio qui dicit, non qui negat" - ci ar dowodu spoczywa na tym, kto twierdzi a nie na tym, kto zaprzecza. Pozwany, jeli zaprzecza, nie musi nic udowadnia. W postpowaniu zwyczajnym rola sdziego ma pasywny charakter - od aktywnoci stron zale y, jakie dowody zostan przedstawione, jaka bdzie sia przekonywania tych dowodw. W postpowaniu zwyczajnym obowizuje ZASADA SWOBODNEJ OCENY DOWODW - sdzia oceniajc dowody przedstawione przez strony nie jest zwizany adnymi cile okrelonymi reguami. Ocenia dowody opierajc si na swojej wiedzy i dowiadczeniu yciowym. Musi si jednak opiera na pewnych racjonalnych kryteriach. Ocenia dowody swobodnie, ale nie dowolnie. Istnieje te ZASADA LEGALNEJ OCENY DOWODW - sdzia oceniajc dowody przedstawione przez strony jest zwizany cile okrelonymi reguami. Istnieje hierarchia dowodw. S dowody, ktrym daje si wiar w pierwszej kolejnoci. "Testis unus, testis nullus" - jeden wiadek to aden wiadek. Zasada ta obowizuje na gruncie legalnej oceny dowodw. Zeznania jednego wiadka nie maj takiej mocy przekonywania, by miay znaczenie.

Jeli dowody sdziego nie przekonuj, sdzia nie jest w stanie jednoznacznie okreli, jaki jest stan faktyczny, to zastosowanie znajduje ZASADA INTERPRETOWANIA WTPLIWOCI NA KORZY POZWANEGO - "In dubio pro reo". Je eli co da si interpretowa na 2 sposoby, to trzeba interpretowa na korzy pozwanego a nie powoda. Sdzia ocenia dowody, ustala stan faktyczny, na podstawie ktrego wyda WYROK orzeczenie, rozstrzygajce spr. Wyrok jest ustny, wydany publicznie i ostateczny, podlega wykonaniu niezwocznie po jego wydaniu. Wyrok jest podstaw egzekucji. Je eli pozwany nie wykona dobrowolnie orzeczenia, to wykonuje si egzekucj o charakterze prywatnym - zwyciski powd egzekwuje wyrok. Postpowanie zwyczajne nie przewiduje apelacji. Egzekucje w procesie zwyczajnym: - osobista - dominowaa w procesie legisakcyjnym. Dokonywana na osobie du nika. - majtkowa - ma charakter uniwersalny (jej przedmiotem jest cay majtek du nika, niezale nie od wielkoci zadu enia, obowizku ci cego na przegranym pozwanym) i konkursowy (odbywa si w trybie licytacji, ktr wygrywa ten z uczestnikw, ktry gwarantuje pokrycie wszystkich roszcze, z jakimi przeciw du nikowi wystpiono, w najwy szym stopniu - niekoniecznie w caoci. Przejmuje cay majtek du nika, zobowizujc si pokry jego dugi).

PLURIS PETITIO nadmierne danie. Wystpowao, gdy intentio i condemnatio opieway na okrelon warto majtkow. Powd mg si dopuci pluris petitio na 4 sposoby: 1) Co do przedmiotu sporu gdy da wicej, ni mu si nale ao 2) Co do czasu gdy przy terminowej nale noci da jej przed upywem terminu 3) Co do miejsca gdy da swej nale noci w innym miejscu, ni si umwiono 4) Co do przyczyny prawnej gdy da np. dostarczenia rzeczy oznaczonej indywidualnie mimo, e umwiono si na rzecz oznaczon gatunkowo. Skutki pluris petitio: sdzia nie mg zredukowa nadmiernego dania powoda. Musia uwolni pozwanego i to ze skutkiem definitywnym, gdy w momencie litis contestatio nastpowaa konsumpcja procesowa. Tylko w sytuacjach wyjtkowych mo na byo liczy na pretorskie restitutio in integrum.

Postpowanie nadzwyczajne (proces ekstraordynaryjny, bo jest czym nadzwyczajnym w stosunku do zwyczajnego) - "cognitio extra ordinem": 3) tzw. kognicyjny kontradyktoryjny 1-stopniowy - w caoci odbywa si przed urzdnikiem sdzi jest urzdnik cesarski powoywany do rozstrzygania sporu od pocztku do koca urzdowy (nie jest prywatny tak jak proces zwyczajny) urzdowy, pisemny pozew, skadany na rce urzdnika pastwowego, ktry dostarcza go przeciwnikowi procesowemu, wszystkie czynnoci maja charakter urzdowy, dokonywane na pimie odpatny rozstrzygnicie odbywa si w zamknitej sali, cho proces ten nie jest cakowicie zamknity dla publicznoci wyrok wydaje ten sam sdzia, ktry od pocztku prowadzi postpowanie wyrok - ma charakter urzdowy, jest pisemny, ale nie ma ostatecznego charakteru przewiduje apelacj (odwoanie od wyroku), ktra rozstrzygana jest przez urzdnika wy szego szczebla - instancyjno sdzia swj wyrok opiera na zaprezentowanych przez strony dowodach, ale jest te uczestnikiem postpowania, mo e zarzdzi przeprowadzenie dowodu nie obowizuje go legalna zasada dowodw, ale zwizany jest pewnymi reguami - zeznania jednego wiadka nie maj wi cej wartoci dowodowej, dokumenty s najwy ej postawione w hierarchii dowodw gdy wyrok si uprawomocni dochodzi do egzekucji egzekucja - urzdowa, prowadzona przez egzekutora - urzdnika sdowego

Egzekucje w procesie nadzwyczajnym: - Egzekucja osobista - ma mniejsze zastosowanie w procesie nadzwyczajnym. Polega na umieszczeniu du nika w pastwowym wizieniu. - Egzekucja majtkowa ma charakter singularny - sprzedaje si kolejne skadniki majtku du nika, a do pokrycia jego zadu enia. (Inaczej, ni w egzekucji uniwersalnej, gdzie du nik traci cay majtek). ZDOLNO PROCESOWA - prawo do uczestniczenia jako strona w rzymskim postpowaniu sdowym. - Legitymacja procesowa czynna - prawo do wystpowania w sdzie w charakterze powoda (prawo do dochodzenia swoich roszcze przed sdem) - Legitymacja procesowa bierna - prawo do wystpowania w sdzie w charakterze pozwanego, mg by pozywany do sdu

ZASTPSTWO PROCESOWE Proces legisakcyjny trzeba byo prowadzi osobicie. Ewentualne zastpstwo dopuszczano jedynie w wyjtkowych przypadkach, np. dla osb chorych. Ograniczao to ochron praw prywatnych. Z czasem dopuszczono w procesie formukowym zastpstwo procesowe w osobie: KOGNITORA - ustanawiany w sposb formalny, w obecnoci przeciwnika procesowego po to, by w przeciwnik nie mia wtpliwoci co do upowa nienia zastpcy. PROKURATORA - ustanawiany w sposb nieformalny, bez obecnoci przeciwnika. Mg wystpowa w ogle bez upowa nienia. Peni zastpstwo w ramach penienia funkcji zarzdcy majtku bogatego Rzymianina lub w ramach powoania go specjalnie do prowadzenia procesu.

RODKI OCHRONY POZAPROCESOWEJ 1. Obrona konieczna 2. Samopomoc Bona fides - dobra wiara - przeciwstawiana zej wierze - mala fides Bona fides - dobra wiara - uczciwo, rzetelno, dziaanie w przewiadczeniu, e nie narusza si praw innych osb. Pewna miara etyczna. Oznacza przestrzeganie zasad uczciwego obrotu, m.in. dotrzymywanie sowa. Bierze si j pod uwag w r nych okolicznociach. Najwiksze znaczenie ma w prawie rzeczowym. "Male nostro iure uti non debemus" - uprawniony robi to, co mu teoretycznie wolno, ale robi to w sposb nieobywatelski.

Inne rodki: 1. Ugoda (transactio) - porozumienie zwanionych stron, osignite metod wzajemnych ustpstw. Rozwizanie najprostsze, ktre mo e by stosowane przez strony prywatnie, poza wszelk kontrol pastwa. Z czasem zostay objte kontrol sdow, gdy zauwa ono, e dochodzio do zawierania ugd z oczywistym pokrzywdzeniem jednej ze stron. 2. Kompromis (compromissum) - poddanie sporu rozstrzygniciu sdziego polubownego (arbitra). Ma swoje rda w procesie zwyczajnym, gdy arbiter nie jest sdzi urzdnikiem, lecz osob prywatn, ktrej strony zaufay. Rozstrzyga spr na podstawie dowiadczenia yciowego. Dzieje si to poza kontrol pastwa. Do poddania si wyrokowi arbitra strony zmusza PRZYSIGA, ktrej niedotrzymanie skutkuje na gruncie ius sacrum. Z czasem za niepodporzdkowanie si orzeczeniu sdziego polubownego grozia kara prywatna.

