Aleksander Sołżenicyn - Archipelag Gułag Tom 1

Aleksander Soenicyn
Archipelag GUag tom 1
Ze cinitym sercem cae lata powstrzymywaem si od publikacji tej Ksiki, dawno ju gotowej: poczucie odpowiedzialnoci wobec ywych przewaao nad poczuciem obowizku wobec umarych. Ale teraz, kiedy bezpieczestwo pastwowe i tak ju dostao ten tekst, nie mam innego wyjcia, jak niezwocznie go wydrukowa. A. SOENICYN Wrzesie 1973
Aleksander Soenicyn
Aleksander Soenicyn
ARCHIPELAG GUag
Tom 1 Autoryzowany przekad z rosyjskiego: Jerzy Pomianowski
POWICAM wszystkim, ktrym ycia nie starczyo aby o tym opowiedzie. I niechaj mi wybacz e nie wszystko dostrzegem, nie wszystko sobie przypomniaem, nie wszystkiego si domyliem.
Aleksander Soenicyn OD AUTORA
W roku tysic dziewiset czterdziestym dziewitym trafilimy z przyjacimi na zastanawiajc notatk w czasopimie Akademii Nauk Przyroda. Pisano tam drobn czcionk, e nad rzek Koym, w trakcie prac wykopaliskowych zostaa znaleziona podziemna tafla lodu zamary, prehistoryczny potok a w niej zamarznite (kilkadziesit tysicy lat temu) okazy fauny kopalnej. Ryby te, czy moe pazy, zachoway si tak dobrze, wydaway si tak wiee informowa uczony korespondent e obecni przy tym, po rozbiciu lodu, zjedli je zaraz z OCHOT. Nielicznych swoich czytelnikw pismo zapewne wprawio w niemae zdziwienie wiadomoci o tym, jak dugo mona rybie miso trzyma w lodzie. Ale tylko niewielu z nich mogo wnikn w icie epicki sens ryzykownej notatki. Mymy zrozumieli od razu. Caa scena zarysowaa si nam ostro, do najdrobniejszych szczegw: jak owi o b e c n i z popieszn zawzitoci rbali ld, jak majc za nic szlachetne cele ichtiologii i roztrcajc si okciami, wyrywali sobie wzajem ksy tysicletniego cierwa, wlekli je do ogniska, aby tam odtajao, i aby mona byo si nim nasyci. Zrozumielimy to od razu, poniewa sami naleelimy do tych OBECNYCH, do tego jedynego w wiecie, niezliczonego plemienia z e k w , ktre samo jedno tylko byo zdolne zje z OCHOT paza. Koyma za bya najwiksz i najdalej sync wysp, lutym biegunem tego zadziwiajcego kraju GUag, ktry wol geografii rozdarty by na ksztat archipelagu, ale psychologia spajaa go w kontynent kraju prawie niewidzialnego, prawie nieuchwytnego dla zmysw, tego wanie, ktry zamieszkiwa lud zekw. Archipelag ten rozrzutem swoich plam pobryzga i upstrzy kraj, z ktrego si wynurzy, wern si w granice jego miast, zasmuy cieniem jego drogi, a jednak ten i w w ogle nie domyla si jego istnienia, bardzo wielu co ledwie syszao, a wiedzieli wszystko tylko ci, co tam niegdy byli. Ale milczeli tak, jakby na wyspach Archipelagu utracili mow. Nieoczekiwany zwrot w naszych dziejach sprawi, e ujawnia si jaka drobna, znikomo maa cz prawdy o Archipelagu. Ale te same rce, ktre nakaday nam kajdany, teraz wystawiaj donie pojednawczym gestem: Nie trzeba!... Dajcie spokj przeszoci!... Kto star zo wspomni bodaj oko straci!. Ale to porzekado ma cig dalszy A kto j zapomni bodaj obu nie mia!. Mijaj dziesiciolecia i niepowrotnie zlizuj blizny i szramy przeszoci. Niejedna wyspa przez ten czas rozpada si, rozpyna, polarny ocean zapomnienia przetacza si nad ni. I kiedy, w wiekach co nadejd, Archipelag ten, jego aura i koci jego mieszkacw, wmarznite w tafl lodu wydadz si potomkom resztkami jakiego nieprawdopodobnego paza. Nie omiel si pisa tu historii Archipelagu: nie udao mi si dotrze do dokumentw. Ale czy ktokolwiek zdoa je/kiedykolwiek przeczyta?... Ci, co to nie maj chci na WSPOMNIENIA, do ju mieli (i mie jeszcze bd) czasu, aby zniszczy je do szcztu.
Aleksander Soenicyn
Te lat jedenacie, ktrem tam spdzi, rozumiem niejako hab, nie jako przeklty sen; nie, zdyem polubi prawie ten pokraczny wiat; teraz za na dobitk staem si przez szczliwy przypadek powiernikiem wielu pniejszych opowiada i przekazw pisemnych moe zatem potrafi dowlec do innych cho troch tych koci i misa zreszt ywego, bo i paz jeszcze dzi jest ywy. * Napisanie tej ksiki przekraczao miar si jednego czowieka. Prcz tego, co wyniosem z Archipelagu sam w oczach i uszach, w pamici, na wasnej skrze materia do tej ksiki dali mi w postaci opowiada, wspomnie i listw (tu nastpuje spis 227 nazwisk) Nie wyraam im tu mojej prywatnej wdzicznoci: to ma by wsplnie przez nas wzniesiony pomnik dla wszystkich zamczonych i zabitych. W tym spisie chciabym szczeglnie wyrni tych, ktrzy wiele si napracowali, pomagajc mi, aby ta rzecz oparta bya na bibliograficznych danych, wzitych z ksiek, ju dawno usunitych ze wspczesnych bibliotek i zniszczonych tak, e odnalezienie zachowanego jako egzemplarza wymagao wielkiej wytrwaoci; jeszcze bardziej za tych, ktrzy pomogli ukry ten rkopis w trudnych momentach, a pniej go przepisa. Ale jeszcze nie nadszed czas, w ktrym omielibym si wymieni ich nazwiska. Dawny wizie soowiecki, Dymitr Piotrowicz Witkowski mia by redaktorem tej ksiki. Jednak p ycia, ktre TAM spdzi (jego wspomnienia obozowe tak si te nazywaj P ycia) odbio si na nim w postaci przedwczesnego paraliu. Ju pozbawiony mowy mg on przeczyta tylko kilka zakoczonych rozdziaw i przekona si, e o wszystkim BDZIE POWIEDZIANE. A jeli dugo jeszcze nie przetrze si wiato wolnoci w naszym kraju, to i przekazywanie tej ksiki z rk do rk bdzie bardzo niebezpieczne tak, e rwnie przyszym czytelnikom powinienem pokoni si z wdzicznoci w imieniu t a m t y c h , co zginli. Kiedy zaczynaem pisa t ksik w 1958 roku, nie znaem jeszcze niczyich wspomnie, ani utworw literackich o obozach. W cigu lat pracy, zakoczonej w 1967 roku, stopniowo poznaem Opowiadania koymskie Warama Szaamowa i wspomnienia D. Witkowskiego, J. Ginzburg, O. Adamowej Sliozberg, na ktre powouj si w ksice, jako na fakty literackie oglnie znane (tak te koniec kocw bdzie!). Wbrew swoim zamiarom, wbrew wasnej chci dostarczyli nieocenionych materiaw do tej ksiki, dali pojcie o wielu wanych faktach, a nawet cyfrach i wreszcie o atmosferze, ktr oddychali: czekista M. Sudrabacis i N. W. Krylenko naczelny oskaryciel publiczny w cigu dugich lat; jego nastpca A. J. Wyszyski, ze swoimi wsplnikamiprawnikami, wrd ktrych nie sposb nie wyrni J. L. Awerbacha. Materiaw do tej ksiki dostarczyo take TRZYDZIESTU SZECIU sowieckich pisarzy z MAKSYMEM GORKIM na czele autorw haniebnej ksiki o Kanale Biaomorskim, pierwszego w rosyjskiej literaturze dziea, sawicego prac niewolnicz.
Aleksander Soenicyn
W tej ksice nie ma zmylonych osb, ani zmylonych wydarze. Ludzie i miejscowoci nosz swoje wasne imiona. Jeli uyte s inicjay, to tylko z prywatnych powodw. Jeli imion brak zupenie, to tylko dlatego, e ludzka pami ich nie zachowaa wszystko za wanie tak byo.
Aleksander Soenicyn CZ PIERWSZA PRZEMYS WIZIENNY
W okresie dyktatury, otoczeni ze wszech stron wrogami, przejawialimy niekiedy zbytni mikko, przesadn agodno. Krylenko, przemwienie na procesie Prompartii.
Aleksander Soenicyn I. ARESZTOWANIE
Jak trafia czowiek na ten tajemniczy Archipelag? O kadej porze dnia lec tam samoloty, pyn okrty, turkocz pocigi ale aden napis na nich nie wskazuje, dokd jad. A kasjerzy na dworcach i pracownicy agencji Sowturist i Inturist bd zdumieni, jeeli poprosicie ich o odpowiedni bilecik. Ani Archipelagu w oglnoci, ani adnej z jego niezliczonych wysepek ci ludzie nie znaj, nie syszeli o niczym. Ci, ktrzy jad na Archipelag, eby nim rzdzi trafiaj tam poprzez uczelnie Ministerstwa Spraw Wewntrznych. Ci, ktrzy jad, eby Archipelagu pilnowa trafiaj tam z poboru, przez komendy uzupenie. Ci za, ktrzy jad tam umiera, tak jak my, czytelniku, ci trafiaj tam wycznie i koniecznie poprzez aresztowanie!! Czy warto mwi, e to chwila, co amie cae twoje ycie? e to piorun, co z ng wali? e to wstrzs duchowy nie do pojcia, z ktrym nie kady moe si oswoi i czsto nabawia si pomieszania zmysw? Wszechwiat ma wanie tyle punktw centralnych, ile w nim ywych istot. Kady z nas jest osi wiata i wiat rozpada si na kawaki, gdy czowiek syszy syknicie: Jestecie aresztowani!. Skoro! c i e b i e ju aresztowano to czy w ogle c o si uchowao w tym trzsieniu ziemi? Ale nie potrafic zamionym nagle umysem poj rozmiarw tego przewrotu, zarwno najprzemylniejsi, jak najbardziej prostoduszni z was, nie umiej w tej chwili wycisn z caego zapasu swoich dowiadcze nic wicej, jak te oto sowa: Ja?! Za co?! Pytanie to miliony i miliony razy ju byo zadawane i nigdy nie doczekao si odpowiedzi. Aresztowanie to nagy i racy przerzut, przewarstwienie, przeskok, z jednego ycia do cakiem innego. Po dugiej, krtej ulicy naszego ycia pdzilimy szczliwie, albo brnlimy smutno wzdu jakich potw, potw, potw ze zgniych desek, suchej gliny, wzdu murw z cegie, betonu, elaza. Nie zastanawialimy si co kryje si za nimi? Ani okiem, ani domysem nie staralimy si ich przenikn a tam wanie zaczyna si kraj GUag, rk dotkn, dwa metry std. A ponadto nie dostrzegalimy w tych potach niezliczonej iloci szczelnie dopasowanych, dobrze zamaskowanych drzwiczek, furtek. Wszystkie, wszystkie te furtki czekay na nas! i oto szybko otworzya si jedna z nich, ta fatalna, i cztery biae, mskie donie, nie zgrubiae od pracy, ale chwytliwe, api nas za nog, za rk, za konierz, za czapk, za ucho wcigaj jak tumok, a furtka za naszymi plecami, furtka do dawnego ycia, zatrzaskuje si na zawsze. To wszystko. Jeste aresztowany! I niczego innego nie umiesz wymyli w odpowiedzi prcz jagnicego beknicia: Jaa?? Za co??
Aleksander Soenicyn
Oto czym jest aresztowanie: to blask olepiajcy i cios, ktre sprawiaj, e teraniejszo nagle staje si przeszoci, za to, co niemoliwe, zaczyna by penoprawn codziennoci. I to wszystko. I niczego wicej nie jeste w stanie poj ani w cigu pierwszej godziny, ani nawet w trakcie caej pierwszej doby. Jeszcze tylko bynie ci w twojej desperacji cyrkowy, papierowy ksiyc: To pomyka! Zaraz si poapi!. Caa za reszta, ktra skada si teraz na tradycyjny i literacki poniekd obraz aresztowania, zgromadzi si i uoy ju nie w twojej zmconej pamici, tylko w pamici twojej rodziny i ssiadw. To ostry nocny dzwonek albo szorstkie pukanie do drzwi. To dziarskie postukiwanie niewycieranych butw czujnych agentw operacyjnych. To przestraszony wiadek za ich plecami. (A po co ten wiadek? ofiary ani o tym pomyl, agenci ju nie pamitaj, ale przewidziane to jest w instrukcji, wic musi facet ca noc przesiedzie, a rano da podpis. Dla wyrwanego z pocieli wiadka to te mka: noc po nocy chodzi i pomaga w areszcie swoich ssiadw i znajomych). Tradycyjne aresztowanie to jeszcze zbieranie drcymi rkoma rzeczy dla porywanego: zmiana bielizny, kawaek myda, co do jedzenia i nikt jeszcze nic nie wie: co potrzeba, co wolno, jaka odzie najlepsza, agenci za poganiaj i przeszkadzaj: Niczego nie trzeba. Tam go nakarmi. Tam ciepo. (Wszystko garstwo. A poganiaj na postrach). Tradycyjne aresztowanie to jeszcze pniej, ju po zabraniu nieboraka, wielogodzinne gospodarowanie w mieszkaniu szorstkiej, obcej, przemonej siy. To wyamywanie, patroszenie, ciganie i zrywanie ze cian, wyrzucanie na podog z szaf i szuflad, wytrzsanie, rozsypywanie, rwanie i gry rzeczy nagracone na ziemi, i chrzst pod podeszwami. I nic witego podczas rewizji! Przy aresztowaniu maszynisty kolejowego Inoszyna, staa w pokoju trumienka z jego dopiero co zmarym dzieckiem. S t r e p r a w a wyrzucili dziecko z trumny, tam te szukali. Wyrzucaj te chorych z pocieli, zdejmuj bandae. 1 I nic w trakcie rewizji nie moe by uznane za gupstwo! U historykaamatora Czetwieruchina zabrano tyle a tyle arkuszy carskich dekretw a mianowicie dekret o zakoczeniu wojny z Napoleonem, o zawarciu witego Przymierza i tekst litanii przeciw cholerze z 1830 roku. U naszego najlepszego znawcy Tybetu, Wostrikowa, skonfiskowano bezcenne, staroytne rkopisy tybetaskie (uczniowie zmarego zdoali wydosta je z czeluci KGB dopiero po 30, latach!). Przy areszcie orientalisty Newskiego zabrano manuskrypty tanguckie (a po 25. latach za ich odcyfrowanie Newski otrzyma nagrod leninowsk pomiertnie). Z Kargera zaharapczono archiwum jenisejskich Ostiakw, zakazano stosowania uoonego przeze alfabetu i elementarza i tak ju musia si cay ludek obej bez pimiennictwa. W jzyku inteligentw wszystko to wymagaoby drogich jeszcze opisw, a nasz lud tak powiada o rewizji: t e g o s z u k a j , c o n i e s c h o w a n e .
Kiedy w 1937 roku rozgromiony zosta instytut doktora Kazakowa naczynia z lizatami jego wynalazku komisja rozbijaa, chocia dookoa skakali wyleczeni i leczeni jeszcze kalecy ludzie bagajc, eby nie niszczono cudownego leku. (Wedug wersji oficjalnej, lizaty uznane zostay za trucizn - czemu wic nie zachowano ich jako dowodw rzeczowych?).
1
Aleksander Soenicyn
Skonfiskowane rzeczy wywo, a czasem ka nie aresztowanemu i Nina Aleksandrowna Palczyska musiaa nie na plecach wr z papierami i listami swego niestrudzonego ma nieyjcego ju wielkiego inyniera i Rosjanina IM w paszcz, na zawsze, niepowrotnie. A dla tych, co zostaj w domu duga kolej porujnowanych, spustoszonych dni. I prby przekazywania paczek. Ale ze wszystkich okienek tylko poszczekiwania: Nie ma w rejestracji, nie ma tu takiego!. A jeszcze zanim podejdzie do okienka, trzeba jak to byo w Leningradzie, w z godzin, przez pi dni i nocy toczy si w kolejce. I dopiero moe za p roku czy za rok, sam aresztant si odezwie albo te ci powiedz: Bez prawa korespondencji a to ju prawie na pewno znaczy, e rozstrzelany.
Jednym sowem yjemy w przekltych warunkach, w ktrych czowiek moe zgin bez wieci i najblisi mu ludzie, ona i matka... cae lata nie wiedz, co si z nim stao. Prawda to? A moe nie? Napisa to za Lenin w 1910 roku, w nekrologu Babuszkina. Tylko trzeba powiedzie jasno: Babuszkin wiz transport broni dla celw powstania, za to te zosta rozstrzelany. Wiedzia, co ryzykuje. Nie da si tego powiedzie o nas, nieszczsnych krlikach.
Tak wyobraamy sobie zwykle aresztowanie. I rzeczywicie, nocne aresztowania opisanego tu typu przeprowadza si u nas najchtniej, bo maj one wane zalety. Wszyscy obecni w mieszkaniu obezwadnieni s przez strach ju od pierwszego dzwonka. Przyszy aresztant wyrwany jest z ciepej pocieli, cay jest jeszcze w mocy psennego bezwadu, rozsdek jego jest przymiony. Przy nocnym areszcie agenci maj przewag liczebn: przyjeda ich kilku, s uzbrojeni, a maj przeciw sobie pojedynczego czowieka w niedopitych portkach; podczas rewizji i przygotowa do drogi na pewno nie zbierze si pod bram tum ewentualnych stronnikw ofiary. Niespieszna stopniowo tych wizyt, naprzd w jednym mieszkaniu, potem w drugim, jutro w trzecim i czwartym daje moliwo racjonalnego wykorzystania kadry operacyjnej i umieszczenia pod kluczem liczby obywateli wielokrotnie wikszej od caej tej kadry razem wzitej. Jeszcze t zalet maj nocne areszty, e ani ssiednie domy, ani miejskie ulice nie widz ilu w cigu nocy wywieziono. Najbliszych ssiadw postraszono, a dla dalszych rzecz nie miaa miejsca. Jak gdyby nigdy nic. T sam asfaltow tras, ktr noc migay karetki wizienne, s u k i , za dnia kroczy mode pokolenie ze sztandarami i kwiatami, piewajc pene pogody pieni. Ale ci, co api, ci ktrych caa praca polega tylko na przeprowadzeniu aresztw, dla ktrych objawy strachu u aresztowanych s czym nudnym i dokuczliwym maj o wiele szersze pojcie o caej operacji. Maj ca swoj teori, nie trzeba naiwnie sdzi, e jej nie ma. Aresztowanie to wany rozdzia w kursie wiedzy wiziennej i ma za podstaw pewn solidn teori spoeczn. Istnieje klasyfikacja zatrzyma wedug rozmaitych cech: s nocne i dzienne, s domowe, subowe i drogowe, s pierwiastkowe i powtrne, s indywidualne i grupowe. Aresztowania rni si od siebie w zalenoci od stopnia podanego zaskoczenia, od stopnia oczekiwanego oporu (ale w dziesitkach milionw wypadkw aden opr nie by oczekiwany, ani go te nie byo). Aresztowania rni si zalenie od wanoci zaplanowanej rewizji; zalenie od koniecznoci (czy jej braku) spisywania skonfiskowanych
Aleksander Soenicyn
przedmiotw, opiecztowania izby lub caego mieszkania; zalenie od potrzeby uwizienia rwnie ony w lad za mem i oddania dzieci do sierocica, bd zesania caej reszty najbliszej rodziny, albo wreszcie wtrcenia do obozu take dziadkw. A jeszcze istnieje osobna REWIZJOLOGIA (udao mi si przeczyta broszur dla adeptw Studium zaocznego z AmaAty). Bardzo tam chwal tych prawnikw, ktrzy przy rewizji nie lenili si i przetrzsnli 2 tony nawozu, 6 metrw polan, dwa wozy siana, oczycili ze niegu ca dziak przyzagrodow, rozebrali kaflowy piec, rozgrzebali gnojwk, skontrolowali miski klozetowe, spenetrowali psie budy, kurniki, domki dla szpakw, poprzekuwali materace, zrywali plastry z ran, a nawet wyrywali metalowe zby, eby znale w nich mikrodokumenty. Studentom radzi si gorco, aby zaczynali od rewizji osobistej i ni te spraw koczyli (bo a nu rewidowany co capn w trakcie) i eby jeszcze raz odwiedzili to samo mieszkanie, ale o innej porze i powtrzyli rewizj. O, nie, nie, aresztowania s bardzo rnorodne w formie. Irma Mendel, Wgierka, dostaa ktrego dnia w biurze Kominternu (1926) dwa bilety do Teatru Wielkiego, do pierwszych rzdw. ledczy Klegel zaleca si do niej, wic go zaprosia. Cae przedstawienie mino im na czuych spojrzeniach, po czym Klegel zawiz Irm... prosto na ubiank. A jeli chcecie wiedzie dlaczego pewnego promiennego, czerwcowego dnia w 1927 roku na Kunieckim Mocie krgolicej, rudowosej i piknej Annie Skrypnikowej, ktra dopiero co kupia sobie materia na granatow sukni, jaki mody frant grzecznie pomg wsi do doroki (a dorokarz ju si poapa i cay si chmurzy: O r g a n y nie zapac mu za kurs) to musicie zrozumie, e nie chodzi o randk, e to te jest aresztowanie: za chwil skrc na ubiank i wjad w czarn czelu bramy. Jeli za (22 wiosny pniej) komandor podporucznik Borys Burkowski, w biaym frenczu marynarskim pachncy drog wod kolosk bdzie kupowa w cukierni tort dla pewnej panienki to nie sdcie, e tort trafi do rk tej panny, bo w istocie zaraz zostanie posiekany noami przy rewizji i w tym stanie wniesiony przez komandora do jego pierwszej celi. Nie, nigdy nie by u nas w pogardzie aden sposb zatrzymania, ani w biay dzie, ani w podry, ani wrd tumu. Idzie to gadko i tu wanie trzeba si dziwi! same ofiary w witej zgodzie z agentami zachowuj si jak najtaktowniej, tak eby pozostali przy yciu nie zwrcili nawet uwagi na zagad upatrzonego. Nie kadego mona aresztowa w domu, po sakramentalnym zapukaniu do drzwi (a jeli ju kto puka, to z administracji, listonosz), nie kadego mona aresztowa w miejscu pracy. Jeli przyszy aresztant jest czowiekiem przebiegym, to lepiej wzi go w o d e r w a n i u od jego zwykego otoczenia rodziny, kolegw, stronnikw, z dala od moliwych schowkw: nie powinien zdy niczego zniszczy, ukry przekaza. Ludziom ze szczytw wojskowych czy partyjnych czasem dawano jakie nowe stanowisko, podstawiano salonk na dworzec, i aresztowano w drodze. Zwyky za, szary miertelnik, oguszony masowymi aresztami i ju od tygodnia zgnbiony zowrbnymi spojrzeniami zwierzchnikw wzywany bywa naraz do miejscowej organizacji zwizkowej, gdzie mu z ciepym umiechem wrczano skierowanie do sanatorium w Soczi. Krlik wpada w rozczulenie obawy okazay si bezpodstawne! Wyraa wic wdziczno, w tryumfie wraca do domu, spakowa walizk. Do pocigu wszystkiego dwie godziny, aje wic on za opieszao. Jest nareszcie na dworcu! Ma jeszcze troch czasu, W poczekalni
10
Aleksander Soenicyn
albo przy kiosku z piwem, kania mu si jaki przemiy mody czowiek: Nie poznajecie mnie, Piotrze Iwanyczu? Piotr Iwanycz ma chwil wahania: Chyba nie... Chocia.... Modzian tryska bratersk sympati: Ale, jak to, jak to, ja wam przypomn... i z szacunkiem kania si onie Piotra Iwanycza: Prosz wybaczy, my z maonkiem tylko na m i n u t k .... ona nie ma nic przeciwko temu, nieznajomy za trzymajc Piotra Iwanycza konfidencjalnie za okie, uprowadza go na zawsze, albo na dziesi lat. A dworzec wiruje dookoa i niczego nie widzi... Obywatele podrni! Nie zapominajcie, e na kadym wikszym dworcu jest posterunek; GPU i kilka wiziennych cel. Natarczywo tych rzekomych znajomkw jest tak zaczepna, e czowiek pozbawiony obozowej, wilczej wprawy jako nie potrafi si opdzi. Nie myl, e bdc nawet pracownikiem amerykaskiej ambasady, nazwiskiem, dajmy na to Aleksander Dogan, nie zostaniesz aresztowany w biay dzie, na ulicy Gorkiego, obok centralnego telegrafu. Nieznajomy twj przyjaciel rzuci si w twoj stron, przepychajc si przez tum, szeroko otwierajc zaborcze ramiona: Sasza! krzyknie z niczym si nie kryjc stary byku! Ile to lat, ile zim!... A chodmy bok, eby ludziom nie wazi w parad. A na boku, przy samym chodniku, ju zatrzymuje si auto... (minie kilka dni i TASS z gniewem stwierdzi we wszystkich gazetach, e koa zblione nic nie wiedz o znikniciu Aleksandra Dogana). A co to za sztuka? Nasi moojcy apali w ten sposb ludzi w Brukseli (tak schywatno or Blednowa), c dopiero w Moskwie! Trzeba jednak wyrazi ORGANOM zasuone uznanie: podczas gdy dzi przemwienia i sztuki teatralne wydaj si podobnie jak konfekcja damska dzieem jednej sztancy, rodzaje aresztowa ciesz swoj rozmaitoci. Odprowadzaj ci na bok w fabrycznej portierni, gdzie dopiero co pokazae przepustk i ju jeste zapany, bior ci ze szpitala wojskowego z temperatur 39 (Ans Bernsztejn) i lekarz nie sprzeciwia si temu (a sprbowaby si sprzeciwi!); bior ci wprost ze stou operacyjnego, po operacji rany odka (N.M. Worobiew, inspektor okrgowego wydziau owiaty 1936) i ledwie ywego, okrwawionego, pakuj do celi (Wspomnienia Karpunicza); starasz si (Nadia Lewicka) o widzenie ze skazan ju matk, daj ci je! a okazuje si, e to konfrontacja i aresztowanie! Zapraszaj ci w sklepie Gastronom do dziau zamwie i tam ci aresztuj: zostajesz aresztowany przez wagabund, ktry na wszystkie witoci zaklina ci, eby mu pozwoli przenocowa pod twoim dachem; zostajesz aresztowany przez montera, ktry przyszed sprawdzi licznik; aresztuje ci rowerzysta, ktry potrci ci na ulicy: konduktor w pocigu, kierowca takswki, rachmistrz kasy oszczdnoci i bileter w kinie kady z nich ci aresztuje, i dopiero po niewczasie moesz sobie obejrze gboko schowan legitymacj koloru bordo. Czasem aresztowanie wydaje si jak gr tyle zainwestowano w nie zbdnej pomysowoci i sytej energii, a przecie ofiara i tak by nie stawiaa oporu. Czy agenci operacyjni chc w ten sposb uzasadni potrzeb swoich funkcji i swojej liczebnoci? Jak si zdaje, wystarczyoby rozesa wszystkim upatrzonym krliczkom po wezwaniu a ju one same o wyznaczonej godzinie, co do minuty, pokornie stan z tumoczkiem pod czarn bram urzdu bezpieczestwa, aby zaj swoj cz powierzchni mieszkalnej we wskazanej celi. (Zreszt kochonikw tak wanie bierze si pod klucz; czy to warto jecha noc
11
Aleksander Soenicyn
i szuka jakiej chaty po bezdroach? Wzywa si jednego z drugim do rady gromadzkiej i tam go si ju zabiera, jak swojego. Czarnoroboczych wzywa si do fabrycznego kantoru). Rzecz jasna, kada maszyna ma swoj zdolno przepustow, nie przeknie wicej, ni potrafi. W trakcie pkajcych w szwach od nadmiaru lat, 194546, kiedy cigny jeden za drugim kolejowe eszelony het, z Europy, i trzeba byo je wszystkie naraz pochon i wyprawi do GUagu nie byo ju miejsca na t luksusow gr, sama teoria porzdnie wyleniaa, powyaziy rytualne pirka i uwizienie dziesitkw tysicy wygldao jak mizerny apel: stoj sobie ichmocie el spisami, z jednego pocigu wywouj, pakuj do drugiego i to wszystko. W cigu kilku dziesicioleci aresztowania polityczne miay u nas tej osobliw cech, e podlegay im osoby, ktre nie popeniy adnej winy i wanie dlatego nie mylce o adnym oporze. Wytworzyo si i powszechne poczucie osaczenia, szerzyo si przekonanie (w warunkach; systemu paszportw i meldunkw dosy suszne zreszt), e przed GPUNKWD nie sposb uciec. I nawet kiedy epidemie aresztowani dochodziy do zenitu, kiedy ludzie idc do pracy co dzie egnali si z rodzin, bo nie byli nigdy pewni, czy wrc wieczorem nawet wtedy prawie nie prbowali ucieka (w rzadkich tylko wypadkach wybierali samobjstwo). O to wanie chodzio. Bezrogi baran wilkowi najmilszy. Powodem tego byo te niezrozumienie mechanizmu epidemii. ORGANY nie miay zwykle cilejszych kryteriw wyboru kogo aresztowa, kogo oszczdzi; chodzio tylko o wykonanie planu ilociowego. Wykona go mona byo w zawczasu przewidzianym trybie, mona te byo korzysta z zupenego przypadku. W 1937 roku do kancelarii NKWD w Nowoczerkasku przysza jaka kobieta z pytaniem, co zrobi z nienakarmionym niemowlciem dzieckiem jej aresztowanej ssiadki. Poczekajcie tu, obywatelko powiedziano jej zaraz wyjanimy. Po dwch godzinach czekania zabrano j z kancelarii do celi; trzeba byo osign zaplanowan cyfr, nie starczao ju agentw na rozjazdy po miecie, a ta si sama zgasza! I odwrotnie po Andrzeja Pawo, otysza mieszkajcego pod Orsz, przyszo NKWD: Pawo nie otworzy, wyskoczy przez okno, udao mu si uciec i pojecha prosto na Syberi. I chocia mieszka tam pod wasnym nazwiskiem, a z dokumentw wynikao jasno, e meldowany jest w Orszy, jednak NIGDY nie siedzia, nigdy nie by wzywany przez Organy, nigdy nie pado na podejrzenie. Istniej przecie trzy zakresy cigania: oglnopastwowy, republikaski i okrgowy. Prawie poowa aresztowanych w trakcie e p i d e m i i nie doczekaaby si rozesania listw goczych dalej ni do granic okrgu. Czowiek, wczony do planu z przyczyn przypadkowych, np. w wyniku ssiedzkiego donosu, atwo mg by zastpiony przez kogo innego. Jak Andrzej Pawo, tak samo inni, ktrzy przypadkiem natrafili na obaw, albo na kocio w czyim mieszkaniu, a mieli do odwagi by zaraz uciec, jeszcze przed pierwszym przesuchaniem nigdy nie byli cigani, ani pocigani do odpowiedzialnoci, kto za czeka sprawiedliwoci, nie ruszajc si z miejsca, ten dostawa wyrok. I prawie wszyscy przytaczajca wikszo tak si wanie zachowywali: maodusznie, bezradnie, jak skazacy. Z drugiej strony, jest prawd, e NKWD pod nieobecno poszukiwanego dawao jego bliskim zakaz wyjazdu nic nie kosztowao, rzecz jasna, z a l i c z y sobie obecnych w zamian tego, co uciek.
12
Aleksander Soenicyn
Powszechny brak winy rodzi powszechn bezczynno. A moe ci wcale nie w e z m ? Moe jako ci to ominie? A. J. adyyski by wychowawc klasy w szkole, w prowincjonalnym miasteczku Koogriw. W 1937 roku podszed do niego na rynku jaki chop i przekaza mu czyje sowa takiej treci: Aleksandrze Iwanowiczu, wyjed std, jeste na l i c i e !. Ale adyyski zosta: przecie caa szkoa na mnie si trzyma i i c h wasne dzieci u mnie si ucz przecie nie mog mnie aresztowa?... (Po kilku dniach ju by za krat). Nie kademu jest dane, jak Wani Lewickiemu, rozumie ju w wieku lat 14, e kady uczciwy czowiek powinien pj w kocu do wizienia. Teraz siedzi tatu, a jak dorosn, to mnie te wsadz. (Wsadzili go, gdy mia 23 lata). Wikszo gnunieje, wpatrzona w iskierk nadziei. Skoro jeste niewinny to za co mog ci w ogle wsadzi? To BYABY OMYKA! Ju ci wlok za konierz, a ty wci sam si zaklinasz: To omyka! Na pewno si zorientuj i wypuszcz mnie! Innych wsadzaj w masie, to te zdaje si nie mie sensu, ale i tu u kadego oddzielnie jest miejsce na podejrzenia: a moe t a m t e n wanie trafi nie z przypadku...? Bo ty! to ju bezwzgldnie jeste bez winy! Wci jeszcze uwaasz Organy za instytucj podporzdkowan ludzkiej logice: jak si zorientuj, to wypuszcz. Po co wic prbowa ucieczki?.!. Na co wic opr?... Przecie pogorszysz tym tylko swoj sytuacj, sam im nie pozwolisz poj ich wasnej omyki. Co tam opr! nawet ze schodw zbiegasz na paluszkach, bo tak ci kazano, eby ssiedzi nie syszeli. Jak to potem w obozie czowieka pieko: a co, gdyby kady agent idc noc apa ludzi, nie by pewien, czy wrci ywy i musia zawsze egna si z rodzin? Gdyby podczas masowych obaw, na przykad w Leningradzie, kiedy za kraty szo wier miasta, ludzie nie siedzieli po swoich norach, mdlejc z lku przy kadym trzaniciu bramy, przy kadym kroku na schodach gdyby zrozumieli, e teraz nie maj ju nic wicej do stracenia i zabrali si wawo do urzdzania w sieniach swoich domw zasadzek z siekierami, motkami, pogrzebaczami, z czym popado? Wiadomo przecie, e te nocne gacki nie przychodz w dobrych zamiarach wic nie omyli si czowiek dajc w eb zbjowi. Albo taka s u k a z samotnym szoferem, co ju czeka na ulicy odstawi by j jak najdalej albo przebi gumy. I wreszcie czemu tu si waciwie sprzeciwia? e zabrano ci pasek? Albo, e kazano stan w kcie? Albo e musisz wyj za prg swojego domu? Aresztowanie skada, si z drobnych wypadeczkw, z rozlicznych drobnostek adna z nich nie jest jakby warta sporu (a nadto myli aresztowanego kr dookoa wielkiego problemu: za co?) a dopiero wszystkie te drobnostki razem skadaj si nieubaganie na proces aresztowania. Zreszt bo to mao. si dzieje w duszy wieego aresztanta! Ju to jedno warte jest caej ksigi. Mog tam by uczucia, ktrych nigdy bymy si nie domylili. Kiedy w 1921 roku aresztowano 19letni Eugeni Dojarenko i trzech modych czekistw grzebao w jej pocieli i w komodzie z bielizn, dziewczyna zachowywaa si spokojnie: nic tam nie ma, niczego wic nie znajd. I nagle wzili w rce jej intymny pamitnik, ktrego nawet matce nie mogaby pokaza ot czytanie jej zwierze przez obcych, wrogo nastawionych chopakw boleniej j zranio ni caa ubianka z jej kratami i lochami. I u wielu innych ludzi te prywatne uczucia i skonnoci, ktrym aresztowanie zadaje cios, mog okaza si silniejsze ni lk przed wizieniem albo wzgldy polityczne. Czowiek, nieprzygotowany wewntrznie na gwat, zawsze jest sabszy, od gwaciciela.
13
Aleksander Soenicyn
Nieliczni tylko maj. tyle rozumu i miaoci, aby zorientowa si z punktu. Dyrektor Instytutu Geologicznego Akademii Nauk, Griegoriew, gdy przyszli po niego w 1948 roku, zabarykadowa si i dwie godziny pali papiery. Czasami aresztowany czuje przede wszystkim ulg i nawet... RADO, ale to zdarzao si gwnie w okresie epidemii aresztowa: kiedy naok zabieraj jednego po drugim, jednego po drugim, takich ja ty, a ciebie omijaj, wci jako zwlekaj, przecie to wyczerpuje, to drczy czowieka i nie tylko wtego duchem gorzej Od wszelkiego wizienia. Organy rycho nie doliczyyby si kupy agentw i rodkw transportu i wbrew najlepszym chciom Stalina, przeklta maszyna musiaaby si zatrzyma! ZASUYLIMY sobie po prostu na wszystko, co pniej nastpio. Wasyli Wasow, nieustraszony komunista, ktrego tu nieraz jeszcze wymienimy, odmwi ucieczki, jak mu proponowali jego bezpartyjni pomocnicy, a zadrcza si tym, e wyaresztowano ju cae kierownictwo Kadyjskiego powiatu (1937), on za wci jeszcze by wolny, wci wolny. Mg wytrzyma tylko cios frontalny cios nastpi i Wasow zaraz si uspokoi, a przez kilka pierwszych dni w wizieniu czu si doskonale. Duchowny, ojciec Iraks Boczarow w 1934 roku wyjecha do AmaAty, eby tam nie pociech zesanym wiernym. W tym czasie agenci trzykrotnie nachodzili jego mieszkanie w Moskwie z nakazem aresztowania. Kiedy wrci, parafianki czekay ju na dworcu z ostrzeeniem. Osiem lat przerzucali go Wierni z jednej kryjwki do drugiej. To koczowanie tak zadrczyo popa, e kiedy go nareszcie w 1942 roku aresztowano, zacz z radoci gono chwali Pana. W tym rozdziale wci mwimy o podstawowej masie, o krlikach, nie wiadomo za co wsadzanych za kraty. Ale w tej ksice bdziemy musieli jeszcze poruszy sprawy tych, ktrzy take w naszym ustroju mogli by uznani za p o l i t y c z n y c h . Wiera Rybakowa, studentka, socjaldemokratka, marzya na wolnoci o wizieniu izolacyjnym w Suzdalu: jedynie tam moga liczy na spotkanie ze starszymi towarzyszami (nikogo ju nie byo na swobodzie) i lepsze ugruntowanie swojego wiatopogldu. Eserka Katarzyna Olickaja w 1924 roku uwaaa si nawet za n i e g o d n siedzenia w wizieniu: przeszli przez nie przecie najlepsi ludzie Rosji, ona za bya jeszcze moda i nic jeszcze dla Rosji nie zdya zrobi. Ale wolno te ju jej nie wabia. Tak te obie one poszy do wizienia z dum i radoci. A gdzie opr? Czemuecie si nie opierali? robi teraz wyrzuty ofiarom ci, ktrych zostawiono w spokoju. A tak, sprzeciw powinien by zacz si do razu, od samego aresztowania... Ale si nie zacz. * I oto ju ci prowadz. Jeli to dzie, to nadchodzi teraz nieuchronnie ta krtka, niepowtarzalna chwila, kiedy bez ostentacji, z twoj tchrzliw zgod, albo ostentacyjnie, z pistoletami w rku p r o w a d z ci przez tum, midzy setkami takich samych niewinnych i osaczonych. Ust nikt ci nie zamkn. I teraz powinienby KRZYCZE; krzycze, e jeste aresztowany! e poprzebierane otry wyapuj ludzi! e api ich na podstawie kamliwych donosw! e trwa guche polowanie na miliony obywateli! I syszc
14
Aleksander Soenicyn
takie krzyki wiele razy dziennie i we wszystkich dzielnicach miasta moe by twoi wspobywatele nastawili uszu? moe aresztowanie przestaoby by tak atw robot? W 1927 roku, kiedy potulno jeszcze nie tak bardzo rozmikczya nasze mzgi, na placu Sierpuchowskim, w biay dzie, dwch czekistw prbowao zaaresztowa kobiet. Kobieta uczepia si supa latarni, zacza krzycze, nie chciaa ustpi. Zebra si tum. (Trzeba byo takiej kobiety, ale te trzeba byo takiego tumu! Nie wszyscy przechodnie odwracali oczy, nie wszyscy woleli przemkn si cichcem!) Dziarscy chopcy od razu stracili rezon. Bo nie potrafi p r a c o w a przy ludziach. Wsiedli do auta i ulotnili si. (A kobieta powinna bya od razu wsi w pocig i wyjecha! Ale wolaa przenocowa w domu. Wic w nocy odwieziono j na ubiank). Ale z twojego zaschnitego garda nie wyrywa si aden krzyk, a przechodzcy obok tum bierze i ciebie, i twoich oprawcw za grup przyjaci na przechadzce. Ja sam nieraz miaem okazj do krzyku. Jedenastego dnia po aresztowaniu trzej agenci SMIERSZa, zajci trzema walizami t r o f e w bardziej ni mn (po dugiej podry ju na mnie polegali), przywieli mnie do Moskwy, na Dworzec Biaoruski. Nazywao si toto s p e c k o n w j , ale w istocie automaty przeszkadzay im tylko w dwiganiu bardzo cikich kufrw: by to up nagrabiony w Niemczech przez nich samych i przez ich naczelnikw z kontrwywiadu SMIERSZ II Frontu Biaoruskiego. Konwojowanie mojej osoby dao im pretekst do przekazania upw rodzinom w gbi ojczystego kraju. Czwart walizk dwigaem sam bez adnej ochoty; byy w niej moje dzienniki i utwory: dowody rzeczowe w mojej sprawie. Nikt z tej trjki nie zna miasta, moim zadaniem wic by wybr najkrtszej drogi do wizienia. Ja sam miaem zaprowadzi ich na ubiank, gdzie dotd nigdy nie byli (myliem j zreszt z ministerstwem spraw zagranicznych). Po dobie spdzonej w kontrwywiadzie mojej armii; po trzech dobach w kontrwywiadzie frontu, gdzie wspwiniowie ju mnie owiecili (po do oszustw i puapek ledztwa, grb, bicia, co do tego, e kogo zamkn, tego ju nigdy nie wypuszcz; co do nieuchronnego przydziau d y c h y ) cudem wyrwaem si na wiat boy i oto ju cztery dni rozjedam jak w o l n y i otoczony wolnymi, chocia grzbiet mj lea ju na zgniej somie obok kuba, chocia oczy moje widziay ju sponiewieranych i pozbawionych snu, uszy syszay ju sowa prawdy, usta kosztoway ju wiziennej bryi. Czemu wic milcz? Czemu nie powiem wszystkiego oszukanym ludziom w ostatniej mojej chwili, gdy jeszcze, mog otwarcie z nimi gada? Milczaem w polskim miecie Brodnicy ale tam moe nikt nie rozumie po rosyjsku? Nie krzyczaem ani razu na ulicach Biaegostoku ale moe to wszystko Polakw nie obchodzi? Ani sowa nie wymwiem na stacji Wokowysk ale ludzi tam byo przymao., Jak gdyby nigdy nic maszerowaem z tymi rozbjnikami po peronach Miska ale dworzec tam by jeszcze rozbity. A teraz prowadz za sob agentw SMIERSZa do krytego bia kopu, grnego, okrgego westybulu stacji Biaoruskarednicowa moskiewskiego metra; stacja zalana jest elektrycznym blaskiem i z dou w gr pyn ku nam dwoma rwnolegymi cigami ruchomych schodw dwa gste rzdy mieszkacw Moskwy. Wydaje si, e wszyscy oni patrz na mnie! Nieskoczonym acuchem stamtd, z gbin niewiadomoci
15
Aleksander Soenicyn
pn si, pn si a pod lnic kopu, tu, do mnie, po jedno chocia sowo prawdy, czemu to wic milcz??!... A kady ma zawsze dobry tuzin gadkich powodw, eby si nie powica i uwaa, e to suszne. Ludzie maj jeszcze nadziej, e wszystko jako si uoy i boj si swoim krzykiem pogorszy spraw (przecie z tamtego, innego wiata nie dochodz do nas wieci, nie wiemy wic, e od chwili aresztowania nasz los jest przesdzony w najgorszy z moliwych sposobw i e pogorszy go prawie nie mona). Inni jeszcze nie dojrzeli do tych poj, ktre ukadaj si w krzyk wrd tumu. Przecie tylko rewolucjonista ma swoje hasa zawsze na wargach, same rw mu si z ust, a skd ma je wzi potulny, trzymajcy si na uboczu zjadacz chleba? On NIE WIE PO PROSTU, co ma krzycze. Jest wreszcie rodzaj ludzi, ktrych pier zbyt jest pena, ktrych oczy zbyt wiele widziay, aby mona byo da upust temu jezioru w kilku bezadnych okrzykach. A ja ja milcz z jeszcze jednego powodu: bo tych ludzi wjedajcych po stopniach dwch wycigw wci mi jeszcze za mao z a m a o ! Tu mj lament usysz dwie setki, dwa razy po dwie setki ludzi a co z dwiema setkami milionw?... Roi mi si mglicie, e kiedy jeszcze co krzykn tym caym dwustu milionom... A tymczasem wycig nieubaganie niesie mnie w d, do piekie, mnie, czowieka ktry nie otworzy ust. Milcz jeszcze, gdy idziemy przez Ochotny Riad. Ani krzykn koo Metropolu. Nie poderw rk na Golgocie placu ubiaskiego... * Moje aresztowanie miao charakter chyba najlejszy z moliwych. Nie wyrwao mnie ono spord bliskich, nie oderwao od miego sercu ycia domowego. By cherlawy, zachodni luty, kiedy areszt zagarn mnie z wskiej mierzei nad Batykiem, gdzie nasi oblegali Niemcw, a moe Niemcy naszych i pozbawi tylko znajomego dywizjonu oraz obrazu trzech miesicy wojny. Dowdca brygady wezwa mnie na punkt dowodzenia, poprosi ni std ni zowd o pistolet; oddaem mu go, nie podejrzewajc adnego podstpu. Nagle spord oficerskiej wity, stojcej w napitym bezruchu w kcie, wybiego dwch z kontrwywiadu, kilkoma susami przemierzyo izb i czworgiem rk naraz signwszy do gwiazdki na czapce, do epoletw, do pasa i do torby polowej zakrzyczao: Jestecie aresztowani! Palcy sztych przebi mnie od ciemienia do pit i nie znalazem mdrzejszej odpowiedzi, jak: Ja?! Za co?!... Chocia to pytanie pozostaje zawsze bez odpowiedzi, rzecz niesychana dostaem j! Warto o tym wspomnie, bo to zbyt ju niepodobne do naszych obyczajw. Kiedy ci ze SMIERSZa przestali mnie obmacywa, gdy zabrali mi razem z torb moje pisemne wynurzenia polityczne i zafrasowani, e szyby dr od niemieckiej kanonady ju mnie popychali z przynagleniem do drzwi, nagle rozleg si twardy gos zwrcony do mnie tak!
16
Aleksander Soenicyn
przez t guch bruzd wyryt midzy tymi co zostali a mn, wyciosan ciarem sowa aresztowany, przez t dwikoszczeln on, dzielc zadumionych od reszty wiata przebiy si nieprawdopodobne sowa kombryga! Soenicyn, Wrcie tu. Zrobiem w ty zwrot na miejscu, wyrwaem si z rk agentw i ju staem przed kombrygiem. Znaem go mao, nigdy nie znia si do zwykej rozmowy ze mn. Wyraz jego twarzy kojarzy mi si zawsze z rozkazem, zleceniem, gniewem, Ale teraz ta pena skupienia twarz rozjania si czy wstydem za swj wymuszony udzia w brudnej sprawie? czy porywem, aby wznie si ponad wieczn rutyn aosnego posuchu? Przed dziesiciu dniami, z w o r k a , gdzie zosta jego, dywizjon artyleryjski, dwanacie cikich dzia, wyprowadziem w stanie prawie nienaruszonym moj bateri zwiadu i oto teraz on miaby mnie si wyrzec przez jaki wistek papieru z piecztk? Czy macie... zapyta z naciskiem przyjaciela na Pierwszym Froncie Ukraiskim? Nie wolno!... Nie macie prawa! krzyknli na pukownika kapitan i major kontrwywiadu. Sztabowa wita w kcie skulia si z przestrachu, jakby bojc si podzieli ciar niesychanej nieostronoci kombryga (a panowie z politwydziau szykujc si ju do zestawienia m a t e r i a u na temat dowdcy). Ale ja ju domyliem si, ile trzeba: zrozumiaem od razu, e aresztowany jestem za korespondencj z moim szkolnym koleg i wiedziaem, skd mi grozi niebezpieczestwo. I gdyby Zachar Grigoriewicz Trawkin na tym poprzesta! Ale skd! Coraz bardziej prostujc si wewntrznie, coraz czystszy we wasnych oczach, wsta zza biurka (w tamtym, poprzednim yciu nigdy nie wstawa na mj widok!), wycign do mnie rk ponad zon zarazy (pki byem wolny, nigdy mi jej nie podawa!) i nie puszczajc mojej doni, podczas gdy wita niemiaa ze zgrozy, z nagym ciepem w surowej zwykle twarzy, powiedzia nieulky, dzielc sowa: ycz wam szczcia kapitanie! Nie byem ju kapitanem, lecz zdemaskowanym wrogiem ludu (kady bowiem aresztowany jest u nas ju w chwili ujcia cakowicie zdemaskowany). A wic yczy szczcia wrogowi?... Dygotay szyby. Niemieckie pociski szarpay ziemi dwiecie metrw od nas, przypominajc tym, e c o p o d o b n e g o nie mogo si zdarzy tam, w gbi kraju, pod pokryw uregulowanego bytowania, e to moliwe tylko w zasigu bliskiej i rwnajcej wszystkich mierci. 2 Nie jest to ksiga moich prywatnych wspomnie. Dlatego nie bd opowiada o bardzo zabawnych szczegach mojego zupenie nietypowego aresztowania. Tej nocy agenci SMIERSZa wpadli w desperacj po daremnych prbach znalezienia kierunku na mapie (nigdy zreszt tej sztuki nie znali) i grzecznie mi j wrczyli proszc o wskazanie szoferowi drogi do kontrwywiadu armii. Dowiozem ich i siebie do tego wizienia i w nagrod natychmiast zostaem wsadzony nie do celi, tylko karceru. Tej rupieciarni
Zadziwiajce: MONA jednak by czowiekiem! - Trawkin wcale nie ponis szwanku. Niedawno doszo pomidzy nami do serdecznego spotkania, zawarlimy wreszcie znajomo. Jest generaem w stanie spoczynku i rewidentem zwizku owieckiego.
2
17
Aleksander Soenicyn
niemieckiego, chopskiego obejcia, ktra penia obowizki karceru, pomin jednak nie mona. Miaa ona dugo ludzkiego ciaa, szeroko za tak, e trojgu ju byo ciasno, czwarty ledwo si mieci. Ja byem wanie czwartym, wepchnito mnie tam po pnocy, trzej picy na ziemi, skrzywili si na mj widok, wyrwani ze snu przez wiato naftowej lampy, ale si posunli pozwalajc mi przylgn na boku i stopniowo, si cikoci, wciska si midzy nich. Tak wic, na starej somie leay teraz cztery pary dugich butw podeszwami ku drzwiom i cztery wojskowe paszcze: tamci spali, a mnie zeraa gorczka. Im zarozumialszym byem kapitanem jeszcze par godzin temu, tym cianiej mi byo gnie si na dnie tej komrki. Raz czy drugi chopcy budzili si, bo czowiek drtwia, i obracalimy si rwnoczenie na drugi bok. Rankiem pobudzili si, ziewnli, postkali, podcignli nogi, siedli po ktach i zaczo si zawieranie znajomoci. A ty za co?.. ., Ale mglisty wietrzyk podejrzliwoci ju mnie musn w trujcym cieniu SMIERSZa, wic odparem z ca prostot: Nie mam pojcia. Albo to co powiedz, gady? Jednak moi wspwiniowie, czogici w ciasnych, mikkich hemach nic nie ukrywali. Byy to trzy rzetelne, niezawie onierskie serca, rodzaj ludzi, do ktrych przywizaem si podczas wojny, bdc od nich czowiekiem i bardziej skomplikowanym, i gorszym. Wszyscy trzej byli oficerami. Epolety im te zerwano z t sam wciekoci, tu i tam sterczao jeszcze niciane miso. Jasne plamy na zielonych bluzach to byy znaki po zdartych orderach, ciemne i czerwone plamy na twarzy i rkach pamitki po ranach i oparzeniach. Ich dywizjon nieszczciem przyby na remont tu wanie, do tej samej wsi, gdzie stacjonowa kontrwywiad SMIERSZ 48 Armii. Ochonwszy po bitwie, ktra odbya si onegdaj, popili sobie wczoraj i za opotkami wsi wtargnli do ani, gdzie, jak spostrzegli, poszy si kpa dwie wawe dziewuchy. Nie bardzo trzymali si na nogach, wic dziewuchy zdoay uciec, cho pgoe. Ale okazao si, e jedna z tych dziewuch jest nie byle czyja tylko naczelnika kontrwywiadu armii. No tak! Ju trzy tygodnie wojna toczya si na terenie Niemiec i tomy ju dobrze wiedzieli: gdy dziewuchy byy Niemkami, to mona je byo zgwaci, potem rozstrzela i uszoby to niemal za wyczyn bojowy; gdyby to byy Polki albo nasze, ruskie, z wywzek to mona by w kadym razie pougania si za nimi po warzywniku klepic po tykach niewinny art i tyle. Ale skoro poszo o polow on naczelnika kontrwywiadu to trzem frontowym oficerom jaki tyowy sierant zerwa ze zoci epolety, z dystynkcjami, nadanymi rozkazem dowdztwa frontu, zdar ordery, przyznane im przez Prezydium Rady Najwyszej i teraz tych wojakw, co walczyli ca wojn i przedarli si przez niejedn, by moe, lini nieprzyjacielskich okopw, oczekiwa sd wojenny, ktrego skad nie dojechaby zapewne do tej wsi, gdyby nie ich czog. Zdmuchnlimy kaganek, bo i tak wypali ju wszystko, czym mona byo oddycha. W drzwiach wycite byo lipko wielkoci widokwki i stamtd tylko padao odbite wiato z korytarza. Obawiajc si jakby, e z nadejciem dnia karcer wyda nam si zbyt przestronny, p o d r z u c o n o nam teraz pitego partnera. Mia na sobie nowiutki paszcz
18
Aleksander Soenicyn
czerwonoarmisty, rwnie now czapk i gdy tak sta naprzeciw lipka okazao si, e ma zadarty nos, wie cer, i policzki cae w rumiecach. Skd si wzie, bracie? Kto ty taki? A t a m t e j , strony odpar dziarsko. Szpieg. artujesz? zdrtwielimy a. (Szpieg i eby sam o tym mwi! nigdy w ten sposb o tym nie pisa Szejnin ani bracia Tur! 3) arty na wojnie? westchn rezolutny chopak. A jak inaczej z niewoli do domu wrci? Macie sposb? Zacz nam opowiada, jak zeszej doby Niemcy przerzucili go przez front, eby mg tu szpiegowa i wysadza mosty, on za natychmiast poszed do najbliszego batalionu, eby si podda a niewyspany, znuony komendant w aden sposb mu nie chcia wierzy, e jest szpiegiem i posya do pielgniarki, eby daa lekarstwa ale zaraz nowe wraenia przeszkodziy nam w suchaniu. Do wychodka! Rce do tyu! woa przez otwarte drzwi c h o r y p a a , ktry cakiem atwo sam jeden podwignby luf 122milimetrowej armaty. Dookoa caego obejcia, ustawiony ju by acuch fizylierw, strzegcych wskazanej nam cieki, prowadzcej za stodo. Kipiaem z oburzenia, e jaki bcwachory mie rozkazywa nam oficerom: rce do tyu, ale czogici spletli donie za plecami i ruszyem w lad za nimi. Za stodo by may, kwadratowy zagonik pokryty jeszcze niestopniaym, zadeptanym niegiem i cay zawalony ludzkim kaem tak gsto i nieporzdnie, e nieatwe to byo zadanie znale miejsce dla stp i przykucn: Jako sobie jednak poradzilimy i kucnlimy ca pitk, Jeden bliej, drugi dalej. Dwch strzelcw z ponur min wycelowao Automaty w nas, przypadych do ziemi, chory za ju po jakiej minucie zacz pogania: No, szybciej, nie zwleka! U nas prdko idzie robota! Niedaleko ode mnie kuca jeden z czogistw, chopak z Rostowa, wysoki, pochmurny, starszy lejtnant. Twarz mia czarniaw od elaznego nalotu albo od dymu, ale dua czerwona szrama przez cay policzek dobrze bya widoczna. Gdzie to tak u w a s ? zapyta cicho, nie spieszc si bynajmniej do cuchncego naft karceru. W kontrwywiadzie SMIERSZ! z dum i z wikszym ni trzeba naciskiem zawoa chory. (Ci z kontrwywiadu bardzo lubili t niezdarn zbitk wyrazw: mier szpiegom! Uwaali, e budzi groz, dziaa na postrach). A u nas powoli! z namysem odpar starszy lejtnant. Hem zadar mu si na gowie i wida byo, e czupryna jeszcze nie strzyona. Jego frontowy, garbowany tyek muska teraz agodnie chodny wietrzyk. Gdzie to u w a s ? goniej ni trzeba szczekn chory. A w Armii Czerwonej bardzo spokojnie odpar starszy lejtnant siedzcy w kucki i z tej pozycji mierzc wzrokiem niedoszego kanoniera. Takie byy pierwsze hausty mojego wiziennego powietrza.
3
Autorzy szeroko kolportowanych w ZSSR powieci kryminalnych.
19
Aleksander Soenicyn II. DZIEJE NASZEJ KANALIZACJI
Kiedy teraz wyrzeka si na naduycia e p o k i k u l t u , to rozmowa sprowadza si w kocu zawsze do osawionych lat 3738. Zaczyna to ju by tak staym odruchem pamici, jakby nie wsadzano Judzi ani PRZEDTEM, ani PNIEJ, a tylko w 37 i 38. Nie boj si jednak omyki, gdy powiadam, e p o t o k 3738 ani nie by jedynym, ani nawet gwnym. By chyba tylko jednym z trzech najwikszych potokw, jakie zostay wtoczone do mrocznych, cuchncych rur naszej wiziennej kanalizacji. PRZED nim by potok lat 192930, szeroki i dugi jak co najmniej Ob, 4 ktry wpdzi w tundry i tajgi z pitnacie milionw chopw (a moe i wicej). Ale chopi gosu nie maj, pirem nie wadaj, nie pisali wic ani skarg, ani memuarw. Panowie ledczy te nocy na nich nie tracili, ani nie lczeli nad protokoami do byo decyzji rady gromadzkiej. Potok ten przepyn, wsik w obszar wiecznego lodu i nawet najgortsze gowy prawie ju go nie wspomn. Wyglda na to, e nie zostawi nawet ran na sumieniu Rosji. A tymczasem wrd zbrodni Stalina (i naszych, naszych wsplnych) ta bya najcisza. PNIEJ za by potok lat 194446, rozmiarami przenoszcy Jenisej: spyway do rur ciekowych cae n a r o d y , a nadto miliony i miliony tych, co namczyli si (take z naszej winy!) w niewoli, wywiezionych do Niemiec i wracajcych stamtd (Stalin przyega rany, eby zasklepiy si czym prdzej, eby ciao narodu czym prdzej pokryo si strupem i eby nie da caemu temu ciau odetchn, odsapn, wydobrze). Ale ludzie z tego potoku te byli raczej proci i memuarw nie pisywali. Potok za 37. roku porwa i ponis na Archipelag take ludzi na stanowiskach, ludzi z partyjn przeszoci, ludzi wyksztaconych, przy tym wielu z ich otoczenia zostao w miastach, a ilu wrd nich wadao pirem! i wszyscy oni teraz pisz, mwi, snuj wspomnienia: trzydziesty sidmy! Woga nieszczcia narodowego! A sprbuj powiedzie Tatarowi, Kamukowi albo Czeczecowi trzydziesty sidmy tylko ramionami wzruszy. A co znaczy dla Leningradu trzydziesty sidmy, kiedy wczeniej ju by tam trzydziesty pity? A dla tych, co dostali r e p e t w y r o k u , albo dla mieszkacw krajw nadbatyckich czy nie cisze byy lata 4849? A jeli fanatycy stylu i geografii wytkn mi, pominito tu wiele jeszcze innych rosyjskich rzek, to nie wyliczyem jeszcze wcale wszystkich, cierpliwoci! Te potoki na ca reszt si same zo. Wiadomo, e kady o r g a n ulega atrofii, jeli nie jest stale uywany. Skoro zatem wiemy, e O r g a n y (same siebie lubi zwa one tym wstydliwym imieniem), tak opiewane i tak bardzo grujce nad wszystkim, co yje, nie mog skary si na atrofi najndzniejszej nawet ze swoich macek, e przeciwnie mog pochlubi si ich rozrostem i muskularnoci, to atwo domyle si, e byy w STAYM uyciu. Rury wci pulsoway cinienie bywao faz wysze od projektowanego, raz nisze, ale wizienne kanay nigdy nie ziay pustk. Krew, pot i uryna, w ktrych si pawilimy, ttniy w nich nieustannie. Historia tej kanalizacji to s dzieje cigego dopywu i przepywu, tylko e raz prd wzbiera, raz tworzy achy, potem znw przychodzia
4
Najwiksza z rzek syberyjskich.
20
Aleksander Soenicyn
powd, dopywy byway raz niniejsze, raz obfitsze, a jeszcze ze wszystkich stron sczyy si strugi, struki, cieki z rynien i po prostu pojedyncze krople, gdy si trafiy. Wykaz zestawiony wedug nastpstwa czasowego, przytoczony na nastpnych stronicach, uwzgldnia zarwno dopywy, skadajce si z milionw aresztowanych, jak strumyczki, na ktre zoyy si zwyke, niepozorne dziesitki ludzi ale bynajmniej nie jest zupeny, jest wrcz ubogi, ograniczony przez moje moliwoci bada historycznych. Tu potrzeba wielu jeszcze uzupenie ze strony ludzi znajcych przedmiot, a pozostaych przy yciu. * Ten wykaz najtrudniej ZACZ. Po pierwsze dlatego, e im gbiej w dziesiciolecia, tym mniej pozostao wiadkw wie gminna przygucha, zamia si a kronik albo nie ma, albo za siedmiu zamkami. Po drugie dlatego, e nie byoby sprawiedliwie omawia tu. jednakowym tonem zarwno lata wyjtkowo zawzitych star (wojna domowa) i pierwsze lata pokoju, kiedy mona byo ju oczekiwa miosierdzia. Ale jeszcze zanim doszo do wojny domowej, ju byli tacy, co wiedzieli, e Rosja, przy istniejcym skadzie ludnoci, nie nadaje si oczywicie do adnego socjalizmu. e jest w ogle zanieczyszczona. Jeden z pierwszych ciosw dyktatura zadaa kadetom, konstytucyjnym demokratom (za cara byli rozsadnikami rewolucyjnej zarazy, po zwycistwie wadzy proletariackiej rozsadnikami zarazy reakcyjnej). W kocu listopada 1917 roku, w dniach gdy miaa si odby pierwsza, niedosza do skutku, sesja Konstytuanty, partia kadetw oficjalnie zostaa postawiona poza prawem i zaczy si aresztowania. Mniej wicej w tym samym czasie zaczto zamyka czonkw Zwizku Zwolennikw Konstytuanty i sieci uniwersytetw onierskich. Znajc sens i ducha rewolucji, atwo si domyle, e w cigu tych miesicy piotrogrodzkie Kresty, moskiewskie Butyrki i liczne inne, podobne im wizienia prowincjonalne zapeniy si wielkimi bogaczami, znanymi dziaaczami, generaami i oficerami, a take pracownikami ministerstw i caego aparatu pastwowego, nie chccymi wykonywa rozkazw nowej wadzy. Jedn z pierwszych operacji Czeki byo aresztowanie komitetu strajkowego Wszechrosyjskiego Zwizku Urzdnikw. Oto jeden z pierwszych oklnikw NKWD, z grudnia 1917 roku: W zwizku z sabotaem ze strony urzdnikw okaza trzeba w terenie maksimum inicjatywy, NIE WYCZAJC konfiskat, rodkw przymusu i aresztowa. 5 I chocia W. I. Lenin w kocu 1917 roku w celu umocnienia rewolucyjnego porzdku da bezlitosnego dawienia prb szerzenia anarchii przez pijakw; chuliganw, kontrrewolucjonistw itp. 6 a to znaczy, e gwnym niebezpieczestwem dla Rewolucji Padziernikowej byli wedug niego pijacy, za kontrrewolucjonistw umieszcza gdzie w trzecim dopiero rzdzie jednak stawia on spraw take znacznie szerzej. W artykule Jak organizowa wspzawodnictwo (7 i 10 stycze 1918 roku) W. I. Lenin proklamowa jako wsplny cel o c z y s z c z e n i e rosyjskiej ziemi z wszelkich szkodliwych insektw. Za i n s e k t y uwaa on nie tylko wszystkie obce klasowo elementy, lecz take robotnikw,
5 6
Wiestnik NKWD, 1917, Nr l, str. 4. 2 Lenin, Dziea zebrane, wyd. V (ro.), tom 35, str. 68.
21
Aleksander Soenicyn
uchylajcych si od pracy, na przykad zecerw; piotrogrodzkich drukarni partyjnych. (Oto, co znaczy upyw czasu: trudno nam teraz zrozumie, e robotnicy ledwie stali si d y k t a t o r a m i , zaraz zaczli uchyla si od pracy dla siebie samych). A dalej: ...w jakiej dzielnicy wielkich miast, w jakiej fabryce, w jakiej, wsi... nie ma... sabotaystw, zwcych si inteligentami? Co prawda, Lenin; w tym artykule przewidywa rozmaite formy uwalniania si od insektw: jednych si wsadzi, innych pole do czyszczenia wychodkw, jeszcze innym po odsiadce w karcerze wyda si te paszporty; tu i wdzie trzeba r o z s t r z e l a t r u t n i a . Do wyboru ma si wizienie albo karne roboty przymusowe najciszego rodzaju Wskazujc i sugerujc zasadnicze linie polityki karnej, Wodzimierz Iljicz proponowa, aby o najlepsze metody tej czystki wspzawodniczyy ze sob komuny i gminy. Kto zaliczany by do tej pojemnej kategorii i n s e k t w , tego dzi; nie sposb zbada do koca: zbyt niejednolity by skad ludnoci Rosji i naleay do niej take izolowane, zgoa nikomu niepotrzebne, a teraz cakiem ju zapomniane mae grupy. Insektami byli, oczywicie, z i e m c y , dziaacze samorzdu terytorialnego. Insektami byli spdzielcy. Wszyscy waciciele domw. Niemaa ilo insektw bya wrd nauczycieli gimnazjalnych. Insekty oblazy gsto komitety parafialne, insekty, pieway w chrach cerkiewnych. Insektami byli wszyscy duchowni, ja tym bardziej zakonnicy i zakonnice. Take ci zwolennicy Tostoja, ktrzy przystpujc do pracy w sowieckiej instytucji albo, powiedzmy, na kolei, nie podpisywali obowizkowego orzeczenia, e broni bd sowieckiej wadzy z b r o n i w rku rwnie demaskowali si jako insekty (i jeszcze spotkamy si z wypadkami oddawania si pod sd), i Bya mowa o kolejach ot bardzo wiele insektw ujawniono wrd kolejarzy i trzeba byo je w y s k u b y w a , a tego czy owego nawet p a c n . Telegrafici za, nie wiedzie czemu, z reguy okazywali siei zajadymi insektami, bez adnego zrozumienia dla sprawy Sowietw, Nic dobrego nie da si powiedzie o zwizku kolejarzy WIKEL i o innych zwizkach zawodowych, ojcych si od insektw, wrogo nastawionych do klasy robotniczej. Ju tylko te grupy, ktremy tu wyliczyli, daj w sumie ogromn liczb robota zapowiadaa si na kilka lat. A ilu to jeszcze plugawych inteligentw, rozwydrzonych studentw, rozmaitych dziwakw, poszukiwaczy prawdy i boych optacw, z ktrych jeszcze Piotr Pierwszy daremnie chcia oczyci Rosj i ktrzy zawsze s przeszkod dla uadzonego, surowego reymu? I nie sposb byoby przeprowadz tej dezynfekcji, tym bardziej podczas wojny, gdyby stosowane byy stare metody procedury sdowej i normy prawne. Ale przyjto zupenie now metod: r e p r e s j p o z a s d o w i tej niewdzicznej pracy podja si z caym powiceniem WCZK 7 Stranik Rewolucji, jedyny w historii ludzkoci organ cigania czcy w jednym rku funkcje: inwigilacji, aresztu, ledztwa, prokuratury, sdu i wykonania d e c y z j i . W 1918 roku w celu przypieszenia zwycistwa rewolucji rwnie na froncie kultury, zabrano si do patroszenia i wytrzsania z relikwiarzy szcztkw witych i patronw oraz do rekwizycji sprztu liturgicznego. W obronie pustoszonych cerkwi i klasztorw wybuchy ludowe powstania. Tu i wdzie bito w dzwony i wierni zbiegali si, ten i w z kijaszkiem.
7
Wszechzwizkowa Komika Nadzwyczajna Tzw. Czerezwyczajka, Czeka.
22
Aleksander Soenicyn
Jasne, e trzeba byo jednego z drugim na miejscu r o z m i e n i n a d r o b n e , a niejednego wzi pod klucz. Rozmylajc teraz nad histori lat 19181920 trudno powiedzie czy wolno zaliczy do potoku wiziennego tych wszystkich, ktrzy zostali r o z w a l e n i nie dojedajc do celi? I w jakiej rubryce odnotowa tych, ktrych kombiedy 8 zaatwiay za wgem rady gromadzkiej albo w opotkach? Czy zdyli choby postawi stop na ziemi Archipelagu uczestnicy spiskw, wykrywanych caymi bukietami w kadej guberni (dwa w Riazaniu, po jednym w Kostromie, w Wysznim Woocku i Wieliu, kilka na Kijowszczynie, i pod Moskw, spisek saratowski, czernihowski, astrachaski, seligierski, smoleski, bobrujski, tambowski, czembarski, wielkohicki, mcisawski, spisek kawalerzystw i inne) czy nie zdyli i dlatego nie mog by przedmiotem niniejszego opisu? Pominwszy dzieje tumienia znaczniejszych buntw (jarosawski, rybiriski, muromski, arzamaski), niektre wypadki znamy tylko z nazwy wiemy na przykad o egzekucjach w Kopinie w czerwcu 1918 roku ale o co poszo?... Kogo rozstrzelano?... I gdzie to od notowa? A jak rozstrzygn inn niema trudno: czy wliczy do fali wiziennej, czy te wpisa na konto wojny domowej dziesitki tysicy z a k a d n i k w , tych o nic osobicie nie oskaronych i nawet nie spisanych najndzniejszym owkiem, nie wymienionych z nazwiska spokojnych obywateli, pojmanych i zabitych na postrach, albo gwoli zemsty na zbrojnym nieprzyjacielu czy na zbuntowanych masach? Po wydarzeniach 30 sierpnia 1918 roku NKWD wysa w cay teren zlecenie, aby natychmiast aresztowa w s z y s t k i c h , prawych eserw, a spord buruazji i warstwy oficerskiej wzi z n a c z n l i c z b z a k a d n i k w . (No, a gdyby tak na przykad po za machu grupy Aleksandra Ulianowa 9 wyaresztowano nie tylko t grup, lecz rwnie wszystkich studentw w Rosji oraz z n a c z n l i c z b ziemcw?). Tak to te deklarowano zupenie otwarcie (acis, gazeta Krasnyj terror, l listopad 1980 rok): Nie wojujemy z poszczeglnymi osobnikami. Likwidujemy buruazj jako klas. W czasie ledztwa nie szukajcie materiaw i dowodw majcych wykaza, e oskarony czynem albo sowem walczy przeciw wadzy Rad. Pierwsze pytanie, jakie powinicie mu zada, to do jakiej klasy si zalicza, jakiego jest pochodzenia, jakie ma wyksztacenie, jaki zawd. Te kwestie powinny wanie decydowa o losie oskaronego. Na tym polega sens i tre czerwonego terroru. Decyzj Rady Obrony z 15 lutego 1919 roku zapewne pod przewodnictwem Lenina? zalecao si Czerezwyczajce i NKWD bra jako zakadnikw c h o p w z tych miejscowoci gdzie zanieone tory kolejowe oczyszczane s niezupenie zadawalajco z tym, e jeli nieg z torw nie zostanie usunity zakadnicy bd rozstrzelalani 10. Decyzj Sownarkomu z koca 1920 roku zezwolono bra rwnie socjaldemokratw jako zakadnikw. Ale ograniczajc si tylko do zwykych aresztowa, musimy zauway, e ju od wiosny 1918 roku zaczta, pyn nieprzerwana, wieloletnia fala zdrajcwsocjalistw. Wszystkie te partie: socjal-rewolucjonistw, mienszewikw, anarchistw, ludowych
8 9
Komitety biedoty wiejskiej. Brat Lenina, narodowolec, skazany na mier za prb zamachu na cara. 10 Dekrety Rzdu Sowieckiego, tom IV, Moskwa 1968, str. 627.
23
Aleksander Soenicyn
socjalistw, przez dziesitki lat tylko udaway, e walcz o rewolucj, nosiy mask i nawet idc za to na katorg, uprawiay obudn symulacj. I dopiero gwatowny rozwj wypadkw rewolucyjnych od razu ukaza wiatu buruazyjne oblicze tych socjalzdrajcw, Trzeba wic byo zacz ich zamyka, to naturalne! Wkrtce po kadetach, po rozpdzeniu Konstytuanty, po rozbrojeniu puku Preobraeskiego i innych, zaczto wyapywa po trochu z pocztku bez rozgosu rwnie eserw i mienszewikw. Poczwszy od 14 czerwca 1918 roku, kiedy to usunito ich ze wszystkich rad delegatw, te areszty stay si coraz czstsze i coraz bardziej masowe. Od 6 lipca dodano do kompletu take lewicowych eserw, ktrzy duej ni inni i z wiksz jeszcze przewrotnoci udawali sojusznikw jednej konsekwentnej partii proletariatu. Od tej chwili wystarczao, e w jakiej fabryce albo miasteczku wybuchy rozruchy robotnicze, zaburzenia, strajki (wiele ich byo latem 1918, w marcu za 1921 roku wstrzsny one Piotrogrodem, Moskw, pniej Kronsztadtem i zmusiy rzd do wprowadzenia NEPu) by podczas gdy nawoywano do spokoju, robiono ustpstwa, i zaspokajano suszne dania robotnicze Czeka ju zabieraa si po cichu do nocnych aresztw mienszewikw i eserw, jako waciwych winowajcw takiej ruchawki. Latem 1918 roku, w kwietniu i w padzierniku 1919 zamykano gromadnie anarchistw. W 1919 roku aresztowano t cz eserowskiego KC, ktra bya w zasigu rki: siedziaa ona w Butyrkach a do procesu, ktry odby si w 1922 roku. W tym samym roku 1919 wybitny czekista acis takimi sowy pisa o mienszewikach: e tacy ludzie nam przeszkadzaj, to za mao powiedziane. Dlatego usuwamy ich z naszej drogi, eby nie ptali si nam pod nogami... Lokujemy ich w dobrze strzeonym miejscu, w Butyrkach, gdzie kaemy im siedzie dopty, dopki nie skoczy si walka pracy z kapitaem 11 W tyme roku 1919 zostali uwizieni take delegaci bezpartyjnego zjazdu robotniczego (przez co nie mg on si odby). Ju w 1919 roku zrozumiano, jak bardzo podejrzani s nasi rodacy, wracajcy zza granicy (a po co? z jakimi zleceniami?) w ten sposb pakowani byli za kraty powracajcy z Francji oficerowie rosyjskiego korpusu ekspedycyjnego. W 1919 roku, przy nader zamaszystej likwidacji prawdziwych i rzekomych spiskw (Centrum Narodowe, Spisek Wojskowy) w Moskwie, Piotrogrodzie i innych miastach, rozstrzeliwano w e d u g l i s t y (to znaczy, e stawiano ludzi pod ciank od razu, bez ledztwa) i pakowano do wizie bez wyboru tzw. inteligencj k a d e t o p o d o b n . A co to znaczy? Nie monarchistyczn i nie socjalistyczn, a wic wszystkie krgi naukowe, artystyczne, literackie, a take cae rodowisko inynierskie. Prcz pisarzyradykaw, prcz teologw i teoretykw socjalizmu, caa pozostaa masa inteligencji, okoo 80% istotnie bya kadetopodobna. Zalicza si do niej zdaniem Lenina take taki Korolenko ndzny mieszczuch, nie umiejcy uwolni si z pt przesdw buruazyjnych, a talenty tego rodzaju spokojnie mog posiedzie jaki tydzie w areszcie. O niektrych grupach aresztowanych wiemy z protestw Gorkiego. 15 wrzenia 1919. Wodzimierz Iljicz odpowiada mu tak: ... zdajemy sobie spraw.) e tu te zdarzay si omyki, ale te mi nieszczcie, pomylaby kto! Te mi niesprawiedliwo! i radzi Gorkiemu nie trwoni swego czasu na lamenty zgniych inteligentw.
11
M. J. acis, 2 lata na froncie wewntrznym. - Popularny Szkic dziaalnoci CzK.
24
Aleksander Soenicyn
W styczniu 1919 roku wprowadzono obowizkowe kontyngenty w produkcji rolnej i dla ich cigania formuje si oddziay ywnociowe. Napotykaj one wszdzie na opr to bierny, to burzliwy. Tumienie tego oporu take spowodowao (nie liczc rozstrzelanych na miejscu) znaczny przybr fali aresztowanych w cigu dwch lat. wiadomie pomijamy tu ca t wielk cz przerobu Czeki, Wydziaw Specjalnych i Rewwojentrybunaw, ktra zwizana bya z przesuwaniem si linii frontu i zdobywaniem miast oraz okrgw. Wspomniana ju dyrektywa NKWD z 30 lipca 1918 roku zalecaa ogniskowa si na zadaniu bezwzgldnego rozstrzeliwania wszystkich zamieszanych w biaogwardyjsk robot. Ale czasem czowiek si gubi: jak przeprowadzi lini podziau? Latem 1920 roku, kiedy wojna domowa jeszcze nie cakiem i nie wszdzie wygasa, ale nad Donem ju byo po wszystkim, stamtd, z Rostowa i z Nowoczerkaska duymi partiami wysyano oficerw do Archangielska i dalej, krypami na wyspy Soowieckie (podobno kilka kryp zatopiono na morzu Biaym, identyczne wypadki zdarzay si take na morzu Kaspijskim) ot czy skada to na karb wojny domowej, czy zalicza ju do okresu pokojowej odbudowy? Jeeli w tym samym roku w Nowoczerkasku zostaje rozstrzelana kobieta w ciy, ona oficera, za to, e ukrywaa ma to do jakiej kategorii j wliczy? W maju 1930 roku ogoszono rezolucj KC O dziaalnoci dywersyjnej na zapleczu. Z dowiadczenia wiemy, e kada taka rezolucja jest bodcem do nowego, generalnego dopywu aresztowanych, jest kierunkowskazem dla nowego potoku. Szczegln przeszkod (ale i szczegln pomoc!) w dziele organizacji tych wszystkich potokw by a do 1922 roku brak Kodeksu Karnego, jakiegokolwiek systemu prawa karnego. Sama tylko rewolucyjna wiadomo (zawsze zreszt nieomylna!) dostarczaa wskazwek i apaczom, i kanalizatorom kogo maj b r a i co z nim robi. W tym przegldzie nie bd rozpatrywane fale kryminalistw i przestpcw pospolitych; dlatego przypomnimy jedynie, e oglne kopoty i braki zwizane z przebudow urzdw, instytucji i wszystkich praw mogy tylko sprzyja znacznemu zwikszeniu iloci kradziey, napadw, gwatw, apwek i spekulacji. Chocia nie tak grone dla istnienia Republiki, te przestpstwa kryminalne te byy czciowo cigane i przez dopyw aresztowanych z tego tytuu wzbiera potok uwizionych kontrrewolucjonistw. Istniaa te s p e k u l a c j a o zdecydowanie politycznym charakterze, jak stwierdza? dekret Sownarkomu, firmowany przez Lenina z 22 lipca 1918 roku: winni sprzeday, skupu, albo przekazywania dla sprzeday zarobkowej tych produktw ywnociowych, ktre s przedmiotem monopolu pastwowego (chop produkuje ziarno na sprzeda, na handel, a jak inaczej moe zarobkowa?? A.S.)... podlegaj uwizieniu na okres nie mniejszy ni 10 lat w poczeniu z najciszymi robotami przymusowymi i konfiskat caego majtku. Poczynajc od tego lata wie, z przekraczajcym jej siy napiciem, rok po roku oddawaa swoje zbiory za darmo. Wywoao to powstanie chopskie, 12 a zatem ich tumienie i nowe aresztowania. Wiemy (niewiele wiemy...) o procesie Syberyjskiego Zwizku Chopskiego w 1920 roku. W kocu tego roku ma miejsce zapobiegawcze zdawienie tambowskiej chopskiej rebelii. (Bez adnego procesu sdowego).
Najpracowitsza cz ludu podlegaa zdecydowanemu wytpieniu - Korolenko, list do Gorkiego z 10. VIII. 1921).
12
25
Aleksander Soenicyn
Ale najwiksz mas ludzi z tambowskich wsi zabrano w czerwcu 1921 toku. Caa ta gubernia pokryta bya sieci obozw koncentracyjnych dla rodzin chopw, ktrzy brali udzia w powstaniu. Szmat pustego pola otoczony by drutem kolczastym, od supa do supa, i przez trzy tygodnie trzymano tam kad, rodzin podejrzan o to, e ma jakiego mskiego przedstawiciela wrd powstacw. Jeeli w cigli trzech tygodni chop nie pojawia si, by wykupi rodzin za cen swojej gowy krewniakw deportowano. 13 Jeszcze wczeniej, w marcu 1921 roku na wyspy Archipelagu, po przejciu przez Trubecki Bastion Twierdzy Piotra wysani zostali marynarze ze zbuntowanego Kronsztadtu, wyjwszy tych, ktrych ju rozstrzelano. Rok 1921 rozpocz si od rozkazu WCZK nr 10 (z 8 stycznia 1921 roku): Wzmc represje w stosunku do buruazji! Teraz, kiedy wojna domowa miaa si ku kocowi, postanowiono represji nie osabia, lecz wanie j wzmc! Jak to wygldao na Krymie moemy si domyle, z niektrych wierszy Maksymiliana Wooszyna. Latem 1921 roku wyaresztowany zosta spoeczny Komitet Pomocy Godujcym (Kuskowa, Prokopowicz, Kiszkin i in.), prbujcy powstrzyma szerzenie si w Rosji niebywaego godu. Chodzio o to, e te dobroczynne rce byy nie tymi rkoma, ktrym mona byo pozwoli na karmienie godujcych. Pozostawiony na wolnoci przewodniczcy tego Komitetu, umierajcy Korolenko, nazwa pogrom Komitetu najgorszym aktem politykierstwa, politykierstwem pastwowym (list do Gorkiego z 14 wrzenia 1921 roku). 14 (Korolenko przypomina nam te wan cech wizie 1921 roku: s cae przesiknite tyfusem. Potwierdza to Skrypnikowa i inni wczeni winiowie). W tym samym 1921 roku ju praktykowane byy aresztowania s t u d e n t w (na przykad Akademia im. Timiriazjewa, grupa E. Dojarenko) za krytyk panujcych porzdkw (nie publiczn, ale ograniczon do prywatnych rozmw). Wypadkw takich byo chyba jeszcze niewiele, bo wymienion grup przesuchiwa sam Mienyski z Jagod. Ale te wcale nie mao. Czym jeeli nie aresztowaniami, mg zakoczy si nieoczekiwany, miay strajk studentw Moskiewskiej Wyszej Szkoy Technicznej (MWTU) wiosn 1921 roku? Od czasw tak surowej stoypiskiej reakcji w uczelni tej przestrzegano tradycji, aby rektor wybierany by spord jej ciaa akademickiego. Tak si stao z profesorem Kalinnikowem (spotkamy go jeszcze na awie oskaronych), ale wadza rewolucyjna przysaa na jego miejsce jakiego przecitnego inynierka. Zdarzya si to w trakcie sesji egzaminacyjnej. Studenci przerwali zdawanie egzaminw, zwoali na dziedzicu burzliwe zebranie, nie zgodzili si na przywiezionego w teczce rektora, dajc zachowania samorzdnego statutu uczelni. Pniej wszyscy zebrani ruszyli piechot na ulic Mochow, aby tam spotka si ze studentami uniwersytetu. Oto zagadka: jak ma si zachowa w takim wypadku wadza? adna to zagadka dla komunistw. Za czasw cara nobliwa prasa, cae inteligenckie rodowisko zawrzaoby oburzeniem: precz z rzdem! precz z caratem! Ale teraz inne czasy odnotowano nazwiska mwcw, pozwolono zebranym rozej si, przerwano sesj egzaminacyjn, ale za to w czasie letnich wakacji powybierano po jednemu w rozmaitych miejscowociach
17 Czasopismo Wojna i rewolucja, 1926, nr 7, 8. Tuchaczewski: Walka z powstaniami kontrrewolucyjnymi. 14 18 Korolenko pisa Gorkiemu (29. VI. 1921): Historia kiedy zwrci uwag na fakt, e ze szczerymi rewolucjonistami i socjalistami rewolucja rozprawia si tymi samymi metodami, co carski reym.
13
26
Aleksander Soenicyn
wszystkich, kogo naleao. Reszta za manifestantw nigdy nie zobaczya inynierskiego dyplomu. Rwnie w tym samym 1921 roku wzmogy si i nabray zdecydowanego kierunku aresztowania czonkw innych partii. Waciwie ju wszystkie partie dawnej Rosji zakoczyy swj ywot, wyjwszy parti zwycizcw. (O, kto pod kim doki kopie!...) Ale po to, by rozpad uczyni nieodwracalnym, trzeba byo widocznie, aby rozpadowi ulegli czonkowie tych partii, ich ksztaty cielesne. Ani jeden obywatel pastwa rosyjskiego, ktry kiedykolwiek wstpi do jakiej innej partii poza bolszewick, nie zdoa unikn swego losu, by z gry skazany (chyba, e zdy jak Majski i Wyszyski uciec z toncego okrtu do komunistw). Mg unikn pierwszych aresztowa, mg doy (zalenie od stopnia swojej potencjalnej szkodliwoci) do 1922, do 1932, nawet do 1937 roku, ale spisy byy wci aktualne, kolejka posuwaa si naprzd, dochodzia w kocu do niego, zamykano go, albo po prostu grzecznie zapraszano gdzie naley i zadawano tylko jedno pytanie: czy nalea...od...do? (Pytano te o jego wrog dziaalno, ale o wszystkim decydowao pierwsze pytanie, jak to widzimy jasno teraz, po upywie caych dziesicioleci). Dalszy jego los mg ukada si rozmaicie. Niektrzy trafiali od razu do jednego ze synnych carskich wizie centralnych (szczciem wszystkie te wizienia niele si zachoway i niektrzy socjalici trafiali do tych samych cel i pod nadzr tych samych stranikw, z ktrymi zawarli ju kiedy znajomo). Innym znw proponowano wyjazd na zesanie, o, nie na dugo, na dwa, na trzy latka. Albo jeszcze lepiej: tzw. minus (zakaz zamieszkania w tylu, a tylu miastach): moesz nawet wybra sobie samemu miejsce pobytu, tylko tam ju, bardzo przepraszamy, ani kroku dalej i czekaj, czowieku, dalszych rozporzdze GPU. Operacja ta rozcigna si na dugie lata, bo gwnym warunkiem jej powodzenia byo skrupulatne oczyszczenie Moskwy, Piotrogrodu, miast portowych, orodkw przemysowych, a nastpnie rwnie miast powiatowych, z socjalistw wszelkiego obrzdku. By to kolosalny, cichy pasjans, zasady ktrego byy zupenie niezrozumiae dla wspczesnych: zarys tego przedsiwzicia dzi dopiero moemy oceni. Czyj dalekowzroczny umys wszystko zaplanowa, czyje lubice precyzj rce bray bez chwili zwoki kart, ktra trzy lata przeleaa na jednej kupce, i mikkim ruchem przekaday j do drugiej. Ten, kto posiedzia ju sobie w centralniaku przerzucany by na zesanie (i to jak najdalej), kto mia za sob minus rwnie na zesanie (ale ju poza zasigiem minusa), z zesania na dalsze zesanie, pniej znw do centralniaka (ale ju innego): ile cierpliwoci mieli ludzie, co rozkadali ten pasjans! I bez haasu, bez lamentw, stopniowo zapodziewali si ci z innych partii, tracili wszelkie kontakty z ludmi i miejscowociami, gdzie znano dawniej ich rewolucyjn dziaalno i tak oto, niepostrzeenie i niewzruszenie, przygotowywano pene unicestwienie tych, ktrzy niegdy perorowali na studenckich wiecach i dumnie dzwonili carskimi kajdanami. W trakcie operacji Wielki Pasjans zlikwidowano fizycznie wikszo dawnych katornikw politycznych bowiem wanie eserzy i anarchici, nie za socjaldemokraci, obrywali najcisze wyroki od carskich sdziw, wanie ich byo najwicej na dawnej katordze.
27
Aleksander Soenicyn
Kolejno procesu likwidacji miaa jednak w sobie co sprawiedliwego: w latach 20. tym ludziom proponowano podpisywanie deklaracji, wyrzeczenie si swoich partii i swojej ideologii. Niektrzy odmawiali i w naturalny sposb szli na pierwszy ogie, inni podpisywali i zyskiwali przez to kilka lat ycia. Ale ich kolej nieubaganie nadchodzia i nieubaganie spaday take ich gowy. 15 Wiosn 1922 roku Nadzwyczajna Komisja do walki z kontrrewolucj i spekulacj, dopiero co przemianowana na GPU zdecydowaa si na ingerencj w ycie cerkwi. Trzeba byo przeprowadzi take cerkiewn rewolucj zmieni skad hierarchii, mie tam ludzi, ktrzy jednym uchem nasuchiwaliby gosu niebios, drugim za gosu ubianki. Takie nadzieje mona byo czy z czonkami tzw. ruchu ywej Cerkwi, ale bez pomocy z zewntrz nie mieli oni szans owadnicia aparatem kocioa. W tym celu aresztowany zosta patriarcha Tichon i przeprowadzono dwa haaliwe procesy, zakoczone egzekucjami: w Moskwie spraw kolporterw ordzia patriarszego, w Piotrogrodzie spraw metropolity Beniamina, ktry sta na przeszkodzie prbom przekazania wadzy w rce dziaaczy ywej Cerkwi. W guberniach i powiatach, to tu, to tam, aresztowano metropolitw i archijerejw, a ju za grubymi, rybami, jak to zwykle, szy awice drobnicy: protojereje, zakonnicy i diakoni, o ktrych gazety nie pisay. Wsadzano tych, ktrzy przeciwstawiali si nowinkarskim zapdom ruchu ywej Cerkwi. Duchowni stanowili sta cz codziennego poowu, srebro ich siwizny migao w kadym transporcie soowieckim. Wpaday poczynajc od wczesnych lat 20. grupy teozofw, mistykw, spirytystw (grupa profesora Pahlena zawinia tym, e prowadzia protokoy rozmw z duchami), stowarzyszenia religijne, filozofowie z kka Mikoaja Bierdiajewa. Mimochodem zostali te rozgromieni i wyaresztowani wschodni katolicy (zwolennicy Wodzimierza Soowiowa), grupa A. J. Abrikosowej. Rozumie si samo przez si, e pakowano za kraty take tych, co byli katolikami par excellence polskich ksiy. Jednak pene wykorzenienie religii w kraju, ktre w latach 20. i 30. stanowio jeden z waniejszych celw dziaalnoci GPUNKWD, mogo by osignite tylko drog masowych aresztowa samych wierzcych prawosawnych. Intensywnie chwytano zatem, wsadzano i zsyano zakonnikw i zakonnice, ktrzy tak bardzo zaczerniali obraz dawnego rosyjskiego ycia. Wyapywano i sdzono aktyw parafialny. Krgi rozchodziy si coraz szerzej i oto ju garciami chwytano po prostu wiernych starych ludzi, zwaszcza kobiety, ktre z wikszym uporem trzymay si wiary i ktre teraz, W etapowych wizieniach i w obozach dugie lata nosiy przezwisko mniszek. To prawda, mwio si, e aresztuj i sdz ludzi nie za sam wiar, tylko za goszenie swoich przekona i wychowywanie dzieci w tym duchu. Jak to pisaa Tania Chodkiewicz:
Czasem przeczyta czowiek artykulik w gazecie i a gow trzsie z podziwu. Izwiestia z 24. V. 1959: w Niemczech w rok po dojciu Hitlera do wadzy Maksymilian Hauke zosta aresztowany za przynaleno do... nie do byle jakiej partii, tylko do komunistycznej. Czy go zlikwidowano? Nie, dosta dwa lata. Po zakoczeniu kary - oczywicie nowy wyrok? Nie, pucili go na wolno. Myl czowieku, co chcesz! y sobie pniej spokojnie, po cichu zajmowa si podziemn robot - i std wanie ten artyku, powicony jego bohaterstwu.
15
28
Aleksander Soenicyn Modli si nikt ci nie zabrania, Lecz tak... by sysza tylko Bg.
(Za ten wiersz dostaa dziesi lat). Czowiek, wierzcy e dane mu byo pozna prawd, zmuszony jest ukrywa j... przed wasnymi dziemi!! Wychowanie dzieci w duchu religijnym zaczto w latach 20. kwalifikowa wedug artykuu 5810, to znaczy jako agitacj kontrrewolucyjn! Co prawda, jeszcze w trakcie rozprawy podsdny mg zaprze si wiary. Niezbyt czsto, ale zdarzao si czasem, e ojciec deklarowa odstpstwo i zostawa na wolnoci, aby mc dzieci wychowywa: matka za sza na Solwki (przez wszystkie te dziesiciolecia kobiety przejawiay o wiele wiksz stao i arliwo). Wszystkim skazanym za r e l i g i dawano d y c h , najciszy w tych czasach wyrok. (Czyszczc z brudw wiksze miasta, by przygotowa teren dla przyszego, czystego spoeczestwa w tych wanie latach, zwaszcza w 1927 roku, razem z mniszkami przysyano na wyspy Soowieckie rwnie prostytutki. Mioniczki lekkiego ycia i ziemskich uciech dostaway z l e k k i e g o paragrafu po t r z y l a t a . Warunki istniejce w wizieniach i punktach etapowych oraz w samym obozie Soowieckim nie przeszkadzay im w cigniciu zyskw ze swego rzemiosa od nadzorcw i konwojentw, tote po trzech latach z wypchanymi walizkami wracay do punktu wyjcia. Skazanym za za wiar odcito wszelk mono powrotu do dzieci i ojczystych stron). Ju we wczesnych latach 20. pojawiy si potoki o jednolitym skadzie narodowym chwilowo niedue nawet jak na peryferie, skd pyny, a c dopiero mierzc rosyjskim okciem: mussawatystw z Azerbejdanu, dasznakw z Armenii, gruziskich mienszewikw i Turkmenw basmaczy, 16 sprzeciwiajcych si ustanowieniu owieckiej wadzy w Azji rodkowej (pierwsze rodkowoazjatyckie sowiety deputatw skaday si w znacznej wikszoci z Rosjan i widziano w nich instytucje rosyjskie). W 1928 roku wyaresztowano peny skad organizacji syjonistycznej Hechaluc, jako e nie potrafia wykaza si nalenym pdem do internacjonalizmu. Wrd nastpnych pokole ustalio si przekonanie, e lata 20. byy okresem niczym nie skrpowanej, rozpasanej wrcz wolnoci. W tej ksice natkniemy si jeszcze na ludzi, ktrzy inaczej lata 20. widzieli. Bezpartyjni studenci w tych czasach walczyli o autonomi wyszych uczelni, o prawo do zebra, o zmniejszenie w programie studiw nadmiernego balastu wychowania politycznego. Odpowiedzi byy aresztowania. Mnoyy si w okresach przedwitecznych (np. przed l maja 1924 roku). W 1925 roku studenci lenigradzcy (byo ich okoo setki) dostali po trzy lata wizienia w politizolatorze za czytanie emigranckiego pisma Socjalisticzeskij Wiestnik i studiowanie dzie Plechanowa (za swoich modych lat sam Plechanow za demonstracj antyrzdow pod soborem Kazaskim wykpi si znacznie lejsz kar). W 1925 roku zaczto ju aresztowa pierwszych (bardzo modych) trockistw. (Dwch naiwnych onierzy Czerwonej Armii, pomnych na rosyjsk tradycj, zaczo zbiera pienidze na rzecz aresztowanych trockistw i te trafio do politizolatora).
19 Mussawatyci - (mussawat = rwno) ruch narodowy o odcieniu panturaskim w Azerbejdanie. Dasznacy - czonkowie demokrytyczno-niepodleglociowej ormiaskiej partii Dasznakcutiun. Basmacz - po uzbecku: zbjnik.
16
29
Aleksander Soenicyn
Rozumie si, e ciosy wcale nie omijay klasy byych wyzyskiwaczy. Przez cae lata 20. trwao nkajce polowanie na (byych oficerw, ktrzy si jako uchowali, i biaych, co nie zasuyli sobie na rozstrzelanie podczas wojny domowej, i biaoczerwonych ktrzy mieli za sob sub w obu armiach po kolei, i carskoczerwonych, ktrzy jednak nie cay czas spdzili w Armii Czerwonej, albo mieli w przebiegu kariery subowej jakie luki, nie wyjanione czarno na biaym. Byo to nkanie, wyrok bowiem nie zapada od razu, tylko cigny si bez koca to te by pasjans! wci nowe kontrole, kopoty z prac, z meldunkiem: zamykano ich, potem puszczano na wolno, znw ich zamykano ale stopniowo prawie wszyscy znaleli si w obozach, skd nigdy ju nie mieli wrci. Jednake wysanie oficerw na Archipelag bynajmniej sprawy nie zaatwio, problem tu si dopiero zaczyna: byy przecie jeszcze matki, ony i dzieci oficerw. Poddajc rzecz spoecznej analizie, jak zwykle nieomylnej, atwo byo sobie wyobrazi jakie nastroje panuj w tych rodzinach po aresztowaniu ojca. Tym samym ci ludzie zmuszali wrcz wadze, by ich take aresztowa! Wic ten potok take popyn. W latach 20. ogoszono amnesti dla kozakw, ktrzy uczestniczyli w wojnie domowej. Z wyspy Lemnos wrcili do Rosji, na Kubap, dostali ziemi. Pniej wszystkich wsadzono za kraty. Przycupnli w ukryciu i stopniowo byli wyapywani take wszyscy byli urzdnicy pastwowi. Maskowali si chytrze, korzystajc z tego, e nie wprowadzono jeszcze w Republice ani systemu paszportowego, ani jednolitych ksieczek pracy i wkrcali si do sowieckich instytucji. Ratoway spraw w takich razach jakie przejzyczenia, przypadkowe spotkania, ssiedzkie donosy... to znaczy raporty bojowe. (A czasem zupeny przypadek. Niejaki Mowa przechowywa u siebie spis wszystkich byych pracownikw aparatu sprawiedliwoci pewnej guberni. W 1925 roku znaleziono ten spis przypadkowo i wszystkich wymienionych w nim rozstrzelano). W ten sam sposb pyny rzeki aresztowanych za ukrywanie, pochodzenia spoecznego, za pochodzenie spoeczne. Byy to szerokie pojcia. Zamykano potomkw rodw szlacheckich jako szlachetnie urodzonych. Zamykano ich rodziny. I wreszcie nie bardzo wiedzc o co chodzi zamykano te tych, ktrym przyznano niegdy tzw: s z l a c h e c t w o o s o b i s t e tzn. po prostu kadego, kto otrzyma swego czasu dyplom uniwersytecki. A skoro ju zamknito, to nie ma drogi powrotnej, sprawa nie do odrobienia. Stranik Rewolucji nie moe si myli. Nie, jednak istnieje droga powrotna! s to wte, chuderlawe prdy p r z e c i w b i e n e ale czasem wyrywaj si one na powierzchni. Tu przypomnimy pierwszy z nich. Wrd szlacheckich i oficerskich on czy crek trafiay si nierzadko kobiety wyjtkowych zalet osobistych i duej urody. Niektre z nich potrafiy wrci do dawnego ycia przebojem, wskim korytem wiodcym wstecz p o d p r d . Byy to te, ktre dobrze zapamitay, e yje si tylko raz i e nie ma nic droszego nad w a s n e ycie. Zaofiaroway wic swoje usugi GPUNKWD w charakterze informatorek czy wsppracowniczek, jak tam ktra: te, ktre komu wpady w oko zostaway przyjte i byy to najwydajniejsze z informatorek! Okazyway GPU ogromn pomoc i cieszyy si penym zaufaniem b y y c h l u d z i . Wymienia si wrd nich ostatni ksin Wiazjemsk, wybitn porewolucyjn donosicielk (donosicielem by take jej syn na
30
Aleksander Soenicyn
Sowkach) i Konkordi Nikoajewn Josse, niewiast wyjtkowych zapewne zalet; ma jej, oficera, rozstrzelano w jej obecnoci, j sam zesano na Sowki, ale zdoaa wybaga sobie powrt i w pobliu Wielkiej ubianki prowadzia pniej salon, ktry odwiedzany by chtnie przez dygnitarzy tej Instytucji. Po raz wtry wsadzono j dopiero w 1937 roku razem z jej klientami z paczki Jagody. mieszne to, ale moc niedorzecznej jakiej tradycji zosta nam w spadku po dawnej Rosji Polityczny Czerwony Krzy. Mia trzy oddziay: moskiewski (Pieszkowa, 17 Winawer), charkowski (Sandomirska) i piotrogrodzki. Moskiewski oddzia by grzeczny i a do 1937 roku nie rozpdzono go. Piotrogrodzki za (stary ludowiec Szewcow, kulawy Hartman, Koczerowski) zachowywa si nieznonie, bezczelnie wtrca si do politycznych Spraw, szuka poparcia u starych winiw Szlisselburga (jak Noworusski, wsposkarony w procesie Aleksandra Ulianowa) i pomaga nie tylko socjalistom, lecz rwnie kaerom (kontrrewolucjonistom). W 1926 roku oddzia zosta rozwizany, za jego dziaacze poszli na zesanie. Mijaj lata i zaciera si w pamici to, czego si nie odwiea wspomnieniem. W dalekiej perspektywie lat wspominamy 1927 rok jako bezpieczny i syty rok jeszcze nie skrconego o gow NEPu. Tymczasem by to rok peen napicia, dygota od gazetowych eksplozji i uwaany by u nas bo tak sugerowano za przedwit rewolucji wiatowej. Zamordowaniu posa sowieckiego w Warszawie, ktrego opisy zaleway cae kolumny czerwcowych dziennikw, Majakowski powici cztery wiersze pene piorunw. Ale, masz ci kopot: Polska skada wyrazy alu, samotnego zabjc posa Wojkowa 18 pakuj tam do wizienia jak tu wic i wobec kogo zastosowa dyrektyw poety: Spjni, prac i hartem w pomcie Naszczutej sforze ukrci karki! Na kim tu mci si? Komu ukrca karki? Ot tu wanie zacza si tzw. w o j s k o w a b r a n k a . Jak zawsze, jak przy kadej ruchawce i w kadej chwili napicia, id pod klucz byli ludzie, id anarchici, eserzy, mienszewicy. albo po prostu inteligencja. Bo faktycznie kogo tu aresztowa w orodkach miejskich? Przecie nie klas robotnicz! Ale inteligencja kadetopodobna ju bya niele przetrzebiona po 1919 roku. Czy nie czas zatem zabra si do inteligencji, ktra wmawia sobie, e jest postpowa? Wzi pod lup studentw. Tu te Majakowski zgasza si w sam por: Myl o komsomole przez dni i tygodnie Wasnych szeregw nie spuszczaj z oka Czy wszyscy komsomolcy tej nazwy s godni. Czy moe to tylko komsomolcy na pokaz?
Pierwsza ona Maksyma Gorkiego. Jak si zdaje, ten monarchista Borys Kowerda godzi osobicie w Wojkowa: komisarz do spraw wyywienia okrgu uralskiego, P.L. Wojkow w lipcu 1918 roku odpowiada za egzekucj rodziny carskiej i usuniecie ladw rozstrzelania (powiartowania zwok, ich spalenie i rozsypanie prochw).
18
17
31
Aleksander Soenicyn
Wygodny wiatopogld rodzi wygodny termin prawny: p r o f i l a k t y k a s p o e c z n a . Wchodzi on w uycie, zostaje zaakceptowany jest zrozumiay dla wszystkich. (Jeden z szefw budowy Kanau Biaomorskiego, azarz Kogan, ju wkrtce tak powie: Wierz, e osobicie jest pan zupenie niewinny. Ale jako wyksztacony czowiek powinien pan przecie rozumie, e prowadzona bya szeroka, zapobiegawcza akcja spoeczna!). I rzeczywicie, kiedy wzi pod klucz tych wszystkich niepewnych p o p u l c z y k w , ca t chwiejn i przegni inteligencj jeeli nie w przededniu wojny o rewolucj wiatow? Kiedy wielka ta wojna si zacznie bdzie ju za pno. I zaczyna si w Moskwie planowe przeczesywanie dzielnicy za dzielnic. Wszdzie kto musi by aresztowany. Haso brzmi: Tak hukn pici w st eby wiat wzdrygn si ze zgrozy! Do ubianki i Butyrek cign nawet we dnie suki, samochody osobowe, ciarwki kryte plandek, otwarte doroki. Korek w bramie, zator na dziedzicu, nie mona nady z wyadunkiem i rejestracj zatrzymanych. (To samo w innych miastach. W Rostowie nad Donem, w piwnicach Domu Numer Trzydzieci Trzy, podoga tak ju bya zatoczona, e aresztowana Bojko ledwie znalaza miejsce siedzce). Typowy przykad tej samej f a l i : kilkudziesiciu modych ludzi urzdza sobie jakie wieczorki muzyczne nie uzgodnione z GPU. Suchaj muzyki, pniej pij herbat: pienidze na t herbat, jakie kopiejki, zbieraj sami skadkowym sposobem, te tego z nikim nie uzgadniajc jasne e muzyka to tylko parawan, za ktrym kryj si kontrrewolucyjne nastroje, skadki za zbierane s nie na adn herbat, tylko na pomoc dla zdychajcej buruazji midzynarodowej. Bd wic wszyscy aresztowani, obrywaj od trzech do dziesiciu lat (Anna Skaypnikowa pi), za podegacze, uporczywie nie przyznajcy si: do winy (Iwan Nikoajewicz Wariencow i inni) zostaj ROZSTRZELANI! Albo znowu w tym samym roku gdzie w Paryu zwoany zostaje emigrancki zjazd koleeski byych wychowankw puszkinowskiego Liceum w Carskim Siole. Pisze si o tym w gazetach. Jasne, e to intryga miertelnie rannego imperializmu. I oto zostaj aresztowani WSZYSCY byli licealici pozostali jeszcze w ZSSR, a dla kompletu take wychowankowie innej, podobnie uprzywilejowanej uczelni o profilu prawniczym. Jedynie umiarkowana pojemno SONa (Soowieckij agier Osobowo Naznaczenija Soowiecki Obz Specjalny) ogranicza chwilowo rozmiary wojkowskiej branki. Ale ju rozpocz si rakowaty rozrost Archipelagu GUag i wkrtce przerzuty pokryj cay kraj. Nowy przysmak spodoba si i wzbudzi nowe apetyty. Pora ju zada mocny cios inteligencji technicznej, zbyt dufnej, przekonanej e jest niezastpiona, i nienawykej do chwytania w lot rozkazw. Waciwie to nigdymy nie mieli zaufania do inynierw na tych fabrykanckich lokajw i pucybutw od pierwszych chwil Rewolucji dawalimy zdrowe, robotnicze baczenie i trzymalimy ich pod kontrol. Jednak w okresie odbudowy pozwalalimy im pracowa w naszych zakadach, ca si klasowego natarcia kierujc przeciw reszcie inteligencji. Ale w miar jak dojrzewao nasze kierownictwo gospodarcze, WSNCh i GOSPLAN, 19 w miar jak zwikszaa si ilo planw, w miar jak te plany cieray si wzajemnie i spychay janiejsza stawaa si szkodnicza istota starej warstwy inynierskiej,
19
Wszechzwizkowa Rada Gospodarki Narodowej i Pastwowy Komitet Planowania.
32
Aleksander Soenicyn
jej obuda, przebiego i sprzedajno. Stranik Rewolucji zerkn na nich czujniejszym okiem i gdziekolwiek je obrci, tam zaraz znajdowa gniazdo szkodnikw. Uzdrawiajca ta dziaalno przesza na pene obroty poczynajc od 1927 roku i dziki niej proletariat z ca wyrazistoci ujrza przyczyny naszych gospodarczych niepowodze i brakw. W resorcie transportu (koleje!) szkodnictwo (dlatego tak trudno dosta si do pocigu, std wanie nieregularno dostaw). W elektrowni moskiewskiej szkodnictwo (kopoty ze wiatem). W przemyle naftowym szkodnictwo (nie uwiadczysz nafty). W przemyle wkienniczym szkodnictwo (czowiek pracy nie ma co na grzbiet woy). W kopalnictwie wglowym kolosalne szkodnictwo (dlatego czowiek marznie!). W metalurgii, w przemyle zbrojeniowym, w zakadach budowy maszyn, w stoczniach, w przemyle chemicznym, w kopalniach rudy, zota i platyny, w gospodarce wodnej wszdzie ropiejce wrzody szkodnictwa! Ze wszystkich stron watahy wrogw z suwakami logarytmicznymi! GPU urobio sobie rce po okcie, wyapujc tych. szkodnikw. W stolicach i na prowincji pracowicie zasiaday kolegia OGPU i sdy proletariackie, babrzc si w tym lepkim gnoju i masy pracujce, supiejc ze zgrozy, co dzie z gazet dowiadyway si (albo i nie) o wci nowych podych sprawkach. Dowiedziay si tak o Palczyskim, von Mecku, Wieliczce 20 a ilu byo bezimiennych. Kada ga produkcji, kada fabryka i spdzielnia pracy miaa obowizek szukania u siebie dowodw szkodnictwa a ledwo zaczynano ich szuka, zaraz si znajdoway (z pomoc GPU). Jeli jaki inynier przedrewolucyjnego chowu nie zosta nawet zdemaskowany jako zdrajca, to z pewnoci wolno go byo zaliczy do podejrzanych. I jacy to perfidni zoczycy byli z tych starych inynierw, jak szatasko rnorodne sposoby stosowali, byle tylko szkodzi! Mikoaj Karowicz von Meck w Ludowym Komisariacie Transportu udawa fachowca oddanego bez reszty sprawie nowej gospodarki, potrafi dugo i z zapaem mwi o ekonomicznych aspektach budowy socjalizmu i lubi udziela rad. Jedna z tych rad, najbardziej szkodliwa, bya taka: wyduy skady pocigw towarowych, nie ba si pewnego przecienia. Z pomoc GPU von Meck zosta zdemaskowany (i rozstrzelany): celem jego byo przedwczesne zuycie szyn, wagonw i parowozw po to, aby pozbawi republik kolei elaznych w momencie napadu interwentw. Kiedy za niedugo potem nowy narkom transportu, tow. Kaganowicz, zleci, by uruchomi wanie skady dusze, superprzecione, nawet w dwj i trjnasb (za to odkrycie i on i inni naczelnicy dostali ordery Lenina) to przewrotni inynierowie wystpili teraz w roli b a w o c h w a l c w n o r m robili krzyk, e to przekracza dopuszczalne normy, e zgubnie dziaa na trwao taboru; zostali wic sprawiedliwie rozstrzelani za brak wiary w moliwoci socjalistycznego transportu. Tych b a w o c h w a l c w bilimy przez szereg lat, peno ich we wszystkich dziedzinach; wymachuj swoimi wykalkulowanymi formukami i nie chc zrozumie, jak bardzo entuzjazm personelu pomaga mostom i maszynom. (S to lata wywracania na nice caej ludowej psychologii: obrcono w miech rozwan sentencj ludow e co nagle, to po diable i podwaono sens starego przysowia mwicego, e kto pomau jedzie, ten
K. F. Wieliczko, inynier wojskowy, byy profesor akademii wojskowej Sztabu Generalnego, genera-lejtnant, w carskim ministerstwie Spraw Wojskowych kierowa Centralnym Zarzdem Komunikacji, Rozstrzelany. Och, jakby te si przyda w 1941 roku!
20
33
Aleksander Soenicyn
dalej zajedzie). Jedyna rzecz, ktra niekiedy odwleka aresztowanie starego inyniera, to brak kompetentnego nastpcy. Mikoaj Iwanowicz adyenski, naczelny inynier zakadw przemysu wojskowego w Iewsku, z pocztku aresztowany zosta za teori o nieprzekraczalnoci norm technicznych, za lep wiar w granice wytrzymaoci (w zwizku z czym uwaa za niewystarczajce sumy, przydzielone przez narkoma Ordonikidze na rozbudow zakadw. 21) Ale pniej zamieniaj mu kar na areszt domowy i ka obj dawne stanowisko (bo bez niego produkcja ulega dezorganizacji). adyenski robi porzdek. Ale kredyty byy i s dalej niewystarczajce wic adyenski znw idzie za kraty za nieprawidow gospodark kredytami: dlatego wanie ich nie starczao, e naczelny inynier le nimi gospodarowa! W przecigu roku adyenski umiera przy wyrbie lasu. Tak oto w cigu kilku lat zamano krgosup starej rosyjskiej kacie inynierskiej, chlubie naszego kraju, ulubionym bohaterom utworw Garina, Michajowskiego i Zamiatina. Rozumie si samo przez si, e ten potok, jak to zawsze, porywa take innych ludzi, bliskich, czy zwizanych ze skazanymi, wic rwnie... nie ma czowiek chci plami spiowego, jasnego wizerunku Stranika, ale c, kiedy trzeba... wic rwnie tych, ktrzy nie chcieli zosta donosicielami. Ten najgbiej ukryty, nigdzie nie wystpujcy jawnie potok winiw prosimy zawsze mie na uwadze przy lekturze tej ksiki zwaszcza, gdy mowa o pierwszym dziesicioleciu po rewolucji: ludzie byli wtedy jeszcze nie pozbawieni dumy, wielu jeszcze wcale nie uwaao, e moralno to pojcie wzgldne i e ma tylko wskoklasowy sens: ludzie tacy mieli do odwagi, by odrzuci propozycj podobnej wsppracy i wszyscy zostali za to bezlitonie ukarani. Pewnego razu zaproponowano modziutkiej Magdalenie Edubowej ledzenie pewnej grupy inynierw. Dziewczyna nie tylko odmwia, lecz nadto opowiedziaa o wszystkim swemu opiekunowi (jego wanie kazano jej ledzi w pierwszym rzdzie): inynier i tak zosta wkrtce aresztowany i podczas ledztwa wypiewa wszystko. Edubow, ktra bya w ciy, zamknito za zdrad tajemnicy operacyjnej i skazano na mier przez rozstrzelanie (skoczyo si zreszt na 25letnim cyklu kilku kolejnych wyrokw). W tym samym okresie (1927), chocia w zupenie innym rodowisku, bo wrd wybitnych charkowskich dziaaczy partyjnych tak samo odmwia donoszenia i szpiegowania czonkw rzdu Ukrainy niejaka Natalia Witaliewna Surowcew, za co zostaa aresztowana przez GPU i dopiero po 25. latach, ledwie ywa, wychyna gdzie na Koymie. Kto za nie wychyn o tym w ogle nie wiemy. W latach 30. ten nurt niepokornych zupenie zanika: skoro daj informacji, to wida nie ma rady bo i gdzie si czowiek podzieje? Sia zego na jednego. Nie ja to kto inny. Niechaj ju lepiej ja, porzdny czowiek, zostan konfidentem, ni jaki dra. Zreszt, ju si na ochotnika tylu pcha, e a toczno: bo to i korzy, i bojowa zasuga. W 1928 roku toczy si w Moskwie synny Proces Szachtyski synny ze wzgldu na rozgos, jaki mu nadano, na zapierajce dech zeznania i samobiczowanie oskaronych (chwilowo jeszcze nie wszystkich). Mijaj dwa lata i we wrzeniu 1930 roku sdzeni s z haasem o r g a n i z a t o r z y g o d u (to oni! oni! wanie oni!) 48. szkodnikw z brany spoywczej. W kocu 1930 roku z jeszcze wikszym zgiekiem wytacza si proces
24 Ordonikidze natomiast rozmawia podobno ze starymi inynierami w ten sposb, ze kad na biurku dwa pistolety, jeden po prawej, drugi po lewej rce.
21
34
Aleksander Soenicyn
Prompartii, wyreyserowany ju zupenie nienagannie: tu ju wszyscy podsdni, co do jednego, sami na siebie zwalaj najobrzydliwsze idiotyzmy i oto przed oczyma mas pracujcych, jak pomnik nareszcie odsonity, staje cay olbrzymi, przemylny splot wszystkich dotd ukrytych aktw szkodnictwa, wsplnym, szataskim wzem zczony z Milukowem, Riabuszynskim, Deterdingiem i Poincare. 22 Wniknwszy ju troch w istot naszej praktyki sdowej, domylamy si, e jawne procesy to tylko widoczne na powierzchni krecie kopczyki, najwaniejsza za cz roboty odbywa si pod powierzchni ziemi. Na rozprawie pojawia si tylko niewielka cz aresztowanych ci tylko, ktrzy zgodzili si obciy, w sposb przeciwny naturze, i siebie i innych, spodziewajc si zagodzenia wyroku. Wikszo za inynierw ci, ktrzy mieli do odwagi i rozsdku, aby odrzuci bzdury, wmawiane im w ledztwie sdzona jest w trybie tajnym. Ale kolegia GPU wlepiaj im chocia si nie przyznali te same d y c h y , jakie dostay si tamtym. Potoki spywaj rurami pod ziemi, w ten sposb kanalizowane jest ycie kwitnce na powierzchni. Wanie w tym okresie zrobiony zosta wany krok, majcy na celu wcignicie caego spoeczestwa w proces kanalizacji przez rwnomierne rozoenie odpowiedzialnoci zada na kadego obywatela: ci, ktrzy nie zapchali jeszcze swoimi ciaami ciekw kanalizacyjnych, kogo rury nie poniosy jeszcze na Archipelag powinni byli maszerowa na powierzchni ze sztandarami, piejc hymny pochwalne na cze sdw i radujc si z kadego wyroku. (By to dowd przezornoci! min dziesiciolecia, historia przetrze oczy ale pracownicy ledczy, sdziowie i prokuratorzy oka si nie bardziej winni, ni my, drodzy wspobywatele! Dlatego wanie czcigodna siwizna zdya oprszy nasze gowy, e w swoim czasie z nalen rozwag gosowalimy ZA). Jeli nie liczy leninowskotrockistowskiego eksperymentu przy procesie eserw w 1922 roku, to takie prby Stalin przeprowadzi przy okazji procesu o r g a n i z a t o r w g o d u i jake prba miaa si nie uda, skoro wszyscy godowali na yznej Rusi, skoro kady nic, tylko oczy wypatrywa: gdzie to si nasz chlebu zapodzia? I oto ju w fabrykach i biurach, nie czekajc na orzeczenie trybunau, robotnicy i urzdnicy kipic gniewem gosuj za kar mierci dla sdzonych ajdakw. A ju proces Prompartii to tysiczne wiece, to manifestacje (z udziaem dziatwy szkolnej), to dudnicy krok milionw i ryk za oknami gmachw sdowych: mier! mier! mier!. Na tej przeczy naszych dziejw rozlegay si przecie samotne gosy protestu albo odmowy udziau a bardzo wiele mstwa trzeba byo, aby powiedzie nie! wrd tego chralnego ryku; nie ma porwnania z dzisiejsz atwoci! (A dzisiaj te jako nie bardzo protestuj). I o ile nam wiadomo wszystko to byy gosy wanie tych ndznych inteligentw bez koca. Na zebraniu leningradzkiego Instytutu Politechniczego profesor Dymitr Apollinariewicz Roanski WSTRZYMA SI OD GOSU (bo, widzicie pastwo, on w ogle jest przeciwnikiem kary mierci, poniewa, widzicie pastwo, jeli uy terminu naukowego, to jest to proces n i e o d w r a c a l n y ) i natychmiast zosta aresztowany!
22
25 Milukow przywdca partii kadetw, emigrant. Riabuszynski - znany przemysowiec rosyjski, emigrant. Deterding - magnat naftowy, amerykaski przemysowiec. Poincare - francuski premier, b. prezydent Francji.
35
Aleksander Soenicyn
Student Dima Olicki powstrzyma si i aresztowano go z punktu! I wszystkie te protesty ucichy ju w zarodku. O ile wiemy, siwowsa klasa robotnicza aprobowaa t eksterminacj. O ile wiemy caa awangarda, od pomiennych komsomolcw do przywdcw partii i legendarnych dowdcw armii jak jeden m wypowiadaa si za tymi kaniami. Synni teoretycy i apostoowie rewolucji, siedem lat przed wasn haniebn zagad, sawili ten ryk tumw, nie przeczuwajc, e przeznaczenie ju stoi na progu, e wkrtce ich wasne imiona obrzucone bd botem i brudem wrd takiego samego wycia. Dla inynierw za koczya si wanie godzina pogromu. W pocztkach 1931 roku Jzef Wissarionowic ogosi wszem i wobec Sze warunkw budowy socjalizmu i Jego Samowadcza Wysoko wskaza raczya jako warunek pity: przejcie od polityki unieszkodliwiania starej inteligencji technicznej do polityki zachty i opieki nad ni. I o p i e k i n a d n i ! I gdzie si ulotni cay nasz sprawiedliwy gniew? I w jaki to kt poszy nasze grone oskarenia? Akurat cign si jeszcze proces o szkodnictwo w przemyle porcelanowym (tam te naszkodzili!), wszyscy podsdni zdyli unisono obezwa siebie samych od ostatnich, przyznali si do wszystkiego i nagle, z t sam jednomylnoci zakrzyknli my niewinni! I zostali uniewinnieni! (Da si nawet zauway w tym roku malutki kontrpotok: ju skazanych, albo wymaglowanych w ledztwie, inynierw przywracano do ycia. W ten sposb wrci take D. A. Roaski. Czy nie wolno tu stwierdzi, e wygra on pojedynek ze Stalinem? I e gdyby odwaga cywilna cechowaa nasz lud, to nie byoby powodw do pisania ani tego rozdziau, ani caej tej ksiki?). Stalin trzepn jeszcze w marcu 1931 roku dawno powalonych na wznak mienszewikw: publiczny proces Wszechzwizkowego Biura Mienszewikw, Groman SuchanowJakubowicz. (Groman by raczej kadetem, Jakubowicz prawie bolszewikiem, a GimmerSuchanow to ten sam teoretyk rewolucji lutowej, w ktrego mieszkaniu, w Piotrogrodzie, na Karpowce 10 padziernika 1917 roku zebra si bolszewicki KC i podj decyzj powstania zbrojnego). A potem pewna ilo potek, wzitych to tu, to tam, w tajemnicy i nagle przysza na niego chwila zadumy. Mieszkacy wybrzey Morza Biaego powiadaj o przypywie, e woda wpada w zadum chodzi o chwil poprzedzajc pocztek odpywu. No, nie godzi si porwnywa nieczystej duszy Stalina z wodami Biaego Morza. A moe zreszt nie byo adnej chwili zadumy. Bo i adnego odpywu nie byo. Ale jeszcze jeden cud zdarzy si przecie tego roku. W lad za procesem Prompartii przygotowywany by w 1931 roku ogromny proces Chopskiej Partii Pracy rzekomo istniejcej (w rzeczywistoci nigdy jej nie byo!), kolosalnej podziemnej organizacji, ktra miaa si skada z wiejskich inteligentw, z dziaaczy spdzielczoci spoywczej i rolnej, z chopskiej owieconej elity, szykujcej si pono do obalenia dyktatury proletariatu. Na procesie Prompartii t parti chopsk (TKP Trudowaja Kriestianskaja Partia) cytowano nieraz jako ju zdemaskowan i dobrze znan organizacj. Aparat ledczy GPU dziaa bez puda: ju TYSICE oskaronych przyznay si do czonkostwa TKP i do swoich zbrodniczych zamiarw. Ilo tych czonkw planowano na DWIECIE TYSICY. Na czele partii sta mieli badacz ekonomii rolnictwa Aleksander Wasyliewicz Czajanow; przyszy premier N. D.
36
Aleksander Soenicyn
Kondratiew; L. N. Jurowski; Makarow, Aleksy Dojarenko, profesor Akademii Rolniczej im. Timiriazjewa (przyszy minister rolnictwa 23). I nagle, pewnej piknej nocy Stalin ZMIENI ZDANIE nigdy nie dowiemy si dlaczego. Moe zdja go spniona skrucha? ale nie, to daleko do ostatniej godziny. Moe wzio gr poczucie humoru e znw na jedno kopyto, e nudy? ale nikt nie mia posdzi Stalina o nadmiar poczucia humoru! Chyba co innego przewayo: wykalkulowa sobie, e niedugo i tak caa wie zacznie wymiera z godu, co tam jakie dwiecie tysicy, po co zatem si mczy? I caa TKP zostaa anulowana, wszystkim co si przyznali zaproponowano cofnicie zezna (mona wyobrazi sobie ich rado!) a zamiast caej tej machiny skazano w trybie pozasdowym, przeczeniem OGPU jedynie ma grup KondratiewaCzajanowa. 24 (Ale w 1941 roku zadrczonemu profesorowi Wawiowowi bd znowu wmawia, e TKP istniaa, i e wanie on, Wawiow, by jej tajnym przywdc). Toczno tu od przykadw, toczno od biegncych lat i w aden sposb czowiek nie potrafi opowiedzie po kolei wszystkiego co si zdarzyo (a GPU doskonale dawao sobie rad! a GPU nikogo nie pomino!). Nie zapominajmy wszelako: e wierzcych wci si zamyka, to rozumie si samo przez si. (Tu te s daty specjalne i godziny szczytu. Na przykad noc walki z religi na Boe Narodzenie 1929 roku, w Leningradzie, kiedy aresztowano mnstwo praktykujcych inteligentw i to nie tylko do rana, nie by to sen nocy wigilijnej. Albo rwnie w Leningradzie w lutym 1932 roku zamknicie wielu cerkwi naraz z jednoczesnym aresztowaniem mnstwa duchownych. A znacznie wicej miejsc i dat, ktrych nikt nam nie wskaza); e nie zapomina si o tpieniu sekt, nawet sympatyzujcych z komunizmem. (Tym sposobem wsadzono w 1929 roku wszystkich co do jednego czonkw komuny rolnej, lecej midzy Soczi a Chost. Wszystko tam byo kolektywne i produkcja, i podzia dbr, a wszystko tak rzetelne, e nasz kraj nie osignie tego poziomu nawet za sto lat ale c, za bardzo ci ludzie byli wyksztaceni, obkuci w literaturze religijnej i nie bezbonictwo wyznawali, lecz mieszanin baptyzmu, filozofii tostojowskiej i nauki jogw. Jasne wic, e taka KOMUNA bya ogniskiem zbrodni i nie moga przyczyni si do szczcia ludu). W latach 20. spora grupa tostojowcw zostaa zesana na podgrze atajskie. Tam zorganizowali oni osiedlakomuny, pospou z baptystami. Kiedy rozpocza si budowa kombinatu metalurgicznego w pobliskim Kuniecku, zesacy zaopatrywali go w produkty rolne. Potem zaczto ich aresztowa. Na pierwszy ogie poszli nauczyciele (wykadali nie wedug programw pastwowych), dzieci z krzykiem biegy za milicyjnymi autami. Pniej przysza kolej na starszyzn gminy; e jako poznikay (i nie tylko za spraw pedagogii, lecz rwnie oowiu i prochu) te chmary bezdomnych wyrostkw, ktre w dwudziestych latach grzay si przy ulicznych kotach z asfaltem, a w 1930 roku nagle znikny z oczu;
Moe byby lepszy od tych, ktrzy przez nastpnych lat 40 penili t funkcj? - Ale los jest nieobliczalny: Dojarenko by z zasady przeciwny wszelkiemu wtrcaniu si do polityki. Kiedy jego crka zapraszaa do domu studentw, wyznajcych pogldy mogce trci eserowsk ideologi - profesor pokazywa im drzwi! 24 Skazany na wizienie w izolatorze, Kondratiew oszala tam i umar. Umar rwnie Jurowski. Czajanow po piciu latach izolatora zesany by do Alma-Aty. W 1948 roku znw go zamknito.
23
37
Aleksander Soenicyn
e nie zezwala si na akty niekoncesjonowanego miosierdzia (w fabryce za zbirk pienidzy dla ony aresztowanego robotnika idzie si do wizienia); e Wielki Pasjans socjalistyczny rozkadany jest bez przerwy, to przecie jasne; e w 1929 roku id pod klucz nie wydaleni W swoim czasie za granic historycy (Patonow, Tarle, Lubawski, Gautier, Izmajow) oraz znakomity literaturoznawca M. M. Bachtin i mody jeszcze wtedy Lichaczew; e pyn rzeki narodowe, to z jednego kraca Zwizku, to z drugiego. Pakuj Jakutw po powstaniu w 1928 roku. Wsadzaj BuriatMongow po powstaniu w 1929 roku. (Rozstrzelano podobno okoo 35.000. Nie mielimy monoci sprawdzi tej cyfry). Wsadzaj Kazachw po bohaterskim stumieniu ich buntu przez konnic Budionnego w latach 193031. W pocztkach 1930 roku idzie pod sd Zwizek Wyzwolenia Ukrainy (prof. Jefremow, Czechowski, Nikowski i inni), a znajc nasze proporcje jawnoci i tajnoci ilu tam byo jeszcze za ich plecami? Ilu tam poszo w dyby bez rozgosu? I przychodzi, powoli, ale przecie przychodzi kolej na czonkw partii rzdzcej! Chwilowo (lata 192729) to opozycja robotnicza albo trockici, ktrzy postawili na pechowego przywdc. Z pocztku to tylko setki, wkrtce bd to tysice. Ale tylko pocztek jest trudny! Podobnie jak trockici spokojnie przygldali si aresztowaniu czonkw innych partii, tak teraz caa reszta partii z aprobat patrzya na wsadzanie trockistw. Na kadego przychodzi kolej. Dalej popynie wartko nigdy nie istniejca prawicowa opozycja. Poerajc od ogona dzwonko za dzwonkiem aracz dobierze si w kocu do wasnego ba. W 1928 roku nadchodzi nareszcie czas na porachunek z pomiotem buruazji z nepmanami. Najczciej czyni si to metod wci wzrastajcych i w kocu nieznonych domiarw: gdy delikwent ktrego dnia odmawia, zostaje aresztowany za niewypacalno, a jego majtek podlega konfiskacie. (Drobnym rzemielnikom fryzjerom, krawcom, albo tym, co reperuj prymusy odbiera si tylko patent). To e potoki aresztowanych nepmanw rosn, ma swoje ekonomiczne uzasadnienie. Pastwu potrzebne s rodki, potrzebne jest zoto a zotononej Koymy jeszcze nie odkryto. W ostatnich miesicach 1929 roku zaczyna si sawetna g o r c z k a z o t a , tylko e febra trzsie nie tych, co szukaj zota, lecz tych z ktrych ma by ono wytrzsione. Osobliwoci tego nowego zotego strumienia jest to, e tych swoich krliczkw GPU waciwie o nic nie oskara i gotowe jest nawet zrezygnowa z wysyania ich do krainy GUag, chce im jedynie, prawem silniejszego, zabra zoto. Dlatego wizienia s przepenione, funkcjonariusze ledczy pracuj ponad siy, natomiast do etapowych punktw i obozw kierowane s transporty nieproporcjonalnie mniejsze. Z kogo skada si ten zoty potok aresztowanych? S to wszyscy, ktrzy niegdy, przed 15. laty, mieli jaki interes, handlowali, zarabiali jako rzemielnicy i m o g l i b y zdaniem GPU, odoy troch zota. Ale u tych wanie zota najczciej ju nie ma: inwestowali w ruchomoci czy w nieruchomoci a to rozpyno si ju, zostao skonfiskowane podczas rewolucji, nic im nie zostao. Najwicej oczekuje si po aresztowanych technikach dentystycznych, jubilerach, zegarmistrzach. Donosy pozwalaj na wykrycie zota w rkach najmniej podejrzanych: stuprocentowy robotnik fabryczny zdoby jako i przechowuje szedziesit mikoajowskich zotych piciorublwek; znany syberyjski
38
Aleksander Soenicyn
partyzant Murawiew przyjecha do Odessy, majc za pazuch woreczek ze zotem zupionym podczas wojny domowej: kady tatarski furman w Petersburgu ma zoto w zapasie. Czy to na pewno prawda? przekona si mona tylko w katowni. Nic a nic, ani proletariackie pochodzenie, ani rewolucyjne zasugi nie pomog temu, na kogo kto donis, e ma zoto. Wszyscy oni zostan aresztowani i stocz si w celach GPU mas ludzk, ktrej dotd nie mona sobie byo wyobrazi ale tym lepiej, prdzej o d d a d z ! Dochodzi do zupenej kontuzji: kobiety i mczyni siedz w jednych celach i zaatwiaj si do jednego kibla ale kto by tam zwaa na takie drobnostki, oddajcie zoto, gady! Funkcjonariusze nie pisz protokow z przesucha, bo to papierek nikomu niepotrzebny, nikogo to nie interesuje, czy da si potem wysmay wyrok, czy nie, wane jest tylko jedno: oddaj zoto, gadzie! Pastwu zoto potrzebne, a tobie na co si zdao? ledczy trac gos i siy na groby i tortury, ale jest sposb generalny: karmi tylko sonym jadem, a pi nie dawa. Kto odda zoto ten dostanie wody! Za kubek czystej wody czerwoca! Gubi ludzi kruszec ten... 25 Od poprzedzajcych go i nastpujcych po nim aresztanckich potokw ten rni si tym, i no, nie poowa, ale przynajmniej jaka cz tych ludzi dziery swj los we wasnych, drcych rkach. Jeli rzeczywicie nie masz adnego zota to jeste w beznadziejnym pooeniu, bd ci tu bi, przypieka, katowa i tamsi a do mierci albo pki sami naprawd ci nie uwierz. Ale jeli masz zoto, to sam okrelasz granice katuszy, granice wasnej wytrzymaoci, swj przyszy los. Psychologicznie to rzecz wcale nie atwiejsza przeciwnie, bo moesz si pomyli i teraz ju sam sobie bdziesz winien, raz na zawsze. Oczywicie, kto ju zna obyczaje panujce w tej instytucji, ten ustpi i odda, to najatwiej. Nie wolno jednak ustpowa od razu: nie uwierz, e wszystko ju odda, bd ci trzyma dalej. Ale oddawa zbyt pno te nie wolno: wytrzs z ciebie dusz albo ze zoci wlepi duy, wyrok. Jeden z tych tatarskich furmanw wytrzyma wszystkie mki: nie mam zota! Wwczas wsadzili jego on, j te drczyli, ale Tatar dalej swoje: nie mam zota! Aresztowali wic mu crk tu ju Tatar nie wytrzyma i odda swoje sto tysicy rubli. Rodzin wypucili ale jemu wsolili wyrok jak si patrzy. Najordynarniejsze wtki kryminalne i opery o rozbjnikach wzite zostay na serio i doczekay si realizacji w yciu wielkiego pastwa. Wprowadzenie paszportyzacji na progu lat 30. te zapewnio obozom nowe kontyngenty ludzkie. Podobnie jak Piotr I uproci konstrukcj spoeczestwa wymiatajc do czysta wszystkie midzystanowe bruzdy i miedze, tak te dziaa nasz system paszportowy: wymiata mianowicie cae to robactwo nieokrelonego gatunku, godzi w t przebieg, bezdomn i nie przypisan do adnej warstwy cz ludnoci. Zreszt z pocztku zdarzay si czsto ludziom nieporozumienia z tymi paszportami: i niezameldowanych i niewymeldowanych w por wyprawiano na Archipelag, choby na roczek... Tak oto pieniy si i toczyy strumienie ludzkie ale wszystkie przers wielomilionowy potok r o z k u a c z o n y c h , gdy trysn w latach 192930. By niewiarygodnie obfity i nie daaby mu rady nawet najszerzej rozbudowana sie wizie
25
Z Fausta Gounoda.
39
Aleksander Soenicyn
ledczych (zapchana ponadto przez zotonony potok), ale min j, bo od razu kierowany by transportami na etapy, do kraju GUag. Ten potok (ten ocean!) tak nabrzmia i wezbra w jednej chwili, e wystpi z brzegw i rozla si daleko poza obrb wszystkiego, na co moe pozwoli sobie system sdowowizienny ogromnego nawet pastwa. Nie mona znale dla porwnania w caej historii Rosji. Bya to wdrwka ludw, katastrofa etniczna. Ale kanay GPU i GUagu tak mdrze byy pomylane, e miasta nawet by nie zauwayy, co si dzieje gdyby nie trzyletni gd, ktry spad na nie, gd dziwny, bo ani suszy, ani wojny. Potok ten rni si od wszystkich poprzednich rwnie tym, e nikt si nie fatygowa, aby naprzd bra gow rodziny, a potem dopiero zastanawia, si, co zrobi z reszt. Bynajmniej, tu wypalano od razu gniazdo zarazy, brano tylko cae rodziny naraz i nawet baczono pilnie, aby adne z dzieci czternaste, dziesicio, czy szecioletnie nie odbio si od stada: wszystko, co tylko dao si naskroba, miao by posane w to samo miejsce, na t sam zgub. (By to PIERWSZY taki eksperyment, przynajmniej w historii nowoytnej. Powtrzy go pniej Hitler na ydach, a Stalin przeprowadzi go ponownie na ludach winnych zdrady albo podejrzanych o ni). Potok ten tylko w znikomej czci skada si z owych k u a k w , ktrych imieniem by nazwany na pokaz. K u a k to przezwisko nadawane W Rosji bezwzgldnym kutwom, wiejskim kupczykom, yjcym nie z wasnej pracy, lecz z wyzysku, bogaccym si na lichwie i porednictwie w handlu. Takie pijawki po wsiach jeszcze przed rewolucj liczone byy na palcach, rewolucja za w ogle usuna im ziemi spod ng. Nastpnie, ju po roku siedemnastym, rozszerzajc niepomiernie znaczenie tego sowa, zaczto termin k u a k stosowa (w oficjalnych i agitacyjnych publikacjach, skd przedosta si do mowy codziennej) w oglnoci do tych, ktrzy korzystali z pracy najmitw, parobkw, choby z powodu czasowego braku rk do pracy w rodzinie. Ale nie zapominajmy tu, e po rewolucji ju nie mona byo za prac najemn nie da susznej zapaty parobkw broni k o m b i e d i rada gromadzka, sprbowaby kto skrzywdzi parobka! A nalenie opacany wynajem rk do pracy dozwolony jest w naszym kraju po dzi dzie. Ale zjadliwe przezwisko k u a k uywane byo w coraz szerszym i szerszym znaczeniu i 1930 roku tak nazywano ju W OGLE WSZYSTKICH DOBRYCH GOSPODARZY, krzepko przywizanych do swojej ziemi, do swojej pracy, a choby tylko do swoich pogldw na ycie. Przezwisko k u a k wykorzystane byo po to, aby pooy koniec chopskiej krzepie. Trzeba to przypomnie, trzeba uprzytomni sobie, e zaledwie dwanacie lat mino od wydania wielkiego Dekretu o Ziemi tego wanie, bez ktrego chopstwo nie poszoby za bolszewikami, a rewolucja padziernikowa nie mogaby zwyciy. Ziemia zostaa rozdana w przewidzianych terminach, wszystkim PO RWNO. Zaledwie dziewi lat temu chopi wrcili z Armii Czerwonej i rzucili si do uprawy tej swojej zawojowanej ziemi. I nagle tu kuacy, tam biedacy. Skd si to wzio? Czasem powodem by fortunny albo niefortunny skad rodziny. Ale czy nie bardzo to zaleao od lepszego stanu inwentarza, czasem od pracowitoci i uporu? I oto teraz tych chopw, ktrzy w 1928 roku nakarmili jeszcze ca Rosj swoim chlebem ruguj miejscowe niezguy i przyjezdni miastowi ludzie. Jakby ich bies opta, jakby wyzbyli si wszelkich, ludzkich uczu i ludzkich obyczajw, utrzymujcych si przez tysiclecia zaczli najlepszych
40
Aleksander Soenicyn
rolnikw apa hurmem, razem z rodzinami i bez adnego mienia, goych wygania na pnocne pustynie, w tundry, do tajgi. Deportacja tak masowa musiaa obfitowa w dodatkowe komplikacje. Trzeba byo oczyci wsie take z tych chopw, ktrzy po prostu nie bardzo chcieli wstpowa do kochozw i nieufnie odnosili si do ycia w gromadzie, o ktrym nie mieli dotd pojcia, obawiajc si (wiemy teraz, jak susznie), i sprowadzi si ono do rzdw nierobw, do przymusu i przymierania godem. Trzeba byo te pozby si tych chopw (czsto cakiem niezamonych), ktrzy lubiani byli przez ssiadw za swoje zawadiactwo, si fizyczn, stanowczo, za to, e sycha ich byo na zebraniach, e sami lubili sprawiedliwo. Dawao im to niezaleno i przez to niebezpieczni byli dla kochozowej zwierzchnoci. 26 A jeszcze w kadej wsi byli tacy, ktrzy OSOBICIE stali na zawadzie miejscowym a k t y w i s t o m . Teraz nadarzaa si najlepsza okazja, eby odbi sobie na nich zazdro, zawi, obraz. Dla wszystkich tych przyszych ofiar potrzebny by nowy termin i zaraz si znalaz. Nie mia w sobie nic socjalnego, ekonomicznego, ale brzmienie mia doskonae: p o d k u a c z n i k . To znaczy, e w moich oczach jeste poplecznikiem wroga. To wystarczy! Najndzniejszego oberwaca, wyrobnika, mona bez kopotu zaliczy do podkuacznikw. 27 Tak oto dwa sowa wystarczyy, eby uj w cgi wszystkich tych, ktrzy stanowili o samej treci wsi, jej energii, jej rozumie i pracowitoci, jej sile oporu i sumieniu. Wywieziono ich i kolektywizacja zostaa przeprowadzona. Ale ze wsi ju uspdzielnionych popyny nowe potoki aresztowanych: potok s z k o d n i k w . Wszdzie zaczto wykrywa a g r o n o m w s z k o d n i k w , ktrzy dotd cae ycie pracowali uczciwie, a teraz umylnie jli zachwaszcza rosyjskie pola (oczywicie na zlecenie moskiewskiego instytutu, wanie zdemaskowanego bez reszty. To wanie tu odnajdujemy tych 200.000 nie wyaresztowanych w swoim czasie czonkw TKP!). Jedni z tych agronomw nie wykonuj dogbnie naukowych dyrektyw Trofima ysenki (z t fal zesany zosta w 1931 roku do Kazachstanu krl kartofli Lorch). Inni wykonuj je zbyt cile i tym sposobem wykazuj ich gupot (w 1934 roku pskowscy agronomowie wysiali siemi lniane na nieg dokadnie tak, jak kaza ysenko. Siemi spczniao, spleniao i poszo na marne. Wielkie poacie pl przez rok stay pustk. ysenko nie mg owiadczy, e nieg jest kuakiem, albo e sam on jest durniem. Oznajmi zatem, e agronomowie s kuakami i e wypaczyli jego technologi. I agronomowie pojechali na Sybir). A nadto prawie we wszystkich stacjach maszyn rolniczych wykryto szkodnictwo przy remoncie cignikw (teraz wiemy, czym si tumacz niepowodzenia kochozw w pierwszych latach istnienia!); potok za straty przy zbiorach (straty wynikay z porwnania zbiorw rzeczywistych z dowoln cyfr, ustalon wiosn przez komisj wstpnej oceny zbiorw); za niewykonanie zobowiza wobec pastwa w zakresie dostaw ziarna (komitet rejonowy partii zobowiza si, kochoz nie poradzi no to jazda za kraty!); potok kosokradw. Nocne, rczne obcinanie koska po kiosku w polu! Cakiem nowy rodzaj pracy i nowy rodzaj niw! By to potok niemay byy to cae dziesitki tysicy
Ten typ chopa i jego los zosta uniemiertelniony w postaci Stiepana Czausowa w powieci S. Zaygina. Pamitam doskonale, e w modoci ten termin wydawa mi si cakiem logiczny, adnych wtpliwoci nie budzi.
27 26
41
Aleksander Soenicyn
wocian, czsto nawet nie doroli chopi i baby, tylko wyrostki i dziewczta, chopcy i dziewuszki, ktrych starsi posyali nocami na s k u b a n i e , bo nie mieli nadziei na zapat w ziarnie z kochozu za swoje roboczodniwki. Za to gorzkie i nie bardzo opacalne zajcie (za czasw paszczyzny chopi jednak nie dochodzili do takiej ndzy!) sdy wymierzay kary, jak si naley: d z i e s i lat jako za nadzwyczaj niebezpieczne przywaszczenie mienia socjalistycznego na podstawie ustawy z 7 sierpnia 1932 roku (w argonie wiziennym ustawa siedemosiem). Ta ustawa z sidmegosmego umoliwia jeszcze osobno spory dopyw aresztantw z placw budowy pierwszej i drugiej piciolatki, z transportu, z handlu, z fabryk. Wielkie sprzeniewierzenia byy z urzdu domen NKWD. Potok ten trzeba mie take w przyszoci na uwadze, jako sczcy si stale i szczeglnie obfity w latach wojny przez cae 15 lat (a do 1947 roku, kiedy to ustawa ulega rozszerzeniu i obostrzeniu). Ale wreszcie nadchodzi chwila wytchnienia! Wreszcie wyschn teraz te rzeki aresztantw! towarzysz Mootow powiedzia przecie 17 maja 1933 roku: widzimy nasz cel nie w masowych represjach. Fuu, ju by najwyszy czas. Do nocnych lkw Ale co to za psie ujadanie? Huzia! Huzia! Ot to! Zacza si k i r o w s k a fala aresztowa w Leningradzie. Napicie w tym miecie uznane zostaje za tak wielkie, e formuje si sztaby NKWD przy kadej radzie dzielnicowej i wprowadza si przypieszon procedur sdow (wczeniej te nie dawaa ona powodw do skarg na zbytni powolno) bez prawa apelacji (wczeniej te nie bardzo z niego korzystano). Istnieje przekonanie, e jedna czwarta ludnoci Leningradu zostaa w y c z y s z c z o n a w latach 193435. Pogld ten niech sprbuj obali ci, ktrzy znaj cis cyfr i mog j przedstawi. (Bya to zreszt nie tylko leningradzka fala, rozesza si wystarczajco szeroko po caym kraju W formie znanej ju, cho baamutnej: usunito ze stanowisk wszystkich przyczajonych tam jeszcze popowskich synw, byych ziemian i kadego, kto mia krewnych za granic). W tak rwcych potokach zawsze giny skromne, zwyke strumyczki, ktre nie robiy zbytniego haasu, ale sczyy si wci. S to:
Czonkowie Schotzbundu, ktrzy przegrali bitw klasow we Wiedniu i postanowili szuka ratunku w ojczynie midzynarodowego proletariatu; esperantyci (te band szkodnikw Stalin i Hitler tpili jednoczenie, kady u siebie); niedobitki Wolnego Towarzystwa Filozoficznego, nielegalne kka filozoficzne; nauczyciele, nie mogcy si pogodzi z przodujc zespoowolaboratoryjn metod nauczania (w 1933 roku Natalia Iwanowna Bugajenko aresztowana zostaa przez rostowskie GPU, ale po trzech miesicach dochodze stao si wiadome, dziki nowemu rozporzdzeniu, e metoda ta jest biedna. Zostaa wic zwolniona); wsppracownicy Politycznego Czerwonego Krzya, ktrzy dziki wysikom Katarzyny Pieszkowej wci jeszcze bronili swego prawa do istnienia; grale z Kaukazu Pnocnego za powstanie (1935 roku), nacjonalici napywaj to z jednego koca kraju, to z drugiego. (Na budowie Kanau WolgaMoskwa gazety mniejszociowe ukazyway si w czterech jzykach: bya tatarska, azerbejdaaka, uzbecka i kazachska. Musiay wic mie czytelnikw!);
42
Aleksander Soenicyn
i znw ludzie wierzcy, teraz ci, co nie chcieli pracowa w niedziel (a wprowadzono oficjalnie tydzie piciodniowy lub szeciodniowy), kochonicy, dopuszczajcy si sabotau, lub strajku w dni wit kocielnych, jak to czynili za czasw gospodarki prywatnej; i jak zawsze ci, ktrzy nie zgodzili si zosta konfidentami NKWD. (Zaliczani tu bywali take duchowni, ktrzy nie chcieli zdradzi tajemnicy spowiedzi ORGANY szybko zday sobie spraw, jak by Im si przydao zna tre spowiedzi, nareszcie byaby jaka korzy z religii); a czonkw sekt bior coraz gciej; a socjalistyczny Wielki Pasjans wci trwa.
I wreszcie, dotd ani razu jeszcze niewymieniony, ale cay czas pyncy potok DZIESITEGO PARAGRAFU, alias KRA (KontrRewolucyjna Agitacja), alias ASA (AntySowiecka Agitacja). Potok Dziesitego Paragrafu jest chyba tu zjawiskiem najtrwalszym nigdy nie wysycha, a podczas wielkich powodzi, jak w 37., 45., lub 49. roku wzbiera szczeglnie obficie. 28 * Oto paradoks: caej wieloletniej dziaalnoci wszechobecnych i wiecznie czujnych ORGANW dawa si JEDEN jedyny artyku ze stu czterdziestu omiu skadajcych si na dzia szczegowy Kodeksu Karnego z 1926 roku. Ale chwa tego artykuu gosi by mona z pomoc jeszcze wikszej iloci epitetw, ni ta, ktr znalaz Niekrasow by uczci Matk Rosj, albo Turgieniew, by sawi jzyk rosyjski: wielki, potny, hojny, rozgaziony, wieloraki, wszechogarniajcy Pidziesity smy, panujcy nad caym bogactwem przejaww ycia nie tyle dziki formalnemu brzmieniu swoich paragrafw, ile za spraw ich dialektycznej i nadzwyczaj szerokiej interpretacji. Kt z nas nie odczu jego wszechogarniajcego ucisku? Zaiste, nie ma pod socem takiego wykroczenia, zamiaru, czynu, ani rodzaju bezczynnoci, ktrego nie mogaby dotkn karzca rka Pidziesitego smego artykuu. Niemoliwoci byo sformuowa go w sposb a tak szeroki, okazao si za to moliwe da mu odpowiednio szerok wykadni. 58. artyku nie stanowi w kodeksie samodzielnego rozdziau, dotyczcego przestpstw politycznych i nigdzie nie jest napisane, e to artyku polityczny. Nie, wraz z artykuami odnoszcymi si do przestpstw przeciw systemowi zarzdzania i do bandytyzmu, skada si on na dzia przestpstw pastwowej wagi. W ten sposb pierwszym sowem Kodeksu Karnego bya odmowa uznania kogokolwiek na naszym terytorium za przestpc politycznego; s wycznie kryminalni. 58. artyku skada si z 14 paragrafw. Z pierwszego paragrafu dowiadujemy si, e za czyn kontrrewolucyjny uznane jest kade dziaanie (a w dodatkowym wietle art. 6. KK take kade zaniechanie) majce na celu... wystawienie na szwank wadzy...
Ten niezawodny potok porywa dowoln osob, w danej, z gry wyznaczonej chwili. Ale w latach 30. wolano czasem wybitniejszych Intelektualistw traktowa z wiksz elegancj i wyszuka Jaki bardziej habicy paragrafik (np. - bomosek-sualizm, albo e profesor Pletniow ksa piersi pacjentek, gdy zostawa z nimi sam na sam w czasie wizyty lekarskiej. A skoro napisane o tym byo w centralnej gazecie - to sprbuj zaprzeczy, czowiecze!).
28
43
Aleksander Soenicyn
Szeroka wykadnia pozwala stwierdzi, e gdy wizie w obozie odmawia pjcia do pracy, bo jest godny i opad z si to dopuszcza si przestpstwa wystawienia na szwank wadzy. Pociga to za sob rozstrzelanie. (W latach wojny rozstrzeliwano za odmow). W 1934 roku, kiedy przywrcony by naszej mowie termin Ojczyzna, dodane zostay do tego paragrafu punkty dotyczce zdrady Ojczyzny 1a, lb, lc, ld. W myl tych punktw, dziaania wystawiajce na szwank moc wojenn ZSRR karane s rozstrzelaniem (1 b), a tylko przy istnieniu okolicznoci agodzcych, oraz tylko w stosunku do osb cywilnych (l.a) kara ogranicza si do lat dziesiciu. Spjrzmy na to szerzej: gdy naszym onierzom za pjcie do niewoli (naraenie na szwank potgi wojennej!) dawano zaledwie dziesi lat odsiadki, to byo to przejawem humanizmu, dochodzcego wrcz do bezprawia. Zgodnie ze stalinowskim kodeksem, wszyscy oni po powrocie do kraju powinni waciwie zosta rozstrzelani. (Albo inny jeszcze przykad szerokiej wykadni. Dobrze pamitam pewne spotkanie w Butyrkach latem 1946 roku. Pewien Polak urodzi si by we Lwowie, gdy miasto to wchodzio jeszcze w skad monarchii austrowgierskiej. A do drugiej wojny wiatowej mieszka w swoim miecie, w Polsce, po czym wyjecha do Austrii, tam by wzity do wojska, tam go te aresztowali nasi w 1945 roku. Dosta d y c h z artykuu 541 ukraiskiego wariantu kodeksu, to znaczy za zdrad swojej ojczyzny UKRAINY! bo przecie miasto Lww w tym czasie, to by ju ukraiski Lww! I biedak ani rusz nie potrafi dowie w czasie ledztwa e wyjecha do Wiednia nie po to, aby zdradza Ukrain! No i tak psim swdem zosta ju zdrajc). Wanym poszerzeniem wykadni paragrafu o zdradzie byo stosowanie go w sensie artykuu 19. KK czyli biorc pod uwag zamiar. To znaczy adnej zdrady nie byo ale funkcjonariusz ledczy zakada zamiar zdrady i to wystarczao, aby da czowiekowi najsurowszy wymiar, jak za zdrad faktyczn. Co prawda, artyku 19. przewiduje kar nie za zamiar, lecz za przygotowanie, ale przy dialektycznym podejciu mona take zamiar uzna za p r z y g o t o w a n i e . Za czynienie przygotowa jest tak samo karalne (tzn. wymiar kary jest ten sam) jak samo przestpstwo (KK). I w ogle - nie czynimy rozrnie midzy i n t e n c j a samym p r z e s t p s t w e m na tym polega w y s z o sowieckiej jurysdykcji nad buruazyjn! 29 Nieograniczon pojemno nadawa wykadni kadego paragrafu specjalny artyku 16. KK Per analogiam. Kiedy wykroczenie nie pasowao bezporednio do adnego paragrafu, sdzia mg je kwalifikowa per analogiam. Paragraf drugi mwi o powstaniu zbrojnym, zagarniciu wadzy w stolicy i na prowincji, zwaszcza w celu oderwania gwatem jakiejkolwiek czci terytorium Zwizku Republik. Kary do mierci przez rozstrzelanie wcznie (podobnie, jak w KADYM z nastpnych paragrafw.) W poszerzonym ujciu (nie mona byo tak sformuowa artykuu, ale rewolucyjne poczucie prawa tak uczy): odnosi si to do wszelkich prb skorzystania z prawa kadej republiki do wystpienia ze Zwizku Sowieckiego. Przecie mwic o oderwaniu gwatem nie precyzuje si, wobec k o g o gwat ma miejsce. Nawet gdyby caa ludno republiki
Od wizie do zakadw wychowawczych - Almanach Instytutu Polityki Kryminalnej - pod redakcj A. J. Wyszyskiego. Wyd. Sowietskoje Zakonodatielstwo, Moskwa, 1934, str. 36.
29
44
Aleksander Soenicyn
yczya sobie tej separacji, ale w Moskwie by jej sobie nie yczono, tote bdzie to gwat. Tak wic, wszyscy estoscy, otewscy, ukraiscy i turkiestascy nacjonalici bez trudu otrzymywali z tego paragrafu swoj dych czy dwadziecia pi. Trzeci paragraf: Pomoc, okazywana w jakiejkolwiek bd formie obcemu mocarstwu znajdujcemu si w stanie wojny z ZSRR. Paragraf ten dawa mono postawienia przed sdem KADEGO obywatela, ktry spdzi jaki czas na terenach okupowanych, niezalenie od tego, czy tylko przybi obcas niemieckiemu onierzowi, czy sprzeda mu pczek rzodkiewek, lub kadej kobiety, ktry z Niemcem zataczya, albo spdzia z, nim noc. Nie kady pocigany by pod sd z tego paragrafu (zbyt wielu ludzi byo pod okupacj), ale mg by skazany kady. Paragraf czwarty mwi o (wkraczamy tu w dziedzin fantazji) pomocy okazywanej midzynarodowej buruazji. Mylaby czowiek: do kogo to si w ogle odnosi? Ale interpretujc szeroko i opierajc si na sumieniu rewolucyjnym znaleziono odpowiedni kategori bez kopotu: wszyscy emigranci, ktrzy opucili kraj przed 1920 rokiem, to znaczy kilka lat przed sporzdzeniem tego kodeksu, i zostali przydybani w Europie przez nasz armi wier wieku pniej (19441945) dostawali artyku 584: dziesi lat, albo mier przez rozstrzelanie. Czym bowiem zajmowali si za granic, jeli nie okazywaniem pomocy midzynarodowej buruazji? (Przykad kka melomanw dowid ju nam, e okazywa mona byo pomoc take wewntrz ZSRR). Pomagali jej take wszyscy eserzy, wszyscy mienszewicy (na ich cze ten paragraf wymylono), a pniej te inynierowie z Gospanu i WSNCh. Paragraf pity: skanianie obcego mocarstwa do wydania wojny ZSRR. Stracona okazja: rozcign ten paragraf na czynnoci Stalina i jego wity dyplomatycznej oraz wojskowej w latach 194041. lepota i gupota tych ludzi do tego wanie wioda. Kt, jeli nie oni doprowadzili Rosj do haniebnych, niesychanych klsk, nieporwnanie gorszych od poraek carskiej Rosji w 1904 czy w 1915 roku? Klsk, jakich nie pamitaa Rosja od XIII wieku? Paragraf szsty szpiegostwo: by interpretowany tak szeroko, e gdyby policzy wszystkich, skazanych na jego podstawie, to mona by pomyle, e ani z rolnictwa, ani z pracy w przemyle, ani z adnej innej roboty nie utrzymywa si nasz nard za Stalina, tylko ze szpiegostwa i e y na koszt obcych wywiadw. Szpiegostwo byo to co bardzo wygodnego dziki, swej prostocie, co zrozumiaego i dla ciemnego kryminalisty, i dla uczonego prawnika, i dla dziennikarza i dla caej opinii. 30 Szeroko wykadni polegaa jeszcze na tym, e wyroki dawano nie po prostu za szpiegostwo, lecz za PSz Podejrzenie o Szpiegostwo. (Albo NSz Niedowiedzione Szpiegostwo, za co te leciaa caa szpula!). a nawet za
A swoj drog - szpiegomania nie bya tylko tp pasj Stalina. Od razu przypadaa do smaku kademu, kto wchodzi do krgu uprzywilejowanych. Staa si naturalnym usprawiedliwieniem dla wybujaej manii tajnoci, dla zakazu informacji, dla zamknitych drzwi, systemu przepustek, oparkanionych willi i sklepw za tymi firankami. Przez pancerne mury szpiegomanii ludzie nie mogli ani si przebi, ani nawet rzuci okiem, jak biurokracja spiskuje, leniuchuje, robi swoje bdy, jak zajada i jak si zabawia.
30
45
Aleksander Soenicyn
SWPSz: stosunki, wywoujce (!) podejrzenie o szpiegostwo. Wystarczy na przykad, e znajoma znajomej twojej ony szya sobie sukni u tej samej krawcowej (rzecz jasna, wsppracujcej z NKWD), co ona jakiego zagranicznego dyplohnaty. Te wszystkie 586, PSz i SWPSz byy to paragrafy przylepne, pocigay za sob surowe traktowanie, bezustann obserwacj winia (wszak obcy wywiad moe wycign macki, w lad za swoim czowiekiem a do obozu) i nie daway prawa do poruszania si bez konwoju. W ogle wszystkie p a r a g r a f y l i t e r o w e , to znaczy wcale nie artykuy prawa, lecz wanie te strach budzce kombinacje duych liter (w tym rozdziale natkniemy si jeszcze na inne) nosiy na sobie stale nalot zagadkowoci, nigdy nie byo dokadnie wiadomo, czy to odgazienia artykuu 58., czy te co samoistnego i bardzo niebezpiecznego. Winiowie z paragrafem literowym w wielu obozach byli upoledzeni nawet w porwnaniu z grup 58. Paragraf sidmy: dziaanie na szkod przemysu, transportu, handlu, obiegu pieninego i spdzielczoci. W latach 30. ten paragraf ostro poszed w ruch i zdoby popularno wrd mas pod uproszczon i zrozumia powszechnie nazw s z k o d n i c t w a . Rzeczywicie, wszystkie dziedziny wymienione w Paragrafie Sidmym co dzie ponosiy jakie widoczne i nie dajce si ukry szkody kto tu wic chyba by winien?... Przez wieki nasz lud tworzy i budowa, a zawsze rzetelnie, nawet, gdy harowa na panw. O adnym s z k o d n i c t w i e nie byo nawet sychu od czasw samego Ruryka. I oto, gdy po raz pierwszy cay dostatek znalaz si w rkach ludu setki tysicy najlepszych jego synw z niewiadomych powodw zabrao si do s z k o d n i c t w a . (Szkodnictwo w rolnictwie nie byo w tym paragrafie uwzgldnione, poniewa jednak bez niego nie sposb byo wyjani rozsdnie, czemu pola zarastaj chwastami, zbiory malej, a maszyny ami si wic dialektyczne wyczucie kazao wprowadzi take to pojcie). Paragraf smy terror (nie w terror, ktry mia uzasadni i uprawni sowiecki kodeks karny. 31 Terror rozumiany by bardzo, a bardzo szeroko: nie uwaano za terror teraz rzucania bomb pod karety gubernatorw; za to na przykad nabicie pyska osobistemu wrogowi jeli okazywa si aktywist partyjnym, komsomolskim, albo milicyjnym ju oznaczao terror. Tym bardziej z a b j s t w o aktywisty, nigdy nie uznawane byo za rwne zabjstwu zwykego obywatela (zreszt to samo rozrnienie istnieje ju w kodeksie Hammurabiego w XVIII wieku przed nasz er). Jeli jaki m zabi kochanka ony, i okazywao si, e kochanek by bezpartyjny, to m mia szczcie, dostawa artyku 136, by przestpc pospolitym, elementem socjalnie bliskim i mg paradowa po obozie bez konwoju. Jeli za kochanek by partyjny, to m stawa si wrogiem ludu na podstawie artykuu 1588. Jeszcze waniejsze rozszerzenie wykadni mona byo uzyska przez zastosowanie paragrafu 8. w rozumieniu, wspomnianego ju, artykuu 19., to znaczy w sensie przypuszczalnego z a m i a r u . Nie tylko bezporednia groba przy kiosku z piwem: No, poczekaj tylko! skierowana pod adresem aktywisty, ale rwnie gona uwaga zapalczywej przekupki z rynku ach, eby go pokrcio! kwalifikowana bya jako TZ7
31
Lenin, Dziel Zebrane, wyd. V., tom 45, str. 190.
46
Aleksander Soenicyn
t e r r o r y s t y c z n e z a m i a r y i dawaa podstawy do stosowania artykuu z ca surowoci. 32 Dziewity paragraf zniszczenie albo uszkodzenie... drog wysadzenia w powietrze, albo podpalenia (dla celw kontrrewolucyjnych, to ju nieodzowne), zwane w skrcie dywersj. Poszerzenie wykadni polegao na tym, e cele kontrrewolucyjne delikwentowi byy imputowane (ledczy ju lepiej wiedzia, co si dzieje w wiadomoci przestpcy!), a jaka ludzka nieostrono, omyka, wszelkie niepowodzenie w pracy, fiasko produkcyjne nie mogo by darowane, uwaane byo za dywersj. Ale, aden paragraf artykuu 58. nie by interpretowany tak szeroko i z takim zaangaowaniem, tak rewolucyjn arliwoci, jak Dziesity. Oto jego brzmienie: Propaganda albo agitacja, zachcajca do obalenia, podkopania, albo osabienia wadzy sowieckiej... a rwnie rozpowszechnianie, albo przygotowanie, bd przechowywanie publikacji teje treci... Paragraf ten okrela w OKRESIE POKOJU tylko d o l n granic kar (byle nie za mao!... byle nie nazbyt pobaliwie!) grna za NIE PODLEGAA OGRANICZENIOM! Tak nieulkym okiem patrzyo wielkie Mocarstwo na SOWO poddanego. Z rozszerzonych wykadni tego sawetnego paragrafu te zasuyy na najwiksz saw: za agitacj, zachcajc do... moga by uznana przyjacielska (albo nawet maeska) rozmowa w cztery oczy, albo osobisty list; zacht moga by nawet prywatna rada. (Wnioskujemy moga, mg by std, e TAK NIERAZ BYWAO). Podkopaniem albo osabieniem wadzy by wszelki pogld niezgodny z pogldem dzisiejszej gazety albo nie sigajcy wyyn jej entuzjazmu. Bo wszak o s a b i a wszystko to, c o n i e u m a c n i a ! Przecie p o d k o p u j e wszystko to, co nie jest stuprocentowo uzgodnione! I ten kto nie piewa dzi razem z nami, Ten jest przeciwko nam! (Majakowski) za przygotowanie kontrrewolucyjnych publikacji uznawane byo napisanie w jednym jedynym egzemplarzu listu, notatki, intymnego pamitnika. W tak fortunny sposb poszerzony jakiej to MYLI kontemplowanej, wygoszonej, czy zapisanej nie mia w swoim zasigu Dziesity Paragraf? Paragraf jedenasty by osobliwoci: nie mia samodzielnej wagi, dostarcza jedynie dodatkowego balastu do kadego z uprzednio wymienionych punktw jeeli dziaanie przestpcze miao charakter grupowy, albo gdy zoczycy tworzyli organizacj. W istocie wykadnia poszerzaa si a do tego stopnia, e adna organizacja ju nie bya potrzebna, . Ten wyszukany sposb interpretacji poznaem na wasnym przykadzie. Byo nas dwch pisujcych do siebie listy, a wic zajmujcych si tajn wymian myli. Dwch to zwizek organizacji, a wic to ju organizacja!
35 Brzmi to jak gruba przesada, trci fars - ale nie my bylimy autorami tej farsy, mymy z takimi ludmi siedzieli.
32
47
Aleksander Soenicyn
Paragraf dwunasty mia najczstsz styczno z sumieniami obywateli: dotyczy przestpstwa nie doniesienia o kadym z wymienionych poprzednio czynw. Take za ciki grzech niezoenia donosu PUAP KARY NIE BY OGRANICZONY! Paragraf ten by sam przez si taje szeroko pojty, e dalszych poszerze wykadni nie wymaga. WIEDZIA A NIE POWIEDZIA to to wszystko jedno, jakby sam popeni zbrodni! Paragraf trzynasty, jak wolno byo sdzi, dawno ju nieaktualny, dotyczy suby w carskiej ochranie. 33 (Analogiczna suba tylko nieco pniej, uwaana jednak bya za patriotyczny wyczyn). Punkt czternasty kara za wiadome uchylenie si od wykonania okrelonych obowizkw, albo umylnie niedbae ich wykonanie: przewidywane byy kary, oczywicie, a do rozstrzelania wcznie. W skrcie nazywao si to sabotaem albo ekonomiczn kontrrewolucj. Odrni to, co umylne, od tego, co nieumylne mg tylko funkcjonariusz ledczy, opierajc si na swoim rewolucyjnym poczuciu sprawiedliwoci. Ten sam paragraf stosowany by do chopw, nie wykonujcych dostaw obowizkowych. Na podstawie tego paragrafu sdzono kochonikw, nie majcych na swoim koncie koniecznej iloci roboczodniwek. I winiw w obozie, nie wykonujcych normy. A rykoszetem zaczto po wojnie stosowa ten paragraf do szemranych kryminalistw z ferajny, za ucieczk z obozu. Dziki szerokiej wykadni ucieczka taka nie bya ju dowodem tsknoty za lub wolnoci, lecz prb poderwania systemu obozowego. Taki to by ostatni patek wachlarza 58. artykuu wachlarza rozczapierzonego nad caym obszarem ludzkiego ycia. Po tym przegldzie wielkiego ARTYKUU nie potrafi ju nas byle co zadziwi przy dalszych rozwaaniach. Gdzie jest prawo tam jest te przestpstwo. * Buat 58. artykuu wyprbowany w 1927 roku zaraz po wykryciu, hartowany pniej we wszystkich potokach nastpnego dziesiciolecia zastosowany zosta z penym rozmachem i wistem przy ataku Prawa na Lud w latach 193738. Trzeba zaznaczy, e operacja 1937 roku nie miaa w sobie nic ywioowego, lecz bya zaplanowana, e w pierwszej poowie tego roku w licznych wizieniach Zwizku przeprowadzono odpowiednie przerbki z cel wyniesiono prycze porobiono nary na ca szeroko celi, jedno i dwukondygnacyjne. 34 Starzy aresztanci wspominaj, e pono ju pierwszy cios by zmasowany, zadano go pewnej nocy sierpniowej, na caym obszarze kraju jednoczenie (ale znajc nasz nieudolno, nie bardzo mi si chce temu wierzy). Jesieni za, kiedy wszyscy wierzyli wicie w powszechn wielk amnesti w zwizku
Istnieje pewna psychologiczna podstawa, by podejrzewa, e J. Stalin mgby trafi na aw oskaronych take z tego paragrafu art. 58. Bynajmniej nie wszystkie dokumenty, dotyczce tego rodzaju suby uchoway si, po lutym 1917 roku i zostay opublikowane. Popieszne spalenie archiww w pierwszych dniach rewolucji Lutowej wydaje si by wsplnym dzieem niektrych zainteresowanych rewolucjonistw. Bo te i po co byo zaraz po zwycistwie pali archiwa wroga, tak przecie-Interesujce? 34 Jak te nie przypadkiem - Wielki Dom w Leningradzie zakoczony zosta w 1934 roku, tu przed zamordowaniem Kirowa.
33
48
Aleksander Soenicyn
z dwudziestoleciem Padziernika, figlarz Stalin dorzuci do kodeksu nowe, niesychane dotd terminy kar 15 i 20 lat. 35 Nie ma potrzeby powtarzania tu o roku 1937 tego, co ju o nim pisano i co nieraz jeszcze bdzie powtrzone: e by to cios druzgoczcy kierownicze kadry partii, administracji, dowdztwa armii i najwysze krgi samego GPUNKWD. 36 W ani jednym chyba okrgu nie uchowa si ani jeden pierwszy sekretarz obkomu albo przewodniczcy rady okrgowej; Stalin dobiera sobie porczniejszych ludzi. Olga Czawczawadze opowiada, jak to si odbywao w Tbilisi: w 38. roku aresztowano przewodniczcego rady miejskiej, jego zastpc, wszystkich (jedenastu) naczelnikw wydziaw, ich pomocnikw, wszystkich gwnych ksigowych, wszystkich naczelnych ekonomistw. Wyznaczono nowych. Miny dwa miesice. I ju znowu id do wizienia: przewodniczcy, zastpca wszyscy (jedenastu) naczelnicy wydziaw, wszyscy gwni ksigowi, wszyscy naczelni ekonomici. Na wolnoci zostali zwykli ksigowi, maszynistki, sprztaczki, gocy... Przy represjach wobec szeregowych czonkw partii przestrzegano jak si wydaje pewnej zasady niejawnej, nigdzie nie nazwanej po imieniu w protokoach i sentencjach wyrokw: aresztowa przede wszystkim czonkw partii ze staem sprzed 1924 roku. Szczeglnie stanowczo przestrzegano tego w Leningradzie, poniewa to oni wanie podpisali wszyscy platform Nowej Opozycji. (A jak mogli jej nie podpisa? Jak mogli nie ufa swojemu leningradzkiemu komitetowi gubernialnemu?) Oto obrazek z tych lat. Odbywa si (w okrgu moskiewskim) partyjna konferencja rejonowa. Przewodniczcy nowy sekretarz rej komu; dopiero niedawno obj stanowisko po aresztowanym poprzedniku. Na zakoczenie konferencji poddaje si pod gosowanie pismo do towarzysza Stalina z zapewnieniem wiernoci. Oczywicie wszyscy wstaj (podobnie, jak w trakcie konferencji wszyscy zrywali si na rwne nogi za kadym razem, gdy z mwnicy padao jego nazwisko). W niewielkiej sali grzmi burzliwe oklaski, przeksztacajce si w owacje. Trzy minuty, cztery minuty, pi minut oklaski wci jeszcze s burzliwe i wci przeksztacaj si w owacj. Ale donie ju bol. Ale ju drtwiej uniesione rce. Ale ju starsi ludzie trac oddech. Ale ju robi si bardzo gupio nawet tym, co szczerze uwielbiaj Stalina. Tylko e kto p i e r w s z y omieli si przesta? Mgby to zrobi sekretarz rajkomu: stoi na trybunie, dopiero co odczyta tekst ordzia. Ale to wiey czowiek, obj miejsce po aresztowanym, sam si boi! Przecie, tu, w sali, stoj i klaszcz enkawudyci, ju oni dobrze patrz, kto pierwszy przestanie!... I oklaski w tej maej, nieznanej sali, oklaski, ktrych wdz nie syszy, trwaj 6 minut! 7 minut! 8 minut!... Ci ludzie s zgubieni! Straceni! Ju nie mog przesta, pki wszyscy nie zwal si z pknitym sercem! Jeszcze tam, w gbi sali, w cibie, mona prbowa maego szachrajstwa bi oklaski rzadziej, nie tak silnie, nie z takim ferworem ale w prezydium, na oczach wszystkich obecnych? Dyrektor miejscowej papierni, silny czowiek, z duym poczuciem niezalenoci, stoi w prezydium i rozumiejc cay fasz ca beznadziejno sytuacji
25-letni termin kary pojawi si za w kodeksie na 30-lecie Padziernika, w 1947 roku. Teraz, znajc przebieg chiskiej rewolucji kulturalnej (wybucha te w 17 lat po ostatecznym zwycistwie), moemy z o wiele wikszym prawdopodobiestwem zakada istnienie tej historycznej prawidowoci. I nawet sam Stalin zaczyna ju wydawa si tylko lep i dziaajc na powierzchni si, narzdziem.
36 35
49
Aleksander Soenicyn
klaszcze! Dziewit minut! Dziesit! Spoglda markotnie na sekretarza rajkomu, ale ten nie mie zaprzesta klaskania. Optanie! Zbiorowe! Zerkajc na siebie wzajem z resztk nadziei, ale udajc zachwyt, kierownicy rejonu bd klaska a do upadu, pki nie znaczn ich std dygowa na noszach! I nawet wtedy ci, co zostali ani drgn! I oto dyrektor papierni w 11. minucie oklaskw przybiera rzeczowy wyraz twarzy i siada na swoim krzele ze stoem prezydialnym. I o dziwo! gdzie podzia si oglny, nieopisany entuzjazm? Wszyscy naraz, z punktu, przerywaj oklaski i te siadaj. Uratowani! Wiewirka domylia si nagle, jak wyskoczy z koa!... Ale wanie w ten sposb wykrywa si niezalenych. Tej samej nocy dyrektor fabryki zostaje aresztowany. Z atwoci znajduj si zupenie inne powody, eby da mu dziesi lat. Ale gdy ju podpisa 206 (protok zakoczenia ledztwa), przesuchujcy upomnia go jednak: I eby nigdy nie by pierwszy do przerywania oklaskw! (A jak poradzimy sobie inaczej? A jak to przesta?...) 37 To jest wanie darwinowski dobr naturalny. To jest wanie ogupianie ludzi. Ale dzi tworzy si nowy mit. Kade drukowane opowiadanie, kade wspomnienie o 37. roku sprowadza si nieuchronnie do opowieci o tragedii komunistycznych przywdcw. Ju nas przekonano, ju bezwiednie wierzymy, e 37. i 38. wizienny rok to by wanie proces eliminacji wybitnych komunistw i waciwie wicej nikogo. Ale grube ryby partyjne i wysi biurokraci nie mogli stanowi wicej ni 10 procent tych milionw, ktre wtedy poszy pod klucz. Nawet w leningradzkich kolejkach, wyczekujcych z paczkami pod wizieniem, najwicej byo prostych kobiet, z wygldu przypominajcych mleczarki. Porednie dane statystyczne sugeruj, a zeznania wiadkw dowodz, e w 1937 roku nie wymare jeszcze specposioki rozkuaczonych chopw przeniesione zostay na Archipelag: ludzi albo wysyano do agrw, albo ich osiedla opasywano kolczastym drutem ony. W ten sposb wielka rzeka 1929 roku staa si dopywem potoku 1937, zasilajc go milionow swoj mas. Ci, ktrzy uniesieni zostali w latach 3738 przez ten; potok i na poy tylko ywi ocknli si a na Archipelagu, stanowili mieszanin tak pstr i dziwaczn, e dugo mona ama sobie gow, chcc znale tu drog bada jakie prawidowoci. (Tym mniej zrozumiae byy one dla wspczesnych). W istocie za chodzio w tych latach o o s i g n i c i e cyfry, zleconego limitu, dostarczenie ustalonego z gry kontyngentu. Kade miasto, rejon, jednostka wojskowa otrzymywaa plan, wyraony w cyfrach I miay wykona go w terminie. Caa reszta zaleaa od wprawy agentw operacyjnych. Byy czekista Aleksander Kaganow wspomina, jak to do Taszkientu nadesza depesza: Przysa dwustu! Oni za dopiero co przeczesali miasto i zdawao si, e nie ma ju kogo bra. No, podrzucono im tam z prowincji jakie p setki, to prawda. Jest pomys! Mona aresztowanych przez milicj pospolitakw przekwalifikowa na 58! Zaatwione! Ale do cyfry kontrolnej wci daleko! Milicja donosi: co robi? na jednym z placw miejskich Cyganie bezczelnie rozbili tabor. Jest pomys! Otoczy go w mig i wszystkich mczyzn
37
Opowie N. G-ko.
50
Aleksander Soenicyn
od siedemnasto do szedziesiciolatkw zagarn jako pidziesiciosmakw! Limit osignity! Zdarzao si i tak: czekici Osetii (jak podaje naczelnik milicji Zaboowski) otrzymali zlecenie rozstrzelania na terenie swojej republiki 500 ludzi, poprosili sami o zwikszenie limitu i dostali pozwolenie na dodatkowych 250. Depesze te, powierzchownie zakamuflowane, przesyane byy przez zwyk sie cznoci. W miecie Temriuk telegrafistka ze wit naiwnoci przetelefonowaa do NKWD: maj wysa jutro do Krasnodaru 240 skrzynek myda. Nastpnego dnia dowiedziaa si o licznych aresztowaniach i wysaniu ujtych i domylia si! Zwierzya si przyjacice, jak to depesz przekazaa. Natychmiast j wsadzili. (Czy zupenym tylko przypadkiem czowiek tu wystpowa jako sk r z y n k a m y d a ? A moe? bo jeli pomyle o technologii mydlarstwa...). Oczywicie, pewne prawidowoci czstkowe da si wyodrbni. Podlegaj aresztowaniu: nasi za granic, autentyczni szpiedzy. (S to czsto arliwi kominternowcy, albo czekici; wiele atrakcyjnych kobiet. Dostaj odwoanie, na granicy bior ich pod stra nastpnie konfrontacja z ich byym szefem z Kominformu, moe nim by na przykad MirowKorona. Szef potwierdza, e sam by agentem jakiego obcego wywiadu a wic jego podwadni s winni automatycznie i tym wicej naszkodzili, im s uczciwsi!); pracownicy KWD. 38 (Wszyscy co do jednego byli sowieccy pracownicy KWD okazuj si japoskimi szpiegami, nie wyczajc on, dzieci, i babek. Ale trzeba przyzna, e, przymykano ich ju od dobrych paru lat); Koreaczycy z Dalekiego Wschodu (zesani do Kazachstanu) pierwszy wypadek karania za pochodzenie, za krew; leningradzcy Estoczycy (wszyscy aresztowani na zasadzie brzmienia nazwiska, jako szpiedzy biaej Estonii); wszyscy otewscy strzelcy 39 i otyszeczekici, tak, jest otysze, akuszerzy rewolucji, stanowicy cakiem niedawno kociec i chlub Czeki! I nawet ci komunici z buruazyjnej otwy, ktrych w 1921 roku wymieniono, aby oszczdzi im odsiadywania straszliwych, dwu i trzyletnich wyrokw otewskich. (Zlikwidowano w Leningradzie otewski oddzia instytutu im. Herzena, otewski dom kultury, klub estoski, otewskie technikum, otewsk i estosk gazet). Wrd tego zgieku koczy si po cichu rozkadanie wielkiego Pasjansa, wyapuj jeszcze niedornitych. Ju nie ma co bawi si w sekrety, ju czas koczy t gr. Socjalistw pakuj teraz do wizie caymi koloniami zesaczymi (na przykad Ufa, Saratw), sdz ich ryczatem i pdz stadami do rzeni Archipelagu. O inteligencji nigdy nie zapomniano przy poprzednich falach, nie zapomina si te i teraz. Do jednego studenckiego donosu (ta kombinacja sowna od dawna ju nie brzmi dziwacznie), ze lektor na uczelni cytuje przewanie Lenina i Marksa, a Stalina nie cytuje i lektor na nastpnym wykadzie ju si nie pojawia. A co, jeli w o g l e n i e
Kitajsko-Wostocznaja eleznaja Doroga - Wschodnio-Chiska Kolej elazna, przedsibiorstwo mieszane, linia zbudowana i zarzdzana przez ZSSR na terenie Mandurii, daa powd do star wojennych miedzy Chinami a ZSSR w 1929 roku. 39 Puk strzelcw otewskich znany by w 1918 roku jako gwardia Lenina.
38
51
Aleksander Soenicyn
c y t u j e ?... i id do paki wszyscy leningradzcy orientalici redniego i modszego pokolenia. Idzie pod klucz peny skad Instytutu Bada Pnocy (prcz konfidentw). Nie gardzi si te zwykymi nauczycielami szkolnymi. W Swierdowsku inscenizuje si s p r a w trzydziestu nauczycieli szk rednich z kierownikiem okrgowego Wydziau Owiaty Perlem na czele; jeden z miadcych punktw oskarenia brzmi: urzdzali w szkoach zabawy choinkowe p o t o a b y , p o d p a l a s z k o y ! 40 Take na by inynierw (ju sowieckiego chowu, ju nie buruazyjnych) maczuga spada z regularnoci wahada. Inynierowi grniczemu, Mikoajowi Merkuriewiczowi Mikowowi, przebijany z dwch kocw, tunel nie zbieg si z powodu przesunicia si pokadw. Art. 58 7, 20 lat! Szeciu geologw (grupa Kotowicza) za umylne ukrycie z cyny (! to znaczy, za nieodkrycie ich!) w nadziei na przyjcie Niemcw (donos) 58 7, po 10 lat! W lad za gwnym potokiem zdaj s p e c d o p y w y : o n y , Cz R. (czonkowie rodziny). onom dziaaczy partyjnych, a miejscami (Leningrad) take wszystkim, ktrzy dostali 10 lat bez prawa korespondencji, ktrych wic ju nie ma, a rwnie bliskim krewnym daj z reguy po osiem lat. (Zawsze jednak mniej ni kuakom, przy tym dzieci zostaj na staym ldzie). Hady ofiar! Gry ofiar! Atak frontalny NKWD na miasta: S. P. Matwiejew ta sama fala cho w kilku o d r b n y c h procesach, zabraa ma i trzech braci (i troje z tej czwrki nigdy ju nie wrci). na odcinku dozorowanym przez pewnego technikaelektryka zerwa si przewd wysokiego napicia. 58 7, 20 lat; robotnik z Permu, Nowikow, oskarony o prb wysadzenia w powietrze mostu na Karnie; Juakowa (take z Permu) aresztowano z dziemi; po on przyszli teje nocy. Okazano jej list jakich osb i kazano podpisa, e wszyscy wymienieni spotykali si w ich mieszkaniu na eserowskomienszewickich zebraniach konspiracyjnych (ktrych oczywicie wcale nie byo). Miaa by za to wypuszczona, a zostawia troje dzieci. Podpisaa, tamtych wszystkich zgubia, a sama, rzecz jasna, te ju nie wysza na wolno. Nadied Judenicz aresztowano za brzmienie nazwiska. Co prawda, po 9. miesicach ustalono, e nie jest jednak krewn biaogwardyjskiego generaa i puszczono j wolno (gupstwo, nieprawda; przez ten czas tylko matka jej Umara ze zmartwienia); w Starej Russie szed w kinie film Lenin w Padzierniku. Kto zwrci uwag na replik: Palczyski powinien to wiedzie! a Palczyski broni Paacu Zimowego. Zaraz, to u nas pracuje pielgniarka te Palczyska! Bra j! No i zabrali. I okazao si, e to istotnie ona Palczyskiego, ktra po rozstrzelaniu ma znalaza si na gbokiej prowincji; bracia Boruszenko (Pawe, Iwan i Stiepan) przyjechali w 1930 roku z Polski, jeszcze jako DZIECI, do krewnych. Teraz modziecy dostaj za PSZ (podejrzenie o szpiegostwo) po 10 lat;
Piciu z nich zamczono w trakcie ledztwa, skonali przed rozpraw. Dwudziestu czterech umaro w obozach. Trzydziesty - Iwan Arystaulowicz Punicz - wrci i zosta zrehabilitowany. (Gdyby i on umar przeoczylibymy tu tych trzydziestu, tak, jak pomijamy samochcc miliony). Liczni wiadkowie, wystpujcy w ich sprawie, mieszkaj sobie dalej w Swierdowsku, niczego im nie brak: kadrowi dziaacze, wysi urzdnicy, zasueni rencici. Dobr darwinowski.
40
52
Aleksander Soenicyn
pewna tramwajarka z Krasnodaru pn noc wracaa pieszo z remizy i na przedmieciu nieszczciem mina buksujc w bocie ciarwk, koo ktrej uwijali si jacy ludzie. Zdya zobaczy, e wz jest peen trupw, rce i nogi sterczay spod brezentu. Zapisano jej nazwisko i nastpnego dnia ju bya aresztowana. Oficer ledczy spyta j, co widziaa? Uczciwie powiedziaa prawd (dobr darwinowski). Agitacja antysowiecka, 10 lat; pewien hydraulik wycza w swoim pokoju gonik za kadym razem, kiedy nadawane byy nieskoczenie dugie listy hodownicze do Stalina. 41 Ssiad donis (o, gdzie jest teraz ten ssiad?). Wyrok: element socjalnie niebezpieczny, 8 lat; pewien zdun, panalfabeta, lubi w wolnych chwilach u w i e c z n i a s w j p o d p i s , co dodawao mu powagi we wasnych oczach. Czystego papieru brakowao, uwiecznia si wic na gazetach. Gazet z podobizn Ojca i Nauczyciela, ozdobion kulfonami zduna, ssiedzi znaleli w worku we wsplnym klozecie. ASA, 10 lat. Stalin i jego wita lubili wasne portrety, zapeniali nimi gazety, powielali je namitnie, w milionach kopii. Muchy nie bardzo umiay uszanowa te witoci, gazety te al byo nie uy i wielu nieszczliwcw take zapao za to wyrok. Aresztowania przetaczay si przez ulice i domy, jak epidemie. Tak, jak ludzie bezwiednie roznosz zaraz przez podanie rki, oddech, odzie tak te przez podanie rki, oddech, uliczne spotkanie, rozsiewali wok zarazki nieuchronnego aresztowania. Jeli bowiem pisane ci jest, e jutro bdziesz musia si przyzna, i klecie podziemn grup celem zatrucia wodocigw miejskich, dzi za ja ci rk na ulicy podaem to znaczy, e i ja jestem zgubiony. Siedem lat wczeniej miasto przygldao si rozgramianiu wsi i widziao w tym rzecz naturaln. Teraz wie mogaby tak samo przyglda si rozgramianiu miast ale bya zbyt ciemna, zreszt j sam wanie dobijano; geometra(l) Saunin dosta 15 lat za... pomr byda (!) w powiecie i marne zbiory (!) a powiatowa gra posza za to ju, pod murek; przyjecha na pole sekretarz rajkomu, eby przypieszy troch ork i zapyta go stary chop, czy aby sekretarz wie, e przez cae siedem lat kochonicy za swoje dniwki nie dostali ani szczypty ziarna, tylko som, a tej te niewiele. Za to pytanie dziadek dosta ASA, 10 lat; inny by los pewnego chopa z szeciorgiem dzieci. Przez te wanie sze gb nasz chop si nie szczdzi, pracowa dla kochozu, wci mia nadziej, e co sobie wykoacze. I rzeczywicie, dano mu w kocu order. Wrczano go na zebraniu, byy przemwienia. W swojej odpowiedzi rozczulony chop powiedzia: Ech, zamiast tego orderu to by mi si lepiej z pudzik mki przyda! A moe by jednak?... Wilczym miechem zanioso si cae zebranie i ze swoimi szecioma gbami poszed nowo odznaczony na zesanie. Czy moemy to wszystko uoglni i wycign wsplny wniosek e wsadzano n i e w i n n y c h ? Ale zapomnielimy powiedzie, e samo pojcie winy skasowane zostao jeszcze w zaraniu proletariackiej rewolucji, a w pocztkach lat 30., uznane za atrybut p r a w i c o w e g o o p o r t u n i z m u . Tak e nie moemy teraz spekulowa na tych przestarzaych pojciach winy i niewinnoci.
Kto dzi je pamita? Godzinami, dzie w dzie, zawsze to samo, do ogupienia: zapewne pamita je dobrze speaker Lewitan: czyta je z naciskiem i wielkim uczuciem.
41
53
Aleksander Soenicyn
P o w r a c a j c a f a l a 1939 roku jest to wypadek w dziejach Organw niesychany, plama na ich historii! Zreszt ten kontrpotok by niewielki, nie przekracza jednego czy dwch procent liczby tych, ktrych poprzednio wzito jeszcze nie skazanych, jeszcze nie zesanych daleko, jeszcze nie umarych. Niewielki, ale umiejtnie wykorzystany. Bya to reszta z rubla jedna kopiejka, tyle, ile trzeba, eby zwali wszystko na ohydnego Jeowa, eby wzmocni pozycj nowego nominata Berii i eby jeszcze janiej zabysn Wdz. Za cen tej kopiejki udao si zrcznie wdepta w ziemi reszt rubla. Przecie jeli poapali si i wypucili (gazety pisay nawet z szalecz odwag o sporadycznych wypadkach niezawinionej potwarzy) zatem wszyscy pozostali winiowie to ju na pewno szubrawcy! A ci, co wrcili zachowywali milczenie. Podpisali przecie zobowizanie. Oniemieli ze strachu. I jaka tylko ich cz zdya pozna jak czstk tajemnic Archipelagu. Podzia zaj by wci ten sam: s u k i noc, pochody w dzie. Zreszt strat tej kopiejki szybko sobie odbito w tych samych latach, dziki tym samym paragrafom nieogarnionego artykuu. No, kto w ogle zauway w 40. roku fal on, wywiezionych za n i e w y r z e c z e n i e s i aresztowanych ju mw? No, kto pamita w Tambowie, e w tym spokojnym roku aresztowano cay jazzband, grajcy w kinie Modern, bo, okazao si, e to sami wrogowie ludu? A kto zauway 30.000 Czechw, ktrzy w 1939 roku uciekli z okupowanej Czechosowacji, by szuka przystani w pobratymczym kraju sowiaskim, w ZSSR? Nie mona byo zarczy, e kto z nich nie jest szpiegiem. Wszystkich ich zesano do obozw Pnocy (oto skd wypyn nagle w czasie wojny czechosowacki korpus). Ale zaraz, czy to nie w 39. roku podalimy pomocn do zachodnim Ukraicom, zachodnim Biaorusinom, a pniej, w 40. mieszkacom krajw nadbatyckich i Modawianom? Okazao si wszake, e nasi bracia s zupenie nieprzeczyszczeni i popyny stamtd cae ludzkie potoki w trybie s p o e c z n e j p r o f i l a k t y k i . Zesano ich na pnoc i do Azji rodkowej a byy to setki i setki tysicy udzi. (Ciekawe co im wmawiano: zachodnim Ukraicom wspprac z pask Polsk, mieszkacom Bukowiny i Bessarabii kolaboracj z bia Rumuni. A ydom, ktrzy uciekli do nas spod niemieckiej okupacji w Polsce? Wspprac z Gestapo, to jasne! Np. M. Pinchasik.) Wzito wszystkich zbyt zamonych, wpywowych, przy okazji wszystkich zbyt samodzielnych, zbyt ebskich, zbyt rzucajcych si w oczy. W dawnych polskich okrgach szczeglnie wielu Polakw (wtedy wanie zapeni si nieszczsny Katy, wtedy to w obozach Dalekiej Pnocy zmagazynowano przysz armi Andersa). Wszdzie chwytano oficerw. Tak oto ludno zgrzeblono aby siedziaa cicho, pozbawiona wszelkich moliwych przywdcw ruchu oporu. Tak oto uczono ludzi rozumu, tak obumieray dawne kontakty i znajomoci. Finlandia oddaa nam przesmyk bez mieszkacw, za to z Karelii i z Leningradu w 40. roku wygarnito i przesiedlono obywateli fiskiej krwi. Mymy tego strumyka nie zauwayli: w naszych yach nie pynie fiska krew. W trakcie wojny fiskiej przeprowadzono te pierwszy eksperyment oddawania pod sd naszych onierzy, ktrzy dostali si do niewoli jako zdrajcw Ojczyzny. By to pierwszy taki eksperyment w historii ludzkoci! no i masz, wcalemy tego nie zauwayli! Prba si udaa a wanie wybucha wielka wojna i zacz si nasz gigantyczny odwrt. Z republik zachodnich, oddawanych wrogowi na poarcie, trzeba byo duchem,
54
Aleksander Soenicyn
w cigu liczonych dni wygarn jeszcze kogo si da. Na Litwie zostawiono w popiechu, na asce losu cae jednostki wojskowe, puki, dywizjony przeciwlotnicze i artyleryjskie ale poradzono sobie z deportacj kilku tysicy rodzin nieprawomylnych Litwinw (cztery tysice oddano potem na rozgrabienie kryminalistom w obozie Krasnojarskim). 28 czerwca zaczy si spieszne aresztowania na otwie i w Estonii. Ale ju ziemia palia si pod nogami i trzeba byo ucieka jeszcze spieszniej. Zapomniano o ewakuacji caych twierdz, na przykad Brzeskiej, ale nie zapomniano o rozstrzelaniu winiw politycznych w celach i na podwrcach wizie we Lwowie, w Rwnem, w Tallinie i w licznych innych miastach zachodnich okrgw. W dorpackim wizieniu wystrzelano 192 ludzi, zwoki wrzucono do studni. Czy mona to sobie wyobrazi? nie wiesz, czowieku, o niczym, a tu drzwi celi si otwieraj i kto do ciebie strzela. Twojego krzyku przedmiertelnego nie usyszy nikt i nie powtrzy nikt, prcz gazw wiziennych. Powiadaj zreszt, e kogo tam nie zdono dostrzeli. Moe jeszcze trafi do naszych rk jaka ksika o tej sprawie? W 1941 Niemcy tak szybko i raptownie otoczyli i odcili miasto Taganrog, e na stacji w towarowych wagonach zostaa masa winiw, ktrych miano ewakuowa. Co tu robi? Nie mona ich przecie puci samopas. Nie mona te odda Niemcom. Przywieziono wic cysterny z rop naftow, polano ni wagony i podpalono je. Wszyscy sponli ywcem. Na zapleczu pierwszy potok wojenny skada si z p l o t k a r z y i s i e w c w p a n i k i , aresztowanych na podstawie specjalnej, niezalenej od kodeksu Ustawy, wydanej w pierwszych dniach wojny. 42 By to prbny upust krwi, mia na celu wzmocnienie oglnej dyscypliny. Dawano wszystkim po 10 lat, ale nie brano tu za podstaw 58. artykuu (i ci nieliczni, ktrzy przetrzymali obozy lat wojny, doczekali si w 1945 amnestii). Nastpnie sza fala tych, c o n i e o d d a l i r a d i o o d b i o r n i k w albo czci radiowych. Za jedn wykryt (na podstawie donosu) lamp radiow dawano 10 lat. Nastpnie przyszed potok N i e m c w z republiki nadwoaskiej, kolonistw z Ukrainy i z Kaukazu Pnocnego i wszystkich w ogle Niemcw, mieszkajcych w rnych okolicach Zwizku. Kryterium bya niemiecka k r e w i nawet bohaterowie wojny domowej i starzy czonkowie partii, jeli byli niemieckiego pochodzenia szli na zesanie. 43 Deportacja Niemcw bya w swojej istocie tym samym, co akcja r o z k u a c z a n i a , miaa tylko charakter agodniejszy, bo pozwalano zabiera ze sob wicej rzeczy i nie posyano ludzi do tak beznadziejnych, zatraconych okolic. Prawnej za podstawy ani jedna, ani druga z tych akcji adnej nie miaa. Kodeks Karny swoj drog, a deportacja setek tysicy ludzi swoj. By to osobisty rozkaz monarchy. Prcz tego, by to pierwszy jego
O may wos nie odczuem tej ustawy na wasnej skrze: stanem w kolejce do sklepu z pieczywem, milicjant wywoa mnie i ju mnie prowadzi dla zaokrglenia rachunku. I wojna zaczaby si dla mnie od razu w GUagu, nie na froncie, gdyby szczliwie kto si za mn nie uj. 43 Pochodzenie okrelano na podstawie nazwiska, a inynier-konstruktor Wasyli Okorokow (okorok = szynka), uwaajc, e nie wypada podpisywa si tak na projektach, jeszcze w latach trzydziestych, kiedy to nie byo zabronione, zmieni nazwisko na Robert Sztekker - adne, prawda? Nawet sobie podpis odpowiednio wyrobi a teraz niczego nie potrafi wykaza i by aresztowany, jako Niemiec. To wasze nazwisko rodowe? Jakie zlecenia dostalicie od faszystowskiego wywiadu?.... Albo ten Kawie-rzniew z Tambowa, ktry jeszcze w 1918 roku zmieni swoje niesympatyczne nazwisko (kawierznyj = zdradliwy) na Kolbe - kiedy on z kolei podzieli los Okorokowa?...
42
55
Aleksander Soenicyn
eksperyment narodowociowy na tak skal, sprawa interesowaa go w teoretycznym aspekcie. Pod koniec lata. 1941 a jeszcze wawiej jesieni, ruszya rzeka k o t l a r z y . Byli to obrocy kraju, onierze, ci sami, ktrych par miesicy wczeniej egnay nasze miasta kwiatami i muzyk, ktrzy zaraz potem znosi musieli najcisze ciosy niemieckich wojsk pancernych, aby w oglnym chaosie i cakiem nie z wasnej winy znale si nie w niewoli, bynajmniej! ale w izolowanych grupach bojowych, w k o t a c h otoczonych przez Niemcw, skd potrafili przebi si do swoich. I zamiast obdarzy ich po powrocie braterskim uciskiem (jakby to zrobia kada inna armia w wiecie), pozwoli wypocz, odwiedzi bliskich, a potem dopiero wrci do szeregw wiziono ich w klimacie podejrze, rozbrojon, bezprawn gromad na punkty kontroli i segregacji, gdzie oficerowie Wydziaw Specjalnych zaczynali od podawania w wtpliwo kadego ich sowa, a nawet ich tosamoci. Metod kontroli byy badania krzyowe, konfrontacje, skanianie do wzajemnych oskare. Po kontroli, czci k o t l a r z y przywracano ich dawne imiona, rang, zaufanie. Ci szli z powrotem do wojska. Druga cz, chwilowo mniejsza, zoya si na pierwszy potok z d r a j c w O j c z y z n y Dostawali 581b, ale z pocztku, gdy jeszcze brak byo standardowych ustale, wlepiano im poniej 10. W ten sposb oczyszczano armi czynn. Ale istniaa jeszcze ogromna armia bezczynna na Dalekim Wschodzie i w Mongolii. Nie pozwoli, aby ta armia zardzewiaa oto byo szczytne zadanie Wydziaw Specjalnych. Bohaterw ChachynGou i bitwy nad jeziorem Chasan zaczynay z bezczynnoci wierzbi jzyki, tym bardziej, e dano im teraz do wicze automaty Diegtiariewa i pukowe miotacze min, dotd trzymane w tajemnicy przed wasnym wojskiem. Majc w rku tak bro, nie potrafili zrozumie przyczyn naszego odwrotu na Zachodzie. Przestrzenie Syberii i Uralu nie pozwalay im dostrzec, e cofajc si po sto dwadziecia kilometrw dziennie powtarzamy po prostu manewr Kutuzowa, co to zwabi przeciwnika w gb kraju. Uatwi zrozumienie mg tylko p o t o k z Armii. Wschodniej na Archipelag. I usta si zamkny, a wiara staa si niezomn. Rozumie si, e z wysokich sfer te si pola potok winowajcw odwrotu (to nie nasz Wielki Strateg tu zawini!). By to niewielki, liczcy jakie p setki osb, potok g e n e r a l s k i , wchonity przez moskiewskie wizienia latem 1941 roku. W padzierniku tego roku wysano ich etapem dalej. Wrd tych generaw wikszo stanowili lotnicy dowdca si lotniczych Smuszkiewicz, genera. J. S. Ptuchin (powiada: gdybym z gry wiedzia to naprzd bym pozby si bomb nad gow Ojca Rodzonego, a ju potem mgbym tu sobie wyldowa!) i inni. Zwycistwo pod Moskw spowodowao nowy przypyw: byli to mieszkacy Moskwy, na ktrych ciya pewna wina. Po bliszym rozpatrzeniu okazao si, e to ci ktrzy nie uciekli i nie ewakuowali si, tylko odwanie zostali, w zagroonej przez wroga i opuszczonej przez wadze stolicy. Tym samym byli podejrzani albo o podrywanie autorytetu wadzy (5810), bd to, e czekali na Niemcw (581a, w sensie artykuu 19). Potok ten a do samego roku 1945 dostarcza eru ledczym Moskwy i Leningradu). Rozumie si te, e artyku 5810, ASA, ani na chwil nie wychodzi! z uycia i przez ca wojn dawa si we znaki frontowi i zapleczu. Wlepiano go ewakuowanym, jeli paplali o okropnociach odwrotu (z gazet za jasno wynikao e odwrt odbywa si zgodnie
56
Aleksander Soenicyn
z planem), wlepiono tyowym oszczercom, twierdzcym e przydziay s za mae. Na froncie wlepiano go potwarcom, utrzymujcym, e Niemcy s technicznie mocni. W 1942 roku wlepiano go wszdzie tym, ktrzy kamliwie gosili, e W oblonym Leningradzie ludzie marli z godu. W tym samym roku, po niefortunnych operacjach na Krymie (desant pod Kierczem, 120 tysicy jecw), pod Charkowem (jeszcze wicej), w trakcie wielkiego odwrotu naszego poudniowego zgrupowania na Kaukaz i w stron Wogi spyn jeszcze bardzo wany potok oficerw i onierzy, ktrzy nie chcieli na straconych pozycjach s t a n a p r z e k r m i e r c i i cofali si bez zezwolenia: byli to ci sami, ktrym wedle sw niemiertelnego stalinowskiego rozkazu nr 227 ojczyzna nie moe wybaczy swojej haby. Ten potok nie dotar jednak do GUagu: w przyspieszonym tempie przepuszczony przez tryby dywizyjnych trybunaw, zapdzony by w caoci do kompanii karnych i bez ladu wsik w czerwony piach pierwszej linii frontu. By to cement podwalin stalingradzkiego zwycistwa, ale nie znalaz miejsca w oglnej historii Rosji, trafi tylko do czci szczegowej dziejw kanalizacji. (Nawiasem, my take prbujemy opisa tu jedynie te potoki, ktre spyway do GUagu z zewntrz. Nieustannie za przetaczane wewntrzne zawartoci, z jednego pojemnika GUagu do drugiego, tak zwane o b o z o w e w y r o k i , rozdawane na prawo i lewo, zwaszcza podczas wojny, nie s brane pod uwag w tym rozdziale). Uczciwo kae wymieni tu take kontrpotoki okresu wojny: ju wspomniani Czesi, Polacy, zwalniani z obozw na front kryminalici. Od 1943 roku, od kiedy los wojny odwrci si i nasi zaczli bra gr, zacz si, trwajcy a do roku 1946, coraz obfitszy, wielomilionowy wpyw ludzi, pojmanych na terenach zachodnich i na terytorium Europy. Skada si on z dwch podstawowych kategorii:: z cywilw, ktrzy spdzili jaki czas z Niemcami albo u Niemcw (wlepiano im d y c h z literk a: 581a) z wojskowych, ktrzy byli jaki czas w niewoli (wlepiana im d y c h z literk b: 581b). Kady, kto znalaz si pod okupacj, chcia jako y i dlatego musia co robi, std te mg teoretycznie zarobi nie tylko na chleb, lecz na przyszy wyrok jeli nie wprost za zdrad kraju, to przynajmniej za pomaganie okupantowi. W praktyce wystarczyo jednak zaznaczy przez odpowiedni numeracj paszportw e kto mieszka na terenach okupowanych. Aresztowanie wszystkich takich osb nie byo racjonalne z punktu widzenia gospodarczego bo grozio wyludnieniem zbyt duych obszarw. Dla podcignicia wzwy spoecznej wiadomoci wystarczyo wsadzi tylko pewien procent winnych, pwinnych, wierwinnych, oraz tych, co suszyli z nimi onuce na tym samym pocie. A przecie jeden tylko procent jednego tylko miliona daje w rezultacie tuzin penokrwistych punktw obozowych. Nie naley sdzi, e rzetelny udzia w podziemnej antyniemieckiej organizacji istotnie chroni czowieka przed porwaniem przez ten potok. Wypadek tego kijowskiego komsomolca, ktrego podziemna organizacja w celach wywiadowczych skierowaa do suby w policji miejskiej nie by czym wyjtkowym. Chopak uczciwie informowa
57
Aleksander Soenicyn
o wszystkim komsomolcw, ale po przyjciu naszych dosta swoj dych, bo nie mg przecie w trakcie suby policyjnej nie przesikn wraym duchem i wcale nie wykonywa wraych porucze. Jeszcze ostrzej i surowiej wyrokowano o tych, ktrzy mieli za sob pobyt w Europie, choby w charakterze raba z naszywk OST, bo przecie poznali jaki strzp tamecznego ycia i mogli o nim snu opowieci. Opowieci za takie, ju od dawna nam niemie (wyjwszy relacje podrnicze prawomylnych literatw), byy cakiem ju nie na miejscu w latach powojennych, penych ruin i niedostatku. Opowiada natomiast, e w Europie wszystko jest do niczego i e w ogle y tam nie sposb do tego nie kady by zdolny. Z tej wanie przyczyny, a wcale nie za zwyke pjcie do niewoli, sza pod sd wikszo jecw zwaszcza ci, ktrzy zobaczyli na Zachodzie co jeszcze poza niemieckim obozem mierci. 44 Wynika to w sposb oczywisty z faktu, e tak samo bezwzgldnie, jak jecw, sdzono take internowanych. Oto przykad: w pierwszych dniach wojny, morze wyrzucio na szwedzki brzeg grup naszych marynarzyrozbitkw. Pniej, przez ca wojn yli oni sobie na swobodzie w Szwecji w takim dostatku i komforcie, jak nigdy przedtem, ani potem. Zwizek Sowiecki cofa si, przechodzi do natarcia, atakowa, zdycha i godowa, a ci szubrawcy napali sobie przez ten czas neutralne, grube pyski. Po wojnie Szwecja nam ich zwrcia. Zdrada kraju nie ulegaa w tym wypadku wtpliwoci ale jednak co tu nie grao. Pozwolono zatem tym wszystkim facetom pojecha sobie w rne strony i dopiero wtedy wrzepiono im co naley z artykuu o antysowieckiej agitacji za ncce opowiastki o wolnoci i sytoci, panujcej w kapitalistycznej Szwecji (grupa Kadenki). 45
Nie od razu si to wyklarowao tak wyranie i jeszcze w 1943 roku zdarzay si jakie marginesowe i cakiem zbakierowane potoki, jak na przykad afrykaski - dugo jeszcze nazywano go tak w workuckich brygadach budowlanych. Byli to jecy rosyjscy, ktrych Amerykanie odbili armii Rommla w Afryce (hiwi), a pniej, w 1948 roku odesali ciarowymi Studebackerami przez Egipt, Irak i Iran do ZSSR. Nad pustynn zatok morza Kaspijskiego od razu wtrcono ich za druty kolczaste, zerwano im dystynkcje wojskowe, zabrano im darowane amerykaskie ciuchy (oczywicie - na rzecz agentw, a nie skarbu) i wysano na Workut, do dyspozycji, nie wlepiajc z nieprzyzwyczajenia adnego artykuu ani wyroku. Ci afrykanie traktowani byli na Workucie w zupenie niesamowity sposb: nie byli pod dozorem, ale nie wolno im byo kroku zrobi bez przepustki, tej za im nie dawano. Pacono im, jak wolniakom, ale odnoszono si do nich jak do winiw. A dyspozycje jako nie nadchodziy. Zapomniano o nich... 45 49 Z t grup zdarzy si pniej anegdotyczny wypadek. W obozie ju o Szwecji nie paplali, bojc si dosta za to drugi wyrok. Ale w Szwecji dowiedziano si jako o ich losie i w prasie pojawiy si oszczercze artykuy. Marynarze byli ju w tym okresie w rozmaitych obozach, w rozsypce. Raptem cignito ich wszystkich na mocy specrozkazu do leningradzkich Krestw, dwa miesice karmiono, jak na ubj, pozwolono zapuci fryzury. Nastpnie przyodziano ich z dyskretn elegancj, wyjaniono co kady ma mwi, uprzedzono, e kady dra, ktry piknie co innego, dostanie 9 gramw w potylic - i wprowadzono na konferencj prasow z zagranicznymi korespondentami, take tymi, ktrzy dobrze znali ich jeszcze w Szwecji. Eks-internowani wygldali rzeko, suyli wiadomociami gdzie mieszkaj, pracuj, studiuj, oburzali si na buruazyjne oszczerstwa, o ktrych niedawno przeczytali w zachodnich gazetach (wszak sprzedaj je u nas w kadym kiosku) - i wyjanili, e wanie zmwili si na wsplne spotkanie w Leningradzie (nikt nie zapyta o kwesti kosztw podry). Ich wiey, kwitncy wygld by najlepsz odpowiedzi na gazetowe ploty. Zawstydzeni urnalici odjechali piszc po drodze dementi. Zachodnia wyobrania nie moga inaczej interpretowa sprawy. Sprawcw za uroczystoci natychmiast zaprowadzono do ani, ostrzyono, ubrano w stare lachy i odesano do tych samych obozw. Poniewa zachowali si, jak naley - nikt z nich nie dosta drugiego wyroku.
44
58
Aleksander Soenicyn
Ten oglny nurt wyzwolonych spod okupacji zasiliy jeden za drugim wartkie i zborne potoki wystpnych narodw: w 1943 Kamucy, Czeczecy, Ignuszowie, Bakajrowie, Karaczajewcy; . w 1944 krymscy Tatarzy. Nie ruszyliby tak energicznie i wawo na swoje wieczne zesanie, gdyby O r g a n y nie otrzymay pomocy oddziaw regularnej armii i znacznej iloci wojskowych ciarwek. Jednostki wojskowe dziarsko otaczay auy i ci, ktrzy tu zagniedzili si niegdy na stulecia w cigu 24 godzin, z szybkoci desantu przerzucani byli na stacje kolejowe, pakowani do wagonw i z punktu ruszali na Syberi, do Kazachstanu, do Azji rodkowej, na rosyjsk Pnoc. Ju nastpnego dnia ziemia i nieruchomoci przechodziy w rce sukcesorw. Jak Niemcw na pocztku wojny, tak teraz wszystkich tych ludzi zsyano wycznie z uwagi na ich krew, bez adnych indagacji; czonkowie partii, bohaterowie pracy, bohaterowie jeszcze toczcej si wojny wszyscy do jednego worka. Rozumie si, e w ostatnich latach wojny pyn strumie niemieckich p r z e s t p c w w o j e n n y c h , branych z oglnej sieci obozw i za porednictwem sdu przenoszonych do systemu GUagu, W 1945 roku, cho wojna z Japoni trwaa krcej ni trzy tygodnie wielk ilo japoskich jecw wojennych przysano dla wykonania niecierpicych zwoki robt budowlanych na Syberii i w Azji rodkowej; Przeprowadzono te t sam operacj: wzito spord nich do GUagu w o j e n n y c h p r z e s t p c w . 46 Poczynajc od ostatnich miesicy 1944 roku, kiedy to nasza armia wkroczya na Bakany, a ju zwaszcza w 1945, gdy dotara do Europy Centralnej kanaami GUagu popyn jeszcze potok emigrantw starcw, ktrzy wyjechali podczas rewolucji, i modziey, wychowanej ju za granic. Wyuskiwano przewanie mczyzn, kobiety i dzieci zostawiano na emigracji. (Zabierano, co prawda, nie wszystkich, lecz tych, ktrzy dali choby saby wyraz swoim pogldom politycznym w cigu tych 25 lat, albo wczeniej, w trakcie rewolucji. Tym, ktrzy prowadzili zupenie biern wegetacj dano spokj). Gwne potoki pyny z Jugosawii, Czechosowacji, mniejsze z Austrii, z Niemiec; w innych krajach Europy Wschodniej nie byo Rosjan wcale. Z Mandurii w 1945 roku ruszy odpowiedni potok emigrantw. (Niektrych z nich nie od razu aresztowano: zapraszano ich caymi rodzinami, przyjedali do kraju ojczystego jako wolni, a dopiero pniej ich rozdzielano, wywoono na zesanie, albo wsadzano do wizienia). Przez cay rok 1945 i 1946 sun na Archipelag potok tym razem autentycznych wrogw wadzy sowieckiej (wasowcw, Kozakw generaa Krasnowa, mahometan z oddziaw narodowych, formowanych po niemieckiej stronie) czasem przekonanych, czasem zmuszonych do tego wbrew woli. Razem z nimi zagarnito okoo m i l i o n a u c h o d c w z terenw podlegych wadzy sowieckiej cywilw rnego wieku i obojga pci, ktrym udao si szczliwie
Nie znajc szczegw, mona mie pewno, e wiksza cze tych Japoczykw sdzona bya bez adnych podstaw prawnych. By to akt zemsty i sposb zatrzymania siy roboczej na duszy czas.
46
59
Aleksander Soenicyn
ukry na terytorium sojuszniczym po to, by w 194647 wadze alianckie mogy zdradziecko wyda ich w sowieckie rce. 47 Pewna ilo P o l a k w , onierzy Armii Krajowej i stronnikw Mikoajczyka przewina si przez nasze wizienia po drodze do GUagu. Tylu a tylu byo R u m u n w i W g r w . W ostatnim okresie wojny i po jej zakoczeniu, przez wiele lat bez przerwy pyn wezbrany potok ukraiskich nacjonalistw (banderowcw). Na tle tej ogromnej, powojennej wdrwki milionw mao kto zauway takie drobne ruczajki, jak: D z i e w c z y n o d c u d z o z i e m c w (194647) to znaczy tych dziewczt, ktre pozwalay obcokrajowcom szuka swego towarzystwa. Dziewczta pitnowano za to jako element spoecznie niebezpieczny (art. 7; 35); Hiszpaskich dzieci, tych samych, ktre przywieziono do ZSSR podczas wojny domowej w Hiszpanii. Podrastay ju po drugiej wojnie wiatowej. Cho wychowane w naszych internatach, bardzo le jednak aklimatyzoway si w naszym yciu. Wiele z nich chciao wraca do domu. Dawano im take 735, jako spoecznie niebezpiecznym, szczeglnie za upartym 586, szpiegostwo na rzecz... Ameryki. (Aby by sprawiedliwym nie wolno zapomnie krtkiego, przypadajcego na 1947 rok kontrpotoku... duchownych. Owszem, cud prawdziwy! pierwszy raz w cigu 30 lat zwalniano popw. Waciwie nie szukano ich po obozach, ale jeli kto z wolnych pamita i potrafi wymieni nazwiska i dokadne adresy to wymienionych odsyano etapem na wolno, dla umocnienia przywracanej do ycia cerkwi prawosawnej. * Naley przypomnie, e rozdzia ten wcale nie jest prb wymieniania WSZYSTKICH potokw, ktre uyniy GUag, a tylko takich, ktre miay odcie polityczny. Podobnie, jak w kursie anatomii po szczegowym opisie ukadu krwiononego mona zacz od pocztku i opisa szczegowo ukad limfatyczny, tak samo mona zrobi przegld od pocztku, od 1918 do 1953 roku potokw p o s p o l i t a k w i waciwych k r y m i n a l i s t w . Take ten opis zajby niemao miejsca. Zostayby w nim nawietlone liczne i synne ustawy, teraz ju czci nawet zapomniane (chocia nigdy nie anulowane oficjalnie), zapewniajce nienasyconemu Archipelagowi obfity dopyw materiau ludzkiego.
Zdumiewajca to rzecz - i na Zachodzie, gdzie niemoliwoci jest dugie zachowanie tajemnicy politycznej, gdzie przedostaj si one nieuchronnie do periodykw i s rozgaszane - wanie tajemnica tej zdrady doskonale i starannie bya strzeona przez rzd brytyjski i amerykaski - zaiste, ostatnia to ju tajemnica drugiej wojny wiatowej, albo jedna z ostatnich. Spotykajc si czsto z tymi ludmi w wizieniach i obozach, nie mogem przez wier wieku poj, e opinia publiczna Zachodu nic nie wie o tej, gigantycznej co do rozmiarw, operacji, polegajcej na wydaniu przez zachodnie rzdy masy prostych Rosjan pod miecz, na zgub. Dopiero w 1973 roku (Sunday Oktahoman z 21 stycznia) przebia si na wiato dzienne publikacja Juliusza Epsteina, ktremu tutaj omielam si Wyrazi wdziczno w imieniu tumu tych, co zginli i nielicznych, pozostaych przy yciu. To, co pojawio si w druku, jest skromnym dokumentem, wyrwanym z kontekstu wielotomowego dziea, dotyczcego przymusowej repatriacji do ZSSR, ukrywanego dotychczas przed opini publiczn. Po dwch latach spdzonych w brytyjskiej strefie, w zwodniczym klimacie bezpieczestwa. Rosjanie zostali zaskoczeni znienacka, nie zdawali sobie nawet sprawy, e to repatriacja... Byli to w wikszoci proci chopi ywicy gorzkie uczucie alu do bolszewikw, Angielskie wadze postpiy natomiast z nimi jak z przestpcami wojennymi: wbrew ich woli oddali ich w rce tych, od ktrych nie mona oczekiwa sprawiedliwego sdu. Wszystkich ich te posiano na Archipelag, na zagad.
47
60
Aleksander Soenicyn
Taka ustawa o bumelanctwie. Albo ustawa o karach za produkowanie braku. Albo ustawa o pdzeniu alkoholu (jej rozkwit przypada na rok 1922 ale przez cae 20. te zgarniali gsto). Albo ustawa o karaniu kochonikw za niewykonanie minimum roboczodniwek. Albo ustawa o stanie wojennym na kolejach (kwiecie 1943 roku, wcale nie pocztek wojny, tylko chwila zwrotu ku lepszemu). Ustawy te, zgodnie z prastar tradycj piotrow, pojawiay si zawsze jako ostatnie i najwaniejsze sowo prawodawstwa i bez adnego wzgldu na poprzednio wydane prawa, a nawet bez wspominania o nich. Uzgodni te drobnostki mieli potem uczeni prawnicy, ale zajmowali si tym niezbyt pilnie i niezbyt owocnie. To pulsowanie ustaw doprowadzio do dziwnego widowiska w dziedzinie przestpczoci pospolitej i kryminalnej. Rzucao si w oczy, e ani kradziee, ani morderstwa, ani pdzenie bimbru, ani gwaty nie wystpoway na terenie kraju raz tu, raz tam; gdzie popado, jako skutki ludzkiej saboci i rozpasanych namitnoci o, nie! Na caym obszarze pastwa poszczeglne rodzaje przestpstw pojawiay si ze zdumiewajc jednomylnoci i jednostajnoci. To cay kraj roi si od samych gwacicieli, to znw od mordercw, to znowu od tajnych gorzelni, czujnie reagujc na ostatni ustaw rzdow, Kady rodzaj przestpstwa jakby sam podstawia poe Ustawie eby tylko czym prdzej zgin! I wanie ten gatunek przestpstwa (zaraz i wszdzie) wytryska spod ziemi, ktry dopiero co zosta przez mdrego prawodawc wzity pod uwag i napitnowany ku przestrodze. Ustawa o militaryzacji kolei pchna przed trybunay tumy bab i wyrostkw, bo wanie oni najczciej pracowali podczas wojny przy torach, a nie majc za sob koszarowej szkoy czciej, ni inni spniali si amali regulamin. Ustawa o niewykonaniu minimum roboczodniwek bardzo uprocia procedur zsyania opieszaych kochonikw, ktrych nie zadawalay stawiane im kreski. Jeli dawniej potrzebny by do tego sd i stosowanie paragrafu o kontrrewolucji gospodarczej, to teraz do byo decyzji kierownictwa kochozu, zatwierdzonej przez powiatowy komitet wykonawczy; samym zreszt kochonikom powinno byo by lej na myl, e chocia id na zesanie, to niejako wrogowie ludu. (Obowizkowa norma zmieniaa si zalenie od regionu, najmniejsza bya na Kaukazie 75 roboczodniwek ale i tak niemao kaukaskich grali popyno na 8 lat do kraju Krasnojarskiego). Ale w tym rozdziale nie zajmujemy si wszechstronnym i zapewne owocnym sondowaniem potokw pospolitych i kryminalnych. Nie moemy tylko, skoromy ju doszli do roku 1947, przemilcze jednej z najbardziej monumentalnych ustaw stalinowskich. Ju zdarzyo si nam wspomnie, omawiajc zdarzenia 1932 roku, synne prawo z sidmego smego, albo siedem smych, na podstawie ktrego wsadzano ludzi hojn rk za dbo zboa, za ogrek za dwa kartofle, za szczapk, za szpulk nici 48 zawsze na dziesi lat. Ale wymogi chwili tak, jak je rozumia Stalin wci si zmieniay a ta dycha ktra wydawaa si wystarczajc kar w obliczu surowej wojny, teraz po zwycistwie na miar wszechwiatow i historyczn wygldaa mizernie. I znowu gardzc kodeksem, albo zapominajc, e istniej ju liczne artykuy i ustawy o przywaszczeniach i kradzieach
48
W protokole pisano: dwiecie metrw surowcw krawieckich. Jednak wstyd byo napisa - szpulka nici.
61
Aleksander Soenicyn
4 czerwca 1947 roku wydano Dekret zostawiajcy j e daleko w tyle. Beztroscy winiowie natychmiast zaczli go nazywa cztery szste. Wyszo nowego dekretu polegaa po pierwsze na jego wieoci: ju od pierwszego dnia po nabraniu przeze mocy, miay wszdzie rozszale si te przestpstwa, zapewniajc obfity napyw skazanych. Ale jeszcze waniejsz zalet byy proponowane wyroki: jeeli po koski sza dla kurau nie jedna dziewczyna, tylko trzy (zorganizowana szajka), po ogrki albo po jabka kilku dwunastoletnich chopakw to dawano im do dwudziestu lat obozu wcznie; za przywaszczenie mienia w fabrykach grny puap kary zosta podniesiony do dwudziestu piciu lat (ten termin kary, wiartka, wprowadzony zosta kilka dni wczeniej, zamiast kary mierci skasowanej ze wzgldw humanitarnych 49). I wreszcie naprawiona zostaa stara niesprawiedliwo e tylko niezoenie donosu w politycznej sprawie jest przestpstwem antypastwowym; od tej chwili take za pospolite niezameldowanie o przywaszczeniu pastwowego albo kochozowego mienia wlepiano trzy lata obozu albo siedem lat zesania. W cigu kolejnych paru lat cae dywizje mieszkacw miast i wsi posane zostay celem zagospodarowania wysp GUagu na miejsce wymarych tymczasem tubylcw. Co prawda, potoki te obiy sobie koryta poprzez milicj i zwyke sdy, nie zamulajc kanaw bezpieczestwa pastwowego, i tak ju przecionych w powojennym okresie. Ta nowa linia Stalina wanie teraz, po zwycistwie nad faszyzmem, PAKOWA jak najenergiczniej, jak najwicej i dawa jak najwysze wyroki natychmiast odbia si take na politycznych. Lata 194849, cechujce si wzmoeniem przeladowa i szpiclowania, byy widowni niebywaej nawet na miar stalinowskiej sprawiedliwoci tragikomedii repetentw. Tak nazywano w GUagu tych nieszczsnych niedobitkw 1937 roku, ktrym udao si przetrzyma cae nieznone, nieludzkie dziesi lat i ktrzy teraz, w 1947 czy 1948 roku, zadrczeni i zamani, niemiao stawiali stop na ziemi wolnoci majc nadziej, e dane im bdzie w spokoju doczeka si bliskiego koca. Ale jaka dzika fantazja (albo zowroga zawzito, albo nienasycona mciwo) kazaa GeneralissimussowiZwycizcy wyda rozkaz: wszystkie te kaleki powsadza jeszcze raz, mniejsza o nowe winy! Politycznie czy gospodarczo nie opacao mu si nawet zapychanie gardzieli maszyny jej wasnymi odpadkami. Ale Stalin wanie taki rozkaz wyda. By to rzadki wypadek: posta historyczna igra z historyczn koniecznoci. I oto ledwie ci ludzie przylgnli do nowych okolic albo do nowych rodzin ju przychodz po nich. Zabierano ich z tym samym leniwym znueniem, z ktrym oni sami szli tym razem. Ju wszystko wiedzieli z gry, znali ca drog krzyow. Nie pytali za co? i nie obiecywali bliskim, e wrc, wdziewali co brudniejsze achy, sypali machorki do lagrowego kapciucha i szli podpisywa protok. (A kwestia bya tylko jedna: To wycie siedzieli? Ja. Macie tu jeszcze dych). I tu wpado jedynowadcy na myl, e to za mao zamyka tylko ocalaych weteranw 37. roku! Przecie dzieci tych zaprzysigych wrogw te warto powsadza!
Kara mierci tylko tymczasem skrya si za woalem, aby zrzuci go i wyszczerzy zby po upywie dwch i p lat (w styczniu 1950).
49
62
Aleksander Soenicyn
Przecie dorastaj jeszcze mog pomyle o zemcie. (A moe powieczerza sobie godnie i mia ciki jaki sen o tych dzieciach). Sprawdzili wic, porachowali: owszem, zamykano te dzieci, ale za mao! Dzieci dowdcw wszystkie poszy za krat, dzieci trockistw nie wszystkie! I popyn potok dziecimcicieli. (Trafia do tego potoku take 17letnia Lena Kosariewa i 35letnia Helena Rakowska). Po wielkim, europejskim trzsieniu ziemi Stalinowi udao si koo 1948 roku znw otoczy si mocnym murem, cign powa jak najniej i w tej zamknitej przestrzeni zagci duszne powietrze 1937 roku. Przycignli wic w 1948, 1949 i 1950: rzekomi szpiedzy (przed 10 laty niemieckojaposcy, teraz angloamerykascy); wierzcy (tym razem wikszo stanowili czonkowie sekt); niedornici genetycy i selekcjonerzy wawiowcy i mendelici; po prostu inteligenci, mylcy ludzie (szczeglnie studenci) niewystarczajco odstraszeni od Zachodu. Mona im byo wlepia: WAT = wychwalanie amerykaskiej techniki; WAD = Wychwalanie amerykaskiej demokracji; KZ 50 = korzenie si przed Zachodem. Potoki byy podobne jak w 1937 roku, tylko wyroki byy inne: teraz standardem sta si ju nie patriarchalny czerwoniec, lecz nowa, stalinowska wiartka. Teraz dycha to by dziecinny wyrok. Wcale niemay potok aresztowanych spowodowa nowy Dekret o Zdradzie tajemnicy pastwowej (a za tajemnic uchodziy: zbiory w powiecie; kada statystyka epidemiologiczna; co produkuje dany dzia czy fabryczka; koordynaty lotniska cywilnego; marszruty komunikacji miejskiej; nazwisko winia, siedzcego w obozie). Na mocy tego dekretu dostawao si 15 lat. Nie zapomniano te o potokach narodowych. Cay czas pyn potok banderowcw, branych wprost z lasw i pl bitewnych. Jednoczenie dostawali dychy i pitki obozu albo zesania wszyscy zachodnioukraiscy chopi majcy jakkolwiek styczno z partyzantami: jeden, e wpuci na nocleg drugi, e da je, trzeci e nie donis. Mniej wicej w 50. roku zacz pyn potok banderowskich ON wlepiano im po dziesitce za niezoenie donosu, eby prdzej wykoczy mw. Gas ju w tym okresie opr na Litwie i w Estonii. Ale w 1949 roku ruszyy stamtd wezbrane potoki celem lepszej profilaktyki spoecznej i zapewnienia kolektywizacji sukcesu. Caymi pocigami wieziono na syberyjskie zesanie ludno wsi i miast z trzech nadbatyckich republik. (Rytm historyczny uleg w tych republikach skaeniu. W skrconym, kusym terminie musiay one teraz przej cay szlak, przebyty ju przez reszt kraju). W 48. roku przetoczy si jeszcze jeden potok narodowy byli to Grecy znad morza Azowskiego, z Kubania, i okolic Suchumi. Niczym si nie splamili w obliczu Ojca podczas wojny, ale teraz mci si on na nich za porak w Grecji, bo c by innego? Zdaje si, e ten potok take by wynikiem jego wasnego obdu. Wikszo Grekw znalaza si na zesaniu w Azji rodkowej, niezadowoleni poszli do politizolatorw.
50
W oryginale - PZ - prieklonienge piered Zapadam.
63
Aleksander Soenicyn
Koo 1950 roku, w trybie teje zemsty za przegran wojn albo dla zrwnania ich z tamtymi, ju zesanymi spynli na Archipelag rwnie sami powstacy z armii Markosa, przekazani nam przez Bugari. W ostatnich latach ycia Stalina zdecydowanie zacz wzbiera take potok ydw (ju od 1950 roku pynli ciurkiem jako k o s m o p o l i c i ). Po to wanie zainscenizowana zostaa sprawa lekarzy. Zdaje si, e Stalin przygotowywa wielk masakr ydw. Niczego u nas nie mona dokadnie sprawdzi, tak jest nawet dzisiaj i tak bdzie jeszcze dugo. Ale wedug krcej po Moskwie pogoski, plan Stalina wyglda jak nastpuje: w pierwszych dniach marca 1953 roku lekarzemordercy mieli by powieszeni na Placu Czerwonym. Wzburzeni patrioci, rzecz prosta, mieli (pod kierunkiem instruktorw) z miejsca zacz pogrom ydw. I wtedy to rzd (wida stalinowski charakter pisma, prawda?), wielkodusznie ratujc ydw przed gniewem ludu, tej samej nocy mia wysiedli ich z Moskwy na Daleki Wschd i na Syberi (gdzie baraki ju byy w budowie). To by jednak pierwszy w jego yciu plan, ktry spali na panewce. Kaza mu Bg, zdaje si, e nie bez udziau ludzkiej rki, wyda ostatnie tchnienie i przenie si na ono Abrahama. To, co wyej zostao powiedziane, powinno byo, jak sdz, dostarczy dowodw e proces rugowania milionw i zasiedlania krainy GUag prowadzony by z zimn krwi, konsekwentn przemylnoci i niesabnc wytrzymaoci. e PUSTYCH wizie nigdy u nas nie byo, byy one natomiast albo pene, albo przepenione ponad miar. e podczas gdycie wy z ca satysfakcj pasjonowali si nieszkodliwie tajemnicami jdra atomowego, badali wpyw Heideggera na Sartrea, i kolekcjonowali reprodukcje Picassa, czy podrowali wygodnymi wagonami do uzdrowisk albo koczyli budow podmoskiewskich dacz suki bez przerwy migay ulicami, agenci za pukali i dzwonili do czyich drzwi. Przypuszczam, e wyjanienia powysze dowiody, i Organy nigdy nie jady darmo chleba.
64
Aleksander Soenicyn III. LEDZTWO
Gdyby czechowowskim inteligentom, wci zastanawiajcym si, co bdzie za dwadzieciatrzydzieciczterdzieci lat, kto odpowiedzia, e za lat czterdzieci bd w Rosji tortury przy ledztwie, e bd czowiekowi ciska gow obrcz, zanurza go w wannie z kwasem, e bd go nagiego i skutego wystawia na ukszenia mrwek i pluskiew, e mu bd wpycha rozarzony na prymusie wycior w odbytnic (tajemne pitno), powoli rozgniata butem genitalia, a ju co najmniej mczy caotygodniow bezsennoci, pragnieniem i biciem na krwawy befsztyk ani jedna sztuka Czechowa nie doszaby do, finau, wszyscy bohaterowie znaleliby si wczeniej w domu wariatw. Ale co tam bohaterowie Czechowa! Jak i w ogle normalny Rosjanin, w tej liczbie rwnie kady czonek RSDRP 51 mgby w to uwierzy, kto potrafiby pogodzi si z takim oczernianiem wietlanej przyszoci? To, co jeszcze za Aleksego Michajowicza wydawao si na miejscu, co za Piotra ju uchodzio za barbarzystwo, co za czasw Birona mogo by zastosowane do 1020 ludzi, co stao si ju zupenie niemoliwe od czasw Katarzyny ot to wanie w zenicie wspaniaego dwudziestego wieku, w spoeczestwie opartym na socjalistycznych zaoeniach, w okresie, gdy latay ju samoloty, pojawio si radio i film dwikowy popenione zostao nie przez jednego niegodziwca, nie w jednym jakim zakamarku, ale przez dziesitki tysicy specjalnie wyksztaconych ludzkich bestii, pastwicych si nad milionami bezbronnych ofiar. I czy straszny jest tylko ten wybuch atawizmu, nazywany dzi wykrtnie kultem jednostki? Czy moe raczej to jest straszne, e w tym samym czasie obchodzono u nas uroczycie stulecie mierci Puszkina? e bezwstydnie wystawiano wanie sztuki Czechowa chocia odpowied na nie ju bya dana? A moe jeszcze straszniejsze jest to, e nawet po trzydziestu latach powiada si nam: nie trzeba o tym mwi! Kto wspomina o cierpieniach milionw, ten wypacza perspektyw historyczn! Kto usiuje wnikn w istot naszego porzdku moralnego ten rzuca cie na postp materialny! Przypomnijcie sobie lepiej puszczone w ruch wielkie piece i walcownie, przebite kanay... nie, kanay lepiej nie... no to kopalnie zota na Koymie, nie, o tym te lepiej nie... Zreszt, mona o wszystkim, byle umiejtnie, chwalc, co naley... Nie rozumiem, dlaczego waciwie wiesza si psy na inkwizycji? Czy oprcz stosw nie byo te piknych naboestw? Nie rozumiem, co nam si tak nie podoba w paszczynie? Przecie chopu nikt nie zabrania pracowa zbonie co dnia. I mg swobodnie koldowa sobie w noc wigilijn, a chopianeczki miay prawo ple wianki w Zielone witki...
* Pisana i ustna legenda goszca teraz, e role 1937 mia cechy wyjtkowoci, widzi je w tym, e oskarano wtedy ludzi o niepopenione winy i stosowano tortury.
Rossijskaja Socjal-demokraticztskaja Raboczaja Partia (jej frakcjami byli zarwno bolszewicy, Jak mieszewicy).
51
65
Aleksander Soenicyn
Ale to jest niesuszne, niecise. W trakcie wielu innych lat i dziesicioleci ledztwo, prowadzone z artykuu 58 PRAWIE NIGDY nie dyo do wykrycia prawdy, lecz sprowadzao si do fatalnej, brudnej procedury: wolny dopiero co, czsto peen dumy, zawsze nieprzygotowany czowiek, mia by zgity w barani rg i przepchnity przez wsk rur, tak eby mu boki rozoray sterczce haki armatury, eby zabrako mu tchu, eby zacz marzy o jej wylocie i w kocu wyrzucany by przez ten wylot wprost na ziemi obiecan jako gotowy mieszkaniec Archipelagu. (Naiwni wci si opieraj ruchowi, przekonani, e z rury mona wydosta si rakiem). Im wicej mija guchych lat, tym trudniej dzi zebra rozproszone wyznania ocalaych. A ci wanie twierdz, e fabrykowanie l i p n y c h spraw zaczo si jeszcze we wczesnym okresie istnienia O r g a n w po to, aby da dowd, jak zbawienna jest ich niestrudzona, niezastpiona, nieprzerwana aktywno eby przypadkiem zmniejszenie si iloci wrogw nie spowodowao, bro Boe, zaniku Organw. Jak wida ze sprawy Kosyriewa, 52 sytuacja Czeki bya chwiejna ju w pocztkach 1919 roku. Czytajc gazety z 1918 roku natknem si na oficjalny komunikat o wykryciu strasznego spisku grupy, zoonej z dziesiciorga osb, ktra zamierzaa (dopiero ZAMIERZAA!) wcign na dach Zakadu Wychowawczego (popatrzcie sami, czy ma wystarczajc wysoko) d z i a a , aby ostrzeliwa z nich Kreml. Byo ich d z i e s i c i o r o (moe z kobietami i wyrostkami wcznie?), nie wiadomo tylko, ile byo tych dzia i skd je wzili? jakiego kalibru? jak zamierzali wcign je po schodach na gr? I jak ustawi je mieli na spadzistym dachu? jak miao by z odrzutem przy strzelaniu? Dlaczego petersburscy policjanci przy tumieniu zaj rewolucyjnych nie brali ze sob na dachy nic ciszego od karabinu maszynowego?... A jednak te fantazje, antycypujce pomysy z 1937 roku, byy przecie czytane! i ludzie w to wierzyli!... Lipna bya rwnie sprawa, w wyniku ktrej rozstrzelano poet Mikoaja Gumilowa w 1921 roku. 53 W tym samym roku w riazaskiej Czerezwyczajce zaczto rozdmuchiwa fikcyjn spraw spisku miejscowej inteligencji (ale protesty miakw docieray jeszcze wtedy do Moskwy i sprawie nie nadano biegu). W tym samym 1921 roku rozstrzelano w caoci jeden z komitetw, wchodzcych w skad Komisji Wykorzystania Rezerw Naturalnych. Wystarczajco dobrze znajc nastroje rosyjskich k naukowych w tym okresie i nie majc zasony dymnej fanatyzmu przed oczyma, moemy chyba oceni bez pomocy archeologw, co ta caa SPRAWA bya warta. 13 listopada 1920 roku Dzieryski w pimie do WCZK ostrzega za, e Czeka czsto nadaje bieg oszczerczym oskareniom. O roku 1921 tak jeszcze wspomina Eugenia Dojarenko: ubiaska izba przyj dla aresztantw, 4050 prycz, ca noc sprowadzaj kobiet po kobiecie. adna nie wie, co jej si zarzuca, panuje przekonanie, e api nie wiadomo za co. W caej celi jedna tylko wie: to eserka. Pierwsze pytanie Jagody: A wic za co was aresztowano? tzn. sama podpowiedz, pom im jeszcze uwika ci! I ABSOLUTNIE TO SAMO si mwi o riazaskim GPU w 1930 roku! I tu wszyscy s przekonani, e siedz nie wiadomo za co. Brak konkretnych zarzutw do tego stopnia, i I.D.Twa oskaraj... o noszenie faszywego nazwiska. (I chocia nazwisko byo zupenie prawdziwe, to jednak trjka OSO wlepia mu
52 53
Patrz cz. l, rozdzia 8. A.A. Achmatowa wymieniaa mi nawet nazwisko czekisty, ktry t spraw zmyli: Jakow Agranow.
66
Aleksander Soenicyn
z artykuu 5810 trzy lata). Nie wiedzc do czego by tu si przyczepi, ledczy pyta: Zawd? Planista Prosz napisa wyjanienie na temat planowania w fabryce i jego metod. Potem dowiecie si, za co was aresztowano. (W tym wyjanieniu jaki haczyk si ju znajdzie). A czy nie nauczono nas w cigu tych dziesicioleci, e STAMTD nikt nie wraca? Prcz krtkiego, planowego prdu wstecznego 1939 roku nadzwyczaj rzadko mona usysze o zwolnieniu kogo w wyniku ledztwa. Przy tym tych nielicznych albo wkrtce znw zamykano, albo zwolnienie w ogle byo tylko wybiegiem dla uatwienia inwigilacji. W ten sposb powstaa tradycja, e O r g a n y p r a c u j b e z b r a k u . Nie byo zatem wcale niewinnych? W sowniku Dala znajdujemy takie oto rozrnienie: d o c h o d z e n i e tym si rni od l e d z t w a , e prowadzone jest w celu wyjanienia, czy s w ogle podstawy do wszczcia ledztwa. O, wita naiwnoci! Ale O r g a n y nigdy nie znay adnego dochodzenia! Przysane z gry spisy, albo pierwsze podejrzenie, doniesienie konfidenta, czy nawet anonimowy donos 54 pocigay za sob areszt, a nastpnie nieuchronne postawienie w stan oskarenia. Wyznaczony za na ledztwo czas uchodzi nie na rozwikanie zagadki przestpstwa, lecz w dziewidziesiciu piciu wypadkach na sto zuywany by na wymczenie, zadrczenie, osabienie badanego do tego stopnia, e daby ju gow pod topr, byleby raz by koniec. Ju w dziewitnastym roku najwaniejszym chwytem ledztwa byo kadzenie nagana na stole. W ten sposb prowadzono ledztwo nie tylko w sprawach politycznych, ale take kryminalnych. Na procesie Centrali Paliw (1921 rok) podsdna Machrowska wniosa skarg, e j podczas ledztwa pojono kokain. Oskaryciel tak odpowiada: Gdyby oznajmia, e obchodzono si z ni brutalnie, e g r o o n o r o z s t r z e l a n i e m , to wszystkiemu temu od b i e d y m o n a b y j e s z c z e u w i e r z y . Nagan ley na postrach, czasem ypnie na ciebie luf, a ledczy nawet nie zadaje sobie trudu, nie zmyla nawet twoich win, tylko powiada: Mw, przecie sam ju wiesz! Tak wanie w 1927 roku ledczy Chajkin bada Skrypnikow, tego w 1929 dano, od Witkowskiego. Nic si nie zmienio po upywie wierci wieku. W 1952 roku naczelnik wydziau ledczego MGB w miecie Ordonikidze, niejaki Siwakow, oznajmi teje samej Annie Skrypnikowej, podczas jej PITEJ ju odsiadki: Wizienny lekarz informuje, e masz cinienie 120 na 240. To jeszcze za mao, cierwo (Skrypnikowa ma prawie szedziesit lat), doprowadzimy ci do trzystu czterdziestu, eby zdecha, gadzino, sama, bez adnych sicw, bez bicia, bez amania koci. Wystarczy, jak nie damy ci spa! I kiedy Skrypnikow, po nocnym przesuchaniu, zamykaa we dnie powieki, do celi wpada nadzorca i rycza: Otwrz oczy, bo za nogi cign z pryczy i przykuj na stojaka do ciany! Nocne przesuchania byy najwaniejsz Czci ledztwa ju w 1921 roku. I tak samo reflektorami samochodowymi wiecono prosto w oczy (riazaska Czeka, Stelmach). A na ubiance w 1926 roku (jak wiadczy Berta Gandal) uywano rur ogrzewczych dla
Artyku 93 Kodeksu Procedury Karnej tak wanie jest sformuowany: owiadczenie anonimowe moe suy za powd do wytoczenia sprawy kryminalnej (!) (niech nikogo nie dziwi sowo kryminalnej - wszyscy winiowie polityczni uwaani byli za kryminalnych).
54
67
Aleksander Soenicyn
nadmuchu do cel to zimnego, to cuchncego) powietrza. Bya te cela wykadana korkiem, gdzie i tak powietrza brak, a jeszcze j specjalnie nagrzewano. Zdaje si. e poeta Klujew siedzia w takiej celi, trafia do niej te Berta Gandal. Uczestnik powstania w Jarosawiu (1918 rok), Wasyli Aleksandrowicz Kasjanow twierdzi, e cel tak nagrzewano dopty, dopki wizie nie zaczyna poci si krwi; dopiero gdy mona to ju byo zobaczy przez oczko w drzwiach, niesiono winia na noszach tam, gdzie mia podpisa protok. Znane byy gorce (i sone) sposoby, stosowane podczas gorczki zota. A w Gruzji w 1926 roku przypalano badanym rce papierosami; w Metechskim wizieniu spychano ich po ciemku do basenu z fekaliami. Jaki tu prosty zwizek: jeli trzeba znale win za wszelk cen to konieczne staj si groby, akty gwatu, tortury, a im bardziej oskarenie jest fantastyczne, tym okrutniejsze musi by ledztwo; jake inaczej wymusi przyznanie si do winy? I skoro lipne sprawy byy zawsze to przemoc i tortury te zawsze byy; nie jest to wyczna cecha 1937 roku, to rys dawny, oglnego charakteru. Oto dlaczego dziwi si czowiek, czytajc czasem wspomnienia byych zekw, e tortury zostay dozwolone na wiosn 1938 roku 55. Duchowych i moralnych hamulcw, ktre mogyby powstrzyma Organy od tortur nigdy nie byo. W cigu pierwszych lat po rewolucji, w pismach Tygodnik WCzK, Czerwony miecz i Czerwony terror otwarcie roztrzsano kwesti stosownoci tortur z punktu widzenia marksizmu. Sdzc z rezultatw, odpowied znaleziono pozytywn chocia wcale nie wszdzie j uznano. Suszniejsze bdzie takie ujcie sprawy 1938 roku: jeli przed t dat dla stosowania tortur potrzebny by jaki formalny nakaz, zezwolenie, wydane w niektrych wypadkach (zamy, e dosta je byo nie trudno) to w latach 193738, z uwagi na okolicznoci nadzwyczajne (milionowe kontyngenty ludzkie, przeznaczone do wysyki na Archipelag, trzeba byo w nakazanym z gry, ograniczonym terminie przepuci przez mynek indywidualnego ledztwa czego nie wymagay potoki masowe kuacki i narodowe) udzielono pracownikom ledczym nieograniczonego zezwolenia na stosowanie przemocy i tortur wedle uznania, jeli tego wymagaa robota i nakazany termin. Rodzaje tortur nie byy przy tym reglamentowane, wszelkie wynalazki widziane byy chtnie. W 1939 roku ta oglna, szeroka dyspensa zostaa cofnita; znw trzeba byo mie na pimie formalne zezwolenie na stosowanie tortur i chyba ju nie tak atwo je dawano (zreszt zwyczajne groby, szanta, oszustwo, nkanie bezsennoci i karcerem tego nigdy si nie zabraniao). Ale pod koniec wojny i w latach powojennych w stosunku do okrelonych z gry kategorii aresztantw znw dozwolona zostaa szeroka gama tortur. Chodzio tu o nacjonalistw, zwaszcza Ukraicw i Litwinw, szczeglnie w tych wypadkach, gdy istniaa prawdziwa albo urojona organizacja podziemia i trzeba byo ca j wysnu z motka, wydusi wszystkie nazwiska z ju aresztowanych. Na przykad grupa Romualdasa Prano Skiriusa liczy miaa koo pidziesiciu czonkw Litwinw. W 1945 roku oskarono ich o rozklejanie antysowieckich ulotek. Poniewa na Litwie brakowao wtedy wizie, przeniesiono ich do obozu w okolicach
Eugenia Ginsburg pisze, e zezwolenie na stosowanie fizycznych rodkw nacisku udzielone zostao w kwietniu 1938 toku. W. Szalamow uwaa, e tortury do zwolone zostay w poowie 1938 roku. Stary wizie M-cz jest pewien, e istnia rozkaz o uproszczeniu dochodze i zmianie metod psychicznych na fizyczne. Iwanow-Razumnik podkrela, e lato 1938 roku byo okresem najokrutniejszych przesucha.
55
68
Aleksander Soenicyn
Wielska w krgu Archangielskim. Niektrych tam poddano torturom, inni po prostu nie mogli wytrzyma podwjnego adunku pracy i bada, do, e w rezultacie wszyscy pidziesiciu, co do jednego, p r z y z n a l i s i . Za jaki czas nadchodzi z Litwy wiadomo, e wykryto prawdziwych autorw i kolporterw tych ulotek, A CI WSZYSCY NIC Z TYM NIE MAJ WSPLNEGO! W 1950 roku, w Kujbyszewskim wizieniu etapowym, zetknem si z pewnym Ukraicem z Dniepropietrowska, ktrego szukajc jego kontaktw i kompanw poddawano rozmaitym mkom; by wrd nich karcer stojcy, z poprzeczk, wsuwan dla podparcia (eby mg si zdrzemn) na 4 godziny na dob. Ju po wojnie katowano czonkakorespondenta Akademii Nauk, Lewinow. Ponadto niesuszne byoby wiza z rokiem 37. to odkrycie, e przyznanie si do winy samego oskaronego waniejsze jest od wszystkich dowodw i faktw. Przekonanie to ustalio si ju w latach dwudziestych. Tyle, e w 37. roku zdya akurat na czas byskotliwa doktryna Wyszyskiego. Bya wtedy zreszt zakomunikowana askawie tylko ledczym i prokuratorom, celem ich moralnego dozbrojenia, my za to znaczy wszyscy inni dowiedzielimy si o tym dopiero po dwudziestu latach, gdy doktryna ta zacza ju by wyklinana w zdaniach pobocznych i w drugorzdnych akapitach dziennikarskich artykuw, jako rzecz znana wszystkim dawno i szeroko. Okazuje si, e tego gronego i pamitnego roku, w swoim referacie, ktry w pewnych szczeglnych krgach zyska szczegln saw, Andriej Januarowicz (korci a, eby napisa Jaguarowicz) Wyszyski, w duchu najsubtelniejszej dialektyki (ktrej nie pozwalamy ju uprawia ani poddanym, ani mzgom elektronowym, bo dla nich tak to jest tak, a nie to nie), przypomnia zebranym, e nie jest w ludzkiej mocy ustalenie prawdy absolutnej, ubiega si za mona tylko o prawd wzgldn. I tu wanie zrobi krok, na ktry prawnicy nie mogli si zdecydowa przez dwa tysice lat: e w zwizku z tym prawda, wykrycie ktrej jest celem ledztwa i postpowania sdowego, nie moe by absolutna, a co najwyej wzgldna. Dlatego, podpisujc wyrok mierci przez rozstrzelanie, my i tak nie moemy by a b s o l u t n i e pewni, e skazujemy w i n o w a j c , mamy tylko pewien stopie pewnoci, z pewnego tylko punktu widzenia i jedynie w pewnym sensie. 56 Std wniosek praktyczny: zupenie zbyteczn strat czasu byoby wic poszukiwanie niezbitych! dowodw winy (wszystkie dowody s wzgldne) absolutnie wiarygodnych wiadkw (wiadkowie mog sobie wzajemnie przeczy). Dowody za winy w z g l d n e , przyblione, funkcjonariusz ledczy potrafi znale nawet bez poszlak i bez wiadkw, nie wychodzc z gabinetu liczc nie tylko na swj intelekt, lecz take na instynkt partyjny, na swoje s i y m o r a l n e , (to znaczy na prerogatywy czowieka wyspanego, sytego i niebitego) oraz na swj c h a r a k t e r (to znaczy zdolno do okruciestwa)! Ta formua bya, rzecz jasna, o wiele wytworniejsza, ni instrukcja acisa. Ale istota rzeczy bya ta sama.
By moe sam Wyszyski mia wtedy nie mniejsz ni jego suchacze potrzeb takiej pociechy dialektycznej. Krzyczc z mwnicy oskarycielskiej: Rozstrzela wszystkich, jak wciekle psy!, ten czowiek zy i bystry dobrze rozumia, e podsdni s niewinni. Z tym wiksz chyba pasj i on, i taki as dialektyki marksistowskiej jak Bucharin, oddawali si ozdabianiu sdowej lipy dialektycznymi zawijasami: dla Bucharina mier bez adnej przyczyny byaby czym gupim i niestosownym (mia wrcz POTRZEB doszukania si w sobie jakiej winy!), a Wyszyskiemu milej byo uwaa si za mistrza logiki, ni za zdeklarowanego podleca.
56
69
Aleksander Soenicyn
I tylko w jednej sprawie Wyszyski chybi celu, wyrzek si dialektycznej logiki: KULA pozostaa u niego wartoci BEZWZGLDN. Tak oto, postpujc spiralnym szlakiem rozwoju, zasady przodujcego prawodawstwa powrciy do zaoe przedantycznych albo redniowiecznych. Podobnie jak redniowieczni oprawcy, nasi funkcjonariusze ledczy, prokuratorowie i sdziowie uznali, e najwaniejszym dowodem winy jest przyznanie si do niej przez podsdnego. 57 Jednake redniowieczni prostaczkowie chcc wymusi wymarzone przyznanie si uciekali si do dramatycznych i spektakularnych urzdze; szy w ruch dyby, koa, ruszta, kolczaste maczugi, zaostrzone pale. W dwudziestym za wieku, majc na podordziu i wspczesn medycyn, i niemae dowiadczenie wizienne (ju tam kto cakiem na serio broni chyba rozprawy doktorskiej z tego zakresu) uznano takie zmasowanie mocnych efektw za zbdne, a przy szerszym zastosowaniu za nieporczne. A prcz tego... Prcz tego, zawaya chyba jeszcze jedna okoliczno: Stalin, swoim zwyczajem, nie mwi ostatniego sowa, podwadni sami powinni byli si domyli, on za zostawia sobie szakali przesmyk, aby zawrci w por i mc znw napisa Zawrt gowy od sukcesw. Planowe amanie koem milionw ludzi przedsibrane byo jednak po raz pierwszy w dziejach ludzkich i przy caym ogromnie swojej wadzy, Stalin nie mg oczekiwa sukcesu z pewnoci absolutn. Ogrom materiau dowiadczanego sprawia, e eksperyment mg mie inny przebieg ni w laboratorium. Mogo doj do nieprzewidzianego wybuchu, do geologicznego kataklizmu, a choby do rozpowszechnienia tajemnicy. W kadym wypadku Stalin powinien by zachowa swoje anielskie szaty w stanie nieskalanym, (ale w oklnikach K C z 37. i 39. roku zalecenie stosowania fizycznego nacisku figurowao). Dlatego wolno przypuszcza, e nie istnia aden spis tortur i udrcze w drukowanej formie, wrczany funkcjonariuszom ledczym. Wymagano po prostu, eby kady wydzia ledczy w ustalonym terminie dostawi sdowi okrelon z gry porcj cakowicie skruszaych krlikw. P o w t a r z a n o t y l k o p o p r o s t u (ustnie, ale wystarczajco czsto), e wszystkie rodki i chwyty s dobre, skoro cel jest wzniosy; e nikt nie bdzie szarpa ledczego z powodu mierci podejrzanego w trakcie bada; e lekarz wizienny powinien jak najrzadziej ingerowa. Zapewne istnia koleeski obyczaj wymiany dowiadcze, wzorowanie si na najlepszych; no i musiano te wprowadzi zasad zainteresowania materialnego dodatek za nocne nadgodziny, premie za skrcenie terminu ledztwa, uprzedzano te chyba, e ledczy, ktry nie da sobie rady z zadaniem... A gdyby, zamy, wsypa, to szef oddziau i tak byby w porzdku wobec Stalina: nie wydal czarno na biaym adnego zlecenia co do tortur! A zarazem zadba, eby torturowano! Widzc, e zwierzchnicy si asekuruj, cz szeregowych funkcjonariuszy ledczych (nie ci rozjuszeni i upojeni wadz) te starali si zaczyna od metod agodniejszych, a w miar postpu ledztwa unika takich, ktre zostawiaj zbyt wyrane lady, jak wybite oko, urwane ucho, zamany krgosup, a nawet oglne posiniaczenie. Z tej wanie przyczyny, w 1937 roku wyjwszy tortur bezsennoci nie stwierdzamy stosowania zawsze tych samych metod przez rnych funkcjonariuszy
Porwnajmy 5 poprawk do konstytucji USA; nikt nie moe by zobowizany do zeznania na wasn niekorzy w sprawie karnej.
57
70
Aleksander Soenicyn
ledczych, pracujcych w tych samych dziaach rozmaitych zarzdw okrgowych NKWD. Powiadaj, e szczeglnie okrutne tortury stosowano w Rostowie nad Donem i w Krasnodarze. W Krasnodarze wymylono co nowego: zmuszano do podpisywania czystych arkuszy, eby zapenia je pniej wasnymi kamstwami. Zreszt, po co zaraz tortury: w 1937 roku nie robiono tam dezynfekcji, std tyfus, trupy w cibie leay po 5 dni, a kto w celi wariowa, tego dobijano paami w korytarzu. Wsplnym rysem byo jednak preferowanie metod, e tak powiem, lekkich (zaraz im si przyjrzymy) i bya to droga najbardziej celowa. Przecie rzeczywiste granice ludzkiej rwnowagi umysowej zakrelone s ciasno i wcale niepotrzebne s dyby albo ruszta, eby przecitnego czowieka doprowadzi do stanu niepoczytalnoci. Sprbujmy wyliczy niektre najprostsze chwyty, z ktrych pomoc amie si wol i osobowo aresztanta, nie zostawiajc ladw na jego ciele. Zaczniemy od metod nacisku p s y c h i c z n e g o . Na krliczkw, nie przygotowanych wcale do znoszenia wiziennej udrki metody te dziaaj, z olbrzymi, wrcz burzc si. Ale czowiek o mocnych przekonaniach te atwo sobie z tym poradzi. 1. Na pocztek problem n o c y . Czemu to wanie n o c bior si najchtniej do amania ludzkich dusz? Czemu to od najwczeniejszych swoich lat Organy upodobay sobie n o c e ? Dlatego, e w nocy, wyrwany ze snu aresztant (nawet nie zadrczony jeszcze bezsennoci), nie moe by tak zrwnowaony i trzewy jak we dnie, jest wic bardziej ustpliwy. 2. Szczera p e r s w a z j a . Najprostszy z chwytw. Po co bawi si w kotka i myszk? Aresztant ju przesiedzia troch w towarzystwie innych winiw bdcych w ledztwie, ju zna ogln sytuacj. Przesuchujcy mwi mu wic tonem leniwym i yczliwym: Sam widzisz, wyroku tak, czy owak, nie unikniesz. Ale jeli bdziesz stawia si okoniem, to ju tutaj, w tej ciupie zmarniejesz, cae zdrowie stracisz. A w obozie od razu bdziesz mia powietrze, wiato... Tak, e lepiej podpisz czym prdzej. To bardzo logiczne. I trzewo rozumuj ci, ktrzy daj zgod i podpisuj prdko tylko, e... Gdyby to chodzio tylko o nich samych!... Ale tak bywa do rzadko. I nie sposb unikn walki. Drugi wariant perswazji obliczony jest na czonkw partii. Jeeli w kraju panuje niedostatek i zdarza si nawet gd, to jako bolszewik tak powinnicie sami przed sob postawi spraw: czy mona w ogle zaoy, e to wina caej partii? albo wadzy sowieckiej? Nie, pewno, e nie! odpowiada skwapliwie dyrektor jakiego orodka uprawy lnu. No to miejcie tyle odwagi, eby wzi win na siebie! I czowiek bierze! 3. Ordynarne w y z w i s k a . Chwyt nieskomplikowany, ale bardzo skuteczny w stosunku do ludzie wyksztaconych, delikatnych, subtelnych. Znane mi s dzieje dwch duchownych, ktrzy skapitulowali wobec przeklestw. ledztwo w sprawie jednego z nich (Butyrki, 1944 rok) prowadzia kobieta. Z pocztku pop nie mg si w celi nachwali, jaka to ona bya grzeczna. A pewnego razu wrci z badania przybity i dugo nie mg si zdoby na powtrzenie tej w i z a n k i , ktr go uczcia, zaoywszy nog na nog. (auj, e nie mog tu przytoczy jednego z jej powiedzonek). 4. Szokowanie p s y c h o l o g i c z n y m k o n t r a s t e m . Nage przejcia: w trakcie caego przesuchania ledczy jest nader grzeczny, tytuuje badanego, obiecuje rne dobrodziejstwa. Nagle jak si nie zamierzy suszk, jak nie krzyknie: Uch, gadzino!
71
Aleksander Soenicyn
Dziewi gramw, w kark! i rce wyciga, jakby mia paznokcie zakoczone igami (na kobiety ten chwyt bardzo dziaa). Istnieje wariant tej metody: dwaj funkcjonariusze pracuj na zmian, jeden sroy si i wcieka, drugi jest sympatyczny, niemal serdeczny. Badany za kadym razem dygocze, wchodzc do gabinetu na ktrego z nich trafi? Prawem kontrastu, czowiek gotw jest temu drugiemu podpisa wszystko i przyzna si nawet do tego, co nigdy nie miao miejsca. 5. Wstpne u p o k o r z e n i e . W sawetnych piwnicach rostowskiego GPU (numer 33), pod grubym szkem ulicznego chodnika (dawne magazyny) winiw a do pierwszego przesuchania trzymano w oglnym korytarzu w pozycji lecej, twarz ku ziemi, nie pozwalajc podnie gowy i przemwi sowa. Leeli tak, jak modlcy si muzumanie dopty, dopki konwojent nie wzi ich za rami i nie poprowadzi na badanie. Aleksandra Owa nie skadaa na ubiance zezna, jakich od niej oczekiwano. Przenieli j do Lefortowa. Przy rejestracji nadzorczyni kazaa jej si rozebra, zabraa odzie, rzekomo dla procedury sanitarnej, j za zamkna go w boksie. Zebrali si zaraz stranicymczyni, jli zaglda przez judasze, mia si i ocenia jej wdziki. Gdyby ludzi zapyta, na pewno takich przykadw zebraoby si wicej. Cel jest ten sam: zgnbi czowieka. 6. Rozmaite chwyty suce d e z o r i e n t a c j i aresztanta. Oto sposb, zastosowany wobec F. J.W. z Krasnogorska w okrgu moskiewskim (relacja J.A. Pewa). Prowadzca ledztwo niewiasta w czasie przesucha rozbieraa si stopniowo (striptease!) ani na chwil nie przerywajc badania. Jak gdyby nigdy nic, spacerowaa po pokoju podchodzc blisko do winia i wci domagajc si podpisania protokou. Moe miaa takie osobiste skonnoci, a moe by to chwyt obmylony na chodno, aby zupenie zbi winia z pantayku i skoni do ustpstw. Nic jej zreszt nie grozio miaa pod rk pistolet i dzwonek. 7. Z a s t r a s z e n i e . Chwyt najczciej stosowany i najbardziej urozmaicony. Czsto kojarzony jest z chwytem p r z y n t y i chwytem o b i e t n i c y rozumie si, nie s to obietnice na serio. Rok 1924: Nie chcecie si przyzna? To pojedziecie na wyspy Soowieckie, szkoda. Kto si przyznaje, tego puszczamy wolno. Rok 1944: Ode mnie zaley, do jakiego lagru ci pol. S rne obozy. Mamy teraz nawet katorne. Jak powiesz prawd to pjdziesz tam, gdzie lej, jak wemiesz na z a p a r t k to dwadziecia pi lat w kajdankach na podziemnych robotach! Strasz przeniesieniem do innego, gorszego wizienia: Jak bdziesz si zapiera, to polemy ci do Lefortowa (jeli rzecz si dzieje na ubiance), tam inaczej z tob pogadaj! A czowiek ju si zdy przyzwyczai: w tym wizieniu reym jakby NIE NAJGORSZY, a co za tortury czekaj na czowieka TAM? I w ogle, przenosiny... Moe lepiej ustpi? Zastraszenie jest wyjtkowo skuteczne wobec tych, ktrzy jeszcze nie s zatrzymani, a tylko stawili si w Gmachu, bo dostali pozew. Taki (taka) ma jeszcze duo do stracenia, taki (taka) wszystkiego si boi boi si, e ju dzi nie wypuszcz, boi si konfiskaty majtku, rekwizycji mieszkania. Gotw jest do zezna i wielu ustpstw, byleby unikn tych nieprzyjemnoci. Nie zna, rzecz jasna, kodeksu karnego i to ju minimum na samym pocztku przesuchania dostaje do podpisu arkusik ze sfaszowanym cytatem z kodeksu: Zostaem ostrzeony, e za skadanie niezgodnych z prawd zezna... 5 (pi) lat wizienia (w istocie za jest to artyku 95. do dwch lat)... za odmow zezna 5 (pi) lat... (w
72
Aleksander Soenicyn
istocie z artykuu 92. do trzech miesicy robt karnopoprawczych nie za aresztu). Tu wkracza na scen i wci na ni bdzie wkracza jeszcze jedna metoda ledcza. 8. K a m s t w o . To nam, jagnitom, nie wolno kama, ledczy za e bez przerwy i wszystkie te artykuy do niego si nie odnosz. Nie sta nas ju nawet na pytanie: czy on za kamstwo wcale nie odpowiada? Wolno mu, skoro ma ch, ka przed nami protokoy z podrobionymi podpisami naszych k r e w n y c h i przyjaci to przecie tylko elegancka metoda ledcza. Zastraszenie z dodatkiem obiecanek i kamstw to zasadniczy rodek nacisku na k r e w n y c h aresztowanego, wezwanych w charakterze wiadkw: Jeli nie zoycie okrelonych (tj. takich, jakich oni sobie ycz) zezna, to zaszkodzicie jemu... Doprowadzicie go do zguby... (a co, jeli mwi si to matce?). 58 Jedynie przez swj podpis na tym (podsunitym wanie) papierku moecie go uratowa (czytaj pogry). 9. Wygrywanie p r z y w i z a n i a do bliskich bardzo si opaca rwnie gdy chodzi o samego aresztanta. Jest to nawet najbardziej skuteczny sposb zastraszania, mona zama najmniejszego czowieka apelujc do jego uczu rodzinnych (o, jaki jasnowidz to powiedzia: wrogami czeka s jego domowi!). Pamitacie tego Tatarzyna, ktry wytrzyma wszystko i swoje mczarnie, i onine a mk crki ju znie nie mg?... W 1930 roku funkcjonariuszka ledcza, niejaka Rimalis, takich pogrek uywaa: Zaaresztujemy wasz crk i wsadzimy do celi z syfilitykami! Kobieta!... Gro wic aresztowaniem wszystkich, ktrych kochasz, czowieku. Niekiedy robi si to z towarzyszeniem fonii: twoja ona ju siedzi, ale dalszy jej los zaley od twoich szczerych zezna. Wanie j przesuchuj w ssiednim pokoju, moesz posucha! I rzeczywicie, zza ciany dobiega kobiecy pacz i krzyk (a przecie krzyki wszystkie jako s do siebie podobne, nadto sycha przez cian, a wreszcie sam jeste podniecony, trudno ci bawi si w rzeczoznawc; czasami jest to po prostu pyta z gosem typowej ony raz w wersji sopranowej, kiedy indziej kontraltowej, wedle czyjego wniosku racjonalizatorskiego). Ale oto ju bez adnych sztuczek pokazuj ci przez szklane drzwi, jak idzie milczca, z opuszczon aonie gow tak! to twoja ona! w korytarzu bezpieczestwa! to twj upr j zgubi! ju te j aresztowali! (a j tymczasem wezwano dla dopenienia jakiej bahej formalnoci; w umwionej chwili wypuszczono j na korytarz i nakazano, eby nie waya si podnie gowy, bo inaczej nigdy std nie wyjdzie!). Albo daj ci do przeczytania jej list, jej charakterem pisany: wyrzekam si ciebie! po tych okropnociach, ktrych si o tobie dowiedziaam, nie jeste mi wicej potrzebny! (a jako, e takie ony, i takie listy w naszym kraju mog si zdarzy, czemu nie, wic mona chyba tylko wasnej duszy spyta: czy i twoja ona jest taka?). Od W.A. Korniejewej ledczy Goldman (1944 rok) domaga si zezna, obciajcych inne osoby, groc, e skonfiskuje jej domek i wyrzuci na ulic staruszki, jej krewne. Korniejewa, kobieta pewna siebie i pena wiary, wcale nie baa si o siebie, gotowa bya do ofiar osobistych. Ale pogrki Goldmana w wietle naszych praw wydaway si cakiem realne i Korniejewa drczya myl o bliskich. Kiedy po nocy, penej nie podpisanych,
Okrutne prawa cesarstwa rosyjskiego przewidyway, e bliscy krewni mogli w ogle odmwi zezna. Jeli zoyli zeznania w pocztkowej fazie dochodzenia, to mogli spowodowa ich wyczenie, mogli nie dopuci do rozpatrzenia ich przez sd. Sama za znajomo albo pokrewiestwo, czce kogo z przestpc, dziwna rzecz - ale nie uwaane byo wwczas nawet za poszlak!
58
73
Aleksander Soenicyn
i porwanych na strzpy protokow, Goldman zabra si do pisania chyba czwartego wariantu, gdzie oskarenie ograniczao si tylko do niej jednej, Korniejewa podpisaa go z radoci, z uczuciem moralnego zwycistwa. Ju nawet zwykym ludzkim instynktem eby usprawiedliwi si, oczyci od faszywych posdze te si nie kierujemy, gdzie tam! Radzi bywamy, kiedy ca win uda si nam zwali na samych siebie. 59 Jako e adna klasyfikacja w przyrodzie nie moe by zupenie sztywna, wic tu te nie uda si na ostro odgraniczy metod nacisku psychicznego od f i z y c z n y c h . Dokd, na przykad, zaliczy tak zabaw: 10. Sposb a k u s t y c z n y . Posadzi przesuchiwanego o szeosiem metrw od biurka i kaza wszystko mwi gono, wszystko powtarza. Dla czowieka ju zmordowanego to wysiek. Albo skrci dwie tuby z kartonu i do spki z koleg ledczym podchodzi blisko do aresztanta krzyczc prosto w uszy: Przyznaj si, gdzie!. Aresztant jest oguszony, czasem traci such. Ale to sposb nieekonomiczny, po prostu funkcjonariusze nudz si przy jednostajnej robocie, szukaj rozrywki i bawi si tym, na co ich sta. 11. a s k o t a n i e . Take rodzaj zabawy. Krpuj albo unieruchamiaj czowiekowi rce i nogi, a potem askocz pirem wetknitym w nozdrza. Aresztant cay si zwija, ma si uczucie, e widruj czowiekowi mzg. 12. G a s z e n i e p a p i e r o s w na skrze przesuchiwanego (ju o tym bya mowa). 13. Sposb o p t y c z n y . Ostre wiato elektryczne, zapalone ca dob w celi albo w boksie, gdzie siedzi aresztowany, jaskrawa arwka, wielokrotnie mocniejsza, ni potrzeba, w maej celce o bielonych, cianach (to ta sama elektryczno, ktr oszczdzali pilnie uczniowie w szkoach i gospodynie domowe). Zapalenie powiek, to bardzo boli. A w gabinecie ledczego znowu reflektory prosto w twarz. 14. Albo taki pomys. Aresztanta Czebotariewa w nocy przed l maja 1933 roku, w Chabarowskim GPU, przez ca noc, bite d w a n a c i e godzin nie przesuchiwali, nie: p r o w a d z i l i na przesuchanie! Taki a taki rce do tyu! Wychodz z celi, teraz schody, szybko w gr, do ledczego! Konwojent wychodzi. Ale ledczy, nie tylko o nic nie pytajc, ale nie pozwalajc nawet winiowi usi, podnosi suchawk: zabra ze 107.! Bior go wic i odprowadzaj do celi. Ledwie pooy si na pryczy, ju znowu grzechocze rygiel: Czebotariew! Na przesuchanie! Rce do tyu! A tam znw to samo: zabra ze 107.! W ogle zreszt, stosowanie rodkw nacisku moe zacz si jeszcze dugo przed wejciem winia do pokoju przesucha. 15. Wizienie zaczyna si od b o k s u , to znaczy puda albo szafy. Czowieka, dopiero co wyrwanego spord wolnych ludzi, jeszcze w rozbiegu, jeszcze rwcego si do wyjanie, do sporw, do walki zaraz po przekroczeniu wiziennych progw pakuje si do skrzynki czasem zaopatrzonej w lamp i krzeso, a czasem ciemnej, gdzie czowiek moe tylko sta, nadto w ciasnocie przycinity drzwiami. Trzymaj go tak kilka godzin, cay dzie, dob. Godziny zupenej niepewnoci! moe ju go tu zamurowali na ca wieczno? Nic podobnego nigdy w yciu mu si nie zdarzyo, wic nic nie wie, nie kojarzy! Tak mijaj
A teraz ona powiada: Po 11. latach, w momencie rehabilitacji dano mi przeczyta te protokoy - i a mnie psychicznie zemdlio. Z czego waciwie byam taka dumna!? Ja rwnie dowiadczyem tego samego przy rehabilitacji, wysuchawszy cytatw z dawnych moich protokow. Teraz nie poznaje wprost samego siebie jak mogem podpisa co podobnego - i jeszcze uwaa, e niele mi si udao?... e to ja wygraem?..
59
74
Aleksander Soenicyn
pierwsze godziny, kiedy wszystko jeszcze w nim ponie, szarpane nieustannym wichrem myli. Jedni wpadaj w przygnbienie doskonal, to najlepsza chwila dla pierwszego przesuchania! Inni wpadaj w zo tym lepiej, zaraz powiedz ledczemu co obraliwego, pozwol sobie na nieostrono, to tylko uatwi rozkrcenie sprawy. 16. Kiedy boksw nie starczao, by jeszcze inny sposb. Helena Strutinskaja w nowoczerkaskim NKWD zostaa posadzona w korytarzu na taborecie na sze dni i nocy, tak, aby nie moga ani si oprze, ani zasn, ani upa i ju nie wsta wicej. Na sze dni i nocy! Sprbujcie posiedzie tak sze godzin. Mona te w charakterze wariantu sadza winia na wysokim stoku, jakich uywa si w laboratoriach, tak, eby nie dosiga podogi nogami: bardzo adnie wtedy puchn. Wystarczy 810 godzin takiego siedzenia. Albo ju w czasie przesuchania, kiedy aresztant jest cay jak na doni, posadzi go na zwykym krzele, ale nie cakiem zwyczajnie: na samym brzeku, na krawdzi siedzenia (jeszcze bliej! jeszcze bliej!) eby nie spad, ale eby ta krawd wrzynaa si, jak naley, przez cay cig przesuchania. I nie da mu si ruszy przez kilka godzin. Tylko tyle? Tylko tyle. Sprbujcie sami. 17. Zalenie od warunkw boks moe by zastpiony przez d y w i z y j n e j a m y , jak to byo w Gorochowieckim obozie wojskowym podczas Drugiej Wojny. Do takiej jamy, gbokoci trzech metrw, szerokoci dwch, spychano aresztanta; to bya jego cela i wychodek zarazem przez kilka dni i nocy, spdzanych pod goym niebem, a czasem w deszcz. Trzysta gramw chleba i wod spuszczano mu tam na sznurku. Wyobracie sobie siebie samych w tym stanie, zaraz po aresztowaniu, kiedy wszystko jeszcze w czowieku kipi. Moe podobiestwo instrukcji, jakie otrzymay wszystkie Wydziay Specjalne Armii Czerwonej, a moe podobiestwo koczowniczej sytuacji doprowadzio do znacznego rozpowszechnienia tego sposobu. Tak wic, w 36. zmotoryzowanej dywizji strzeleckiej, ktra odznaczya si w czasie walk pod ChachynGolem, a w 1941 roku biwakowaa na mongolskiej pustyni, aresztowanemu z miejsca dawano (naczelnik Wydziau Specjalnego Samulow) opat do rki i kazano kopa g r b cile okrelonych wymiarw (ju tu widzimy skrzyowanie z metod psychologiczn!). Kiedy aresztant zagbi si ju powyej pasa rozkazywano mu zaprzesta kopania i si na dnie jamy: gowy ju mu wtedy nie byo wida. Kilku takich jam pilnowa jeden wartownik i zdawao si, e stoi w szczerym polu. 60 Na tej pustyni trzymano podejrzanych we dnie nic ich nie chronio przed mongolskim upaem, zimnymi nocami nic nie mieli do przykrycia. Nie trzeba byo adnego katowania, na co to komu? Racja dzienna wynosia s t o g r a m w c h l e b a i j e d e n k u b e k wody. 21letni lejtnant Czulpieniew, kawa chopa, bokser, przesiedzia w tych warunkach MIESIC. Po dziesiciu dniach wszy roiy si na nim. Po pitnastu pierwszy raz wezwano go na przesuchanie. 18. Kaza badanemu p a n a k o l a n a nie w jakim przenonym sensie, tylko dosownie: na kolana i eby nie mia przysi na pitach i eby trzyma si prosto.
S to chyba mongolskie tradycje. W tygodniku Niwa z 15 marca 1914 roku (str. 218) jest szkic mongolskiego wiezienia: kady wizie siedzi jakby w osobnym kufrze z maym otworem na gow, tak te jest karmiony. Miedzy kuframi przechadza si stranik.
60
75
Aleksander Soenicyn
Mona kaza tak klcze przez 12 godzin, przez 24 i przez 48 w gabinecie ledczego, albo nawet na korytarzu. (Sam ledczy moe wschodzi do domu, spa, zaywa rozrywek, ten system jest opracowany w szczegach: koo klczcego czowieka stoi stranik, wartownicy zmieniaj si regularnie). 61 Na kogo ten chwyt najlepiej dziaa? Na ludzi ju skruszaych, ju gotowych do kapitulacji. Bardzo si opaca stosowa go do kobiet. IwanowRazumnik informuje o pewnym wariancie tej metody: ledczy naprzd kaza modemu ordkipanidze klkn, a potem naszcza mu w twarz! No i co? Na ordkipanidze nie byo przedtem sposobu, a tu wanie si zaama. Wida na dumnych te jest rada... 19. Albo kaza czowiekowi cakiem zwyczajnie s t a . Mona kaza sta tylko podczas przesucha, od tego te czowiek mczy si i zaamuje. Mona podczas przesucha da mu usi, ale za to niech sobie postoi midzy jednym badaniem a drugim (stawia si wartownika i stranik ma pilnowa, eby wizie nie opiera si o cian, a jeli zanie i zwali si na ziemi, to ma go skopa i zmusi do stania). Czasem do jednej doby takiego stania, eby czowiek opad z si i z e z n a c o d u s z a z a m a r z y . 20. Przy wszystkich tych rodzajach stania, zwykle nie daj pi po 345 dni i nocy. Coraz lepiej rozumiemy teraz znaczenie kombinowania metod psychologicznych z fizycznymi. Rozumie si te, e wszystkie wyej opisane sposoby s kojarzone z 21. b e z s e n n o c i , ktrej nie doceniano jeszcze w redniowieczu: nie wiedziano wtedy, jak wskie s ramy, w ktrych czowiek zdolny jest do zachowania swojej osobowoci. Brak snu (poczony przy tym z dugim staniem, pragnieniem, jaskrawym wiatem, strachem i niepewnoci jakich jeszcze tortur trzeba?!) mci rozsdek, podkopuje wol, pozbawia czowieka jego jani. (W noweli Czechowa Spa si chce sprawa jest jednak o wiele atwiejsza, dziewczynka z noweli moe pooy si na chwil i wyczy wiadomo, co ju nawet po minucie potrafi da mzgowi troch wieoci). Czowiek taki dziaa w stanie pwiadomoci, albo nawet niepoczytalnoci, tak, e nie wolno mie do niego pretensji o to, co zezna. 62 Uywano nastpujcej formuy: Wasze zeznania s nieszczere, d l a t e g o nie dajemy wam spa!. Niekiedy, dla wikszego fasonu, nie kazano s t a , tylko sadzano na m i k k i e j k a n a p i e , na ktrej tym bardziej chciao si spa (dyurny stranik siedzia obok i dawa kopniaka przy kadym zmrueniu powiek). Oto jak opisuje jedna z ofiar (ktra spdzia przedtem dob w zapluskwionym. boksie) swoje sensacje po tej mce: Dreszcze wskutek utraty sporej iloci krwi. Zaschy spojwki, jakby kto trzyma przed samymi oczyma rozpalone elazo. Jzyk spuchnity z pragnienia i kuje jak je przy najmniejszym ruchu. Konwulsyjne skurcze rn gardo. Brak snu jest potn tortur, a przy tym nie zostawia adnych widocznych ladw, nie daje nawet powodu do skarg, gdyby nagle spada z nieba nieoczekiwana inspekcja. 63
A przecie ten i w tak wanie zaczyna karier: sta na warcie koo klczcego czowieka. Teraz chyba ju ma stanowisko, dzieci ju mu podorastay... 62 A wyobracie sobie, ze w stan takiego zamienia wpada cudzoziemiec, nie znajcy rosyjskiego - i e daj mu jaki papier do podpisu. Jupp Aschenbrenner z Bawarii podpisa w ten sposb zeznanie, e obsugiwa samochodow komor gazow. Dopiero w obozie, w 1954 roku zdoa udowodni, e w inkryminowanym okresie uczy si w Monachium na kursach spawaczy. 63 Zreszt Inspekcja naleaa do rzeczy NIEMOLIWYCH - I to na tyle, e kiedy wesza w 1953 roku do celi, gdzie siedzia - ju wtedy aresztowany - Abakuinow, minister bezpieczestwa, ten wybuchn miechem, sdzc, ze to mistyfikacja.
61
76
Aleksander Soenicyn
Nie dawano wam spa? Ale przecie to n i e s a n a t o r i u m ! Nasi ludzie te razem z wami nie spali. (Ale, odespali si we dnie). Mona powiedzie, e przymusowa bezsenno przestaa nalee do kategorii tortur, staa si natomiast czci r e g u l a m i n u bezpieczestwa pastwowego i dlatego wymuszano j w najtaszy sposb, bez adnego dodatkowego nadzoru. We wszystkich wizieniach ledczych panuje zasada, e nie wolno spa ani chwili od rannego apelu do wieczornego dzwonka (w Suchanowie i jeszcze w niektrych innych, prycze w tym celu s podnoszone i przytwierdzane do ciany, w innych po prostu nie wolno si ka i zabrania si nawet drzemki na siedzco). A wszystkie waniejsze przesuchania tylko w nocy. A wic automatycznie kady wizie ledczy nie ma czasu na sen przynajmniej pi dni w tygodniu (w noc sobotni i niedzieln sami przesuchujcy staraj si wypocz). 22. Poszerzeniem poprzedniego punktu jest k o n w e j e r l e d c z y . Wizie nie tylko nie pi ale nadto przez trzycztery doby b e z p r z e r w y j e s t p r z e s u c h i w a n y przez wci z m i e n i a j c y c h si ledczych. 23. Zapluskwiony boks, ju wspomniany wyej. W ciemnej, drewnianej szafie gnied si setki, moe tysice pluskiew. Z aresztanta zostaje zdarta marynarka albo bluza i natychmiast rzucaj si na niego godne pluskwy, spezajc ze cian i spadajc z poway. Z pocztku, czowiek zaciekle walczy z mmi, rozgniata je na sobie i na cianach, duszc si od smrodu, ale po kilku godzinach sabnie i pozwala bez oporu ssa swoj krew. 24. K a r c e r y . Jakkolwiek; le byoby w celi, w karcerze zawsze jest gorzej; widziana z karceru cela wydaje si rajem. W karcerze morz czowieka godem i zwykle c h o d e m (w Suchanowce s te g o r c e karcery). Na przykad karcery w Lefortowie w ogle nie s opalane, kaloryfery ogrzewaj tylko korytarze. Po tych ciepych korytarzach dyurni stranicy chodz w walonkach i wawkach. Aresztanta za zostawia si w spodniej bielinie, czasem w samych kalesonach i musi on w bezruchu (bo ciasno) spdzi tam dzietrzypi (gorc saamach daj dopiero trzeciego dnia). W cigu pierwszych chwil mylisz sobie, nie wytrzymam nawet godziny. Ale jakim cudem czowiek wytrzymuje swoje pi dni, wpdzajc si czasem w chorob na cae ycie. Karcery maj swoje urozmaicenia: wilgo, wod. Ju po wojnie Masz G. w czerniowieckim wizieniu trzymano na bosaka dwie godziny w l o d o w a t e j w o d z i e p o k o s t k i przyznaj si! (miaa osiemnacie lat; jak jej al byo tych ng i jak dugo jeszcze trzeba bdzie tupa nimi po yciu!). 25 Czy mona uzna za wariant karceru z a m y k a n i e n a s t o j c o w p y t k i e j n i s z y ? Ju w 1933 roku w Chabarowskim GPU tak torturowano S.A. Czebotariewa: zamknli go nagiego w betonowej niszy, tak, e nie mg ani zgi kolan, ani rozgi i podnie rk, ani nawet obrci gowy. Ale to nie wszystko. Na ciemi zacza mu kapa zimna woda (co za szablon!...) i spywa strugami po skrze. Rzecz jasna, nikt mu nie powiedzia, e to wszystko ma trwa tylko dwadziecia cztery godziny. Bardzo to byo straszne, czy nie bardzo do, e straci przytomno, nastpnego dnia po otwarciu drzwi znaleziono go jakby bez ycia, ockn si dopiero w szpitalnej pocieli. Aby przywrci mu zmysy potrzebny by amoniak, kofeina, nacierania. Wcale nie od razu przypomnia sobie skd si tu wzi, co dziao si w przeddzie. Przez cay miesic nie byo nawet z niego adnego poytku dla ledztwa. Omielamy si jednak sdzi, e ta nisza z kroplwk,
77
Aleksander Soenicyn
wymylone byy nie dla samego tylko Czebotariewa. W 949 znajomy z Dniepropietrowska siedzia w podobnej norze, bez kapania. Wolno chyba zaoy, e midzy. Chabarowskiem a Dniepropietrowskiem, a jeszcze w cigu 16 lat, istniao par innych takich instytucji? 26. G d by ju wspomniany przy opisie akcji kombinowanych. To wcale nie taki rzadki chwyt zmusi do zezna godem. W istocie element godu, podobnie, jak wykorzystanie zalet nocy, sta si czci skadow procedury oglnej. Skpa racja dzienna, w 1933 roku, a wic w okresie pokoju wynosia 300 gramw chleba, a w 1945, na ubiance 450. Wygrywanie karty zakazw czy zezwole na kupy to stosowane jest wszdzie, powszechnie, to uniwersalne. Ale zdarza si stosowanie godu w trybie obostrzonym jak w wypadku Czulpieniewa: naprzd trzymali go przez miesic o tych stu gramach dziennie, a pniej przed tym czowiekiem, wycignitym z jamy, ledczy Soko stawia menak zawiesistego barszczu, kad p bochna biaego chleba, krajanego na skos (mylaby kto co za rnica, jak go krajali, ale Czulpielniew po dzi utrzymuje, e wanie przez ten sposb krajania chleba by wiele bardziej pontny) ale nie da je ani razu. Jakie to wszystko starowieckie, feudalne, jaskiniowe! Tylko tyle w tym nowego, e stosuje si toto w socjalistycznym spoeczestwie! o podobnych chwytach inni te donosz, to zdarza si czsto. Ale wrmy jeszcze do przypadku Czebotariewa, bo bardzo jest pouczajcy, dziki obecnoci kilku naraz komponentw. Wprowadzili go na 72 godziny do pokoju przesucha i jedyne, na co pozwalali mu to ustp. Nie pozwalali za; ani je, ani pi (a woda staa obok, w karafce), ani spa. W gabinecie cay czas byo trzech przesuchujcych. Trudzili si na trzy zmiany. Jeden przez cay czas (w milczeniu, nie zwracajc si w ogol do winia) co pisa, drugi spa na kanapie, trzeci przechadza si po gabinecie i gdy tylko Czebotariew wpada w drzemk bi go. Co jaki czas zamieniali si rolami. (A moe ich samych karnie skoszarowano za niedostwo?). I nagle Czebotariew, widzi, ze mu przynosz, obiad: tusty barszcz ukraiski, kotlet schabowy ze smaonymi kartoflami i czerwone wino w krysztaowej karafie. Ale majc cae ycie wstrt do alkoholu, Czebotariew odmwi picia wina, nie baczc na wszystkie namowy ledczego (za bardzo te nie chcieli go zmusza, to psuoby gr). Po obiedzie za powiedziano mu: A teraz podpisz to, co zezna w o b e c n o c i d w c h w i a d k w ! to znaczy wszystko co wymyli w milczek przy jednym picym i drugim spacerujcym oficerze ledczym. Po przeczytaniu pierwszej ju stronicy, Czebotariew dowiedzia si, e by za pan brat z najbardziej znanymi japoskimi generaami i e kady da mu jakie szpiegowskie zlecenia. Zacz wic przekrela stronice. Tamci pobili go i przepdzili. A inny urzdnik KWD, Baginin, aresztowany razem z nim po takich samych przejciach, napi si wina i mile wstawiony da podpis po czym zosta rozstrzelany: (Po trzydniowej godwce starczy kieliszek! a tu karafka). 27. B i c i e bez zostawiania ladw. Bij gumami, bij pakami, bij te podunymi workami z piaskiem. Bardzo boli bicie po kociach, na przykad, kiedy ledczy kopie w gole, gdzie ko jest tu pod skr. Kombryga KarpuniczaBrawena bito 21 dni pod rzd. (Teraz powiada: Nawet po trzydziestu latach bol wszystkie koci i gowa). Wspominajc przejcia wasne i cudze, Karpunicz rozrnia 52 sposoby bicia. Albo taki chwyt: przytwierdza si rce winia specjalnymi uchwytami tak, eby donie leay na stole na pask i bije si krawdzi liniau po stawach a czowiek zacznie wy. Czy wybijanie zbw
78
Aleksander Soenicyn
klasyfikowa jako osobny sposb? (Karpuniczowi wybito ich osiem). 64 Oglnie wiadomo, e cios pici, w splot soneczny zapiera czowiekowi dech, a najmniejszych ladw nie zostawia. Pukownik z Lefortowa, Sidorow, ju po wojnie stosowa cios kaloszem w zwisajce mskie genitalia (pikarze, ktrzy kiedy dostali pik midzy nogi, mog ten chwyt doceni). Ten bl nie da si z niczym porwna, i czowiek zwykle traci przytomno. 65 28. W NKWD miasta Noworosyjsk wymylono maszynki do zaciskania paznokci. U wielu winiw z tego miasta widziano potem na etapach palce bez paznokci. 29. A k a f t a n b e z p i e c z e s t w a ? 30. A a m a n i e k r g o s u p a ? (wci to samo chabarowskie GPU, rok 1933), 31. A w d z i d o (jaskka)? Jest to metoda z Suchanowki, ale znaj te Wizienie w Archangielsku (ledczy Iwkow, 1940 rok). Dugi rcznik z surowego ptna wsuwa si winiowi midzy zby (jak wdzido) przerzucacie koce za plecy i wie si nimi nogi w kostkach. Pole tak potem, czowieku, ze dwie doby na brzuchu, z trzeszczcym grzbietem, bez wody, bez jedzenia. Czy trzeba jeszcze dalszego wyliczania? Czy duo jeszcze tego? Wszystkiego, co wymyli mog syte nieroby, pozbawione ludzkich uczu? Bracie! Nie potpiaj tych, ktrzy trafili w ich rce, ktrzy okazali si zbyt sabi i podpisali to, czego dano... * Ot ani tych tortur, ani nawet adnych lekkich chwytw nie potrzeba w wikszoci wypadkw, aby wydoby zeznania, aby chwyci w elazne zby jagni zupenie nieprzygotowanej rwce si do swojej ciepej obrki. Zbyt nierwny jest stosunek si i pozycji. O, jake inne nam si wydaje Z perspektywy pokoju przesucha nasze dawne ycie, jakie w nim widzimy niebezpieczestwa, jakie dungle, icie afrykaskie! A uwaalimy je za takie zwyczajne! Pan A. i jego przyjaciel B., znajc si od lat i darzc si wzajemnym zaufaniem, przy kadym spotkaniu miao rozmawiali o wielkiej i maej polityce. Nikogo przy tym nie byo. Nikt nie mg obu panw podsucha. I nikt z nich nie donis na drugiego. Ale oto jednego z panw powiedzmy pana, drogi A., z jakiego powodu wzito pod lup, wycignito ze stada za uszki i wsadzono do paki. I z rnych powodw no, moe nie obeszo si bez donosiku na pana, bez pewnego strachu o krewnych, bez odrbmy nocnego czuwania i bez pierwszej znajomoci z karcerem do e postanowi pan na swj los machn rk, ale ju innych nie naraa za nic! I w czterech kolejnychprotokoach
Zby wybite sekretarzowi Karebskiego komitetu okrgowego partii, G. Kuprijanowowi, byy czciowo zwykle, wasne, inne za zote. Z pocztku wic na kady, wybity zoty zb dawano mu kwit, Jak na depozyt. Pniej spostrzeono si i kwity mu odebrano. 65 W 1918 roku moskiewski rewtrybuna sdzi byego nadzorc carskich wizie, Bondara. NAJSKRAJNIEJSZYM przykadem jego okruciestwa, przytoczonym w akcie oskarenia, byo, e w jednym wypadku uderzy winia politycznego z tak si, e pka mu bona bbenkowa w uchu. (Krylenko, Przez pi lat, str. 16)
64
79
Aleksander Soenicyn
przyzna pan i podpisa, e jest pan zaciekym wrogiem wadzy sowieckiej, bo opowiada pan anegdoty o naszym przywdcy, bo yczy pan sobie innych nazwisk na listach wyborczych, bo nawet wchodzi pan do kabiny, chcc skreli jedynego kandydata, ale nie byo atramentu w kaamarzu, bo majc radioaparat z pasmem krtkofalowym stara si pan usysze jakie zachodnie audycje, nie zwaajc na zaguszanie. Ma pan wic dych zapewnion, ale ebra cae, o zapaleniu puc chwilowo nie ma mowy, nikogo pan nie wsypa i zdaje si, e boksowa pan niegupio. Ju pan celi daje do zrozumienia, e chyba paskie ledztwo niedugo bdzie zakoczone. Ale, ale! Niespiesznie, lubujc si wasnym charakterem pisma, oficer ledczy zaczyna komponowa protok numer 5. Pytanie: Czy podejrzany przyjani si z B.? Tak. Czy rozmawia z nim otwarcie o polityce? Nie, wcale, nie miaem do niego zaufania. Ale widywalicie si czsto? Nie bardzo. No, jak to nie bardzo? Z zezna ssiadw wynika, e przychodzi do was w odwiedziny tylko w cigu, ostatniego miesica dnia tego a tego, potem jeszcze takiego a takiego i wreszcie owego. Przychodzi? C, niewykluczone. Zwrcono uwag, e jak zreszt zwykle nie pilicie, nie robilicie haasu, rozmawialicie bardzo, cicho, tak, e nie sycha byo na korytarzu. (Ach, pijcie, przyjaciele, tuczcie butelki, jak najgoniej! to z was robi ludzi prawomylnych!) No to co? Ale wycie te go odwiedzali, ot, powiedzielicie na przykad: wiesz, spdzilimy tamten wieczr tak sensownie. A pniej widziano was obu na rogu stalicie z nim na mrozie, p godziny i mielicie takie ponure miny tacy bylicie markotni; o, nawet was sfotografowano podczas tej rozmowy. (Technika inwigilacji, przyjaciele, technika?) No wic o czym rozmawialicie podczas tych spotka? O czym?!... Takie pytanie to mocna rzecz! Pierwsze, co przychodzi na myl to, e zapomnia pan, o czym bya mowa. Bo to musi si pamita? Dobrze, pierwsza rozmowa uleciaa panu z pamici. Druga te? I trzecia? I nawet ten: sensowny wieczr. I ta rozmowa na rogu? I rozmowy z C, ? I z D.? Nie? myli pan brak pamici to nie jest wyjcie nie starczy tego czowiekowi na wszystko, i oto, umys wstrznity aresztowaniem przytoczony strachem, zamiony brakiem sny i godem prbuje, jakby tu zmyli najprawdopodobniejsz wersj i przechytrzy ledczego. O czym?!... Dobrze jeszcze, jeeli gadalicie o hokeju (to w kadym wypadku najlepszy teemat, przyjaciele!), i o babach, nawet o nauce, to mona powtrzy (nauka niedaleko odbiega od hokeja, tylko, e w naszych czasach, wszystko w nauce jest uznane za tajemnic (mona zafasowa swoje na podstawie Ustawy o rozgaszaniu). Ale jeli przypadkiem mwilicie o nowych aresztowaniach w miecie?, o kochozach? (i, rzecz jasna, mwilicie o nich le, bo kto o nich dobrze mwi?). A kiedy stalicie na rogu, tacy markotni o czym tam rozmawialicie? Moe B. ju jest w areszcie (ledczy zapewnia, e take ju zeznawa przeciw panu i e wanie prowadz go na konfrontacj). Moe spokojniutko siedzi sobie w domu ale take stamtd go wycign, gdy go trzeba bdzie przesucha i skonfrontowa zeznania na jaki to temat takecie si martwili na tym rogu? Teraz, po niewczasie, ju pan zrozumia: tak ju jest w yciu, e za kadym razem, kiedycie si egnali, trzeba byo umawia si i dobrze notowa w pamici: o c z y m w i c b y a m o w a ? Wwczas wasze zeznania byyby zgodne, choby nie wiem jak was
80
Aleksander Soenicyn
badano. Alecie si przecie nie zmawiali? Bo jednak nie wyobraalicie sobie, co to za dungla. Moe powiedzie, e umawialicie si na ryby? A tu B. powie, e o adnych rybach nie byo mowy, e rozmawialicie o studiach zaocznych. Nie agodzc przebiegu ledztwa, tylko pan cianiej cignie wze: o czym? o czym? o czym? Tu byska panu myl fortunna? czy zgubna? eby mwi o sprawach moliwie jak najbliszych temu, co byo w samej rzeczy (rzecz jasna zaokrglajc wszystkie kanty i pomijajc wszystko, co niebezpieczne) powiadaj wszak, e ga zawsze trzeba jak najbliej prawdy. Bo moe jednak B. domyli si i postpi podobnie, opowie co, zbienego, wasze zeznania jako bd si zgadza i wtedy dadz wam spokj. Po wielu latach zrozumie pan, e by to bardzo niemdry pomys, znacznie lepiej byo udawa zupenie nieprawdopodobnego, okrgego bawana: nie pamitam ani dnia z caego mojego ycia. Cho bij, zabij. Ale tu miny ju trzy doby bez snu. Ledwie si czowiekowi starcza, aby kontrolowa myli i zachowywa obojtny wyraz twarzy, i na rozmylania nie daj ani chwili. I od razu dwch ledczych (oni lubi chodzi do siebie w goci), przyciska czowieka do ciany: o czym? o czym? o czym? Wic zeznaje pan, mwilimy o kochozach (e nie wszystko jeszcze w porzdku, ale ju niedugo si poprawi). O: obnice taryf pacy mwilimy... Cocie mwili waciwie? Cieszylicie si, e obniaj? Ale normalni ludzie tego; nigdy nie zrobi; to nieprawdopodobne. No to, eby by jako bliej prawdy; troch narzekalimy, e odrobin uciliwe te cicia. A ledczy sam pisze protok i tumaczy wszystko na wasny jzyk: w trakcie tej naszej rozmowy szkalowalimy polityk partii i rzdu w dziedzinie pac. I kiedy jeszcze B. powie z wymwk: och, ty niedojdo, ja przecie zeznawaem, e umawialimy si na ryby... Ale pan chcia by sprytniejszy i mdrzejszy od paskiego ledczego! Pan potrafi myle szybciej, sprawniej! Pan jest inteligentny! I pan przemdrkowa spraw. W Zbrodni i Karze Porfiry Piettowicz dzieli si z Raskolnikowem uwag wyjtkowo finezyjn, mg j sformuowa tylko kto, kto sam zna na wylot te zabawy w kotka i myszk: kiedy mam do czynienia z wami, inteligentami, to nie musz nawet konstruowa wasnej; wersji wy sami j uoycie i dacie mi j gotow na talerzu. Ale tak jest! Czowiek inteligentny nie potrafi zeznawa z rozkoszn beztrosk czechowowskiego chopa z opowiadania Zoczyca. 66 Bdzie si z wszelk pewnoci stara ca zarzucan mu spraw przedstawi jak najbardziej wykrtnie ale skadnie. A ledczyrzenik nie na skadno ostrzy n, tylko dwatrzy zdanka. On ju wie, co jest wane. A my nie mamy adnego dowiadczenia! Ksztac nas i przysposabiaj od modych lat do naszego zawodu; do penienia obowizkw obywatelskich; do suby wojskowej; do dbania o czysto osobist; do grzecznego zachowania si, nawet do wyznawania si na tym, co pikne (no, to ju nie bardzo). Ale ani wyksztacenie, ani dobre wychowanie, ani dowiadczenie nie przygotowuj nas wcale do najwikszej prby naszego ycia: do aresztowania za nic i do ledztwa nie
Bohater tej noweli oskarony jest o rozkrcanie torw kolejowych i tumaczy si, e bez tego przecie nie mgby owi ryb, bo z nakrtek robi si najlepsze ciarki do wdki.
66
81
Aleksander Soenicyn
wiadomo na jakiej podstawie. Powieci, sztuki, filmy (niechby sami ich autorzy sprbowali goryczy z pucharu GUagu!) przedstawiaj nam gospodarzy gabinetw ledczych jako rycerzy prawdy i humanizmu, jako ojczulkw rodzonych. Jakich tylko odczytw si u nas nie urzdza! to ludzi spdza si na nie! ale nikt nie sysza nigdy odczytu o prawdziwym i rozszerzonym sensie kodeksw karnych, zreszt same kodeksy te nie wystawiane s na widok w bibliotekach, nie s sprzedawane w kioskach, nie trafiaj do rk beztroskiej modziey. Brzmi to niemal jak bajka: gdzie tam, za dziesit rzek, aresztowany moe w trakcie ledztwa skorzysta z pomocy adwokata. Znaczy to, w najciszej chwili walki mie ku pomocy jasny umys, znajcy wszystkie prawa!.... Zasada naszego ledztwa polega take na tym, aby pozbawi aresztanta nawet zwykej znajomoci prawa. Okazuj mu akt oskarenia... (notabene: Prosz pod nim zoy podpis. Ja si z nim nie zgadzam. Podpisa si! Ale ja jestem niewinny!... jestecie postawieni w stan oskarenia z artykuu 5810 cz 2 i 5811 Kodeksu Karnego RSFSR. Prosz si podpisa! Ale co mwi te artykuy? Pozwlcie przeczyta w kodeksie! Nie mam kodeksu. To wecie od naczelnika oddziau! On te go nie ma. Podpisujcie! Ale prsz mi najpierw pokaza! Nie ma przepisu, eby go pokazywa, kodeks jest nie dla was, tylko dla nas. I po co wam kodeks, ja wam sam wyjani: te artykuy mwi akurat o tym, cocie nabroili. Zreszt podpiszecie si teraz nie na dowd, e si zgadzacie, tylko ecie to przeczytali, e pokazano wam akt oskarenia). W ktrym z tych papierkw nagle miga nowy zestaw liter: KPK. To budzi pask czujno: czym rni si KPK od KK? Jeli trafi pan na chwil dobrego nastroju u ledczego, to dowie si pan, e to Kodeks Postpowania Karnego. Jak to? Wic nie jeden, lecz cae dwa kodeksy s panu nieznane w chwili, gdy si z panem rozprawiaj?! ...Od tej chwili mino dziesi lat, potem pitnacie. Gst traw zarosa mogia mojej modoci. Mam ju za sob cay termin kary i nawet bezterminowe zesanie. I nigdzie, ani w kulturalnowychowawczych oddziaach obozw, ani w bibliotekach rejonowych, ani nawet w miastach redniej wielkoci nigdzie, powtarzam, nie widziaem na oczy, nie trzymaem w rku, nie mogem kupi, poyczy, ani nawet POPROSI O POKAZANIE kodeksu sowieckich praw! 67 I setki moich znajomych winiw, z dowiadczenia wiedzcych co o ledztwie, sdzie, a nierzadko te o obozach i zesaniu ot nikt z nich nie widzia kodeksu i nie mia go w rku! I dopiero kiedy oba kodeksy przeyway ostatnie dni swego trzydziestopicioletniego istnienia i miay by z dnia na dzie zastpione przez nowe, dopiero wtedy zobaczyem je, te blinita zbroszurowane KK i KPK, na ladzie kiosku w moskiewskiej kolejce podziemnej (zdecydowano si zesa je do handlu, jako zbdne ju buble). I teraz czytam je z rozrzewnieniem. Na przykad KPK:
20 Znajcy panujc u nas atmosfer podejrzliwoci zrozumiej, dlaczego nie mona byo zapyta o kodeks w sdzie ludowym, albo w radzie powiatowej. Zainteresowanie kodeksem byoby symptomem niezwykym; pytajcy albo szykuje si do popenienia przestpstwa, albo zaciera lady!
67
82
Aleksander Soenicyn
Artyku 136: funkcjonariusz ledczy nie ma prawa wymusza na oskaronym zezna ani przyznania si do winy stosujc przemoc i, groby (jakby byli przy tym!); Artyku 111: funkcjonariusz ledczy zobowizany jest do wyjanienia wszystkich okolicznoci usprawiedliwiajcych czyn podejrzanego, a take agodzcych jego win. (Ale ja walczyem w Padzierniku o wadz rad!... Ja braem udzia w rozstrzelaniu Koczaka!... Ja uczestniczyem w akcji rozkuaczania!... Ja zaoszczdziem pastwu dziesi milionw rubli!... Ja dwa razy byem ranny na ostatniej wojnie!... Ja mam trzy ordery!... NIE ZA TO WAS TERAZ SDZIMY! szczerzy zby historia umiechem oficera ledczego. To, cocie zrobili dobrego nie ma nic wsplnego ze spraw).. Artyku 139: oskarony ma prawo pisa swoje zeznania wasnorcznie i da wprowadzenia poprawek do protokou napisanego przez oficera ledczego. (Ech, gdyby to czowiek zawczasu wiedzia! A waciwie: gdyby to naprawd tak byo! A w istocie baga si ledczego, jak o ask i zawsze daremnie eby nie pisa: moje ohydne kalumnie zamiast moje mylne wypowiedzi, nasz podziemny skad broni zamiast mj zardzewiay fiski n) O, gdyby oskaronym wykadano zaraz na pocztku wiedz wizienn! Gdyby to z pocztku robiono ledztwo na prb, a dopiero potem na serio... Z r e p e t e n t a m i w 1948 roku przecie nie bawiono si ju w adne ledztwa to byoby daremne. Ale d e b i u t a n c i nie maj dowiadczenia ani znajomoci rzeczy! I nie maj kogo prosi o rad. Samotno winia ledczego! oto jeszcze jedna przesanka sukcesu niesprawiedliwego ledztwa! Cay aparat istnieje po to, aby stamsi i zmiady wol samotnego, skrpowanego czowieka. Od chwili aresztowania i przez cay pierwszy, s z t u r m o w y okres ledztwa aresztant powinien by w ideale zupenie sam: w celi, na korytarzu, na schodach, w gabinetach nigdzie nie powinien on zetkn si z podobnym sobie, niczyj umiech, niczyje spojrzenie nie powinno sta si dla niego rdem wspczucia, rady, otuchy. O r g a n y robi wszystko, aby zamci mu obraz przyszoci i skazi teraniejszo: twierdz, e jego przyjaciele i krewni s ju aresztowani, a dowody winy ju znaleziono. Wyolbrzymiaj swoje moliwoci porachowania si z nim i z jego bliskimi, swoje prawo aski (ktrego Organy w ogle nie maj). Podkrelaj zwizek midzy szczeroci skruchy ze zagodzeniem wyroku i obozowego reymu (nigdy w wiecie takiego zwizku nie byo). Chc w tym krtkim okresie, pki aresztant jest jeszcze pod wpywem wstrzsu, pki jest udrczony i nie cakiem poczytalny wydosta jak najwicej feralnych zezna, wplta jak najwicej Bogu ducha winnych osb (niektrzy wpadaj potem w takie przygnbienie, e prosz nawet, aby nie czyta im wcale protokow, a tylko chc podpisywa, ju tylko pod pisywa) i dopiero wwczas przenosi go si z pojedynki do duej celi, gdzie ze spnion rozpacz pozna on i przebierze w pamici swoje omyki. A jak tu ich nie popeni w tym pojedynku? Kt by ich nie popeni? Powiedzielimy, e w ideale powinien by sam. Jednak przy wiziennym przepenieniu 1937 roku (zreszt to samo byo w 45.) ta idealna zasada samotnoci wieego aresztanta nie moga by przestrzegana. Prawie od pierwszej chwili aresztant przebywa w cibie, przeludnionej celi oglnej. Ale to miao swoje zalety, wynagradzajce z lichw odstpstwo od zasad. Tok w celi nie tylko zastpowa ciasnot pojedynczego boksu, ale okaza si nadto pierwszorzdn
83
Aleksander Soenicyn
tortur: trwa moga cae doby i tygodnie bez adnych dodatkowych stara ze strony funkcjonariuszy: aresztanci torturowali si nawzajem! Upychano w celi tylu winiw, eby wcale nie na kadego przypada kawaek podogi, eby ludzie musieli depta po ludzkich ciaach, eby w ogle nie mogli zrobi ruchu, eby siedzieli na cudzych nogach. Tak wic w Kiszyniowie w 1945 roku do pojedynki wtaczano OSIEMNASTU ludzi, w ugarisku w 1937. PITNASTU, 68 a IwanowRazumnik w 1938 roku w standartowej butyrskiej celi, obliczonej na 25 ludzi, siedzia w towarzystwie STU CZTERDZIESTU (wychodki byy tak przeadowane, e za potrzeb szo si tylko raz w cigu doby, czasem nawet noc, to samo ze spacerami! 69 Ten sam wiadek w ubiaskiej izbie przyj, tzw. psiej budzie, obliczy, e przez cae tygodnie na jeden metr kwadratowy podogi przypadao TRZECH aresztantw (porachujcie sami, sprbujcie si pomieci) 70 a w psiej budzie nie byo okna, ani wentylacji, ludzie gnietli si i dyszeli w temperaturze 4045 stopni (!), wszyscy siedzieli w samych gaciach (podcieliwszy sobie cieple rzeczy), goe ich ciaa tak stoczone, e od cudzego potu wystpowaa na skrze egzema. I tak siedzieli TYGODNIAMI, ale nie dawano im ani odetchn, ani si napi (prcz saamachy i herbaty co rano). 71 Jeli przy tym kibel zastpowa wszystkie urzdzenia sanitarne (albo na odwrt od jednego wyjcia za potrzeb do drugiego w celi nie byo kibla, jak np. w niektrych wizieniach syberyjskich); jeli jado si w czterech z jednej miski, stawiajc j sobie wzajem na kolanach; jeli to ten to w wyrywany na przesuchanie, kto inny za wrzucany do celi pobity, zamany, niezdolny do snu; jeli wygld tych zaamanych dziaa skuteczniej od wszelkich grb ledczego; tym, ktrych za cae miesice nie wzywano kady rodzaj mierci i kady obz wydawa si ju lepszy od tego duszenia si w cisku to moe wszystko to zastpowao teoretycznie idealn samotno? Ponadto, w takiej ludzkiej kaszy nie zawsze zdobdzie si czowiek na zwierzenia i nie zawsze znajdzie sobie kogo, eby si poradzi. I prdzej zaczyna si wierzy w tortury i bicie, kiedy sami ludzie daj ci dowody, ni kiedy ledczy ci tym grozi. Same ofiary ci powiedz, e daj czowiekowi son lewatyw w gardo i potem ca dob siedzi taki w boksie skrcajc si z pragnienia (Karpunicz). Albo tark skrobi ci plecy do krwi i pniej nacieraj, terpentyn. Kombryg Rudolf Pincow pozna jedno i drugie, a jeszcze wbijano mu szpilki pod paznokcie i wlewano w niego wod do rozpuku a dano, eby podpisa protok, gdzie byo napisane e podczas padziernikowej parady
A ledztwo trwao po 8-10 miesicy. Bdcie spokojni, Woroszyow w takiej pojedynce sam sobie siedzia (za cara) - mwili winiowie (czy na pewno siedzia?) - bo miasto zwao si wtedy Woroszyowgrad. 69 Tamtego roku w Butyrkach nowo przybyli aresztanci (ju wymaglowani ani i boksami) po kilka dni i nocy siedzieli na stopniach schodw, czekajc, a zwolni si miejsca w celach po kolejnej wysyce na etap. T-w siedzia w Butyrkach siedem lat wczeniej, w 1931 i te powtarza: wszdzie tok, nawet pod narami, leao si na asfaltowej pododze. Ja sam siedziaem siedem lat pniej, w 1945. - i wci to samo. A niedawno od M.K.B-cz otrzymaem cenne, osobiste wiadectwo, odnoszce si do toku w butyrskim wizieniu w DZIEWISET OSIEMNASTYM roku: w padzierniku tego roku (drugi miesic czerwonego terroru - po zamachu Fanny Kapan na Lenina) byo tam tak peno, e nawet w pralni urzdzono cel na 70 kobiet! No i kiedy to w Butyrkach byo pusto? 70 No, ale to nic nadzwyczajnego: we Wodzimierzu, w wizieniu wewntrzny m w 1948 roku w celi 3x3 metry stao cigle 30 ludzi! (S. Potapow). 71 W ksice Iwanowa-Razumnika ycie codzienne celi w latach 1937-1938 opisane jest bardzo dobrze.
68
84
Aleksander Soenicyn
wojskowej chcia skierowa brygad czogw na trybun rzdow. 72 Od Aleksandrowa, za, byego kierownika dziau artystycznego W.O.K.S., (Wszechrosyjskiego Towarzystwa Kontaktw Kulturalnych z Zagranic) czowieka ktremu przetrcono krgosup, chylcego si na bok i nie potraficego powstrzyma ez, mona si byo dowiedzie, jak bije (w 1948 roku) sam Abakumow. A tak, tak, sam minister bezpieczestwa pastwowego nie gardzi t czarn robot (Suworow na linii frontu!) nie wzdraga si przed wziciem gumowej paki we wasne rce; tym chtniej bije jego zastpca Riumin. Robi to w Suchanowce, w generalskim gabinecie ledczym. Gabinet ma ciany wyoone orzechow boazeri, jedwabne portiery na drzwiach i story na oknach, podog ma zasan perskim dywanem. eby tych cudw nie zniszczy, dla bicia kadzie si na dywanie brudny chodnik, poplamiony ju krwi. Przy biciu pomaga Riuminowi nie zwyczajny stranik tylko pukownik. Tak mwi uprzejmym tonem Riumin, gadzc gumow pak gruboci dobrych czterech centymetrw prb bezsennoci wytrzyma pan z honorem (Aleksander Dogan zdoa wytrzyma cay miesic bez snu dziki sprytnemu wybiegowi nauczy si spa na stojco) teraz sprbujemy paeczki. U nas nikt nie wytrzymuje wicej ni dwa, trzy seanse. Prosz spuci spodnie i pooy si na chodniku. Pukownik siada bitemu na plecach. Dogan zamierz liczy uderzenia. Nie wie jeszcze czym jest cios t gumow pak w nerw kulszowy, jeli poladek schud od dugiego godu. Bl odzywa si nie w miejscu uderzenia tylko pka gowa. Po pierwszym ciosie bity wariuje z blu, obamuje paznokcie o chodnik, Riumin wali starajc si dobrze celowa. Pukownik napiera caym swoim ciarem. Jak na trzy due gwiazdy na pagonach zajcie w sam raz eby asystowa wszechmocnemu Riuminowi! (po seansie pobity nie moe chodzi, wic go nie wynosz, rzecz jasna, tylko wywlekaj razem z chodnikiem. Poladek wkrtce tak rozpuchnie, e nie sposb bdzie dopi spodni a blizn prawie nie wida. Zaczyna si dzikie rozwolnienie i siedzc w swojej pojedynce na kiblu, Dogan zanosi si miechem. Ma przed sob jeszcze drugi seans i jeszcze trzeci. Skra mu popka i Riumin, ogarnity wciekoci, zacznie go bi po brzuchu, przebije opony, jelita wywal w ksztacie ogromnej ruptury, aresztant zostanie odniesiony do Butyrskiego szpitala z zapaleniem otrzewnej i na jaki czas przestan go zmusza, aby popeni podo). Mog tak i ciebie zadrczy! Po tym wszystkim po prostu ojcowsk pieszczot wyda si, uprawiane przez kiszyniowskiego ledczego Daniowa, bicie popa, Wiktora Szypowalnikowa, pogrzebaczem po karku i wczenie go za dugie wosy (duchownych wygodnie tak wczy; wieckich te mona jeeli ma facet brod, wtedy atwo ciga go z jednego kta gabinetu w drugi. A Ryszarda Achol fiskiego czerwonogwardzist, uczestnika oww na brytyjskiego agenta, Sydneya Rayleya oraz dowdc kompanii, biorcej udzia w zduszeniu buntu kronsztadzkich marynarzy, chwytali cgami to za jeden, to za drugi suty ws i trzymali go przez dziesi minut w powietrzu, tak, eby nogami nie siga ziemi). Ale mogli z czowiekiem zrobi co jeszcze gorszego: rozebra do goa od pasa w d, pooy na pododze na wznak, nogi na bok, posadzi na nich pomocnikw (sawny korpus podoficerski), ktrzy trzymali jednoczenie czowiekowi rce, a wtedy ledczy nie
W istocie Pincow chcia poprowadzi tak swoj brygad, ale z jakiego powodu nie skierowa jej tam. Zreszt, tego nie bierze si pod uwag. Z tym wszystkim, po tych wszechstronnych torturach dali mu... 10 lat z wyroku OSO. A do tego wic stopnia andarmi nie dowierzali wasnym osigniciom.
72
85
Aleksander Soenicyn
brzydziy si tym take panie stajc midzy tymi rozkraczonymi nogami, czubkiem swojego buta (albo pantofelka) stopniowo, miarowo, coraz silniej przygniata do podogi to, co czynio niegdy z ofiary mczyzn i patrzc w oczy powtarza swoje pytania albo propozycje zdrady. Jeli nie za wczenie uy caej siy, to czowiek mia jeszcze pitnacie sekund czasu, aby krzykn, e si przyznaje, e gotw jest wsadzi take tych dwudziestu ludzi, ktrych chcieli mie, albo obrzuci botem w prasie kad rzecz dotychczas wit... I niech go Bg za to sdzi, a nie ludzie... Nie ma wyjcia! Trzeba si przyzna do wszystkiego! podszeptuj kwoki, podsadzone do tej samej celi. Prosta kalkulacja: grunt, to zachowa zdrowie mwi trzewi ludzie. Zbw pniej nie wstawi powiadaj ci, co ich ju nie maj. Wszystko jedno, bdzie wyrok, czy si czowiek przyzna, czy nie konkluduj ci, co poznali si na rzeczy. Kto nie podpisze, tego rozstrzeliwuj przepowiada jeszcze kto z kta. eby si zemci! eby nie zostao ladu po takim ledztwie. A jak skonasz w gabinecie, to powiedz krewnym, e dosta obz bez prawa korespondencji. I niech szukaj. A jeli naleysz do ortodoksw, to zbliy si do ciebie drugi ortodoks i rzucajc wrogie spojrzenia czy kto niewtajemniczony nie podsuchuje zacznie gorcym szeptem ka ci w ucho: Naszym obowizkiem jest okaza poparcie sowieckiemu aparatowi ledczemu. To jak na wojnie. Samimy winni: bylimy zbyt tolerancyjni i rozlaa si po kraju ta zgnilizna. Toczy si bezwzgldna, tajna wojna. Tu te s wrogowie dookoa syszae te ich wypowiedzi? Przecie partia nie ma obowizku tumaczy kademu z nas po co i dlaczego? Jeeli tego da to trzeba podpisa i ju. I jeszcze jaki ortodoks podrzuca swoje: Podpisaem na trzydziestu piciu ludzi, na wszystkich znajomych. Wam te tak radz: jak najwicej nazwisk, jak najwicej ludzi wicie z sob! Wtedy bdzie przecie jasne, e to nie trzyma si kupy i wszystkich wypuszcz! A Organom wanie w to graj! Wysokie uwiadomienie ortodoksa i cele NKWD byy naturalnie zbiene. NKWD potrzebny jest ten szeroki wachlarz nazwisk, ta wzmoona reprodukcja ich. To jest dowd starannoci w pracy i to s koki do zarzucania nowych arkanw. Wsplnicy! Wsplnicy! Nazwiska twoich kompanw! natarczywie tarmosili kadego. (Podobno R. Raow wymieni wrd swoich kompanw kardynaa Richelieu, nazwisko znalazo si w protokole i a do procesu rehabilitacyjnego w 1956 roku nikt si nie dziwi). A propos ortodoksw. Dla takiej CZYSTKI potrzeba byo Stalina, ale partia te bya potrzebna wanie taka: wikszo z nich, nalecych do elity wadzy, a do chwili wasnego aresztowania bez adnej litoci pakowaa innych do wizienia, posusznie likwidujc sobie podobnych. w myl tych samych instrukcji, oddajc na zgub przyjaci albo towarzyszy walk. I wszyscy znakomici bolszewicy, zaliczeni teraz pomiertnie w poczet mczennikw, zdyli by katami innych bolszewikw (ju nie mwic o tym, e jeszcze wczeniej WSZYSCY oni zdyli by katami bezpartyjnych). By moe 37. rok by POTRZEBNY, aby
86
Aleksander Soenicyn
wykaza, jak mao znaczy cay ich WIATOPOGLD, ktrym oni tak si chepili, wywracajc na nice Rosj, amic jej ostoje, depczc jej witoci star Rosj, w ktrej im samym TAKA rozprawa nigdy nie zagraaa. Ofiary bolszewikw midzy rokiem 1918 a 1936 nigdy nie zachowyway si tak aonie, jak czoowi bolszewicy, kiedy przysza ich czarna godzina. Jeli przypatrze si gruntowniej caej historii aresztw i procesw lat 1936 38, to wstrt czuje czowiek nie tylko do Stalina i jego czeladnikw, ale do tych unienie ndznych podsdnych; jest to obrzydzenie wobec maoci ducha, gdy si j porwna, z dawn ich dum i nieprzejednaniem. ...No wic jak? jak wic tu osta si? kiedy jeste wraliwy na bl, saby, nieprzygotowany, kiedy masz z yciem nie zerwane zwizki?... Czego potrzeba, aby by silniejszym od ledczego i caego tego potrzasku? Trzeba wej do wizienia bez drenia o swoje, zostawione za bram, pene ciepa ycie. Trzeba na progu sobie powiedzie: moje ycie si skoczyo, troch za wczenie, ale co zrobi. Na wolno nigdy ju nie wyjd. Pisane mi jest, e zgin teraz, albo troch pniej, ale pniej bdzie nawet jeszcze ciej, lepiej wic prdko. Nie mam ju nic wasnego. Bliscy umarli dla mnie i ja dla nich umarem. Ciao moje jest dla mnie od dzisiaj czym obcym i bezuytecznym. Tylko duch mj i moje sumienie s dla mnie dalej drogie i wane. Takiemu winiowi ledztwo moe nie da rady! Tylko ten zwyciy, ktry wyrzeknie si wszystkiego! Ale jak zamieni swoje ciao w kamie? Przecie z kka Bierdiajewcw zrobiono marionetki przed procesem, a z niego samego, nie. Chciano go wplta w spraw, aresztowany by dwa razy, zaprowadzono go (w 1922 roku) na nocne przesuchanie do Dzieryskiego, w obecnoci Kamieniewa (a zatem on te nie stroni od walki ideologicznej za porednictwem Czeki). Ale Bierdiajew nie ponia si, nie skomla, tylko przedstawi im bez adnych kompromisw te religijne i moralne zasady, ktre nie pozwalay mu uzna panujcej w Rosji wadzy po czym nie tylko uznano, e jest on dla sdu bezuyteczny, ale wypuszczono go na wolno! Obstawa przy swoich pogldach. N. Stolarowa wspomina pewn swoj ssiadk z butyrskich nar, staruszk. Przesuchiwano j noc w noc. Dwa lata przedtem nocowa w jej mieszkaniu byy metropolita, bdcy w Moskwie przejazdem, bo uciek z zesania. Wcale nie byy, tylko prawdziwy! A to prawda, e Bg mi go pozwoli goci. Tak, w porzdku. A do kogo pojecha z Moskwy dalej? Wiem, ale nie powiem! (Metropolita, dziki caemu acuszkowi wiernych, uciek ju do Finlandii). Oficerowie ledczy pracowali na zmian i zbierali si grupami, wymachiwali piciami przed nosem staruchy, ona za mwia im wci to samo: Nic ze mn nie porobicie, chobycie mnie na kawaki rbali. Przecie wy si boicie naczalstwa, boicie si siebie nawzajem, boicie si nawet mnie zabi. (Bo zgubi nitk) A ja ja niczego si nie boj! Mog choby zaraz stawa przed Panem Bogiem, niech mnie sdzi! Byli, byli tacy w 37., ktrzy nie wracali z przesuchania do celi po swoje rzeczy. Ktrzy woleli mier, ale nie obciyli nikogo. Nie mona powiedzie, aby historia rosyjskich rewolucjonistw daa nam najlepsze przykady nieustpliwoci. Ale tu nie moe by nawet porwnania, poniewa nasi
87
Aleksander Soenicyn
rewolucjonici nie wiedzieli nigdy, co to takiego prawdziwe dobre ledztwo ze wszystkimi pidziesicioma dwoma sposobami. Szeszkowski nie torturowa Radiszczewa. I Radiszczew dobrze wiedzia, e zgodnie z obyczajami tej epoki jego synowie bd dalej oficerami gwardii i e nikt im nie zamie ycia. I e rodzinnego majtku Radiszczeww nikt nie skonfiskuje. I mimo to po krtkim, dwutygodniowym ledztwie, ten wybitny czowiek wypar si swoich przekona, swojej wasnej ksiki i poprosi o zmiowanie. Mikoaj I nie wpad na pomys, eby wyaresztowa ony dekabrystw i kaza im krzycze w ssiednim gabinecie, albo eby ich mw podda torturom ale te nie musia tego wcale robi. ledztwo w sprawie dekabrystw prowadzone byo w jakim sensie lojalnie, posyano im nawet do lochw spis pyta, by da czas do namysu. Nikt z dekabrystw nie wspomina pniej, aby te odpowiedzi traktowane byy niesumiennie. Nie zostali pocignici do odpowiedzialnoci ci, co wiedzieli o przygotowaniach do powstania, ale o tym nie donieli. Wicej, aden cie nie pad na rodziny skazacw (wydano specjalny manifest w tym wzgldzie). I wreszcie, darowano win wszystkim szeregowym; wcignitym do udziau w powstaniu. Niemniej jednak, nawet Rylejew dawa odpowiedzi obszerne, szczere i niczego nie ukrywa. Nawet Pestel pk i wymieni swoich towarzyszy (bdcych jeszcze na wolnoci), ktrym zleci zakopanie Rosyjskiej Prawdy, wskaza nawet miejsce, gdzie j zakopano 73. Nieliczni tylko, jak unin, wiecili przykadem lekcewaenia i pogardy w stosunku do komisji ledczej. Wikszo za zachowywaa si nieporadnie, sypic jeden drugiego. Wielu nich prosio pokornie o darowanie winy! Zawaliszyn wszystko zwala na Rylejewa. E.P. Oboleriski i S.P. Trubeckoj zdyli wplta do sprawy Gribojedowa, czemu nawet Mikoaj I nie da wiary. Bakunin w Spowiedzi adresowanej do Mikoaja I oplu si sam z ca unionoci i w ten sposb unikn skazania na mier. Czy moe wybieg rewolucjonisty? Zdawaoby si, e ludzie, ktrzy podjli si zgadzenia Aleksandra II, powinni by wzorami ofiarnego powicenia. Wiedzieli przecie, co ich czeka! Ale podczas gdy Hryniewiecki podzieli los cara, Rysakow pozosta przy yciu i poddany zosta ledztwu. TEGO DNIA ju zacz sypa konspiracyjne mieszkanie i nazwiska uczestnikw spisku. Drc o swoje modziutkie ycie, stara si skwapliwie da rzdowi wicej informacji, ni ktokolwiek mg si po nim spodziewa. Zachystywa si skruch i obiecywa zdemaskowa wszystkie sekrety anarchistw. W kocu tego minionego stulecia na pocztku biecego oficer andarmerii natychmiast WYCOFYWA zadane ju pytanie, jeeli wizie ledczy uznawa, e nie naley ono do rzeczy, albo e zatrca o jego sprawy intymne. Kiedy w Krestach w 1938 roku starego katornika politycznego Zieleskiego sprano wyciorami, kac mu przedtem spuci spodnie, jak uczniakowi, ten rozpaka si w celi: carski ledczy nie mia mi nawet mwi TY! Albo na przykad z pewnej wspczesnej pracy badawczej dowiadujemy si, e andarmi zdobyli rkopis artykuu Lenina O czym myl nasi ministrowie?, ale n i e z d o a l i mimo to dotrze do waciwego autora:
A przyczyna jest poniekd ta sama, co w pniejszym przypadku Bucharina: przecie na ledztwie przesuchuj ich bracia, ludzie tego samego stanu. I naturaln jest rzecz, e czowiek chciaby im wszystko OBJANI.
73
88
Aleksander Soenicyn
W czasie przesuchania andarmi, j a k t e g o m o n a b y o o c z e k i w a (podkrelenia i w tym miejscu i dalej s moje A.S.) dowiedzieli si od Waniejewa (studenta) niewiele. Powiedzia on im j e d y n i e to, e znalezione u niego rkopisy przynis mu kilka dni przed rewizj w paczce kto, k o g o o n n i e c h c e w y m i e n i . Przesuchujcy n i e m i a i n n e g o w y j c i a (jak to? A lodowata woda po kostki? A sona lewatywa? A paeczka Riumina?...) jak tylko podda rkopis ekspertyzie. No i niczego si nie dowiedzieli. Pierieswietow, jeli si nie myl, sam o d b b n i ile tam latek i atwo mgby obliczy, jakie jeszcze i n n e w y j c i a mia przesuchujcy, skoro przed nim siedzia kto, kto wzi na przechowanie artyku O czym myl nasi ministrowie?! Jak wspomina S.P. Mielgunow: To byo carskie wizienie, wizienie bogiej pamici, o ktrym polityczni winiowie mog teraz tylko wspomina z uczuciem nieomal rzewnym. A teraz uskok, teraz rzecz zupenie innej miary. Tak jak dla poganiacza wow, czumaka z czasw przedgogolowskich niemoliwoci jest wyobraenie sobie szybkoci samolotu odrzutowego, podobnie nie sposb ogarn wszystkich prawdziwych moliwoci ledztwa, jeli nie przeszo si samemu przez t szarpanin, prowadzc do GUagu. W Izwiestiach z 24.V.1959 roku czytamy: Juli Rumiancew bior do wewntrznego wizienia hitlerowskiego obozu, aby dowiedzie si, gdzie jest jej m, ktry z tego obozu uciek. Julia wie ale odmawia odpowiedzi! Dla niewtajemniczonego czytelnika jest to przykad bohaterstwa. Dla czytelnika z gorzkim guagowskim dowiadczeniem jest to przykad nieudolnoci ledztwa: Julia nie skonaa w trakcie tortur i nie zostaa doprowadzona do obdu, tylko po prostu zostaa wypuszczona z wizienia po jakim miesicu, ywa i caa! * Byem jeszcze wtedy daleki od wszelkiej myli, e trzeba by jak z kamienia. Nie tylko, e nie byem gotw do przecicia moich ciepych stosunkw z yciem, ale nawet odebranie mi przy aresztowaniu setki zdobycznych owkw firmy Faber dugo mnie jeszcze bolao. Patrzc potem z wiziennej dali wstecz na przebieg mojego ledztwa nie miaem powodw do dumy. Oczywicie, mogem i bardziej nieustpliwie si zachowa, i zmylniej wywija si ledczemu. Przez pierwsze tygodnie nie opuszczao mnie zamienie umysu i upadek ducha. Tylko dlatego te wspomnienia nie ci mi na sumieniu, e chwaa Bogu, udao mi si nie wpakowa nikogo do wizienia. A niewiele brakowao. Nasze (z moim wsposkaronym Mikoajem Witkiewiczem) pjcie za kraty nosio charakter dziecinny, chocia bylimy frontowymi oficerami. Salimy sobie z nim listy podczas wojny, z jednego odcinka frontu na drugi, i nie moglimy mimo wojennej cenzury powstrzyma si od prawie otwartego pakowania do tych pism naszych politycznych alw i zorzecze, jakimi obrzucalimy Mdrca nad Mdrcami, przejrzycie przechrzczonego przez nas z Ojca na Pachana. 74 Kiedy pniej w wizieniach opowiadaem o mojej s p r a w i e , to nasza naiwno wywoywaa tylko miech i zdziwienie. Niejeden mi mwi, e drugiej takiej pary cielakw nigdzie nie ma. Ju te byem o tym przekonany. I nagle,
74
Pachan herszt bandytw (w argonie wiziennym).
89
Aleksander Soenicyn
czytajc prac o sprawie Aleksandra Uljanowa, dowiedziaem si, e wpadli oni przez to samo przez nieostron korespondencj i e tylko to uratowao ycie Aleksandrowi III 1 marca 1887 roku. 75 Wysoki, obszerny, jasny, z ogromnym oknem, taki by gabinet mojego ledczego, J.J. Jezepowa (b. towarzystwo ubezpiecze Rosja zbudowao swoj siedzib nie dla tortur). Korzystajc z piciometrowej wysokoci jego cian, zawieszono w nim czterometrowy, dugi wizerunek caej postaci wszechpotnego Wadcy, ktrego ja, ndzny pyek, darzyem nienawici. ledczy czasami stawa przed portretem i teatralnie si zaklina: To mymy gotowi ycie za niego odda! To mymy za niego gotowi pod czogi si rzuci! Przed majestatem portretu, godnym prawie otarzy, aonie brzmia mj bekot o jakim oczyszczonym leninizmie, a ja blunierca i potwarca, godny byem z kolei tylko mierci. Tre naszych listw dawaa jak na owe czasy zupenie wystarczajcy materia dla skazania obu korespondentw. Od chwili gdy listy te zaczy si gromadzi na stoach cenzorw, los mj i Witkiewicza by ju zdecydowany; pozwalano nam tylko doigra si a do koca, dostarczy wicej poytecznego materiau. Ale byo co jeszcze gorszego: ju cay rok kady z nas nosi w swojej torbie polowej po egzemplarzu Rezolucji Nr 1 napisanej w trakcie jednego z naszych frontowych spotka i to w dwch egzemplarzach, aby zachowaa si dla potomnoci nawet wtedy, gdyby ktry z nas zgin. Rezolucja ta bya energiczn i zwiz krytyk caego systemu kamstwa i opresji, panujcego w naszym kraju, nastpnie, jak w kadym szanujcym si politycznym programie, mwio si tam pobienie o sposobach naprawy naszego systemu pastwowego, cao za wieczyo zdanie: wykonanie wszystkich tych zada niemoliwe jest bez stworzenia odpowiedniej organizacji. Mj ledczy nie musia bawi si w adne naciganie, to by dokument zapowiadajcy narodziny nowej partii. I dobrze do tego pasoway te zdania z naszych listw, gdzie bya mowa, jak to po zwycistwie zaczniemy prowadzi wojn po kocu wojny. Mj ledczy nie mia zatem potrzeby zmylania czegokolwiek przeciw mnie, stara si tylko zarzuci arkan na kadego, do kogo ja kiedykolwiek pisaem, albo ktry do mnie kiedy pisa i czy nasza grupka modziey nie miaa jakiego swego starszego zawiadowcy. Listy do moich rwienikw i rwienic szpikowaem buntowniczymi mylami, podpisujc si ostroci i brawur a przyjaciele jednak dalej do mnie pisywali! W ich odpowiedziach zdarzay si nawet jakie podejrzane wyraenia. 76 I teraz Jezepow, wzorem Porfirego Piotrowicza, da ode mnie, abym logicznie mu wyjani: jeli my tak wyraalimy si w podlegajcych
Uczestnik grupy, Andrejuszkin, posa swemu przyjacielowi, mieszkajcemu w Charkowie, nieostrony list: wicie wierz, e bdzie mia u nas miejsce najbardziej bezlitosny terror i to nawet niezadugo... Czerwony terror to mj konik... Jestem niespokojny o mego adresata (on ju nie pierwszy taki list posya! A.S.) ...jeli go tralala, to i mnie te mog tralala, a to byoby niepodane, bo pocign za sob duo bardzo dorzecznych ludzi. I przez pi tygodni trwao cierpliwe dochodzenie ladem tego listu przez Charkw, eby dowiedzie si, kto pisa go w Petersburgu. Nazwisko Andrejuszkina zostao ustalone dopiero 28 lutego, a 1 marca zamachowcy, ju zaopatrzeni w bomby, zostali schwytani na Newskim Prospekcie tu przed oznaczon godzin zamachu! 76 10 Omal wtedy nie przyczono do nas jeszcze jednego naszego szkolnego kolegi, K. Simoniaca. Z jak ulg dowiedziaem si, e zosta na wolnoci! Ale po 22 latach pisze mi on takimi sowy: Z twoich opublikowanych utworw wynika, e oceniasz ycie jednostronnie... Obiektywnie stajesz si sztandarem faszyzujcej reakcji na Zachodzie, na przykad w NRF i USA... Lenin, ktrego ty z pewnoci dalej czcisz i lubisz, a zreszt rwnie staruszkowie Marks i Engels potpiliby ci w najsurowszy sposb. Pomyl sobie o tym! Wic wanie myl sobie: ach, jaka szkoda, e ci wtedy nie wsadzono! Ile ty straci!...
75
90
Aleksander Soenicyn
cenzurze listach, to comy dopiero mogli wygadywa w cztery oczy? Nie mogem przecie mu tumaczy, e caa ostro wypowiedzi przypadaa wanie na listy... I oto ze zmtniaego mzgu powinienem by teraz wymota co bardzo prawdopodobnego o naszych spotkaniach z przyjacimi (o spotkaniach bya mowa w listach), eby zgadzao si z tonem pism, eby byo na samej krawdzi polityki i jednak nie podpadao pod kodeks karny. A jeszcze, eby te wyjanienia pyny z mego garda z lekkoci oddechu, eby mogy przekona ledczego, starego wyjadacza, e ma do czynienia z mizernym, bezdennie szczerym prostaczkiem. I eby to najwaniejsze mj leniwy ledczy nie zacz przetrzsa tego przekltego brzemienia, ktre przywiozem w moim przekltym kuferku byo tam mnstwo zeszytw moich Dziennikw wojennych: naskrobane drobniutko, bladym, twardym owkiem, jak kocem igy, zacierajce si ju gdzieniegdzie notatki. To byy moje zapdy literackie. Nie dowierzajc sile naszej zdumiewajcej pamici, przez wszystkie lata wojny staraem si zapisywa wszystko, co widziaem (to byoby jeszcze p biedy) a take wszystko, co syszaem od ludzi. W moich listach lekkomylnie przytaczaem cae opowieci moich kolegw z puku o kolektywizacji, o godzie na Ukrainie, o 37. roku; z wrodzonej pedanterii i nic nie wiedzc o metodach NKWD, zrobiem do przejrzyste aluzje do autorw tych opowieci. Od chwili aresztowania, od kiedy te moje dzienniki rzucone zostay przez agentw do mojej walizki opatrzonej kowymi pieczciami, ktr to walizk kazano mi nie wasnorcznie do Moskwy gorce kleszcze ciskay mi serce. I oto wszystkie te opowieci, tak zwyke i naturalne w obliczu frontowej mierci, teraz spoczy u stp czterometrowego, gabinetowego Stalina i ziony wiziennym smrodem na moich czystych, mnych, buntowniczych kolegw z puku. Te dzienniki wanie najbardziej mnie gnbiy podczas ledztwa. I eby tylko ledczemu nie przysza ochota polcze troch nad nimi, aby wypreparowa z nich y, ttnic krwi naszego wolnego, frontowego plemienia ja tyle, ile trzeba kajaem si i tyle, ile trzeba wyzbywaem si moich bdw politycznych. To stpanie po ostrzu brzytwy zadrczao mnie a do chwili, gdy stwierdziem, e jako nikogo nie sprowadzaj na konfrontacj ze mn; a do pierwszych wyranych powieww koca ledztwa; a do momentu, gdy po czterech miesicach przesucha, wszystkie zeszyty moich Dziennikw wojennych wrzucone zostay do piekielnej gardzieli ubiaskiego pieca, bryzny tam czerwonymi plewami jeszcze jednej, zniszczonej w Rosji, powieci i czarnymi mami sadzy wyfruny z najwyszego komina. Pod tym kominem kazano nam spacerowa w betonowej skrzyni, na dachu Wielkiej ubianki, na wysokoci pitego pitra. Nad pitym pitrem dobudowano mianowicie mur wysoki na trzech chopw. W uszy wpaday nam gosy Moskwy woania samochodowych syren. Ale widzielimy tylko ten komin, wartownika na baszcie szstego pitra i jeszcze ten nieszczsny skrawek boego nieba, ktremu przyszo rozpostrze si nad ubiank. O, te sadze! Wci paday i paday, a na dworze by pierwszy powojenny maj. Tak duo ich byo podczas kadego naszego spaceru, e midzy sob uznalimy, i ubianka pali swoje wieloletnie archiwa. Moje przepade dzienniki byy w tym gejzerze sadzy tylko struk, co chwilk cieka. I wspominaem ten mrony, soneczny ranek marcowy, kiedy siedziaem u mojego ledczego. Zadawa mi swoje zwyke, chamskie pytania; zapisywa moje sowa, paczc ich sens. Soce grao w tajcym ju, mronym deseniu na szybach
91
Aleksander Soenicyn
wielkiego okna, przez ktre nieraz miaem ochot wyskoczy eby chocia przez wasn mier bysn nad Moskw i rbn z czwartego pitra o jezdni, tak, jak w moich dziecinnych latach jaki nieznany mj poprzednik wyskoczy w Rostowie nad Donem (z Trzydziestego trzeciego). Przez odwilge oczka w szybie wida byo moskiewskie dachy, dachy i wesoe dymki nad nimi. Ale nie w tamt stron zerkaem, tylko na kurhan rkopisw, usypany na samym rodku ppustego, trzydziestometrowego gabinetu, dopiero co zwalony, jeszcze nie posegregowany. W zeszytach, w tekturowych okadkach, w skoroszytach domowej roboty, w paczkach zwizanych sznurkiem i lunych, albo po prostu w rozsypce leay rkopisy, jak kopiec mogilny pogrzebanego tu ludzkiego ducha i kurhan ten wznosi si swoim czubkiem ponad poziom biurka, nieomal zasaniajc przede mn samego ledczego. I ogarno mnie braterskie wspczucie, gdy zobaczyem owoce pracy tego nieznanego czowieka, ktrego aresztowano minionej nocy, a pody rewizji cinito rankiem na posadzk tej izby tortur, pod nogi czterometrowego Stalina. Siedziaem tak i mylaem: czyje to niepospolite ycie przywieziono tu tej nocy, aby je wzi na mki, poszarpa na strzpy i odda na spalenie? O, ile w tym budynku zgino pomysw i dzie! To to caa zaginiona kultura. O, sadzo, sadzo z ubiaskich kominw! I najbardziej boli, e potomkowie uwaa bd nasze pokolenie za gupsze, nieudolniejsze i potulniejsze, ni byo naprawd!... * Dla wytyczenia prostej wystarcz wszystkiego dwa punkty. W 1920 roku, jak wspomina Erenburg, Czeka tak stawiaa przed nim kwesti: WY nam wykacie, e n i e jestecie agentem Wrangla. A w 1950 roku jeden z wybitniejszych pukownikw MGB, Foma Fomicz elaznow, oznajmi winiom, co nastpuje: My nawet nie bdziemy si trudzi, eby mu (aresztantowi) wykaza jego win. Niech on nam wykae, e nie mia wrogich zamiarw. I na t ludoercz, prost lini nanizay si midzy jedn a drug dat niezliczone wspomnienia o milionach ludzkich losw. Jest to przyspieszenie i uproszczenie procesu ledztwa, jakiego nie znay dzieje ludzkoci. Organy w ogle oszczdziy sobie wysiku szukania dowodw winy! Schwytany krlik, dygoccy i poblady, ktremu nic wolno do nikogo pisa, ani telefonowa i niczego przynie sobie z domu, pozbawiony snu, jedzenia, papieru, owka, nawet guzikw, posadzony na goym taborecie w kcie gabinetu, powinien SAM odnale i wyoy na st przed oczy nierobaledczego dowody, e NIE mia wrogich zamiarw! Jeli za ich nie znalaz (a skd mg je wydosta?) to tym samym dostarcza ledztwu rednich dowodw swojej winy! Znaem przypadek pewnego starego czowieka, ktry wrci z niemieckiej niewoli i jednak potrafi siedzc na tym goym taborecie i gestykulujc goymi rkoma, dowie swemu ledczemupotworowi, e NIE zdradzi ojczyzny i nawet NIE mia takiego zamiaru! Skandal! No i co, wypuszczono go na wolno? Gdzie tam! opowiada mi to on w Butyrkach, nie na Bulwarze Twierskim. Do ledczego przyczy si drugi ledczy, obaj urzdzili staremu cichy wieczr wspomnie, a nastpnie we dwjk zredagowali zeznania, jako wiadkowie, stwierdzajc, e tego wieczoru wygodzony, senny starzec uprawia wobec
92
Aleksander Soenicyn
nich antysowieck agitacj! Kto mwi sieje, kto sucha zbiera. Starego przekazano trzeciemu ledczemu. Ten zrzek si bezpodstawnego oskarenia o zdrad ojczyzny, za to przepisowo zapewni staremu t sam dych za antysowieck agitacj podczas ledztwa. Z chwil, gdy przestao by dochodzeniem prawdy, ledztwo stao si dla samych funkcjonariuszy ledczych w wypadkach trudniejszych wykonywaniem obowizkw katowskich, w atwiejszych natomiast zwykym zabijaniem czasu, podstaw do pobierania pensji. A wypadki atwiejsze zdarzay si zawsze nawet w osawionym 1937 roku. Na przykad niejaki Borodko oskarony by o to, e 16 lat przed t dat jedzi do rodzicw do Polski, bez paszportu (a tatu z mamusi mieszkali o 10 wiorst od niego, ale dyplomaci uzgodnili w Rydze, eby t cz Biaorusi odda Polsce, ludzie za w 1921 roku jeszcze nie byli przyzwyczajeni i jedzili po staremu). ledztwo zajo p godziny: Jedzie? Jedziem. W jaki sposb? A na koniu. Masz tu 10 lat za KRD! 77 Ale taki popiech to dobre dla stachanowcw, ci za nie znaleli naladowcw w bkitnych czapkach. W myl kodeksu postpowania karnego, na wszelkie czynnoci ledcze naleay si dwa miesice, jeli za wyaniay si trudnoci, to wolno byo prosi prokuratora kilkakrotnie o przeduenie po miesicu za kadym razem (a prokuratorzy, rzecz jasna, nie odmawiali). Byoby wic gupot naraa wasne zdrowie, nie wykorzystywa tych moliwoci zwoki i jak to mwi w fabrykach samemu podwysza wasn norm. Urobiwszy rce i gardo w czasie pierwszego, szturmowego tygodnia kadego ledztwa, wysiliwszy swoj wol i c h a r a k t e r (o ktrym mwi Wyszyski), funkcjonariusze ledczy zainteresowani byli w tym, aby kad spraw przedua, eby jak najwicej byo spraw starych, nie denerwujcych, a jak najmniej nowych. Uchodzio po prostu za nieprzyzwoito, jeli kto zamyka ledztwo w terminie dwch miesicy. System pastwowy sam sobie wymierza kar za wasn nieufno i brak elastycznoci. Nie ufa nawet swojej wyborowej kadrze: na pewno oni te musieli podpisywa list obecnoci przy kadym wejciu i wyjciu; dla winiw wzywanych na ledztwo byo to obowizkiem, dla kontroli. Co mia robi funkcjonariusz ledczy, eby ksigowo miaa podstaw do zaliczenia mu roboczych godzin? Wzywa ktrego ze swoich przesuchiwanych winiw, sadza go w kcie, zadawa byle jakie pytanie na postrach i, tak dobrze jak zapomina o nim: czyta gazet od deski do deski, pisa konspekt z wychowania politycznego, albo prywatne listy, chodzi w goci do kolegw (sadzajc na swoim miejscu cerbera stranika). Mile gawdzc na otomanie z przybyym w odwiedziny koleg, ledczy czasem wraca do rzeczywistoci, gronie spoglda na winia i mwi: Widziae gada? To jest dopiero gad! No, nie szkodzi, nie poauj dla niego dziewiciu gramw! Mj ledczy czyni jeszcze szeroki uytek z telefonu. Tak wic, dzwoni do swojego domu i mwi onie, zerkajc w moj stron, e dzi bdzie przez ca noc prowadzi przesuchanie, tak, eby nie spodziewaa go si wczeniej ni rano (serce mi zamierao: wic przez ca noc mam tu tkwi!). Ale zaraz potem nakrca numer swojej Kochanki i wrd
77
KRD Kontrrewolucyjna Dziaalno.