3. Pretorskie rodki ochrony pozaprocesowej maj na celu zaagodzenie sporu lub dorane wstrzymanie sporu na czas zakoczenia postpowania sdowego, czyli wydania wyroku, ktry okreli stan prawny. restitutio in integrum - przywrcenie do stanu poprzedniego - polega na usuniciu skutkw zdarzenia prawnego, ktrym najczciej jest czynno prawna. Znajdowao zastosowanie w szczeglnych sytuacjach. Wtedy, gdy trzeba byo usun skutki czynnoci, ktre byy niesprawiedliwe lub skutki czynnoci, ktra zostaa wymuszona, dokonana ze wzgldu na podstp, doszo do wyzysku. Realizowana pod cis kontrol urzdnika, ktry oceniajc stan faktyczny wydawa decyzj administracyjn. wprowadzenie w posiadanie - wprowadzenie w faktyczne wadztwo nad rzecz moc decyzji urzdnika. W niektrych sytuacjach przewidzianych prawem urzdnik wprowadza w posiadanie podmiot, zabezpieczajc w ten sposb jego interesy, bd umo liwiajc zachowanie porzdku publicznego. Rwnie bya to decyzja administracyjna, majca na celu zaatwienie sprawy doranie lub trwale w zale noci od sprawy. Miao miejsce w wielu przypadkach przewidzianych prawem, np. w przypadku dziedziczenia - pretor mg wprowadzi w posiadanie dziedzica majtku spadkowego do czasu rozstrzygnicia sporu. stypulacje pretorskie - pretor mg zmusi zwanione strony do udzielenia sobie wzajemnych przyrzecze. Dochodzi do tzw. kompensacji pod kontrol pretora. interdykty pretorskie - nakazy lub zakazy administracyjne wydawane przez pretora. Polecenie stronom okrelonego zachowania si. Powszechnie stosowany przez urzdnikw.

III. Prawo osobowe


Prawo osobowe to dzia prawa, zajmujcy si osobami i ich prawnymi waciwociami. Prawa prywatne: osobiste - prawa zwizane cile z okrelon osob, s z reguy niezbywalne (np. prawo do nazwiska), wygasaj najpniej z chwil mierci danego podmiotu. majtkowe - nie s cile zwizane z okrelon osob, mog by przedmiotem obrotu, mog by przeniesione na inn osob, s w zasadzie zbywalne Kategorie praw majtkowych: - prawa rzeczowe - wadztwa czowieka nad rzecz - wierzytelnoci - roszczenia, polegajce na tym, e jedna osoba ma prawo domaga si od drugiej osoby okrelonego zachowania Osoba - byt, istota, ktra mo e by podmiotem praw i obowizkw. Dziel si na: 1) osoba fizyczna - czowiek, ktry wyposa ony jest w zdolno do bycia podmiotem praw i obowizkw 2) osoba prawna - byt, sztuczna konstrukcja, ktra wyposa ona jest w zdolno prawn i zdolno do czynnoci prawnych - korporacje - fundacje

Osoba fizyczna i jej prawne waciwoci: Zdolno prawna - zdolno do bycia podmiotem praw i obowizkw Zdolno do czynnoci prawnych - zdolno do ksztatowania wasnej sytuacji prawnej i sytuacji prawnej innych osb wasnym dziaaniem.

Pocztek osoby fizycznej Za pocztek osoby fizycznej uwa a si ywe urodzenie, ktrego oznak jest krzyk, ruch, czy jakakolwiek inna oznaka ycia. Nasciturus - dziecko poczte, ale jeszcze nienarodzone. Do chwili ywego narodzenia uwa any jest za cz organizmu matki - nie ma odrbnego bytu prawnego. w byt ma pocztek dopiero w chwili narodzenia. Chroni si jednak jego interesy majtkowe. Jeli w okresie od poczcia do narodzin nasciturusa zostanie dokonane przysporzenie majtkowe (udzielenie mu korzyci majtkowej), bdzie ono wa ne i skuteczne pod warunkiem, e dziecko urodzi si ywe. Jeli natomiast urodzi si martwe, to przysporzenie uwa ane jest za nigdy nie dokonane. Ma to znaczenie w sytuacji, gdy ojciec dziecka umiera przed jego narodzeniem. Wprowadzono takie rozwizanie w prawie spadkowym, by nie pomin nasciturusa w procesie spadkowym. "Nasciturus pro iam nato habetur quotiens de commodis eius agitur" - majcy si urodzi uwa any jest za ju narodzonego, o ile chodzi o jego korzyci. Koniec osoby fizycznej mier faktyczna - oczywista, gdy czowiek umiera otoczony rodzin. Nie zawsze jest to jednak takie oczywiste, gdy np. w jakim gwatownym zdarzeniu ginie wiksza ilo czonkw tej samej rodziny. Stara si okreli kolejno, w ktrej umierali. Ma to ogromne znaczenie w prawie spadkowym. Stosuje si wtedy domniemanie. Trzeba wyjani sytuacj prawn czonkw rodziny pozostaych przy yciu. mier prawna Domniemania pozwalaj na uznanie za udowodnione faktw na podstawie innych faktw. Domniemania mierci: Kolejno mierci: 1. Dzieci niedojrzae 2. Rodzice 3. Dzieci dojrzae - ci, ktrzy mieli lub mogli mie wasne dzieci

Popadnicie w niewol - domniemanie mierci zwizane jest rwnie z popadniciem w niewol. Przyjto zasad, e obywatel rzymski umiera z chwil popadnicia w niewol. Jako niewolnik nie mo e by podmiotem praw i obowizkw. Nastpuje dziedziczenie, jeli mia jaki majtek, ma estwo przestaje istnie. PRAWO POWROTU - Ius postliminii - jeli jeniec powraca z niewoli, to wraca do swojej poprzedniej sytuacji prawnej, od ywaj wszystkie jego prawa. Nie od ywaj tylko stany faktyczne. Staje si na powrt wacicielem majtku, ktrego wacicielem by przed popadniciem w niewol. Nie od ywaj jednak stany faktyczne, dlatego nie przywrci si np. jego ma estwa, posiadania. CAPUT - pozycja prawna jednostki. Na pozycj prawn jednostki skadaj si r ne elementy. Jednym z nich jest STATUS. Status - podstawowe okolicznoci, wyznaczajce pozycj prawn czowieka: - Status libertatis - pozycja w spoeczestwie rzymskim - Status civitatis - pozycja w pastwie rzymskim - Status familiae - pozycja w rodzinie rzymskiej. Uprawnienia i obowizki osoby fizycznej okrelano w zale noci od jej statusu: 1. Status libertatis - pozycja czowieka w spoeczestwie rzymskim. Zasadniczym podziaem by podzia na: a) Ludzie wolni wolno urodzeni - ludzie zrodzeni z wolnej kobiety zarwno w zwizku ma eskim, jak i pozama eskim. FAVOR LIBERTATIS - jeli w chwili poczcia lub w okresie ci y matka - niewolnica chocia by przez krtki czas bya wolna, to dziecko rodzio si jako wolny czowiek. wyzwolecy (libertyni) - niewolnicy wyzwoleni z prawnej niewoli. Po wyzwoleniu pozostawali jednak pod patronatem swojego byego pana.