93
Aleksander Soenicyn
kocich pomrukw umawia si z ni, e zaraz u niej bdzie i zostanie na noc (no, to sobie czowiek popi! i robio mi si lej na sercu). Nieskazitelny system agodziy tylko skazy na duszach wykonawcw. Niektrzy, bardziej ciekawi wiata funkcjonariusze ledczy, lubili wykorzystywa takie jaowe przesuchania dla poszerzenia krgu swoich yciowych dowiadcze: kazali sobie opowiada o froncie (o tych wanie niemieckich czogach, pod ktre wci jako nie mieli czasu si rzuci); o obyczajach, panujcych w europejskich i zamorskich krajach, jeli tam wizie bywa; o zagranicznych sklepach i wyrobach; zwaszcza za o tamecznych burdelach i o rnych przygodach z babami. Kodeks postpowania karnego przewiduje, e prawidowy przebieg ledztwa w kadym przypadku czujnie nadzorowany jest przez prokuratora. Ale nikt go za naszych czasw nie widzia na oczy a do tak zwanego przesuchania prokuratorskiego, dajcego do poznania, e ledztwo dobiego ju koca. Mnie take zaprowadzono na takie przesuchanie. Podpukownik Kotw spokojny, syty blondyn, o twarzy pozbawionej wszelkiego wyrazu, ani zy, ani dobry, w ogle nijaki, siedzia przy biurku i ziewajc przeglda pierwszy raz w yciu akta mojej sprawy. Przez jakie pitnacie minut ju w mojej obecnoci wnika w ni, nie przerywajc milczenia (poniewa przesuchanie to byo konieczn formalnoci i te podlegao rejestracji, wic nie miao sensu przegldanie moich akt w innym, nie podlegajcym zaliczeniu czasie, a tym bardziej nie opacao si przez ile tam godzin obcia szczegami sprawy). Sdz, e nie wyrobi sobie na ni adnego pojcia. Wlepi wreszcie w cian zupenie obojtny wzrok i leniwie zapyta, co jeszcze mog doda do swoich zezna. Powinienby zapyta: czy mam jakie skargi w zwizku ze ledztwem? czy nikt na moj wol nie wywiera niedozwolonego nacisku, czy nie byo aktw pogwacenia prawa? Ale aden prokurator ju od dawna tak nie pyta. A gdyby nawet spyta? Przecie ten gmach ministerstwa z caym swoim tysicem gabinetw i picioma tysicami jego korpusw ledczych, wagonw, pieczar i ziemianek, rozrzuconych po caym Zwizku, wszystko to yo tylko z gwacenia prawa i nie byo w mocy nas dwch aby to zmieni. Zreszt, wszyscy prokuratorzy cho troch wyszej rangi obejmowali swoje stanowiska tylko za zgod tego samego bezpieczestwa, ktre... powinni byli kontrolowa. Jego ospao, i pojednawczo, i zmczenie, o jakie przyprawiy go te wszystkie nieskoczenie gupie SPRAWY jako mnie te si udzieliy. Nie poruszyem wic kwestii zasadniczej. Poprosiem tylko o poprawienie jednej, ju zbyt widocznej niedorzecznoci: oskaronych byo dwch, ale ledztwo prowadzono dla kadego z osobna (ja byem przesuchiwany w Moskwie, mj przyjaciel na froncie), w ten sposb moja sprawa dotyczya mnie j e d n e g o , a tymczasem odpowiadaem z 11. paragrafu, to znaczy jako g r u p a o r g a n i z a c y j n a . W konsekwencji poprosiem go, aby skreli ten dodatkowy, 11 paragraf. Jeszcze przez pi minut wertowa moje akta, nie znalaz tam widocznie ladw naszej organizacji, ale tylko westchn, rozoy rce i powiedzia: No, c? Jednostka to czowiek, a dwie jednostki to ju ludzie. I nacisn guzik dzwonka, eby mnie wyprowadzono.
94
Aleksander Soenicyn
Wkrtce potem, pnym wieczorem w kocu maja, do tego samego gabinetu prokuratorskiego, gdzie na marmurowym okapie kominka sta brzowy zegar z figurynkami, wezwa mnie mj ledczy na dwiecie szsty, jak z uwagi na numer artykuu KPK nazywaa si procedura przegldu przez samego oskaronego akt sprawy, pod ktrym mia zoy ostatni podpis. Wcale nie wtpic, e podpis mj ma w kieszeni, ledczy siedzia i szybko pisa akt oskarenia. Otworzyem gruby skoroszyt i ju na wewntrznej stronie okadki znalazem, uwiecznion w druku, wstrzsajc wiadomo: okazuje si, e podczas ledztwa miaem prawo wnoszenia na pimie skarg, odnoszcych si do wszelkich nieprawidowoci w jego przebiegu oficer ledczy za mia obowizek wszywania tych moich skarg do akt w porzdku chronologicznym! W trakcie ledztwa! Ale nie po jego zakoczeniu... Niestety, o tym przepisie nie mia pojcia nikt z tysicy aresztantw, z ktrymi pniej siedziaem. Wertowaem akta dalej. Zobaczyem fotokopie moich listw i zupenie wypaczon ich interpretacj, dzieo anonimowych komentatorw (takich, jak kapitan Libin). Zobaczyem kamliwe hiperbole, do ktrych kapitan Jezepow sprowadzi moje ostrone zeznania. Nie zgadzam si. ledztwo prowadzone byo nieprzepisowo powiedziaem nie bardzo pewnym tonem. No dobra, to zaczniemy wszystko od nowa! powiedzia ledczy, krzywic zowieszczo wargi. Szurniemy ci do takiej dziury, gdzie niemieccy policaje siedz. I nawet jakby ju rk wycign, eby odebra mi tom akt. (A ja prdko przytrzymaem go palcem). wiecio zociste soce zachodu hen, za szybami czwartego pitra ubianki. Gdzie tam by maj. Okna gabinetu, jak wszystkie frontowe okna ministerstwa, byy zatrzanite na gucho, nie usunito z nich nawet zimowej uszczelki eby gorcy oddech i zapach kwitncych drzew nie mg wtargn do tego siedliska tajemnicy. Brzowy zegar na kominku, z ktrego wanie spez ostatni promie, wybi cicho godzin. Na nowo?... atwiej chyba byoby umrze, ni zacz wszystko jeszcze raz na nowo. Jakie tam ycie przecie byo w perspektywie. (Gdybym to wiedzia jakie ycie!...). A potem ta dziura, gdzie policajw trzymaj. I w ogle nie trzeba go zoci, od tego zaley, w jakim tonie bdzie napisany akt oskarenia. Podpisaem. Podpisaem razem z tym 11 paragrafem. Wnioski i tak zmierzay w tym kierunku. Nie znaem jeszcze wtedy jego wagi, mwiono mi tylko, e wymiaru on nie zwiksza. Przez ten 11 paragraf trafiem do katorniczego obozu. Przez ten sam 11 paragraf ju po zwolnieniu zostaem bez adnego nowego wyroku wyekspediowany na wieczne zesanie. A moe tak jest lepiej. Bo gdyby nie to i owo nie napisabym tej ksiki. Mj ledczy nie stosowa wobec mnie adnych rodkw nacisku, prcz bezsennoci, kamstwa, zastraszania metod zupenie legalnych. Dlatego nie mia potrzeby jak to dla lepszej asekuracji robi oficerowie ledczy, czujcy, e nabroili podsun mi przy 206 do podpisu zobowizanie do milczenia: e taki a taki zobowizuje si pod grob odpowiedzialnoci prawnej (nie wiadomo z jakiego artykuu) nigdy i nikomu nic nie mwi o metodach prowadzenia ledztwa.
95
Aleksander Soenicyn
W niektrych okrgowych delegaturach NKWD ten zabieg przeprowadzony by seryjnie: blankiet zobowizania do nierozgaszania podsuwano aresztantowi razem z wyrokiem Kolegium Specjalnego. (A pniej, ju przy zwolnieniu z obozu zobowizanie, e nigdy nikomu nie bdzie mwi o yciu w obozie). No i c, nasz nawyk pokory, nasz zgity (albo przetrcony) grzbiet nie pozwalay nam na odmow, ani na oburzenie wobec tej bandyckiej metody zacierania ladw. Gdzie nam si zagubiy MIERNIKI WOLNOCI. Nie mamy tego, co niezbdne, aby okreli, gdzie ona si zaczyna, a gdzie si koczy. Wci od nas bior, bior i bior bez koca te zobowizania do milczenia. Bierze je kady, kto ma ch. Ju nie jestemy pewni czy aby mamy prawo opowiada o kolejach naszego wasnego ycia?
96
Aleksander Soenicyn IV. BKITNE WYOGI
Podczas caego tego miadenia w trybach wielkiej Nocnej Instytucji, gdzie nasze dusze bior na przemia, a ciaa dr na strzpy jak achy gaganiarza za bardzo cierpimy, zbyt jestemy zatopieni we wasnym blu, aby przenikliwym i jasnowidzcym okiem przyjrze si wybladym nocnym katom, ktrzy nas mcz. Wzbierajce w nas nieszczcie zalewa nam oczy gdyby nie to, jakimi to bylibymy kronikarzami dla naszych drczycieli bo sami siebie nie opisz w caej okazaoci. Ale niestety kady byy aresztant dokadnie wspomina swoje ledztwo, wspomni, jak go przyciskano i jak rop z niego wycinito a czsto nie pamita nawet nazwiska swojego ledczego, co dopiero, eby mia o nim pomyle jako o czowieku. Ja te o kadym moim ssiedzie z celi potrafi powiedzie co ciekawszego i peniejszego ni o kapitanie bezpieczestwa Jezepowie, z ktrym niemao nasiedzielimy si w gabinecie twarz w twarz. Wszystkim pozostao w pamici jedno tylko oczywiste wraenie zgnilizny dziedziny cakowicie przeartej gniciem. Po caych dziesicioleciach, ju bez adnego gniewu, czy poczucia krzywdy, w sercu ju uciszonym, zostaa ta zupena pewno: to byli niscy, dyszcy zoci, niegodziwi i by moe zapltani ludzie. Wiadomo, e Aleksander II wanie ten car, ktrego rewolucjonici wci trzymali w szachu i siedmiokrotnie prbowali zabi ktrego dnia odwiedzi zakad ledczy na ulicy Szpalernej (protoplast Wielkiego Domu), kaza si zamkn w pojedynce numer 227 i przesiedzia tam przeszo godzin bo chcia wczu si w stan ducha tych, ktrych tam wizi. Nie mona zaprzeczy, e, jak na wadc, by to odruch moralny, dowd potrzeby i chci zrozumienia duchowej strony problemu. Ale nie sposb wyobrazi sobie, aby kto z naszych ledczych, do Abakumowa i Berii wcznie, zechcia choby na godzin wle w skr winia, eby posiedzia i porozmyla w pojedynce. Z tytuu swojej pracy nie maj potrzeby by ludmi wyksztaconymi, rozlegej kultury i szerokich pogldw tote nie s nimi. Praca nie wymaga od nich umiejtnoci logicznego mylenia tote nie bawi si w to. Ich praca wymaga tylko cisego wykonania dyrektyw i braku wspczucia dla cierpie to jest ich mocna strona, to umiej. My, ktrzy przeszlimy przez ich rce, odgadujemy intuicyjnie ich ksztaty wewntrzne, odarte do naga z ludzkich uczu i poj. Kto jak kto, ale oficerowie ledczy wiedz dokadnie, e sprawy s lipne! Przecie oni poza oficjalnymi odprawami nie mogli sobie i kolegom powtarza serio, e demaskuj zbrodniarzy? A jednak pisali protokoy, arkusz po arkuszu, eby nas zgnoi? Czy to nie zgadza si zatem z zasad zodziejskiej moralnoci: ja zdechn jutro, ale ty ju dzisiaj!. Wiedzieli, e sprawy s lipne, a jednak trudzili si w pocie czoa przez cae lata. Jake wic?... Albo zmuszali si, aby NIE MYLE (a to ju oznacza destrukcj wasnej osobowoci), bo zakadali po prostu, e tak trzeba! e ci, co pisz dla ciebie instrukcje, nie mog si myli.
97
Aleksander Soenicyn
Czy pamitamy, e hitlerowcy posugiwali si tym samym argumentem? 78 Albo te Przodujca Teoria Naukowa, granitowa ideologia. Oficer ledczy ze zowieszczego Ortukanu (karna kolonia koymskich obozw, 1938 rok), udobruchany ustpliwoci M. Luriego, b. dyrektora kombinatu metalurgicznego w Krzywym Rogu, ktry zgodzi si pokwitowa powtrny, obozowy wyrok na siebie samego tak mu si zwierzy w jakiej wolnej chwili: Ty mylisz, e nam sprawia przyjemno stosowanie rodkw nacisku? 79 Ale powinnimy robi to, czego od nas wymaga partia. Jeste starym czonkiem partii, powiedz, co by ty robi na naszym miejscu? I wyglda na to, e Lurie prawie e si z nim zgodzi (moe dlatego podpisa z tak atwoci, e sam ju tak myla?). Bo to przekonywa, to suszne. Ale najczciej to cynizm. Bkitne wyogi znay mechanizm maszynki do misa i lubiy go. ledczy Mironienko w Dyndinskich obozach (1944 rok) tak prawi skazanemu Babiczowi, popisujc si logik swego rozumowania: ledztwo i sd to tylko nadanie formy prawnej, to ju nie moe wpyn na wasz los, bo jest on okrelony z gry. Jeli trzeba was rozstrzela, to moecie by absolutnie niewinnym czowiekiem wszystko jedno, bdziecie rozstrzelani. Jeli trzeba was uniewinni (odnosi si to zapewne do SWOICH A.S.) to moecie mie tysic win bdziecie oczyszczeni z nich i wyjdziecie na wolno. Naczelnik 1. oddziau ledczego Zarzdu Okrgowego Bezpieczestwa Pastwowego Zachodniego Kazachstanu Kusznariow, tak paln do Adolfa Cywilki: To nie mona ci wypuci, skoro z Leningradu! (to znaczy z dugim partyjnym staem). Dajcie tylko czowieka, paragraf si znajdzie! to wanie wielu z nich tak dowcipkowao, to byo ich powiedzonko. To, co w naszym jzyku nazywa si tortur, dla nich jest dobr robot. ona ledczego Mikoaja Grabiszczenko (kana woaski) mwia ssiadom z rozczuleniem: Kola jest bardzo dobrym fachowcem. Jeden taki dugo nie chcia si przyzna wic powierzono go Koli. Kola z nim porozmawia sobie w nocy i tamten zaraz si przyzna. Dlaczego jednak z tak gorliwoci wprzgli si oni do wycigu nie o prawd, tylko o LICZB poddanych obrbce i skazanych? Dlatego, e tak im byo WYGODNIEJ, e w ten sposb nie oddalali si od gwnego nurtu. Dlatego, e te liczby to byo ich spokojne ycie, ich dodatki do pensji, ich premie, ich awanse, to by rozrost i prosperowanie samych Organw. Majc dobre wskaniki ilociowe, mona byo i troch powakoni si, i pozwoli sobie na fuszerk, i spdzi wesoo nock (tak te robili). Niskie wskaniki cyfrowe doprowadziyby za do rozpdzenia i degradacji, do utraty tego obu bo Stalin nie byby w stanie uwierzy, e w jakim powiecie, miecie lub jednostce wojskowej nie ma wcale wrogw. Tak wic nie uczucie litoci, lecz urazy i rozdranienia budzili w nich ci oporni dranie, aresztanci, ktrzy nie chcieli si przeksztaca w cyfry, ktrym nie daway rady ani
Nikt nie moe si uchyli od przeprowadzenia tego porwnania: zbyt dua jest zbieno i dat, i metod. Konfrontacja bya czym jeszcze bardziej naturalnym dla ludzi, ktrzy mieli do czynienia i z Gestapo i z MGB, jak np. Jewgenij Iwanowicz Diwnicz, emigrant. Gestapo zarzucao mu dzialaltno komunistyczn wrd rosyjskich robotnikw, wywiezionych do Niemiec, MGB wspprace z midzynarodow buruazj. Wnioski Diwnicza nie przemawiay na korzy MGB: pastwiono si i tu, i tam, ale Gestapo chciao jednak wydosta z czowieka prawd i gdy zarzuty si nie potwierdziy Diwnicz zosta wypuszczony. MGB za nie szukao prawdy i nie miao zamiaru wypuci z pazurw nikogo, kto raz si w nie dosta. 79 Jest to pieszczotliwa nazwa TORTUR.
78
98
Aleksander Soenicyn
bezsenno, ani karcer, ani gd! Nie chcc przyzna si do winy podwaali pozycj ledczego! To tak, jakby prbowali jego samego wywali! A tu ju wszystkie sposoby s dobre! Jak wojna, to wojna! Szlauch ci w gardo, chlej son wod! Ze wzgldu na rodzaj zajcia i dokonany wybr yciowy wyzbyci WYSZEJ kategorii ludzkich przey, suebnicy Bkitnej Instytucji z tym wiksz intensywnoci i apczywoci oddawali si yciu w strefie niszej. Tam za waday nimi i kieroway najsilniejsze (prcz godu i popdu pciowego) instynkty niszej strefy: instynkt WADZY i instynkt ZYSKU. (Przede wszystkim wadzy. W naszych czasach okazaa si ona waniejsza od pienidzy). Wadza to trucizna, to wiadomo od tysicleci. Oby to nikt nigdy nie pozyska wadzy materialnej nad innymi! Ale dla czowieka, ktry wierzy, e jest nad nami co wyszego i jest dlatego wiadomy wasnej ograniczonoci wadza nie jest jeszcze mierteln grob. Dla ludzi bez owej wyszej strefy, wadza to jad trupi. Jeeli si nim zara to nie ma ratunku. Pamitacie, co Tostoj pisze o wadzy? Iwan Iljicz mia tak pozycj urzdow, e mg zgubi kadego, kogo zgubi miaby ch! Wszystkich bez wyjtku mia w rku, kadego, najwyszej nawet rangi, mona byo sprowadzi do niego w charakterze oskaronego. (Ale to mowa o naszych bkitnych! Nic doda, nic uj!) wiadomo tej wadzy (i moliwo jej miarkowania zastrzega si Tostoj, ale to ju nie odnosi si do naszych zuchw) stanowiy dla niego najciekawsz i najbardziej atrakcyjn stron pracy. Gdzie tam atrakcyjn upajajc! Przecie to upaja jeste jeszcze mody, mwic midzy nami smarkacz, jeszcze Niedawno rodzice amali nad tob rce, nie wiedzieli co z tob pocz, taki gupi a uczy si nie chce, ale pochodzie trzy latka do tej uczelni i tak wysoko si wzniose! jak zmienia si twoja sytuacja yciowa! jakiej zmianie ulegy twoje ruchy, spojrzenie, sposb obracania gowy! Odbywa si posiedzenie rady naukowej instytutu. Wchodzisz i zaraz kady zwraca uwag, kady wzdrygn si nawet; nie pchasz si do prezydium, niech tam rektor wieci oczyma, ty sidziesz sobie z boku, ... I ale wszyscy rozumiej, ze to ty jeste tu najwaniejszy ty, specwydzia. Moesz posiedzie pi minut i wyj, na tym polega twoja wyszo nad profesorami, mog ci wzywa jakie waniejsze sprawy ale pniej nad ich rezolucj zmarszczysz tylko brwi (albo jeszcze lepiej skrzywisz wargi) i powiesz do rektora: Nie mona, s pewne wzgldy... I ju! I nic z tego! Albo jeste w specoddziale, w SMIERSZu, masz zaledwie rang lejtnanta, ale stary, dorodny pukownik, dowdca jednostki, na twj widok wstaje, stara ci si przypochlebi, dogodzi, nie wypije kieliszka wdki z naczelnikiem sztabu, eby nie zaprosi ci do towarzystwa. To nic, e masz tylko dwie mae gwiazdki, to nawet zabawne: przecie twoje gwiazdki maj cakiem inny ciar, mierzy si je zupenie inn miark ni te, co nosz zwyczajni oficerowie (czasami, przy specakcjach, pozwala si wam przypi inne, choby i majorowskie, to jest pseudonim, rzecz umowna). Nad wszystkimi ludmi w tej jednostce wojskowej, w tej fabryce, albo w tym rejonie masz wadz, sigajc nieporwnanie gbiej, ni wadza dowdcy, dyrektora, sekretarza rejkomu. Od tamtych zaley praca, zarobki, dobre imi czowieka, od ciebie jego wolno. I nikt nie omieli si wspomnie ciebie na zebraniu, nikt nie omieli si napisa o tobie w gazecie ach, nie tylko le! dobrze te si nie omieli! Ciebie, jak tajemnicze bstwo, nie wolno nawet wymienia!
99
Aleksander Soenicyn
Jeste i tyle, wszyscy czuj twoj obecno! ale jest tak, jakby ci nie byo! I dlatego stoisz ponad wadz publiczn od chwili, gdy ukrya si pod t bkitn czap~ k. Co TY robisz nikt nie mie kontrolowa, ale kady inny podlega twojej kontroli. Dlatego, w obecnoci zwykych ludzi, tak zwanych obywateli (dla ciebie s to zwyke klocki) najlepiej zachowywa nieprzenikniony, zamylony wyraz twarzy. Przecie tylko ty wiesz, na czym polegaj specwzgldy, nikt inny. Dlatego zawsze masz racj. Jedno tylko zawsze miej na uwadze: ty te byby takim klockiem, gdyby nie to, e szczciem stae si ogniwkiem Organw tej gitkiej, jednolitej, ywotnej istoty, yjcej w pastwie, jak soliter we wntrzu czowieka i teraz wszystko jest twoje! Wszystko stoi przed tob otworem! byle by wierny by Organom! Rb wszystko, co ci ka! Same znajd dla ciebie miejsce w yciu: dzi jeste w specoddziale, jutro zajmiesz fotel oficera ledczego, a pniej moe pojedziesz jako ekolog nad jezioro Seliger, by moe take po to, aby podleczy nerwy. Niewykluczone, e z miasta, gdzie troch ju za bardzo jeste znany, pol ci pniej na drugi koniec kraju, by zosta penomocnikiem do spraw cerkwi. 80 Albo zostaniesz sekretarzem odpowiedzialnym Zwizku Literatw. 81 Nie dziw si niczemu: prawdziwe przeznaczenie czowieka i waciwe jego miejsce na drabinie subowej znaj tylko Organy, caej reszcie pozwalaj tylko si pobawi: yje sobie jaki tam zasuony artysta albo bohater pl socjalistycznych, a dmuchnie czowiek i ju go nie ma. 82 Praca ledczego wymaga naturalnie wysiku: trzeba bywa w gmachu we dnie, a take i w nocy, przesiadywa godzinami ale nie musisz ama sobie gowy nad dowodami (niech winia o to gowa boli), nie zastanawiaj si winny, czy niewinny rb tak, jak chc Organy i wszystko bdzie dobrze. Od ciebie samego ju bdzie zalee, eby ledztwo byo jak najprzyjemniejsze, eby nie za bardzo si zmczy, eby co przy okazji mie z tego interesu, to byoby dobrze, eby przynajmniej mie rozrywk! Siedzi czowiek i siedzi i nagle przychodzi do gowy nowy sposb nacisku! eureka! dzwo do przyjaci, wstp do paru gabinetw, opowiedz ale miechu! a sprbowa by, chopaki, tylko na kim? Przecie nudno patrze wci na jedno i to samo, nudne s te trzsce si rce, bagalne spojrzenia, tchrzliwa pokora, eby chocia ktry si sprzeciwi, co? Lubi silnych przeciwnikw. Przyjemnie ama im grzbiet! 83 A jak trafi si taki silny, e si nie podda, e wszystkie twoje sposoby na nic? Wciekasz si? Nie hamuj wciekoci! To wielka przyjemno, to jest jak lot pofolgowa swojej wciekoci bez przeszkd! Rozmach! Wanie w takim stanie ducha pluje si przekltemu winiowi w rozwarty pysk! i wciska mu si gb w pen spluwaczk! 84 Wanie wtedy cignie si popw za wosy! i szczy si w jadaczk klczcemu czowiekowi! Po ataku wciekoci czujesz si prawdziwym mczyzn! Albo przesuchuje si dziewczyn od cudzoziemca. 85 No, zwymyla siej, no, rzuci si pytanie: A co, taki Amerykanin to ma... szlifowanego, na wysoki poysk, czy jak? Co,
Srogi jarosawski ledczy Wolkopiaow penomocnik do spraw Cerkwi w Modawii. Inny Iljin, Wiktor Nikoajewicz, byy genera-lejtnant bezpieczestwa. 82 Kto ty taki? zapyta genera Sierow w Berlinie biologa wiatowej sawy, Timofiejewa-Ressowskiego. A ty kto taki? odpali mu rezolutnie T. Ressowski ze swoim dziedzicznym, kozakim zawadiactwem. Jest pan uczonym? zreflektowa si Sierow. 83 Powiedzia to do G.G.-wa leningradzki ledczy Szytow. 84 Wypadek z Wasilewem u Iwanowa-Razumnika. 85 Estera R., 1947.
81 80
100
Aleksander Soenicyn
ruskich ci byo mao? I nagle pomys: to ona u tych cudzoziemcw tego i tamtego si nauczya. Nie traci okazji, to co w rodzaju delegacji za granic! I zaczynasz j bada ju bez pardonu: Jak to robilicie? w jakich pozycjach?... a jeszcze w jakich?... szczegy! kad drobnostk! (i dla siebie si przyda i kolegom opowiem!). Dziewucha caa w psach i we zach mamrocze, e to sprawy nie dotyczy wanie, e dotyczy! gadaj! I patrz, co to znaczy mie wadz ona ci wszystko szczegowo opowie, jak zechcesz, to narysuje, jak zechcesz to wasnym ciaem pokae, bo nie ma wyjcia, w twoich rkach jest jej karcer i jej wyrok. Zamwie 86 stenotypistk do notowania zezna. Przysali ci przystojn, wic zaraz zacznij si do niej dobiera, w obecnoci winiasmarkacza 87 co si go masz krpowa, albo to czowiek? Zreszt, kogo w ogle masz si wstydzi? To jeeli lubisz baby (a kto ich nie lubi?) to gupcem bdziesz, jak nie wykorzystasz swojej pozycji. Jedne polec na twoj si, inne ulegn ze strachu. Wpada ci gdzie w oko dziewczyna, zapamitaj j sobie, bdzie twoja, nigdzie si nie podzieje. Cudza ona ci si trafia, wszystko jedno czyja ju twoja! bo to fraszka usun z drogi jej ma. 88 Nie, to trzeba samemu przey co to znaczy nosi bkitn czapk! Kada rzecz, jaka ci w oko wpadnie jest twoj! Kade mieszkanie, jakie ci si spodoba jest twoje! Kada baba twoja! Kadego wroga z drogi! Ziemia pod nogami te twoja! I niebo nad gow twoje, bkitne!! A ju namitno posiadania to wsplna ich pasja. Jak tu takiej wadzy i takiego braku kontroli nie wykorzysta dla wzbogacenia si? To trzeba by by witym!... Gdyby dane nam byo pozna ukryte motywy poszczeglnych aresztowa, to ze zdziwieniem moglibymy stwierdzi, e przy oglnej tendencji do wsadzania konkretna decyzja kogo wsadzi, los poszczeglnych jednostek, w trzech czwartych wypadkw zalea od czyjej chci zysku czy mciwoci, a poowa tych przypadkw od interesownych rachub miejscowego NKWD (i naturalnie prokuratora nie trzeba ich rozdziela). Jak zacza si, na przykad, 19letnia wdrwka Wasyla Grigoriewicza Wasowa po Archipelagu? Od tego, e Wasow, kierownik rejonowej Spdzielni Spoywcw zarzdzi
ledczy Pochilko, GB w Kamerowie. 11 Ucze Misza B. 88 13 Dawno ju mam w teczce temat do opowiadania popsuta ona. Ale chyba nie zdobd si, eby to napisa; oto on. W pewnej dalekowschodniej jednostce lotniczej rzecz dzieje si przed wojn w Korei pewien podpukownik, po powrocie z delegacji dowiedzia si, e ona w szpitalu. Tak si stao, e lekarze powiedzieli mu prawd: jej organy pciowe s okaleczone na skutek patologicznego zachowania si partnera. Podpukownik skoczy do ony, i wydoby z niej wyznanie, e chodzi o specoddziaowca ich jednostki, starszego lejtnanta (zreszt, zdaje si, nie bez pewnej skonnoci z jej strony). Podpukownik w pasji wbieg do gabinetu rywala, wycign pistolet i grozi, e go zabije. Ale bardzo szybko starszy lejtnant doprowadzi do tego, e podpukownik spuci z tonu i wyszed z gabinetu pokonany i godny litoci: zagrozi, e zgnoi go w najgorszym obozie, gdzie ludzie modl si o mier bez mk. Rozkaza mu przyj z powrotem on jak leci (byy tam ju jakie zmiany nieodwracalne), y z ni, nie omiela si mwi o rozwodzie, ani skary si to bya cena za pozostanie na wolnoci! I podpukownik wszystko posusznie wykona (opowiedzia mi to kierowca tego lejtnanta ze specodziau). Podobnych wypadkw powinno by sporo: jest to dziedzina, gdzie czowieka najbardziej kusi, eby skorzysta ze swojej wadzy. Pewien gebista zmusi (1944) crk generaa armii do maestwa ze sob, groc jej, e w przeciwnym wypadku wsadzi ojca. Dziewczyna miaa narzeczonego, ale chcc ratowa ojca wysza za m za gebist. W trakcie swego krtkiego poycia maeskiego prowadzia pamitnik, oddaa go ukochanemu i popenia samobjstwo.
87 86
101
Aleksander Soenicyn
sprzeda towarw tekstylnych (ktrych by dzisiaj nikt nawet do rki nie wzi...) dla aktywu partyjnego (e nie dla wszystkich, to nikomu nie przeszkadzao), a ona prokuratora nie zdya skorzysta: nie byo jej na miejscu, a prokurator Rusow krpowa si sam podej do lady, Wasow za nie poapa si, nie powiedzia nie szkodzi, ja dla was zostawi (zreszt, charakter by mu nigdy nie pozwoli powiedzie czego takiego) Nie do na tym: Prokurator Rusow przyprowadzi do specjalnej stowki dla aparatu (byy takie w latach 30.) przyjaciela, nie majcego przydziau do niej (to znaczy niszej rangi), kierownik za stowki nie pozwoli przyjaciela obsuy. Prokurator zada od Wasowa, aby kierownika ukara, ale Wasow nie zrobi tego. I jeszcze jaki podobny afront zrobi rejonowemu NKWD. Zaliczony wic zosta do prawicowej opozycji. Motywy i posunicia bkitnych wyogw bywaj tak maostkowe, e nieraz bierze podziw. Penomocnik operacyjny Sienczenko skonfiskowa aresztowanemu oficerowi mapnik i powk, a potem w jego obecnoci posugiwa si nimi. Innemu aresztowanemu, przez sprytn redakcj protokou, odebra zagraniczne rkawiczki. (Przy ofensywach, to ich osobliwie mulio, e nie s pierwsi do szabrowania upw). Agent kontrwywiadu 48 Armii, ktry mnie aresztowa, poasi si na moj papieronic to bya nawet nie papieronica, ale jakie niemieckie subowe pudeko, tylko e czerwonego, wpadajcego w oczy koloru. I dla tego miecia przeprowadzi on cay manewr subowy: z pocztku nie wprowadzi pudeka do protokou (to moecie sobie zatrzyma), pniej kaza mnie znw obszuka, wiedzc dobrze, e niczego wicej w kieszeniach nie ma. A to co? Zabra! a ebym nie protestowa: Do karceru z nim! (Jaki carski andarm miaby si tak zachowa wobec frontowego onierza?). Kademu ledczemu nalea si przydzia tylu a tylu papierosw, aby dla zachty czstowa przyznajcych si i donosicieli. Byli tacy, co wszystkie te papierosy fasowali dla siebie. Nawet z godzinami ledztwa godzinami nocnymi, za ktre paci si im dodatki pozwalaj sobie na szachrajstwa: widywalimy na nocnych protokoach sztucznie rozcignite terminy od i do. ledczy Fiodorow (stacja Reszety) przy rewizji w mieszkaniu niejakiego Korzuchina sam ukrad mu zegarek rczny. ledczy Mikoaj Iwanowicz Krukow podczas leningradzkiej blokady powiedzia do Elbiety Wiktorowny Strachowicz, ony jego winia ledczego, K.I. Strachowicza: Potrzebna mi jest kodra watowa. Przyniecie! Kobieta odpara: Ten pokj, gdzie s nasze ciepe rzeczy jest opiecztowany! ledczy pojecha do ich domu; nie tykajc plomby urzdowej odkrci cay zamek (Tak pracuje NKGB! wyjani z umiechem) i zacz grabi zimowe rzeczy, pakujc jeszcze po drodze krysztay do kieszeni. (Elbieta Wiktorowna ze swojej strony te wynosia, co moga z wasnego majtku. Dosy tego pldrowania! powstrzymywa j Krukow, dalej robic swoje). 89 Podobne wypadki mona cytowa bez koca, mona wyda tysice Biaych ksig (zaczynajc ju od roku 1918), starczy systematycznie przepyta aresztowanych i ich ony. By moe s i byli bkitni, ktrzy nigdy nie kradli, niczego sobie nie przywaszczyli Ale ja sobie takiego bkitnego zupenie wyobrazi nie mog! Nie rozumiem po prostu: co moe powstrzyma czowieka z takim wiatopogldem, jeeli jakas rzecz mu si spodoba? Jeszcze
W 1954 roku ta energiczna i niestrudzona kobieta (m wszystko puci w niepami, nawet wyrok mierci i powtarza: co tam, nie trzeba!) wystpowaa jako wiadek oskarenia w procesie Krukowa. Poniewa nie by to pierwszy wypadek i poniewa Krukow dziaa na szkod Organw, dosta 25 lat. Czy aby na dugo go zamknli?...
89
102
Aleksander Soenicyn
na pocztku lat 30., kiedy chodzilimy w bluzach jungszturmu i budowali zrby pierwszej piciolatki, oni spdzali wieczory w salonach, gdzie panoway maniery ziemiasko zachodnie jak mieszkanie Konkordii Josse a ich damy olnieway zagranicznymi strojami skd wic to wszystko si brao? A nawet ich nazwiska! Zupenie jakby ich wedug tych nazwisk przyjmowano do suby! Na przykad w Kemerowskim GB okrgowym w pocztkach lat 50. suyli: prokurator T r u t n i e w , naczelnik wydziau ledczego major S z k u r k i n , jego zastpca podpukownik B a a n d i n i ledczy Skorochwatow. 90 Tego nikt by nie wymyli. A jeszcze wszyscy do kupy! (O Wokopjaowie, o Grabiszczence ju mwiem). Czy naprawd nic si nie odbija w ludzkich nazwiskach, a jeszcze w takim zagszczeniu? Ach, ta pami aresztancka: Iwan Korniejew zapomnia nazwiska tego pukownika bezpieczestwa, przyjaciela Konkordii Josse (okazao si, e bya ich wspln znajom), z ktrym razem siedzia we Wodzimierskim izolatorze. Pukownik ten by wcieleniem instynktu wadzy , oraz instynktu zysku, zczonych nierozdzielnie. W pierwszych miesicach 1945 roku, u szczytu sezonu upw wojennych, wyprosi skierowanie do tego dziau Organw, ktry (pod wodz samego Abakumowa) kontrolowa ten rabunek, to znaczy stara si jak najwicej urwa nie dla pastwa, ale dla siebie (co mu si bardzo dobrze udao). Nasz bohater zgarnia caymi wagonami, wybudowa sobie kilka dacz (jedn w Klinie). Po wojnie zosta mu taki rozmach, e gdy przyby jednego razu na dworzec w Nowosybirsku, kaza przepdzi wszystkich siedzcych w restauracji, a dla siebie i swoich kompanw sprowadzi dziewuchy i baby, ktre zmusi do taczenia na golasa na stoach. Ale nawet to by mu uszo pazem, gdyby nie wykroczy przeciw innemu, waniejszemu prawu: tak jak Krukow zacz dziaa na szkod swoich. Tamten okrada Organy, a ten zrobi chyba co jeszcze gorszego: zakada si, e uwiedzie on temu, czy owemu i nie byle komu, tylko zwykle koledze, innemu operczekicie. Tego mu nie darowano! wsadzono go do politizolatora z artykuu 58. Siedzia zy, e mieli go wsadzi i nie mia wtpliwoci, e jeszcze zmieni zdanie. (Moe te zmienili). Ta fatalno, eby samemu wpa wcale nie tak rzadko przytrafia si bkitnym, stuprocentowej asekuracji tutaj nie ma, ale lekcja przeszoci jako ciko im wchodzi do gowy. Chyba to znw skutek braku rozumu wyszego typu, ten niszy za podpowiada: rzadko kiedy, na pewno mnie to ominie, zreszt swoi nie dadz zgin. Swoi rzeczywicie staraj si nie opuci kolegi w potrzebie, maj jakby milczc umow: swoim zapewnia przynajmniej ulgowe warunki (pukownikowi I.J. Worobiewowi w marfiskim specwizieniu, wspomnianemu ju generaowi W.N. Iljinowi na ubiance, gdzie siedzia przeszo 8 lat). Tym, ktrych wsadza si indywidualnie, za ich wasne bdy, dziki tej kastowej przezornoci bywa zwykle nie tak le i w ten sposb znajduje usprawiedliwienie ich poczucie bezkarnoci, nigdy ich nie opuszczajce podczas suby. Znane s zreszt niektre wypadki, gdy obozowi penomocnicy operacyjni posani byli po wyroku do oglnych obozw, gdzie nawet spotykali byych swoich podwadnych zekw i wtedy koczyo si to dla nich niedobrze (na przykad oper Munszyn, ktry nienawidzi zaciekle skazanych z 58 artykuu i opierajc si na szemranych zosta w kocu przez
Oto z czym kojarz si Rosjanom te nazwiska: Trute jak po polsku, szkura, szkurnik sobek, balanda wizienna salamacha, wreszcie skorochwatow skory do apania.
90
103
Aleksander Soenicyn
tyche szemranych zapchnity pod nary). Nie mamy jednak sposobu, aby bardziej szczegowo zbada te wypadki i mocje lepiej wyjani. Wszystkim za to ryzykuj ci gebici, ktrzy porwani zostaj przez potok (oni te maj swoje potoki!...) Potok to ywio, silniejszy nawet od samych Organw i tu ju nikt ci rki nie poda, aby nie zosta samemu wcignitym do tej samej przepaci. Jeli masz dobre informacje i ostr wiadomo czekisty, to jeszcze w ostatniej chwili moesz umkn przed lawin wykazujc, e ciebie ona nie dotyczy. Tak wic, kapitan Sapenko (nie ten charkowski stolarzczekista, ktry zasyn w 1918 roku rozstrzelaniami, gmeraniem szabl w brzuchu, amaniem goleni, rozbijaniem gw odwanikami i przypalaniem ciaa, ale moe jaki jego krewny?) nieszczliwym przypadkiem poj z mioci za on niejak Kochask, repatriantk z Chin, z KWD. I nagle, jeszcze przed narodzinami potoku, dowiedzia si, e ludzie z KWD maj by wyaresztowani. By on w tym okresie naczelnikiem oddziau operacyjnego w Archangielskim GPU. Zdecydowa si, nie tracc ani chwili: ARESZTOWA UKOCHAN ON! nawet nie za to, e bya z KWD; skombinowa jak inn przyczyn. Nie tylko, e ocala sam, ale dosta awans, zosta naczelnikiem NKWD w Tomsku. 91 Potoki rodziy si na zasadzie jakiego tajemniczego prawa rotacji kadr w Organach: periodycznie powicano jak ma ich cz, aby pozostali mogli chodzi w aureoli czystoci. Organy musiay zmienia kadry czciej, ni na to pozwalaa zwyka zmiana pokole: awice gebistw musiay i do sieci tak samo bezapelacyjnie, jak gin jesiotry na porohach rzecznych po to, aby narybek mg zaj ich miejsce. Prawo to byo dobrze widoczne dla kadego, kto zachowa grn stref wadz umysowych, ale sami bkitni ani rusz nie chcieli tego prawa uzna i jego skutkw przewidzie. Krlowie Organw, tuzy Organw i nawet sami ich ministrowie, w oznaczonym dniu i zapisanej w gwiazdach godzinie kadli gowy pod ostrze wasnej gilotyny. Jedn awic pocign za sob Jagoda. Chyba sporo tych sawnych dziaaczy, ktrych jeszcze bdziemy podziwia, przy omawianiu sprawy Kanau Biaomorskiego, trafio do tej awicy, a ich nazwiska trzeba byo pniej wykrela z poematw. Drug awic wkrtce potem poprowadzi Jew, ktrego panowanie niezbyt dugo trwao. Niektrzy z najwaleczniejszych rycerzy roku 1937 zginli w tym prdzie (ale nie trzeba przesadza, wcale a wcale nie wszyscy najlepsi). Samego Jeowa w ledztwie bito, wygld mia aosny. Osierocony zosta przez te aresztowania take sam GUag. Na przykad, razem z Jeowem wsadzono naczelnika Dziau Finansowego GUagu, i naczelnika Zarzdu Sanitarnego GUagu, i naczelnika WOCHRy 92 GUagu, i nawet naczelnika Dziau Operacyjnego GUagu a wic zwierzchnika wszystkich obozowych kumw. A pniej ruszya awica Berii. A okazay, czelny Abakumow potkn si jeszcze przedtem, oddzielnie. Historycy Organw (jeeli archiwa nie spon) opowiedz nam to kiedy krok po kroku, z cyframi, ze wszystkimi penymi blasku nazwiskami.
91 92
Te niezy temat, ile tu ich! moe komu si spodoba. WOCHR Uzbrojona Ochrona, dawniej Wewntrzna Ochrona Republiki.
104
Aleksander Soenicyn
A ja tutaj tylko odrobin o historii Riumina i Abakumowa, ktr przypadkiem poznaem. (Nie bd tu powtarza tego, co udao mi si o nich powiedzie w innym miejscu). 93 Wywyszony przez Abakumowa, tego Abakumowa najbliszy powiernik Riumin, w kocu 1952 roku przybieg do niego z sensacyjn wiadomoci: lekarz, profesor Ettinger, przyzna si do wiadomie bdnego leczenia (w celu spowodowania przedwczesnej mierci) danowa i Szczerbakowa. Abakumow nie uwierzy. Po prostu zna sekrety tej kuchni i doszed do wniosku, e Riumin za bardzo przesadzi. (A Riumin lepiej si orientowa, czego chce Stalin!) Dla kontroli tego wieczoru przeprowadzili obaj przesuchanie Ettingera metod krzyowanych pyta i wycignli z niego dwa rne wnioski. Abakumow e nie ma adnej sprawy lekarzy, Riumin e wanie jest. Rano miano to sprawdzi jeszcze raz, ale w zgodzie z tradycj czarw, panujc w Nocnej Instytucji, ETTINGER TEJ SAMEJ NOCY UMAR! Rankiem Riumin ponad gow Abakumowa i wcale go nie informujc zadzwoni do KC, proszc o audiencj u Stalina! (Myl, e nie to byo jego najmielszym posuniciem. Krok, po ktrym ryzykowa ju gow, wykona poprzedniego dnia, gdy zdecydowa si by innego zdania ni Abakumow i by moe zabi w nocy Ettingera. Ale kto przeniknie tajemnice tych Dworw! a moe by ju wczeniej w kontakcie ze Stalinem?) Stalin przyj Riumina, nada bieg sprawie lekarzy, ABAKUMOWA za ARESZTOWA. Dalej Riumin prowadzi ju spraw lekarzy jakby samodzielnie i chyba nawet wbrew samemu Berii! (Istniej poszlaki, e przed mierci Stalina Beria ju by zagroony i moe dlatego Stalin zosta usunity). Jednym z pierwszych krokw nowego kierownictwa byo anulowanie sprawy lekarzy. Zosta wtedy ARESZTOWANY RIUMIN (jeszcze za Berii), ale ABAKUMOWA NIE ZWOLNIONO! Na ubiance zaczto wprowadza nowe porzdki i po raz pierwszy w jej historii prg jej przekroczy prokurator (D.P. Terechow). Riumin wi si unienie nie jestem winien, niepotrzebnie tu siedz, prosi o przesuchanie, swoim zwyczajem ssa mitwk i gdy Terechow zwrci mu uwag, wyplu cukierek na do: Ach, przepraszam. Abakumow za, jak to ju pisalimy, rozemia si: Mistyfikacja. Terechow okaza mu upowanienie do kontroli Wizienia Wewntrznego MGB. Mona zrobi piset takich wistkw zby go Abakumow. Bolao go najbardziej, jako patriot resortu, nawet nie to e siedzi, tylko e czynione s prby ograniczenia Organw, ktre nie powinny nikomu by podporzdkowane! W lipcu 1953 roku odby si (w Moskwie) sd nad Riuminem i rozstrzelano go. Abakumow za dalej siedzia! Podczas przesuchania mwi Terechowowi: Masz adne oczy, nawet za bardzo. 94 al mi ci bdzie rozstrzeliwa! Odczep si od mojej sprawy, odczep si po dobremu. Pewnego razu Terechow wezwa go i da do przeczytania gazet z wiadomoci o zdemaskowaniu Berii. Abakumow przeczyta komunikat nie mrugnwszy nawet okiem, przewrci stronic i zacz czyta wiadomoci sportowe.
Ob.: Krg pierwszy, wydany po polsku przez Instytut Literacki w Paryu w przekadzie Michaa Kaniowskiego (wyd. II. 1972 rok). 94 W ogle D.P. Terechow to czowiek o nietuzinkowej sile woli i miaoci (do sdzenia czoowych stalinowcw w chwiejnej sytuacji konieczne byy takie zalety), a chyba take bardzo bystry. Gdyby reformy Chruszczowa byy bardziej konsekwentne, Terechow mg przy ich realizacji odegra znaczn rol. Tak oto nie zd si u nas uksztatowa postacie historycznych dziaaczy.
93
105
Aleksander Soenicyn
Innym razem, gdy przy przesuchaniu obecny by gebista wysokiej rangi, niedawno jeszcze jego podwadny Abakumow zapyta go: Jak moglicie dopuci do tego, eby ledztwo w sprawie Berii prowadzio nie MGB, tylko prokuratura?! Mulio go wci to samo! (I ty wierzysz, e mnie, ministra bezpieczestwa, oddadz pod sd?! Owszem. No to wkadaj cylinder, Organy s skoczone!.... Oczywicie zbyt mrocznie wyobraa sobie przyszo, czego tu wymaga od feldjegra bez wyksztacenia). Nie sdu ba si Abakumow; siedzc na ubiance ba si tylko, e zostanie otruty. (Wida, e by nieodrodnym synem Organw!). Odmwi cakowicie ywienia si wiziennym wiktem i jada tylko jajka, kupowane w kantynie. (Tu te nie starczao mu wyobrani technicznej: myla, e jajek nie mona zatru). Z arcybogatej ubiaskiej biblioteki wypoycza wycznie... ksiki Stalina! (ktry go kaza zamkn...) No, to ju byo raczej demonstracj, albo wynikiem przekonania, e zwolennicy Stalina musz w kocu wzi gr. Przesiedzia w ten sposb dwa lata. Dlaczego nie zosta w kocu wypuszczony? Nie jest to naiwne pytanie. Jeli zastosowa tu miar zbrodni przeciw ludzkoci, to Abakumow by we krwi po czubek gowy, ale przecie nie on jeden! Tamtym za nic si nie stao. Tu te jest pewien sekret: krya gucha wie, e to on swojego czasu osobicie znca si nad Lub Siedych, synow Chruszczowa, on starszego jego syna, zesanego za czasw Stalina do karnego batalionu, gdzie dosiga go mier. Dlatego to, posany za kraty przez Stalina, sdzony by za czasw Chruszczowa (W Leningradzie) i 18 grudnia 1954 roku zosta rozstrzelany. 95 A trapi si niepotrzebnie: Organy przez to jeszcze nie zmarniay. Ale, jak gosi mdro ludowa, mw na wilka przemw te i za wilkiem. Skd si wrd nas wzio to wilcze plemi? Czy nie naszego ono chowu? Czy nie naszej krwi? A wic aby nie nazbyt ju si chepi niepokalanymi szatami cnoty, trzeba, aby kady z nas zada sobie pytanie: gdyby ycie moje inaczej si zoyo, czy nie stabym sieja sam takim oprawc? Straszne to pytanie, jeli chcesz odpowiedzie na nie uczciwie. Wspominam trzeci rok moich studiw uniwersyteckich, jesie 1938 roku. Wzywaj nas, chopcw z Komsomou, do rejkomu organizacji raz, drugi, trzeci. Tam, prawie nie pytajc o zgod, daj do wypenienia ankiety. Do ju tych waszych fizyk i chemii. Ojczyzna ma pilniejsz potrzeb: chce, abycie poszli do szk NKWD. (Przecie to zawsze tak si mwi, e nie kto tam czego wymaga, tylko sama Ojczyzna, a w jej imieniu przemawia i wszystko lepiej wie jaka sobie gruba ryba). Rok wczeniej, tene rejkom werbowa nas do szk lotniczych. Wtedy te wykrcalimy si, ale nie tak stanowczo, jak tym razem. Po upywie wierci stulecia powiedz nam teraz: no chyba, przecie wiedzielicie, jak dookoa wre od aresztowa, jak drcz ludzi w wizieniach i w jakie boto was wcigaj. Nie! Przecie suki migay po nocach, a mymy byli wanie ci dzienni, ze sztandarami. Skd mielimy wiedzie o aresztach, dlaczego mielimy sobie nimi zaprzta gowy? e
Jeszcze jedna z jego dygnitarskich fantazji: razem z naczelnikiem swojej ochrony, Kuniecowem, przebiera si po cywilnemu, przemierza Moskw na piechot i rozdawa, komu chcia, datki z funduszw operacyjnych Czeki. Czy nie pachnie to staroruskim obyczajem rozdawania jamuny dla poratowania grzesznej duszy?
95
106
Aleksander Soenicyn
zmieniono cay garnitur okrgowych dygnitarzy to byo dla nas zupenie obojtne. Wsadzono dwchtrzech profesorw, no to co, to z nimi nie chodzilimy na tace, a egzaminy teraz pjd jeszcze atwiej. My, dwudziestoletni, kroczylimy w kolumnie marszowej rwienikw Padziernika i, jak naley si rwienikom, otwieraa si przed nami jasna przyszo. Nieatwo okreli ten wewntrzny, nie poparty adnymi argumentami szkopu, ktry nie pozwala nam zgodzi si na pjcie do szkoy NKWD. Na pewno nie brao si to z kursu materializmu historycznego, ktry przeszlimy: wynikao z niego jasno, e walka z wrogiem wewntrznym to gorca linia frontu, to honorowe zadania. Opr przeczy te naszej osobistej korzyci: prowincjonalny uniwersytet w tym okresie niczego nie mg nam obieca prcz wiejskiej szkoy w guchej okolicy i skpej pensji; uczelnie NKWD daway perspektyw specprzydziaw i podwjnych, potrjnych zarobkw. To, co czulimy, nie znajdowao wyrazu w sowach (a gdyby znalazo, to strach nie pozwala tego powiedzie innym). Opr czuo si jakby nie w gowie, tylko w piersi. Mog ci ze wszystkich stron krzycze. Tak trzeba!, twoja gowa te powtarza: tak trzeba!, ale co ci si w piersi jey: nie chc! odrzuca mnie od tego! Ju tam beze mnie sobie radcie, ja si nie bawi. To szo z bardzo daleka, chyba jeszcze od Lermontowa. To przyszo z tych dziesicioleci rosyjskiego ycia, kiedy porzdny czowiek gono i otwarcie twierdzi, e nie ma suby gorszej i obrzydliwszej, ni andarmska. Nie, signijmy gbiej. Nie zdajc sobie z tego sprawy, naszymi miedziakami i groszakami spacalimy reszt z tych rozmiennych pradziadowskich dukatw, wykupywalimy si od wspomnienia tych czasw, w ktrych moralno nie uchodzia jeszcze za rzecz wzgldn, a dobro i zo rozrniano po prostu sercem. Mimo to, ten i w z naszych da si wtedy zwerbowa. Myl, e gdyby nacisnli bardzo mocno, to wszystkich nas by wtedy uamali. Wic wyobramy sobie teraz: gdybym w momencie wybuchu wojny mia ju swoje oficerskie kubiki na bkitnych patkach na konierzu co by ze mnie wyszo? Mona oczywicie teraz sobie wmawia, e moja zapalczywo doprowadziaby do wybuchu, e wdabym si w spr i trzasn drzwiami. Ale lec na wiziennych narach zaczem pewnego dnia wspomina codzienny bieg mojej oficerskiej kariery i zdja mnie zgroza. Trafiem do korpusu oficerskiego nie wprost z awy studenckiej, zaczadziay od cakowania, ale przedtem p roku spdziem w twardej subie onierskiej i zdawao si, e na wasnej skrze dobrze zrozumiaem, co to znaczy wcign brzuch i by zawsze gotowym do spenienia kadego rozkazu ludzi, moe nawet mniej od ciebie wartych. A pniej jeszcze p roku ganiali czowieka na kursach oficerskich. Wic jak, czy ju na zawsze zapamitaem, jak gorzka jest suba onierska, jak czowiek marznie, jak si skra strzpi? Nie. Przyczepili na pociech dwie gwiazdki do epoletw, potem trzeci, czwart i wszystko zapomniaem. Czy zachowaem chocia studenckie zamiowanie do swobody? Ale nigdy go u nas nie byo. Mielimy zamiowanie do marszu, do stania na baczno. Dobrze pamitam, e wanie na kursach oficerskich poznaem RADO UPROSZCZENIA: by wojskowym, a wic NIE ZASTANAWIA SI. Bya to RADO ZJEDNOCZENIA z tymi, ktrzy yj jak inni, tak, jak to jest przyjte w naszym rodowisku wojskowym. Rado zapomnienia o duchowych subtelnociach, znanych od dziecistwa.
107
Aleksander Soenicyn
Na kursach wci bylimy godni, rozgldalimy si za dodatkowym ksem, zazdronie patrzylimy sobie na palce czy si komu udao co zdoby? Najbardziej balimy si wylania przed terminem (wysyano takich pod Stalingrad). Uczono za nas jak mode zwierzta: eby wpoi jak najwicej zoci, ebymy pniej bardzo chcieli odegra si na kimkolwiek. Nie mielimy dosy snu i mimo to potrafili pojedynczym elewom kaza ju po apelu odbywa (na komend sieranta) wiczenia z musztry za kar. Albo w nocy zrywano z pocieli cay pluton i stawiano na baczno dookoa jednego nieoczyszczonego buta: uwaga! ten podlec ma zabra si do pucowania i pki nie bdzie poysku dopty. bdziecie tu sta. Czekajc w zapamitaniu na kubiki, wiczylimy tymczasem tygrysi, oficerski krok i metalowy ton komend. I wreszcie przykrcono nam te kubiki! I ju po jakim miesicu, formujc na tyach swoj bateri, zmusiem mojego niewydarzonego onierzyka Berbeniewa do wicze marszowych po apelu na komend sieranta Mietkina, ktry nie bardzo lubi mnie sucha... (ZAPOMNIAEM o tym, cakiem po prostu zapomniaem o tym w miar upywu lat! Teraz dopiero to sobie przypominani, siedzc nad kartk...). I jaki stary pukownik przy zupenie przypadkowej kontroli wezwa mnie do siebie i zawstydzi. A ja (majc ju za sob uniwersytet?) usprawiedliwiaem si, e nas tak na kursach uczyli. To znaczy: o jakich tam oglnoludzkich wzgldach moe by mowa, skoro jestemy w armii? (A ju tym bardziej w Organach...) Serce obrasta pych, jak winia sadem. Rzuciem podwadnym nieodwoalne rozkazy, przekonamy, e lepszych w ogle by nie moe. Nawet na froncie, gdzie wszystkich nas zdawaoby si rwnaa mier, wadza, jak posiadaem, rycho mnie przekonaa, e jestem czowiekiem wyszego gatunku. Siedzc wysuchiwaem ich, stojcych na baczno. Przerywaem im w p sowa, pouczaem. Ojcom i dziadkom mwiem ty (oni do mnie zwracali si, rzecz jasna, per wy). Posyaem ich pod kule, aby czy zerwane druty telefoniczne, eby tylko zwierzchno nie musiaa robi mi wymwek. (Andrejaszyn w ten sposb zgin). Jadem swoje oficerskie maso z herbatnikami, nie zastanawiajc si, dlaczego mnie si ono naley, a onierzom nie. I oczywicie mielimy na dwch sucego (elegancko zwao go si ordynans), ktremu sprawiaem wci nowe kopoty, popdzaem, eby dba o moj osob i eby gotowa mi co innego ni jedli onierze. (A przecie ubiascy oficerowie ledczy nie maj ordynansw, tego nie mona im zarzuci). Kazaem onierzom trudzi si, kopa dla mnie osobne ziemianki na kadym postoju i szalowa je tymi grubszymi okrglakami, eby mi byo wygodnie i bezpiecznie. Chwileczk, to nawet odwach bywa w mojej baterii, owszem! a jaki mg by w lesie? te jamka, no, moe lepsza od grochowickiej dywizyjnej, bo kryta i naleaa si onierska racja dzienna, a siedzia tam Wiuszkow za to, e ko mu zgin i Popkow za ze obchodzenie si z karabinem. Ale pozwlcie! przypominam sobie jeszcze wicej: uszyli mi chopcy mapnik z niemieckiej skry (nie ludzkiej, nie, z siedzenia samochodowego), ale brak byo paska do niego, co mnie gniewao. Wtem nawin si jaki partyzancki komisarz (z miejscowego rejkomu) z takim wanie paskiem i zaraz mu go zabrali dla mnie: armia to my, jestemy waniejsi! (Pamitacie Sienczenk tego agenta
108
Aleksander Soenicyn
operacyjnego?) No, wreszcie al mi byo nawet tej mojej czerwonej zdobycznej papieronicy, dlatego to zapamitaem, jak mija odbierano... Oto, co robi z czowieka epolety. I gdzie si podziay te babcine pouczenia przed witym obrazkiem! I gdzie te pionierskie marzenia o przyszej witej rwnoci! I kiedy na punkcie dowodzenia, u kombryga, agenci SMIERSZa zerwali ze mnie te przeklte epolety i zabrali pas i popychali, eby prdzej wpakowa mnie do auta, wic nawet w chwili, gdy ycie mi si amao, tym byem najbardziej dotknity, e bd musia tak, jak jestem, zdegradowany, przej przez pokj telefonistw to szeregowcy nie powinni mnie widzie w takim stanie! Na drugi dzie po areszcie zacza si moja piesza Wadimirka: 96 z kontrwywiadu armii do kontrwywiadu frontu wyprawiano etapem kolejny pow. Od Ostrdy do Brodnicy maszerowalimy na piechot. Kiedy wyprowadzono mnie z karceru i kazano stan w szeregu, stao ju tam siedmiu aresztantw, trzy i p pary; zobaczyem ich plecy. Szeciu z nich nosio wytarte, dobrze dowiadczone przez los, rosyjskie paszcze wojskowe, z wymalowanymi na grzbiecie niezmywaln, bia farb duymi literami SU. Znaczyo to Sowiet Union, ju znaem ten znak, nieraz widywaem go na plecach Rosjanjecw wojennych, ktrzy smutni i jakby peni winy czapali na spotkanie wasnej armii co ich wyzwolia. Wyzwolono ich, ale nie byo wzajemnej radoci w tym wyzwoleniu; wspobywatele zerkali na nich z min pospniejsz ni na Niemcw, a na niedalekim zapleczu czekao ich tylko jedno: wizienie. Sidmy aresztant by Niemcem, cywilem. Nosi czarny garnitur z kamizelk, czarne palto i czarny kapelusz. Przekroczy ju pidziesitk, by wysoki, wypielgnowany, o biaej twarzy i zna po niej byo, e karmi si bielutkim chlebem. Postawiono mnie w czwartej parze i sierant Tatar, naczelnik konwoju, skin na mnie, abym wzi swoj walizk, ju opiecztowan i czekajc z boku. W tej walizce byy moje oficerskie rzeczy i wszystkie zapisane papiery, znalezione przy mnie, ktre suy miay do zasdzenia mnie. Zaraz, co z t walizk? Jak to, ten sierant chcia ebym ja, oficer, nis walizk? to znaczy, t du i cik rzecz, waciwie zabronion przez nowy regulamin suby garnizonowej? a obok, szeciu szeregowych miaoby maszerowa z pustymi rkoma? I razem z nimi przedstawiciel pokonanego narodu? Nie wyjaniem sierantowi wszystkich tych zawioci, tylko powiedziaem: Jestem oficerem. Niech niesie ten Niemiec. Nikt z aresztantw nie odwrci gowy w moj stron: nie wolno byo si odwraca. Tylko ssiad z mojej pary, take SU, popatrzy na mnie ze zdziwieniem (kiedy rozstawali si z nasz armi, jeszcze w niej inny duch panowa). A sierant kontrwywiadu wcale si nie zdziwi. Chocia w jego oczach, oczywicie, ju nie byem oficerem, ale wyszkoleni bylimy jednakowo. Zawoa Bogu ducha winnego Niemca i kaza mu wzi walizk, chocia cywil nic nie zrozumia z naszej rozmowy. Wszyscy pozostali zaoyli rce do tyu (nikt z jecw nie mia nawet adnego worka, poszli na wojn z pustymi rkoma, z tak samo pustymi wracali do kraju) i nasza kolumna, zoona z czterech par, ruszya w drog. Rozmowy z konwojem nie byy przewidziane,
96
Szosa Moskwa-Wlodzimierz (Wladimir), ktr szli na Sybir, wysyani etapem, skazacy za carskich czasw.
109
Aleksander Soenicyn
rozmowy midzy sob byy surowo zabronione i w marszu, i na postojach, i podczas noclegw... Bylimy winiami ledczymi i powinnimy byli maszerowa tak, jakby dzieliy nas niewidzialne przepierzenia, jakbymy byli zduszeni cianami celi, dla kadego oddzielnej. Pora bya zmienna, wczesnowiosenna. To snuy si wodniste mgy i rzadkie bocko melancholijnie chlupao pod naszymi butami nawet na bitej drodze. To znowu niebo si przecierao i agodnie tawe, niepewne jeszcze swojej mocy soce grzao suche ju prawie pagrki, ukazujc nam z ca przejrzystoci wiat, ktry mielimy porzuci. To znw nadlatywa nieprzyjazny wiatr, wyszarpywa z czarnych chmur nieg, chyba wcale nie biay i z zimn zawzitoci ciska go w twarze, na grzbiety, pod nogi moczc nasze paszcze i onuce. Sze grzbietw przed oczyma, wci te sze grzbietw. Byo do czasu na dobre przypatrzenie si kolawym, szkaradnym pitnom SU i czarnemu, wywiechtanemu aksamitowi na konierzu Niemca. Byo do czasu take na przemylenie przeszoci i zastanowienie si nad chwil obecn. A ja nie mogem. Ju dostaem pa w eb a wci nie mogem zdoby si na zastanowienie. Sze grzbietw. Ani pochway, ani potpienia nie znajdowaem w ich miarowym koysaniu. Niemiec wkrtce si zmczy. Przekada walizk z rki do rki, bra si za serce, dawa znaki konwojentom, e nie moe nie duej. I wwczas jego ssiad z pary, jeniec, ktry Bg wie czego dozna dopiero co w niemieckiej niewoli (ale moe rwnie miosierdzia) z wasnej chci wzi od niego walizk i ponis j dalej. A potem nieli j inni jecy, bez adnego rozkazu konwojentw. I znw ten Niemiec. Ale ja nie. I nikt mi nie powiedzia ani sowa. W pewnej chwili napotkalimy cignce drog dugie, prne tabory. Wonice ogldali si z zainteresowaniem, niektrzy stawali na kozach swoich wozw, gapili si. I wkrtce zrozumiaem, e to ja jestem powodem ich oywienia i rozjtrzenia bo rniem si wybitnie od pozostaych: mj paszcz by nowy, dugi, obcise uszyty na miar, jeszcze nie sprute byy patki i w socu, ktre wanie wyjrzao zza chmur, byszczay tanim zotem nieobcite jeszcze guziki. Dobrze byo wida, e jestem oficerem, wieutkim, dopiero co zapanym. By moe, take ten widok strcenia z piedestau tak ich przyjemnie podnieci (jaki przejaw sprawiedliwoci), ale chyba w ich gowach, nafaszerowanych pogadankami politycznymi, nie mogo si pomieci, e tak samo mogliby prowadzi ich dowdc kompanii, doszli wic do zgodnego przekonania, e jestem z TAMTEJ strony. Zapali ci, ty wywoko wasowska?!... Rozstrzela gada!! krzyczeli ze wzburzeniem wonice, peni tyowego gniewu (patriotyzm zawsze najbardziej kwitnie na tyach), dokadajc jeszcze to i owo z grubej lufy. Mieli mnie za jakiego midzynarodowego oszusta, ktrego jednak w kocu udao si zapa i teraz ofensywa ruszy jeszcze szybciej i wojna wczeniej si skoczy. Co im mogem odpowiedzie? Nie wolno mi byo wymwi nawet jednego sowa, a tu kademu z osobna trzeba by opowiedzie cae swoje ycie. Jak mogem da im do zrozumienia, e nie jestem dywersantem? e jestem ich przyjacielem? e dla nich tu si znalazem? Umiechaem si tylko... Patrzc w ich stron, umiechaem si do nich, kroczc
110
Aleksander Soenicyn
w aresztanckim dwuszeregu na etap! Ale moje wyszczerzone zby wyday im si jeszcze gorszym urganiem, wic z jeszcze wiksz zapalczywoci i wciekoci wyzywali mnie i wygraali piciami. Umiechaem si, dumny, e nie zostaem aresztowany za kradzie, ani za zdrad, ani za dezercj, tylko za to, e udao mi si przenikn domysem wstpne tajemnice Stalina. Umiechaem si dlatego, e miaem nadziej, i moe jeszcze potrafi troch polepszy nasze rosyjskie ycie. A moj walizk tymczasem nis kto inny. I nawet nie czuem przez to adnych wyrzutw sumienia! I gdyby nawet ssiad mj ktrego zapad twarz pokry ju dwutygodniowy mikki zarost, a oczy byy pene cierpienia i wiedzy o yciu skarci mnie teraz w najjaniejszej ruszczynie, za to, e uwaczyem czci aresztanta, zwracajc si o pomoc do konwoju, e, wynosz si nad innych, e jestem butny ja bym go NIE ZROZUMIA! Ja po prostu nie zrozumiabym O CZYM on mwi? Przecie jestem oficerem!... Gdyby siedmiu z nas musiao umrze na tej drodze, smego natomiast konwj mgby uratowa, to co mi wtedy przeszkadzao zawoa: Sierancie! Jak ratowa to mnie. Przecie jestem oficerem!... Oto czym jest oficer, nawet, kiedy jego epolety nie s bkitne! A gdyby jeszcze byy bkitne? Gdyby mia wbite do gowy, e nawet wrd oficerw on jest sol ziemi? e powierzono mu waniejsze zadania, ni innym, i e wie on wicej, ni inni, i e za to wszystko ma on prawo wciska winiowi eb midzy nogi, i dopiero w takim stanie wpycha go do rury! A dlaczego nie? Przypisywaem sam sobie bezinteresown ofiarno. A tymczasem byem gotowym materiaem na oprawc. I gdybym za czasw Jeowa trafi do szkoy NKWD by moe dla Berii bybym w sam raz? Niech w tym miejscu zamknie ksik czytelnik, ktry oczekuje, e bdzie ona obrachunkiem politycznym. Gdyby to byo takie proste! e s gdzie te czarne charaktery, w czarnych zamiarach wykonujce swoj czarn robot i e trzeba tylko umie je rozpozna i zniszczy. Ale linia podziau midzy dobrem a zem przecina serce kadego czowieka. A kto gotw jest odci kawaek wasnego serca? W trakcie ycia linia ta ulega przesuniciom, to ustpujc wstecz przed rozpierajcym si radonie zem, to zostawiajc wicej pola witajcemu dobru. Jeden i ten sam czowiek bywa w rnych epokach swego ycia i w rnych yciowych sytuacjach zupenie odmienn istot. Raz bliej mu do szatana, innym razem nawet do witego. Imi za nie ulega zmianom i wszystko przypisujemy jednej i tej samej osobie. Nakaza nam za Sokrates: poznaj samego siebie! I nad samym brzegiem jamy, do ktrej ju chcielimy zepchn na szych krzywdzicieli, zatrzymujemy si zdrtwiali: to to tylko przypadek, e katami zostalimy nie my, tylko oni. A gdyby nas tak skrzykn sam Maluta Skuratow 97 chyba bymy go nie zawiedli!...
97
Naczelny oprawca na dworze Iwana Gronego.
111
Aleksander Soenicyn
Dobre od zego jeden krok dzieli mwi przysowie. Wic chyba i ze od dobrego? Gdy tylko ockna si spoeczna pami tych bezprawi i mczarni, zaraz zaczto nam ze wszystkich stron powtarza, pisa, przeczy: TAM (tj. w NKGB NKWD) byli take dobrzy ludzie! Znamy tych dobrych: to ci, ktrzy starym bolszewikom szeptali: trzymaj si, albo nawet podsuwali sznytk ale pozostaych ju bez rnicy kopali nogami. No, ale niezalenie od partyjnej wizi czy nie byo tam ludzi dobrych zwyczajnie, po ludzku? W zasadzie nie powinno byo by: wystrzegano si takich, przy angaowaniu robiono selekcj. Tacy ludzie sami wykrcali si od tej suby, jak mogli. 98 Kto za trafi do niej omykowo albo wciga si w robot i rodowisko, albo te by rugowany, wygryzany, sam nawet pada na szyny. A mimo to czy nie byo nikogo? W Kiszyniowie mody gebista lejtnant odwiedzi ojca Szypowlanikowa jeszcze miesic przed jego ujciem: jedcie std, jedcie, chc was aresztowa! (czy sam si na to zdoby? czy moe matka posaa go, eby ratowa duchownego?). A po aresztowaniu przypadek kaza mu jeszcze konwojowa ojca Wiktora. Dlaczegocie nie wyjechali std? biada chopak. Albo taka sprawa. Miaem w baterii dowdc plutonu, lejtnanta Owsiannikowa. Nie byo dla mnie na froncie bliszego czowieka. Przez p wojny jadalimy z nim z jednej menaki, nieraz pod obstrzaem, midzy jednym wybuchem a drugim, eby zupa nie ostyga. By to wiejski chopak, o duszy tak czystej i spojrzeniu tak rzetelnym, e ani te nasze kursy, ani ranga oficerska wcale go nie zepsuy. Mia take na mnie dobry wpyw, stawaem si przy nim agodniejszy. Wszystkie swoje oficerskie moliwoci obraca on tylko na to, aby swoim onierzom (byo wrd nich wielu starszych ludzi) zachowa jak najwicej ycia i si. Od niego pierwszego dowiedziaem si, czym jest dzisiejsza wie i czym s kochozy. (Mwi o tym bez rozdranienia, bez protestu, po prostu tak jak lena woda odbija rysunek drzew, do najmniejszej gazki). Moje aresztowanie nim wstrzsno, napisa mi charakterystyk bojow, najlepsz, jak mg i zanis j dowdcy dywizji do podpisu. Po demobilizacji prbowa jeszcze pomc mi przez swych krewnych (a by to rok 1947, mao czym rnicy si do 1937 roku!). W duej mierze ze wzgldu na niego baem si podczas ledztwa, e dobior si do moich Dziennikw wojennych, a byy tam jego relacje. Kiedy zostaem zrehabilitowany w 1957 roku, bardzo chciaem go odszuka. Pamitaem jego adres na wsi. Posyam jeden list, potem drugi odpowiedzi nie ma. Znalazem inn nitk, przypomniaem sobie, e skoczy jarosawski instytut pedagogiczny; dostaem odpowied: Skierowany do pracy w organach bezpieczestwa pastwowego. Dobre! Ale to tym ciekawsze! Pisz wic na jego adres w miecie nie dostaj odpowiedzi. Mija kilka lat, wydrukowano Iwana Denisowicza. No, teraz chyba si odezwie! Nie! Mijaj jeszcze trzy lata. Prosz pewnego mego korespondenta z Jarosawia, aby wstpi do niego i przekaza mu list osobicie. Tak si stao, ale korespondent pisze mi zdaje si, e on nawet Iwana Denisowicza nie czyta.... Bo i susznie, po co wiedzie, co si tam dalej dzieje ze skazanymi?... Tym razem Owsiannikow
Podczas wojny, w Riazaniu, pewien lotnik z Leningradu, wypuszczony ze szpitala, baga w przychodni przeciwgruliczej: znajdcie co u mnie! Bo rai ka wstpi do ORGANW! Rentgenolodzy wykombinowali mu zdjcie z naciekiem gruliczym i gebici od razu dali mu spokj.
98
112
Aleksander Soenicyn
nie mg ju milcze i odezwa si: Po zakoczeniu Instytutu zaproponowano mi, eby i do organw i pomylaem, e mog tam pracowa z takim samym powodzeniem. (Co znaczy tutaj powodzenie?...). Nie wiedzie mi si nadzwyczajnie na tym nowym polu dziaania, to i owo mi si nie podobao, ale pracuj bez przymusu i, jeli si nie myl, nie zawiod kolegw w potrzebie. (Macie usprawiedliwienie zmys koleestwa!) Ju si teraz nie zastanawiam nad przyszoci. I to wszystko... Poprzednie listy podobno do niego nie doszy. Na spotkanie ochoty nie ma. (Gdybymy si spotkali myl, e lepiej bym ten rozdzia napisa). W ostatnich latach ycia Stalina by on ju ledczym. W tych latach, kiedy wszystkim po kolei wlepiano po wiartce. Jak te si to wszystko poukadao w jego sumieniu? Jak mg zaszo? Ale pamitajc tego dawnego, ofiarnego czystego chopaka, czy mog uwierzy, e to wszystko zgino ju bezpowrotnie, e nie zostao w nim adnych ywych pdw?... Kiedy ledczy Goldman da Wierze Korniejowej do podpisu protok z artykuu 206, dziewczyna dowiedziaa si, jakie ma prawa i zacza szczegowo wnika w spraw 17 uczestnikw ich religijnej grupy. ledczy wpad w pasj, ale nie mg jej tego odmwi. eby sobie gowy nie zawraca, zaprowadzi j do kancelarii oglnej, gdzie siedziao z p tuzina rozmaitych urzdnikw, sam za wyszed. Korniejewa z pocztku czytaa akta, potem jako pomau zacza si rozmowa, moe dlatego, e urzdnikom byo nudno i Wiera zabraa si do prawdziwej religijnej propagandy. (A trzeba j zna. Jest to czowiek jakby peen wiata, o ywym umyle i darze wymowy, chocia na wolnoci penia tylko obowizki lusarza, stajennego i gospodyni domowej). Suchali jej z zapartym tchem, czasem tylko pytajc o wyjanienia. Bya to dla nich wszystkich rzecz bardzo nieoczekiwana. W sali wkrtce zrobio si peno, przyszli z innych pomieszcze. Powiedzmy, e nie byli to oficerowie ledczy, ale maszynistki, stenotypistki, rejestratorzy ale w kocu to samo rodowisko, Organy i to w 1946 roku. Nie mog tu zrekonstruowa jej monologu, zdya jednak powiedzie sporo. I o zdrajcach ojczyzny dlaczego to ich nie byo podczas wojny z Napoleonem, w 1812 roku, za paszczyzny? To wtedy byaby to naturalna rzecz! Ale przede wszystkim mwia o wierze i o wierzcych ludziach. DAWNIEJ, mwia Wiera, wszystko u was nastawione byo na wykorzystanie rozkieznanych namitnoci spoecznych grabi to, co zagrabione i wtedy ludzie wierzcy, oczywicie, wam przeszkadzali. Ale teraz, kiedy chcecie BUDOWA i dy do szczliwego ycia na tym wiecie czemu to przeladujecie najlepszych swoich obywateli? To to dla was najcenniejszy materia: przecie czowiek wierzcy nie wymaga kontroli, nie bdzie krad i nie bdzie wymigiwa si od roboty. Macie moe zamiar oprze sprawiedliwe spoeczestwo na chciwych sobkach i zawistnikach? Wanie dlatego wszystko wam si wali. Dlaczego plujecie w dusze najlepszych swoich ludzi? Oddzielcie naprawd cerkiew od pastwa, nie wtrcajcie si do niej, nic na tym nie stracicie! Jestecie materialistami? No to miejcie zaufanie do owiaty, e ju ona sama, jak powiadacie, da rad religii. A po co ludzi aresztowa? Tu wszed Goldman i chcia jej ostro przerwa. Ale tamci go zakrzyczeli: A zamknije si!... Pomilcz chwil!... Gadaj, kobieto, gadaj! (A jak si mieli, do niej zwraca? Obywatelko? Towarzyszko? To wszystko zabronione albo uwikao si w umownociach. Kobieto! Tak, jak mwi Chrystus, tu si czowiek nie omyli). I Wiera dokoczya swego kazania w obecnoci ledczego!!
113
Aleksander Soenicyn
Macie wic tych suchaczy Korniejewej z kancelarii bezpieczestwa. Czemu to tak atwo zapady w nich sowa marnej winiarki? Wymieniony ju D.P. Terechow dotd wspomina swojego pierwszego skazanego na mier: al mi go byo. Przecie ta pami wspiera si na jakim odruchu serca. (Ale tych, co przyszli pniej, czasem ju nie pamita, ju ich nie liczy). 99 Stra wizienna Wielkiego Domu skada si z ludzi lodowatych ale przecie jakie najgbsze jdro duszy, jakie jderko tego jdra powinno byo w nich si uchowa? N.Pwa opowiada, e pewnego dnia prowadzia j na przesuchanie niewzruszona, niema, bezoka nadzorczyni i nagle gdzie obok Wielkiego Domu rozlegy si wybuchy bomb, wydawao si, e zaraz zwal si na gow. I oto nadzorczyni rzucia si do winiarki, obja j w strachu, szukajc ludzkiej bliskoci i wspczucia. Ale bombardowanie si skoczyo. I ju znowu, jakby nie miaa ludzkich oczu: Rce do tyu! Naprzd!. Ma si rozumie, e to niewielka zasuga wrci do czowieczestwa w chwili miertelnego strachu, tak samo jak nie jest dowodem dobroci, jeli kocha wasne dzieci (To dobry m i ojciec czsto tak prbuj usprawiedliwi otrw). Prezesa Sdu Najwyszego I.T. Golakowa chwal niektrzy za to, e lubi uprawia wasny ogrdek, kocha si w ksikach, odwiedza sklepy bukinistyczne, dobrze zna twrczo Tostoja, Korolenki, Czechowa no i czego od nich si nauczy? Ile tysicy ludzi pogubi? Albo na przykad ten pukownik, przyjaciel Konkordii Josse, ktry jeszcze we wodzimierskim izolatorze rycza ze miechu wspominajc, jak starych ydw zamyka do piwnicy z zapasem lodu w czasie wszystkich swoich awantur tylko jednego si ba eby si ona o tym nie dowiedziaa: wierzya w niego, uwaaa za szlachetnego czowieka i to byo dla niego wane. Ale czy wolno nam uzna to uczucie za przyczek dobra w jego sercu? Czemu to ju drugie stulecie tak niezwykle sobie oni ceni barwy nieba? Za czasw Lermontowa byy bkitne wyogi, pniej przyszy bkitne czapki, bkitne epolety, bkitne patki, postarano si aby nie tak bardzo rzucay si w oczy, bkitne galony wolay ukrywa si przed objawami wdzicznoci mas, wci zmniejszay si ich rozmiary na gowach i barkach, a zostay z nich tylko wypustki, wziutkie otoki zawsze jednak bkitne! Czy to tylko maskarada? Albo moe wszelka czer chce choby od czasu do czasu obmy si z grzechw w niebieskim bkicie? To niebrzydka konstrukcja mylowa. Ale kiedy czowiek si dowiaduje, jakim sposobem szuka kontaktu ze witoci taki na przykad Jagoda... Pewien naoczny wiadek (z otoczenia Gorkiego, ktry w tym okresie zna si bliej z Jagod) opowiada: w majtku Jagody pod Moskw, w przedsionku ruskiej ani stay ikony specjalnie po to, aby Jagoda ze swoimi kamratami, ju wyzbywszy si szatek, mogli strzela do nich z rewolwerw przed pjciem do kpieli...
Z Terechowem zdarzy si taki epizod. Pragnc mi dowie, e system sdowy (za czasw Chruszczowa) jest sprawiedliwy, energicznie uderzy rk w szklan tafl na biurku i rozci sobie ki o ostry skraj. Nacisn dzwonek, personel na baczno, dyurny starszy oficer przynis mu jodyn i wod utlenion. Kontynuujc rozmow Terechow ca godzin musia przyciska wat do rany: okazao si, e cierpi na niekrzepliwo krwi. Tak jasno ukaza mu Bg ludzk ograniczono a on sdzi innych i powodowa wydawanie wyrokw mierci...
99
114
Aleksander Soenicyn
Jak rozumie zjawisko OTROSTWA? Co to takiego? Czy jest w ogle co podobnego na wiecie? atwiej byoby nam powiedzie, e to niemoliwe, e takich ludzi nie ma. Ba dla dzieci ma prawo do wprowadzania postaci otra dla uproszczenia obrazu. Ale kiedy wielka literatura wiatowa dawnych wiekw podsuwa nam wci nowe i nowe postaci czarnych jak smoa otrw robi to Szekspir i Schiller, i Dickens to mamy wraenie, e jestemy w teatrze marionetek, e to nie odpowiada wspczesnej wraliwoci. I najwaniejsze jak autorzy charakteryzuj tych otrw? Te czarne charaktery zdaj sobie doskonale spraw, e s wanie takimi i e ich dusze s czarne. Tak wanie rozumuj: nie potrafi y, nie czynic za. Nieche poszczuj ojca na brata! Dajcie mi si ponapawa cierpieniami mojej ofiary! Jago zupenie wyranie nazywa swoje pobudki i cele czarnymi, zrodzonymi z nienawici. Ot w yciu tak nie bywa! Aby czyni zo, czowiek musi najprzd uzna je za dobro albo za rzecz rozumn i zgodn z prawem. Taka ju jest, na szczcie, natura czowieka, e dla swoich czynw musi on szuka uSPRAWIEDLIWIEnia. Makbet nie mg usprawiedliwi swoich czynw w sposb wystarczajco zasadny i zagryzo go sumienie. Zreszt nawet Jago jest tylko barankiem. Dla wyczerpania fantazji i si duchowych szekspirowskich otrw wystarczao jakie dziesi trupw. Wszystko dlatego, e nie mieli oni ideologii. Ideologia! to ona dostarcza upragnionego usprawiedliwienia otrostwu i koniecznej, wieloletniej odpornoci zbrodniarzowi. Potrzebna mu jest teoria spoeczna, ktra pomoe mu przed sob samym i przed innymi wybieli wasne postpki i sysze nie wyrzuty, nie przeklestwa, tylko pienia pochwalne i wyrazy czci. W ten sposb inkwizytorzy szukali oparcia i usprawiedliwienia w chrzecijastwie, konkwistadorzy w chwale Ojczyzny, kolonizatorzy w cywilizacji, hitlerowcy w rasie, jakobini i bolszewicy w rwnoci, braterstwie i szczciu przyszych pokole. Dziki IDEOLOGII wiek dwudziesty pozna, co to jest otrostwo pomnoone przez miliony ofiar. Tych faktw nie mona obali, pomin, przemilcze kto wic omieli si po tym twierdzi, e zbrodniarzy nie ma? A kt te miliony ludzi unicestwi? A bez zbrodniarzy nie byoby Archipelagu. Kryy wieci w latach 19181920, e Czeka w Piotrogrodzie i w Odessie nie wszystkich skazanych rozstrzeliwaa; pono niektrzy z nich byli (ywcem) oddawani na poarcie drapienikom z miejskich ogrodw zoologicznych. Nie wiem, czy to prawda, czy moe plota, a jeli w ogle zdarzay si takie wypadki, to ile ich byo. Ale nie szukabym dowodw: wedle obyczaju bkitnych wyogw zaproponowabym im, aby sami nam dowiedli, e to niemoliwo. A gdzie w wczesnej sytuacji, przy panujcym godzie, mona byo znale karm dla zwierzt? Odejmowa od ust klasie robotniczej? To wrogowie, i tak musz umrze dlaczego by nie mieli swoj mierci dopomc w rozwizaniu trudnoci na tym odcinku gospodarki krajowej i w ten sposb przyczyni si do naszego szybszego marszu ku przyszoci? Czy to nie celowe? Oto granica, ktrej nie moe przekroczy szekspirowski czarny charakter ale czarny charakter uzbrojony w ideologi przekraczaj nie mrugnwszy okiem. Fizyka zna wielkoci albo zjawiska graniczne. Nie istniej one w ogle dopty, dopki nie zostanie przekroczona pewna znana naturze granica, zaszyfrowany przez natur
115
Aleksander Soenicyn
prg. Mona nawietla pierwiastek lit tymi promieniami ile dusza zamarzy nie odda on mimo to swoich elektronw, a wystarczy najsabszy promie niebieski i ju elektrony s wyrwane (przekroczony zosta prg efektu wietlnego)! Mona ozibia tlen do 100 stopni poniej zera i poddawa go najwikszemu nawet cinieniu gaz dalej zostaje gazem, nie poddaje si! Wystarczy jednak zej poniej 118 stopni i ju jest pynny, zamieni si w ciecz. Wydaje si, e zbrodnia take naley do podobnych zjawisk. Owszem, czowiek moe si waha, miota cae ycie midzy zem a dobrem, potyka si, pada, gramoli, aowa za grzechy, potem znowu zapada, ale pki nie przekroczy progu zbrodni ma moliwo powrotu i wci jeszcze moe by w zasigu naszej nadziei. Kiedy jednak natenie nikczemnoci, albo jaki szczeglny jej stopie, albo nieograniczono absolutnej wadzy sprawia, e przekracza on ten prg wwczas opuszcza on ludzk gromad. I by moe ju bezpowrotnie. Na pojcie sprawiedliwoci od niepamitnych czasw skadaj si w ludzkich oczach dwa rwne skadniki: tryumf cnoty i ukaranie wystpku. Udao nam si szczliwie doy takich czasw, kiedy to cnota moe jeszcze nie tryumfuje, ale ju nie zawsze szczuta jest psami. Cnocie, wychostanej i mizernej, wolno ju teraz wej w swoich achmanach i zaj miejsce w kcie, byleby tylko siedziaa cicho. Nikt jednak nie mie sowa powiedzie o wystpku. Owszem, pastwiono si nad cnot, ale wystpku przy tym jakby nie byo. Owszem, ile tam milionw poszo do ziemi ale nikt temu nie by winien. Jeeli kto omieli si zajkn: No a ci, ktrzy... to ze wszystkich stron usyszy wyrzuty, z pocztku formuowane yczliwe: Nooo, dajcie spokj towarzysze! No i po co jtrzy stare rany?! 100 A potem ju pak: Ciszej, wy, niedornici! Po co te was rehabilitowano!. I oto w Zachodnich Niemczech w 1966 roku liczba ukaranych sdownie przestpcw hitlerowskich dosza do OSIEMDZIESICIU SZECIU TYSICY. 101 A my zachystujemy si z oburzenia, nie aujemy caych kolumn w gazetach, ani godzin programu radiowego, po fajerancie przesiadujemy na wiecach i gosujemy, e ZA MAO! Tych 86 tysicy za mao! i po 20 lat im za mao! Wicej! U nas natomiast (wedug opublikowanych danych) skazano okoo TRZYDZIESTU OSB. Co dzieje si za Odr, za Renem to nas boli. A to, co pod Moskw i pod Soczi za zielonymi sztachetami, a to, e mordercy naszych mw i ojcw rozjedaj po ulicach i e ustpujemy im z drogi to nas nie boli, nie wzrusza, bo to, jtrzenie starych ran. A tymczasem, gdyby tych zachodnioniemieckich 86 tysicy przetumaczy na nasze proporcje, to byoby ich jak na nasz kraj WIER MILIONA! Ale w cigu wierci stulecia nikogo z tej liczby nie odnalelimy, nikogo nie cigalimy po sdach; my boimy si jtrzy ICH rany. I, jak symbol tej caej czeredy, mieszka dotd na ulicy Granowskiego 3 nadty pych, tpy, dotychczas przekonany o tym samym
100
Nawet po ukazaniu si Iwana Denisowicza emeryci bkitnych szeregw tak wanie argumentowali: po co jtrzy rany tych, ktrzy siedzieli w obozach? e niby ICH nerwy chcieli szczdzi! 101 A we Wschodnich Niemczech jako nie sycha nic takiego, widocznie dali si wychowa w nowym duchu, s cenieni jako dobrzy pracownicy.
116
Aleksander Soenicyn
Mootow, cay przesycony nasz krwi; co dzie przecina statecznie chodnik i wsiada do dugiego, szerokiego auta. Oto zagadka, ktr nie my, wspczeni, moemy rozwiza: DLACZEGO Niemcy otrzymali przywilej ukarania swoich zbrodniarzy, a my, Rosjanie nie? Jaka stracecza droga otwiera si przed nami, jeeli nie dane nam byo oczyci si z tej szkarady, gnijcej w naszym organizmie? Czeg to moe taka Rosja wiat nauczy? W trakcie niemieckich procesw powtarza si to tu, to wdzie taka zadziwiajca scena: podsdny ciska rkoma gow, zrzeka si obrony i o nic wicej ju sdu nie prosi. Mwi tylko, e acuch jego zbrodni, przypomnianych mu znw i pokazanych kolejno przed sdem, napenia go wstrtem i e nie chce mu si wicej y. To jest najwiksze osignicie sdu: kiedy wystpek staje si tak godny potpienia, e sam przestpca odwraca si od niego. Kraj, ktry osiemdziesit sze tysicy razy z sdziowskiego podium potpi wystpek (i bezkompromisowo odegna si od niego w literaturze i wrd modego pokolenia) rok po roku, stopie po stopniu oczyszcza si ze zbrodni. A my co robi mamy? Kiedy jeszcze potomkowie nazw kilka kolejnych naszych generacji pokoleniami mazgajw: z pocztku pozwalimy potulnie wybija nas milionami; pniej za troskliwie zabiegalimy o spokojn i szczliw staro dla mordercw. Co czyni, jeli wielka tradycja rosyjskiej skruchy jest dla nich niezrozumiaa i mieszna? Co czyni, jeli zwierzcy strach przed wycierpieniem choby setnej czci tego, co zadawali oni innym, ma w nich przewag nad wszelkim poczuciem sprawiedliwoci? Jeli chciw garci czepiaj si tych przywilejw, co im obrodziy z krwi zabitych? Oczywicie, ci, co krcili korb maszynki do misa no, choby w trzydziestym sidmym roku, dzi s ju niemodzi, maj od pidziesitki do osiemdziesitki, najlepsze swoje lata przeyli bez trosk, w sytoci i komforcie i wszelki RWNOWANY odwet ju jest spniony, ju nie mona szuka zapaty. Ale bdmy wielkoduszni, nie trzeba stawia ich przed plutonem egzekucyjnym, nie trzeba poi ich son wod, obsypywa pluskwami, wiza w jaskk, trzyma na nogach bez snu tygodniami, ani bra pod obcas, ani bi gumowymi pakami, ani zaciska gw elazn obrcz, ani upycha ich w celach, jak baga, eby leeli jeden na drugim nie bdziemy robi nic z tego, co robili oni! ale wobec naszego kraju i naszych dzieci mamy obowizek WSZYSTKICH ICH ZNALE I WSZYSTKICH POSTAWI PRZED SDEM! Sdzi trzeba ju nie tyle ich, ile ich zbrodnie. Zyska chocia tyle, aby kady z nich powiedzia gono: Tak, byem katem i morderc. I gdyby sowa te powtrzone zostay w naszym kraju TYLKO wier miliona razy (zgodnie z proporcj, aby nie zosta w tyle za Niemcami Zachodnimi) to moe by tego byo dosy? W XX wieku nie wolno przecie przez dziesiciolecia nie znajdowa rnicy midzy zbrodni sdow a tymi starymi sprawami, ktrych pono nie trzeba jtrzy! Powinnimy publicznie potpi sam IDE rozprawiania si jednych ludzi z drugimi! Milczc o wystpku, wpdzajc go w gb ciaa, aby tylko nie byo go wida my SIEJEMY go i w przyszoci da on jeszcze tysickrotne plony. Nie karzc, nawet nie ganic
117
Aleksander Soenicyn
zoczycw, my nie tyle dbamy o spokj ich ndznej staroci ile raczej wyrywamy spod ng nowych pokole wszelkie podstawy sprawiedliwoci. Dlatego to modzi wyrastaj na obojtnych, to nie jest wina brakw w pracy wychowawczej. Modzi utrwalaj sobie w pamici, e podo nigdy w wiecie nie podlega karze, zawsze natomiast zapewnia dostatek. Jak nieprzytulne, jak straszne bdzie ycie w takim kraju!
118
Aleksander Soenicyn V. PIERWSZA CELA PIERWSZA MIO
Jak to rozumie cela i mio? Ach, chyba, e podczas blokady siedziae w leningradzkim Wielkim Domu? No, to jasne, bo temu wanie zawdziczasz ycie, e tam ci wpakowano. Byo to najlepsze miejsce w Leningradzie i nie tylko dla oficerw ledczych, ktrzy i mieszkali tam, i mieli gabinety w podziemiach, gdzie przenosili si podczas obstrzaw. To nie arty, w Leningradzie nikt si w tym okresie nie my, twarze pokrywaa czarna skorupa, a w Wielkim Domu aresztanci mieli gorcy prysznic raz na dziesi dni. No, to prawda, tylko korytarze, gdzie staa stra, byy ciepe, cel nie ogrzewano, a jednak w celi by i czynny wodocig, i wychodek: kt to w Leningradzie jeszcze mia? A chleba po sto dwadziecia pi gramw, tak samo jak na swobodzie. No i jeszcze raz dziennie zupa na koskiej padlinie! i nawet polewka z kaszy! Pozazdroci kot psiego ycia! A karcer? A w i e a ? Nie, to nie dlatego. Nie dlatego... Sidzie czowiek, zmruy oczy, wspomni: w ilu celach odsiadywa swj wyrok! Nawet trudno policzy. A w kadej ludzie, ludzie, ludzie... W jednej dwie osoby, w drugiej ptorej setki. W tej siedziae pi minut, w owej cae dugie lato. Ale zawsze ma swoj osobn pozycj w tym rachunku pierwsza cela, w ktrej napotkae podobnych sobie, na taki sam los skazanych. Cae ycie wspomina j bdziesz ze wzruszeniem, z jakim wspomina si chyba tylko pierwsz mio. I tych ludzi, ktrzy dzielili z tob powierzchni podogi i powietrze kamiennego szecianu w dniach, gdy musiae z zupenie nowej strony spojrze na cae swoje ycie tych ludzi wspomnisz jeszcze ktrego dnia, jak najblisz rodzin. Zreszt w tamtych dniach oni tylko byli twoj rodzin. To, co przeye w pierwszej celi ledczej nie da si porwna z niczym, co zaszo w twoim yciu PRZED tym i z niczym, co si zdarzyo PNIEJ. Chocia wizienia istniay przez tysiclecia przed twoim urodzeniem i choby tak samo dugo miay istnie w przyszoci (chciaby czowiek wierzy, e krcej...) ale jedyna i niepowtarzalna jest tylko ta cela, w ktrej przechodzie ledztwo. Bya moe czym nieznonym dla ludzkiej istoty. Zawszawiona, zapluskwiona komrka bez okna, bez przewiewu, bez nar, z brudn polep pudo, zwane KPZ przy radzie gromadzkiej, przy milicji, na dworcu, albo w porcie 102 (KPZ i DPZ ich wanie jest u nas najwicej, w nich wanie siedzi przewaajca masa). Pojedynka wizienia archangielskiego, gdzie szyby zamalowane s mini, aby wieczne wiato boe przenikao do celi tylko jako purpurowa powiata i eby wiecznie tlia si pitnastowatowa arwka pod sufitem. Albo pojedynki w miecie Czojbalsan, gdzie na powierzchni 6 metrw kwadratowych siedziao was miesicami czternastu, w takim cisku, e podkurczone nogi zmieniao si na komend. Albo jedna z lefortowskich cel psychicznych, powiedzmy 111 caa wymalowana na czarno, take z dwudziestopiciowatow arwk, palc si ca dob; reszta jak w kadej lefortowskiej celi: asfaltowa podoga; pokrto ogrzewania
102
KPZ (DPZ) Kamera (Dom) Predwaritielnogo Zakluczenia Cela (Dom) dla zatrzymanych tymczasowo, tzn. nie to wizienie, gdzie odsiaduje si wyrok, tylko wstpne, ledcze.
119
Aleksander Soenicyn
w korytarzu, w rkach nadzorcw; a przede wszystkim wielogodzinny, rozdzierajcy ryk (z kanau aerodynamicznego ssiedniego Instytutu Lotnictwa, ale czowiek nie jest w stanie uwierzy, e to nie umylnie), ryk, przez ktry miska z kubkiem wibruj i zjedaj ze stou, ryk uniemoliwiajcy wszelk rozmow; mona za to piewa na cae gardo, nadzorca nie usyszy, a kiedy ryk ustaje, przychodzi ulga, co najmniej tak boga, jak wolno. Ale przecie nie t brudn podog, nie te mroczne ciany, nie odr kibla polubie tylko tych ludzi, z ktrymi na komend zmieniae pozycj; to, co zaczo si koata midzy waszymi duszami; ich sowa, tak czasem dziwne; i te myli, tam wanie narodzone, tak swobodne i pynne, do ktrych jeszcze niedawno ani by nie mg si wspi, ani wznie. A ile ci to kosztowao, eby znale si wreszcie w tej pierwszej celi! Trzymali ci w jamie albo w boksie, albo w piwnicy. Nikt ci ludzkiego sowa nie powiedzia, nikt nie rzuci ludzkiego spojrzenia tylko wydziobywali, co mogli z twojego mzgu i z serca elaznymi dziobami ty krzycza i jcza a oni tylko si miali. Przez tydzie albo i miesic bye samiuteki wrd wrogw, ju egnae si z rozsdkiem i z yciem; ju wazie na kaloryfer i starae si tak z niego skoczy, aby rozbi gow o elazny stoek zlewu i nagle czujesz, e yjesz, e zaprowadzili ci tam, gdzie masz przyjaci. I wraca ci rozum. Oto czym jest pierwsza cela! Czekae na ni, marzye o niej prawie tak, jak o wolnoci a tymczasem przerzucali ci z jamy do nory, z Lefortowa, do jakiej diabelskiej, mitycznej Suchanowki. Suchanowka jest wanie tym najstraszniejszym wizieniem, jakie ma MGB. Jest postrachem takich, jak my, jej nazw wymawiaj ledczy ze zowieszczym sykiem. (Kto za tam by od tego czowiek nic nie wydobdzie; albo plot pite przez dziesite, albo nie ma ich wrd yjcych). Suchanowka to dawna pustelnia z czasw Katarzyny, dwa oddziay karny i ledczy, 68 cel. Wioz tam ludzi sukami dwie godziny i niewielu wie, e to wizienie dzieli tylko kilka kilometrw od Leninowskich Grek 103 i od dawnego majtku Zinaidy Wokoskiej. Piknie tam dookoa. Aresztanta zaraz po przyjciu ogusza si tam stojcym karcerem tak przy tym wskim, e jeli czowiek nie ma siy dugo sta, to jedno mu zostaje zwis na opartych o mur kolanach. W takim karcerze trzymaj czowieka nawet ponad dob eby spokornia. Wikt w Suchanowie jest tak smaczny i delikatny, e nigdzie w MGB nie ma lepszego, poniewa przynosz jedzenie z pobliskiego domu wypoczynkowego architektw, nie maj dla tej swojej nierogacizny oddzielnej kuchni. Ale to, co spoywa jeden architekt wic i kartofelki smaone i befsztyczki tu dziel midzy dwunastu ludzi. Dlatego wanie czowiek tu nie tylko zawsze jest godny, jak to bywa gdzie indziej, ale jeszcze bolenie rozjtrzony. Cele s tam podwjne, ale winiw ledczych rozmieszcza si zwykle pojedynczo. Cele maj powierzchni ptora metra na dwa. 104 W kamienn podog wpuszczone s dwa
Miejscowo pod Moskw, gdzie zmar Lenin. A cilej 156 cm x 209 cm. Skd to wiadomo? To przykad tryumfu myli technicznej i silnej duszy, ktrej Suchanowka nie zamaa. Obliczy to Aleksander Dogan. Nie chcia oszale ani zaama si, dlatego stara si robi jak najwicej oblicze. W Lefortowie liczy kroki, przelicza je na kilometry, stara si przypomnie sobie,
104 103
120
Aleksander Soenicyn
okrge stoki, jakby pieski i na kady z tych piekw jeli stranik otworzy angielski zamek w cianie opada z muru na siedem nocnych godzin (to znaczy, na godziny ledztwa, bo we dnie w ogle nie ma przesucha) pka ze somianym sienniczkiem, dobrym dla dziecka. We dnie stoek jest wolny, ale siada na nim nie wolno. Ponadto na czterech pionowych rurach ley st, jak deska do prasowania. Wywietrznik w oknie jest zawsze zamknity, tylko rankami stranik otwiera go bosakiem. Malutkie okno ma szyb ze szka pancernego. Nie ma adnych spacerw, wyjcie do wychodka tylko raz, o szstej rano, to znaczy wtedy, kiedy aden odek jeszcze tego nie wymaga, wieczorem to nie jest dozwolone. Na kady odcinek, skadajcy si z siedmiu cel, przypada dwch stranikw, dlatego lipko zerka na czowieka tak czsto, ile trzeba stranikowi na przejcie obok dwojga drzwi ku trzecim. Na tym wanie polega zadanie milczcej Suchanowki: nie da czowiekowi ani minuty snu, ani minuty wasnego ycia ma zawsze by obserwowany i zawsze czu si w cudzych rkach. Ale jeli ju wyszede zwycisko z pojedynku z obdem i unikne wszystkich puapek samotnoci to zasuye sobie na swoj pierwsz cel! I teraz dusza ci si w niej rozpry. Jeli za szybko si poddae, jeli ugie si i wszystkich wydae w ich rce to teraz te ju dojrzae do swojej pierwszej celi; chocia lepiej byoby dla ciebie, gdyby nie doy tej szczsnej chwili i skona gdzie w piwnicy jako zwycizca, co nie podpisa ani kartki. Teraz pierwszy raz tutaj zobaczysz nie wrogw swoich. Teraz zobaczysz pierwszy raz innych ywych ludzi, 105 ktrzy towarzysz ci w drodze i ktrych moesz obj wsplnym dla nich i dla ciebie sowem MY. Tak, to sowo, ktrym moe gardzie na swobodzie, bowiem zastpowa miao twoje ja (my wszyscy, jak jeden m!... My wyraamy nasze wite oburzenie!... My domagamy si!... My przysigamy!...) teraz daje ci pozna swj sodki smak: nie jeste sam na wiecie! S jeszcze na nim rozumne, obdarzone dusz istoty LUDZIE!! * Po czterech dobach mojego pojedynku ze ledczym, doczekawszy si, abym pooy si po apelu w moim elektrycznym, olepiajcym boksie, nadzorca zacz otwiera moje drzwi. Syszaem to, ale chciaem z gow na poduszce wyobraa sobie, e ju pi przynajmniej przez trzy sekundy dzielce mnie od okrzyku Wstawa! Na przesuchanie!. Jednak tym razem nadzorca jakby si pomyli: Wstawa! Zabra pociel!.
ile wedug mapy jest kilometrw od Moskwy do granicy, ile potem do oceanu, przez ca Europ, ile wreszcie kilometrw szerokoci ma Ocean Atlantycki. Mia jeden bodziec: myl wrci do domu, do Ameryki. I gdy po roku pobytu w lefortowskiej pojedynce wzito go do Suchanowki, by wanie na dnie Atlantyku. Tu rozumiejc, e mao kto bdzie mg opowiedzie o tym wizieniu (wszystko, co tu piszemy, on nam opowiedzia), znalaz sposb na wymierzenie celi. Na dnie miski wiziennej znalaz wysztancowan cyfr uamkow 10/22 i domyli si, e 10 oznacza rednic dna, 22 rednic okola miski. Nastpnie wycign nitk z rcznika, zrobi miark i wszystko wymierzy. Nastpnie zacz wiczenia w sztuce spania na stojco: jak wykorzysta stoek do podparcia kolana i jak sprawi na straniku wraenie, e oczu si nie zamyka. Udao mu si wypracowa metod i tylko dlatego nie zwariowa. (Riumin przez miesic nie dawa mu spa). 105 Jeli to byo w Wielkim Domu w Leningradzie, podczas blokady to moe nawet ludoercw: tych, co jedli z godu ludzkie miso i handlowali ludzk wtrob z kostnic szpitalnych. Nie wiedzie czemu, trzymano ich w MGB razem z politycznymi.
121
Aleksander Soenicyn
Zbity z tropu i rozalony, bo to bya chwila bezcenna, owinem stopy onucami, wzuem buty, wdziaem paszcz, zimow czapk i wziem w objcia wizienny materac. Na palcach, cay czas dajc mi znaki, abym nie robi haasu, stranik poprowadzi mnie cichym jak grb korytarzem trzeciego pitra ubianki, wzdu rzdu lustrzanych numerw na drzwiach cel i oliwkowych klapek na judaszach, po czym otworzy mi cel numer 67. Przestpiem prg i drzwi natychmiast zamkny si za mn. Chocia po wieczornym dzwonku min dopiero kwadrans, ale czas, przeznaczony tylko na sen dla winiw ledczych, tak jest kruchy, niepewny i tak go mao, e mieszkacy 67. celi w momencie mojego nadejcia ju spali na swoich metalowych kach, trzymajc rce na kodrach. 106 Skrzyp otwieranych drzwi sprawi, e wszyscy trzej wzdrygnli si i natychmiast podnieli gowy. Oni te wyczekiwali, kogo dzi wezw na przesuchanie. I te trzy gowy, poderwane z przestrachem, te trzy niegolone, wymite, wyblade twarze wyday mi si tak ludzkie, tak mie, e zastygem, obejmujc materac i umiechajc si, jakby mnie kto uszczliwi. Oni te si umiechali. I jak te czowiek zdy zapomnie o podobnym wyrazie twarzy! a wszystkiego tydzie min! Z wolnoci? zapytali mnie (to zwykle pierwsze pytanie, zadawane nowicjuszowi). Nieee odpowiedziaem (to zwykle pierwsza odpowied nowicjusza). Chodzio im o to, e na pewno aresztowany byem niedawno, a wic przychodz z w o l n o c i . Ja za po dziewidziesiciu szeciu godzinach ledztwa, wcale nie uwaaem, e przychodz z wolnoci; bo to czy nie jestem ju dowiadczonym aresztantem?... A jednak byem przybyszem z w o l n o c i ! I staruszek bez brody, o czarnych, bardzo ruchliwych brwiach, ju wypytywa mnie o wojenne i polityczne nowiny. Niebywae! Chocia byy to ostatnie dni lutego, ale oni ni nie wiedzieli ani o konferencji w Jacie, ani o odciciu Prus Wschodnich, ani w ogle o naszym natarciu pod Warszaw w poowie stycznia, ani nawet o grudniowym, aosnym odwrocie aliantw. W myl instrukcji wizie ledczy nie powinien nic wiedzie o wiecie zewntrznym, i oto oni niczego nie wiedzieli! Gotw byem p nocy snu im teraz moje relacje z tak dum, jakby wszystkie zwycistwa i okrenia byy moim wasnym dzieem. Ale dyurny stranik wnis wanie ko dla mnie i trzeba byo rozstawi je bez haasu. Pomaga mi chopak w moim wieku, te wojskowy: jego lotniczy frencz i pilotka wisiay na supku ka. Zagabn mnie on jeszcze wczeniej ni staruszek, ale nie chodzio mu o wojn, tylko o tyto. Ale pomimo, e dusza mi si rwaa do moich nowych przyjaci i mimo, e tak mao pado sw w cigu paru minut czym obcym mi powiao od tego rwienika i towarzysza bojw, wic zamknem si przed nim raz na zawsze. (Jeszcze nie znaem sw kapu czyli kwoka, ani tego, e w kadej celi powinna by chocia jedna, jeszcze w ogle nie zdyem zda sobie sprawy, e ten czowiek G.
Rozmaite dolegliwoci, jako dodatek do starych wiziennych rygorw, wprowadzane byy w Wizieniach Wewntrznych GPU NKWD KGB stopniowo. Ci, ktrzy siedzieli w pocztku lat 20., nie znali jeszcze tej metody, zreszt wiato gasio si wtedy na noc, po ludzku. Ale wiato przestano gasi w myl logicznej zasady: eby mc widzie winiw w nocy o kadej godzinie (a kiedy zapalano je tylko przy kontroli, to byo jeszcze gorzej). Rce za kazano trzyma na kodrze rzekomo po to, aby wizie nie mg udusi si pod kodr, uchylajc si w ten sposb od sprawiedliwego ledztwa. Przy kontrolnym badaniu okazao si, e czowiekowi zim zawsze chce si t rk schowa, ogrza i dlatego chwyt ten zosta wprowadzony na stae.
106
122
Aleksander Soenicyn
Kramarenko jako mi si nie podoba, a ju posza w ruch we mnie wewntrzna fotokomrka, magiczne oko, co sprawio, e na zawsze zamknem si przed tym czowiekiem. Nie wspominabym o tym wypadku, gdyby by odosobniony. Ale dziaanie tego wewntrznego oka magicznego wkrtce ju ze zdziwieniem, radoci i lkiem odkryem w sobie jako sta, naturaln waciwo. Mijay lata, .leaem na tych samych narach, maszerowaem w tym samym szeregu, pracowaem w tych samych brygadach z wieloma setkami ludzi i zawsze to tajemnicze oko magiczne, ktrego istnienie nie byo adn moj zasug, wprawiao si samo w ruch, zanim jeszcze pomylaem o nim, zaczynao dziaa na widok ludzkiej twarzy, oczu, przy pierwszych dwikach gosu i albo kazao mi otwiera si przed tym czowiekiem na ocie, albo tylko uchyla mu szparki, albo zamyka si na gucho. Byo to zawsze przeczucie tak nieomylne, e wszystkie gorczkowe zabiegi penomocnikw operacyjnych dookoa werbunku konfidentw zaczy mi si wydawa mysi krztanin: przecie to, e czowiek podj si roli zdrajcy, zawsze odbija si wyrazicie na twarzy, w gosie; niektrzy osignli ju, zdawaoby si, wyjtkow zrczno w kamuflau, a jednak co nieczystego wychodzi na jaw. I odwrotnie moje oko magiczne pozwalao mi rozpoznawa tych, ktrym od pierwszej chwili znajomoci mona da zajrze w najwiksz gb i zwierzy tajemnice, za ktre cina si by. Mam za sob osiem lat wizienia, trzy lata zesania, jeszcze sze lat nielegalnego pisarstwa (nie byy to wcale lata bardziej bezpieczne) i w cigu tych caych siedemnastu lat zwierzaem si nieostronie dziesitkom ludzi i ani razu si nie potknem! Nigdzie nie czytaem o czym podobnym i to, co tu pisz, przeznaczone jest dla amatorw psychologii. Wydaje mi si, e takie wewntrzne dyspozycje ma wielu z nas, ale jako wychowankowie epoki racjonalizmu i techniki, lekcewaymy t cudown waciwo i nie pozwalamy jej si w nas rozwin). ko zostao rozstawione i ju zabieraem si do opowieci (oczywicie szeptem i na leco, eby od razu nie przenie si z tych wygd do karceru), gdy trzeci nasz wsptowarzysz, redniego wieku, ale z biaymi igiekami siwych wosw na ostrzyonej gowie, patrzcy na mnie niezupenie przychylnie, powiedzia z surowoci, zdobic ludzi pnocy: Jutro. Noc jest do spania. I to byo najrozsdniejsze. Kadego z nas w kadej chwili mogli wyrwa na przesuchanie i trzyma tam do szstej rano, kiedy ledczy pjdzie spa, a tu ju spa nie bdzie wolno. Jedna noc spokojnego snu waniejsza bya od losw planety! Obecno jeszcze jednego szkopuu, nie od razu wyczuwaln, stwierdziem ju po kilku pierwszych zdaniach mojej relacji: e nastpia tu (po aresztowaniu kadego z nich) generalna zmiana znakw arytmetycznych, czy te rotacja wszystkich poj o sto osiemdziesit stopni i e to, co z takim upojeniem zaczem im opowiada by moe dla nas wcale nie byo takie wesoe. Obrcili si na bok, zasonili chusteczkami oczy przed blaskiem dwustuwatowej arwki, okrcili rcznikami rk, lec na kodrze, drug podkurczyli chytrze i zapadli w sen.
123
Aleksander Soenicyn
A ja leaem w witecznym nastroju: jestem wrd ludzi. Godzin temu nie mogem przecie wcale liczy na spotkanie z kimkolwiek. Mogem zakoczy ycie z kul w potylicy (ledczy cay czas mi to obiecywa) nie widzc przedtem nikogo. Wisiao nade mn po dawnemu ledztwo, ale na jak daleki plan odstpio! Jutro ja bd opowiada (nie o swojej s p r a w i e , to jasne), jutro oni te bd opowiada co za ciekawy dzie bdzie jutro, chyba jeden z najciekawszych w yciu! Ta wiadomo zrodzia si we mnie bardzo wczenie i bya bardzo jasna: e wizienie to nie jest przepa, tylko najwaniejszy w moim yciu przeom. Kada drobnostka w celi mnie interesowaa, gdzie te senno si podziaa! i kiedy l i p o na mnie nie zerka, ukradkiem si rozgldam. O, u gry jednej ze cian jest niewielkie wgbienie, na trzy cegy i wisi na nim granatowa, pcienna sztorka. Ju mi zdyli powiedzie, e to okno, owszem! w tej celi jest okno! a sztorka suy do zaciemnienia przeciwlotniczego. Jutro bynie wic sabiutkie wiato dzienne i w poudnie na kilka minut zgasz olepiajc lamp. Jak to wiele znaczy spdza czas przy wietle dziennym! Jest jeszcze w celi st. Miejsce najbardziej widoczne zajmuj na nim szachy, imbryk, stosik ksiek (jeszcze nie wiedziaem, dlaczego najbardziej widoczne. Okazuje si, e tego te wymaga ubiaski regulamin: przy cominutowej kontroli stranik powinien widzie, e nikt nie naduywa tych darw administracji: e imbrykiem nie kuje cian, e nie yka figur szachowych, aby zaatwi rachunki z yciem i pozbawi ZSSR obywatela; e nie podpala ksiek w zamiarze obrcenia wizienia w popi. Wasne za okulary aresztantw uznane s za narzdzie tak niebezpieczne, e nawet na stole nie wolno im lee w nocy, administracja konfiskuje je do rana). Jakie wygodne ycie! szachy, ksiki, sprynowe ka, solidne materace, czysta bielizna. To nie pamitam, ebym tak sypia w cigu caej wojny. Froterowana posadzka. Prawie cztery kroki dla spacerw od okna do drzwi. Nie, czy to centralne wizienie polityczne czy jakie sanatorium? I pociski nie lec ci na eb... Przypomniaem sobie ten ich wysoki opot nad gow albo narastajcy wist i grzmot wybuchu. I jak tkliwie pogwizduj miny. I jak wszystko dygoce, kiedy upn cztery cetnary k r o w y . Przypomniaem sobie zgni pluch za Ostrd, gdzie mnie aresztowano i gdzie nasi dotychczas mieszaj boto i mokry nieg, aby nie wypuci Niemcw z kota. Czort z wami nie chcecie, ebym wojowa, to si obejdzie. Wrd wielu utraconych wzorcw utracilimy jeszcze i taki: przykad nieugitego hartu zostawiony nam przez ludzi, ktrzy przed nami mwili i pisali po rosyjsku. Dziwne, e nie zostali oni prawie opisani w naszej literaturze przedrewolucyjnej. Widzieli oni zbyt wiele, aby upodoba sobie tylko jedno. Dyli do wysokich celw zbyt arliwie, aby mocn stop trzyma si ziemi. W organizmach spoecznych przed samym ich upadkiem pojawia si czasem taka mdra warstwa ludzi mylcych nic wicej, tylko mylcych. Jak te ich wymiewano! Innego te si przezwiska nie doczekali, jak z g n i k i . Ludzie ci byli jak kwiat przedwczenie rozkwity, o zbyt rzadkim zapachu dlatego rzucono ich pod kosiark.
124
Aleksander Soenicyn
W yciu osobistym byli oni szczeglnie niezaradni: nie umieli ani zgina karku, ani udawa, ani szuka zgody; co sowo to wasne zdanie, poryw, protest. Takich wanie kosiarka najatwiej kosi. Takich wanie sieczkarnia najchtniej siecze. 107 Przechodzili oni przez te same cele. Ale ciany cel tyle ju razy odzierane z tapet, tynkowane, bielone i malowane ot ciany cel nie oddaway nam niczego, co im przeszo powierzya (przeciwnie nawet, same one nadstawiay swoje mikrofony, eby tylko nas podsucha). O dawnych mieszkacach tych cel, o rozmowach, ktre tu prowadzono, o mylach, z ktrymi szo si std pod mur, albo na Solwki nigdzie niczego nie napisano, nie powiedziano i takiego tomu, ktry wart byby czterdziestu wagonw naszej literatury, zapewne ju nikt nie napisze. Ci za, ktrzy jeszcze s wrd ywych, opowiadaj nam rozmaite bahostki: e dawniej byy tu drewniane prycze z siennikami, e zanim jeszcze na okna zaoono b l i n c e , szyby ju byy zasmarowane wapnem z dou do samej gry jeszcze w 1920 roku. A blince w 1923 roku ju byy na pewno (a mymy zgodnie przypisywali je Berii). Do rozmw metod pukania w ciany podobno jeszcze w latach 20. odnoszono si tolerancyjnie: jako jeszcze utrzymywaa si ta niedorzeczna tradycja z carskich czasw, e wizie, jeli sobie nie postuka, to co pocznie?... I jeszcze e przez cae lata dwudzieste wszyscy stranicy tutejsi byli otyszami (widocznie z dawnego puku strzelcw otewskich) i e jedzenie roznosiy rose otyszki. Bahostki bahostkami, a jest nad czym poduma. Co do mnie, to pobyt w tym gwnym wizieniu politycznym Zwizku bardzo mi by potrzebny, dobrze w kocu, e mnie tu przywieziono: mylaem duo o Bucharinie, chciaem mc sobie to wszystko wyobrazi. Wraenie jednak mielimy takie, e kosa uszczkna nas jakby ju z ubocza i e nadawalimy si do byle okrgowego wizienia wewntrznego. 108 A tu za wysokie progi. Ale z tymi, ktrych tu zastaem, nie mona byo si nudzi. Byo kogo posucha, byo kogo porwna z innymi. Tego starego z ruchliwymi brwiami (zreszt majc szedziesit trzy lata trzyma si on wcale nie jak stary) zwano Anatol Iljicz Fastenko. By wielk ozdob naszej ubiaskiej celi i jako stranik starych, rosyjskich tradycji wiziennych, i jako ywa kronika rosyjskich rewolucji. To, co mia w pamici, nadawao jakby wikszy wymiar temu, co si stao i co si teraz dziao. Tacy ludzie nie tylko bardzo si licz w celi, ale w caym spoeczestwie bardzo ich brak. Nazwisko Fastenki wyczytalimy w teje celi, wertujc ksik o rewolucji 1905 roku. Fastenko by socjaldemokrat od tak dawna, e ju chyba przestawa nim by. Swj pierwszy wyrok dosta jako mody jeszcze czowiek, w 1904 roku, ale na mocy manifestu z 17 padziernika 1905 roku by puszczony wolno. 109
A strach powiedzie, ale w wigili lat 70. naszego wieku znw tacy ludzie si wynurzaj. To zadziwiajce. Prawie e nie mona byo mie na to nadziei. 108 Wizienie wewntrzne tj. wanie wizienie bezpieczestwa. 109 Kt z nas nie nauczy si na szkolnej awie albo nie wyku wedug Krtkiego kursu historii WKP(b), e ten prowokacyjny i pody manifest by kpin z wolnoci, e car wyda rozkaz: wolno dla martwych, ywych do aresztu? Ale ten epi gramat kamie. Na mocy manifestu zezwalao si na istnienie
107
125
Aleksander Soenicyn
(Interesujce byo jego opowiadanie o przebiegu tej amnestii. W tych latach, rzecz jasna, nikt jeszcze nie mia pojcia o adnych blincach na wiziennych oknach i z cel wizienia w Biaej Cerkwi, gdzie Fastenko siedzia, aresztanci mogli sobie do woli patrze na podwrzec wizienny, na wchodzcych i wychodzcych, na ulic, a wic te porozumiewa si krzykiem z kim chcieli. I oto ju w dniu 17 padziernika, dowiedziawszy si z depesz o amnestii, wolni zawiadomili o tym winiw. Polityczni rozpoczli radosny raban, zabrali si do wybijania szyb i wyamywania drzwi, dajc od naczelnika wizienia, by ich natychmiast wypuci na wolno. Moe kogo z nich zaraz skopano po pysku? Wsadzono do karceru? Moe jak cel pozbawiono za to ksiek albo prawa zakupw w kantynie? Bynajmniej. Skoowany naczelnik wizienia biega od celi do celi i prosi: Panowie! Bagam was! troch rozsdku! Ja przecie nie mam prawa wypuci was na podstawie telegraficznej wiadomoci. Powinienem dosta rozporzdzenie bezporednio od moich zwierzchnikw z Kijowa. Ja bardzo was prosz: bdziecie jednak musieli spdzi tu jeszcze t noc. I rzeczywicie, zatrzymano ich po barbarzysku na ca dob!...) 110 Po odzyskaniu wolnoci, Fastenko i jego towarzysze natychmiast wczyli si do rewolucji. W 1908 roku Fastenko dosta 8 lat katorgi, co oznaczao 4 lata w kajdanach i 4 lata na zesaniu. Pierwsze cztery lata odsiedzia w sewastopolskim centralniaku, gdzie, notabene, miaa wanie w tym okresie miejsce masowa ucieczka winiw, zorganizowana z zewntrz wsplnym staraniem rewolucyjnych partii eserw, anarchistw i socjaldemokratw. Wybuch bomby zrobi w murze wiziennym wyom na dobrego jedca i ze dwudziestu winiw (nie wszyscy, ktrzy mieli ch, jedynie wyznaczeni do ucieczki przez wasne partie i jeszcze w wizieniu zaopatrzeni przez stranikw! w pistolety!) rzucio si do wyrwy; wszyscy uciekli, prcz jednego. Anatol Fastenko dosta za rozkaz od RSDPR by nie ucieka, lecz stara si odwrci uwag nadzorcw robic zamt. Za to na zesaniu nad Jenisejem nie strawi wiele czasu. Konfrontujc relacj jego (a take innych ocalaych) ze znanym szeroko faktem, e nasi rewolucjonici caymi setkami uciekali z zesania i przewanie za granic, doj mona do wniosku, e z carskiego zesania nie uciekali tylko leniwi, takie to byo proste. Fastenko uciek, to znaczy po prostu wyjecha bez paszportu z miejsca osiedlenia. Pojecha do Wadywostoku, liczc, e jaki znajomy pomoe mu tam dosta si na okrt. Z jakich powodw rzecz si nie udaa. Wwczas, dalej bez paszportu, Fastenko spokojnie przejecha pocigiem ca macierzRosj i zajecha a na Ukrain. Tam dosta cudzy paszport i wyruszy w drog ku austriackiej granicy chcc j przekroczy. Przedsiwzicie to byo tak mao ryzykowne i tak saby by oddech pogoni, ktry mg czu na karku Fastenko, e posun si on do zdumiewajcej lekkomylnoci: na granicy, ju po oddaniu policjantowi paszportu, Fastenko nagle sobie uwiadomi, e NIE
WSZYSTKICH partii politycznych, zwoano Dum, amnesti dano za uczciw i najszersz z moliwych (inna rzecz, e bya ona wymuszona), a mianowicie na jej podstawie zwolniono ni mniej, ni wicej, tylko WSZYSTKICH winiw politycznych, bez wyjtku i niezalenie od wyroku. Tylko kryminalici mieli siedzie dalej. Stalinowska za amnestia z lipca 1945 roku (co prawda, nie bya wymuszona przez nikogo) miaa dokadnie odwrotne dziaanie: wszyscy polityczni zostali na jej mocy w wizieniu. 110 9 Po stalinowskiej amnestii, jak bdzie jeszcze o tym mowa, amnestionowanych trzymano jeszcze po dwatrzy miesice, zmuszajc dalej do harwki i nikomu si to nie wydawao bezprawiem.
126
Aleksander Soenicyn
PAMITA swego nowego nazwiska! Co tu robi? Pasaerw byo ze czterdziestu, a policjant ju zacz wywoywa. Fastenko znalaz sposb: uda, e pi. Sysza, jak rozdano wszystkie ju paszporty i jak kilka razy wywoano nazwisko Makarow, ale jeszcze nie mia pewnoci, e to chodzi o niego. Wreszcie pies acuchowy carskiego reymu pochyli si nad dziaaczem podziemia i delikatnie trci go w rami: Panie Makarow! Panie Makarow! Prosz tu jest paski paszport!. Fastenko pojecha do Parya. Tam pozna Lenina, unaczarskiego i peni przy partyjnej szkole w Longjumeau jakie gospodarcze obowizki. Jednoczenie uczy si po francusku, rozglda si po wiecie i jako go zaczo cign dalej w ten wiat. Przed wojn przenis si do Kanady, by tam robotnikiem, znalaz si take w Stanach Zjednoczonych. Pene swobody i dostatku ycie w tych krajach zdumiao Fastenk: doszed do przekonania, e adnej rewolucji proletariackiej nigdy tam nie bdzie i nawet myla ju, e chyba wcale jej tam nie trzeba. A tymczasem w Rosji doszo wczeniej ni by si kto spodziewa do wyczekiwanej rewolucji i wszyscy zaczli wraca i tu przysza jeszcze jedna rewolucja. Fastenko ju nie czu w sobie dawnego zapau do tych przewrotw. Ale wrci, posuszny temu prawu, ktre zmusza do przelotw ptaki. 111 Jeszcze wtedy wielu rzeczy w tym Fastence nie potrafiem zrozumie. Omal e najciekawszym i najwaniejszym jego rysem byo dla mnie, e zna on osobicie Lenina, ale napomyka o tym zupenie bez zapau. (Moje nastroje wyglday wtedy mniej wicej tak: kto w celi zwrci si do Fastenki, uywajc samego tylko imienia odojcowskiego, to jest po prostu Iljicz, czy ty dzi wynosisz kibel?. Uniosem si gniewem, jakbym by osobicie dotknity, wydawao mi si to blunierstwem i nie tylko w tym kontekcie, ale w ogle blunierstwem dla mnie byo nazywanie I l j i c z e m kogokolwiek, prcz jednego czowieka na wiecie!). Przez to te Fastenko nie mg mi jeszcze objani wielu rzeczy tak, jakby sobie yczy. Mwi mi jasno, po rosyjsku: Nie czy sobie boyszcz! A ja nie rozumiaem! Widzc moj skonno do entuzjazmu, powtarza mi uporczywie nie jeden raz: Jeste matematykiem, grzeszysz, zapominajc sw Kartezjusza: wszystko podawa w wtpliwo! Wszystko podawa w wtpliwo! Jak to wszystko? No tak, wszystko! Wydawao mi si, e podaem ju dosy, e tego starczy. Albo tak mwi: Starych katornikw politycznych prawie ju nie ma, ja jestem ju jednym z ostatnich. Starych katornikw wszystkich zlikwidowano, a nasz zwizek rozpdzono jeszcze w trzydziestych latach. A dlaczego? A ebymy nie zbierali si
111
Wkrtce po nim wrci do Rosji poznany w Kanadzie byy marynarz z pancernika Potiomkin, ktry uciek za ocean i zosta tam bogatym farmerem. Marynarz sprzeda ca swoj farm razem z bydem, zabra pienidze i nowiutki traktor i przyjecha do ojczyzny, by pomaga w budowie upragnionego socjalizmu. Zapisa si do jednej z pierwszych komun i oddal jej swj traktor. Posugiwa si nim byle kto i bye jak, tote rycho go zniszczono. Sam za nasz marynarz ujrza wszystko w zupenie innym wietle, ni to sobie wyobraa przez 20 lat. Rozkazy wydawali ludzie, ktrzy nie mieli w ogle adnych kompetencji i kazali robi to, co gospodarny farmer mg uzna tylko za dzik bezmylno. Prcz tego opad tu z ciaa i poniszczy ju swoje ubrania, a mao co zostao z kanadyjskich dolarw po wymianie na papierowe ruble. Wybaga wic, by wypuszczono go razem z rodzin, wyjecha za granic tak samo bez grosza, jak wtedy, gdy uciek po buncie na Potiomkinie, przeci ocean jako marynarz (na bilet pienidzy nie byo), a w Kanadzie zacz od nowa jako parobek.
127
Aleksander Soenicyn
i nie debatowali. I chocia te proste sowa, wypowiedziane spokojnym tonem powinny byy wzbi si do nieba, rozbijajc po drodze szyby rozumiaem je tylko jako jeszcze jeden dowd przestpstw Stalina. Smutny fakt ale bez korzeni. Jest zupenie pewne, e nie wszystko, co wpada nam w ucho trafia a do wiadomoci. To, co za mao odpowiada naszym nastrojom, ulatnia si w uszach, czy gdzie dalej, ale si ulatnia. I chocia pamitam dobrze liczne opowieci Fastenki ale jego argumenty rozumowe mog wspomnie tylko mglicie. Wymienia mi rne ksiki, ktre bardzo radzi kiedy na wolnoci zdoby i przeczyta. Nie majc ju, z uwagi na wiek i zdrowie, nadziei by wyj std ywym, pociesza si nadziej, e ja kiedy te myli sobie przyswoj. Zapisywa nie byo mona, zapamita i tak trzeba byo w yciu wiziennym sporo, mimo to zachowaem w pamici nazwiska odpowiadajce bardziej moim wczesnym gustom: Niewczesne rozmylania Gorkiego (bardzo wysoko stawiaem wtedy Gorkiego! przecie nad wszystkimi rosyjskimi klasykami growa tym, e by klasykiem proletariackim) i Rok w ojczynie Plechanowa. Gdy Fastenko wrci do Rosji to przez szacunek dla jego dawnych zasug w pracy nielegalnej, bardzo pchano go w gr i mg by zaj wane stanowisko, ale nie chcia, przyj skromn posad w wydawnictwie Prawdy, potem jak jeszcze skromniejsz, wreszcie przenis si do trustu moskiewskich przedsibiorstw gospodarki komunalnej i tam pracowa ju cakiem w ktku. Dziwiem si: czemu tak si uchyla? Odpowiedzia mi zdaniem, ktrego nie zrozumiaem: Starego psa nie przyzwyczaisz do acucha. Zrozumiawszy, e nie da si ju nic zaradzi, Fastenko chcia si po prostu uchowa, rzecz ludzka. Ju przeszed na cich, skromn emeryturk (nie dla zasuonych, bynajmniej, bo to mogo pocign za sob stwierdzenie, e zna blisko wielu ju rozstrzelanych) i w ten sposb moe by docign do 1953 roku. Ale na nieszczcie aresztowano jego ssiada ze wsplnego mieszkania wiecznie zalanego hulak, pisarza L. Soowiowa, ktry gdzie po pijanemu przechwala si, e ma pistolet. Pistolet za to koniecznie musi by terror, a Fastenko z jego socjaldemokratyczn przeszoci by wykapanym terroryst. No i teraz ledczy wmawia mu dziaalno terrorystyczn, a zarazem sub we francuskim i kanadyjskim wywiadzie, a zatem rwnie w carskiej ochranie w charakterze konfidenta. 112 I w 1945 roku syty ledczy zarabia na sut swoj ga wertujc cakiem serio akta z archiww prowincjonalnych komend andarmerii i piszc cakiem na serio protokoy przesucha, dotyczce konspiracyjnych hase, podpunktw i zebra z 1903 roku. A ona staruszka (dzieci nie mieli) co dziesity dzie, wedug przepisu, przekazywaa Anatolowi Iljiczowi takie paczki, na jakie j byo sta: trzystagramowy kawaek czarnego chleba (przecie kupowano go na bazarze i kosztowa sto rubli kilo!) i tuzin gotowanych, obranych (a przy rewizji jeszcze przekutych szydem) ziemniakw. I na widok tych biednych naprawd witych! przesyek serce si rwao!
Ulubiony motyw Stalina: kademu aresztowanemu staremu, towarzyszowi partyjnemu (i w ogle byym rewolucjonistom) zarzuca sub w carskiej ochranie. Czy to wynik bezgranicznej podejrzliwoci? A moe... jaki glos wewntrzny?... przez analogi?...
112
128
Aleksander Soenicyn
To byo wszystko, co si naleao czowiekowi za szedziesit trzy lata rzetelnoci i rozterek. * Cztery ka w naszej celi nie zajmoway caej przestrzeni; zostawao miejsce na st. Ale kilka dni po moim przybyciu podrzucono nam jeszcze pitego i postawiono ko w poprzek. Nowicjusza sprowadzono godzin przed pobudk, w porze snu najsodszego, przenikajcego a do szpiku i trzech z nas nie unioso nawet gw, tylko Kramarenko zerwa si, eby zdoby troch tytoniu (a by moe take materiau dla ledczego). Zaczli rozmow szeptem, staralimy si nie sucha, ale nie sposb byo nie sysze szeptu przybysza: taki by gony, wytony i nawet bliski paczu, e od razu si wyczuwao, i nie zwyczajne nieszczcie znalazo si w naszej celi. Nowy dopytywa si, czy czsto rozstrzeliwuj. Mimo to, nie odwracajc gowy, zwrciem im uwag, eby zachowywali si ciszej. Kiedy za po pobudce zerwalimy si wszyscy razem (za wylegiwanie si grozi karcer), to zobaczylimy generaa! To znaczy, nie mia adnych dystynkcji, nawet sprutych, czy odkrconych, nawet naszywek ale drogi frencz, mikki paszcz, caa posta, no i oblicze! nie, to na pewno by genera, typowy genera i nawet niechybnie genera ekstraklasy, nie jaki tam generamajor. By niewysoki, krzepki, o bardzo masywnym korpusie, szerokich barach, o twarzy opasej, ale ta naarta otyo nie dodawaa mu wcale dobrodusznej przystpnoci tylko znaczenia, wiadczya o przynalenoci do wyszej sfery. Twarz jego obciona bya buldo uchw i tu by orodek jego energii, woli, wadczej siy, ktre pozwoliy mu zaj tak wysoko w rednim jeszcze wieku. Zaczo si zawieranie znajomoci i okazao si, e L. W. Zw jest jeszcze modszy, ni na to wyglda, e w tym roku skoczy dopiero trzydzieci sze lat (, jeeli mnie nie rozstrzelaj), a co jeszcze dziwniejsze wcale nie jest generaem, nawet nie pukownikiem, i w ogle nie jest wojskowym, tylko i n y n i e r e m ! Inynierem?! Wychowaem si wanie w rodowisku inynierskim i dobrze pamitam inynierw lat dwudziestych: te byskotliwe, otwarte umysy, ten swobodny i nienatarczywy humor, ta lekko i rozmach myli, atwo przerzucania si od jednej dziedziny pracy inynierskiej do drugiej i w ogle, od techniki do ycia spoecznego, do sztuki. Nastpnie ta grzeczno, dobry smak; bogaty jzyk, wymowa pynna i niezachwaszczona tanimi swkami; jeden troch muzykuje, inny troch maluje, u kadego z nich ycie duszy odbija si w rysach twarzy. W pocztkach lat 30. straciem kontakt z tym rodowiskiem. A pniej przysza wojna. I oto przede mn sta i n y n i e r . Jeden z tych, ktrzy zajli miejsce unicestwionych. Jednego nie mona mu byo odmwi: by znacznie silniejszy, peniejszy krzepy od t a m t y c h . Zachowa t krzep w barach i w rkach, chocia dawno ju nie byy mu one potrzebne do pracy. Wolny od skrupuw uprzejmoci, spoglda ostro, mwi tonem zdecydowanym, nie spodziewajc si nawet adnych sprzeciww. Wychowany by inaczej, ni t a m c i i pracowa te inaczej.
129
Aleksander Soenicyn
Ojciec jego ora ziemi w najzupeniej cisym i dosownym sensie. Lonia Zw nalea do tych umorusanych, ciemnych wsiowych chopcw, o ktrych pisali Biclinski i Tostoj, biadajc, e talenty gin w zarodku. omonosowem nie by i sam by nie trafi do Akademii, ale talenty mia a musiaby take ora ziemi, gdyby nie rewolucja. Doszedby do dostatku, bo by bystry, zmylny, moe wybiby si nawet na kupczyka. Jako e czasy byy sowieckie, poszed do Komsomou i wanie to jego komsomolstwo, prdzej ni inne talenty, wyrwao go z anonimowoci, z nizin, ze wsi, przenioso lotem rakiety przez rabfak i podnioso a na wyyny Akademii Przemysowej. Trafi do niej w 1929 roku no, wanie w chwili gdy stadami pdzono do GUagu tamtych inynierw. Trzeba byo co prdzej ksztaci swoich ludzi uwiadomionych, oddanych, stuprocentowych i nie tyle nawet znawcw samego przedmiotu, ile managerw, sowieckich businessmanw. Chwila bya taka, e sawetne punkty dowodzenia nieistniejcym jeszcze przemysem czekay na obsadzenie. I przeznaczaniem powoanych razem z nim byo zawadn nimi. ycie Zwa stao, si acuchem sukcesw, girland pnc si wci w gr. Te znojne lata od 1929 do 1933, kiedy wojna domowa w kraju prowadzona bya nie za pomoc taczanek, tylko psw milicyjnych, kiedy sznury umierajcych z godu wloky si w stron stacji kolejowych w nadziei, e dojad do miasta, gdzie rodzi si chleb, ale biletw im nie dawano, dojecha nie mogli i pokornym, sierminopostolnym pokotem konali pod potami dworcowymi w tych latach Zw nie wiedzia, e chleb mieszkacom miast wydaje si na kartki, ale mia studenckie stypendium wysokoci dziewiciuset rubli (prosty robotnik zarabia wtedy szedziesit). O wie, ktrej py otrzsn z ng, serce go nie bolao: jego nowe ycie ju tutaj si toczyo, pord zwycizcw i rozkazodawcw. Nie zdy przej praktyki w charakterze zwykego dziesitnika: od razu podporzdkowano mu dziesitki inynierw, a robotnikw tysice, zosta inynierem naczelnym wielkich podmoskiewskich zakadw budownictwa. Od pierwszych dni wojny by, oczywicie, wyreklamowany od suby; zosta ewakuowany ze swoim centralnym zarzdem do AmaAty i tu wodzi rej na jeszcze wikszej budowie, nad rzek Iii, tylko e pracowali teraz u niego winiowie. Ci szarzy ludkowie bardzo mao go wtedy interesowali swoim wygldem: nie zmusza on do namysu, nie przykuwa nawet wzroku. Dla utrzymania si na lnicej orbicie, na ktrej kry, wane byy tylko cyfry planu, ktry oni wykonywali i Z wowi wystarczao naoy kar na obiekt, punkt obozowy, nadzorc robt aby ju oni wasnymi rodkami postarali si wykona norm; ale ile godzin tam pracowali, jakie racje ywnociowe wtedy mieli w te detale nie wnika. Lata wojny na gbokim zapleczu byy najlepszym okresem ycia Zwa! Takie jest odwieczne i powszechne prawo wojny: im wicej powoduje nieszcz na jednym biegunie, tym wicej radoci wyzwala na drugim. Zw mia nie tylko szczk buldoga, ale te umia szybko i zrcznie chwyci zbami kad okazj praktyczn. Z miejsca i z wpraw dostosowa si do nowego wojennego rytmu gospodarki krajowej: wszystko dla zwycistwa, wyrwij spod ziemi i daj, co trzeba, wojna wszystko usprawiedliwi! W zwizku z wojn poszed na jedno tylko ustpstwo: wyrzek si garniturw i krawatw i przybierajc barw ochronn kaza sobie uszy chromowe buty i wdzia generalski frencz ten sam, w ktrym
130
Aleksander Soenicyn
do nas przyby. To byo modne, uniwersalne, nie dranio inwalidw, ani nie cigao potpiajcych spojrze kobiecych. Ale kobiety czciej rzucay na niego zupenie inne spojrzenia; garny si do niego, eby zaspokoi gd, ogrza si, poweseli troch. Wielkie sumy cieky mu przez palce, portfel z gotwk pcznia jak baryka, czerwoniec znaczy dla niego tyle, co kopiejka, tysiczek tyle, co jeden rubel. Zw ich nie aowa, nie szczdzi, nie rachowa. Rachowa tylko kobiety, ktre przepuci przez ko a osobno te, ktre on pierwszy o d k o r k o w a , te rachunki, to by jego sport. Zapewnia nas w celi, e aresztowali go przy dwiecie dziewidziesitej ktrej, jaka szkoda, e nie dali przekroczy trzeciej setki! Bya wojna, kobiety byy samotne, prcz pienidzy i wadzy mia jeszcze msk krzep godn Rasputina wic mona mu byo wierzy. Gotw by opowiada nam jeden epizod po drugim, ale nasze uszy ju nie byy skonne tego sucha Chocia adne niebezpieczestwo mu znikd nie grozio, ale przez te ostatnie lata kurczowo chwyta te kobiety, mitosi i odrzuca tak, jak bierze si z pmiska raka, uje, wysysa i siga po nastpnego. Jak przyzwyczai si ju do ustpliwoci materii, do swojego tgiego, kiernoziego truchtu, ktrym bieg przez wiat! (W chwilach szczeglnego podniecenia biega po celi wanie jak tgi odyniec, co to mgby db rozszczepi, jak si rozpdzi). Jak si przyzwyczai, e wrd kierownictwa s sami swoi, e wszystko mona uzgodni, zaatwi, zaklajstrowa! Zapomnia, e im wicej sukcesw, tym wicej zawici. Jak dowiedzia si dopiero teraz, podczas ledztwa, ju od 1936 roku wloka si za nim historia anegdoty, beztrosko opowiedzianej kolegom po pijanemu. Doczono potem do dossier jeszcze jakie donosiki i meldunki agentw (przecie kobiety trzeba zaprasza do restauracji, a tam ju czowiek komu w oko wpadnie!) A jeszcze znalaz si donos e w 1941 roku nie spieszy si z wyjazdem z Moskwy, czekajc na Niemcw (rzeczywicie, troch zwleka, zdaje si, e przez jak bab). Zw baczy pilnie, eby jego finansowe kombinacje zaatwiane byy czysto i gadko ale zapomnia na mier, e jest jeszcze artyku 58. I jednak ta brya dugo by jeszcze moga wisie mu nad gow, gdyby nie odmwi w swojej pysze pewnemu prokuratorowi dostawy materiaw dla budowy daczy. Tu jego sprawa obudzia si z letargu, drgna i runa w d. (Jeszcze jeden dowd, e Sprawy sdowe maj swoje rdo w interesownoci Bkitnych...). Zakres wiadomoci Za wyglda mniej wicej tak: by przekonany, e istnieje jzyk amerykaski; w celi przez dwa miesice nie przeczyta ani jednej ksiki, nawet jednej caej stronicy, a jeli doczyta do koca jakie zdanie, to tylko po to, aby oderwa si od cikich myli o ledztwie. Z rozmw wynikao jasno, e jeszcze mniej czyta na swobodzie. Puszkina zna tylko jako bohatera nieprzyzwoitych anegdot, o Tostoju wiedzia chyba tylko tyle, e to jaki deputat Najwyszego Sowietu. Ale czy by za to stuprocentowy? czy by tym uwiadomionym, proletariackim elementem, ksztaconym po to, by zastpi Palczynskiego i Von Mecka? To zdumiewajce, ale nie! Pewnego razu omawialimy z nim przebieg wojny; powiedziaem, e od pierwszego jej dnia ani przez chwil nie miaem wtpliwoci co do naszego zwycistwa nad Niemcami. Spojrza na mnie ostro, nie chcia uwierzy: Co ty powiesz? i zapa si za gow. Aj, Sasza, Sasza, a ja byem pewien, e Niemcy zwyci! To wanie mnie zgubio! Wic to tak! By jednym z organizatorw zwycistwa i przez ten cay czas wierzy w Niemcw,
131
Aleksander Soenicyn
bez przerwy oczekiwa ich przyjcia! nie dlatego, e ich lubi, lecz po prostu zbyt dobrze zna stan naszej gospodarki (ktrego ja, rzecz jasna, nie znaem, wic wierzyem). Wszyscy w celi bylimy przygnbieni, ale nikt z nas nie upad na duchu tak, jak Z w, nikt nie widzia w swoim aresztowaniu takiej tragedii, jak on. Ju si przy nas oswoi z perspektyw, e czeka go nie wicej, ni DYCHA, e przez te lata bdzie w obozie, rzecz oczywista, kierownikiem robt, e nie zazna najgorszej biedy, jak nie zna jej dotd. Ale to nie byo dla niego adn pociech. Zanadto by wstrznity ruin swego wspaniaego ycia; przecie tylko ono, to jedyne w wiecie ycie, niczyje inne, interesowao go w cigu caych trzydziestu szeciu lat! I nieraz, siedzc na ku przy stole podparszy swoj nalan twarz krtk, grub rk, z wyrazem zagubienia w zamglonych oczach, zawodzi cicho, przecigle: Porzucony, zapomniaaany Od najmloodszych swooich lat, Na sieroocy loos skazaany... I nigdy nie potrafi dokoczy! tu wybucha szlochem. Ca si, ktra z niego para, ale nie moga przebi tych murw, obraca na al nad sob samym. I nad on. ona, od dawna niekochana, teraz co dziesi dni (czciej nie byo wolno) przynosia mu sute, dostatnie paczki ywnociowe bielutki chleb, maso mietankowe, czerwony kawior, cielcin, wdzonego jesiotra. Dawa nam po kanapce, po szczypcie tytoniu, garbi si nad swoim porozkadanym arciem (igrajcym zapachami i barwami obok sinawych ziemniakw starego konspiratora) i znw la lozy podwjnym strumieniem. Wspomina na gos zy swojej ony, cae lata ez, to przez miosne karteluszki, znalezione w spodniach, to znw przez damskie majtki w kieszeni palta, wetknite tam w popiechu podczas wycieczki samochodem i pniej zapomniane. I kiedy tak go rozbieraa gorca ao nad sob, spadaa z niego kolczuga zowrogiej energii i mielimy przed sob zbkanego i jednak wyranie dobrego czowieka. Dziwio mnie, e potrafi on tak szlocha. Estoczyk Arnold Suzi, rwnie mieszkaniec naszej celi, ten z igiekami siwizny we wosach, tak mi to objania: Brutalno zawsze podszyta jest sentymentalizmem. To prawo kompensacji. Na przykad u Niemcw taka kombinacja jest nawet cech narodow. I na odwrt Fastenko by z nas wszystkich czowiekiem najbardziej rzekim, chocia z wielu by jedynym, ktry nie mg ju liczy na to, e przetrwa i wrci na wolno. Obejmujc mnie powiedzia: Przy prawdzie sta to jeszcze mao! S i e d z i e za prawd sztuk ca! albo uczy mnie swojej pieni, przywiezionej jeszcze z katorgi: Cho w mokrym szybie, czy w turmie Wypadnie nam zoy koci Sprawa odyje powtrnie Pord pokole przyszoci!
132
Aleksander Soenicyn
Ja w to wierz! I niech te stronice przyczyni si do ziszczenia jego wiary. * Szesnastogodzinne dni naszej celi ubogie s w wydarzenia, ale tak ciekawe, e na przykad dla mnie o wiele nudniejsze jest szesnastominutowe czekanie na trolejbus. Nie ma wydarze godnych uwagi, ale wieczorem czowiek wzdycha, e znw czasu nie starczyo, e znowu dzie min. Wydarzenia s drobne, ale pierwszy raz w yciu zaczynam przyglda im si jak przez powikszajce szko. Najciekawsze godziny dnia to dwie, nastpujce zaraz po pobudce; na zgrzyt klucza, obracanego w zamku (na ubiance nie ma karmnikw 113 i dla oznajmienia pobudki te trzeba otworzy drzwi) zrywamy si nie mieszkajc, cielimy ka i z uczuciem czczoci i beznadziei siedzimy na nich jeszcze przy wietle elektrycznym. To przymusowe ranne czuwanie od szstej, kiedy mzg tak jest jeszcze rozleniwiony snem, cay wiat brzydnie, ycie wydaje si ju skoczone, a powietrza w celi nie ma ani krzty jest specjalnie niedorzeczne dla tych, ktrzy noc spdzili na badaniu i dopiero niedawno mogli zasn. Ale nawet nie prbuj szachrowa. Jeli sprbujesz jednak si zdrzemn, opierajc si troch o cian, albo z okciami na stole, niby e nad szachami, albo schyliwszy si nad ksik, na pokaz otwart na kolanach zaraz rozlegnie si ostrzegawczy stuk kluczem w drzwi, albo jeszcze gorzej: zamknite na zgrzytliwy zamek drzwi nagle otworz si bez szmeru (tak s wytresowani ubiascy stranicy) i modszy sierant, zwinny i niemy jak cie, niby zjawa, co przechodzi przez ciany, przemierzy cel trzema krokami, zaklepie ci na drzemce i zaraz pjdziesz do karceru, a moe zabior ksiki caej celi, albo pozbawi spaceru okrutna, niesprawiedliwa kara zbiorowa, a przewidziana jest przecie, jest o niej mowa w czarnych rzdkach regulaminu wiziennego, czytaj! wisi w kadej celi. Zreszt, jeli musisz czyta w okularach, to ani ksiek, ani nawet witego regulaminu nie bdziesz mg przeczyta w trakcie tych dwch marudnych godzin: przecie okulary zabieraj na noc i grozioby niebezpieczestwem, gdyby je ju mia w cigu tych dwch godzin. W cigu tych dwch godzin nikt niczego nie przynosi do celi, nikogo o nic nie pyta i nigdzie nikogo nie wzywa bo jeszcze pi sodko oficerowie ledczy, jeszcze nie przetara oczu wizienna zwierzchno i czuwa tylko k l a w i s z , 114 co minut podnoszcy klapk lipka. Jest jednak pewna procedura, ktra odbywa si w cigu tych dwch godzin: poranna wyprawa do wychodka. Ju przy pobudce stranik nada wany komunikat: oznajmi, kogo wyznacza dzi do wynoszenia kibla. (W wizieniach prymitywnych, szarych, winiowie maj tyle swobody sowa i praw samorzdowych, e wolno im t spraw rozstrzyga we wasnym zakresie. Ale w Gwnym Wizieniu Politycznym taki problem nie moe by puszczony na ywio). I oto ju po chwili ustawiacie si rzdkiem, rce zaoywszy do tyu, odpowiedzialny za nosikibel idzie przodem, dzierc przed sob omiolitrowy blaszany
Due wycicie w drzwiach celi, opadajce, jak stolik. Przez to wycicie tocz si rozmowy, wydaje si porcje i podaje do podpisu wizienne papiery. 114 W rosyjskim argonie wiziennym wierluchaj. Za moich czasw byo to sowo ju bardzo rozpowszechnione. Powiadano, e wzio pocztek od stranikw-Ukraicw: stj, ta ne wertuchaji. Ale wypada przypomnie, e po angielsku stranik = turkney wierciklucz. Moe wic nasz wiertuchaj to te ten, co wierci kluczem?
113
133
Aleksander Soenicyn
ceber z pokryw. Tam, u celu, znw idziecie pod klucz, ale przedtem rozdaj wam tyle arkusikw papieru niewiele wikszych ni powierzchnia pudeka zapaek ilu was jest. (Na ubiance to nic ciekawego: arkusiki s biae. Ale s takie atrakcyjne wizienia, gdzie daj skrawki ksiek to jest dopiero czytanie! trzeba odgadn, skd to, przeczyta z obu stron, wnikn w tre, oceni zalety stylu a bo to atwo, kiedy sowa obcite s w p?! i jeszcze zamieni si z ssiadami. Tu daj cinki przodujcej niegdy encyklopedii Granata, wdzie a strach powiedzie z k l a s y k w , i to wcale nie beletrystyka... Wizyta w wychodku staje si aktem poznania). Ale mia si nie ma z czego. Jest to ta ordynarna potrzeba, o ktrej w literaturze piknej nie wypada napomyka (chocia powiedziane zostao z niemierteln puszkinowsk lekkoci: Szczliw, kto sobie wczesnym rankiem...). Ten naturalny, zdawaoby si, pocztek dnia wiziennego kryje w sobie puapk dla aresztanta na cay dzie przy tym puapk dla ducha, to jest przykre. Przy wiziennym bezruchu i skpym wikcie, po obezwadniajcym nie, nie jeste wcale jeszcze zdolny do zaatwiania rachunkw z natur zaraz po przebudzeniu. A tu ka prdko wraca i znw ci bior pod klucz do szstej wieczr (a w niektrych wizieniach a do nastpnego ranka). Teraz czeka ci zdenerwowanie, bo zblia si godzina dziennego przesuchania, bo dzie mija, a tu jeszcze pakujesz w siebie chleb, wod, saamach ale nikt ju ci nie wypuci do tego miego lokalu; wo1niacy nie s w stanie doceni, ile znaczy atwy dostp do niego. Mczca, trywialna potrzeba potrafi zjawia si prawie zaraz po rannej wyprawie, eby pniej drczy nas cay czas, gnbi, zatruwa przyjemno rozmowy, lektury, rozmyla i nawet jedzenia skpej racji. Czsto winiowie zastanawiaj si w celi, jak zrodzi si ubiaski a zreszt wszelki wizienny regulamin: czy to planowe okruciestwo, czy to to samo tak si uoyo. Myl, e to zaley od danego przepisu. Pobudka to rzecz jasna, zoliwe wyrachowanie, inne za rzeczy naprzd weszy w ycie cakiem mechanicznie (jak wiele wistw w naszym yciu spoecznym), pniej za uznano je na grze za poyteczne i godne zatwierdzenia. Dyurni stranicy zmieniaj si o smej rano i o smej wieczorem tak, e najwygodniej jest wyprowadza winiw do wychodka przy kocu zmiany (puszcza za pojedynczego w cigu dnia nie, za wiele kopotu i ryzyka, za to nie pac). To samo z okularami: po co zajmowa si tym od biaego rana? To przed pocztkiem nocnej zmiany i tak je oddadz. Ju sycha, jak roznosz te okulary: zgrzytaj drzwi. Mona zorientowa si, czy kto z ssiedniej celi je nosi (a czy twj wsposkarony nie jest czasem okularnikiem? Ale na porozumienie przez stukanie nikt si i tak nie zdecyduje, bardzo z tym surowo). Ju okulary przyniesiono naszym. Fastenko nakada je tylko do czytania, Suzi nosi stale. Ju przesta przymrua oczy, woy je. W jego rogowych okularach od razu rysuj si wyraniej proste linie brwi, twarz nabiera wyrazu ostrzejszego, przenikliwego, takiego, jaki nam si kojarzy z postaci wyksztaconego czowieka naszego wieku. Jeszcze przed rewolucj Suzi uczy si w Piotrogrodzie na wydziale historycznofilologicznym i przez dwadziecia lat niepodlegoci Estonii zachowa nienagann znajomo najczystszej ruszczyzny. Nastpnie ju w Dorpacie ukoczy studia prawnicze. Prcz macierzystego jzyka estoskiego wada take angielskim i niemieckim, przez wszystkie te lata czyta stale londyski Economist, regularnie studiowa niemieckie Berichty z rnych dziedzin nauki, bada
134
Aleksander Soenicyn
konstytucje i kodeksy rnych krajw i oto teraz w naszej celi z godnoci i powcigliwoci reprezentowa Europ. By w Estonii znanym adwokatem i nosi przydomek kuldsuu (zotousty). W korytarzu jaki nowy ruch: darmozjad w szarym kitlu chopak, jak wieca, a nie na froncie przynis nam na tacy nasze pi kromek i dziesi kostek cukru. N a s z a k w o k a ju si koo nich krzta: chocia zaraz bdziemy losowa, to nieuniknione (ma znaczenie i pitka, i ilo ksw, dodanych dla rwnej wagi, i odlego skrki od mikiszu o wszystkim niech decyduje los) 115 ale kwoka chce to wszystko chocia przez chwil potrzyma tak, eby na doniach zosta nalot drobin chleba i cukru. Te czterysta pidziesit gramw niedopieczonego, wilgotnego chleba, ktrego mikisz przypomina pecyn bota, a skada si w poowie z ziemniakw bya to nasza p o d p r k a i gwd dnia. Zaczyna si ycie! Zaczyna si dzie, teraz dopiero si zaczyna! Kady ma moc problemw: czy dobrze gospodarowa wczoraj swoim chlebem? czy ma go dzi pokroi nitk? czy moe ama chciwie? a moe odszczypywa ks po ksie? zaczeka na herbat, czy od razu si zabra? zostawi troch do kolacji, czy tylko do obiadu? i ile? Ale oprcz tych przyziemnych waha jakie jeszcze szerokie dysputy (teraz ju si nam jzyki rozwizay, jest chleb, znw jestemy ludmi!) wywouje ta funtowa kromka w rku, zawierajca wicej wody ni mki. (Zreszt, Fastenko wyjania, e taki sam chleb jedz teraz ludzie pracy w Moskwie). Czy w ogle jest w tym chlebie mka ytnia albo pszenna? I jakie s waciwie domieszki? (W kadej celi jest kto, kto si na domieszkach zna, kto ich bowiem nie jada w cigu tych dziesicioleci?). Zaczyna si wymiana spostrzee i wspomnie. Jaki biay chleb wypiekano jeszcze w latach 20.! bochny spryste, porowate, skrka z gry rumianobrunatna, jakby naoliwiona, od spodu za z odrobin popiou, tu i wdzie tkwi wgielek z pieca. Bezpowrotnie przepad ten chleb! Ci, co urodzili si w latach 30., w ogle nigdy si nie dowiedz, co to takiego CHLEB! Przyjaciele do, to ju temat zakazany! umwilimy si, e o jedzeniu ani sowa! Znw ruch na korytarzu roznoszenie herbaty. Znw inny drab w szarym fartuchu nosi wiadra. Wystawiamy mu nasz imbryk na korytarz, on za z wiadra bez dzibka leje bokiem, na chodnik. A cay korytarz wywoskowany jak w hotelu pierwszej kategorii. 116 No i tyle tego jedzenia. To za, co ma by ugotowane, rozdane bdzie jedno zaraz po drugim o pierwszej i o czwartej po poudniu, a pniej przez dwadziecia jeden godzin mona si pociesza tylko wspomnieniami. (To te nie jest planowe okruciestwo: po prostu personel kuchni musi szybciej wykona plan i wyj). Dziewita. Poranna kontrola. Z daleka ju sycha szczeglnie gromkie zgrzytanie kluczy, szczeglnie ostre trzaskanie drzwi i jeden z dyurujcych na pitrze lejtnantw, wypity prawie na baczno, robi dwa kroki w gb celi i surowo patrzy na nas. stojcych ju wedug przepisu. (Nie mamy nawet odwagi przypomina, e polityczni nie s obowizani
Gdzie tego nie byo? Nasze narodowe dugoletnie niedojadanie z niedosytem. W armii te si wszystko tak dzielio. I Niemcy, nasuchawszy si nas ze swoich okopw, przedrzeniali: Komu? Politrukowi!. 116 15 Wkrtce mieli przywie tu z Berlina biologa Timofiejewa-Ressowskiego, ju o nim bya mowa. Nic go chyba na ubiance tak nie gniewao, jak to przelewanie na podog. Widzia w tym racy przykad braku zainteresowania zawodowego ze strony stranikw. Pomnoy by 27 lat istnienia ubianki przez 730 herbat rocznie i przez 111 cel i dugo jeszcze gorczkowa si na myl, e atwiej byo dwa miliony sto osiemdziesit osiem tysicy razy przela wrztek na podog i tyle razy biega ze szmat, eby wytrze go, ni zrobi wiadra z dzibkiem.
115
135
Aleksander Soenicyn
do wstawania). Policzy nas nie jest mu trudno, starczy rzut oka, ale ta chwila jest to prba naszych praw przecie jakie tam prawa mamy, ale nie znamy ich, nie znamy i on jest tu po to, aby je przed nami ukry. Caa sia ubiaskiej musztry polega na cakowitym zmechanizowaniu czynnoci: adnego wyrazu, adnej intonacji, ani jednego zbytecznego sowa. Znamy takie nasze uprawnienia: prosi o napraw obuwia; o pjcie do lekarza. Ale gdy czowieka wezm do lekarza, to niewiele z tego bdzie mia radoci, tam wanie szczeglnie ci uderzy to ubiaskie zmechanizowanie. W spojrzeniu lekarza nie tylko nie znajdziesz troski, ale nawet zwykej uwagi. Nie zapyta: Co wam dolega?, bo za duo tu sw, zreszt nie mona zada tego pytania bez odpowiedniej intonacji, tylko wypali: Objawy?. Jeeli zaczniesz zbyt obszernie opowiada o chorobie, przerwie ci. I tak jasne. Zb? Wyrwa. Mona troch arszeniku. Leczy? U nas si nie leczy. (To zwikszyoby liczb wizyt i daoby wraenie jakby bardziej ludzkich warunkw). Lekarz wizienny jest najlepszym pomocnikiem ledczego i oprawcy. Bity wizie pada na ziemi i syszy gos lekarza: Mona jeszcze, ttno w normie. Po piciu dobach zimnego karceru lekarz patrzy na skostniae nagie ciao i mwi: Mona jeszcze. Zatukli na mier lekarz podpisuje akt zgonu: mier z powodu marskoci wtroby, zawau serca. Wzywaj go pilnie do kogo, kto umiera w celi wcale si nie spieszy. Kto za zachowuje si inaczej ten nie zagrzeje miejsca przy naszym wizieniu. Doktor F. P. Haas u nas niedugo by popracowa. Ale nasza k w o k a lepiej zna uprawnienia winia. (Jeli mu wierzy, jest ju w ledztwie jedenacie miesicy; na przesuchania wzywaj go tylko we dnie). Robi krok naprzd i prosi o pozwolenie zameldowania si u naczelnika wizienia. Jak? Do naczelnika caej ubianki? Tak. I zostaje zapisany. (A wieczorem, po dzwonku, kiedy ju oficerowie ledczy s przy robocie, zostaje wezwany i wraca z machork. Niezgrabne to, istotnie, ale nic lepszego nie zdoali dotd wymyle. Przej cakowicie na podsuch mikrofonowy byoby operacj nieopacaln: nie mona przecie caymi dniami podsuchiwa wszystkich stu jedenastu cel. Co by to byo? K w o k i to taszy sposb i dugo jeszcze bdzie si korzysta z ich usug. Ale Kramarence jest z nami nieatwo. Czasem a do sidmych potw wsuchuje si w nasz rozmow ale po gbie wida, e ani w zb). Oto jeszcze jedno uprawnienie wolno skadania poda (zamiast wolnoci prasy, zebra i wyborw, ktre utracilimy wszak wchodzc do wizienia!). Dwa razy miesicznie dyurny poranny pyta: Kto chce pisa podanie? I bez sprzeciwu zapisuje wszystkich chtnych. W cigu dnia zostaniesz wyprowadzony do specjalnego boksu i tam zamknity. Moesz tam pisa do kogo tylko masz ch. Do Ojca Narodw, KC, Najwyszego Sowietu, ministra Berii, ministra Abakumowa, Generalnej Prokuratury, Naczelnej Prokuratury Wojskowej, Departamentu Wiziennictwa, Oddziau ledczego, moesz skary si na areszt, ledczego, naczelnika wizienia! w adnym z tych wypadkw podanie twoje nie bdzie mie adnego skutku, nie zostanie wcignite do adnych akt i najznaczniejsz figur z tych, ktrzy je przeczytaj, bdzie twj ledczy. Ale najczciej on te tego NIE PRZECZYTA, poniewa nikt go w ogle przeczyta nie potrafi: na tym wistku 7x 10 cm, tylko troch wikszym ni ten, co go ci rano daj do wychodka pirem rozdwojonym albo zgitym w hak, nurzanym w kaamarzu penym zalanych wod paprochw zdysz napisa
136
Aleksander Soenicyn
zaledwie POD... a tu litery ju si rozpywaj, rozpywaj po ndznym papierze, a tu anie ju nie mieci si w wierszu, a tu z drugiej strony kartki ju wszystko na wskro wida. Moe masz jeszcze praw a praw, ale dyurny milczy. Chyba jednak niewiele tracisz, nic o nich nie wiedzc. Kontrola si skoczya zaczyna si dzie. Ju tam gdzie pojawia si pierwszy ledczy. Klawisz wywouje ci, bardzo przestrzegajc tajemnicy: wymawia tylko pierwsz liter (i to jeszcze tak: kto tu na SE?, kto tu na FE, albo nawet kto tu na ME?), ty za powiniene przejawi szybk orientacj i zaproponowa swoje usugi w charakterze ofiary. Wprowadzono to jako zabezpieczenie przed omykami stranikw: wywoa taki nazwisko nie w tej celi, co naley i od razu dowiemy si, kto jeszcze tu siedzi. Ale nawet bdc tak izolowani, nie jestemy odcici od wieci z innych cel: poniewa staraj si wepchn nas jak najwicej, musz nas tasowa, kady za przybysz przynosi do naszej celi cae dowiadczenie, zgromadzone w starej. W ten sposb, siedzc jedynie na trzecim pitrze, wiemy o celach piwnicznych i o boksach parteru i o ciemnociach panujcych na pierwszym, eskim pitrze, i o dwukondygnacyjnej konstrukcji czwartego pitra, i o ostatnim z kolei numerze celi sto jedenastej. Przede mn siedzia w naszej celi pisarz dla dzieci, Bondarin, przedtem siedzia on na eskim pitrze z jakim polskim korespondentem, polski za korespondent siedzia jeszcze wczeniej z feldmarszakiem Paulusem i oto wiemy take wszystko o Paulusie do najmniejszego szczegu. Nadchodzi pora wezwa na przesuchania i dla tych, ktrzy pozostaj w celi, otwiera si perspektywa dugiego, miego dnia, rozjaniona przez wypadki, zawsze moliwe i lekko zamiona przez obowizki. Z obowizkw dwa razy na miesic moe nam przypa odpluskwianie ek z pomoc palnika lutowniczego (zapaki na ubiance s kategorycznie zabronione, aby zapali papierosa trzeba cierpliwie gosowa podniesionym palcem, pki stranik przez lipo nie zauway i nie da przypali palniki lutownicze powierzaj za nam cakiem spokojnie). Moe jeszcze zdarzy si co, co wydaje si realizacj uprawnienia, ale bardziej przypomina obowizek: raz na tydzie wyprowadzaj nas pojedynczo na korytarz i tam tp maszynk strzyg zarost. Moe jeszcze wypa obowizek froterowania parkietu w celi (Zw zawsze unika tej pracy, ponia go ona, jak zreszt kada inna). Mczymy si szybko, bomy godni, chocia ten obowizek mona chyba zaliczy do uprawnie taka to wesoa i zdrowa praca: bos nog posuwasz szczotk do przodu, a korpus odchylasz do tyu, w przd w ty w przd w ty i niech ci o nic gowa nie boli! Lustrzana posadzka! Potiomkinowskie wizienie! Poza tym ju nie toczymy si w naszej dawnej, 67 celi. W poowie marca podrzucono nam szstego lokatora, a przecie tu nie ma ani wsplnych nar, ani zwyczaju spania na pododze i oto przeniesiono nas w penym skadzie do piknej celi 53. (Bardzo polecam kademu, kogo tu jeszcze nie byo!) To nie jest cela! To komnata paacowa, rezerwowana na sypialni dla honorowych goci! Towarzystwo ubezpiecze Rosja 117 w tym skrzydle gmachu, nie liczc si z kosztami konstrukcji, podnioso wysoko pitra do
Towarzystwo to rozgocio si na skrawku ziemi szczeglnie chciwym ludzkiej krwi: przecinajc zauek Furkasowski, niedaleko domu Rostopczyna, rozszarpany zosta w 1812 roku Bogu ducha winny Wereszczagin, po tamtej za stronie Wielkiej ubianki mieszkaa (i mordowaa swoich chopw paszczynianych) zbrodnicza Saltyczycha. (Wzdu Moskwy pod red. N. A. Gejnike i in. Moskwa, Wyd. Sabasznikoww, 1917, str. 231).
117
137
Aleksander Soenicyn
piciu metrw. (Ach, jakie to cztery kondygnacje wtarabaniby tutaj naczelnik kontrwywiadu frontu, gwarantowane, e upchaby tu ze stu ludzi!) A okno! takie okno, e stajc na parapecie stranik ledwie siga lufcika, jedna szybka takiego okna godna jest by caym oknem pokoju mieszkalnego. I tylko spawane blachy blinca, zasaniajce cztery pite tego okna, przypominaj nam, e nie jestemy w paacu. A jednak w dzie soneczny, ponad krawdzi tej przybicy z gbi studni ubiaskiego podwrca, odbity w jakiej szybie pitego czy szstego pitra, wkrada si a do nas blady, wtrny soneczny zajczek. To dla nas prawdziwy zajczek ywa i droga istota! Z rozrzewnieniem przygldamy si, jak peznie po cianie. Kady jego ruch jest peen znaczenia, zwiastuje chwil spaceru, odmierza kilka przedobiednich kwadransw, by opuci nas, zanim rozdadz obiad. Oto wic nasze moliwoci: wyj na spacer! poczyta ksik! opowiedzie sobie nawzajem co z przeszoci! sucha i uczy si! dyskutowa i ksztaci si! I w nagrod jeszcze obiad z dwch da! Niewiarygodne! Pierwsze trzy kondygnacje ubianki maj marne spacery: wypuszcza si ich na dolny, wilgotny podwrzec dno wskiej studni midzy wiziennymi budynkami. Za to aresztantw z trzeciego i czwartego pitra wyprowadza si na orle wyyny na dach czwartego. Beton pod nogami, betonowe ciany na trzech chopw, obok nas stranik bez broni a jeszcze na wieyczce wartownik z automatem ale powietrze prawdziwe i prawdziwe niebo! Rce do tyu! Marsz parami! Nie rozmawia! Nie zatrzymywa si! ale zapominaj o zakazie zadzierania gowy! I rzecz jasna, zaraz gow zadzierasz. Widzisz tu nie odbite, nie z drugiej rki samo soce! Samo wiecznie ywe Soce! albo jego zociste miganie poprzez wiosenne oboki. Wiosna kademu przyrzeka szczcie, ale winiowi po dziesikro! O, niebo kwietniowe! To nic, e jestem w wizieniu. Chyba mnie jednak nie czeka rozstrzelanie. Za to tutaj nabior rozumu. Ja tu wiele rzeczy zrozumiem, o niebo! Jeszcze zd naprawi swoje bdy nie wobec nich, wobec ciebie, Niebo! Tu je pojem i ju je naprawi! Jak z jamy, z odlegej gbi, dobiega do nas z placu Dzieryskiego, nieprzerwane, ochrype, ziemskie pianie klaksonw. Tym, ktrzy mkn przy ich ryku, wydaje si, e to rogi tryumfalne, std za tak jasna jest ich nico. Specer trwa tylko dwadziecia minut, a ile z nim czy si trosk, ile czowiek ma do zaatwienia! Po pierwsze, miaby czowiek wielk ch zorientowa si w trakcie drogi na spacer i z powrotem jaki jest rozkad caego wizienia i gdzie te s te wiszce podwrce, eby mc kiedy, na wolnoci, przej si po placu i ju wiedzie. Po drodze jest szereg zakrtw i wymylam taki system: po wyjciu z celi kady skrt w prawo liczy jako plus jeden, kady w lewo minus jeden. I jakkolwiek by szybko nas prowadzono nie spieszy si z wyobraaniem sobie tej drogi, tylko stara si spokojnie liczy. I jeli po drodze zobaczysz jeszcze przez jakie okienko na klatce schodowej plecy ubiaskich najad, tulcych si do wieyczki z kolumnami nad samym placem a przy tym nie dasz si zbi z rachunku, to w celi pniej atwo si zorientujesz i bdziesz wiedzia, w ktr stron zwrcone jest wasze okno. Dalej na spacerze trzeba po prostu oddycha w jak najwikszym skupieniu.
138
Aleksander Soenicyn
Ale te tam, pod jasnym niebem trzeba umie wyobrazi sobie swoje przysze, jasne, bezgrzeszne i wyzbyte bdw ycie. Ale tam te ma si najlepsze warunki do rozmowy na najbardziej palce tematy. Chocia rozmowy w trakcie spaceru s zabronione, z tym si nie liczymy, trzeba tylko umie to robi za to wanie tu moe nie podsucha ci ani kapu, ani mikrofon. Na spacerze Suzi i ja staramy si trafi do jednej pary toczymy z nim rozmowy take w celi, ale najwaniejsze rzeczy lubimy sobie wanie tutaj dopowiada. Nie wystarczyo jednego dnia, bymy si do siebie zbliyli, dzieje si to powoli, ale ju mi zdy on wiele opowiedzie. Przy nim ucz si cakiem nowej dla mnie rzeczy: cierpliwie, krok po kroku wchania to, czego nigdy nie miaem w moim programie, co zdaje si nie mie nic wsplnego z jasno wytyczon lini mojego ycia. Od dziecistwa mam pewno, nie wiadomo skd, e mj cel to historia rosyjskiej rewolucji, caa za reszta mnie nie dotyczy. Dla zrozumienia za rewolucji od dawna nic mi nie potrzeba, prcz marksizmu; od caej reszty, od wszystkiego tego, co osobiste, odcinaem si i odwracaem oczy. Ale oto los zetkn mnie z Suzi, ten za cakiem czym innym dyszy, teraz wic z zapaem opowiada mi wci o tym, co mu najblisze a najblisza mu jest Estonia i demokracja. I chocia nigdy przedtem nie przychodzio mi do gowy, by interesowa si Estoni a tym bardziej buruazyjn demokracj, to teraz sucham i sucham jego entuzjastycznych opowieci o dwudziestu wolnych latach tego niekrzykliwego, pracowitego, malekiego narodu, ktrego mczyni s dorodni, a ruchy maj niespieszne, stateczne; mwi mi o zasadach estoskiej konstytucji, ktre wydestylowa z najlepszych europejskich dowiadcze jednoizbowy, stuosobowy parlament; i nie wiem czemu, ale wszystko to zaczyna mi si podoba, wszystko to zaczyna skada si take na moje dowiadczenie. 118 Z ochot zgbiam ich nieszczsne dzieje: midzy dwoma motami, teutoskim i sowiaskim tkwi od praczasw to malekie, estoskie kowadeko. Spaday na nie raz po raz ciosy, to ze wschodu, to z zachodu i nie wida byo koca, ani go teraz nie wida. Oto na przykad znana (wcale nie znana...) historia, jak chcielimy ich stamsi jednym skokiem w 1918 roku, ale nam si nie dali. Jak pniej Judenicz gardzi nimi, e Czuchocy, 119 mymy z kolei wyzywali ich od biaobandytw, tymczasem za estoscy gimnazjalici wstpowali do armii ochotniczej. Walnli w to kowadeko jeszcze w 40. roku i w 41., i w 44., jednych chopcw zabierao matkom sowieckie wojsko, innych niemieckie, a jeszcze inni sami uciekali do lasu. I talliscy inteligenci starszego pokolenia rozprawiali midzy sob, e czas ju wyrwa si z tego zaczarowanego krgu, oddzieli si i zacz y na wasn mod (no i e mgby w takim hipotetycznym wypadku zosta premierem, powiedzmy Tiif, ministrem za owiaty, powiedzmy Suzi). Ale ani Churchill ani Roosevelt nie mieli do nich adnego interesu, za to mia swj interes uncle Joe (czyli Josif Wissarionowicz). I skoro tylko wkroczyy nasze wojska, wszystkich tych marzycieli wyuskano w cigu pierwszych nocy z ich talliskich mieszka. Teraz siedziao ich z pitnastu na moskiewskiej ubiance, kady w innej celi, a oskareni byli z artykuu 582, jako winni zbrodniczej chci samostanowienia.
Suzi tak mnie pniej nazwie we wspomnieniu: dziwna mieszanka marksisty z demokrat. A tak, dziwacznie to si wtedy u mnie kojarzyo. 119 Pogardliwe przezwisko mieszkacw tych bagiennych okolic, gdzie zbudowano Petersburg.
118
139
Aleksander Soenicyn
Powrt ze spaceru do celi to za kadym razem malutkie aresztowanie. Nawet w naszej okazaej celi po spacerze powietrze wydaje si duszne. Po przechadzce chciaby te czowiek co przegry, ale o tym lepiej nie myle, nie myle! Czasem kto z otrzymujcych paczki nietaktownie rozkada swoje wiktuay w nieodpowiedniej chwili i zabiera si do jedzenia, to si nie godzi. Ale nic to, wiczymy si w sztuce panowania nad sob! Niedobrze te, jeli autor ksiki zastawia na ciebie puapki, jeli zaczyna szczegowo opisywa jakie potrawy precz z tak ksik! Precz z Gogolem! Czechw te na nic, za wiele arcia! Nie mia apetytu, ale nie baczc na to spoy (sukinsyn!) porcj cielciny i popi j winem. Czyta tylko to, co dla ducha! Dostojewski oto kogo powinien czyta wizie! Ale zaraz, czy to nie u niego: dzieci godoway, ju od kilku dni nie widziay one nic, prcz chleba i k i e b a s y ? Biblioteka ubianki jest jej ozdob. Co prawda, bibliotekarka jest obrzydliwa powowose pannisko o koskiej raczej urodzie; zrobia wszystko, aby by brzydk: twarz ma tak ubielon, e przypomina nieruchom mask kuky, wargi ma fioletowe, a wyszczypane brwi umalowane na czarno. (W ogle to jej sprawa, ale winiom byoby milej, gdyby bya licznotk a moe naczelnik ubianki to wanie wzi pod uwag?). Ale oto, jaki cud si zdarza: raz na dziesi dni, przychodzc po odbir ksiek, przyjmuje ona nasze zamwienia! Wysuchuje ich z t sam co zawsze nieludzk, mechaniczn obojtnoci ubiask; nie mona si zorientowa czy syszaa te nazwiska? te tytuy? czy same nasze sowa do niej docieraj? Wychodzi. Mija kilka godzin w radoci i trwodze. W cigu tych godzin odbywa si wertowanie i sprawdzanie wszystkich ksiek, oddanych przez nas: patrz, czy nie zostawilimy gdzie naku, albo znakw pod literami (istnieje taki typ korespondencji wiziennej), albo ladw paznokcia obok urywkw, ktre nam si podobay. Denerwujemy si, chocia nikt nie dopuci si tego. Bo mog przyj i oznajmi: znalezione kropki. Jak zawsze, musz mie racj i jak zawsze, dowodw nie potrzeba, a ju jestemy pozbawieni ksiek na trzy miesice jeli w ogle caa cela nie zostanie ukarana karcerem. Te najlepsze, jasne miesice wizienne, zanim czowieka wrzuc do jamy obozu bardzo to przykro przesiedzie je bez ksiek! No wic nie tylko lk nas zdejmuje, ale drymy, jak za modych lat, kiedy czowiek posya licik miosny i czeka na odpowied: odpisze, czy nie odpisze? I jak da odpowied? Wreszcie ksiki nadchodz i decyduj o charakterze najbliszych dziesiciu dni: czy wicej uwagi powici si lekturze, czy te przynios nam byle co i trzeba bdzie raczej skupi si na rozmowach? Ksiek przynosz tyle, ilu nas jest w celi to sposb mylenia tego, co dzieli chleb, nie za bibiotekarza: na jednego, jedna, na szeciu sze. Ludne cele wygrywaj. Czasami pannica wykonuje nasze zamwienia nad podziw dobrze! Ale nawet, kiedy je zbywa byle czym, te jest ciekawie. Dlatego, e biblioteka Wielkiej ubianki jest czym unikalnym. Zapewne skompletowano j ze skonfiskowanych ksigozbiorw prywatnych: bibliofile, ktrzy je zgromadzili, ju dawno oddali dusze Bogu. Ale najwaniejsze, e przez cae dziesiciolecia cenzurujc i kastrujc wszystkie bez wyjtku biblioteki kraju, bezpieczestwo zapomniao zajrze sobie za pazuch i tu, w samej smoczej jamie mona byo czyta Zamiatina, Pilniaka, Pantelejmona Romanowa i wszystkie tomy pism zbiorowych Merekowskiego. (Niektrzy dowcipkowali: ju nas maj za odfajkowanych,
140
Aleksander Soenicyn
dlatego pozwalaj czyta to, co zabronione. Ja za myl, e ubiascy bibliotekarze nie mieli pojcia co nam daj lenistwo i ciemnota). W czasie tych przedobiednich godzin czyta si ostro. Ale jedno zdanie z ksiki potrafi czowieka poderwa na nogi i zmusi do chodzenia od okna do drzwi, od drzwi do okna. I czowiek ma ch pokaza ssiadowi, co przeczyta i jakie wnioski std pyn i oto ju zaczyna si spr. Czsto cieram si w ten sposb z Jurijem Jewtuchowiczem. * Tego marcowego ranka, kiedy nasz pitk przeniesiono do paacowej celi 53 doszlusowa do nas szsty wizie. Wszed jak cie. zdawao si, e nie dotyka podogi podeszwami. Wszed i niepewien czy si utrzyma na nogach plecami przywar do framugi drzwi. W celi nie palia si ju lampa i wiato poranka byo mde, ale przybysz nie mg go znie, mruy oczy. I milcza. Sukno jego wojskowego frencza i spodni nie pozwalao zaliczy go ani do sowieckiej, ani niemieckiej, ani polskiej, ani angielskiej armii. Twarz mia pocig, nie bardzo rosyjsk. Ale by chudy! A ponadto bardzo wysoki. Zwrcilimy si do niego po rosyjsku milcza. Suzi zada pytanie po niemiecku te milcza. Fastenko powiedzia par sw po francusku, po angielsku milcza. Tylko stopniowo na jego wyndzniaej, tej, ptrupiej twarzy pojawi si umiech jakiego w yciu nie widziaem! Luudzie... powiedzia sabym gosem, jakby dopiero co ockn si z omdlenia, albo jakby ca t noc czeka na rozstrzelanie. I wycign osab, wychud rk. Trzyma w niej szmaciany wzeek. Nasz k w o k a ju zrozumia, co to takiego, porwa wzeek, rozsupa go na stole byo tam koo dwustu gramw jasnego tytoniu i ju skrca sobie papierosa poczwrnej gruboci. Tak oto, po trzech tygodniach piwnicznego boksu zjawi si wrd nas Jurij Nikoajewicz Jewtuchowicz. Od czasw star zbrojnych na KWD w 1929 roku piewano w naszym kraju piosenk: Pier wystawiajc na atak wray D w u d z i e s t a s i d m a stoi na stray! Dowdc artylerii tej 27 dywizji strzeleckiej sformowanej jeszcze w czasach wojny domowej, by oficer carski Mikoaj Jewtuchowicz (przypomniaem sobie jego nazwisko, widziaem je wrd imion autorw naszego podrcznika artylerii). W mieszkalnym wagonie towarowym, zawsze w towarzystwie ony, przecina on Wog i Ural, to w kierunku wschodnim, to zachodnim. W tym wagonie spdzi swoje pierwsze lata take syn jego Jurij, urodzony w 1917 roku, rwienik rewolucji. Pniej ojciec osiedli si w Leningradzie, pracowa w Akademii, y szczliwie i dostatnio, syn za ukoczy szkol oficersk. Podczas wojny fiskiej Jurij rwa si na front,
141
Aleksander Soenicyn
ale przyjaciele ojca skierowali go do sztabu armii jako adiutanta. Jurij nie musia peza do ataku na fiskie bunkry, nie znalaz si w okreniu podczas wyprawy zwiadowczej, nie marz na niegu pod kulami strzelcw wyborowych ale order Czerwonego Sztandaru, nie byle co! zosta starannie przykrcony do jego bluzy wojskowej. W ten sposb zakoczy dla siebie fisk wojn z przewiadczeniem, e bya sprawiedliwa i e jego udzia w niej by poyteczny. Ale podczas nastpnej wojny ju mu nie poszo tak gadko. Jurij doskonale zna niemiecki, przebrano wic go w mundur niemieckiego oficera i z jego dokumentami posano na zwiady. Wykona swoje zadanie i wracajc przebra si znw w sowiecki mundur, cignity z zabitego, ale tu trafi do niemieckiej niewoli. Posano go do koncentracyjnego niemieckiego obozu pod Wilnem. W kadym yciu jest jakie wydarzenie decydujce dla losu czowieka, dla jego losu, przekona, i namitnoci. Dwa lata pobytu w tym obozie zupenie go wewntrznie przekabaciy. Czym by ten obz tego nie dao si ubra w adne frazesy, ani obej syllogizmem. W tym obozie musiao si umrze, kto za nie chcia umrze musia wycign wnioski. Zachowa ycie mogli o r d n e r z y wewntrzna policja obozowa, sformowana z jecw. Rozumie si, e Jurij nie zosta ordnerem. Przetrwa mogli te kucharze. Mg jeszcze zachowa ycie tumacz by na nich popyt. Wadajc wietnie niemieckim, Jurij nie zdradzi si z tym. Zdawa sobie spraw, e tumacz bdzie musia sprzeniewierzy si rodakom. Jeszcze mona byo przeduy sobie ycie kopaniem grobw, ale tu byo mnstwo silniejszych i zrczniejszych od niego. Jurij zameldowa, e jest artystmalarzem. Istotnie, w ramach wszechstronnej, domowej edukacji pobiera rwnie lekcje rysunku. Jurij niele malowa i tylko ch naladowania ojca, z ktrego by dumny, nie pozwolia mu wstpi do szkoy sztuk piknych. Razem z jeszcze innym malarzem, starym ju czowiekiem (auj, e nie pamitam jego nazwiska) przydzielono im osobn izdebk w baraku i tam Jurij malowa Niemcom z komendy obozu rne obrazki uczt Nerona, korowody elfw, otrzymujc za to co do jedzenia. Ta bryja, po ktr oficerowie jecy wystawali w kolejce od szstej rano z menakami, bici pakami przez ordnerw, a chochlami przez kucharzy ta bryja nie moga przeduy ludzkiego ycia. Wieczorami przez okno swojej ciupki Jurij oglda teraz ten jedyny widok, dla uwiecznienia ktrego dano mu byo wada pdzlem: wieczorna mgieka nad bagnist k, caa ka opasana drutem kolczastym, pon na niej mnogie ogniska, a wok ogniska niegdy sowieccy oficerowie teraz za istoty podobniejsze do zwierzt obgryzajcy koci padych koni, wypiekajcy placki z kartoflanych upin, palcy skrty z nawozu i rojcy si od wszy. Jeszcze nie wszyscy ci dwunoni powyzdychali. Jeszcze nie wszyscy utracili mow artykuowan i wida byo w purpurowych blaskach ognia, jak pna wiadomo rzeczy obi ich twarze, coraz bardziej przypominajce pyski neandertalczykw. Smak piounu! ycie, ktre Jurij sobie przedua, ju nie jest mu wicej mie. Nie naley do tych, ktrzy atwo wyrzekaj si pamici. Nie, zdoby szans przetrwania i musi wycign wnioski. Ju wiedz oni, e nie chodzi tu o Niemcw, przynajmniej nie tylko o Niemcw, e z jecw rnych armii tylko sowieccy tak yj i tak umieraj nikomu nie jest gorzej ni
142
Aleksander Soenicyn
im. Nawet Polakw, nawet Jugosowian, trzymaj w znacznie znoniejszych warunkach. Anglicy za czy Norwegowie zawaleni s paczkami Midzynarodowego Czerwonego Krzya, czy przesykami z domu, nie chc po prostu je tego, co im przydzielaj Niemcy. Tam, gdzie obozy ssiaduj ze sob, sojusznicy z dobrego serca przerzucaj naszym przez druty jamun i nasi rzucaj si na to, jak sfora psw na ko. Rosjanie dwigaj cay ciar wojny i taki los wanie Rosjanom wypada. Dlaczego? Tdy i owdy stopniowo przesczaj si wiadomoci: ZSSR nie uznaje dawnego, rosyjskiego podpisu pod hask konwencj o jecach wojennych a to znaczy, e nie bierze adnej odpowiedzialnoci za traktowanie obcych jecw i nie pretenduje do opieki nad wasnymi onierzami, wzitymi do niewoli przez nieprzyjaciela. 120 ZSSR nie uznaje Midzynarodowego Czerwonego Krzya. ZSSR nie uznaje tych, ktrzy byli wczoraj jego onierzami: nie jest zainteresowany, aby pomaga im w niewoli. I serce entuzjasty rwienika Padziernika ciska chd. Tam, w barakowej ciupce, ciera si on i sprzecza ze starym malarzem (Jurij nie od razu daje si przekona, wykca si, stary za tylko stopniowo ujawnia swoje racje). Co? e Stalin? Ale czy to nie za wiele zwala wszystko na Stalina i na jego krtkie rce? Ten, kto wyciga tylko p wniosku ten w ogle nie dojdzie do konkluzji. A tamci, pozostali? Tam, obok Stalina i niej, na caym obszarze Ojczyzny oglnie mwic ci, ktrym Ojczyzna pozwolia mwi w swoim imieniu? I co wypada czyni, jeli matka sprzedaa nas Cyganom; nie, gorzej, rzucia psom? Czy dalej jest nasz matk? Jeli ona ci si pucia to czy dalej obowizuje ci wierno wobec niej? Ojczyzna, ktra zdradzia wasnych onierzy czy to dalej Ojczyzna? ...Jak si wszystko odmienio! Jurij ubstwia ojca a teraz go przeklina! Po raz pierwszy przyszo mu na myl, e jego ojciec waciwie zama przysig, zoon tej armii, w ktrej wyrs, e dopuci si zdrady, bo pragn ustanowi ten ad, ktry teraz z kolei oddawa swoich onierzy na zgub. I dlaczego z tym zdradzieckim adem Jurij ma czu si zwizany przysig? Gdy wiosn 1943 roku przyjechali do obozu werbownicy z pierwszych rosyjskich, .legionw ten i w poszed, eby uratowa si od godowej mierci. Jurij za poszed z mocnym i jasnym przekonaniem. Ale w legionie nie zagrza miejsca; jak skr ju zdarli, to nie ma co runa aowa. Jurij przesta teraz ukrywa swoj dobr znajomo niemieckiego i wkrtce pewien szef, Niemiec spod Kassel, ktremu zlecono utworzenie skrconych kursw szpiegowskich, zabra Jurija jako swoj praw rk. Tak oto zaczo si spezanie, ktrego Jurij nie przewidzia, zaczo si podrzucanie cakiem innych kart. Jurij gorco chcia wyzwoli kraj a pchali go do szkolenia szpiegw. Niemcy mieli wasne plany. A gdzie bya nieprzekraczalna granica? Od jakiej chwili ju nie wolno jej byo przekroczy? Jurij zosta lejtnantem armii niemieckiej. W niemieckim mundurze jedzi teraz po Niemczech, bywa w Berlinie, odwiedza rosyjskich emigrantw, czyta dawniej niedostpnych Bunina, Nabokowa, Adanowa... Jurij spodziewa si, e u kadego z nich, e u takiego Bunina kada stronica broczy krwi, ywymi ranami Rosji. Ale c to? Na co roztrwonili oni swoj drogocenn wolno? Znw o ciele kobiecym, o wybuchach namitnoci, o zachodach
120
Konwencj t uznalimy dopiero w 1955 roku.
143
Aleksander Soenicyn
soca, o wdzicznych gwkach dobrze urodzonych panien, o anegdotach sprzed lat. Pisali tak, jakby adnej rewolucji w Rosji nie byo, albo jakby zbyt trudno im j byo zrozumie. Pozostawili modym Rosjanom trosk o odnalezienie kierunku w yciu. Tak szarpa si Jurij, niecierpliwie si rozglda, niecierpliwie szuka informacji, a tymczasem odwiecznym rosyjskim obyczajem coraz czciej i coraz gbiej topi swj niepokj w wdce. Czym bya ta ich szkoa szpiegowska? Nie bya na serio, rzecz jasna. W cigu szeciu miesicy mogli ich nauczy zaledwie skokw ze spadochronem, posugiwania si materiaami wybuchowymi i obsugi nadajnika radiowego. Niewielkie te mieli do nich zaufanie. Przerzucono ich przez front, aby obniy cen zaufania. Natomiast dla umierajcych, beznadziejnie zapomnianych rosyjskich jecw te szkki, zdaniem Jurija, byy dobrym wyjciem: ludzie tu podkarmiali si, dostawali ciep, now odzie a nadto wszystkie kieszenie zapychano im sowieck walut. Kursanci (a take nauczyciele) udawali, e tak wanie bdzie: e na sowieckim zapleczu bd szpiegowa, wysadza w powietrze wyznaczone obiekty, nawizywa szyfrem czno radiow i wraca do punktu wyjcia. Oni tymczasem chcieli przez t szko po prostu wymkn si mierci i niewoli, chcieli mc dalej y, ale nie za cen strzelania do swoich na froncie. Oczywicie, w naszym ledztwie nie brao si pod uwag takich pobudek. Jakim prawem chcieli oni y, skoro rodziny dygnitarzy na sowieckim zapleczu bez tego i tak dobrze sobie yy? Nie zaliczano tym ludziom adnej odmowy wzicia do rk niemieckiego karabinu. Za ich zabaw w szpiegw wlepiano im najciszy paragraf 586 i na dodatek zarzut zamiaru dywersji. Znaczyo to: trzyma, pki nie zdechn. A tu nagle przed samym nowym rokiem 1945, pewien sprytny chopak wrci i zameldowa, e zadanie wykona (sprbuj sprawdzi!). To byo co nadzwyczajnego. Szef nie mia wtpliwoci, e przysa go SMIERSZ i postanowi go rozstrzela (oto los sumiennego szpiega!). Ale Jurij nalega, aby wanie da mu nagrod i pochwali w obecnoci kursantw. Szpiegrepatriant zaprosi Jurija na literka i cay rozpalony, pochylony nad stoem zwierzy si: Jurij Nikoajewicz! Sowieckie dowdztwo obiecuje panu darowa win, jeeli pan zaraz sam przejdzie na nasz stron. Jurij zadra cay. Serce, ju zatwardziae, ju cakiem rozczarowane, poczuo przypyw ciepa. Ojczyzna?... Wyklta ju, niesprawiedliwa i taka jednak droga! Przebaczenie?... I mona bdzie wrci do rodziny? I przej si w Leningradzie po Kamiennoostrowskim? Co tam, to w kocu jestemy Rosjanami! Przebaczcie nam, wrcimy do domu i bdziemy tacy grzeczni!... Te ptora roku po wyjciu z obozu nie przyniosy Jewtuchowiczowi szczcia. Nie biczowa si, ale nie widzia perspektyw. Rozmawiajc przy kieliszku z innymi, takimi samymi wysadzonymi z sioda Rosjanami, czu to samo, co oni: nie ma adnego oparcia, to nie jest ycie. Niemcy robi z nimi, co chc. Teraz, gdy wojna wyranie ju sza ku klsce, przed Jurijem niespodzianie otworzya si droga wyjcia: szef go lubi i zwierzy si, e w Hiszpanii ma w rezerwie posiado i e tam bd razem mogli si schroni po upadku imperium. Ale oto siedzi ci tu przy tym samym stole pijany rodak i sam ryzykujc gow zachca czowieka: Jurij Nikoajewicz! Sowieckie dowdztwo ceni paskie dowiadczenie i wiedz, oni chc si od pana dowiedzie, jak jest zorganizowany niemiecki wywiad....
144
Aleksander Soenicyn
Dwa tygodnie drczyy Jurija wahania. Ale podczas sowieckiej ofensywy zza Wisy, gdy przenosi swoj szko w gb na Zachd, Jurij kaza zboczy na zaciszny polski folwark, tam ustawi swoich ludzi szeregiem i oznajmi: Przechodz na sowieck stron! Macie wolny wybr! I ci szpiegowie od siedmiu boleci, z mlekiem pod nosem, jeszcze przed godzin popisujcy si swoim oddaniem dla niemieckiego rajchu teraz krzyknli z entuzjazmem: Hurraaa! My te! (Wiwatowali na cze swojej przyszej katorniczej pracy...). Szpiegowska szkoa w penym skadzie schowaa si, czekajc nadejcia sowieckich czogw, a pniej take SMIERSZ. Wicej ju nigdy nie zobaczy Jurij swoich ludzi. Trzymano go oddzielnie, przez dziesi dni kazano opisywa ca histori szkoy, programy, akcje dywersyjne i ju naprawd myla, e Jego dowiadczenie i wiedza.... Ju nawet omawiana bya sprawa jego wyjazdu do domu, do rodziny. I dopiero na ubiance zrozumia, e nawet z Salamanki bliej by mu byo do Newy... Mg spodziewa si rozstrzelania albo nie mniej ni dwudziestu lat. Tak to nieodparcie ulega czowiek urokom dymku z rodzinnego komina... Podobnie jak zb nie przestaje bole zanim si nie zatruje nerwu, tak samo i my nie przestaniemy rwa si do kraju dopty, dopki nie ykniemy arszeniku. Lotofagowie z Odyssei mieli wanie po to te jakie lotosy... Wszystkiego trzy tygodnie spdzi Jurij w naszej celi. Przez cae te trzy tygodnie toczyem z nim spory. Twierdziem, e nasza rewolucja bya wspaniaa i sprawiedliwa, e straszne byo tylko jej wypaczenie w 1929. Jurij patrzy na mnie z politowaniem i nerwowo zaciska wargi: zanim zaczo si rewolucj, trzeba byo kraj odpuskwi! (Gdzie przecie byy jakie punkty styczne midzy nim a Fastenko, mimo e tak odlege byy punkty wyjcia). Mwiem, e przez dugi czas tylko ludzie szlachetnych de i bezkompromisowo ofiarni zajmowali si wszystkimi powanymi sprawami w naszym kraju. On powiada e wszyscy z tej samej gliny co Stalin, od samego pocztku. (Co do tego, e Stalin jest bandyt rnic midzy nami nie byo). Ja zachwycaem si Gorkim co za mdro! jaki suszny punkt widzenia! jaki wielki artysta! On replikowa: marna, szara figura! Sam siebie zmyli i bohaterw sobie powymyla, jego wszystkie powieci s zablagowane. Lew Tostoj o, to jest car naszej literatury! Z powodu tych codziennych sprzeczek, prowadzonych zapalczywie, jak to za modu, nie potrafilimy z nim wzajemnie si zbliy i zobaczy w rozmwcy co wicej ni to, czemu chcielimy zaprzeczy. Zabrano go w kocu z celi i od tego czasu, cho pytaem, kogo mogem, nikt nie siedzia z nim w Butyrkach, nikt nie spotka go na etapach. Nawet szeregowi wasowcy poznikali gdzie bez ladu, najczciej gryz traw, niektrzy dotd nie maj papierw na wyjazd z pnocnej guszy. Los za Jurija Jewtuchowicza nawet wrd nich nie by zwyczajny. 121 Uywam tu i uywa bd dalej terminu wasowiec w tym niejasnym, ale ustalonym ju sensie, w jakim wszed on i zdoby prawo obywatelstwa w jzyku sowieckim, nie poddajc si jednak nigdy cisej definicji; szuka jej dla osb prywatnych
W 1974 roku (Russkaja Mysi 27.VI) pewien byy zek zawiadczy, e Jurij dosta 25 lat obozu i odbbnil je na Sachalinie, na budowie nr 505.
121
145
Aleksander Soenicyn
byo rzecz niebezpieczn, dla osobistoci oficjalnych za zbyteczn: wasowiec by to w ogle kady czowiek sowiecki, ktry z broni w rku stan podczas tej wojny po stronie przeciwnika. Trzeba bdzie jeszcze caych lat i wielu ksiek, aby termin ten podda analizie, wyodrbni rozmaite kategorie i wtedy zostan na sicie wasowcy w cisym sensie sowa to znaczy otwarci zwolennicy albo podwadni generaa Wasowa, ktrzy stanli po jego stronie od chwili, gdy genera ten, ju w niemieckiej niewoli, da swoje imi ruchowi antybolszewickiemu. Takich zwolennikw w pewnych okresach wojny bywao zaledwie kilkuset, a wasowska armia w cisym sensie, z wasnym sztabem centralnym nigdy waciwie nie zdya si sformowa. Ale w grudniu 1942 roku Niemcy wykonali oszukaczy gest propagandowy: opublikowali komunikat o majcym miejsce (a nigdy miejsca nie miao) zebraniu zaoycielskim Komitetu Rosyjskiego w Smolesku, ktry mia (albo i nie mia) by czym w rodzaju rosyjskiego rzdu; komunikat by w tym punkcie wyjtkowo niejasny; podali te do wiadomoci nazwiska: generaalejtnanta Wasowa i generaamajora Mayszkina. Niemcy mogli pozwoli sobie na tak zabaw: wyda komunikat, pniej zdementowa go, nastpnie dziaa w zupenie innym duchu, ale ulotki poszyboway z samolotw, spoczy na naszych frontowych polach, zalegy w naszej pamici. Wiadomo o wasowskim komitecie w naturalny sposb obrosa legendami o caym ruchu, o zbrojnych oddziaach i kiedy w niemieckiej armii na niektrych odcinkach frontu naprzeciw naszych linii zaczli zjawia si uzbrojeni nasi rodacy z rosyjskich albo tzw. narodowych oddziaw, to przylgno do nich jedyne znane sowo wasowcy i nasi politrucy wcale temu nie przeczyli. W ten umowny, lecz solidny sposb zrs si cay ten ruch z imieniem Wasowa. A ilu byo takich naszych wspobywateli, ktrzy podnieli or przeciw swojej ojczynie? Nie mniej ni 800.000 sowieckich obywateli weszo w skad organizacji zbrojnych, ktrych celem bya walka z pastwem sowieckim pisze znawca problemu (Thorwald: Wen sie verderben wollen..., Stuttgart, 1952). Podobne szacunki znajdujemy rwnie w innych rdach (na przykad Sven Steenberg: Wlassow Verraeter oder Patriot? Koln, 1968). Trudno o zupen ciso, gdy chodzi o cyfry, take dlatego, e w niemieckiej administracji i w krgach dowdczych armii zwalczay si wzajemnie rozmaite tendencje; nisze instancje, znajce podczas wojny prawdziwy stan rzeczy, zainteresowane byy w pomniejszaniu takich cyfr, aby nie straszy zwierzchnikw rozrostem si antybolszewickich, ale te nie proniemieckich. I wszystko to miao miejsce jeszcze przed stworzeniem osobnej Rosyjskiej Armii Wyzwoleczej (ROA) w kocu 1944 roku. * Nadchodzia nareszcie pora ubiaskiego obiadu: z daleka ju syszelimy radosny pobrzk na korytarzu, a potem wnoszono, jak w restauracji, na tacy, dwa aluminiowe talerze (nie miski): chochl zupy i chochl wodnistej kaszy bez omasty. Wizie ledczy w trakcie pierwszych udrcze niczego nie chce bra do ust, s tacy, co przez kilka dni nawet chleba nie tkn, nie wiedz, co z nim pocz. Ale stopniowo wraca apetyt pniej przychodzi stan cigego godu, prowadzcy a do arocznoci. Jeszcze pniej jeli czowiek zdoa si pomiarkowa, odek si kurczy, przystosowuje do skpego wiktu i tutejsza mizerna porcja wydaje si by w sam raz. eby doj do tego,
146
Aleksander Soenicyn
trzeba si wiczy, trzeba odzwyczai si od podgldania, czy kto inny nie je za duo, zabroni wiziennych rozmw o jedzeniu, niebezpiecznych dla odka, i stara si w ogle podciga ducha raczej wzwy. Na ubiance jest to uatwione dziki dwm godzinom poobiedniego leenia te cudo sanatoryjne. Kadziemy si tyem do judasza, przysuwamy sobie na pokaz otwarte ksiki i zapadamy w drzemk. Spanie jest waciwie wzbronione i stranicy widz, e stronic dugo nikt w ksikach nie przewraca, ale w tych godzinach zwykle nie pukaj (ten humanitaryzm tumaczy si w ten sposb, e kto nie powinien wcale spa, ten jest w tym czasie na dziennym przesuchaniu). Dla uparciuchw, ktrzy nie chc podpisa protokou, kontrast jest jeszcze ostrzejszy: wracaj do celi, a tu wanie koczy si godzina ciszy! Sen za jest najlepszym lekarstwem na gd i na strapienie: zasoby organizmu si nie spalaj, a mzg nie roztrzsa wci na nowo omyek. ktre czowiek sam sobie wypomina. A teraz kolacja po chochelce rzadkiej kaszy. ycie roztacza przed nami na wycigi wszystkie swoje uroki. Teraz przez pisze godzin do dzwonka czowiek nie wemie ju niczego do ust, ale to ju nie straszne, atwo si przyzwyczai do tego, by wieczorami nie chciao si ju je dawno to ju znane medycynie wojskowej, w pukach rezerwowych te wieczorem je nie daj. Teraz nadchodzi chwila wieczornego wyjcia za potrzeb moment, na ktry czowiek przez cay dzie czeka najczciej ze dreniem. Jak lekki staje si wiat w jednej chwili! Jak uprociy si od razu wielkie problemy czujesz to? Niewakie wieczory ubiaskie! (Zreszt tylko wtedy masz uczucie niewakoci, gdy nie oczekujesz nocnego przesuchania). Niewakie ciao, na tyle zaledwie zaspokojone porcj kaszy, by dusza nie czua jego ciaru. Jakie lekkie, jakie swobodne myli! Czujemy si, jak na wyynach synajskich, gdzie prawda objawia nam si wrd pomienia. Czy to nie o tym mwi Puszkin: Ja pragn y dla myli i cierpienia! I oto cierpimy i mylimy, i nie ma w naszym yciu innej treci. Jak atwe si okazao osignicie tego ideau... Dysputujemy take wieczorami, to jasne, odrywajc si od szachw, w ktre gramy z Suzim, i od ksiek. Najostrzejsze dyskusje toczymy z tym samym Jewtuchowiczem, poniewa poruszamy kwestie groce wybuchem, na przykad spraw wynikw wojny. Wanie wszed stranik i bez jednego sowa, bez adnego wyrazu opuci na oknie granatow sztork zaciemnienia. Teraz tam. za obiema zasonami, wieczorna Moskwa zaczyna rba saluty. 122 Nie widzimy ani jarzcego si fajerwerkami nieba, ani mapy Europy, ale prbujemy wyobrazi j sobie szczegowo i zgadn, jakie to miasta zostay zdobyte. Te saluty osobliwie Jurija drcz. Oczekuje od losu naprawienia wasnych swoich bdw, zapewnia nas on, e wojna wcale si nie koczy i e teraz Armia Czerwona i Anglo Amerykanie zderz si ze sob, e teraz dopiero zacznie si prawdziwa walka. Cela odnosi si do takich przepowiedni z niezwykym zaciekawieniem. No i czym si to skoczy? Jurij
122
Po Stalingradzie zdobyciu kadego wikszego miasta towarzyszy w Moskwie salut artyleryjski z fajerwerkiem.
147
Aleksander Soenicyn
zapewnia, e Armia Czerwona rozbita bdzie bez trudu (a wic doczekamy si uwolnienia? czy raczej rozstrzelania?). Tu ja oponuj i zaczyna si szczeglnie zapamitay spr. J. dowodzi, e nasza armia jest wyczerpana, wykrwawiona, le wyekwipowana i co najwaniejsze przeciw aliantom nie bdzie ju walczy z tak zacitoci. Ja za czerpic dowody ze znanych mi jednostek twierdz, e jest teraz silna i pena zawzitoci i e w takim wypadku bdzie la aliantw jeszcze lepiej ni Niemcw. Nigdy! krzyczy (pszeptem) Jurij. A Ardeny? krzycz (pszeptem) ja. Wtrca si Fastenko i wymiewa nas obu, twierdzc, e nie rozumiemy Zachodu, e teraz nikt ju nie zmusi w ogle alianckich wojsk do walki z nami. Jednak wieczorem czowiek chciaby nie tyle spiera si, ile posucha czego ciekawego, a nawet uspokajajcego, chciaby, aby panowaa zgoda. Jeden z takich ulubionych wiziennych tematw, to rozmowa o wiziennych tradycjach, o tym jak s i e d z i a o s i d a w n i e j . 123 Mamy w celi Fastenk i dlatego suchamy wiadomoci z pierwszej rki. Najbardziej nas rozczula fakt, e kto dawniej by winiem politycznym, ten mia powd do dumy, e nie tylko nie wyrzekali si ich krewni, ale e nieznajome dziewczta przyjeday w odwiedziny i podajc si za narzeczone utyskiway widzenia. A dawna, rozpowszechniona tradycja paczek witecznych dla winiw? Nikt w Rosji nie przystpowa do wielkanocnych rekolekcji, jeli przedtem nie zanis bezimiennemu aresztantowi paczki ywnociowej do wsplnego, wiziennego kota. Niesiono w darze szynki, placki, kulebiaki, koacze. Jaka biedna starowinka te niosa dziesi pisanek i lej robio jej si na sercu. Gdzie te podziaa si ta rosyjska dobro? Zastpio j uwiadomienie! Jak bardzo, w jak nieodwracalny sposb nastraszono nasz lud, jak oduczono go troski o tych, ktrzy cierpi! Dziw teraz bierze, kiedy si o tych sprawach mwi. Gdyby teraz kto w jakiej instytucji zaproponowa zbirk przedwiteczn na rzecz miejscowego aresztu, zwierzchno uznaaby to niemal za prb antysowieckiego powstania! Do takiego zbydlcenia doszli. A czym byy te witeczne dary dla winiw! Czy tylko spraw dobrego jedzenia? Nie, daway uczucie ciepa: oto kto na wolnoci myli o tobie, troszczy si o ciebie. Opowiada nam Fastenko, e za sowieckich czasw istnia jeszcze polityczny Czerwony Krzy, ale tu ju nie, ebymy mu nie wierzyli! nie bardzo to sobie umiemy wyobrazi. Powiada, e J. P. Pieszkowa wykorzystujc swj osobisty immunitet, jedzia za granic, zbieraa tam pienidze (u nas nie bardzo by moga) a pniej kupowaa tu za nie wiktuay dla politycznych, pozbawionych rodzin. Czy dla wszystkich? Tu wyjania si, e nie dla Kaerw, to jest kontrrewolucjonistw (to znaczy nie dla artykuu 58), lecz tylko dla czonkw dawnych partii socjalistycznych. Ach, to prosz tak mwi od razu! A zreszt sam w Czerwony Krzy, ponad gow Pieszkowej, te zosta w sumie wyaresztowany... Jeszcze jedna sprawa, o ktrej mio jest pogada wieczorem, gdy nie oczekuje czowieka przesuchanie to zwolnienie. Tak, podobno zdarzaj si takie zadziwiajce wypadki, niektrych puszcza si wolno. O, zabrano z celi Zwa z rzeczami. Moe go wypuszczono? ledztwo nie mogo przecie tak szybko si skoczy. (Po dziesiciu dniach
W rozgardiaszu rewolucji lutowej radykalny dziennikarz E. Pieczerski (Rannieje utro z 7.III.1917 roku) chwali si, jak to aresztowany przez moskiewsk Ochran dzie w dzie obserwowa ycie wizienia przez judasza w drzwiach celi. Chcia nas nastraszy okruciestwem Ochrany, w istocie za wykaza, e na judaszach nie byo nawet zewntrznej zasonki.
123
148
Aleksander Soenicyn
wrci: zawieli go do Lefortowa. Tam zabra si chyba do podpisywania, wic pozwolono mu wrci do nas). Jeli wic tylko ci zwolni suchaj, przecie twoja sprawa jest baha, sam tak mwisz to obiecaj mi, e pjdziesz do mojej ony i na znak tego niech w jakiej paczce przekae mi ona, no, powiedzmy, dwa jabka... Nie ma teraz nigdzie jabek. No to trzy obwarzanki. Moe si zdarzy, e obwarzankw w Moskwie nie dostanie. No dobrze, to cztery kartofle! (Umwi si tak, pniej faktycznie N. zostaje zabrany z rzeczami, M. za otrzymuje w paczce cztery kartofle. To zdumiewajce, to wspaniae! pucili go, a mia spraw o wiele powaniejsz ni moja to i mnie moe ju niedugo?... A tu po prostu onie M. jeden ziemniak rozsypa si w torbie, N. za ju dawno jedzie na Koym w adowni parowca). Tak sobie pleciemy trzy po trzy, wspominamy rne zabawne wypadki i wesoo czowiekowi i mio wrd ciekawych ludzi z cakiem nieznanych ci krgw, majcych cakiem inne, ni ty, dowiadczenia a tymczasem mina milczca, wieczorna kontrola, ju zabrano okulary i ju trzykrotnie miga lampa. To znaczy, za pi minut dzwonek! Szybciej, szybciej, pod kodry! Podobnie, jak na froncie, nie wie czowiek, czy nie spadnie mu na eb szkwa pociskw, juju, czy za minut, tu obok tak te tu nie wiemy, czy to nie noc naszego fatalnego przesuchania. Ju jestemy w kach, jedn rk na kodr, staramy si przepdzi wiatr myli z gowy. Spa! W takiej wanie chwili pewnego kwietniowego wieczoru, wkrtce potem jak poegnalimy si z Jewtuchowiczem, zgrzytn rygiel w naszych drzwiach. Nasze serca cisny si: czyja dzi kolej? Zaraz stranik syknie: Na se!, na se! Ale nie sykn. Drzwi si zatrzasny. Unielimy gowy. W drzwiach sta nowy przybysz: chuderlawy, mody, w tanim, granatowym ubraniu i w granatowej czapce. Nie mia adnych rzeczy. Rozglda si z zakopotaniem. Jaki ta cela ma numer? spyta trwonie. Pidziesity trzeci. Wzdrygn si. Z wolnoci? zapytalimy. Niee pokrci z udrk gow. A kiedy ci aresztowali? Wczoraj rano. Wybuchnlimy miechem. Mia twarz o rysach pospolitych bardzo mikkich, a brwi prawie biae. A za co? (To pytanie nieuczciwe, nie wolno spodziewa si odpowiedzi na nie). A nie wiem... Jakie tam gupstwa. Wszyscy tak mwi, wszyscy siedz za jakie gupstwa. Zwaszcza samemu aresztantowi caa sprawa wydaje si bahostk. No, ale jednak? Ja... napisaem ordzie. Do narodu rosyjskiego. Cooo? (Z takimi gupstwami jeszcze nie mielimy do czynienia). Rozstrzelaj mnie? twarz mu si wyduya. Mi palcami daszek jeszcze nie zdjtej czapki.
149
Aleksander Soenicyn
E, chyba nie uspokoilimy go. Teraz nikogo nie rozstrzeliwuj. Za to DZIESITAK jak w zegarku. Robotnik? Urzdnik? zapyta socjaldemokrata, wierny swoim klasowym zasadom. Robotnik. Fastenko wycign rk i zawoa do mnie z triumfem: Widzicie, Aleksandrze, jakie s nastroje klasy robotniczej! I odwrci si do spania, pewien, e ju dalej nie ma co i e nic wicej nie usyszymy. Ale myli si. Jak to ordzie? ni std, ni zowd? W czyim imieniu? A we wasnym. A co ty za jeden? Przybysz umiechn si z wyrazem skruchy: Imperator. Micha. Dgno nas, jak iskr. Unielimy si jeszcze bardziej na posaniach, przyjrzelimy si mu. Nie, ta niemiaa, pospolita twarz wcale nie wygldaa na twarz Michaa Romanowa. Zreszt sam jego wiek... Do jutra, do jutra, spa! odezwa si Suzi z surowoci. Zasnlimy tedy, obiecujc sobie, e jutrzejsze dwie godziny przed rozdziaem chleba nie bd nudne. Imperatorowi te wniesiono ko z pociel i za chwil lea ju spokojnie obok kibla. * W tysic dziewiset szesnastym roku do domu moskiewskiego maszynisty kolejowego Bieowa wkroczy nieznajomy dorodny starzec z jasn brod i powiedzia do pobonej ony maszynisty: Pelagio! Masz rocznego syna. Strze go, potrzebny jest Panu. Nadejdzie czas a wrc. I wyszed. Kim by starzec Pelagia nie wiedziaa, ale tak dobitnie i gronie przemawia, e jego sowa owadny sercem matki. I strzega tego dziecka jak oka w gowie. Wiktor wyrasta na cichego, posusznego, pobonego chopca, czsto mia widzenia, widywa aniow i Matk Bosk. Z czasem zdarzao si to coraz rzadziej. Starzec wicej si nie pokaza. Nauczy si Wiktor szoferki, w 1936 roku wzito go do wojska, zawieli do Birobidanu i suy tam w kompanii samochodowej. Nie by wcale rozpuszczony, ale moe wanie ta jego nieszoferska agodno i skromno podobaa si pewnej dziewczynie ze suby cywilnej, przez co utraci na ni widoki dowdca jego plutonu, smalcy do teje dziewczyny cholewki. W tym czasie przyjecha do nich na manewry marszaek Bluecher i zdarzyo si tak, e jego kierowca si rozchorowa. Bluccher rozkaza dowdcy kompanii samochodowej przysa sobie najlepszego szofera, dowdca kompanii wezwa dowdc plutonu, a ten od razu wykombinowa, eby podrzuci marszakowi swojego rywala Bieowa. (W armii czsto tak bywa; awansuj nie tych, ktrzy sobie zasuyli, tylko tych, ktrych trzeba si pozby). Bieow spodoba si Bluecherowi i zosta ju przy nim. Wkrtce Bluechera wezwano do Moskwy z zachowaniem wszelkich pozorw (w ten sposb w przeddzie aresztowania
150
Aleksander Soenicyn
odrywano marszaka od wiernych mu wojsk Dalekiego Wschodu) i kierowca pojecha z nim razem. Osierocony Bieow wzity zosta do suby w garaach Kremla i zacz wozi to Michajowa (Komsomo), to ozowskiego, potem kogo tam jeszcze i wreszcie Chruszczowa. Napatrzy si tutaj Bieow (i sporo nam o tym naopowiada) na uczty, na obyczaje, na rodki ostronoci. Jako szeregowy przedstawiciel moskiewskiego proletariatu by take obecny na procesie Bucharina w Domu Zwizkw. Ze wszystkich swoich gospodarzy tylko o Chruszczowie wyraa si z sympati: tylko w jego domu kierowc sadzano przy wsplnym stole rodzinnym, nie za oddzielnie, w kuchni; tylko tu w tych latach zachoway si jeszcze robotnicze, proste obyczaje. Jowialny Chruszczow te przywiza si do Wiktora Aleksiejewicza i jadc w 1938 roku na Ukrain chcia go ze sob zabra...Nigdy bym nie zamieni tej roboty przy Chruszczowie mwi Wiktor Aleksiejewicz. Ale co mu kazao trzyma si Moskwy. W 41. roku, na pocztku wojny, mia jak przerw, nie pracowa w garaach rzdowych i nie majc poparcia zosta zaraz zmobilizowany przez komend uzupenie. Jednake, ze wzgldu na stan zdrowia, nie posano go na front, tylko do batalionw robotniczych z pocztku na piecht do Inzy. gdzie trzeba byo kopa rowy strzeleckie i bi drogi. Po kilku latach beztroskiego, sytego ycia to byo, jak pyskiem prasn o ziemi, bolao. Najad si wtedy biedy i niedoli do syta i zobaczy, e ludzie nie tylko nic zaznali w okresie przedwojennym adnego dostatku, ale jeszcze bardziej zbiednieli. Ledwo si sam wykaraska, dosta zwolnienie lekarskie, wrci do Moskwy i tu znw zdoa si zaczepi: zosta kierowc Szczerbakowa, 124 pniej narkoma paliw pynnych Siedina. Ale Siedin si nakrad (wszystkiego 35 milionw) i po cichu poszed na grzybki, Bieow za, nie wiedzie czemu, znw straci robot koo przywdcw. I naj si za kierowc do bazy samochodowej, po fajrancie za jedzi do Czerwonej Pachry. Ale nie to ju mu byo w gowie. W 1943 roku by raz u matki. Kobieta robia pranie i wysza z wiadrami do ulicznej pompy. Wwczas otwary si drzwi i wkroczy do domu nieznajomy starzec z siw brod. Przeegna si przed ikon, spojrza surowo na Bieowa i powiedzia: Bd pozdrowiony, Michale! Niech ci Bg bogosawi! Nazywam si Wiktor odpar Bieow. A zwa si bdziesz Micha, imperator witej Rusi! powiedzia stanowczo starzec. Wesza wanie matka i ze strachu kolana si pod ni ugiy, a plusna wod z wiader: by to ten sam starzec, ktry odwiedzi j przed dwudziestu siedmiu laty, posiwiay, ale ten sam. Nieche ci Bg nagrodzi zbawieniem, Pelagio, e syna uchowaa powiedzia starzec. I zamkn si z przyszym imperatorem, aby namaci go na cara, jako patriarcha. Przepowiedzia wstrznitemu modziecowi, e w 1953 roku nastpi zmiana wadzy i e zostanie on imperatorem wszechrosyjskim 125 (dlatego to 53. numer celi tak go zaskoczy!) i e w tym celu powinien gromadzi siy, poczynajc od 1948
Opowiada, jak opasy Szczerbakow, przychodzc do swojego Informbiura, nie lubi widzie nikogo i jak z pomieszcze biurowych, przez ktre kroczy do swego gabinetu, znikali pracownicy. Stkajc, bo przeszkadza mu brzuch, schyla si, eby unie rg dywanu. I biada caemu Informbiuru, jeeli znalaz tam kurz. 125 Poza t drobnostk, e wzi szofera za konnego rycerza, jasnowidz prawie si nie myli!
124
151
Aleksander Soenicyn
roku. Nie powiedzia tylko, jak te siy gromadzi i poszed sobie. A Wiktor Aleksiejewicz jako nie domyli si, e trzeba zapyta. Utraci odtd spokj, ycie przestao by proste. By moe kto inny odegnaby si od tak niepomiernej imprezy, ale nasz Wiktor otar si przecie o najwysze krgi, otrzaska si z tymi wszystkimi Michajowami, Szczerbakowami i Siedinami, nasucha si rozmaitoci od innych szoferw i doszed do wniosku, e nie trzeba wcale by nikim nadzwyczajnym, nawet wrcz przeciwnie. Nowy pomazaniec, cichy, poczciwy, wraliwy jak Fiodor Joannowicz, ostatni z Rurykowiczw poczu ciar toczcej gow czapy Monomacha. Ndza i niedola ludu. jakie widzia dookoa i za ktre dotd nie czu si odpowiedzialny teraz legy ciarem na jego barki i to on by winien, e to wszystko jeszcze trwa. Pomyla, e to za dugo czeka a do 1948 roku i jesieni 43. napisa swj pierwszy manifest do narodu rosyjskiego, po czym odczyta go czterem robotnikom z garau Narkomatu paliw pynnych... ...Zebralimy si rano wok Wiktora Aleksiejewicza i suchalimy jego niezawiej opowieci. Wci jeszcze nie zdawalimy sobie sprawy z jego infantylnej ufnoci, ciekawia nas niecodzienno tej historii i to nasza wina! nie zdylimy przestrzec go przed kwok. Zreszt nie miecio nam si w gowie, e to, co nam tu ten czowiek tak prostodusznie opowiada, nie jest jeszcze w caoci znane ledczemu!... Gdy opowie si skoczya, Kamarenko zacz nalega, by go puszczono do naczelnika wizienia po tyto, czy moe do lekarza, do, e go wkrtce wezwano. Tam te zapoda on tych czterech z paliw pynnych, o ktrych nikt by si nigdy nie dowiedzia... (Nastpnego dnia, po powrocie z przesuchania, Bieow dziwi si, skd ledczy o nich wiedzia. Tu nas olnio...). Ci z paliw pynnych przeczytali manifest, wszystko im si podobao i NIKT NIE DONIS na imperatora! Ale sam on wyczu, e jeszcze za wczenie, za wczenie! I spali manifest. Min rok. Wiktor Aleksiejewicz pracowa jako mechanik w garau bazy transportowej. Jesieni 1944 roku znw napisa manifest: da go do przeczytania DZIESICIU ludziom kierowcom, lusarzom. Znw si wszystkim podoba I NIKT NIE ZDRADZI! (Nikt z dziesitki to rzadkie w tych czasach donosicielstwa zjawisko! Fastenko nie myli si, mwic o nastrojach wrd klasy robotniczej!). Co prawda, imperator ucieka si do niewinnych wybiegw: robi aluzje, e ma mocne plecy w rzdzie, obiecywa swoim zwolennikom delegacje subowe dla skrzyknicia si monarchistycznych w terenie. Mijay miesice. Imperator zwierzy si jeszcze dwm dziewczynom z garau. I tu ju nie byo zawodu dzieweczki ideowo byy na poziomie! Od razu cisno si serce Wiktora Aleksiejewicza w przeczuciu katastrofy. W niedziel po Zwiastowaniu szed przez rynek, majc przy sobie manifest. Stary robotnik, jeden z jego zwolennikw, spotka go i tak mu powiedzia: Wiktor! Moe by spali tymczasem ten papierek, , co? I Wiktor poczu to dobrze: tak jest, za wczenie, lepiej spali! Zaraz spal, masz racj. I poszed do domu, eby spali. Ale dwch sympatycznych modziecw zawoao go, zanim jeszcze opuci rynek: Wiktor Aleksiejewicz? Przejedziemy si, dobrze? I zawieli go osobow limuzyn na ubiank. Powitano go z takim zdenerwowaniem i wrd takiego popiechu, e nawet nie zosta zrewidowany wedug normalnego rytuau i bya taka chwila, e imperator omal nie
152
Aleksander Soenicyn
zniszczy swojego manifestu, gdy znalaz si w ubikacji. Ale doszed do wniosku, e jeszcze gorzej go bd szarpa: gdzie go masz, gdzie? I natychmiast zawieli go wind do generaa z pukownikiem i genera wasn rk wyrwa mu manifest wystajcy z kieszeni. Okazao si jednak, e wystarczyo jednego przesuchania, aby spokj powrci na Wielk ubiank: wszystko okazao si nie takie znowu straszne. Dziesi zatrzyma w garau bazy transportowej, cztery w garau Narkomatu paliw pynnych. ledztwo przej jaki podpukownik. Zamiewa si raz po raz, czytajc ordzie: O tu, wasza cesarska mo pisze: mojemu ministrowi rolnictwa dam zlecenie, aeby od razu pierwszej wiosny rozwiza kochozy ale jak tu rozdzieli inwentarz? Jako to nie rozpracowane: pniej tak tu jest napisane: ...powiksz budownictwo mieszkaniowe i kademu dam mieszka niedaleko od miejsca roboty... podwysz zarobki robotnikw.... A za jakie ciaki, wasza cesarska wysoko? Przecie pieniki trzeba bdzie na maszynce odbija? Przecie wasza wysoko raczya skasowa pastwowe poyczki!... Albo to: Kreml zmiot z powierzchni ziemi, ale gdzie te wasza cesarska mo ulokuje swj wasny rzd? A moe by, na przykad, zadowoli wasz wysoko gmach ubianki? Czy nie aska zwiedzi go teraz?... Pomia si troch z imperatora Wszechrosji przychodzili take modzi funkcjonariusze ledczy. Widzieli tylko mieszn stron caej tej historii. Nie moglimy si powstrzyma od umiechw nawet w naszej celi. Mam nadziej, e nie zapomnicie o nas w 53. mwi Zw, robic do nas oko. Wszyscy nad nim si mieli... Wiktor Aleksiejewicz prostoduszny chopak o biaych brwiach i zgrubiaych od pracy rkach, dostawszy gotowane kartofle od swojej nieszczsnej matki, Pelagii, czstowa nas, bez dzielenia na twoje i moje: Jedzcie, jedzcie, towarzysze... Umiech mia wstydliwy. Rozumia znakomicie jakie to niewspczesne i mieszne by imperatorem Wszechrosji. Ale co robi, jeli Bg ciebie wanie wybra?! Wkrtce zabrano go z naszej celi. 126 * Gdzie przed pierwszym maja zdjto z okna zason przeciwlotnicz, wojna widocznie miaa si ku kocowi. Cicho byo tego wieczoru na ubiance jak nigdy. Bodaje by to drugi dzie Wielkiej Nocy, wita zbiegy si tego roku. Oficerowie ledczy porozchodzili si po Moskwie, na przesuchania nikogo nie wzywano. W ciszy sycha byo, jak kto tam wszcz przeciw czemu gony protest. Wyprowadzono go z celi do boksu (orientowalimy si suchem dokd jakie drzwi prowadz), i w tym boksie, przy otwartych drzwiach, dugo go bito. W gstej ciszy wyranie sycha byo kady cios w brzuch i zachystujce si krzykiem usta. Drugiego maja trzydzieci salw zagrzmiao nad Moskw, co znaczyo, e pada europejska stolica. Tylko dwie jeszcze zostay nie zdobyte Praga i Berlin. Trzeba byo zgadn, ktra.
Kiedy w 1962 roku zostaem przedstawiony Chruszczowowi, wierzbi mnie jzyk, eby powiedzie: Nikita Siergiejewicz, a przecie mamy pewnego wsplnego znajomego. Ale powiedziaem mu co innego, chyba waniejszego, w imieniu byych winiw.
126
153
Aleksander Soenicyn
9 maja przyniesiono obiad razem z kolacj, jak to na ubiance zdarzao si tylko 1 maja i 7 listopada. Tylko dziki temu dowiedzielimy si, e wojna si skoczya: Wieczorem rbnli jeszcze jeden salut, trzydzieci salw. Nie byo ju wicej niezdobytych stolic. Tego wieczoru gruchn raz jeszcze salut zdaje si z czterdziestu salw i to ju by koniec nad kocami. Ponad skrajem blachy naszego okna i wszystkich innych cci ubianki, a take wszystkich innych okien moskiewskich wizie take my, byli jecy i byli onierze frontowi, wpatrywalimy si w malowane fajerwerkami, porznite wietlnymi noami reflektorw niebo. Borys Gammerow modziutki kanonier artylerii przeciwczogowej, ju zdemobilizowany, jako inwalida (nieuleczalny postrza w puca) ju aresztowany razem z grup studentw, siedzia tego wieczoru w przepenionej celi w Butyrkach, gdzie poowa winiw byli to jecy i frontowi onierze. Ten ostatni salut opisa on w oszczdnym omiowierszu, najprostszymi sowami: jak to ju leeli na narach, przykryci wojskowymi szynelami; jak obudzi ich haas, podnieli gowy, zerknli na skraj okiennej blachy: a, tu salut; pooyli si i znowu szynelami si przykryli. Tymi samymi szynelami upapranymi glin z okopw, popioem z ognisk, caymi w dziurach od niemieckich odamkw. Nie dla nas byo to Zwycistwo. Nie dla nas ta wiosna.
154
Aleksander Soenicyn VI. TA WIOSNA
W czerwcu 1945 roku co rano i co wieczr okna Butyrskiego wizienia szturmowane byy przez spiowe gosy orkiestr, dochodzce skd z daleka, z ulicy Lenej albo z Nowosobodzkiej. Grano wycznie marsze, powtarzano je wci od nowa. A mymy stali przy otwartych, ale nieprzenikalnych oknach wizienia za mtnozielonawymi b l i n c a m i ze szka zbrojonego i nadstawialimy uszu. Czy to maszeroway oddziay wojskowe? czy moe masy pracujce z radoci powicay swj wolny czas na wiczenia? nie wiedzielimy dokadnie, ale ju nawet do nas dotar such o przygotowaniach do wielkiego Pochodu Zwycistwa, ktry mia odby si na Placu Czerwonym 22 czerwca, w czwart rocznic wybuchu wojny. Nie mog ukoronowa budynku te kamienic, ktre zoyy si na fundament, aby tam z postkiwaniem zapada si w ziemi. Ale nawet honorowego spoczywania w fundamencie odmwiono tym, ktrzy, bezmylnie porzuceni, nadstawili swoje nieszczsne by i nieszczsne ebra na pierwsze ciosy tej wojny, przegradzajc drog cudzemu zwycistwu. Czym s dla zdrajcy te bogie dwiki!... Ta wiosna 45. roku w naszych wizieniach bya przede wszystkim wiosn rosyjskich j e c w . Pynli przez wizienia Zwizku nieogarnionymi, gstymi szarymi awicami, na ksztat ledzi atlantyckich. Pierwszym zwiastunem takiej awicy by dla mnie Jurij Jewtuchowicz. Teraz za ze wszystkich stron otacza mnie ich ruch zwarty, zdecydowany, jakby wiadomy swego przeznaczenia. Nie tylko jecy przechodzili przez te cele pyn! strumie tych wszystkich, ktrzy zdyli pomieszka w Europie: i emigranci z czasw wojny domowej; i robotnicy OSTu z czasw tej wojny z Niemcami; i oficerowie Armii Czerwonej formuujcy sdy zbyt ostre i przenikliwe, ktre mogy napdzi Stalinowi strachu, czy aby nie chc oni zawlec przy powrocie z europejskiej kampanii europejskich swobd, tak, jak to ju si raz stao przed stu dwudziestu laty. 127 Ale najwicej byo jecw. A wrd jecw rnego wieku wikszo zoona bya z moich rwienikw, nawet nie moich, lecz r w i e n i k w P a d z i e r n i k a tych, ktrzy urodzili si razem z Padziernikiem, ktrzy w 1937 roku, niestropieni wcale, walili hurm na manifestacje z powodu dwudziestej rocznicy i ktrych rocznik, wanie na pocztku wojny, tworzy trzon kadrowej armii, rozszastanej w cigu paru tygodni. Tak oto wizienna wiosna, marudnie wlokca si przy dwikach marszowej muzyki, staa si czasem porachunku dla mego pokolenia. To nam piewano nad kolebk: Caa wadza w rce Rad!. To my, opalon rczk dziecic sigalimy po trbk pioniersk i na haso Bdcie gotowi! dawalimy odzew Zawsze gotowi!. To mymy przemycali bro do Buchenwaldu i tam wstpowali do partii
127
Mowa o Dekabrystach.
155
Aleksander Soenicyn
komunistycznej. I oto teraz znalelimy si na straconej pozycji tylko za to, e jednak zostalimy przy yciu. 128 Jeszcze w chwili, gdy przecinalimy Prusy Wschodnie, widziaem ponure szeregi wracajcych do domu byych jecw jedynych, ktrzy byli markotni, podczas gdy wszyscy wok si radowali i ju wwczas uderza mnie ich smutek chocia jeszcze nie rozumiaem jego przyczyny. Zeskakiwaem na ziemi, zbliaem si do tych dobrowolnie sformowanych oddziakw (czemu szli szeregiem? Dlaczego ustawiali si karnie?, przecie nikt ich nie zmusza, jecy wszystkich armii wracali samopas! Nasi za chcieli wrci moliwie najpotulniej...). Miaem na mundurze kapitaskie naramienniki, a noszc je, nadto w drodze, nie atwo byo dosta odpowied: czemu s tak markotni? Ale oto los skojarzy mnie z tymi jecami, maszerowaem razem z nimi z kontrwywiadu armii do kontrwywiadu frontu, tam posuchaem po raz pierwszy ich opowieci jeszcze dla mnie niejasnych pniej nawietli mi to szerzej Jurij Jewluchowicz. teraz za, pod sklepieniem ceglastoczerwonej Butyrskiej warowni, poczuem, e t histori kilku milionw rosyjskich jecw przebity jestem na wskro, jak karakon szpilk. Historia mojego wasnego pjcia do wizienia wydala mi si baha, wybiem sobie z gowy al po zerwanych naramiennikach. Tylko przypadkiem nie znalazem si tam, gdzie znaleli si moi rwienicy. Zrozumiaem, e mam obowizek podstawi rami pod skraj tego ciaru, ktry dwigaj oni i nie do ostatka, pki nas nie przygniecie. Tak poczuem si teraz, jakbym razem z tymi chopakami dosta si do niewoli na soowiowskiej przeprawie, w charkowskim worku, w kierczeskich kamienioomach; jakbym z rkoma do tyu nis swoj sowieck dum za druty obozu koncentracyjnego! jakbym godzinami czeka na mrozie w kolejce po chochl wystygej erzackawy i pada trupem na ziemi, nie dochodzc do kota; jakbym w Oflagu 68 (Suwaki) ry sobie rkoma i wieczkiem menaki dzwonowat jam (wsz u gry), eby nie zimowa pod odkrytym niebem; i jakby to do mnie, umierajcego, podpeza inny, zdziczay ju jeniec, aby ogry moje niewystyge jeszcze rami; i jakby to do mego konajcego mzgu przenikao przekonanie, janiejsze z kadym dniem rosncego godu, nie odstpujce czowieka ani w baraku tyfusowym, ani pod drutami ssiedniego obozu angielskiego e Rosja Sowiecka wyrzeka si swoich zdychajcych dzieci. Synowie Rosji dumni tak, potrzebni jej byli oni, pki rzucali si pod czogi, pki mona byo jeszcze poderwa ich do ataku. Ale ywi ich w niewoli? Zbyteczne gby. I niepotrzebni wiadkowie haniebnych poraek. Czasem chciaby czowiek skama, ale jzyk nie pozwala. Ludzi tych uznano za zdrajcw, ale jzyk sprawi, e zaistniaa tu mylca dwuznaczno, to jzyk kaza pobdzi ledczym, prokuratorom i sdziom. I sami skazacy, i cae spoeczestwo, i gazety powtrzyy i utrwaliy t dwuznaczno, niechccy dajc wiadectwo prawdzie: tych ludzi oskarano o to, e zdradzili kogo? Ojczyzn, ale nikt nie mwi o nich nawet w aktach sdowych inaczej, jak skrtowo zdrajcy Ojczyzny. Czyi zdrajcy? Ojczyzny! Ty rzek! To nie byli ci, co zdradzali j, to byli j ej zdrajcy, jej rodzeni zdrajcy. To nie oni, nieszczni, zdradzili Ojczyzn, nie, to Ojczyzna ich zdradzia, zdradzia z wyrachowania, a przy tym TRZYKROTNIE.
128
Winiowie z Buchenwaldu, ktrym udao si ocale, WANIE ZA TO SZLI SIEDZIE do naszych obozw: jakim sposobem moge ocale w obozie mierci? W tym musi by co nieczystego!
156
Aleksander Soenicyn
Pierwszy raz gdy przez swoj nieudolno wydaa ich wrogom na polu bitwy gdy rzd, wybraniec Ojczyzny, uczyni wszystko, co byo w jego mocy, aby wojn przegra: zniszczy linie umocnie, wystawi lotnictwo na miadce ciosy, rozmontowa czogi i artyleri, pozbawi wojsko zdolnych generaw i zabroni armii odpiera nacisk nieprzyjaciela. 129 Jecy to byli wanie ci, na ktrych ciaa spad ten cios, ktrzy swymi ciaami zatrzymali Wehrmacht. Po raz wtry zdradzia ich Ojczyzna bezlitonie, gdy pozwolia im zdycha w niewoli bez pomocy. I po raz trzeci niegodziwie ich zdradzia, udzc macierzysk mioci (Ojczyzna przebacza! Ojczyzna was wzywa!), by zarzuci im stryk ju na granicy. 130 Zdaje si, e dosy podoci dokonano i widziano u nas w cigu tysica stu lat istnienia naszej pastwowoci ale czy bya wrd nich podo tak wielomilionowa: zdradzi wasnych onierzy i obwieci jednoczenie, e to oni s zdrajcami?! Jake atwo skrelilimy ich z naszego rachunku: zdradzi? haba! skreli! Ale jeszcze przed nami skreli ich nasz Ojciec: kwiat moskiewskiej inteligencji rzuci pod Wiam, odda na rze z berdankami z 1866 roku w rku, przy tym jedna przypadaa na piciu (gdzie Lew Tostoj, ktry nam to Borodino opisze?). A jednym tpym polizgiem grubego, krtkiego palca Wielki Strateg przeprawi przez cienin kierczesk na Krym w grudniu 1941 roku bezmylnie, tylko po to, by mie na Nowy Rok efektowny komunikat STO DWADZIECIA TYSICY NASZYCH CHOPCW tylu niemal, ilu byo w caym wojsku rosyjskim pod Borodinem, i w rezultacie wszystkich ich bez walki odda Niemcom. A jednak, nie wiedzie czemu, nie on jest zdrajc, tylko oni. (Jake atwo poddajemy si sugestii przezwisk, jak atwo przystalimy na to, by uwaa tych zdradzonych za zdrajcw! W jednej z butyrskich cel siedzia tamtej wiosny stary Lebiediew, metalurg, profesor, ale wygldajcy na rosego robociarza manufaktur Demidowa z zeszego lub nawet osiemnastego wieku. By barczysty, o szerokim czole, z brod godn Pugaczowa, a apsko mia wprost stworzone do podnoszenia czteropudowych cebrw. W celi nosi szary, wypowiay kitel roboczy wprost na bielinie, by nieochdny i mogo si zdawa, e jest jakim wiziennym robotnikiem pomocniczym pki nie siada do czytania. Wyraz wadczego zamylenia pojawia si wtedy z nawyku na jego twarzy. Otaczao go czsto kko suchaczy, o metalurgii mwi niewiele, natomiast swoim litaurowym basem klarowa nam, e Stalin to taki sam pies, jak Iwan Grony: Strzelaj! daw! nie zastanawiaj si!, e Grki to mazgaj, blagier i adwokat oprawcw. Podziwiaem tego Lebiediewa: zdawao si, e cay nard rosyjski stoi przede mn, wcielony w ten krzepki tuw, w ten mdry eb, w te rce i nogi oracza. Ile on ju przemyla! Uczyem si od niego rozumienia wiata i nagle on wanie, rbic ap jak toporem, zagrzmia, e paragraf jeden be to zdrajcy kraju i e nie zasuguj na przebaczenie. A Jeden be toczyli si wok na narach. Ach, jak im ciko to byo sysze! Stary perorowa stanowczym tonem w imieniu
Mno si uczciwe ksiki o tej wojnie i teraz ju nikt nie nazwie gabinetu Stalina inaczej, ni rzdem obdu i zdrady. 130 * Jeden z gwnych przestpcw wojennych, byy szef wywiadu Armii Czerwonej genera pukownik Golikow teraz kierowa akcj kuszenia i pniejszego zagarniania repatriantw.
129
157
Aleksander Soenicyn
Rusi pracujcej w polu i przy warsztacie a im trudno byo i wstyd broni si jeszcze z tej nowej strony. W ich obronie spr ze starym wszcz musiaem ja i jeszcze dwch chopcw siedzcych z dziesitego paragrafu. Ale jaki to stopie osigno zamienie, powodowane przez monotonne, upastwowione garstwo! Nawet najbardziej pojtni z nas zdolni s do ogarnicia tylko tej czci prawdy, o ktr rozkwasili sobie wasn gb. 131 Ile to wojen prowadzia Rosja (lepiej byoby nieco mniej), a czy wielu zdrajcw miaa w cigu tych wszystkich wojen? Czy stwierdzi ktokolwiek, by duch zdrady gniedzi si w sercu onierza rosyjskiego? Ale oto po zbudowaniu najsprawiedliwszego w wiecie ustroju zacza si najsprawiedliwsza z wojen i nagle te miliony zdrajcw, wywodzcych si z najgbszych pokadw spoecznych, z prostego ludu. Jak to zrozumie? Jak objani? Obok nas walczya z Hitlerem kapitalistyczna Anglia, kraj, w ktrym ndza i cierpienia klasy robotniczej opisane zostay tak wymownie przez Marksa i dlaczeg to podczas tej wojny znalaz si wrd nich tylko jeden zdrajca, kupczyk lord HauHau? U nas za miliony? A strach otworzy usta. A moe wszystko zaley od ustroju pastwa?... Ju pewne stare nasze przysowie usprawiedliwiao pjcie do niewoli: Jeniec cho gos poda, a zabity milczy. Za cara Aleksego Michajowicza, kto wycierpia jarzmo niewoli, ten mg dosta szlachectwo! Wymieni swoich jecw, przygarn ich i otoczy ciepem byo spraw publicznej troski podczas WSZYSTKICH wojen, ktre pniej nastpiy. Kada ucieczka z niewoli sawiona bya jako akt najwyszej odwagi. Przez ca pierwsz wojn wiatow trwaa w Rosji zbirka na pomoc dla naszych jecw, nasze siostry miosierdzia przepuszczane byy przez front, do Niemiec, do naszych jecw i gazety w kadym numerze przypominay czytelnikom, e ich rodacy cierpi w okrutnej niewoli. Wszystkie narody Zachodu robiy to samo take podczas tej wojny: paczki, listy, pomoc wszelkiego rodzaju swobodnie pyna poprzez kraje neutralne. Jecy z armii zachodnich nie poniali si do wylizywania niemieckich kotw, z niemieck stra rozmawiali wyniole. Zachodnie rzdy zaliczay swoim znajdujcym si w niewoli onierzom i sta subowy, i regularne awanse, i nawet zalegy od. Jedynie onierz jedynej w wiecie Czerwonej Armii nigdy si nie poddaje! tak napisane byo w regulaminie (Jewan plen nicht tak krzyczeli Niemcy ze swoich okopw) ale kto mg sobie wyobrazi cay sens tego?! Jest wojna, jest mier a niewoli nie ma! to dopiero odkrycie! To znaczy: id na pewn mier, my za to jeszcze poyjemy. Ale jeli nawet stracisz nogi, pjdziesz do niewoli i wrcisz z niej na szczudach (Iwanw z Leningradu, dowdca plutonu karabinw maszynowych podczas wojny fiskiej, pniej wizie Ustwymagu) to te ci oddamy pod sd. Jedynie nasz onierz, odtrcany przez wasny kraj, najbardziej godny pogardy w oczach wrogw i sojusznikw, marzy o wiskiej lurze, dostarczanej ze ciekw Trzeciej
Oglniej pisze o tym Witkowski (relacja dotyczy lat trzydziestych): zadziwiajce, ale pseudoszkodnicy zdajc sobie spraw, e sami nie s adnymi szkodnikami twierdzili, e wojskowych i duchownych lej susznie. Wojskowi, wiedzc z dowiadczenia, e nie s agentami zagranicznych wywiadw i e nie chc rozkadu Armii Czerwonej chtnie wierzyli, e inynierowie s szkodnikami, za duchowni godni s wytpienia. Czowiek sowiecki, siedzc w wizieniu myla mniej wicej tak: ja jestem osobicie niewinny, ale do nich, do wrogw, wolno stosowa wszelkie metody. Lekcja ledztwa, lekcja celi nie owieca wcale tych ludzi; ju zasdzeni wci jeszcze cierpieli na lepot WOLI: wierzyli w rozplenione spiski, trucicielstwo, szkodnictwo, szpiegostwo.
131
158
Aleksander Soenicyn
Rzeszy. Jedynie przed nim zamknite byy na gucho drzwi, gdy chcia wrci do domu, chocia mode dusze staray si nie wierzy temu: jaki tam artyku 581b i podczas wojny nie ma na jego mocy mniejszej kary ni rozstrzelanie! Za to, e onierz nie chcia zgin z niemieckiej rki, ma teraz, po powrocie z niewoli, zgin z rki sowieckiej! Innym obcy dogodz, nam swoi. (Zreszt to naiwna motywacja: za to. W adnej epoce historii rzdy nie byy grupami moralistw. Nigdy nie wiziy i nie skazyway na mier ludzi za co. Wiziy i zabijay po to, eby si odechciao Wszystkich tych jecw wsadzono, rzecz jasna, nie za zdrad kraju, bowiem nawet durnie zdawali sobie spraw, e tylko wasowcw mona sdzi za zdrad. Wsadzono tych wszystkich po to, eby im si odechciao wspomina Europ w rodzinnej okolicy. Co z oczu, to i z serca...). Tak wic, jakie to drogi wyjcia mieli rosyjscy jecy? Zgodn z prawem tylko jedn: pa i pozwoli si rozdepta. Kada trawka kruchym swoim dbem stara si wybi ku grze, aby y. A ty le i daj si stratowa. Mniejsza, e po czasie umrzyj teraz, skoro nie mg zgin na polu walki, to przynajmniej nie bd ci sdzi. pi onierze. Swoje rzekli. Ju na wieki maj racj. 132 Wszystkie za, wszystkie inne drogi, jakie mgby wytyczy w zdesperowanej wyobrani wszystkie one prowadz do konfliktu z Prawem. U c i e c z k a do kraju przez druty obozowe, przez p Niemiec, potem przez Polsk, albo przez Bakany prowadzia prosto do SMIERSZa i na aw oskaronych: jak to, udao ci si uciec, gdy inni nie mogli? Co tu nie gra! Gadaj, gadzie, z jakim zleceniem ci tu przysali? (Micha Burnacew, Pawe Bondarenko i tylu, tylu innych). 133
A. Twardowski: Wasyli Tiorkin. W naszej krytyce pisze si z nawyku, e Szoochow w swoim niemiertelnym opowiadaniu Los czowieka dal wyraz gorzkiej prawdzie o tej stronie naszego ycia, e dokona odkrycia problemu. Musimy stwierdzi, e w tym na ogl bardzo sabym - opowiadaniu, gdzie stronice powicone wojnie s blade i nieprzekonywajce (autor najwidoczniej nie widzia z bliska ostatniej wojny), gdzie portrety Niemcw s anegdotycznie standardowe i kiczowate (i tylko ona bohatera jest postaci udan, ale to wykapana chrzecijanka z powieci Dostojewskiego) ot w tym opowiadaniu o losie jeca PRAWDZIWY PROBLEM JEST UKRYTY LUB SFASZOWANY. 1) Wybrany zosta najbardziej niesprzeczny z istniejcym prawem wypadek bohater traci przytomno, przez co sprawa staje si bezkonfliktowa i caa ostro jej zostaje pominita (A jeliby poszed do niewoli bez utraty zmysw, jak to byo w wikszoci wypadkw to co wtedy?). 2) Za najwaniejszy problem uznaje autor nie to, e ojczyzna nas zostawia na asce losu, e wyrzeka si i przekla (o tym w ogle Szolochow nawet si nie zajknie) a to tylko, e tam pord naszych byli rwnie zdrajcy. (Ale jeli to ma by najwaniejsze, to poskrob lepiej, czowieku, i postaraj si objani, skd wzili si oni w wier stulecia po rewolucji, majcej poparcie caego ludu?). 3) Wymylony zosta fantastyczno-sensacyjny sposb ucieczki z obozu, z kup okolicznoci specjalnie naciganych po to, by omin obowizkow, nieuchronn procedur powitania wracajcych z niewoli: SMIERSZ Obz Kontrolno-Filtracyjny. Sokoowa nie tylko nie pakuj za druty, jak kae instrukcja, ale to ci heca! pukownik daje mu jeszcze miesic urlopu! (to znaczy mono swobodnego wykonania zlece faszystowskiego wywiadu? No to pukownika te zaraz tame wtarabani!).
133
132
159
Aleksander Soenicyn
Ucieczka do zachodnich partyzantw, do oddziaw Ruchu Oporu tylko odsuwa chwil, gdy miae stan przed sdem i otrzyma godziw kar; ale ona te czynia z ciebie element jeszcze bardziej niebezpieczny: yjc na swobodzie wrd Europejczykw moge zarazi si od nich szkodliwymi nastrojami. Jeeli ponadto nie ba si ucieka, a pniej walczy, to jeste wida czowiekiem zdecydowanym, a wic podwjnie niebezpiecznym dla kraju. Stara si przetrwa w obozie kosztem swoich rodakw i towarzyszy? Sta si obozowym policjantem, nadzorc, pomocnikiem Niemcw i mierci? Stalinowskie prawo nie karao za to surowiej, ni za udzia w siach Ruchu Oporu ten sam artyku, ten sam wymiar kary (i mona domyle si przyczyny: taki czowiek jest mniej niebezpieczny!) Ale prawo moralne, niewiadomym sposobem nam zaszczepione, zabraniao tej drogi wszystkim, prcz nikczemnikw. Odrzucajc te cztery skrajne wyjcia, nierealne, albo nie do przyjcia, miao si jeszcze pite: czeka na werbownikw, czeka, czy ci gdzie nie wezm. Czasami na szczcie, przyjedali penomocnicy z okrgw rolniczych i werbowali parobkw do bauerw. albo z rnych firm i wyawiali sobie inynierw i robotnikw. Stalinowski, najwyszy imperatyw nakazywa take tutaj zaprze si swojego inynierskiego fachu, ukry, e jeste wykwalifikowanym robotnikiem. Jako konstruktor czy elektryk moge zachowa patriotyczn czysto tylko wtedy, gdy godzie si zosta w agrze, eby kopa ziemi, gni ywcem i grzeba w mietnisku. W takim wypadku, za normaln zdrad kraju z dumnie podniesion gow moge dosta dziesi lat i pi kagaca. 134 Natomiast za zdrad kraju, obcion prac na rzecz wroga, przy tym jeszcze w swoim fachu spadaa na twoj pochylon gow kara dziesiciu lat z dodatkiem piciu lat kagaca! Bya to wanie ta jubilerska subtelno hipopotama, ktr Stalin tak si odznacza! Czasem przyjedali werbownicy zupenie innego rodzaju Rosjanie, zwykle niedawni czerwoni politrucy; biaogwardzici do tej roboty si nie brali. Werbownicy zwoywali w obozie wiec, obrzucali wymysami wadz sowieck i wzywali do zapisywania si do szk szpiegowskich albo do oddziaw wasowskich. Kto nie godowa tak jak nasi jecy, nie ar nietoperzy przylatujcych do obozu, nie warzy sobie polewki ze starych zelwek, ten chyba nie zrozumie, jak niesychanej, materialnej mocy nabiera kady apel, kady argument, jeli wspiera go dymica za bram obozu kuchnia polowa, i gdy kady zgaszajcy si karmiony jest natychmiast do syta kasz choby raz! choby jeszcze tylko ten jeden raz w yciu! Ale prcz parujcej kaszy w apelach werbownika by jeszcze mira wolnoci i prawdziwego ycia, i mniejsza o to, dokd ludzi werbowa! Do batalionw Wasowa. Do kozackich pukw Krasnowa. Do batalionw pracy, betonujcych przyszy Wa Atlantycki. Na fiordy Norwegii. Na pustynie Libii. Do Hiwi Hilfswillige na dobrowolnych pomocnikw Wehrmachtu (12 Hiwi byo w kadej niemieckiej kompanii). Wreszcie do oddziaw wiejskich policajw, eby ciga i wyapywa partyzantw (wielu z tych ostatnich rwnie Ojczyzna si wyrzeknie). Dokdkolwiek bd, gdziekolwiek zechc byleby tylko nie zdycha tu jak poniechane bydl.
134
Pozbawienie praw.
160
Aleksander Soenicyn
Czowieka, ktrego doprowadzilimy do tego, e musi re nietoperze mymy sami zwolnili z wszelkich zobowiza, nie tylko wobec ojczyzny, lecz take wobec Ludzkoci! I ci nasi chopcy, ktrzy z obozw jenieckich szli na zew werbownika, eby zosta tymczasowymi szpiegami, jeszcze nie wycigali skrajnych wnioskw ze swego opuszczenia, jeszcze postpowali z maksymalnym patriotyzmem. Widzieli w tym najprostszy sposb wyrwania si z obozu. Wszyscy prawie bez wyjtku wyobraali sobie, e gdy tylko Niemcy przerzuc ich na sowieck stron bd mogli natychmiast zameldowa si u swoich wadz, przekaza swoje aparaty i instrukcje, razem z dobrodusznym dowdztwem pomia si nad gupimi Niemcami, wdzia sowieckie mundury i wawo wrci do bojowych szeregw. Powiedzcie CZY PO LUDZKU MONA BYO SPODZIEWA SI CZEGO INNEGO? To byli proci chopcy, wielu z nich widziaem o poczciwych, krgych twarzach, mwicy mi wiack albo wodzimirsk gwar. Dziarsko szli na szpiegowskie kursy, majc za sob po cztery pi klas wiejskiej szkoy i adnego dowiadczenia z busol i mapami. Tak oto i tylko tak wyobraali sobie oni swoj drog wyjcia. Jak zatem gupie i kosztowne dla niemieckiego dowdztwa byo to cae przedsiwzicie. A jednak nie! Hitler wiedzia w jak kart wyj znajc swego brata samodzierc! Szpiegomania bya jednym z naczelnych rysw stalinowskiego obdu. Stalinowi wydawao si, e jego kraj roi si od szpiegw. Wszyscy Chiczycy, mieszkajcy na Dalekim Wschodzie dostali szpiegowski paragraf 586 i wtrceni zostali do pnocnych obozw na ryche wymarcie. Ten sam los czeka Chiczykw uczestnikw wojny domowej, jeli nie zdoali zawczasu umkn. Kilkaset tysicy Koreaczykw zesano do Kazachstanu, bo te byli o to samo podejrzani. Kady obywatel sowiecki, ktry kiedykolwiek by za granic, ktry zwolni kroku przechodzc obok hotelu Inturist, ktry uwieczniony zosta na fotografii obok cudzoziemca, albo sam sfotografowa jaki budynek miejski (Zote Wrota w miecie Wadimir) oskarany bywa o to samo. Kto za dugo si gapi na tory kolejowe, na wiadukt, na komin fabryczny oskarany by o to samo. Wszyscy, tak liczni, komunici zagraniczni, ktrzy zasiedzieli si w Zwizku Sowieckim, wszyscy wybitniejsi i pomniejsi kominternowcy, bez wyjtku, bez rnic indywidualnych oskarani byli przede wszystkim o szpiegostwo. 135 I strzelcom otewskim, najwierniejszym bagnetom pierwszych lat rewolucji wsadzanym pod rzd w 1937 roku, te zarzucano szpiegostwo! Stalin jakby odwrci i zwielokrotni synn dewiz kokietki Katarzyny: wola zgnoi dziewiciuset dziewidziesiciu dziewiciu, ni przeoczy choby jednego prawdziwego szpiega. Jak wic mona byo zaufa rosyjskim onierzom, ktrzy naprawd byli w rkach niemieckiego wywiadu?! I co to za ulga dla oprawcw z MGB, e ci, walcy tysicami z Europy onierze, wcale nie ukrywaj, i s dobrowolnie zwerbowanymi szpiegami! Co za uderzajce potwierdzenia diagnozy Mdrca nad Mdrcami! Tucie nam, tucie nam, durnie! Paragraf i nagrod ju dawno dla was mamy! Ale tu czas zapyta: czy byli tacy, ktrzy nie poszli jednak na aden lep; i nigdzie u Niemcw nie pracowali w swoim fachu; i nie byli obozowymi ordenerami; i c a w o j n p r z e s i e d z i e l i w o b o z i e j e c w , n i e w y t y k a j c n o s a a jednak
135
Jzef Tito ledwie unikn tego losu. A Popw i Tanew, bohaterowie procesu lipskiego, oskareni wesp z Dymitrowem te zapali po wyroku. Dla samego Dymitrowa Stalin przewidzia inny kres.
161
Aleksander Soenicyn
nie zmarli, cho to prawie nie do wiary?! Na przykad majstrujc zapalniczki z odpadkw metalowych, jak inynierowieelektrycy, Mikoaj Andriejewicz Siemionow i Fiodor Fiodorowicz Karpow, ktrzy w ten sposb sobie dorabiali. Czyby nawet im Ojczyzna nie wybaczya pjcia do niewoli? Ot nie, nie wybaczya! Zarwno z Siemionowem jak i z Karpowem poznalimy si w Butyrkach, kiedy ju dostali oni swoje regularne... ile? domylny czytelnik ju wie: dziesi plus pi kagaca. Bdc byskotliwymi fachowcami ODRZUCILI oni jednak niemieckie propozycje, by pracowa w swojej dziedzinie. A w 41. roku mody lejtnant Siemionow poszed na front OCHOTNICZO. A w 42. roku mia jeszcze u pasa pust pochw zamiast pistoletu (ledczy nie mg zrozumie, dlaczego Siemionow nie zastrzeli si z tej kabury). A z niewoli ucieka on TRZYKROTNIE. A w 45. roku, po wyzwoleniu z obozu koncentracyjnego, posano go do karnej kompanii, wsadzono na skorup czogu (desant czogowy), wzi w ten sposb udzia w SZTURMIE BERLINA, otrzyma order CZERWONEJ GWIAZDY i dopiero wtedy zosta ostatecznie wzity pod klucz i dosta wyrok. Oto jest zwierciado naszej Nemezis. Mao ktry z naszych jecw przekroczy sowieck granic jako wolny czowiek, a jeli w rozgardiaszu zdoa si przelizn, to wzity by pniej choby w latach 1946 47. Jednych brano na punktach spdu w Niemczech. Innych jakby nie zamykano od razu, ale od granicy byli oni ju wiezieni w towarowych wagonach pod konwojem do jednego z licznych, rozrzuconych po caym kraju Obozw KontrolnoFiltracyjnych. Obozy te niczym nie rniy si od zwykych, chyba tym, e ich mieszkacy jeszcze nie mieli wyrokw i powinni byli otrzymacie dopiero w obozie. Wszystkie te obozy mieciy si te przy jakim zakadzie produkcyjnym przy fabryce, kopalni, budowie i byli jecy, ogldajcy kraj przez takie same druty, przez jakie ogldali Niemcy, od pierwszego dnia mogli wczy si w 10godzinny dzie pracy. Po fajrancie wieczorami i nocami poddanych kontroli onierzy przesuchiwano i po to w kadym obozie bya bardzo znaczna liczba oficerw operacyjnych i ledczych. Jak zwykle ledztwo zaczynao si od twierdzenia, e na pewno jeste winien. Ty za, nie wychodzc za druty, powiniene by wykaza, e nie jeste winien. Moge w tym celu jedynie powoywa si na wiadkw innych jecw, ci za mogli by wcale nie w tym samym obozie, tylko za sidm gr i oto agenci operacyjni z Kemerowa posyali kwestionariusze agentom z Solikamska, ci badali wiadkw posyali odpowiedzi i nowe pytania, po czym bye znw przesuchiwany z kolei jako wiadek. Wprawdzie na wyjanieniach mija rok, czy dwa ale przecie kraj nie traci na tym nic: to co dzie wydobywae swoj porcj wgla. I jeeli kto ze wiadkw zoy na twj temat jakie niewyrane zeznanie albo jeli twoi wiadkowie ju umarli to moge mie pretensje tylko do siebie samego tu ju trafie do rubryki zdrajcw kraju i sesja wyjazdowa trybunau wrzepiaa ci twoj dych. Jeli za w aden sposb nie udawao si zaprzeczy, e jednak Niemcom tak jakby nie pomaga, a co najwaniejsze nie zdye zobaczy na oczy Amerykan i Anglikw (jeli zostae wyzwolony nie przez nas, tylko przez NICH bya to okoliczno bardzo obciajca) wwczas oficerowie operacyjni decydowali, jaki stopie izolacji ci si naley. Niektrym nakazywano zmian miejsca zamieszkania (to zawsze burzy kontakty danego osobnika z jego otoczeniem, czyni go mniej odpornym). Innym wspaniaomylnie proponowali prac w WOCHR, to znaczy w zmilitaryzowanej ochronie
162
Aleksander Soenicyn
obozw: zachowujc formalnie wolno, czowiek traci jednak swobod ruchw i osiedla si w guszy. Trzecim za ciskali prawic i chocia za samo pjcie do niewoli taki czowiek waciwie zasugiwa na rozstrzelanie humanitarnie pozwalali mu jecha do domu. Ale taki jeden cieszy si troch za wczenie! Wyprzedzajc jego wasny przyjazd, tajnymi kanaami specoddziaw poleciao ju jego dossier do ojczystego grodu. Tacy ludzie i tak na zawsze ju zaliczeni byli do n i e naszych i przy okazji najbliszej fali masowych aresztowa, na przykad w latach 4849, szli pod klucz, choby na mocy paragrafu o agitacji, albo jakiego innego odpowiedniego; siedziaem rwnie z takimi. Ech, gdybym to ja wiedzia!... to bya najpopularniejsza piosenka cel wiziennych tej wiosny. Gdybym to ja wiedzia, e tak bd powitany! e tak mnie oszukaj! e taki los mnie czeka! czy w ogle wracabym do kraju? Za nic! Przedarbym si do Szwajcarii, do Francji! Uciekbym za morze! za trzy oceany! 136 Co roztropniejsi korygowali: omyka popeniona zostaa wczeniej! Nie trzeba byo w 41. roku pcha si na pierwsz lini. Gdyby czowiek wiedzia, to by w domu siedzia. Trzeba byo urzdzi si na tyach od samego pocztku, byby spokj, teraz oni s bohaterami. A ju najlepiej, powiadali, byo zosta dezerterem: i skra caa, to ju gwarantowane, i dychy im nie daj, tylko osiem, siedem lat, a w obozie adnej funkcji czowiekowi nie odmwi dezerter to przecie nie wrg, nie zdrajca, nie polityczny, to swj czowiek, pospolita k. Odpowiadano im zapalczywie, e za to dezerterzy bd musieli wszystkie te lata odsiedzie i zgni w obozie, bo nikt im nie wybaczy. A dla nas amnestia niedugo bdzie, wszystkich nas wypuszcz. (Nie znali wtedy jeszcze gwnego dezerterskiego przywileju!...). Ci za, ktrzy wpadli z tego samego 10 paragrafu, wzici z wasnego mieszkania, albo z szeregw armii ci czstogsto nawet zazdrocili: diabli wiedz! za te same pienidze (takie same dziesi lat) ile te chopaki ciekawych rzeczy widziay, gdzie ich tylko nie byo! A my tak ju zdechniemy w obozie, nie zobaczywszy nic, prcz swoich mierdzcych schodw. (Zreszt, ci z artykuu 5810 ledwie ukrywali swoje radosne przeczucie, e wanie oni zostan amnestionowani wczeniej ni wszyscy inni!). Nie wzdychali ech, gdybym to ja wiedzia (bo wiedzieli, na co id), nie czekali ani zmiowania, ani amnestii tylko wasowcy. * Dugo ju przed naszym nieoczekiwanym spotkaniem na wiziennych narach wiedziaem co o nich, nie mogc ich zrozumie. Na pocztku to byy zmoczone wiele razy sot i wiele razy wysuszone socem ulotki, zawieruszone w wysokich, trzeci rok niekoszonych trawach przyfrontowego pasa pod
7 Zreszt, gdy jecy wiedzieli, te postpowali czsto tak samo. Wasyli Aleksandrw znalaz si w niewoli w Finlandii. Odnalaz go tam pewien stary petersburski kupiec, sprawdzi grzecznie personalia i powiedzia: Ojczulkowi paskiemu winien byem od 1917 roku znaczn sum, nie miaem jako okazji do zwrotu. Raczy wic pan j podj! Stary dug to jakby znalezione! Aleksandrw po wojnie znalaz sobie miejsce w koach rosyjskiej emigracji, tam te wyszuka narzeczon, ktr pokocha naprawd. Przyszy te da mu w celach pedagogicznych do przeczytania roczniki Prawdy od 1918 do 1941 roku, bez skrele, jak leci. Jednoczenie opowiada mu histori potokw, mniej wicej tak, jak tu, w rozdziale 2. A jednak... Aleksandrow cisn w diaby i narzeczon, i majtek, wrci do ZSSR i dosta, jak nietrudno zgadn, dych i pitk na przytarcie rogw. W 1953 roku w Obozie Specjalnym by szczliwy, mogc zaczepi si jako brygadier...
136
163
Aleksander Soenicyn
Orem. Na ulotkach byo zdjcie generaa Wasowa i jego biografia. Nieostra fotografia przedstawiaa facjat na oko syt i pewn siebie, jak u wszystkich naszych generaw nowej formacji (prawda wygldaa inaczej: Wasow by wysoki i szczupy, a na lepszych fotografiach mona byo dostrzec, e wyglda raczej na chopskiego syna, ktry bywa ju w szkoach i kupi sobie rogowe okulary.) Z biografii mogo wynika, e ta pewno siebie miaa jakie przyczyny: w latach, gdy szalaa epidemia aresztw, Wasow suy jako doradca wojskowy u Czang Kajszeka. Ale czy w ogle mona byo wierzy jakiemukolwiek zdaniu tej ulotki? Andriej Andriejewicz Wasow urodzi si w 1900 roku w rodzinie chopa z gubernii Niegorodzkiej. Dziki pomocy brata, wiejskiego nauczyciela, zdoa skoczy nisze seminarium duchowne w Ninym Nowgorodzie, ale wyszego ju nie skoczy, zacza si bowiem rewolucja. Wiosn 1919 roku powoany zostaje do Czerwonej Armii, pod koniec tego roku by ju dowdc plutonu na froncie denikinowskim, a gdy skoczya si wojna domowa, by dowdc kompanii i zosta w szeregach. W 1928 roku ukoczy kursy Wystrza i przeniesiony zosta do roboty w sztabie. W 1930 wstpi do WKP(b), co otworzyo mu drog do dalszej kariery. W 1938, ju jako dowdca puku, wysany zosta do Chin w charakterze doradcy wojskowego. Nie zwizany, jak wida, z wyszymi krgami partyjnymi i sztabowymi, si rzeczy znalaz si w tym stalinowskim drugim rzucie, ktry mia zastpi wyrnitych komandarmw, komdyww i kombrygw. W 1939 roku dosta dywizj, a w 1940, przy pierwszych nominacjach na nowe (stare) stopnie wojskowe, dosta rang generaamajora. Z dalszego biegu wydarze zdaje si wynika, e wrd generaw nowego rzutu, w znacznej czci tpych i niedowiadczonych, Wasow okaza si jednym z najzdolniejszych. Jego 99 dywizja strzelecka, znana dawniej jako najgorzej wyszkolona w caej Armii Czerwonej, wkrtce zostaa przykadnie odznaczona orderem Czerwonej Gwiazdy, a na pocztku wojny nie zostaa zaskoczona znienacka przez napad hitlerowski, przeciwnie: podczas gdy trwa nasz generalny odwrt na wschd, dywizja ta posuna si na zachd, odbia Przemyl i sze dni go bronia. Szybko przeskoczywszy stanowisko dowdcy korpusu, Wasow pod Kijowem, w 1941 roku, dowodzi ju 37 Armi. Z ogromnego worka kijowskiego wyrwa si na czele duego oddziau. W listopadzie dosta od Stalina 20 Armi, wczy si z punktu do bitwy na zachd od podmoskiewskiej miejscowoci Chimki, kontratakujc doszed do Rewa i sta si jednym z tych, co uratowali Moskwy. (W komunikacie Sowinformbiura z 12 grudnia kolejno nazwisk generalskich jest nastpujca: ukw, Leluszenko, Kuzniecow, Wasow, Rokossowski...). Z typow dla tych miesicy szybkoci zdy zosta zastpc dowdcy frontu Wochowskiego (Miereckowa) w marcu za, kiedy nasz sztab lekkomylnie dopuci do odcicia 2 Armii Szturmowej, starajcej si przeama blokad oblonego Leningradu, Wasow obj jej dowdztwo, gdy caa ta grupa bya ju w worku. Ostatnie zimowe szlaki nie ustpiy jeszcze miejsca roztopom, ale Stalin zabroni cofania si; przeciwnie, pcha do natarcia armi (ktra zapdzia si niebezpiecznie w gb nieprzyjacielskich pozycji), do natarcia po rozkisych moczarach, bez zaopatrzenia, bez dostaw broni, bez pomocy lotniczej. Po dwumiesicznym godzie i morze (onierze tej armii opowiadali mi potem w butyrskich celach, e zdechym, gnijcym ju koniom zestrugiwali kopyta, gotowali te rogowe wiry i tym si ywili) 14 maja 1942 zaczo si niemieckie natarcie koncentryczne przeciw
164
Aleksander Soenicyn
otoczonej armii. A w powietrzu, ma si rozumie, tylko niemieckie samoloty. I dopiero wtedy, jak na urgowisko, nadszed rozkaz Stalina, pozwalajcy na cofnicie si za rzek Wochow. I jeszcze trway do pocztkw lipca te beznadziejne prby przedarcia si. Tak (powtarzajc jakby losy rosyjskiej 2 Armii generaa Samsonowa, z podobn bezmylnoci wrzuconej do kota) zgina 2 Szturmowa Wasowa. Pewno, e tu bya zdrada! Pewno, e byo tu okrutne zaprzastwo ale ze strony Stalina. Zdrada to niekoniecznie zaprzedanie si za pienidze. Ignorancja i niechlujstwo w trakcie przygotowa do wojny, niezdarno i tchrzostwo na pocztku dziaa, bezmylne powicenie caych armii i korpusw, byle tylko doda blasku swoim marszakowskim szlifom jakiej jeszcze wikszej zdrady moe dopuci si naczelny dowdca? W przeciwiestwie do Samsonowa, Wasow nie popeni samobjstwa, tua si czas jaki po lasach i bagnach, aby wreszcie pj do niewoli 12 lipca, w rejonie Siwerskiej. Wkrtce znalaz si w Winnicy, w specjalnym obozie dla wyszych oficerw, zorganizowanym przez hrabiego von Stauffenberga pniejszego spiskowca, tego, ktry dokona zamachu na Hitlera. Opieka opozycyjnych, niemieckich k wojskowych (nazwiska wielu z tych ludzi znajdujemy wrd uczestnikw spisku antyhitlerowskiego i na licie skazanych) towarzyszya Wasowowi w cigu nastpnych dwch lat. Ju po kilku pierwszych tygodniach pobytu w niewoli, Wasow razem z pukownikiem Bojarskim, dowdc 41 dywizji gwardyjskiej, sporzdzi memorandum; twierdzi w nim, e wikszo sowieckich obywateli i sowieckich wojskowych przyjaby z radoci obalenie sowieckiej wadzy, gdyby tylko Niemcy uznay now Rosj za penoprawnego partnera. (By moe na tak szybk przemian wpyno rwnie osobiste dowiadczenie Wasowa: rodzice jego ony podlegli rozkuaczeniu; crka formalnie ich si wyrzeka, pomagajc im tylko ukradkiem. Teraz za i ona, i syn tych dwojga zapaci musieli za nowy krok generaajeca: pewnego dnia zniknli oboje w czeluciach NKWD). Trzymajc w rku t ulotk trudno byo od razu uwierzy, e to czowiek wybitny, kto, kto stera ycie w subie wadzy sowieckiej, a przy tym dawno i gboko bola nad losem Rosji. A nastpne ulotki, zawiadamiajce o powstaniu ROA (Russkaja Oswoboditielnaja Armija) nie tylko napisane byy fataln rusczyzn, lecz nadto trciy obcym zapaszkiem, wyranie niemieckim; nie tyle bya w nich mowa o samej sprawie, ile o dobrej kaszy i wesoym nastroju panujcym wrd onierzy. Nioso od tego ordynarn chepliwoci i nie chciao si wierzy w istnienie tej armii. Jeeli rzeczywicie istniaa to jakie mogy w niej by wesoe nastroje?... Tak ga mg wanie tylko Niemiec. W istocie adnej ROA nie byo prawie do samego koca wojny. Przez wszystkie te lata kilkaset tysicy ochotniczych pomocnikw Hilfswillige rozsianych byo po wszystkich niemieckich oddziaach, majc peny albo tylko czciowy status kombatanta. Istniay take ochotnicze antysowieckie formacje zoone z niedawnych obywateli sowieckich, ale dowodzone przez Niemcw. Pierwsi poparli Niemcw Litwini (nielemy im dosolili w cigu jednego roku!). Nastpnie Ukraicy zgromadzili ca ochotnicz dywizj SS, a Estoczycy kilka kompanii SS. Na Biaej Rusi powstaa ludowa milicja dla walki przeciw partyzantom (i osigna stan stu tysicy bagnetw)! Batalion turkiestaski. Tatarski batalion na Krymie. (I to wszystko byo plonem posianym przez wadz sowieck, na przykad na Krymie gdzie bezmylnie niszczono meczety, podczas gdy zaborcza, ale dalekowzroczna
165
Aleksander Soenicyn
Katarzyna oya z pastwowej kasy na ich konstrukcj i rozbudow. Take hitlerowcy po zdobyciu Krymu mieli do rozumu, aby broni Islamu.) Skoro tylko Niemcy zagarnli nasze poudniowe prowincje, liczba ochotniczych batalionw jeszcze si zwikszya: powsta gruziski, ormiaski, pnocnokaukaski i 16 kamuckich. (A sowieckich partyzantw na tych obszarach Poudnia prawie e nie byo). Podczas odwrotu Niemcw znad Donu, wycofa si razem z nimi tabor kozacki liczcy koo 15 tysicy ludzi, w tym poowa zdolnych do noszenia broni. Pod oktiem (w okrgu Briaskim) w 1941 roku, jeszcze przed wkroczeniem Niemcw, ludno miejscowa rozwizaa kochozy, zaopatrzya si w bro dla ochrony przed sowieckimi partyzantami, stworzya istniejcy a do 1943 roku autonomiczny obwd (kierowa nim inynier. K. P. Woskobojnikow) z wasn zbrojn brygad liczc 20 tysicy czonkw, walczc pod sztandarem ze w. Jerzym Zwycizc, ktra przybraa nazw RONA Russkaja Oswoboditielnaja Narodnaja Armija. Jednake autentycznej, wszechrosyjskiej armii wyzwoleczej nie zdoano utworzy, chocia nie brako fantazji ani prb jej stworzenia przez samych Rosjan, wzywajcych do walki o wyzwolenie swego kraju i przez grupy niemieckich wojskowych redniej rangi i bez wielkich wpyww, ale dobrze widzcych, e nie da si wygra wojny ze Zwizkiem Sowieckim, prowadzc jednoczenie szalecz, hitlerowsk polityk zaciekej kolonizacji. Wrd tych wojskowych sporo byo Niemcw z Inflant i Kurlandii; byli wrd nich rwnie dawni carscy oficerowie, wyjtkowo dobrze znajcy rosyjsk sytuacj, jak kapitan StrickStrickfeldt. Grupa ta prbowaa daremnie przekona hitlerowskie kierownictwo o potrzebie zawarcia niemieckorosyjskiego aliansu. W ich fantazji armia miaa ju swoj nazw i przyszy statut, i naszywk z rosyjskim krzyem w. Andrzeja na rkawie niemieckiego munduru. W osadzie Osintorf pod Orem, w 1942 roku zostaa stworzona z pomoc kilku rosyjskich emigrantw (Iwanw, Krorhiadi, Igor Sacharow, Grigorij Lamsdorf) tak zwana Jednostka eksperymentalna zoona z sowieckich jecw, uzbrojona w sowiecki sprzt i noszca sowieckie mundury, ale z przedrewolucyjnymi epoletami i dawnym bczkiem na czapkach. Formacja ta w kocu 1942 roku skadaa si z siedmiu tysicy ludzi, podzielonych na cztery bataliony zdolne do przeksztacenia si w puki; ludzie ci uwaali samych siebie za kadr przyszej RNNA Rosyjskiej Narodowej, Ludowej Armii. Ochotnikw zgaszao si wicej, ni jednostka ta moga wchon. Brak byo tylko jednego: pewnoci jutra, bo nikt nie mia zaufania do Niemcw; i susznie. W grudniu 1942 roku jednostka otrzymaa nagle rozkaz, ktry przewidywa, aby kady batalion oddzielnie wszed w skad jakich niemieckich oddziaw, przywdziewajc niemieckie mundury. Tej samej nocy trzystu ludzi ucieko do partyzantw. Jesieni 1942 roku Wasow podpisa proklamacj o zjednoczeniu wszystkich antybolszewickich formacji i tej samej jesieni 1942 roku hitlerowski Sztab Generalny odrzuci projekt grupy niszych rang niemieckich oficerw, wedle ktrego, Niemcy miay wyrzec si planu kolonizacji Wschodu i zaj si w zamian stworzeniem rosyjskich narodowych si. Ledwie tedy zdecydowa si na feralny wybr, ledwie zrobi pierwszy krok na tej drodze a ju Wasow okaza si potrzebny najwyej, dla propagandy i tak ju byo do samego koca. Protegujce go krgi wojskowe, liczc na to, e fakt dokonany podbuduje ich teori, postanowiy proklamacj Smoleskiego Komitetu rozrzuci nad sowieckim frontem 13 stycznia 1943 roku a byy w niej obietnice wprowadzenia wszelkich demokratycznych swobd, zniesienia kochozw i pracy przymusowej. (I w tym samym
166
Aleksander Soenicyn
miesicu, styczniu 43. zabroniono formowania rosyjskich oddziaw wikszych ni batalion...) Cho byo to zakazane, proklamacja trafia rwnie do okrgw zajtych ju przez Niemcw, budzc niepokj i nadziej. Partyzanci demaskowali niemieckie kamstwa; nie ma adnego Smoleskiego Komitetu i nie ma w ogle adnej Rosyjskiej Armii Wyzwoleczej. Ta inicjatywa pocigna, za sob nastpn imprez: agitacyjne rozjazdy Wasowa wzdu i wszerz okupowanych prowincji (znw na wasn rk, nie zawiadamiajc Sztabu i Hitlera; nasza mentalno, ksztatowana przez totalny reym, nie moe sobie po prostu wyobrazi takiej samowoli, u nas ani kroku nie mona uczyni bez zezwolenia najwyszej wadzy, ale nasz system jest nierwnie sztywniejszy, ni by nim nawet hitlerowski, bo krzep wtedy ju przez wier wieku, a hitlerowcy usztywniali go dopiero dziesi lat). W paszczu wasnego kroju, niepodobnym do sortw adnej armii wiata brunatnej barwy, z czerwonymi generalskimi klapami, bez szamerunkw i gwiazd, Wasow odby pierwsz tak podr w marcu 1943 roku (Smolesk Mohylw Bobrjsk), drug za w kwietniu (Ryga Pieczory. Pskw Gdw uga). Te rozjazdy doday ducha rosyjskiej ludnoci, stwarzay wraenie, e rodzi si niezaleny rosyjski ruch, e niezalena Rosja moe zmartwychwsta. Wasow wystpowa w Smolesku i w Pskowie w teatrach penych po brzegi, mwi o celach ruchu wyzwoleczego i cakiem otwarcie twierdzi, e dla Rosji narodowy socjalizm jest nie do przyjcia, ale e bolszewizmu nie sposb pokona bez Niemcw. Z t sam szczeroci paday pytania z sali: czy to prawda, e Niemcy maj zamiar zrobi z Rosji swoj koloni, a z Rosjan swoje bydo robocze? dlaczego nikt dotychczas nie powiedzia jasno, co bdzie z Rosj po wojnie? dlaczego Niemcy nie pozwalaj na rosyjski samorzd w okupowanych okrgach? dlaczego ochotnicy walcz ze Stalinem jedynie pod niemieckim dowdztwem? Wasow formuowa odpowiedzi ogldnie i kad w nie wicej optymizmu, ni mg sobie na to w tej chwili pozwoli. Natomiast niemiecki sztab zareagowa rozkazem, podpisanym przez feldmarszaka Keitla: W zwizku z bezczelnymi i bezpodstawnymi wypowiedziami rosyjskiego jeca, generaa Wasowa, na jakie pozwoli sobie podczas wyjazdu na teren dziaa Pnocnej grupy wojsk, przedsiwzitego bez zgody Fhrera i mojej, przenie wyej wymienionego natychmiast do obozu jecw. Nazwiska generaa wolno byo uywa jedynie dla celw propagandowych, gdyby za jeszcze raz chcia osobicie zabra gos mia by oddany w rce Gestapo i unieszkodliwiony. Mijay ostatnie miesice, w trakcie ktrych miliony sowieckich ludzi znajdoway si jeszcze poza zasigiem rki Stalina, wci jeszcze mogy chwyci za or i walczy z bolszewick niewol, aby urzdzi po swojemu wasne ycie ale niemieckie kierownictwo dziaao bez cienia waha: wanie 8 czerwca 1943 roku, tu przed Kursko Orowsk, decydujc bitw, Hitler oznajmi raz jeszcze, e rosyjska niezalena armia nigdy nie powstanie i e Rosjanie potrzebni s Niemcom jedynie jako sia robocza. Hitlerowi nie miecio si w gowie, e jedyna historyczna moliwo obalenia reymu komunistycznego zaley od wysiku samej ludnoci imperium, od zrywu zadrczonego narodu. Takiej Rosji i takiego zwycistwa Hitler ba si bardziej ni najgorszej klski. Nawet po Stalingradzie, utraciwszy ju Kaukaz, Hitler nie dostrzeg nowych elementw sytuacji. Wanie wtedy, gdy Stalin coraz zrczniej wchodzi w rol pierwszego z obrocw Ojczyzny, przywraca stare rosyjskie epolety, houbi prawosawn Cerkiew i likwidowa Komintern, Hitler, pomagajc mu w miar swoich si, we wrzeniu 1943 roku kaza rozbroi wszystkie ochotnicze oddziay
167
Aleksander Soenicyn
i posa je do kopalni wgla; wkrtce potem rozkaz uleg zmianie: przenie rosyjskich ochotnikw na Wa Atlantycki do walki z aliantami. To ju by waciwie koniec wszelkich projektw stworzenia rosyjskiej armii. A co robi Wasow? Po czci nie zdawa sobie Sprawy z fatalnej sytuacji (nie wiedzia, e po jego rozjazdach znw jest uwaany za jeca i e los jego wisi na wosku), po czci za nie rozumia, e stacza si po rwni pochyej wiodcej od nadziei do kompromisu z Besti, podczas gdy jedynym ratunkiem przed bestiami Apokalipsy jest nieustpliwo od pierwszej do ostatniej chwili. A zreszt czy ruch wyzwoleczy rosyjskich obywateli przey kiedykolwiek tak, chwil? Od samego pocztku skazany on by na zagad, jako jeszcze jedna ofiara rzucona na nieostygy stos 1917 roku. Pierwsza za zima wojny 1941/42, gdy zgino kilka milionw sowieckich jecw, ju ukua acuch z koci tych ofiar; pierwszymi jego ogniwami byy koci rezerwistw posanych jeszcze latem bez adnej broni na front dla ratowania bolszewizmu. Warto tu porwna Wasowa z dowdc 19 Armii, generamajorem Michaiem ukinem, ktry jeszcze w roku 194.1 godzi si na walk ze stalinowskim reymem, dajc jednak gwarancji, e wyzwolona od komunizmu Rosja zachowa niezaleno pastwow, a gdy takiej gwarancji nie otrzyma, nie ruszy si krokiem z obozu jecw. Wasow za wola nadziej od gwarancji i chtnie dawa ucha uspakajajcym wywodom swoich doradcw. Nieraz chcia ju zatrzyma si na tej drodze, cofn si, zrezygnowa, ale zawsze znajdoway si nowe argumenty: rozbroj wszystkich ochotnikw, jecy znajd si w sytuacji bez wyjcia , ulegnie pogorszeniu los rosyjskich robotnikw w Niemczech. I wzity w kleszcze tych argumentw, Wasow w padzierniku 1943 roku podpisa list otwarty do ochotnikw wysyanych na front Zachodni: e to manewr tymczasowy i e to konieczne... Tak oto rozproszy si ostatek sensu tego gorzkiego ochotnictwa: Rosjan wysyano jako miso Armatnie przeciw aliantom i do walki z francuskim ruchem oporu, a wic do walki z tymi jedynymi, do ktrych Rosjanie w Niemczech czuli sympati, dowiadczywszy ju i niemieckiego okruciestwa, i niemieckiej pychy. Tym samym podkopana zostaa skrywana nadzieja na porozumienie z Anglikami i Amerykanami, ktr w gbi duszy ywili wsppracownicy Wasowa: jeeli alianci pomagaj komunistom, to czy nie bd woleli pomc demokratycznej i niekomunistycznej Rosji w walce przeciw Hitlerowi?... W momencie krachu Trzeciej Rzeszy, kiedy jasne si stanie sowieckie denie, aby narzuci swj ustrj caej Europie i caemu wiatu czy Zachd bdzie wtedy dalej, popiera bolszewick dyktatur? Tdy biega linia podziau midzy wiadomoci rosyjsk a zachodni podziau do dzi dnia nie przezwycionego. Zachd prowadzi wojn jedynie przeciw Hitlerowi, dlatego uwaa za godziwe wszystkie rodki i wszystkich sojusznikw, a zwaszcza ju Sowiety. Zachd nie tylko nie mg, ba, Zachd wcale nie chcia (bo to spraw komplikowao i mcio) zaoy, e ludy ZSSR mog mie wasne cele, wcale nie zbiene z celami komunistycznego rzdu. Brzmi to tragikomicznie, ale nad pozycjami ochotniczych antysowieckich batalionw, przysanych przez Niemcw na zachodni front, alianci rozrzucali proklamacje, w ktrych obiecywali tym, co przejd na ich stron, e natychmiast wyl ich do Zwizku Sowieckiego!... Dowdcy wasowcw w swoich rojeniach i nadziejach widzieli siebie jako trzeci si, to znaczy element niezaleny od Stalina
168
Aleksander Soenicyn
i Hitlera, ale zarwno Stalin i Hitler, jak Zachd wybijali im spod ng te koturny: dla Zachodu byli oni jedynie dziwn kategori pomocnikw Hitlera, nie lepszych od innych kolaborantw. e Rosjanie naprawd s po drugiej stronie i e bij si zacieklej od wszystkich esesowcw dowiedzielimy si rycho. W lipcu 1943 roku pluton Rosjan w niemieckich mundurach broni na przykad przysika Sobakinskije Wysieki. Walczyli z tak zacitoci, jakby te Wysieki sami zbudowali. Jednego z nich zapdzono do piwnicy, wrzucono tam granaty rczne, zrobia si cisza. Ale zaledwie kto chcia zej po niego znw zaczyna szy z automatu. Dopiero kiedy cinito do piwnicy granat przeciwczogowy, mona byo sprawdzi, co si tam waciwie dziao w piwnicy mia on jeszcze jam i w niej si chowa przed wybuchami granatw rcznych. Trzeba wyobrazi sobie stopie oguszenia, kontuzji i beznadziejnoci, z jakim kontynuowa walk. Bronili oni na przykad take niezdobytego przyczka mostowego nad Dnieprem na poudnie od Turska, gdzie przez dwa tygodnie bito si bez rozstrzygnicia o kilkaset metrw terenu; i walki i mrozy byy lute (grudzie 43. roku). W czasie tych nucych, wielodniowych, zimowych walk i my, i oni nosilimy na szynelach i czapkach biae, maskujce drelichy i pod Maymi Kozowiczami, jak mi opowiadano, zdarzy si taki wypadek. Przebiegajc midzy sosnami, pogubio si i zapado obok siebie w nieg dwch onierzy, strzelajc cigle, cho nie wiedzieli ju dobrze do kogo i w jakim kierunku. Automaty mieli obaj sowieckie. Dziel si amunicj, czasem jeden drugiego pochwali, czasem zaklnie, bo smar w automacie zamarza. Nareszcie zacio si cakiem, doszli do wniosku, e warto popali, zrzucili z gw biae kaptury i nagle zobaczyli wtedy orla i gwiazd na swoich czapkach. Skoczyli na rwne nogi! Automaty nie chc strzela! Chwycili za lufy i tukc nimi, jak konicami, zaczli ugania si za sob: to ju nie polityka, nie ojczyzna macierz, to zwyczajny, jaskiniowy strach: ja go oszczdz, a on mnie tymczasem zabije. W Prusach Wschodnich, kilka krokw ode mnie prowadzono skrajem szosy trzech wzitych do niewoli wasowcw, a szos dudnia sobie trzydziestka czwrka. Nagle jeden z jecw wyrwa si, skoczy i jaskk rzuci si pod czog. Czog usiowa go wymin, ale mimo to przygnit czowieka skrajem gsienicy. Przejechany jeszcze si zwija w konwulsjach, czerwona piana wystpia mu na wargi. Mona go byo zrozumie! Wola oniersk mier od powieszenia w katowni. Nie dano im wyboru. Nie mogli bi si inaczej. Nie mieli sposobu, aby tak walczy, by jako bardziej si szczdzi. Jeeli ju czyste pjcie do niewoli uznawane byo u nas za niewybaczalny akt zdrady kraju, to co mwi o tych, ktrzy wzili bro wroga do rki? Zachowanie si tych ludzi nasza propaganda ze zwykym prostactwem objaniaa: 1) zdradzieckim charakterem (biologia? mieli to we krwi?) i 2) tchrzostwem. No, wszystko, tylko nie tchrzostwo! Tchrz rozglda si za pobaliwoci, litoci. Do wasowskich za oddziaw Wehrmachtu moga tych ludzi zaprowadzi tylko bezgraniczna desperacja, tylko nieugaszona nienawi do sowieckiego reymu, tylko pogarda dla wasnego bezpieczestwa. Wiedzieli bowiem, e tu nie mignie nawet cie litoci! W naszej niewoli ich rozstrzeliwano, zaledwie tylko z ust jeca pado pierwsze wy raniej sze sowo rosyjskie. Jedn tak grup, ktra pod B^>brujskiem sza do naszej niewoli, zdyem jeszcze zatrzyma i ostrzec, eby
169
Aleksander Soenicyn
przebrali si w cywilne, chopskie szmaty i rozbiegli po wsiach. W rosyjskiej niewoli, tak samo jak w niemieckiej, najgorzej byo Rosjanom. Ta wojna w ogle nam uwiadomia, e najgorzej na wiecie jest by Rosjaninem. Wspominam ze wstydem, jak przy penetracji (to znaczy grabieniu) bobrujskiego kota, szedem szos wrd rozbitych i powywracanych niemieckich samochodw i rozrzuconych dokoa zdobycznych przepychw i nagle z zapadliny, gdzie ugrzzy zatopione wozy i auta, brodziy zagubione niemieckie perszerony i dymiy w ogniskach te same zdobyczne cuda usyszaem krzyk o pomoc: Panie kapitanie! Panie kapitanie! tak woa po rosyjsku, wzywajc ratunku piechur w niemieckich spodniach, powyej pasa obnaony, cay ju pokrwawiony na twarzy, piersiach, barkach, plecach a sierant ze Specoddziau, jadc wierzchem, pogania go przed sob razami knuta i napieraniem konia. Batoy go po goym ciele, nie dajc mu obrci gowy, nie pozwalajc wzywa ratunku, pogania go i siek, a wystpoway na skrze coraz nowe czerwone prgi. To nie bya wojna punicka, ani greckoperska! Kady majcy wadz oficer kadej armii na wiecie mia obowizek pooy kres bezprawnemu drczeniu. Kadej, owszem, ale czy naszej?... Przy srogoci i bezwzgldnoci naszych kryteriw podziau ludzi? (Jeeli nie z nami, jeeli nie nasz, itd. to godzien jest tylko pogardy i unicestwienia). Tak wic BAEM SI broni wasowca przed sierantem ze Specoddziau, NIC NIE POWIEDZIAEM I NIE UCZYNIEM, PRZESZEDEM OBOK TAK, JAKBYM NIE SYSZA eby tylko powszechnie znana zaraza nie przerzucia si na mnie (a jeeli ten wasowiec to jaki wyjtkowy otr?... a jeeli ten andarm co sobie o mnie pomyli?... a jeeli?...). Albo jeszcze prociej kto zna wczesne stosunki w armii, niech powie, czy ten podoficer ze Specoddziau posuchaby w ogle kapitanaliniowca? I z dzikim wyrazem twarzy andarm dalej batoy i pogania bezbronnego czowieka, jak bydl. Ten obraz na zawsze zosta mi w pamici. To przecie prawie symbol Archipelagu, mona by go da na okadk ksiki. Wszystko to oni przeczuwali, wiedzieli z gry a jednak naszywali sobie na lewy rkaw niemieckiego munduru tarczk z biaoniebieskoczerwon wypustk, krzyem witego Andrzeja i literami ROA. Brygada Kamiskiego z oktia Briariskiego liczya pi pukw piechoty, dywizjon artyleryjski, batalion broni pancernej. Wysaa cz tych si na front pod Dmitrowsk Orowski w lipcu 1943 roku. Jesieni jeden z jej pukw uparcie broni! Siewska i zosta w czasie tej akcji wybity do nogi: sowieccy onierze dobijali rannych, a dowdc puku przywizali do czogu, wlekc, a przesta dawa oznaki ycia. Ze swojego powiatu brygada wycofaa si z rodzinami i taborami; byo ich ponad 50 tysicy ludzi. (Mona sobie wyobrazi, jak NKWD przeczesao ten autonomiczny, antysowiecki powiat, gdy zdoao si tam dorwa!) Gdy ju porzucili swoje okolice, przyszo gorzkie wdrowanie, poniajcy popas pod Lepelem, wykorzystywanie ich oddziaw do walki z partyzantami, potem cofanie si a na Grny lsk, gdzie Kamiski dosta rozkaz wzicia udziau w tumieniu powstania warszawskiego. Nie potrafi odmwi wykonania rozkazu, wybra spord swoich bojcw 1700 nieonatych w sowieckich uniformach z tymi opaskami i ruszy z nimi na Warszaw. Tak rozumieli Niemcy te wszystkie trjkolorowe odznaki, krzye w. Andrzeja
170
Aleksander Soenicyn
i w. Jerzego Zwycizcy. Jzyki rosyjski i niemiecki byy wzajemnie nieprzetumaczalne, nie miay wsplnych poj, nie pasoway do siebie. Bataliony z rozbitej na drobne oddziay jednostki z Osintorfu te zostay pchnite przeciw partyzantom albo przerzucone na front zachodni. Pod Pskowem (w miejscowoci Striemutka) staa na kwaterze w 1943 roku gwardyjska brygada ROA w sile kilkuset bagnetw; miaa kontakt z okoliczn ludnoci rosyjsk, ale jej rozrost wstrzymany zosta przez niemieckie dowdztwo. aosne gazetki oddziaw ochotniczych kiereszowane byy tasakami niemieckiej cenzury. Wasowcom nie zostawao nic, jak tylko mordercza walka, a na popasach wdka i wdka. Poczucie bliskiej zagady oto co byo treci istnienia przez wszystkie lata ich tuaczki, a adnego wyjcia nie mieli. Hitler i jego kompania, ju w czasie oglnego odwrotu, ju w przededniu katastrofy, wci nie mogli przezwyciy swojej gruntownej nieufnoci do koncepcji odrbnych rosyjskich formacji, ani zdecydowa si na cie niezalenej, niepodporzdkowanej im Rosji. Dopiero wrd oskotu ostatecznej klski, we wrzeniu 1944 roku, Himmler zgodzi si na stworzenie ROA z penych rosyjskich dywizji, a nawet z wasnym nieduym lotnictwem, w listopadzie za 1944 roku zezwolono na spnione widowisko: na zwoanie Komitetu Wyzwolenia Narodw Rosji. Dopiero jesieni 1944 genera Wasow otrzyma pierwsz szans dziaania, niby realn, ale zdecydowanie spnion. Ogoszona wtedy zasada federacji pastwowej te nie przycigna wielu: wypuszczony przez Niemcw z wizienia (rwnie w 1944 roku) Ukrainiec Bandera odrzuci sojusz z Wasowem; oddziay wojskowe innych narodowoci, wyznajce separatyzm, widziay we Wasowie rosyjskiego imperialist i nie chciay podda si jego kontroli; ataman Krasnow rwnie odmwi w imieniu Kozakw i dopiero dziesi dni przed krachem Niemiec 28 kwietnia 1945 roku! Himmler zezwoli na podporzdkowanie kozackiego korpusu Wasowowi. W hitlerowskim dowdztwie trwa ju chaos: cz dowdcw pozwalaa kierowa rosyjskie jednostki ochotnicze do ROA, inna cz przeszkadzaa temu. Patrzc realnie, trudno byo zreszt kady taki walczcy oddzia ciga z frontu, podobnie jak przymusowych robotnikw ze Wschodu, pragncych wstpi do ROA, nieatwo byo wyciga z fabryk na zapleczu. Zreszt Niemcom wcale si nie spieszyo z kierowaniem do armii Wasowa nawet jecw sowieckich, ich maszyna nie bya nastawiona na zwalnianie ludzi. Mimo to, w lutym 1941 roku pierwsza dywizja ROA (poow stanowili uchodcy z oktia) bya ju sformowana i zaczta formowa si druga. Trudno byo przypuci, aby te dywizje zdyy jeszcze wej do walki w sojuszu z Niemcami; starannie dawniej ukrywana, dzi kwita we wasowskim dowdztwie nadzieja na konflikt midzy Sowietami a ich aliantami. Mowa o tym bya nawet w memorandum niemieckiego ministerstwa propagandy (luty 1945 rok): Ruch Wasowa nie jest we wasnym mniemaniu zwizany na mier i ycie z Niemcami, wystpuj w nim silne anglofilskie sympatie i projekty zmiany kursu. Jest to ruch wcale nie narodowosocjalistyczny i kwestia ydowska w ogle tam nie jest brana pod uwag Dwuznaczno tej sytuacji znalaza odbicie take w manifecie Komitetu Wyzwolenia, ogoszonym w Pradze (e niby na sowiaskiej ziemi) 14 listopada 1944 roku. Nie obeszo si bez frazesw o siach imperializmu z plutokratami Anglii i USA na czele, ktrych potga rodzi si z wyzysku innych krajw i ludw i ktre maskuj swoje przestpcze cele sloganami o obronie demokracji, kultury i cywilizacji ale nie byo za to
171
Aleksander Soenicyn
ani jednego sowa hodu wobec narodowego., socjalizmu, antysemityzmu, czy Wielkich Niemiec. Nazywano jedynie miujcymi wolno narodami wszystkich wrogw aliantw, wychwalaa si pomoc Niemiec na zasadach nie przynoszcych uszczerbku godnoci i niezalenoci naszej ojczyzny i wyraao si nadziej na honorowy pokj z Niemcami; honorowy czy nie, ale na pewno nie gorszy od pokoju brzeskiego zreszt dziki sytuacji na frontach mg by lepszy od brzeskiego, a ponadto wszelkie jego korektywy zaleayby od oglnych warunkw pokoju w Europie. W manifecie widoczne byo staranie, aby zaprezentowa si w charakterze demokratw, federalistw (wcznie z prawem wystpienia z federacji) i ptaa si po nim na chwiejnych nkach niezupenie jeszcze dojrzaa, niepewna siebie, zalena od sowieckiego wychowania myl spoeczna: bya mowa i o archaicznym ustroju carskim i o gospodarczym i kulturalnym zacofaniu dawnej Rosji i o ludowej rewolucji 1917 roku... Tylko antybolszewizm by konsekwentny. Cay ten jubel zorganizowano w Pradze raczej skromnie z udziaem przedstawicieli Protektoratu Czech i Moraw, to jest niemieckimi urzdnikami trzeciego rzutu. Cay manifest i towarzyszce mu audycje syszaem wtedy na froncie przez radio i wraenie byo tylko takie, e jest to spektakl i niewczesny, i bez happyendu. W wiecie zachodnim manifest nie zwrci na siebie uwagi i ani o jeden wosek nie przyczyni si do zrozumienia sprawy, mia za to wielkie powodzenie wrd robotnikw z OSTu: podobno posypao si mnstwo poda o przyjcie do ROA (Sven Steenberg pisze o 300 tysicach) i to w cigu tych beznadziejnych miesicy, kiedy Niemcy ju si waliy, a ci nieszczni, zapomniani przez wszystkich sowieccy ludzie mogli przeciw elaznej lawinie Czerwonej Armii liczy tylko na si swojego wstrtu do bolszewizmu. Jakie plany moga mie ta formujca si armia? Moga przebi si do Jugosawii, poczy si tam z Kozakami, z korpusem rosyjskich emigrantw i z czetnikami Michajowicza, aby broni Jugosawii przed komunizmem. Ale czy mogo dowdztwo niemieckie w najciszych dla siebie miesicach pozwoli, aby na jego zapleczu formowaa si bez przeszkd osobna armia rosyjska? Niecierpliwie wysyali na wschodni front to oddzia przeciwczogowy (I. Sacharowa Lamsdorfa) a na Pomorze, to ca pierwsz dywizj nad Odr. A co Wasow na to? Pokornie oddawa; dziaao prawo raz przyjtej taktyki ustpstw, chocia oddajc jedyn gotow dywizj, pozbawia sensu plan stworzenia caej armii. Argumenty zawsze znajdoway si pod rk: Niemcy nam nie ufaj. Pierwsza dywizja przekona ich swoimi akcjami i wtedy formowanie ROA pjdzie szybciej. Tymczasem szo coraz gorzej. Druga dywizja i brygada rezerwy, razem 20 tysicy ludzi, a do samego maja 1945 bya jedynie bezbronn chmar nie tylko bez artylerii, ale prawie bez karabinw i nawet bez porzdnych sortw mundurowych. Pierwsz dywizj (16 tysicy bagnetw) Niemcy posali na stracone pozycje, na zgub i tylko oglny ju rozkad Reichu pozwoli dowdcy dywizji Buniaczenko wyprowadzi j na wasn rk z pierwszej linii i wbrew oporowi dowdztwa niemieckiego przebi si do Czech. (Po drodze uwalniali sowieckich jecw i ci przyczali si eby by razem z Rosjanami.) Znaleli si pod Prag w pocztkach maja. Tu wezwali ich na pomoc Czesi, ktrzy wszczli w stolicy powstanie 5 maja. Dywizja Buniaczenko 6 maja wdara si do Pragi i w ostrych walkach 7 maja uratowaa powstanie i samo miasto. I jakby na urgowisko, jakby dajc atest dalekowzrocznoci najbardziej nawet krtkowzrocznym Niemcom, pierwsza dywizja wasowcw swoj pierwsz i ostatni samodzieln bitw
172
Aleksander Soenicyn
stoczya zwycisko z Niemcami; cay swj gniew i gorycz, ktre narosy przeciw Niemcom w cinitych przymusem sercach przez te trzy okrutne i bezmylne lata, zniewoleni Rosjanie wyadowali teraz w ataku na niemieck zaog. (Czesi witali Rosjan kwiatami, wtedy rozumieli o co chodzi, ale czy wszyscy aby zapamitali jacy to Rosjanie uratowali ich miasto? U nas teraz uchodzi za pewnik, e Prag wyzwoliy sowieckie wojska i rzeczywicie, na yczenie Stalina Churchill w tamtych dniach wcale si nie spieszy z dostawami broni dla praan, Amerykanie wstrzymali swj marsz, aby pozwoli Sowietom zaj Prag, a Jzef Smrkowski, owego czasu przywdca praskich komunistw, nie mogc przewidzie, co w przyszoci si stanie, wyklina zdrajcw wasowcw i chcia by wyzwolony jedynie sowieckimi rkoma). Przez wszystkie te tygodnie Wasow adnych dowdczych talentw nie przejawia, czuje si zagubiony, tonie w bezwyjciowej desperacji. Nie on kieruje pierwsz dywizj do Pragi, wystawia drug i drobniejsze oddziay na pastw niejasnej sytuacji. Czas mija i nikt nie znajduje si do wprowadzenia w ycie zamiaru poczenia si z Kozakami. Wasow odrzuca tylko konsekwentnie moliwo samtonej ucieczki (czeka na niego samolot, mia si schroni w Hiszpanii) i ogarnity paraliem woli gra ju tylko parti finaow. Jedyna dziaalno, jakiej powica si w cigu tych ostatnich tygodni to ekspediowanie tajnych delegacji dla szukania kontaktw z angloamerykahami. Inni czonkowie sztabu, generaowie Druchin, Meandrw, Bojarskij robi to samo. Myleli o tym jedynie, aby teraz, na samym kocu, przyda si aliantom; wtedy ich dugie trzymanie ba w niemieckiej ptli otrzyma janiejszy sens. Wci tlia si nie, pona w nich taka nadzieja: to ju koniec wojny, oto nadchodzi chwila, kiedy potni angloamerykanie mog zada od Stalina zmiany polityki wewntrznej, oto pr na spotkanie dwie armie z Zachodu i ze Wschodu, no i zetr si ze sob nad startym na proch Hitlerem! To w takiej chwili Zachd tylko skorzysta, jeeli nas zachowa przy yciu i uyje do walki? Przecie powinni rozumie, e bolszewizm to wrg caej ludzkoci? Nie, wcale tego nie rozumieli! Oh, ta zachodnia, demokratyczna tpota: e jak? powiadacie, e jestecie polityczn opozycj? a bo to u was jest opozycja? a czemu to nigdy nie przejawiaa si publicznie? jeeli wam si Stalin nie podoba wracajcie do domu i przy okazji pierwszych wyborw wybierzcie kogo innego; o, to bdzie uczciwy sposb. A po co byo bra bro do rki i to jeszcze niemieck? Nie, teraz mamy obowizek odda was Stalinowi, inaczej si nie godzi, zreszt nie moemy psu sobie stosunkw z tak dzielnym sojusznikiem. W drugiej wojnie wiatowej Zachd broni wasnej wolnoci i obroni j dla siebie, a nas i Europ Wschodni wepchn w niewol, gdzie dna nie wida. Ostatni prb ratunku bya dla Wasowa deklaracja, e dowdztwo ROA gotowe jest stan przed trybunaem midzynarodowym, i e wydanie jego armii sowieckim wadzom na pewn mier sprzeciwia si prawu midzynarodowemu, podobnie zreszt jak ekstradycja dziaaczy ruchu opozycyjnego. Nikt tego pisku nawet nie usysza, a wikszo amerykaskich dowdcw ze zdziwieniem dowiedziaa si o istnieniu jeszcze jakich tam niesowieckich Rosjan. Zaszeregowa ich do sowieckiej gromady byo rzecz naturaln. ROA nie skapitulowaa przed Amerykanami zwyczajnie, lecz bagaa, aby przyj kapitulacj w zamian za jedyn gwarancj: nie wydawania ich Sowietom. I amerykascy
173
Aleksander Soenicyn
oficerowie rednich rang, nie majcy stycznoci z wielk polityk, czasami naiwnie to obiecywali. (Wszystkie podobne obietnice zostay pniej zamane, jecw oszukano.) Ale caa pierwsza dywizja (11 maja pod Pilznem) a take prawie caa druga natkna si na amerykaski zbrojny mur: Amerykanie odmwili wzicia ich do niewoli, nie pozwolili wej do swojej zony: w Jacie Churchill i Roosevelt podpisali zobowizanie do obowizkowej repatriacji wszystkich sowieckich obywateli, zwaszcza wojskowych, nigdzie przy tym nie bya omwiona kwestia zgody na tak repatriacj czy niezgody i przymusu, gdzie bowiem jest jeszcze na ziemi kraj, gdzie jest taka ojczyzna, do ktrej nie chc wraca dobrowolnie jej synowie? Caa krtkowzroczno Zachodu przejawia si w tym jataskim podpisie. Amerykanie nie uznali wic kapitulacji, a sowieckie czogi byy ju w odlegoci kilku kilometrw. Alternatywa: albo wda si w ostatni bitw, albo... Buniaczenko i Zwieriew (druga dywizja) wydali zgodne rozporzdzenia: adnej bitwy. (To te przejaw rosyjskiego charakteru: a moe jednak?... w kocu to przecie NASI... Wiele byo potem wiziennych opowieci o wypadkach takiego poddawania si w zapamitaniu albo i po pijanemu naszym). 12 maja dobrze uzbrojona pierwsza dywizja w penym komplecie, ukryta w lasach, dostaa rozkaz: Rozej si! Przebierali si w cywilne ubrania, odpruwali dystynkcje, palili dokumenty, strzelali sobie w eb. W nocy zacza si obawa. Sowieckie wojska zabiy na miejscu i wziy do niewoli 10 tysicy ludzi, reszta przedara si do ony amerykaskiej, ale wiksza ich cz zostaa wydana sowieckim wadzom; to samo stao si z ludmi z drugiej dywizji, z lotnictwa, z oddziaw wydzielonych Niektrzy spdzili w amerykaskich obozach cae dugie miesice (grupa Meandrowa). Moe byo w tym amerykaskie niedbalstwo, a moe zachta do ucieczek na wasn rk, ale trzymano ich o godzie, jak przedtem, u Niemcw, i bito, i szturchano kolbami ale pilnowano byle jak. Ten i w wic uciek, ale wiksza cz zostaa! Zaufanie do Ameryki? przekonanie, e Amerykanie niezdolni s do zdrady? do, e zostali i czekali na swj straszny los, a ju ich toczya i sowiecka agitacja, i epidemia wzajemnych oskare, i depresja. Jedna grupa po drugiej, generaowie, oficerowie, onierze w 1945 i 1946 roku wydani zostali sowieckiej wadzy dla zakoczenia porachunku. (2 sierpnia 1946 roku sowieckie gazety opublikoway komunikat o wyroku Kolegium Wojennego Sdu Najwyszego w sprawie Wasowa i jedenastu jego najbliszych wsppracownikw: kara mierci przez powieszenie). W tym samym miesicu maju 1945 roku, w Austrii, podobnie lojaln operacj sojusznicz (o ktrej ze zwyk skromnoci nic u nas nie pisano) przeprowadzia rwnie Anglia: oddaa ona sowieckiemu dowdztwu korpus kozacki (4045 tysicy szabel), ktry przedosta si z Jugosawii. Akt ten nosi podstpny charakter i utrzymany by w najlepszych tradycjach angielskiej dyplomacji. Chodzi o to, e Kozacy zdecydowani byli walczy do upadego, albo jecha za ocean, choby do Paragwaju, choby do Indochin, byle nie da si wzi ywcem. Anglicy zapewnili Kozakom najlepsze wojskowe racje ywnociowe, wydali znakomite angielskie sorty mundurowe, obiecali przyjcie ich we wasne szeregi, urzdzali ju nawet parady. Dlatego adnego podejrzenia nie wywoaa propozycja, aby Kozacy oddali bro pod pretekstem jej unifikacji. 28 maja wszystkich oficerw od esauw w gr (ponad 2 tysice ludzi) zaproszono oddzielnie od onierzy do miasta Judenburg, rzekomo na spotkanie z feldmarszakiem Alexanderem w sprawie losw korpusu. W czasie drogi oficerowie podstpem zostali otoczeni przez silny konwj
174
Aleksander Soenicyn
(Anglicy bili ich do krwi), nastpnie kolumna aut, Wiozca Kozakw przesza pod opiek sowieckich czogw, a gdy wjechaa do Judenburga, czekay ju na ni zgromadzone pkolem wizienne suki, obok ktrych stali ju konwojenci z gotowymi spisami. I nawet nie byo z czego si zastrzeli czy zasztyletowa ca bro ju im skonfiskowano. Kozacy rzucali si z wysokiego wiaduktu na bruk szosy i do rzeki. Wikszo, wydanych w ten sposb generaw, byli to emigranci porewolucyjni, sojusznicy tych samych Anglikw podczas pierwszej wojny wiatowej. W trakcie wojny domowej w Rosji Anglicy nie zdyli im podzikowa, spacali wic swj dug teraz. W cigu nastpnych dni Anglicy tak samo podstpnie wydali rwnie szeregowych, odsyajc ich pocigami, oplecionymi drutem kolczastym (17 stycznia 1947 roku sowieckie gazety opublikoway komunikat o mierci na szubienicy kozackich atanjanw Piotra Krasnowa, Szkuro i jeszcze kilku). Tymczasem w dolinie Drawy, obok miasta Lienz stano obozem (zwa si Kazaczyj Stan) 35 tysicy ludzi, przybyych z terenu Woch. Byli tam rwnie Kozacy zdolni do walki, ale te wielu starcw, dzieci i bab i nikt nie chcia wraca nad ojczyste, kozackie rzeki. To jednak nie wzruszyo angielskich serc i nie przymio ich demokratycznego rozsdku. Angielski komendant, major Davies, ktrego nazwisko z pewnoci wejdzie teraz do rosyjskiej przynajmniej historii gdy trzeba, uprzedzajco grzeczny, a kiedy trzeba, nie wiedzcy co to lito naprzd podstpem usun oficerw, a potem otwarcie zawiadomi, e l czerwca nastpi przymusowy wyjazd do sowieckiej ony. Tysice gosw odpowiedziao mu krzykiem: Nie pjdziemy! Nad obozem uchodcw pojawiy si czarne flagi, w polowej cerkwi trwao nieustanne naboestwo, ywi jeszcze ludzie odprawiali msz aobn za wasne dusze!... Nadcigny angielskie czogi i wojska. Goniki naday rozkaz, aby natychmiast adowa si na ciarwki. Tum zanis pienia aobne, kapani podnieli krzye, modzi otoczyli kordonem starcw, kobiety i dzieci. Anglicy pucili w ruch kolby i paki, wyrywali z tumu ludzi i rzucali ich na ciarwki jak toboy, nie baczc czy kto ranny. Pod naciskiem szukajcej ratunku rzeszy zaama si pomost, na ktrym stali popi, potem poszo w drzazgi ogrodzenie obozu, tum rzuci si przez most na drug stron Drawy, angielskie czogi przeciy mu drog; wielu Kozakw caymi rodzinami skakao z mostu do rzeki na pewn zgub; po caej okolicy angielska jednostka specjalna tropia zbiegw i strzelaa do nich. (Cmentarz zabitych i rozdeptanych obejrze sobie mona w Lienzu). W tym samym okresie, tak samo podstpnie i bezlitonie Anglicy wydali jugosowiaskim komunistom tysice wrogw ich reymu (ktrzy byli ich sojusznikami w 1941 roku!) zostali oni bez sdu wystrzelani, zlikwidowani. W Wielkiej Brytanii, w kraju wolnoci i niezalenej prasy a dotd nikt nie zechcia opowiedzie o tym akcie zdrady, nikt nie uderzy na alarm. 137 W swoich krajach ojczystych Roosevelt i Churchill czczeni s jako wcielenie rozumu pastwowego. Nas za, w trakcie naszych wiziennych debat uderzaa ich oczywista, systematyczna krtkowzroczno i nawet gupota. Jak mogli oni, zelizgujc si od 41. do 45. roku nie zapewni sobie adnych gwarancji niezawisoci Europy Wschodniej? Jak mogli oni za ndzne wiecideko czwrdzielnego Berlina (ktry mia sta si pniej dla nich pit achillesow) odda wielkie poacie Saksonii i Turyngii? I jaki sens strategiczny i polityczny
137
* Wyjtek stanowi moe i powinna ksika Jzefa Mackiewicza Kontra napisana w Wielkiej Brytanii, wydana przez Instytut Literacki w Paryu w 1957 r. (przyp. tum.)
175
Aleksander Soenicyn
miao dla nich wydanie w rce Stalina na pewn mier kilkuset tysicy uzbrojonych sowieckich obywateli, ktrzy zdecydowani byli za nic si nie poddawa? Powiadaj, e tym kosztem chcieli zapewni sobie udzia Stalina w wojnie z Japoni. Majc ju w rku bomb atomow, pacili wic Stalinowi, by raczy tylko okupowa Manduri, wzmocni w Chinach pozycj Mao Tsetunga, a w Korei Kim Ir Sena! Czy to nie ubstwo myli politycznej? Gdy potem wypchnito Mikoajczyka, gdy wykoczono Benesza i Massaryka, gdy Berlin by blokowany, gdy pon i zasnuwa si milczeniem Budapeszt, gdy dymia si Korea, a konserwatyci brali nogi za pas pod Suezem czy nawet wtedy ci z nich, ktrzy odznaczali si pamici, nie przypomnieli sobie choby epizodu z Kozakami? Ale to te by zaledwie pocztek. Przez cay 1946 i 1947 rok wierni Stalinowi zachodni sojusznicy wydawali mu cigle i bez ustanku sowieckich obywateli na pewn zgub, wbrew ich woli zarwno byych wojskowych, jak zwykych cywilw, byle tylko mie ju z gowy t ludzk gmatwanin. Wysyano ich ciupasem z Austrii, Niemiec, Woch, Francji, Danii, Norwegii, Szwecji, z amerykaskich on okupacyjnych. W angielskich onach w tych latach istniay obozy koncentracyjne, moe i nie lepsze od hitlerowskich. (Przykadem Wolfsberg w Austrii: kobietom kazano tam cina noyczkami po jednej trawce, kade jedenacie dziebeek okrca dwunastym i wiza takie snopki przez dugie godziny, przy czym wolno im byo jedynie schyla si, ale nie kuca.) e takie rzeczy moliwie s w krgu brytyjskiej, parlamentarnej tradycji, zmusza do powanej zadumy nad prawdziw gruboci bonki naszej cywilizacji. Wielu Rosjan przez wiele lat powojennych yo na Zachodzie na lipnych papierach w cigym strachu, e zostan wysani do ZSSR i drc przed anglosask administracj tak, jak niegdy dreli na myl o NKWD. Gdzie nie byo niebezpieczestwa deportacji tam bez adnych przeszkd buszowali sowieccy agenci, caymi tumami, bez skrupuw w biay dzie wykradajc i porywajc ywych ludzi z ulic zachodnich metropolii. Oprcz popiesznie kleconych dywizji Wasowa, wiele jeszcze innych rosyjskich oddziaw dalej kiso w gbi niemieckiej armii, w niemieckich uniformach, utrudniajcych ich identyfikacj. Koniec wojny zasta je na rnych odcinkach i nie dla wszystkich by jednakowy. Kilka dni przed moim aresztowaniem ja te znalazem si pod ogniem wasowcw. W otoczonym przez nas wschodniopruskim kotle byli rwnie Rosjanie. Jednej z nocy w kocu stycznia rosyjska jednostka, chcc wyrwa si z kota na zachd, zaatakowaa nasze pozycje bez przygotowania artyleryjskiego, w ciszy. Front nie by cigy, szybko wic wklinowali si w gb i wzili w kleszcze moj wysunit bateri, tak, e ledwie zdyem j wycofa ostatni, woln jeszcze drog. Ale pniej wrciem tam znw, eby odcign w bezpieczne miejsce uszkodzon ciarwk i przed witem zobaczyem, jak skupiwszy si na niegu w biaych drelichach maskujcych, poderwali si nagle do ataku, runli z krzykiem hurra! na pozycje ogniowe dywizjonu 152 milimetrwek pod Adlig Schwenkitten i obrzucili dwanacie cikich dzia granatami, nie dajc im czasu na jedn choby salw. cigana przez ich pociski wietlne ostatnia grupka naszych chopcw uciekaa trzy kilometry po nieprzetartym niegu a do mostu na rzeczce Passarge. Tam ich dopiero zatrzymano.
176
Aleksander Soenicyn
Wkrtce potem zostaem aresztowany i oto przed sam parad Zwycistwa siedzielimy teraz wszyscy razem na butyrskich narach, ja dopalaem szluga po nich, a oni po mnie, i do pary z ktrym z nich wynosiem nieraz szeciowiadrowy kibel. Wielu wasowcw podobnie jak tymczasowych szpiegw byli to ludzie modzi, urodzeni mniej wicej midzy 1915 a 1922 rokiem, naleeli wic do tego modego, niewiadomego plemienia, ktre w imieniu Puszkina skwapliwie wita zabiegany unaczarski. Wikszo z nich trafiaa do formacji wojskowych z woli takiego samego przypadku, jaki sprawi, e w ssiednim obozie ich towarzysze stawali si szpiegami zaleao to od tego, jaki werbownik przyjecha. Werbownicy klarowali im z drwin byoby to drwin, gdyby nie byo prawd! Stalin si was wyrzek!, Stalin gwide na was!. Sowiecka sprawiedliwo postawia ich poza sowieckim prawem wczeniej, ni sami oni poza tym prawem si postawili. Wic zapisywali si... Jedni tylko po to, aby wyrwa si z obozu mierci. Inni liczc na to, e bd mogli potem przej do partyzantw (i przechodzili! i walczyli pniej jako partyzanci! ale wedle stalinowskiej miarki, to wcale nie wpywao na zagodzenie wyroku). Jednake tego i owego nie przestawa drczy haniebny czterdziesty pierwszy rok, zapierajca dech poraka po tylu latach przechwaek; ten i w zacz jednak uwaa Stalina za gwnego winowajc tych oto nieludzkich obozw. I tacy te zapragnli powiedzie co w swoim imieniu, zda spraw ze swego strasznego dowiadczenia: e s te czsteczkami Rosji i chc wpywa na jej przyszo, a nie by jedynie igraszk, ofiar cudzych bdw. Okrelenie wasowiec brzmi u nas podobnie do terminu gnj, wydaje si, e kala on usta samym ju swoim dwikiem, dlatego te nikt nie omiela si wymwi dwch trzech zda, ktrych podmiotem byoby to sowo. Ale historii w ten sposb pisa nie mona. Dzi gdy mino ju wier wieku, gdy wikszo z nich zgina ju w obozach, a pozostali jeszcze przy yciu dogorywaj na dalekiej pnocy, chciabym, aby te stronice uprzytomniy czytelnikom, e jest to zjawisko w dziejach waciwie niebywae: kilkaset tysicy modych ludzi, 138 wielu od dwudziestu do trzydziestu lat, chwycio za bro przeciw wasnej Ojczynie w sojuszu z najgorszym jej wrogiem. e moe warto si zastanowi: kt tu jest bardziej winien ta modzie czy siwowosa Ojczyzna? e nie sposb objani tego biologiczn skonnoci do zdrady, e tu musz by jakie przyczyny o charakterze spoecznym. Bowiem jak powiada stare przysowie: nie od obroku ko si narowi. I tak to sobie wyobracie: bonia i uganiaj si po nich znarowione, wygodzone, oszalae konie. * Siedziao jeszcze tej wiosny w celach wielu rosyjskich emigrantw. Wygldao to nieomal jak we nie: powracaa zapada w otcha historia. Dawno ju byy dopisane do koca i zatrzanite tomy wojny domowej, wyczerpane jej problemy, uporzdkowane wedug podrcznikowej chronologii wydarzenia.
Tylu wanie byo obywateli sowieckich w Wehrmachcie w przedwasowskich i wasowskieh formacjach, w kozackich, muzumaskich, nadbatyckich i ukraiskich jednostkach i oddziaach.
138
177
Aleksander Soenicyn
Dziaacze biaogwardyjscy dawno ju zaliczali si nie tyle do naszych wspczesnych, ile do zjaw bezpowrotnie minionej przeszoci. Wedug naszych, sowieckich, poj, jeli rosyjska emigracja rozproszona w sposb o wiele bardziej radykalny, ni pokolenia Izraela jeszcze w ogle wegetowaa, to tylko jako gromada taperw w plugawych knajpach, lokajw, praczek, ebrakw, morfinistw, kokainistw, schodzcych do grobu trupw. A do wybuchu wojny 1941 roku aden lad w naszych gazetach, w grnej beletrystyce i krytyce artystycznej nie pozwala domyla si (a nasi syci mistrzowie nie pomogli nam w orientacji), e Rosyjska Zagranica jest wielkim wiatem duchowym, e rozwija si tam filozofia rosyjska, e dziaa tam Buhakow, Bierdiajew, osskij, e rosyjska sztuka zdobywa wiat, e s jeszcze Rachmaninow, Szaliapin, Benoit, Diagilew, Pawiowa, chr kozacki arowa, e prowadzi si gbokie badania nad Dostojewskim (w tym okresie cakowicie u nas wykltym), e publikuje niezwyky pisarz NabokowSirin, e yje jeszcze Bunin i e co przecie napisa w cigu tych lat dwudziestu, e wydawane s pisma literackie, wystawia si sztuki, odbywaj si zjazdy ziomkostw, dwiczy mowa rosyjska, e emigranci nie porzucili obyczaju enienia si z Rosjankamiemigrantkami, te za rodzenia im dzieci to znaczy naszych rwienikw. Pojcie o emigrantach, jakie sobie w naszym kraju wyrobiono, byo tak faszywe, e gdyby kto przeprowadzi masow ankiet: po czyjej stronie byli emigranci w wojnie hiszpaskiej? wszyscy jednogonie by odpowiedzieli: po stronie Franco! W naszym kraju po dzi dzie ludzie nie wiedz, e znacznie wicej biaych emigrantw walczyo po stronie republikanw. We Francji otoczonymi niechci, izolowanymi wyjtkami byli Dymitr Merekowski i Zinajda Hippius, ktrzy opowiedzieli si za Hitlerem. W trybie anegdoty a moe nie tylko: sam Denikin chcia wojowa z Hitlerem po stronie Zwizku Sowieckiego i Stalin przez jaki czas omal czy nie zamierza cign go do kraju (nie jako si bojow, zapewne, lecz jako symbol jednoci narodowej) Podobnie jak caemu Zachodowi, tak te rosyjskiej emigracji po 25 latach nie starczao dowiadczenia, kontaktu z sowieckim yciem, na tyle, by trzewo mc patrze na wypadki. Std takie objawy emigranckiego zamieszania, jak pytanie: czy mona poda rk wasowcowi? (jedni bo trzeba zawsze by z Rosj, inni bo trzeba zawsze by po stronie demokracji). Midzy star emigracj a now, posowieck, wyniko niemao zwad, nieporozumie i podczas wojny, pod okupacj niemieck, i pniej, w obozach alianckich. To prawda, e uformowa si ochotniczy, emigrancki korpus strzelecki, ktry mia ruszy na front wschodni (15.000 ludzi) ale Niemcy posali go do walki z Tito; do wojny tam nie doszo, ustalio si co w rodzaju neutralnej nieinterwencji. Podczas okupacji Francji bardzo liczni emigranci, starzy i modzi, wstpili do Ruchu Oporu, a po wyzwoleniu Parya walili hurm do sowieckiego poselstwa z podaniami o powrt do ojczyzny. Ich hasem byo: Rosja taka, czy inna byle Rosja! i tym dowiedli oni, e wczeniej te nie udawali swojej mioci do swego kraju. (W wizieniach lat 4546 byli niemal szczliwi, e te kraty i ci stranicy, to wszystko swoje, rosyjskie; ze zdziwieniem patrzyli na sowieckich chopcw, skrobicych si w gow: na diabamy tu wracali? Bo to nam ciasno byo w Europie?) Zgodnie z t sam stalinowsk logik w myl ktrej musia i do obozu kady czowiek sowiecki, ktry by kiedy za granic jake mogli unikn tego losu emigranci? Na Bakanach, w Europie Centralnej, w Charbinie zamykano ich zaraz po przyjciu wojsk
178
Aleksander Soenicyn
sowieckich, brano jak swoich z mieszka i prosto z ulicy. Zabierano chwilowo tylko mczyzn i to te z pocztku nie wszystkich, lecz tych, ktrzy w jakikolwiek sposb zaznaczyli swoj obecno na terenie polityki. (Ich rodziny byy pniej dosyane etapem, tam, gdzie tradycyjnie, zsyano Rosjan; niektre zostay na wolnej stopie w Bugarii i Czechosowacji). Tym z Francji dawano obywatelstwo sowieckie z honorami i kwiatami, posyano z komfortem do starego kraju i tam dopiero pakowano, gdzie naley. Dusza mitrga bya za to z emigrantami z Szanghaju w 45. roku jeszcze tam nie mona byo ich dosign. Ale przyjecha penomocnik rzdu Sowieckiego i opublikowa Dekret Prezydium Najwyszego Sowietu: amnestia dla wszystkich emigrantw! No, czy mona nie wierzy czemu takiemu? To rzd kama nie moe! (Czy by rzeczywicie taki dekret, czy nie Organom w adnym razie rk nie wiza). Szanghajscy Rosjanie dali wyraz swemu zachwytowi. Powiedziano im, e mog bra tyle i takich rzeczy, ile tylko zechc (zabrali rwnie samochody, ojczynie si przydadz), wybiera sobie miejsca zamieszkania wedle chci, i pracowa, rzecz oczywista, w kadym fachu. Z Szanghaju odpywali parowcami. Ju te statki miay rozmaite losy: na niektrych z nich, z nieznanych powodw, w ogle nie dawano je. Rnie te ukaday si dzieje tych ludzi, gdy zawinli ju do portu Nachodka (jednego z gwnych punktw transportowych GUagu). Prawie wszystkich pakowano do wagonw towarowych, jakby ju byli winiami, tyle, e nie byo jeszcze prawdziwego konwoju z psami. Niektrych dowoono do jakich okolic zamieszkanych, do miast i rzeczywicie pozwalano im na jakie 23 lata spokoju. Innych od razu zawoono tym samym pocigiem do obozu, gdzie na Zawou; wyadunek odbywa si w lesie, zrzucano ich z wysokiego nasypu razem z biaymi fortepianami i ardynierkami. W latach 4849 dalekowschodnich reemigrantw, ktrzy si jeszcze uchowali, wyskrobywano do czysta i wsadzano za kraty. Gdy byem dziewicioletnim chopcem, chtniej ni powieci Juliusza Verne a czytywaem granatowe broszurki W. W. Szulgina, sprzedawane wtedy najspokojniej w wiecie w kadym kiosku. By to gos ze wiata tak zdecydowanie ju skazanego na niebyt, e najdziksza nawet fantazja nie moga czego takiego wymyle: upynie mniej ni dwadziecia lat, a kroki autora i moje przetn si niewidzialnymi liniami w milczcych korytarzach Wielkiej ubianki. Co prawda jego samego spotkaem nie wwczas, a dopiero dwadziecia lat pniej, ale wielu emigrantom starszego i modszego pokolenia miaem okazj si przyjrze wiosn 45. roku. Z rotmistrzem Borszczem i pukownikiem Mariuszkinem znalazem si kiedy na przegldzie lekarskim i aosny widok ich goego, pomarszczonego, ciemnotego, ju nie ciaa nawet, ale trucha, wci mi jeszcze stoi przed oczyma. Aresztowano ich, gdy byli o krok od grobu, wieziono kilka tysicy kilometrw do Moskwy i tutaj, w 1945 roku najpowaniej w wiecie przeprowadzano ledztwo w sprawie... ich walki z wadz Sowieck w 1919 roku! Tak ju jestemy przyzwyczajeni do gromadzenia si aktw niesprawiedliwoci w dziedzinie ledczosdowej, e przestalimy rozrnia stopnie tego zjawiska. Ten rotmistrz i ten pukownik byli kadrowymi oficerami carskiej armii rosyjskiej. Mieli ju obaj ponad czterdzieci lat, z ktrych dwadziecia spdzili w szeregach, gdy telegraf przynis wiadomo, e w Piotrogrodzie zdetronizowano imperatora. Dwadziecia lat wizaa ich
179
Aleksander Soenicyn
przysiga dana carowi, teraz za z blem serca (i moe nawet mruczc po cichu: zgi, przepadnij!) zoyli jeszcze przysig na wierno Rzdowi Tymczasowemu. Wicej nikomu ju nikt im nie kaza przysiga, bo wojsko w ogle si rozpado. Nie podoba im si porzdek, przy ktrym zrywano naramienniki i zabijano oficerw, byo wic naturalne, e poczyli si z innymi oficerami, aby z tym porzdkiem walczy. Tak samo naturalne byo, e Czerwona Armia bia si z. nimi i spychaa ich do morza. Ale czy byyby jakiekolwiek podstawy do SDZENIA ich, a do tego po upywie wier wieku w kraju, w ktrym istniej choby kieki myli prawniczej? (Przez cay ten czas zajmowali si oni wycznie sprawami prywatnymi: Mariuszkin a do samego aresztowania, Borszcz za, co prawda, znalaz si w taborach kozackich w Austrii, ale wanie nie w szeregach, lecz w taborach, wrd starcw i bab). Jednake w 1945 roku, w samym ppku naszego systemu prawnego, wysunito przeciw nim nastpujce oskarenia: o dziaania, majce na celu obalenie wadzy rad robotniczochopskich; o wtargnicie z broni w rku na terytorium sowieckie (to jest o to, e nie wyjechali natychmiast z Rosji, o ktrej w Piotrogrodzie oznajmiono, e jest sowiecka); o okazywanie pomocy midzynarodowej buruazji (ktrej nawet przez sen nie widzieli); o penienie suby w formacjach kontrrewolucyjnych rzdw (to znaczy pod rozkazami swoich wasnych generaw, ktrym cae ycie podlegali). I wszystkie te paragrafy (12413) 58. artykuu wchodziy w skad kodeksu karnego, ktry nabra mocy w...1926 roku, to znaczy 67 lat PO ZAKOCZENIU wojny domowej! (Klasyczny i nieludzki przykad dziaania prawa wstecz!). Ponadto artyku 2. kodeksu przewidywa, e ma on moc tylko wobec obywateli zatrzymanych na terytorium RSFSR. Ale rka GB dosiga take NIEobywateli i to we wszystkich krajach Europy i Azji! 139 Nie mwmy tu ju o przedawnieniu: co do przedawnienia, to bardzo zrcznie przewidziano zawczasu, e do artykuu 58 nie ma ono zastosowania. Przedawnienie ma moc tylko w stosunku do naszych oprawcw domowego chowu (Po co jtrzy stare rany?...), ktrzy wyrnli wielokro wicej rodakw, ni ich zgino podczas caej wojny domowej. Mariuszkin przynajmniej odznacza si dobr pamici, opowiada ze szczegami o ewakuacji Noworosyjska. Barszcz za wpad jakby w zdziecinnienie i gaworzy naiwnie, jak ci to on sobie Wielkanoc urzdzi na ubiance: przez cay czas po Niedzieli Palmowej i przez cay Wielki Tydzie jad tylko po p porcji, reszt sobie odkada, stopniowo zamieniajc czerstwy chleb wieym. W ten sposb zebrao mu si siedem porcji i trzy dni Wielkiejnocy mg sobie ucztowa. e ich teraz oskarono i sdzono wcale nie dowodzi, e mieli jakiekolwiek dawne winy na sumieniu. To tylko dowd mciwoci sowieckiego pastwa za to, e przed wierwieczem sprzeciwili si komunizmowi, wiodc za to pniej ycie bezdomnych, wysadzonych z sioda wygnacw. Od tych niedonych mumii emigranckich rni si bardzo pukownik Konstanty Konstantynowicz Jasiewicz. Dla tego czowieka koniec wojny domowej nie oznacza zapewne koca walki z bolszewizmem. Jak tam walczy, gdzie, jakimi sposobami tego mi nie mwi. Ale poczucie, e jest dalej w szeregach mia chyba nawet w celi. U wikszoci
W ten sposb ani jeden afrykaski prezydent nie moe by pewien, czy za dziesi lat nie zostanie u nas wydane prawo, na mocy ktrego bdzie on sdzony za to, co robi on dzisiaj. Zreszt Chiczycy takie prawo wydadz, dajcie im tylko okazj.