PRAWO PATRONATU - przepisy utrzymujce wi midzy wyzwolecem a patronem. Wyzwoleniec by zobowizany do posuszestwa i szacunku wobec patrona. Patron mg domaga si wiadczenia mu pewnych usug, mia prawo karcenia wyzwoleca, mg dziedziczy po wyzwolecu. W przypadku ra cej niewdzicznoci patron mg odwoa wyzwolenie. Prawo patronatu byo w rodzinie patrona dziedziczne. Wyganicie prawa patronatu: - gdy cofnito wyzwolenie - patron dopuci si w stosunku do wyzwoleca przestpstwa zagro onego kar mierci - patron nie wypeni obowizku alimentacyjnego - uznanie wyzwoleca (za zgod patrona) przez cesarza za wolno urodzonego

b) Niewolnicy - czowiek, bdcy wasnoci pastwow lub prywatn. Byli przedmiotami prawa. rda zniewolenia: - jeniectwo wojenne - popadanie w niewol przez dugi - urodzenie w niewoli Niewolnik: - na gruncie prawa rzymskiego jest PRZEDMIOTEM PRAWA, a wic rzecz. Na gruncie prawa naturalnego natomiast jest takim samym czowiekiem, jak czowiek wolny, co przekadao si np. na jego penoprawne uczestniczenie w obrzdach religijnych - zdolno do podejmowania zobowiza na podstawie przysigi mo e podj si wykonywania pewnych wiadcze na rzecz patrona w trybie przysigi. Inny sposb podjcia przez niewolnika zobowiza nie wi e adnych skutkw prawnych wzgldem niego. - nie ma zdolnoci prawnej, a wic nie ma zdolnoci majtkowej. - wszystko, co niewolnik nabywa przypadao jego wacicielowi - mg otrzyma od swojego pana wydzielony majtek do samodzielnego gospodarowania (peculium). Cz zyskw z gospodarowania mg zatrzyma, co umo liwiao mu wykupienie si z niewoli za porednictwem osoby trzeciej - niewolnik pastwowy mg rozporzdzi poow majtku, jaki otrzyma od pastwa jako peculium - mg dokonywa formalnych lub nieformalnych czynnoci prawnych, na podstawie ktrych stawa si wierzycielem lub wacicielem - nie mg wystpowa w procesie zwyczajnym jako strona - za zgod pana lub w granicach samodzielnego gospodarowania peculium mg rozporzdza prawami nale cymi do pana - nie mia praw publicznych - niewolnik samodzielnie odpowiada za przestpstwa prawa publicznego - pan odpowiada za przestpstwa prawa prywatnego (delicta) dokonane przez niewolnika - przeciwko panu wnosi si wtedy skargi noksalne. Pan mg si uwolni od zasdzenia oddajc niewolnika pokrzywdzonemu - CONTUBERNIUM trway zwizek niewolnika z niewolnic, nie bdcy ma estwem. Uwa any za stan faktyczny, nie mia znaczenia prawnego. Zale ne od przyzwolenia waciciela. Taki sam charakter miay zwizki mieszane midzy niewolnikami a wolnymi. Peculium - majtek powierzony w zarzd osobom alieni iuris. WYZWOLENIE - manumissio - uzyskanie wolnoci przez owiadczenie woli pana Sposoby uzyskania wolnoci przez niewolnika: z mocy prawa np. porzucenie niewolnika przez pana przez akt wadzy pastwowej za zasugi dla ogu przez wyzwolenie

Wyzwolenia: formalne - niewolnik staje si libertynem, czowiekiem wolnym, wyzwolecem i nie mg zosta cofnity do stanu niewoli. Mg jedynie popa w niewol przez dugi. Jego byy waciciel nie mg go cofn, jeli zosta formalnie wyzwolony. Byo to wyzwolenie wg prawa cywilnego - za pomoc pozornego procesu windykacyjnego (manumissio vindicata) wyzwolenie przed urzdnikiem (pretorem) - tzw. obroca wolnoci wystpowa jako powd przeciwko wacicielowi niewolnika jako pozwanemu. - za pomoc cenzusu (manumissio censu) - cenzor za zgod pana wpisywa niewolnika na list obywateli - za pomoc testamentu (manumissio testamento) - obywatel rzymski jako testator bezporednio wyzwala niewolnika lub zwraca si do dziedzica z prob o dokonanie wyzwolenia - wyzwolenie w kociele (manumissio in eclesia) - w obecnoci duchowiestwa i wiernych nieformalne - istnieje mo liwo cofnicia wyzwolenia. Byo to wyzwolenie wg prawa pretorskiego i dawao niewolnikowi jedynie wolno faktyczn. Z punktu widzenia prawa cywilnego jego status nie ulega zmianie. - manumissio per mensam - dopuszczenie niewolnika do stou, przy ktrym pan spo ywa posiek - manumissio inter amicos - midzy przyjacimi, w obecnoci wiadkw - manumissio per epistulam - w licie pana do niewolnika

Ustawy: Lex Fufia Caninia - ograniczenia wyzwole testamentowych. Maksymalnie 100niewolnikw mo na uwolni w testamencie. Lex Aelia Sentia - wyzwalajcy musi mie co najmniej 20 lat, musi docenia czyn, ktrego dokonuje. Niewolnik natomiast, aby mg by wyzwolony musia mie 30lat. Iunia Norbana - braa pod opiek nieformalnie wyzwolonych. Ci, ktrzy zostali wyzwoleni nieformalnie nie mog by ponownie wtrceni w stan niewoli. 2. Status civitatis - pozycja czowieka w pastwie rzymskim. Czowiek wolny mg by w pastwie rzymskim: a) Obywatelem rzymskim - narodzony ze zwizku midzy obywatelami rzymskim. Czowiek wolny przez urodzenie z matki, ktra w okresie poczcia lub ci y bya wolna. Rwnie obywatelami byli ludzie wyzwoleni wg prawa cywilnego oraz ci, ktrym wadza pastwowa obywatelstwo nadaa. Posiadali ca gam uprawnie: W zakresie prawa publicznego: - posiada czynne i bierne prawa wyborcze - prawo do su by wojskowej w legionach - prawo do noszenia srebrnego piercienia

W zakresie prawa prywatnego: wolno urodzeni obywatele rzymscy mieli prawa: - IUS CONUBII - prawo do zawierania ma estwa wa nego wg prawa cywilnego (CONUBIUM) - IUS COMMERCII - prawo do udziau w obrocie gospodarczo-prawnym i dokonywania tam czynnoci wa nych wg prawa cywilnego(COMMERCIUM) - PATER FAMILIAS - sprawowanie wadzy ojca rodziny, czyli sprawowanie wadzy osobistej i majtkowej nad wszystkimi podlegymi sobie czonkami tej rodziny - prawo wasnoci opartej na prawie cywilnym - prawo do sporzdzania wa nego testamentu - dziedziczenia z rzymskiego testamentu - ZDOLNO PROCESOWA - prawo do uczestniczenia jako strona w rzymskim postpowaniu sdowym. ~ Legitymacja procesowa czynna - prawo do wystpowania w sdzie w charakterze powoda (prawo do dochodzenia swoich roszcze przed sdem) ~ Legitymacja procesowa bierna - prawo do wystpowania w sdzie w charakterze pozwanego, mg by pozywany do sdu UTRATA OBYWATELSTWA RZYMSKIEGO: nastpowaa wskutek utraty wolnoci, co prowadzio do maksymalnego umniejszenia uprawnie osobowych (CAPITIS DEMINUTIO MAXIMA). Traci swe stanowisko w spoeczestwie, pastwie i rodzinie rzymskiej. CAPITIS DEMINUTIO MEDIA - rednie umniejszenie uprawnie osobowych. Traci swe stanowisko w pastwie i rodzinie, ale zachowywa stanowisko w spoeczestwie rzymskim - wskutek przesiedlenia si do gminy latyskiej lub cudzoziemskiej - wskutek skazania na wygnanie z Italii lub deportacj b) Latynem Dawni - mieszkacy miast na obszarze Lacjum, zwizanych z Rzymem traktatami - uzyskali uprawnienia zwane prawem latyskim - nie mieli prawa wybieralnoci na urzdy (ius honorum) - nie mieli prawa do su by w legionach - mieli ius comercii - mieli legis actio - wyjtkowo przysugiwao im ius conubii - atwo mogli uzyska obywatelstwo rzymskie

Kolonialni - mieszkacy kolonii zao onych przez miasta latyskie na obszarze Italii i w prowincjach - nadano im prawo latyskie - nie mieli prawa wybieralnoci na urzdy - nie mieli prawa do su by w legionach - mieli ius commercii - wyjtkowo ius conubii - atwo mogli uzyska obywatelstwo - przestali istnie wraz z wydaniem konstytucji Karakalli z 212r.n.e, nadajcej obywatelstwo wszystkim mieszkacom pastwa rzymskiego Juniascy - ludzie wyzwoleni w sposb nieuznany przez prawo cywilne lub naruszajcy ustaw Aelia Sentia. - status wzorowany na latynach kolonialnych, ale z ograniczeniami uprawnie - nie mieli adnych politycznych uprawnie obywatela rzymskiego - mieli ius commercii - nie mieli ius conubii - nie mieli prawa sporzdzania testamentu - spadek po nich przepada na rzecz patrona UTRATA STATUSU LATYNA: - wskutek capitis deminutio maxima - wskutek przesiedlenia si do gminy cudzoziemskiej - wskutek uzyskania obywatelstwa rzymskiego c) Cudzoziemcem (peregrynem) ludno pastwa rzymskiego, ktra nie nale aa ani do obywateli rzymskich, ani do Latynw Ci, ktrzy poddali si pod zwierzchnictwo Rzymu - w niektrych przypadkach ius commercii i ius conubii - rzdzili si ius gentium i swoim prawem rodzimym - nie mieli legis actio - korzystali z rzymskiej ochrony sdowej, udzielanej gwnie przez pretora peregrynw - mogli uzyska obywatelstwo rzymskie Ci, ktrzy pozostali w walce or nej z Rzymem i ulegli zagadzie - nie przysugiwao im prawo rzymskie - nie mogli uzyska obywatelstwa - nie mieli adnych praw publicznych Wrd osb, ktre poza Rzymianami nale ay do status civitatis i wrd osb, ktre byy formalnie wolne, ale ich wolno bya ograniczana z r nych powodw nauka prawa rzymskiego wyksztacia pojcie ludzi PWOLNYCH (wolni, ale ich wolno bya ograniczona): - gladiatorzy - formalnie oddawali swoj wolno w rce waciciela stajni gladiatorskie - osoby wykonujce zawody gorszce - aktorzy, cyrkowcy, prostytutki - osoby znajdujce si w stanie zale noci, oddane w mancipium

- kolonowie - drobni dzier awcy, uprawiajcy ziemie nale ce do pastwa rzymskiego. Biedacy, nie mieli swojej ziemi, wchodzili w zale no od pastwa rzymskiego, uprawiali ziemi za czynsz, nie mogli jej opuszcza - "przypisacy do ziemi" 3. Status familiae - pozycja czowieka w rodzinie rzymskiej. Patriarchalna rodzina obywateli rzymskich (familia) - podstawowa komrka spoeczestwa rzymskiego. Jest instytucj prawa cywilnego, obywatelsk. Wystpowaa w 2 postaciach: Agnatio (agnacja) - zwizek spoeczny oparty na pokrewiestwie prawnym, na fakcie podlegania wadzy jednego ojca rodziny. czy podlegych tej wadzy zarwno midzy sob, jak i z samym ojcem rodziny. Agnacja powstaje na 2 sposoby: - naturalny - prawne pochodzenie w linii mskiej - sztuczny - przysposobienie, wejcie pod wadz m owsk Cognatio (kognacja) - pokrewiestwo naturalne, biologiczne. Oparte na pochodzeniu jednej osoby od drugiej lub pochodzeniu od wsplnego przodka. Pokrewiestwo kognacyjne: 1. Linea recta - w linii prostej - jedna osoba pochodzi od drugiej Ascendenci - krewni wstpni Descendenci - krewni zstpni 2. Linea obliqua - w linii bocznej - pochodzenie od wsplnego przodka. [Nie ma tutaj pokrewiestwa pierwszego stopnia!]

"Quot generationes, tot gradus" - ile urodze, tyle stopni. Paremia pozwala na obliczenie stopni pokrewiestwa. Obliczanie stopni pokrewiestwa ma znaczenie zarwno w prawie osobowym, jak i w prawie spadkowym. Oblicza si ilo urodze, ktre s potrzebne, by osoby, ktrych pokrewiestwo obliczamy, pojawiy si na wiecie. W linii bocznej nie ma pierwszego stopnia pokrewiestwa!! SUI IURIS - osoba samowadna, niepodlegajca wadzy familijnej. Miaa pen zdolno prawn, zwierzchnictwo nad pozostaymi czonkami rodziny, bya jedynym podmiotem praw i obowizkw w tej rodzinie. Sui iuris mg by dojrzay m czyzna, rzeczywisty zwierzchnik familii, kobiety niemajce zwierzchnika familijnego i niepozostajce w ma estwie cum manu, osoby, ktre nie weszy do familii agnacyjnej (np. dzieci pozama eskie), a tak e czonkowie rodziny, ktrej pater familias zmar. ALIENI IURIS - osoba poddana wadzy sui iuris. Alieni iuris miaa ograniczon zdolno prawn, pozbawiona zdolnoci majtkowej. Do alieni iuris zaliczali si zarwno wolni czonkowie familii, jak i niewolnicy. Mogli to by zatem nawet ludzie w peni dojrzali, sprawujcy wa ne funkcje w pastwie.

Rodzina W jej skad wchodzili zarwno ludzie wolni, jak i niewolnicy. ojciec rodziny - PATER FAMILIAS - jedyna osoba samowadna (SUI IURIS), pozostali czonkowie rodziny podlegali jego wadzy. Jest zwierzchnikiem rodziny, jedynym podmiotem praw i obowizkw w tej rodzinie. Byli ALIENI IURIS (osoby poddane wadzy sui iuris).Gdy ojciec umiera, to rodzina rozpadaa si na tyle sui iuris, ile byo osb podlegych. Alieni iuris: ona podlega jego m owskiej wadzy dzieci zrodzone w prawnym ma estwie ich ony podlege wadzy m owskiej dalsi potomkowie w linii mskiej osoby przysposobione (adoptowane) osoby oddane pod wadz ojca rodziny Tylko osoba samowadna, ojciec rodziny, bdcy obywatelem rzymskim, mia pene uprawnienia prywatnoprawne obywatela rzymskiego. Uprawnienia osb mu podlegych byy ograniczone. Ich sytuacja prawna bya podobna do sytuacji niewolnikw. UTRATA STANOWISKA W RODZINIE RZYMSKIEJ - CAPITIS DEMINUTIO MAXIMA - zmiana stanowiska prawnego osoby najwy szego stopnia, utrata wolnoci (status libertatis) - CAPITIS DEMINUTIO MEDIA - zmiana stanowiska prawnego osoby poredniego stopnia, utrata obywatelstwa rzymskiego. - CAPITIS DEMINUTIO MINIMA - zmiana stanowiska prawnego osoby najni szego stopnia, utrata dotychczasowego stanowiska w rodzinie (status familiae). Ma zwizek nie tylko ze spadkiem ze stanowiska osoby sui iuris do osoby alieni iuris, ale te z utrat aktualnego stanowiska w rodzinie przy jednoczesnym uzyskaniu stanowiska w innej rodzinie.

Zdolno prawna - zdolno do bycia podmiotem praw i obowizkw Podstawow okolicznoci, ktra decyduje o tym, e jednostce mo na przypisa t zdolno jest status. Pen zdolno prawn posiada: 1. Czowiek wolny (niewolnik nie posiada zdolnoci prawnej), bdcy obywatelem rzymskim (status civitatis) Musi by wolno urodzony. Ci, ktrzy uzyskali wolno za ycia mieli ograniczon zdolno prawn. Dopiero ich dzieci miay pen zdolno prawn. 2. Czonek rodziny sui iuris - jest jedynym podmiotem praw i obowizkw w rodzinie (status familiae). Oprcz statusu istniay tak e inne okolicznoci decydujce o zdolnoci prawnej: 1. Cze obywatelska (existimatio) - szacunek, jaki si obywatelowi nale y z samego tytuu, e jest obywatelem. Dopki cieszy si pen czci obywatelsk do czasu, jego caput nie podlega ograniczeniom. Jeli cze obywatelska dozna umniejszenia, wwczas nastpuj ograniczenie zdolnoci prawnej. Ograniczenie mo e nastpi w 2 postaciach: Infamia - instytucja prawna, polegajca na umniejszeniu czci obywatelskiej. Mo e nastpi: - z mocy prawa - popenienie czynu lub zachowanie okrelone w ustawie, ktre skutkuje infami (np. - w wyniku orzeczenia sdu - skazania za przestpstwo lub zasdzenia za delikty i sprzeniewierzenie si zaufaniu Osoba dotknita infami to INFAMIS. Skutkiem infamii jest urzdowe ograniczenie zaufania do osoby, ktra zostaa ni dotknita. Ograniczenie zaufania w sytuacjach, gdy oczekuje si od obywatela rzetelnoci, uczciwoci itd. Cofnicie infamii mo e nastpi tylko w wyniku cofnicia decyzji wadzy pastwowej. Turpitudo - ograniczenie czci obywatelskiej, ktre nie ma charakteru instytucji prawnej, nastpujce w wyniku negatywnych ocen otoczenia. Nastpuje na skutek zego prowadzenia si. Tam, gdzie zachowanie jednostki budzi zastrze enia. Skutki turpitudo s takie, jak infamii. R nica polega jednak na tym, e turpitudo zale y od uznania sdziego, za infamia nastpuje z urzdu. Jest wic instytucj o charakterze faktycznym. Mo na odzyska cze obywatelsk przez popraw zachowania. Osoba dotknita turpitudo to PERSONA TURPIS. Sdzia mo e wasn decyzj dopuci j do np. zeznawania w procesie.