139
180
Aleksander Soenicyn
z nas kbi si w gowach chaos pojciowy, amay si i rozpyway linie pogldw, on za mia, jak si zdawao, jasne, wyrobione zdanie o tym, co go otaczao, przy tym ta wyrana pozycja yciowa jako wpywaa na jego cielesn si, tyzn, stay dynamizm. Mia lat nie mniej ni szedziesit, gow ys, bez jednego woska, przeszed ju przez ledztwo (czeka na wyrok, jak my wszyscy), pomocy, oczywicie, nie mia znikd ale zachowa mod, nawet rowaw cer, jedyny w celi gimnastykowa si co rano i my zimn wod pod kranem (my za staralimy si nie trwoni kalorii z naszej racji wiziennej). Gdy tylko midzy narami zwalniao si przejcie nie przepuszcza okazji i nawet tych pi sze metrw wykorzystywa dla ruchu, wci wybijajc krok za krokiem, ze swoim profilem, jak wybitym na monecie, ze skrzyowanymi na piersi rkoma i jasnym spojrzeniem modych oczu, patrzcych tak, jakby cian nie byo. Mymy wci si dziwili wszystkiemu, co z nami tu robi, dla niego za wszystko, co si dziao, zgodne byo z oczekiwaniami dlatego by on w celi zupenie osamotniony. Jego zachowanie si w wizieniu mogem oceni, gdy min rok: znw znalazem si w Butyrkach i w jednej z tych samych cel 70. spotkaem si z modymi towarzyszami Jasiewicza z tej samej sprawy; byli ju po wyroku, dostali po 10 i 15 lat. Wyrok dla caej grupy przepisany by na cienkiej przebitce i nie wiadomo dlaczego dostali oni kopie do rki. Pierwszy w spisie by Jasiewicz, skazano go na rozstrzelanie. Oto co wic przewidywa, co widzia przez mury swoimi niestarzejcymi si oczyma, podczas gdy chodzi od ciany do ciany, tam i z powrotem! Ale wiadomo, e wierny by swojej drodze yciowej, wiadomo, ktrej sobie nie wyrzuca, dawaa mu niezwyk si. Wrd emigrantw by rwnie mj rwienik, Igor Troko. Zaprzyjanilimy si. Obaj bylimy osabieni, wymidleni, toszara skra i koci (dlaczego, w gruncie rzeczy, tak si zapucilimy? Myl, e przez poczucie duchowego zagubienia). Obaj chudzi, tykowaci, e byle podmuch letniego wiatru zbija nas prawie z ng na butyrskich spacerkach, chodzilimy zawsze w jednej parze ostronym starczym krokiem i porwnywalimy rwnolege drogi naszego ycia. Tego samego roku urodzilimy si obaj na poudniu Rosji. Jeszczemy obaj byli przy piersi, kiedy los sign do swojej zaszarganej torby, aby wycign z niej dwie somki: dla mnie krtsz, dla niego dusz. I oto jego kbek potoczy si za morze, chocia z ojca jego dziwny by biaogwardzista by zwykym, biednym telegrafist. Nadzwyczaj mnie ciekawia moliwo wyrobienia sobie poprzez jego zwierzenia pogldu na ycie moich rwienikw, ktrzy tam si znaleli. Gdy podrastali, rodzice otaczali ich starann opiek mimo skromnych albo nawet kusych moliwoci materialnych. Byli wszyscy doskonale wychowani, otrzymali moliwie najlepsze wyksztacenie. Roli, nie wiedzc, co to znaczy strach i ucisk, chocia pewien autorytatywny nacisk biaych organizacji odczuwali, pki nie stanli na wasnych nogach. Roli tak, jakby grzechy stulecia, co poraziy ca modzie europejsk (wysoki wskanik przestpczoci, lekkomylno, brak koncepcji, marnotrawienie ycia) nie imay si ich poniewa wyrastali jakby w cieniu nieszczcia, ktre spado na ich rodziny. Gdziekolwiek mieszkali, w jakimkolwiek kraju zawsze tylko Rosj uwaali za swoj ojczyzn. Ich rozwj duchowy wspiera si na literaturze rosyjskiej, tym bardziej kochanej, e za jej zasigiem koczya si te ojczyzna i e ojczyzna fizyczna za ni nie staa. Wspczesne pimiennictwo byo dla nich dostpne
181
Aleksander Soenicyn
w stopniu i rozmiarze o wiele wikszym ni nam, ale wanie ksiki sowieckie rzadko do nich docieray i ich brak odczuwali szczeglnie ostro, wydawao si im, e gwnie przez to nie s w stanie poj tego co jest sam istot Zwizku Sowieckiego, jego wietnoci i urokiem, to za, co do nich dociera, jest skaone, skamane, niepene. Ich pojcia o naszym prawdziwym yciu byy bardzo zielone, ale tak tsknili za krajem, e gdyby w 41. roku ich wezwano to wszyscy, by tumnie ruszyli do Armii Czerwonej i sodziej by im byo ycie przy tym odda, ni go broni. Ci modzi, dwudziestopicio i dwudziestoszecioletni ludzie ju wysunli i obronili z duym przekonaniem kilka stanowisk mylowych. Tak wic, grupa Igora naleaa do nieprzesdzajcych. Deklarowali oni, e ci, ktrzy nie dwigali wraz z krajem rodzinnym caego skomplikowanego ciaru minionych dziesicioleci, nie maj adnego prawa, by przesdza, decydowa z gry o przyszoci Rosji, a nawet proponowa czegokolwiek, winni tylko i tam i wszystkie siy powici dla realizacji tego, na co zdecyduje si rosyjski lud. Sporomy przegadali lec na jednych narach. O ile mogem, o tyle wniknem w jego wiat i spotkanie to (inne spotkania to potwierdziy) dao mi przekonanie, e odpyw znacznej czci duchowych si, jaki mia miejsce podczas wojny domowej, zabra nam du i wan ga rosyjskiej kultury. I kady, kto naprawd j kocha, bdzie dy do ponownego zjednoczenia tych dwch gazi: krajowej i zagranicznej. Tylko wwczas kultura nasza osignie peni, tylko wtedy przejawi zdolno do niezakconego rozwoju. Marz, by doy tego dnia. * Saby jest czowiek, saby. Koniec kocw nawet najbardziej uparci z nas pragnli tej wiosny zmiowania. Krya taka anegdota: Oskarony, co macie do powiedzenia w ostatnim sowie?! Prosz posa mnie gdzie tylko chcecie, byleby tam bya wadza sowiecka! I soce.... Nie to nam grozio, e nas pozbawi sowieckiej wadzy, lecz e pozbawi nas soca... Nikt nie mia ochoty na Koo Podbiegunowe, szkorbut i gd. Nie wiedzie czemu, kwita w celach legenda Ataju. Ci nieliczni, ktrzy tam ju byli, a jeszcze bardziej ci, ktrzy tam nigdy nie bywali, wmawiali towarzyszom niedoli sny, pene muzyki: Ataj, to dopiero kraina! Syberyjskie przestrzenie, ale klimat agodny. Rzeki miodem pynce wrd pszenicznych brzegw. Step i gry. Stada owiec, dziczyzna, ryby. Ludne, bogate wsie 140... Ach, zaszy by si w tej guszy! Posucha czystego, dwicznego piania kogutw w przejrzystym powietrzu! Pogaska dobry, powany pysk koski! I niech diabli porw wielkie problemy, niech si o nie troszczy kto inny, kto gupszy od nas! Odpocz by tam od wyzwiska ledczego, od nudnego gmerania w twoim yciu, od zgrzytu wiziennych rygli, od celi z jej stchym zaduchem. Tylko jedno ycie mamy, takie nike, takie krtkie! a myje w zbrodniczy sposb posyamy pod kule czyich karabinw maszynowych albo tytamy je, Bogu ducha winne, w brudach politycznego mietniska. Zdaje si czowiekowi, e tam, na Ataju, mgby y w najniszej nawet, najciemniejszej chatynce na skraju wsi, pod
Czy aresztanckie sny o Ataju nie s kontynuacj starych, chopskich marze o tym kraju? Na Ataju byy tak zwane ziemie Gabinetu jego cesarskiej moci, dlatego te by on dugi czas terytorium bardziej niedostpnym dla chopskiego osadnictwa ni reszta Syberii ale wanie tam chopi tym bardziej starali si osi (i to im si udawao). Czy nie std bierze si trwao tej legendy?
140
182
Aleksander Soenicyn
samym lasem. Nie po chrust, nie po grzyby tylko tak, po prostu poszedby do tego lasu i objby dwa pnie: mie moje! nic mi nie trzeba wicej!... Sama ju ta wiosna nawoywaa do miosierdzia: tej wiosny koczya si taka ogromna wojna! Widzielimy, e nas, aresztantw, pyn miliony i e mnogie jeszcze miliony spotkamy w obozach. To by nie moe, aby ludzi zostawiono za kratami po najwikszym w wiecie zwycistwie! Trzymaj nas tylko tak sobie, dla postrachu, ebymy czasem nie zapomnieli. To jasne, e bdzie wielka amnestia i wszystkich nas szybko wypuszcz. Kto nawet przysiga, e sam czyta w gazecie odpowied Stalina na pytania jakiego amerykaskiego korespondenta (jak si nazywa? nie pamitam...), gdzie byo powiedziane, e po wojnie bdzie u nas taka amnestia, jakiej jeszcze wiat nie widzia. I innemu SAM ledczy z ca pewnoci mwi, e bdzie u nas wkrtce powszechna amnestia. (Dla ledztwa takie pogoski byy korzystne, osabiay one nasz wol: czort z nimi, podpiszemy, to i tak nie na dugo). Ale do miosierdzia trzeba rozumu. Nie suchalimy tych niewielu trzewych wrd nas, ktrzy krakali, e nigdy w cigu wierci stulecia nie zdarzya si amnestia dla politycznych, i e nigdy jej nie bdzie. (A jeszcze jaki znawca wizienny, zwykle konfident, rwa si do sprzeczki: Ale w 1927 roku, na dziesiciolecie Padziernika wszystkie wizienia byy puste, w y w i e s z o n o n a n i c h b i a e f l a g i ! Ten wstrzsajcy mira biaych flag na wizieniach dlaczego wanie biaych? szczeglnie wzrusza 141). Machalimy rk na tych rozwanych, ktrzy pord nas byli i wyjaniali, e wanie dlatego siedzimy milionowymi masami, bo wojna si skoczya: na froncie nic ju po nas, na zapleczu jestemy niebezpieczni, na dalekich za budowach bez takich jak my, ani jedna cega nie zostanie pooona. (Nie starczao nam samozaparcia, aby wnikn jeli nie w okrutne zamiary, to przynajmniej w gospodarcze kalkulacje Stalina: kt to teraz, po demobilizacji chciaby porzuci rodzin, dom i jecha na Koym, na Workut, na Syberi, gdzie nie ma jeszcze ani drg, ani domw? Bya to ju prawie tylko kwestia zlecenia dla Komisji Planowania: da MWD cyfry kontrolne, eby wiedzieli ilu maj wsadzi). Amnestia! Wspaniaomylnej i szerokiej amnestii oczekiwalimy i pragnlimy jej! A podobno w Anglii nawet na rocznic koronacji, to znaczy co roku, jest amnestia! Amnestia dla wielu politycznych ogoszona bya take na trzechsetlecie panowania Romanoww. Wic czy mona uwierzy, e teraz, po zwycistwie na miar stulecia i nawet wicej ni stulecia stalinowski rzd bdzie tak maostkowy i tak mciwy, eby pamita o kadym potkniciu si, kadym poliniciu kadego ze swoich ndznych poddanych? Jest to prawda prosta, lecz dochodzi si do niej przez cierpienie: bogosawione s nie wojny zwyciskie, lecz przegrane! Zwycistwa potrzebne s rzdom, klski ludom. Po zwycistwie chce si dalszych zwycistw, po klsce, chce si wolnoci i zwykle si j zdobywa. Klski potrzebne s ludom tak, jak cierpienia i nieszczcia poszczeglnym
Dzieo zbiorowe Od wizie do zakadw wychowawczych podaje (str. 296) tak cyfr: z okazji amnestii w 1927 roku wypuszczono 7, 3% winiw. To cyfra wiarygodna. Jak na Dziesiciolecie to niezbyt wielu. Z winiw politycznych podlegay amnestii kobiety z dziemi i ci, ktrym zostao jeszcze po par miesicy kary. W izolatorze Grnouralskim na przykad, na 200 winiw wypuszczono jaki tuzin. Ale w trakcie operacji ju poaowano tej mizernej amnestii i zaczto j zamazywa: niektrych zatrzymano, innym zamiast penej wolnoci dano minus, to znaczy ograniczenia prawa do osiedlenia si w szeregu miast.
141
183
Aleksander Soenicyn
ludziom: zmuszaj do pogbienia ycia wewntrznego, do wzniesienia si w yciu duchowym na wyszy poziom. Potawska Wiktoria bya dla Rosji nieszczciem: pocigna za sob dwa stulecia wielkich napi, spustosze, ogranicze wolnoci i coraz nowych wojen. Klska potawska okazaa si dla Szwedw zbawienna: straciwszy ochot do wojen, Szwedzi uczynili swj kraj najbardziej kwitncym i wolnym w, Europie. 142 Tak bardzo przyzwyczailimy si do dumy z powodu naszego zwycistwa nad Napoleonem, e uchodzi naszej uwagi, i wanie dziki temu chopi nasi nie zostali wyzwoleni o p wieku wczeniej (Francuska okupacja nie grozia za Rosji realnie). A wojna krymska przyniosa nam wolno. Tej wiosny wierzylimy w amnesti ale wcale nie bylimy tu oryginalni. Gdy pomwi czowiek ze starymi winiami, to stopniowo staje si dla niego jasne, e tsknota za zmiowaniem i wiara w zmiowanie nigdy nie opuszcza szarych murw wiziennych. Dziesiciolecie po dziesicioleciu rozmaite potoki aresztanckie zawsze czekay i zawsze wierzyy to w amnesti, to w nowy kodeks, to w ogln rewizj spraw (i pogoski te zawsze z pen wprawy ostronoci podtrzymywane byy przez Organy). W zwizku z kad rocznic Padziernika, mierci lub urodzin Lenina, dniem Zwycistwa, dniem Armii Czerwonej, dniem Komuny Paryskiej, kad now sesj WCIK, zakoczeniem kadej piciolatki, z kad sesj plenarn Sdu Najwyszego zawsze wyobrania aresztancka oczekiwaa zesania na ziemi anioa wolnoci! Im bardziej szalone byy aresztowania, im szersze, homeryckie, nieogarnite umysem rzeki winiw tym wiksz wiar w amnesti rodziy, zamiast trzewoci! Wszystkie rda wiata mona w tym czy innym stopniu porwna ze socem. Soce za nie da si porwna z niczym. Tak samo kada nadzieja w wiecie da si porwna z nadziej na amnesti, tylko ta nadzieja nie da si z niczym porwna. Wiosn 1945 roku kadego przybysza caa cela pytaa przede wszystkim, co sysza o amnestii? A jeli dwchtrzech brano z celi Z RZECZAMI znawcy od razu zaczynali analizowa ich SPRAWY i konkludowali, e to najlejsze wypadki, e ich zabrano, bo id na wolno, to jasne. Zaczo si! W wychodku, w ani, w tych wiziennych urzdach pocztowych wszdzie nasi aktywici szukali ladw i napisw, dotyczcych amnestii. I nagle w sawetnym fioletowym przedsionku butyrskiej ani w pocztkach lipca przeczytalimy wspaniale proroctwo wypisane mydem na fiokowej glazurze, wysoko nad gow (a wic jeden stan drugiemu na barkach, eby tylko napisu duej nie cierano): Hurra!!! 17 lipca amnestia! 143 Ile byo radoci! (To gdyby nie wiedzieli dokadnie, to by nie napisali!). Wszystko co w naszych ciaach bio, tsknio, kryo teraz zamierao z raptownej radoci na myl, e zaraz otworz si drzwi... Ale DO MIOSIERDZIA TRZEBA ROZUMU. W poowie lipca dozorca korytarzowy posa pewnego starca z naszej celi do sprztania klozetu i tam, w cztery oczy (nie zdobyby si na to przy wiadkach) zapyta,
142
Moe dopiero w XX wieku jeli wierzy pewnym relacjom chroniczny przesyt przyprawi ich o zgag moraln. 143 I omylili si, psiekrwie, tylko o jedynk! Bardziej szczegowo o wielkiej stalinowskiej amnestii z 7 lipca 1945 roku patrz cz. III, rozdzia 6.
184
Aleksander Soenicyn
patrzc ze wspczuciem na jego siw gow: Z jakiego, artykuu, ojciec? Z pidziesitego smego ucieszy si stary, po ktrym pakay w domu trzy pokolenia. Nie podpadasz... westchn stranik. Bzdura! powiedziano w celi. Stranik po prostu si nie zna. W tej celi siedzia mody kijowianin, Walenty (nie pomn nazwiska) o wielkich, piknych, kobiecych oczach. By sterroryzowany ledztwem. By to na pewno jasnowidz, moe tylko dziki wczesnemu swemu podnieceniu. Nie jeden raz kry rankami po celi i mwi: dzi wezm ciebie i ciebie, widziaem we nie. I brali! Wanie tych! Zreszt dusza winia tak skonna jest do mistyki, e na jasno widzenie reaguje prawie be zdziwienia. 27 lipca Walenty podszed do mnie: Aleksandrze! Dzi kolej na nas. I opowiedzia mi swj sen ze wszystkimi atrybutami snw wiziennych: most nad ciemn strug, krzy. Zaczem si pakowa i dobrze zrobiem: po rannej herbacie wywoano nas obu. Cela egnaa nas serdecznymi yczeniami, wielu byo przekonanych, e idziemy na wolno (z analizy naszych lekkich spraw to wanie wynikao). Czowiek moe cakiem szczerze nie dawa temu wiary, nie pozwala sobie na ni, broni si ironi, ale rozpalone kleszcze, a gortszych nie ma na wiecie, nagle cisn, nagle cisn mu dusz: a jeeli to prawda?... Zebrano nas ze dwudziestu z rnych cel i z pocztku zaprowadzono do ani (na kadym zakrcie yciowej drogi wizie przede wszystkim powinien przej przez ani). Mielimy tam do czasu, chyba z ptorej godziny, by zaj si zgadywaniem i porozmyla troch. Pniej dopiero nas wyparzonych, rozmikych poprowadzono przez szmaragdowy ogrdek wewntrznego butyrskiego podwrca, gdzie oguszajco wierkay ptaki (byy to chyba tylko wrble), za ziele drzew wydawaa si nieznonie ostra oczom, co dawno ju si od niej odzwyczaiy. Nigdy oczy moje z tak moc nie wchaniay zieleni listowia, jak tej wiosny! I niczego w moim yciu nie widziaem, co podobniejsze byoby do boego raju, ni ten butyrski ogrdek, a nie trzeba byo wicej ni trzydziestu sekund, aby przeci go asfaltow ciek. 144 Doprowadzeni zostalimy na butyrski dworzec (czyli punkt przyj i ekspedycji aresztantw nazwa bardzo trafna ponadto gwny westybul rzeczywicie przypomina tam dworzec), gdzie nas wpakowano do obszernego, szerokiego boksu. Panowa w nim pmrok, powietrze byo czyste, wiee; jedyne, malekie okno umieszczone byo wysoko, ale nie miao elaznego kagaca. Wychodzio za na ten sam soneczny ogrdek i zza uchylonej ramy dochodzi! oguszajcy ptasi wiergot, a w szparze koysaa si zielona gazka, obiecujca nam wszystkim wolno i powrt do domu. (Widzicie! Take w takim dobrym boksie nigdymy nie siedzieli! To nie przypadek!). A wszyscymy podlega mieli tylko OSO! 145 Znaczy by to mogo, e siedzimy za jakie bagatele.
Jeszcze jeden podobny ogrdek, tylko mniejszy, za to intymniejszy, po wielu latach, zobaczyem przy zwiedzaniu Trubeckiego bastionu twierdzy Pietropawowskiej w Leningradzie. Zwiedzajcy przejci byli groz na widok mrocznych korytarzy i cel, ja za pomylaem e majc taki ogrdek na spacery, winiowie bastionu trubeckiego nie mogli ju czu si jak potpiecy. Nas wyprowadzano na spacer tylko do martwych, kamiennych workw. 145 Osoboje Sowieszczanie (Kolegium Specjalne) przy GPUNKWD.
144
185
Aleksander Soenicyn
Przez trzy godziny nikt nami si nie interesowa, nikt nie otwiera drzwi. Krylimy, krylimy, krylimy po boksie i, znueni, przysiadalimy na klinkierowych awkach. A gazka cigle si chwiaa, wci chwiaa si za uchylonym oknem i wrble przekrzykiway si jak oszalae. Nagle zajazgotay drzwi i wywoano jednego z nas, cichego buchaltera, lat trzydziestu piciu. Wyszed. Drzwi znw si zamkny. Jeszcze szybciej jlimy kry po dnie naszego pudeka, wszystko nas pieko. Znw ten oskot. Wywoano drugiego, tamtego znw wypuszczono. Z twarzy jego uszo ycie. Jego rozwarte oczy byy lepe. Niepewnymi ruchami, chwiejnym krokiem przesuwa si on po gadkiej pododze boksu. Kontuzja? Dosta po gowie dech do prasowania? No i co? No i co? pytalimy truchlejc (jeli nie wsta wanie z elektrycznego krzesa, to w kadym razie dosta wyrok mierci). Gosem obwieszczajcym koniec wiata, buchalter wykrztusi: Pi!! Lat!!! I znw zagrzmiay drzwi tak szybko wracali, jakby ich wyprowadzano do wychodka za ma potrzeb. Ten wrci rozpromieniony. Na pewno dosta zwolnienie. No? No? skupilimy si przy nim, a nadzieja znw w nas Wstpia. Zamacha rk, duszc si ze miechu: Pitnacie lat! To byo zbyt niedorzeczne, eby czowiek mg od razu uwierzy.
186
Aleksander Soenicyn VII. W STACJI POMP
W ssiednim boksie butyrskiego dworca, w oglnie znanym boksie kipiszowym (rewidowano tam przybywajcych aresztantw i due wymiary sali pozwalay piciuszeciu stranikom obrabia do dwudziestu zekw w jednej partii) teraz nie byo nikogo, grubo ciosane stoy rewizyjne byty puste i tylko z boku, pod lamp siedzia przy maym, dostawionym stoliku schludny, czarnowosy major NKWD. Wyraz cierpliwej nudy oto co byo wypisane na jego twarzy. Traci czas na prno, zekw wprowadzano i wyprowadzano pojedynczo. Zebra podpisy mona byo znacznie prdzej. Wskaza mi taborecik po drugiej stronie stou, zapyta o nazwisko. Z prawej i lewej strony kaamarza leay przed nim stosiki biaych papierkw jednakowej wielkoci po p arkusika tego formatu wanie, jakiego uywaj w administracji domu na zawiadczenia opaowe, a w urzdach na upowanienia do zakupu materiaw biurowych. Major przewertowa prawy stosik, znalaz papierek mnie dotyczcy. Wycign go, odczyta tekst popiesznie i obojtnie (zrozumiaem e dostaem osiem lat) i natychmiast zacz na odwrocie pisa wiecznym pirem, e decyzj zakomunikowano mi takiego, a takiego dnia. Serce mi nie zabio nawet na p taktu prdzej takie to wszystko byo zwyczajne. To mia by mj wyrok decydujcy, przeomowy punkt mojego ycia? Chciaem nawet si przej, odczu gbiej ten moment ale nie dawaem rady. A major ju podsun mi arkusik odwrotn stron. I uczniowska obsadka za siedem kopiejek z marn stalwk, z paprochem wyowionym z kaamarza, ju leaa przede mn. Nie, musz przeczyta sam. Co, ja bym, was oszukiwa? leniwie odpar major. No dobrze, czytajcie. I niechtnie wypuci kartk z palcw. Obrciem j i zaczem studiowa specjalnie powoli, nawet nie sowo po sowie, tylko litera po literze. Napisane to byo na maszynie, ale miaem w rku nie pierwszy egzemplarz, tylko kopi. Wycig Z werdyktu OSO NKWD ZSSR z 7 lipca 1945 roku 146, Nr...... Nastpnie wszystko to byo podkrelone lini kropkowan i tak sam kropkowan przedzielone pionowo: Rozpatrzono: Akt oskarenia takiego a takiego (imi, nazwisko, rok urodzenia, miejsce zamieszkania). Postanowiono: Orzec wobec takiego a takiego (imi, nazwisko) za agitacj antysowieck i prb utworzenia antysowieckiej organizacji kar 8 (omiu) lat obozu pracy poprawczej.
146
Obradowali wanie w dniu amnestii, robota nie czeka.
187
Aleksander Soenicyn Za zgodno: Sekretarz...
Wic miaem si pod tym po prostu podpisa i wyj w milczeniu? Spojrzaem na majora czy mi czego nie powie, czy nie wyjani? Nie, nie mia zamiaru. Ju nawet skin na stranika, stojcego w drzwiach, aby wprowadzi nastpnego. Chcc doda tej chwili chocia troch znaczenia, powiedziaem z akcentem tragizmu: Ale to przecie okropne! Osiem lat! Za co? I sam usyszaem ton faszu w tych sowach: ani ja, ani on nie znajdowalimy tu nic okropnego. O, tu jeszcze raz wskaza mi major, gdzie mam si podpisa. Zoyem podpis. Nie wiedziaem po prostu, co by tu jeszcze zrobi? Pozwlcie wic, e napisz tu u was odwoanie. Przecie wyrok jest niesprawiedliwy. W ustawowym trybie mechanicznie skwitowa major moje sowa, kadc papierek na lew kupk. Wyj! rozkaza mi stranik. I wyszedem. (Okazao si, e nie byem bardzo pomysowy. Georgij Tenno, ktremu, co prawda, dano papierek na dwadziecia pi lat, tak odpowiedzia: Przecie to doywocie! Za dawnych lat, kiedy czowieka skazywano na doywocie biy werble, zbiera si tum. A tu jak kwitek na bydo dwadziecia pi i odmaszerowa!). Arnold Rappoport wzi piro i. napisa na odwrocie: Protestuj kategorycznie przeciw terrorystycznemu, bezprawnemu wyrokowi i dam natychmiastowego zwolnienia. Enkawudzista z pocztku czeka cierpliwie, po przeczytaniu za powyszego rozgniewa si i porwa cay papier razem z protestem. Nie szkodzi, werdykt pozosta w mocy: przecie to bya tylko kopia. A Wiera Korniejewa oczekiwaa pitnastu lat i z radoci wyczytaa z papierka, e dostaa tylko pi. Zamiaa si swoim promiennym miechem i podcyfrowaa kartk szybciutko, eby jej kto nie zabra. Oficer zapyta nieufnie: Czycie aby zrozumieli, co tu wam przeczytaem? Tak, tak, bardzo dzikuj! Pi lat obozu pracy poprawczej! Janos Rozhas by Wgrem, werdykt na 10 lat przeczytano mu w korytarzu, po rosyjsku i nie zatroszczono si o przekad. Podpisa i nie zrozumia, e to by wyrok, dugo pniej oczekiwa rozprawy sdowej, jeszcze pniej w obozie przypomnia sobie z trudem ten moment i domyli si wszystkiego. Wrciem do boksu z umiechem. Dziwne, ale z kad chwil byo mi weselej i lej. Wszyscy wracali z czerwocami, Walenty rwnie. Najbardziej dziecinny termin dosta ten oszalay buchalter (wci jeszcze siedzia, jakby straci rozum). Caa w bryzgach sonecznych, poruszana lipcowym wietrzykiem, wci tak samo wesoo chwiaa si gazka za oknem. Paplalimy z oywieniem. To tu, to tam coraz czciej wybucha w boksie miech. mialimy si, e wszystko poszo gadko; mialimy si ze wstrznitego buchaltera; mialimy si z naszych porannych nadziei i z tego, e gdy
188
Aleksander Soenicyn
nas wyprowadzano z cel, winiowie zamawiali przez nas symboliczne paczki: cztery kartofle! dwa obwarzanki! Ale bdzie amnestia! twierdzili niektrzy. To tak tylko na pokaz nas strasz, ebymy czasem nie zapomnieli. Stalin powiedzia do jednego amerykaskiego korespondenta... Jak si ten korespondent nazywa? Nazwiska nie znam... Tu nam kazano zabra rzeczy, ustawiono dwjkami i znw nas poprowadzono przez ten cudowny ogrdek, peen lata. A dokd? A znw do ani! To nas doprowadzio ju do hucznego miechu ale fajtapy! Rozebralimy si ze miechem, powiesilimy nasze szmatki na tych samych hakach i wtoczyli je do tego samego piecznika, do ktrego wtaczalimy je dzi rano. miejc si, pobralimy po tafelce wstrtnego myda i weszlimy do duej, dudnicej echem sali aziebnej, zmywa lady naszych niewinnych uciech. Pluskalimy si wic, lejc a lejc na siebie czyst, gorc wod. Ten oczyszczajcy, przynoszcy ulg miech by, ja myl, nie tyle objawem choroby ile samoobron organizmu, odruchem ratunkowym. Wycierajc si, Walenty mwi mi uspokajajcym, kojcym tonem: Co tam, jeszczemy modzi, jeszcze poyjemy. Najwaniejsze, to nie potkn si teraz. Pojedziemy do obozu i ani sowa nikomu, eby nam drugiego wyroku nie dosunli. Bdziemy uczciwie pracowa i milcze. Jak ci wierzy w ten program, ile mia nadziei, niewinne ziarenko w arnach Stalina! Mia czowiek ochot zgodzi si z nim, potulnie odsiedzie swoje, a pniej wymaza z gowy to, co przey. Ale ju we mnie narastao uczucie: jeeli po to, aby y, trzeba NIE Y, to po co to wszystko?... * Nie mona powiedzie, e OSO to pomys porewolucyjny. Ju Katarzyna II daa niemiemu jej sercu urnalicie Nowikowowi pitnacie lat, rzec mona, na zasadzie OSO, bowiem nie oddaa go pod sd. I wszyscy carowie patrze, a zsyali po ojcowsku niewygodnych im ludzi bez sdu. W latach 60. XIX wieku miaa miejsce gruntowna reforma sdownictwa. Zdawao si, e i wadcy i poddani zaczli dorabia si czego w rodzaju zgodnego z prawem pogldu na ycie spoeczne. Nie mniej, rwnie w 70. i 80. latach Koro lenko wykrywa wypadki administracyjnej samowoli, zastpujcej postpowanie sdowe. Sam on zreszt w 1876 roku z jeszcze dwoma studentami by deportowany bez sdu i dochodzenia na mocy rozporzdzenia wiceministra dbr pastwowych (typowy wypadek OSO). Rwnie bez sdu zesano go po raz wtry, razem z bratem do miasteczka Gazw. Korolenko wymienia te Fiodora Bogdana chopskiego delegata, ktry dotar do samego cara, a pniej zosta zesany; Pjankowa, ktrego sd uniewinni, ale car kaza zesa z najwyszego rozkazu; jeszcze paru innych. W ten sposb tradycja bya jakby niemrawa. I nastpnie ta niechlujna dowolno: kto peni waciwie funkcje OSO? Raz car, raz gubernator, raz wiceminister. A wreszcie, przepraszani, ale co to za rozmach, jeeli mona w y l i c z y nazwiska i wypadki?
189
Aleksander Soenicyn
Era rozmachu zacza si w 20. latach, kiedy to dla systematycznego omijania drogi sdowej powoano s y s t e m a t y c z n i e te dziaajce trjki. Z pocztku popisywano si tym, nawet nie bez dumy: T r j k a GPU. Nazwisk awnikw nie tylko nie ukrywano, ale je nawet reklamowano! Kt na Wyspach Soowieckich nie zna synnej moskiewskiej trjki: Gleb Bokij, Wul i Wasiliew? I to jest dopiero sowo TRJKA! Jest w nim brzk dzwonkw pod kosk duh, karnawaowe rozhukanie, ale zarazem jaka zagadka: dlaczego wanie trjka? Co to znaczy? w sdzie te przecie nie czwrka zasiada! a trjka to nie sd! Najbardziej zagadkowe jest jednak to, e zaocznie. Nas tam nie byo, nie widzielimy nic, dano nam tylko papierek: prosz podpisa. Trjka bya wic czym jeszcze straszniejszym od rewtrybunau. A pniej odseparowaa si, zamaskowaa, zamkna si w izolowanym pokoju i otoczya tajemnic nazwiska. A gdy ju zacza zasiada w ukryciu to raz na zawsze, tylko wyrok nam przysyaa przez maszynistki. (I do zwrotu, bo takiego dokumentu nie wolno zostawia w niczyim rku). Te trjki (na wszelki wypadek uywamy liczby mnogiej, bo jak to bywa z bstwami nie wiadomo nigdy gdzie i w jakim ksztacie wystpuj) odpowiaday pewnej pilnej potrzebie, ktra si pojawia: eby ju nie wypuszcza na wolno tych, ktrych kiedy aresztowano (no, co w rodzaju oddziau kontroli technicznej przy GPU: eby nie byo b r a k u ). I jeli ju facet okaza si niewinny, a sdzi go nie byo mona w aden sposb, to niech za porednictwem trjki dostanie swoje minus trzydzieci dwa (miasta gubernialne), albo zesanie na dwatrzy latka, a potem ju jak bez ucha, ju na zawsze jest napitnowany, ju teraz zaliczy si do recydywistw. (Niech nam czytelnik daruje: to znw stoczylimy si do tego prawicowego oportunizmu znw jakie pojcie winy, e winien, czy niewinien. To nam nieraz mwiono, e c h o d z i n i e o w i n i n d y w i d u a l n t y l k o o z a g r o e n i e s p o e c z n e : wolno wsadzi take niewinnego, jeli jest obcy socjalnie, wolno wypuci winnego, jeli to element specjalnie bliski. Ale moe to bdzie wybaczone nam, ludziom bez wyksztacenia prawniczego, skoro sam Kodeks z 1926 roku, pod ojcowsk opiek ktrego ylimy sobie dwadziecia pi lat te by krytykowany za niedopuszczalne, buruazyjne podejcie, za niewystarczajco klasowy stosunek, za jakie buruazyjne przestrzeganie proporcji midzy ciarem winy a kar). 147 Niestety, nie nam jest pisane zbadanie nader zajmujcej historii tego Organu: Czy w cigu caej swojej dugiej kadencji Trjka GPU, wyrokujc zaocznie, miaa prawo skazywa take na rozstrzelanie (jak to byo ze znanym konstytucyjnym demokrat, ksiciem Dogorukim w 1927 roku, a z Palczyskim, von Makiem i Wieliczk w 1928)? Czy Trjk zaprzgano do roboty tylko wtedy, gdy dowodw winy byo mao, ale szkodliwo spoeczna danej osoby oczywista? czy wedle uznania? I jako potem w 1934 roku, przy okazji poaowania godnej zmiany skrtu OGPU na NKWD, Trjka w stolicy ja zwa si Kolegium Specjalnym, za trjki w okrgach speckolegiami sdw okrgowych, co znaczyo, e sdzi maj bez adnych tam awnikw ludowych, w cisym swoim skadzie i zawsze tajnie. A latem 1937 powstay w okrgach i autonomicznych republikach inne jeszcze trjki, zoone z sekretarza obkomu partii, naczelnika okrgowego NKWD
147
Dzieo zbiorowe: Od wizie do zakadw wychowawczych. Wyd. Sowietskoje zakonodatielstwo, Moskwa, 1934.
190
Aleksander Soenicyn
i okrgowego prokuratora. (A nad tymi nowymi trjkami janiaa na wysokociach w Moskwie po prostu Dwjka, w skadzie komisarza spraw wewntrznych i generalnego prokuratora ZSSR, bo te zgdmy si, e nie wypadao ciga w charakterze trzeciej osoby Genseka Jzefa Wissarionowicza). Ale pod koniec 1938 roku rozpyny si jako bez ladu i te trjki, i ta Dwjka (bo te wyby bez ladu nawet Mikoaj Jew) ale tym bardziej si umocnio nasze kochane OSO, biorc na swoje barki prawo do zaocznego i pozasdowego skazywania ludzi najprzd na 10 lat, potem na jeszcze wicej, a w kocu rwnie na rozstrzelanie. I tak wiodo zbony swj ywot kochane OSO a do samego 1953 roku, kiedy to powina si nka Berii, naszemu dobroczycy. Istniao wic 19 lat, a sprbuj dowiedzie si, czowieku, i kto z naszych wybitnych, penych dostojestwa dziaaczy wchodzi w skad tego ciaa; jak czsto i jak dugo ono obradowao; czy podawano przy tym herbat, czy nie i co dawano do herbaty; i jak toczyy si te obrady czy prowadzono jakie rozmowy, czy moe nawet obchodzono si bez nich? Nie my o tym napiszemy, bo nie wiemy. Syszelimy tylko nieraz, e OSO byo zjawiskiem trjjedynym i chocia teraz nie mona dotrze do nazwisk gorliwych jego asesorw, to jednak znane s te trzy organy, ktre posyay tam swoich staych delegatw: jeden z KC, jeden z MWD, jeden z prokuratury. Nie bdzie jednak adnym cudem, jeeli ktrego dnia dowiemy si, e nie byo nigdy adnych obrad, by za tylko sztab dowiadczalnych maszynistek, robicych wycigi z nieistniejcych protokow i jeden szef kancelarii, kierujcy maszynistkami. O, maszynistki te byy na pewno, za to rczymy! Nie wymienione ani w konstytucji, ani w kodeksie, OSO okazao si jednak najwygodniejsz z maszynek do misa posuszn, bezpretensjonaln i nie wymagajc prawniczego smarowania. Kodeks istnia swoj drog, a OSO swoj i krcio si gadko bez wszystkich jego dwustu piciu artykuw, nie uciekajc si do nich i nawet ich nie wspominajc. Jak powiadaj w obozie: jak kto ju nie moe, to sd te nie pomoe, ale OSO zawsze. Rozumie si, e dla wygody OSO take musiao mie jaki kod wstpny; w tym celu samo ono stworzyo dla siebie zestaw artykuw literowych, bardzo uatwiajcych czynnoci (nie trzeba ama sobie gowy i dostosowywa wyroki do sformuowa kodeksu); byy tak nieliczne, e dziecko by j e spamitao (cz z nich ju wymienilimy): NPGG Nielegalne Przekroczenie Granicy; ASA Antysowiecka Agitacja; KRD Kontrrewolucyjna Dziaalno; KRTD Kontrrewolucyjna Trockistowska Dziaalno (ta literka t bardzo ciko odbijaa si na losie winia w obozie); PSz Podejrzenie o Szpiegostwo (to, co w sprawie o szpiegostwo wykraczao za ramy podejrzenia byo w gestii trybunau); SWPz Stosunki Wywoujce (!) Podejrzenie o Szpiegostwo; KRM Kontrrewolucyjny sposb Mylenia; WAS Wywoywanie Antysowieckich nastrojw; SWE Socjalnie Wrogi Element;
191
Aleksander Soenicyn
PD Przestpcza Dziaalno (chtnie to dawano byym agrowcom, jeeli ju do niczego innego nie mona si byo przyczepi); i wreszcie bardzo pojemny artyku CzS czonek rodziny* (skazanego na podstawie jednej z wyej wymienionych kombinacji literowych). Nie zapominajmy, e litery te nie przypaday rwnomiernie na poszczeglne lata i poszczeglne grupy ludzkie, lecz podobnie, jak artykuy Kodeksu i punkty dekretw spaday na kraj, niby nage epidemie. I jeszcze jedno zastrzeenie: OSO wcale nie pretendowao do ferowania wyrokw! nie dawao wyrokw! orzekao tylko kar administracyjn, to wszystko. Jasne, e musiao dlatego by wolne od prawnych ogranicze. Ale chocia ta kara administracyjna nie zamierzaa wcale pretendowa do godnoci wyroku sdowego, moga jednak trwa 25 lat, przewidywa rozstrzelanie i zawiera: pozbawienie rang, tytuw i orderw; konfiskat caego majtku; odebranie prawa korespondencji w rezultacie czego czowiek znika z powierzchni ziemi jeszcze skuteczniej, ni na mocy prymitywnego wyroku sdowego. Inn wan zalet OSO byo to, e od jego werdyktw nie byo apelacji nie byo gdzie skada skarg: nie istniaa adna instytucja ani wysza ode, ani nisza. Podlegao jedynie ministrowi spraw wewntrznych, Stalinowi i szatanowi. Wielkim przymiotem OSO bya szybko dziaania: ograniczaa j tylko technika maszynopisania. Wreszcie OSO nie tylko nie miao potrzeby ogldania oskaronego (przez co odcia si bardzo transport wewntrzny w wizieniach), ale nawet nie dao okazywania jego fotografii. W okresach toku w wizieniach miao to jeszcze t dobr stron, e wizie po zakoczeniu ledztwa mg nie zabiera innym miejsca na wiziennej pododze, nie je ludowego chleba, tylko by od razu skierowany do obozu, by uczciwie tam si trudzi. Przeczyta za kopi wycigu mg wszak nawet znacznie pniej. W ulgowych wypadkach zdarzao si tak, e winiw wyadowywano z wagonw na stacji docelowej; kazano im zaraz klka obok nasypu (to rodek zapobiegawczy przeciwko prbom ucieczki, ale sprowadzao si to w rezultacie do modlitwy na cze OSO) i bez adnej zwoki czytano im werdykty. Zdarzao si te inaczej: przybywajce do Piereborw w 1938 roku transporty nie znay ani swoich artykuw, ani wyrokw, ale witajcy ich tam pisarz wszystko wiedzia i z miejsca znajdowa w spisie: SWE 5 lat. Niektrzy za pracowali ju w obozie wiele miesicy, nie znajc swojego wyroku. Wreszcie (jest to relacja I. Dobriaka) ustawiono ich uroczycie w szeregu nie jakiego szarego dnia, tylko l maja 1938 roku, gdy wszdzie wisiay czerwone flagi i odczytano im werdykty trjki okrgu stalinowskiego w Zagbiu Donieckim: od dziesiciu do dwudziestu lat kademu. A mj obozowy brygadier Siniebriuchow w tym samym 1938 roku wraz z caym kolejowym skadem jeszcze niesdzonych, wysany zosta z Czelabiska do Czerepowca. Mijay miesice, zeki ju tam pracowali. Nagle zim, w dzie wolny od pracy (zauwaylicie jakie dni si wybiera? na czym OSO zaley?) w trzaskajcy mrz wypdzono ich na dwr, ustawiono szeregami, wyszed do nich przyjezdny lej tnant i oznajmi, e
192
Aleksander Soenicyn
przyjecha, aby zapozna ich z decyzjami OSO. Ale nie by to zy chopak, jak si okazao, bo zerkn na ich dziurawe obuwie, na soce, na oszronione supy i tak powiedzia: A zreszt, chopaki, po co macie tu marzn? Do, jak bdziecie wiedzieli, e wszystkim wam dao OSO po dziesi lat, a mao, bardzo mao kto dosta osiem. Zrozumiano? Rozej si!... * Skoro jednak Kolegia Specjalne miay charakter tak otwarcie mechaniczny na co jeszcze zday si sdy? Komu potrzebny tramwaj konny, skoro jest pod rk bezszelestny, nowoczesny, elektryczny, z ktrego nikt nie wyskoczy? eby dawa sdziom papu? Po prostu nie wypada, eby pastwo zupenie nie miao sdw. W 1919 roku VIII Zjazd zapisa w programie: naley stara si, aby c a y l u d p r a c u j c y b e z w y j t k u bra udzia wykonywaniu obowizkw sdowych, Wszystkich bez wyjtku nie udao si wczy do tej akcji, jurysdykcja to rzecz skomplikowana, no, ale wyrzec si sdw zupenie to te nie uchodzi! Zreszt, nasze sdy polityczne izby specjalne sdw okrgowych, trybunay wojskowe w okrgach, no i wszystkie tam Najwysze cign za OSO jak za pani matk; one te nie grzzn w bagnie jawnoci i nie trac czasu na debaty stron. Pierwsza i naczelna ich cecha to niejawno. S przede wszystkim niejawne i to dla wasnej wygody. I tak ju si przyzwyczailimy, e miliony i miliony ludzi skazane zostay przy drzwiach zamknitych, na tyle ju si z tym zylimy, e niejeden otumaniony syn, brat albo synowie skazanego jeszcze ofuknie ci z caym przekonaniem: A ce ty chcia? Wida sprawa ma zwizek z czym... Jeszcze by si wrogowie dowiedzieli! Jak to mona.... Tak wic, bojc si, e si wrogowie dowiedz, sami sobie wpychamy eb midzy kolana. Kto dzi w naszym kraju prcz moli bibliotecznych pamita, e Karakozow po swoim zamachu na cara dosta obroc? e elabow i wszyscy narodowolcy sdzeni byli jawnie, bez obawy, e Turcy si dowiedz? e Wiera Zasulicz, ktra strzelaa do jeli przetumaczy na jzyk wspczesny naczelnika stoecznej delegatury okrgowej MWD (a rania go, tylko e nie miertelnie, cho kaliber kuli by wprost niedwiedzi) nie tylko e nie zostaa zatuczona w jakiej katowni, nie tylko nie bya sdzona przy drzwiach zamknitych ale e PUBLICZNY sd przysigych (nie jaka trjka) UNIEWINNI j i e z tryumfem odjechaa z sdu karet? Przytaczajc te przykady dla porwnania nie chc wcale twierdzi, e w Rosji istniao sdownictwo doskonae. Zapewne godne takiej nazwy sdownictwo naley do najpniej dojrzewajcych owocw bardzo ju dostaego spoeczestwa, chyba, e ma si do dyspozycji krla Salomona. Wodzimierz Dal zauway, e w Rosji, w okresie poprzedzajcym reformy, nie byo ani jednego przysowia pochlebnego dla sdw! To chyba co znaczy! Zdaje si, e nie zdono te uku ani jednego przysowia, chwalcego obieralnych naczelnikw ziemstw powiatowych. Ale reforma sdownictwa z 1864 roku otwieraa przynajmniej przed mieszkacami naszych miast drog, wiodc do angielskich wzorw.
193
Aleksander Soenicyn
Piszc to wszystko, nie zapominam o wypowiedzi Dostojewskiego, skierowanej przeciw naszym sdom przysigych (Dziennik pisarza): o ekscesach adwokackiego krasomwstwa (Panowie przysigli! ale c by to bya za kobieta, gdyby nie zarna rywalki?... panowie przysigli! ale, kto z nas nie wyrzuciby w tych warunkach dziecka przez okno?...), o tym, e u przysigych jaki chwilowy odruch moe przesoni obywatelsk odpowiedzialno. 148 Ale Dostojewski obawia si NIE TEGO, czego wanie naleao si obawia! By przekonany, e sd publiczny jest ju zdobycz raz na zawsze osignit!... (Zreszt kto z jego wspczesnych mgby uwierzy w OSO?...) W innym miejscu tak on pisze: mniejszy to bd zmiowa si nad winnym, ni posa na szafot niewinnego. O tak, tak, tak! Przerosty krasomwstwa s chorob nie tylko zbkujcych sdw, lecz take oglniej ugruntowanej ju demokracji (ugruntowanej, ale ju zdezorientowanej co do swoich celw moralnych). W takiej Anglii widzimy na przykad, jak leader opozycji, chcc zapewni swojej partii przewag, nie waha si przed obarczeniem rzdu odpowiedzialnoci za stan kraju, przeczerniajc sytuacj bardziej, ni ona na to zasuguje. Naduywanie krasomwstwa to niedobry zwyczaj. Ale jakiej nazwy uy trzeba dla naduy w dziedzinie tajnoci? Dostojewski mar/\ o takim sdzie, w ktrym oskaryciel powie wszystko niezbdne dla OBRONY oskaronego. Ile to wiekw musielibymy na to czeka . Nasze dowiadczenie spoeczne dostarczyo nam jak dotd niezmiernego mnstwa przykadw OSKARENIA podsdnych przez a d w o k a t w (, jako uczciwy czowiek sowiecki, jako prawdziwy patriota nie mog nie czu wstrtu do tych zbrodni, ktre s tu przedmiotem rozprawy...). I jakie to wygodne te rozprawy przy drzwiach zamknitych! Toga tu niepotrzebna, mona spokojnie zakasa rkawy. Co za uatwienie w pracy! ani mikrofonw, ani korespondentw, ani publicznoci. (Nie, dlaczego, publiczno tu bywa, ale to funkcjonariusze ledczy. Na przykad, do leningradzkiego sdu okrgowego przychodzili oni we dnie, aby sprawdzi, jak te sprawuj si ich wychowankowie a pniej, w nocy, odwiedzali w wizieniu tych, ktrym trzeba byo p r z e m w i d o s u m i e n i a). 149 Druga z najwaniejszych cech naszych sdw politycznych to jasno perspektyw w robocie. Chodzi o to, e sentencje s z gry okrelone. Wspomniany ju tom zbiorowy Od wizie... sam daje nam do rk sporo materiau, twierdzc, e nie nowa to sprawa, e ju w latach 192429 wyroki byy z gry przesdzone i podporzdkowane oglnym wzgldom charakteru administracyjnogospodarczego. e poczynajc od roku 1924 z uwagi na b e z r o b o c i e , panujce w kraju, sdy zmniejszyy liczb wyrokw skazujcych na prac poprawcz z pozostawieniem na wolnoci a zwikszyy liczb krtkoterminowych kar wizienia (mowa, rzecz jasna, o przestpstwach pospolitych!). W rezultacie nastpio przepenienie zakadw karnych winiami krtkoterminowymi (poniej 6 miesicy), ktrzy nie mogli by w efektywny sposb wykorzystani do pracy w koloniach karnych. W pocztkach 1929 roku Ludowy Komisariat Sprawiedliwoci ZSSR w oklniku Nr 5 POTPI ferowanie tak maych wyrokw, a 6. XI.
Widzimy to czasem na wspczesnym Zachodzie i jako brak nam stw zachwytu. Wanie tego bal si Dostojewski wyprzedzajc duchem bieg naszego ycia. 149 Grupa Czna.
148
194
Aleksander Soenicyn
1929 (w wigili 12. rocznicy Padziernika, w momencie przystpienia do budowy socjalizmu) na mocy decyzji CIK i Sownarkomu po prostu ju ZABRONIONO skazywania na termin krtszy ni jeden rok! Sdzia wie z gry, z biegu twojej konkretnej sprawy, albo na podstawie oglnej instrukcji, jaki wyrok jest tu wymagany (zreszt jest przecie telefon w jego gabinecie!). Wzorem OSO bywaj nawet sentencje z gry wypisane na maszynie, wystarczy tylko wpisa rcznie nazwisko. A jeeli dajmy na to Strachowicz krzyknie podczas rozprawy: Ale jak mogem by zawerbowany przez Ignatowskiego, skoro miaem wtedy raptem dziesi lat! to przewodniczcy kompletu sdziowskiego (trybuna Leningradzkiego Okrgu Wojskowego, 1942 rok) tylko huknie w odpowiedzi: Nie szkalowa sowieckiego wywiadu! Bo wszystko ju dawno postanowione: caa grupa Ignatowskiego ma by rozstrzelana, wszyscy pod rzd. Jest w tej grupie jeden tylko, niejaki Lipow, ktrego nikt z grupy nie zna i ktry take n i e z n a n i k o g o . No to da mu tam dziesi lat, ju dobrze. Jak bardzo uatwia sdziom kroczenie po ciernistej drodze ycia fakt, e wyroki s dane z gry! Nie tyle nawet chodzi o uatwienie dla intelektu bo nie trzeba wysila mzgownicy ile o ulg moraln: czowiek nie drczy si ju, e wyda myln sentencj i w rezultacie osieroci wasne dzieci. Nawet tak zakamieniaego sdziego kata jak Ulrych kto z wybitniejszych rozstrzelanych nie z jego ust usysza wyrok? skania do pewnej dobrodusznoci fakt, e werdykt jest ustalony z gry. W 1945 roku Kolegium Wojskowe rozpatruje spraw estoskich separatystw. Przewodniczy niziutki, krpy, dobroduszny Ulrych. Nie traci okazji: artuje nie tylko z kolegw, lecz rwnie z podsdnych (to jest wanie humanitaryzm! nowa cecha, gdzie to kto widzia?). Dowiedziawszy si, e Suzi jest adwokatem, mwi z umiechem: No i przyda si wam w kocu wasz zawd!. No bo o co tu wszczyna spory? Po co szarpa nerwy? Rozprawa toczy si zwykym trybem: nie odchodzc od stou sdziowskiego pal sobie, a w sposobnej chwili zarzdzaj przyzwoit przerw obiadow. Gdy za si wieczr zbliy sd oddala si na narad. Ale kto by tam naradza si w nocy? Oskaronych zostawia si na ca noc na ich awie, sdziowie natomiast rozjedaj si do swoich domw. Nastpnego rana, skoro dziewita, przychodz wywieeni, wygoleni: Wsta, sd idzie! i daj kademu c z e r w o c a . No i wreszcie trzecia cecha naszych s d w to d i a l e k t y k a (dawniej mwio si po prostacku d y s z e l niby na przedzie, a gdzie nim skrcisz, tam jedzie). Kodeks nie powinien by bezwadnym kamieniem na drodze sdziego. Artykuy kodeksu maj ju po dziesi, pitnacie, dwadziecia latek, a ycie biegnie szparko i jak mawia Faust: wiat cay zmienia si i cigle naprzd mknie, A ja mam trwa przy raz mu danym sowie? Wszystkie artykuy obrosy komentarzami, wskazaniami, instrukcjami. Jeli czyn oskaronego w ogle nie jest przez kodeks przewidziany, to mona jednak ukara go: przez a n a l o g i (co za moliwoci!); po prostu z a p o c h o d z e n i e (art.: 7 35, przynaleno do rodowiska spoecznie niebezpiecznego);
195
Aleksander Soenicyn
za k o n t a k t y z n i e b e z p i e c z n y m i o s o b n i k a m i 150 (tu dopiero otwiera si szerokie pole dziaania! Kto jest niebezpiecznym osobnikiem i na czym polega kontakt ustala tylko sdzia). Bro Boe czepia si precyzji wprowadzanych w ycie prawnych formu. Na przykad 13 stycznia 1950 roku wydany zosta edykt o przywrceniu kary mierci (wolno przypuszcza, e z lochw Berii nigdy nie znikaa). Napisane tam byo, e wolno skazywa na mier dywersantw. Co to znaczy? Napisano i cze. Josif Wissarionowicz tak wanie lubi: nie dopowiedzie, da tylko wink. Czy tu mowa tylko o tych, ktrzy ze sztabk trotylu przychodz wysadza w powietrze tory? Nie mwi si o tym wyranie. Kto jest dywersdntem to niby wiemy od dawna. Kto dopuci do produkcji brakw ten jest dywersantem. Ale czy tylko to? A jeli na przykad, jakimi rozmwkami tramwajowymi podwaa autorytet pastwa? Albo jeli dzieweczka wysza za cudzoziemca czy to nie dywersja wobec naszej wielkiej ojczyzny?... Ale przecie nie sdzia sdzi, sdzia tylko pensj pobiera, sdzi instrukcja! Instrukcja z 37. roku: dziesidwadziecia rozstrzelanie! Instrukcja z 43.: dwadziecia cikich robt powieszenie. Instrukcja z 45.: wszystkim pod rzd po dziesi plus pozbawienie praw (sia robocza na trzy piciolatki). 151 Instrukcja z 49.: wszystkim pod rzd dwadziecia pi. 152 Maszyna sztancuje. Kto raz zosta aresztowany, ten traci wszystkie prawa wraz z guzikami, ktre mu obcinaj na progu GB i ju nie moe unikn WYROKU. I pracownicy aparatu sprawiedliwoci tak si do tego przyzwyczaili, e w 1958 roku doprowadzili do skandalu: opublikowali w gazetach projekt nowych Zasad procedury karnej ZSSR i ZAPOMNIELI wczy punkt przewidujcy moliwo ferowania wyrokw uniewinniajcych! Oficjalny organ 153 zareagowa agodn wymwk: Moe powsta wraenie, e nasze sdy wydaj jedynie wyroki skazujce. Ale spjrzmy na rzecz okiem naszych jurystw: dlaczego waciwie sd ma mie podwjny wybr, jeeli przy wszystkich innych wyborach gosuje si u nas na jednego kandydata? To wyrok uniewinniajcy to bezmylno, take z ekonomicznego punktu widzenia! Przecie to znaczy, e i konfidenci, i agenci, i funkcjonariusze ledczy, i prokuratura, i klucznicy, i konwojenci wszyscy trudzili si na darmo! Oto przykad prostej i typowej sprawy sdowej. W 1941 roku, w naszej armii bezczynnej, tj. stacjonowanej w Mongolii, wydziay operacyjne miay obowizek wykazania si aktywnoci i czujnoci. Felczer wojskowy ozowski wyczu pismo nosem, a mia
150
A tego nawet nie wiedzielimy. To nam dopiero Izwiestia opowiedziay w lipcu
1957 roku. A. Babajew tak im krzykn, co prawda pospolitak: Kaganiec te mi moecie naoy, choby na trzysta lat! I tak do samej mierci za wami nie bd gosowa, dobroczycy! 152 W ten sposb autentyczny szpieg (Schulz, Berlin, 1948 roku) mg dosta 10 lat, natomiast Giinther Weschkau, ktry nigdy szpiegiem nie by dwadziecia pi. Dlatego, e sza taka fala 1949 rok. 153 Izwietstia z 10. IX. 1958 roku. 196
151
Aleksander Soenicyn
wanie pretensj do lejtnanta Pawa Czulpieniewa; rozeszo si o jak dziewczyn. Zada mu wic w cztery oczy trzy pytania: 1) Jak ci si zdaje dlaczego cofamy si przed Niemcami? (Czulpieniew: techniki maj wicej i zdyli si wczeniej zmobilizowa. ozowski: nie, to tylko manewr, my ich wcigamy w gb). 2) Czy wierzysz w pomoc aliantw? (Czulpieniew: wierz, e nam pomog, ale nie bezinteresownie. ozowski: oszukuj nas, wcale nie pomog). 3) Dlaczego Woroszyowa zrobili dowdc frontu PnocnoZachodniego? Czulpieniew zapomnia o caej rozmowie. ozowski za napisa donos. Czulpieniewa wezwano do politoddziau dywizji, po czym wyrzucono go z komsomou: za defetyzm, za bawochwalstwo wobec niemieckiego wyposaenia technicznego, za niedocenianie strategii naszego dowdztwa. Najgorcej perorowa organizator komsomolski Kaliagin (w czasie walk nad jeziorem ChachynGo zachowa si on tchrzliwie, Czulpieniew to widzia i teraz tamten ma powd, aby raz na zawsze pozby si wiadka). Aresztowanie. Jedyna konfrontacja z ozowskim. Ich fatalna rozmowa w ogle NIE JEST ROZPATRYWANA w ledztwie. Tylko jedno pytanie: czy znacie tego czowieka? Tak. wiadek moe odej. (ledczy boi si, e oskarenie moe si rozwia). 154 Zamany miesicznym siedzeniem w jamie, Czulpieniew staje przed trybunaem 36 dywizji zmotoryzowanej. Obecni s komisarz dywizji Lebiediew, naczelnik wydziau politycznego Sliesariew; wiadek ozowski nawet nie zosta wezwany na rozpraw. (Jednake dla nadania faszywym zeznaniom wagi urzdowej, ju po rozprawie i ozowski i komisarz Sieriogin bd musieli podpisa odpowiednie papiery). Sd pyta: czy rozmawialicie z ozowskim? O co was pyta? Jak mu odpowiedzielicie? Czulpieniew z ca prostot mwi jak byo, wci jeszcze nie wie, czym zawini. Przecie wielu mwi to samo! woa naiwnie. Sd chtnie daje ucha takim owiadczeniom: Kto mianowicie? Prosz wymieni. Ale Czulpieniew jest czowiekiem innego pokroju! Kolej na jego ostatnie sowo. Prosz, aby sd jeszcze raz podda prbie mj patriotyzm, da mi zlecenie zwizane z niebezpieczestwem mierci! I jak przystao na rycerskiego prostaczka: a razem ze mn take temu, ktry mnie oczerni, wsplne zadanie!. Co to, to nie, te rycerskie zapdy wanie kazano nam karczowa wrd naszych ludzi. ozowski powinien wydawa/proszki, Sierogin powinien wychowywa onierzy. 155 I czy to wane umrzesz albo nie? Wane, e mymy byli czujni. Wyszli wic, popalili, wrcili na sale: dziesi lat i trzy pozbawienia praw. Takich procesw w kadej dywizji byo podczas wojny na pewno wicej ni dziesi (inaczej nie opacaoby si tworzenie trybunaw). A ile dywizji byo niech czytelnik sam policzy.. ...Jedna sesja trybunau podobna jest do drugiej w drczcy sposb. Drczco nieczuli s te ci anonimowi sdziowie gumowe rkawiczki. Sentencje wszystkie jak z konwejera. ozowski jest teraz kandydatem wszechnauk medycznych, mieszka w Moskwie, powodzi mu si doskonale. Czulpieniew jest kierowc trolejbusu. Sieriogin Wiktor Andriejewicz jest teraz w Moskwie, pracuje w kombinacie usugowym przy Moskiewskiej Radzie Miejskiej. Powodzi mu si dobrze. 197
155 154
Aleksander Soenicyn
Kady tu zachowuje powag, ale kady rozumie, e to szopka; najlepiej to rozumiej konwojenci, proste chopaki. W nowosybirskim wizieniu tranzytowym w 1945 roku konwj robi apel aresztantw wedug spraw. Taki a taki! 581a, dwadziecia pi lat!. Naczelnik konwoju jest zaciekawiony: Za co tyle dali? A za nic. esz. Za nic daje si dziesi. Kiedy trybuna si spieszy narada trwa tylko minut byle wyj, i wrci. Jeli dzie roboczy trybunau ma trwa 16 godzin to, gdy uchyl si drzwi do sali narad, wida biay obrus, zastawiony st, wazy z owocami. Jeli nic ich nie pili lubi czyta sentencje z psychologi: ...skaza na kar mierci!... Pauza. Sdzia patrzy skazanemu w oczy, bo to przecie ciekawe jak to zniesie. Co te teraz czuje? ...Ale biorc pod uwag skruch.... Cae ciany sdowej poczekalni pokryte s napisami, wydrapanymi gwodziem i owkiem: skazali na rozstrzelanie, dali mi wiartk, dostaem dych. Napisw nie usuwaj: to dziaa wychowawczo. Drzyj ze strachu, pochyl gow i nawet nie myl, e mona co zmieni, choby nie wiem co zrobi. Moesz wygosi mow, godn Demostenesa w pustej sali, w obecnoci garci agentw ledczych (Olga Sliozberg, na rozprawie przed Sdem Najwyszym, 1936) nic ci to nie pomoe. O, zamieni dych na rozstrzelanie to moesz, owszem; wystarczy krzykn im: Faszyci! Wstyd mi, e kilka lat byem w waszej partii! (Mikoaj Siemionowicz Daskal kolegium specjalne regionu Azowsko Czarnomorskiego, przewodniczcy Cholik, miasto Majkop, J937 rok) a zaraz wrobi ci w now spraw i ju wtedy jeste zgubiony. Czawdarow opowiada, jak pewnego razu oskareni na rozprawie odwoali nagle wszystkie swoje faszywe, wymuszone zeznania, zoone w czasie ledztwa. No i c? Nie duej ni par sekund trwaa niespokojna wymiana spojrze. Prokurator zada przerwy w rozprawie bez podania powodu. Z wizienia ledczego kusem przybiegli oficerowie ledczy i ich pomocnicy, specjalici od bicia. Wszystkich podsdnych naprzd zaprowadzili do boksw, a pniej znw zbili, jak naley i zapowiedzieli, e dobij ich w trakcie nastpnej przerwy. Przerwa si skoczya. Sdzia ponowi swoje pytania i wszyscy spoem wawo si przyznali. Wyjtkowy spryt przejawi Aleksander Grigoriewicz Karetnikow, dyrektor instytutu badawczego przemysu wkienniczego. Tu przed pocztkiem sesji Kolegium Wojskowego Sdu Najwyszego (a dlaczeg to cywil, wcale nie wojskowy, ma odpowiada przed, kolegium wojskowym i temu ju si nikt nie dziwi, nikt o powd nie pyta) donis przez konwojenta, e chce zoy uzupeniajce zeznania. Wywoa tym, rzecz jasna, nalene zainteresowanie. Zosta przyjty przez prokuratora. Karetnikow pokaza mu swj gnijcy obojczyk i oznajmi e wszystko podpisa, bo go torturowano. Prokurator ju przeklina swoj apczywo po co te asi si na jakie uzupeniajce zeznania! ale byo za pno. Kady z nich jest odwany tylko dopty, dopki wystpuje jako anonimowa czstka wielkiego mechanizmu. Ale gdy tylko na nim si skupi osobista odpowiedzialno, gdy tylko promie wiata wydobdzie go z ciemnoci jegomo blednie, bo rozumie, e on take jest niczym, e moe polizn si na byle upinie. W ten sposb Karetnikow schwyta w potrzask prokuratora, a ten ju nie omieli si zatuszowa sprawy. Zacza si sesja Kolegium Wojskowego. Karetnikow tam rwnie wszystko powtrzy... Tym razem Kolegium Wojskowe udao si na prawdziw narad! Ale mogo w tym wypadku wyda
198
Aleksander Soenicyn
jedynie werdykt uniewinniajcy, a co za tym idzie zaraz uwolni Karetnikowa. I dlatego... NIE PODJO ADNEJ DECYZJI! Jak gdyby nigdy nic, znw nic, znw odwieziono Karetnikowa do wizienia, podleczono go, potrzymano trzy miesice. Przyszed nowy oficer ledczy, nadzwyczaj uprzejmy, wypisa nowy nakaz aresztowania (gdyby nie wykrty Kolegium, to przynajmniej te trzy miesice mg Karetnikow spdzi na wolnoci!) i powtrzy te same pytania, ktre zada jego poprzednik. Karetnikow, majc nadziej na zwolnienie, trzyma si mocno i nie przyznawa si do winy. I c?... OSO wlepio mu 8 lat. Przykad ten do wymownie ilustruje rnic midzy moliwociami winia, a moliwociami OSO. A Dzierawin tak pisa: Gorszy ni rozbj jest sd stronny Gdzie prawo pi tam kty sdzi. Obywatela kark bezbronny Na pastw miecza wyda bdzie. Ale rzadko zdarzay si takie kopoty Kolegium Wojskowemu Sdu Najwyszego. Zreszt nieczsto przecierao ono swoje zamglone. oczy, aby uczci spojrzeniem szeregowego, cynowego aresztancika. A.D. Romanw, inynierelektryk, w 1937 roku wcignity zosta na gr przez dwch konwojentw, wlokcych go pod rce, biegiem po schodach, a na czwarte pitro (winda bya chyba czynna, ale aresztanci napywali tak gsto, e inaczej pracownicy sdowi nigdy by si nie dopchali). W drzwiach rozmin si z innym, ju skazanymi i wpad z konwojentami do sali. Romanw z trudem zapa oddech (to si mu w czasie dugiego ledztwa nie przybyo) i powiedzia, jak si nazywa, jak ma na imi i jak zwa byo ojca. Co tam bknli, wymienili spojrzenia i Ulrych wci ten sam! oznajmi: Dwadziecia lat!. I znw kusem wywleczono Romanowa z sali, do ktrej ju biegiem cignito nastpnego. To byo, jak we nie: w lutym 1963 roku zdarzyo mi si kroczy w gr po tych samych schodach (zrzekem si wygd windy, eby rozejrze si troch), ale w towarzystwie ugrzecznionego pukownikaszefa organizacji partyjnej. Ze wszystkich wyspiarzy Archipelagu tylko mnie przypad ten przywilej! I w kolumnowej, kolistej sali, gdzie chyba obraduje plenum Sdu Najwyszego Zwizku, z ogromnym podkowiastym stoem, w zatoce ktrego stoi jeszcze inny st, okrgy, otoczony siedemdziesicioma starowieckimi krzesami, suchao moich sw siedemdziesiciu czonkw Kolegium Wojskowego tego samego wanie, ktre sdzio niegdy Karetnikowa i Romanowa, i innych, itp., itd... Powiedziaem im wtedy: Bardzo znamienny to dzie! Byem skazany z pocztku na obz, pniej na doywotnie zesanie a nigdy nie widziaem na oczy ani jednego sdziego. I oto teraz widz was wszystkich zebranych tu razem! (Oni te wiedzieli pierwszy raz ywego zeka, przejrzawszy nagle na oczy). Ale okazao si, e to nie byli wcale oni! Tak. Teraz mwili, e to nie byli oni. Zapewniali mnie, e TAMTYCH ju tu nie ma. Niektrzy przeszli na emerytur dla zasuonych, tego i owego usunito (Ulrych, jeden z najwybitniejszych katw, jak si
199
Aleksander Soenicyn
okazuje usunity zosta jeszcze za Stalina, w 1950 roku za... miczakowato!) Niektrych (na palcach policzy) sdzono nawet za czasw Chruszczowa, a ci z awy oskaronych odgraali si: Dzi ty nas sdzisz, a jutro my ciebie bdziemy, uwaaj!. Ale jak wszystkie inicjatywy Chruszczowa, akcja ta, z pocztku bardzo energiczna, zostaa przeze wkrtce zapomniana, puszczona samopas i nie osigna stopnia nieodwracalnoci, co znaczy, e wszystko pozostao tym, czym byo. Po kilku naraz weterani prawodawstwa snuli teraz swoje wspomnienia, podrzucajc mi bezwiednie materia do tego rozdziau (a gdyby zabrali si do publikacji, do wspominania? Ale id lata, mino ich jeszcze pi, a nie robi si janiej. A potem jeszcze dziesi mino i znw zamio si na amen (1978 rok!). Wspominali, jak na sdowych sesjach sdziowie publiczni chepili si e udao si im nie zastosowa artykuu 51. KK o okolicznociach agodzcych i w ten sposb udao im si z kolei da dwadziecia pi zamiast dziesitaka! Albo w jak poniajcy sposb byy sdy podporzdkowane Organom! Pewien sdzia otrzyma do rozpatrzenia tak spraw: oto pewien obywatel po powrocie ze Stanw Zjednoczonych utrzymywa oszczerczo, e tam s dobre drogi. I nic wicej. I w aktach sprawy te nic wicej! Sdzia odway si, odesa akta dla uzupenienia ledztwa w celu otrzymania powaniejszych antysowieckich materiaw to znaczy po to, aby tego winia mocniej przycinito i pobito. Ale tych zbawiennych intencji sdziego nie wzito pod uwag i odpowiedziano mu z gniewem: Co to ma by, nie macie zaufania do naszych Organw? i sdziego zesano w randze sekretarza trybunau na Sachalin! (Za Chruszczowa postpowanie byo agodniejsze: skompromitowanych sdziw przenoszono... no, jak mylicie, dokd?. do adwokatury!). 156 Rwnie ustpliwa wobec Organw bya prokuratura. Gdy w 1942 roku gone si stao krzyczce naduycie wadzy przez Riumina w kontrwywiadzie Floty Pomocnej, prokuratura nie omielia si ingerowa na mocy wasnych uprawnie, lecz tylko unienie powiadomia Abakumowa, e jego dziatki swawol. Mia powody Abakumow, aby uwaa Organy za sl ziemi! (Tote wezwa Riumina tylko po to, aby go awansowa sobie samemu na zgub). Nie starczao po prostu czasu, bo opowiedzieliby mi dziesi razy wicej. Ale i to dawao do mylenia. Jeeli i sd, i prokuratura byy tylko pionkami dla ministra Bezpieczestwa, to moe nie warto powica im oddzielnego rozdziau? Snuli swoje opowieci jeden przez drugiego, a ja rozgldaem si i nie mogem si nadziwi: ale to ludzie! normalni LUDZIE! Jak umiechaj si! Jak szczerze mi klaruj, e mieli tylko dobro na wzgldzie. No, a jeeli jeszcze tak si zoy, e znowu bd mnie musieli sdzi, o, choby w tej sali (pokazuj mi wanie gwn sal)? No i c, zasdz. Co byo na pocztku, kura czy jajko? Ludzie czy system? Przez kilka wiekw pokutowao u nas przysowie: nie prawa si bj tylko sdzi. Ale zdaje mi si, e Prawo przecigno ju ludzi, ludzie nie dorwnuj mu w okruciestwie. I czas ju odwrci to przysowie: nie sdzi si bj tylko prawa.
156
* (Izwiestia, 9. VI. 1964 rok) Ciekawy to stosunek do obrany sdowej!... A w 1918 roku W. I. Lenin da, aby sdziw, ferujcych zbyt agodne wyroki, wyrzuca z partii. 200
Aleksander Soenicyn
Prawa Abakumowa, rzecz jasna. Oto wstpuj po kolei na trybun, dyskutujc o Iwanie Denisowiczu. Oto mwi z radoci, e ta ksika ulya ich sumieniu (tak wanie mwi...). Stwierdzaj, e obraz, jaki narysowaem, jest jeszcze bardzo zagodzony, e kady z nich zna cisze obozy. (A wic zdawali sobie spraw?...). Z tej siedemdziesitki, siedzcej przy podkowiastym stole, kilku wykazuje dobr znajomo literatury, s to nawet czytelnicy miesicznika Nowyj Mir, pragn reform, z przejciem mwi o naszych bolczkach spoecznych, o zaniedbaniu, w jakim tonie wie... Siedz tu i myl: jeeli pierwsza, maleka kropla prawdy ma efekt bomby psychologicznej to c si stanie w naszym kraju, gdy Prawda runie wodospadem? A runie, to nieuniknione.
201
Aleksander Soenicyn VIII. DZIECISTWO PRAWA
Wszystko potrafimy zapomnie. Pamitamy nie to, co byo naprawd, nie fakty historyczne, lecz tylko ten sztancowany szablon, ktry chcieli utrwali w naszej pamici, wbijajc go nam w gowy nieustannie. Nie wiem, czy to cecha oglnoludzka, ale e rosyjska to ju pewne. Niemia to cecha. Moe bierze si z poczciwoci, ale niemia. Ona to wydaje nas na up kamcom. Dlatego te jeli trzeba, abymy nie pamitali nawet publicznych procesw sdowych to ich nie zachowujemy w pamici. Sdzono ludzi publicznie, pisano o tym w gazetach, ale nie wbito nam tego motkiem do ba wic nie pamitamy. (Dziury w gowie dry tylko codzienne powtarzanie przez radio). Nie mwi o modziey, ta nie moe tego pamita, to jasne ale o ludziach, ktrzy byli ju doroli w trakcie tych procesw. Poprocie przecitnego obywatela, by wyliczy znane procesy publiczne przypomni sobie spraw Bucharina, Zinowiewa. Moe jeszcze proces Prompartii, to ju z wysikiem. I to wszystko, wicej publicznych procesw nie byo. Co tam gada o tajnych procesach!... Ju w 1918 roku ile to trybunaw grzmiao i huczao, gdy nie byo jeszcze ani praw, ani kodeksw, sdziowie mogli uwaa za punkt odniesienia tylko potrzeby wadzy robotniczochopskiej. Mylano wtedy, e te procesy toruj drog nowej, miaej praworzdnoci. Szczegowe ich dzieje bd jeszcze kiedy napisane, my nie zamierzamy porywa si na zreferowanie caej tej historii w tej ksice. Jednake nie sposb obej si bez pobienego choby przegldu. Mamy obowizek jakie zwglone resztki odszuka po omacku, nawet w tej rowej, zwiewnej mgle dziejowego poranku. W cigu tych dynamicznych lat nie rdzewiay na rapciach szable wojny, ale te nie przysychay do pochew rewolwery kary. To dopiero pniej tak to urzdzono, eby rozstrzeliwa w sekrecie, nocami, eby w piwnicach strzela w karki. A w 1918 roku znany riazaski czekista Stelmach rozstrzeliwa we dnie, na podwrcu i to tak, eby kolejni kandydaci mogli wszystko widzie z okien wizienia. Istnia wtedy oficjalny termin: w n i e s u d i e b n a j a r a s p r a w a . 157 Nie dlatego, i nie byo jeszcze sdw, lecz dlatego e bya ju Czeka. Tego ptaszka, o twardniejcym z wiekiem dziobie, houbi Trocki: Zastraszanie jest potn broni polityczn i trzeba by hipokryt, aby tego nie rozumie. Take Zinowiew delektowa si, nie przeczuwajc wasnego koca: Litery GPU, podobnje jak WCzK nale do najpopularniejszych w wiecie. Pozasdow, bo tak byo efektywniej. Sdy istniay, sdziy i skazyway na mier, ale trzeba pamita, e rwnolegle i niezalenie od nich istniay i biegy swoim torem owe represje pozasdowe. Jakie rozmiary przybray? M. acis w swoim popularnym przegldzie dziaalnoci Czeki przytacza wykaz, dotyczcy tylko ptorarocznego okresu (1918 rok i pierwsza poowa 1919) i dwudziestu tylko guberni centralnej Rosji (cyfry tu cytowane b y n a j m n i e j n i e s k o m p l e t n e , co jest moe po czci wynikiem skromnoci): rozstrzelanych przez Czek (tzn. bez rozprawy, w trybie pozasdowym) 8.389 ludzi (sownie: osiem tysicy trzystu osiemdziesiciu dziewiciu), wykryto organizacji
157
Karanie pozasdowe, represje pozasdowe. 202
Aleksander Soenicyn
kontrrewolucyjnych 412 (cyfra to fantastyczna, biorc pod uwag nasz brak talentu organizacyjnego, widoczny w cigu caych dziejw, a nadto oglny rozgardiasz i wczesny upadek ducha) aresztowano ogem 87.000 s. (Ta cyfra wydaje si znw pomniejszona). Jak wielko porwnawcz znale by mona dla tych cyfr? W 1907 roku grupa lewicowych dziaaczy wydaa zbir artykuw zatytuowany Przeciw karze mierci 158 gdzie przytacza si imienny spis wszystkich skazanych od 1826 do 1906 roku. Autorzy ksiki zastrzegaj si, e spis to jeszcze niekompletny (chyba jednak nie bardziej uomny, ni dane acisa, kompletowane w okresie wojny domowej). Wylicza si tam 1397 nazwisk. Od tej cyfry odliczy naley 233 skazanych, ktrym kar mierci zamieniono na inn, oraz 270 ludzi, ktrzy uszli kary (przewanie chodzi o polskich powstacw, ktrzy schronili si na Zachodzie). Pozostaje 894 ludzi. Ta cyfra dotyczca 80 lat okazuje si 255 razy nikej sza od czekistowskiej! A czekistowska dotyczy mniej ni poowy guberni (liczne egzekucje wykonane na pnocnym Kaukazie i Dolnym Powou w ogle nie zostay tu uwzgldnione). Co prawda, autorzy zbioru przytaczaj take inn, przyblion statystyk, wedle ktrej w cigu jednego tylko 1906 roku skazano na mier (by moe nie wszystkie wyroki zostay wykonane) 1.310 ludzi; ogem za w okresie 18261906 3.419 ludzi. Wszystko to w okresie sawetnej stoypiskiej reakcji (bdcej odpowiedzi na fal rewolucyjnego terroru) i mamy na podordziu jeszcze inn cyfr, dotyczc tego okresu 950 egzekucji w cigu 6 miesicy. (Stoypinowskie sdy polowe dziaay, owszem ale zaledwie przez 6 miesicy). Ta cyfra budzi zgroz, ale nawet ona nie da rady naszym zahartowanym nerwom: jeli wemiemy pod lup nasz cyferk, to tak czy owak przekonamy si, e jest ona TRZYKROTNIE wysza przy tym pochodzi jedynie z 20 guberni i n i e o b e j m u j e ponadto dziaalnoci s d w a n i t r y b u n a w . A co z sdami? A jake! Miesic po rewolucji Padziernikowej ustanowione zostay sdy po pierwsze sdy ludowe, swobodnie wybierane przez robotnikw i chopw, ale tak, eby sdziowie koniecznie mieli polityczne dowiadczenie pracy w proletariackich organach partii i eby wybrani byli po uprzedniej starannej weryfikacji kandydatw na to stanowisko przez komitety wykonawcze rad powiatowych, ktre maj prawo odwoania ich w kadej chwili. (Dekret o Sdach Nr l z 24 listopada 1917 roku, art. 12 i 13). A skoro tak, to ludowych sdziw ju nie wybierano, tylko po prostu bywali wyznaczani przez komitety wykonawcze sowietw, co na jedno wychodzi, jako e sowiety o czym kady wie s wyrazicielami interesw mas pracujcych. Po drugie, a nawet znw po pierwsze, ten sam Mekret z 24 listopada 1917 roku ustanawia robotnicze i chopskie Rewolucyjne Trybunaty, od gminnych i powiatowych poczynajc. Pomylane byy od razu jako organy dyktatury proletariatu i jako tak bezwiednie si zoyo, e Rewolucyjne Trybunay powstay w mgnieniu oka i w caym kraju, a sdy ludowe nie mogy si wyklu jeszcze przez dugie miesice, szczeglnie
158
M. N. acis (Sudrabs), Dwa lata walki na froncie wewntrznym, GIZ, Moskwa
1920 rok. 203
Aleksander Soenicyn
w guchych zaktkach. I dlatego rewolucyjne trybunay wziy na swoje barki wszystkie sprawy, w tym rwnie kryminalne. Ale nie ma obawy, nie tak wielka bya rnica midzy ludowymi sdami a trybunaami: kiedy pniej, w 1919 roku wyoni si podstawy prawa karnego RSFSR, charakterystyka i tych, i tamtych organw sdowych jest w nich prawie identyczna: i jedne, i drugie nie s ograniczone adnym puapem dopuszczalnych kar; i te, i tamte musz mie rce niczym nie skrpowane: prawo nie przewiduje adnych sankcji za przekroczenie kompetencji, sdy maj zupen swobod wyboru rodkw represji, nieograniczone prawo ich stosowania (jeli orzekaj pozbawienie wolnoci, to mog to robi bez okrelania terminu, to znaczy a do odwoania). Sd ludowy, podobnie jak rewtrybuna, kieruje si jedynie rewolucyjnym wiatopogldem prawnym i rewolucyjnym sumieniem. Sentencje zarwno jednych, jak drugich tych organw s ostateczne i nie podlegaj adnej apelacji w adnej instancji. Sdy ludowe, tak samo jak Trybunay Rewolucyjne nie skrpowane s w swojej dziaalnoci adnymi obwarowaniami formalnymi, jedynym miernikiem ich ocen jest wymiar szkody, jak podsdny zada swoimi uczynkami interesom walki rewolucyjnej; kryterium wyroku jest przydatno dla dziea obrony i ludowej gospodarki. (Z pocztku rewtrybunay miay, w swoim skadzie awnikw wyznaczanych przez miejscowe sowiety, ale z czasem przybray bardziej skadny ksztat staej trjki, z tym, e jeden z jej czonkw delegowany by przez miejscowe kolegium gubernialnej Czeki aby w ten sposb utrwalaa si na wszystkich poziomach ywa wi midzy rewtrybunaami a Czerezwy czajk). 4 maja 1918 roku wydano dekret o utworzeniu Najwyszego Rewolucyjnego Trybunau przy WCIK (Wszechzwizkowy Centralny Komitet Wykonawczy) i wszyscy byli przekonani, e tym samym zakoczone zostao dzieo rozbudowy systemu sdowego. Ale jak daleko jeszcze byo do tego! Okazao si jeszcze konieczne dla zapewnienia rozwoju kolejnictwa stworzenie oglnokrajowego systemu Rewolucyjnych Trybunaw Kolejowych. Stworzono te jednolity system Rewolucyjnych Trybunaw Wojsk i Ochrony Wewntrznej. W 1918 roku wszystkie te systemy zgodnie ju dziaay nie zostawiajc na terytorium RSFSR adnego luzu dla przestpsw i wykrocze przeciw rewolucyjnej walce mas jednake bystre spojrzenie towarzysza Trockiego wykryo braki w tej pozornie kompletnej konstrukcji i 14 padziernika 1918 roku podpisa on rozkaz o sformowaniu jeszcze jednego systemu Rewolucyjnych Trybunatw Wojennych. Kierujc bez chwili wytchnienia Rewwojensowietem Republiki i tak zajty ratowaniem Republiki od wrogw zewntrznych, ten nasz wdz i inspirator nie rozwin detalicznie swojego pomysu, ale za to nadzwyczaj trafnie wybra przewodniczcego Centralnego Rewolucyjnego Trybunau Wojennego w osobie towarzysza DaniszewskiegO, ktry nie tylko w byskotliwy sposb zorganizowa i rozbudowa cay system tych nowych jeszcze organw lecz rwnie napisa teoretyczne uzasadnienie tej instytucji (K. Ch. Daniszewski: Rewolucyjne Wojenne Trybunay, Wyd. Rew. Wojen. Trybunau Republiki, Moskwa 1920 rok). Jeden egzemplarz tej jego broszury cudem si uchowa i trafi do naszych rk. Co prawda, broszura opatrzona jest stemplem tajne ale z powodu przedawnienia zostanie mi moe darowane ujawnienie jej fragmentw (to, co pisaem wyej o sdach, te z tej broszury pochodzi).
204
Aleksander Soenicyn
Zaraz po Padzierniku, w zgodzie z jego hasami i tymi zwyczajami, ktre panoway w armii ju od czasw Lutego 1917 roku, istniao przewiadczenie, e w Czerwonej Armii sdy pukowe i dywizyjne pochodzi bd z wyborw. Ale ich demokratyczn dziaalnoci niedugo si rozkoszowano i wkrtce w ogle ju ich nie byo. Spontanicznie pojawiay si wszdzie sdy polowe, trjki, a swj drog dziaay (to znaczy rozstrzeliway) frontowe organy Czeka i swoj drog organy kontrwywiadu, forpoczty pniejszych Wydziaw Specjalnych. W czasie tych surowych dla Republiki miesicy, kiedy towarzysz Trocki oznajmi na posiedzeniu WCIK: My, synowie klasy robotniczej, zawarlimy tu pakt ze mierci, a to znaczy, e zwycistwo bdzie nasze trzeba byo zmusi wszystkich naraz i kadego z osobna aby wyty si i wykona swj obowizek. Rewolucyjne Wojenne Trybunay to przede wszystkim organy suce do niszczenia, izolacji, unieszkodliwiania i terroryzowania wrogw robotniczochopskiej ojczyzny i dopiero w drugiej kolejnoci s to sdy, ustalajce stopie winy danego osobnika (str. 5). Rewolucyjne Wojenne Trybunay maj kompetencje jeszcze bardziej wyjtkowe, ni zwyke trybunay rewolucyjne, ktre wdryy si w oglny system sdownictwa ludowego (str. 6). Jake to Jeszcze bardziej wyjtkowe? Tu ju brak tchu, a trudno da wiar: co moe by bardziej wyjtkowe od Rewtrybunaw? Zasuony dziaacz tych organw, autor wielu wyrokw z tamtych lat, wyjania to nam: Obok organw sdowych powinny istnie organy, jeli mona tak rzec, sdowej represji (str. 8). Czy pojmie t rnic nasz czytelnik? Z jednej strony Czerezwyczajka, czyli represja pozasdowa. Z drugiej strony Rewtrybuna bardzo uproszczony, bardzo nielitociwy, ale mimo wszystko jaki rodzaj sdu. A midzy nimi? Rozumiecie? Midzy nimi brak wanie organw zagady w majestacie prawa oto czym jest Rewolucyjny Wojenny Trybuna! Rewolucyjne Wojenne Trybunay od pierwszej chwili byy bojowymi organami rewolucyjnej wadzy... Od razu dano im okrelony ton i kurs, nie pozwalajcy na adne wahania... Udao nam si umiejtnie wykorzysta dowiadczenie, nagromadzone przez Rewtrybunay i jeszcze je rozwin (str. 13) a napisane to jest jeszcze przed wydaniem pierwszej instrukcji, przysanej w styczniu 1919 roku. Dla lepszej wsppracy z Czerezwyczajk wykorzystano rwnie zwyczaj, aby jeden z czonkw Rewwojentrybunau by delegatem Oddziau Specjalnego Dowdztwa Frontu, ale fronty nie byy formacjami trwaymi. Po ich znikniciu Rewwojentrybunay wcale nie rozpaday si, tylko zapuszczay korzenie w okrgach i obwodach dla walki i bezporedniej likwidacji uczestnikw powsta (str. 19). Rewwojentrybunay sdziy ludzi za dezercj z miejsca pracy, poniewa w danych okolicznociach jest to taki sam akt kontrrewolucji, jak zbrojne powstanie przeciw robotnikom i chopom (str. 21). Nawet za grubiaski stosunek do podwadnych, niechlujne penienie obowizkw subowych, niedostwo w pracy, ignorowanie wasnych praw... (str. 23), itd, itd.. Rewwojentrybunay istniay nie tylko dla wojskowych, lecz rwnie dla wszystkich cywilw w rejonie frontu. S one organem walki klasowej ludu pracujcego. Aby nie wyniky spory z trybunaami, dziaajcymi w ssiedztwie, przyjto zasad: kto pierwszy rozpocznie dochodzenie, ten ma sdzi i adnego odwoania by nie
205
Aleksander Soenicyn
moe. Wyroki zaleay od sytuacji na frontach: po zwycistwie na odcinku poudniowym wiosn 1920 roku, nadesza dyrektywa, by zmniejszy ilo egzekucji i rzeczywicie w cigu pierwszego procza rozstrzelano tylko 1426 osb (nie liczc Rewwrytunaw! ani Trybunaw Kolejowych! ani Trybunaw Wojsk Ochrony! ani Czerezwyczajki! ani Kontrwywiadu! i tu przypomnijmy stoypinowsk cyfr 950 skazanych na mier, co pooyo tam anarchicznej fali morderstw w caej Rosji. Przypomnijmy te tych 894 powieszonych w cigu 80 lat poprzedniej historii Rosji). A latem 1920 roku rozgorzaa wojna z Polakami i w cigu samego tylko lipca i sierpnia Rewwojentrybunay (nie liczc patrz wyej...) orzeky 1976 wyrokw mierci (str. 43); danych z innych miesicy brak. Rewwojentrybunay miay prawo bezporednio i doranie skazywa na mier dezerterw i agitatorw, wzywajcych do zakoczenia wojny domowej (to znaczy pacyfistw, str. 37). Powinny byy odrnia morderstwo kryminalne (nie podlegajce rozstrzelaniu) od mordu politycznego (rozstrzelanie str. 38); okradzenie osoby prywatnej (trybunay powinny tu przejawia trosk i agodno, albowiem dostatki, w jakie buruazja opywa, popychaj ludzi do kradziey) od kradziey dobra spoecznego (cay ciar rewolucyjnej kary). adnego wykazu, kar formuowa nie sposb, nie miaoby to tutaj sensu, jednake nie moemy obej si bez dyrektyw i instrukcji (str. 39). Nader czsto rewolucyjne wojenne trybunay funkcjonowa musz w warunkach, w jakich trudno okreli, czy dziaaj jako organy sdowe, czy te po prostu jako oddziay bojowe. Nierzadko... sprawa toczy si jednoczenie w sali sdowej i na ulicy. Rozstrzelania nie mona uwaa za rodzaj kary, jest to po prostu sposb fizycznej likwidacji wroga klasy robotniczej i moe by stosowane w celu zastraszania (terroryzowania) innych przestpcw (str. 40). Kara nie jest aktem zemsty za win, nie jest te tej winy odkupieniem.... Trybuna wyrabia sobie zdanie o osobowoci przestpcy o tyle, o ile mona wysnu takie ustalenia z jego zachowania si i z jego przeszoci. W praktyce Rewwojentrybunaw traci wszelki sens prawo apelacji, wprowadzone przez buruazj.;. w ustroju sowieckim nikomu nie jest potrzebna ta mitrga (str. 46). Wprowadzanie praktyki odwoa jest rzecz absolutnie niedopuszczaln. Odmawia si prawa do wnoszenia skarg kasacyjnych . Wyroki naley wykonywa prawie bez zwoki, aby efekt represji by jak najsilniejszy. Trzeba koniecznie odbiera przestpcom wszelk nadziej na odwoanie, albo zmian wyroku Rewolucyjnego Trybunau Wojennego. Rewolucyjny Trybuna Wojenny jest niezbdnym i wiernym organem Dyktatury Proletariatu i zadaniem jego jest przeprowadzenie klasy robotniczej przez niebywae zway ruin, przez oceany krwi i ez... a do krainy wyzwolonej pracy, szczcia mas pracujcych i wszelkiego pikna. Mona by cytowa dalej i dalej, ale chyba do tego! Rzumy tylko okiem w gb tej przeszoci, ogarnijmy wzrokiem buchajc wwczas ogniem map naszego kraju, sprbujmy wyobrazi sobie te ywe osady ludzkie, o ktrych nie ma nawet wzmianki w broszurze. W kadym zdobytym miecie nie tylko wykwitay zaraz dymki wystrzaw na podwrcach Czeki, lecz rwnie dugo jeszcze zasiaday nie znajce snu rewtrybunay. I po to by dosta kule, nie trzeba byo by koniecznie biaym oficerem, senatorem, ziemianinem, zakonnikiem, kadetem, eserem, czy anarchist. Wystarczyo mie w tych latach biae, mikkie rce bez odciskw, aby pj pod mur. Ale atwo odgadn e za bunty w Iewsku, albo Wotkisku,
206
Aleksander Soenicyn
Jarosawiu albo Muromie, Kozowie albo Tambowie drogo zapaciy rwnie spracowane rce... W tych fascykuach wyrokw pozasdowych i trybunalskich jeli w ogle kiedy zostan nam udostpnione najwiksze zdziwienie wzbudzi ilo nazwisk prostych chopw. Bo niezliczone byy chopskie ruchawki i powstania midzy 18. a 21. rokiem, chocia nie roztaczaj one swoich barw na kolorowych stronicach Historii wojny domowej, a nikt nie fotografowa i nie uwiecznia aparatem filmowym tych ludzi zbrojnych w konice, widy i topory, gdy tumem szli przeciw karabinom maszynowym, ani pniej, gdy ze zwizanymi rkoma dziesiciu za jednego! w dugich szeregach czekali na rozstrzelanie. Sapokowskie powstanie pamita si do dzi tylko w Sapoku, piteliskie tylko w Pitelinie. Z teje pracy acisa wiadomo, e w cigu tych ptora roku na terenie tyche 20 guberni stumiono 344 powstania. Chopskie ruchawki ju w 1918 roku zaczto nazywa kuackimi, jak mogli bowiem zwykli chopi buntowa si przeciwko wadzy robotniczo chopskiej! Ale czym wytumaczy wobec tego, e za kadym razem chwytay za bro nie trzy chaty we wsi, tylko caa wie? Czemu to masa biedoty wiejskiej nie braa si do takich samych wide i toporw, aby pozabija zbuntowanych kuakw, tylko razem z nimi sza na cekaemy? acis: innych chopw (kuak) zmusza obietnicami, szczuciem i grobami do brania udziau w tych powstaniach. Ale jakie obietnice mogy mierzy si ze sloganami komitetw biedoty! jakie groby mogy by straszniejsze od cekaemw CZON! 159 A ilu jeszcze przypadkowych, np, zupenie przypadkowych ludzi wpadao midzy te kamienie myskie; z takich wanie skada si nieuchronnie poowa ofiar kadej strzelajcej, rewolucji. Oto sprawa tostojowca F. Jewa z 1919 roku, opowiedziana przez niego samego dopiero dzi. Nawet teraz, w 1968 roku nie odwa si przytoczy jego penego nazwiska. Zaraz po proklamowaniu powszechnej, obowizkowej mobilizacji do Armii Czerwonej (rok po hasach: Precz z wojn! Bagnet w ziemie! Wszyscy do domw!) w samej tylko guberni riazaskiej w okresie poprzedzajcym wrzesie 1919 roku wyapano i odesano na front 54.697 dezerterw (a ilu to zastrzelono na postrach na miejscu!) Je-w za wcale nie by dezerterem, tylko otwarcie odmwi penienia suby wojskowej z uwagi na swoje przekonania religijne. Zostaje przemoc wzity do wojska, ale w koszarach wzbrania si przed wziciem broni do rki, nie chodzi na wiczenia. Oburzony komisarz jednostki przekazuje go do dyspozycji Czeki z meldunkiem, e nie uznaje wadzy sowieckiej. Przesuchanie. Przy stole siedzi trzech czekistw, przed kadym ley nagan. Znamy takich bohaterw, zaraz tu bdziesz klka przed nami! Zgd si natychmiast, masz walczy w szeregach, inaczej tu ci zastrzelimy! Ale Jew nie ustpuje, nie moe walczy bo jest wolnym chrzecijaninem. Jego spraw przekazuj do rewtrybunau miasta Riazania. Proces pokazowy, ze stu ludzi na sali. Stary obroca o miych manierach. Wyksztacony oskaryciel (sowo prokurator zabronione jest a do 1922 roku) Nikolski, rwnie stary prawnik. Jeden z awnikw stara si dowiedzie od oskaronego, jakie s jego przekonania (, jak to si dzieje, e wy, przedstawiciel mas pracujcych, uznajecie pogldy
159
Czasti Osobogo Naznaczenia. Oddziay Specjalne, jednostki bezpieczestwa wewntrznego.
207
Aleksander Soenicyn
arystokraty, hrabiego Tostoja?) przewodniczcy trybunau przerywa i nie pozwala oskaronemu na odpowied. Powstaje spr. awnik: Nie chcecie wic zabija ludzi i namawiacie innych, eby tego nie robili. Ale biali zaczli t wojn, wy za przeszkadzacie nam si broni przed nimi. No to polemy was do Koczaka, tam moecie gosi swoje hasa niesprzeciwiania si zu! Jew: Gdzie mnie polecie, tam pojad. Oskaryciel: Trybuna powinien zajmowa si rozpatrzeniem nie wszystkich dziaa przestpczych, lecz tylko skierowanych przeciw rewolucji. Ze wzgldu na znamiona wystpku, ktry tu rozpatrujemy, dam przekazania tej sprawy pod obrady sdu ludowego. Przewodniczcy: H! Znamiona! Ale prawnik widzia go kto! My kierujemy si nie paragrafami, tylko naszym rewolucyjnym sumieniem! Oskaryciel: Domagam si, aby danie moje zostao zaprotokoowane. Obroca: Przyczam si do opinii oskaryciela. Sprawa powinna by rozpatrywana przez sd powszechny. Przewodniczcy: A to stary dure! Gdziecie takiego wytrzasnli? Obroca: Przez czterdzieci lat czynny jestem jako adwokat, ale takie obelgi sysz po raz pierwszy. Prosz o wpisanie do protokou. Przewodniczcy (ryczy ze miechu): A wpiszemy! Wpiszemy! miech na sali. Sd oddala si na narad. Z sali narad dochodz odgosy ktni. Wschodz, wyrok gotw: rozstrzela! Na sali haas, ludzie s oburzeni. Oskaryciel: Zakadam protest przeciw sentencji i odwoam si do komisariatu sprawiedliwoci! Obroca: Podpisuj si pod sowami oskaryciela! Przewodniczcy: Usun wszystkich z sali! Konwojenci prowadz Jewa do wizienia i pogaduj: Gdyby to wszyscy byli tacy, jak ty, bratku, dopiero by dobrze byo! Nie byoby adnych wojen, nie byoby ani biaych, ani czerwonych! Wrcili do swoich koszar, zwoali wiec onierski. Wiecujcy potpili wyrok. Napisali protest, posali go do Moskwy. Oczekujc z dnia na dzie mierci i widzc przez okno, jak rozstrzeliwuje si innych, Jew przesiedzia tak 37 dni. Nadesza w kocu rezolucja: 15 lat surowej izolacji. Przykad to pouczajcy. Cho rewolucyjna praworzdno czciowo zwyciya, ale ile to wymagao stara ze strony przewodniczcego trybunau! Ile jeszcze na wiecie baaganiarstwa, jak mao dyscypliny i uwiadomienia! Oskaryciel fraternizuje si z obroc, konwojenci wtykaj palec midzy cudze drzwi, wysyaj jakie rezolucje. Och, nie atwo zdobywa sobie teren dyktatura proletariatu i nowe sdownictwo! Ma si rozumie nie wszystkie rozprawy maj tak niechlujny przebieg, ale ta przecie te nie bya jedyna! Ile to lat jeszcze minie zanim uksztatuje si, wyjani i umocni suszna linia, zanim obrona stanie na tej samej pozycji, co prokurator i komplet sdziowski, zanim sam podsdny do nich si przyczy, zanim masy popr to jednolicie swoimi rezolucjami! Przebadanie tego dugiego szlaku to szczytne zadanie przyszych historykw. Co za do nas to nie bardzo wiemy jak si porusza w tej rowej mgle. Kogo pyta o dane? Rozstrzelani nie opowiedz, rozproszeni nie zacytuj. Ani podsdnych, ani adwokatw, ani
208
Aleksander Soenicyn
konwojentw, ani obecnych na rozprawie gdyby nawet kto z nich y jeszcze nie pozwol nam przecie odszuka. C, jak wida, pomc nam tu moe tylko rzecznik oskarenia. Kto yczliwy udostpni nam oto jeden z ocalaych egzemplarzy ksigi przemwie oskarycielskich pomiennego rewolucjonisty, pierwszego robotniczochopskiego narkoma spraw wojskowych i dowdcy naczelnego, pniej twrcy oddziau Sdw Specjalnych Ludowego Komisariatu Sprawiedliwoci (projektowano ju osobicie dla niego specjalny tytu Trybuna, ale Lenin to udaremni), synnego rzecznika oskarenia w najwaniejszych procesach, w kocu zdemaskowanego, jako zacieky wrg ludu, sowem M. W. Krylenki. 160 Jeli wic chcemy mimo wszystko przyjrze si choby pokrtce najwaniejszym procesom publicznym, jeli bierze nas ch, by podysze powietrzem sali sdowej pierwszych lat porewolucyjnych musimy wczyta si w t ksik. Nie ma innych rde. Trzeba te nadrobi wasnym domysem wszystko, czego brak i wszystko, co partykularne. Oczywicie, wolelibymy mie przed oczyma stenogramy tych procesw, usysze zamogilne, dramatyczne gosy tych pierwszych podsdnych i tych pierwszych adwokatw, rozlegajce si w dniach, gdy nikt jeszcze nie mg przewidzie, jak nieubagana lawina zacznie si toczy, porywajc take tych z rewtrybunau. Jednake, jak wyjania Krylenko, wydanie stenogramw byo rzecz niedogodn z uwagi na szereg przeszkd technicznych, dogodn za rzecz byo wydanie tylko jego oracji oraz sentencji trybunaw, ktre ju wtedy cakowicie byy zgodne z postulatami oskaryciela. Pono w archiwach rewtrybunaw moskiewskiego i najwyszego panowa wtedy (1923 rok) bynajmniej nie idealny porzdek... W przypadku wielu spraw stenogram... okaza si tak bardzo pogmatwany, e trzeba byo albo wykrela cae stronice, albo rekonstruowa tekst z pamici!. Szereg za najpowaniejszych procesw (w ich liczbie sprawa buntu lewicowych eserw, sprawa admiraa Szczastnego, sprawa angielskiego dyplomaty Lockharta) prowadzony by w ogle bez adnego stenogramu. Dziwne. Sd nad lewicowymi eserami to nie bya fraszka po Lutym i Padzierniku to by trzeci z najistotniejszych punktw wzowych naszej historii, oznacza przejcie do systemu jednopartyjnego w naszym kraju. Rozstrzelano te niejednego. A stenogramu nikt nie pisa. A znw spisek wojskowy z 1919 roku zlikwidowany zosta przez WCzK w trybie represji pozasdowej, czym w jeszcze wikszym stopniu potwierdzao si jego istnienie. (Aresztowano tam za jednym zamachem okoo 1.000 osb a co, moe dla kadego z nich robi osobne sdy?). No i sprbuj w tych warunkach doj adu z procesami sdowymi onych lat...
N. W. Krylenko, Tych pit lat (19181922). Mowy oskarycietslde wygoszone w najwaniejszych sprawach rozpoznanych przez moskiewski i Najwyszy Trybuna Rewolucyjny. GIZ, MoskwaPiotrogrd, 1923 rok. Nakad 7.000 egzemplarzy. 209
160
Aleksander Soenicyn
Ale pewnych wanych zasad, mona si przecie doszuka. Na przykad super oskaryciel powiadamia nas, e WCIK 161 ma prawo ingerencji w kad spraw sdow. WCIK uaskawia i skazuje na mier wedle swego rozeznania i to bez adnych ogranicze (podkrelenia moje A. S.). Na przykad, wyrok skazujcy na 6 miesicy zamieniony zostaje na 10 lat (i jak to czytelnik chyba rozumie nie zwoano w tym celu plenum WCIK, tylko wyrok zosta skorygowany, powiedzmy, przez Swierdowa w jego gabinecie). Dziki temu wszystkiemu klaruje nam Krylenko nasz system korzystnie si odrnia od faszywej teorii podziau wadz, teorii o niezalenoci wadzy sdowej. (Susznie, bo sam Swierdow ju powiedzia: To dobrze, e u nas wadze ustawodawcza i wykonawcza nie s od siebie oddzielone, jak na Zachodzie, guchym murem. Wszystkie problemy mona wic s z y b k o r o z w i z y w a . Zwaszcza przez telefon). Jeszcze bardziej otwarcie i jednoznacznie formuuje Krylenko w swoich przemwieniach sdowych o g l n e z a d a n i a s o w i e c k i e g o s d o w n i c t w a , w okresie, gdy sam sd by zarwno p r a w o d a w c (podkrelenie Krylenki)... jak narzdziem polityki (podkrelenie: moje A. S.). Prawodawc bo przez 4 lata nie byo adnego kodeksu: carskie odrzucono, swoich nie sporzdzono. I niech nikt mi nie mwi, e nasze sdy karne powinny opiera si wycznie na istniejcych normach pisanych. Przeywamy proces Rewolucji.... Trybuna nie jest sdem, w ktrym mogyby si odrodzi prawnicze wybiegi i kruczki... Jestemy twrcami, nowego prawa i nowych norm, etycznych. Choby nie wiem ile tu si gadao o wiecznotrwaych normach prawnych, sprawiedliwoci i tak dalej my ju dobrze wiemy... jak drogo nas to wszystko kosztowao. (Ale jeli WASZE wymiary kary porwna z NASZYMI, to moe si okae, e nie tak drogo? Moe z t wiecznotrwa sprawiedliwoci byo jako przytulniej?...). Wanie dlatego nie s potrzebne prawnicze subtelnoci, e nie trzeba wcale wyjanie czy podsdny jest winien, czy nie: pojcie winy, to stare, buruazyjne pojcie, jest teraz potpione. Tak wic, usyszelimy od tow. Krylenki, e trybuna nie jest sdem, w ktrym.... Innym razem dowiadujemy si od niego, e trybuna to w ogle nie jest sd. Trybuna jest organem walki klasowej robotnikw, z ktrego czyni si uytek dla pokonania ich wrogw, winien wic dziaa w interesach rewolucji... dc do osignicia n a j b a r d z i e j p o d a n y c h dla robotniczych i chopskich mas r e z u l t a t w (podkrelenia wszdzie tu pochodz ode mnie A. S.). Ludzie nie s po prostu ludmi, lecz indywidualnymi wyrazicielami okrelonych idei. Niezalenie od cech osobistych (podsdnego), naley wobec niego stosowa tylko jedno kryterium: ocenia go z punktu widzenia poytku klasowego. To znaczy, e wolno ci istnie, czowieku, tylko jeeli to poyteczne dla klasy robotniczej. Skoro za sprawa tego poytku wymaga bdzie, by karzcy miecz spad na karki podsdnych, to adne... argumenty sowne nie pomog. (No, wszelkie tam adwokackie wywody itd.). W naszym rewolucyjnym sdownictwie nie kierujemy si paragrafami, nie
161
Wszechzwizkowy Centralny Komitet Wykonawczy.
210
Aleksander Soenicyn
dbamy o stopie okolicznoci agodzcych; w trybunale musimy wychodzi z zaoe celowoci. W tych latach czsto tak bywao: yli sobie ludzie, yli, a tu naraz okazywao si, e ich istnienie jest NIECELOWE. Naley rozumie to tak: nie to obcia podsdnego, co ju on uczyni, ale to, co MOE zrobi, jeli go si zaraz nie rozstrzela. Musimy broni si nie tylko przed przeszoci lecz take przed przyszoci. Deklaracje towarzysza Krylenki s jasne i wyczerpujce. Cay ten okres dziejw sdownictwa staje przed nami dziki nim w penym wietle. Wiosenne opary ustpuj nagle miejsca jesiennej przejrzystoci. Moe wic nie trzeba dry dalej? nie trzeba kartkowa jednego procesu po drugim? Te deklaracje bd wcielone w ycie w sposb nieustpliwy. Wystarczy zmruy oczy i wyobrazi sobie salk sdow, jeszcze pozbawion zoce. Dociekliwych sdziw trybunalskich w skromnych frenczach, chuderlawych, z nienaartymi jeszcze gbami. Przedstawiciel za w a d z y o s k a r a j c e j (tak sam siebie tytuuje z luboci Krylenko) nosi cywiln, rozpit surducin, spod ktrej wyglda marynarska, pasiasta koszulka. Jzyk, ktrym operuje gwny oskaryciel ma taki ksztat: interesuje mnie kwestia faktu!; prosz skonkretyzowa moment tendencji!; operujemy na paszczynie analizy prawdy obiektywnej. Czasami strzeli znienacka aciskim przysowiem (co prawda, powtarza je przez kilka procesw z rzdu, dopiero po kilku latach dopracuje si drugiego). Ale te trzeba przyzna, e w trakcie tej rewolucyjnej bieganiny zdy skoczy dwa fakultety. Co w nim ujmuje, to fakt, e o podsdnych wyraa si z ca bezporednioci: zawodowi nikczemnicy!. I nie bawi si w adn hipokryzj. Nie podoba mu si na przykad umiech oskaronej, wic jeszcze przed sentencj sdu, mwi zowrogo, kawa na aw: A co do was, obywatelko Iwanowa z tym waszym umiechem, to znajdziemy sposb, eby ju n i g d y w i c e j si nie pojawi!. Wic jak, ruszamy? a) Sprawa gazety Russkije Wiedomosti By to jeden z pierwszych i najwczeniejszych wypadkw sdu nad s o w e m . 24 marca 1918 roku ta znana profesorska gazeta wydrukowaa artyku Sawinkowa Z podry. Najmilej byoby im schwyta samego Sawinkowa, ale gdzie go tu szuka, kiedy t p o d r diabli nadali? Zamknli wic gazet i posadzili na awie oskaronych sdziwego redaktora P. W. Jegorowa, proponujc, by wyjani, jak w ogle si omieli? To Nowa Era trwa ju 4 miesice, czas byby si przyzwyczai! Jegorow naiwnie si sumituje, e artyku wyszed spod pira wybitnego dziaacza politycznego, ktrego opinie maj oglniejsze znaczenie, niezalenie od tego, czy redakcja si z nimi zgadza. Dalej: nie wydaje si mu oszczerstwem twierdzenie Sawinkowa nie zapominajmy, e Lenin, Natanson i spka przyjechali do Rosji via Berlin, to znaczy, e wadze niemieckie okazay im pomoc przy organizacji powrotu do kraju poniewa tak byo w rzeczywistoci: kajzerowskie Niemcy, znajdujce si w stanie wojny z Rosj, pomogy tow. Leninowi wrci do kraju.
211
Aleksander Soenicyn
Krylenko woa, e wcale nie myli wysuwa oskare o oszczerstwo (dlaczeg to?...) gazeta jest sdzona za p r b w p y w a n i a n a s t a n u m y s w ! (Bo to moe gazeta mie takie cele?!). Nie zarzuca si te gazecie wydrukowania zdania Sawinkowa: trzeba by szalecem i zbrodniarzem, aby powanie twierdzi, e midzynarodowy proletariat nas p o p r z e poniewa poprze nas jeszcze na pewno... Za prb za wpywania na stan umysw wyrok brzmi jak nastpuje: gazet wychodzc od 1864 roku, ktra przetrzymaa wszystkie niesychane nawroty reakcji za Uwarowa, Pobiedonoscewa, Stoypina, Kasso i jeszcze tylu innych teraz zamkn raz na zawsze (za jeden artyku i raz na zawsze! Tak wanie trzeba, to chodzi o wadz). Redaktora za Jegorowa... a wstyd powiedzie prawie, jak w jakiej Grecji... na trzy miesice do izolatki. (Nie taki ju wstyd, jeli pomylimy, e to dopiero 18. rok! e jeli stary przetrzyma to znw go wsadz i to ile razy jeszcze!). Dziwne to, ale w cigu tych lat sztormowych apwki brane byy i dawane z t sam serdecznoci, jak bywao od dawien dawna w Rosji i jak po dzi dzie jest w Zwizku. Osobliwie za czsto obsypywano darami organy sprawiedliwoci. I a strach powiedzie Czek. Oprawne w safian ze zoceniami tomy historii milcz, ale starzy ludzie, naoczni wiadkowie, przypominaj sobie, e inaczej ni za czasw stali nowskich losy winiw politycznych w pierwszych latach rewolucji bardzo byy zalene od apwek: brano je bez krpacji i wypuszczano za nie uczciwie. I oto Krylenko, ktry z dorobku piciolecia wybra tylko tuzin procesw, mwi nam o dwch takich sprawach. Niestety, i moskiewski, i Najwyszy trybuna dyy do doskonaoci nie prost drog, grzzy w rozmaitym paskudztwie. b) Proces trzech funkcjonariuszy ledczych trybunatu moskiewskiego (kwiecie 1918 roku) W marcu 18. roku aresztowany zosta niejaki Beridze za spekulacj zotymi pytkami. ona jego, jak to zwykle, zacza szuka sposobw, by ma wykupi. Udao jej si uchwyci ogniwko acucha znajomoci, prowadzcych do jednego ze ledczych, ten wcign jeszcze dwch kolegw, podczas tajnego spotkania zadali oni od kobiety 250.000, po duszych targach zgodzili si na 60.000, z. czego poowa tytuem zadatku. Ustalili te, e komunikowa si bd przez adwokata Grina. Wszystko poszoby gadko, jak setki innych takich interesw i sprawa nie trafiaby do kroniki Krylenki, ani na te stronice (tym bardziej na posiedzenie Sownarkomu!) gdyby ona aresztanta nie zacza aowa pienidzy, gdyby nie przyniosa Grinowi tylko 15.000 zaliczki, zamiast trzydziestu, a najwaniejsze gdyby jak to pocha niewiasta w cigu nocy nie dosza do wniosku, e adwokat jest za mao solidny, co sprawio, e rano popdzia do kogo innego do rzecznika przysigego Jakuowa. Nie wiadomo dokadnie kto, ale zdaje si, e to Jakuow postanowi zapa za rk ledczych. Interesujc stron tego procesu jest, e wszyscy wiadkowie, poczynajc od pechowej ony, staraj si skada zeznania na korzy podsdnych i bagatelizowa dowody obciajce (na procesie politycznym nie jest to moliwe!). Krylenko tumaczy, e to z uwagi
212
Aleksander Soenicyn
na ich filisterski wiatopogld, e czuj si oni obcy naszemu Trybunaowi Rewolucyjnemu. (My za omielimy si zauway tu po filistersku: a moe wiadkowie nauczyli si strachu w cigu procza dyktatury proletariatu? Przecie to trzeba duej odwagi eby oskara ledczych rewtrybunau. A co pniej z czowiekiem bdzie?...). Interesujca jest te argumentacja oskaryciela. Przecie jeszcze przed miesicem podsdni byli jego wsppracownikami, wspbojownikami, pomocnikami, byli ludmi bez reszty oddanymi interesom Rewolucji, jeden za z nich, Leist, by nawet surowym oskarycielem, gotowym, ciska pioruny i byskawice na kadego, kto si omieli podnie rk na nasze zasady i co teraz o nich powiedzie? Skd wzi materia do oskarenia? (bowiem apwka sama przez si nie jest wystarczajcym obcieniem). A wiadomo skd: przeszo! ankieta! Jeli si przyjrzymy temu Leistowi, to znajdziemy nadzwyczaj ciekawe dane. Jestemy zaintrygowani: czy to jaki awanturnik z przeszoci? Nie, to syn profesora Uniwersytetu Moskiewskiego! A sam profesor te nie zupenie zwyky, lecz taki, ktry ocala w trakcie dwudziestoletnich nawrotw reakcji z tego powodu, e odnosi si zupenie obojtnie do wszelkiej polityki. (Ale nie baczc na reakcj, Krylenko te zda niele, jako ekstern). Co tu si dziwi, e syn jego zosta dwulicowcem? A Podhajski ten jest synem jakiego urzdnika sdowego, na pewna czarnosecica, bo jakby mg inaczej przez 20 lat wysugiwa si carowi? A synalek te szykowa si do sdzenia innych. Przysza rewolucja wic zaszy si z rewtrybunale. Jeszcze wczoraj wygldao to szlachetnie, dzi to ohydne! Najpodlejszy z caej trjki to, rzecz jasna, Gugel. By wydawc i c to proponowa robotnikom i chopom w charakterze strawy duchowej? karmi szerokie masy literack zgnilizn nie dzieami Marksa, tylko ksikami buruazyjnych profesorw, osawionych w caym wiecie (tych profesorw te jeszcze zobaczymy na lawie oskaronych). Siedzi si i nie moe si nadziwi Krylenko: co za typki zdoay wlizn si do kadry rewtrybunau! (My te nie moemy wyj z podziwu: z kog to skadaj si robotniczo chopskie rewtrybunay? dlaczego proletariat kaza niszczy swoich wrogw wanie ludziom tego rodzaju?). A dopiero ten adwokat Grin, swj czowiek w komisji ledczej, ktry moe uzyska zwolnienie dla nie wiedzie kogo to typowy przedstawiciel tego podgatunku rodzaju ludzkiego, ktry Marks nazwa pijawkami ustroju kapitalistycznego, w skad ktrego wchodz prcz wszystkich adwokatw, take wszyscy andarmi, duchowni, a nadto... rejenci... Jak si zdaje Krylenko si nie aowa, dajc bezlitonie ostrego ukarania podsdnych bez wdawania si w spraw indywidualnych odcieni i stopnia winy ale jaki niedowad, jakie odrtwienie pado na rzeki zwykle trybuna, tak, e ledwie zdoa wymamrota: ledczym po sze miesicy wizienia, adwokatowi grzywn. (Jedynie korzystajc z prawa WCIK do nieograniczonych kar, Krylenko osign tam, w dawnym hotelu Metropol tyle, e ledczym wrzepiono 10 lat, a krwiopijcy adwokatowi 5 z konfiskat caego majtku. Krylenko znw kaza mwi o swojej czujnoci i o may wos, a dostaby tego swojego Trybuna).
213
Aleksander Soenicyn
Zdajemy sobie spraw, e zarwno wrd wczesnych rewolucyjnych mas, jak wrd naszych dzisiejszych czytelnikw, ten niefortunny proces moe podkopa wiar w nieziemsk czysto trybunau. Z tym wikszym oniemieleniem przechodzimy wic do nastpnego procesu, ktry dotyczy instytucji jeszcze janiejsz aureol witoci otoczonej. c) Sprawa Kosyriewa (15 luty 1919) F. M. Kosyriew i jego kamraci, Libert, Rottenberg i Soowiew suyli z pocztku w komisji zaopatrzenia Wschodniego Frontu (jeszcze w czasie walk z wojskami Konstytuanty, przed kampani przeciw Koczakowi). Stwierdzono, e na tych stanowiskach potrafili oni zagarnia od 70 tysicy do miliona rubli jednorazowo, e rozjedali kusakami, e hulali z siostrami miosierdzia. Ich komisja zdobya dla siebie will, automobil, ich magazynier urzdza libacj w restauracji Jar. (Nie tak sobie zwykle wyobraalimy rok 1918, ale rewtrybuna takie daje nam wiadectwo). Zreszt, nie o to chodzi w tej sprawie: nikogo z nich za sprawki na Wschodnim Froncie nie sdzono, ba, wszystko im zostao wybaczone. Ale dziw nad dziwy! Ledwie tylko zlikwidowano ich komisj zaopatrzenia a ju wszystkich czterech na dodatek jeszcze jakiego Nazarenk, byego wczg z Syberii, kolek Kosyriewa z kryminalnej katorgi powoano do utworzenia... Kolegium KontrolnoRewizyjnego WCzK! Oto czym byo to kolegium: miao ono pene prawo do kontrolowania prawomocnoci dziaa wszystkich pozostaych organw Czeki, prawo odwoania i rewizji kadej sprawy w dowolnym stadium postpowania, oraz prawo anulowania decyzji wszystkich innych organw WCzK z wyjtkiem tylko samego Prezydium tej instytucji!!! Nie jest to mao! Druga z kolei instancja w WCzK, ustpujca tylko Prezydium! Pierwszy szereg to Dzieryski Uricki Peters aci Mienynski i Jagoda a zaraz potem oni! Tryb ycia naszych przyjaci nie uleg przy tym zmianie, bynajmniej nie dali si opanowa pysze i zarozumialstwu: z jakim Maksymiczem, z jakim Lok, Rafailskim i Mariupolskim nie majcym nic wsplnego z organizacjami komunistycznymi, w mieszkaniach prywatnych i w hotelu Savoy urzdzaj sobie wystawne przyjcia... krluj tam karty (w puli jest po tysic rubli), wdka i kobiety. Kosyriew mebluje luksusowo dom (70.000) i nie gardzi wynoszeniem z WCzK srebrnych yek stoowych, srebrnych kubkw (a skd to si wzio w WCzK?), a nawet zwyczajnych szklanek. Oto gdzie kieruje on sw uwag... bynajmniej nie w stron spraw ideowych, oto czego mu potrzeba od ruchu rewolucyjnego. (Zarzekajc si teraz pobranych apwek, ten czoowy czekista nawet okiem nie mrugnie, c, e ma... 200.000 rubli spadkowych w Chicago, w banku! Wyobraa sobie wida realnie tak moliwo rwnolegle z rewolucj wiatow!). Jak tu zrobi prawidowy uytek ze swojego nadludzkiego prawa do aresztowania i do zwalniania kadego, kogo dusza zamarzy? Najlepiej chyba upatrzy sobie t rybk, ktra zot ikr niesie, a takich rybek w 1918 roku niemao byo w sieci. (Przecie rewolucj robiono zbyt popiesznie, nie dopilnowano tego i owego, ile te klejnotw, naszyjnikw, bransolet, obrczek, kolczykw zdyy pochowa te burujskie damulki). A pniej nawiza kontakty z rodzinami aresztowanych przez jakiego porednika.
214
Aleksander Soenicyn
Takie figury te widniej na tym procesie. Jest wrd nich 22letnia Uspienskaja; ukoczya petersburskie gimnazjum, na wysze studia si nie dostaa, nagle wybuchy Sowiety, wic wiosn 1918 roku Uspienskaja zjawia si w WCzK, proponujc swoje usugi w charakterze informatorki. Wygld miaa odpowiedni, wic j wzito. O donosicielstwie Krylenko pisze, e samo przez si nie jest ono w naszych oczach niczym godnym potpienia, uwaamy to za nasz obowizek... nie habi sam fakt zajmowania si t czynnoci; jeeli tylko czowiek dochodzi do wniosku, e jest to czynno niezbdna dla interesw rewolucji to powinien si jej podj33. Ale, niestety, Uspienskaja jak si okazuje, nie ma politycznego credo! to jest najgorsze. Mwi sama: zgodziam si, by mi pacono okrelone procenty od kadej sprawy i jeszcze miaa dzieli si po poowie z kim, kogo trybuna chroni, nie pozwalajc wymieni z nazwiska. Krylenko takiego oto uywa jzyka: Uspienskaja nie figurowaa w spisach pracownikw WCzK i pracowaa od sztuk i34. Zreszt oskaryciel ma ludzkie podejcie i tak wyjania: przyzwyczaia si dziewczyna do nieliczenia si z pienidzmi, co znaczy dla niej ndzne 500 rubli miesicznej pensji w Komitecie Gospodarki, kiedy jedno poparcie (popchn spraw kupca, ktry chce eby mu zdjto plomby ze skadu) daje jej 5 tysicy rubli, a inne chodzi o MieszczerskGrews, on aresztowanego 17 tysicy. Nadto Uspienskaja niedugo bya szeregow konfidentk, z pomoc wybitnych czekistowju po kilku miesicach zostaa czonkini partii i funkcjonariuszk ledcz. Ale wci jako nie moemy doj do sedna sprawy. A. P. Mieszczerski, waciciel duych zakadw, zosta aresztowany za niech do ustpstw w trakcie gospodarczych pertraktacji z rzdem sowieckim (reprezentowanym przez J. arina). Jego on, J. I., podejrzan o ukrywanie kosztownoci i walut, czekici zaczli szantaowa. Przychodzili sam do niej, rysujc sytuacj ma coraz to czarniejszymi barwami i dajc coraz wikszych sum za wykup z wizienia. MieszczerskaDrews, doprowadzona do rozpaczy, sama doniosa o tym szantau. Jej powiernikiem by rzecznik przysigy, Jakuow ten sam, ktry ju wsypa ledczychapownikw i jak wida ywi klasow nienawi do caego systemu proletariackiej procedury sdowej i pozasdowej, te popeni klasyczny bd: zamiast po prostu uprzedzi towarzysza Dzieryskiego i wszystko zaatwi w rodzinie kaza wyda Mieszczerskiej numerowane asygnaty (jakimi miaa zapaci apwk) i posadzi za kotar w jej pokoju stenotypistk. I tu zjawi si niejaki Goleniuk, serdeczny druh Kosyriewa, eby ustali cen wykupu (zada 600 tysicy rubli!). W ten sposb zastenografowane zostay wszystkie aluzje Godeluka do poparcia, jakie mu okazuj Kosyriew, Soowiew, inni komisarze, wszystkie jego opowieci o tym, kto w WCzK bierze i po ile tysicy, a take uwiecznione zostao w stenogramie, jak Godeluk wzi 12.000 zaliczki i jak wyda Mieszczerskiej przepustki do WCzK, ju wypisane przez Kolegium KontrolnoRewizyjne, przez Liberta i Rottenberga (bo tam, w WCzK miano si dalej targowa). I wtedy zosta nakryty! I tak si stropi, e zoy zeznania! (A Mieszczerskaja zdya ju odwiedzi, Kolegium KontrolnoRewizyjne i ju zadano stamtd akt jej ma dla kontroli). Ale chwileczk! To takie rewelacje plami anielskie szaty Czeki! Czy aby przy zdrowych zmysach jest ten przewodniczcy moskiewskiego rewtrybunau? Czy to jego sprawa?
215
Aleksander Soenicyn
Ot bya taka chwila, chwila, ktr ukryto przed nami w zakamarkach naszej majestatycznej Historii! Okazuje si, e pierwszy rok dziaalnoci Czeki wywar raczej odstrczajce wraenie nawet na partii proletariatu, ktra jeszcze nie do wszystkiego si przyzwyczaia. Zaledwie jeden rok, tylko pierwszy krok by zrobiony przez WCzK a ju jak to niezupenie jasno pisze Krylenko powsta konflikt midzy sdem i jego funkcjami a pozasdowymi funkcjami Czeki... konflikt, ktry podzieli w tym okresie parti i robotnicze rodowiska na dwa obozy. Dlatego te sprawa Kosyriewa moga w ogle by wszczta (dotychczas wszystko uchodzio pazem) i moga by rozdmuchana a do rozmiarw oglnopastwowych. Trzeba byo ratowa WCzK! Ratowa WCzK! Soowiow prosi trybuna o pozwolenie na wizyt u siedzcego w tagaskim wizieniu (niestety, nie na ubiance!) Godeluka, aby z nim porozmawia. Trybuna odmawia. Wwczas Soowiow znajduje drog do celi Godeluka take bez trybunau. Tu dziwnym trafem Godeluk od razu ciko zapada na zdrowiu, a tak. (Trudno tu mwi o zej woli Soowiowa skada grzeczny ukon Krylenko). I czujc, e mier nadchodzi, Godeluk gorzko auje, i mg tak oszuka Czek, prosi o papier i odwouje na pimie wszystko: nieprawd jest to co kamliwie mwi Kosyriewowi i innym komisarzom w WCzK, a take to, co zostao zastenografowane za kotark wszystko jest nieprawd! 162 Ale kto te przepustki wypisa? nalega Krylenko, to przepustki dla Mieszczerskiej nie wziy si z powietrza? Nie, oskaryciel nie chce twierdzi, e Soowiow jest zamieszany, bo tu... nie ma wystarczajcych danych, ale wyraa przypuszczenie, e pozostali na wolnoci obywatele z masem na gowie mogli posa Soowiowa naTagank. Byby tu moment najwaciwszy, by podda przesuchaniu Liberta i Rottenberga, nawet ich wezwano ale si nie stawili! Po prostu nie przyszli, uchylili si. No to przepraszam, dawajcie tu Mieszczersk! Ale wyobracie sobie, e ta zahukana arystokratka te miaa do czelnoci, by nie zjawi si na wezwanie Rewtrybunau! Po historii z apwk, Mieszczerski zosta wypuszczony na odpowiedzialno Jakuowa i uciek z on do Finlandii. Za to Jakuowa w chwili, gdy Kosyriew stan przed sdem, te ju zdoano zamkn, znaleziono dla niego paragraf. Skada zeznania ju pod konwojem, prowadzony z wizienia i wkrtce, mamy nadziej, doczeka si rozstrzelania. (A teraz wci si dziwimy: jak mogo tak rozpleni si bezprawie? Dlaczego nikt z tym nie walczy? A Godeluk odwoa i jest konajcy. A Kosyriew do niczego si nie przyznaje! A Soowiow jest w ogle niewinny! I nie ma komu zadawa pyta... Za to jacy wiadkowie odwodowi z wasnej woli zjawili si w Trybunale! zastpca przewodniczcego WCzK, towarzysz Peters i nawet sam Feliks Edmundowicz przyby, zaniepokojony. Pocig, tchnc arem twarz ascety obrci ku zastygym sdziom i z przejciem wystpuje w obronie niewinnego Kosyriewa, w obronie jego najwyszych moralnych, rewolucyjnych i zawodowych zalet. Zeznania te, niestety, nie zostay w ksice
162
O, Ile tematw! Gdzie jeste, Szekspirze! Soowiow przenikn przez mury, cie pada na cele, Godeluk sabnc rk pisze swoje odwoanie a nam w teatrach i w kinach pokazuj lata rewolucji tylko przy dwikach Czerwonej Warszawianki. miao podniemy sztandar nasz w gr, cho burza wrogich ywiow wyje... 216
Aleksander Soenicyn
przytoczone, lecz Krylenko pisze: Soowiow i Dzieryski wynosili tu pod niebiosa wspaniae zalety Kosyriewa. (Ach, nieostrony panie chory! po 20 latach przypomn ci na ubiance ten proces!). atwo si domyle, co mg mwi Dzieryski, e Kosyriew to elazny czekista, bezlitosny wobec wrogw; e jest dobrym towarzyszem. Gorce serce, chodna gowa, czyste rce. Tak oto staje przed nami spiowa, rycerska posta Kosyriewa, oczyszczona ze miecia oszczerstw. Prcz tego biografia wiadczy o jego nietuzinkowej sile woli: przed rewolucj by kilkakrotnie sdownie karany i tak jakby przewanie za morderstwa: za to, e w miecie Kostromie podstpem, w celu ograbienia przedosta si do mieszkania staruszki Smirnowej i zadusi j goymi rkoma. Nastpnie za prob ojcobjstwa i za zabicie kolegi, majce na celu wykorzystanie jego paszportu. W reszcie wypadkw Kosyriew odpowiada za oszustwo, a w ogle wiele lat spdzi na katordze (zrozumiay jest jego pd do wystawnego ycia!) i tylko carskie amnestie go ratoway. W tym miejscu surowe, suszne gosy najwybitniejszych czekistw przerway tok mowy oskarycielskiej, przypominajc, e te wszystkie poprzednie wyroki byy dzieem buruazyjnoziemiaskich sdw i e nie mog by brane pod uwag przez nasze nowe spoeczestwo. Ale co to? Pan chory zagalopowa si, z oskarycielskiej trybuny Rewtrybunau wyrba w odpowiedzi tyrad tak dalece podejrzan ideowo, e a nie wypada nam jej przytacza, w tym regularnym szyku trybunalskich procesw: Jeeli w dawnym, carskim sdownictwie byo w ogle co dobrego i godnego naszego zaufania, to by to jedynie sd przysigych... Do sentencji sdu przysigych mona byo zawsze mie zaufanie, odsetek omyek sdowych by tak minimalny. Tym boleniej jest sysze podobne twierdzenia z ust towarzysza Krylenki, e trzy miesice wczeniej, na procesie prowokatora Romana Malinowskiego ktrego Lenin faworyzowa nie baczc na to, e stawa ju cztery razy przed sdem za kryminalne przestpstwa, czowieka, ktry mimo to, dokooptowany by do KG i zosta posem do Dumy rzecznik Wadzy Oskarajcej zaj pozycj klasowo wywaon: W naszych oczach kade przestpstwo jest produktem danego systemu spoecznego i w tym sensie fakt, e kto by karany na podstawie praw spoeczestwa kapitalistycznego za carskich czasw nie jest dla nas czym, co plami czowieka raz na zawsze... Znamy wiele przykadw, gdy w naszych szeregach znaleli si ludzie, majcy w przeszoci podobne fakty, ale nigdy nie wycigalimy z tego wniosku, e trzeba wyrzuci takiego czowieka z naszego rodowiska. Czowiek, znajcy nasze zasady nie powinien obawia si, e jaka kara odbyta w przeszoci postawi go poza naszymi szeregami.... Widzicie jak partyjnie potrafi si wyraa towarzysz Krylenko! A w tym wypadku z winy jego bdnych wywodw pad cie na rycersk posta Kosyriewa. I powstaa taka sytuacja, e towarzysz Dzieryski zmuszony by na rozprawie oznajmi: Migna mi na sekund (no, tylko na sekund! A. S.) myl, czy aby obywatel Kosyriew nie jest tu ofiar politycznych namitnoci, ktre ostatnimi czasy rozgorzay wok Komisji Nadzwyczajnej? Krylenko poapa si w lot:Nie chc i nigdy nie chciaem, by ta sprawa przestaa by pfocesern przeciw Kosyriewowi i Uspienskiej, stajc si procesem przeciw WCzK. Nie tylko tego nie mog pragn, lecz winienem ze wszystkich si z tym walczy! Na czele Komisji Nadzwyczajnej zostali postawieni najbardziej odpowiedzialni, uczciwi
217
Aleksander Soenicyn
i wyprbowani towarzysze, ktrzy wzili na swoje barki ciki obowizek zadawania ciosw, wraz z ryzykiem, e mog si omyli... Za to Rewolucja powinna im wyrazi wdziczno... Podkrelam t stronsprawy, aby mi... nikt pniej nie mg powiedzie, e staem si narzdziem politycznej zdrady. (Powiedz mu to!). Gwny oskaryciel stpa po ostrzu noa! Ale mia, jak wida, jakie kontakty, jeszcze z czasw konspiracji, dziki ktrym dowiadywa si, jaki obrt przyjm sprawy jutro. Wida to z przebiegu paru procesw i tgo rwnie. Byy jakie powiewy w pocztkach 1919 roku e ju dosy!, e czas ju okiezna WCzK! Tak, bya taka chwila i znakomicie jest to wyraone, w artykule Bucharina, tam, gdzie mwi on, e miejsce prawa rewolucji powinna zaj rewolucyjna praworzdno41. Wszdzie ta dialektyka! I z ust Krylenki wyrywa si nawet: Rewtrybuna powinien zaj miejsce nadzwyczajnych komisji. (ZAJ MIEJSCE?!...). Powinien on zreszt budzi nie mniej strachu w sensie realizacji systemu odstraszania, terroru i gotowoci do ciosu, ni budzia Komisja Nadzwyczajna. Budzia?... Wic ju j pochowa? Chwileczk chcecie zaj jej miejsce, a czekici gdzie si podziej? Grone chwile! Tu ju warto nawet skada zeznania w dugim do pit szynelu. Ale moe rda waszekami, towarzyszu Krylenko? Tak, niebo nad ubiank zamio si w tych dniach. I caa ta ksika moga bya mie inn tre. Ale myl, e pokwapi si elazny Feliks do Wodzimierza Iljicza, porozmawia, wyjani to i owo. I mgy si rozproszyy. Chocia po dwch dniach, 17 lutego 1919 roku, WCzK pozbawiona zostaa swoich sdowych (ale pozasdowe zostay w mocy, prawa?) uprawnie ale nie na dugo!. A nasza jednodniowa rozprawa jeszcze przez to si skomplikowaa, e poda Uspienskaja zachowaa si obrzydliwie. Nawet siedzc ju na awie oskaronych obrzucia botem jeszcze innych wybitnych czekistw, wcale nie wpltanych w ten proces, nawet samego towarzysza Petersa! (Okazao si, e wykorzystaa jego czyste nazwisko do swoich operacji szantaowych; cakiem bez ceregieli siadywaa ju w gabinecie Petersa przy jego rozmowach z innymi pracownikami wywiadu). Teraz robi ona aluzje do jakich ciemnych spraw z przedrewolucyjnej przeszoci tow. Petersa w Rydze. Widzicie jaka mija wyrosa z niej w cigu 8 miesicy, nie baczc na to, e przez cay ten czas przebywaa pord czekistw! Co tu z tak pocz? Ale tu Krylenko cakowicie jest zgodny; z opini czekistw: pki nie umocni si nasz ustrj, a jeszcze do tego daleko (?czyby?)... w interesie obrony Rewolucji... nie ma i nie moe by adnej innej kary dla obywatelki Uspienskiej, jak likwidacja jej. Nie rozstrzelanie, .powiedzia wyranie: likwidacja! a to moda jeszcze dziewczyna, obywatelu Krylenko! No, dajcie jej dziesitaka, no, nawet wiartk, przecie do tego czasu ustrj si chyba umocni? Niestety: Innej odpowiedzi nie mona oczekiwa w interesie spoeczestwa i Rewolucji i nie mona inaczej stawia kwestii. adna izolacja w danym wypadku nie da skutku!. Ale im dogodzia... Wida duo wie... A Kosyriewa te trzeba byo spisa na straty. Rozstrzelany. Za to inni lepiej si uchowaj.
218
Aleksander Soenicyn
I czy kiedykolwiek uda nam si przestudiowa stare, ubiaskie archiwa? Nie, spal je. Ju je spalili. Jak czytelnik widzi, by to proces niezbyt wany, mona byoby nie powica mu duszej uwagi. Ale oto: d) Sprawa Klerykalw (1116 stycze 1920 roku) Zajmie ona zdaniem Krylenki nalene jej miejsce w kronikach rosyjskiej rewolucji. Nie gdzie indziej, tylko w kronikach. Dlatego to Kosyriewa zaatwiono w cigu jednego dnia, a tych tutaj maglowano pi dni. Oto gwni podsdni: A. D. Samarin (znana w Rosji osobisto, byy oberprokurator Synodu, czynny zwolennik usamodzielnienia si cerkwi od wadzy carskiej, wrg Rasputina, wygryziony przez niego ze stanowiska); 163 Kuzniecow, profesor prawa kanonicznego Uniwersytetu Moskiewskiego; moskiewscy protojereje Uspienski i Cwietkow. (O Cwiet kowie mwi sam oskaryciel: wybitny dziaacz spoeczny, przedstawiciel najlepszego z moliwych typw duchownych, filantrop). A oto ich winy: utworzyli Moskiewsk Rad Zjednoczonych Parafii, ta za zorganizowaa (spord wiernych w wieku od 40 do 80 lat) dobrowoln obron patriarchy (oczywicie, nieuzbrojon), ustanawiajc w jego domu dzienne i nocne dyury, ktrych zadanie polegao na tym, by w razie niebezpieczestwa, grocemu patriarsze ze strony wadz zwoywa ludzi biciem w dzwony czy telefonicznie, a pniej caym tumem i w lad za patriarch, dokdkolwiek by go uprowadzono i prosi (to wanie jest kontrrewolucja) Sownarkom o uwolnienie go! Co za staroruski, witoruski zamys! zbiera si na dwik dzwonw i prosi czoobitnie, a tumnie!... Oskaryciel nie moe si nadziwi: jakie to niebezpieczestwo grozi patriarsze? Skd ten pomys, by go broni? No i rzeczywicie; tyle, e ju od dwch lat Czeka stosuje pozasdowe represj wobec tych, co jej zawadzaj; tyle, e dopiero co, w Kijowie, czterech czerwonoarmistw zabio metropolit; tyle, e akta sprawy patriarchy Ju s skompletowane, wystarczy tylko posa je do Rewtrybunau, a jedynie z uwagi na ogldny stosunek do szerokich robotniczo chopskich mas, ktre znajduj si jeszcze pod wpywem klerykalnej propagandy, zostawiamy tych naszych wrogw klasowych chwilowo w spokoju wic skd ten cay lk wiernych o los patriarchy? Przez te dwa lata patriarcha Tichon nie milcza rozsya ordzia do komisarzy ludowych, do duchowiestwa i do swojej trzdki; te ordzia (oto pierwszy Samizdat!) nie przyjmowane przez drukarnie, przepisywane byy na maszynach; pitnowa w nich zgadzenie tylu niewinnych, rujnowanie kraju po c wic teraz lka si o los patriarchy? A oto inna zbrodnia podsdnych. W caym kraju maj miejsce rejestracje i konfiskaty sprztu cerkiewnego (to ju po zamkniciu klasztorw, zabraniu gruntw i majtkw, to ju mowa o paterach, kielichach i kadzielnicach) Rada za parafii rozesaa odezw do
163
Ale oskaryciel uwaa, e Samarin, czy Rasputin to adna rnica. 219
Aleksander Soenicyn
wiernych: nie pozwala na te rekwizycje, bi w dzwony. (To chyba naturalne. Przecie przed Tatarami te tak broniono wityni!). Trzecia zbrodnia: bezczelne, cige skadanie petycji do Sownarkomu W sprawie naigrawania si wadz terenowych z cerkwi, wypadkw otwartego blunierstwa i amania prawa swobody sumienia., Petycje te nie miay skutku (powiadcza to BonczBrujewicz, szef kancelarii Sownarkomu), ale doprowadzay do dyskredytacji dziaaczy terenowych. Gdy ju znane s winy podsdnych, jakiego odwetu tu da za te okropne zbrodnie? Czy nie podpowie czytelnikowi odpowiedzi rewolucyjne sumienie? Ale wycznie ROZSTRZELANIA! Tego te da Krylenko (dla Samarina i Kuzniecowa). Ale podczas gdy borykano si z t przeklt praworzdnoci i suchano zbyt dugich przemwie licznych buruazyjnych adwokatw (ktrych nam nie zacytowano ze wzgldw technicznych) stao si wiadome, e... skasowano kar mierci! Masz ci los! Nie moe by, jak to? Okazuje si Dzieryski wyda taki rozkaz WCzK. (Czeka ma si obej bez rozstrzeliwania?...) A czy Sownarkom rozcign to na trybunay? Jeszcze nie. Wic Krylenko podnis si na duchu. I dalej da rozstrzelania, tak to uzasadniajc: Jeli nawet zaoy, e coraz pewniejsza sytuacja Republiki wyklucza bezporednie niebezpieczestwo ze strony takich osb, jednak wydaje mi si bezprzeczne, e w tym okresie pracy od podstaw... uwolnienie si od dawnych dziaaczykameleonw jest postulatem rewolucyjnej koniecznoci. Decyzja WCzK o rezygnacji z kary rozstrzelania jest przedmiotem dumy wadzy sowieckiej. Ale to Jeszcze nie zobowizuje nas do przekonania, e kwestia skasowania tej kary jest rozwizana raz na zawsze... e to dotyczy take przyszych dziejw wadzy sowieckiej. Trafne proroctwo! Przywrc rozstrzelanie, przywrc i to nawet bardzo prdko! To jeszcze tylu czeka w kolejce na swoj kul! (Take sam Krylenko i wielu jego klasowych braci...). C, trybuna by posuszny, skaza Samarina i Kuzniecowa na rozstrzelanie, ale dopasowa sentencj do amnestii: obz koncentracyjny a do ostatecznego zwycistwa nad wiatowym imperializmem! (Do dzi dnia powinni by siedzie...). Przedstawiciel za najlepszego z moliwych typw duchownych dosta 15 lat z zamian na pitala. Byli jeszcze inni podsdni, przyczepieni do procesu, aby mie cho troch namacalnych danych na podordziu: zakonnicy i nauczyciele ze Zwienigorodu, oskareni w sprawie datujcej si z lata 1918 roku, ale z nieznanych powodw nie sdzeni dotd (a moe ju raz sdzeni, a teraz jeszcze raz, jako e to mogo by celowe). Tego lata u ihumena Jony 164 w zwienigorodskim klasztorze stawili si przedstawiciele wadzy sowieckiej dajc (duchem, prdzej!) wydania relikwii bogosawionego Sawwy. Przedstawiciele urzdu nie tylko palili przy tym w cerkwi (przypuszczalnie rwnie przed otarzem) i rzecz jasna nie zdjli czapek, ale ten, ktry mia w rce czaszk Sawwy mia j oplu chcc pokaza, e wito to tylko pozr. Byy te inne blunierstwa. W rezultacie bicie w dzwony, bunt
164
46 Byy gwardzlstakawalergard Yierhof, ktry pniej znienacka przeszed duchow przemian, wszystko rozda biednym i poszed do klasztoru zreszt, powiada Krylenko nie wiem, czy naprawd miao miejsce to rozdawanie. Pewno, skoro zaoy, e zdarzaj si duchowe przemiany to co zostanie z teorii przynalenoci klasowej? 220
Aleksander Soenicyn
ludowy, kto z przedstawicieli wadzy zosta zabity. Pozostali twierdzili pniej, e nie blunili i nie pluli, a Krylenko zadowoli si ich owiadczeniem. 165 Mylicie zatem, e teraz sdzono take... tych przedstawicieli? Bynajmniej, sdzono zakonnikw. Prosimy, aby czytelnik nie traci przez cay czas, z oczu faktu, e ju od 1918 roku ustalio si w naszym sdownictwie, i kada moskiewska rozprawa (oczywicie prcz niesprawiedliwego procesu pracownikw Czeki) nie bya uwaana za oderwany wypadek sdu nad przypadkowym zbiorem przestpczych dziaa, lecz rozumiana bya jako kierunkowskaz dla polityki.sdowniczej; za przykad orzecznictwa, obowizujcy dla prowincji, za wzr, podobnie jak w podrczniku arytmetyki na pocztku kadego rozdziau przytacza si typowe rozwizanie, na ktrym uczniowie maj si opiera przy samodzielnych wypracowaniach. Jeli wic powiedziane zostao proces klerykaw, to powinnimy tu zakada istnienie liczby mnogiej. Zreszt, sam gwny oskaryciel chtnie nam wyjania: prawie przez wszystkie trybunay Republiki przewaliy si (co za swko!) podobne procesy. Cakiem niedawno toczyy si przed trybunaami w Pnocnym Dwisku, Twerze, Riazaniu, w Saratowie za, Kazaniu, Ufie, Solwyczegodsku, Carewokoksztajsku przed sdem stano samo duchowiestwo i psalmici, aktywici i sudzy niewdzicznej cerkwi, ktrej Padziernikowa rewolucja daa wolno. Czytelnik zauway tu sprzeczno: dlaczego wiele z tych procesw poprzedzio moskiewsk rozpraw? Wynika to tylko z luk w naszej narracji. Sdowe i pozasdowe przeladowania wyzwolonej cerkwizaczy si jeszcze w 1918 roku i sdzc ze sprawy zwienigorodskiej ju wtedy osigny duy stopie ostroci. W padzierniku 1918 roku patriarcha Tichon pisa w ordziu do Sownarkomu, e nie ma wolnoci goszenia sowa boego, e ju krew mczesk przelali za ni liczni odwani kaznodzieje cerkiewni... Pooylicie rk na majtku Cerkwi, zgromadzonym staraniami pokole wiernych i nie powstrzymalicie si przed pogwaceniem ich ostatniej woli. (Narkomowie, jasna rzecz, ordzi nie czytali, a kierownicy dziaw gospodarczych zrywali chyba boki: te wyrzut wymyli ostatnia wola! A gwizda nam na przodkw! pracujemy dla potomnoci). Ka spotyka praatw, duchownych, zakonnikw i zakonnice, ktrzy nic nie zawinili, Wycznie na mocy oglnikowego zarzutu kontrrewolucyjnoci. To prawda, e na wie o zblianiu si wojsk Denikina i Koczaka wstrzymano te przeladowania, po to, by prawosawnym uatwi obron rewolucji. Ale zaledwie wojna domowa zacza przygasa, znw zabrano si do cerkwi i oto ju zaczo si toto przewala przez trybunay, a w 1920 roku cios spad nawet na awr TrojceSergijewsk: dobrano si do relikwii tego szowinisty Sergieja Radonieskiego, i przerzucono je do muzeum moskiewskiego49.
Kt tych scen nie pamita? Oto pierwsze wspomnienie w moim yciu: miaem zapewne trzycztery lata. Do kisowodzkiej cerkwi wchodz ostrogowi (czekici w sukiennych pikielhaubach budionnwkach) przepychaj si przez oniemiay tum modlcych si i nawet nie zdejmujc swoich szyszakw, przerywaj naboestwo, idc prosto ku otarzowi. 221
165
Aleksander Soenicyn
Wydany te by oklnik Ludowego Komisariatu Sprawiedliwoci (z 25 sierpnia 1920 roku) o likwidacji w ogle wszystkich relikwii, wanie bowiem one utrudniay nasz wietlany marsz ku nowemu, sprawiedliwemu spoeczestwu. t!> Patriarcha cytuje historyka Kluczewskiego: Wrota awry Bogosawionego zamkn si i lampy nad jego grobowcem pogasn dopiero wtedy, gdy roztrwonimy bez reszty cay zapas dachowy naszych moralnych si, ktry przypad nam w schedzie po wielkich budowniczych Rosji, takich, jak bogosawiony Sergiej. Kluzewski nie mg przypuszcza, e to marnotrawstwo bdzie mie miejsce niemal jeszcze za jego ycia. Patriarcha prosi o audiencj u Przewodniczcego Rady Komisarzy Ludowych, aby przekona go, e nie trzeba ka rki na awrze i relikwiach, bo przecie nastpio oddzielenie pastwa od cerkwi! Otrzyma odpowiedz, e przewodniczcy zajty jest wanymi sprawami i e audiencja nie moe mie miejsca w cigu najbliszych dni. Ani w cigu najpniejszych. 309 Wertujc dalej wybr Krylenki przyjrzyjmy si z kolei rozpatrzonej przez N a j tryb (taki to miy skrt by wrd nich w uyciu, tylko na nas, biednych robaczkw, uroczycie pohukiwali: wsta! sd idzie!). e) Sprawie Centrum taktycznego (1620. VIII. 1920 rok) przeciwko 28 podsdnym i pewnej iloci osb sdzonych zaocznie, bo niedosiglych. Gosem jeszcze nie schrypnitym, na pocztku pomiennego przemwienia, cay w blasku klasowych analiz, powiada nam oskaryciel naczelny, e prcz ziemian i kapitalistw, istniaa i kontynuuje swoje istnienie jeszcze jedna warstwa spoeczna, nad ktrej spoeczn egzystencj od dawna j u z si zastanawiaj przedstawiciele rewolucyjnego socjalizmu. To warstwa tak zwa ej inteligencj i... Niniejszy proces to sd historii nad dziaalnoci rosyjskiej inteligencji50 i sd rewolucji nad ni sam. Bardzo ograniczone ramy naszej analizy nie daj nam moliwoci wyjanienia w j a k, i ni to sensie ZASTANAWIALI SI PRZEDSTAWICIELE rewolucyjnego socjalizmu nad losami tak zwanej inteligencji i co waciwie dla niej wymylili? Pociesza nas jednak fakt, e materiay te s opublikowane, oglnie dostpne i mog by zgromadzone w sposb moliwie peny. Tylko wic po to, by oglna sytuacja w Republice staa si janiejsza, przypomnimy opini wczesnego Przewodniczcego Rady Komisarzy Ludowych, wyraon w latach, gdy wszystkie te rozprawy miay miejsce przed Rewtrybunaem. W licie do Gorkiego z 15 wrzenia 1919 roku (ju go cytowalimy) Wodzimierz Iljicz odpowiada na interwencje Gorkiego w sprawie aresztowa inteligentw. O nich i o gwnej masie wczesnej rosyjskiej inteligencji (kadetopodobnej) powiada, e w istocie to n i e m z g narodu, lecz jego aj n o51. Innym razem mwi Gorkiemu: to jej (inteligencji) win bdzie, jeli rozbijemy zbyt wiele garnkw. Jeli szuka ona sprawiedliwoci to dlaczego nie idzie do nas?... Kul dostaem wanie od inteligencji52 (ma na myli zamach Fanny Kapan). Przy takim nastawieniu, jego wypowiedzi o inteligencji nacechowane s nieufnoci, wrogoci: zgnio liberalna; bogobojna; lamazarno, tak typowa dla wyksztaconych osb 53; uwaa, e inteligencja niczego nie potrafi przemyle do koca, e zdradzia spraw
222
Aleksander Soenicyn
Krylenko, str. 34. Lenin, wyd. V, t. 51, str. 48. W. I. Lenin i A. M. Grki wyd. Akademii Nauk, Moskwa, 1961 rok, str. 263. Lenin, wyd. IV, tom 26, str. 373. 310 robotnicz . (Ale kiedy to przysiga ona na wierno s p r aw i e r o b ot n i c z e j?) To wyszydzanie inteligencji, t pogard dla niej przejli pniej pewn rk publicyci lat 20. i gazety lat 20., i ludzie z ulicy i wreszcie sami inteligenci, przeklinajc swoj wieczn niekonsekwencj, wieczn dwoisto, wieczny brak krgosupa i beznadziejne nienadanie za epok . I susznie! Oto grzmi pod sklepieniem Naj trybu gos Rzecznika Wadzy Oskarajcej i kae nam wrci na ziemi: Ta warstwa spoeczna... poddana zostaa w cigu tych lat prbie oglnego przewartociowania. Przewartociowania, to wyraenie czsto wtedy powtarzano. I jake wypado to przewartociowanie? Ot, jak: Rosyjska inteligencja, ktra w ognisty krg rewolucji wkroczya pod hasem Judowadztwa (a jednak co tam byo!) wysza z niego jako sojuszniczka czarnych (nawet nie biaych!) generaw, jako najemniczka i sojuszniczka europejskiego imperializmu. Inteligencja zdeptaa wasne sztandary i zbryzgaa je botem 54. I tylko dlatego nie ma powodu dobija poszczeglnych jej przedstawicieli, e ta grupa spoeczna ju si przeya. Mwi to na progu XX wieku! Co za sia przewidywania! O, naukowi rewolucjonici! (Dobija jednak trzeba byo. Przez cae lata dwudzieste nic, tylko dobijali). Z uczuciem niechci przygldamy si fizjognomiom 20 sojusznikw czarnych generaw, pachokw europejskiego imperializmu. Szczeglnie bije w nos odr tego Centrum bo to byo i Centrum Taktyczne, i Centrum Narodowe, i Prawicowe Centrum (a zarazem przypominaj si z procesw tego dwudziestolecia inne Centra i same tylko Centra: inynierskie, mienszewickie, trockistowskozinowiewowskie, prawicowobucharinowskie, a wszystkie rozgromione, wszystkie starte na proch i tylko dziki temu jeszcze wszyscy jestemy wrd ywych). A ju gdzie Centrum, tam na pewno dziaa rka imperializmu. Co prawda, troch lej robi si na sercu, gdy syszymy dalej, e Centrum Taktyczne, nad ktrym odbywa si wanie sd, nie byo organizacj, eni miao: 1) statutu, 2) programu, 3) skadek czonkowskich. A co miao? A miao spotkania (mrowie przechodzi). Przy spotkaniach czonkowie jego zapoznawali si z pogldami rozmwcy (mrz po kociach). 54 Krylenko, str. 54. 311 Bardzo cikie oskarenie, a nadto poparte dowodami rzeczowymi: na 28 oskaronych 2 (sownie dwa) dowody rzeczowe5S. S.to dwa listy nieobecnych (znajduj si za granic) dziaaczy: Miakotina i Fiodorowa. S nieobecni, ale przed Padziernikiem naleeli do tyche rozmaitych Komitetw, do ktrych naleeli obecni, co daje nam prawo utosamia nieobecnych z obecnymi. A czego dotycz.te listy? A rnicy zdaz Denikinem,
223
Aleksander Soenicyn
co do takich drobnostek, jak kwestia chopska (nie mwi nam si tego, Ale jasnejest, e radz oni Denikinowi, by odda ziemi chopom), kwestia ydowska (zapewne eby nie wraca do przedrewolucyjnych ogranicze), problem federacyjnonarodowy (to ju jasne), sprawa systemu administracyjnego (demokracja, nie za dyktatura) i inne. I jakie wnioski z tych dowodw? Bardzo proste: zostao dziki nim wykazane, e korespondowali i byli cakowicie zgodni z Denikinem! (Wrr... hau, hau!). Ale s te bezporednie zarzuty wobec oskaronych: wymiana informacji ze znajomymi, mieszkajcymi na peryferiach (na przykad w Kijowie), nie znajdujcymi si w zasigu centralnej wadzy sowieckiej! To znaczy, powiedzmy, dawniej to bya Rosja, ale pniej dla dobra rewolucji wiatowej odstpilimy ten kawaek Niemcom, a tu ludzie dalej posyaj sobie liciki: jak tam si panu yje, .panie Iwanie?... Co do nas, to tak, a tak... I N. M. Kiszkin (czonek KC partii konstytucyjnych demokratw) nawet na awie oskaronych bezczelnie prbuje si usprawiedliwia: czowiek nie chce by lepy i usiuje dowiedzie si wszystkiego, co si wszdzie dzieje. Dowiedzie si WSZYSTKIEGO, co dzieje si WSZDZIE?... Nie chce by lepym?... A wic susznie kwalifikuje oskaryciel ich czyny jako z d r a d ! w stosunku do Wadzy Sowiecki ej!! Ale oto najokropniejsze ich wystpki: w samym wirze wojny domowej ci ludzie... pisali jakie dziea, ukadali memoranda, projekty. Tak, ci znawcy prawa administracyjnego, nauk finansowych, stosunkw gospodarczych, sdownictwa i systemu owiatowego p i s li, d z i e a! (I, jak atwo zgadn, wcale nie opierajc si o znane prace Lenina, Trockiego i Bucharina...). Profesor S. A. Kotlarewski o federacyjnym ustroju Rosji, W. J. Stpkowski o kwestii rolnej (i zapewne nie zakada kolektywizacji), W. S. Muralewicz o owiacie ludowej w przyszej Rosji, prof. Kartaszew projekt ustawy o wyznaniach A (wielki) biolog N. K. Kolcw (ktremu kraj ojczysty nie da dotd nic, poza przeladowaniami i cikimi karami) pozwala tym buruazyj 5! Krylenko, str. 38. 312 nym ubrom zbiera si na rozmowy w swoim instytucie. (Znalaz si w tym towarzystwie take N. K. Kondratiew, ktry w 1931 roku ostatecznie bdzie skazany przy okazji sprawy T.K:P. rzekomo istniejcej Chopskiej Partii Pracy). Oskarycielskie instynkty graj nam ju w piersi w przeczuciu wyroku. No, jaka spadnie kara na tych generalskich pachokw? Zasuyli tylko na rozstrzelanie! To ju nie danie oskaryciela, to ju s e ntencja trybunau! (Niestety, zagodzono j pniej: obz koncentracyjny do koca wojny domowej). Na tym wanie polega wina podsdnych, e nie siedzieli w swoim ktku, gryzc swoj wiartk chleba, tylko zmawiali si i porozumiewali midzy sob co do tego, jaki ma by ustrj pastwa, po upadku ustroju sowieckiego. W jzyku wspczesnej nauki nazywa si to badaniem rozwizania alternatywnego. Gos oskaryciela jest grzmicy, ale jakie syszymy w nim pknicie, tak jakby chwilami szpera okiem po blacie swojej trybuny, jakby szuka papierka? Cytaty? Chwileczk! Trzeba podrzuci! Moe to, Mikoaju Wasiliewiczu, prosz bardzo: dla nas zncaniem si jest ju sam fakt trzymania winiw politycznych za krat.....
224
Aleksander Soenicyn
Oho! Trzymanie politycznych w wizieniu to zncanie si! I to mwi oskaryciel! co za szerokie pogldy! Wstaje soce nowego prawodawstwa! Dalej: ...Walka z carskim rzdem bya ich (politycznych) drug natur i nie walczy z caratem oni nie potrafi56!!, Podobnie, jak nie potrafili nie bada rozwiza alternatywnych?... A moe mylenie to po prostu druga natura inteligenta? Ach, nie ten cytat podsun mu kto z innego procesu, co za niezrczno! A wstyd! Ale Mikoaj Wasiliewicz ju tokuje: I n a w e t gdyby oskareni tu, w Moskwie nie kiwnli palcem (wyglda na to, e tak wanie byo) to wszystko jedno:...w takiej chwili nawet rozmwki przy szklance herbaty o tym, jaki ustrj powinien zastpi ginc rzekomo wadz sowieck s aktem kontrrewolucyjnym. Podczas wojny domowej przestpstwem jest nie tylko dziaanie, (przeciw wadzy sowieckiej)... przestpstwem jest le bezczynno57. 36 Krylenko, str. 17. 57 Str. 39. 313 No, teraz rozumiemy. Ska ich na rozstrzelanie za bezczynno. I picie herbaty. Albo na przykad piotrogrodzcy inteligenci postanowili w wypadku wkroczenia wojsk Judenicza przede wszystkim zatroszczy si o zwoanie demokratycznej rady miejskiej (to znaczy broni si przed generalsk dyktatur). Krylenko: Chce mi si krzykn: Powinnicie byli myle przede wszystkim o tym, eby pa trupem, ale przegrodzi drog Judeniczowi!!. A ci nie padli. (Zreszt Mikoaj Wasiliewicz take nie pad). A by jeszcze taki podsdny, ktry by wiadom wszystkiego! a milcza. (Po naszemu wiedzia, a nie powiedzia). A oto ju nie bezczynno, tylko czynny wystpek: za porednictwem L. N. Chruszczowej, czonkini politycznego Czerwonego Krzya (te tutaj siedzi, na awie oskaronych) niektrzy podsdni wspomagali winiw z Butyrek pienidzmi (mona wyobrazi sobie ten potok kapitaw na rachunek kantyny wiziennej!) i rzeczami (moe nawet z czystej weny?!). Te zbrodnie nie maj kresu! Niech wic take proletariacki odwet nie zna granic! Jak z padajcej na ziemi kamery filmowej, skonym, zmconym acuszkiem miga przed nami dwadziecia osiem mskich i kobiecych twarzy przedrewolucyjnego typu. Nie zdylimy zobaczy ich wyrazu! czy s nastraszone? pogardliwe? dumne? To nie ma ich wypowiedzi! Ani ostatniego sowa! ze wzgldw technicznych... Starajc si nadrobi ten brak, oskaryciel wywodzi nam swoje trele: Byo to bezustanne samobiczowanie i kajanie si za popenione bdy. Polityczna niedojrzao i midzywarstwowy charakter (a tak, to te na dodatek, midzywarstwowy charakter!) inteligencji... W tym wypadku cakowicie potwierdzia si marksistowska ocena inteligencji, jak zawsze dawali jej bolszewicy58. A c to za moda kobieta tam migna? To crka Lwa Tostoja, Aleksandra. Pyta Krylenko jaki by! jej udzia w tych spotkaniach? Odpara: Nastawiaam samowar! Trzy lata obozu koncentracyjnego!
225
Aleksander Soenicyn
Krylenko, str. 8. 314 Z wydawanego za granic czasopisma Na czuoj storonie* moemy dowiedzie si, co si tam naprawd zdarzyo Jeszcze latem 1917 roku przy Rzdzie Tymczasowym uformowa si Zwizek Dziaaczy Spoecznych pragncy dopomc w doprowadzeniu wojny do zwyciskiego koca i starajcy si przeciwdziaa socjalistycznym tendencjom, szczeglnie eserowskim. Po przewrocie padziernikowym wielu wybitniejszych dziaaczy tego zwizku wyjechao, inni zostali w kraju, gdzie nie mona ju byo zwoywa zjazdw i zajmowa si dziaalnoci organizacyjn, ale inteligenci mieli ju we krwi zwyczaj refleksji, chcieli ocenia biece wypadki, wymienia pogldy i trudno im byo od razu odzwyczai si od tych odruchw. Stojc blisko krgw akademickich, atwo mogli nadawa swoim spotkaniom charakter konferencji naukowych. Mieli za wtedy sporo tematw do dyskusji: pokj w Brzeciu Litewskim, zakoczenie dziaa wojennych w zamian za utrat olbrzymich poaci kraju, nowe stosunki z niedawnymi sojusznikami i niedawnymi wrogami, a wszystko to w czasie, gdy wojna w Europie trwaa dalej. Jedni z nich w imi wolnoci i demokracji, a rwnie z sojuszniczego obowizku uwaali, e naley dalej pomaga aliantom i e pokj brzeski zawarty zosta przez ludzi, ktrym kraj nie da penomocnictw. Niektrzy mieli skdind nadziej, e gdy tylko Armia Czerwona nabierze si rzd sowiecki zerwie z Niemcami. Inni z kolei liczyli wanie na Niemcw: bdc teraz z tytuu umowy brzeskiej gospodarzami poowy Rosji, zechc chyba usun bolszewikw. (A Niemcy tymczasem susznie uwaali, e dziaa na korzy konstytucyjnych demokratw, to znaczy pomaga Anglikom i e kady inny rzd rosyjski, prcz sowieckiego, znw rozpocznie wojn z Niemcami). Na tle tej rnicy zda, latem 1918 roku ze Zwizku Dziaaczy Spoecznych wyodrbnio si Narodowe Centrum (Nacjonalnyj Centr). W gruncie rzeczy, byo to po prostu kko ludzi o zdecydowanie proalianckiej orientacji, przewanie konstytucyjnych demokratw, bojcych si jednak jak ognia wszelkich partyjnych form dziaania, surowo zabronionych przez bolszewikw. Niczym to kko si nie zajmowao, prcz organizacji uasinaukowych spotka w instytucie profesora Kolcowa. Czasami posyali oni kogo z czonkw na Kuba, eby mie * Na czuoj storonie zeszyty historycznoliterackle pod redakcj S. P. Mlelguno wa, Berlin Praga. S. P. Mielgunow: Sd historii nad inteligencj, III, 1923 rok. S. A. Kotlarowski: Narodowe centrum w Moskwie w 1918, VIII, 1924 rok. 315 E! ii i: i ii: jakie informacje ale wysacy, zapadali si tam jak kamienie w wod i zapominali o moskiewskich kolegach. (Zreszt alianci wykazywali nader sabe zainteresowanie Armi Ochotnicz, tworzc si w Kubaniu.) Narodowe Centrum skupio si przede wszystkim na spokojnym opracowywaniu projektw praw dla przyszej Rosji.
226
Aleksander Soenicyn
Rwnoczenie z Narodowym Centrum i na lewo od niego powsta Zwizek Odrodzenia (w zasadzie eserowski nie wypadao przecie czy si.z konstytucyjnymi demokratami; znowu wychodziy na jaw stare partyjne rnice i podziay) dla walki zarwno z Niemcami, jak z bolszewikami. Ale take ta walka wydaa im si niemoliwa do prowadzenia na terytorium bolszewickim i akcja ich sprowadzia si do wysyania swoich ludzi na poudnie. Jednake rodowisko Armii Ochotniczej razio ich swoj reakcyjnoci. Duszc si w prni komunizmu wojennego, wiosn 1919 roku, caa ta trjca Zwizek Dziaaczy Spoecznych. Narodowe Centrum i Zwizek Odrodzenia postanowiy uzgadnia systematycznie swoje dziaania. Kada organizacjawydelegowaa w tym celu dwch ludzi. Ta szstka zbieraa si czasem w cigu 1919 roku, potem jakolim przeszo, nie dawali znaku ycia. Aresztowa ich zaczto dopiero w 1920 roku, i wwczas to, podczas ledztwa, nasza szstka otrzymaa szumn nazw Centrum Taktycznego. Aresztowania przeprowadzono na skutek donosu jednego z mniej znacznych uczestnikw Narodoiwego Centrum N. N. Winogradzkiego. By pniej bardzo wydajnym kapusiem w celi Wydziau Specjalnego, przez ktr przeszo wielu uczestnikw, jacy z naiwnoci rodem z bani Kryowa, typow dla tych lat nieostronie wypiewywali w celi to, czego nie chcieli powiedzie ledczym. Znany rosyjski historyk, S. P. Mielgunow, bdc jednym z oskaronych i to jeszcze najwaniejszych (bo by czonkiem szstki), ju na emigracji napisa wspomnienia o tym procesie. Pisa bez entuzjazmu, moe wolaby nie wspomina o tej sprawie, gdyby nie opublikowano w Moskwie znanej nam ju ksiki Krylenki z oskarycielskim przemwieniem penym gromw i byskawic. Mielgunow, nie ukrywajc pretensji do siebie i do wsposkaronych, rysuje nam obraz nader typowy dla sowieckiego ledztwa: funkcjonariusze ledczy nie mieli w rku adnych dowodw: w czasie sprawy nie wypyn ani jeden dokument. Cay przewd oskarycielski opiera si na zeznaniach samych oskaronych... Nikt z pniejszych uczestnikw procesu nie przestrzega taktyki milczenia podczas ledztwa wstpnego... Wydawao mi si, e odmowa zezna nie ma sensu bo wpywa ujemnie na mj los i moe 316 rwnie pogorszy los kolegw... Gdy przed czowiekiem zamajaczy perspektywa rozstrzelania, nie zawsze potrafi on wtedy myle o historii... W Czerwonej ksidze WCzK (tom II, Moskwa 1922 rok) spora liczba zezna naszych oskaronych przytoczona jest dosownie; niestety, nie sprawiaj one najlepszego wraenia, i Mielgunow z ca powag zarzuca ledczemu nazwiskiem Agranow (ktry ich wszystkich zapdzi w kozi rg), e uywa wobec niego i innych oskaronych podstpnych chwytw, e sprytnie ich oszukiwa i pisze, e w tym by najgorszy rodzaj udrki, uwaajc widocznie, e te banalne chwyty, to co gorszego od cielesnych mk. I Mielgunow, lury tak przenikliwie potrafi pniej scharakteryzowa wiele historycznych postaci, uczestniczcych w rosyjskiej rewolucji, sam staje si ofiar najprostszego podstpu: potwierdza udzia w Zwizku Odrodzenia tych osb, ktre rzekomo przyznay si ju do tego w protokach zezna, jakie mu ledczy pokaza. I w ogle zaczem zeznawa w sposb raczej zborny co znaczy, e snu opowie, nie czekajc na pytania ledczego.
227
Aleksander Soenicyn
(Te jego zeznania zdumiay i przygnbiy wsposkaronych, ktrym z kolei pokazywano je: wygldao na to, e opowiedzia wszystko z nieprzymuszonej woli). Agranow nabra ich utrzymujc, e chodzi o sprawy dawno minione, e wszystkie te centra ju dawno si nie zbieraj a wic aresztowani niczym bezporednio ju nie ryzykuj. Czerezwyczajka wyjania t spraw jedynie dla zaspokojenia swoich zainteresowa histori. Agranow oczarowa wielu swoj uprzejmoci. Innym znowu dowodzi, e wadza sowiecka i Rosja to teraz jedno i e jest przestpstwem walczy przeciw pierwszej, jeli naprawd kochasz drug. W ten sposb niejeden zoy mu owiadczenia w samej rzeczy pene pokory i ulegoci. (W szczeglnoci artyku Kotlarowskiego, przytoczony w przypisach, by cis analiz sytuacji, napisan przez aresztanta na zlecenie Agranowa). A na rozprawie? Mielgunow: Rewolucyjna tradycja (scil. inteligencji) wymagaa znacznej dozy heroizmu, a w naszych duszach nie byo ju patosu, koniecznego dla takiego heroizmu. Przeksztaci rozpraw w demonstracj protestu rwnao si wiadomemu pogorszeniu sytuacji nie tylko wasnej, lecz rwnie wsposkaronych. Oto jak atwo dawaa si apa ha czekistowski haczyk, oto jak kapitulowaa i gina rosyjska inteligencja, tak miujca wolno, taka niepokorna, taka niezomna za czasw caratu kiedy nikt si do niej powaniej nie dobiera. 317 M& Ale jeszcze wietniejszy i straszniejszy sukces odnis Agranow przy okazji sprawy Tagancewa w 1921 roku (rzecz co prawda nie naley do tego rozdziau, poniewa sdu w istocie nie byo). Profesor Tagancew przez 45 dni ledztwa milcza icie po bohatersku. A potem Arganpw przekona go, aby podpisa z nim taki protok ugody: Ja, Tagancew z ca wiadomoci zaczynam zeznawa w sprawie naszej organizacji, nie ukrywajc przy tym niczego; nie pomin tu ani jednej osoby, nalecej do naszej grupy... Wszystko to czyni dla zagodzenia losu, ktry oczekuje uczestnikw naszej sprawy. Ja, penomocnik Czerezwyczajki, J. S. Agranow, dziki pomocy obywatela Tagancewa, zobowizuj si niniejszym szybko zakoczy ledztwo i natychmiast po jego zanikniciu przekaza je dla rozpatrzenia sdowi publicznem u... zobowizuj si niniejszym, i wobec adnego z oskaronych nie bdzie zastosowana kara gwna. W rezultacie sprawy Tagancewa Czerezwyczajka rozstrzelaa 87 ludzi. Taki by wschd soca naszej wolnoci. Tak to nabierao ciaa swawolne dzieci, nasze modziutkie padziernikowe prawo. Ju teraz zupenie tego nie pamitamy. IX PRAWO DORASTA Nasz przegld przedua si. A przecie jeszczemy go na dobr spraw nie zaczli. Do najwaniejszych, najsynniejszych procesw jeszczemy nie doszli. Ale zasadnicze linie ju si zarysowuj. Poasystujmy naszemu prawu take w jego wieku harcerskim. Przypomnijmy tu dawno zapomniany i nawet nie polityczny:
228
Aleksander Soenicyn
f) proces Gawtopu* (maj 1921 rok) poniewa dotyczy inynierw, albo s p e c w, jak si wtedy mwio. Wanie mina najsurowsza z czterech zim wojny domowej, gdy ju w ogle nie zostao adnego.opau, pocigi nie dojeday do stacji przeznaczenia, w stolicach za panoway chd, gd i fala strajkw po fabrykach (teraz wykrelonych z historii). Kto by temu winien? Znw to sawetne pytanie: KTO WINIEN? Na, to pewne, e nie Najwysze Kierownictwo. Ale nawet nie terenowe! a to najwaniejsze. Jeeli towarzysze, niekiedy nie zwizani poprzednio z t dziedzin (komuniciszefowie) nie byli wystarczajco kompetentni, to okreli waciwe podejcie do sprawy powinni byli za nich spece M Znaczy to wic, e nie kierownicy s winni... winni s ci, ktrzy robili obliczenia, sprawdzali rachunki i ukadali plany (jak nakarmi i ogrza ludzi). Winni s nie ci od porachunkw, tylko ci od rachunkw! Plany okazay si lipne winni s wic spece, e cyfry nie zgadzay si z rzeczywistoci to wina nie Rady Pracy Naczelny Zarzd Materiaw Opaowych. Krylenko, str. 381. 319 i Obrony a nawet nie odpowiedzialnych kierownikw Gawtopu2. Nie byo ani wgla, ani drzewa, ani ropy wic to wina specw, e wytworzya si sytuacja zawikana i chaotyczna. Oni te s winni, e nie sprzeciwiali si pilnym telefonicznym daniom Rykowa i na jego zlecetiie wydawali i wysyali rnym instytucjom opa poza planem. Wszystkiemu winni spece! Ale sd proletariacki nie jest wobec nich bezlitosny, wyroki s agodne. Rzecz jasna, w proletariackiej piersi drzemie wewntrzna nieufno, ci przeklci spece to element obcy, ale bez nich nie mona si wygrzeba z oglnej ruiny. I Trybuna ich nie zaszczuwa, powiada nawet Krylenko, e poczynajc od 1920 roku nie moe by mowy o sabotau. Spece s winni, ale nie ze zej woli, po prostu to niedorajdy, nie potrafi lepiej, nie nauczyli si pracowa przy kapitalizmie, albo zwyczajnie s egoistami i apownikami. Tak oto w pocztkach okresu rekonstrukcji wytyczona zostaa szkicowo dziwna linia pobaliwoci wobec specw. 1922 rok, pierwszy rok pokoju. Obfitowa w procesy publiczne, tak bardzo, e cay ten nasz rozdzia powicony bdzie temu jednemu rokowi. (Dziwne: wojna mina, a tu tak wzmoga si ilo spraw sdowych? Ale przecie w 1945 i 1948 roku Smok te nadzwyczaj si oywi. Czy to nie ta sama prosta prawidowo?) Chocia w grudniu 1921 roku IX zjazd Sowietw postanowi zwzi zasig kompetencji WCzK i skutkiem tego doznaa ona pewnego uszczuplenia i zmienia nazw na GPU ale ju w padzierniku 1922 roku prawa GPU znw zostay poszerzone, a w grudniu Dzieryski oznajmi korespondentowi Prawdy (17. XII. 1922 rok): teraz musimy szczeglnie wnikliwie przyglda si antysowieckim ruchom i grupom. GPU skupio cianiej swoje kadry, ale tym samym udoskonalio swj aparat. Nie zapomnijmy o majcej miejsce w pocztkach tego roku g) sprawie samobjstwa inyniera Oldenborgera (Trybuna Najwyszy, luty 1922 rok). Procesu tego nikt ju nie pamita, wydaje si on mao wany i zupenie nietypowy. Nietypowy, bo jego przedmiotem jest jedno tylko ludzkie ycie, ktre przy tym dobiego koca. Gdyby za nie dobiego, to wspomniany inynier, a z nim razem jakich dziesiciu
229
Aleksander Soenicyn
ludzi skadajc si na nowe centrum, stanliby przed Trybunaem Najwyszym i wtedy proces byby zupenie typowy. Tymczasem na awie oskaro 2 Str. 382383 320 nych zasiad wybitny dziaacz partyjny, towarzysz Siedelnikow, obok niego za dwch z izby kontroli i dwch dziaaczy zwizkowych. Ale jak ta daleka, pknita struna u Czechowa, dwiczy co przejmujcego w tej sprawie, bdcej wczesn zapowiedzi procesw inynierw z Szaht i Prompartii. W. W. Oldenborger pracowa trzydzieci lat w moskiewskich wodocigach i zosta ich naczelnym inynierem chyba jeszcze w pocztkach stulecia. Przemin Srebrny Wiek sztuki, miny cztery Dumy Pastwowe, trzy wojny, trzy rewolucje a caa Moskwa wci pia wod Oldenbprgera. Akmeici i futuryci, reakcjonici i rewolucjonici, j unkrzy i czerwonogwardzici, Sownarkom, Czeka i Inspekcja RobotniczoChopska wszyscy pili czyst, wie wod Oldenborgera. Nie by onaty, nie mia dzieci w caym swoim yciu mia tylko ten wodocig. W 1905 roku nie wpud do stacji pomp onierzy, ktrzy mieli go ochrania bo onierze mog niechccy uszkodzi przewody, .albo maszyny (A nikt wtedy nie tumi strajkw w wodocigach; w 1905 roku nieraz w Moskwie brakowao wody moe Oldenborger kogo osania?). Drugiego dnia rewolucji lutowej powiedzia swoim robotnikom, e rewolucja si skoczya, e dosy, wszyscy na miejsca, woda powinna pyn nieprzerwanie. W trakcie walk padziernikowych w Moskwie troszczy si tylko o jedno: eby uchroni wodocig od szkd. Jego pracownicy zastrajkowali w odpowiedzi na przewrt bolszewicki, zaprosili go do udziau. Odpowiedzia: W technicznym aspekcie, bardzo przepraszam, ale nie strajkuj. A w pozostaych... w pozostaych, no owszem, mog strajkowa. Przyj od komitetu strajkowego pienidze dla strajkujcych, wystawi kwit i zaraz pobieg, eby znale jakie czci wymienne do zepsutej rury. Wszystko jedno, to wrg! Oto co powiedzia jakiemu robotnikowi: Wadza sowiecka nawet dwch tygodni si nie utrzyma. (Wiej nowe, przednepowskie wiatry i Krylenko pozwala sobie na szczere tony wobec trybunau: Tak myleli wtedy nie tylko spece, tak mylelimy nierazmysami3. Wszystko jedno, to wrg! Powiedzia nam przecie towarzysz Lenin: do pilnowania buruazyjnych specjalistw pptrzebny nam jest iczujny pies RKI (RobotniczoChopska Inspekcja). Dwa takie czujne psy zostay posane do pilnowania Oldenborgera. (Jeden z nich to oszust, biuralista z Wodocigw, MakarowZiem Krylenko, str. 439, podkrelenie moje. 321 laski, wydalony za nielicujce z przyzwoitoci postpki, zgosi si do RKI bo tam lepiej pac, dosta si do Centralnego Komisariatu Ludowego, bo tam, zarobki jeszcze wysze i stamtd przyjecha, aby kontrolowa swojego byego zwierzchnika i zemci si na nim z caego serca). No, a komitet miejscowy te nie spa oczywicie, to bdzie najlepszy obroca robotniczych interesw. No i komunici stanli na czele wodocigw. Tylko komunici powinni kierowa, tylko komunici powinni mie ca peni decyzji suszno tej zasady potwierdzi take ten proces4.