2. Wyznanie - zaczo mie znaczenie dopiero w okresie chrzecijaskim. Przeladowano chrzecijan, gdy ich doktryny postrzegano jako zagra ajce integralnoci pastwa rzymskiego. Ograniczano ich w zdolnoci prawnej. Powszechnie zakazano ma estw z chrzecijaninami i posiadania niewolnikw wyznania chrzecijaskiego. 3. Wykonywany zawd - osoby trudnice si pewnym zajciem mogy doznawa z tego tytuu zarwno ulg (np. onierz), jak i ogranicze (np. waciciel gospody, stajni). Zdolno do czynnoci prawnej - zdolno do ksztatowania wasnej sytuacji prawnej i sytuacji prawnej innych osb wasnym dziaaniem. O zdolnoci do czynnoci prawnych decyduj: 1. Pe - kobiety s ograniczone w zdolnoci do czynnoci prawnych. Przyjto zao enie, e kobieta jest istot lekkomyln, dlatego nie mo e celowo i wiadomie podejmowa decyzji w zakresie ksztatowania swojej decyzji prawnej. Kobiety byy otoczone piecz dorosych m czyzn. Kobiety alieni iuris byy pozbawione zdolnoci prawnej jako podlegajcej wadzy sui iuris. Nie byy podmiotami prawa, zatem nie miay zdolnoci majtkowej. Z mocy prawa, w ramach struktury rodowej podlegay zwierzchnictwu ojca lub m a. Istniay jednak kobiety, ktre byy sui iuris, ale i tak nie mogy samodzielnie ksztatowa swojej sytuacji prawnej. Opieka - TUTELA - piecza sprawowana nad kobietami sui iure, czyli tymi, ktre miay zdolno prawn. Nie podlegay zwierzchnictwu. Ma to na celu uchronienie jej przed podjciem czynnoci obci ajcej (takiej, ktra mo e doprowadzi do umniejszenia jej majtku). Do dokonania tych czynnoci musi uzyska akceptacj opiekuna (tutora). Kobiety zawsze wic podlegay jakiej pieczy. Bya to albo piecza wynikajca ze struktury rodowej, z racji tego, e byy alieni iuris, albo opieka, jeli byy sui iuris. Pniej wprowadzono zasad, e kobieta wolno urodzona, ktra urodzia co najmniej troje dzieci, mo e uzyska zdolno do czynnoci prawnej. 2. Wiek - wyr nia si kategorie wiekowe, r nice si od siebie zakresem zdolnoci do czynnoci prawnej Infantes - dzieci - osoby poni ej 7 roku ycia - cakowicie pozbawione zdolnoci do czynnoci prawnej Impuberes - niedojrzali - osoby od 7 roku ycia do chwili osignicia dojrzaoci, pniej 7-12 roku ycia (kobiety), 7-14 (m czyni). Mieli ograniczon zdolno do czynnoci prawnych - mogli samodzielnie dokonywa tylko czynnoci przysparzajcych - czyli takich, ktre polepszay ich sytuacj. Natomiast na inne czynnoci musieli mie zgod opiekuna. Puberes minores - powy ej 12/14 roku ycia. Mieli pen zdolno do czynnoci prawnych. Zdarzao si, e ulegali wyzyskowi dlatego wprowadzono rozwizania: - Lex Plaetoria - daa dojrzaym mo liwo przywrcenia stanu poprzedniego w przypadku wyzysku. - Pojawia si dodatkowa cezura czasowa - wiek 25 lat. Ci 14-25roku ycia (minorzy) mogli mie kuratora, ktry doradza im w sprawach majtkowych, zatwierdza pewne czynnoci prawne. Puberes - 25 rok ycia. Pena zdolno do czynnoci prawnej.

Kobieta niezale nie od wieku podlega pieczy - jako agnatka - alieni iuris podlega zwierzchnictwu pater familias niezale nie od wieku - jako sui iuris podlega opiece Nie podlega, jeli jest sui iuris i urodzi 3dzieci. 3. Stan zdrowia a) fizyczne - nie miao wpywu na zakres zdolnoci do czynnoci prawnych poza ewidentnymi przypadkami, jak np.: - ograniczenie w dokonywaniu czynnoci prawnej przez osob niem, jeli czynno ta wymagaa wypowiedzenia cile okrelonych sw - osoba pozbawiona koczyn nie moga dokona mancypacji, ktra wymagaa okrelonych gestw. b) psychiczne - ka dy przypadek oceniano indywidualnie. Chory umysowo pozbawiony zdolnoci do czynnoci prawnych. Kurator sprawowa zarzd nad jego majtkiem. Jeli doznawa przebyskw wiadomoci, to jego czynnoci prawne byy wa ne i skuteczne. 4. Marnotrawstwo Marnotrawca, czyli ten, kto trwoni majtek odziedziczony po przodkach. Na podstawie decyzji magistratury, pniej sdu poddawano marnotrawc kurateli. Mo e skutecznie dokonywa czynnoci przysparzajce, ale na dokonywanie czynnoci obci ajcych musi mie zgod kuratora. Bardzo wa ne w okrelaniu typu czowieka pod wzgldem zdolnoci prawnej i do czynnoci prawnych s wszystkie wymienione powy ej kryteria!! S tacy, ktrzy: maj zdolno prawn i zdolno do czynnoci prawnych - czowiek wolny(kryterium status libertatis), wolno urodzony, obywatel rzymski (kryterium status civitatis), sui iuris (kryterium status familiae), nie bdcy pozbawiony czci obywatelskiej, w dobie chrzecijastwa chrzecijanin, wykonujcy szlachetne zajcie, m czyzna powy ej 25r. , zdrowy psychicznie i fizycznie, nie marnotrawca. maj zdolno prawn i nie maj penej zdolnoci do czynnoci pranych - np. marnotrawca, kobieta sui iuris, m czyzna alieni iuris nie maj zdolnoci prawnej, a maj zdolno do czynnoci prawnych - np. niewolnicy - dokonuj czynnoci prawnych, ale skutki tej czynnoci spadaj na zwierzchnika.

OSOBA PRAWNA byt, sztuczna konstrukcja, ktra wyposa ona jest w zdolno prawn i zdolno do czynnoci prawnych. Prawo rzymskie nie wypracowao teorii osb prawnych. Przez du szy czas przymiot osobowoci wizano tylko z czowiekiem. 2 kategorie osb prawnych, ktrym przypisywano t osobowo niezale nie od osb fizycznych w nich uczestniczcych: 1. Korporacje - zwizek osb fizycznych, ktre wspdziaaj dla osignicia cile okrelonego celu za porednictwem swoich przedstawicieli. TRES FACIUNT COLLEGIUM - by korporacja moga powsta musi liczy co najmniej 3 czonkw. Przykadem korporacji jest pastwo rzymskie, gminy miejskie (municipia), stowarzyszenia (collegia). 2. Fundacje - masa majtkowa wyodrbniona dla osignicia pewnych celw, gwnie dobroczynnych (piae causae). Fundacje takie cieszyy si du ym uprzywilejowaniem - miay ulgi podatkowe. Przykadem fundacji jest klasztor, koci. Fundacje i korporacje dziaay i realizoway swoj zdolno do czynnoci prawnych za porednictwem swoich przedstawicieli. PRAWO MA ESKIE Ma estwo w prawie rzymskim (matrimonium iustum) - uznany przez prawo cywilne zwizek jednego m czyzny i jednej kobiety oparty na affectio maritalis (woli pozostawania w ma estwie). Wywouje skutki na gruncie prawa cywilnego. Jest wic stanem faktycznym, majcym znaczenie prawne. Prawo rzymskie nie uznawao ma estw poligamicznych. Bigamia grozia utrat czci. Rzymskie ma estwo trwa tak dugo, jak dugo trwa wola pozostawania w tym ma estwie. Zawarcie ma estwa jest aktem nieformalnym, wydarzeniem o charakterze prywatnym. Nie ma charakteru faktu formalnego, cho zwizane z obyczajowoci. Polega na wprowadzeniu ony do domu m a. Jest to rodzinna uroczysto, panna moda wystpuje w specjalnej fryzurze. Ustanie affectio maritalis mo e si przejawia np. w ktniach. Wraz z chwil popadnicia jednego z ma onkw w niewol ma estwo przestawao istnie. Nawet po jego powrocie stan faktyczny, jakim jest ma estwo, nie odradza si.