230
Aleksander Soenicyn
No, a miejska organizacja partyjna Moskwy te oka nie spuszczaa z wodocigw. (A zza jej plecw, jeszcze Czeka). N a zdrowym uczuciu wrogoci klasowej oparlimy swego czasu organizacj naszej armii; w imi tej samej zasady nie powierzamy adnego odpowiedzialnego stanowiska ludziom nie nalecym do naszego obozu nie stawiajc obok nich... komisarza5. Od razu wic zaczli wszyscy korygowa, poszturchiwa, poucza naczelnego inyniera tasujc bez jego wiadomoci personel techniczny (rozpdzilimy cae gniazdo geszefciarzy). I nawet to nie uratowao wodocigw! Robota posza odtd nie lepiej, tylko gorzej! Szajka inynierw umiaa po cichu zrealizowa swoje zowrogie zamiary. Doszo do tego, e wbrew swojej niezdecydowanej inteligenckiej naturze, ktra nie pozwalaa mu nigdy w yciu uy ostrego sowa Oldenborger omieli si nazwa pocignicia nowego naczelnika wodocigw Zeniuka (postaci dogbnie sympatycznej dla Krylenki dziki caej swojej wewntrznej strukturze) sobiepastwem! Wtedy to wanie stao si jasne, e inynier Oldenborger wiadomie zdradza interesy robotnikw oraz jest zdecydowanym i otwartym wrogiem dyktatury klasy robotniczej. Zaczto wic wzywa na miejsk stacj pomp komisje kontrolne jednake stwierdzay one, e wszystko jest w porzdku i e woda pynie normalnie. Ci z inspekcji robotniczochopskiej nie pogodzili si z losem i posyali meldunek za meldunkiem do swojej RKI. Oldenborger chcia pono zrujnowa, zepsu, zniszczy wodocigi w politycznych celach. No wic gdzie tylko mogli przeszkadzali mu, sprzeciwiali si rozrzutnemu remontowi kotw, albo zastpieniu drewnianych pojemnikw betonowymi. Przywdcy robotnikw zaczli gono mwi na zebraniach o wodocigach, 4 Krylenko, str. 433. 5 Str. 434. 322 e ich naczelny inynier jest dusz zorganizowanego sabotau technicznego, e nie wolno mu wierzy i we wszystkim trzeba mu si sprzeciwia. I mimo to robota wcale si nie usprawnia, tylko posza jeszcze gorzej!... Co za szczeglnie byo dotkliwe dla dziedzicznej proletariackiej psychologii tych z RKI i zwizkw zawodowych, to fakt, e wikszo robotnikw ze stacji pomp, zaraonych drobnomieszczask psychologi, opowiedziaa si po stronie Oldenborgera i nie dostrzegaa jego sabotau. Na domiar zego nadeszy wybory do moskiewskiego so wietu miejskiego i robotnicy wodocigw wysunli w imieniu swojego przedsibiorstwa kandydatur Oldenborgera, ktrej, rzecz jasna, przeciwstawiona zostaa ze strony komrki partyjnej kandydatura czonka partii. Ta ostatnia jednak, jak si okazao, nie miaa adnych szans, a to z winy faszywego autorytetu, jakim cieszy si inynier naczelny Wrd robotnikw. Niemniej, komrka partyjna posaa do rejkomu, do wszystkich instancji, a take kazaa odczyta publicznie na zebraniu oglnym rezolucj, goszc, e Oldenborger jest centraln postaci i dusz sabotaowych knowa i w sowiecie moskiewskim bdzie on tylko naszym politycznym wrogiem!. Robotnicy odpowiedzieli wrzaw i krzykami nieprawda!, ecie! i wwczas to sekretarz komitetu partyjnego, towarzysz Siedelnikow powiedzia prosto w oczy tysicgowemu proletariatowi: z takimi czarnosiecicami ja tu wcale nie bd gada!, czyli e pogadamy, owszem, ale w innym miejscu.
231
Aleksander Soenicyn
Podjto nastpujce partyjne rodki zaradcze: usunito naczelnego inyniera z... kolegialnego zarzdu wodocigw, postawiono go w sytuacji permanentnego ledztwa, zaczto wzywa go bezustannie na posiedzenia najrozmaitszych komisji i podkomisji, poddano przesuchaniom dajc jednoczenie rne zlecenia do wykonania w trybie nagym. Kady wypadek jego niestawiennictwa wprowadzano do protokow w zwizku z ewentualnoci przyszego procesu sdowego. Poprzez Rad Pracy i Obrony (przewodniczcy tow. Lenin) osignito wyznaczenie w przedsibiorstwie wodocigw Trjki Nadzwyczajnej (RKI, rada zwizkw zawodowych oraz tow. Kujbyszew). Woda za czwarty ju rok pyna sobie rurami, mieszkacy Moskwy j pili i furt niczego nie mogli dostrzec... Nawczas tow. Siedelnikow napisa artyku do pisma ycie ekonomiczne: w zwizku z niepokojcymi opini publiczn pogoskami o katastrofalnym stanie wodocigw zreferowa on szereg nowych niepokojcych pogosek, wrd nich za take t, e wodocigi pompuj 323 p ft fet wod pod powierzchni ziemi i wiadomie rozmywaj fundamenty caej Moskwy (zaoone jeszcze przez ksicia Iwana Kalit). Wezwano komisj Sowietu moskiewskiego. Stwierdzia ona, e: stan wodocigw jest zadowalajcy, a technicznie ich kierownictwo pracuje racjonalnie. Oldenborger obali wszystkie oskarenia. Wwczas Siedelnikow oznajmi beztrosko: uwaaem za swoje zadanie narobiejiie szumu dookoa tej sprawy, a ju spraw specw jest zorientowanie si, co tam jest naprawd na rzeczy. C jeszcze mogli zrobi przywdcy mas? Mieli w rku ostatni ju, ale jake skuteczny sposb! Donos do WCzK! Siedelnikow tak wanie postpi! Widzc wiadome rujnowanie wodocigw przez Oldenborgera nie ma wtpliwoci, e w przedsibiorstwie wodocigw, w samym sercu Czerwonej Moskwy, dziaa konttrewolucyjna organizacja. Zwraca w zwizku z tym uwag rwnie na katastrofalny stan Rublowskiej wiey miejskiej! Ale tu Oldenborger pozwala sobie na krok faszywy i skrajnie nietaktowny, na wypad bdcy dowodem inteligenckiej niekonsekwencji i braku krgosupa: otrzymuje negatywn odpowied na swj wniosek o zamwienie za granic nowych kotw (starych za nie sposb jeszcze naprawi w Rosji) i popenia samobjstwo. (Za wiele wida tego wszystkiego na jednego czowieka, brak byo jeszcze wtedy odziom treningu). Sprawa wiele na tym nie ucierpiaa, organizacj kontrrewolucyjn mona wykry nawet gdy jej nie ma, panowie z RKI podejmuj si jej zdemaskowania bez reszty. Dwa miesice trwaj jakie guche manewry. Ale duch rozpoczynajcego si NEPu wymaga aby nauczy rozumu i jednych i drugich i std proces przed Trybunaem Najwyszym. Kry lenko powcigliwie si sroy; Krylenko wykazuje powcigliw nieustpliwo. Rozumie wszak, e rosyjski robotnik, rzecz jasna, mia racj gdy w kadym obcym widzia raczej wroga, ni przyjaciela6, ale
232
Aleksander Soenicyn
przy dalszych zmianach w naszej praktycznej i oglnej polityce bdziemy musieli, by moe, i na jeszcze wiksze ustpstwa, cofa si i lawirowa; partia, by moe, bdzie zmuszona do wybrania linii taktycznej, ktra wywoa sprzeciwy ze strony prymitywnej logiki uczciw y c h, o f i a r n y c h bojownikw7. No, to prawda, e robotnikw i ludzi RKI, skadajcych zeznania obciajce towarzysza Siedelnikowa i ludzi RKI, trybuna. musia Krylenko, str. 435. Krylenko, str. 438. 324 z lekka wzi w karby. A podsdny Siedelnikow mnie odpowiada na groby oskaryciela: Towarzyszu Krylenko! Znam te paragrafy; ale przecie tutaj sdzi si nie klasowych wrogw, a te paragrafy odnosz si do wrogw naszej klasy. Jednake Krylenko te cakiem dzielnie mnoy zarzuty. wiadomie kamliwe donosy do instytucji pastwowych... i to w okolicznociach zwikszajcych win (zemsta prywatna, porachunki osobiste)... naduycie stanowiska... brak poczucia odpowiedzialnoci politycznej... naduycie wadzy i autorytetu pracownikw aparatu, sowieckiego, czonkw partii... dezorganizacja pracy w przedsibiorstwie wodocigw... przyprawienie o strat Sowietu moskiewskiego i caej Sowieckiej Rosji, bo przecie mao mielimy takich specjalistw... zastpi takiego czowieka nie sposb... Nie bdziemy tu mwi os tracie indywidualnej, o utracie czowieka... w naszej epoce, kiedy gwn treci naszego ycia jest walka, przyzwyczailimy si ju jako do tego, aby nie liczy si z rozmaitymi niepowetowanymi stratami 8 najwyszy trybuna rewolucyjny powinien tu wypowiedzie si dobitnie... skazujcy wyrok powinien by wydany z ca surowoci!... nie dla artw tumy si zebrali!... Rety, co te im teraz za to dadz? Czy aby nie...? Czytelnik ju si przyzwyczai i gotw podpowiedzie: WSZYSTKICH R.. Bardzo susznie. Wszystkich roz mieszy: z uwagi na szczer skruch podsdnych, wymierzy im kar... nagany publicznej! Dwie prawdy... A Siedelnikowa podobno na jeden rok wizienia. Pozwlcie, e to midzy bajki wo. O, bardowie lat dwudziestych, ktrzy opiewacie je jako jasn kipiel radoci! nawet jeli czowiek ledwie o nie si otar, jeli tylko w dziecistwie swoim je musn to te nigdy ich nie zapomni. Te rya, te mordy, szczujce na inynierw w dwudziestych latach wanie pczniay. Ale widzimy teraz, e zaczynay ju w 18... W trakcie dwch nastpnych procesw odpoczniemy troch od towarzystwa naszego ulubieca, oskaryciela naczelnego: zajty jest on wanie przygotowaniami do wielkiego procesu eserw9. Ogromny ten Str. 458. .. 9 Procesy eserw na prowincji, na przykad w Saratowie w 1919 roku, zdarzay si take wczeniej. 325
233
Aleksander Soenicyn
proces ju zawczasu budzi niepokj w Europie i Ludowy Komisariat Sprawiedliwoci spostrzeg si w por: ju cztery lata sdzi si ludzi, a wci nie ma kodeksu karnego, ani starego, ani nowego. Zapewne zabiegi dookoa kodeksu te nie zostay oszczdzone Krylence: trzeba byo w por wszystko koordynowa. Cerkiewne za procesy, ktre miay si zacz, naleay do spraw wewntrznych, nie interesoway postpowej Europy i mona byo nawet bez kodeksu przepuci je przez magiel. Widzielimy ju, e rozdzia cerkwi z pastwem rozumiany by przez pastwo w ten sposb, e i same witynie i wszystko co w nich zostao niegdy powieszone, postawione i narysowane przechodzi na wasno pastwa, we wadaniu cerkwi za pozostaje tylko ta cerkiew, ktr si nosi w sercach, zgodnie z Pismem witym. I w 1918 roku, gdy wydawao si, e zwycistwo polityczne zostao ju osignite, zabrano si do konfiskowania cerkiewnego majtku. Jednake ten atak spowodowa zbyt wielkie oburzenie mas. W czasie wojny domowej, ktra wkrtce rozgorzaa, byo rzecz nierozsdn tworzenie jeszcze jednego, wewntrznego frontu walki z wierzcymi. Trzeba byo dialog komunistw z chrzecijanami chwilowo odroczy. Pod koniec za wojny domowej, jako naturalny jej skutek, wybuch niebyway gd na Powolu. Jako e nie bardzo zdobi on wieniec, ktry przypad zwycizcom w tej wojnie to przebkuje si o nim tu i wdzie nie wicej ni po dwa wiersze. Tymczasem gd ten dochodzi do ludoerstwa, do poerania wasnych dzieci przez rodzicw. By to gd, jakiego Ru nie znaa nawet za czasw Wielkiej Smuty (bowiem wtedy, jak wiadcz kronikarze, po kilka lat stay pod niegiem i lodem niezte zboa). Jeden film o tym godzie mgby moe rzuci nowe wiato na to wszystko, comy widzieli, i wszystko co wiemy p rewolucji i wojnie domowej. Ale nie ma ani filmw, ani powieci, ani studiw statystycznych staraj si o tym zapomnie, bo to nie zdobi. Prcz tego przyczyn kadego godu widzimy z przyzwyczajenia w obecnoci kuakw a gdzie tu kuacy pord tego powszechnego moru? W. G. Korolenko w Listach do unaczarskiego10 (wbrew obietnicom tego ostatniego, nigdy u nas nie wydanych) tak nam tumaczy oglne zagodzenie i pauperyzacj kraju: to rezultat spadku wszelkiej wydajnoci pracy (bo robotne rce dzieryy bro) oraz zaniku wrd chopw zaufania i nadziei, e drobn choby cz zbiorw bdzie 10 Pary, 1922 rok i Samizdat 1967 rok. 326 mona zatrzyma dla siebie samych. Kiedy zreszt kto tam policzy take te wielomiesiczne, wielowagonowe dostawy ywnoci, wysyanej po pokoju Brzeskim z Rosji, ktra sama sobie odja mono protestu ba, nawet z jej regionw, gdzie jutro mia wybuchn gd do kajzerowskich Niemiec, koczcych swoj wojn z Zachodem. Prosty i krtki jest acuszek przyczyn i skutkw: dlatego ludzie z Powoa jedli wasne dzieci, e bolszewicy si zagarnli wadz i wywoali wojn dpnrbw. Ale geniusz polityka na tym polega, aby z ludowego nieszczcia uczyni przesank sukcesu. To bysno jak objawienie: niech wic teraz popy nakarmi Powoe! przecie s chrzecijanami, serduszko ich boli!
234
Aleksander Soenicyn
1) Jeeli odmwi to obciymy ich win za gd, a zarazem bdziemy mie powd, aby da upnia cerkwi; 2) jeeli si zgodz to wymieciemy witynie do czysta; 3) w kadym za wypadku uzupenimy nasz zapas waluty. Zreszt, ten pomys chyba podpowiedziaa sama cerkiew swoimi akcjami. Jak wiadczy patriarcha Tichon, jeszcze w sierpniu 1921 roku, w pocztkach godu, cerkiew stworzya diecezjalne i oglnokrajowe komitety pomocy godujcym i rozpocza zbirk pienidzy. Ale pozwoli na pomoc bezporedni, pozwoli aby cerkiew podsuwaa j godujcym pod nos, rwnao si podkopywaniu dyktatury proletariatu. Komitety wic skasowano, a pienidze odebrano na rzecz skarbu pastwa. Patriarcha zwraca si o pomoc do papiea i do arcybiskupa Canterbury ale temu te pooono kres, wyjaniajc, e jedynie wadza sowiecka ma prawo prowadzenia rozmw z obcymi. Zreszt nie ma powodw do takiego alarmu: pisay przecie gazety, e rzd ma wszystkie rodki, aby we wasnym zakresie upora si z godem. A na Powou ludzie arli ju traw, zelwki i gryli framugi. I nareszcie w grudniu 1921 roku Pomgo (pastwowy komitet pomocy godujcym) zaproponowa cerkwi, aby ofiarowaa na rzecz godujcych cz majtku cerkiewnego t tylko, ktra nie suya dla celw liturgicznych. Patriarcha zgodzi si, Pomgo wyda instrukcj: wszelkie ofiary mog mie tylko dobrowolny charakter! 19 lutego 1922 roku patriarcha rozesa ordzie: zezwala si komitetom parafialnym na skadanie w ofierze sprztu cerkiewnego nie majcego charakteru liturgicznego. I tak oto wszystko mogo rozmydli si w kompromisach osnuwajcych pajczyn proletariack wol. Myl piorun! Myl dekret! Dekret WCIK z 26 lutego: zarekwirowa wszystkie kosztownoci cerkiewne na rzecz godujcych! 327 Patriarcha napisa do Kalinina ten nawet nie odpowiedzia. Wwczas, 28 lutego, patriarcha ogosi noWe feralne ordzie: z punktu widzenia cerkwi podobny akt jest witokradztwem i dlatego nie moemy rekwizycji zaaprobowa. Z dystansu p wieku atwo teraz mie pretensje do patriarchy. To jasne, e kierownicy chrzecijaskiej cerkwi nie powinni byli bawi si w rozwaania czy aby wadza sowiecka nie ma ju innych rezerw, albo kto doprowadzi Powoe do godu; nie powinni byli tak trz si nad tymi kosztownociami, wcale nie z, nich miaa si wzi (jeeli w ogle wzi si miaa) nowa moc wiary. Ale trzeba te wyobrazi sobie sytuacj tego nieszczsnego patriarchy wybranego ju po Padzierniku, od paru dopiero lat stojcego na czele cerkwi ju tylko uciskanej, szczutej, rozstrzeliwanej, a przecie powierzonej mu, aby jej broni.> I tu natychmiast zacza si w gazetach nagonka bez puda przeciw patriarsze i wyszym dostojnikom cerkwi, duszcym Powoe kocist ap godu! Im bardziej patriarcha si upiera, tym sabsza stawaa si jego pozycja. W marcu rozpocz si ruch wrd duchowiestwa, postulujcy oddanie cennego sprztu i znalezienie kompromisu z wadz., Obawom, jakie take w tej sytuacji pozostaway w mocy, da wyraz wobec Kalinina biskup Antonin Granowski, dokooptowany do Centralnego Komitetu Pomgoa:
235
Aleksander Soenicyn
wierni obawiaj si, e majtek cerkwi moe by uyty dla innych, obcych ich sercu celw. (Znajc oglne zaoenia Przodujcej Doktryny, dowiadczony czytelnik zgodzi si, e byo to bardzo prawdopodobne* Wszak Komintern i walczcy o wyzwolenie Wschd maj potrzeby nie mniej pilne, ni ci z Powoa). Take metropolita Piotrogrodu Beniamin da si z caym przekonaniem porwa uniesieniu: to wszystko boskie i sami to wszystko oddamy. Nie trzeba rekwizycji, niechaj to bdzie dobrowolna ofiara. Take chodzio mu o kontrol ze strony duchowiestwa i wiernych; towarzyszy tym sprztom cerkiewnym a do chwili, w ktrej przeksztac si one w chleb dla godujcych. Nkaa go przy tym myl, aby jednoczenie nie sprzeciwi si tutaj patriarszemu potpieniu. Wygldao na to, e w Piotrogrodzie wszystko da si jako uoy. Na posiedzeniu piotrogrodzkiego Pomgoru, 5 marca 1922 roku, zapanowa nawet, zdaniem pewnego wiadka, rowy nastrj. Beniamin oznajmi: Prawosawna cerkiew gotowa jest wszystko odda, byle pomc godujcym i upatruje witokradztwo tylko w rekwizycji przymusowej. Ale wobec tego rekwizycja, nie bdzie potrzebna! Przewodniczcy piotrogrodzkiego Pomgou, Kanatczykow owiadczy, e takie 328 stanowisko zapewni cerkwi przychylno rzdu sowieckiego. (A wanie!) W porywie gorcych uczu wszyscy wstali. Metropolita oznajmi: najciszym naszym brzemieniem jest wa i wrogo. Ale nadejdzie czas i pojednaj si Rosjanie. Sam na czele modlcych si wiernych zdejm okadzin z obrazu Matki Boskiej Kazaskiej, sodkimi zami j zrosz i oddam. Pobogosawi bolszewikw czonkw Pomgou, a ci z goymi gowami odprowadzili go a do bramy. Piotrogrodzka Prawda z 8, 9 i 10 marca11 potwierdza, e pertraktacje toczyy si spokojnie i doprowadziy do zgody. Gazeta pisze o metropolicie z uznaniem: Uzgodniono w Smolnym, e cerkiewne kielichy i okadziny w obecnoci wiernych bd przetopione na sztabki. No i znw jaki kompromis, jakie klajstrowanie! Trujce opary chrzecijastwa maj skazi rewolucyjn wol. Taka jedno i takie oddawanie dobytku nie s p o t r ze b n e godujcym na Powou ludziom! Cay skad Pomgou zostaje zmieniony za brak charakteru, gazety podnosz krzyk przeciwko zym pasterzom i ksitom cerkwi, przedstawicielom duchowiestwa wyjania si: niepotrzebne nam adne wasze ofiary! Nie moe by adnych pertraktacji! Wszystko naley do wadzy i wadza wemie to, co uwaa za potrzebne. I tak samo jak wszdzie, rwnie w Piotrogrodzie zaczy si przymusowe rekwizycje, ktrym towarzyszyy starcia. Byy ju teraz podstawy prawne do rozpoczcia procesw przeciw cerkwi12. h) Moskiewski proces przeciw cerkwi (26 kwietnia 7 maja 1922 roku). Mia miejsce w Muzeum Politechnicznym przed Moskiewskim Trybunaem Rewolucyjnym; przewodniczcym by Bek, prokuratorami unin i onginw. Podsdnymi byo 17 protojerejw i wieckich, znaleli si przed sdem za rozpowszechnianie apelu patriarchy. Oskarenie to dotyczyo, punktu waniejszego ni samo oddanie, albo nieoddanie sprztu cerkiewnego. Protojerej A. N. Zaozierki ODDA WSZYSTKO, CO BYO
236
Aleksander Soenicyn
CENNEGO W JEGO WITYNI, ale dla samej zasady broni apelu patriarszego uwaajc przymusow konfiskat za 11 Artykuy: Cerkiew i gd, k bdzie przeprowadzona konfiskata majtku cerkwi. 11 Materiay wziem ze Szkicw z historii zamieszek cerkiewnych A. Lewitina. Cz. I, Samizdat, 1962 rok, oraz stenogram przesucha patriarchy Tichona, T. V akt jego sprawy sdowej. 329 witokradztwo, sta si wic centraln postaci procesu i czeka go teraz ROZSTRZELANIE (co wykazao: nie chodzi o to, aby nakarmi godujcych, lecz o to, aby zama cerkiew w tak dogodnej chwili). 5 maja trybuna wzywa w charakterze wiadka patriarch Tichona. Chocia publiczno na sali jest ju specjalnie dobrana, przysana (rok 1922 nie bardzo si pod tym wzgldem rni od 1937 i 196& roku), ale tak gboko jeszcze wartyjest stary zaczyn Rusi, a tak powierzchowna jest bonka nowego zaczynu Sowietw e przy wejciu patriarchy wicej ni poowa sali podnosi si z krzese, aby przyj jego bogosawiestwo. Tichon bierze na siebie ca win, polegajc na sporzdzeniu i rozesaniu apelu. Przewodniczcy usiuje dogrzeba si: ale czy to moliwe?! Jake to, wasn rk, od pocztku do koca? Ale wycie to na pewno tylko podpisali, kto jednak pisali za czyj rad? I nastpnie: czemu to wspominacie W tym apelu o jakiej nagonce prowadzonej przez gazety przeciw wam? (Przecie to na was szczuj, dlaczego wic my mamy tego sucha...) Co chcielicie przez to powiedzie? Patriarcha: Raczej naleaoby zapyta tych, ktrzy wszczli nagonk w jakim celu do tego si brali? Przewodniczcy: Ale przecie to. nie ma nic wsplnego z religi! Patriarcha: To ma swj historyczny charakter. Przewodniczcy: Uylicie takiego wyraenia, e podczas gdy prowadzone byy pertraktacje z Pomgoem za plecami, chykiem wydany zosta dekret? Tichon: Owszem. Przewodniczcy: Wobec tego jestecie zdania, e rzd sowiecki postpi niesusznie? Jest to druzgoczcy argument! Miliony razy powtrz go nam oficerowie ledczy w swoich nocnych gabinetach! I nikt z nas nigdy nie omieli si odpowiedzie na to z tak prostot jak: Patriarcha: Owszem. Przewodniczcy: Czy istniejce w pastwie prawa uwaacie za obowizujce rwnie was, czy nie? Patriarcha: Tak, uwaam, o ile nie sprzeciwiaj si one zasadom prawdy boej. (Gdyby tak kady odpowiedzia! Inaczej by wyglday nasze dzieje!). Pytaj teraz o kwestie kanoniczne. Patriarcha wyjania, e jeli cerkiew sama oddaje swj majtek, to nie ma w tym witokradztwa, ma za ono miejsce, jeli dobytek cerkwi zabiera si wbrew jej woli. W ordziu nie jest powiedziane, eby w ogle nie oddawa, potpione za jest tylko zabieranie wbrew woli cerkwi. 330 (Ale przecie wanie o to nam chodzi eby wbrew woli!).
237
Aleksander Soenicyn
Przewodniczcy, towarzysz Bek nie moe poj: L co jest w kocu dla was waniejsze kanony cerkiewne, czy punkt widzenia sowieckiego rzdu? (Oczekiwana odpowied brzmi: ...sowieckiego rzdu). Dobrze, niech ju wedle kanonw to bdzie witokradztwo wola oskaryciel ale przecie z punktu widzenia miosierdzia?!... (Po raz pierwszy i ostatni W cigu 50. lat wspomina si w trybunale to biedne miosierdzi e...). Przeprowadza si rwnie analiz filologiczn. witokradztwo to znaczy wite kra. Oskaryciel: To znaczy, e my, przedstawiciele wadzy sowieckiej, jestemy zodziejami przedmiotw kultu? (Dugotrwaa wrzawa na sali. Przerwa. Pracownicy dziau gospodarczego zabieraj si do sprztania). Oskaryciel: Tak wic, przedstawicieli wadzy sowieckiej, WCIKu, wy nazywacie zodziejami? Patriarcha: Ja tylko kanony przytaczam. Nastpnie rozpatrzeniu podlega termin blunierstwo. Przy rekwizycji, przeprowadzonej w cerkwi Wsy lego z Cezarei, okadzina ikony nie chciaa si zmieci w skrzynce, wobec tego przydeptali j nogami. Ale przecie samego patriarchy przy tym nie byo? Oskaryciel: Skd wiecie o tym? Wymiecie nazwisko tego duchownego, ktry wam to opowiedzia (= a my ju go zaraz zamkniemy!). Patriarcha nie wymienia nikogo. A wic kamie! Oskaryciel dry ze zwycisk min: Nie, mwicie kto rozpowszechnia te ohydne oszczerstwa? Przewodniczcy: Podajcie nazwiska tych, co deptali okadzin nogami! (Bo przecie zostawiali przy tym swoje wizytwki). Inaczej trybuna nie moe wam da wiary! Patriarchacie potrafi poda nazwisk. ~ Przewodniczcy: A wic to goosowne twierdzenia! Trzeba jeszcze tylko dowie, e patriarcha chcia obali wadze sowieck. Oto jak si dowd przeprowadza: Agitacja jest prb doprowadzenia do zmiany nastrojw, po to aby w przyszoci doprowadzi do o b a l e n i a). Trybuna podejmuje decyzj wytoczenia sprawy karnej patriarsze. 331 7 maja zapada wyrok: na 17 podsdnych 11 skazano na rozstrzelanie. (Rozstrzelanych zostaje piciu). Jak mawia Krylenko nie dla artw tumy si zebrali. Mija jeszcze tydzie, a patriarcha zostaje zoony z urzdu i aresztowany. (Ale to jeszcze nie koniec. Chwilowo odwo go do Doskiego monasteru, gdzie bdzie poddany surowej izolacji, ktra ma trwa dopty, dopki wierni nie przyzwyczaj si do jego nieobecnoci. Pamitacie, jak niedawno jeszcze dziwowa si Krylenko: jakie to
238
Aleksander Soenicyn
niebezpieczestwo grozi patriarsze?... I rzeczywicie, gdy teraz zagrozi, to ju nie pomoe ani bicie w dzwony, ani telefon). Po upywie nastpnych dwch tygodni zostaje aresztowany w.Piotrogrodzie metropolita Beniamin. Nie by on adnym wysokim purpuratem, nie by nawet nominowany, jak wszyscy metropolici. Wiosn 1917 roku po raz pierwszy od zmierzchu starodawnego Nowgorodu nastpi wybr metropolitw i w Moskwie, i w Piotrogrodzie. Przystpny, agodnych obyczajw, czstogsto bywajcy w fabrykach, popularny wrd ludnoci i niszego duchowiestwa ich wanie gosami zosta Beniamin wybrany. Nie rozumiejc ducha czasw uwaa za, swoje zadanie oczyszczenie cerkwi od polityki, bowiem w cigu minionych lat bardzo cerkwi ten ciar doskwiera. Tego wanie metropolit posadzono na awie oskaronych z okazji: i) piotrogrodzkiego procesu przeciw cerkwi (9 czerwca 5 lipca 1922 roku). Oskaronych (o opr stawiany przy zaborze majtku cerkiewnego)byo kilkudziesiciu. Byli wrd nich profesorowie teologii i prawa cerkiewnego, archimandryci, duchowni i wieccy parafianie. Przewodniczcy trybunau Siemionow mia 25 lat (by podobno piekarzem). Gwnym oskarycielem by czonek kolegium komisariatu sprawiedliwoci P. A. Krasikow rwienik i przyjaciel Lenina z czasw zesania krasnojarskiego, a pniej z pobytu na emigracji, ten sam, ktrego gry na skrzypcach lak lubi sucha Wodzimierz Iljicz. Ju na Newskim Prospekcie i na skrcie z Newskiego codziennie sta tum, a gdy metropolit wieziono do sdu, wielu ludzi padao na kolana i piewao Spasi Gspodi Liudi Twoja! (Rozumie si, e i na ulicy, i w gmachu sdw brano do aresztu zbyt gorliwych wiernych). Na sali wiksz cz publicznoci stanowili krasnoarmiejcy, ale nawet ci wstawali z miejsc za kadym razem, gdy wchodzi metropolita w swoim biaym kopaku. Oskaryciel za i trybuna uywa wobec niego zwrotu wrg ludu (zauwamy, e swko to byo ju wtedy stosowane). 332 Pogarszajc si z procesu na proces, sytuacja adwokatw bardzo ju wtedy by}a trudna. Krylenko nic nam o tym nie mwi, ale mamy tu przekaz pochodzcy od naocznego wiadka. Leadera grona obrocw BobriszczewaPuszkina, spiorunowa trybuna grob, e go samego kae wsadzi i tak to ju byo zgodne z wczesnymi obyczajami, tak byo realne, e BobriszczewPuszkin czym prdzej zoy na rce adwokata Growicza swj zoty zegarek i portfel... a jednego ze wiadkw, profesora Jegorowa, trybuna postanowi stanie pede aresztowa za wypowiedzi wiadczce na korzy metropolity. Okazao si zaraz, e Jegorow jest na to przygotowany: mia w rku wypchan tek, a w niej jedzenie, zmian bielizny i nawet kocyk. Czytelnik zwrci zapewne uwag, jak sd stopniowo przybiera formy dobrze nam znane. Metropolita Beniamin oskarony zosta 6 to, e umylnie zawar porozumienie z... wadz sowieck i e w ten sposb niecnie osign zagodzenie dekretu o rekwizycji cerkiewnego majtku. Swoje ordzie do Pomgou w przestpczy sposb rozpowszechnia wrd ludnoci (samizdat!) i e dziaa w porozumieniu ze wiatow buruazj.
239
Aleksander Soenicyn
Pop Krasnicki, jeden z naczelnych przedstawicieli ruchu ywej Cerkwi i wsppracownik GPU, zezna, e duchowni uknuli zmow, aby wywoa na tle godu powstanie przeciw wadzy sowieckiej. Udzielono gosu tylko wiadkom oskarenia, wiadkw za odwodowych w ogle nie wysuchano (no, jakie tu podobiestwa!... coraz ich wicej i wicej...). Oskaryciel Smirnow da, 16 gw. Oskaryciel Krasikow zawoa: Caa cerkiew prawosawna jest organizacj kontrrewolucyjn. Waciwie naleaoby wsadzi do wizienia ca cerkiew!. (Program bardzo realny, wkrtce mia by prawie bez reszty wprowadzony w ycie. I jaka to dobra podstawa do dialogu komunistw z chrzecijanami). Korzystamy z rzadkiej okazji, mogc przytoczy kilka zachowanych zda z przemwienia adwokata S. J. Growicza, obrocy metropolity: Dowodw winy brak, brak faktw, brak wic podstaw do oskarenia... co na to powie historia? (Ale nas postraszy! A zapomni i nic nie powie!). Konfiskata majtku cerkiewnego w Piotrogrodzk przeprowadzona bya w zupenym spokoju, ale piotrogrodzkie duchowiestwo siedzi na awie oskaronych i czyje rce popychaj tych ludzi ku mierci. Naczelna zasady, na ktr tu si powoujecie to dobro wadzy sowieckiej. Ale nie zapominajcie, e krew mczennikw dodaje cer 333 kwi nowych si do rozrostu, (A u nas si nie rozronie!)... Wicej nie ma co mwi, ale trudno czowiekowi przerwa t mow: pki trwaj te debaty podsdni s jeszcze ywi. Gdy zakoczy si rozprawa dobiegnie te koca ich ycie.... Trybuna skaza na mier 10. Na t mier czekali oni przeszo miesic, a do koca procesu eserw (tak, jakby musiano ich rozstrzela razem z eserowcami). Nastpnie WCIK uaskawi szeciu z nich, czterech za (metropolit Beniamina, archimandryt Sergija byego czonka Dumy Pastwowej, profesora prawa J. P. Nowickiego i rzecznika przysigego Kowszarowa) rozstrzelano w nocy z 12 na 13 sierpnia. Bardzo prosimy, aby czytelnik nie zapomina o zasadzie terenowego uwielokrotnienia. Gdzie doszo do dwch procesw przeciw cerkwi tam w istocie byo ich dwadziecia dwa. Bardzo starano si eby kodeks karny zdy przed procesem eserowcw: czas ju wyku granitowe zrby Prawa! 12 maja wedug wczeniejszych ustale zainaugurowano sesj WCIK, ale projekt kodeksu wci nie by gotw posano go dopiero do Grek, na rce Wodzimierza Iljicza, do przejrzenia. Doda 6 artykuw kodeksu przewidujcych rozstrzelanie jako najwyszy wymiar kary (na przykad take z artykuu 69: propaganda i agitacja... midzy innymi wzywanie do biernego oporu przeciw wadzy, do masowej odmowy wykonania obowizku suby wojskowej, albo do niepacenia podatkw13). I jeszcze jedna okazja do rozstrzelania: za powrt bez pozwolenia zza granicy (bo to niegdy wszyscy socjalici szwendali si to tu, to tam). Wprowadzono jeszcze jedn kar, rwn rozstrzelaniu: wyrzucenie za granic. (Wodzimierz Iljicz przewidywa, e ju niedugo nadejdzie czas, gdy nie bdzie mona si opdzi od tych, co zechc przenie si do nas z Europy, natomiast nikt nie bdzie chcia dobrowolnie wyjecha od nas na Zachd). Najwaniejszy wniosek Iljicz tak sformuowa w notatce do narkoma sprawiedliwoci:
240
Aleksander Soenicyn
Towarzyszu Kurski! Wydaje mi si, e trzeba poszerzy stosowanie rozstrzelania... (zamieniajc je na wyrzucenie za granic) w stosunku do rnych rodzajw dziaalnoci mienszewickiej, eserowskiej itp.; znale 13 To znaczy co w rodzaju apelu Wyborgskiego, za ktry carski rzd wlepi trzy miesice wizienia. 334 formu, wic t dziaalno z midzynarodow burua zj (kursywa i rozstrzelony druk pochodz od Lenina **). Poszerzy stosowanie rozstrzelania! Chyba jasne? (Bo to wielu wysano za granic?) Terror to rodek przekonywajcy 15 te chyba jasne! Ale Kurski jako nie zrozumia wszystkiego. Zapewne nie zupenie zdawa sobie sprawy jak to wszystko sformuowa, jak unaoczni to powizanie. Nastpnego wic dnia przyjecha do przewodniczcego Sownarkomu po wyjanienia. Nie znamy nam jest przebieg tej rozmowy. Ale 17 maja Lenin posa w lad za gociem nastpny list: Tow. Kurski! W charakterze uzupenienia do naszej rozmowy posyam wam szkic dodatkowego paragrafu kodeksu karnego... mam nadziej, e zasadnicza myl jest jasna, nie baczc na wszystkie usterki brulionu: wystawi na widok publiczny zasadnicze i politycznie suszne (a nie tylko wskoprawnicze) zaoenia, uzasadniajce sens i usprawiedliwiajce terror, jego niezbdno, jego granice. Zadaniem sdu nie jest skasowanie terroru; podobne obiecanki byyby oszukiwaniem samych siebie, albo udzeniem innych. Sd powinien terror uzasadni i uprawomocni w sposb pryncypialny, jasny, bez faszu i upiksze. Formua powinna by jak najluniejsza, bowiem tylko rewolucyjna wiadomo prawna i rewolucyjne sumienie decydowa bd o praktycznych warunkach stosowania tego w sensie mniej lub bardziej szerokim. Z komunistycznym pozdrowieniem Lenin16; Nie podejmujemy si komentowania tego wanego dokumentu. Daje on okazj do namysu w skupieniu i w ciszy. Dokument ten dlatego jest szczeglnie wany, e naley do ostatnich wydanych za ycia rozporzdze Lenina, jeszcze nie powalonego przez chorob, jest wan czci jego politycznego testamentu. Dziewi dni po wysaniu tego listu Lenin przeywa pierwszy udar mzgowy, z ktrego skutkw zdoa si otrzsn tylko czciowo i nie na dugo w cigu miesicy jesiennych 1922 roku. Oba listy do Kurskiego zostay by moe napisane w tym samym jasnym, wykadanym biaym mar 14 Lenin, Dziel zebrane, wyd. V. tom 45, str. 189. 15 Lenin, Dziea zebrane, wyd. V, tom 39, str. 404405. 10 Lenin, Dziel zebrane, wyd. V, tom 45, str. 190. 335 murem gabineciebuduarze, w tym naronym pokoju drugiego pitra, gdzie stao ju i czekao na przywdc jego oe mierci. Zacznikiem do listu jest ten wanie brulion, dwa warianty dodatkowego paragrafu, z ktrego za lat kilka wykluje si i artyku 59/4 icay nasz rodzony Pidziesity smy.
241
Aleksander Soenicyn
Czowiek czyta i musi podziwia: oto co znaczy formua jak n aj luniej s z a! oto co znaczy sens mniej lub bardziej szeroki! Czyta czowiek i przypomina sobie, jak szeroko rozpociera si nasz najmilszy artyku... ...propaganda albo agitacja, albo udzia w organizacji, albo poparcie (bdce poparciem obiektywnym, albo mogce okaza si t ak i m)... dla organizacji albo osb, dziaalno, ktra nosi charakter.... Ale dajcie mi tu witego Augustyna, a te mu ten artyku przypn! Wszystko zostao uwzgldnione jak naley, przepisane na maszynie, moliwoci stosowania rozstrzelania poszerzono i sesja WCIK w dwudziestych dniach maja zaaprobowaa i postanowia wprowadzi w ycie Kodeks Karny z dniem l czerwca 1922 roku. Teraz wic, w cakowitej zgodzie z prawem, mg zacz si dwumiesiczny: j) proces eserowcw (% czerwca 7 sierpnia 1922 roku). Trybuna Najwyszy. Stay przewodniczcy, towarzysz Karklin (nieze nazwisko dla sdziego! * (zastpionyzosta ze wzgldu na odpowiedzialny charakter tej sprawy, przez obrotnego Gieorgija Piatakowa. Los nierychliwy lubi si pomia! ale przecie zostawia ludziom sporo czasu do refleksji! Piatakowowi zostawi 15 lat**...) Adwokatw nie byo podsdni, wybitni eserowcy, sami podjli si wasnej obrony. Piatakow zachowywa si opryskliwie, nie pozwala wypowiedzie si podsdnym./ Gdybymy wraz z naszymi czytelnikami nie byli jeszcze wystarczajco obkuci, gdybymy nie wiedzieli, e najwaniejsz rzecz w kadym procesie sdowym jest nie tak zwana wina, nie zasadno zarzutw lecz zasada celowoci to by moe nie od razu pozbylibymy si wewntrznych oporw w stosunku do tego procesu. Ale zasada celowoci gra tu bez puda: w przeciwiestwie do mienszewikw, eserowcy byli uwaani za jeszcze niebezpiecznych, jeszcze * Karkaf kraka. ** Piatakow by Jednym z oskaronych w procesie moskiewskim 1937 roku. Rozstrzelany. 336 nie rozproszonych, jeszcze nie calkiem dobitych i dla umocnienia nowo powstaej dyktatury (proletariatu) ich dobicie byo celowe. Nie znajc za tej zasady, mona by mylnie uzna cay ten proces za akt partyjnej zemsty. Oskarenia wysunite na tej rozprawie musz skoni czowieka do zadumy, jeli przymierzy sieje do dugiej, rozlegej i wci dcej tym samym torem historii pastwa. Z wyjtkiem nielicznych demokracji parlamentarnych, ktrych dzieje ograniczaj si do niewielu dziesicioleci caa historia organizmw pastwowych jest histori przewrotw i zagarniania wadzy przemoc. I ten, komu si uda dokona przewrotu w sposb zrczniejszy i sprawniejszy w teje chwili przywdziewa niepokalan tog Obrocy Prawa i kady krok jego, zarwno dawny, jak skierowany ku przyszoci, uznany, jest za penoprawny i godny eposu, kady za dawny i przyszy krok jego niefortunnych przeciwnikw uznany jest za przestpczy, podlegajcy sdowi i surowej karze.
242
Aleksander Soenicyn
Zaledwie przed tygodniem wprowadzony zosta kodeks karny ale ju cae 5 lat ycia J porewolucyjnej historii upycha si w nim na si. Przed dwudziestu, przed dziesiciu, przed piciu jeszcze laty, eserowcy byli parti ssiedzk, z ktr wsplnie obalio si carat. T parti, na ktrej barki pad (dziki osobliwociom jej terrorystycznej taktyki) gwny ciar1 katorgi, ktrego bolszewicy prawie nie zaznali. A oto teraz przeciw nim kieruje si pierwszy oskarycielski zarzut: eserowcy, to inicjatorzy wojny domowej! Tak, zaczli j oni, to o n i j rozpoczli! Oskara si ich o to, e ju w trakcie przewrotu padziernikowego wystpili przeciw niemu z broni w rku. Kiedy Rzd Tymczasowy, cieszcy $i ich poparciem i skadajcy si czciowo z ich przedstawicieli, zosta w caym majestacie prawa zmieciony ogniem marynarskich cekaemw eserowcy zupenie bezprawnie prbowali go broni17, a nawet odpowiadali wystrzaem na wystrza i doszo do tego, e skonili do walki kadetw, co suyli w wojsku tego wanie rzdu, ktry mia by obalony. Rozbici na polu walki, nie okazali jednak politycznej skruchy. Nie padli na kolana przed Sownarkomem, ktry uzna si za rzd. Upierali si nadal, e jedynym legalnym rzdem by rzd poprzedni. Nie przyznali si z miejsca do bankructwa swojej politycznej linii, od dwudziestu 17 Inna rzecz e prbowali tego w sposb bardzo niemrawy, wahajc si przy tym i zarzekajc raz po raz. Ale w. i n a ich nie jest przez to mniejsza. 14 Archipelag Guag 337 lat kontynuowanej 18, tylko prosili, aby ich oszczdzono, puszczono na cztery.wiatry i przestano uwaa za parti 19. A oto drugi zarzut: pogbili oni otcha wojny domowej przez to, e 5 i 6 stycznia 1918 roku urzdzili demonstracj, co rwna si buntowi przeciw legalnej wadzy rzdu robotniczochopskiego: urzdzili j dla poparcia swojej nielegalnej (cho wybranej drog powszechnego, wolnego, rwnego, tajnego i bezporedniego gosowania) Konstytuanty, wystpujc przeciw marynarzom i czerwonogwardzistom, ktrzy w majestacie prawa rozpdzili i Konstytuant, i demonstrantw. Dlatego przecie zacza si wojna domowa, e nie paa ludno z miejsca i posusznie podporzdkowaa si legalnym dekretom Sownarkomu). Trzeci punkt oskarenia: eserowcy nie uznali pokoju Brzeskiego tego legalnego i zbawiennego pokoju Brzeskiego, ktry nie odrbywa Rosji gowy, lecz tylko cz tuowia. Mamy w ten sposb powiada akt oskarenia wszystkie znamiona zdrady stanui dziaa przestpczych, ktrych celem byo narzucenie krajowi wojny. Zdrada stanu! to te zaley, kto i z ktrej strony na to patrzy... Std wypywa te czwarty, nader ciki zarzut: latem i jesieni, kiedy w ostatnich miesicach wojny kjzerowskie Niemcy ledwie ju dotrzymyway placu aliantom, za rzd sowiecki przestrzegajc klauzul pokoju Brzeskiego wspiera Niemcy w tych cikich zapasach transportami ywnoci i comiesiczn wypat kontrybucji w zocie eserowcy zdradziecko szykowali si (nawet si nie szykowali, tylko swoim zwyczajem debatowali a co, gdyby tak...) do wysadzenia w powietrze torw, by przegrodzi drog jednemu
243
Aleksander Soenicyn
z takich pocigw i nie pozwoli wywie zota z kraju a to znaczy, e czynili przygotowania do zbrodniczego niszczenia naszego ludowego majtku kolei elaznych. (Wtedy jeszcze nie ukrywano wstydliwie, e owszem, e wywoono rosyjskie zoto do przyszego imperium Hitlera i jako nie przyszo na myl Krylence absolwentowi dwch fakultetw, historii i prawa ani te nikt z pomocnikw mu nie podszepn, e jeli stalowe szyny s czci narodowego bogactwa, to moe rwnie sztaby zota?...). Z czwartego punktu oskarenia nieubaganie wypywa pity: materiay techniczne, potrzebne do tego zamachu, eserowcy zamierzali naby 18 A bankructwo, oczywicie, miao miejsce, chocia nie od razu to si wyjanio. 15 Na tej samej zasadzie nielegalne s wszystkie terenowe i peryferyjne rzdy Ar changielski, Samarski, Uflmski, Omski, Ukraiski, Kubaski, Uralski, czy Zakaukaski, poniewa uznay si one za samodzielne organy wadzy ju po proklamowaniu Sownarkomu. 338 za pienidze, otrzymane od przedstawicieli Ententy (aby nie oddawa zota Wilhelmowi chcieli wzi pienidze od aliantw) a toju zdrada najwyszego rzdu! (Na wszelki wypadek Krylenko co tam wymamrota, e eserowcy byli zwizani take ze sztabem Ludendorffa, ale kamie wpad nie do waciwego ogrdka, wic dali spokj). Std ju rk byo poda do szstego zarzutu: e eserowcy w 1918 roku byli szpiegami Ententy! Wczorajsi rewolucjonici dzisiaj s szpiegami! wwczas to chyba jeszcze dawao efekt eksplozji. Od tamtych czasw i po tylu procesach ten zarzut obrzyd tak, e gb skrca. No, a po sidme, po dziesite wsppraca z Sawinkowem albo z Fionienko, albo z Kadetami, albo ze Zwizkiem Odrodzenia albo nawet z carskimi dygniatarzami, czy wreszcie z biaogwardzistami. Ten powrz oskare dobrze zosta skrcony przez prokuratora20. Czy przy medytacjach w gabinecie, czy dziki nagemu byskowi natchnienia ju na mwnicy, ale znalaz on ten oskarycielkopoufay ton, w jaki w kolejnych procesach uderzy ze wzrastajc pewnoci i moc, a ktry w 1937 roku da efekty oszaamiajce. Jest to ton apelu o jedno sdzcych i sdzonych, jedno przeciw caej reszcie wiata. Melodi t wygrywa si na najczulszej strunie duszy podsdnego. Z mwnicy oskarycielskiej.powiada si eserowcom: to my tu wszyscy jestemy rewolucjonistami! (Wy i my to razem my!) Jake moglicie wic upa tak nisko, by dziaa w porozumieniu z parti kadetw? (To wiemy, e serce wam przez to pka!) z oficerami? eby uczy biaych waszej, tyle lat doskonalonej, znakomitej techniki konspiracji?, . Oto macie szczegln cech przewrotu padziernikowego: wypowiedziano wojn wszystkim partiom naraz i jednoczenie zabroniono im czy si w koalicj (to nie twj pogrzeb czego si rypiesz?). Bezwarunkowo niektrzy podsdni jako spucili nos na kwint, bo rzeczywicie ten i w poczu ukucie w sercu: no, jak moglimy upa tak nisko? Przecie takie wyrazy wspczucia z ust prokuratora, w tej jasnej sali to bardzo wstrzsa winiem, zwaszcza, gdy przywiozo si go z ciemnicy. A tu jeszcze jeden, taki logiczny trop znajduje Krylenko (wykorzysta to w peni Wyszyski przeciw Bucharinowi i Kamieniewowi): zawierajc porozumienie z buruazj, akceptowalicie rwnie jej pomoc pienin. Z pocztku bralicie pienidze na konkretne
244
Aleksander Soenicyn
akcje, tylko na a kcj e, ^w adnym razie nie dla potrzeb partii dobrze, ale gdzie granica? Kto to rozrni? Przecie akcja, to te sprawa partyj Przywrcono mu ten tytu. 339 na? W ten sposb doigralicie si: wy, partia socjalisto wrewolucjonistw, jestecie na utrzymaniu buruazji?! Gdzie wasza rewolucyjna godno? Nagromadzio si tych oskare do licha i troch trybuna mgby ju oddali si na narad i przysobaczy kademu zasuon kar ale wci tu co nie grao: wszystko, p co oskarano parti socjalrewolucyjonistw odnosio si do okresu sprzed 1919 roku; w lutym 1919 roku rada naczelna partii SR postanowia zaprzesta walki z wadz bolszewikw (ju to znuona t walk, ju to czujc wyrzuty rewolucyjnego sumienia). I 27 lutego 1919 roku rzd bolszewicki dekretem o amnestii odpuci eserowcom wszystkie dawne grzechy. Partia zostaa zalegalizowana, wysza z podziemia i po 2 tygodniach zaczy si masowe aresztowania, cae kierownictwo poszo pod klucz (o, to jest po naszemu!). Od tej chwili nie walczyli wic ju na wolnoci i tym bardziej, nie toczyli walki za kratami.) Ich KC siedzia w Butyrkach i jako nie prbowa ucieczki, jak za cara bywao) tak, e od aktu amnestii, a do biecego, 1922 roku niczego ju si nie dopucili. Co zrobi z tym fantem? Nie do, e nie tocz ju walki, ale uznali wadz Sowietw (to znaczy, odcili si od swojego Tymczasowego, a zreszt od Konstytuanty take). > I tylko prosz przeprowadzenie.nowych wyborw do tych Sowietw ze swobod agitacji na rzecz rnych partii. A nawet tu, na procesie podsdny Gendelman, czonek KC SR powiedzia: Dajcie nam mono korzystania z penej gamy tak zwanych swobd obywatelskich, a nie bdziemy ama adnych praw! (Dajcie no im, a jeszcze pen gam!). Syszycie? Syszycie? Tu ich macie! Oto skd wysuwa si wrogi, buruazyjny, zwierzcy pysk! Jak to mona? A powana sytifacja? A wrogie otoczenie? (I za dwadziecia, i za pidziesit, i za sto lat bdzie tak samo). A wy bycie chcieli swobodnej agitacji na rzecz rnych partii, sukine dzieci?! Ludzie trzewi politycznie, powiada Krylenko, mogli w odpowiedzi tylko rozemia si i wzruszy ramionami. Zapado przecie suszne postanowienie: natychmiast i z pomoc wszystkich represji bdcych w dyspozycji aparatu pastwowego, uniemoliwi tym grupom prowadzenie agitacji przeciwrzdowej 21. W rezultacie: w odpowiedzi na wy 21 Krylenko, str. 183. 340 rzeczenie si przez eserowcow walki zbrojnej i na pokojowe ich propozycje CAY KC PARTII SR (kogo tylko udao si zapa) WSADZONO DO WIZIENIA! O, to jest po naszemu! Ale trzymajc ich (czy nie od trzech ju lat?) w wizieniu trzeba byo kiedy ich sdzi. A o co ich oskary? Ten okres nie jest w naleytej mierze spenetrowany przez ledztwo utyskuje prokurator. Zreszt, jeden z punktw oskarenia mia podstaw: wtedy wanie, w lutym 1919 roku eserowcy uchwalili rezolucj (nie wprowadzili jej w ycie, ale z punktu widzenia
245
Aleksander Soenicyn
nowego kodeksu karnego, to wszystko jedno): prowadzi w Armii Czerwonej tajn agitacj aby skoni onierzy do odmawiania udziau w ekspedycjach karnych przeciw chopom. Bya to poda, podstpna zdrada rewolucji! odradza ludziom udzia w karnych ekspedycjach. Mona byo jeszcze zwali na nich win za to, co mwia, pisaa i robia (przewanie mwia i pisaa) tak zwana Zagraniczna delegatura KC SR czyli ci najwaniejsi z eserowcow, ktrzy zdoali unie gowy na Zachd. Ale wszystkiego tego byo za mao. Oto wic, co wymylono: wielu z siedzcych tu podsdnych nie trafioby na aw oskaronych, gdyby nie fakt, e. zarzuca si im organizacj aktw terrorystycznych! Gdy proklamowano w 1919 roku amnesti, pono nikomu z pracownikw sowieckiego aparatu sprawiedliwoci nie przychodzio do gowy, e eserowcy byli rwnie organizatorami terroru przeciw dziaaczom pastwa sowieckiego. (No i rzeczywicie, komu te mogo przyj do gowy co takiego? Eserowcy. i terror? Ale gdyby co takiego przyszo na myl to trzeba by to te obejmowa amnesti! To szczcie po prostu, e wwczas nic takiego do gowy nie przyszo. A przyszo dopiero wtedy, kiedy* mogo si przyda). A teraz ten punkt oskarenia amnestii nie podlega i Krylenjco zaraz go wysuwa! Przede wszystkim: co powiedzieli wodzowie eserw w trakcie pierwszych dni po przewrocie Padziernikowym? (A czeg te gaduy nie zdyy w yciu powiedzie?!).. wczesny leader podsdnych i przywdca partii, Abram Goc, owiadczy: Jeli samodziercy ze Smolnego Instytutu podnios rk take (na Konstytuant)... to partia SR przypomni sobie swoj dawn, wyprbowan taktyk.... Oczywicie, tylko tego mona byo oczekiwa od nieposkromionych eserowcow. Istotnie, trudno uwierzy, aby wanie oni wyrzekli si terroru. 341 W tej fazie dochodze skary si Krylenko konspiracja spra a; e zezna wiadkw... bdzie mao. To wanie czyni moje zadanie nadzwyczaj trudnym... W tej dziedzinie (chodzi tu o terror) musimy w niektrych wypadkach porusza si po omacku22. Zadanie Kry lenki jest tym trudniejsze, e terror przeciw wadzy sowieckiej by trzy razy przedmiotem debat K C SR w 1918 roku, ale zosta trzykrotnk odrzucony. Teraz za, po latach, trzeba wykaza, e eserowcy mwili wtedy: nie wczeniej, nim bolszewicy zabior si do skazywania na mier socjalistw. Albo w 1920 roku: jeeli bolszewicy targn si na ycie zakadnikweserowcw, to partia chwyci za bro23: Ot: dlaczego tyle zastrzee? Dlaczego nie odrzucili tych metod bez reszty? Dlaczego nie byo wypowiedzi absolutnie potpiaj c y c h? e terroru ta partia nie stosowaa, to jasno wynika nawet z mowy Krylenki. Ale naciga si nastpujce okolicznoci: jeden z podsdnych nosi w gowie projekt wysadzenia w powietrze parowozu pocigu Sownarkomu przy okazji przenosin rzdu do Moskwy a wic ich KC winien jest zbrodni terroru. A Iwanowa z oddziau bojowego dyurowaa jednej nocy z JEDN sztabk piroksyliny niedaleko dworca co oznacza prb zamachu na pocig Trockiego i w rezultacie ich KC winien jest zbrodni terroru. Albo: czonek KC Donskoj uprzedzi F. Kapan, e zostanie wyrzucona z partii, jeli bdzie strzela do Lenina.
246
Aleksander Soenicyn
Ale to za mao! Dlaczego nie zabroni kategorycznie? (Albo moe dlaczego nie donis na ni do Czeki?). A ta Kapan jednak pasuje: bya niewtpliwie e s e r k . Tyle tylko naskroba Krylenko z wyjedzonej miski, e eserowcy nie wprowadzili sankcji, majcych przeszkodzi indywidualnym aktom terrorystycznym, przedsibranym przez ich bezrobotnych, drczcych si bezczynnoci bojowcw. Do tego sprowadza si cay terror. (Ale ci bojowcy niczego nie zrobili). Zreszt, nawet ci bojowcy niewiele zdziaali. Siemionow ukada i prowadzi rk Siergiejewa, ktry zabi Woodarskiego ale KC SR nie splami si przy tej okazji, ba, odci si publicznie od zamachowca. Pniej za tene Siemionow i jego przyjacika, Konoplewa, z podejrzan skwapliwoci wzbogacili swoimi ochoczymi zeznaniami zapas informacji GPU i oto teraz Trybuna tych 22 Str. 236 (a ten jzyk!). 23 A innych zakadnikw mog sobie nawet dorzyna.. 342 wanie strasznych bojowcw trzyma na rozprawie bez konwoju i pozwala im w przerwach wraca na noc do wasnych mieszka. Wszystkie zeznania zreszt s takie, e wymagaj podprek. O jednym ze wiadkw Krylenko tak powiada: Gdyby kto chcia w ogle zmyla, to niewiary godne jest, aby zmyli tak, eby przypadkiem trafi akurat w sedno 24. (Mocna rzecz! Tak mona mwi o kadym spreparowanym zeznaniu). O Konoplowej na odwrt: wiarygodno jej zezna polega wanie na tym, e ona mwi nie wszystko, na czym oskareniu zaley. (Ale wystarczajco wiele, by rozstrzela podsdnych). Jeeli postawimy spraw w ten sposb, e ta Konoplowa wszystko zmyla... no to jasne: jak zmyla, to, ju zmyla (on to dobrze wie!) a ona, uwaacie, nie na cay regulator. Bywa te tak: Czy spotkanie mogo mie miejsce? Taka moliwo nie jest wykluczona. Nie wykluczona? a wic to fakt! Ple, pleciugo! Nastpnie grupa dywersyjna. Dugo o niej si prawi i nagle: zlikwidowana bya za bezczynno. Wic po co byo tyle w uszy ka? Byo istotnie kilka ekspropriacji pieninych w sowieckich instytucjach (eserzy nie mieli rodkw na opdzenie potrzeb, na wynajem mieszka, na przejazdy). Ale dawniej uwaano to za wytworne i szlachetne e k s y, tak zwali je wszyscy rewolucjonici. A teraz, przed sowieckim sdem? rabunek i ukrywanie upu. Materia dowodowy tego procesu rzuca mtne, te wiato niegasncej lampy prawa na ca niepewn, chwiejn, powikan histori porewolucyjn tej patetycznie rozgadanej, a w istocie zbkanej, bezradnej, nawet bezczynnej partii, ktra nie potrafia przeciwstawi si bolszewikom. I kada jej decyzja, czy brak decyzji, kade wahanie, kady poryw, kady odwrt teraz zmieniaj sens i poczytywane s tylko za win, za win, za win. We wrzeniu 1921 roku, 10 miesicy przed procesem, osadzony ju w Butyrkach, wyaresztowany Komitet Centralny eserowcw zawiadomi tajnym listem nowo obrany KC, e nie godzi si na kady sposb obalenia dyktatury bolszewickiej, a tylko poprzez zespolenie mas pracujcych i robot agitacyjn (to znaczy, _e nawet siedzc w wizieniu, nie godzi si na przywrcenie sobie wolnoci ani przez powstanie zbrojne, ani przez terror,
247
Aleksander Soenicyn
ani przez spisek!) ale nawet to obrcone zostao przeciw nim, uznane za win: aha, to znaczy, e na obalenie dajecie zgod! Krylenko, str. 251. 343 No, a jeli nawet nie s winni prb obalenia, nie s winni terroru, tych ekspropriacji prawie nie byo, a wszystko pozostae zostao im wczeniej darowane? Nasz ulubieniec prokurator wydobywa z zanadrza. co, co chowa na te.chwil: Ostatecznie za fakt niezoenia doniesienia ma znamiona przestpstwa, ktre moe by inkryminowane wszystkim bez wyjtku podsdnym i.powinno by uznane za dowiedzione25. Partia eserowcw ju przez to zawinia, e NIE ZOYA NA SIEBIE DONOSU! To ju cios bez puda! To rwna si odkryciu doktryny prawnej, obecnej w nowym kodeksie, to przetarcie drogi, ktr pdzi a pdzi bd na Sybir tylu wdzicznych potomkw. Rozsierdzony Krylenko rbie zreszt cakiem po prostu, e podsdni to zaciekli, odwieczni wrogowie. A skoro tak, to bez adnych tam procesw wiadomo, co z nimi zrobi. Kodeks tak jeszcze jest wiey, e Krylenko nie zdy zapamita numerw najwaniejszych artykuw, mwicych o kontrrewolucji, ale jak ci to sypie tymi numerami! Jak przemylnie je przytacza i komentuje! Jakby przez cae ju dziesiciolecia na tych numerach wisiao ostrze gilotyny. I oto, na czym polega wane novum: rozrnienia m etod od rodkw, istniejcego w carskim kodeksie u nas ju nie ma! Ani na ocen winy, ani na sankcj karn to nie wpywa! Zamiar czy te czyn to dla nas wszystko jedno! Uchwalono rezolucj? Za to wanie sdzimy was. A czy tam wprowadzono j w ycie, czy moe nie, to adnego istotnego znaczenia nie ma26. Czy facet szepta o^ie do ucha w maeskiej pocieli, e dobrze byoby obali rzd sowiecki, czy agitowa przed wyborami, czy wreszcie rzuca bomby to wszystko jedno! I kara ta sam !!! Podobnie, jak pod rk wnikliwego artysty kilka kresek wglowych starczy za zarys wizerunku tak te przed nami w tych szkicach z 1922 roku coraz wyraniej rysuje si caa panorama 37., 45., 49. roku. Pierwszy to raz pozwolono sobie na proces publiczny, ba, prowadzono przed oczyma Europy i jest to pierwsza prba pokazu gniewu mas. Ten gniew mas uda si wyjtkowo. Oto co zaszo. Dwie socjalistyczne Midzynarodwki 2 i 2 i p (Grupa Wiedeska) przyglday si, bez zachwytu moe, ale cakiem spokojnie przez 4 lata, jak to bolszewicy wyrzynaj, puszczaj z dymem, topi, rozstrzeliwuj i dusz swj kraj; we wszystkim tym widziano jednak 25 Krylenko, str. 305. 26 Str. 185. 344 ogromny eksperyment spoeczny. A tu wiosn 1922 roku Moskwa oznajmia, e 47 eserowcw stan ma przed Sdem Najwyszym tu czoowi socjalici Europy poczuli niepokj i uderzyli na alarm. W pierwszych dniach kwietnia 1922 roku odbya si w Berlinie narada trzech midzynarodwek w celu stworzenia wsplnego frontu przeciw buruazji. W imieniu
248
Aleksander Soenicyn
Kominternu przybyli Bucharin i Radek; socjalici za zadali od bolszewikw tej sprawy z wokandy. Wsplny front bardzo by potrzebny w interesie wiatowej rewolucji, a wic delegacja Kominternu na wasn rk podja zobowizanie, e proces bdzie publiczny; e przedstawiciele wszystkich midzynarodwek mog by na nim obecni i stenografowa przebieg sprawy; e oskareni bd mieli prawo wyboru obrocw; i co najwaniejsze (a nadto niezgodne z zasad niezalenoci sdownictwa, co dla komunistw byo fraszk, ale na co socjalici te si zgodzili) w tej sprawie nie bdzie orzeczona adna kara mierci. Przywdcy socjalistw wpadli w eufori; postanowili sami zosta obrocami podsdnych, Lenin za (za kilka tygodni mia go tkn pierwszy.parali, ale przecie tego nie wiedzia) surowo skomentowa t ugod w Prawdzie: Zapacilimy zbyt wysok cen. Bo te jak mona byo obiecywa, e wyrokw mierci nie bdzie i pozwoli socjalzdrajcom przysuchiwa si obradom naszego sdu? Zobaczymy pniej, e rwnie Trocki zupenie z nim si zgadza i e Bucharin wkrtce wyrzek si swoich wtpliwoci. Gazeta niemieckich komunistw Rot Fahne pisaa, e bolszewicy byliby idiotami, gdyby dopenili tych zobowiza: chodzi o to, e wsplny front w Niemczech ju si rozpad, wic sama ugoda stracia racj bytu. Ale komunici ju wwczas zaczli zdawa sobie spraw z ogromnego wpywu, jaki mie mog na wypadki dziejowe ich ulubione chwyty. Gdy proces ju si zblia, w maju Prawda napisaa: Bdziemy cile trzyma si uzgodnie. Ale za progiem sali sdowej ci panowie powinni znale si w takich warunkach, ktre zapewniayby naszemu krajowi nalen ochron przed taktyk tych otrw i podegaczy. Taki akompaniament towarzyszy mia wizycie trzech sawnydfe socjalistw: Vandervelde, Rosenfelda i Theodora Liebknechta (brata zabitego Karla), gdy w kocu maja wyjechali do Moskwy. Poczynajc ju od stacji granicznej, na wszystkich przystankach wagon socjalistw szturmoway pene gniewu demonstracje mas pracujcych, dajc rozliczenia ich ze wszystkich kontrewolucyjnych zamiarw; od Vandervelde domagano si ponadto odpowiedzi, dlaczego podpisa on grabieczy Traktat Wersalski? Powybijano szyby w wago 345 nie i groono socjalistom obiciem pyskw. Ale najwystawniej przyjto ich na dworcu Widawskim w Moskwie: plac peen by demonstrantw, grzmiay orkiestry, rozlegay si pienia. Na ogromnych transparentach widniay napisy: Panie Vandervelde, ministrze krla jegomoci! Kiedy pan stanie przed Trybunaem Rewolucyjnym? Kainie, Kainie, gdzie twj brak Karl? Wyjciu naszych cudzoziemcw z wagonu towarzyszya kocia muzyka, kolekcja grb i chralna pie: Chocia nikt go nie zaprasza Jedzie Vandervelde zdrajca Gdyby nie gocinno nasza To by wisia ju za jaj ca. (I tu doszo do nieduej gafy: Rosenfeld zobaczy w tumie samego Bucharina, gwidcego ranie na palcach.) W cigu nastpnych dni rozjeday po Moskwie kolorowe ciarwki z kukami goci. Na estradzie obok pomnika Puszkina szo bez przerwy widowisko, .demaskujce eserowskich zdrajcw oraz ich obrocw. A Trocki i wielu innych mwcw na zebraniach fabrycznych w pomiennych przemwieniach dali kary mierci dla eserowcw, wzywajc partyjnych i niepartyjnych suchaczy do gosowania w tej sprawie. (Ju w tym okresie istniaa caa gama moliwoci: kto si nie zgadza, pierwszy podlega
249
Aleksander Soenicyn
redukcji, traci kartk do robotniczej spdzielni, itd. nie mwic ju o CzeKa. Gosowano wic. Nastpnie puszczono oklnikiem do wszystkich fabryk blankiet petycji z daniem kary mierci i gazety wypeniy si tekstami tych petycji oraz cyframi podpisw. (Co prawda zdarzyli si oporni, wic ten i w musia zosta aresztowany.) 8 czerwca zacz si przewd sdowy. Na awie oskaronych zasiado 32 ludzi, w tym 22 podsdnych z Butyrek i 10 skruszonych winowajcw, odpowiadajcych ju z wolnej stopy, ktrych broni sam Buharin w towarzystwie kilku funkcjonariuszy Kominternu. (W tej samej sdowej komedii bawi publiczno i Buharin i Piatakow, nie wiedzc jak zadrwi z nich nierychliwy los. Bo los da! im rwnie czas do namysu kademu jeszcze po pitnacie*lat, podobnie jak Krylence. (Piatakow zachowywa si szorstko, odbiera gos oskaronym. wiadkami oskarenia byli unaczarski, Pokrowski, Klara Zetkin). (Akt oskarenia podpisaa rwnie ona Krylenki, ktra prowadzia w tej sprawie ledztwo; grunt to.zgoda w rodzinie.)v Na sali siedziao 1200 widzw, ale z nich tylko 22 byo krewnymi 22 podsdnych; wszyscy pozostali byli to komunici, poprzebierani czekici, specjalnie dobrana publiczno. Ta publiczno czsto przerywaa 346 wrzaskami przemwienia oskaronych i obrocw. Tumacze faszowali sens rozprawy w notatkach, przeznaczonych dla obrocw, przekrcajc z kolei sowa adwokatw, przeznaczone dla sdziw. Wnioski obrocw trybuna zoliwie odrzuca, wiadkw obrony nie dopuszczono do gosu, stenogramy prowadzone byy tak, e oskareni nie mogli rozpozna wasnych sw. Od razu na pierwszej sesji Piatakow oznajmi, e sd nie zamierza bynajmniej rozpatrywa sprawy bezstronnie, e zdecydowany jest kierowa si wycznie interesem sowieckiej wadzy. Po tygodniu zagraniczni obrocy pozwolili sobie na nietakt: zoyli na rce sdu skarg, i tu wykracza si rzekomo przeciw ugodzie berliskiej. Trybuna z dum odpowiedzia, e to przecie sd, a sdu nie mog wiza adne postronne umowy. Obrocy socjalici stracili cakiem rezon: ich obecno na tej rozprawie stwarzaa tylko pozr normalnego postpowania. Zrzekli si obrony i chcieli ju tylko jednego: wrci do swojej Europy, ale ich nie wypuszczano. Dostojni gocie musieli ogosi godwk] dopiero wtedy, 19 czerwca, pozwolono im wyjecha. A szkoda, bo omin ich przez to udzia w najgodniejszym uwagi widowisku 20 czerwca, w rocznic zamachu na Woodarskiego. Zgromadzone zostay fabryczne kolumny marszowe (w jednych fabrykach zamykano wrota, eby nikt si przed czasem nie wymkn, w innych odbierano robotnikom karty kontroli, w innych jeszcze karmiono ludzi obiadem), na sztandarach i transparentach mier oskaronym!, kolumny wojska maszeroway swoj drog. Na Czerwonym Placu zacz si wiec. Przemawia Piatakow, obiecujc surowe kary, Krylenko, Kamieniew, Bucharin, Radek, mietanka komunistycznych mwcw. Nastpnie demonstranci ruszyli pod gmach sdu, gdzie Piatakow kaza podprowadzi podsdnych do otwartych okien, pod ktrymi szalay tumy. Oskareni stali tak pod gradem.obelg i drwin, Abram Goc dosta po gowie desk z napisem mier socjalistom rewolucjonistom. Wszystko to razem zajo pi godzin po fajrancie i ju si ciemnio (pbiae noce bywaj rwnie w Moskwie), gdy
250
Aleksander Soenicyn
Piatakow oznajmi sdowi, e delegacja wiecu prosi o wpuszczenie jej na sal. Krylenko wyjani, e chocia kodeks tego nie przewiduje, ale duch wadzy sowieckiej na to zezwala. I delegacja wdara si na sal. Przez dwie godziny perorowaa, zorzeczc i groc. daa, kary mierci. Sdziowie za suchali, ciskali mwcom rce, dzikowali i zaklinali si, e nie dadz si zwie litoci. Napicie byo tak znaczne, e podsdni i ich krewni spodziewali si zlinczowania. (Goc, wnuk bogatego kupca her 347 bacianego, zreszt rwnie sympatyka rewolucji, synny za carskich czasw terrorysta, uczestnik zamachw, ktrych ofiar padli Durnowo, Min, Rieman, Akimow, Szuwaow, Raczkowski na pewno w cigu caej swojej bojowej kariery nie by w takim niebezpieczestwie!). Ale kampania gniewu ludowego zaraz si skoczya, chocia sprawa trwaa jeszcze ptora miesica; nastpnego dnia rwnie sowieccy adwokaci zrezygnowali z obrony (czeka ich areszt i deportacja). W tej sprawie wystpuje ju wiele cech, ktre poznamy w przyszoci, ale podsdni nie wygldaj jeszcze na ludzi zamanych i nie s jeszcze zmuszeni, by wiadczy przeciw sobie samym. Podtrzymuje ich na duchu rwnie tradycyjna dla lewicowych partii iluzja, e to oni s obrocami interesw ludzi pracy. Po kilku latach, straconych na ustpstwa i prby dojcia do porozumienia wida w nich teraz znowu dawn niezlmno. Podsdny Berg oskara bolszewikw o strzelanie do tumw, demonstrujcych w obronie Konstytuanty; oskarony Liberw powiada: Przyznaj si do winy, mianowicie do tego, e w 1918 roku pracowaem nie do wydajnie dla obalenia wadzy bolszewikw. (Str. 103). JeWgenia Ratner mwi to samo, i znw syszymy Berga: uwaam si za winnego wobec pracujcej Rosji, poniewa nie potrafiem z nalen moc walczy z tak zwan wadz robotniczo chopsk, ale mam nadziej, e znajd jeszcze na to czas. (Ju nie znajdziesz, kochaneki, nie znajdziesz). Jest w tym dawne zamiowanie do dwicznych frazesw, ale jest take hart ducha! Prokurator argumentuje: oskareni s niebezpieczni dla wadzy sowieckiej, poniewa wszystko, co robili, u waaj za dobre. By moe niektrzy z podsdnych znajduj pociech w myli, e kiedy jaki kronikarz bdzie o nich o ich zachowaniu si na rozprawie mwi z aprobat.. I uchwaa WCIK zapada ju po rozprawie: ci ludzfe nawet na procesie przyznali samym sobie prawo kontynuacji dawnej dziaalnoci. A podsdny GendelmanGrabowski odczyta deklaracj: Nie uznajemy waszego sdu!... I, bdc prawnikiem wyrni si na rozprawie dziki swoim sporom z Krylenk na temat prepafowania zezna i szczeglnych metod stosowanych wobec wiadkw czytaj niezamaskowanego nacisku na nich ze strony GPU. (Ju to jest! Wszystko ju jest! niewiele brak do ideau). Okazao si, e dochodzenia wstpne prowadzone byy pod okiem prokuratora (tego Krylenki) i przy tej okazji wiadomie ulegay zaklajstrowaniu poszczeglne sprzecznoci w zeznaniach. 348 Na c, zdarzaj si chropowatoci. No, jakie drobiazgi nie zostay dopracowane. Ale koniec kocw to musimy sobie z ca jasnoci i zimn krwi powiedzie... e nie absorbuje nas tu wcale kwestia jak sd historii oceni to, co czynimy27.
251
Aleksander Soenicyn
A tymczasem wijc si jak piskorz, Krylenko chyba pierwszy i ostatni raz w sowieckiej jurysprudencji wspomina o dochodzeniu! o wstpnym dochodzeniu poprzedzajcym ledztwo! Oto jak zgrabnie to si u niego ukada: to, co prowadzono bez kontroli prokuratora i co uwaalicie za ledztwo, to byo tylko dochodzenie. A to, co uwaacie za superledztwo, prowadzone pod okiem prokuratora majce na celu zadzierzgnicie wszystkich wzw i dokrcenie rubek to wanie jest ledztwem! Chaotyczne materiay, zebrane przez organa dochodzenia, nie sprawdzone podczas ledztwa, maj o wiele mn.iejsz warto dowodow dla sdu, ni materiay ledztwa28, gdy jest kto, kto sprawnie nim kieruje. Sprytny, nie da si zje w kaszy. Mwic praktycznie, przykro byo Krylence szykowa si do tego procesu p roku, ze dwa miesice uera si na nim, przez jakie pitnacie godzin z rzdu wygasza swoje przemwienie oskarycielskie, podczas gdy wszyscy ci podsdni nie raz i nie dwa byli ju w rkach organw nadzwyczajnych w okresie, gdy organy te miay wyjtkowe uprawnienia; ale dziki takim, czy owym okolicznociom udao im si u j cao29 i oto teraz Krylenko sam ma odwali ca robot i zaprowadzi ich pod mur w majestacie prawa. Bo oczywicie wyrok moe by tylko jeden wszyscy co do jednego maj by rozstrzelani30! Ale wspaniaomylnie zastrzega si Krylenko jako e wiat jednak zwraca na proces uwag to, co prokurator powiedzia nie jest dla sdu dyrektyw, ktr trybuna zobowizany jest bezporednio przyj do wiadomoci albo i do wykonania31. Niezy sd, ktremu takie rzeczy trzeba objania!... Po tym apelu prokuratora podsdnym zaproponowano, by zoyli deklaracj skruchy i odcili si od swojej partii. Nikt z nich nie zgodzi si na to. I trybuna w sentencji posuwa si a do zuchwalstwa: orzeka rozstrzelanie nie wszystkich co do jednego, lecz tylko czternastu podsd 27Krylenko, str. 325. 28Str. 238. 29Str. 322. 30Str. 326. 31Str. 319. 349 nych. Pozostaych skazuje na wizienie, obozy, a co do jeszcze jakiej setki pocignitych do odpowiedzialnoci, postanawia odesanie sprawy do osobnego rozpoznania. I prosz pamita czytelniku prosz pamita: na Trybuna Najwyszy patrz uwanie wszystkie pozostae sdy Republiki, bo on udziela im wskazwek32, bo wyrok Najtrybu wykorzystywany jest w charakterze dyrektywy kierunkowej33. Ilu jeszcze na prowincji zagarn to ju sami sobie moecie wyobrazi. Ale caego tego procesu warte jest chyba samo orzeczenie kasacyjne prezydium WCIK. Z pocztku wyrok trybunau przesano uczestnikom konferencji partii bolszewickiej. Pada tam propozycja, by rozstrzelania zamieni na wysiedlenie za granic. Ale Trocki, Stalin i Bucharin (wanie ta trjka!) zadali: da 24 godziny ha odcicie si od swoich przekona i wtedy zesa ich na 5 lat, : jeli nie zechc to niezwocznie rozstrzela. W kocu przyjto wniosek Kamieniewa, nadajc mu form decyzji Wszechzwizkowego Komitetu
252
Aleksander Soenicyn
Wykonawczego (WCIK): zatwierdzi wyrok mierci, ale wstrzyma jego wykonanie. Dalszy los skazanych bdzie zatem zalee od zachowania si eserowcw, pozostaych na wolnoci (w domyle rwnie zagranicznych). Jeeli kontynuowane bd podziemne dziaania spiskowe, a tym bardziej akcja zbrojna eserowcw to tych 12 pjdzie pod mur. Poddano ich w ten sposb torturze czekania na mier: kady dzie mg by dniem egzekucji. Z Butyrek przeniesiono ich do niedostpnej ubianki, pozbawiono widze, korespondencji i paczek, zreszt ony niektrych zostay te aresztowane i wysane z Moskwy. Na polach Rosji drugi ju raz zbierano niwa pokoju. Nigdzie ju wyjwszy podwrce Czeki nie strzelano (w Jarosawiu Piechurowa, w Piotrogrodzie metropolit Beniamina. I na wieki wiekw amen). Pod lazurowym nieboskonem, po bkitnych falach pynli za granic nasi pierwsi dyplomaci i urnalici. CENTRALNY KOMITET WYKONAWCZY DEPUTATW ROBOTNICZYCH I CHOPSKICH trzyma za sobie za pazuch wiecznych zakadnikw. Czonkowie partii rzdzcej przeczytali wszystkie szedziesit numerw Prawdy ze sprawozdaniami o procesie (byli pilnymi czytelnikami gazet) i wszyscy powiedzieli tylko TAK, TAK, TAK. Nikt z nich nie zdoby si na NIE. I co ich pniej tak dziwio w 37.? Na co waciwie si skaryli? Czy wszystkie fundamenty tego bezprawia nie byy ju zaoone czy nie 32 Str. 407. 33 Str. 409. 350 zoyy si na nie naprzd pozasdowe represje Czeki, i sdowe re wwojentrybunaw, a nastpnie te oto pierwsze procesy i ten wanie kodeks osesek? Czy 1937 rok nie by take czym CELOWYM (zgodnym z celami Stalina, a moe nawet samej Historii?). Wyrwaa si Krylence prorocza uwaga, e to nie przeszo stoi tu przed sdem, ale przyszo. Przy kobie tylko pierwszy pokos trudny. Okoo 20 sierpnia 1924 roku przekroczy granic sowieck Borys Wiktorpwicz Sawinkow. Zosta natychmiast aresztowany i odwieziony na ubiank. Ten powrt by przedmiotem wielu plotek i domysw. Sowiecki miesicznik Newa (1967, nr II) potwierdzi wersj, ogoszon przez Burcewa w 1933 roku (Byoje, Pary, nowa seria, II, Biblioteka Illustrowannaja Rossija, tom 47). Namwiwszy do zdrady cz ludzi Sawinkowa, innych za wprowadziwszy w bd, GPU z ich pomoc zarzucio haczyk z dobr przynt: tu, w Rosji, istnieje dua organizacja podziemna, cierpica na brak wybitnego przywdcy! Nie sposb byo wymyle przynty bardziej akomej. Jak mogo zreszt burzliwe ycie Sawinkowa zakoczy si w Nicei. Nie mg sobie odmwi okazji do jeszcze jednej potyczki i dobrowolnie wrci do Rosji, na wasn zgub. ledztwo sprowadzio si do jednegp tylko przesuchania skaday si na nie dobrowolne zeznania i ocena dziaalnoci. 23 sierpnia gotowe ju byo oskarenie. (Szybko zawrotna, ale to wanie dao spodziewany efekt. Kto to dobrze wykalkulowa: wyciska
253
Aleksander Soenicyn
mkami faszywe i aosne zeznania z takiego Sawinkowa to mogoby tylko podway wraenie wiarygodnoci). O co tylko nie oskarano Sawinkowa we wniosku, sformuowanym w zwyky, szablonowy i przewrotny sposb: i e jest konsekwentnym wrogiem chopskiej biedoty; i e pomaga rosyjskiej buruazji w urzeczywistnieniu jej imperialistycznych zamiarw (to znaczy e by zwolennikiem kontynuowania wojny z Niemcami); i e mia kontakty z przedstawicielami alianckiego dowdztwa (kiedy by! kierownikiem ministerstwa wojny!); i e prowokacyjnie bra udzia w dziaalnoci onierskich komitetw (to znaczy, e onierze wybierali go jako swojego deputata); i tu ju ko by si umia e mia sympatie monarchistyczne. 351 Ale to wszystko starzyzna. Byy za rwnie nowe rzeczy oskarenia, ktre regularnie bd powtarza si we wszystkich procesach w przyszoci: pienidze brane od imperialistw; szpiegostwo na rzecz Polski (zapomnieli o Japonii!...) i e cyjankiem potasu chcia wytru ca armi czerwon (jako nie otru ani jednego krasnoarmiejca). Ju 26 sierpnia zacz si proces. Przewodniczcym by Ulrych (tu spotykamy go po raz pierwszy), nie byo za wcale ani oskaryciela, ani obrocw. Sawinkow nie wysila si na obron, mwi od niechcenia, nie stara si prawie podway poszlak. (I pono wpadaa mu w ucho, bardzo zbijaa podsdnego z tropu, ta melodia: przecie i ty i my jestemy Rosjanam i!... Ty i my to po prostu my! Kochasz Rosj, nie podajemy tego w wtpliwo, szanujemy t twoj mio a czy my jej nie kochamy? Czy to nie my teraz jestemy si i chwa Rosji? A ty chciae walczy z nami? auj za grzechy!...) Ale najbardziej zadziwiajcy by sam wyrok: zastosowania najwyszego wymiaru kary nie wymagaj tu koniecznie interesy obrony porzdku rewolucyjnego, a ponadto, wychodzc z zaoenia, e wiadomo prawna mas proletariackich nie moe kierowa si motywami zemsty zamieni rozstrzelanie na kar 10 lat pozbawienia wolnoci. To bya sensacja, to wielu ludzi wwczas zbio z pantayku: zagodzenie reymu? Metamorfoza? Ulrych... w Prawdzie nawet si sumitowa i usprawiedliwia, tumaczc, dlaczego Sawinkowa uaskawiono. No, bo przecie jaka silna staa si teraz wadza sowiecka po siedmiu latach czy powinna si ba jakiego tam Sawinkowa! (A po dwudziestu latach jako wida osabnie ta wadza i wtedy, wybaczcie pastwo, ale rozstrzeliwa bdziemy setkami tysicy). W ten sposb po pierwszej zagadce powrotu, nastpn byby ten agodny wyrok. (Burcew widzi w tym dowd, e Sawinkowa udzono obecnoci w GPU jakiej frakcji, gotowej zawrze sojusz z socjalistami, w rezultacie czego on sam mgby jeszcze odzyska wolno i wypyn na fali ruchu oto dlaczego przysta mia na ugod z organami ledczymi). Po wyroku Sawinkowowi pozwolono... wysa za granic listy otwarte, m. in. do Burcewa, w ktrych stara si przekona socjalrewolucjonistw, e wadza bolszewikw cieszy si poparciem mas i dlatego walka z ni jest niedopuszczalna. A w maju dwie te zagadki cakiem przesonia trzecia: Sawinkow w chwili depresji wyskoczy z pozbawionego krat okna na wewntrzny podwrzec ubianki, za anioy stre z GPU jako nie potrafiy go uratowa, przytrzyma za po. Jednake, na wszelki wypadek,
254
Aleksander Soenicyn
zostawi im Sawinkow pismo usprawiedliwiajce wszysko (aby nie byo pniej przykroci subowych) rozsdnie i logicznie wyjaniajc, dlaczego waciwie decyduje si na samobjstwo, przy tym list by sporzdzony tak przekonywajco, tak jasny by w nim styl i duch Sawinkowa, e wszyscy byli cakiem pewni, i nikt prcz Sawinkowa nie mg napisa tego listu i e zabi si on w poczuciu bankructwa politycznego. Nawet wszystkowiedzcy Burcew sprowadzi ca t spraw do wersji o Sawinkowierenegacie, nie podajc w wtpliwo ani autentyczno jego listu, ani samobjstwa. Ma swoje granice najwiksza nawet przenikliwo.) A my, durnie, wiele pniejsi mieszkacy ubianki, powtarzalimy z papuzim przekonaniem, e metalowe siatki nad lukami ubiaskich klatek schodowych zaoone zostay wanie po skoku Sawinkowa. Do tego stopnia poddajemy si urokom legendy, e zapominamy i naley to do midzynarodowego repertuaru wiziennego! Przecie takie siatki w amerykaskich wizieniach istniay ju w pocztkach naszego stulecia a jake mogaby sowiecka technika pozostawa tu w tyle? W 1937 roku, konajc w koymskim agrze, byy czekista Artur Sehruebel opowiada komu ze swego otoczenia, e by jednym z tych czterech, ktrzy wyrzucili Sawinkowa z okna 5. pitra na, ubiariski podwrzec! (I wcale to nie przeczy wersji pisma Newy ten niski parapet, prawie jak przy drzwiach balkonowych, nie jak w normalnym oknie pokj by odpowiednio dobrany! Tylko wedug Newy aniokowie si zagapili, a wedug Sehruebela rzucili si kup). W ten sposb druga zagadka w niezwykle agodny wyrok znajduje chamskie rozstrzygnicie w zagadce trzeciej. Gucha to pogoska, ale dosza do moich uszu, i powtrzyem j w 1967 roku M. P. Jakubowiczowi, ten za z caym swoim, a do staroci zachowanym, modzieczym ferworem, z byskiem w oku zawoa: Chtnie wierz! Zgadza si! A ja nic wierzyem Bumkinowi, mylaem, e si przechwala. Oto co si wyjanio: w kocu lat dwudziestych w najgbszym sekrecie Blumkin opowiedzia Jakubowiczowi, e to on napisa tzw. ostatni list Sawinkowa i to na zlecenie GPU. W czasie pobytu Sawinkowa w wizieniu Blumkin jak to teraz jest jasne mia stae prawo wstpu do jego celi bawi go wieczorem rozmowami. (Czy Sawinkow wyczu aby, e to mier skada mu te czste wizyty przemilna, pena braterskich uczu mier, od ktrej nie sposb dowiedzie si, jaki rodzaj zguby czowieka oczekuje?). To wanie dao Bumkinowi mono dokadnego zapoznania si ze stylem i sposobem mylenie Sawinkowa, spenetrowania krgu jego ostatnich myli. Kto zapyta: a po co to okno? Czy nie prociej byo go otru? Przypuszczalnie musiano komu pokaza zwoki albo liczono si z tak moliwoci. Gdzie, jeli nie tu, dopowiedzie do koca histori Blumkina, tego samego, z ktrym bez cienia strachu star si Mandelsztam? Erenburg zacz o nim mwi, ale nagle zacuka si i przerwa opowie. A jest o czym pogada. Po zdawieniu buntu lewicowych eserowcw w 1918 roku, Blumkin zabjca posa niemieckiego, Mirbacha nie tylko nie zosta ukarany, nie tylko nie podzieli losu wszystkich swoich towarzyszy z partii SR, ale zosta wzity pod opiek przez Dzieryskiego (podobnie, jak to miao by z Kosyriewem) i nawrci si, przynajmniej z pozorw, na bolszewizm. Chciano go wida wykorzysta do mokrej roboty tam, gdzie potrzebny by odpowiedzialny wykonawca. Na przeomie lat
255
Aleksander Soenicyn
trzydziestych posano go za granic; dokona tam egzekucji, mordu politycznego. Jednake awanturnicze usposobienie albo i podziw dla wygnaca Trockiego zawiody Blumkina na Wyspy Ksice. Zapyta tam swego mistrza, czy nie da mu jakich zlece? Trocki da mu pakiet dla Radka. Blumkin przywiz pakiet, przekaza adresatowi i caa jego wizyta ii Trockiego pozostaaby tajemnic, gdyby byskotliwy Radek ju wtedy nie by delatorem. Radek sypn Blumkina i ten znalaz si w paszczy potwora, ktrego sam karmi w niemowlctwie pierwsz krwaw siark. A wszystkie inne, sawne procesy wci jeszcze s spraw przyszoci... X PRAWA WIEK M SKI Gdzie jednak s te tumy pchajce si, jak oszalae z Zachodu na druty kolczaste naszej granicy, aby narazi si na rozstrzelanie zgodnie z artykuem 71. kodeksu karnego za samowolny powrt do RSFSR? Wbrew wszelkim naukowym przewidywaniom, nie wida jako byo tych tumw i artyku podyktowany Kurskiemu pozosta martw liter. Jedynym takim w caej Rosji dziwakiem by Sawjnkow, ale nawet w stosunku do niego nie potrafiono uy zrcznie tego artykuu. Za to kara przeciwstawna ekspulsja za granic zamiast rozstrzelania zastosowana zostaa szeroko i bez zwoki. Jeszcze w trakcie tych dni, kiedy kodeks ukadano, Wodzimierz Iljicz pomny na pomys, ktry mu by zawita napisa na gorco, 19 maja: Towarzyszu Dzieryski! W sprawie ekspulsji za granic pisarzy i profesorw, okazujcych pomoc kontrrewolucji. Rzecz trzeba jednak staranniej przygotowa. Bez przygotowania narobimy gupstw... Spraw trzeba postawi tak, eby tych szpiegw czasu wojny wyapa i wyapywa stale i systematycznie, po czym wysya za granic. Prosz pokaza to w zupenym sekrecie, nie przepisujc, czonkom Biura Politycznego1. Naturalna w tym wypadku dyskrecja tumaczya si wag i przykadowoci stosowanego rodka. Olniewajco jasny podzia si klasowych Sowieckiej Rosji mcia tylko ta galeretowata, rozlana plama starej buruazyjnej inteligencji, ktra w dziedzinie ideologii odgry Lenin, Dziel, wyd. 5., str. 265266. waa istotnie rol szpiegw czasu wojny i niczego lepszego nie mona byo wymyle, ni jak najszybsze zeskrobanie i wyrzucenie za granic caej tej zastoiny mylowej. Sam towarzysz Lenin by ju obonie chory, ale czonkowie Biura Politycznego wyrazili zapewne aprobat i tow. Dzieryski przeprowadzi pomienione wyapywanie w kocu 1922 roku. Okoo 300 najwybitniejszych rosyjskich przedstawicieli kultury i nauk humanistycznych wsadzono na... galary?... nie, na statek parowy i posano na europejskie mietnisko. (Oto kilka nazwisk ludzi, ktrzy tam zapucili korzenie i zyskali saw: filozofowie N. O. osski, S. N. Buhakow, N. A. Bierdiajew, F. A. Stepun, B. P. Wyszesawcew, L. P. Karsawin, S. L. Miakotin, A. A. Kiesewetter, I. I. apszyn, i inni; literaci i publicyci: J. I. Eichenwald, A. S. Izgojew, M. A. Osorgin, A. W. Pieszechonow. Mae grupy wysyane byy w lad za wymienionymi jeszcze w pocztkach 1923 roku na przykad sekretarz Lwa Tostoja W. F. Buhakow. Niefortunne znajomoci doprowadziy do tego, e trafiali tam rwnie matematycy jak D. F. Seliwanow).
256
Aleksander Soenicyn
Jednake stale i systematycznie stosowa si tego nie udao. Radosne krzyki emigracji, zadowolonej z tego podarunku day do zrozumienia, e nawet ten sposb nie jest najlepszy, e niepotrzebnie wypuszcza si z rk dobry materia dla ewentualnych egzekucji, ktry na rzeczonym mietniku mg rozkwitn trujcymi kwiatami. Wic t metod odrzucono. I caa dalsza akcja wyczesywania miaa inny adres: albo do sztabu Duchonina*, albo na Archipelag. Zatwierdzony w 1926 roku (i aktualny a do czasw Chruszczowa) ulepszony kodeks karny splt ze wszyst361kich starych strykw swoich politycznych artykuw jeden mocny niewd artykuu 58.; przeznaczonego do tych wanie pooww. Poowy szybko rozszerzone zostay na inteligencj inynieryjnotechniczn, ktra bya tym niebezpieczniejsza, e zajmowaa mocn pozycj w gospodarce narodowej i e trudno byo kontrolowa j z pomoc samej tylko Przodujcej Doktryny. Wyjanio si teraz, e omyk byo wytoczenie procesu sdowego w obronie Oldenborgera (a jakie tam liczne centrum ju si zarysowao!) i e zbyt pochopnie, ze zbytni pobaliwoci oznajmi Krylenko: o sabotau inynierw nie byo ju mowy w latach 192019212. Nie sabota, tylko co gorszego, bo szkodnictwo {ten termin wreditiel * Zwyka formula posyania na rozstrzelanie w okresie wojny domowej. 7 Krylenko, str. 437. stwo odkryty zosta, jak si zdaje, przez szeregowego funkcjonariusza ledczego przy okazji procesu inynierw z Szacht). Ledwie si poapano, czego trzeba szuka: szkodnictwa a natychmiast, nie baczc na bezprzykadny w caej historii ludzkoci charakter tego pojcia bez adnego trudu zaczto znajdowa jego dowody we wszystkich gaziach przemysu i w kadym poszczeglnym przedsibiorstwie. Jednake te drobne odkrycia nie daway jeszcze pojcia o spjnej caoci sprawy, nie byo w nich jeszcze perfekcji, a do niej waciwje mia z natury skonno Stalin, o ni te chodzio oczywicie wnikliwej czci naszego aparatu sprawiedliwoci. A wreszcie, nasze prawo ju zmniao i mogo wiatu zademonstrowa co naprawd bezbdnego! jaki spjny, wielki, doskonale skoordynowany proces, tym razem inynierw. W ten sposb doszo do: k) Sprawy Szachtyskiej (18 maja 15 lipca 1928 roku). Izba Specjalna Najwyszego ZSSR, przewodniczcy A. J. Wyszyski (jeszcze jako rektor pierwszego Moskiewskiego Uniwersytetu Pastwowego), gwny oskaryciel M. W. Krylenko (znamienne spotkanie! jest to jakby przekazanie paeczki w sdowej sztafecie3), 53 podsdnych, 56 wiadkw. Monumentalne!!! Niestety, monumentalno bya jednoczenie pit achillesow tego procesu: jeli od kadego podsdnego do aktu oskarenia przecign tylko trzy nitki, to bdzie ich razem 159, Krylenko za ma tylko 10 palcw i Wyszyski rwnie 10. Oczywicie podsdni czynili wysiki, aby da spoeczestwu wgld w swoje cikie zbrodnie, ale nie wszyscy, tylko 16 z nich. Bo 13 usiowao si wykrca. A 24 w ogle nie Chciao si przyzna do winy4. Byo to powodem niedopuszczalnego baaganu, masy w ogle nie mogy tego zrozumie. Obok pozytywnych stron (osignitych ju zreszt w poprzednich procesach) mowa o bezbronnoci podsdnych i adwokatw, o ich niezdolnoci do odwalenia, albo przynajmniej odsunicia gazu oskarenia biy w oczy ujemne cechy nowego procesu, a komu, jak komu, ale dowiadczonemu Krylcnce nie wolno tego byo wybaczy.
257
Aleksander Soenicyn
Na progu spoeczestwa bezklasowego moglimy nareszcie pozwoli sobie na wytoczenie bezkonfliktowego procesu sdowego (od 1 awnikami za byli starzy rewolucjonici WasiliewJuyn i AntonowSaratowski. Budzio sympati ju ludowe brzmienie ich nazwisk. atwo je byo zapamita. I nagle w 1962 roku czytamy w Izwiestiach nekrologi zrehabilitowanych ofiar represji a ktj: firmuje? Dugowieczny AntonowSaratowski! 4 Prawda, 24 maja 1928, str. 3. zwierciedlajcego wewntrzn bezkonfliktowo naszego systemu, w ktrym dyliby zgodnie do wsplnego celu zarwno sd i prokurator, jak obrona i podsdni). Zreszt zasig Sprawy Szachtynskiej samo tylko kopalnictwo wgla, przy tym tylko w Zagbiu Donieckim nie odpowiada jednak wielkoci epoki. Chyba wic ju od dnia zakoczenia Sprawy Szachtynskiej Krylenko zabra si do kopania nowego, pojemniejszego dou (wpadli do niego nawet jego dwaj koledzy z tej sprawy, oskaryciele publiczni Osadczy i Szejn). Nie trzeba nawet podkrela, z jak chci i z jak wpraw pomaga mu w tym cay aparat OGPU, ktrego cugle bra ju Jagoda w swoje twarde rce. Zadanie polegao na tym, aby stworzy i zdemaskowa organizacj inynierw, ogarniajc cay kraj. Potrzeba byo do tego>kilku wybitnych szkodnikw o kwalifikacjach przywdczych. Kto w rodowisku inynierskim nie zna takiej wanie silnej, penej dranicej dumy postaci Piotra Akimowicza Palczyskiego? Inyniergrnik, uznany za wybitnego specjalist jeszcze na pocztku stulecia, podczas wojny wiatowej by ju wiceprzewodniczcym Komitetu Przemysu Wojennego, co znaczy, e kierowa wysikiem wojennym caego prywatnego rosyjskiego przemysu, ktry potrafi ju w trakcie dziaa wojennych nadrobi zaniedbania. Po rewolucji lutowej zosta wiceministrem Handlu i Przemysu. Za swoj dziaalno rewolucyjn przeladowany by przez carat; trzykrotnie za szed za kraty po Padzierniku (1917, 1918, 1922); od 1920 roku by profesorem Instytutu Grnictwa oraz konsultantem Gosplanu. (Szczegowo o nim si mwi w czci trzeciej, rozdzia X). Tego wanie Palczyskiego wytypowano na gwnego oskaronego w nowym, monumentalnym procesie. Jednake lekkomylny Krylenko, stawiajc pierwsze kroki w nieznanym sobie kraju inynierii, nie tylko nie wiedzia nic o wytrzymaoci materiaw, ale take pojcia nie mia o granicach wytrzymaoci ludzkich dusz, nie baczc na dziesicioletni ju, gromk swoj dziaalno w roli prokuratora. Wybr, dokonany przez Krylenk, okaza si mylny. Palczyski wytrzyma nacisk wszystkich rodkw, znanych OGPU i nie podda si. Umar, nie podpisujc przedtem adnych idiotyzmw. Razem z nim wytrzymali t prb i te si najwidoczniej nie poddali N. K. von Meck i A. F. Wieliczko. Czy skonali oni w trakcie tortur, czy te ich rozstrzelano tego tymczasem jeszcze nie wiemy, ale przecie dowiedli, e MONA okaza opr i MONA wytrwa i tak oto zosta po nich pomienny odblask wyrzutu pod adresem wszystkich synnych oskaronych w nastpnych procesach. Maskujc swoj porak, Jagoda opublikowa 24 maja 1929 roku krtki komunikat OGPU donoszcy o rozstrzelaniu tych trojga za nadzwyczaj niebezpieczne szkodnictwo i o skazaniu jeszcze wielu innych, nie wymienionych z nazwiska5.
258
Aleksander Soenicyn
A ile tu czasu stracono nadaremnie! prawie cay rok! Ile nocnych przesucha! ile fantazji ledczych! i wszystko psu na bud. Krylenko musia zaczyna wszystko od pocztku, szuka postaci i penej blasku, i silnej a zarazem bardzo sabej, jak najbardziej podatnej na wpywy. Ale tak mao zna tych przekltych inynierw, e jeszcze cay rok zbieg mu na nieudanych prbach. Od lata 1929 roku guzdra si z Chrennikowem, ale rwnie Chrennikow umar, nie zgadzajc si na odegranie podej roli. Skrcili w pak starego Fedotowa, ale by zbyt sdziwy, zreszt by to wkniarz, a to dziedzina mao atrakcyjna. Wic jeszcze jeden rok poszed na marne! Cay kraj czeka na ogromny proces szkodnikw, czeka sam towarzysz Stalin, a Krylence ani rusz nie chciaa wyj karta6. I dopiero latem 1930 roku kto zrobi odkrycie i zaproponowa: dyrektor Instytutu Techniki Cieplnej, Ramzin! aresztowano go i w cigu trzech miesicy zosta przygotowany i zagrany wspaniay spektakl, prawdziwy majstersztyk naszej sprawiedliwoci i niedocigy wzr dla wiatowej jurysdykcji: 1) Proces Prompartii (25 listopada 7 grudnia), Izba Specjalna Sdu Najwyszego, tene Wyszyski, tene AntonowSaratowski, znw ten sam nasz ulubieniec Krylenko. Nie ma ju teraz przyczyn technicznych, ktre by przeszkadzay w zaprezentowaniu czytelnikom penego stenogramu procesu oto on7; nie byo te powodu, aby zabroni wstpu zagranicznym korespondentom., Ogrom samej koncepcji: na awie oskaronych zasi mia cay przemys krajowy, wszystkie jego gazie i dziay planowania. (Tylko oko samego organizatora dostrzec mogo szczeliny, w ktrych znikn przemys grniczy i transport kolejowy). Jednoczenie uderza oszczd 5 Izwieslia, 24 maja 1929. 6 Bardzo by moe, zakarbowa) to sobie w swojej mciwej pamici Wdz i to zadecydowao o symbolicznej mierci byego prokuratora pod ostrzem tej samej gilotyny. 7 Proces Protnpartii wyd. Sowietskoje zakonodatielstwo, Moskwa, 1931 rok. no materiau: oskaronych jest tylko omiu (wzito pod uwag bdy popenione w sprawie Szachtyskiej). Ju sysz okrzyk zdziwienia: i tych omiu ludzi miao reprezentowa cay przemys? Ale nawet tych omiu to dla nas za duo! Troje z nich to wkniarze, jako przedstawiciele dziedziny nadzwyczaj wanej dla obrony kraju. Wobec tego chyba cae tumy wiadkw? Wszystkiego siedmiu, takich samych szkodnikw i te ju aresztowanych. Zatem gry obciajcych dokumentw? wykresy? projekty? dyrektywy? sprawozdania? opinie? donosy? prywatne notatki? Ani jednej! To jest ANI JEDNEGO PAPIERKA! No i jake to GPU mogo tak si zagapi tylu aresztowao i ani jednego papierka nie zdoao znale? Byo tego duo ale wszystko zniszczylimy. Dlatego, e gdzie mielimy chowa archiwa? Na procesie podlega odczytaniu tylko kilka wcale nie tajnych, artykulikw gazetowych z prasy emigracyjnej i z naszej. Wic jak tu oskara?!... Jake, jest przecie Mikoaj Wasiliewicz Krylenko. To nie pierwszy raz. W kadym wypadku najwymowniejszym dowodem jest przecie przyznanie si oskaronych do winy8. Ale przyznanie nie byle jakie nie wymuszone, lecz pynce z duszy, kiedy skrucha wyrywa z piersi cae monologi, gdy czowiek chciaby mwi a mwi, demaskowa a biczowa! Staremu Fedotowowi (66 lat) proponuj, eby ju usiad, e wystarczy nie, Fedotow naprasza si, eby jeszcze wyjania, jeszcze co nawietli! Przez pi dni
259
Aleksander Soenicyn
rozprawy pod rzd nie trzeba wcale zadawa pyta: podsdni sami mwi i mwi, wyjaniaj, a potem jeszcze raz prosz o gos, aby doda uzupenienia. Metod dedukcji serwuj wszystko to, co niezbdne jest dla celw oskarenia, nie czekajc na adne pytania. Ramzin po dugich wyjanieniach daje jeszcze dla wszelkiej pewnoci krtkie resume, jak dla studentwotodziobw. Podsdni najbardziej si boj, e co jeszcze zostanie nie dopowiedziane, e kto tam nie zostanie zdemaskowany, e czyje nazwisko nie zostanie ujawnione, e jaki szkodniczy zamiar nie zostanie wyklarowany. A jak sami sobie wymylaj! .jestem wrogiem klasowym!, zostaem przekupiony, nasza buruazyjna ideologia. Prokurator: czy to byo omyk z waszego punktu widzenia? Czarnowski: byo take zbrodni! Krylenko nie ma po prostu nic do roboty!, przez pi dni rozprawy popija herbat z biszkoptami, jeli mu to wanie podawano. Proces Prompartli, str. 453. Ale jak podsdni wytrzymuj to napicie emocji? Nagrania magnetofonowego nie ma, obroca za, adwokat Ocep, tak relacjonuje: Zeznania oskaronych skadane byy w sposb rzeczowy, chodny, z zawodowym spokojem. Masz ci los! Taka namitno cechuje t spowied a tu rzeczowo? chodno? Gorzej nawet, wydaje si, e swj peen alu i bardzo gadki tekst mamrotali oni tak ospale, e Wyszyski czsto musi ich prosi aby mwili goniej, wyraniej, e niczego nie sycha. Przejrzystej konstrukcji procesu bynajmniej nie psuje obrona: zgadza si ona ze wszystkimi, zgaszanymi na bieco, wnioskami prokuratora; przemwienie oskarycielskie nazywa ona historycznym, swoje za argumenty wskimi i cytowanymi wbrew wewntrznemu przekonaniu, bowiem sowiecki obroca jest przede wszystkim obywatelem sowieckim i wraz ze wszystkimi ludmi pracy doznawa moe jeno oburzenia w obliczu zbrodni swoich klientw9. W fazie dochodzeniowej procesu obrona zadaje niemiae i skromne pytania, tylko po to, aby natychmiast je wycofa, gdy tylko Wyszyski si wtrci. Adwokaci broni waciwie tylko dwch nieszkodliwych wkniarzy i nie wdaj si w spory co do znamion przestpstwa, ani co do kwalifikacji czynu, troszcz si jedynie o to, czy ich podopieczny mgby ewentualnie unikn rozstrzelania? Czy, prosz towarzyszy sdziw, wicej korzyci da nam jego praca, czyjego mier? A jakie to ohydne zbrodnie popenili ci buruazyjni inynierowie? Oto one. Planowali zmniejszenie tempa rozwoju (na przykad zakadali, e roczny wzrost produkcji ma wynosi zaledwie 2022%, podczas gdy masy pracujce gotowe s zapewni 40 i 50% wzrostu). Planowali zwolnienie tempa wydobycia torfu i wgla brunatnego. Niedostatecznie szybko rozbudowywali Zagbie Kunieckie. Wykorzystywali spory techniczno ekonomiczne (czy zaopatrywa Zagbie Donieckie w elektryczno z Zapory Dnieprowskiej? Czy budowa supermagistral MoskwaZagbie Donieckie?) dla opniania decyzji dotyczcych wanych problemw. (Inynierowie sobie dyskutuj, a tymczasem robota stoi!) Hamowali rozpatrzenie technicznych projektw (nie zatwierdzali ich bez namysu). W swoich wykadach o wytrzymaoci materiaw dawali wyraz antysowieckim tendencjom. Wprowadzali przestarzae maszyny. Zamraali kapitay (adowali je w kosztowne i wymagajce czasu konstrukcje). Przeprowadzali zbdne (!) remonty. le wykorzystywaji metal (asortyment gatunkw elaza by niezupeny). Wytwarzali dysproporcje midzy oddziaami fabrycznymi, midzy zapasami
260
Aleksander Soenicyn
Proces Prompartii, str. 488. surowca i moliwociami jego przerobu (przejawiao to si zwaszcza w przemyle wkienniczym, gdzie wybudowali o jedndwie fabryki wicej, ni wymaga tego aktualny zbir baweny). Dalej przeskakiwali od planw minimalistycznych do planw maksymalistycznych. Zaczo si te wyranie szkodnicze przypieszone rozbudowanie pechowego przemysu wkienniczego. I najwaniejsze: planowali (ale ani razu i nigdzie nie doszo do realizacji) akty dywersji w energetyce. W ten sposb szkodnictwo nie sprowadzao si do amania, czy psucia mechanizmw tylko wkraczao w dziedzin planowania i organizacji, co powinno byo doprowadzi do oglnego kryzysu i nawet paraliu ekonomicznego w 1930 roku! Nie doszo za do tego jedynie dziki kontrzobowizaniom mas w dziedzinie produkcji i jej wynikw finansowych (podwojenie cyfr!). Eje, eje... ju sysz.sceptyczny gos czytelnika. Jak to? Jeszcze wam tego mao? Ale jeeli na rozprawie kady z tych punktw powtrzymy i przemidlimy po piciokro, po omiokro to moe ju nie bdzie za mao? Eje, eje krci wci gow czytelnik lat 60. a czy przyczyn tego wszystkiego nie mogy by wanie te kontrzobowizania produkcyjne i finansowe? Zawsze wyniknie dysproporcja, jeeli na jakim zeT braniu zwizkowym, bez uzgodnienia z Gosplanem, mona bdzie dowolnie przekabaci wszystkie proporcje. O, jaki gorzki jest chleb prokuratorski! Przecie postanowiono tym razem publikowa kade sowo! To znaczy, e inynierowie te to bd czyta. Sowo si rzeko kobyka u potu! I Krylenko nieustraszenie zabiera si do roztrzsari i pyta dotyczcych technicznych szczegw! I cae kolumny, i dodatkowe stronice ogromnych gazet wypeniaj si petitem specjalistycznych detali. Liczy si na to, e czytelnik od tego zgupieje, e nie starczy na to ani wolnych wieczorw, ani dnia wychodnego, e nie zechce czyta wszystkiego, lecz zadowoli si tylko refrenami, powtarzajcymi si co kilka akapitw: szkodnicy! szkodnicy! szkodnicy! A jeeli jednakzacznie czyta? I jeszcze wszystko po kolei? Przekona si wtedy, przebijajc si przez nudne samooskarenia, wymylone bardzo niemdrze i niezrcznie, e ubiaski dusiciel nie d swojej roboty si zabra, e nie daje rady, e wymyka si z grubej ptli skrzydlata i silna myl XX wieku. Aresztanci s tu, w kajdanach, pokorni, pognbieni, ale lotna myl zdoaa si wymkn. Nawet skoczae ze strachu, znuone jzyki podsdnych potrafi powiedzie nam i nazwa po imieniu wszystko. Oto w jakich warunkach musieli oni pracowa. Kalinnikow: U nas przecie zrodzia si nieufno do techniki. ariczew: Czymy tego chcieli, czy nie, ale musielimy wydoby te 42 miliony ton ropy naftowej (to znaczy, e otrzymali taki rozkaz z gry)... Ale wszystko jedno, 42 milionw ton ropy nie mona wydoby pod adnym pozorem10. W cgach dwch takich niemonoci tuka si caa praca nieszczsnego pokolenia naszych inynierw. Instytut Techniki Cieplnej chlubi si efektami najwaniejszej z jego prac badawczych uleg bardzo znacznemu zwikszeniu wspczynnik wykorzystania paliwa; dziki temu do planu perspektywicznego mona byo wstawi mniejsze cyfry dotyczce przyszego zapotrzebowania i wydobycia ropy i wgla TO ZNACZY E SZKODZILI, zaniajc cyfry bilansu paliwowego! W planie rozwoju transportu przewidziano zaopatrzenie wszystkich wagonw w urzdzenia do sprzgania
261
Aleksander Soenicyn
automatycznego A WIC SZKODNICTWO! zamroenie kapitau! (Bo przecie sprzganie automatyczne dopiero po duszym czasie upowszechni si i opaci, a my chcemy mie efekty ju jutro!) eby lepiej wykorzysta jednotorowe szlaki kolejowe, postanowiono powikszy wymiary parowozw i wagonw. A wic modernizacja? Nie, SZKODNICTWO! bo przecie trzeba bdzie wyda jakie sumy na wzmocnienie mostw i torowisk! Fedotow wyprowadzi taki wniosek z powanej ekonomicznej analizy faktu, e w Ameryce tani jest kapita, droga za robocizna: nic nam teraz nie da zakup drogich amerykaskich urzdze konwejerowych, w cigu najbliszych dziesiciu lat lepiej nam si opaci kupowa tanio mniej doskonae maszyny angielskie, zatrudniajc przy nich wiksz ilo robotnikw, bo po dziesiciu latach tak czy owak maszyn trzeba bdzie zmieni, choby bya nie wiem jaka, a wtedy bdziemy ju mogli kupi te drosze. To SZKODNICTWO to udajc oszczdnego, ten facet nie chce eby sowiecki przemys rozporzdza najnowoczeniejszymi maszynami? Zaczto budowa nowe fabryki z elazobetonu, stosujc go zamiast taszegos zwyczajnego betonu i wyjaniajc, e za sto lat bd one jeszcze jak znalaz no to przecie SZKODNICTWO! zamroenie kapitaw! zamroenie deficytowej armatury! (Chciano j moe zachowa do wyrobu sztucznych zbw?). Siedzc na awie oskaronych Fedotow chtnie idzie na ustpstwa: oczywicie, jeeli dzisiaj liczy si kada kopiejka, to moecie to uzna za szkodnictwo. Anglicy powiadaj: nie jestem tak bogaty, eby kupowa tanie rzeczy... 10 Proces Prompartii, str. 325. Prbuje agodnie wyjani twardogowemu oskarycielowi: Kade teoretyczne podejcie prowadzi do ustalenia norm, ktre w kocu okazuj si (bd uznane za takie!) szkodliwymi11... No jak tu jeszcze janiej moe wypowiedzie si zastraszony podsdny?... To, co dla nas jest teori to dla was jest szkodnictwem! Przecie wy chcecie wszystko mie ju dzisiaj, zupenie nie mylc o dniu jutrzejszym... Stary Fedotow prbuje wyjani, gdzie przepadaj setki tysicy i miliony rubli, ktrymi si okupuje dziki popiech piciolatki: bawena nie jest ju sortowana tam, gdzie si j zbiera, tak eby kada fabryka dostawaa ten gatunek, ktry odpowiada jej profilowi, tylko wysyaj surowiec bezadnie, jak leci. Ale prokurator nie sucha! Z kamiennym, tpym uporem dziesi razy w cigu procesu wci wraca, wraca i wraca do innej, bardziej spektakularnej, z dziecinnych klockw uoonej kwestii: dlaczego zaczli budowa fabryki paace o wysokich kondygnacjach, szerokich korytarzach, ze zbyt wydajn wentylacj? Czy to nie wyrane szkodnictwo? Przecie to bezpowrotne zamroenie kapitau?! Wyjaniaj mu buruazyjni szkodnicy, e Ludowy Komisariat Pracy chcia w kraju proletariatu budowa pomieszczenia dla robotnikw przestronne, ze wieym powietrzem (to znaczy, e w Komisariacie Pracy te s szkodnicy, zaprotokoowa!). e lekarze dali kondygnacji wysokich na dziewi metrw, Fedotow obniy do 6 metrw a dlaczego nie do 5? Prosz, macie szkodnictwo! (A gdyby obniy do 4,5 to byby ju przykad szkodnictwa bezczelnego: chciaby moe, eby wolni, sowieccy robotnicy pracowali w koszmarnych warunkach kapitalistycznej fabryki). Tumacz Krylence, e w stosunku do oglnych kosztw fabryki wraz z wyposaeniem chodzi tu w ogle tylko o 3% caej sumy ot nie,
262
Aleksander Soenicyn
on znowu, znowu i znowu wraca do tej wysokoci kondygnacji! I jeszczejak mieli instalowa takie potne wentylatory? Bo brali pod uwag najgortsze dni lata... A dlaczego najgortsze? W te najgortsze dni niechby nawet robotnik troch si spoci! A tymczasem: dysproporcje byy w tych warunkach naturalne... Niedostwo organizacyjne spowodowao je jeszcze przed pojawieniem si na widowni inynierskiego centrum (Czarnowski)12. adne akty szkodnictwa nie s potrzebne... wystarczy postpowa wedug przepisu a wszystko stanie si samo przez si13. (Ten sam Czarnow Proces Prompartii, sir. 365. la Str. 204. 11 Str. 202. ski). Nie sposb wyrazi si janiej! I to po tylu miesicach ubianki i z awy oskaronych. Wystarczy wedug przepisu (to znaczy wedug wskaza niedonych zwierzchnikw) a niedorzeczny plan sam si podkopie. Oto ich cae szkodnictwo: mielimy moliwo wyprodukowa, powiedzmy, 1000 ton, a powinnimy byli (to znaczy zgodnie z gupim planem) da 3000 i nie postaralimy si, aby ta ilo zostaa wyprodukowana. Jak na oficjalny, przejrzany i wypucowany stenogram tych lat to nie jest mao, przyznajcie. Po wielokro doprowadza Krylenko swoich aktorw do akcentw znuenia bo musz mle ozorem bzdur za bzdur, bo musz wstydzi si za swojego dramaturga, ale trzeba dalej gra dla kawaka ycia. Krylenko: Wic zgadzacie si? Fedotow: Zgadzam si... chocia waciwie nie sdz14... Krylenko: Wic potwierdzacie? Fedotow: Waciwie... W pewnej mierze... W oglnych zarysach... owszem15. Inynierowie (mowa o tych, ktrzy s jeszcze na wolnoci, jeszcze nie aresztowani, o tych, ktrzy powinni teraz rzeko pracowa po osmarowaniu przez sd caej ich warstwy) nie maj wyjcia. Kade wyjcie jest ze. le jest mwi tak, le jest mwi n i e. I naprzd jest le i cofa si le. Gdy si spieszyli to popiech by szkodnictwem, gdy pracowali bez popiechu to szkodzili przez opnianie to opniali umylnie rozwj, to by sabota; gdy poddawali si kaprysom czyjej fantazji to szkodzili przez tworzenie dysproporcji. Remont, modernizacja, kapitalne prace przygotowawcze to byo zamraanie kapitaw; gorczkowa praca a do zuycia urzdze to bya dywersja! (Przy tym funkcjonariusze ledczy wszystkiego tego dowiedz si od nich samych w znany sposb: bezsenno karcer a teraz sami przytoczcie tu nam przekonywajce przykady waszej szkodliwej dziaalnoci). Jaki wymowny przykad! Dajcie wymowny przykad waszego szkodnictwa! poszturchuje podsdnych niecierpliwy Krylenko. (Dadz, oj dadz warn wymowne przykady! Kto przecie niedugo ju napisze histori techniki tych lat! Przytoczy warn wszystkie przykady i kontrprzykady. Da nalen ocen wszystkich konwulsji waszej epileptycznej piciolatki w cztery lata. Dowiemy si wtedy ile 14 Str. 425.
263
Aleksander Soenicyn
15 Str. 356. dobra narodowego i si poszo na marne. Dowiemy si, jak wszystkie najlepsze projekty postay utrcone, wykonano za najgorsze i w najgorszy z moliwych sposobw. No, ale skoro hunwejbini dyryguj diamentowymi inynierami to co moe z tego wyj dobrego? Dyletancientuzjaci narobili jeszcze wicej nieszcz ni tpe naczastwo. Wdawa si w szczegy? to moe si okaza niezbyt wygodne. Im bardziej czowiek si wgbia, tym jako trudniej znale zbrodnie godne rozstrzelania. Ale chwileczk, to to jeszcze nie wszystko! Jeszcze nie byo mowy o najwaniejszych przestpstwach! Tu je macie, tu s, wyoone przystpnie, zrozumiae nawet dla analfabetw!! Prompartia: 1) przygotowywaa interwencj; 2) bya na odzie imperialistw; 3) prowadzia dziaalno szpiegowsk; 4) rozdzielaa teki przyszego gabinetu ministrw. No iju! I wszystkie usta jak zasznurowane. I wszyscy co chcieli protestowa opucili gowy. I sycha tylko szurgot przecigajcych demonstracji i ryk za oknami: MIER! MIER! MIER!. Moe jakie szczegy? A na co komu szczegy?... No, wszystkim kierowa francuski sztab generalny. Bo wszak Francja nie ma swoich kopotw, ani trudnoci, ani walki midzypartyjnej, wystarczy gwizdn i ju krocz dywizje, eby rozpocz interwencj! Z pocztku wyznaczyli j na rok 1928. Ale jako nie potrafili si dogada, brak byo koordynacji. W porzdku, odroczyli j do 1930 roku. Znw czego tam nie uzgodnili. Dobra, niech bdzie 1931. Mwic cilej Francja sama nie bdzie walczy, tylko ma zabra sobie (tytuem zapaty za ogln organizacj) cz Ukrainy na zachd od Dniepru. Anglia tym bardziej nie bdzie walczy sama, ale obiecuje posa na postrach swoj flot na morza Czarne i Batyckie (ma za to dosta kaukask naft). Wojowa za miao przede wszystkim 100.000 emigrantw (dawno ju si rozproszyli, rozjechali, ale te wystarczy gwizdn, a w te pdy si zgromadz). Nastpnie Polska (te ma dosta p Ukrainy). Rumunia (znane s jej olniewajce przewagi w I wojnie wiatowej). otwa! I Estonia! (te dwa maje kraje chtnie zapomn o koptach swoich modych systemw pastwowych, eby hurm rzuci si w wir wojny). Ale jeszcze straszniejszy jest wybr kierunku gwnego natarcia. Jak to, ju jest znany? A tak! Atak wyjdzie z Besarabii i dalej, w oparciu o prawy brzeg Dniepru prociutko na Moskw16! 16 Kto te narysowa t strzak Kryence na pudeku papierosw? Czy aby nie ten, co obmyli ca nasz koncepcj obrony przed 1941 rokiem? I w tej fatalnej chwili wszystkie trasy kolejowe... zostan wysadzone w powietrze?? nie, zostan zatkane przez korki! I we wszystkich elektrowniach Prompartia te wykrci korki i cay Zwizek Sowiecki pogry si w ciemnociach, i wszystkie maszyny stan, w tym rwnie tkackie! rozszaleje si dywersja. (Uwaga, podsdni. Metody dywersji opisa dopiero na rozprawie przy drzwiach zamknitych! Nie wymienia fabryk! Nie wymienia miejscowoci! Nie wymienia nazwisk ani cudzoziemcw, ani naszych rodakw!). Dodajcie do tego miertelny cios, ktry w tym czasie zostanie zadany przemysowi wkienniczemu! Wecie nadto pod uwag, e dwietrzy fabryki wkiennicze budowane s w dywersyjny sposb na Biaorusi po to, aby suyy za punkty oparcia dla i n t e r w e n t w17! Majc ju te zakady wkiennicze, interwenci bez adnej litoci uderz na Moskw! Ale najbardziej zdradziecka intryga na tym
264
Aleksander Soenicyn
polega, e ci szkodnicy chcieli (tylko nie zdyli) osuszy kubaskie moczary, poleskie bagna i trzsawiska koo jeziora Ilme (Wyszyski zabrania wymieniania cisych nazw geograficznych, ale jeden ze wiadkw si wygada) i wwczas przed interwentami stan otworem najkrtsze szlaki, dziki czemu, nie przemoczywszy ng, ani koskich kopyt, zdoaj dotrze do Moskwy. (Bo i dlaczego Tatarzy mieli takie trudnoci? Dlaczego Napoleon ani rusz nie mg Moskwy znale? Wszystko przez te poleskie oraz ilmeskie moczary. A gdy zostan osuszone zaraz biaokamienna stolica zostanie bez osony!). A jeszcze, jeszcze trzeba doda, e pod pozorem budowy tartakw zostay skonstruowane (nie wskazywa miejscowoci to tajemnica!) hangary, eby samoloty interwentw nie moky na deszczu, tylko miay gdzie si schroni. Zostay te pobudowane (nie wymienia miejscowoci!) pomieszcz ni a dla interwentw! (Gdzie te kwaterowali bezdomni okupanci w trakcie wszystkich wojen przeszoci?). Wszystkie instrukcje na ten temat otrzymywali podsdni od zagadkowych cudzoziemcw K. i R. (nie wymienia nazwisk w adnym wypadku! Nie mwi nawet o jakie pastwa cho dzi18!). A ostatnio przystpili wrcz do przygotowania aktw zdrady w poszczeglnych jednostkach Armii Czerwonej (nie wymienia rodzaju wojsk! Nie wymienia jednostek! Nie podawa nazwisk!). adnego z tych planw nie zdoali, co prawda, wykona, ale za to mieli zamiai (te tego nie wykonali) w jakiej centralnej instytucji wojskowej zorganizowa komrk specjalistw od zagadnie finansowych, zoon 17 Proces Prompartii, str. 356, ani myleli o artach. 18 Str. 409. z byych oficerw biaej armii. (Ach, biaej armii? Zaprotokoujcie, przeprowadzi areszty!). Komrki antysowiecko nastawionch studentw... (Studentw? zaprotokoowa, wyaresztowa). (A zreszt, uwaa na zakrtach. eby tylko masy pracujce nie wpady w rozpacz, e teraz wszystko stracone, e sowieckie wadze zdyy wszystko przegapi. Nawietla si wic take t stron kwestii: chci mieli due ale zrobili niewiele! Ani jedna ga przemysu nie poniosa powaniejszych strat!). Dlaczego jednak w kocu nie doszo do interwencji? Z rnych skomplikowanych przyczyn. To Poincare przegra we Francji wybory, to znw nasi emigranciprzemysowcy doszli do wniosku, e ich dawne przedsibiorstwa jeszcze niewystarczajco dobrze zostay zrekonstruowane przez bolszewikw i e bolszewicy powinni jeszcze troch nad nimi popracowa! No i z t Polsk, czy z Rumuni nijak nie mogli si dogada. W porzdku, interwencji nie byo, ale Prompartia przecie bya! Czy syszycie ten szurgot? Syszycie krzyki ludzi pracy: MIER! MIER! MIER!. To krocz ci, ktrzy w przypadku wojny bd musieli swoim yciem, swoimi wyrzeczeniami i cierpieniami paci za knowania tych osobnikw19. (I rzeczywicie, jakby zgad: wanie swoim yciem, swoimi wyrzeczeniami i cierpieniami zapac w 1941 roku ci atwowierni demonstranci za knowania TYCH OSOBNIKW! Ale twj palec, prokuratorze? Kogo wskazuje twj palec?). A teraz dlaczego nazywa si to Prompartia, Promyszliennaja partia, partia przemysu? Dlaczego partia, nie za Centrum InynieryjnoTechniczne? Przecie przyzwyczailimy si, e ma by Centrum!
265
Aleksander Soenicyn
Byo rwnie Centrum, owszem. Ale postanowili przeksztaci si w Parti. To solidniejsze. W ten sposb atwiej bdzie walczy o teki w przyszym rzdzie. To mobilizuje masy inynierw i technikw, do walki o wadz. A z kim tu walczy? A z innymi partiami! W pierwszym rzdzie z TKP, z Chopsk Parti Pracy, przecie maj 200.000 czonkw! Po drugie z parti mienszewick! A Centrum? Wanie te trzy partie powinny byy razem tworzy Zjednoczone Centrum. Ale GPU je rozbio. No i dobrze, e rozbito nas do szcztu! (Podsdni s bardzo radzi). (Stalinowi pochlebia myl, e rozbi jeszcze trzy partie! A trzy centra niewiele by mu sawy przysporzyy!). Proces Prompartii, z przemwienia Krylenki, str. 437. A skoro ju jest partia to musi by KC, tak jest, wasny KC! Co prawda, adnych konferencji, adnych wyborw nie byo ani razu. Kto chcia, tego przyjmowano, razem byo ich piciu. Jeden drugiemu ustpowa miejsca. I stanowisko prezesa te jeden drugiemu chcia odstpi. Nie odbyway si rwnie posiedzenia ani KC (nikt sobie nie przypomina, prcz Ramzina, on pamita wszystko i wymieni po kolei!), ani grup specjalistycznych. Dziwna jaka pustka... Czarnowski: To formalne utworzenie Prompartii nie miao miejsca, a ilu byo czonkw? ariczew: Ewidencja czonkw bya trudna, nie znalimy dokadnej iloci. A w jaki sposb prowadzilicie szkodnicz dziaalno? Jak przekazywalicie dyrektywy? Tak jako, jak czowiek kogo spotka w biurze to przekazywa mu to i owo ustnie. A dalej to ju kady szkodzi, zalenie od stopnia uwiadomienia. (No, Ramzin z ca stanowczoci wymienia liczb dwch tysicy czonkw. Gdzie s dwa tysice, tam aresztuje si pi. W ogle za w Zwizku Sowieckim wedug danych sdu jest 3040 tys. inynierw. To znaczy, e co sidmy pjdzie za kraty, a szeciu si nastraszy). A kontakty z Chopsk Parti Pracy? A no tak, spotka si kogo czasem w Gosplanie, albo w Komitecie Gospodarki Narodowej i tam si planuje systematyczne akty wymierzone przeciw komunistom wiejskim... Gdziemy to ju widzieli? Ba w Aidzie. Radames wyrusza na wojn, grzmi orkiestra, stoi omiu wojownikw w szyszakach i z wczniami, a dwa tysice dorysowano na tylnym horyzoncie. Tak samo jest z Promparti. Ale nie szkodzi, akcja si toczy, tak te da si zagra! (Teraz nie chce si nawet wierzy, jak gronie i serio wszystko to wtedy wygldao, jak nas dawio). A jeszcze wykuwa si na blach przez cige powtarzanie, kady epizod wakuje si kilkakrotnie. Std wraenie narastajcego koszmaru. Wreszcie, eby mniej to byo jaowe, podsdni nagle zapomn czego na kopiejk, prbuj udzieli wymijajcej odpowiedzi a wtedy od razu bior ich w krzyowy ogie pyta i spektakl w sumie jest ywy, jak w MCHATcie. Ale w kocu Krylenko przesoli. Chcia Promparti wychosta z jeszcze jednej strony pokazujc jej baz spoeczn. A e tu powinien przemwi ywio klasowy, e analiza gwarantuje wynik wic pozwoli sobie Krylenko na odstpstwo od systemu Stanisawskiego, nie rozda rl i zda si na improwizacj: niech tam ju kady opowie o swoim yciu, o tym, jak odnosi si do rewolucji i jak si stoczy a do szkodnictwa.
266
Aleksander Soenicyn
I to niebacznie zaprojektowane intermedium, ta jedna ludzka scena zepsua nagle cae 5 aktw. Pierwsza rzecz, o ktrej dowiadujemy si ze zdumieniem to fakt, e te buruazyjne rekiny, tych omiu inteligentw wszyscy pochodz z biednych rodzin. Syn chopa, syn obarczonego mnstwem dzieci biuralisty, syn rzemielnika, syn wioskowego nauczyciela, syn domokrcy... Wszystkich omiu uczyo si za wysupany grosz, sami zarabiali na swoje wyksztacenie i to od ktrego roku ycia? Od 12., 13., 14.! Jeden dawa korepetycje, drugi pracowa na kolei. Wychodzi na jaw rzecz monstrualna: za caratu nikt nie przeszkadza im si ksztaci! Wszyscy oni normalnie ukoczyli gimnazja realne, nastpnie wysze uczelnie techniczne i zostali wybitnymi, znanymi profesorami. (Wic jak to? A nam powtarzano, e za caratu... tylko dzieci ziemian i kapitalistw...? Bo to mog kama nasze wyrocznie?...). A tymczasem teraz w sowieckiej epoce, inynierowie byli w wielkim kopocie: prawie niemoliwoci byo dla nich zapewnienie wyszego wyksztacenia wasnym dzieciom (przecie dzieci inteligentw to ostatni gatunek ludzi, przypomnijmy sobie te czasy!). Sd nie polemizuje. Krylenko rwnie nie dyskutuje. (Podsdni sami dodaj skwapliwie, e gdy wzi pod uwag oglne sukcesy oczywicie nie ma to znaczenia). Zaczynamy po mau odrnia poszczeglnych podsdnych (do tej chwili przemawiali oni w sposb prawie jednakowy). Granica wieku, dzielca ich na dwie grupy jest zarazem miedz osobistej przyzwoitoci. Wyjanienia tych, ktrzy maj koo szedziesitki, albo i wicej budz wspczucie. Natomiast 43letni Ramzin oraz ariczew i 39letni Oczkin (to ten, ktry w 1921 roku by autorem donosu na Gawtop) s czelni i bezwstydni i wszystkie najwaniejsze zeznania dotyczce Prompartii a take interwencji pochodz wanie od nich. Ramzin by czowiekiem tego typu (biorc pod uwag jego nadzwyczajne i bardzo wczenie osignite sukcesy), e caa bra inynierska nie podawaa mu rki ale znis to jako! Na rozprawie za w p sowa pojmuje kad aluzj Krylenki i odpowiedzi formuuje precyzyjnie. Cae oskarenie wspiera si na jego pamici. Odznacza si tak przytomnoci umysu i dynamizmem, e mgby bodaj (na zlecenie GPU, rzecz jasna) prowadzi w Paryu samodzielne pertraktacje w sprawie interwencji. Czowiekiem sukcesu by rwnie Oczkin: w wieku 29. lat ju cieszy si bezgranicznym zaufaniem Rady Pracy i Obrony oraz Sownarkomu. Nie mona tego powiedzie o 62letnim profesorze Czarnowskim: anonimowi studenci prowadzili na niego nagonk w gazetce ciennej; po 23 latach wykadw zosta wezwany na oglne zebranie studenckie, aby tam zda spraw ze swojej dziaalnoci (nie stawi si). A znw profesor Kalinnikow w 1921 roku kierowa ruchem otwarcie zwalczajcym wadz sowieck! chodzio mianowicie o strajk profesorw! W 1921 roku profesorowie tej wyszej uczelni znw wybrali rektora Kalinnikowa na now kadencj, a tymczasem Komisariat Ludowy nie zatwierdzi go, nominujc wasnego kandydata. Ale studenci proklamowali strajk, a profesorowie ich poparli (jeszcze przecie nie byo wtedy prawdziwych proletariackich studentw) i przez cay rok Kalinnikow by rektorem wbrew woli sowieckiej wadzy. (Dopiero w 1922 roku ukrcono eb tej autonomii po fali aresztowa).
267
Aleksander Soenicyn
Fedotow ma 66 lat i fabrycznym inynierem zosta 11 lat przed powstaniem Rosyjskiej Partii SocjalDemokratycznej. Pracowa we wszystkich przdzalniach i tkalniach Rosji (jak nienawi budz tacy ludzie, jak bardzo chciaoby si najprdzej ich pozby!). W 1905 roku zrezygnowa ze stanowiska dyrektora zakadw Morozowa, wzgardzi wysokim uposaeniem bo wola wzi udzia w czerwonym pogrzebie, wola odprowadzi na cmentarz trumny robotnikw, ktrych zastrzelili Kozacy. Teraz jest schorowany, niedowidzi, wieczorami nie mg ju wychodzi z domu, nawet do teatru. I to ci ludzi chcieli sprowadzi na kraj interwencj? chaos gospodarczy? Czarnowski przez wiele lat z rzdu nie mia ani jednego wolnego wieczoru, tak zajty by wykadaniem i studiami nad nowymi dyscyplinami naukowymi (organizacja produkcji, naukowe zasady racjonalizacji). wczesnych inynierwprofesorw zapamitaem z dziecistwa, tacy wanie byli: wieczorami nachodzili ich doktoranci, projektanci, aspiranci, wracali do swoich domw rodzinnych dopiero o 11 wieczr. Przecie w caym kraju jest ich tylko 30.000, a tu zaczyna si piciolatka, to s rozrywani! I ci ludzie chcieli sprowadzi kryzys? i szpiegowali dla miego grosza? Jedn rzecz uczciw powiedzia Ramzin na rozprawie: szkodnictwo jest czym z gruntu obcym najgbszej istocie fachu inynierskiego. W cigu caego procesu Krylenko kae podsdnym ponia si i sumitowa, e s ignorantami, analfabetami w polityce. Bo wszak polityka to co znacznie trudniejszego i waniejszego ni jaka tam metalurgia albo konstrukcja turbin! Tu nic pomoe ci ani gowa, ani wyksztacenie. Nie, prosz lepiej powiedzie jak odnielicie si do zwycistwa Padziernikowej rewolucji? Sceptycznie. To znaczy z wrogoci? Dlaczego? Dlaczego? Dlaczego? Dopieka im Krylenko swoimi teoretycznymi pytaniami i zwyke ludzkie lapsusy, momenty, w ktrych aktor wypada z roli pozwalaj nam nagle zobaczy prawd, zorientowa si O CO WACIWIE CHODZIO, z jakiej kropli wydmuchano t bani. Pierwsz rzecz, ktra inynierw uderzya po przewrocie padziernikowym bya ruina. (I rzeczywicie wiele lat nie byo nic, prcz ruiny). Nastpnie rzecz, ktr zobaczyli, bya likwidacja swobd obywatelskich. (I swobd tych nigdy ju nie przywrcono). Jak mogli inynierowie aprobowa bez zastrzee dyktatur robotnikw podporzdkowanych im, mniej wykwalifikowanych wykonawcw, nie mogcych ogarn myl ani fizycznych, ani ekonomicznych praw produkcji ale ktrzy zajli oto najwaniejsze stanowiska, aby kierowa inynierami? Dlaczego nie powinni byli inynierowie uwaa za bardziej naturaln takiej konstrukcji spoeczestwa, przy jakiej na jego czele staliby ci, ktrzy potrafiliby rozsdnie pokierowa jego czynnociami? (I czy dzisiaj pomijajc tylko spraw moralnego kierownictwa czy nie do tego zmierza caa cybernetyka spoeczna? Czy zawodowi politycy nie s tylko wrzodami na karku spoeczestwa, przeszkadzajcymi mu swobodnie krci gow i porusza; rkoma?). I czemu to inynierowie nie powinni mie politycznych pogldw? Przecie polityka to nawet nie jaka szczeglna dyscyplina naukowa, tylko dziedzina empirii, nie dajca si spenetrowa z pomoc adnej aparatury matematycznej, a nadto jeszcze podporzdkowana egoizmowi ludzkiemu i lepym namitnociom. (Nawet na rozprawie tak powie Czarnowski: Polityka powinna jednak w pewnym stopniu korzysta ze wskaza techniki).
268
Aleksander Soenicyn
Dziki impet komunizmu wojennegomg tylko odstrcza inynie, rw, inynier nie moe bra udziau w operacjach bezmylnych i oto a do roku 1920 wikszo z nich oddaje si bezczynnoci, chocia bieduje na mod jaskiniow. Zaczyna si NEP i inynierowie z chci przystpuj do pracy: NEP uznali oni za objaw wiadczcy, e wadza posza po rozum do gowy. Ale niestety, to ju nie dawne czasy i warunki: stan inynierski uznany jest nie tylko za warstw socjalnie podejrzan, nie majc nawet prawa do ksztacenia wasnych dzieci, ten stan nie tylko wynagradzany jest w sposb zupenie nieproporcjonalny w stosunku do jego roli w produkcji, ale wymagajc od inynierw sukcesw produkcyjnych i utrzymania dyscypliny produkcji pozbawiono ich prawa egzekwowania tej dyscypliny. Teraz kady robotnik moe nie tylko nic wykona rozporzdzenia inyniera, ale moe bezkarnie go obraa, a nawet uderzy, przy tym jako przedstawiciel klasy rzdzcej robotnik w takich razach zawsze MA RACJ. Krylenko oponuje: A pamitacie proces Oldenborgera? (to znaczy jakemy to go bronili). Fedotow: Owszem. Aby zwrci uwag na sytuacj inynierw, trzeba byo dopiero straci ycie. Krylenko (z rozczarowaniem): Problem nie tak si przedstawia. Fedotow: On umar i nie on jeden zgin. Oldenborger zgin z wasnej rki, a wielu innych zabito20. Krylenko milczy. Wic to prawda. (Zajrzyjcie jeszcze raz do sprawy Oldenborgera, wyobracie sobie t nagonk i ten kocowy akcent: wielu innych zabito). Tak wic, inynier winien jest wszystkiemu ju wtedy, gdy nie ponosi jeszcze adnej winy! A jeeli zdarzy mu si gdzie omyka, przecie jest tylko czowiekiem to go rozszarpi, jeeli koledzy nie zatuszuj sprawy. Bo o n i potrafi doceni szczero?... Czy w ten sposb inynierowie czasem nie czuj si zmuszeni do okamywania partyjnej zwierzchnoci? Aby odzyska autorytet i presti stan inynierski rzeczywicie musi robi uytek z solidarnoci. Ci ludzie musz sobie wzajemnie pomaga bo wszystkim grozi to samo. Ale dla takiego zjednoczenia nie potrzebne s adne konferencje, ani adne legitymacje czonkowskie. Jak to zawsze bywa wrd rozumnych i przyzwyczajonych do cisego mylenia ludzi, porozumienie wzajemne da si osign z pomoc niewielu cichych, a nawet przelotnie rzuconych sw, gosowania tu zupenie nie s potrzebne. Tylko ograniczone umysy czuj potrzeb rezolucji i partyjnej paki. (Tego wanie w aden sposb nie zrozumie ani Stalin, ani oficerowie ledczy, ani nikt z tej kompanii! Nie znaj stosunkw midzyludzkich tego typu, czego podobnego nie widzieli nigdy w dziejach partii!). Ta jedno zreszt dawno ju istnieje wrd rosyjskich inynierw, yjcych w ogromnym, ciemnym kraju zarozumiaych sobiepanw, wytrzymaa ju prb kilku dziesicioleci ale podpada naszej wadzy, ktra si jej zlka. A tu nadchodzi rok 1927 gdzie podzia si rozsdny pragmatyzm NEPu! okazao si wrcz, e cay NEP by cynicznym oszustwem. Wysuwane s baamutne, nierealne plany superskoku industrialnego, ogaszane s niedorzeczne plany i zadania. Co w tych warunkach moe przedsiwzi kolektywny mzg inynierska elita Gosplanu
269
Aleksander Soenicyn
Prompartia, str. 228. i Wszechzwizkowego Komitetu Gospodarki Narodowej?! Ma skapitulowa przed obdem? Moe usun si na bok? Dla nich osobicie to nie jest grone, na papierze mona napisa dowolne cyfry ale nasi towarzysze, wykonawcy praktyczni, nie bd mogli pniej podoa tym zadaniom. To znaczy, e trzeba postara si te plany utemperowa, podda je rozsdnej regulacji, a najbardziej przesadne projekty w ogle wyeliminowa. Stworzy co w rodzaju wasnego, fachowego Gosplanu dla korygowania gupstw narzuconych przez szefw a najmieszniejsze, e to w ich interesie! W interesie caego przemysu i caego ludu: zawsze kto bdzie prbowa zwekslowa w bok rujnujce decyzje i podnie z ziemi rozbryzgane i rozsypane miliony. Wrd powszechnych krzykw o ilo, nawoywa do wykonania i przekroczenia planw trzeba bi si o j a k o , bo to dusza techniki. I tak trzeba wychowywa studentw. Oto macie cienk, zwiewn tkanin prawdy. Tak, jak to byo. Ale powiedzie to na gos w 1930 roku? To ju rwnao si rozstrzelaniu! A dla rozwcieczonego tumu to zbyt blade, nie bije w oczy! I dlatego milcz i zbawienn dla kraju zmow inynierw trzeba mle na grub kasz interwencji i szkodnictwa. Tak w formie wtrtu ukazaa nam si nagle bezcielesna i bezowocna! wiadomo prawdy. Reyserska robota rozazia si w palcach. Ju wyrwao si Fedotowowi zdanie o bezsennych nocach(!) w czasie omiomiesicznego siedzenia; o jakim wybitnym eksponencie GPU, ktry ucisn mu rk (?) niedawno (a wic istniaa jaka umowa? zagrajcie tylko swoje role, a GPU dotrzyma swojej obietnicy?). Ale ju nawet wiadkowie, chocia role maj o wiele mniejsze, te zaczynaj si sypa. Krylenko: Wic bralicie udzia w zebraniach tej grupy? wiadek Kirpotenko: Dwa, trzy razy, kiedy mowa bya o problemie interwencji. Wanie tego potrzeba! Krylenko (tonem zachty): Mwcie dalej! Kirpotenko (pauza): Prcz tego nic mi nie jest wiadome. Krylenko zachca, upomina. Kirpotenko (cakiem otpiay): Prcz tej interwencji, to nic mi wicej nie wiadomo21. Prompartia, str. 354. A przy konfrontacji z Kuprijanowem myli nawet fakty. Krylenko sierdzi si i krzyczy na niepojtnych aresztantw: To trzeba si postara, eby odpowiedzi byy zgodn e22! Ale w czasie przerwy, za kulisami, wszystko znw zostao podcignite do nalenego standardu. Wszyscy podsdni znw jak na sznurkach i kady czeka tylko na pocignicie. I Krylenko szarpie od razu sznurki wszystich omiu: przemysowcyemigranci opublikowali, wyobracie sobie, artyku, e adnych pertraktacji z Ramzinem i ariczewem nie prowadzili i adnej Prompartii nie znaj, zeznania za podsdnych uwaaj za najprawdopodobniej wymuszone przy pomocy tortur. No i co wy na to powiecie?... Boe! Jak oburzeni s podsdni! Na wyprzdki prosz o gos! Gdzie si podzia ten znuony spokj, z ktrym przed kilkoma dniami upokarzali oni samych siebie i swoich towarzyszy. Nie mog wprost pohamowa wrzcego gniewu, ktry budz w nich emigranci! Pon chci napisania owiadczenia do gazet kolektywnego listu podsdnych w obronie
270
Aleksander Soenicyn
metod GPU! (No, czy to nie klejnot, nie brylant?). Ramzin: e nie bylimy poddawani adnym torturom i mkom tego wystarczajcym dowodem jest nasza obecno tutaj! (a c s warte tortury, ktrych skutki wida potem na rozprawie!). Fedotow: Aresztowanie przynioso poytek nie mnie jednemu... Ja nawet lepiej czuj si w wizieniu, ni na wolnoci. Oczkin: Ja te, ja te!. To po prostu wspaniaomylno kae Krylence i Wyszyskiemu zrezygnowa z tego dziea zbiorowego. A przecie tamci by podpisali! Podpisaliby! Ale moe jeszcze zosta jaki cie podejrzenia? Towarzysz Krylenko rozproszy go blaskiem swojej logiki: Gdyby przypuci choby na sekund, e ci ludzie, mwi nieprawd to czym wytumaczy, e wanie oni zostali aresztowanii dlaczego nagle ci ludzie zoyli takie zeznania23? Co za potga myli! W cigu tysicy lat oskaryciele nie omielali si twierdzi, e sam fakt aresztowania jest ju dowodem winy! Jeeli podsdni s niewinni to dlaczego ich miano aresztowa? Skoro za j s ju aresztowani to znaczy, e s winni! No i rzeczywicie: DLACZEGO BY MIELI SKADA TAKIE ZEZNANIA? Str. 358. Str. 452. Kwesti tortur moemy odrzuci!... ale postawmy pytanie psychologiczne: dlaczego wic przyznaj si do winy? A ja na to odpowiem pytaniem: a co im innego zostao24?. No, jakie to suszne! Jak psychologicznie trafne! Kto by gociem tej instytucji, niech wspomni: c innego czowiekowi zostao?... (IwanowRazumnik pisze25, e w 1938 roku siedzia z Krylenk w jednej celi, w Butyrkach, i e Krylenko musia lee na ziemi, pod narami. Bardzo dobrze to sobie wyobraam (sam tam wpezaem): nary s tam tak niskie, e tylko po indiasku mona wpezn pod nie po brudnej, asfaltowej pododze, ale nowicjusz z pocztku w aden sposb nie moe tej sztuki opanowa i gramoli si na czworakach. Gow udaje mu si tam wsun, ale wypity zad przeszkadza i zostaje na zewntrz. Myl, e prokuratorowi naczelnemu byo szczeglnie trudno si przyzwyczai i e jego niewychudy jeszcze tyek dugo tak stercza ku chwale sowieckiego sdownictwa. Czowiek ze mnie grzeszny, nie bez zoliwej satysfakcji wyobraam sobie ten zaklinowany tyek i przy caym dugim opisywaniu tych wszystkich procesw ten obraz jako przywraca mi spokj). Nie do na tym cignie prokurator jeliby to wszystko bya prawda (mowa o torturach), to c waciwie zmusio wszystkich podsdnych, aby z tak jednomylnoci, bez adnych odstpstw i rnic przyznawa si do winy chrem?... Bo przecie gdzie mogoby doj do tak gigantycznej zmowy? przecie oni nie komunikowali si ze sob w czasie ledztwa?! (Na jednej z nastpnych stronic ocalay wiadek opowie nam gdzie...). A teraz nie ja czytelnikowi, ale nieche czytelnik mnie wyjani, na czym polega sawetna zagadka procesw moskiewskich lat 30.. (Z pocztku ludzie nie mogli si nadziwi sprawie Prompartii, pniej najwiksz zagadk zaczy si wydawa procesy partyjnych przywdcw). Przecie na awie oskaronych posadzono nie dwa tysice wmieszanych w spraw, nawet nie 200300, lecz tylko omiu ludzi. Dyrygowa omioosobowym chrem nie jest tak
271
Aleksander Soenicyn
ju znowu beznadziejnie trudno. Wybiera za Krylenko mg spord tysica i wybiera przez dwa lata. Palczynski si nie zaama wic zosta rozstrzelany (a pomiertnie awansowany na szefa Prompartii), tak wanie nazywany 24 Str. 454. 15 IwanowRazumnik, Wizienia i zesania, Wyd. Im. Czechowa. jest w zeznaniach, chocia ani swka po nim nie zostao. Pniej spodziewano si, e da si wydusi, co potrzeba, z Chrennikowa, ale rwnie Chrennikow nie ustpi. Wic raz tylko mwi si petitem w odnoniku: Chrennikow zmar podczas ledztwa. Petitu moecie uywa dla durniw, ale my ju wiemy, my napiszemy najwikszymi literami: ZADRCZONY NA MIER PODCZAS LEDZTWA! (On rwnie pomiertnie uznany zosta za szefa Prompartii. Ale gdzie choby jeden fakcik, pochodzcy od niego, chociaby jedno zeznanie w tym wsplnym chrze? Ani jednego. Dlatego, e ANI JEDNEGO NIE ZOY!) I nagle odkryty zostaje Ramzin! To dopiero energia, ten ma dopiero wzicie! I wszystko zrobi, eby y! a co za talent! Aresztowany zosta w kocu lata, tu przed procesem a nie tylko wy si w rol, ale tak si zachowuje, jakby sam ca sztuk napisa, bo i opanowa pamiciowo ca gr dodatkowego materiau, i wszystko, jak z igy, kade nazwisko, kady fakt. Czasem leniwy prominent mwi z pokrtn gadkoci: Dziaalno Prompartii tak bardzo bya rozgaziona, e nawet na jedenastodniowej rozprawie nie ma monoci wnikn w jej szczegy. (To znaczy: szukajcie! Szukajcie dalej!). Jestem gboko przekonany, e cienka warstwa antysowieckich elementw wci jeszcze zachowaa si w rodowisku inynierskim. (Ciepo, ciepo, apcie dalej!). I jaki to zdolny czowiek: wie, e dookoa zagadki, a zagadk trzeba umie rozwiza z artystycznym wdzikiem. I zazwyczaj nieczuy, jak paka nagle potrafi odkry w sobie cechy typowo rosyjskiego zbrodniarza, ktry zna tylko jeden rodzaj oczyszczenia publiczn pokut26. Tak wic jedyn trudnoci, jak pokona musia Krylenko i GPU by waciwy wybr osb dramatu. Ale ryzyko nie byo due: odpady ledztwa zawsze mona byo posa prosto na cmentarz. Kto za przeszed przez wszystkie sita i rzeszota tego wystarczy podleczy, dokarmi i miao pokaza na rozprawie! Na czym wic polega zagadka? Jakiej obrbce trzeba byo ich podda? A takiej: czy chce pan y? (Kto nie myli ju o sobie, ten chciaby y dla dzieci, dla wnukw). Czy rozumie pan, e nic nas nie kosztuje posanie pana pod mur i to nie wychodzc nawet za bram GPU? (Tak jest na pewno. A kto tego jeszcze nie zrozumia tego 26 Rosyjska pami niezasluenie lekceway Ramzina. Sdz, e zasuy on w zupenoci na to, aby sta si postaci przysowiow, typem cynicznego, niezrwnanego zdrajcy. Bengalski ogie zdrady. Nie on jeden w tej epoce ale by figur najbardziej rzucajc si w oczy. wystarczy przepuci przez ubiask mockarni). Ale i dla pana i dla nas bdzie wygodniej, jeeli zagra pan co w rodzaju spektaklu, tekst ktry napiszecie wy sami, jako specjalici, my za, oskaryciele, wykujemy i postaramy si zapamita techniczne terminy. (Na rozprawie Krylenko czasami popenia bdy, o parowozu myli mu si z osi wagonu). Wystpowa w tym przedstawieniu to nie bdzie dla pana przyjemne, bdzie wstyd, ale to trzeba znie! Przecie najwaniejsze to y! A jak mam gwarancj, e mnie potem nie rozstrzelacie? A za co mamy si na was mci? Przecie jestecie znakomitymi specjalistami, nie popenilicie adnej zbrodni i my was cenimy. Zreszt,
272
Aleksander Soenicyn
prosz spojrze, ju tyle byo spraw szkodnikw a wszyscy, ktrzy dobrze si sprawowali, zostali przez nas oszczdzeni, yj. (Zachowa przy yciu posusznych podsdnych z poprzedniego procesu to wany warunek powodzenia nastpnej sprawy. Ten acuszek cignie si i ta nadzieja przekazywana jest sztafet a do samego Zinowiewa z Kamieniewem). Ale musi pan wypeni wszystkie nasze warunki od A do Z! Proces powinien odda wan przysug spoeczestwu socjalistycznemu. I podsdni honoruj wszystkie postawione im warunki... Ca przemyln ulotno intelektualnej opozycji inynierskiej przedstawiaj oni jako brudne szkodnictwo, tak eby zrozumia to ostatni z wczorajszych analfabetw. (Ale jeszcze nie ma mowy o tuczonym szkle, sypanym do talerzy ludzi pracy! Na ten pomys jeszcze prokuratura nie wpada). Nastpnie motyw ideowoci. Dlaczego zabrali si do szkodzenia? Z pobudek wraych, ale ideowych; teraz za dlaczego tak zgodnie przyznaj si do winy? Rwnie z pobudek ideowych, poniewa olni ich (za kratami) pomienny, hutniczy blask 3. roku Piciolatki! W ostatnim sowie prosz o darowanie ycia, ale nie to jest dla nich najwaniejsze. (Fedotow: To, co zrobilimy jest niewybaczalne! Oskaryciel ma racj!). Najwaniejsz rzecz dla tych dziwnych podsdnych, stojcych na progu mierci jest przekonanie caego narodu i caego wiata o nieomylnoci i dalekowzrocznoci sowieckiego rzdu. Ramzin sawi pod niebiosa rewolucyjn wiadomo proletariackich mas oraz ich przywdcw, ktrzy potrafili wytyczy nieporwnanie suszniej sze szlaki polityki ekonomicznej, ni uczeni i w znacznie lepszy sposb wyznaczyli tempo rozwoju gospodarki narodowej. Teraz zrozumiaem, e koniecznie trzeba rzuci si naprzd, e trzeba wykona skok27, Prompartia, str. 504. Oto, jak U NAS mwio si o tych sprawach w 1930 roku, kiedy Mao uchodzi jeszcze za todziba. e trzeba wzi szturmem... itd. ariczew: Zwizku Sowieckiego nie moe pokona umierajcy wiat kapitalistyczny. Kalinnikow: Dyktatura proletariatu jest nieuniknion koniecznoci. Interesy ludu oraz interesy wadzy sowieckiej s jednoci, majc wsplny cel. Zreszt rwnie na wsi okazaa si suszna generalna linia partii, zmierzajca do likwidacji klasy kuakw. W oczekiwaniu kani maj czas wygada si na kady temat... I nawet takie proroctwo przechodzi przez gardo tym skruszonym inteligentom: W miar rozwoju spoeczestwa zakres ycia indywidualnego ulegnie zaweniu... kolektywna wola jest form o wiele wysz28. Tak oto osignite zostay wszyskie cele procesu dziki wysikom tego omiogowego zaprzgu: 1) Wszystkie nieszczcia krajowe, i gd, i chd, i brak przyodziewku, i baagan, i oczywiste nonsensy wszystko to przypisane zostao szkodnikominynierom; 2) Spoeczestwo zastraszone zostao grob interwencji i gotowe jest do nowych ofiar; 3) Koa lewicowe na Zachodzie uczulone zostay na intrygi tamtejszych rzdw; 4) Solidarno inynierska doznaa uszczerbku, caa inteligencja jest nastraszona i zdezintegrowana. I eby nie byo co do tego adnych wtpliwoci, ten cel procesu zostanie jeszcze raz wyranie wyakcentowany przez Ramzina:
273
Aleksander Soenicyn
Chciabym, aby w rezultacie niniejszego procesu Prompartii n a ciemnej i haniebnej przeszoci caej inteligencji mona byo raz na zawsze postawi krzyyk20. Podobnie aryczew: Ta kasta powinna by rozbita... nie ma i nie moe by lojalnoci wrd inynier w30!. I Oczkin: Inteligencja to jakie boto, nie ma ona jak powiedzia oskaryciel publiczny krgosupa, to jest zupeny brak charakteru... O ile wyej siga wyczucie proletariackie31.... I za co tu rozstrzeliwa takich gorliwcw?... Z pocztku dano im po wyroku mierci, ale z miejsca zamieniono kar na dziesitaka. Ramzin pojecha organizowa termotechniczn szaraszk, zakad pracy przymusowej dla winiw fachowcw i uczonych. 2* Prompartia, str. 510. M Str. 49. J0 Str. 508. Str. 509.1 zawsze to, co proletariat ma najwaniejszego, to wyczuci e... wszystko tylko na nos. W ten oto sposb pisana bya przez cae dziesiciolecia historia naszej inteligencji od anatemy w roku 20. (czytelnik przypomina sobie zapewne: To nie mzg narodu, tylko jego ajno, sojusznik czarnych generaw, najemny agent imperializmu) poprzez anatem roku 30. I jak tu si dziwi, e termin inteligencja przybra u nas charakter wyzwiska? W ten oto sposb prowadzone s u nas publiczne procesy sdowe. Wnikliwa myl stalinowska dosiga wreszcie ideau. Dopiero zazdroci bd te niedojdy Hitler i Goebbels, wstydu sobie tylko narobi tym podpaleniem Reichstagu... Standard zosta osignity i teraz mona go si trzyma przez wiele lat i powtarza spektakl choby w kadym sezonie jeli Gwny Reyser rozkae. yczy za sobie w Gwny, aby nastpna premiera odbya si ju po trzech miesicach. Mao czasu na prby, ale to nic. Patrzcie i suchajcie. Tylko w naszym teatrze! Jest to premiera: 1) Procesu Zwizkowego Biura Mienszewikw (od 1 do 9 marca 1931 roku). Izba Specjalna Sdu Najwyszego, przewodniczcy ni std, ni zowd Szwernik, poza tym wszyscy ci sami AntonowSaratowski, Krylenko, jego pomocnikiem jest Rogiski. Reyser pewien jest swoich si (zreszt material rwnie nie je.st techniczny, tylko partyjny, wfc dobrze znany) r i wprowadza na scen 14 podsdnych. Sprawa ma przebieg nie tylko gadki lecz osupiajco gadki. Miaem wwczas 12 lat, ju trzeci rok uwanie wyczy ty waem wszystkie wiadomoci polityczne z wielkich stronic Izwiestii. Stenogramy tych dwch procesw przeczytaem te od deski do deski. Ju w sprawie Prompartii uderzaa serce chopca przesada, fasz, klimat insenizacji, ale tam przynajmniej dekoracje byy imponujce potna interwencja! parali caego przemysu! rozdzia tek ministerialnych! W procesie za mienszewikw dekoracje zastosowano niby te same, ale ju wyblake, aktorzy wypowiadali swoje kwestie bez ognia i przedstawienie nudne byo e a ziewa si chciao, ot, aosna powtrka, robiona bez talentu. (Czyby Stalin wyczu to przez skr mimo, e bya grubsza ni u nosoroca? Jak wytumaczy inaczej, e odwoa spraw TKP i e przez kilka lat nie byo procesw?).