Gdy zainteresowani nie mog lub nie chc pozostawa w zwizku ma eskim, to trwae formy wsplnego po ycia mog mie form KONKUBINATU. Konkubinat jest trwaym zwizkiem midzy jednym m czyzn a jedn kobiet, ktry nie jest oparty na affectio maritalis. Uczestnicy konkubinatu - KONKUBENCI: - Kobieta - KONKUBINA - M czyzna - KONKUBENT Matrimonium iuris gentium to inne ma estwo, nie uznawane przez prawo cywilne. Sponsalia - zarczyny. S aktem formalnym dokonywanym pomidzy zwierzchnikami familijnymi ma onkw, jeli ma onkowie pozostawali pod wadz ojcowsk. Maj charakter uroczystej umowy. Zerwanie zarczyn byo niedopenieniem umowy, za co mo na byo si domaga odszkodowania pieni nego. Z czasem wprowadzono zadatek. W przypadku zerwania zarczyn zadatek przepada.

Ma estwo mo e zawrze ka dy, kto jest podmiotem prawa cywilnego. PRZESZKODY ZAWARCIA MA ESTWA: 3 podstawowe przesanki dajce mo liwo pozostawania w zwizku ma eskim uznanym przez prawo cywilne: 1. Ius conubii - prawo do pozostawania w zwizku ma eskim uznawanym przez prawo cywilne. Przysugiwao wszystkim obywatelom rzymskim. Conubium - wyra enie su ce te do okrelenia samego pojcia ma estwa. 2. Dojrzao - kobiety w wieku minimum lat 12, m czyni 14. 3. Zgoda zwierzchnika familijnego w przypadku, gdy ma onkowie pozostawali pod wadz ojcowsk. Jeli ojciec odda crk w ma estwo, ktre nie byo zwizane z przeniesieniem zwierzchnictwa ojca nad crk na rzecz m a, to ojciec mg j w ka dej chwili z ma estwa wydoby. Inne dodatkowe okolicznoci, ograniczajce mo liwo pozostawania w zwizku ma eskim: 1. R nice stanowe pomidzy ma onkami 2. Fakt su by wojskowej 3. Pokrewiestwo w linii prostej 3. Pokrewiestwo w linii bocznej do III stopnia 4. Powinowactwo - relacja jaka zachodzi midzy ma onkiem a krewnymi drugiego ma onka. Powstaje z chwil zawarcia ma estwa i nie ustaje z chwil ustania ma estwa.

MANUS - wadza, jak sprawuje m nad on. Taka sama, jak sprawuje ojciec nad dziemi, pan nad niewolnikiem.

Pozycja ony w ma estwie mo e by dwojaka: - MA ESTWO CUM MANU - mo e podlega wadzy zwierzchniej m a lub tecia Prawo rzymskie d yo do usytuowania ony w pozycji cum manu. Zawarcie ma estwa i wejcie pod wadz m a to 2 czynnoci prawne. Istniay akty prawne, ktre skutkoway CONVENTIO IN MANUM (wejciem kobiety pod wadz agnacyjn m a): a) CONFARREATIO - uroczysta ceremonia religijna, ktra przypomina nasze dzisiejsze zalubiny. Zarezerwowana tylko dla okrelonych kategorii spoecznych. Funkcje kapaskie mogy peni tylko dzieci z ma estw konfarreowanych. b) COMPTIO - odmiana mancypacji. Polega na przenoszeniu wadzy nad kobiet z ojca na m a. Confarreatio i comptio byy aktami o charakterze formalnym. Ich skutkiem jest przeniesienie wadzy agnacyjnej na m a. c) USUS - w sytuacji, gdy akty formalne nie zostay dokonane, skutek w postaci manus nastpowa z mocy samego prawa, jeli ona nieprzerwanie przez rok pozostawaa w domu m a. Kobieta moga unikn manus, jeli przez 3 kolejne noce w cigu roku pozostawaa poza domem m a. Wtedy okres naliczania roku zaczyna si od nowa. - MA ESTWO SINE MANU - nie podlega wadzy zwierzchniej ani m a ani tecia. Je eli nie zostaa dokonana adna z formalnych czynnoci i ona dbaa, by przez kolejne 3 noce w cigu roku pozostawa poza domem m a, to nie wchodzia pod wadz m a - zachowywaa swj dotychczasowy stan sui iuris lub w dalszym cigu pozostawaa pod wadz ojca. Po zawarciu ma estwa nic si nie zmieniao. Skutki ma estwa (zale ne od pozycji ony w ma estwie): 1. W sferze stosunkw osobistych - powinowactwo - uksztatowanie pozycji prawnej dzieci pochodzcych z ma estwa. Dzieci uzyskuj status dzieci ma eskich a o ich pozycji w pastwie decyduje status ojca. O pozycji dzieci spoza ma estwa decyduje natomiast status matki. - jeli ona cum manu, kobieta zajmuje miejsce agnacyjnej crki swojego m a przechodzi pod jego wadz. Zatem jest agnacyjn siostr swoich dzieci. Jeli popeni jakie przestpstwo, m mo e j zabi. Zazwyczaj jednak przeprowadzano sd z udziaem dawnych agnatw ony.

Adulterium - zdrada ma eska. Pocztkowo odnosia si tylko do ony, ktr m mg zabi, jeli zapa j na gorcym uczynku. Zdrada bya tak e przyczyn rozwodu. Dopiero potem pojcie to odnosio si tak e do m czyzn. Musieli wwczas zwrci cay posag. M mia obowizek utrzymania rodziny. 2. W sferze stosunkw majtkowych - jeli ona jest cum manu, to nie jest podmiotem adnych praw i obowizkw, a co za tym idzie, nie jest podmiotem adnych praw majtkowych. Jeli bya wczeniej w innej rodzinie agnacyjnej, to traci uprawnienia spadkowe w tej rodzinie a uzyskuje uprawnienia w nowej rodzinie agnacyjnej. - jeli bya sui iuris, to wraz z momentem wejcia w ma estwo cum manu traci status sui iuris. Wszystkie jej wartoci majtkowe zasilaj majtek m a. W ma estwie cum manu panuje wsplno majtkowa - m jest jedynym podmiotem praw i obowizkw majtkowych w ma estwie. M jest wacicielem majtku i swobodnie nim rozporzdza. - ma estwo sine manu zwizane jest z rozdzielnoci majtkow - ka dy ma onek jest wacicielem swojego majtku. Znaczenie odgrywa tu jednak poo enie prawne ony. - jeli wci podlegaa swojemu wczeniejszemu zwierzchnikowi, to w jej sytuacji majtkowej nic si nie zmienia. - jeli bya sui iuris, to ma majtek, zdolno majtkow i pozostaje podmiotem tych praw majtkowych. Mo e majtek odda w zarzd m owi, ale nie musi. Musi jednak pozostawa pod jak piecz, wic zarzdzanie przez ni majtkiem wymaga akceptacji opiekuna, ktrym nie jest m , lecz osoba trzecia. Z zawarciem ma estwa zwizane jest ustanowienie posagu. Posag - warto majtkowa, ktra jest przekazywana m owi celem uatwienia mu ponoszenia ci aru ma estwa. Ma su y tak e zapewnieniu onie rodkw do ycia w przypadku rozwodu. Jest zabezpieczeniem na wypadek, gdyby nie miaa nic wicej. Formy ustanowienia posagu: - przez wydanie - kontrakt sowny - przyrzeczenie lub zgodne owiadczenie woli Sytuacja prawna majtku posagowego - majtek posagowy staje si wasnoci m a, ktry mo e nim swobodnie rozporzdza. Jeli m rozrzutny, to zagro ona jest realizacja jednej z funkcji posagu (zabezpieczenia ony na wypadek rozwodu). Wprowadzono ograniczenia m a w zakresie rozporzdzania majtkiem posagowym dotyczyo gruntw posagowych. Ma estwo przestaje istnie na skutek: 1. mierci jednego z ma onkw 2. utrata wolnoci lub obywatelstwa = mier cywilna (z pkt widzenia skutkw prawnych) 3. rozwd