274
Aleksander Soenicyn
Nieciekawe byoby tutaj trzymanie si stenogramu. Mam jednak pod rk niedawne zwierzenia jednego z gwnych podsdnych na tym procesie Michaa Piotrowicza Jakubowicza. Ostatnio jego podanie w sprawie rehabilitacji, wraz z wyliczeniem wszystkich umylnych faszerstw, przesczyo si do Samizdatu, ktry jest nasz desk ratunku i ju ludzie czytaj sobie, jak to byo32. Opowiadanie jego jest rzeczowym komentarzem do caego acucha moskiewskich procesw lat 30. Jak powstao nieistniejce Zwizkowe Biuro? GPU miao zadanie planowe: wykaza, e mienszewicy zdoali si wszdzie wcisn i opanowa w kontrrewolucyjnych celach wiele wanych stanowisk pastwowych. Prawdziwy stan rzeczy nie pasowa do tego schematu: autentyczni mienszewicy adnych stanowisk nie zajmowali. Ale ci autentyczni wcale w tym procesie nie brali udziau. (W. K. Ikow podobno rzucTywicie nalea do nielegalnego, siedzcego jak mysz pod miot i nie uprawiajcego adnej dziaalno moskiewskiego biura mienszewikw ale na procesie wcale to nie wyszo na jaw, Ikow nalea tam do postaci drugoplanowych i dosta tylko 8 lat). GPU zaoyo sobie z gry taki schemat: eby dwch byo z Komitetu Gospodarki Narodowej, dwch z Komisariatu Handlu Zagranicznego, dwch z Banku Pastwa, jeden ze spdzielczoci, jeden z Komitetu Planowania. (Jakie to nudne i niewynalazcze! Dlatego to cignito na aw oskaronych tych, ktrzy nadawali si ze wzgldu na swoje stanowisko. A czy byli oni rzeczywicie mienszewikami tu polegano raczej na pogoskach. Niektrzy w ogle nic wsplnego z mienszewikami nie mieli, ale kazano im podawa si za takich. Prawdziwe polityczne pogldy oskaronych w ogle GPU nie interesoway. Nawet nie wszyscy skazani znali si wzajemnie. wiadkami byli rwnie ludzie przypadkiem jako mienszewicy wyskrobani z rnych ktw33. (Wszyscy bez wyjtku wiadkowie te dostali pniej swoje wyroki). Jako wiadek usuny i gadatliwy wystpi rwnie Ramzin. Ale GPU liczyo przede wszystkim 12 Rehabilitacji mu odmwiono: przecie ten proces wszed do skarbca naszej historii, przecie z jej sklepie nie mona wyciga ani kamyka, bo jeszcze wszystko runie. W ten sposb Jakubowicz naley dalej do susznie ukaranych, ale na pociech otrzyma! personaln emerytur za dziaalno rewolucyjn. Duo u nas takich pokracznych sytuacji. Jednym z nich by Kuma A. Gwozdiew, czowiek, ktrego los nie by lekki _ ten sam Gwozdiew, przewodniczcy grupy robotniczej przy Komitecie przemysu wojennego, ktrego pniej rewolucja lutowa uczynia ministrem pracy. Gwozdiew sta si jednym z mczennikw, wiecznych winiw GUagu. Pierwszy raz czekici zapolowali na niego w 1919 roku, ale zdoa im si wymkn (jego rodzin dugo trzymano pod nadzorem, niemal wiziennym i nawet dzieci nie puszczano do szkoy). Pniej rozkaz aresztu anulowano, ale w 1928 roku zacharapczono go ju raz na zawsze; od tej chwili siedzia bez przerwy a do 1957 roku. Wrci z wizienia ciko chory i wkrtce zmar. na gwnego oskaronego W. G. Gromana (osawionego dziaacza Dumy Pastwowej), tudzie na prowokatora Pietunina. Przedstawmy teraz M. P. Jakubowicza. Zabra si do robienia rewolucji tak wczenie, e nawet nie ukoczy gimnazjum. W marcu 1917 roku by ju przewodniczcym smoleskiego Sowietu Deputatw. Poniewa przemawia z przekonaniem (ono to wci go gdzie popychao) zosta dobrym, wpywowym oratorem. Na zjedzie onierskich deputatw Zachodniego Frontu nieopatrznie nazwa wrogami ludu, tych dziennikarzy ktrzy nawouj
275
Aleksander Soenicyn
do kontynuacji wojny a by to dopiero kwiecie 17. roku! Omal te nie zosta cignity z trybuny, przeprosi obraonych, ale w dalszym cigu przemwienia zastosowa takie chwyty i tak porwa suchaczy, e pod koniec znw nazwa tamtych wrogami ludu, ale ju tym razem otrzyma za to grzmice oklaski i wybrany zosta czonkiem delegacji, ktr posano do Piotrogradzkiego Sowietu. Ledwie przyjecha do stolicy, z atwoci, tak typow dla tych czasw, zosta dokooptowany do komisji wojskowej Sowietu Piotrogradzkiego, mia wpyw na nominacje komisarzy wojskowych34, a w kocu sam wyjecha jako komisarz armii na front PoudniowoZachodni i w Berdyczowie osobicie aresztowa Denikina (po buncie generaa Korniowa); wyraa pniej wielki al (rwnie na swoim procesie), e Denikin nie zosta wtedy rozstrzelany. Jasnooki, zawsze bardzo otwarty i zawsze oddany jakiej swojej idei, mniejsza, susznej czy niesusznej, w partii mienszewikw uchodzi za przedstawiciela modziey i zreszt by nim. Mimo to z ca miaoci i zapaem podsuwa wci kierownictwu jakie swoje projekty, na przykad takie: eby wiosn 1917 roku sformowa rzd wycznie mienszewicki, albo w 1919 roku eby mienszewicy weszli do Midzynarodwki Komunistycznej. (Dan oraz inni przywdcy niezmiennie odrzucali wszystkie jego projekty). W lipcu 1917 roku przey ciko i uzna za fataln omyk, e socjalistyczny Sowiet Piotrogradzki uchwali poparcie dla decyzji Rzdu Tymczasowego o wezwaniu wojska do walki z bolszewikami, choby nawet ci chwytali za bro. Natychmiast po przewrocie padziernikowym, Jakubowicz zaproponowa swojej partii, aby udzielia cakowitego poparcia bolszewikom, po to, aby przez swj wpyw i udzia mc pozytywnie oddziaywa na tworzony przez nich ustrj pastwowy. W kocu zosta te wyklty przez Martowa, w 1920 Nie myli z pukownikiem sztabu Generalnego, Jakubowiczem, ktry w tym samym okresie i na tych samych posiedzeniach reprezentowa Ministerstwo Spraw Wojskowych. roku ju ostatecznie odseparowa si od mienszewikw, przekonawszy si, e nie jest w jego mocy przecignicie ich na stron bolszewikw. Ja dlatego tak szczegowo o tym wszystkim pisz, eby stao si jasne, e Jakubowicz nie mienszewikiem, lecz bolszewikiem by w cigu caej rewolucji i to z pobudek cakowicie bezinteresownych. w 1920 roku by jeszcze na dodatek smoleskim gubernialnym komisarzem aprowizacji (jedyny to wypadek, e takim komisarzem zosta niebolszewik) i nawet ludowy komisariat aprowizacji wyrni go jako n ajlepszego (zapewnia, potrafi si obej bez wojskowych ekspedycji karnych; nie wiem; na rozprawie napomkn, e wystawia oddziay zaporowe). W latach 20. redagowa Gazet Handlow, zajmowa rwnie inne do znaczne stanowiska. Gdy za w 1930 roku takich wanie mienszewikw, ktrzy potrafili si wtryni, trzeba byo w myl planu GPU dobra do kolekcji Jakubowicz zosta aresztowany. I wtedy wezwa go na przesuchanie Krylenko, ktry, co czytelnikowi jest ju wiadome, zawsze umia zorganizowa skadny materia ledczy z chaosu zezna. Okazao si, e s starymi, dobrymi znajomymi, bowiem w tamtych wanie latach (w przerwach midzy pierwszymi procesami) Krylenko przyjeda do okrgu smoleskiego, dla aktywizacji roboty aprowizacyjnej. I oto, co mu teraz Krylenko powiedzia:
276
Aleksander Soenicyn
Michale Piotrowiczu, otwarcie warn mwi: uwaam was za komunist! (Bardzo to podnioso na duchu Jakubowicza i dodao mu otuchy). Nie wtpi, e jestecie niewinni. Ale przeprowadzenie tego procesu, to nasz wsplny obowizek partyjny. (Krylence wyda rozkaz Stalin, Jakubowicz za odnosi si do idei z takim arem, jak robotny ko, ktry nie moe doczeka si chwili, gdy bdzie mg wsadzi eb w chomto). Prosz was zatem o wszechstronn pomoc, prosz was, abycie szli ledztwu na rk. Za na rozprawie, w wypadku jakich niespodziewanych trudnoci, w chwili najbardziej odpowiedzialnej bd prosi przewodniczcego, aby warn wanie udzieli gosu. !!! I Jakubowicz mu to obieca. Obieca z poczucia obowizku. Tak odpowiedzialnego zadania chyba mu dotd wadza sowiecka nie powierzaa! Podobnie jak wszyscy, Jakubowicz trafi w rce ledczychrzenikw, ktrzy zastosowali wobec niego ca gam i lodowaty karcer, i gorc izolatk, i bicie po genitaliach. Nkali go tak, e Jakubowicz i jego towarzysz z tej samej sprawy, Abram Ginzburg, z desperacji przecili sobie yy. Gdy troch wrcili do zdrowia ju ich nie torturowano i nie bito, zaaplikowano tylko bezsenno przez dwa tygodnie. (Jakubowicz mwi: eby tylko mc zasn! Ju nie zostao czowiekowi ani czci, ani sumienia...) A tu jeszcze konfrontacje z innymi, co ju skapitulowali, te skaniaj czowieka do uznania wasnych win, do powtarzania wszelkich gupstw. W kocu sam ledczy (Aleksy Aleksiejewicz Nasiedkin) powiada: Ja wiem, ja wiem, e nic z tych rzeczy. nie byo! Ale przecie od nas tego wymagaj!. Pewnego razu Jakubowicz wzity jest na przesuchanie i zastaje w gabinecie ledczego jakiego zadrczonego aresztanta. ledczy mwi z umiechem: Tu jest Mojesz Isajewicz Teitelbaum, ktry prosi was, abycie przyjli go do waszej organizacji antysowieckiej. Pogadajcie sobie tu sami swobodnie, ja wyjd na chwil. I wyszed. Teitelbaum rzeczywicie prosi: Towarzyszu Jakubowicz, bagam was, ebycie mnie przyjli do waszego Zwizkowego Biura mienszewickiego! Oskaraj mnie o przyjmowanie apwek od firm zagranicznych, grozi mi rozstrzelanie. Ale wol umrze jako kontra, ni jako kryminalista! (A moe mu obiecali, e jako kontrrewolucjonist potraktuj go agodniej? Nie omyli si: dosta dziecinny wyrok, pitala). Jak trudno byo GPU o tych mienszcwikw, jeeli musiano przyjmowa na ochotnika!... (A przecie Teitelbaum mia do zagrania powan rol! kontakty z za granicznymi mienszewikami i z II Midzynarodwk! Ale umowa zostaa wykonana uczciwie, dosta tego pitala). Z bogosawiestwa ledczego Jakubowicz przyj Teitelbauma do Krajowego Biura. Innych rwnie kooptowa, nawet tych, ktrzy wcale o tym nie marzyli, jak I. I. Rubin, ktry zaprzeczy zeznaniom Jakubowicza podczas konfrontacji. Pniej, w suzdalskim izolatorze, gdzie si znpw spotkali, zapyta: Jak mogo warn przyj do gowy, e jestem czonkiem Biura Krajowego?! Jakubowicz za odpar (a to odpowied znamienna, jest w niej plon caego stulecia dziejw rosyjskiej inteligencji): Cay nard cierpi, wic i my, inteligenci, musimy cierpie. Kilka dni przed procesem w gabinecie starszego ledczego Dymitra Matwiejewicza Dmitriewa zwoane zostao pierwsze zebranie organizacyjne Zwizkowego Biura Mienszewikw: aby wszystko uzgodni i aby kady lepiej zrozumia swoj rol. (O, w ten sam sposb zasiada te KC Prompartii! Oto gdzie podsdni mogli spotka si, nad czym
277
Aleksander Soenicyn
tak wydziwia Krylenko). Ale tak wiele zdono namota garstw, zupenie nie mieszczcych si w gowie, e uczestnicy wci si mylili, nie potrafili opanowa materiau w czasie jednej prby, wic musieli si spotka jeszcze po raz wtry. Co czu Jakubowicz, na procesie? Czy nie korcio go, aby za wszystkie przeyte udrki, za wszystkie kamstwa, ktrymi go nafaszerowano urzdzi na rozprawie gromki skandal? Ale przecie: 1) byby to cios w plecy dla wadzy sowieckiej! Byoby to zaprzeczeniem susznoci tego celu, dla ktrego Jakubowicz yje, caego tego szlaku, ktry przeby od bdw, mienszewizmu do niezbitych prawd bolszewizmu; 2) po takim skandalu nie pozwol czowiekowi umrze, nie rozstrzelaj czowieka po ludzku, tylko zaczn znowu torturowa, ju przez zemst, doprowadz do obdu, bo ciao ju i tak udrczone jest torturami. Gdzie tu znale podpor moraln, aby znie te nowe mki? I skd wzi mstwo? (Po gorcym tropie sw szedem zapisujc te jego argumenty niezwykle rzadko zdarza si otrzyma jakby pomiertnie wyjanienia od ywego uczestnika takiego procesu. I moim zdaniem cakiem tak samo wyjaniby nam przyczyny swojej zagadkowej potulnoci na rozprawie Bucharin, albo Rykw: ta sama szczero, ta sama wierno partii, ta sama sabo ludzka, ten sam brak odskoczni moralnej dla wszczcia walki, czego przyczyn jest fakt, i podsdny nie zajmuje pozycji o drbnej ideowo). I na rozprawie Jakubowicz nie tylko potulnie przeuwa szary zakalec kamstwa, takiego, na jakie sta byo ubog fantazj Stalina, jego czeladnikw i zadrczonych podsdnych, ale odpiewa te swoj natchnion ari, tak jak to obieca Krylence. Tak zwana Delegacja Zagraniczna Mienszewikw (w istocie cae kierownictwo ich KC) opublikowaa w gazecie Vorwiirts deklaracj, w ktrej odcinaa si od podsdnych. Deklaracja utrzymywaa, e rozprawa jest haniebn komedi sdow, opart na zeznaniach prowokatorw i nieszcznikw oskaronych, zmuszonych do zezna metodami terroru. e przygniatajca wikszo podsdnych opucia parti ju przeszo 10 lat temu i nigdy potem nie wracaa w jej szeregi. I e sumy, o ktrych mowa na procesie, s miesznie wysokie bo takimi funduszami caa partia nie dysponowaa nigdy w cigu swoich dziejw. Krylenko przeczyta na gos artyku i poprosi Szwernika o udzielenie podsdnym gosu dla ustosunkowania si (to samo pociganie za wszystkie sznurki na raz, jak na procesie Prompartii) i wszyscy zabrali gos. I wszyscy bronili metod GPU przed insynuacjami mienszewickiego KC... Ale co dzisiaj mwi Jakubowicz o tej swojej replice i o swoim ostatnim sowie? e przemawia wtedy nie tylko dlatego, i obieca to by Krylence; nie wsta wtedy po prostu z miejsca, tylko porwa go jak wirek potok wymowy i rozdranienia. Skd ta irytacja, przeciw komu? Dowiadczywszy ju tortur, prbujc ju przeci sobie yy, niejeden raz ju bliski mierci, on teraz pon szczerym gniewem nie na prokuratora! nie na GPU! nie! tylko na Delegacj Zagraniczn!!! Oto macie przykad psychologicznej zmiany znakw arytmetycznych! yjc sobie bezpiecznie i opywajc w przepychy (nawet ubstwo emigranckie jest, rzecz jasna, przepychem w porwnaniu z ubiank), jak mogli ci zarozumialcy bez sumienia nie ulitowa si nad tymi tu, co znieli tyle mk i cierpie? jak
278
Aleksander Soenicyn
mogli tak bezczelnie odci si i zo, stawi tych nieszcznikw na asce losu? (Odpowied bya mocna i reyserowie procesu tryumfowali). Nawet w 1967 roku, mwic mi o tym, Jakubowicz trzs si z gniewu na Delegacj Zagraniczn, na ich zdrad, na zaprzastwo, na sprzeniewierzenie si rewolucji socjalistycznej co im zarzuca jeszcze w roku 1917. Co za do stenogramu tego procesu, to nie mielimy go wtedy w rku. Pniej dostaem go i przeczytaem: powiedzia by przecie na tym samym procesie, e Delegacja Zagraniczna na zlecenie II Midzynarodwki kazaa mu prowadzi dziaalno szkodnicz! i na ni to tak gromko wyrzeka. Zagraniczni za mienszewicy nie byli zarozumialcami bez sumienia w tym, co pisali, LITOWALI SI wanie nad nieszczsnymi ofiarami procesu, lecz zarazem dowodzili, e ci ludzie dawno ju nie s mienszewikami co byo prawd. Na c wic tak szczerze i tak dugo oburza si Jakubowicz? A jak w ogle mogliby zagraniczni mienszewicy NIE zostawi tych nieszcznikw na asce losu? Bardzo lubimy wyadowywa nasz gniew na sabych, na bezradnych. Ma czowiek t skonno. I dowody naszej susznoci jako bardzo zrcznie same potrafi trafi nam do rk. K.rylenko za w swojej mowie oskarycielskiej owiadczy, e Jakubowicz jest fanatykiem idei kontrrewolucyjnej i e wanie dlatego trzeba da dla niego rozstrzelania! Jakubowicz nie tylko tego dnia poczu w oku z wdzicznoci, ale po dzi dzie, po wdrwce przez tyle izolatorw i obozw, jeszcze dzisiaj wdziczny jest Krylence, e go nie upokorzy, e nie ublia mu, e nie wymiewa go, siedzcego na awie oskaronych, tylko susznie nazwafanatykiem (chocia idei zupenie przeciwstawnej) i zada zwykego, wspaniaomylnego rozstrzelania, kadcego kres wszystkim cierpieniom! Jakubowicz sam zreszt w ostatnim sowie udzieli zgody: przestpstwa do ktrych si przyznaem (przypisuje on wielkie znaczenie tej udatnej formule do ktrych si przyznae m. Czowiek znajcy si na rzeczy powinien przecie zrozumie: nie te, ktre popenie m!), zasuyy na najwyszy wymiar kary i nie prosz o lito! Nie prosz o darowanie mi ycia! (Siedzcy obok na awie oskaronych Groman a si przelk: Chybacie oszaleli! Ze wzgldu na towarzyszy nie macie prawa tak mwi!). No, czy to nie prawdziwe odkrycie dla prokuratury? Fatalny los, ktry kaza Jakubowiczowi mimowolnie i spontanicznie pomaga naszym mczennikom, raz jeszcze upomnia si o niego w 1974 roku, gdy J. byju starcem. Do domu inwalidw pod Karaganda przyjechao do niego paru czekistwdziennikarzy. Wydbili oni od niego wywiad, rodzaj artykuu przeciw Archipelagowi; nakrcili nawet film, w ktrym Jakubowicz wyrzeka na autora tych stronic. Skrpowani wasnymi przepisami subowymi, czekici nie od razu pucili rzecz na szerokie wody. Dopiero w 1978 roku wmieszali Jakubowicza do kampanii oszczerstw, jako jedyn figur z nazwiskiem, pozosta przy yciu po rzezi. I czy to nie tumaczy procesw lat 193638? I czy nie w zwizku z tym wanie procesem Stalin zrozumia wreszcie i uwierzy, e rwnie i swoich gwnych tak wygadanych przeciwnikw, doskonale uda mu si zaatwi, e wietnie mu si uda przygotowanie z nimi podobnego spektaklu? Prosz askawego czytelnika o wyrozumiao! Dotychczas pirem machaem bez lku, serce mi nie truchlao i posuwalimy si.naprzd beztrosko, bowiem przez cae 15 lat
279
Aleksander Soenicyn
bronia nas skutecznieju to praworzdna rewolucyjno, ju to rewolucyjna praworzdno. Ale teraz zacznie si bolesna operacja: bo jak czytelnik pamita i jak to nam dziesitki razy poczynajc od Chruszczowa wyjaniano: mniej wicej od 1934 roku zaczo si amanie leninowskich norm praworzdnoci. Wic mamy teraz rzuci si w te odmty bezprawia? Mamy jeszcze dugo wlec si wzdu tych gorzkich brzegw? Zreszt ze wzgldu na gromkie imiona podsdnych te, kolejne rozprawy znajdoway si w polu widzenia caego wiata. Nie uszy niczyjej uwagi, pisano o nich, komentowano je. Komentowa je bd rwnie nadal. My chcemy tu tylko dotkn sprawy ich zagadki. Tu zastrzeenie, co prawda niewielkie: wydane drukiem sprawozdania stenograficzne niezupenie s zgodne z tym, co byo naprawd powiedziane na tych procesach. Pewien pisarz, jeden z wybracw dopuszczonych na sal rozpraw, prowadzi pobiene notatki i przekona si potem, e nie wszystko si zgadza. Obecni tam korespondenci zauwayli potknicie, do ktrego doszo w czasie zezna Krestiskiego, gdy trzeba byo a ogosi przerw, aby wprowadzi go znw na utart drog ustalonych zezna. (Wyobraam to sobie tak: przed procesem ukadano poradnik pierwszej pomocy przy ewentualnych awariach: pierwsza rubryka nazwisko podsdnego, druga rubryka chwyt, jaki ma by zastosowany w przerwie, jeli na rozprawie odchyli si od ustalonego tekstu, rubryka trzecia nazwisko czekisty odpowiedzialnego za przeprowadzenie operacji. I jeeli jaki Krestiski nagle si wychyli, to ju wiadomo, kto jest na podordziu i co ma robi). Ale dowolnoci w stenogramie nie zmieniaj i nie tumacz oglnego obrazu. Ze zdumieniem przyglda si wiat trzem spektaklom pod rzd, trzem dugim i kosztownym przedstawieniom, w ktrych najwybitniejsi przywdcy nieustraszonej komunistycznej partii, co caym wiatem wstrzsna i caemu wiatu napdzia strachu teraz pojawiali si na scenie jako pokorne kozy, beczc wszystko to, co im kazano, rzygajc na siebie wzajem, unienie depczc samych siebie i swoje przekonania oraz przyznajc si do przestpstw, ktrych adn miar popeni nie mogli. Jak dugo pami ludzka siga nikt nie widzia niczego podobnego. Uderzao to szczeglnie przez kontrast z niedawnym procesem Dymitrowa w Lipsku: lwim rykiem odpowiada Dymitrow hitlerowskim sdziom, tu za jego towarzysze z nieugitej kohorty, przed ktr dra cay wiat, przy tym najwybitniejsi z nich, ci, ktrych nazywano gwardi Lenina teraz stawali przed sdem z penymi portkami. I chocia od tamtych czasw wiele rzeczy tak, jakby ju zdoano wyjani (szczeglnie udatnie zrobi to Arthur Kstler), zagadka wci tak samo wymyka si z rk. Pisano o tybetaskim korzeniu, niszczcym si woli, o stosowaniu hipnozy. adnego z tych przypuszcze nie naley odrzuca przy rozpatrzeniu sprawy: jeli NKWD miao w rku takie rodki, to nie rozumiem, JAKIE NORMY MORALNE mogy sta na przeszkodzie ich stosowaniu? Dlaczego by nie osabi woli tych ludzi, nie zami jej? Wiadomo za e w 20. latach znani hipnotyzerzy zaprzestawali nagle swoich popisw na estradach i przechodzili do pracy w GPU. Wiadomo na pewno, e w latach 30. istniaa przy NKWD szkoa hipnotyzerw. onie Kamieniewa zezwolono na widzenie si z mem tu przed procesem; zobaczya czowieka jakby zdrewniaego, o zmienionej osobowoci. (Zdya jeszcze o tym opowiedzie, zanim j sam aresztowali).
280
Aleksander Soenicyn
Dlaczego w takim razie Palczyriskiemu i Chrennikowowi nie da rady ani tybetaski korze, ani hipnoza? Nie, bez wyjanienia gbszego, sigajcego w dziedzin psychologii, tu si nie obejdziemy. Zdumiewa ludzi szczeglnie ta okoliczno, e to wszystko byli starzy rewolucjonici, ktrzy nie skapitulowali ani razu w carskich lochach, e to zahartowani, osmaleni, otrzaskani itd., bojownicy. Ale to zwyka omyka. To nie byli tamci starzy rewolucjonici; t saw wzili oni sobie w spadku, albo od ssiadw od narodnikw, eserowcw, anarchistw. Tamci miotacze bomb i konspiratorzy, znali katorg, wiedzieli, co to wyrok cho prawdziwego, nieubaganego 1 ed z t w a take tamci nigdy nie widzieli (poniewa w ogle w Rosji go przedtem nie znano). Ci za, o ktrych mowa, nie mieli pojcia ani o ledztwie, ani o wyrokach. adne szczeglne lochy, aden Sachalin, adna, specjalnie cika, jakucka katorga nigdy nie byy udziaem bolszewikw. Mwi si_o_Dzieryskim, e przypad mu najciszy los, e cae ycie spdzi w wizieniach. Wedug naszych za proporcji odsiedzia on normaln dych, dosta w sumie zwykego czerwone a, jak prosty kochonik za naszych czasw; co prawda byy w tym trzy lata katorniczego centralniaka, ale i to nie takie ju nadzwyczajne. Przywdcy zas partii, ci, ktrych zobaczylimy na procesach lat 3638 w swoim rewolucyjnym yciorysie doliczy si mogli tylko krtkich i nie najsurowszych odsiadek po wizieniach, niezbyt dugich zesa, katorgi za nawet nie wchali. Bucharin bywa wielokrotnie aresztowany, ale wszystko to byy gupstwa; chyba nawet jednego roku ciurkiem nie odsiedzia, by krciutko na zesaniu nad jeziorem Oniega35. Kamieniew, nie baczc na dugi sta propagandysty i na rozjazdy po caej Rosji, z miasta do miasta przesiedzia 2 lata w wizieniu, oraz 2 i p na zesaniu. U nas za nawet szesnastoletni ptak dostawa od razu PI. Zinowiew, a miech zbiera, NIE PRZESIEDZIA NAWET1 TRZECH MIESICY! i nie mia ANI JEDNEGO WYROKU! W porwnaniu z szarymi tubylcami naszego Archipelagu to niemowlta, ci ludzie nie zaznali wizienia. Rykw i J. P. Smirnow aresztowani byli kilkakrotnie, przesiedzieli po pi lat, ale jako te wizienia Wszystkie te dane pochodz z 41. tomu Sownika Encyklopedycznego Granat, gdzie zebrane s dane biograficzne i yciorysy wasne dziaaczy RKP(b). znosili lekko, ze wszystkich zesa uciekali bez kopotu, albo korzystali z amnestii. Nim poznali ubiank w ogle nie wyobraali sobie ani co to jest prawdziwe wizienie, ani co to znaczy by w kleszczach niesprawiedliwego ledztwa. (Nie ma powodu sdzi, e gdyby Trocki znalaz si w tych kleszczach, to zachowywaby si mniej pokornie, e kark miaby twardszy; nie mia danych po temu. Znane mu byy te tylko lekkie wizienia, nie mia adnego powanego dochodzenia ledczego, dwa lata by na zesaniu w UstKut. Groza, ktra otaczaa nazwisko Trockiego, gdy by przewodniczcym Rewwojensowietu i twrcy Rewwojentrybunaw zdobyta bya tanim kosztem i nie jest dowodem prawdziwego hartu:_k_to_wielu ludzi kaza rozstrzela ten jake czsto zaamuje si w obliczu wasnej mierci! To dwa rodzaje hartu nie s wcale ze sob zwizane. (A Radek by prowokatorem, ale chyba nie jedynym w tych wszystkich trzech sprawach!). Jagoda za to zdeklarowany kryminalista. (Ten morderca milioner nie mg zrozumie, e jeszcze wyej nad nim stojcy Morderca nie bdzie wcale poczuwa si do solidarnoci, gdy przyjdzie czarna godzina.
281
Aleksander Soenicyn
Dlatego Jagoda z takim uporem i naciskiem zwraca si wprost do niego, proszc o lito, jakby Stalin siedzia osobicie na sali sdowej: Do Was kieruj t prob! Przecie dla Was skonstruowaem dwa wielkie, kanay!.... I opowiada kto, w czyjej przytomnoci to si dziao, e w tej wanie chwili, za wewntrznym oknem pierwszego pitra sali, jakby za firank, w ciemnociach zapona zapaka i zamajaczy na chwil cie fajki. Kto by w Bakczysaraju, ten pamita chyba to wschodnie, tajne urzdzenie? W pitrowej sali posiedze Rady Pastwa, na poziomie grnej kondygnacji, jest rzd okien zasonitych elaznymi aluzjami, drobno podziurkowanymi, za ktrymi biegnie z kolei nieowietlona galeria. Kto siedzi w sali, ten nigdy nie potrafi odgadn, czy jest tam kto, czy nie ma nikogo. Chan jest niewidzialny, ale rada zawsze zasiada tak, jakby obecny by wasn osob. Biorc pod uwag zdecydowanie wschodni charakter Stalina, chtnie zakadam, e by on widzem komedii, rozgrywajcej si w Padziernikowej sali Domu Zwizkw. Nie chce mi si wierzy, by odmwi on sobie tego widowiska, tej uciechy). A przecie caa nasza niezdolno zrozumienia tej zagadki zwizana jest z wiar w nieprzecitno tych ludzi. Przecie majc do czynienia z szarymi protokoami, dotyczcymi szeregowych obywateli, jako wcale nie zadrczamy si wtpliwociami: dlaczego waciwie tyle facet naplt na siebie i na innych? uwaamy, e to zrozumiae: saby czeczyna, wola si podda. Tymczasem Bucharina, Zinowiewa, Kamienie wa, Piatakowa, I. N. Smirnowa z gry uznajemy za nadludzi i tylko tym si objania nasza rozterka. Co prawda, wydaje si, e reyserowie spektaklu mieli tu wiksze trudnoci z doborem wykonawcw, ni w poprzednich procesach in ynierw: tam wybiera mogli z 40 sakw, a tutaj trupa maa, gwnych aktorw wszyscy znaj i publiczno yczy sobie, eby tylko oni grali. Ale jednak jaka selekcja miaa miejsce! Najbardziej dalekowzroczni i obdarzeni stanowczoci z grupy upatrzonych do udziau wcale nie dali si wzi ywcem, zdoali odebra sobie ycie przed aresztowaniem (Skrypnik, Tomski, Gamarnik). Pozwolili si za aresztowa ci, ktrzy chcieli y. A takiego, co chce y, mona owin dookoa pal ca!... Ale z tych take niektrzy jako inaczej zachowywali si podczas ledztwa, opanowali si, wzili na kie, zginli bez rozgosu, ale take bez haby. Bya przecie jaka przyczyna, dla ktrej nie pokazano na procesach publicznych Rudzutaka, Postyszewa, Jenukidze, Czubara, Kosiora, a take naszego Krylenki, chocia ich nazwiska mogy by wietn ozdob tych procesw. Wystawiono na widok publiczny najbardziej ulegych! Jaka selekcja jednak bya. Wybierano z mniejszego saka, za to wsaty reyser dobrze zna ka dego. Wiedzia take, e na og to sabeusze i zna na wylot saboci kadego z nich. Na tym polegaa jego mroczna wyjtkowo, najwa niejsze napicie kierunkowe jego psychologii i najwiksze osignicie jego ycia: umie dostrzec denne saboci ludzkie. Take tego, ktry z perspektywy lat wydaje si by postaci najbar dziej wiat i wietlan wrd wszystkich zmieszanych z botem i roz
282
Aleksander Soenicyn
strzelanych przywdcw (jemu to, jak si zdaje, powici Koestler swoj znakomit analiz) N. I. Bucharina, jego take na tym dennym poziomie, gdzie czowiek najbliszy jest ziemi, Stalin widzia na wskro, potrafi skrci w pak i nawet bawi si z nim, jak kot z mysz, wy puszczajc go na chwil z pazurw. Bucharin napisa wasnorcznie litera po literze nasz obowizujc (wcale nie obowizujc) konstytu cj, tak pikn na oko i tam, na podobocznych wyynach swobodnie sobie szybowa, mylc, e wyprowadzi w pole towarzysza Kob: e podrzuci mu konstytucj, ktra zmusi go do zagodzenia dyktatury. A tymczasem sam ju by w jego apach. Bucharin nie lubi Kamieniewa i Zinowiewa. Gdy postawiono ich przed sdem po raz pierwszy, po zabiciu Kirowa, powiedzia bliskim: A co mylicie? Wiadomo, co to za ludzie. Moe co jest na rzeczy... (Klasyczna formua, powtarzana w tych latach przez mieszczuchw: Co w tym chyba jest... Bez powodu u nas czowieka nie wsadz. W 1935 roku tak si wyraa naczelny teoretyk partii!...). Podczas drugiego za procesu Kamieniewa i Zinowiewa, latem 1936 roku, Bucharin by w grach TienSzan, polowa i o niczym nie wiedzia. Zszed z gr, znalaz si w miecie Frunze dowiedzia si o skazaniu tamtych obu na rozstrzelanie i przeczyta w gazetach artykuy, z ktrych jasno wynikao, e Zinowiew i Kamieniew zoyli druzgoczce zeznania przeciw niemu. Moe rzuci si z punktu eby zapobiec kani? Moe zaapelowa do partii, woajc, e dzieje si co monstrualnego? Nie, wysa tylko telegram do Koby: Wstrzyma egzekucj Kamieniewa i Zinowiewa, eby... Bucharin mg przyjecha na konfrontacj i wykaza swoj niewinno. Za pno! Kobie do byo samych protokow, po diaba tam jakie konfrontacje? Mimo to, dugo jeszcze Bucharin chodzi na wolnoci. Straci stanowisko redaktora Izwiestii, wszelk moliwo dziaania i wszelkie znaczenie w partii i w swoim mieszkaniu w obrbie Kremla w Paacu Potiesznym Piotra I przey p roku, jak w wizieniu. (Zreszt jesieni wyjeda na swoj dacz i kremlowscy wartownicy, jak gdyby nigdy nic, dalej mu salutowali). Nikt ju ich nie odwiedza, nikt nie telefonowa. I w cigu wszystkich tych miesicy Bucharin nieustannie pisa listy: Drogi Koba!... Drogi Koba!... Drogi Koba!... z ktrych aden nie doczeka si odpowiedzi. Wci jeszcze szuka kontaktu uczuciowego ze Stalinem! A drogi Koba przymrua tylko oczy i prowadzi prby... Prby te Koba rozpocz ju przed wielu laty i wiedzia, e B u c h a rc z y k swoj rol zagra doskonale. Ju si przecie odegna od swoich skazanych i zesanych wychowankw i zwolennikw (nielicznych zreszt), gadko przekn ich zagad36. Znis te gadko rozgromienie i wyklcie swoich propozycji teoretycznych, jeszcze zreszt niedonoszonych, nieuksztatowanych. Teraz za bdc jeszcze naczelnym redaktorem Izwiestii i kandydatem do Biura Politycznego, tak samo pogodzi si z rozstrzelaniem Kamieniewa i Zinowiewa, uznajc to za akt prawomocny. Nie wyrazi oburzenia ani krzykiem, ani nawet szeptem. To to wanie byy prby jego wasnego spektaklu! A jeszcze wczeniej, dawno temu, kiedy Stalin grozi, e wyrzuci go (tak, jak kadego z nich w rnych okresach!) z partii Bucharin (podobnie jak wszyscy!) deklarowa
283
Aleksander Soenicyn
wyrzeczenie si wasnych pogldw byleby tylko w partii pozosta! To i to bya prba tej samej roli! Jeeli Udao mu si wybroni tylko Jefima Cejtlina, zreszt te nie na dugo. tak potrafi si oni zachowa jeszcze na wolnoci, jeszcze na szczytach chway i wadzy to kiedy ich ciao, ich gd i sen bd w rkach ubiaskich suflerw z pewnoci zechc podporzdkowa si logice dramatu. Czego najbardziej obawia si Bucharin w cigu tych miesicy poprzedzajcych aresztowanie? Powiedziano mi, e najbardziej ba si, i zostanie usunity z Partii! e odetn go od Partii! e pozwol mu y, ale z dala od Partii! Na tej wanie jego (kadego z nich!) strunie po mistrzowsku gra drogi Koba od chwili gdy sam zacz uosabia Parti. Bucharin a take wszyscy oni! nie mieli swojego ODRBNEGO PUNKTU WIDZENIA, nie mieli wcale swojej rzeczywicie opozycyjnej ideologii, dookoa ktrej mogliby si skupi i ktra daaby im siy. Stalin obwoa ich opozycjonistami zanim jeszcze zdyli sta si nimi i tym samym pozbawi ich wszelkiej siy. I odtd wszystkie ich wysiki zmierzay do jednego celu, aby utrzyma si w Partii. I eby przy tym jej przypadkiem nie zaszkodzi. Zbyt wiele tu koniecznych uwarunkowa, aby zachowa niezawiso! Dla Bucharina zarezerwowana bya w istocie gwna rola i nic nie mogo byo by spartaczone ani pominite w pracy Reysera z aktorem, a take w tym, co zaleao od czynnika czasu i od wycia si samego wykonawcy w gran posta. Nawet wyjazd na Zachd poprzedniej zimy w celu odkupienia rkopisw Marksa, potrzebny by nie tylko z elementarnych powodw dla zadzierzgnicia sieci oskare, dotyczcych niedozwolonych kontaktw. Czcza swoboda ruchw podczas zagranicznych rozjazdw jeszcze bardziej nieubaganie uwiadamiaa mu potrzeb powrotu na gwn scen. I oto teraz, w czarnym cieniu oskare to dugie, nie majce koca oczekiwanie na areszt, ta nuca, domowa udrka wszystko to skuteczniej niweczyo wol ofiary, ni bezporednie naciski z ubianki rodem. (A to go te nie minie, tego te zazna przez cay rok). Pewnego dnia wezwa Bucharina Kaganowicz i w obecnoci wyszych szar Czeki urzdzi mu konfrontacj z Sokolnikowem. Sokolnikow zoy zeznania o paralelnym Centrum Prawicowym (to znaczy rwnolegym do trockistowskiego), o konspiracyjnej dziaalnoci Bucharina. Kaganowicz przeprowadzi przesuchanie z impetem, pniej kaza wyprowadzi Sokolnikowa i powiedzia do Bucharina przyjaznym tonem: e, kurwa, jak pies!. Jednake gazety wci publikoway wyrazy oburzenia mas. Bucharin dzwoni do KC. Bucharin sa listy: Drogi Koba!... proszc, aby zdementowano te oskarenia publicznie. Wwczas opublikowane zostao mtne owiadczenie prokuratury: Oskarenia wysunite przeciw Bucharinowi nie znalazy potwierdzenia w obiektywnych dowodach. Radek zatelefonowa do niego jesieni, proponujc spotkanie. Bucharin wola si wymwi: obaj jestemy obcieni, po co dawa pretekst do nowych oskare? Ale ich redaktorskie dacze ssiadoway ze sob i pewnego wieczoru Radek przyszed w odwiedziny: Niezalenie od tego co w przyszoci bd musia powiedzie wiedz, e jestem niewinny. Zreszt tobie nic si nie stanie: przecie nie bye zwizany z trockistami. I Bucharin wierzy, e ocaleje, e z partii go nie wyrzuc to przecie byoby monstrualne! Do trockistw rzeczywicie odnosi si zawsze z wrogoci: sami postawili si
284
Aleksander Soenicyn
poza parti i widzicie, czym to si skoczyo! A trzeba zawsze by razem; jeli popenia omyki to te razem z parti. Gdy nadesza rocznica rewolucji padziernikowej, Bucharin z on uda si na demonstracj i wszed na trybun dla goci, korzystajc ze swojej redakcyjnej przepustki (miao to by jego poegnanie z Placem Czerwonym). Nagle podchodzi do nich uzbrojony czerwonoarmista. Bucharin poczu chd! Tutaj? W takiej chwili?... Nie, onierz salutuje: towarzysz Stalin jest zdziwiony, ecie sobie takie miejsce wybrali. Prosi, abycie zechcieli zaj swoje miejsce na trybunie mauzoleum. I tak przez p roku oblewano go to zimn, to gorc wod. 5 grudnia zostaa tryumfalnie uchwalona bucharinowska konstytucja, otrzymujc na wiek wiekw nazw stalinowskiej. Na grudniowe plenum CK sprowadzony zosta Piatakow; mia wybite zby i zmieniony by nie do poznania. Zajego plecami stali niemi czekici (ludzie Jagody, bo Jagoda te przecie przechodzi egzamin i przygotowywa si do odgrania swojej roli). Piatakow w najokropniejszy sposb oskara Bucharina i Rykowa, ktrzy siedzieli tu obok, w gronie przywdcw. Ordonikidze przyoy do do ucha (mia such przytpiony): Powiedzcie no, czy aby wszystko to mwicie dobrowolni e? (to sobie zapamitamy! Ordonikidze te dosta kul). Zupenie dobrowolnie powiedzia saniajc si Piatakow. A w przerwie Rykw mrukn do Bucharina: O, Tomski, ten mia si woli, jeszcze w sierpniu zrozumia wszystko i postawi kropk. A my, durnie, wolimy y. Zorzeczc i ponc oburzeniem zabra wtedy gos Kaganowicz (tak bardzo chcia wierzy w niewinno Bucharczyka! Ale si zawid...) oraz Mootow. Stalin natomiast! co za serce! Jak pamita czowiekowi jego dawne dobre uczynki! Mimo wszystko sdz, e nie do wiedziono nam tu winy Bucharina. Rykw moe jest winien, ale Bucharin nie. (Jakby kto wbrew woli Stalina gromadzi zarzuty przeciw Bucharinowi!). To zimny prysznic, to gorcy. Tak zanika w czowieku wola. Tak si wchodzi w rol straceca. Zaczto mu wtedy przynosi do domu jeden protok przesucha po drugim: dawnych wychowankw z Instytutu Czerwonej Profesury, Radka, potem wszystkich nastpnych i wszyscy oni wiadczyli dowodnie, e Bucharin jest najohydniejszym zdrajc. Przynosili mu to do domu nie jako oskaronemu, bynajmniej, lecz jako czonkowi KC, do wiadomoci!... Najczciej, po nadejciu takiej nowej poczty Bucharin mwi do swojej 22letniej ony, ktra dopiero co, wiosn, urodzia mu syna: Czytaj ty, ja nie mog! a sam wciska gow pod poduszk. Mia w domu dwa rewolwery (i Stalin da mu do czasu!) a nie odebra sobie ycia. Czy nie wczu si dobrze w wyznaczon mu rol?... Odby si jeszcze jeden proces pokazowy jeszcze jedna paczka posza pod mur... a Bucharina oszczdzono, a Bucharina nie tykano... W pocztkach lutego 37. roku Bucharin postanowi proklamowa domow godwk aby skoni KC do zbadania jego sprawy i do uwolnienia go od zarzutw. Zakomunikowa o tym w licie Drogiemu Kobie i dotrzyma uczciwie. Wwczas zwoano plenum KC z nastpujcym porzdkiem dnia: 1) o zbrodniach Prawicowego Centrum. 2) o antypartyjnym zachowaniu si towarzysza Bucharina, znajdujcym wyraz w godwce.
285
Aleksander Soenicyn
I Bucharin zawaha si: a moe istotnie ubliy czym Partii?... Niegolony, wyndzniay, ju cakiem przypominajc aresztanta, przy wlk si on take na Plenum. Co ty wyprawiasz? spyta go Drogi Koba z niekaman serdecznoci. No bo jake, skoro takie oskarenia? Przecie chc mnie z partii wyrzuci... Stalin skrzywi si na te nonsensy: Ale nikt ci z partii nie wyrzuci!. I Bucharin uwierzy, oywi si, pokaja si na plenum z ca ochot, natychmiast te przerwa godwk. (W domu ano, ukroj mi kawaek kiebasy! Koba powiedzia e mnie nie wyrzuc). Ale w trakcie plenum Kaganowicz i Mootow (bezczelni! popatrz, wcale nie licz si ze Stalinem!37) wyzywali Bucharina od faszystowskich najemnikw i dali, aby go rozstrzelano. 17 Jakich wspaniaych zezna sami si wyrzekamy w trosce o spokojn staro Mootowal I znw Bucharin upad na duchu i w trakcie ostatnich swoich dni zabra si do ukadania pisma do przyszego KC. Znalaz si kto, kto nauczy si go na pami i tym sposobem zachowane, stao si ono niedawno znane caemu wiatu. Jednake nie wstrzsno nim38. C takiego bowiem postanowi ten byskotliwy, bystry teoretyk przekaza przyszym pokoleniom w swoim ostatnim sowie? Jeszcze jedn jkliw prob o pozostawienie go w partyjnych szeregach (za t wierno zapaci drogo, zapaci hab!). Jeszcze raz zapewni, e w peni akceptuje wszystko to, co zaszo a do 1937 roku wcznie. A wic nie tylko poprzednie procesy, bdce kpin ze sprawiedliwoci, lecz rwnie wszystkie cuchnce potoki naszej wspaniaej kanalizacji wiziennej! W ten sposb stwierdzi wasnym podpisem, e wart jest, aby sam w nich uton... I oto nareszcie dojrza zupenie do przejcia w rce suflerw i reyserskich asystentw ten muskularny mczyzna, myliwy i zapanik! (Ile to razy kad Kob na opatki gdy dochodzio do artobliwych zapasw w obecnoci innych czonkw KC! zapewne tego te nie mg mu Koba wybaczy).. Przeszed takie przygotowanie i by w stanie takiego wewntrznego rozprzenia, e adne tortury ju mu nie byy potrzebne. Czy w tej sytuacji pozycja jego bya silniejsza, ni to byo z Jakubowiczem w 1931 roku? Co jeszcze mg przeciwstawi tym samym dwom argumentom? Chyba by jeszcze sabszy, bo Jakubowicz pragn mierci, Bucharin za jej si ba. Pozostawa jeszcze tylko jeden nietrudny dialog z Wyszyskim wedug takiego oto schematu: Czy wszelka opozycja przeciw Partii nie jest w istocie walk z Parti? W zasadzie tak jest. Tak jest faktycznie. Czy zatem walka z Parti nie przeradza si nieuchronnie w wojn przeciw Partii? Z logiki faktw wynika e tak. A wic, ywic opozycyjne przekonania, mona byo koniec kocw doj d.o popenienia najpodlej szych zbrodni przeciw Partii (morderstwa, szpiegostwo, kupczenie ojczyzn)? Ale przepraszam, te zbrodnie nie zostay popenione. Ale mogy by? No, mwic teoretycznie... (Przecie obaj s teoretykami!...). Ale interesy Partii uwaacie przecie za nadrzdne? Tak, oczywicie, oczywicie! Wobec tego dzieli nas ju tylko cakiem maa 18 Podobnie jak przyszym KC. (Sam ten adres ile jest wart! Nie byo dla niego wyszego autorytetu moralnego ni KC!) rnica zda: trzeba nada ksztat realny
286
Aleksander Soenicyn
ewentualnoci, naley w celu profilaktycznej dyskwalifikacji wszelkich przyszych idei opozycyjnych uzna za dokonane to, co teoretycznie byo tylko moliwe. Bo przecie byo moliwe? Byo... A wic, to co moliwe naley uzna za istniejce realnie, to wszystko. Niewielki przeskok filozoficzny. Zgoda?... Aha, jeszcze jedno! no, warn tego nie musz nawet tumaczy: jeeli na rozprawie wycofacie si i powiecie co, czegomy tutaj nie ustalili to rozumiecie chyba, e oddacie tym przysug jedynie midzynarodowej buruazji, zaszkodzicie natomiast Partii. No i, rzecz jasna nie czeka was wtedy lekka mier. Jeli za wszystko pjdzie, jak naley, to my, rzecz jasna, zostawimy was przy yciu: polemy was potajemnie na wysp hrabiego Monte Christo gdzie bdziecie mogli pracowa nad teori gospodarki socjalistycznej. Ale ci z poprzednich procesw, zdaje si, zostali rozstrzelani? No, jak moecie robi takie porwnania oni i w y! A poza tym, nie jednemumy ycie darowali, to tylko tak, dla gazet. Wic moe zagadka nie jest a taka nieprzenikniona? I wci ta sama zwyciska melodia, w tylu ju procesach, czasem tylko tonacja si zmienia: my wszyscy z wami razem jestemy komunistami! Jake wic moglicie przysta na to aby wystpowa przeciw nam? Okacie skruch! Przecie wy i my razem to tylko m y! Powoli dojrzewa w spoeczestwie rozumienie historii. Ale kiedy ju dojrzeje wydaje si takie proste. Ani w 1922, ani w 1924, ani w 1937 roku nie mogli jeszcze podsdni z takim przekonaniem trzyma si swoich pogldw, aby w odpowiedzi na dwiki tej hipnotyzujcej, mrocej krew melodii krzykn z podniesion gow: Nie, Z WAMI do kupy nie bdziemy rewolucjonistami!... Nie, Z WAMI do kupy nie bdziemy Rosjanami!... Nie, Z WAMI do kupy nie bdziemy komunistami! I zdaje si e wystarczy tylko krzykn! a ju rozpady si dekoracje, ju skruszya si skorupa szminki, ju uciek tylnymi schodami reyser, a suflerzy ju czmychnli do szczurzych nor. I niechby na dworze by rok 1967! Ale nawet nadzwyczaj udane spektakle byy drogie i pochaniay wiele wysiku. Postanowi wic Stalin nie urzdza ju wicej pokazowych procesw. Waciwie to ju si sposobi w 37. roku do przeprowadzenia szerokiej akcji publicznych procesw w terenie, tak, aby masy goym okiem zobaczyy jak czarna jest dusza opozycji. Ale zabrako dobrych reyserw, nie sposb byo tak starannie wszystkiego przygotowa, take sami oskareni nie byli tak bogatymi duchowo osobistociami i skoczyo si to dla Stalina wstydliwym niewypaem, tylko e niewielu o tym wie. Doszo do niepowodze przy paru procesach i zaprzestano tej akcji. O jednym z tych procesw warto tu jednak opowiedzie o sprawie kaclyjskiej; szczegowe sprawozdania o niej zaczto ju nawet drukowa w iwanowskiej gazecie okrgowej. W kocu 1934 roku, na guchych peryferiach okrgu iwanowskiego, tam, gdzie styka si on z kostromskim i niegorodzkim, utworzono nowy rejon, ktrego orodkiem stao si stare, spokojne sioo Kadyj. Nowi administratorzy poprzyjedali z rnych innych miejscowoci i poznali si ju w Kadyju. Oczom ich ukazaa si gucha, smutna i biedna okolica, wyniszczona przez wywzki ziarna, podczas gdy potrzebna tu bya raczej pomoc w postaci kredytw, maszyn i dobrej organizacji miejscowej gospodarki. Tak si zoyo, e
287
Aleksander Soenicyn
pierwszy sekretarz komitetu rejonowego, Fiodor Iwanowicz Smirnow, by czowiekiem o mocnym poczuciu sprawiedliwoci, za kierownik rejonowego wydziau rolnictwa, Stawrow chopem z dziada pradziada, jednym z tych chopw intensywnikw jak ich wtedy zwano, to znaczy gospodarnych i wiatych rolnikw, ktrzy w latach 20. prowadzili swoje gospodarstwa w zgodzie z zasadami agronomii (za co te sowiecka wadza okazywaa im poparcie! jeszcze nie byo wtedy decyzji, by wszystkich tych intensywnikw powyawia). Slawrow wstpi do partii i dlatego nie spotkaa go zguba przy likwidacji kuakw (a moe sam bra udzia w tej operacji?). Na swoich nowych stanowiskach prbowali oni zrobi co dla chopw, ale z gry spaday, jak lawina, wci nowe dyrektywy i kada z nich przeciwstawna bya ich inicjatywom; cakiem, jakby tam, na grze wymylano je wanie w tym celu, aby chopom byo coraz gorzej i trudniej. Pewnego razu kadyjcy posali do okrgu raport, e trzeba koniecznie zmniejszy plan dostaw ziarna z rejonu, e nie mona go wykona, bo inaczej stopa yciowa w rejonie obniy si do niebezpiecznego poziomu. Trzeba sobie przypomnie warunki panujce w latach 30. (czy aby tylko w 30.?), aby zrozumie, jakie to byo witokradztwo w stosunku do Planu i jaki to by bunt przeciw wadzy! Ale w tych czasach nie wszystko jeszcze przewidziane i nakazane byo z gry, organy miejscowe mogy reagowa wedug wasnego widzimisi. Korzystajc z nieobecnoci Smirnowa, ktry wyjecha na urlop, jego zastpca, 2. sekretarz, Wasyli Fiodorowicz Romanw doprowadzi na plenum rejkomu do przegosowania takiej rezolucji: osignicia rejonu byyby jeszcze wspanialsze (?) gdyby nie trockista Stawrow. Taki pocztek miaa sprawa personalna Stawrowa (Interesujcy chwyt: izolowa! Smirnowa chwilowo nastraszy, zneutralizowa, zmusi do odcicia si od atakowanych, do niego zabierzemy si pniej; bya to w mniejszych wymiarach ta sama taktyka, ktr Stalin stosowa w KC). Na burzliwych zebraniach partyjnych rycho sijednak okazao, e Stawrow jest nie bardziej trockist, ni, powiedzmy, biskupem. Kierownik rejonowego zwizku Spdzielni Spoywcw, Wasyli Grigoriewicz Wasow, czowiek o wyksztaceniu raczej przypadkowym, wyrywkowym, ale obdarzony tymi swoistymi zdolnociami, ktre tak zadziwiaj u Rosjan urodzony spdzielca, elokwentny, zrczny dyspu tant, zapalny, entuzjastyczny stronnik tego, co mu si wydaje suszne wygosi na partyjnym zebraniu przemwienie, w ktym domaga si, by usun z partii Romanowa, sekretarza rejkomu za potwarz! I zebranie udzielio Romanowowi nagany! Ostatnie sowo Romanowa bardzojest charakterystyczne dla tego gatunku ludzi i dla ich znajomoci sytuacji oglnej: Chocia tu zostao wykazane, e Stawrow nie jest trockist, a 1 e jestem osobicie przekonany, e jest on nim. Partia ju si zmiarkuje, take co do tej nagany. I Partia si zmiarkowaa: prawie natychmiast rejonowe NKWD aresztowao Stawrowa, a po miesicu take przewodniczcego RIK rejonowego komitetu wykonawczego, Estoczyka Uniwera. Romanw obj jego stanowisko. Stawrowa przewieziono do okrgowego NKWD, gdzie przyzna si, e jest trockist, e cae ycie dziaa w porozumieniu z eserowcami, e w swoim rejonie naley do nielegalnej prawicowej organizacji (bukiet godny tej epoki, brak tylko bezporednich kontaktw z Entent). By moe zreszt wcale si nie przyzna, ale nikt si tego nigdy nie dowie, bo w iwanowskim wizieniu wewntrznym skona w czasie tortur. A protok zosta. Wkrtce
288
Aleksander Soenicyn
aresztowano take sekretarza rejkomu Smirnowa, przywdc domniemanej organizacji prawicowej, kierownika rejonowego wydziau finansowego SabUrowa i jeszcze kilku. Ciekawy jest dalszy los Wasowa. Nowego przewodniczcego RIKa Romanowa chcia on niedawno usun z partii. Jak za ciko obrazi prokuratora rejonowego, Rusowa ju pisalimy, rozdzia IV). Naczelnikowi rejonowej delegatury NKWD, N. I. Kryowowi, narazi si w ten sposb, e obroni przed aresztowaniem za rzekome szkodnictwo dwch swoich obrotnych i roztropnych dziaaczy spdzielczych, z haczykami w ankiecie: obaj byli niewyranego pochodzenia spoecznego (Wasow zawsze przyjmowa do pracy rozmaitych byych ludzi zwykle dobrze znali si ha rzeczy, a ponadto byli gorliwsi w robocie; ci za z awansu spoecznego nic nie umieli i co waniejsze nic nie chcieli robi). Mimo to NKWD jeszcze gotowe byo pj na ugod ze spdzielczoci! Zastpca Kryowa, Sorokin sam przyszed do zarzdu spdzielni rejonowych i zaproponowa Wasowowi, eby wyda NKWD bezpatnie (,ju tam pniej jako spiszesz na straty) tekstyliw na sum siedmiuset rubli (szmaciarze! a dla Wasowa to byy dwie pensje miesiczne, Wasow nawet kruszyny nie bra dla siebie na lewo). Jak nie dasz to sam poaujesz. Wasow go przepdzi: Jak miecie mnie, czonkowi partii, proponowa takie interesy! Nastpnego dnia w zarzdzie spdzielni pojawi si Kryo w, ju jako przedstawiciel rejkomu partii (w tej maskaradzie i we wszystkich tych sposobikach jest dusza 37. roku!) i kaza zwoa zebranie partyjne. Porzdek dnia: O szkodniczej dziaalnoci grupy SmirnowaUniwera w spdzielczoci referent towarzysz Wasow. Co chwyt, to pereka! Nikt chwilowo nie wysuwa przecie oskare przeciw Wasowowi! Ale wystarczy, e Wasow powie dwa sowa o szkodnictwie, ktrym zajmowa si byy sekretarz rejkomu, w strefie, w ktrej sam Wasow jest czynny aby zaraz przerwa mu kto z pracownikw NKWD: a w y gdziecie wtedy byli? Dlaczego nie przyszlicie do nas zawczasu?. W takiej sytuacji niejeden dawa si zbi z tropu i ju nigdy nie mg si wygrzeba. Ale nie Wasow! Odpowiedzia z miejsca: Nie bd referowa. Niech referuje Kryow przecie to on aresztowa Smirnowa i Uniwera i ma w rku ich spraw!. Kryow odmwi, twierdzc, e nie jest zorientowany. A na to Wasow: Jeeli nawet w y nie jestecie zorientowani to znaczy, e tamtych aresztowano bezpodstawnie!. I zebranie po prostu nie zostao zwoane. Ale czy czsto ludzie mieli si tak broni? (Brak bdzie w tej opowieci charakterystycznych cech 37. roku, stracimy z oczu wielu jeszcze silnych ludzi zdolnych do stanowczych decyzji, jeli nie wspomnimy, e pnym wieczorem tego dnia do gabinetu Wasowa przyszed starszy ksigowy Zwizku Spdzielczego T. i jego zastpca N. przynoszc dziesi tysicy rubli: Wasyli Grigoriewicz! Uciekajcie zaraz, jeszcze dzi w nocy! Dzi w nocy, inaczej zginiecie!. Ale Wasow by zdania, e nie przystoi komunicie ucieka). Nastpnego dnia rano ju pojawia si w rejonowej gazecie napastliwa korespondencja o pracy spdzielni spoywcw (trzeba podkreli, e w 37. roku prasa zawsze dziaaa rka w rk z NKWD), a wieczorem ju zaproponowano Wasowowi, aby zda! w rejkomie spraw ze swojej dziaalnoci (co krok to wzr do naladowania!). By to rok 1937, drugi rok Mikojanprosperity w Moskwie i w innych wielkich miastach; czytuje si teraz we wspomnieniach rozmaitych pisarzy i dziennikarzy, e ju wtedy zaczynay si tuste lata. Weszo to do historii i ryzykujemy, e ju tam zostanie. A tymczasem w listopadzie 1936 roku, dwa lata po zniesieniu kartek na chleb,
289
Aleksander Soenicyn
w iwanowskim okr^ gu (a rwnie w innych) wydane byo tajne rozporzdzenie zakazujce hndlu mk. W tych latach wiele jeszcze gospody w miasteczkach, a zwaszcza w osadach i po wsiach wypiekao chleb w domu. Zakaz sprzeday mki oznacza: nie wolno je chleba! W rejonowym orodku, w Kadyju, potworzyy si ogromne, nigdy nie widziane ogonki za chlebem; zreszt im te dano nalen odpraw: w lutym 1937 roku zakazano w orodkach rejonowych wypieku razowego chleba, odtd wolno byo piec tylko drogi, biay. W rejonie kadyjskim nie byo za innych piekarni prcz centralnej, rejonowej, wic ze wszystkich wsi walili ludzie po razowiec do Kadyja. I mki w skadach spdzielni spoywcw byo do tylko teraz dwa wspomniane zakazy nie pozwalay da jej ludziom w aden sposb!! Wasow jednak znalaz sposb, eby wbrew przemylnym pastwowym wytycznym nakarmi swj rejon tego roku: objecha okoliczne kochozy i z omioma z nich dogada si, e w stojcych pustk pokuackich chatach otwarte zostan uspoecznione piekarnie (to znaczy, e po prostu zwiezione bd drwa i zwoane baby do roboty przy gotowych, ruskich piecach, tyle, e teraz nie prywatnych, tylko ju wsplnych), rejonowa za spdzielnia spoywcw zobowizuje si do zaopatrzenia ich w mk. Rozwizanie zawsze wydaje si proste, gdy ju kto na nie wpad! Nie budujc nowych zakadw piekarskich (nie mia na to rodkw), Wasow pobudowa je w cigu jednego dnia. Nie prowadzc formalnie handlu mk, bez przerwy dostarcza j ze skadw i da z okrgu nowych dostaw. Nie sprzedajc w orodku rejonowym razowego chleba da razowy chleb ludnoci rejonu. Tak, litery rozporzdzenia nie naruszy, ale wystpi przeciw jego duchowi szczdzi mk, a ludzi morzy godem. Byo wic za co krytykowa go na zebraniu rejkomu. Po tej krytyce Wasow jeszcze jedn noc spdzi na wolnoci, nastpnego za dnia zosta aresztowany. Zadzierysty, may kogucik (jako e by niziutki, zachowywa si czsto z pewn arogancj, zadzierajc przy tym gow) nie chcia odda legitymacji partyjnej (to poprzedniego dnia, na posiedzeniu rejkomu, nie podjto decyzji o usuniciu go z partii!), ani deputackiej (to wybrany zosta przez lud i nie ma decyzji RIKu o pozbawieniu go nietykalnoci deputackiej!). Ale milicjanci nie znali si na formalnociach, rzucili si na niego i odebrali dowody si. Ze spdzielni spoywcw prowadzono go do NKWD rodkiem miasteczkowej ulicy i pewien mody towaroznawca, jego podwadny, komsomolec, zobaczy to z okna rejkomu. Jeszcze nie wszyscy (zwaszcza po wsiach, bo ludzie tam prostoduszni) nauczyli si wtedy mwi nie to, co myl. Chopak krzykn: Ale dranie! Mojego szefa te wzili!. Natychmiast, nie dajc mu nawet wyj z pokoju, wyrzucono go i z rejkomu i komsomou, po czym znanym szlakiem stoczy si chopak do wsplnego dou. Wlasow aresztowany by pno w porwnaniu z innymi wsposkaronymi, dochodzenie byo prawie ju zakoczone i teraz tylko dawao mu si szlif przed procesem publicznym. Wasowa przywieziono do iwanowskiego wizienia wewntrznego, ale jako e by ostatni w kolejce, wic nie urzdzono mu caej karuzeli z torturami, przeprowadzono tylko dwa krtkie przesuchania, nie wzywano adnych wiadkw, a skoroszyt jego akt ledczych zapeniono sprawozdaniami spdzielni spoywcw i wycinkami z rejonowej gazety. Wasowa oskarano: 1) o sprowokowanie kolejek po chleb; 2) o niezabezpieczenie wystarczajcego asortymentu towarw (jak gdyby towary te byy gdziekolwiek w nalenym wyborze i jakby kto gwatem je wmawia kadyjskiej spdzielni); 3) o sprowadzenie zbyt
290
Aleksander Soenicyn
wielkiej iloci soli (chodzio tu o obowizkowy mobilizacyjny zapas bo przecie z dawnych lat w Rosji wszyscy si boj, e w razie wojny soli zabraknie). W ostatnich dniach wrzenia zawieziono oskaronych na proces publiczny do Kadyja. Nie bliska to bya droga (porwna tylko niskie koszty OSO i tajnych sdw!): od Iwanowa do Kineszmy stoypiskim wagonem, od Kineszmy do Kadyja 110 km samochodem. Samochodw byo ponad dziesi i ten niesychany wtedy, dugi ich sznur, cigncy pustynnym, starym traktem, sia we wsiach zdumienie, popoch i przeczucie bliskiej wojny. Za bezbdn i budzc naleny strach organizacj caego procesu odpowiedzialny by Klugin (naczelnik supertajnego oddziau okrgowego NKWD, zajmujcego si kontrrewolucyjnymi organizacjami). Ochrona skadaa si z 40 ludzi, wzitych z konnej rezerwy milicji. Oskaronych, codziennie od 24 do 27 wrzenia, prowadzono przez Kadyj pod konwojem, kroczcym z szablami i naganami w rku od rejonowej delegatury NKWD, a do niewykoczonego budynku klubu i z powrotem. Prowadzono ich tak przez t samo sioo, w ktrym niedawno jeszcze oni byli rzdem. Okna w klubie ju byy oszklone, natomiast scena nie bya jeszcze wykoczona, brak byo elektrycznoci (w ogle nie byo jej w Kadyju) i wieczorami sd zasiada przy naftowych lampach. Publiczno przywoono z kochozw wedug rozdzielnika. Take cay Kadyj pcha si na sal. Nie tylko siedziano na awach i na oknach, lecz rwnie gsty tum sta w przejciu, tak, e miecio si w sali za kadym razem do 700 ludzi (lubi jednak na Rusi te widowiska). Przednie awy byy stale zarezerwowane dla czonkw partii, tak aby sd zawsze mg liczy na yczliwe poparcie. Komplet sdziowski izby specjalnej sdu okrgowego skada si z wiceprezesa tego sdu Szubina, awnikami byli za obywatele Bicze i Zaozierowa. Absolwent uniwersytetu w Dorpacie, prokurator okrgowy Karasik by rzecznikiem oskarenia (mimo, e oskareni jak jeden m zrzekli si obrony, ale dano im celowo adwokata z urzdu, poniewa tylko w ten sposb mg by obecny rwnie prokurator). Akt oskarenia, solenny, grony i dugi sprowadza si do tego, e w kadyjskim rejonie dziaaa nielegalna prawicowo bucharinowska grupa, zawleczona tam z Iwanowa (to znaczy take tam nastpi teraz aresztowania), stawiajca sobie za cel obalenie za porednictwem aktw szkodnictwa ustroju sowieckiego we wsi Kadyj (kta bardziej zapadego prawicowcy ju nie mogli znale, jako odskoczni dla swoich planw!). Prokurator skada wniosek, aby nie baczc na zgon Stawrowa w wizieniu ledczym, jego zeznania przedmiertne mogy by teraz odczytane i uznane za zoone na rozprawie. (A na zeznaniach Stawrowa trzymay si przecie wszystkie oskarenia przeciwko caej grupie!). Sd wyraa zgod: zaprotokoowa zeznania zmarego tak, jakby wci jeszcze by wrd ywych (co ma t zalet, e ju nikt z podsdnych nie potrafi wiadkowi zaprzeczy). Ale nieuczeni kadyjscy chopkowie nie wyznaj si na takich subtelnociach i czekaj co te bdzie dalej. Zostaj wic przeczytane i na nowo zaprotokoowane zeznania czowieka zabitego podczas ledztwa. Zaczyna si przesuchanie podsdnych i konsternacja! WSZYSCY ONI ODWOUJ zeznania zoone na ledztwie. Nie wiadomo, jak taktyk obrano by w Sali Padziernikowej Domu Zwizkw tu za postanowiono kontynuowa dalej, wcale si nie przejmujc! Sdzia upomina oskaronych: jakecie w ogle mogli skada na ledztwie inne zeznania? Uniwer wycieczony, ledwie dosyszalnie: Jako komunista nie mog na publicznej rozprawie
291
Aleksander Soenicyn
rozwodzi si nad metodami ledztwa stosowanymi przez NKWD (no i macie model procesu Bucharina! Oto co najbardziej wie im rce: troszcz si przede wszystkim o to, eby ludzie nie pomyleli czego zego o partii. Ci, co ich sdz, dawno ju si o to nie kopocz). W przerwie Klugin odwiedza cele podsdnych. Mwi do Wasowa: Syszae, jak si skurwili Smirnow i Uniwer, te dranie?! Ty za to powiniene przyzna si do winy i powiedzie ca prawd! Wycznie prawd! chtnie godzi si Wasow, jeszcze peen si. Wycznie prawd, a mianowicie, e niczym nie rnicie si od niemieckich faszystw!. Klugin wpada w pasj: Uwaaj, kurwo, krwi za to zapacisz39!. I od tej chwili Wasow przestaje by na rozprawie postaci drugorzdn dostaje rol piewszoplanow jako ideowy inspirator grupy. Tum, toczcy si w przejciach, zaczyna rozumie o co chodzi dopiero w pewnej chwili. Sd ma odwag podj kwesti ogonkw chlebnych, a to kademu tu dojado do ywego (chocia, co chyba jasne, przed procesem chleb sprzedawany by bez adnych ogranicze i dzisiaj kolejek nie ma). Sd zadaje pytanie podsdnemu Smirnowowi: Czy wiedzielicie o istnieniu ogonkw za chlebem w rejonie? Tak, ma si rozumie, to cigny si od sklepu a do samego budynku rej komu. No i cocie za rad znaleli?. Nie baczc na zadane mu mki, Smirnow zachowa dwiczny gos i spokojn pewno swojej racji. Ten grubokocisty blondyn o prostych rysach twarzy wcale si nie spieszy i sala syszy kade sowo: Poniewa wszystkie nasze wnioski do okrgowych organizacji nie day adpego skutku, poleciem Wasowowi, aby napisa memoria do towarzysza Stalina No*i dlaczegocie go nie napisali? (Wic jeszcze nie wiedz!... Wic przegapili!). Napisalimy go i zaraz go wysaem umylnym prosto do KC, nad gow okrgu. Kopia zostaa w aktach rejkomu. Sala wstrzymuje oddech. Komplet sdziowski jest w strachu i lepiej byoby nie zadawa chyba dalszych pyta, ale jednak kto to pytanie stawia: No i co? Bo te to pytanie zawiso na wszystkich ustach: no i co dalej si stao? Smirnow nie ka, nie leje ez nad utraconym ideaem (wanie tego elementu brak moskiewskim procesom!) odpowiada gosem dononym i spokojnym: A nic. Nie byo odpowiedzi. Sycha w jego znuonym tonie: tego wanie si spodziewaem. Wkrtce ju, wkrtce poleje si twoja wasna! Klugin znajdzie si w sieci razem z cal awic ludzi Jeowa i w obozie zostanie zarbany przez konfidenta Gubajdulina. NIE BYO ODPOWIEDZI! Ojciec i Nauczyciel nie da odpowiedzi! Ten proces publiczny osign ju swoje apogeum! ju dziki niemu ten tum na sali zobaczy czarne serce Ludojada! Ju by si na tym moga ta rozprawa skoczy. Nie, na to im nie starcza ani taktu, ani rozumu i jeszcze cae trzy dni trwa bdzie dreptanie po podmokej ju ce. Prokurator wychodzi ze skry: to dwulicowcy! Patrzcie, jak to byo: jedn rk szkodzili, a drug rk mieli pisa listy do towarzysza Stalina! I jeszcze czeka na odpowied!? Niech lepiej podsdny Wasow odpowie jak mg doj do tak potwornego szkodnictwa eby zaprzesta sprzeday mki? eby przerwa wypiek ytniego chleba w orodku rejonowym?
292
Aleksander Soenicyn
Kogucik Wasow nie czeka, a mu ka wsta, sam si podrywa i krzyczy przeszywajco, na cay gos: Gotw jestem ponie za to pen odpowiedzialno przed sdem, jeeli prokurator Karasik zejdzie z oskarycielskiej trybuny i sidzie tu obok mnie, na awie oskaronych! Nikt nic nie rozumie. Haas. Krzyki. Przywoa do porzdku! Co to takiego!? Zdobywszy w ten sposb prawo gosu, Wasow skada teraz chtnie wyjanienia: W sprawie zakazu sprzeday mki i zakazu wypieku chleba otrzymalimy rozporzdzenia z prezydium okrgowego komitetu wykonawczego. Staym czonkiem tego prezydium jest prokurator okrgowy Karasik. Jeeli to szkodnictwo to dlaczego prokurator nie sprzciwi si temu z urzdu? A jak tak, to bylicie szkodnikiem naprzd wy, a dopiero potem ja! Prokuratorowi a dech zaparo, cios by, nagy i celny. Sd te nie potrafi si znale. Sdzia mamrocze: Jeli zajdzie potrzeba (?) oddamy pod sd take prokuratora. A dzisiaj tylko was sdzimy. (Dwie prawdy zalenie od rangi!). No to ja dam, eby mu kto kaza zej z tej prokuratorskiej trybuny! Dalej ga w sabizn niezmordowany, nie dajcy si uciszy Wasow. Przerwa... No, jakie te znaczenie wychowawcze dla mas ma podobny proces? A tamci dalej za swoje. Po indagacji oskaronych zaczynaj si zeznania wiadkw. Ksigowy N. Co warn wiadomo o szkodniczej dziaalnoci Wasowa? Nic. Jak to by moe? A siedziaem dotychczas w pokoju dla wiadkw i nie syszaem co tu byo mwione. Nie trzeba byo nic sysze! Przez wasze rce przechodzio mnstwo dokumentw, nie moglicie nie wiedzie. Dokumenty wszystkie byy w porzdku. Ale patrzcie tu jest paczka gazet rejonowych, nawet tu mwi si o szkodnictwie Wasowa. A wy nic nie widzielicie? To przesuchujcie tych, co pisali w tych gazetach! Kierowniczka sklepu z pieczywem. Niech wiadek powie, czy sowiecka wadza ma duo chleba? (A nieche ich! Co tu odpowiedzie?... Kto by si omieli powiedzie: ja tam nie liczyem?). Duo... A wic dlaczego s u nas ogonki? Ja tam nie wiem... A od kogo to zaley? Ja tam nie wiem... No jake nie wiecie? Kto by waszym szefem?
293
Aleksander Soenicyn
Wasyli Grigoriewicz. Jaki tam Wasyli Grigoriewicz, do wszystkich diabw! Podsdny Wasow! Wic zaleao to od niego. wiadek milczy. Przewodniczcy dyktuje sekretarzowi sdu: Odpowied. Na skutek szkodnictwa Wasowa wytworzyy si ogonki za chlebem, nie baczc na ogromne zapasy chleba bdce w dyspozycji sowieckiej wadzy. Skrywajc lk o wasn skr, prokurator wygosi! dug mow, pen oburzenia. Obroca w zasadzie broni samego siebie podkrelajc, e interesy ojczyzny s mu tak samo drogie, jak kademu uczciwemu obywatelowi. W ostatnim sowie Smirnow o nic nie prosi i niczego nie aowa. Trudno z dzisiejszej perspektywy przypuci, aby czowiek tak nieustpliwy i prostolinijny mg by ocale i przetrwa burze 37. roku. Kiedy Saburow poprosi o darowanie mu ycia nie da mnie, tylko dla moich maych dzieci Wasow szarpn go z gniewem za po: Dure z ciebie!. Sam Wasow nie przepuci ostatniej okazji do zuchwaej wypowiedzi: Nie uwaam was za sd, tylko za aktorw, grajcych napisane z gry role w tym.wodewilu. Jestecie narzdziem wstrtnej prowokacji zaplanowanej przez NKWD. Cokolwiek tu powiem i tak skaecie mnie na rozstrzelanie. Ale wierz, e nadejdzie czas i wy wanie zajmiecie nasze miejsca40!... Od sidmej wieczr a do pierwszej po pnocy sd pora si z pisaniem sentencji, w klubowej sali paliy si naftowe lampy, podsdni siedzieli pod stra goych szabel a na sali nie ustawa gwar, bo ludzie nie chcieli si rozchodzi. Wyrok czytano tak samo dugo, jak by pisany. Peen by fantazji na temat dziaa, kontaktw i planw, przypisanych naszym szkodnikom. Smirnowa, Uniwera, Saburowa i Wasowa skazano na rozstrzelanie, dwom innym dano po 10 lat, jednemu 8. Ponadto wnioski sdu wskazyway drog do zdemaskowania w Kadyju rwnie komsomolskiej organizacji szkodnikw (nie zwlekano z ich aresztowaniem; pamitacie modego towaroznawc?), w Iwanowie za centrum podziemnych organizacji, podporzdkowanemu z kolei Moskwie, co rozumie si samo przez si (kopanie dou pod Bucharinem). Po wygoszeniu uroczystym tonem sw Na rozstrzelanie! sdzia zrobi pauz na oklaski, ale w sali panowao tak ponure napicie, tak dobrze sycha byo westchnienia i pacz zupenie obcych ludzi i krzyki mdlejcych czonkw rodzin, e nawet na dwch przednich awach, gdzie siedzieli czonkowie partii, nikt nie zaklaska, a to ju bya zupena nieprzyzwoito. Rany boskie, co wy robicie, ludzie?! krzyczano z sali do sdziw. Rozpaczliwie zakaa ona Uniwera. W pmroku sali tum zafalowa. Wasow krzykn w stron pierwszych awek: No i dlaczego nie klaszczecie, wywoki! Te komunici! Politruk plutonu stray podbieg i zacz wymachiwa mu rewolwerem przed oczyma. Wasow omal mu nie wyrwa rewolweru, ale skoczy na czas milicjant i odepchn swojego nieostronego politruka. Dowdca konwoju krzykn Do broni! i 13 karabinw stray oraz pistolety miejscowych enkawudzistw ju wyceloway si w podsdnych i w tum na sali (bo te zdawao si, e lada chwila dojdzie do odbicia podsdnych).
294
Aleksander Soenicyn
Sala owietlona bya kilkoma tylko lampami naftowymi, pmrok potgowa jeszcze chaos i popoch. Tum, ktry ju wszystko zrozumia, jeli nie dziki procesowi, to dziki wycelowanym teraz w ludzi karabinom, w popochu rzuci si nie tylko do drzwi, lecz take do okien. Trzasny deski, rozleg si brzk bitych szyb. Omal nie stratowana na mier, bez zmysw przeleaa pod krzesami do biaego rana ona skazanego Uniwera. 40 Na ogl biorc tylko w tym jednym punkcie si pomyli. adnych oklaskw nie byo41... Skazanych za nie tylko nie mona byo natychmiast rozstrzela, ale teraz tym staranniej trzeba ich byo pilnowa, nie mfeli bowiem ju nic do stracenia, a dla wykonania wyroku musieli jeszcze by przewiezieni do miasta okrgowego. Z pierwsz czci tego zadania przeprowadzeniem ich noc po ulicy do NKWD tak sobie dano rad: kadego skazaca konwojowao 5 ludzi. Jeden nis latarni. Drugi szed przodem z pistoletem gotowym do strzau. Dwch prowadzio skazanego pod re, ciskajc pistolety w wolnej doni. Jeszcze jeden szed w ariergardzie z broni wycelowan w plecy winia. Reszta milicjantw rozstawiona bya wzdu drogi, aby zapobiec atakom tumu. Teraz kady rozsdny czowiek pewno si zgodzi, e gdyby dalej trwaa ta mitrga z sdami publicznymi to NKWDnigdy nie zdoaoby wypeni swoich wielkich zada. Oto dlaczego publiczne procesy polityczne jako si w naszym kraju nie przyjy. 41 Niech mi wolno bdzie powici drobn notk omioletniej dziewczynce, Zoi Wlasowej. Zoja kochaa ojca a do zapamitania. Nie moga potem ju chodzi do szkoy (wci jej dokuczano: Twj ojciec to szkodnik! A ona krzyczaa: Mj tatu jest dobry!). Przeya po tej rozprawie tylko jeden rok (przedtem nigdy nie chorowaa), w cigu tego czasu ANI RAZU SI NIE ZAMIAA, chodzia zawsze z opuszczon gow i stare baby przepowiaday: Patrzy w ziemi, dugo nie poyje. Umara na zapalenie opon mzgowych i umierajc wci wzywaa ojca. Kiedy bierzemy si do rachowania tych milionw, ktre zginy w obozach, nie zapominajmy o pomnoeniu tej liczby przez dwa, przez trzy... XI KARA GWNA Dzieje kary mierci w Rosji biegy zygzakiem. W Statutach Aleksego Michajowicza* kara mierci przewidziana bya w 50 wypadkach, w regulaminie wojskowym Piotra I byo ju 200 takich paragrafw. Elbieta Piotrwna za, nie kasujc artykuw przewidujcych kar gwn, nie zastosowaa jej jednak ani razu: powiadaj, e po wstpieniu na tron lubowaa ona, e nikogo nie pole na szafot i przez cae 20 lat swojego panowania nikogo te nie posaa. Prowadzia przy tym wojn Siedmioletni i jako potrafia si obej. Jak na poow XVIII stulecia, p wieku przed jakobisk siekanin jest to przykad zadziwiajcy. Co prawda jestemy ju bardzo biegli w sztuce wymiewania caej naszej przeszoci; nigdy w niej nie chcemy dostrzec adnych dobrych uczynkw ani zamiarw. Tak samo Elbiet mona z powodzeniem odsdzi od zasugi: zastpia bowiem kar mierci batoeniem, wyrywaniem nozdrzy, wypalaniem pitna zodziej i wiecznym zesaniem na Syberi. Ale powiedzmy te co na obron carycy: jake moga jeszcze gwatowniej obrci hooble wbrew wszystkim panujcym pogldom? a moe nawet jaki
295
Aleksander Soenicyn
czowiek dzisiaj skazany na mier, chcc tylko jednego: aby soce dla niego nie zgaso, gotw byby podda si dobrowolnie caemu temu zespoowi kar, tylko e mu ich nie proponujemy, bomy tacy humanitarni? i moe w trakcie lektury (ej ksiki dojdziejeszcze czytelnik do wniosku, e 20 a nawet 10 lat naszych obozw, to kara cisza od tamtych, elbietaskich? * Polowa XVII wieku. Uywajc naszej terminologii, Elbieta miaa do tych spraw podejcie oglnoludzkie, Katarzyna II natomiast klasowe (a zatem suszniejsze). eby nikogo, ale to zupenie nikogo nie poddawa karze mierci to wydawao si jej czym potwornym i niebezpiecznym. I dla obrony wasnej osoby, tronu i ustroju, a wic w wypadkach przestpstw politycznych (Mirowicz, moskiewski bunt podczas dumy, Pugaczow), uznaa ona kar mierci za chwyt cakiem stosowny. Co za do kryminalistw, dla pospolitakw dlaczego by nie uzna tej kary za nieobowizujc? Za panowania cara Pawa kasacja kary mierci zostaa jeszcze raz potwierdzona. (Wojen za byo wiele, mimo to przy regimentach nie istniay trybunay). Take podczas caego dugiego panowania Aleksandra I kara mierci grozia tylko wojskowym za przestpstwa popenione w trakcie dziaa wojennych (rok 1812). (Ju sysz gos protestu: a nie smagano wyciorami na mier, nie kazano biec przez praszezta? Owszem, ani sowa, zamaskowane morderstwa zdarzay si, w ten sposb doprowadzi mona czowieka do mierci nawet na zebraniu zwizku zawodowego! Ale jednak odda darowane ci przez Boga ycie poniewa tak wypado gosowanie kompletu sdziowskiego taki los nie nalea si w naszym kraju nawet zdrajcom stanu w cigu caego pwiecza, od Pugaczowa do Dekabrystw). Krew 5 dekabrystw podrania nozdrza naszego pastwa. Od tej chwili ju obowizywaa kara mierci za przestpstwa o charakterze pastwowym i nie zapominano o tej zasadzie a do samej rewolucji lutowej. Znalaza potwierdzenie w Statutach 1845 i 1904 roku, rozbudowana te bya w ustawodawstwie karnym wojsk ldowych i floty wojennej, ale nie bya stosowana wobec tych przestpstw, ktre podlegay orzeczeniom sdw powszechnych. Ilu te ludzi stracono w tym okresie w Rosji? Ju przytaczalimy (rozdzia VIII) cyfry zgromadzone przez dziaaczy liberalnych w latach 19051907: w.cigu 80 lat 894 stracenia, tj. przecitnie po 11 egzekucji rocznie. Posumy si tu dodatkowo danymi, sprawdzonymi przez znawc rosyjskiego prawa karnego N. S. Tagancewa1. A do roku 1905 kar mierci stosowano w Rosji tylko w nadzwyczajnych wypadkach. W cigu trzydziestolecia midzy 1876 a 1905 rokiem (epoka narodowolcw i aktw terrorystycznych, nie za zamiarw roztrzsanych we wsplnej kuchni; epoka strajkw masowych i buntw 1 N.S. Tagancew, Kara mierci. Sanktpetersburg, 1913 r. Znamy ju spraw Tagancewa z Vllf rozdziau. chopskich; epoka, podczas ktrej zostay stworzone i rozrosy si wszystkie partie przyszej rewolucji) posano na szafot 486 ludzi, to znaczy okoo 17 ludzi rocznie biorc pod uwag cae terytorium kraju. (Ta cyfra obejmuje rwnie wszystkich skazanych na mier kryminalistw2!). W latach pierwszej rewolucji (1905 rok) i jej tumienia, liczba wyrokw mierci gwatownie skoczya w gr, siejc zgroz
296
Aleksander Soenicyn
i oszoomienie wrd obywateli Rosji, zmuszajc Tostoja do ez, a Korolenk i wielu, wielu innych do oburzenia: midzy rokiem 1905 a 1908 wykonano 2.200 egzekucji (45 miesicznie!). Bya to prawdziwa epidemia strace, jak pisze Tagancew. (Zaraz te przyszed jej kres). Z dziwnym uczuciem czyta si dzisiaj, e gdy w 1906 roku wprowadzono sdy polowe, to jedn z najtrudniejszych do rozwizania kwestii by problem znalezienia wykonawcw egzekucji. (A prawo wymagao wykonania jej w cigu doby po wyroku). Powierzanie egzekucji plutonom egzekucyjnym wojska budzio w armii niepodane nastroje. Ochotnikw na role oprawcw czsto w ogle brakowao. Tym gowaczom sprzed epoki komunizmu jako nie przychodzio na myl, e jeden kat i po jednej kuli w kark to zupenie wystarczy, aby rozstrzela ilu trzeba. Rzd Tymczasowy skasowa w ogle kar mierci zaraz po objciu wadzy. W lipcu 1917 roku przywrci j tylko w stosunku do armii czynnej i tylko na terenach przyfrontowych za przestpstwa wojskowe, morderstwa, gwat, rozbj i rabunki (ktrych wiele byo na tych terenach). By to jeden z tych najbardziej niepopularnych krokw, ktre doprowadziy w kocu do upadku Rzdu Tymczasowego. Hasem bolszewikw w przeddzie powstania byo: Precz z kar mierci, przywrcon przez Kiereskiego!. Zachowaa si relacja, wedle ktrej w Smolnym w nocy z 25 na 26 padziernika rozgorzaa dyskusja: czy jednym z pierwszych dekretw nie powinno by rozporzdzenie, kasujce raz na zawsze kar mierci? I Lenin wwczas wymia utopijne zamiary swoich towarzyszy. Dobrze wiedzia, e bez kary mierci nie bd mogli zrobi ani kroku w stron nowego spoeczestwa. Jednake formujc rzd koalicyjny z lewymi eserowcami i liczc si z ich bdnymi pogldami poszed na ustpstwa i w ten sposb 28 padziernika 1917 roku kara mierci zostaa jednak skasowana. Niczego dobrego ta dobrotliwo, rzecz jasna, da 2 W Szlisselburgu midzy 18841906 stracono trzynastu ludzi. Straszna cyfra... jak na warunki szwajcarskie. nie moga. Zreszt, co to bya za kasacja? W pocztkach 1918 roku Trocki kaza odda pod sd Aleksego Szczastnoja, nowego admiraa, za to, e odmwi zatopienia Floty Batyckiej. Przewodniczcy Trybunau Najwyszego Karklin, kaleczc jzyk rosyjski odczyta szybciutko sentencj: Rozstrzela w cigu 24 godzin. Na sali rozpocz si tumult: przecieskasowano! Prokurator Krylenko wyjani: Nie ma powodu do niepokoju. Kara mierci jest skasowana, owszem. Ale Szczastnoj nie bdzie poddany haniebnej karze tylko rozstrzelany. (No i zosta rozstrzelany). Jak wynika z oficjalnych dokumentw, kara mierci zostaa przywrcona w caej rozcigoci w czerwcu 1918 roku. To znaczy nie przywrcona, ale wprowadzona od nowa, jako symbol zupenie nowego etapu. Jeli zaoy, e acis3 nie zania danych, lecz tylko nie roz porzdza peni informacji i e rewtrybunay odwaliy w trybie jawnym tak sam robot, jak Czeka wykonaa w trybie pozasdowym, to okae si, e w 20 guberniach centralnej Rosji w cigu 16 miesicy (czerwiec 1918 padziernik 1919 rok) rozstrzelano ponad 16.000 osb, to znaczy PRZESZO TYSIC OSB MIESICZNIE4 (dodajmy, e wrd rozstrzelanych by take przewodniczcy pierwszego rosyjskiego (mianowicie petersburskiego, 1905) sowietu deputatw, ChrustalewNosar, jak rwnie ten grafik, ktry naszkicowa projekt legendarnego munduru czerwonoarmisty, noszonego w cigu caej
297
Aleksander Soenicyn
wojny domowej). A byy jeszcze Rewwojentrybunay z ich tysicami egzekucji co miesic. I Rewtrybunay kolejowe. By moe era egzekucji, ktra nastpia po 1918 roku, zmrozia i upoia do drtwoty Rosj nie tymi jawnie czy niejawnie orzekanymi pojedynczymi rozstrzelaniami, ktre pniej day w sumie tysice. Jeszcze straszniejsza nam si wydaje moda, ktra przyja si po obu stronach frontu wojny domowej, a potem wrd zwycizcw, polegajca na zatapianiu barek penych nie policzonych nigdy, nie spisanych, nawet nie spytanych o nazwisko setek ludzi. (Potopiono tak oficerw marynarki oraz innych zakadnikw w Zatoce Fiskiej, w morzach Biaym, w Kaspijskim i Czarnym, w jeziorze Bajka). Nie naley to do naszej opowieci trzymajcej si wskich ram wymiaru sprawiedliwoci, ale naley do historii obyczajw, od ktrych przecie wszystko zaley. Czy w caych naszych dziejach od samego Ju cytowany tom Dwa lala walki... 1920 r., str. 75. 4 Jeli ju porwnania, to macie jeszcze jedno: w cigu 80. szczytowych lat Inkwizycji (14201498) w caej Hiszpanii skazano na stos 10.000 ludzi, to jest okoo 10 osb miesicznie. Ruryka bya jaka faza takich okruciestw i tylu mordw, ktra daaby si porwna z popadziernikow wojn domow? Pominlibymy charakterystyczny zygzak, gdybymy nie zaznaczyli, e kara mierci zniesiona zostaa... w styczniu 1920 roku, a tak! Nieje den badacz moe znale si w kropce, widzc, jak ufno i pacyfizm przejawia dyktatura odrzucajc karzcy miecz, w chwili gdy na Kuba niu stoi jeszcze Denikin, na Krymie Wrangel, polska za kawaleria sioda ju konie. Ale po pierwsze ten dekret by bardzo rozwanie zredagowany: jego moc nie rozcigaa si na tryi bunay wojskowe (dotyczya akcji Czeki i trybunaw na ty ach). Po drugie dekret by poprzedzony profilaktyczn czyst k wizie (szczodrze posyano pod mur winiw, ktrzy mogli pniej podpa pod dekret) i po trzecie, jest to fakt najbardziej pocieszajcy, obowizywa on krtko tylko przez 4 miesice (pki wizienia znw si nie wypeniy). Dekretem z 28 maja 1920 roku WCzK znw otrzymaa prawo do rozstrzeliwania. Rewolucja stara si kadej rzeczy nada czym prdzej now nazw, aby wszystko wydao si nowym. Tak samo kara mierci zostaa przechrzczona na najwyszy stopie i nie kary, bynajmniej, lecz rodkw obrony spoecz n ej. Zasady prawodawstwa kar nego z 1924 roku wyjaniaj, e rodek ten wprowadzony zosta czaso wo, a do odwoania go przez WCIK raz na zawsze. I w 1927 roku zaczto go rzeczywicie odwoywa: zachowano go wycznie do karania przestpstw przeciw pastwu i armii (ar tyku 58 oraz dotyczce przestpstw przeciw obronnoci) jak rwnie, dodajmy dla cisoci, bandytyzmu (ale wiadomo jak szeroko w sensie politycznym interpretowano pojcie bandytyzmu w tych la
298
Aleksander Soenicyn
tach, a zreszt rwnie dzisiaj: od basmacza do litewskiego partyzan ta lenego, kady uzbrojony nacjonalista, nie zgadzajcy si z wadz centraln jest bandyt, jak tu wic wyrzec si takiego artykuu? I powstaniec agrowy, i uczestnik jakich tumultw miejskich te jest bandyt). Skasowano natomiast w X rocznic Padziernika kar mierci za przestpstwa z artykuw bronicych mienia i ycia osb prywatnych przed morderstwem, rabunkiem i gwatem. Na XV za rocznic Padziernika dodano kar mierci za wykrocze nia, omwione w ustawie z sidmegosmego: mowa o tej najwaniejszej ustawie wschodzcego ju socjalizmu, ktra obiecywaa poddanemu kul za kady okruch pastwowej wasnoci. Jak to zawsze na pocztku, rzucono si zewszd do stosowania tej ustawy i w latach 1932/33 rozstrzeliwano na jej zasadzie z osobliw gorliwoci. W tych spokojnych latach (jeszcze za kadencji Kirowa...) w samych tylko leningradzkich Krestach w grudniu 1932 roku oczekiwao na swoj kolej JEDNOCZENIE DWUSTU SZEDZIESICIU PICIU SKAZANYCH NA MIER5 a czy w cigu caego roku ta cyfra nie przekroczya w Krestach tysica? I c to byli waciwie za zoczycy? Skd wzio si tylu spiskowcw i wywrotowcw? A na przykad: siedziao tam szeciu kochonikw spod Carskiego Sioa, ktrzy tym zawinili, e po kochozowych (ich wasnymi rkoma robionych!) niwach, przeszli si po polach i na nierwnociach gruntu, ominitych przy kobie, wycili resztk kosw dla swoich krw. ANI JEDNEGO Z TYCH SZECIU CHOPW WCIK NIE UASKAWI I WYROK ZOSTA WYKONANY! Jaka tam Satyczycha? Jaki najpodlejszy nawet, najohydniejszy feudal potrafiby ZABI szeciu chopw paszczynianych za par nieszczsnych kosw?... To i niechby im tylko da par rzeg dotd bymy o tym czytali i przeklinali jego imi na lekcjach w szkole6. A dzi kamie w wod i nie ma ladu. I tylko wolno ywi nadziej, e kiedy jeszcze dokumenty potwierdz wyznanie mojego ywego wiadka. Gdy Stalin nigdy i nikogo poza tym nie zamordowa to za tych tylko szeciu carskosielskich muzykw te byby wart wiartowania, tak uwaam! A jeszcze maj czelno na nas pokrzykiwa Jak mielicie go demaskowa?, Zakca wieczny spokj wielkiego zmarego?... Po Stalinie tskni cay wiatowy ruch komunistyczny! a ja myl, e tylko kodeks karny. Zreszt Lenin z Trockim wcale nie lepsi. To oni przecie zaczli. Postarajmy si jednak wrci do relacji bezstronnej i beznamitnej. Rzecz jasna, WCIK na pewno by znis raz na zawsze kar gwn, skoro tak to byo obiecane, ale sk w tym, e w 1936 roku Ojciec i Nauczyciel znis raz na zawsze sam WCIK. Rada Najwysza za, ktra zaja jego miejsce, ju z samej nazwy trcia raczej epok carycy Anny Joannowny. Wtedy wanie najwyszy stopie sta si najwyszym wymiarem kary, nie za jakiej tam niewyranej obrony. Egzekucje lat 193738 nawet dla stalinowskiego ucha nie kojarzyy si ju z obron. 1 Jak wiadczy B., kalefaktor, noszcy jedzenie skazanym na mier.
299
Aleksander Soenicyn
6 Nie mwi si tylko uczniom, e Satyczycha na mocy wyroku (klasowego sdu) odsiedziaa za swoje bestialstwa 11 lat w lochu iwanowskiego klasztoru w Moskwie. (Prugawin, Monastyrskije Hurmy, wyd. Porednik, str. 39). Jaki znawca, jaki historyk prawa przytoczy nam dokadn statystyk tych egzekucji? Gdzie to archiwum specjalne, do ktrego mona si zakra, aby pozna te cyfry? Nie ma ich. Nigdy ich te nie bdzie. Omielimy si dlatego powtrzy tu jedynie cyfry z pogosek, co po wieym tropie, w latach 193940 snuy si pod powaami Butyrek, a ktre ronili czasem przed mierci pomocnicy Jeowa, ktrzy przeszli niedawno przez te cele (ju ci na pewno wiedzieli!). Mwili wic ludzie Jeowa, e w cigu tych dwch lat rozstrzelano na terenie Zwizku P MILIONA politycznych i 480.000 szemranych (z artykuu 593, rozwalano ich jako podpory Jagody; ta operacja podcia istnienie starej, zodziejskiej arystokracji). Czy s to cyfry w jakim stopniu niegodne wiary? Zakadajc, e egzekucje byy wykonywane nie w cigu dwch lat, lecz tylko przez ptora roku, powinnimy przyj jako redni miesiczn (dla artykuu 58) 28.000 rozstrzelanych. To dotyczy caoci ZSSR. Ale ile byo miejsc egzekucji? Liczc bardzo skromnie ptorej setki. (Byo ich na pewno wicej. W samym tylko Pskdwie w podziemiach.wielu cerkwi, w dawnych celach pustelnikw, NKWD urzdzi izby tortur i punkty egzekucji. Jeszcze w 1953 roku do tych cerkwi nie wpuszczano zwiedzajcych: bo archiwa; a tymczasem pajczyny tam nie zmiatano od dziesiciu lat, takie to archiwa. Przed pocztkiem prac restauracyjnych koci stamtd wywoono ciarwkami). Skoro tak, to w kadym z tych miejsc, kadego dnia wyprowadzano na rozstrzelanie po 6 ludzi. Czy to takie fantastyczne? To chyba nawet mniej ni w rzeczywistoci! Donosz mi z Krasnodaru, e w tamtejszej centrali GPU na ulicy Proletarskiej w 3738 roku co noc rozstrzeliwano 2Q0 ludzi! (Inne rda mwi, e przed 1 stycznia 1939 roku rozstrzelano 1 milion 700 tysicy ludzi). W latach Wojny Narodowej z rozmaitych powodw kar mierci to stosowano szerzej (na przykad w zwizku z militaryzacj kolei), to wzbogacano nowymi formami (kwiecie 1943 ustawa o wprowadzeniu kary mierci przez powieszenie). Wszystkie te wydarzenia opniy nieco obiecane zniesienie raz na zawsze i na wieczne czasy kary mierci, jednake nasz nard zasuy sobie w kocu swoj cierpliwoci i wiernoci na to dobrodziejstwo: w maju 1947 roku Jzef Wissarionowicz przymierzy krochmalony abot przed zwierciadem, uzna e mu do twarzy i podyktowa prezydium Rady Najwyszej dekret o zniesieniu kary mierci w okresie pokoju zjej zamian, co byo nowoci, na 25 lat wizienia. Ale nasz nard jest niewdziczny, ma skonnoci przestpcze i nie potrafi doceni prawdziwej wspaniaomylnoci. Dlatego mczyli si nasi wadcy, mczyli bez kary mierci przez dwa i p roku i 12 stycznia 1950 roku wydana zostaa ustawa zupenie odmienna: Biorc pod uwag wnioski napywajce ze strony republik narodowych (Ukraina?...), zwizkw zawodowych (uday si nam te zwizki, zawsze wiedz, czego ludziom trzeba), organizacji chopskich (to chyba przez sen podyktowa, bo wszystkie organizacje chopskie zostay przez Miociwie Nam Panujcego rozdeptane jeszcze w latach Wielkiego Przeomu), a take w imieniu dziaaczy kultury (o, to nawet prawdopodobne)... przywraca si kar mierci w stosunku do zdrajcw ojczyzny, szpiegw i dywersantw a zebrao ich ju si w zakadach karnych sporo. (Ale eby skasowa jednoczenie w i ar to zapomnieli,
300
Aleksander Soenicyn
ju zostaa). I tak ju zaczto od nowa stosowa nasz star, poczciw kosiark do gw, to atwo byo da jej szersze pole do dziaania: 1954 rok * za morderstwo z premedytacj; maj 1961 za zabr mienia pastwowego; i za faszowanie pienidzy; a take za terror w miejscach odosobnienia (to dla tych, co ukatrupi szpicla, albo postrasz administracj obozu); lipiec 1961 za wykroczenie przeciw przepisom p operacjach walutowych; luty 1962 za targnicie si (podniesienie rki) na ycie milicjantw i druynnikw * a take za dopuszczenie si gwatu; i raptem take za apownictwo. Ale to wszystko przecie czasowo, a do odwoania raz i na zawsze. Dzi rwnie tak si pisze7. I okazuje si, e najduej udao nam si bez kary mierci wytrzyma za, Elbiety Piotrowny. Wegetujc pogodnie i na olep, wyobraamy sobie skazanych na mierjako jednostki naznaczone fatalnym pitnem i nieliczne. Jestemy instynktownie przekonani, e nam si to nigdy zdarzy nie moe, e dla znalezienia si w celi mierci trzeba jeli nie cikiej zbrodni, to w kadym razie jakich wyjtkowych okolicznoci yciowych. Trzeba by porzdnie przemeblowa nasze gowy, ebymy mogli sobie to wyobrazi: w celach mierci siedziay tumy najzupeniej szarych ludzi za zupenie przyziemne uczynki i zalenie od zej lub dobrej doli bardzo czsto doczekiwali si oni nie uaskawienia, tylko czapy (tak nazywaj winiowie kar gwn, nie znosz oni porpatycznych * Ich odpowiednikiem s w Polsce Ludowej Ormowcy. 7 Wiedomosti Wierch. Sowieta SSSR, 1959, nr 1 Podstawy prawa karnego ZSSR, str. XX. terminw i staraj si wszystkiemu da miano jak najordynarniejsze i jak najkrtsze). Agronom rejonowego Wydziau Rolnego dosta wyrok mierci za omyki popenione przy analizie kochozowych nasion (a moe ta analiza nie dogadzaa zwierzchnoci) rok 1937. Przewodniczcy spdzielni rzemielniczej (wyrabiajcej szpulki do nici!) Mielnikow, skazany zosta na mier za to, e w warsztacie wybuch poar od iskry z lokomobili! rok 1937 (co prawda, uaskawiono go i dano 10 lat). We wspomnianych ju Krestach w 1932 roku czekali na mier: Feldman za to, e znaleziono u niego walut; Fajtelewicz z konserwatorium za to, e sprzeda kawaek tamy metalowej do wyrobu stalwek. Handel, od wiekw chleb i pociecha caych ydowskich pokole te sta si czym zasugujcym na kar mierci! Czy trzeba si wic dziwi, e dosta kar mierci wiejski chopak spod Iwanowa, Gieraka: na wiosennego witego Mikoaja poszed na zabaw do ssiedniej wsi, wypi sobie tgo i trzepn kijaszkiem po kbach nie milicjanta, nie! ale milicyjnego konia! (To prawda, e chcc zrobi teje milicji na zo, wyrwa desk z parkanu rady gromadzkiej, pniej zerwa druty telefonu rady i wrzeszcza: Chopaki, bi.to diabelskie nasienie!...). Czy nam pisana jest cela mierci nie od tego zaley, comy zrobili, albo czegomy nie zrobili. Zaley od obrotw znacznie wikszego koa, od biegu zewntrznych okolicznoci ogromnej wagi. Na przykad Leningrad jest oblony, trwa blokada. Co pomyli sobie najwyszy przedstawiciel wadzy w miecie, towarzysz danow, jeeli wrd spraw leningradzkiej suby bezpieczestwa, w cigu tych surowych miesicy nie bdzie adnej,
301
Aleksander Soenicyn
wymagajcej kary mierci? e Organy leniuchuj, wszak prawda? Powinny przecie by wykryte jakie wielkie spiski, kierowane z zewntrz przez Niemcw? Dlaczego za bytnoci Stalina, w 1919 roku, takie spiski zostay wykryte, a za danowa w 1943 roku nie ma ich? Skoro tak, to ju si robi: Natychmiast wykrywa si kilka spiskw o szerokim zasigu! Czowiek pi w swoim lodowatym, leningradzkim pokoju, a ju pazurzasta, czarna rka siga po niego. I nic tu od czowieka nie zaley. Wytypowany zostaje, powiedzmy, genera lejtnant Ignatowski okna jego mieszkania wychodz na New, wyj kiedy z kieszeni bia chusteczk, wysika nos to to sygna! Na domiar zego Ignatowski, jako inynier, lubi rozmawia z marynarzami o sprawach technicznych. Zakarbujmy to sobie! Ignatowski zostaje aresztowany. No, teraz si porachujemy! Prosz wymieni czonkw waszej organizacji. Ignatowski wymienia ich. Ot jeeli jeste bileterem Teatru Aleksandrowskiego, to istnieje bardzo niedue prawdopodobiestwo, e znajdziesz si w tym spisie, jeli jednak jeste profesorem Instytutu Technologii to znajdziesz si w spisie na pewno (znw ta przeklta inteligencja!) i czy co tu od ciebie zaleao? A wszyscy, ktrzy w takim spisie si znajd musz by rozstrzelani. Istotnie, wszyscy zostaj rqzstrzelani. Zostaje przy yciu tylko Konstanty Iwanowicz Strachowicz, jeden z najznakomitszych rosyjskich specjalistw w dziedzinie hydrodynamiki i oto dlaczego: jakie wysze szare bezpieczestwa pastwowego s niezadowolone, e spis by zbyt szczupy i e tak niewielu rozstrzelano. I Strachowicz zostaje wytypowany jako czowiek najlepiej nadajcy si na centraln figur nowej organizacji, ktra ma by wykryta. Wzywa go kapitan Altszuler: No i co? Celowo tak prdko przyznalicie si do wszystkiego i ju mielicie nadziej, e przeniesiecie si na tamten wiat, nie mwic przedtem ani sowa o waszym podziemnym rzdzie? Jakie stanowisko mielicie w nim?. Tak oto, dalej siedzc w celi mierci, Strachowicz wkracza w nowy krg ledztwa. Sam proponuje, aby uzna go za ministra owiaty (chciaby skoczy z tym wszystkim co prdzej!), ale dla Altszulera tego jeszcze za mao. ledztwo trwa, grupa Ignatowskiego tymczasem idzie pod mur. Na jednym z przesucha Strachowicza nagle ogarnia gniew: nie, eby chcia y, ale ju go znuyo umieranie, a najbardziej uprzykrzyo mu si to cae garstwo. I podczas gdy przesuchuj go krzyowym sposobem w obecnoci jakiego dygnitarza, Strachowicz wali pici w st: To was w kocu wszystkich rozstrzelaj! Nie chc wicej kama! Ja w ogle odwouj wszystkie moje zeznania!. I ten wybuch pomaga! Nie tylko e przestaj go poddawa dalszym przesuchaniom, ale na dugo zapominaj o nim, siedzcym w celi mierci. Wolno sdzi, e na tle powszechnej potulnoci wybuch desperacji zawsze pomaga. Rozstrzelano wic takie mnstwo z pocztku tysice, pniej setki tysicy. Dzielimy, mnoymy, wzdychamy, przeklinamy. Ale to w kocu cyfry. Naprzd czowiek supieje, pniej zapomina. Gdyby za kiedy krewni rozstrzelanych zoyli w jednym jakim wydawnictwie fotografie swoich pozabijanych bliskich, i gdyby pniej wydany zosta album tych zdj, kilka tomw takiego albumu to wertujc go i darzc ostatnim spojrzeniem te zgase oczy, moglibymy nie bylejak wzbogaci reszt naszego ycia. Taka lektura, prawie bez sw, osnuaby serce now otoczk ju na zawsze. W pewnym znanym mi domu byych zekw odprawiano taki ceremonia: 5 marca, w rocznic mierci Naczelnego Mordercy, stawia si na stoach fotografie rozstrzelanych
302
Aleksander Soenicyn
i zmarych w obozie pardziesit zdj, jakie udao si zebra. I cay dzie trwa w mieszkaniu ten obrzd na poy cerkiewny, na poy muzealny. aobna muzyka. Przychodz przyjaciele, patrz na fotografie, milcz, suchaj, prowadz ciche rozmowy, wychodz bez poegnania. A gdyby tak wszdzie... Zostaaby nam wtedy chocia maa szrama na sercu po tych zgonach. eby to chocia NIE BYO NA DARMO!... Jak si teraz to wszystko odbywa? Jak ludzie na to czekaj? O czym myl? Do jakich wnioskw dochodz i jak ich stamtd w yprowadzaj? I co czuj oni w ostatnich swoich chwilach? I jak waciwie... ich... no... jak ich...? Naturalna i bolesna jest ch ludzka, aby zobaczy, co jest za t zason (chocia nikogo z NAS, oczywicie to nigdy nie spotka). Naturalne jest take to, e ci, ktrzy ocaleli, nie opowiadaj o tym, co si dzieje na kocu, bo przecie darowano im ycie. Co dalej to wiedz tylko oprawcy. Ale oprawcy nic nie powiedz. (Ten synny wujek Loszaz Krestw, ktry wykrca skazacom rce do tyu, nakada kajdany, a jeeli prowadzony na mier krzykn w nocnym korytarzu egnajcie, bracia!, to nawet usta mu kneblowa po c miaby si warn spowiada? On pewno i teraz spaceruje sobie po Leningradzie. Ubrany jest przyzwoicie. Jeli zdarzy si warn go spotka w piwiarni na wyspach, alba na meczu to jednak go zapytajcie!). Ale nawet kat nie wie wszystkiego a do koca. Pakujc w karki nieme kule przy wtrze specjalnie zapuszczonego silnika, nie moe jednak zrozumie tego, co sam czyni; to sprawa jego przeznaczenia i jego tpego znieczulenia. Do samego koca on te nie siga myl! Do koca wiedz wszystko tylko zabici czyli nie wie nikt. Prawda, jeszcze artysta cho w sposb niejasny i nieoczywisty moe sign wyobrani a do samej kuli, do samego stryczka. To uaskawieni oraz pisarz dostarczyli nam elementw do naszych poj o celi mierci. Wiemy, na przykad, e skazacy w nocy nie pi, tylko czekaj. I e uspokojenie przychodzi dopiero nad ranem. Narokow (Marczenko) w powieci Wielkoci pozorne* mocno zepsutej przez z gry zaoon tez eby wszystko byo, jak u Do 8 Wydawnictwo im. Czechowa. stojewskiego, a nawet bardziej wzruszajco i rozdzierajco sam jednak scen rozstrzelania opisa, moim zdaniem, bardzo dobrze. Sprawdzi nie sposb, ale jako czowiek temu wierzy. Domysy pisarzy wczeniejszej epoki, na przykad Leonida Andriejewa, teraz ju mimowiednie trc baniami Kryowa. Bo i kto, jaki fantasta mg wtedy wyobrazi sobie cele mierci z 37. roku? Zaczby, oczywicie, dzierga swoj psychologiczn wczk: jak oni czekaj? jak przysuchuj si?... Kto za mg przewidzie i opisa nam takie oto nieoczekiwane doznania skazacw: 1. Skazani na mier marzn. Spa musz na cementowej pododze, pod oknem rwna si to trzem stopniom poniej zera (Strachowicz). Mona zmarzn na ko, zanim si czowiek doczeka rozstrzelania. 2. Skazani na mier cierpi z powodu ciasnoty i zaduch u. W pojedynczej celi upycha si siedmiu (to ju CO NAJMNIEJ), dziesiciu, pitnastu, albo i DWUDZIESTU OMIU skazacw (Strachowicz, Leningrad, 1942). I tak siedz w cisku tygodniami
303
Aleksander Soenicyn
i MIESICAMI! Co im tam koszmarne przeycia siedmiu powieszonych*! Ludzie ju si nie boj egzekucji, ju nie dr przed rozstrzelaniem, tylko myl: jakby tu nog wycign, jak obrci si na drugi bok? jakby zapa troch powietrza? W 1937 roku, kiedy w iwanowskich wizieniach Wewntrznym, Nr 1, Nr 2 i ledczym siedziao jednoczenie prawie 40.000 ludzi, chocia obliczone one byy na nie wicej ni 34 tysice w wizieniu nr 2 zmieszano razem: winiw ledczych, skazanych na obz, skazanych na kar mierci, uaskawionych, i jeszcze na dodatek drobnych zodziejaszkw. Wszyscy oni przez KILKA DNI w duej celi STALI w takim cisku, e nie sposb byo podnie albo opuci rki, a czowiek przycinity do nar ryzykowa zamaniem kolana. Byo to zim i winiowie wytukli szyby w oknach, aby si nie udusi (w tej celi czeka na mier skazany ju na rozstrzelanie, siwy jak gob Aaykin, od 1898 roku czonek RSDRP; z partii bolszewickiej wystpi w 1917 roku, po opublikowaniu tez kwietniowych). 3. Skazani na mier cierpi gd. Po wyroku mierci czekaj na jego wykonanie tak dugo, e najwaniejszym uczuciem, ktre nimi miota, nie jest strach przed rozstrzelaniem, lecz mka godu: jakby tu co zje? Aleksander Babicz w 1941 roku spdzi w celi mierci krasnojarskiego wizienia 75 dni! | Chodzi o Opowie o siedmiu wisielcach Leonida Andrijewa. Ju zupenie pogodzi si z losem i czeka na rozstrzelanie jako na jedyne i logiczne zakoczenie swojego nieskadnego ycia. Ale tymczasem spuch z godu i tu zamieniono mu wyrok mierci na 10 lat, a potem zacza si jego tuaczka po obozach. A kto w ogle najduej przebywa w celi mierci? Czy kto zna ten rekord?... Wsjewood Pietrowicz Golicyn, starosta (!) celi mierci przesiedzia w niej 140 dni (1938) ale czy to cyfra rekordowa? Chluba naszej nauki, profesor N.I. Wawiow czeka na rozstrzelanie przez kilka miesicy, omal czy nie CAY ROK. W charakterze skazanego na mier zosta ewakuowany do Saratowa, w miejscowym wizieniu siedzia w podziemnej celi bez okna, i kiedy latem 1942 roku doczeka si uaskawienia i przeniesienia do celi oglnej, nie mg ju chodzi i na spacery wynosili go wspwiniowie na rkach. 4. Skazani na mier pozbawieni s pomocy lekarskiej. Przebywajc dugo w celi mierci (1938 rok) Ochrymenko ciko si rozchorowa. Nie do, e nie przeniesiono go do szpitala, ale nawet lekarka nie zjawiaa si przez duszy czas. Gdy za przysza nareszcie to wcale nie wesza do celi, lecz przez krat w drzwiach, nie badajc chorego, ani o nic go nie pytajc, daa mu jakie proszki. U Strachowicza zacza si wodna puchlina ng, zameldowa o tym klucznikowi i w kocu przysano do niego... dentyst. Kiedy za lekarz w kocu si zjawi, to powstaje dylemat, czy powinien w ogle leczy skazanego, to znaczy przedua jego oczekiwanie na mier? Czy humanitaryzm lekarski nie powinien go skoni do dania szybszego wykonania wyroku? Oto jeszcze jedna scenka, zapamitana przez Strachowicza: wchodzi lekarz i w trakcie rozmowy z dyurnym wytyka palcem skazacw: to ju trup!... trup!... trup!.... (W ten sposb wskazuje dyurnemu cierpicych na dystrofi, nalegajc, e nie wolno przecie tak ludzi drczy, e czas ich nareszcie rozstrzela!). A dlaczego waciwie tak dugo ich trzymano? Czy brak byo oprawcw? Trzeba wzi pod uwag, e bardzo licznym skazanym proponowano a nawet proszono ich aby podpisali prob o uaskawienie, a gdy ci bardzo ju si wzdragali, nie chcc wicej adnych
304
Aleksander Soenicyn
kompromisw to podpisywano w ich imieniu. No, a urzdowy bieg papierkw przez wszystkie tryby maszyny nie mg by krtszy, trwa cae miesice. Chodzio zapewne o to, e zbiegay si tu kompetencje dwch rnych resortw. Resort ledczosdowy (jak to syszelimy z ust czonkw Kolegium Wojskowego bya to jedna cao) dy do wykrycia jak najwikszej iloci koszmarnie niebezpiecznych zbrodni i nie mg nie wymierza zbrodniarzowi nalenej kary to znaczy rozstrzelania. Ale skoro ju kara mierci zostaa orzeczona, zaprotokoowana i uznana za osignicie zarwno aparatu ledczego, jak sdu wszystkie te somiane chochoy, zwane skazanymi, panw sdziw wicej nie interesoway: to w istocie adnych rebelii nie byo i nic w yciu pastwa nie mogo zalee od tego czy skazani umr, czy te dalej bd y. W ten sposb los skazanych zaleaju tylko od widzimisi resortu wiziennictwa. Ten za resort, ssiadujcy z GUagiem patrzy! na winiw ju z innego, gospodarczego punktu widzenia. Jego zadania ilociowe polegay nie na tym, aby jak najwicej ludzi rozstrzela, lecz na tym, aby jak najwicej siy roboczej dostarczy na Archipelag. Naczelnik wewntrznego wizienia Wielkiego Domu Sokow, z tego punktu widzenia spojrza te raz na Strachowicza, ktry w kocu zacz si nudzi w celi mierci, wic poprosi o papier i owek, aby mc pracowa naukowo. Z pocztku napisa rozprawki: O zalenociach midzy pynami i ciaami staymi poruszajcymi si w nich, Mechanika kusz, resorw i amortyzatorw, nastpnie Zarys teorii statycznoci, przenieli go ju do oddzielnej naukowej celi, otrzymywa lepszy wikt, a tu ju zaczy przychodzi zamwienia z Frontu Leningradzkiego; opracowa dla nich problem przestrzennego wstrzeliwania si w cele latajce i skoczyo si na tym, e danow zamieni mu kar mierci na 15 lat (ale poczta z Wielkiej Ziemi sza po prostu bardzo powoli: wkrtce nadeszo zwyke uaskawienie z Moskwy, przy tym byo lepsze ni to od danowa: dano mu tylko dych9. A.N.P., docenta matematyki, siedzcego w celi mierci, postanowi! wykorzysta dla swoich prywatnych celw ledczy Krukow (a tak, tak, ten zodziejaszek): szo o to, e studiowa na wydziale zaocznym! I oto WZYWA P. z celi mierci i dawa mu do rozwizania zadania z teorii funkcji zmiennych w swoich (a najpewniej nie tylko w swoich) zadaniach domowych. Co wiedziaa wic literatura wiatowa o przedmiertnych mkach?... Wreszcie (relacja Czawdarowa) cela mierci moe by wykorzystana jako element ledztwa, jako rodek nacisku. Dwch winiw, uporczywie nie przyznajcych si do winy (Krasnojarsk), nagle wezwano na rozpraw, skazano na kar mierci i przeniesiono do celi mierci. (Czawdarow uywa mylcej formuy: zainscenizowano dla Wszystkie te wizienne rozprawki Strachowicz zachowa do dzi dnia. Jego kariera naukowa za kratami od tego sie dopiero zacza: mia w przyszoci stan na czele jednego z pierwszych w ZSSR zespow projektujcych silniki turboodrzutowe. nich komedi sdow. Ale kiedy kady sd jest inscenizacj komedii, jaki termin znale dla tej imitacji sdu? Teatr w teatrze, przedstawienie w trakcie przedstawienia). Kazano im zakosztowa do syta tego przedmiertnego bytowania. Wpuszczono do ich celi par kwok, rzekomo rwnie skazanych na mier. Ci za nagle oznajmili, e zdja ich skrucha i al, i tak uparci byli w czasie ledztwa, proszc klucznikw, aby zawiadomili ledczego, e gotowi ju s
305
Aleksander Soenicyn
wszystko podpisa. Dano im do podpisu odpowiednie deklaracje i wyprowadzono z celi w d z i e , a wic nie na rozstrzelanie. A ci naprawd skazani na mier, siedzcy w tej samej celi, ktrzy byli tylko tem tej ledczej maskarady te chyba co czuli, gdy inni okazywali skruch i dostawali za to uaskawienie. No, ale to tylko koszta wasne reyserskiej pomysowoci. Podobno Konstanty Rokossowski, przyszy marszaek, w 1939 roku dwukrotnie wywoony by do lasu na rozstrzelnie. Widzia ju wycelowane lufy, ale komenda pal! nie padaa i odwoono go do wizienia. To te rodzaj kary gwnej, stosowanej jako zabieg ledczy. No i nic takiego, jako si obeszo, marszaek y sobie piewajco i do nikogo nie mia pretensji. A zabi si pozwala czowiek prawie zawsze bez sprzeciwu, potulnie. Dlaczego kara mierci tak czowieka hipnotyzuje? Uaskawieni prawie nigdy nie wspominaj o wypadkach oporu w ich celi mierci. Ale to si take zdarza. W leningradzkich Krestach w 1932 roku skazani na mier wyrwali stranikom rewolwery i zaczli si ostrzeliwa. Po tym wypadku wprowadzono now metod: naprzd zagldano przez lipko, eby dobrze rozpozna upatrzonego, pniej wdzierao si do celi od razu piciu nieuzbrojonych stranikw i rzucao si na niego. Skazacw w celi byo osiemdziesiciu, ale przecie kady z nich poda odwoanie do Kalinina, kady czeka na uaskawienie i dlatego mwili sobie:,ja umr jutro, ale ty ju dzisiaj. Rozchodzili si wic na boki i obojtnie si przygldali, jak zakuwaj w kajdany czowieka, jak woa on o pomoc i jak mu wpycha si do ust dziecinn pieczk. (Czy kto pomyla kiedy, widzc tak pieczk, jak rne moe mie zastosowania?... C to za wietny przykad dla lektorw, ilustrujcych zasady dialektyki!). Nadziejo! Czy wicej si dodajesz, czy ich odbierasz? Gdyby w kadej celi skazani na mier rzucali si hurm na wchodzcych oprawcw to czy nie bardziej by to si przyczynio do przerwania acucha egzekucji, ni wszystkie odwoania WCIK razem wzite? Nie lepiej to broni si, gdy stoisz ju na skraju mogiy? Ale czy przy aresztowaniu nie byo ju wszystko tak samo przesdzone? Jednake wszyscy aresztowani na kolanach, jakby im nogi odcio pezli chwalebnym szlakiem nadziei. Wasyli Grigoriewicz Wasow wspomina, e tej nocy po wyroku, kiedy prowadzono go przez ciemny Kadyj i czterema pistoletami groono mu z czterech stron myla tylko o jednym: eby tylko nie zastrzelono mnie tutaj, po prowokatorsku, przy rzekomej prbie ucieczki. To znaczy, e jeszcze nie uwierzy w swj wyrok! Wci mia nadziej, e zachowa ycie... Zamknito go teraz w biurze milicji. Kazano mu si pooy na stole kancelaryjnym, a dwchtrzech milicjantw dyurowao bez przerwy, nie gaszc naftowej lampy. Jeden mwi drugiemu: Cztery dni suchaem i suchaem, a jako nie bardzo wiem, za co ich skazano? E, to nie na nasz rozum! W tym biurze przesiedzia Wasow pi dni i nocy: czekano na zatwierdzenie wyroku, aby mc przeprowadzi egzekucj w samym Kadyju, jako e bardzo trudno byo konwojowa skazacw gdzie dalej. Kto wysa w jego imieniu telegram z prob o uaskawienie. Nie uwaam si za winnego, prosz o darowanie ycia. Odpowied nie nadchodzia. W cigu wszystkich tych dni Wasowowi tak si trzsy rce, e nie mg
306
Aleksander Soenicyn
posugiwa si yk i siorba prosto z talerza. Wpada czasem Klugin, eby ponaigrawa si nad nimi. (Wkrtce po tej sprawie mia by przeniesiony z Iwanowa do Moskwy. By to rok gwatownych wschodw i zachodw dla GUagowskich gwiazd. Zblia si jednak czas ich otrzsin do tego samego wsplnego dou, tylko e tego oni nie wiedzieli). Ani zatwierdzenie wyroku, ani uaskawienie jako nie nadchodziy i trzeba byo jednak odwie do Kineszmy skazacw. Odwieziono ich czterema ptoratonwkami, kada z nich wioza jednego skazanego i siedmiu milicjantw. W Kineszmie znaleli si w klasztornych piwnicach (klasztorna architektura, oczyszczona z klasztornej ideologii, bardzo nam si przydawaa!). Tam przyczono do nich jeszcze innych skazanych na mier i odwieziono aresztanckim wagonem do Iwanowa. Na dworcu towarowym w Iwanowie odprowadzono na bok trzech z nich: Saburowa, Wasowa i jednego z tej nowej grupy, pozostaych za od razu zabrano bez wtpienia na rozstrzelanie, eby nie przecia wizienia. Tu nastpio poegnanie Wasowa ze Smirnowem. Trzech pierwszych odstawiono na podwrzec wizienia nr 1 i kazano mokn na lodowatej, padziernikowej plusze przez cztery godziny; przez ten czas wyprowadzano, przyprowadzano i rewidowano inne transporty. Waciwie nie byo adnego dowodu, e nie zostan jeszcze dzisiaj rozstrzelani. Jeszcze te cztery godziny trzeba przesiedzie na ziemi, bijc si z mylami. Bya taka chwila, gdy Saburowowi zdawao si, e go bior, aby zaprowadzi pod mur (tymczasem mia i do celi). Nawet nie krzykn, ale tak si wpi w rami ssiada, e to ssiad wrzasn z blu. Eskorta powloka Saburowa, jak wr, popdzajc go dgniciami bagnetw. W tym wizieniu byy cztery cele mierci na tym samym korytarzu, gdzie izolatki dla chorych i cele dla dzieci! Cele mierci miay podwjne drzwi: zwyke, drewniane z judaszem i elazne, z krat; kade drzwi miay dwa zamki (klucz od jednego mia stranik, od drugiego dyurny oddziau, aby nie mona byo otwiera inaczej, ni we dwjk). 43. cela ssiadowaa z gabinetem ledczym i nocami, kiedy skazacy czekali na rozstrzelanie, rozdzieray im uszy krzyki torturowanych. Wasow znalaz si w 61. celi. Bya to pojedynka: pi metrw wzdu, nieco wicej ni metr wszerz. Dwie elazne kojki przykute byy raz na zawsze grubymi sztangami do podogi. Na kadej z nich leao na waleta po dwch skazacw. A jeszcze czternastu leao poprzecznie na cementowej pododze. Na kadego wic oczekujcego mierci przypada niespena okie kwadratowy powierzchni! Chocia dawno wiadomo, e nawet umary ma prawo do trzech okci ziemi a Czechw powiada, e to jeszcze przymao... Wasow zapyta, czy rozstrzeli wuj e si tutaj od razu. My ju dawno siedzimy, a jako wci yjemy.... I zaczo si oczekiwanie wanie takie, jak w opisach: nikt nie pi przez ca noc, w zupenym przygnbieniu ludzie czekaj, a ich si wyprowadzi na stracenie, przysuchuj si kademu szmerowi, dochodzcemu z korytarza (to dugie oczekiwanie rwnie obnia zdolno czowieka do wszelkiego oporu!). Szczeglnie niespokojne s noce, nastpujce po dniu, gdy kto z celi dosta wiadomo o uaskawieniu: wyszed z rykiem radoci, w celi
307
Aleksander Soenicyn
za strach si zagci przecie razem z uaskawieniem nadeszy dzisiaj skd, z wysoka, rwnie odpowiedzi odmowne i tej nocy na pewno po kogo przyjd... Czasem w noty zgrzytnie zamek i cisn si wszystkie serca po mnie? Nie po mnie?! A to tylko klawisz odemkn drewniane drzwi, eby powiedzie byle co, na przykad: Zdj te rzeczy z parapetu! Przez to jedno otwarcie drzwi wszystkich czternastu zbliyo si o rok do wasnej mierci; wystarczy tak drzwi otworzy pidziesit razy i ju nie trzeba bdzie marnowa kul! A jednak wszyscy wdziczni s klawiszowi, e tylko o to chodzio: Zaraz si zdejmie, obywatelu naczelniku!. Po rannym wyjciu do wychodka, wolni ju od strachu, zapadali w sen. Pniej stranik wnosi kube z saamach i mwi: Dzie dobry!. Regulamin nakazywa, aby drugie, elazne drzwi otwierane byy tylko w obecnoci dyurnego starszego nadzorcy. Ale wiadomo, e ludzie lepsi s i bardziej leniwi od wasnych instrukcji i rozporzdze wic te klucznik wchodzi rano do celi bez dyurnego i zupenie po ludzku nie, to byo co wicej! mwi: Dzie dobry!. Dla kog jeszcze na wiecie by to dzie lepszy, ni dla nich! Peni wdzicznoci za ciepo tego gosu i ciepo tej bryj i, zasypiali teraz a do poudnia. (Tylko rankami przechodzio im jedzenie przez gardo! Po przebudzeniu, jeszcze za dnia, przewanie nie mogli ju je. Kto dostawa nawet paczki krewni mogli wiedzie, cho mogli te nie wiedzie o wyroku mierci wic paczki te staway si wspln wasnoci celi, ale leay i gniy w zatchej wilgoci). Zdarzaa si take we dnie chwila lekkiego oywienia. Przychodzi naczelnik oddziau ponury Tarakanow albo bardziej yczliwy Makarow i proponowa papier do pisania poda, pytajc, czy ci, ktrzy maj pienidze, nie chc wypisa sobie z kantyny czego do palenia. Takie pytania brzmiay dla nich albo zbyt cudacznie, albo nazbyt humanitarnie: co to, udaj, e nie jestemy skazani na mier? Skazacy wyamywali denka z pudeek do zapaek, robili na nich znaczki, jak na kostkach i grali w domino. Wasow szuka ulgi w snuciu opowieci ze wiata spdzielczego, ktre zawsze przybieray u niego odcie komiczny10. Jakub Pietrowicz Kopakw, przewodniczcy sudogskiego rejonowego komitetu wykonawczego, bolszewik od wiosny 1917 roku, jeszcze z frontowych czasw, dziesitki dni pod rzd siedzia, bez ruchu, ciskajc gow domi, a okcie kolanami i wci patrza w ten sam punkt na cianie. (Jak wesoa i atwa musiaa si wydawa mu we wspomnieniach wiosna 17. roku!. Ale tego i owego (oficerw) wtedy te zabito.). Gadatliwo Wasowa drania go: Jak ty moesz? A ty szykujesz si do rajskiego ywota? odgryza si Wasow, zachowujc swj woaski akcent nawet gdy mwi szybko. Jedno tylko chc zrobi powiem temu katu: pamitaj tyl Jego opowiadania o spdzielczoci s znakomite i godne osobnego opisu. ko ty! nie sdziowie, nie prokuratorzy ty jeden jeste winien mojej mierci i yj sobie teraz z t myl! Gdyby nie byo was, dobrowolnych katw, to nie byoby adnych wyrokw mierci! I niech mnie sobie zabija, gad!. Kopakowa rozstrzelano. Rozstrzelano te Konstantego Siergiejewicza Arkadiewa, byego kierownika wydziau rolnego w Aleksandrowsku, w okrgu Wladimirskim. Poegnanie z nim byo szczeglnie cikie. W rodku nocy przyszo po niego szeciu
308
Aleksander Soenicyn
stranikw, tupic buciorami. Zaczli go pogania, on za, agodny, grzeczny, dugo obraca i mi czapk w rku, starajc si odwlec chwil odejcia odejcia od ostatnich ywych ludzi. I kiedy ostatni raz powiedzia: egnajcie by ju prawie bez gosu. W pierwszej chwili, gdy okazuje si, kto ma by ofiar, pozostali czuj ulg (to nie ja!) ale zaraz po wyprowadzeniu czowieka, tym co zostali nie jest chyba wiele lej ni temu, kogo zabrano. Przez cay nastpny dzie nie mog mieszkacy celi ani rozmawia, ani je. Zreszt, Gieraka, ten co to chcia rozwali rad gromadzk, jad duo i dobrze spa, umiejc si po chopsku urzdzi nawet tutaj. Zdawao si, e wcale nie moe uwierzy, i zostanie rozstrzelany. (Nie rozstrzelano go te, zamieniono mu kar na dych). Niektrzy siwieli w oczach wsptowarzyszy w cigu trzech, czterech dni. Kiedy tak dugo czeka si na mier zd czowiekowi odrosn wosy, wic prowadzono ca cel do strzyenia, do kpieli. Wizienny dzie powszedni ma swoje prawa i nie dba o adne wyroki. Niejeden traci dar mowy, traci rozum ale nie baczc na to musia dalej czeka w celi na swoj kolej. Kto oszala w celi mierci, tego w tym stanie rozstrzeliwano. Do czsto nadchodziy zawiadomienia o uaskawieniu. Akurat tej jesieni 1937 roku po raz pierwszy po rewolucji wprowadzono kary 15i 20letnie, one te zastpiy spor cz wydanych ju wyrokw mierci. Zamieniali take na 10 lat. Zdarzaa si te czasem zamiana na 5 lat, w krainie cudw moliwe s rwnie takie wypadki: wczoraj jeszcze czowiek by godzien tylko mierci, a dzisiaj dosta dziecinny wyrok, jest lekkim przestpc i w obozie moe nawet liczy na poruszanie si bez eskorty. Siedzia w ich celi W.N. Chomenko, 60letni kubaski Kozak, byy esau, dusza celi jeeli cela mierci moe mie dusz: dowcipkowa, umiecha si pod wsem, nie pokazywa, jak mu ciko. Jeszcze pod koniec japoskiej wojny przesta by zdolny do suby liniowej i wyspecjalizowa si w hodowli koni. Pracowa w gubernialnym zarzdzie rolnictwa, a w latach 30. by ju w iwanowskim okrgowym wydziale rolnym inspektorem Czerwonej Armii, to znaczy, e dawa baczenie, aby najlepsze konie przypaday wanie wojsku. Aresztowany zosta i skazany na rozstrzelanie za to, e jak to szkodnik poleci miszkowa ogierki nie pniej ni w trzecim roku ycia, czym poderwa si bojow Czerwonej Armii. Chomenko zoy prob o kasacj wyroku. Po upywie 55 dni zjawi si w celi odddziaowy i zawiadomi go, e skarga skierowana bya do niewaciwej instancji. Zaraz wic na cianie celi, owkiem oddziaowego Chomenko wykreli w adresie jedn nazw i wpisa zamiast niej inn, jakby podanie dotyczyo paczki papierosw. Z t kulfoniast poprawk w adresie skarga wdrowaa jeszcze 60 dni, tak, e Chomenko czeka na mier ju w sumie 4 miesice. (A czekaj sobie i rok, i dwa, to my wszyscy na ni, na kostuch, latami czekamy! Czy cay nasz wiat nie jest w kocu cel mierci?...). I w kocu nadesza cakowita rehabilitacja! (Bo tymczasem Woroszyow zaleci, aby kastrowa przed upywem trzeciego roku). To grb se kop to wdk op! Uaskawie byo wic do sporo, ten i w liczy na to coraz bardziej. Ale Wasow, porwnujc swoj spraw z innymi i co najwaniejsze pomny na swoje zachowanie si na rozprawie, by przekonany, e jego wypadek jest ciszy. Bo i kogo tu w takim razie posya pod mur? Przynajmniej poowy skazanych to tak czy owak nie minie? By wic pewien, e go rozstrzelaj. Jednego tylko chcia i na mier z podniesion gow.
309
Aleksander Soenicyn
Waciwe mu zawadiactwo ulego w nim przez ten czas jakby steniu i postanowi by zuchway a do samego koca. Zdarzya si te odpowiednia okazja. Robic obchd wizienia, Czynguli naczelnik oddziau ledczego iwaowskiego bezpieczestwa nie wiedzie czemu (chyba po to, by poczu ekscytujcy dreszczyk) kaza otworzy drzwi celi mierci i stan na jej progu. Zacz co mwi i w kocu zapyta: A jest tu kto z kadyjskiej sprawy? Mia na sobie jedwabn koszulk z krtkimi rkawami. Pojawiy si one u nas dopiero co i wci jeszcze wydaway si babskim strojem. Czy ta koszula, czy te on sam skropiony by sodkawymi perfumami, ktrymi zapachniao nawet w celi. Wasow wawo wskoczy na kojk i krzykn na cay gos: A co to znw za kolonialny oficer?! Won std, morderco! I z wysokoci nar, co mia ducha w piersi i gstej liny w ustach, plun naczelnikowi w twarz. I trafi! Ten otar gb i wycofa si. Wej bowiem do tej celi mia prawo tylko w towarzystwie szeciu stranikw, zreszt nie wiadomo nawet, czy mu to prawo przysugiwao. Prawomylny krlik nie powinien robi takich rzeczy. A co, jeeli wanie u tego Czynguli le twoje akta i wanie od niego zaley wiza na twoim podaniu o uaskawienie? Przecie chyba nie bez powodu pyta: A jest tu kto z kadyjskiej sprawy?. Pewno wanie dlatego si zjawi. Ale jest pewna granica, poza ktr ju si nie chce, ju przykrzy si by prawomylnym krlikiem. Jest to chwila, w ktrej krlik doznaje olnienia: wszystkie krliki s tylko dostarczycielami misa i futra, a dlatego jedyne co mog zyska, to tylko zwoka, nie za prawo do ycia. Jest to chwila, gdy chce si woa: A nieche was diabli, strzelajcie ju prdzej!. W cigu 41 dni oczekiwania na rozstrzelanie wanie to uczucie rozjtrzenia narastao we Wasowie. W iwanowskim wizieniu dwa razy podsuwano mu do podpisu podanie o ask lecz wci odmawia. Ale 42 dnia wezwano go do boksu i oznajmiono, e Prezydium Rady Najwyszej zamienio mu kar mierci na 20 lat pozbawienia wolnoci z zesaniem do obozw pracy poprawczej i z pozbawieniem praw obywatelskich na przecig nastpnych lat 5. Poblady Wasow umiechn si krzywo i nawet w takiej chwili zdoby si na koncept: Dziwne. Skazano mnie za niewiar w zwycistwo socjalizmu w jednym kraju. Ale czy sam Kalinin w to wierzy, jeeli sdzi, e jeszcze za dwadziecia lat potrzebne bd u nas obozy?... Wydawao si to wtedy nie do pojcia jeszcze za 20 lat! C, uznano je za potrzebne nawet po 40 latach... XII KARA WIZIENIA Ach, to poczciwe rosyjskie sowo ostrg, oznaczajce wizienie! Jakie ono. jdrne, jakie krzepkie! Ma si wraenie, e jest w nim caa krzepa i moc tych cian, spoza ktrych
310
Aleksander Soenicyn
nie sposb si wyrwa, a wszystko skupione jest w tych szeciu literach i srogo, i ostro (ta ostro, co si wpija jeowymi igami w mord, co smaga niegiem oczy i skuwa mrozem gb, ostro ciosanych kow zewntrznej ony obozu i ostro zasiekw z kolczastego drutu), i ostrono winiarska te bokiem si o to sowo ociera no, a r o g, ten rg w zakoczeniu? To rg sterczy tu widomie, grozi! wprost w nas jest wymierzony! A jeli obj spojrzeniem cae rosyjskie ycie wizienne i obyczaje, no, ca t instytucj w trakcie ostatnich, powiedzmy, 90 lat, to wida ju niejeden rg, lecz cae dwa: narodowolcy nadziali si na samo ostrze tego rogu, na ten czubek, ktry bodzie najdotkliwiej, tak, e nie sposb go odbi go piersi ale przecie stopniowo przytpi si on, zaokrgli przytar, a opyn cakiem i sta si jakby ju nawet nie rogiem, ale guzkiem wrd sierci (w pierwszych latach XX wieku). Lecz oto pniej (po 1917 roku) rycho zaczy si przebija pierwsze szpice nowej tyki, i dalej, i dalej, ju si formuj groty, ju sycha wara!, ju si toto znw pnie w gr, zaostrza, twardnieje, rogowacieje i gdzie koo 38. roku wbija si czowiekowi ot, choby w t pulsujc jamk nad obojczykiem, pod szyj. Powstaje oficjalny termin: t i u r z a k, tiuriemnoje zakluczenije, izolacja wizienna. I jak dzwon na trwog, bijcy daleko, w nocy, raz do roku wtruje mu skrt: TON! Tiurma Osobogo Naznaczenija, wizienie specjalne. Jeli t parabol przymierzy do losu ktrego z winiw carskiego Szlisserburga1 to z pocztku a straszno: wizie ma tylko numer, nigdy si jego nazwiska nie wymienia; andarmi jakby musztrowani na ubiance: ani sowa wasnego nie powiedz. Sprbuj zajkn si my... zaraz: mwcie tylko w swoim imieniu!. Grobowa cisza. Cela wiecznie pogrona w pmroku, szyby nieprzejrzyste, podoga asfaltowa, lufcik otwiera si tylko na 40 minut dziennie. Do jedzenia tylko postny kapuniak i kasza. Nie wydaj z biblioteki dzie naukowych. Widzenie tylko raz na dwa lata. Dopiero po trzech latach wizie otrzymuje ponumerowane arkusiki papieru do pisania2. Ale pniej pomalutku robi si luniej, kanty si cieraj: jest ju biay chleb, wydaj take winiowi herbat i cukier; jak masz pienidze to moesz sobie to i owo dokupi; palenia te si ju nie zabrania; wstawiono ju przejrzyste szyby, lufcik moe by stale otwarty; ciany pomalowano janiejsz farb; patrze a s te ju ksieczki, abonowane w miejskiej bibliotece; poszczeglne dziaki wiziennego warzywnika przegrodzone s siatk, mona rozmawia i nawet prowadzi przez nie wykady. I ju si wycigaj aresztanckie rce: dajcie nam jeszcze troch ziemi! I ju dwa due wizienne dziedzice zostaj pocite na dziaki uprawne. I wkrtce mamy ju czterysta pidziesit gatunkw kwiatw i warzyw! S ju kolekcje eksponatw naukowych, stolarnia, kunia, ju zarabiamy troch, kupujemy ksiki, nawet rosyjskie publikacje polityczne i zagraniczne czasopisma. Wolno korespondowa z bliskimi. Spacer? choby nawet przez cay dzie. I po jakim czasie pisze Wiera Figner ,ju nie nadzorca krzycza na nas, tylko my na niego. A gdy w 1902 roku odmwi przekazania wyej jej skargi Figner zerwaa za to nadzorcy epolety! A oto skutki: przyjecha wojskowy sdzia ledczy i na wszelkie sposoby przeprasza Wier Figner za grubiastwo nadzorcy! Jak doszo do tego przesunicia, do tgo zelenia Wiera Figner wyjania, e czciowo byo to wynikiem ludzkich zalet poszczeglnych komendantw, czciowo za, andarmii zyli si z tymi, ktrych pilnowali, przyzwyczaili si. Niemao zapewne
311
Aleksander Soenicyn
zawdziczali winiowie wasnej nieustpliwoci, poczuciu godnoci i samoopanowaniu. Ale ja sdz, e zadecydowa klimat tych lat, wiee, wilgotne podmuchy wyprzedzajce nawanic, ten wietrzyk wolnoci, ktry ju snu si nad 1 Pami pracy (Zapieczatlionnyj trud) Wiery Figner. 2 P.A. Krasikow, ten sam, ktry skae pniej na mier metropolit Beniamina, czyta w twierdzy Piotra i Pawia Kapita (ale tylko przez rok, bo go wypucili). spoeczestwem! Gdyby nie on, to mona by najwyej wkuwa co poniedziaek z andarmami krtki kurs (ale go jeszcze nie byo), musztrowa i dba o dyscyplin. I zamiast Pamici pracy doczekaaby si Wiera Nikoajewna za zerwanie epoletw dziewiciu gramw w lochu. Do rozchwierutania i osabienia carskiego systemu wiziennego doszo, rzecz jasna, nie samo przez si tylko dlatego, e cae spoeczestwo razem z rewolucjonistami starao si go podway i wymia. Carat przegra wasn gow nie w Lutym, w czasie ulicznej strzelaniny, tylko o kilka dziesicioleci wczeniej: w momencie, gdy modzie z zamonych rodzin zacza uwaa pobyt w wizieniu za zaszczyt, liniowi za oficerowie (a nawet gwardzici) podanie rki andarmowi za dyshonor. Im bardziej te wiotcza system wizienny, tym ostrzej rysoway si kontury zwyciskiej etyki winiw politycznych i tym wyraniej czonkowie partii rewolucyjnych zdawali sobie spraw z siy wasnej i swoich wasnych nie za pastwowych praw. I wtedy to nadszed rok Siedemnasty, a na jego karku wjecha Osiemnasty. Przejdmy od razu do 18. Przedmiot naszej analizy nie pozwala nam zajmowa si duej 17.: po marcu wszystkie wizienia polityczne (kryminalne rwnie) karne i ledcze, a take wszystkie miejsca cikich robt opustoszay i jak waciwie przeyli ten rok wizienni klucznicy i nadzorcy z katorgi to zagadka; zapewne psim swdem uchowali si na ogrdkach dziakowych, pomagajc sobie upraw ziemniaczkw. (Po 1918 ju im byo znacznie lej, a w wizieniu na Szpalernej jeszcze w 1928 roku dosugiwali si emerytury przy nowym reymie; jako to leciao). Ju w ostatnim miesicu 1917 roku zaczo stawa si jasne, e bez wizie jednak nie mona si obej, e niektrych ludzi nie mona trzyma gdzie indziej, jak za krat (patrz rozdzia II) po prostu dlatego, e nie ma dla nich miejsca w nowym spoeczestwie. W ten sposb rozog midzy rogami przebyto jednym skokiem, na olep i zaczto domacywa si drugiego rogu. Oczywicie, powiedziane zostao z punktu, e okropnoci carskich wizie nigdy wicej ju si nie powtrz: e nie ma mowy o stosowaniu dolegliwoci w charakterze rodkw wychowawczych, e nie bdzie w wizieniach ani milczenia, ani cel pojedynczych, ani izolowanych spacerw z jakim tam obowizkiem chodzenia gsiego, e nie bdzie nawet zamykania cel3! drodzy gocie, kontaktujcie si ze sob, roz Tom zbiorowy Od wizie... mawiajcie, ile dusza zamarzy, skarcie si jeden drugiemu na bolszewikw. Nowe wadze wizienne skupiy za uwag na przygotowaniu bojowym stray zewntrznej i zajte byy przejmowaniem masy spadkowej po caracie w postaci wiziennych budynkw i zasobw (nie bya to ta cz machiny pastwowej, ktr naleao rozwali, a pniej zbudowa od nowa). Okazao si na szczcie, e wojna domowa nie doprowadzia do zburzenia adnego z gwnych wizie centralnych. Konieczne
312
Aleksander Soenicyn
byo tylko odcicie si od tych starych, zaszarganych terminw. Teraz nazywano je politizolatorami; wykazujc t dwudzieln nazw, e czonkowie byych rewolucyjnych partii uznani s za politycznych przeciwnikw i e kraty maj ju nie charakter represyjny, lecz i ich zadaniem jest tylko izolacja (i to zapewne tymczasowa) tych staromodnych rewolucjonistw od nowego spoeczestwa w fazie niepowstrzymanego rozwoju. W tej wanie intencji pod sklepieniami starych centralniakw (w Suzdalu zdaje si ju od czasw wojny domowej) znaleli si eserowcy, esdecy i anarchici. Wszyscy oni wrcili do wizie wiadomi swoich aresztanckich praw i pamitajc o dawnej tradycji ich obrony. Uwaali, e maj pene prawo (wywalczone za czasw caratu i potwierdzone przez rewolucj) do specjalnej politycznej racji ywnociowej (wliczajc w to rwnie p paczki papierosw dziennie); do zakupw na rynku (twarg, mleko); do nieskrpowanych spacerw po wiele godzin dziennie; do uywania przez wizienn administracj formy wy w rozmowach z nimi (sami za w obecnoci kogo z administracji nie wstawali); dalej wsplne celki dla ma i ony; gazety, czasopisma, ksiki, przybory pimienne i przedmioty osobistego uytku z brzytwami i noycami wcznie wszystko to w celi; trzy razy miesicznie wysyanie i otrzymywanie korespondencji; raz na miesic widzenie; oczywicie okna musz by przejrzyste (nie byo jeszcze wtedy poj kaganiec, blinc); adnych przeszkd przy odwiedzaniu innych cel: spacerniki z trawnikiem i krzakami bzu; wolny wybr towarzystwa w czasie spacerw i prawo do przerzucania woreczka z poczt z jednego spacernika na drugi; ekspediowanie kobiet w ciy z wizienia na zesanie dwa miesice przed porodem4. Ale to wszystko wchodzi dopiero w zakres politreymu. Polityczni winiowie lat dwudziestych dobrze jeszcze pamitali co idcego znacznie dalej: samorzd winiw politycznych i pynce std po 4 Od 1918 roku ju si wcale nie krpowano i zamykano w wizieniach rwnie eserki w odmiennym stanie. czucie, e jest si w wizieniu czstk caoci, ogniwkiem gromady. Samorzd (wolne wybory starostw, dbajcych wobec administracji o wszystkie interesy wszystkich winiw) osabia presj wizienia na poszczeglnych skazanych bo bra j na wsplne barki i potgowa kady protest bo dawa mu si chru. Tego to wszystkiego zaczli oni broni! Wadze za wizienne wszystko postanowiy im odebra! Zacza si tedy gucha walka, bez salw artyleryjskich; tylko czasem rozlegay si wystrzay karabinowe, a brzk wybijanych szyb sycha przecie nie dalej ni o p wiorsty. Toczya si gucha walka o resztki wolnoci, o resztki prawa do wasnych opinii, trwaa ta gucha walka prawie 20 lat, ale nie powicono jej piknie ilustrowanych foliaw. I wszystkie jej przypywy i odpywy, rejestry zwycistw i klsk, s dla nas dzisiaj niedostpne, poniewa Archipelag nie ma wasnego pimiennictwa, a tradycja ustna koczy si wraz z ludzkim yciem. I czasem tylko przypadkowo odamki tej bitwy dolatuj do nas, owietlone ksiycowym, wtrnym i niewyranym blaskiem. Ale mymy te niele przez ten czas zhardzieli! znamy ju bitwy oddziaw pancernych, znamy ju eksplozje atomowe wic co to dla nas w ogle za bitwa, przy ktrej caej parady zamyka si ludzi na klucz, a winiowie, pragnc wprowadzi w ycie swoje prawo do wzajemnych kontaktw, pukaj gono w mury, przerzucaj si okrzykami z okna do okna, spuszczaj grypsy na nitkach z pitra na pitro i domagaj si, eby
313
Aleksander Soenicyn
przynajmniej starostowie frakcji partyjnych mogli swobodnie chodzi z celi do celi? Czy to dla nas prawdziwa walka, jeeli naczelnik wizienia ubiaskiego wchodzi do celi, za anarchistka Anna Gwa (1926 rok) lub eserka Katia Olicka (1931 rok) odmawiaj wstawania przy jego wejciu? (A ten dzikus za kar pozbawia je prawa... wychodzenia z celi za potrzeb). To ma by walka, jeeli dwie dziewczyny, Szura i Wiera (1925 rok) protestujc przeciw poniajcemu, ubiaskiemu zakazowi prowadzenia rozmw inaczej ni szeptem zaczynaj gono piewa w celi (nic szczeglnego, tylko o wionie i bzach) a wwczas naczelnik wizienia, otysz Dukes wlecze je za wosy korytarzem do wychodka? Albo jeeli (1924 rok) w aresztanckim wagonie leningradzcy studenci piewaj rewolucyjne pieni, a eskorta pozbawia ich za to wody do picia? Studenci krzycz: Nawet carscy konwojenci nie zrobiliby tego! wic eskorta bierze si do bicia? Albo gdy eserowiec Kozw w trakcie wysyki etapem do Korni gono wyzywa stra od oprawcw i gdy za to wczony jest po ziemi i bity? Przecie przyzwyczailimy si uwaa za odwag tylko ten jej rodzaj, ktry przejawia si na wojnie (no i jeszcze ten od lotw kosmicznych), co to dzwoni orderami. Zapomnielimy o innej odwadze cywilnej a tylko ona! tylko ona! tylko ona potrzebna jest naszemu spoeczestwu! tylko jej u nas nie wida... W 1923 roku w wiatskim wizieniu eser Stryski i towarzysze (ilu ich byo? jak si nazywali? przeciw czemu protestowali?) zabarykadowali si w celi, oblali materace naft i sami si spalili w zupenej zgodzie z tradycjami Szlisselburga, eby ju nie siga gbiej. Ale ile podobny gest robi haasu niegdy, jakie to poruszenie wywoao w caym rosyjskim spoeczestwie! teraz za nie dowiedziaa si o tym ani Wiatka, ani Moskwa, ani historia. A tymczasem miso ludzkie skwierczao na ogniu zupenie tak samo! Pomys zamiany wysp Soowieckich na miejsce zesania wzi si ze spostrzeenia, e to bardzo odpowiedni punkt, poniewa przez p roku nie ma on cznoci ze wiatem zewntrznym. aden krzyk stamtd nie dojdzie, moesz tam spokojnie bawi si w caopalenie. W 1923 roku przywieziono tam przeto z Pertominska (pwysep Onieski) grup aresztowanych socjalistw i rozmieszczono w trzech odlegych pustelniach klasztornych. Oto pustelnia Sawwatiewska dwa oddziay byego hospicjum dla ptnikw, cz jeziora naley do ony obozowej. Przez pierwsze miesice wydaje si, e wszystko jest w porzdku: przestrzegany jest politreym, niektrym krewnym udaje si dotrze a tu na widzenia, a wszystkie pertraktacje z administracj wizienn prowadzone s przez starostw trzech partyjnych grup. Caa ona pustelni jest on woln, wewntrz niej wizie moe i rozmawia, i robi wszystko bez przeszkd. / Ale ju wtedy, o wicie epoki Archipelagu, rozpezy si uporczywe pogoski: politreym bdzie zlikwidowany... likwiduj politreym... I rzeczywicie, doczekawszy si poowy grudnia gdy koczy si nawigacja i wszelka czno ze wiatem naczelnik soowieckiego obozu Eichmans5 obwieci: owszem, wydana zostaa nowa instrukcja w sprawie reymu wiziennego. Nie wszystko zostaje skasowane, bynajmniej! ograniczone bdzie prawo korespondencji i co tam jeszcze, a najwaniejsze, e z dniem 20 grudnia 1923 roku zabrania si wychodzenia z mieszkalnych budynkw po 6 wieczorem.
314
Aleksander Soenicyn
Frakcje partyjne decyduj si na protest, escrowcy i anarchici wyaniaj grup ochotnikw, ktrzy wanie 20 grudnia maj wyj na spa Jak przypomina Eichmanna, co?... cer demonstracyjnie, po szstej wieczr. Ale naczelnik Sawwiatiewskiej pustelni Nogtiew tak ma ch postrzela sobie, e jeszcze przed fataln 6 godzin (a moe nie nastawi dobrze zegarka? jeszcze wtedy nie sprawdzao si wedug radia), uzbrojeni konwojenci weszli w obrb ony i otworzyli ogie do winiw, spacerujcych spokojnie i w zgodzie z regulaminem. Trzy salwy. Szeciu zabitych, trzech ciko rannych. Nastpnego dnia przyjecha Eichmans: to godne poaowania nieporozumienie. Nogtiew zostanie usunity (dosta! przeniesienie i awans). Pogrzeb zabitych. Chr piewa w soowieckim pustkowiu stary, rewolucyjny marsz aobny. (Czy aby nie po raz ostatni zezwala si na to zawodzenie po dopiero co zabitych?). Przywalili ich mogi wielkim gazem morenowym i wyryli na nim nazwiska6. Nie sposb powiedzie, aby prasa ten wypadek przemilczaa. W Prawdzie pojawia si wzmianka petitem: winiowie napadli na stranikw i szeciu ludzi zgino. Uczciwa gazeta Rote Fahne pisaa za o buncie na Solwkach7. Ale politreym zosta uratowany! I przez cay rok nikt nie zajkn si o nowych zmianach. Przez cay 1924 rok, owszem. Ale pod jego koniec rozpezy si uporczywe pogoski, e w grudniu znw zacznie si wprowadzanie nowego regulaminu. Smok ju poczu gd, potrzebne mu byy nowe ofiary. I oto trzy pustelnie socjalistyczne Sawwiatiewska, Troicka i Muksamska, lece na trzech rozmaitych wyspach, potrafiy jednak nawiza konspiracyjn czno i tego samego dnia wszystkie partyjne frakcje ze wszystkich trzech pustelni zoyy owiadczenia z ultymatywnymi daniami wobec Moskwy i administracji wysp Soowieckich: albo przed kocem nawigacji wszyscy winiowie bd std wywiezieni, albo te dotychczasowy regulamin ma pozosta w mocy. Tern in ultimatum oznaczono na dwa tygodnie, groc, e inaczej we wszystkich pustelniach rozpocznie si godwka. Taka jedno zasugiwaa na uwag. Takiego ultimatum nie mona puci mimo uszu. Dzie przed upywem terminu przyjecha Eichmans kolejno do kadej pustelni i owiad 6 W 1925 roku gaz zosta odwrcony, przez co napisy zniknely z oczu. Kto bywa na Solwkach jako turysta niech poszuka i sam popatrzy! 7 Wrd eserowcw siedzcych w Sawwatiewskiej pustelni by rwnie Jurij Podbielski. Zgromadzi on wiadectwa lekarskie dotyczce soowieckiej masakry, pragnc je w przyszoci gdzie opublikowa. Ale po upywie roku, podczas rewizji w Swierdowskim wizieniu tranzytowym, wykryto dokumenty w podwjnym dnie jego kuferka. Tak oto potyka si rosyjska Historia... czy, e Moskwa odpowiedziaa odmownie. Nastpnego wic dnia we wszystkich trzech pustelniach (czno midzy nimi te miaa ulec przerwaniu) rozpoczto godwk z tym, e wolno byo pi wod. W Sawwatiewskiej godowao okoo 200 ludzi. Sami podjli postanowienie, aby chorych od tego obowizku uwolni. Lekarz aresztant codzienne bada godujcych. Godwka kolektywna zawsze trudniejsza jest do przeprowadzenia ni indywidualna; decyduje przecie wytrzymao nie najsilniejszych, lecz najsabszych uczestnikw. Godwka ma sens tylko wtedy, gdy wszyscy decyduj si na ni
315
Aleksander Soenicyn
stanowczo, gdy kady zna innych osobicie i jest ich zupenie pewien. Kiedy udzia bierze kilka rnych frakcji partyjnych, gdy uczestnikw jest kilkuset nieuniknione s rozbienoci i rozterka moralna podsycana jeszcze przez innych. Po pitnastu dobach godu w Sawwatiewskiej pustelni trzeba byo przeprowadzi tajne (urny przenoszono z izby do izby) gosowanie: trzyma si dalej, czy przerwa godwk? A Moskwa i Eichmas czekali sobie: sami przecie godu nie czuli, stoeczne gazety nie rozwodziy si nad godwk, nie byo te studenckich wiecw pod soborem Kazaskim. Gucha taj no nadawaa ju miao dany ksztat naszej historii. Pustelnie postanowiy zakoczy godwk. Nie wygray jej. Ale, jak si okazao, nie przegray jej rwnie: regulamin w czasie tej zimy nie uleg zmianie, dodano tylko obowizek wyrbu i dowozu drzewa z lasu; to ju byo logiczne. Wiosn za 1925 roku okazao si, e godwka przyniosa w rezultacie wygran: aresztantw ze wszystkich trzech pustelni ewakuowano z wysp Soowieckich! Na stay ld! Dosy ju polarnych nocy i procznej izolacji! Tylko e eskorta i warunki wyywienia w drodze byy (jak na owe czasy) jakie bardzo surowe. Wkrtce za okazao si, e winiowie padli ofiar podstpu: pod pretekstem, e starszyzna powinna korzysta z pewnych wygd, ulokowano starostw w sztabowym wagonie, razem ze sprztem gospodarczym. W ten sposb grupa zostaa jakby bez gowy. Wagon ze starostami odczepiono w Wiatce i posano do Tobolskiego izolatora. Dopiero wtedy wyjanio si, e zeszoroczna godwka zakoczya si klsk: siln i wpywow starszyzn odcito do reszty po to, aby przykrci rub. Jagoda i Katanian osobicie kierowali operacj rozmieszczenia byych wyspiarzy w dawno ju gotowym, lecz a do tej chwili stojcym pustk budynku wiziennym Grnouralskiego izolatora, ktry w ten sposb zosta przez nich zainaugurowany wiosn 1925 roku (naczelnikiem zosta niejaki Dupper) aby zasyn w przyszoci i budzi potem przez cae dziesiciolecia zasuony strach. W izolatorze przybyszom z Sowek od razu odebrano swobod ruchw: cele zamknite zostay na klucz. Udao si mimo wszystko wybra nowych starostw, nie mieli oni jednak ju prawa do odwiedzania cel. Wzbronione zostao przekazywanie bez ogranicze pienidzy, rzeczy i ksiek z jednej celi do drugiej, jak to bywao dawniej. Gdy pewnego razu ktry z winiw zacz woa drugiego stojcy na wiey wartownik strzeli w okno ccii. W odpowiedzi urzdzono raban powybijano szyby, poniszczono wizienne sprzty. (A W naszych wizieniach warto dobrze si namyle nad podobnym gestem jak wybijesz w celi szyb, to mog jej wcale na zim nie wstawi, nic nadzwyczajnego. To za caratu szklarz musiaby przybiec duchem). Walka trwaa dalej, aleju z desperacj i w warunkach niekorzystnych dla skazacw. W 1928 roku (wedug relacji Piotra Piotrowicza Rubina) zjakiej tam przyczyny nowa powszechna godwka ogarna cay Grnouralski izolator. Ale teraz ju nie byo dawnej solennej atmosfery ani wasnego lekarza i przyjacielskiej zachty. Ktrego dnia godwki stranicy zaczli wdziera si do cel w przewaajcej liczbie i po prostu bi wyndzniaych ludzi pakami i buciorami. Pobili ich wic i godwka si skoczya. Naiwn wiar w skuteczno godwek zawdziczamy dawnym dowiadczeniom i starym ksikom. Godwka za jest broni wycznie moraln, kto po ni siga, ten
316
Aleksander Soenicyn
zakada, e jego stranik nie wyzby si jeszcze resztek sumienia. Albo e boi si on gosu opinii. I tylko wtedy godwka ma znaczenie. Carscy stranicy wizienni byli jeszcze zieloni: jeli wizie zaczyna godwk przejmowali si, wzdychali, troszczyli si o niego, przenosili do szpitala. Przykadw jest mnstwo, ale nie im jest powicona ta praca. To wrcz mieszne, ale wystarczyo, e Walentynow godowa przez 12 dni i uzyska nie jak tam ulg, lecz BEZWARUNKOWE WYPUSZCZENIE NA WOLNO w okresie ledztwa (i wyjecha do Szwajcarii, do Lenina). Nawet w orowskim centralniaku katorniczym kada godwka koczya si niezmiennie sukcesem. Winiowie z pomoc godwki uzyskali zagodzenie reymu w 1912 roku, a w 1913 dalsze ustpstwa, w ich liczbie prawo do wsplnych spacerw wszystkich katornikw politycznych. Spacery te tak mao byy widocznie zakcane przez nadzorcw, e winiom udao si dziki temu skompilowa i przesa za mury swj apel Do ludu rosyjskiego (podkrelam chodzi o apel wystosowany przez winiw skazanych na cikie roboty!), ktry zosta! OPUBLIKOWANY! (tu ju czowiek rozdziawia gb! kto tu zwariowa?). W 1914 roku w numerze 1. czasopisma Wiestnik katorgi i ssyki8 (a sam ten Wiestnik to mao? moe by te u nas sprbowa podobnej publikacji?). W 1914 roku kosztem piciu dni godwki co prawda bez wody, Dzieryriski i czterech jego towarzyszy uzyskali zaspokojenie wszystkich swoich licznych da, dotyczcych warunkw pobytu w wizieniu9. Prcz cierpie sprawianych przez sam gd, godwka nie grozia aresztantowi adnymi innymi kopotami. Nie mona go byo za godwk pobi, postawi drugi raz przed sdem, powikszy mu wyrok, rozstrzela, ani wysa etapem. (Wszystko to poznali winiowie w pniejszym okresie). Podczas rewolucji 1905 roku i w latach nastpnych aresztanci poczuli si w takim stopniu gospodarzami wizie, e nie fatygowali si nawet, aby proklamowa godwk, lecz albo niszczyli wizienne sprzty (tzw. obstrukcja), albo posuwali si do tego, by ogasza strajk, chocia wydawaoby si, e nie ma to w ich wypadku sensu. Tak na przykad w miecie Nikoajew w 1906 roku 197 aresztantw z miejscowego wizienia proklamowao strajk uzgodniony, oczywicie, z towarzyszami z zewntrz. Z okazji tego strajku ci towarzysze wydrukowali ulotki i zaczli zwoywa codziennie wiece pod bramami wizienia. Wiece te (aresztanci za rozumie si samo przez si asystowali przy nich, bo okna niczym nie byy zasonite) miay zmusi administracj do przyjcia da strajkujcych. Nastpnie ci z ulicy, i ci stojcy przy okiennych kratach piewali chrem rewolucyjne pieni. Cigno si to (bez adnych przeszkd! a by to rok porewolucyjnej reakcji) przez osiem dni pod rzd! Dziewitego dnia wszystkie dania aresztantw zostay przyjte! Podobne akcje miay wwczas miejsce rwnie w Odessie, Chersoniu i Jelizawietgradzie. Zwycistwa byy wtedy atwe! Dobrze byoby sprawdzi przy okazji, jak przebiegay godwki za czasw Rzdu Tymczasowego, ale c, tych kilku bolszewikw, ktrzy midzy wypadkami lipcowymi a rebeli Korniowa siedzieli w wizieniu (Kamieniew, Trocki, troch duej Raskolnikow), nie miao wida powodu do proklamowania godwek. * Gernet, Historia carskich wizie, Moskwa 1963 rok, tom V, rozdz. 8.
317
Aleksander Soenicyn
Ibidem. W latach 20. na budujc histori godwek pada cie (oczywicie zaley z czyjego punktu widzenia...) Ten szeroko znany i, zdawaoby si, tak skuteczny sposb walki zaczyna by stosowany, co byoby zrozumiae, nie tylko przez oficjalnie uznanych politycznych, lecz rwnie przez nie uznanych za takich kaerw (artyku 58) i przez rozmaite przypadkowe elementy. Jednake jako stpiy si te strzay, tak niegdy gboko drce, albo moe przechwytywaa je zaraz w locie jaka elazna rka. Co prawda, przyjmowane s jeszcze pisemne deklaracje o rozpoczciu godwki i niczego wywrotowego w nich si tymczasem nie widzi. Ale wprowadzane s w ycie nieprzyjemne nowe zasady: godujcy powinien by odizolowany w specjalnej pojedynce (w Butyrkach w baszcie Pugaczowa); o godwce nie powinien wiedzie nie tylko, skory do wiecowania, wiat zewntrzny, nie tylko ssiednie cele, ale nawet ta cela, w ktrej protestujcy siedzia a do tej chwili wszak to rwnie jaka spoeczno i od niej te powinien by odcity. Przepis znajduje uzasadnienie w tym, e administracja powinna mie pewno, i godwka przeprowadzana jest w sposb rzetelny e towarzysze z celi nie dokarmiaj cichcem godujcego. (A jak to byo sprawdzane dawniej? Wierzono na sowo honoru?...). Mimo to, mona byo jeszcze w tych latach osign drog godwki uznanie jakich osobistych da. W pocztkach lat 30. zaznacza si nowy zwrot myli pastwowej w stosunku do problemu godwek. Bo i na co zday si pastwu nawet takie osabione, izolowane, na poy zduszone godwki? Czy nie blisi bdziemy ideau jeli zaoymy, e aresztanci w ogle nie maj wasnej woli ani monoci podejmowania wasnej decyzji, bo wszak myli za nich i decyduje administracja? Tak, chyba tylko tacy winiowie mo^ mie prawo do istnienia w nowym spoeczestwie. W pocztkach lat 30. przestano zatem przyjmowa uzasadnione nawet deklaracje o rozpoczciu godwki. Godwka jako sposb walki wicej nie istniej e! oznajmiono w 1932 roku Katarzynie Olickiej i wielu jeszcze innym. Wadze skasoway godwki! I basta. Ale Olicka nie podporzdkowaa si i godwk rozpocza. Pozwolono jej godowa w pojedynczej celi pitnacie dni i nocy. Nastpnie zabrano j do szpitala, gdzie celowo stawiano przed ni mleko i suchary. Jednake nie poddaa si pokusie i dziewitnastego dnia odniosa zwycistwo: otrzymaa prawo do duszych spacerw, czytania gazet i paczek politycznego Czerwonego Krzya. (Niele trzeba si byo wysiH, eby dosta te, dozwolone przez prawo, paczki!). A w ogle by to sukces drobniutki i zbyt wielkim kosztem osignity. Olicka wspomina rwnie bezmylne godwki, przeprowadzane przez innych winiw: niektrzy godowali po 20 dni, aby dosta zatrzyman w administracji paczk, albo po to, aby mc sobie dobra innego towarzysza spacerw. Czy to warto? Przecie wwiezieniu nowego typu nie moe czowiek odzyska raz utraconych si. Prawosawny sekciarz Kooskow zabra si do godwki i 25. dnia umar. Czy w ogle mona pozwoli sobie na godwk w Wizieniu Nowego Typu? Przecie Stranicy Nowego Typu korzystajc z przywilejw sekretu i tajnoci prowadzili takie oto potne rodki przeciw godwkom: 1. Bezgraniczn cierpliwo administracji. (Poznalimy j ju przy omawianiu poprzednich przykadw).
318
Aleksander Soenicyn
2. Wprowadzanie w bd. To take konsekwencja tajnoci. Kiedy kady krok staje si wiadomy korespondentom gazet, wprowadzanie w bd wcale nie jest atwe. W naszych za warunkach dlaczego waciwie nie ucieka si do oszustwa? W 1933 roku, w chabarowskim wizieniu. S.A. Czebotariow godowa przez 18 dni dajc, aby zawiadomiono rodzin o miejscu jego pobytu (przyjechali z KWD, on nagle zagin i niepokoi si o on, ktra o niczym nie wiedziaa). 17. dnia odwiedzi go zastpca naczelnika OGPU Kraju Chabarowskiego Zapadnyj oraz chabarowski prokurator naczelny (ju ze samych rang wida, e dugie godwki nie byy zjawiskiem tak znowu czstym). Pokazali mu oni kwit telegraficzny: widzicie, ona zawiadomiona! przez co skonili go do zjedzenia bulionu. Kwit za by faszywy! (Dlaczego jednak zajy si spraw a tak wysokie szare? Nie o ycie Czebotariowa im chodzio. Najwidoczniej w pierwszej poowie lat 30. istniaa jeszcze jaka osobista odpowiedzialno wadz za przecigajce si godwki). 3. Sztuczne odywianie przemoc. Chwyt ten z pewnoci zapoyczono ze zwierzyca. Stosowany by moe te tylko tam, gdzie wszystko jest tajne. W 1937 roku sztuczne odywianie byo ju, jak si zdaje, szeroko stosowane. Na przykad w czasie grupowej godwki socjalistw w jarosawskim wizieniu centralnym, 15. jej dnia zastosowano sztuczne odywianie wobec wszystkich uczestnikw. Zabieg ten pod wieloma wzgldami przypomina zgwacenie zreszt nie jest niczym innym: czterech mocnych chopw rzuca si na sab ludzk istot po to, aby pokona jej opr, pokona tylko raz i nie jest wane, co dalej bdzie z tym czowiekiem. Wystpuje tu tak samo, jak przy gwacie element amania woli: nie tak bdzie, jak ty chcesz, tylko tak, jak ja chc, le i nie sprzeciwiaj si. Usta otwiera si specjaln szpatuk, rozszerza si otwr midzy zbami, wprowadza si szlauch: ykajcie!. Jeli za czowiek nie chce yka, szlauch wsuwa si gbiej i pynny roztwr pompuje si wprost do przeyku. Nastpnie robi si masa brzucha, aby wizie nie mg zwymiotowa. czne wraenie zbrukania moralnego, ckliwej sodyczy w ustach i bogiej peni w odku jest rozkosznie mie. Nauka nie zasypiaa gruszek w popiele i opracowane byy wkrtce take inne metody karmienia: przez odbytnic, kroplwk przez nos. 4. Nowy pogld na godwki. Godwka jest kontynuacj dziaalnoci kontrrewolucyjnej w murach wizienia, stanowi przeto podstaw do wymierzenia nowej kary. To nowe nastawienie stwarzao moliwo narodzin zupenie nowej dziaalnoci praktycznej Wizienia Nowego Typu, ale pozostao raczej w dziedzinie pogrek. I, rzecz jasna, nie poczucie humoru przeszkodzio ich realizacji, lecz chyba lenistwo: po co to wszystko, skoro wystarczy cierpliwie odczeka? Cierpliwo i jeszcze raz cierpliwo sytego wobec godnego. Gdzie w rodku 1937 roku nadesza dyrektywa: administracja wizienia ju wicej zupenie nie odpowiada za wypadki mierci podczas godwki! Znikn ostatni lad osobistej odpowiedzialnoci! (Teraz by ju nie przyszed aden naczelny prokurator do Czebotariowa!...). Co wicej: aby rwnie funkcjonariusze ledczy nie doznawali adnych cierpie dusznych, zalecono, aby dni godwki wszcztej przez winia ledczego nie byy zaliczane do przewidzianych terminw ledztwa, to znaczy: naley nie tylko uwaa, i adna godwka nie miaa miejsca, ale nawet traktowa te dni jako spdzone na wolnoci! Niech jedynym uchwytnym skutkiem godwki bdzie wycieczenie aresztanta! Innymi sowy: chcesz zdycha? To zdychaj!!
319
Aleksander Soenicyn
Arnold Rappoport mia nieszczcie podj godwk w archangielskim wizieniu wewntrznym akurat w momencie nadejcia tej dyrektywy. Bya to godwka szczeglnie cika, wic zdawaoby si tym wiksze powinna bya zrobi wraenie mianowiciesucha, bez wody, trwaa 13 dni (porwna tylko te 5 dni przez ktre w ten sam sposb godowa Dzieryski, zreszt nie w samotnej celi i zakoczone zwycistwem). I w cigu tych trzynastu dni do pojedynki, gdzie go przeniesiono, wpada tylko czasem felczer, nie przyszed za ani lekarz, ani te nikt z administracji, choby po to, aby zapyta: o co chodzi, co chce on osign t godwk? A do koca nikt go o to nie spyta... Jedynym przejawem zainteresowania ze strony stray byo przeprowadzenie starannej rewizji w pojedynce, przy ktrej zabrano mu schowan szczypt machorki i kilka zapaek. Tymczasem Rappoport protestowa w ten sposb przeciw pastwieniu si nad nim ledczego. Do swojej godwki przygotowa si naukowym sposobem: otrzymawszy wczeniej paczk, jad tylko maso i obwarzanki, czarnego za chleba nie bra do ust ju od tygodnia. Doprowadzi si godwk do takiego stanu, e donie mia niemal przejrzyste. Przypomina sobie, e mia poczucie lekkoci i jasnoci myli. Poczciwa,zawsze umiechnita straniczka Marusia wesza ktrego dnia do jego pojedynki i szepna: Przerwijcie godwk, i tak nie pomoe, dadz warn umrze! Trzeba byo tydzie wczeniej zacz.... Posucha rady i przerwa godwk nic nie osignwszy. Dano mu przynajmniej grzanego czerwonego wina z buk, po czym stranicy przenieli go na rkach do celi oglnej. Po kilku dniach znw zaczy si przesuchania. (Jednake, godwka nie bya zupenie daremna: ledczy zrozumia, e Rappoport ma do siy woli i e nie boi si mierci, wic te ledztwo zelao. Patrzajcie, to z ciebie taki wilk! powiedzia mu ledczy. A wilk przytakn Rappoport. I waszym psem nigdy nie bd). Rappoport jeszcze raz pniej rozpocz godwk, tym razem w kotasskim wizieniu tranzytowym, lecz miaa ona odcie raczej komiczny. Oznajmi, e da wznowienia ledztwa, i e nie pjdzie dalej z transportem. Na trzeci dzie przyszli po niego: Zbieraj si, etap rusza! Nie macie prawa! Ja goduj. Wwczas czterech zuchw podnioso go z ziemi, zacigno do ani i wrzucio tam jak wr. Po ani, tym samym sposobem odnieli go na wacht. Trudna rada, Rapoport dwign si jako i powlk si za maszerujcym etapem przecie za plecami mia ju psy i bagnety. W ten sposb Wizienie Nowego Typu odnioso zwycistwo nad buruazyjnymi godwkami. Silny nawet czowiek nie mia ju adnej innej monoci przeciwstawienia si machinie wiziennej prcz samobjstwa. Ale czy samobjstwo to sposb walki? Czy to nic kapitulacja? Eserka Katia Olicka uwaa, e znaczenie godwek, jako metody walki, poderwane zostao powanie przez trockistw i komunistw, idcych ich ladem do wizie: Ze zbytni atwoci proklamowali je i ze zbytni atwoci je przerywali. Nawet I.N. Smirnow, ich przywdca jak twierdzi Olicka przed moskiewskim procesem 4 dni godowa, ale szybko si podda i przerwa godwk. Podobno przed rokiem 1936 trockici z zasady odrzucali wszelki rodzaj godwek przeciw wadzy sowieckiej i nigdy nie udzielali poparcia godujcym eserom i esdekom10.