Gdy ma estwo przestaje istnie na m u lub jego rodzinie spoczywa obowizek zwrotu posagu. - Je eli ona pozostawaa w rodzinie agnacyjnej m a a ma estwo ustao wskutek mierci m a, to dziedziczy w tej rodzinie na rwni z innymi. W szczeglnoci na rwni ze swoimi dziemi. - Je eli pozostawaa pod wadz ojcowsk, to zachowuje tam swoje uprawnienia spadkowe. mier m a nie ma wpywu na jej uprawnienia. - ony sine manu zabezpieczano na wypadek mierci m a zapisami testamentowymi. Pocztkowo obowizek zwrotu posagu mia charakter moralny. Nie byo rodka prawnego, za pomoc ktrego mo na byo dochodzi spenienia tego obowizku. Jeli nie zostanie wypeniony, to bdzie to jedynie objaw nierzetelnoci i spotka si z potpieniem. Dopuszczono wic mo liwo zawierania specjalnej umowy, przy okazji ustanawiania posagu, ktra dotyczya regu zwrotu posagu. Obowizek zwrotu nastpowa z mocy umowy, mia charakter prawny, a wic mo na byo dochodzi tych roszcze przed sdem. Actio rei uxoriae - pozwalaa na dochodzenie zwrotu posagu przed sdem, jeli nie byo umowy. Prawo retencji - m mg zatrzyma cz posagu ze wzgldu na pewne okolicznoci, np. jeli ma estwo zostao rozwizane z winy ony. Ustanie ma estwa termin, okrelajcy wszystkie sytuacje, w ktrych ma estwo przestaje istnie. - na skutek mierci fizyczna jednego z ma onkw - mierci cywilnej ma onka, w wyniku ktrej nastpuje utrata zdolnoci do pozostawania w ma estwie - rozwizanie ma estwa przez rozwd ROZWD - rozwizanie ma estwa, akt o charakterze prywatnym, nie jest aktem o charakterze formalnym, jest stanem faktycznym. By konsekwencj ustania affectio maritalis. To, komu przysuguje inicjatywa rozwodowa i jaka jest forma rozwodu zale y od pozycji ony. Mia dwie postacie: 1. Repudium - odtrcenie wspma onka. Prawo do odtrcenia mia tylko m . Znajdowao zastosowanie tylko w ma estwach cum manu. onie nie przysugiwaa inicjatywa rozwodu. M odsya on z powrotem pod wadz ojca. Odtrcenie mogo nastpi tylko w cile okrelonych przypadkach (np. wykradanie przez on kluczy do piwnicy).

2. Divortium - forma rozwodu, gdzie inicjatywa rozwizania ma estwa przysuguje obojgu ma onkom. Ma zastosowanie gwnie w ma estwach sine manu. Polega na manifestowaniu ustania affectio maritalis na r ne sposoby, np. przez posanie listu rozwodowego, by ma onek opuci dom. Wola rozwizania ma estwa musi by wystarczajco zamanifestowana. SKUTKI ROZWODU W ma estwie sine manu skutki nie s tak daleko idce. - Rozdzielno majtkowa tak, jak istniaa, tak istnieje nadal. - Je eli m by zarzdc majtku ony, to przestaje nim, by. Jeli nie by zarzdc jej majtku, to sytuacja majtkowa ony si nie zmienia. - ona ma prawo do zwrotu posagu czciowo lub w caoci w zale noci od okolicznoci. - Dzieci nie trac statusu dzieci ma eskich, pozostaj pod wadz zwierzchni ojca. - ona nigdy nie bya pod t zwierzchnoci, wic jej sytuacja si nie zmienia W ma estwie cum manu - M musi wyj on spod swojego zwierzchnictwa - ona pod manus m a wchodzia poprzez confarreatio, comptio lub usus. eby odwrci skutki tych aktw istniay czynnoci odwrotne, ktre maj na celu wyprowadzenie ony spod wadzy m a: a) DIFFARREATIO - czynno odwrotna w stosunku do confarreatio b) REMANCYPACJA czynno odwrotna w stosunku do comptio i usus. Niezale nie od formy i powodu rozwodu onie przysuguje prawo domagania si zwrotu posagu !! USTAWODAWSTWO MA ESKIE AUGUSTA Oktawian August chcia zaradzi rozpowszechniajcym si rozwodom. Nawet je eli istniay ma estwa, to czsto byy to ma estwa bezdzietne. UNIVIRA kobieta, ktra przez cae ycie bya on jednego m czyzny, miaa z nim dzieci i podlegaa jego wadzy staa si rzadkim zjawiskiem. wiadczyo to o rozlunieniu obyczajw i powodowao spadek udziau obywateli rzymskich w yciu spoeczestwa. August wyda 3 ustawy: - pierwsza dotyczya obowizku zawierania ma estw - druga dotyczya cudzostwa - trzecia dotyczya obowizku pozostawania w ma estwie i posiadania dzieci Ustawy te zawieray nakazy i zakazy: M czyni midzy 25-60 rokiem ycia i kobiety midzy 25-50r. mieli obowizek pozostawa w zwizku ma eskim Nawet jeli ma estwo ustao, to nale ao zawrze ponowny zwizek ma eski w okrelonym czasie. Dla m czyzn krtszy okres czasu, dla kobiet du szy (szczeglnie okres wdowiestwa, jeli ma onek zmar). Kobieta, ktra zawieraa zwizek ma eski w okresie wdowiestwa doznawaa infamii.

Obowizek posiadania odpowiedniej iloci dzieci: - wolno urodzeni mieli obowizek posiada min. 3 dzieci, - wyzwolecy min. 4 dzieci. Jeli kto tych obowizkw nie wypenia, to ponosi konsekwencje natury majtkowej. Ci, ktrzy nie pozostawali w zwizku ma eskim nie mogli nic uzyska z testamentu. Przypadao to skarbowi pastwa lub pozostaym dziedzicom. Bezdzietni mogli dziedziczy tylko poow tego, co powinni dziedziczy wg testamentu. M , ktry przyapa on na cudzostwie musia si natychmiast rozwie i w odpowiednim czasie zawrze drugi zwizek ma eski. Jeli si nie rozwid, to mg zosta oskar ony o czerpanie korzyci z nierzdu ony. Ustawodawstwo to nigdy nie zostao zniesione. Przestao obowizywa na skutek DESUETUDO.

PRAWO WADZY OJCOWSKIEJ Patria potestas wadza ojcowska. Jest korelatem wadzy - jako zwierzchnik familijny sprawuje wadz nad on jako m (manus), nad dziemi (patria potestas) i nad niewolnikami jako waciciel. Treciowo to zwierzchnictwo ma jednolity charakter. rda wadzy ojcowskiej: 1. Urodzenie w ma estwie uznanym przez prawo cywilne (matrimonium iustum). Je eli dziecko urodzi si w trakcie trwania ma estwa, to nie ma wtpliwoci, kto jest ojcem dziecka zgodnie z zasad: Mater semper certa est, pater est quem nuptiae demonstrant matka zawsze jest pewna, ojcem jest ten, na kogo wskazuje ma estwo. Matk jest ta, ktra to dziecko urodzia, ojcem dziecka jest m matki. Jest to domniemanie ojcostwa, ktre jest domniemaniem wzruszalnym mo na wykaza, e ojcem dziecka nie jest m matki nawet, jeli dziecko urodzio si w trakcie trwania ma estwa. Mo na obali to domniemanie, np. gdy m przebywa przez kilka lat poza granicami pastwa a po powrocie zastaje w domu np. jednoroczne dziecko. Przyjmuje si, e dziecko pochodzi z ma estwa, je eli urodzio si po 182 dniu od zawarcia ma estwa i nie pniej, ni 300 dni po ustaniu ma estwa. 2. Legitymacja uznanie dziecka pozama eskiego (pozama eskiego szczeglnoci pochodzcego z konkubinatu). Mogo nastpi na skutek zawarcia z konkubin ma estwa (dzieci uzyskiway wtedy status dzieci ma eskich). Jeli zawarcie ma estwa z konkubin nie byo mo liwe na skutek jej mierci, to legitymacja moga nastpi poprzez decyzj cesarza. 3. Przysposobienie (dzi adopcja) pierwotnie miao charakter przysposobienia rzeczywistego. Nastpowao, gdy zwierzchnik nie mia dzieci i nie mia kto kontynuowa kultu domowego, dziedziczy majtku itd.

Adoptio plena adopcja rzeczywista; przysposobiony wstpuje w miejsce dziecka ze wszystkimi konsekwencjami tego faktu i ze wszystkimi zewntrznymi objawami tego faktu (przysposobiony jest odpowiednio modszy od przysposabiajcego itp.) Adoptio naturam imitatur adopcja imituje natur. Przysposobienie mogo przyjmowa 2 postaci w zale noci od tego, jaki by status przysposabianego: - jeli przysposabiany by alieni iuris (pozostawa pod czyj wadz ojcowsk), to na skutek aktu przysposobienia zmieniaa si osoba jego zwierzchnika familijnego. Przybierao to posta szczeglnej mancypacji. - jeli przysposabiany by sui iuris, to traci swj status sui iuris i wchodzi pod wadz ojcowsk. Odbywao si przed zgromadzeniem narodowym. Adoptio minus plena przysposobienie, ktre nie naladowao natury. Przysposobiony pozostawa nadal w familii i pod wadz swojego ojca naturalnego, a w nowej familii uzyskiwa jedynie prawo dziedziczenia ab intestato po ojcu adoptujcym. Tre wadzy ojcowskiej W zakresie stosunkw majtkowych Pozostajcy pod wadz ojcowsk, czyli osoba alieni iuris nie ma zdolnoci prawnych, w szczeglnoci zdolnoci majtkowej. Nie mo e by wic podmiotem praw i obowizkw majtkowych, ale mo e z czasem uzyska pewne wartoci majtkowe jako podmiot w postaci peculium. Jest wyposa ona w zdolno do czynnoci prawnych, ale skutki tych czynnoci prawnych spadaj na zwierzchnika. Wszystkie nabytki alieni iuris powikszaj majtek rodowy. DEZINTEGRACJA MAJTKU RODOWEGO zwierzchnicy familijni chcc pozyska dochody ze swego majtku zaczli wydziela synom, a nawet niewolnikom pewne wartoci majtkowe (PECULIUM) w zarzd. Status prawny tych wartoci majtkowych by nieustannie ten sam one stanowiy cz majtku rodowego. Zarzdzajcy nimi mg jednak zatrzyma dla siebie cz dochodw. Niewolnicy zyskiwali w ten sposb mo liwo wykupienia si z niewoli. Przyznanie synom podlegym wadzy ojcowskiej prawa do zatrzymania dla siebie jako podmiotom wartoci majtkowych uzyskanych w wyniku: - su by wojskowej (PECULIUM CASTRENSE - obozowe) - sprawowania urzdw (PECULIUM QUASI CASTRENSE) - dziedziczenia po matce (BONA MATERNA) - dziedziczenia po krewnych matki (BONA MATERNI GENERIS) W zakresie stosunkw osobistych IUS VITAE AC NECIS / IUS VITAE NECISQUE prawo ycia i mierci, jakim dysponuje zwierzchnik familii. Zaczyna si z chwil urodzenia. Prawo do porzucenia dziecka, podjcia decyzji o tym, czy chce si dziecko wychowa, czy nie. Porzucenie byo rwnoznaczne z wydaniem wyroku mierci na to dziecko.

Zale ne od stanu fizycznego dziecka dzieci niepenosprawne byy porzucane. Ka dy zwierzchnik familijny ma obowizek wychowa wszystkich synw i pierworodn crk. Zwierzchnik mo e rozporzdza podlegymi nie tylko pozbawiajc ich ycia, ale mo e tak e podda ich innemu zwierzchnikowi rodziny na su b, w trybie przysposobienia itd. Przewinienia ony i kary, ktrych mo e doznawa na skutek popenienia tych przewinie, np. cudzostwo. Sd domowy z udziaem jej dawnych agnatw, ktry mo e wyda orzeczenie o r nym charakterze, np. skaza j na kar mierci. M musi wtedy t kar wykona. IV w.p.n.e ograniczano uprawnienia zwierzchnika familijnego. W szczeglnoci prawo ycia i mierci. Wadza ojcowska miaa szeroki zakres i zasig zwierzchnik familijny mia prawo wydoby podlegego jego wadzy od innego, jeli tamten go przetrzymywa wbrew woli ojca. Ojciec kobiety, ktra nie zmienia przynale noci agnacyjnej mg j wydoby ze zwizku ma eskiego. Ojciec powinien odznacza si czuoci, opiekuczoci wzgldem osb podlegych jego wadzy.

ODPOWIEDZIALNO NOKSALNA w przypadku szkd wyrzdzonych przez podlegych jego wadzy osobom trzecim odpowiada zwierzchnik familijny. Ma wtedy dwa wyjcia: Mo e naprawi szkod Wyda sprawc poszkodowanemu celem odpracowania szkody Takie same zasady obowizuj, jeli szkod wyrzdzi niewolnik lub zwierz zwierzchnika. WYGANICIE WADZY OJCOWSKIEJ 1. mier (ojca rodziny jak i osoby podlegej jego wadzy) 2. utrata obywatelstwa (CAPITIS DEMINUTIO MEDIA lub MAXIMA) 3. emancypacja akt prawny, ktry prowadzi do wyjcia podlegego wadzy spod tej wadzy. Nale ao symbolicznie porzuci podwadnego (syna trzykrotnie, crk raz). Powoduje wyjcie spod wadzy ojcowskiej, utrat uprawnie do dziedziczenia w dotychczasowej rodzinie, zyskanie zdolnoci majtkowej, mg otrzyma uposa enie od rodziny agnacyjnej, ktr opuszcza. 4. gdy podlegy wadzy osign wystarczajco wysokie godnoci: - syn bdcy biskupem - crka bdca westalk 5. porzucenie dziecka (byo podstaw do przeprowadzenia emancypacji). Jeli ojciec nie sprawowa wadzy ojcowskiej porzuca dziecko, nie wywizywa si ze swych obowizkw odpowiednio, nie przejawia pietas (czuo), to nie zasuguje na sprawowanie wadzy ojcowskiej.

OPIEKA piecza sprawowana nad osob i jej majtkiem. Opieka stosowana jest wtedy, gdy zachodzi potrzeby sprawowania pieczy nad osob. Gdy osoba nie jest zdolna na gruncie prawa do samodzielnego zajmowania si swoimi sprawami: - niedojrzay (osoba, ktra nie ukoczya 12/14 roku ycia) musi pozostawa pod opiek, gdy jest sui iuris, czyli nie pozostaje pod niczyim zwierzchnictwem agnacyjnym. Pozostaje pod opiek, jeli jest modym m czyzn(poni ej 14r. ); kobieta za niezale nie od wieku. - kobieta musi pozostawa pod opiek, gdy jest sui iuris (niezale nie od wieku). Jeli jest alieni iuris, to podlega wadzy ojcowskiej i opieka nie jest potrzebna. Takie osoby pozbawione zdolnoci do czynnoci prawnych nie mog samodzielnie podejmowa decyzji obci ajcych ich majtek. Potrzebny jest opiekun. Opiekun asystuje w czynnoci i udziela przyzwolenia na jej dokonanie. Musi dba o potrzeby pupila. Sprawuje nadzr nad aktami prawnymi poddanego opiece po to, by majtek tej osoby nie uleg uszczupleniu w okresie, gdy jest ona opiece poddana. Wymagano od niego rzetelnoci. Pozycja opiekuna jest do silna, ale po zakoczeniu opieki musi si z niej rozliczy. Pomidzy opiekunem i podopiecznym powstaje stosunek zobowizaniowy. Po ustaniu opieki mog si domaga od siebie nawzajem rozlicze i wiadcze. Pupil ma prawo domaga si od opiekuna rozliczenia, jeli ten sprzeniewierzy cz jego majtku. Opiekun mo e domaga si od pupila zwrotu nakadw, jakie ponis w zwizku ze sprawowaniem opieki. Na opiekunie ci yy obowizki i du a odpowiedzialno. MUNUS - obywatelski obowizek sprawowania opieki, jakiemu nale ao sprosta z samego tytuu bycia obywatelem. Od tego obowizku mogy si uchyli tylko osoby powy ej 70 roku ycia lub osoby, ktre sprawoway ju trzy opieki. KURATELA piecza sprawowana nad majtkiem. Konstrukcja zbli ona do opieki. Nie ma jednak zamknitej listy przypadkw jej zastosowania. Kurator powoywany jest zawsze, gdy trzeba zaopiekowa si jak mas majtkow. - CURA PRODIGI kuratela nad marnotrawc - kurateli podlega jednak nie sam marnotrawca jako osoba, ale jego majtek. Kurator mia uniemo liwi marnotrawcy trwonienie majtku. Kurator musi wyrazi zgod na czynnoci obci ajce. - CURA FURIOSI kuratela nad chorym umysowo - kuratora powouje si tak e, gdy jaki majtek spadkowy nie zosta jeszcze objty przez dziedzicw, pozostaje bez opieki. Justynian zrwna opiek i kuratel.

You might also like