320
Aleksander Soenicyn
Niechaj historia oceni, czy suszny to zarzut, czy te niesuszny. Skdind nikt ciej nie zapaci za godwki ni trockici (do ich godwek i strajkw w obozach przejdziemy jeszcze w czci III). atwe proklamowanie i przerywanie godwek jest zapewne w ogle charakterystyczne dla natur zapalnych, emocyjnych. Ale takie natury zdarzay si rwnie wrd starych rosyjskich rewolucjonistw, czste s i we Woszech, i we Francji ale przecie nigdzie ani w Rosji, ani we Woszech, ani we Francji nie potrafiono ludzi tak godwek oduczy, jak to zrobiono z nami w Zwizku Sowieckim. Zapewne wcale nie mniej ludzi pado ofiar i nie mniej hartu duchowego przejawiono w zwizku z godwkami w drugiej poowie naszego wieku ni w pierwszej. Jednake zabrako w kraju opinii publicznej! i dlatego wanie mogo zapuci korzenie Wizienie Nowego Typu, a zamiast atwych zwycistw, udziaem winiw stay si ponoszone w pocie czoa klski. Mijay dzisiciolecia i czas robi swoje. Godwka pierwsze i najbardziej naturalne prawo aresztanta stawaa si ju dla samych winiw rzecz obc i niezrozumia, coraz mniej byo jej amatorw. Stranikom wiziennym za zaczo si wydawa, e godwka to albo idiotyzm, albo zoliwe wykroczenia. Kiedy w 1960 roku Gennady Smieow, pospolitak, rozpocz w leningradzkim wizieniu swoj dug godwk, wszedjednak pewnego dnia do jego celi prokurator (a moe robi tylko obchd oglny) i zapyta: No i po co si tak mczycie?. Smieow odpar: Prawda milsza mi jest ni ycie! Sowa te uderzyy prokuratora i wydaway mu si tak bezmylne, e nastpnego dnia Smieow zosta odwieziony do leningradzkiego specszpitala (domu wariatw) dla aresztantw. Lekarka powiedziaa mu wprost: Istnieje przypuszczenie, e cierpicie na schizofreni. Blisko grotw rogu, tam gdzie si tyka ju zwa, sterczay bye centralniaki, zwane od 1937 roku specizolatorami. Tamszono tam wte ludzkie resztki, odbierano ostatni szczt powietrza i wiata. I godwka zdziesitkowanych, znuonych socjalistw w obostrzonym jarosaws 10 Na odwrt za zawsze dali dla siebie poparcia od eserowcw i esdekw. W 1936 roku, w transporcie karagaskokolymskim nazywali zdrajcami i prowokatorami tych, ktrzy odmawiali podpisu pod ich telegramem do Kalinina z protestem przeciw wysianiu awangardy rewolucji (to znaczy ich) na Kolyme. (Relacja Makotiskiego). kim izolatorze w pocztkach 1937 roku, by to ju jeden z ostatnich rozpaczliwych poryww. Wci jeszcze dali oni wszystkiego tego co dawniej i prawa wyboru starostw, i swobodnego kontaktu midzy celami, dali ale chyba ju nie wierzyli, e to osign. Pitnastodniowa godwka, chocia zakoczona przymusowym karmieniem przez odbytnic doprowadzia jednak do odwojowania jakiej czstki ich praw: godzinnego spaceru, okrgowej gazety, zeszytw do notatek. Zdoali to sobie wywalczy, ale jednoczenie zabrano im ich wasne rzeczy i wrzucono do cel jednakowe, aresztanckie drelichy, uniform specizolatora. A po niedugim czasie obcito p godziny spaceru, pniej odebrano dalszych 15 minut. Byli to wci ci sami ludzie, wczeni po wszystkich wizieniach i zesaniach w myl regu Wielkiego Pasjansa. Niektrzy ju od 10, niektrzy od 15 lat nie wiedzieli co to
321
Aleksander Soenicyn
zwyczajne ludzkie ycie, znali tylko ndzne wizienne arcie albo godwki. Nie wymarli jeszcze wszyscy z tych, ktrzy przed rewolucj potrafili odnosi zwycistwa nad wizienn stra. Jednake wwczas ich sojusznikiem by Czas, przeciwnik za z kadym dniem by sabszy. Teraz natomiast mieli przeciw sobie i Czas i sprzymierzonego z nim, coraz mocniejszego przeciwnika. Byli wrd nich rwnie ydzie modzi ci, ktrzy zaczli uwaa si za eserw, esdekw, albo anarchistw ju po unicestwieniu tych partii i jedynym przeznaczeniem tych neofitw byo tylko siedzenie po wizieniach. Caa wizienna walka socjalistw, z kadym rokiem coraz bardziej beznadziejna, toczya si w samotnej prni, prawie ju bezpowietrznej. To byo co innego ni za carskich czasw, gdy wydawao si, e wystarczy tylko odemkn wizienne wrota, a spoeczestwo obrzuci winiw kwiatami. Rozkadali stronice gazet i widzieli, jak si ich obrzuca wyzwiskami, jak ich si nawet pomyjami oblewa (przecie wanie socjalici wydawali si Stalinowi elementem najbardziej niebezpiecznym dla jego socjalizmu) a lud milcza i co waciwie pozwalao przypuszcza, e wspczuje tym, za ktrych nie tak dawno gosowa przy wyborach do Konstytuanty? Ale ju nawet gazety przestay ich wyklina bo tak nikym wydawao si niebezpieczestwo, groce ze strony rosyjskich socjalistw, tak mao wan, tak iluzoryczn sama ich obecno. Na wolnoci wspominano o nich ju tylko w czasie przeszym i zaprzeszym, a modziey nawet na myl nie przychodzio, e s jeszcze gdzie ywi eserzy i ywi mienszewicy. I na czymkentskim albo czerdyskim zesaniu w izolatorze Grnouralskim czy Wadimirskim, jak mogli ci ludzie nie wpa w rozterk w ciemnej pojedynce, ju opatrzonej w kaganie, jak mogli nie pomyle, e i program ich i przywdcy mylili si tylko, e bdna bya caa ich taktyka i praktyka? I zaczo im si wydawa, e wszystkie ich akcje niczym si od bezsennoci nie rniy. I ycie, strawione na samych tylko cierpieniach zaczo im si rysowa jako fatalny bd. Cie samotnoci rozpostar si nad nimi czciowo take dlatego, e w trakcie pierwszych lat porewolucyjnych w naturalny sposb przyjwszy z rk GPU zasuony tytu winiw politycznych, tak samo w naturalny sposb zgodzili si oni z GPU, e wszyscy, stojcy na prawo od nich11, poczynajc od konstytucyjnych demokratw nie s to winiowie politycznie, lecz tylko kaerzy, kontra, nawz dziejw. I ci, co brali na siebie krzy za wiar Chrystusow take zaliczani byli do k a e r w. Ten kto nie chce zna ani prawicy ani lewicy (a to w przyszoci my, my wszyscy!) te jest uznany za k a e r a. W ten sposb czciowo dobrowolnie, czci za bezwiednie, odcinajc si od innych, boczc si, dokonali oni konsekracji przyszego artykuu 58, w ktrego jam take i oni mieli jeszcze wpa. Przedmioty i ludzkie dziaania wygldaj zdecydowanie inaczej, zalenie od punktu, z ktrego sieje rozpatruje. W tym rozdziale opisujemy wizienn kalwari socjalistw z ich punktu widzenia i oto staje ona przed nami w czystym blasku tragedii. Ale ci kaerzy, ktrych polityczni traktowali na Sowkach z lekcewaeniem, ci kaerzy tak o tej sprawie mwi: Polityczni? Byli jacy niesympatyczni: do wszystkich odnosili si z pogard trzymali si osobno, zawsze tylko ze swoimi, wci si domagali tych swoich ulg i przydziaw. A midzy sob wci si kcili. Trudno, ale w tych sowach te syszy si akcent prawdy. I te bezpodne, nieskoczone, mieszne wrcz dyskusje. A te dania dodatkowych przydziaw w obecnoci tumu godnych i biednych wspwiniw?
322
Aleksander Soenicyn
W epoce sowieckiej honorowy tytu winia politycznego okaza si darem zatrutym. I nagle pojawia sijeszcze taki zarzut: a czemu to socjalici, tak beztrosko uciekajcy z katorgi za cara zmikli nagle w sowieckim wizieniu? Gdzie ich ucieczki? Ucieczki w ogle zdarzay si czsto ale kto przypomina sobie ucieczk socjalisty? Ci za winiowie, ktrzy uwaali si za stojcych jeszcze bardziej na lewo od socjalistw trockici i komunici ci z kolei patrzyli wil Nie lubi tych poj lewica, prawica; s umowne, wymienne i pozbawione treci. kiem na socjalistw, jako na k a e r w, nie lepszych ni inni i w ten sposb krg samotnoci si zamyka. Trockici i komunici uwaajcy swoje pogldy za najczystsze i najdoskonalsze, darzyli pogard, a nawet nienawici socjalistw (a take siebie wzajem), siedzcych za tymi samymi kratami, spacerujcych po tych samych wiziennych podwrcach. Olicka pisze w swoich wspomnieniach, e w tranzytowym wizieniu w zatoce Wanino (1937 rok), kiedy socjalici z mskiej ony usiowali krzykami porozumie si i podzieli si nowociami z towarzyszkami z eskiej ony, odgrodzonej parkanem komunistki Liza Kotik i Maria Krutikowa nie posiaday si z oburzenia, e to nieodpowiedzialne zachowanie si socjalistw moe wszystkich narazi na administracyjne kary. Powtarzay: Wszystkie nasze nieszczcia przez tych socjalistycznych gadw. (Wyjanienie gbokie i jake zgodne z dialektyk!) Wszystkich ich warto by wydusi! A tamte dwie dziewczyny z ubianki pieway w 1935 roku tylko o bzach, bo jedna z nich bya eserk, a druga komunistk z opozycji i dlatego nie miay wsplnego politycznego repertuaru, a zreszt w ogle opozycjonistka nie powinna bya wsplnie z eserk bawi si w protesty. I podczas gdy w carskim wizieniu rozmaite partie czsto czyy si dla wsplnych akcji (przypomnijmy tylko ucieczk z centralnika w Sewastopolu), to w sowieckim wizieniu kada frakcja uwaaa, e czysto jej sztandaru wymaga, by nie czy si nigdy z innymi. Trockici walczyli osobno, izolujc si od socjalistw i komunistw, komunici za w ogle nie walczyli, jak bowiem mona pozwoli sobie na walk przeciw wasnej wadzy i wasnemu wizieniu? I wanie dlatego komunici w izolatorach i wizieniach karnych zostali cakowicie ujarzmieni wczeniej i w surowszy sposb ni inni. Komunistka Nadieda Surowcewa w 1928 roku w jarosawskim centralniaku musiaa chodzi na spacery tylko gsiego, szeregiem, bez prawa rozmowy, podczas kiedy socjalici gadali sobie swobodnie, chodzc ca gromad. Nie wolno jej byo ju pielgnowa kwiatw na dziedziriczyku a kwiaty zostay po dawnych aresztantach, tych, co o swoje walczyli. Gazet tejujej wtedy pozbawiono. (Za to Tajny Oddzia Polityczny GPU pozwoli jej na trzymanie w celi dzie zebranych Marksa, Engelsa, Lenina i Hegla). Widzenia z matk jej udzielono w zupenych prawie ciemnociach i zgnbiona matka wkrtce umara (co moga pomyle sobie o warunkach, w ktrych siedzi crka?). Utrzymujce si wiele lat rnice zachowa miay swoje jeszcze dalsze i gbsze konsekwencje w wiziennym yciu: w latach 3738 socjalici przecie rwnie siedzieli i te dostawali swoje dychy. Ale regu byo, e nie zmuszano ich do oczerniania samych siebie: przecie nie ukrywali oni swoich odmiennych pogldw, zupenie wystarczajcych dla
323
Aleksander Soenicyn
wyroku skazujcego! Komunista za z zasady nie ma pogldw odmiennych wic za co tu go sdzi, jeeli si przedtem go nie zmusi, aby sam siebie oczerni? Chocia ogromny Archipelag szeroko ju si rozprzestrzeni to wcale nie zanikay zwyczajne miejsca odsiadek. Stara wizienna tradycja kontynuowana bya gorliwie. Wszystko to, co wnis Archipelag do sprawy wychowania mas cho byy to zdobycze nowe i nie majce wprost ceny jednak nie dawao jeszcze wraenia peni. Koniecznym uzupenieniem byy dopiero TONy i w ogle system wizie karnych. Nie kady wessany przez wielk Machin mia ulec zmieszaniu z mas tubylcw Archipelagu. Znakomici przybysze z zagranicy, osobistoci zbyt znane, winiowie, ktrych aresztowanie powinno byo pozosta tajemnic, a take zdegradowani bezpieczniacy adn miar nie powinni byli wypywa na obozow powierzchni: ich robota przy taczkach nie wynagrodziaby ani niepotrzebnego rozgosu, ani uszczerbku moralnopolitycznego12. Podobnie te socjalici stale walczcy o swoje prawa w aden sposb nie powinni byli miesza si z tumem tote trzymano ich osobno, pod pozorem zapewnienia im w ten sposb przywilejw i praw. Znacznie pniej, w latach 50., jak jeszcze si przekonamy, TONy, Wizienia Specjalne przydadz si rwnie dla izolowania obozowych buntownikw. W ostatnich latach swego ycia, rozczarowawszy si co do moliwoci reedukacji zodziei, Stalin rozkae rwnie rozmaitych pachanw skazywa nie na obz, tylko na wizienie. I wreszcie trzeba byo zapewni darmowy pastwowy wikt rwnie takim winiom, ktrzy mogliby od razu na skutek sabego zdrowia umrze w obozie, nie odcierpiwszy kary, albo takich jeszcze, ktrych w aden sposb nie mona byo zaprzc do zwykych robt jak lepy Kopiejkin, 70letni starzec, ktry siadywa stale na rynku w miasteczku Juriewiec nad Wog. Jego pieni i powie Istnieje taki termin!... Kolorek bkitnobotnisty. dzonka przyniosy mu w nagrod 10 lat za KRD, ale trzeba mu byo zamieni obz na wizienie. Stosownie do nowych zada, podlega konserwacji, renowacji, konsolidacji i doskonaleniu stary majtek nieruchomy wizie, otrzymany w spadku po dynastii Romanoww i sieci klasztorw. Niektre wizienia centralne, na przykad Jarosawskie, urzdzone byy tak solidnie i wygodnie (drzwi obite elazem, w kadej celi przymocowany do podogi st, taboret oraz prycza), e konieczne okazao si tylko zaoenie kagacw na oknach i podzielenie spacernikw na dziaki wielkoci celi (mniej wicej w 1937 roku zrbane zostay w wizieniach wszystkie drzewa oraz przekopane warzywniki i trawniki, ktre pniej zalano asfaltem). Inne, jak dawny klasztor w Suzdalu, wymagay adaptacji, ale wszak zamknicie cielesnej istoty czowieka w murach klasztornych i zamknicie istoty ludzkiej na mocy obowizujcego prawa w wizieniu, maj w kocu cele materialnie zblione i dlatego te budynki podobne daj si atwo adaptowa. Tak samo przerobiony by rva wizienie karne jeden z oddziaw klasztoru Suchanowskiego bo przecie trzeba byo nadrobi straty: forteca Piotra i Pawa oraz Szlisselburg stay si obiektami muzealno turystycznymi. Wadimirski centralniak zosta rozszerzony i rozbudowany (wielki nowy oddzia powsta za kadencji Jeowa), chtnie by wykorzystywany i cieszy si znaczn frekwencj w cigu tego dziesiciolecia. Wspominalimy ju, e czynny by centralniak w Tobolsku, a od 1925 roku otwarty zosta do staego i bardzo intensywnego uytku centralniak Grnouralski. (Wszystkie te izolatory wci,niestety, istniej i czynne s
324
Aleksander Soenicyn
w chwili, gdy piszemy te sowa). Z poematu Aleksandra Twardowskiego Za dal dal mona wnie, e za Stalina nie zia pustk rwnie centralniak Aleksandrowski. Niewiele mamy danych natomiast o wizieniu w Orle: istnieje obawa, e bardzo ucierpiao podczas Wojny Narodowej. Ale przecie zawsze uzupeniao je w potrzebie doskonale wyposaone wizienie karne w Dmitrowsku Orowskim. W latach 20. w politizolatorach wikt by bardzo przyzwoity, na obiad zawsze byo miso, do gotowania uywano wieych jarzyn, a w kantynie mona byo dokupywa mleko. Znacznie pogorszy si wikt w latach 3133, ale przecie nie lepiej jadao si wtedy na wolnoci. W tym okresie szkorbut i omdlenia z godu nic byy wcale rzadkoci w politizolatorach. Pniej jedzenie znw si polepszyo, ale to ju byo zupenie co innego. W 1947 roku, siedzcy we Wadimirskim TONnie I. Korniejew stale czu gd: 450 gramw chleba, 2 kostki cukru, dwie miseczki gorcej, ale nie treciwej zupy i tylko wrztku byo ile chcc (znw kto moe powiedzie, e by to rok nietypowy, e rwnie ludziom wolnym dawa si wtedy we znaki gd. Za to pozwolono wspaniaomylnie w tamtym roku dokarmia winiw z zewntrz: paczki mona byo przysya bez ogranicze). wiato byo w celach zawsze racjonowane i w latach 30. i 40. kagace i blince ze zbrojonego, mtnego szka sprawiay, e w celach panowa wieczny pmrok (ciemno walnie si przyczynia do pognbienia czowieka!). Grna szpara kagaca bya jeszcze czsto zacignita drobn siatk, zim osiada na niej nieg i odcina ostatnie rdo wiata. Prby czytania prowadziy tylko do psucia sobie wzroku i blu oczu. We Wadimirskim TONie, w zamian za to, przez ca noc pony w celach jaskrawe lampy, nie dajc spa. W Dmitrowskim za wizieniu (N.A. Kozyriew) w 1938 roku wieczorami i nocami jedynym rdem wiata by kaganek na peczce pod sufitem, wypalajcy ostatki tlenu; w 30. roku wprowadzono obnienie natenia w sieci, tak e lampy ledwie si arzyy. Powietrze te podlegao normowaniu: lufciki zamykane byy na klucz i otwierano je tylko w czasie, gdy cela sza do wychodka, jak o tym pisz byli mieszkacy wizienia w Dmitrowie i Jarosawiu. (Eugenia Ginzburg: midzy rankiem a por obiadu chleb zdy ju zar pleni, bielizna pocielowa bya wilgotna, ciany pokryte zielonym nalotem). We Wadimirze za w 48. roku powietrza ju nie normowano, okno stale byo uchylone. Spacery w rozmaitych wizieniach i w rnych okresach trway od 15 do 45 minut. Nie byo ju adnego Szlisselburskiego albo Soowieckiego kontaktu z ziemi, wszystko co roso, zostao wyrwane, zadeptane, zalane betonem i asfaltem. Zabraniano nawet podnoszenia gowy ku niebu podczas spacerw patrze tylko pod nogi! jak wspominaj Kozyriew i Adamowa (wizienie w Kazaniu). Widzenia z krewnymi skasowane zostay w 1937 roku i ju ich nie przywrcono. Listy do bliskich krewnych wolno byo pisa i otrzymywa od nich dwa razy na miesic w cigu caego prawie tego okresu (ale w Kazaniu po przeczytaniu trzeba byo nastpnego dnia zwrci list administracji); to samo dotyczy kantyny, z ktrej mona byo korzysta w miar otrzymywania z zewntrz ograniczonych sum. Wan rol graa sprawa urzdzenia celi. Adamowa sugestywnie pisze o radoci, jak odczua, gdy, zamiast podnoszonych prycz i przyrubowanych do podogi stokw, zobaczya w suzdalskiej celi zwyczajne drewniane ko z siennikiem i zwyky st.
325
Aleksander Soenicyn
We Wadimirskim TONie I.Korniejew przey kolejno dwa rozmaite rodzaje wiziennego reymu: w latach 194748 siedzcym w celach nie odbierano wasnej odziey, wolno byo wylegiwa si we dnie i klucznik rzadko zaglda przez lipko. A pniej (lata 194953) cela zamykana bya na dwa rygle (jeden klucz mia stranik, drugi za dyurny), lee we dnie zabraniano, nie wolno byo te rozmawia na gos (w Kazaniu zawsze tylko szeptem!), rzeczy wasne wszystkie poodbierane, winiowie poubierani w pasiaste ubrania; listy tylko dwa razy rocznie i tylko wtedy, kiedy nagle przyjdzie to naczelnikowi wizienia do gowy (kto przepuci taki dzie, ten musi ju czeka na nastpny), a nadto wycznie na arkusikach dwukrotnie mniejszych od pocztwki; coraz czstsze si staway niezwykle surowe rewizje, robione naskokami, z wyprowadzaniem ludzi z cel i rozbieraniem do naga. Kontakty midzy celami tpione byy do tego stopnia, e po kadym pjciu do wychodka stranicy myszkowali po klozetach z rcznymi latarkami i zagldali do kadego oczka. Za zostawienie napisu na cianie caa cela obrywaa karcer. Karcery byy plag Wizie Specjalnych. W karcerze mona byo znale si za kaszel (schowajcie gow pod koc, tam moecie sobie kaszle); za chodzenie po celi (Kozyriew; nazywao si to, e,jest nieopanowany); za szuranie butami (wizienie Kazaskie, a kobietom wydano tam mskie trepy nr 44). Zreszt Eugenia Ginzburg susznie podkrela, e karcer dawano nie za wykroczenia, lecz wedug planu: wszyscy po kolei powinni byli posiedzie w nim troch i wiedzie, czym to pachnie. W regulaminie by jeszcze inny punkt nadajcy si do szerokiej interpretacji: W przypadku przejawienia w karcerze niezdyscyplinowania (?) naczelnik wizienia ma prawo przeduy winiowi termin przebywania w nim do dwudziestu dni. A czym jest to niezdyscyplinowanie?... Oto relacja Kozyriewa (opisy karceru i wielu szczegw regulaminu tak s podobne we wszystkich relacjach, e wyczuwa si wszdzie t sam rk wadzy). Za chodzenie po celi wlepiono mu 5 dni karceru. Jesie, karcer nie jest ogrzewany, zib. Zostawiaj czowieka w samej bielinie, bez butw, zamiast podogi klepisko, peno kurzu (zdarza si te boto, a w Kazariskim wizieniu warstwa wody). Kozyriew mia przynajmniej taboret (Eugenia Ginzburg nawet tego nie miaa). Z pocztku zdawao mu si, e zamarznie, e zginie. Ale stopniowo poczu jakie wewntrzne tajemnicze ciepo, a to go uratowao. Nauczy si spa na siedzco. Trzy razy dziennie dawano mu kubek wrztku, po ktrym czu si jak pijany. W trzystugramow kromk chleba pewnego razu jeden z dyurnych wcisn mu potajemnie kostk cukru. Kozyriew liczy dni wedug tych kromek i rytmu zmian owietlenia w jednym z okienek wewntrznego labiryntu. Wiedzia, ejego pita doba dobiega ju koca, ale wci go nie wypuszczano. Wyczulony jego such uchwyci jaki szept dochodzcy z korytarza na temat szstego dnia, czy te jeszcze szeciu dalszych dni. Na tym wanie polegaa prowokacja: chciano, aby zacz woa, e 5 dni ju si skoczyo, e czas ju go zwolni i wtedy za niezdyscyplinowanie mona by przeduy karcer. Ale Kozyriew pokornie i w milczeniu odsiedzia jeszcze ca dob, wic zwolniono go wtedy jak gdyby nigdy nic. (By moe naczelnik wizienia poddawa takiej prbie pokory wszystkich po kolei? Karcer przeznaczony jest dla tych, co jeszcze nie spokornieli). Po powrocie z karceru cela wydala mu si paacow komnat. Kozyriew oguch na p roku i zaczy mu si robi wrzody w gardle. Pewien za jego towarzysz z celi zwariowa na skutek czstego siedzenia w karcerze i Kozyriew przeszo rok siedzia we
326
Aleksander Soenicyn
dwjk z wariatem. (Wiele wypadkw obdu w politizolatorch wylicza Nadieda Surowcewa ona jedna wymienia ich nie mniej, ni wykry ich Noworusski w kronikach Szlisselburga). Moe zgodzi si teraz czytelnik, e stopniowo doszlimy a do czubka drugiego ze wspomnianych rogw i e jest on chyba duszy ni ten pierwszy? i chyba ostrzejszy? Nie wszystkie relacje pokrywaj si. Starzy agrowcy twierdz jednogonie, e Wadimirski TON lat 50. przypomina im sanatorium. Takiego zdania by Wodzimierz Borysowicz Zeldowicz, ktry przyby tam ze stacji Abe i Anna Piotrowna Skrypnikowa, ktr dostawiono (1956 rok) z kemerowskich obozw. Skrypnikowa bya szczeglnie zaskoczona faktem, e regularnie co 10 dni wysya si podania winiw (zacza je pisa do... Organizacji Narodw Zjednoczonych), a take monoci korzystania z doskonaej biblioteki, zaopatrzonej rwnie w obcojzyczny dzia: do celi przynosz peny katalog i mona wypisywa zamwienia nacay rok. Nie zapomnijmy te o elastycznoci naszego Prawa: skazano tysice kobiet (za ma) na wizienie. Nagle kto gwizdn wszystkim zamieni wizienie na obz (grozio wida niewykonanie planu wydobycia zota na Koymie)! No i zmieniono. Bez adnych tam sdw. Wic czy istnieje w ogle wizienie jako takie? Czy to moe tylko poczekalnia obozu? I oto dopiero tutaj wanie tutaj! powinien by na dobr spraw rozpocz si niniejszy rozdzia. Naleaoby w nim przypatrzy si temu drcemu wiatu, ktre z upywem czasu promieniowa zaczyna na ksztat aureoli z duszy samotnego winia. Oderwany od marnoci powszedniego ycia w sposb tak zupeny, e nawet liczenie mijajcych minut pozwala mu na intymne obcowanie ze Wszechwiatem samotny wizie powinien uwolni si od caego tego balastu niedoskonaoci, ktry przeszkadza mu dawniej, nie pozwalajc sklarowa si yciu a do przejrzystoci. Jak szlachetnym gestem wyciga on palce, aby spulchni i przesia grudki ziemi ogrodowej (ach, przecie ten asfalt!...). Jak gowa mu si sama podnosi ku Wiecznym Niebiosom (ach, prawda, to zabronione!...). Z jak tkliw uwag przyglda si skaczcemu po parapecie ptaszkowi (ach, prawda, kaganiec, siatka i zamknity lufcik...). I jakie jasne myli, jak uderzajce nieraz spostrzeenia zapisuje on na przydzielonym mu papierze (ach, prawda, trzeba naprzd mc go kupi w kantynie, a pniej odda notatki na zawsze do wiziennej kancelarii...). Ale te nasze zrzdliwe komentarze zbijaj nas tylko z tropu. Trzeszczy w szwach i pka plan tego rozdziau, bo nie wiemy ju waciwie: czy w Wizieniu Nowego Typu, w Wizieniu Specjalnym (a jakim jeszcze?) czy wic dusza ludzka ulega tam oczyszczeniu? czy moe spotyka j ostateczna zagada? Jeeli co dzie rano pierwsz rzecz, ktr widzisz, s oczy twego oszalaego w celi towarzysza to czym sam siebie poratujesz w cigu nadchodzcego dnia? Mikoaj Aleksandrowicz Kozyriew, ktrego wietn karier astronoma przerwao aresztowanie, ratowa si tylko mylami o rzeczach wiecznych i nieskoczonych: o materii, z ktrej zbudowany jest wszechwiat i o Duchu Najwyszym, ktry j oywia; o ciaach niebieskich; o ich wewntrznej budo wie;, a take o tym czym jest Czas i bieg tego Czasu. I w ten sposb otworzya si przed nim nowa dziedzina fizyki. Tylko dziki tym
327
Aleksander Soenicyn
rozmylaniom wytrzyma w Dmitrowskim wizieniu. Ale myli jego potkny si o cyfry, ktrych nie mg by zachowa w pamici. Nie potrafi i dalej w swoich rozwaaniach potrzebne mu byy liczne dane liczbowe. Skd wzi je w tej pojedynce, rozjanionej tylko kagankiem, do kfrej nawet ptak wlecie nie moe? Zacz si modli: Panie! zrobiem wszystko, com mg. Ale musisz mi pomc! Pom mi i dalej. W tym okresie mia prawo do jednej tylko ksiki w cigu 10 dni (by ju sam w swojej celi). W ubogiej bibliotece wiziennej byo kilka edycji tomu wierszy Demiana Biednego Czerwony koncert i ksik t co i rusz przynoszono mu do celi. Mino p godziny od chwili, gdy zacz si modli przyniesiono ksiki do zmiany i nie pytajc o nic, jak zwykle cinito mu Kurs astrofizyki*. Skd si wzi? Nawet wyobrazi sobie nie mona byo, e takajest ksika w bibliotece! Przeczuwajc, e ma j tu nie na dugo, Kozyriew rzuci si na tekst i zaczai wkuwa na pami, wkuwa wszystko, co potrzebne byo mu dzi i co mogo mu si przyda pniej. Miny tylko dwa dni mg korzysta z ksiki jeszcze przez dni osiem i nagle naczelnik wizienia przeprowadza obchd. Od razu zobaczy, co trzeba. To jestecie z zawodu astronomem? Owszem. Zabra mu t ksik!. Ale ju jej icie mistyczne pojawienie si sprawio, e przetary si drogi do dalszej pracy, ktr Kozyriew kontynuowa w Norylskim obozie. Tak wic, dopiero teraz powinnimy rozpocz rozdzia o zmaganiu si duszy z kratami. Ale c to?... Brutalnie skrzykn w zamku klucz stranika. Ponury oddziaowy z dug list w rku: Nazwisko? Imi, imi ojca? Rocznik? Artyku? Wyrok? Kiedy termin?... Zabiera rzeczy! Prdzej! No, braciszkowie, to etap! Etap!... Jedziemy! Pobogosaw Panie! Czy uniesiemy aby gowy?... Wic to tak: jeli gowy uniesiemy to opowiemy reszt innym razem. W czwartej czci. Jeli tylko uniesiemy gowy. Koniec czci pierwszej CZ DRUGA WIECZNY RUCH Kola w miejscu te nie stoj Wci si tocz... arna krc si, wiruj W cigym plsie... W. Miiller I OKRTY ARCHIPELAGU Od cieniny Beringa do samego niemal Bosforu rozsiane s tysice wysp zakltego Archipelagu. S niewidzialne, ale istniej, a z wyspy na wysp trzeba w sposb tak samo niedostrzegalny ale regularny przewozi niewidzialnych niewolnikw, mogcych si przecie wykaza posiadaniem ciaa, okrelonej objtoci i ciaru. Ktrdy wic ich wozi? I czym? Istniej w tym celu due porty wizienia tranzytowe, a take porty drobniejsze obozowe punkty etapowe. Istniej te stalowe szczelnej konstrukcji wagony aresztanckie. Na redzie za, zamiast szalup i motorwek ju oczekuj tak samo stalowe, zamczyste,
328
Aleksander Soenicyn
zwrotne suki. Aresztanckie wagony jed wedug rozkadu. W razie potrzeby za, z portu do portu, przelotowymi trasami Archipelagu wysyane s cae karawany skady kolejowe czerwonych, towarowych wagonw do przewozu byda. Jest to cay starannie opracowany system! Tworzono go przez dziesitki lat i to nie na apucapu. Tworzyli go syci, dobrze umundurowani, stateczni ludzie. Eskorta z Kineszmy w dni nieparzyste o 17.00 przyjmuje na moskiewskim dworcu Pnocnym transporty, dostarczane z zakadw karnych butyrskiego, presnieriskiego i tagaskiego. Konwojenci z Iwanowa w dni parzyste o 6.00 rano znajdowa si maj na dworcu, odbiera z wagonw i trzyma w swojej dworcowej izbie zatrzyma winiw tranzytowych, kierowanych w stron Nierechty, Bieecka i na Boogoje. Wszystko to dzieje si w waszym ssiedztwie, pod waszym boczkiem, ale nikt z was tego nie widzi (mona rwnie przymkn oczy). Na wielkich dworcach wyadowanie i zaadowanie tych smoluchw odbywa si z dala od peronw pasaerskich, widz je tylko ci od zwrotnic i sprawdzania torw. Na mniejszych stacjach obiera si najchtniej jaki lepy peron, midzy dwoma magazynami, gdzie suka moe podjecha tyem, podsuwajc otwarty swj zad pod same stopnie aresztanckiego wagonu. Aresztantowi nie daj czasu na obejrzenie dworca, nie zdy rzuci nawet okiem na was, czy wzdu pocigu, widzi tylko stopnie (czasem najniszy siga mu do pasa i brak si, eby si podcign), konwojenci za, stojcy z obu stron wskiego przesmyka midzy suk a wagonem, rycz i krzycz: Prdzej! Prdzej!... Dalej! Dalej!.... Albo nawet bagnecikami wywijaj. Wy za, kroczcy spiesznie po peronie, z dziemi, walizkami i torbami, nie macie jako czasu, aby przyjrze si: po co doczono do pocigu drugi wagon bagaowy? Brak na nim jakichkolwiek napisw i bardzo podobny jest do bagaowego te same skone kratki i ciemno za nimi. Tylko dlaczego waciwie jed nim onierze, nasi obrocy ojczyzny, na przystankach za dwch z nich, pogwizdujc sobie, przechadza si z obu stron wagonu, wci zerkajc midzy koa? Pocig ruszy i setka stoczonych losw aresztanckich, setka udrczonych serc pomknie tymi samymi krtymi torami, w lad za tym samym dymkiem, wzdu tych samych pl, supw i stogw, mijajc je nawet kilka sekund przed wami, ale w powietrzu za szybami waszych wagonw nikejszy jeszcze lad zostawi nieszczcie, ktre wanie przemkno, ni palec, co musn wod. I biorc udzia w tak dobrze znanym, zawsze jednakowym yciu pocigu dalekobienego z bielizn pocielow w specjalnej paczce, z herbat, roznoszon w szklankach z uchwytami czy jestecie w stanie poj, jaka czarna, napita zgroza przemkna trzy sekundy przed wami przez ten sam odcinek euklidesowej przestrzeni? Wy, niezadowoleni, e w przedziale ciasno, bo jest was a czworo czy moglibycie w ogle uwierzy, czy wierzycie teraz, czytajc nawet te sowa, e w takim samym przedziale chwil przed wami przemkno 14 ludzi? Albo i 25? A nawet 30?... Wagon aresztancki, wago nz a k, jaki to wstrtny skrt! Zreszt, jak wszystkie skrty, robione przez tych, co skracaj o gow. Chcieli powiedzie e to wagon dla zakluczonych, dla aresztantw. Ale nigdzie, prcz wiziennych papierkw, skrt ten si nie przyj. Aresztanci zwykli nazywa ten wagon stoypiskim albo po prostu stoypink. W miar rozwoju kolei elaznych w naszej ojczynie zmienia si rwnie charakter aresztanckich transportw, etapw. A do lat 90. XIX wieku skazacy na Sybir cignli
329
Aleksander Soenicyn
pieszo albo konno. Lenin w 1896 roku jecha na syberyjskie zesanie ju zwyczajnym wagonem III klasy (razem z wolnymi) i krzycza na brygad kolejarsk, e strasznie ciasno. Wszystkim znany jest obraz Jaroszenki y mona wszdzie, gdzie pokazany jest wagon pasaerski IV klasy, zaadaptowany jeszcze bardzo naiwnie do przewozu winiarskich adunkw: wszystko zostawiono bez zmiany i aresztanci jed zwyczajnie, jak ludzie, jedynie w okna wstawiono dwustronne kraty. Wagony takie dugo jeszcze kryy po rosyjskich torach, niektrzy pamitaj, jak ich w 1927 roku transportowano wanie nimi, rozdzieliwszy tylko obie pcie. Z drugiej strony eser Truszyn wspomina, e ju za carskich czasw transportowany by stoypink, byo ich jednak tylko 6 w przedziale, jak to w bajkach Kryowa. Oto historia tego wagonu. Rzeczywicie znalaz si na szynach po raz pierwszy za czasw premiera Stoypina. By skonstruowany w 1908 roku, ale dla przesiedlecw, ktrym przydzielano gospodarstwa we wschodnich prowincjach kraju; ruch ten by tak znaczny, e nie starczao rodkw transportu. Wagon tego typu by niszy od zwykych pasaerskich, ale o wiele wyszy od towarowych, mia rozmaite dodatkowe pomieszczenia dla sprztw domowych albo bagau (dzisiejsze pprzedziay, karcery) ale, rzecz jasna, nie mia adnych krat ani wewntrz, ani na oknach. Kraty byy wynalazkiem czyjej bystrej gowy i zao si, e bolszewickiej. Mimo to wagon zaczto nazywa stoypiskim. Minister, ktry wyzwa na pojedynek deputata, nazwa stryczek stoypiskim krawatem nie mg ju odeprze lej pomiertnej kalumnii. Nie sposb oskary zarzdcw GUagu, aby sami oni uywali terminu stoypink nie, zawsze pisano wagonzak. To my, zeki, skonni do przekory wobec urzdowych nazw, lubicy nazywa wszystko po swojemu i jak najordynarniej, poasilimy si na faszywe przezwisko, podrzucone nam przez aresztantow poprzednich pokole, tych z lat 20. naturalnie. Kim mogli by autorzy tej nazwy? Przecie nie kontra; ci nie mogli skojarzy sobie carskiego premiera z czekistami. Mogli to by chyba tylko rewolucjonici, nagle i ku wasnemu zdumieniu wrzuceni do czekistowskiej maszynki do misa. Byli to albo eserowcy, albo anarchici, (jeeli ta nazwa pojawia si na pocztku lat 20.), albo trockici (jeeli to by koniec tych lat). Ich to do zabio niegdy wielkiego dziaacza dawnej Rosji, a pniej starali si jeszcze tym samym jadem zatru jego pami. Jako e ulubionym rodkiem transportu sta si ten wagon dopiero w latach 20., a znalaz powszechne i wyczne zastosowanie po roku 1930, kiedy wszystko w naszym yciu podlego ujednoliceniu; (wtedy zapewne dobudowano ich wicej); byoby sprawiedliwiej nada mu imi nie S t o y p i n a lecz Stalina. Jest to zwyky wagon podzielony na 9 przedziaw z t rnic, e 5 z nich, przeznaczonych dla aresztantw (tu rwnie, jak wszdzie na Archipelagu, z obsug trzeba dzieli si wszystkim po poowie!), oddziela od korytarza nie cianka, lecz krata, pozwalajca widzie wszystko, co dzieje si w rodku. Krata zrobiona jest z biegncych ukonie prtw, przez co przypomina ogrodzenie dworcowych trawniczkw. Krata siga a do samej gry, do dachu, dlatego te nie ma pek bagaowych, biegncych wzdu korytarza po stronie przedziaw. Okna korytarza s normalne, ale zabezpieczone z zewntrz tak sam skon krat. W aresztanckim za przedziale nie ma okna, jedynie okratowany, lepy wywietrznik na poziomie drugiej pki (wanie dziki temu, e okien brak, wagon mia wygld bagaowego).
330
Aleksander Soenicyn
Drzwi do przedziau s nie uchylone, lecz przesuwane: elazna rama, rwnie wypeniona krat. Gdy si na to patrzy z korytarza, wszystko przypomina zwierzyniec: za kratami, na pododze i na pkach le zwinite w kbek jakie ndzne istoty, przypominajce nieco ludzi, ktre aosnym tonem wci skoml o picie i jedzenie. Ale w adnym ZOO zwierzta nie s stoczone tak ciasno. Wedug projektw, opracowanych przez inynierw, pozostajcych z resortem w stosunkach wolnego najmu w stalinowskim coupe szeciu moe siedzie na dolnych awkach, trzech ludzi lee na rodkowej pce (siga ona od ciany do ciany jak nary i jedynie przy drzwiach ma wyimk, umoliwiajc przechodzenie w gr i na d), dwch za moe lee na grnych pkach bagaowych. Jeli teraz tym 11 wepchn dla towarzystwa jeszcze 11 (przy zamykaniu drzwi konwojenci upychaj ostatnich nogami) to bdziemy mieli do czynienia z zupenie normalnym zaadunkiem aresztanckiego przedziau. Po 2 skurczy si w psiedzcej pozycji na dwch pkach bagaowych, 5 pooy si na szerokiej rodkowej (tym si najlepiej powiodo, o te miejsca trzeba walczy i jeeli w przedziale s szemrani, to wanie oni tam le), a jeszcze 13 musi si zmieci na dole: po 5 siedzi na awkach, a 3 w przejciu midzy ich nogami. Gdzie tam, wrd ludzkich cia, pod nimi i na nich jad bagae. I tak oto, z podkurczonymi, przywalonymi ciarem nogami, jad winiowie doba za dob. Nie, nie robi si tego specjalnie po to, aby ludzi mczy! Skazaniec jest to onierz socjalistycznej pracy, po c go mczy, to ma by wykorzystany na jakiej budowie. No, ale zgdmy si, e nie jedzie on przecie do cioci na imieniny, e nie powinien mie takich udogodnie, ktrych mgby mu kto jeszcze na wolnoci pozazdroci! Nasza kolej pracuje w trudnych warunkach; jako dojedzie, nie zdechnie. Poczynajc od lat 50., kiedy pocigi zaczy ju chodzi regularnie, aresztanci nie musieli dugo podrowa w takich warunkach no, ptorej doby, no, dwie. Podczas wojny i zaraz po niej bywao gorzej: od Pietropawowska (Kazachskiego) do Karagandy (lecej w tej samej republice) wagonzak mg wdrowa take siedem dni i n o c y (a w przedziaach byo po 25 ludzi!), od Karagandy do Swierdowska osiem dni i nocy, (a w przedziaach byo ju po 26). Nawet z Kujbyszewa do Czelabiska w sierpniu 1945 roku Suzi jecha stoypink kilka dni i byo ich w przedziale TRZYDZIESTU PICIU, ludzie leeli po prostu jeden na drugim, miotajc si i walczc ze sob1. Jesieni za 1946 roku N. W. TimofiejewRessowski jecha z Pietropawowska do Moskwy w przedziale, gdzie znajdowao si TRZYDZIESTU SZECIU ludzi! Przez kilka dni i nocy WISIA wrcz midzy nimi, nie dotykajc nogami ziemi. Po jakim czasie ludzie zaczli umiera stra wycigaa wic trupy spod ng yjcych (co prawda, nie od razu, dopiero na drugi dzie) i dziki temu zrobio si luniej. Ta podr do Moskwy trwaa trzy tygodnie2. Czy 36 to ju grna granica? Nie mamy wprawdzie relacji o 37 pasaerach, ale posugujc si jedyn, prawdziwie naukow metod i wychowani w walce ze zwolennikami grnych granic, i nieprzekraczalnych norm, odpowiadamy miao: nie, o nie! To jeszcze nie puap! Moe dla innych byby to puap, ale nie dla nas! Pki jeszcze w przedziale zostaj pod pkami, midzy barkami, nogami i gowami ludzkimi jakie nie wykorzystane decymetry kubiczne przestrzeni przedzia gotw jest do przyjcia dodatkowych pasaerw!
331
Aleksander Soenicyn
Umownie mona uzna za wielko nieprzekraczaln ilo zwok ludzkich, ktre mona by upcha porzdnie, jedne na drugich, wykorzystujc przy tym ca przestrze naszego coupe. 1 Pisz to dla zaspokojenia ciekawoci tych, ktrzy wci dziwi si i pytaj z pretensj: dlaczegocie nie walczyli? 2 W Moskwie natomiast, jako e mieszkamy w kraju cudw, Timofiejewa Ressowskiego wynieli z wagonu na rkach oficerowie i odwieli osobowym samochodem: to mia pracowa dla rozkwitu naukil W. A. Korniejewa jechaa z Moskwy w przedziale razem z trzydziestoma kobietami, a wikszo z nich byy to niedone staruszki, jadce na zesanie za gorliwo w wierze (po przyjedzie WSZYSTKIE te kobiety, poza dwiema, od razu poszy do szpitala). Nie byo w czasie podry wypadkw mierci, poniewa byo tam take kilka modych, rozgarnitych i adnych dziewczyn, siedzcych za cudzoziemcw. Dziewczta te zaczy robi wymwki konwojentom: Jak warn nie wstyd wie je w takich warunkach? Przecie to s wasze matki!. Nie tyle zapewne umoralniajce argumenty, ile uroda petentek przyczynia si do jakiej reakcji ze strony eskorty i kilka staruszek przeniesiono do karceru. Karcer za w wagonie to nie kara, lecz bogosawiestwo. Z piciu przedziaw aresztanckich tylko cztery wykorzystane s w charakterze pomieszcze oglnych, pity za jest przepoowiony: s to dwa pprzedziay z jedn grn i jedn doln pk, jak w konduktorskim coupe. Karcery te su dla izolacji: podruje si w nich w trjk czy w czwrk wygodnie i bez ciasnoty. Nie, wcale nie po to, aby celowo drczy winiw pragnieniem przez wszystkie te dni, spdzane w odbierajcym siy toku, karmi si ich tylko ledziami albo suszon ryb (tak byo przez WSZYSTKIE LATA trzydzieste i pidziesite. Zim i latem na Syberii i Ukrainie, tu nie trzeba nawet przykadw przytacza). Nie po to, eby drczyo ich pragnienie, tylko sami powiedzcie czym karmi w drodze t hoot? Nie naley im si w czasie podry gorce jedzenie (w jednym z przedziaw stoypinki jest, co prawda, kuchnia, ale tylko dla eskorty) suchej kaszy nie ma im co dawa, surowego dorsza te nie, a konserwami misnymi jeszcze by si zanadto upali. led nie ma nic lepszego, no i kawa chleba czego trzeba wicej? Wic bierz, bierz swoje p ledzia, pki ci daj i ciesz si! Jeeli masz rozum to nie jedz ledzia, miej cierpliwo, schowaj go do kieszeni, zdysz zere na punkcie tranzytowym, gdzie jest ju woda. Gorzej, jeeli daj azowskie drobne rybki, mokre, przesypane grub sol. W kiesze tego nie da si schowa, nadstaw wic od razu po kurtki albo chustk do nosa, albo do i jedz, jak leci. Dziel te rybki na czyjej kurtce, suszone za ryby eskorta wysypuje wprost na podog przedziau i ludzie rozdzielaj je pniej na awkach, na wasnych kolanach3. Ale jeeli ju dali ci ryby to chyba nie odmwi chleba albo P. F. Jakubowicz (W wiecie wykltych, Moskwa 1964 rok, tom I), pisze o latach 90. zeszego wieku, e w tej strasznej epoce w syberyjskich punktach tranzytowych przeznaczano dziesi kopiejek dziennie strawnego na aresztanta, przy tym bochen moe nawet cukru te dadz. Gorzej, jeli konwojent przychodzi z komunikatem: dzi jedzenia nie bdzie, bo nam nie wydali. Moe naprawd nie wydali, tak bywa: w jakiej wiziennej ksigowoci postawiono cyferk nie tam, gdzie naley. Ale moe by i tak, e przydzia
332
Aleksander Soenicyn
dano, ale konwojentom wasnych racji nie wystarcza (im te si przecie nie przelewa), postanowili wic chlebu sobie zaharapczy, a dawa winiom goe p ledzia to byoby podejrzane. I oczywicie, nie po to, eby winia mczy, nie daj mu po tym ledziu ani wrztku (to ju nigdy), ani nawet surowej wody. Trzeba przecie zrozumie, e liczba konwojentw jest ograniczona: stoj w korytarzu na warcie, peni stra w tamburze, na stacjach musz zaglda pod wagony, na dach daj baczenie, czy kto aby sobie dziurki nie zrobi. Inni znw czyszcz bro, a w kocu trzeba zaj si kiedy szkoleniem politycznym i bojowym. Trzecia zmiana pi; bo osiem godzin naley im si wedug prawa, to wojna dawno skoczona. Nastpnie: nosi wod wiadrami to kawa drogi, przy tym przykro jako: czemu to sowiecki onierz majak juczny osio dwiga wod dla wrogw ludu? Czasami na stacjach przetokowych albo przy zmianie skadw zapchn aresztancki wagon i to nieraz na cay dzie tak daleko od stacji (eby nie wpada w oko), e trudno wody przynie nawet dla potrzeb wasnej, wojskowej kuchni. No, jest wprawdzie wyjcie: mona zaczerpn wody z tendra lokomotywy ta, mtna, z oczkami smaru, ale zeki chtnie pij rwnie tak wod, nie szkodzi, w pmroku przedziau i tak nie wida, to nie ma okna, nie ma lampy, wiato tylko z korytarza. A ponadto: t wod trzeba by rozdziela strasznie dugo wasnych kubkw winiowie nie maj, kto mia, temu ju dawno zabrali to znaczy, e trzeba by poi ich tymi dwoma co s w inwentarzu, a zanim si wszyscy napij, ty stj, czowieku, cay czas, jak gupi, nabieraj i podawaj, nabieraj i podawaj. (A jeszcze jak ci zaczn midzy sob wydziwia: naprzd niech zdrowi pij, dopiero potem grulicy, a na kocu syfilitycy! Tak, jakby w ssiednim przedziale nie miao si zacz od nowa: naprzd zdrowi...). Ale wszystko to eskorta jeszcze by zniosa, nosiaby wod i poia ich, gdyby te winie, nachlawszy si wody, nie zaczynay od razu skamle, e chc do wychodka. A wychodzi na to, e jak im si nie da wody przez pszenicznego chleba 3 kilo? kosztowa 5 kopiejek, a dzbanek mleka ze dwa litry? 3 kopiejki. Aresztanci opywaj w dostatki pisze. Ale ju w Irkuckiej guberni ceny s wysze, funt misa kosztuje 10 kopiejek i aresztanci po prostu bieduj. Funt misa dziennie na czowieka to nie pl ledzia, prawda?... jak dob to w ogle si nie napieraj. Jak im si da pi raz na dob to jeden razchc i za potrzeb. A jak si czowiek nad nimi ulituje i da pi dwa razy to napieraj si dwa razy. Prosty rachunek wykazuje, e najlepiej wcale nie dawa pi. I nie dlatego auj winiom tego chodzenia za potrzeb, e szkoda wychodka tylko dlatego, e jest to operacja odpowiedzialna, a w istocie bojowa: wymaga przez czas duszy obecnoci podoficera i dwch onierzy. Stawia si dwa posterunki jeden koo drzwi klozetu, drugi w korytarzu, w jego przeciwlegym kocu (eby si ktry tam nie rzuci), za podoficer musi raz po raz odsuwa i zasuwa drzwi przedziau nasamprzd wpuszczajc powracajcego, a dopiero pniej wypuszczajc nastpnego. Regulamin zezwala na wypuszczanie tylko po jednym winiu na raz, aby zapobiec grupowej napaci na konwj, aby nie mogli wszcz buntu. I w rezultacie ten jeden wypuszczony do klozetu facet absorbuje trzydziestu winiw ze swojego przedziau, stu dwudziestu w caym wagonie i specjaln grup eskorty! Wobec tego Dalej! Dalej! Dalej! Prdzej! Prdzej musi popdza go po drodze podoficer i wartownik, wizie spieszy si
333
Aleksander Soenicyn
wic i potyka, jakby krad pastwu to oczko w klozecie. (W 1949 roku w stoypince na trasie MoskwaKujbyszew jednonogi Niemiec Schulz, rozumiejcy ju rosyjskie przynaglenia, skaka musia na swojej nodze do klozetu i z powrotem, eskorta za miaa z tego uciech i domagaa si szybszego skakania. Przy jednej z takich wycieczek, konwojent popchn Niemca, nie dochodzc do klozetu. Schulz upad. Konwojent rozsierdzi si, zabra si do bicia i bity Schulz, nie mogc poderwa si, musia wpezn do wychodka po pokrytej fekaliami pododze. Konwojenci pokadali si ze miechu4). eby w cigu tych chwil, spdzanych w klozecie, aresztant nie zorganizowa sobie ucieczki, a take ze wzgldu na przelotowo i popiech, drzwi do wychodka nie s zamykane i obserwujc czynnoci winia konwojent zachca go: Ruszaj si, ruszaj!... No dosy, dosy ju!. Czasem zaraz na wstpie pada rozkaz: Tylko za ma potrzeb! i wtedy ju ten z tambura na nic wicej ci nie pozwoli. No i rk, rzezjasna, nikt nigdy nie myje: nie starczyoby wody w zbiorniku i czasu te brak: jeli tylko aresztant dotknie kranu, konwojent ryczy: Ani si wa wychodzi!. Jeeli kto ma w plecaku mydo albo rcznik, to nie wyjmuje ju z samego wstydu: byoby to bardzo po frajers k u. Wychodek za cay jest uwiniony. Prdzej, prdzej! I wnoszc 1 Objto to u nas, zdaje si, nazw kult jednostki? rzadk t ma na butach, aresztant wciska si do przedziau. Depczc po czyich rkach i barkach pnie si w gr, a pniej jego ociekajce gnojem buty zwisaj z trzeciej pki. Gdy zaatwiaj si kobiety, regulamin suby wartowniczej i zdrowy rozum rwnie wymagaj, aby nie zamyka drzwi wychodka, ale nie wszystkim konwojentom na tym zaley, niektrzy skonni s do ustpstw: ju dobrze tam, mona zamkn. (Jeszcze pniej kobiety musz szorowa ten wychodek no i znowu musi czowiek stercze koo takiej baby, eby nie ucieka). Ale nawet przy tak szybkim tempie, zaatwienie tych prostych potrzeb przez 120 osb zabiera wicej ni dwie godziny a wic wicej ni wier szychty trzech konwojentw! I tak czy owak niczym im nie dogodzisz! wszystko jedno po p godzinie jaki stary, z ktrego piach si sypie, znw skamle, e chce i do wychodka; rzecz jasna, e nikt mu na to nie moe pozwoli, wic wali ci wprost u siebie w przedziale i znw podoficer ma robot: eby go zmusi do zebrania wasnymi rkami tego ajna i wyniesienia. Wniosek prosty: jak najrzadziej puszcza do wychodka! A to znaczy wydawa jak najmniej wody. I jedzenia te jak najmniej. Nie bd skary si na rozwolnienie i zatruwa powietrza, bo to ju wprost niepodobna w wagonie nie ma czym oddycha! Jak najmniej wody! A ledzie wydawa zgodnie z przepisami! Niewydawanie wody jest rozsdnym pocigniciem, niewydanie ledzi byoby subowym wykroczeniem. Nikt, ale to nikt nie mia na celu pastwienia si nad nami! Wszystkie kroki eskorty byy zupenie racjonalne! Jednak wzorem pierwszych chrzecijan siedzimy w klatce i na pokryte ranami nasze jzyki sypana jest sl. Tak samo wcale nieumylnie (czasem umylnie) konwojenci etapowi wsadzaj do jednego przedziau Pidziesity smy razem z szemranymi i pospolitakami tylko po prostu: aresztantw jest zbyt wielu, wagonw i przedziaw zbyt mao, czasu w ogle nie starcza, bdzie si tam czowiek z nimi wodzi? Jeden z czterech przedziaw rezerwuje si
334
Aleksander Soenicyn
dla kobiet, a co do trzech pozostaych to jeli ju w ogle segregowa, to wedug stacji docelowych, eby atwiej szed pniej wyadunek. I czy to dlatego ukrzyowano Chrystusa midzy dwoma otrami, e Piat koniecznie chcia go upokorzy? Po prostu dzie taki wypad, przysza kolej, eby krzyowa, Golgota jest tylko jedna, czasu mao. I ZE ZOCZYCAMI JEST POLICZON. Boj si nawet pomyle o tym, co musiabym przey, gdybym znalaz si w sytuacji zwykego aresztanta... Konwojenci i oficerowie etapowi odnosili si do mnie i do moich towarzyszy w sposb wyszukanie uprzejmy... Bdc winiem politycznym, jechaem na katorg ze wzgldnym komfortem na etapach korzystaem z osobnego pomieszczenia, z dala od grupy kryminalistw; miaem swoj podwod, ktr jecha rwnie pud moich rzeczy... ... W akapicie tym opuciem celowo cudzysw, po to, aby czytelnik mg lepiej w te sowa si wmyle. A bez cudzysowu ten akapit brzmi zaskakujco, prawda? Pisze tak P.F. Jakubowicz o 90. latach ubiegego wieku. Ksika doczekaa si teraz reedycji, abymy dowiedzieli si czego o tych ponurych czasach. Dowiadujemy si, e nawet na galarze polityczni mieli swoj osobn kajut i cz pokadu wydzielon specjalnie dla ich spacerw. (To samo czytamy w Zmartwychwstaniu Tostoja i knia Niechludow, czowiek w kocu postronny, moe odwiedza politycznych, aby toczy z nimi dyskusje). I tylko dlatego, e na licie przy nazwisku Jakubowicza opuszczono magiczne swko polityczn y (sam on tak pisze) po przybyciu do wizienia Ust Kara zosta on powitany przez inspektora katorgi... jak zwyczajny wizie kryminalny po grubiasku, z arogancj i surowoci. Dodajmy, e nieporozumienie wyjanio si na szczcie szybko. Co za nieprawdopodobne czasy! Trzyma razem politycznych z kryminalnymi wydawao si niemal przestpstwem! Kryminalistw ekspediowano na dworce, karzc im dla wikszego wstydu maszerowa w szyku po jezdni, polityczni za mogli dojeda w karecie (Olmiski 1889 rok). Polityczni nie pobierali wiktu ze wsplnego kota, wydawano im strawne i przynoszono obiady z jadodajni. Bolszewik Olmiski nie chcia je nawet szpitalnego jedzenia uzna je za zbyt ordynarne5. Oddziaowy z Butyrek przeprasza za nietakt jednego ze stranikw, ktry zwrci si do Olmiskiego per ty: bo prosz wzi pod uwag, e u nas rzadko zdarzaj si polityczni i stranik nie zdawa sobie sprawy.... W Butyrkach rzadko zdarzaj si polityczni!... Czy to sen? Gdzie wic s? Przecie ubianki i tym bardziej Lefortowa jeszcze wtedy nie byo!... ! Co prawda, za to wszystko ferajna (zasadnicza masa kryminalistw) nazywaa zawodowych rewolucjonistw parszyw szlacht (P. F. Jakubowicz). Radiszczewa wysano etapem w kajdanach, a jako e byo zimno, narzucono na niego ohydny, surowy kouch wzity od stra. Jednake Katarzyna zaraz posaa w lad za nim rozkaz: zdj kajdany i dostarozy wszystkiego, co przyda si moe w drodze. Ann Skrypnikow natomiast w listopadzie 1927 roku wysano z Butyrek etapem na Sowki w somkowym kapeluszu i w letniej sukience (tak, jak zostaa latem aresztowana, jej pokj za by od tej chwili ju opiecztowany i nikt nie chcia udzieli pozwolenia na wzicie stamtd jej ciepych rzeczy).
335
Aleksander Soenicyn
Odrnia politycznych od kryminalistw znaczyoby to, e uwaa si ich za rwnych sobie rywali, znaczyoby to, e uznaje si, i ludzie mog mie swoje pogldy. W ten sposb nawet aresztw an y polityczny korzystaby z politycznej wolnoci! Ale od chwili, gdymy wszyscy zostali kaerami a socjalici nie utrzymali przecie swoich politycznych praw wic od tej chwili jedynie miech wspwiniw i zdumienie stranikw wzbudzi moge, protestujc przeciw trzymaniu ciebie, politycznego razem z kryminalistami. U nas wszyscy s kryminalni ze szczerym przekonaniem odpowiadali stranicy. To wymieszanie, to pierwsze zaskakujce spotkanie ma miejsce albo w suce, albo w wagonzaku. A do tej chwili cokolwiek by z tob robiono, jakkolwiek by ci gnbiono mczono i zadrczano dochodzeniami wszystko to byo dzieem bkitnych czapek, wyodrbniae tych ludzi z reszty ludzkoci, widziae w nich tylko czyich bezczelnych pachokw. Natomiast twoi towarzysze z celi choby nawet bardzo rnili si od ciebie stopniem wiadomoci i rodzajem dowiadczenia, choby nawet musia sprzecza si z nimi, choby nawet robili na ciebie donosy jednak naleeli oni do tego znanego ci, grzesznego i bezpretensjonalnie powszedniego rodzaju ludzi, wrd ktrych spdzie cae ycie. Wciskajc si do stalinowskiego przedziau spodziewasz si take tutaj spotka towarzyszy niedoli. Wszyscy twoi wrogowie i gnbiciele zostali po tamtej stronie kraty, tutaj ju ich nie oczekujesz. I nagle podnosisz gow ku kwadratowej wyimce rodkowej pki, ku twojemu jedynemu niebu i widzisz tam trzycztery nie, nie twarze! Nie, nawet nie mapie pyski, bo nawel w mapim pysku jest co ludzkiego! widzisz okrutne, obrzydliwe mordy, nacechowane chciwoci, urgliwe. Kada z nich wpatruje si w ciebie, jak pajk wiszcy nad much. Ich pajczyn jest ta krata. Ju ci maj! Wykrzywiaj gby, jakby zaraz mieli ci uksi znienacka, mwi syczcym gosem, delektujc si tymi sykami bardziej, ni artykuowanymi goskami mowy i sam ich jzyk tylko zakoczeniami czasownikw czy rzeczownikw przypomina ruszczyzn, jest to szwargot. Te dziwne goryloidy nosz chyba jakie koszulki gimnastyczne przecie w przedziale jest duszno; ich ylaste, purpurowe szyje, ich szerokie, rozdte jakby bary, ich tatuowane, ogorzae piersi nigdy nie znay wiziennego wycieczenia. Kim s oni? Skd si wzili? Widzisz nagle, e na jednej z tych piersi wisi krzyyk! Tak, aluminiowy krzyyk na sznurku. Czujesz zaskoczenie i pewn ulg: s wrd nich ludzie wierzcy, jakie to wzruszajce; nic strasznego wic sta si nie moe. Ale wanie ten wierzcy nagle chlunie caym stekiem bluznierstw (kln w jzyku przypominajcym rosyjski) i zacznie pcha ci dwa rozwidlone palce prosto w oczy rohatyn wcale nie groc, tylko od razu zabierajc si do wydubywania. W tym gecie bo ci oczy wykol, cierwo! jest ich caa filozofia i wiara! Skoro gotowi s oko ci rozgnie jak purchawk, to co mog uszanowa z tego, co masz na sobie, czy przy sobie? Krzyyk si majda, patrzysz jeszcze nie wyupionymi oczyma na t dzik maskarad i tracisz orientacj: kto tu ju zwariowa? kto dopiero wariuje? W jednej chwili pkaj i wal si w gruzy wszystkie zasady ludzkich stosunkw wzajemnych, do ktrych przyzwyczaie si w yciu. W cigu caego twego minionego ycia szczeglnie przed aresztowaniem, ale take pniej, a nawet czciowo w trakcie ledztwa mwie ludziom jakie sowa, oni za odpowiadali ci rwnie sowami i sowa te
336
Aleksander Soenicyn
oddziayway w jaki sposb mona byo przekona nimi kogo, zaprzeczy czemu, albo z czym si zgodzi. Pamitasz rozmaite przejawy ludzkich postaw prob, rozkaz, wyrazy wdzicznoci ale to, co ci tu raptem spotkao, jest poza krgiem tych sw i tych postaw. Jako wysannik zwierzcych mord zelizguje si w d jaka posta, najczciej jest to plugawy maolatek, przez co jego chamstwo i bezczelno s trzykro bardziej obrzydliwe i drobny ten bies szpera w twoich kieszeniach nie myszkujc ukradkiem, lecz tak, jakby to byo jego! Od tej chwili nic twojego nie jest ju twoje, sam za jeste ju tylko gumow kuk, na ktrej ponawieszane s rne rzeczy, ale te rzeczy mona zdj. Ani temu maemu, zoliwemu gryzoniowi, ani tym mordom na grze, nie sposb niczego wyjani sowami, ani odmwi, ani zabroni, niczego u nich nie wyprosisz! To nie s ludzie, zrozumiae to w jednej chwili. Mona ich tylko bi! Nie czekajc ani chwili, nie tracc czasu na gadanie bi! albo tego szczeniaka, albo te wielkie bestie na grze. Ale jak tu uderzy, kiedy oni na grze, a ty w dole? A chopca, chocia to wstrtny szczurek, te jakby nie bardzo bi wypada? Moe go tylko odepchn?... Ale odepchn te nie mona, bo zaraz odgryzie ci nos albo tamci z gry natychmiast rozbij ci eb (zreszt noe te maj, ale nie warto im siga po nie, eby je brudzi juch takiego jak ty). Rozgldasz si za ssiadami, za towarzyszami bromy si, czy co, protestujmy chocia! Ale wszyscy twoi towarzysze, twoja Pidziesita sma, ograbieni pojedynczo jeszcze przed twoim przyjciem, siedz potulnie skuleni i patrz dobrze jeszcze, jeeli nie gdzie w inn stron, patrz na ciebie obojtnie, jakby to nie by gwat, nie rabunek, tylko zjawisko natury: jakby trawa sobie rosa albo deszczyk pada. A wszystko dlatego e teraz ju za pno, panowie, towarzysze i bracia! Przypomnie sobie kim waciwie jestecie, trzeba byo wtedy, kiedy Stryski obla si naft i spon we wiatskiej celi, albo nawet jeszcze wczeniej, kiedy was uznano za kaerw. Tak wic, pozwalasz cign z siebie palto, a w twojej marynarce ju zostaa wymacana i wyrwana z kawaem sukna zaszyta tam dwudziestorublwka, twj plecak zosta ju przerzucony na gr, zrewidowany, i wszystko, co twoja sentymentalna ona zgromadzia dla ciebie po wyroku i daa na dalek drog, wszystko zostao tam na grze, a na d zrzucaj ci tylko woreczek ze szczotk do zbw... Chocia nie kady tak atwo si poddawa w 30. i 40. latach, ale byo takich 99 na 1006. Jak to si mogo zdarzy? Mczyni! oficerowie! onierze! frontowcy! eby miao walczy, czowiek musi by do walki gotw, musi jej oczekiwa i pojmowa jej cel. Tu za nie mg by speniony aden z tych warunkw: nie znajc nigdy przedtem tej ferajny, czowiek nie oczekiwa z gry tego starcia, a co najwaniejsze nie zdawa sobie sprawy z jego nieuchronnoci, bo wyobraa sobie dotd (niesusznie), e jego jedyni wrogowie to bkitne czapki. Dugo jeszcze bdzie musia nabiera rozumu, zanim sobie uwiadomi, e tatuowane piersi i machy to tyki btkitnych czapek, e to pomiot zrodzony z tego zaklcia, ktrego nigdy gono nie powtrz tamci, z pagonami: Ja zdechn jutro, ale ty ju dzisiaj! Aresztant nowicjusz pragnie uwaa si za winia politycznego, to znaczy: on broni ludu, pastwo za 6 Wrd niewielu relacji na ten temat znam histori trzech solidarnych (modych i zdrowych) ludzi, ktrzy potrafili przeciwstawi si szemranym nie bronic jednak
337
Aleksander Soenicyn
sprawiedliwoci ani wsptowarzyszy, ktrych dalej grabiono tu obok lecz wystpujc tylko we wasnej obronie. Rodzaj zbrojnej neutralnoci. jest wsplnym wrogiem. A tymczasem znienacka, z tyu i z boku dopada go jaka szczwana hoota i wszystkie podziay nagle si mc, a to, co byo jasne, poszo w drzazgi (i nie prdko wizie zbierze si do kupy, nie prdko si zorientuje, e ta hoota w istocie trzyma ze stranikami). Aby walczy miao, czowiekowi potrzebne jest poczucie, e ma oson z tyu, pomoc z boku i grunt pod nogami. aden z tych warunkw dla Pidziesitki semki nie istnieje. Po przejciu przez ledcz maszynk do misa czowiek jest fizycznie zrujnowany: cierpia gd, nie spa, marz w karcerach, lea plackiem, gdy go stukli. Ale gdyby tylko o ciao tu chodzio! dusz te mu roztukli na mia. Wbili mu do gowy i dowiedli, e i jego pogldy, i zachowanie si, i stosunek do innych ludzi wszystko to byo bdne, poniewa doprowadzio go do klski. W tym ndznym strzpie, ktry z maszynowni sdowej wyrzucony zosta na mietnisko etapu, telepie si jeszcze tylko pragnienie ycia i nie ma ju ladu adnych koncepcji. Zmiady ostatecznie i a do koca zdezintegrowa czowieka oto zadanie ledztwa politycznego, gdy wchodzi w gr artyku 58. Skazani na jego podstawie powinni zrozumie, e ich najwiksz win w poprzednim yciu bya prba porozumienia si albo zblienia z innymi ludmi ponad gow sekretarza partyjnego, delegata zwizkowego i administracji. W zakadzie karnym doprowadza to do lku przed kadym objawem tak zwanej kolektywk i: ludzie boj si zoy t sam skarg do spki z kim innym albo ten sam papierek opatrze dwoma podpisami. Oduczeni teraz na dugo od wszelkich zwizkw wzajemnych, winiowie nibypolityczni nie zdradzaj ochoty do czenia si z innymi, nawet dla obrony przeciw szemranym. Tak samo nie przychodzi im do gowy, eby w wagonie albo na etapie mie przy sobie jak bro n albo pak. Po pierwsze po co to? Przeciw komu? Po drugie, jeeli zapiesz za n ty, na ktrym ciy zowieszczy 58 artyku to idc drugi raz pod sd moesz zosta nawet rozstrzelany. Po trzecie, jeszcze zanim dojdzie co do czego, przy byle rewizji bdziesz za ten n ukarany cakiem inaczej ni jaki szemrany: n w jego rkach to swawola, tradycja, brak uwiadomienia. W twoich za to narzdzie terroru. I wreszcie, wiksza cz skazanych z 58 artykuu to ludzie spokojni (czsto starzy albo chorzy), ktrzy przez cae ycie uywali raczej sw ni pici i teraz nie bardziej ni dawniej pal si do ich uycia. Knajacy za nie przechodzili przez takie ledztwo. Cae ledztwo sprowadzao si dla nich do dwch przesucha potem atwy sd, lekki wyrok, a nawet tego lekkiego wyroku te nie bd musieli odsiedzie do koca, prdko ich wypuszcz albo zrobi to administracja, albo sami uciekn7. Nikt nie odbiera knajakowi prawa do paczek nawet w czasie ledztwa, a kumple zza murw posyaj im dobre paczki. Nie schud ani o gram, nie opad z si i oto teraz w drodze dokarmia si kosztem frajerw8. Artykuy odnoszce si do kradziey i bandytyzmu nie tylko nie s ciarem dla szemranego, lecz s przedmiotem dumy i dum t podsycaj w nim wszyscy panowie z bkitnymi nara miennikami i wypustkami: Nie szkodzi, chocia z ciebie bandyta i morderca, ale za to nie jeste zdrajc ojczyzny, jeste nasz, jeszcze si poprawisz. Artykuom tym nie towarzyszy aden paragraf jedenasty mwicy o organizacji. Knajakom wolno si organizowa dlaczego nie? organizacja taka sprzyja rozwojowi uczu kolektywnych, tak cennych dla naszego spoeczestwa. I jeli
338
Aleksander Soenicyn
znajd przy ktrym bro to gupstwo, za posiadanie broni nikt ich nie karze, trzeba szanowa ich wewntrzne prawa (oni nie potrafi inaczej). I nowy mord, popeniony w celi nie prowadzi do przeduenia kary lecz tylko wieczy zabjc nowymi laurami. (Ma to swoje bardzo gbokie korzenie. W pracach, pisanych w minionym stuleciu lumpenproletariatowi zarzucano najwyej pewn niekonsekwencj i niestao. Stalin za zawsze mia sabo do szemranych kt inny grabi na jego zlecenie carskie banki? W 1901 roku jego towarzysze partyjni i wspwiniowie oskaryli go o wykorzystanie kryminalistw w walce z przeciwnikami politycznymi. W latach 20. zjawi si te bardzo porczny termin: elementy socjalniebliskie. W tym aspekcie rozpatrywa te trzeba doktryn Makarenki: Cl ludzie poddaj si reedukacji. (Wedug Makarenki9 gleb dla przestpczoci jest tylko podziemie kontrrewolucyjne). Nie nadaj si natomiast do reedukacji TAMCI inynierowie, duchowni, eserowcy, mienszewicy). Dlaczego waciwie nie rabowa, jeeli nikt nie apie za rk? Trzechczterech zgranych ze sob i zuchwaych typkw z ferajny trzyma w szachu kilkudziesiciu zastraszonych i przygnbionych nibypolitycznych. Z aprobat zwierzchnoci. W zgodzie z Przodujc Doktryn. 7 W. I. Iwanw (obecnie mieszkajcy w Uchcie) dziewi razy mia wyroki z artykuu 162 (kradzie), pi razy z 82 (ucieczka) w sumie 37 lat wizienia, a odsiedzia je w cigu 56 lat. 8 Frajer to kady, ktry nie jest zodziejem, czyli Czowiekiem (z duej litery). Albo prociej: frajerzy to cala ludzko, poza zodziejami. Chorgwie na wieach. Dobrze ofiary nie walcz. Dlaczego przynajmniej si nie skar? Przecie kady dwik sycha na korytarzu, po ktrym wolnym krokiem spaceruje konwojent, o, wanie go wida. Tak, to jest pytanie. Sycha jk i aosny charkot, konwojent za wci si przechadza dlaczego wic sam si nie wtrci? O metr od niego, w mrocznej pieczarze przedziau obrabowuj czowieka dlaczego nie bierze go w obron ten mundurowy rycerz z oddziaw ochronnych? A z tej samej przyczyny, lego te tak nauczono. Wicej nawet: po tylu latach pobaliwoci sama eskorta przesza na stron zodziei. Eskorta SAMA ZACZYNA KRA. Nikt nie potrafi sobie przypomnie, aby w okresie midzy rodkiem lat 30. a rodkiem lat 40., wic w dziesicioleciu najdzikszego rozpasania szemranych i najwikszego ponienia politycznych, choby jeden jedyny raz eskorta przeszkodzia w ograbieniu politycznego winia w celi, w wagonie, w suce. Ludzie potrafi natomiast przytoczy mnstwo wypadkw, gdy eskorta przyjmowaa od zodziei zagrabione przedmioty, i przynosia im w zamian za nie wdk, wiktuay (smaczniejsze od przydziaowych), tyto. S to sprawy ju banalne. Taki sierant z konwoju te przecie nie ma nic wasnego: bro, szynel w trokach, menaka, onierski prowiant. Okruciestwem byoby da od niego, aby eskortowa wroga ludu, podrujcego w drogim futrze, albo chromowych butach, albo z caym toboem miejskich, zbytkownych rzeczy i eby pogodzi si z tak krzyczc nierwnoci. Przecie
339
Aleksander Soenicyn
wywaszczenie go z tych zbytkw te jest form walki klasowej? A jakie tu w ogle normy by mog? W latach 194546, kiedy rzeka winiw pyna nie z bylekd, tylko z Zachodu i peno byo na tych ludziach i w ich plecakach niezwykych zachodnich wyrobw nie potrafili oprze si pokusie nawet oficerowie eskorty. Suba w tych oddziaach oszczdzia im pjcia na front, pod koniec za dziaa oszczdzia im rwnie upw wojennych czy to byo sprawiedliwe? A wic nie przypadkiem, nie przez popiech, nie z uwagi na brak miejsca, tylko we wasnym interesie konwojenci pakowali szemranych razem z politycznymi do przedziaw swojego wagonu. I ferajna nie sprawiaa im zawodu: wydzieraa jeleniom10 rzeczy, ktre w kocu trafiay do kuferkw eskorty. Ale co robi jeeli wagon peen ju jest jeleni, pocig dawno ju Jele bogaty zek, zaopatrzony w ciuchy i wawk. jedzie, a zodziei nie ma ani na lekarstwo, po prostu jako ich dzisiaj nie dostarczono, nie ma tego towaru na adnej stacji? Byo rwnie kilka takich wypadkw. W 1947 roku wieziono z Moskwy do Wadimira, do karnego centralniaka, grup cudzoziemcw. Mieli duo pysznych ciuchw, co atwo dao si stwierdzi ju przy pierwszym otwarciu walizek. Wwczas eskorta sama zabraa si w wagonie do systematycznej rekwizycji tych rzeczy. Aby niczego nie przeoczy, rozebrano winiw do naga, kazano im si na pododze wagonu obok wychodka, a tymczasem przegldano i zabierano ich rzeczy. Ale eskorta nie wzia pod uwag, e wiezie ich nie do adnego obozu, tylko do wizienia serio. Po przybyciu na miejsce, LA. Korniejew zoy na pimie skarg, w ktrej opisa wszystko. Odnaleziono tych konwojentw i poddano ich z kolei rewizji. Cz rzeczy jeszcze odnaleziono i zwrcono je wacicielom. Za reszt dano im odszkodowanie pienine. Podobno konwojenci dostali po 10 i 15 lat. Zreszt trudno to sprawdzi, ponadto skazano ich ze zodziejskiego artykuu, wic odsiadka nie moga by duga. By to jednak wypadek wyjtkowy i naczelnik eskorty powinien by w por powcign swoj chciwo, bo atwo byo si poapa, e tu lepiej trzyma si z dala. A oto wypadek mniej skomplikowany i dlatego chyba nie tak rzadki. W wagonzaku MoskwaNowosybirsk, w sierpniu 1945 roku (jecha w nim A. Suzi) te jako nie byo zodziei. A droga zapowiadaa si duga, pocigi wloky si w tych latach wolniutko. Naczelnik eskorty bez zbdnego popiechu zarzdzi w odpowiedniej chwili rewizj, kac winiw wyprowadza na korytarz pojedynczo, z rzeczami. Wezwanych rozbierano wedug wiziennego rytuau, ale nie na tym polega sens rewizji, bo ludzie wracali do tego samego swojego przedziau i jaki n albo inn rzecz zakazan mona byo przekazywa sobie z rk do rk. W istocie chodzio o przegld wszystkich rzeczy osobistych zarwno tych, jakie wizie mia na sobie, jak tych, co byy w plecaku. Przy tych plecakach przez cay dugi czas rewizji, wcale si nie nudzc, sta z wynios, nieprzystpn min naczelnik eskorty, oficer i jego pomocnik, sierant. Grzeszna chciwo szukaa ujcia, ale oficer trzymaj na uwizi, udajc obojtno. By w sytuacji starego rozpustnika, podgldajcego dziewczta, ktry nie wie, jak zbliy si do nich, bo krpuj go spojrzenia osb trzecich,
340
Aleksander Soenicyn
a take samych dziewczt. Ach, jakby tu si przydao paru zodziei! Ale nie byo ich w tym transporcie. Nie byo wic zodziei, ale byo paru, ktrych okadzio ju i zakazio zodziejskie tchnienie wizienia. Przecie przykad dawany przez szemranych jest pouczajcy i budzi ch naladownictwa: dowodzi on, e istnieje sposb na uatwienie sobie ycia w wizieniu. W jednym z przedziaw jechao dwch niedawnych oficerw Sanin (marynarz) i Mierekow. Obaj trafili tu z 58 artykuu, aleju rozpocz si w nich proces adaptacji. Sanin przy poparciu Mierekowa ogosi si starost przedziau i przez konwojenta poprosi o posuchanie u naczelnika eskorty. (Odgad sekret tej wyniosoci i jej tsknot za rajfurem!). Rzecz niebywaa, ale Sanin zosta wezwanj; i gdzie tam doszo do rozmowy. Idc za przykadem Sanina, poprosi o to samo rwnie kto z drugiego przedziau. Ten te zosta przyjty. Rankiem za chleba wydano nie 550 gramw, jak wymagaa tego norma tranzytowa, lecz tylko 250. Racje rozdano i zaczy si szemrania. Utyskiwano, ale bojc si oskarenia o kolektywne akcje, ci polityczni nie wystpili otwarcie. Znalaz si tylko jeden, ktry gono spyta rozdajcego chleb onierza: Obywatelu naczelniku! A ile ta porcja way? Tyle, ile si naley. Domagam si zwaenia, inaczej nie wezm! gono oznajmi straceniec. Cay wagon zamar. Wielu nie tykao chleba, czekajc, czy aby im te nie zwa porcji. Wtedy wanie wkroczy oficer w blasku swojej nieskazitelnoci. W oglnej ciszy tym cisze, tym bardziej nieodwracalne wyday si wszystkim jego sowa: Kto tu wystpi przeciw sowieckiej wadzy? Wszystkim zamary serca. (Powie kto, e jest to chwyt stosowany powszechnie, e rwnie na wolnoci byle kierowniczek uznaje si za wcielenie wadzy sowieckiej i sprbuj z nim si sprzecza, czowieku. Ale dla sterroryzowanych, dla dopiero co skazanych za dziaalno antysowieck to co znacznie straszniejszego). Kto tu wszcz BUNT z powodu przydziau? nalega oficer. Obywatelu lejtnancie, ja tylko chciaem... ju prbowa si sumitowa sprawca rebelii. Ach, to ty, bydlaku? To tobie nie podoba si wadza sowiecka? (I na co zday si bunty, co daj sprzeciwy? Czy nie atwiej zje t ma porcyjk, pogodzi si z losem, milcze?... Bo inaczej widzicie, co ten wyprawia...). ...Ty cierwo mierdzce! Kontra! Samemu by ci odwanikiem eb rozbi, a nie chleb nim way! Ciebie, gadzie, sowiecka wadza karmi i poi a ty jeszcze nosem krcisz? Wiesz, co si za to naley?... Pada rozkaz: Zabra go!. Zgrzyt zamka. Wychodzi, rce do tyu!. Nieszcznik zostaje wyprowadzony. Kto jeszcze niezadowolony? Zway komu porcj? (Czy tu w ogle mona co zwojowa? Czy gdzie mona poskary si, e byo tylko 250 i czy uwierz ci, nie uwierz za lejtnantowi, e byo cae 550?).
341
Aleksander Soenicyn
Bitemu psu wystarczy bat pokaza. Wszyscy pozostali okazali zupene zadowolenie i w ten sposb wyprowadzony zosta karny przydzia NA CAY OKRES dugiej podry. Cukier te znikn eskorta go sobie zabieraa. (Byo to tego lata, gdy odniesiono dwa epokowe zwycistwa nad Niemcami i nad Japoni, zwycistwa, ktre opromienia blaskiem dzieje naszej Ojczyzny, o ktrych uczy si bd wnuki i prawnuki). Pocili tak dzionek, pocili drugi, rozumu troch im przybyo, wic Sanin owieci w kocu ludzi ze swojego przedziau: Wiecie, chopaki, dugo tak nie pocigniemy. Jeeli kto ma jakie porzdne rzeczy to niech wykada, ja im je zanios i przynios warn arcia. Z wielk znajomoci rzeczy zacz jedne przedmioty wybiera, inne odrzuca (nie wszyscy zreszt si zgadzali, ale przecie nikt ich nie zmusza!). Nastpnie poprosi o pozwolenie wyjcia razem z Mierekowem i dziwna rzecz konwj wypuci ich. Poszli z ciuchami w stron przedziau eskorty i wrcili z bochnami chleba, piknie pocitymi na kromki i z zapasem machorki. Byy to te same bochenki te siedem kilogramw, ktrych nie dawano co dzie przedziaowi, tylko e teraz przypady one nie wszystkim, lecz tym jedynie, ktrzy zapacili ciuchami. To byo cakiem sprawiedliwe: wszyscy przecie oznajmili, e zupenie im wystarcza zmniejszona racja. Byo to sprawiedliwe take dlatego, e ciuchy maj swoj warto i trzeba przecie za nie paci. I na dusz met te jest sprawiedliwe: przecie to za dobre rzeczy dla obozu, tak czy owak byyby im tam zabrane albo ukradzione. Machorka za pochodzia z zapasw eskorty. onierze dzielili si z winiami swoj najrodzesz machor, ale to te byo sprawiedliwe poniewa take oni jedli chleb winiw oraz ich cukier, skdind zbyt dobry, aby zostawi go wrogom. I wreszcie byo sprawiedliwe, e Sanin i Mierekow, ktrzy adnych ciuchw swoich nie oddali przydzielili sobie wicej ni ofiarodawcom, poniewa bez nich nie doszoby do tej transakcji. I tak siedzieli sobie w toku i w ciemnociach, ajedni uli chleb, ktry nalea si ssiadom, drudzy za przygldali im si tylko. Konwojenci nie dawali przypala pojedynczo, tylko raz na dwie godziny i wtedy cay wagon zasnuwa si dymem, jakby staju w ogniu. Ci, ktrzy z pocztku swoich ciuszkw aowali, teraz robili sobie wyrzuty i prosili Sanina, eby je przyj, ale Sanin powiedzia, e jak ju, to pniej. Operacja ta nie daaby si przeprowadzi tak sprawnie i konsekwentnie, gdyby nie dugie trasy pierwszych lat powojennych, kiedy nie doczepiano wagonw na czas1 i przetrzymywano na stacjach ale za to bez tych powojennych warunkw nie byoby rwnie tych ciuszkw, na ktrych tak ludziom zaleao. Do Kujbyszewa jechali cay tydzie i cay ten tydzie dostawali od pastwa tylko 250 gramw chleba (byo to zreszt dwa razy wicej, ni podczas blokady w Leningradzie), suszone ryby i wod. Reszt chleba trzeba byo wykupywa kosztem wasnych rzeczy. Wkrtce poda okazaa si wiksza ni popyt i eskorta przyjmowaa ju ciuchy bardzo niechtnie przebierajcjak w ulgakach. Na kujbyszewskim punkcie etapowym zawieziono ich do ani, wykpano i w tym samym skadzie odwieziono do tego samego wagonu. Eskorta bya ju inna, ale sztafet przekazano jej zapewne informacje, jak mona zdoby ciuchy wic ta sama zasada zakupu wasnej racji dziennej przestrzegana bya a do Nowosybirska. (atwo wyobrazi sobie, e zaraliwe to dowiadczenie udzielao si innym oddziaom eskorty atwo i szeroko).
342
Aleksander Soenicyn
Kiedy w Nowosybirsku zeszli z wagonw na ziemi midzy torami i jaki nowy oficer podszed do nich z pytaniem: S jakie skargi na eskort? bardzo si stropili i nikt mu jako odpowiedzi nie udzieli. Dobrze to sobie wykalkulowa ten pierwszy naczelnik eskorty. Pasaerowie wagonzaka rni si od pasaerw reszty wagonw take pod tym wzgldem, e nie wiedz, dokd pocig jedzie i na jakiej stacji bd musieli wysi: biletw przecie nie maj, a wywieszek z marszrut na wagonach nie czytuj. W Moskwie zaadowuj ich czasem do pocigu w takiej odlegoci od peronw, e nawet urodzeni w tym miecie nie wiedz jaki to waciwie dworzec, a jest ich osiem. Przez kilka godzin aresztanci siedz w smrodliwym zaduchu i ciasnocie, czekajc na parowz manewrowy. Oto nadjeda i dowozi wagon areszancki do czekajcego ju skadu. Jeeli to lato, dworcowe megafony wykrzykuj: MoskwaUfa odchodzi z trzeciego peronu... Na peronie pierwszym oczekuje na sygna odjazdu pocig relacji MoskwaTaszkient.... A wic jestemy na dworcu Kazariskim i znawcy geografii Archipelagu orazjego tras mog teraz objani kolegw: Workuta i Pieczora to odpada, tam si jedzie z Jarosawskiego dworca; nie wchodz te w gr obozy Kirowskie i Gorkowskie11. Na Biaoru, na Ukrain, na Kaukaz z Moskwy nigdy si winiw nie wysya, bo tam swoich wasnych nie maj gdzie podzia. Suchamy dalej. Pocig do Ufy ju odszed nasz ani drgnie. Do Taszkientu te ju odjecha a my stoimy. Odjeda pocig relacji MoskwaNowosybirsk... Prosimy odsun si od toru... Bilety naley okazywa na kade danie.... Wagon drgn, rusza. To nasz! Ale czego to dowodzi? Chwilowo niczego. Nasze jest cae rodkowe dorzecze Wogi, nasz jest te poudniowy Ural. Nasz jest cay Kazachstan z kopalniami miedzi w Dezkaganie. Do nas naley Tajszet ze swoim zakadem impregnacji podkadw kolejowych (gdzie kreozot podobno przescza si przez skr a do koci, parami jego przesycaj si puca a to ju mier). Caa Syberia jest jeszcze nasza, a do samej Sowgawani. I do nas naley Koyma. I Norylsk te jest nasz. Jeeli to dzieje si zim to wagon zamknity jest szczelnie i nie sycha megafonw. Jeeli eskorta przestrzega cile regulaminu to od nich te nie dowiesz si ani swka o marszrucie. Tak oto ruszymy w drog, zapadniemy w sen w rojowisku cudzych cia, przy rytmicznym wtrze k nic nie przeczuwajc, nie wiedzc, czy jutro przez okno mign nam lasy, czy stepy. Mign przez okno w korytarzu, ze rodkowej pki przez krat, korytarz, dwie szyby i jeszcze jedn krat zewntrzn wida jednak jakie perony i jakie skrawki przestrzeni, zostajcej za pocigiem w tyle. Jeli zamrz szyb nie pokrywa, mona czasem przeczyta nawet nazw stacji jakie Awsiunino albo Undo. Gdzie to moe by?... Nikt w przedziale nie wie. Czasem mona zorientowa si wedug soca, czy wioz na pnoc, czy na wschd. Albo w jakim Tufanowie wepchn warn do przedziau obszarpanego pospolitaka, ktry si zwierzy, e wioz go do Daniowa na rozpraw, a boi si, bo mog mu da jakie dwa latka. W ten sposb dowiecie si, e w nocy minlicie Jarosawl, z czego wynika, i pierwsze wizienie tranzytowe po drodze bdzie w Woogdzie i zaraz znajd si w przedziale 11 Tak ziarno sawy miesza si z plew. Ale czy to plewa? Nie ma przecie obozw puszkinowskich, gogolowskich, tostojowskich gorkowskie za s i to jakie gniazdo! A prcz miasta Gorki jest jeszcze katornicza kopalnia im. Maksyma Gorkiego (40 km od
343
Aleksander Soenicyn
Elgen)! Tak, Aleksy Maksymiczu... Waszym, towarzyszu, sercem i imieniem... Jeli wrg si nie poddaje, to musi by unicestwiony.... Wypsnie sie czowiekowi zrczne powiedzonko, i ani si obejrzy, a ju go nie ma w literaturze. znawcy przedmiotu, ktrzy tonem przestrogi zacytuj znane powiedzonko: Woogodzka eskorta gorsza od czorta! Ale nawet znajc ju kierunek jeszczecie si niczego nie dowiedzieli: wizienia tranzytowe zadzierzgnite s na ksztat wzekw na waszej niteczce, jedno za drugim i z kadego mog was odesa gdzie w bok. Ani do Uchty, ani do Inty, ani do Workuty nic ci nie cignie. Moe mylisz, e budowa numer 501 to co lepszego? Kolej elazna w tundrze, na samej pnocy Syberii? Tyle warta co tamte. Jakie pi lat po wojnie, kiedy rozlane rzeki aresztantw ujte zostayjednak w koryta (albo moe w Ministerstwie Spraw Wewntrznych zwikszono liczb etatw?) w resorcie poddano w kocu segregacji milionowe sterty a k t i odtd kademu skazacowi towarzyszya w drodze koperta z jego wiziennymi papierami. Koperta miaa wycicia, w ktre wpisywana bya marszruta do wiadomoci eskorty (bo po co maj wicej wiedzie, zawarto akt moe mie wpyw demoralizujcy). I oto jeeli leysz na redniej pce, a sierant zatrzyma si akurat koo ciebie, jeli nadto potrafisz czyta do gry nogami to moe ci si uda odcyfrowa napis, z ktrego wynika, e kogo tam kieruje si do KniaPogostu, ciebie za do Kargopolagu. No, teraz denerwujesz si jeszcze bardziej co to znw za Kargopolag? Kto sysza o nim?... Jakiego typu s tam roboty oglne? (Bywaj oglne roboty zabjcze, zdarzaj si tejakie lejsze). Trupiarnia, czy nie? I jak mogo doj do tego, jak mogo! e w popiechu, przed wyjazdem, nie dae zna o niczym swoim krewnym i wci im jeszcze si zdaje, e siedzisz w stalinogorskim obozie pod Tul. Jeeli ten niepokj bardzo ci nka i jeli naleysz do ludzi pomysowych, to moe uda ci si rozwiza take to zadanie: znajdzie si u kogo centymetrowy kawaek grafitu z owka, kto inny ma jaki wymity papierek. Ogldajc si wci, czy konwojent z korytarza nie widzi (a nie wolno ka si nogami w stron kraty, tylko gow), w niewygodnej pozie, odwrcony, midzy jednym szarpniciem wagonu a drugim, piszesz krewnym, e zabrano ci bez uprzedzenia spod tego starego adresu, e teraz jeste w drodze, e z nowego miejsca pobytu mona bdzie pisa tylko raz do roku, niech na to bd przygotowani. Zoony w trjkcik list trzeba teraz mie przy sobie przy wyjciu do wychodka: a nu si uda, moe puszcz ci tam akurat niedaleko jakiej stacji, moe konwojent w tamburze zagapi si nacinij wtedy czym prdzej na peda, niech si spust odemknie, wrzu tam list, pki ci nie widz! List si zamoczy i pobrudzi, ale moe przelecie i upa midzy szyny. Moe si uratuje, wiatr spod k zakrci nim, list wleci pod koa, ale moe te je minie i opadnie na zbocze nasypu. Moe bdzie tam lea a do pory deszczowej, moe doczeka si niegu i zatraty, ale moe rka ludzka go podniesie. I jeli przypadkiem nie bdzie to rka jednostki ideowej to poprawi adres, sama dopisze jakie litery, albo woy do koperty i moe jednak list twj jeszcze dotrze do celu. Czasem takie listy dochodz z dopat, z adresem zatartym albo rozmazanym, wymite, ale jako znak niedoli wystarczajco czytelne... Ale najlepiej dla ciebie, jeli przestaniesz ju by f r aj e r e m, miesznym nowicjuszem, oferm i ofiar. W 95 przypadkach na 100 twj list nigdzie nie dotrze, ale
344
Aleksander Soenicyn
jeli nawet nadejdzie, to nikomu radoci nie przysporzy. Bo i po co ten krtki oddech, to liczenie godzin i dni, podczas gdy znalaze si w krainie eposu? Od przyjazdu do wyjazdu mijaj tu dziesiciolecia, czas mierzy si wiartkami wieku. NIGDY NIE WRCISZ do dawnego twego wiata. Im prdzej odzwyczaisz si od swoich bliskich, a twoi bliscy od ciebie tym lepiej. Tym lej ci bdzie. I wasnych rzeczy trzeba mie jak najmniej, eby pniej nie dre o nie! Nie trzeba mie walizki, aby eskorta nie musiaa zgnie jej na miazg przy wejciu (skoro w przedziale jest 25 ludzi, to co innego w ogle zrobi moga?), nie trzeba te mie nowych butw, ani modnych pbucikw, ani wenianego garniturku: w wagonie albo w suce, przy przejciu przez wizienie tranzytowe i tak ukradn, odbior, zamieni, ka odda. Jeli oddasz bez sprzeciwu to upokorzenie dugo bdzie zatruwa ci serce. Jeli zabior ci si to za twoje myto jeszcze ci obito. Obrzydzenie budz w tobie te bezczelne machy, te urgliwe tony, caa ta dzicz dwunoga ale majc co wasnego i trzsc si nad tym czy nie tracisz rzadkiej okazji do obserwacji i wyniknicia w gb tego zjawiska? Moe mylisz, e filibustierzy, piraci, korsarscy kapitanowie, tak ozdobnie opisani przez Kiplinga czy Gumilowa byli inni, nie naleeli do tej samej ferajny? Zaliczali si do tego samego gatunku... Zachwycali ci w romantycznych filmach czemu to tutaj wstrt w tobie budz? Ich te trzeba zrozumie. Wizienie jest ich domem rodzinnym. Wadza stara si zjedna ich sobie, agodzi im kary, amnestionuje, wszystko to prawda ale fatalny los wci na nowo kae im tutaj wraca... Czy to nie oni s pierwszymi prawodawcami Archipelagu? Przez pewien czas take na wolnoci prawo wasnoci u nas z takim sukcesem byo zwalczane (pniej ci, ktrzy to robili, sami ju chcieli mie to i owo) dlaczeg wic powinno by ono tolerowane w wizieniu? Zagapie si, nie zjade na czas swojej soniny, nie podzielie si z przyjacimi cukrem i tytoniem wic teraz knajacy bobruj w twoim worku, aby naprawi twoje uchybienie. Daj ci jakie aosne o k u 1 a k i, zamiast twoich pasowanych butw, brudn fufaj zamiast twojego swetra, ale nie dugo bd mie te rzeczy w swoim rku: twoje buty bd jeszcze piciokrotnie przegrane albo wygrane w karty, sweter za ju jutro o p y 1 za litr wdki i za pto kiebasy. Minie doba i tak samo nie bd ich mie, jak ty ich nie masz. Dziaa tu drugie prawo termodynamiki: poziomy i rnice ulegaj wyrwnaniu... adnego mienia! Nie mie niczego! uczy nas Budda i Chrystus, stoicy i cynicy. Dlaczeg to nie chcemy wmyle si, optani chciwoci, w sens jego przesania? Czy nie rozumiemy, e posiadanie gubi nasze dusze? No, niech ju tam bdzie jaki led, ale grzej go w kieszeni a do przybycia na etap, eby nie musia baga o co do popicia. A chleb i cukier wydali na dwa dni zjedz je od razu. Wtedy nikt ci ich nie ukradnie. I nie ma kopotu. I bd, jak ptaki niebieskie! Miej tylko tyle, co zawsze mona zabra ze sob: poznaj jzyki, poznaj obce kraje, poznaj ludzi. Niech pami bdzie twoj sakw podrn. Zapamituj! Zapamituj! Tylko te gorzkie ziarna moe kiedy wzejd. Rozejrzyj si dokoa otaczaj ci ludzie. Moe ktrego z nich bdziesz potem wspomina cae ycie i palce gry bdziesz, e go nie wypyta. 1 mw mniej a wicej usyszysz. Midzy wyspami Archipelagu rozsnute s cienkie nici ywotw ludzkich. Przd si, stykaj si ze sob choby w takim pciemnym, turkoczcym wagonie, pniej znw
345
Aleksander Soenicyn
rozchodz si na wieki, ty za nastaw ucha na ciche ich brzczenie i na rwny stukot, co dochodzi spod podogi. To postukuje przecie wrzeciono ycia. Jak dziwacznych historii tu si czowiek nasucha, jakie miewa tutaj powody do miechu! Na przykad ten ruchliwy Francuzik, siedzcy przy samej kracie czemu cigle si krci? Co go tutaj tak dziwi? Czego jeszcze dotychczas nie zrozumia? Nieche mu to kto wyjani! A przy okazji warto take spyta: jak si tu dosta? Znalaz si kto znajcy francuski jzyk i dowiadujemy si, e to Max Santerre, francuski onierz. Taki sam wcibski i zwinny by wtedy, gdy jeszcze by wolny w swojej douce France. Mwili mu yczliwi ludzie, eby si tam nie wierci, on za wci si uwija w pobliu punktu repatriacyjnego dla Rosjan. Wwczas jacy nasi ziomkowie wypili z nim jednego i od tej chwili niczego ju wicej nie pamita. Wrci do przytomnoci dopiero w samolocie, na pododze. Stwierdzi, e ma na sobie bluz czerwonoarmiejca i mundurowe spodnie, nad sob za ujrza dugie buty konwojenta. Teraz mu powiedziano, e dosta 10 lat obozu, ale to chyba tylko zoliwy art, to si wszystko wyjani?... A pewno, wyjani si, kochaneriki, moesz dugo czeka12! (No, ale w latach 4546 takie wypadki nikogo nie dziwiy). To by temat francuskorosyjski. A oto macie rosyjskofrancuski. Zreszt nie chyba czysto rosyjski, bo kto jeszcze prcz Rosjanina potrafi tyle miesza i namota? W kadej epoce zdarzali si u nas ludzie, ktrzy w niej si nie miecili, jak Mienszykow na obrazie Surikowa w chopskiej chacie. Take Iwan Kowierczenko chocia szczupy i redniego wzrostu, ale jako si nie mieci. A to dlatego, e chopczyna by z niego krew z mlekiem, tylko e doda diasek gorzaki do tej mieszaniny. Kowierczenko sam o sobie mwi chtnie i nie bez humoru. Opowieci takie to prawdziwy skarb tylko sucha. Co prawda, duszy czas trudno zgadn, za co go w ogle aresztowano i dlaczego uchodzi za politycznego. Ale eby otrzyma t godno nie trzeba mie adnych odznacze. Nie wszystko jedno jakimi grabiami ci wyczesali? Jak wszyscy dobrze wiedz, do wojny chemicznej szykowali si podstpnie Niemcy, nie za my. Dlatego bardzo to byo nieprzyjemne, e przy odwrocie z Kubania, z winy jakich niedorajdw od amunicji, zostawilimy na pewnym lotnisku kilka sgw bomb chemicznych i Niemcy mogli mie potem okazj do midzynarodowego skandalu. Wwczas to dano starszemu lejtnantowi Kowierczence, rodem z Krasnodaru, koo dwudziestu spadochroniarzy i przerzucono go na tyy niemieckie, zlecajc, aby te pechowe bomby dobrze tam zakopa. (Czytelnicy ju domylaj si reszty i zabieraj si do ziewania: Kowierczenko znalaz si w niewoli i jest teraz zdrajc ojczyzny. Kul w pot nic podobnego!). Kowierczenko wykona rozkaz co do joty, nie ponis adnych strat w ludziach, przebi si z powrotem przez front i na wniosek swego dowdcy mia otrzyma tytu Bohatera Zwizku Sowieckiego. Ale przecie taki wniosek zaatwiany jest miesic drugi. A co, jeli przez ten czas si wyjania, e czowiek nic mieci si nawet w skrze 12 Miat zapa jeszcze w obozie drugi wyrok, 25 lat i zwolniony zosta z Ozierlagu dopiero w 1957 roku. Bohatera? Tytu ten daj potulnym chopaczkom, przodownikom wyszkolenia bojowego i politycznego a tymczasem czowieka a rozpiera, suszy go, e
346
Aleksander Soenicyn
wprost niepodobna, a tu nie ma czego wypi. Ale jak ju jeste tym Bohaterem caego Zwizku to jakim prawem skpi ci litra wdki te gady? Iwan Kowierczenko skoczy wic na konia i chocia mwic prawd, nic nie wiedzia o Kaliguli jednak wjecha konno po schodach, na pitro, do wojskowego komisarza, czy tam komendanta tego miasta: dawaj, powiada, zlecenie na wdk! (Wykalkulowa sobie, e tak bdzie jako okazalej, w sam raz, jak na Bohatera i e trudniej bdzie odmwi). Za to go wsadzili? Nie, te wymyli! Za to zjecha tylko z Bohatera do Kawalera Orderu Czerwonego Sztandaru. Kowierczenk wci bardzo suszyo, a nie zawsze bya okazja i trzeba byo nieraz tgo si wysili, eby co wykombinowa. W Polsce zapobieg on wysadzeniu pewnego mostu przez Niemcw i uzna, e ten most jest niejako jego wasnoci, wic chwilowo, pki nie zjawiy si nasze wadze, naoy na Polakw co w rodzaju rogatkowego za uywanie tego mostu: przecie beze mnie w ogle bycie go nie mieli, cholery! Ca dob inkasowa to rogatkowe (wszystko na wdk), znudzio mu si jednak, zreszt po co tu w ogle stercze? i zaproponowa nasz kapitan Kowierczenko okolicznym mieszkacom bardzo uczciwe wyjcie z sytuacji: eby ten most od niego kupili. (Czy za to poszed siedzie? Nieee!). Za bardzo nie nalega, zreszt Polacy nie kwapili si, wida sknery. Da wic pan kapitan spokj tej historii z mostem, czort z wami, chodcie sobie bezpatnie. W 1949 roku suy on w Poocku jako szef sztabu puku spadochroniarzy. Bardzo nie kocha majora Kowierczenki wydzia polityczny dywizji za to, e szkolenie polityczne mia on, powiedzmy w nosie. Poprosi raz o wydanie mu charakterystyki, bo chcia wstpi na Akademi Sztabu, ale gdy mu j dali ledwo rzuci okiem, zaraz im j cisn na st: Z tak charakterystyk to mog i nie na wysz uczelni, tylko do banderowcw!. (Moe za to?... za to mogli da z powodzeniem dziesitaka, ale jako uszo mu na sucho). Dodajmy jeszcze do tego, e puci na urlop bez podstaw subowych pewnego swojego onierza. I e jeszcze po pijanemu prowadzi ciarwk, przez co j rozbi. Dano mu wic 10... dni odwachu. Zreszt pilnowali go tam onierze z jego wasnej jednostki, przepadali za nim i z tego odwachu wypuszczali go na zabawy do wsi. W ten sposb jako by ten odwach przetrzyma, gdyby nie to, e politwydzia zacz grozi mu sdem! Te groby dotkny najbardziej Kowierczenk, wstrzsny nim po prostu: wic kiedy bomby zakopywa to Iwan dobry? a za jaki ndzny gruchot to niech idzie do wizienia? W nocy wyskoczy przez okno, pobieg nad Dwin, gdzie jeden z jego przyjaci mia schowan motorwk i odpyn ni w sin dal. Okazao si, e nie by zwyczajnym pijaczyn o krtkiej pamici: chcia teraz zemci si za wszystko, czym dokuczy mu politwydzia. Gdy znalaz si ju na Litwie, porzuci motorwk i zaproponowa miejscowym Litwinom: Chopaki kochane, zaprowadcie mnie do waszych partyzantw! jak mnie przyjmiecie, nie bdziecie aowa, dopiero im zadamy bobu!. Ale Litwini byli przewiadczeni, e to czowiek nasany. Iwan mia zaszyt w ubraniu akredytyw bankow. Kupi za ni bilet a na Kuba, jednake gdy przejeda przez Moskw uraczy si niele w dworcowej restauracji. Dlatego, ledwo wyjrza z dworca i rzuci okiem na panoram Moskwy, skin na takswkarza:,Zawie no mnie do ambasady! A do jakiej? A wszystko jedno, urwana na, do bylejakiej. Wic go szofer zawiz. A jaka to? A francuska. Moe by.
347
Aleksander Soenicyn
By moe myli mu si jako po drodze rozpierzchy, moe z pocztku miajakie inne zamiary w zwizku z t ambasad, a teraz straci cel z oczu, ale mimo to, sia i spryt wcale go nie opuciy: nie chcc wida straszy stojcego przy wejciu milicjanta, spokojnie skrci w zauek i przeskoczy gadkie, lite ogrodzenie wysokie na dwch chopw. Na dziedzicu ambasady poszo ju lej, nikt go nie zauway, ani nie zatrzyma, wszed wic do wntrza gmachu, min jeden pokj, potem drugi i wreszcie w trzecim zobaczy nakryty st. St zastawiony by obficie, ale najwiksze wraenie zrobiy na Iwanie gruszki, dawno jako ich ju nie jad, napcha wic sobie teraz nimi wszystkie kieszenie frencza i bryczesw. A wanie weszli gospodarze, bo bya to pora kolacji. Ej, panowie Francuzi! krzykn na nich Kowierczenko, sam przystpujc do natarcia. Doszed do wniosku, e Francja w cigu ostatniego stulecia niczego dobrego nie zdziaaa, nie mg duej znie tej sytuacji. Dlaczego waciwie nie robicie rewolucji? Dlaczego pomagacie De Gaulleowi doj do wadzy? A my was mamy za to karmi kubask pszeniczk? Nic z tego!!!. Kim pan jest? Skd si pan wzi? zdumieli si Francuzi. Uderzajc z punktu we waciwy klawisz, Kowierczenko odpar: Major MGB!. Francuzi okazali pewne zaniepokojenie: Dobrze, ale mimo to nie powinien pan tu si wdziera gwatem. W jakiej pan waciwie sprawie?. A w tej, e ja was w t, i w tamt, i na wylot!... oznajmi im Kowierczenko ju bez ogrdek, z caej duszy. Jeszcze chwil tak przed nimi gra zucha, ale spostrzeg si, e kto w ssiednim pokoju ju mwi o nim przez telefon. Do by jeszcze trzewy, aby rozpocz odwrt, ale tu gruszki zaczy mu sypa si z kieszeni! i wybuch szyderczego miechu towarzyszy tej rejteradzie... Starczyo mu zreszt si nie tylko na pomyln ucieczk z poselstwa, lecz na to, eby zrobi jeszcze kawa drogi. Nastpnego ranka obudzi si na dworcu kijowskim (czy nie wybiera si aby na Ukrain Zachodni?) i tu go dopiero przymknito. W czasie ledztwa bi go osobicie Abakumow, na grzbiecie mia prgi od razw gruboci ramienia. Minister bi go, rzecz jasna, nie za te gruszki i nie za suszne uwagi pod adresem Francuzw, tylko pragn dowiedzie si czyim agentem jest Iwan i kiedy zosta zwerbowany? I wrzepiono mu, rzecz prosta, 25 lat. Opowiada takich mona usysze sporo, ale podobnie jak kady inny wagon stoypinka milknie, gdy nadchodzi noc. W nocy nie ma ani ryb, ani wody, ani wycieczek do wychodka. Wtedy te, jak kady inny wagon, wypenia stoypink rytmiczny stukot k, nie mccy wcale ciszy. Wwczas to, jeeli konwojent poszed ju sobie z korytarza, mona prowadzi ciche rozmowy midzy trzecim przedziaem mskim a czwartym kobiecym. Rozmowa z kobiet w wizieniu to rzecz zawsze osobliwa. Jest w niej co podniosego, nawet jeli mowa tylko o paragrafach i wyrokach. Jedna z takich rozmw trwaa ca noc w do szczeglnych okolicznociach. Byo to w lipcu 1950 roku. Przedzia kobiecy zajty by przez jedn zaledwie pasaerk. Bya ni moda dziewczyna, crka moskiewskiego lekarza, skazana z artykuu 5810. Z mskich przedziaw dochodzi zgiek: eskorta przeprowadzia zagszczenie: zekw z trzeciego przedziau przeniesiono do dwch pozostaych (lepiej nie pyta, ilu si tam musiao teraz zmieci).
348
Aleksander Soenicyn
Nastpnie wprowadzono jakiego przestpc, zupenie nie przypominajcego innych aresztantw. Przede wszystkim nie by ostrzyony i faliste, powe wosy, prawdziwe loki, dumnie janiay na jego ksztatnej, duej gowie. By mody, przystojny, w mundurze angielskiego kroju. Prowadzono go przez korytarz jakby z szacunkiem (eskorta stropia si a, przeczytawszy instrukcj, napisan na oboce jego akt) i dziewczyna zdya to wszystko zobaczy. On za nie przyjrza si jej (i jak bardzo tego pniej aowali!). Haas i szurgot pozwoliy jej si zorientowa, e dla przybysza zwalniaj osobny przedzia wanie obok niej. Byo jasne, e nie powinien by on styka si z nikim. Tym wiksz miaa ch na rozmow. W wagonie nie sposb zobaczy tego, kto siedzi w ssiednim przedziale, ale usysze go mona, gdy zapanuje cisza. Pnym wieczorem, gdy gwar zacz ju milkn, dziewczyna usiada na skraju swojej pki, zbliya twarz do kraty i cicho zagabna ssiada (a moe z pocztku zanucia co. Za to wszystko eskorta powinna j bya ukara, ale onierze byli pomczeni i w korytarzu nie byo nikogo). Nieznajomy nadstawi ucha i za przykadem dziewczyny tak samo przysun si do kraty. Siedzieli teraz obrceni ku sobie plecami oparci o t sam 3centymetrow desk, mwili za cicho przez krat, omijajc gosem przeszkod. I gowy i usta dzielia przestrze nie wiksza ni przy pocaunku, nie mogli jednak nie tylko dotkn si, ale nawet spojrze na siebie. Eryk Arwid Andersen rozumia po rosyjsku ju cakiem niele i cho mwi jeszcze z licznymi bdami, jednak w kocu zrozumiale. Opowiedzia dziewczynie swoj zadziwiajc przygod (jeszcze poznamy j, gdy zatrzymamy si na punkcie tranzytowym), ona za jemu prost histori moskiewskiej studentki, ktra dostaa 5810. Ale Arwid by tym bardzo przejty, zacz wypytywa j o sowieck modzie, o ycie sowieckie dowiadujc si rzeczy zupenie odmiennych od tych, ktre zna dawniej z lektury lewicowych gazet zachodnich i z czasw swojej oficjalnej wizyty w ZSSR. Przegadali tak ca noc i dla Arwida wszystko tej nocy sploto si w jeden wze: niezwyky wagon dla aresztantw w nieznanym mu kraju; i piewny stukot nocnych k. zawsze znajdujcy odzew w sercach; i melodyjny gos, szept, oddech dziewczyny przy uchu przy samym jego uchu, a nie mg jej nawet zobaczy! (I kobiecego gosu nie sysza ju w ogle od ptora roku). I po raz pierwszy zobaczy Rosj, jako spraw nieoddzieln od tej niewidzialnej (a na pewno, niechybnie, niewtpliwie piknej) dziewczyny i gos Rosji przez ca noc mwi mu sam prawd. Mona zawrze pierwsz prawdziw znajomo z krajem take w taki sposb... (Rano mia jeszcze zobaczy przez okno pociemniae, somiane strzechy Rosji przy wtrze smutnego szeptu jego tajnej przewodniczki). Przecie to wszystko Rosja: i wdrujcy aresztanci, nie chccy skada zaale, i dziewczyna za cian przedziau, i eskorta zmorzona snem; gruszki, sypice si z kieszeni, zakopane bomby i ko, sadzcy susami po schodach. andarmi! andarmi! krzyczeli uradowani winiowie. Cieszyli si, e konwojowa ich dalej bd andarmi, nie za policyjna eskorta. Znw zapomniaem o cudzysowie. S to sowa samego Korolenki13. Prawd mwic, nie bardzomy si radowali na widok bkitnych czapek. Ale nawet ten widok moe sprawi ci rado, jeeli razem ze swoim wagonzakiem wpade w ruch wahadowy.
349
Aleksander Soenicyn
Zwyky pasaer na maych przystankach ma kopoty z WSIADANIEM, ale wysi z pocigu dlaczego nie? to atwe, wyrzu tylko rzeczy i skacz. Inaczej bywa z aresztantem. Jeeli miejscowa stra wizienna albo milicja nie wyl kogo po niego, albo w kto spni si o dwie minuty fiu, fiu! pocig ju ruszy i teraz nieszczsny grzesznik musi jecha a do nastpnego etapu. Z Bogiem sprawa, jeeli tylko do wizienia tranzytowego tam znw ci dadz je. Ale czasem trzeba jecha a do koca marszruty, tam przetrzymaj ci ptorej doby i ka jecha z powrotem dopiero, gdy zbierze si nowy komplet. A moe tak si zdarzy, e nikt do ciebie nie zajrzy i znw lepy tor, i znw trzeba czeka, i przez ten czas przecie zupenie NIE DAJ JE! Przecie racje ywnociowe wypisali ci tylko do twojej stacji docelowej, ksigowo nic nie jest winna, e miejscowe wizienie przegapio, ju przeciejeste formalnie na ich wyywieniu. Eskorta za nie ma adnego obowizku, eby dzieli si z tob swoim przydziaem. I SZE RAZY POD RZD (bywao i tak!) musisz zapycha tras: IrkuckKrasnojarsk, KrasnojarskIrkuck, IrkuckKrasnojarsk, wic gdy zobaczysz na peronie twojego przystaniu Tuun bkitnego, gotwjeste rzuci si mu na szyj: dziki serdeczne, kochasiu, e mnie poratowa! Wystarcz dwie takie doby, eby czowieka tak znuy, zadrczy zaduchem, pozbawi si, e w pobliu wikszego miasta sam ju nie wiesz, czy lepiej jeszcze troch si pomczy, a dojecha wreszcie do celu, czy te rozprostowa nogi na etapie. Ale ju eskorta zacza si krzta i uwija. Ju wdziali szynele, ju postukuj kolbami. To znaczy, e cay wagon ma by wyadowany. Zaczyna si od tego, e eskorta staje pkolem przy stopniach wagonu i ledwie czowiek z nich si stoczy, zwali si, zleci konwojenci chrem i wielkim gosem rycz ze wszystkich stron (tak ich nauczono): Siada! Siada! Siada!. To robi due wraenie, gdy krzyczy ich kilku na raz i kiedy nie wolno ci podnie oczu. Kulisz si bezwiednie, jakby szrapnele nad tob wybuchay, popiesznie (dokd waciwie tak si Historia mego rwienika, Moskwa 1955 rok, tom VII, str. 166. pieszysz?) przypadasz do ziemi i w kocu sadowisz si na niej obok tych, ktrzy wysiedli ju wczeniej, i Siada! jest to rozkaz bardzo jasny, lecz jeli jeste pocztkujcym aresztantem, to jeszcze go nie rozumiesz jak naley. W Iwanowie, na lepym peronie, usyszawszy ten rozkaz i ciskajc w objciach walizk (jeeli walizka nie jest obozowej roboty, tylko kupiona w sklepie, to zawsze uchwyt w niej si urywa i to w najmniej odpowiedniej chwili) pobiegem we wskazanym kierunku, postawiem walizk na ziemi duszym bokiem i nie przyjrzawszy si, jak siedz ci, co byli przede mn siadem spokojnie na walizce bo nie mogem przecie w moim paszczu oficerskim, nie tak bardzo jeszcze utytanym, z nie obcitymi jeszcze poami si wprost na podkadach, na czarnym, przesyconym smarami piachu! Naczelnik eskorty czerwone pyski, wystawowa rosyjska gba, rozpdzi si nawet nie zdyem zorientowa si o co mu chodzi? dokd zmierza? i chcia, jak si zdaje, witym swoim butem rypn w te przeklte plecy, ale co go powstrzymao wic nie poaowa byszczcego noska i kopn walizk, e a zrobia si w niej dziura. Siada! wyjani. I dopiero w tym momencie zobaczyem nagle, e stercz jak baszta wrd otaczajcych mnie zekw. Zanim zdyem zapyta: A jak mam waciwie siedzie? ju
350
Aleksander Soenicyn
znaem odpowied i nie dbajc wicej o szynel, usiadem jak wszyscy, jak siedz psy u wrt, jak siedz koty pod drzwiami. (Ten kuferek mam do dzi dnia, ile razy trzymam go w rku przesuwam palcami po rwanych brzegach tej rany. Nie moe przecie zagoi si, jak goj si rany na ciele, na sercu. Przedmioty s bardziej od nas pamitliwe). Ten rozkaz siedzenia to take rzecz przemylana. Jeeli siedzisz tykiem na ziemi tak, e masz przed nosem wasne kolana, to twj rodek cikoci jest z tyu, trudno si podnie, nie sposb si poderwa. Ponadto,.ka warn siada jak najbliej siebie tak, abycie sobie wzajemnie jak najbardziej przeszkadzali. Zamy, e chcemy wszyscy naraz wsta, aby rzuci si na eskort ot zanim bymy si wygramolili, ju by nas wszystkich wystrzelano. Siedzimy w oczekiwaniu na wizienn karetk (przewozi ona ludzi grupami, wszyscy i tak si nie pomieszcz), albo na rozkaz pieszego odmarszu. Staraj si, abymy siedzieli w miejscu mao widocznym, aby nie wpada wolniakom w oko, ale czasem posadz ludzi bez pojcia, wprost na peronie albo na otwartym placu (na przykad w Kujbyszewie) i tu zaczyna si co w rodzaju egzaminu dla wolniakw: my im si przygldamy, czujc si w swoim prawie, otwarcie i uczciwie a jak te oni na nas bd patrze? Z nienawici? sumienie im nie pozwoli (przecie tylko sowieccy urnalici wierz, e ludzie siedz bo zasuyli). Ze wspczuciem? z wyrazem litoci? a jak wylegitymuj? zapisz nazwisko? i zaraz wyrok, to prosta rzecz. I dumni, wolni nasi obywatele (czytajcie, zazdrocie, bom ja obywatel*) opuszczaj kornie gowy i staraj si wcale nas nie widzie, jakby tu byo puste miejsce. Staruchy s mielsze: ju ich nie da si zepsu, one wierz w Boga i odamujc kawaek od ndznego bocheneczka, rzucaj go nam. Nie boj si rwnie byli agrowcy, rzecz prosta, pospolitacy. agrowcy wiedz, e: kto nie by ten jeszcze bdzie, kto by ten nie zapomni i patrze, a rzuc paczk papierosw, po to, aby im take kto rzuci, gdy znowu wpadn. Chleb, rzucany sab rk przez starowin, czsto nie dolatuje, pada na ziemi, paczka mignie w powietrzu prosto nam pod nogi, eskorta za ju zaczyna szczka zamkami karabinw na staruszk, na dobro, na chleb: ej, zmykaj std, babo!. I ten wity, uamany kawaek chleba ley w pyle jeszcze w chwili, gdy ka nam powlec si dalej. W ogle za te chwile na ziemi, na stacji nale do najlepszych w naszym tutejszym yciu. Pamitam, jak w Omsku posadzono nas tak na podkadach midzy dwoma dugimi pocigami towarowymi. Nikt tdy nie chodzi (widocznie wystawiono z obu stron warty: Nie wolno, nie ma przejcia!. Nasi ludzie za nawet na wolnoci wychowani s w posuszestwie dla ludzi w szynelach). Nadchodzi zmrok. Byo to w sierpniu. Kolejowy, usmolony wir nie zdy ostygn jeszcze od dziennego ciepa i grza nam tyki. Nie widzielimy dworca, ale czuo si jego obecno gdzie za wagonami, cakiem blisko. Haasowa tam miejscowy nadajnik, jakie wesoe pyty i sycha byo jednostajny gwar tumu. I nie wiedzie czemu, ale nie upokarzao siedzenie w zbitej grupie brudasw, na goej ziemi, w jakim ciemnym kcie; nie syszao si tonu szyderstwa w melodiach tanecznych, granych dla obcej modziey, ktrych my nigdy ju nie zataczymy; ani w mylach o tym, e kto teraz na peronie wita kogo albo odprowadza, moe nawet kwiaty przynis. Byo to dwadziecia minut prawiewolnoci: zmierzch gstnia, zapalay si pierwsze gwiazdy,
351
Aleksander Soenicyn
czerwone i zielone wiata na torach, dwiczaa muzyka. ycie toczy si dalej bez nas i to ju prawie nie boli. Jeeli zdoasz polubi takie chwile w wizieniu bdzie ci lej. Bo inaczej zo moe czowieka rozsadzi. * Wiersz o sowieckim paszporcie W. Majakowskiego. Jeeli prowadzi zekw do karetki jest niebezpiecznie bo obok droga publiczna albo ludzie blisko to wyda mona inny jeszcze rozkaz, przewidziany w regulaminie eskorty: Bra si pod rce!. Niby nic w tym niezwykego wzi ssiada pod rk i tyle! Bra si tak maj starcy i wyrostki, dziewczta i staruszki, zdrowi i kalecy. Jeeli jedn rk masz zajt pakunkiem to ssiad wemie ci pod t rk, ty za drug rk przygarniesz kogo innego. I teraz skupieni jestecie dwa razy cilej ni w zwykym szeregu, od razu ciej warn jest si rusza, wszyscy kusztykacie, bo pakunki ci, bo jeszcze trudniej je teraz utrzyma i zataczacie si przy kadym kroku. Brudne, szare, niezgrabne istoty, kroczce jak lepcy, przytuleni do siebie z pozorn czuoci istna karykatura ludzkoci! A karetki moe wcale nie ma. A naczelnik eskorty moe podszyty jest tchrzem i boi si, e mu kto ucieknie, wic tak oto spleceni, obcieni pakunkami, koyszc si i zataczajc, potykajc si o pakunki, musicie wlec si przez cae miasto a do samego wizienia. Istnieje te inny rozkaz, ale to ju karykatura na gsi: Bra si za pity!. Znaczy to, e kto ma donie wolne, powinien pochyli si i zapa si za wasn nog w ydce. I teraz pada rozkaz do marszu. (Ano, czytelniku, sprbuj odoy ksik, przejd si tak po pokoju!... No i jak? Jak szybko moge si porusza, co moge przed sob zobaczy? Ajak tam z moliwoci ucieczki? Wyobraasz sobie, jak wyglda z boku 3040 takich gsi? Rzecz miaa miejsce w Kijowie, w 1940 roku). Na dworze niekoniecznie mamy sierpie, moe to by te grudzie 1946 roku, a tu pdz was bez adnych karetek przy 40stopniowym mrozie do Pietropawowskiego wizienia tranzytowego. Jak atwo zgadn, w cigu kilku ostatnich godzin przed przyjazdem do miasta, eskorta wagonu wcale nie kwapia si do prowadzenia was za potrzeb, bo i po co si brudzi. Osabieni ledztwem, przemarznici na ko, nie moecie ju si prawie powstrzyma, dotyczy to zwaszcza kobiet. No to co? Konia trzeba zatrzyma, eby mg sobie uly, pies ma prawo podbiec do potu, eby zadrze nog. Ale z was przecie ludzie, moecie wic robi to w marszu, kogo mamy si krpowa w naszej wasnej ojczynie? Na miejscu, w wizieniu, zdy wyschn... Wiera Korniejewa pochylia si, eby poprawi but na nodze, zostaa par krokw w tyle a konwojent zaraz naszczu na ni psa i ky wilczura wpiy jej si w poladek nie baczc na to, e miaa na sobie grub odzie. Nie marud! Tam znw jaki Uzbek upad ju go wal kolbami i obcasami. Nie szkodzi, nikt tego nie sfotografuje dla Daily Expressu i naczelnika eskorty a do najpniejszych jego lat nikt i nigdy za to nie pozwie do sdu. A suki te przyszy z gbi dziejw. Kareta wizienna, opisana przez Balzaka to to wanie suka. Tyle, e wloka si wolniej i nie bya tak zatoczona. Co prawda, jeszcze w latach 20. aresztantw prowadzono przez miasto pieszymi kolumnami. Zdarzao si to nawet w Leningradzie (tamowali czasem ruch na
352
Aleksander Soenicyn
skrzyowaniach). Doigralicie si, zodzieje? pokrzykiwano na winiw z trotuarw. Nikt jeszcze nie zna wtedy wielkiego projektu kanalizacji...). Ale wielce wraliwy na postp techniki Archipelag w por przej i zastosowa wynalazek karetki samochodowej, zwanej pieszczotliwie suczk. Na brukowanych kocimi bami jezdniach naszych ulic pierwsze suki pojawiy sijednoczesnie z pierwszymi ciarwkami. Resory miay marne, trzso w nich jak si patrzy, winiowie jednak te nic byli z krysztau. Sprawa szczelnoci bya jednak ju wtedy, w 1927 roku, postawiona na dobrym poziomie: ani jednej szczelinki, wic przy braku owietlenia nie sposb byo ani odetchn, ani zobaczy czegokolwiek. I ju wtedy adowano ludzi do karetek na stojco i do pena. Nic dlatego by kto specjalnie tak zaplanowa, tylko po prostu zawsze brak byo rodkw transportu. Przez wiele lat. byy to wozy stalowoszare, otwarcie wizienne. Ale po wojnie kto w stolicy poszed po rozum do gowy i zaczto z wierzchu pokrywa je wesoymi kolorami oraz ozdabia napisami: Chleb (winiowie istotnie byli chlebem budownictwa), Miso (powinni byli raczej da napis Koci), albo nawet Pijcie sowieckiego szampana. Karetka moe by od wewntrz zupenie pustym, pancernym pudem. Moe mie awki dookoa cian. To nie jest adna wygoda, to pogarsza spraw, bo upychaj zawsze tylu, ilu mieci si na stojco, tak e wal si na ciebie jak baga, jak toboy. Suki mog mie z tyu boks wsk, stalow, jednoosobow szafk. Mog te by cae podzielone na boksy: rzd jednakowych, pojedynczych szafek z prawej i z lewej strony; zamykaj si one jak cele, rodkowy korytarzyk suy dla klawisza. Tak zawiej konstrukcji, przypominajcej ul pszczeli, nie sposb sobie wyobrazi z zewntrz, patrzc na umiechnit dzieweczk z pucharem: Pijcie sowiecki szampan. Do suki wpdzaj ci przy wtrze tych samych ponagle, wykrzykiwanych ze wszystkich stron: Dalej! Szybciej! Prdzej!, aby nie mia czasu nawet rozejrze si i pomyle o ucieczce; upychaj ci si, eby musia uwizn w wskich drzwiach, eby musia hukn bem o framug. Zatrzaskuj z trudem tylne drzwi stalowe i dalej w drog! Rzecz jasna, jazda suk rzadko cignie si godzinami, najczciej 20, 30 minut. Ale tak czowiekiem rzuca, tak roztrzsie mu gnaty, tak mu ebra cinie przez te p godziny, tak eb zegnie, jeli kto wysoki, e wagonzak wyda mu si chyba szczytem wygody. Nadto suka to okazja do nowych ukadw ludzkich, nowych spotka, z ktrych najbardziej wbijaj si w pami oczywicie, spotkania z knajakami. By moe nie zdarzyo ci si jeszcze jecha z nimi w tym samym przedziale, moe los nie kaza ci na etapie dzieli z nimi celi ale tu jeste zdany na ich ask. Czasem tak ciasno bywa, e nawet knajakom nieporcznie jest grabi. Cudze ciaa i baga ciskaj twoje koczyny jak dyby. Tylko na wybojach, kiedy wz tak skacze, e patrochy w czowieku si przewracaj, mona ruszy rk albo nog. Czasem za, gdy jest nieco luniej, szemrani zd w cigu p godziny spenetrowa zawarto wszystkich tobokw, zabra sobie wszystkie zapasy tuszczw i co najlepsze rzeczy. Wda si z nimi w bjk nie pozwol ci tchorzowskie i nader racjonalne skrupuy (ty te zaczynasz juz szczypta po szczypcie traci swoj dusz niemierteln, wci sobie powtarzajc, e najgroniejsi wrogowie i najgorsze przejcia dopiero ci czekaj, wic trzeba
353
Aleksander Soenicyn
dla nich si oszczdza). Moe nawet podniesiesz w obronie rk i wsadz ci n midzy ebra (ledztwa nie bdzie, jeli za bdzie, to szemranym nic nie grozi: troch tylko duej potrzymaj w tranzytowym, nie pol do dalekiego obozu. Trudno i darmo, ale w sporze midzy elementami socjalnie bliskimi, a socjalnie obcymi, pastwo nie moe ujmowa si za te ostatnie). Pukownik w stanie spoczynku, Dunin, jeden z szefw ligi obrony przeciwlotniczej, siedzc w celi butyrskiej w 1946 roku opowiada, jak w jego obecnoci, w dniu kobiet, to jest smego marca, w suce jadcej z sdw grodzkich do wizienia na Tagance szemrani po kolei zgwacili panienk (a nikt nawet si nie odezwa). Panienka ta, tego samego dnia, przyodziawszy si, jak moga najlepiej, przysza do sdu, aby odpowiada z wolnej stopy (sdzona bya za samowolne porzucenie pracy zreszt wszystko byo skutkiem nikczemnej intrygi jej naczelnika, ktry mci si, bo nie chciaa z nim spa; miaa zreszt narzeczonego). P godziny przed wejciem do karetki panienka dostaa 5 lat na podstawie Ustawy Specjalnej, nastpnie wepchnito j do suki i oto teraz, gdzie na ulicy Sadowej (Pijcie sowieckiego szampana!) przeksztacono j w obozow prostytutk. Czy wystarczy powtarza, e to robota knajakw? A moe stranikw te? A moe rwnie tego jej naczelnika? Knajackie czuoci! zgwacon dziewczyn knajacy jeszcze obrabowali: zdarli z niej bluzk, adne pantofelki, ktrymi chciaa olni sdziw, dali rzeczy konwojentom, ci zatrzymali wz, skoczyli po wdk, podali j zleceniodawcom i knajacy jeszcze popili sobie tgo na rachunek ofiary. Gdy przyjechali w kocu na Tagank, dziewczyna, zanoszc si od ka, zoya skarg. Oficer wysucha jej, ziewn i oznajmi: Pastwo nie jest w stanie transportowa kadego oddzielnie. Takich moliwoci jeszcze nie mamy. Tak, karetki to wskie gardo gospodarki Archipelagu. Jeli w wagonach nie ma monoci separowania politycznych od kryminalnych to suki nie daj moliwoci separacji obu pci. I jak w tych warunkach, midzy jednym wizieniem a drugim, knajacy nie maj sprbowa peni ycia? No, ale gdyby nie byo knajakw, to trzeba by wspomnie dobrym sowem te karetki za owe krtkie spotkania z kobietami! Gdziejeszcze, jeli nie tu, mona w yciu wiziennym zobaczy je, usysze je, dotkn si ich? Pewnego razu, w 1950 roku, wieziono nas z Butyrek na dworzec. Byo luno czternastu ludzi w suce z awkami. Miejsc siedzcych starczyo dla wszystkich i nagle, na ostatku, wepchnito do wozu samotn kobiet. Usiada koo samych tylnych drzwi, z pocztku bojaliwie 14 chopa w jednym ciemnym pudle, to tu nie ma mowy o obronie. Ale po kilku sowach byo ju jasne, e tu sami swoi, Pidziesitka semka. Wymienia swoje nazwisko: Riepinowa, ona pukownika, posza za kraty w lad za nim. I nagle jaki maomwny wojskowy, tak mody i szczupy, e mgby najwyej by lejtnantem, zapyta: Przepraszam, czy nie siedziaa pani z Antonin Iwanow? Jak to? To pan jest jej mem? Oleg? Podpukownik Iwanw??... Z Akademii imienia Frunze? Tak!.
354
Aleksander Soenicyn
C to byo za tak! wydobywao si ze cinitej krtani i wicej w nim byo lku przed PEWNOCI ni radoci. Usiad teraz obok niej. Przez dwa malutkie, okratowane okienka w tylnych drzwiach przenikay pynne, przejrzyste cienie letniego zmierzchu i przy kadej zmianie kierunku przesuway si, przesuway po twarzach tej kobiety i podpukownika. Siedziaam z ni w ledztwie, cztery miesice w tej samej celi. Gdzie jest teraz? Cay czas ya tylko mylami o panu! Baa si tylko o pana! O siebie wcale. Z pocztku, eby pana nie aresztowano. Pniej, eby dosta pan wyrok jak najlejszy. Ale co si z ni teraz dzieje?. Wci nie moga sobie darowa, e to przez ni pana zabrali. Tak jej byo ciko!. Ale gdzie jest teraz?!. Niech si pan tylko nie lka. Kobieta pooya mu rk na piersi, jak komu ju bliskiemu. Nie wytrzymaa tego napicia. Zabranoj z naszej celi. Ona jest troszk... no... pomieszana... Rozumie pan?.... A maa upinka obita stalow blach pynie tak spokojnie w szeciopasmowym ordynku aut, grzecznie staje przed wiatami, byska sobie kierunkowskazami! Z tym Olegiem Iwanowem poznalimy si dopiero przed chwil w Butyrkach. Spdzono nas do boksu dla odjedajcych i przyniesiono z depozytu rzeczy. Wywoano do odbioru jednoczenie mnie i jego. Za progiem boksu, na korytarzu, straniczka w szarym kitlu, rozgrzebujc zawarto jego walizki, wytrzsna na ziemi pojedynczy zoty epolet, ktry nie wiadomo jak si uchowa. Nawet go nie zauwaya i nastpia obcasem na jego dwie due gwiazdy. Deptaa naramiennik butem, jak w scenie filmowej. Zwrciem mu na to uwag: Spjrzcie tylko, towarzyszu podpukowniku!. Iwanw pociemnia na twarzy. Wci jeszcze co znaczyo dla niego pojcie nienagannej suby. Teraz znowu z t on. Wszystko to musia przey w cigu jakiej godziny. II PORTY ARCHIPELAGU Rozcie na duym stole wielk map naszej ojczyzny. Postawiajcie czarne, grube kropki na wszystkich miastach okrgowych, wszystkich wzach kolejowych, wszystkich miejscach przeadunku, gdzie kocz si tory, a zaczyna rzeka, albo gdzie rzeka zmienia kierunek i zaczynaj si piesze trakty. Co to? Czy tak upstrzyy mapjakies muchy gnojowe? A to wanie majestatyczny obraz portw Archipelagu. Nie s to co prawda, te feeryczne porty tak kuszco opisane przez Aleksandra Grina porty, gdzie pije si w tawernach rum i smali si cholewki do miejscowych piknoci. Ponadto nie ma tu ciepego, lazurowego morza (wody do kpieli daj tu po litrze na gow, a eby mycie szo atwiej cztery litry na cztery gowy do jednej miski, moecie my si razem!). Ale caej pozostaej romantyki portowej brudu, insektw, wyzwisk, oszustw, pomieszania jzykw i mordobicia jest tu powyej uszu. Mao ktry zek nie pozna trzechpiciu tranzytowych wizie, zborniakw, wielu zna dobrze nawet dziesi, prawdziwi za synowie GUagu bez trudu wyliczy mog p setki. Tylko, e atwo je pomyli, bo maj tyle podobiestw: tpa eskorta; bezadne apele wedug rodzaju spraw; dugie wyczekiwanie na sonecznym skwarze albo na jesiennej szarudze; dugie k i p i s z e z rozbierank; fryzjerskie zabiegi, po ktrych czowiek jest jeszcze
355
Aleksander Soenicyn
brudniejszy; wyzibe, olizge anie; cuchnce wychodki; zatche korytarze; zawsze ciasne i duszne, prawie zawsze ciemne i wilgotne cele; rozparzone ludzkie miso z obu twoich bokw, na ziemi albo na narach; skone podgwki z desek! nawilgy rozpakany chleb; salamacha jakby z badyli, moczonych na pasz dla byda. Kto za ma dobr pami, zdoln do trwaej segregacji wspomnie ten teraz nie musi wcale rozjeda po kraju, ma w gowie ca geografi usystematyzowan, podzielon na etapy wizienne. Nowosybirsk? Znam. Byem tam. Porzdne takie baraki stawiane na zrb z grubych bali. Irkuck? To tam, gdzie okna kilka razy po kolei zamurowywano, wida jakie due byy za cara, a jakie mae szparki teraz zostawiono kad warstw cegie zna. Woogda? A tak, stary budynek z basztami. Klozety w jednym pionie, drewniane podogi dawno przegniy i z grnych piter wszystko cieka na dolne. Usma? A jake. Zawszona, mierdzca ciupa, stare budownictwo, sklepione sufity. Potrafi tam tylu ludzi napcha, e nie chce si wierzy: kiedy zaczynaj wyprowadza na etap, to nie do pojcia, e wszyscy si miecili, ogon na p miasta. Takiego znawcy nie prbujcie skrzywdzi twierdzeniem, e znane jest warn miasto, gdzie nie ma zborniak a. Zaraz warn dowiedzie, e takich miast nie ma. I bdzie mia racj. Salsk? To tam tranzytowych trzymaj w ledczym wizieniu razem z miejscowymi aresztantami. To samo w kadym miecie rejonowym, wszdzie wic s punkty tranzytowe. W SollIlecku? To te etap. W Rybisku? A wizienie nr 2, dawny klasztor? Och, jaki tam spokj, jak mia pustka na brukowanych dziedzicach, omszae, stare pyty, a w ani drewniane, czyste ceberki. Czyta? Wizienie nr 1. Nauszki? Wizienia tam nie ma, ale jest obz tranzytowy, wic wszystko jedno. W Torku? A na grze, te w starym klasztorze. Ale zrozum, kochany, e nie ma miasta bez zborniak a! Przecie sdy czynne s wszdzie! Wic jak posya ludzi do obozu? Drog powietrzn? Oczywicie etap etapowi nierwny. Ale gdzie lepiej, gdzie gorzej, to spory daremne. Zbierze si czasem trzechczterech zekw i kady chwali swoje. Chocia Iwanowski zborniak nie taki ju znowu sawny, ale zapytaj tyko tych, co tam siedzieli zim z 37. na 38.! Wizienie NIE BYO OGRZEWANE jednak ludzie nie tylko nie marzli, ale na grnych narach leeli cakiem rozebrani. Wybili wszystkie szyby w oknach, eby si tylko nie udusi. W 21. celi, zamiast przepisowych 20 ek, siedziao TRZYSTU DWUDZIESTU TRZECH! Pod narami zebraa si woda, nakadziono wic desek i ludzie leeli na tych deskach. A z wybitych okien dmuchao mrozem prosto na nich. I w ogle, pod tymi narami panowaa noc polarna: ani promyka, cae wiato zasaniali ci, ktrzy leeli na narach i stali midzy narami. Nie byo wolnego przejcia do kibla, trzeba byo pezn wzdu krawdzi nar. re dawali nie kademu oddzielnie, tylko od razu na dziesiciu. Jeeli komu z tej dziesitki si zemrze to go wepchn pod nary i dopty trzymaj, dopki smrd pozwala. I przez ten czas pobieraj jego porcj. To by wszystko mona jeszcze wytrzyma, ale klawisze biegaj jak koty z pcherzem od celi do celi. Ledwo czowiek znajdzie sobie miejsce, a ju wrzeszcz Zabiera si! do innej celi!. I znw trzeba walczy o miejsce. A skd takie przepenienie? Przez trzy miesice nie puszczali do ani, wszy si rozmnoyy, przez te wszy wrzody na nogach i na dodatek tyfus. A przez ten tyfus zarzdzono kwarantann i transportw cztery miesice nie wysyano.
356
Aleksander Soenicyn
Moi drodzy, nie o jakie tam Iwanowo chodzi, tylko zaleyjaki to by rok. W 37. i w 38. ju nie tylko zeki ale kamienie na etapach jczay. Irkuckie tranzytowe te niczym osobliwym si nie wyrnia, a tymczasem w 38. lekarze nie omielali si zajrze do celi. Szli korytarzem, a klucznik krzycza koo kadych drzwi: Kto zemdla niech wychodzi!. W 37. moi drodzy wszystko toto cigno przez ca Syberi a na Koym. Naprzd trzeba byo dotrze nad morze Ochockie albo do Wadywostoku. Parowce na Koym mogy zabiera tylko 30.000 miesicznie a z Moskwy wieli i wieli bez liku. Zebrao si wic nie mniej ni 100.000. Rozumiesz? A kto ich liczy? Kto mia liczy, ten liczy. Jeeli chodzi o tranzytowe we Wadywostoku, to w lutym 37. byo tam nie wicej ni 40.000! Ale jak tam wpade, to ju na kilka miesicy, Pluskwy aziy po narach jak szaracza! Wody p kubka dziennie: nie ma wody, nie ma ludzi do woenia! Caa ona pena bya Koreaczykw i wszyscy wymarli na dyzenteri, wszyscy! Z naszej ony co rano wynoszono setk trupw. Jak budowano kostnic, to pozaprzgano zekw do wozw i tylko tak udao si przywiekamienie. Dzisiaj ty wozisz, jutro powioz ciebie..A jesieni te si zacz tyfus plamisty, jak w zegarku. U nas te tak byo: jak si komu zmaro, to dalej go u siebie trzymamy, pki si nie zamierdnie i jego porcja dalej leci. Lekarstw ani ladu. Wyazimy z barakw dajcie lekarstwa; a z wieyczek ju strzelaj. Pniej chorych na tyfus zabrano do osobnego baraku. Nie zdyli tam poprzenosi wszystkich, ale te mao kto stamtd wyszed. Nary s tam pitrowe, ten co na grnych ley i gorczkuje nie moe przecie zej za potrzeb wic leje na tego dolnego! Leao tam jakie ptora tysica. Sanitariuszami byli knajacy, wyrywali trupom zote zby. Ale z ywymi te nie robili sobie ceregieli... Nic, tylko ten 37. i 37.! A 49. w zatoce Wanino, w pitej onie nie aska? 35.000! Kilka miesicy pod rzd! te ich nie dyli wysya na Koym. Przy tym co noc, z baraku do baraku, z jednej ony do drugiej wci ludzi przerzucali, nie wiadomo po co. Jak u faszystw: gwizdki! wrzaski!: Wychodzi! Ju was nie ma! I wszystko biegiem! wycznie biegiem! Chleb pobierano setkami wic biegiem! po saamach biegiem! a nie byo adnych naczy! T bryj moesz bra, jak ci wygodniej w po kurtki albo donie nadstaw! Wod przywoono cysternami, nie byo do czego nalewa, wic lej szlauchem i kto nadstawi usta ten si napi. Koo cysterny zaczyna si bjka zaraz strzelaj z wieyczek. No zupenie jak u faszystw. Przyjecha generamajor Dieriewianko, naczelnik USWITa1; z tumu wyrwa si i stan przed nim lotnik, oficer, rozerwa bluz na piersiach:,.Dano mi osiem orderw bojowych! Kto da warn prawo strzela na olep w on?. Dieriewianko odpowiada: Strzelalimy i bdziemy strzela tak dugo, jak dugo nie nauczycie si odpowiedniego zachowania2. Nie, moi drodzy, to wszystko jeszcze nic nadzwyczajnego. Prawdziwy zborniak to Kirowski! Wemy jaki rok wcale nie nadzwyczajny, powiedzmy 48. w Kirowskim wizieniu wpiychali ludzi do celi dwaj klucznicy butami i dopiero wtedy mogli drzwi zamkn. Na trzypitrowych narach, we wrzeniu (a Wiatka* nie ley wcale nad morzem
357
Aleksander Soenicyn
Czarnym), mimo to wszyscy siedzieli na golasa, bo gorco i dlatego siedzieli, e nie byo miejsca na leenie: jeden szereg usadowi si w gowach nar, drugi w nogach. Rwnie w przejciu na pododze siedziano w dwa rzdy, a midzy nimi trzeci rzd jeszcze sta; po jakim czasie nastpowaa zmiana. Toboki trzymali w rku albo na kolanach, nie byo gdzie pooy. Tylko knajacy, na przysugujcych im miejscach, drugie nary od okna, wylegiwali si wygodnie. Pluskiew byo tyle, e gryzy nawet we dnie, spadajc prosto na eb z sufitu. To wszystko trzeba byo znosi tydzie, czasem miesic. 1 USWIT zarzd plnocnowschodnich (to znaczy kolymskich) obozw. 2 Ahoj! Panowie z Trybunau Bertranda Russella sdzcego zbrodniarzy wojennych! Czemu, ach czemu nie korzystacie z tych materiaw? Czy nie s zgodne z waszym profilem? * Dawna nazwa miasta Kirw. Chciabym tu doda co od siebie i opowiedzie o Krasnej Presni3 z sierpnia 45. roku, roku Zwycistwa, ale a mi nie sporo: jednak w nocy moglimy jako nogirozprostowa, pluskwy za byy przecitnej zjadliwoci. Przez ca noc, w wietle jaskrawych lamp ksay nas goych i spoconych muchy, ale to si przecie nie liczy i wstyd byoby tym si chwali. Oblewalimy si potem przy kadym ruchu. Po jedzeniu po prostu z nas kapao. W celi, niewiele wikszej od zwykego pokoju mieszkalnego, siedziao stu ludzi, taki tok, e nie byo gdzie nogi postawi. Dwa malutkie okienka osonite byy kagacami ze spawanej blachy. Okna wychodziy na poudnie, wic nie tylko nie byo przewiewu, lecz kagace nagrzeway si od soca, a bucha ar do celi. Chaos we wszystkich wizieniach tranzytowych, wszystkie rozmowy o nich te s chaotyczne i takie samo wraenie na pewno sprawia bdzie ten rozdzia: czowiek nie wie o czym mwi najpierw, od czego zacz. Im wicej za ludzi zbiera si w zborniakach, tym baagan wikszy, sytuacja nieznona dla winiw, nieznona dla GUagu a tymczasem tkwi tu ludzie miesicami. Takie wizienie staje si istn fabryk: porcje chleba przenosi trzeba stertami na murarskich noszach, jakby to byy cegy. I saamach gorc roznosi si w szeciowiadrowych, drewnianych bekach, przesuwajc om przez oba ucha. Kotasski zborniak kry w sobie najwicej napi, a zarazem, najmniej w nim byo faszu. Napicia bray si std, e z tego Wizienia prowadziy drogi na ca dalek pnoc i pnocny wschd europejskiej Rosji. Faszu byo mao, bo Kotass ley ju w samym rodku Archipelagu i nie trzeba tutaj si krpowa. By to po prostu kawa gruntu, rozgrodzony murami na klatki. Wszystkie klatki zamykay si szczelnie. Chocia przewino si przez Kotass mnstwo chopw, kiedy ich zesano w 30. (wolno przypuszcza, e siedzieli tu bez adnego dachu nad gow, tylko e teraz nie ma ju nikogo, kto mgby to potwierdzi), jednake nawet w 38. wcale nie wszyscy mogli si pomieci w ndznych, parterowych baraczkach z karowatej sosny, krytych... brezentem. Wali jesienny, mokry nieg, chwytay ju mrozy, a ludzie tkwili tu po prostu na goej ziemi, pod goym niebem. Co prawda, nie pozwalano im drtwie w bezruchu, cay czas ich liczono, podtrzymywano na duchu sprawdzaniem obecnoci (bywao tam po 20.000 osb jednoczenie), To wizienie, noszce sawn w dziejach rewolucji nazw, sabo jest znane mieszkacom Moskwy, nie jest zwiedzane przez adne wycieczki. Bo i jakie wycieczki, kiedy zakad FUNKCJONUJE! A mona nigdzie nie jedzi, wszystko tu jest na miejscu
358
Aleksander Soenicyn
od szosy Nowochoroszewskiej tylko par krokw wzdu obwodnicy. albo nagymi nocnymi rewizjami. Pniej w niektrych z tych klatek rozbito namioty, w innych wznoszono drewniane pitrowe baraki, ale dla rozsdnego zmniejszenia kosztw budowy nie kadziono powa i podg, tylko od razu konstruowano szeciopitrowe nary z pionowymi drabinkami z boku. Winiowie w ostatnim stadium wycieczenia musieli si po nich wspina, jak majtkowie (urzdzenie to bardziej byoby na miejscu nie w porcie, lecz na statku). Zim w roku 1944/45, kiedy wszyscy winiowie mieli ju dach nad gow a byo ich tylko 7.500, umierao dziennie po 50 osb i nosze, kursujce midzy barakami a kostnic, cay czas byy w ruchu. (Powie kto, e to jeszcze cakiem znonie skoro umiera dziennie mniej ni 1%, i e w tym stanie rzeczy czowiek moe pocign prawie pi miesicy. Owszem, ale przecie gwna koba, ta przy robotach w obozie te si tu jeszcze nie zacza. Ten ubytek dwch trzecich procentu dziennie jest to czysty odpad przy skadowaniu i nie w kadym magazynie ziemiopodw z tym by si pogodzono). Im dalej si czowiek zapdzi w gb Archipelagu, tym bardziej bije w oczy, e drewniane przystanie zajmuj miejsce betonowych portw. K a r a b a s, obz tranzytowy pod Karaganda, nazwa ktrego staa I si ju przysowiowa, w cigu kilku lat goci ponad p miliona ludzi (Jurij Karbe ju w 1942 roku zosta tam zarejestrowany wrd 433 tysica winiw). Obz tranzytowy skada si z glinianych, niskich barakw, zamiast podogi majcych klepisko. Codzienna rozrywka polegaa na tym, e wszystkich wypdzano na dwr razem z rzeczami, przez ten za czas malarze bielili podogi i nawet rysowali na nich dywaniki, wieczorem za winiowie kadli si na ziemi i wasnymi bokami cierali zarwno wapno, jak owe dywaniki4. Punkt etapowy w KniaPogocie (63 stopie szerokoci pnocnej) f skada si cay z szaasw, stojcych na mokradle. Szkielet z erdzi pokryty by dziurawym brezentem, nie sigajcym ziemi. Wewntrz kadego szaasu stay podwjne nary z takich samych erdzi, ze le obcitymi skami (przejcie midzy nimi rwnie wyoone byo erdkami). We dnie spod tych erdek wystpowao z chlupotem pynne boto, w nocy za zamarzao. W rozmaitych punktach ony porobiono pomosty z erdzi nad grzskimi miejscami i ludzie, chwiejcy si ju z osabie 4 Karabas mia ze wszystkich punktw tranzytowych najwicej danych, aby sta si kiedy muzeum, ale niestety ju nie istnieje: na jego miejscu wznosi si fabryka wyrobw elazobetonowych. nia, to tu, to wdzie wpadali w wod i bagno. W 38. roku w Knia Pogocie zawsze dawano je jedno i to samo: zacierk z poladu i rybich oci. Byo to wygodne, poniewa na punkcie przesykowym nie byo misek, kubkw ani yek, sami za winiowie tym bardziej ich nie mieli. Spdzano ich wic po dziesiciu do kota i nakadano t zacierk czerpakami do czapek, furaek albo na podstawion po. W punkcie tranzytowym^Wo^wozdi.aa.(kilka kilometrw od miejscowoci Ust Wym), gdzie siedziao jednoczenie 5 tysicy zekw (kto wiedzia co o Wogwozdinie do tej chwili? ilejeszcze byo takich nikomu nie znanych punktw? pomncie to x przez 5 tysicy!) w Wogwozdinie wic gotowano rzadkie zupki ale misek te byo brak. Znaleli jednak wyjcie (bogdaj to nasza wynalazczo!) i t baand dawali ludziom w AZIEBNYCH CEBRACH, na dziesiciu naraz, zmuszajc ich do cheptania na wycigi. Zreszt w Kotasie te tak bywao.
359
Aleksander Soenicyn
Co prawda, to prawda: w Wogwozdinie nikt nie siedzia duej ni rok. (Koo roku owszem, jeeli byo mu ju trzy wierci do mierci i aden obz przyj go nie chcia). Literacka fantazja wydaje si uboga w porwnaniu z proz ycia Archipelagu. Gdy literat chce napisa o wizieniu co najbardziej zjadliwego i demaskatorskiego to zawsze koczy si na wytykaniu k i b1 a. Kibel! Sta si on ju w literaturze symbolem wizienia, symbolem upokorzenia i smrodu. O, lekkomylni ludzie! Bo to kibel jest dla winia zem? Jest to jeszcze najmiosierniejszy z pomysw wiziennej wadzy. Zgroza zaczyna si przecie dopiero wtedy, kiedy kibla w celi NIE MA. W 37. roku, w niektrych syberyjskich wizieniach nie byo kiblw, bo ich zabrako! Nie przygotowano zawczasu odpowiedniej iloci, syberyjski przemys nie potrafi si dostosowa do rozmachu wiziennej dziaalnoci. Dla nowo powstaych cel nie starczyo w magazynach kiblw. W starych celach kible byy, ale antycznego typu, malutkie. I teraz rozsdek kaza je wynie, poniewa dla nowych kontyngentw i tak by nie wystarczyy. Tak wic, jeeli wizienie w Minusisku (Wodzimierz Iljicz nigdy w nim nie siedzia, bo jadc na zesanie by na wolnej stopie) miao pojemno obliczon na 500 winiw, teraz za umieszczono w nim 10 tysicy to znaczy, e rwnie kady kibel powinien powikszy si 20 razy! Ale wcale si nie powikszy... Nasze rosyjskie pira pisz tylko grub krech, przey mamy co niemiara, nie opisano za i nie nazwano dotd prawie niczego. Ale dla I autorw zachodnich, z ich zamiowaniem do ogldania przez lup kadej molekuy ycia, do wstrzsania aptecznej probwki i ogldania jej! pod wiato, to przecie epopea, to 10 nowych tomw Poszukiwania straconego czasu: mc zrelacjonowa stan ludzkiej duszy, kiedy w celi ilo winiw zwiksza si dwudziestokrotnie, a kibla nie ma i za potrzeb wyprowadzaj tylko raz na dob! Oczywicie jest tu wiele elementw rzeczowych, o ktrych nie maj pojcia: nie domylaliby si, e mona oddawa mocz do brezentowego kaptura wasnego paszcza i zupenie nie zrozumieliby rady ssiada, eby nasika do buta! a tymczasem jest to rada pena wielkiej mdroci i bynajmniej nie prowadzi ani do zniszczenia buta, ani do zamiany go w nocnik. Znaczy to, e dugi but trzeba zdj, obrci podeszw do gry, teraz dopiero odj win jego cholew na zewntrz i oto macie potrzebne warn koliste naczynie odpowiedniej pojemnoci! Jakimi za to subtelnociami psychologicznymi mogliby zachodni pisarze wzbogaci swoj literatur (bez ryzyka banalnej imitacji dawnych mistrzw), gdyby tylko znali regulamin wyej wspomnianego minusiskiego wizienia: jedna miska do jedzenia przypada na czterech winiw, a wody do picia daj raz na dzie po kubku (kubki za to s). I oto jeden z tych czworga wykorzysta wspln misk, aby sprawi sobie ulg, bo tak go sparo, ale przed obiadem odmwi oddania swojego zapasu wody dla umycia teje miski. Co za konflikt! Jakie starcie temperamentw wszystkich czterech typw! jakie niuanse! (I tu nie artuj. Wanie przy takich okazjach ukazuje si dno ludzkiej osobowoci. Tylko e rosyjskie piro nie ma chci na takie opisy, a rosyjskie oko nie ma czasu, aby je czyta. Nie artuj, bowiem tylko lekarz powiedzie potrafi jak par miesicy w takiej celi potrafi zniszczy zdrowie czowiekowi na ca reszt ycia, choby go nawet nie rozstrzelano za czasw Jeowa i zrehabilitowano za czasw Chruszczowa). No prosz, a mymy sobie wyobraali, e w porcie odpoczniemy i rozprostujemy koci! cinici i skuleni przez kilka dni i nocy w przedziale marzylimy o zborniaku! Tu
360
Aleksander Soenicyn
dopiero odetchniemy szerzej, rozprostujemy grzbiety. Tu bdziemy nareszcie spokojnie chodzi do wychodka. Tu si nareszcie napijemy i wody i wrztku. Tu nie ka nam ju paci eskorcie naszymi ciuchami za nasz wasny chleb. Tu zjemy sobie co gorcego. I nareszcie zaprowadz nas do ani, otokniemy si, ochluniemy si ciep wod, przestaniemy si drapa. Boki nam poobijao w karetce, rzucao nami od ciany do ciany i wrzeszczano na nas: Bra si pod rce!, Bra si za pity!, ale mymy dodawali sobie kurau: to nic, to nic, niedugo ju etap! Ju, ju go wida... I jeeli nawet co z tych naszych marze si zici, to i tak bdzie jako splugawione. Co czeka czowieka w ani? Tego nigdy nie mona przewidzie. Ni z tego, ni z owego zaczynaj strzyc kobiety do goej skry (Krasnaja Presnia, 1950 rok, listopad). Albo nas, ca czered nagich mczyzn oddaj w rce brygady, zoonej wycznie z fryzjerek. W Woogdzie, w parowej ani, dorodna ciocia Motia krzyczy: Stawa szeregiem, chopaki!. I wszystkich po kolei traktuje par ze szlaucha. A w irkuckim wizieniu przesykowym powsta spr czy bardziej naturalne jest, aby caa obsuga ani bya mska i eby chop nawet kobiety pdzlowa sanitarnym wiechciem midzy nogami. Albo w nowosybirskim tranzytowym zim, w nieogrzewanej umywalni z kranw cieknie tylko zimna woda; winiowie decyduj si na wezwanie kogo z administracji; przychodzi jaki kapitan, podstawia bez ceregieli rk pod kran i powiada: A ja mwi, e woda jest gorca, zrozumiano?!. Ju nudne jest powtarzanie, e zdarzaj si anie zupenie bez wody; e z komory dezynfekcyjnej rzeczy wracaj spalone; e po kpieli ka czowiekowi biec boso i na golasa po niegu po odbir odziey (kontrwywiad Drugiego Frontu Biaoruskiego, Brodnica, 1945 rok). Ju przy pierwszych krokach w zborniaku moesz si przekona, e tu wadz nad tob maj nie stranicy, nie pagony i mundury, ktre mimo wszystko przestrzegaj jakich pisanych praw. Tu panuj nad wami prominenci. Ten ponury aziebny, ktry tak wita wasz transport: No, prosimy do kpiki, panowie faszyci!; i ten faktor z tabliczk w rku, ktry taksuje was wzrokiem i popdza; i ten wygolony instruktor z loczkiem, ktry zwinit gazetk bije si lekko po cholewie i wci zezuje na wasze toboki; i jeszcze inni, nie znani warn bliej prominenci, ktrzy rentgenowskimi slipiami wprost przewiercaj wasze walizki jacy oni wszyscy do siebie podobni! I gdzie to ju ich wszystkich widzielicie w trakcie waszej krtkiej wdrwki z etapu na etap? nie tak moe byli czyci, nie tacy schludni, ale takie same mieli mordy, bezlitonie umiechnite? Baaa! To to znowu szemrani! To ci sami knajacy, tylekro opiewani przez Utiosowa w jego przebojach! To ten sam eka ogol, SieriogaLampart i DimkaKrwawa Kiszka, tyle, e nie siedz ju za krat, ochdoyli si, przyodziali, ciesz si zaufaniem wadzy i z zadciem dbaj o dyscyplin teraz ju nasz. Jeli przyjrze si ich pyskom wnikliwiej, z pewn doz wyobrani, to mona nawet doj do wniosku, e to nasza ruska krew i ko, e byli niegdy wiejskimi kawalerczakami, e ich ojciec zwa si Klim, Prochor albo Gurij, e s nawet do nas zewntrznie podobni: dwie dziurki w nosie, tczwki w oczach, rowy jzyk; pomagaj sobie nim przy jedzeniu i wymawianiu niektrych rosyjskich gosek, z ktrych jednak formuj zupenie nowe sowa. Kady naczelnik wizienia tranzytowego prdzej czy pniej dochodzi do wniosku, e za wszelkie prace etatowe mona paci pensj komu z krewnych, siedzcych spokojnie
361
Aleksander Soenicyn
w domu, albo dzieli si ni z kolegami z administracji. Wystarczy za tylko gwizdn, aby dowolna liczba ochotnikw ze rodowiska s o c j a 1 n i eb 1 i s k i c h rzucia si do wykonywania tej roboty, pragnc w zamian tylko zakotwiczy si na etapie, nie pojecha do kopalni, do cikiej pracy, do tajgi. Wszyscy ci rejestratorzy, pisarczykowie, ksigowi, instruktorzy, aziebni, fryzjerzy, magazynierzy, kucharze, pomywacze, praczki, bieliniarze to wieczni tranzytowcy; dostaj formalnie tylko wizienny chleb i nazywa si, e siedz pod cel, cae za maseko do chleba ju bez adnej pomocy ze strony zwierzchnoci wyowi sobie sami ze wsplnego kota albo wycisn z przejezdnych zekw. Wszyscy ci tranzytowi funkcyjni maj wszelkie podstawy do pewnoci, e w adnym obozie nie bdzie im lepiej. Wpadamy w ich apy jeszcze nie do szcztu ograbieni i oni to maj nas ostatecznie wystrychn na dudkw. To oni nas tu rewiduj, w zastpstwie stranikw, a przed rewizj proponuj nam, by odda pienidze do depozytu, nawet pisz z min cakiem serio jakie spisy ktrych nigdy ju nie zobaczymy, podobnie jak pienidzy. Pienidze przecie oddalimy! Komu dziwi si oficer. A by tu taki jeden! Kto taki?. Inni funkcyjni nic nie wiedz... Po cocie mu to dawali? Bo mymy myleli... Indyk te myla! Mniej trzeba myle!. I to wszystko. To oni proponuj nam. eby rzeczy zostawi w aziebnej poczekalni: Ale nikt wam nic nie zabierze! Komu to w ogle potrzebne!. Zostawiamy wic, przecie i tak nie mona zabra ich do kpieli. Wracamy: nie ma swetrw, nie ma futrzanych rkawic. A jaki by ten sweter? Taki szary... No, to znaczy, e poszed si wybieli do kpieli!. Rzeczy zabieraj nam rwnie w uczciwy sposb: za to, eby wzi walizk na przechowanie do magazynu; za to, eby da czowieka do celi, gdzie nie ma knajakw; za to, eby szybciej posa nas dalej; za to, eby mg czowiek troch duej zosta tutaj. Nie rabuj otwarcie, to caa rnica. Ale to nie szemrani! tumacz nam nasi znawcy. To s kapusie, sukinsyny, ktrzy poszli na wspprac. To s wrogowie p orzdnych zodziei. A ci porzdni siedz przecie w celach. Ale to rozumowanie jest jako zbyt trudne dla naszego krliczego rozumku. Te same tony, ten sam tatua... Moe istotnie s wrogami tamtych, ale nie s wcale naszymi przyjacimi, w tym sk... Tymczasem siedzimy ju na dziedzicu pod samymi oknami cel. Na oknach kagace, nic nie wida, jednak dochodzi stamtd jaki chrapliwy, lecz yczliwy gos, ktry nam radzi: Chopaki! Tu jest taki regulamin: przy kipiszu zabieraj wszystko, co sypkie herbat, tyto. Kto ma troch niech nam tu rzuci przez okno, pniej warn oddamy. Co my wiemy o yciu? To z nas frajery i krliki. Moe naprawd odbieraj herbat i tyto? Czytalimy w arcydzieach literatury o powszechnej solidarnoci winiarskiej, to wizie winia nie oszuka! I ten sympatyczny ton chopaki!. Wic przerzucamy im woreczki z tytoniem. Rasowi zodzieje api w locie i rechocz: Ale durnie z tych faszystw!. Oto jakie hasa witaj nas w zborniakach, chocia na cianach ich nie wida: Nie szukaj tu sprawiedliwoci!, Wszystko, co masz jeszcze bdziesz musia odda!. Wszystko trzeba bdzie odda! powiedz ci to stranicy, konwojenci i knajacy. Przytoczony jeste swoim cikim jak ow wyrokiem, mylisz tylko o tym, aby zapa chwil oddechu, dookoa za wszyscy myl tylko o tym, jak ci ograbi. Wszystko skada si na to, aby jeszcze bardziej pognbi politycznego, ju i tak zgnbionego i osamotnionego. Wszystko bdzie trzeba i tak odda..., ponuro kiwa gow nadzorca
362
Aleksander Soenicyn
w Gorkowskim wizieniu tranzytowym i Ans Bernsztejn z uczuciem ulgi oddaje mu swj oficerski szynel nie za bezdurno, tylko za dwie gwki cebuli. I jak tu mie pretensj do knajakw, jeeli wszyscy stranicy na Krasnej Presni paraduj w chromowych butach, ktrych nikt im nigdy nie przydzieli? Wszystko to capnli w celach knajacy, eby pniej opyli stranikom. Jak mona mie pretensj do knajakw, jeeli instruktor Oddziau KulturalnoWychowawczego obozu jest knajakiem, wzitym na funkcj i pisze politycznym charakterystyki (punkt obozowy KemPer)? Moe w rostowskim tranzytowym szuka mamy pomocy i sprawiedliwoci, skoro to pradawne gniazdo rodzinne caego knajactwa? Podobno w 1942 roku w tranzytowym wizieniu miasta Gorki, aresztancioficerowie (Gawryow, technik wojskowy Szczebietin), zbuntowali si jednak, pobili zodziei i zmusili ich do ulegoci. Ale takich rzeczy zawsze sucha si jak legendy: czy w jednej tylko celi tak im dano po nosie? Czy na dugo tak spokornieli? A co na to bkitne czapki, e obce elementy bij swoich? Kiedy za kto inny opowiada, jak to w Kotassie na etapie w 40. roku kryminalici wyrwali pienidze stojcym w kolejce do kantyny politycznym, i jak ci ostatni zaczli za to ich la bez litoci, i jak bronic knajakw wkroczya do ony stra z karabinami maszynowymi tu czowiek wcale nie wtpi, to podobne do prawdy! Gupi nasi krewni! uwijaj si tam za murami, poyczaj pienidze (bo tylu pienidzy nikt nie ma w domu), eby posa ci za nie jakie rzeczy, co do jedzenia za te ostatnie, wdowie grosze; ale zatrute to dary, bo z czowieka godnego, ale wolnego czyni penego niepokoju tchrza. Czowiek sam si pozbawia tej witajcej ju jasnoci i rodzcej si stanowczoci, ktre s jedynymi waciwociami naprawd potrzebnymi przed zejciem do otchani. O, jak rozumna jest przypowie o wielbdzie i uchu igielnym! Do krlestwa niebieskiego wyzwolonego ducha nie pozwalaj ci wej twoje szmaty. U innych pasaerw tej samej suki te widzisz takie same toboki. Banda skurwieli ju w karetce warczeli na nas knajacy, ale byo ich tylko dwch, nas za p setki i tymczasem musieli jeszcze trzyma rce przy sobie. Teraz natomiast ju drug dob trzymaj nas na Presni, w celi zwanej dworcow, na brudnej pododze, z nogami podkurczonymi, bo tak ciasno, jednak nikt z nas nie obserwuje tego, co si dookoa dzieje, tylko kady myli, jakby tu odda na przechowanie swj toboek. Chocia mamy niby prawo do oddawania bagau na przechowanie, ale funkcyjni ustpuj w kocu tylko dlatego, e to moskiewskie wizienie, a mymy nie stracili jeszcze moskiewskiego fasonu. Co za ulga! rzeczy ju w depozycie (to znaczy, e zabior je nam cakiem nie na tym etapie, tylko gdzie dalej). Tylko te nieszczsne wzeki zjedzeniem musimy trzyma jeszcze w rku. Zbyt wielu jednak jest tutaj razem nas nadzianych jeleni. Zaczynaj nas wic przydziela grupkami do innych cel. W towarzystwie tego samego Walentego, z ktrym razem kwitowalimy odbir wyrokw OSO i ktry z rozrzewnieniem obiecywa sobie, e w obozie rozpocznie nowe ycie wepchnici zostalimy do jakiej celi. Jeszcze nie bya cakiem pena: przejcie byo wolne i pod narami byo duo miejsca. Wedug klasycznego schematu grne nary zajmuj knajacy: starsi pod oknami, modsi nieco dalej. Na dolnych narach kbi si nijaka, szara masa. Nikt nas nie atakuje. Nie rozejrzawszy si dobrze, nie oceniwszy sytuacji, nie majc zreszt dowiadczenia, wpezamy po asfaltowej pododze pod nary bdzie tam nam chyba do przytulnie. Nary s niskie i rosy mczyzna
363
Aleksander Soenicyn
wpeza musi pod nie po indiasku, czogajc si brzuchem po ziemi. Wczogalimy si. Teraz bdziemy tu sobie lee spokojnie i spokojnie rozmawia. Ale gdzie tam! W niskim pmroku, z cichym szelestem, na czworakach, jak wielkie szczury skradaj si do nas ze wszystkich stron malolatki to jeszcze zupene dzieci, s nawet 12letnie, ale kodeks akceptuje rwnie takich, maj ju za sob proces o kradzie, a teraz przyszli tu do zodziejskiego terminu. Napuszczono ich na nas! W milczeniu rzucaj si ze wszystkich stron i tuzinem rk wyrywaj nam i spod nas wszystko, co jeszcze mamy. W zupenym milczeniu, sycha tylko gniewne sapanie! Jestemy w puapce: nie moemy si podnie ani nawet ruszy. Nie mina nawet minuta, a ju nam wyrwali woreczek ze sonin, cukrem i chlebem i ju ich nie ma, a my leymy jak gupi. Bez walki oddalimy nasze zapasy i teraz moemy nawet lee sobie dalej, ale to wykluczone. miesznie wierzgajc nogami, wypezamy tyem spod nar. Czy jestem tchrzem? Sdziem dotychczas, e nie. Pchaem si pod bomby w stepie bez adnej osony. Puszczaem si przed siebie traktem, o ktrym wiadomo byo, e usiany jest minami przeciwpancernymi. Zachowywaem zimn krew, gdym wyprowadza moj bateri z kota i gdym jeszcze raz tam wraca po uszkodzon ciarwk. Dlaczego teraz nie chwyc za kark jednego z tych szczurkw i nie szurn go rowym pyskiem o czarny asfalt? e za may? No, mgbym znale jakiego wikszego. Ale nie... Na froncie podtrzymuje nas na duchu pewne nieznane innym poczucie (by moe cakiem faszywe) onierskiej wsplnoty? e jest si na swoim miejscu? e spenia si obowizek? Tutaj za czowiek nie ma adnych zada, nie istnieje regulamin i wszystkiego trzeba si dowiadywa po omacku. Podnosz si z ziemi i zwracam si do ich herszta, do p a c h a n a. Na grnych narach, pod samym oknem le przed nim wszystkie zabrane nam zapasy: szczurymaolatki ani kruszyny nie wziy sobie, znaj mores. Ta przednia cz ba, ktra u dwunogich nosi zwykle nazw twarzy, u tego pachana uksztatowana zostaa przez natur rk pen obrzydzenia i niechci, moe zreszt to drapieny tryb ycia sprawi, e jest obwisa i skrzywiona, o niskim czole, ozdobiona jaskiniow szram i nowoczesnymi, stalowymi koronkami na siekaczach. Slipkami o rozmiarach wanie takich, by widzie zawsze tylko rzeczy znane i nie traci si na podziwianie wiata, patrzy teraz na mnie jak odyniec na jelenia, dobrze wiedzc, e zawsze potrafi zbi mnie z ng. Czeka. A co ja robi? Czy skacz na gr, eby zdzieli t mord chocia raz pici, chobym mia nawet potem rozcign si bezwadnie midzy narami? Niestety, nie. Czy jestem pody? Zdawao mi si dotychczas, e nie. Ale to co teraz najbardziej boli mnie ograbionego, upokorzonego, to perspektywa ponownego wpezania na brzuchu pod nary. Wic mwi z gniewem do pachana, e teraz, kiedy zabra nam nasze zapasy, mgby chocia da miejsce na narach. (No, czy nie naturalny to wymg ze strony oficera i czowieka urodzonego w miecie?). No i c? Pachan wyraa zgod. Przecie tym samym wyrzekam si ostatecznie mojej soniny; a take uznaj jego wadz; a rwnie pokazuj, e mam wsplne z nim pogldy on te by pozbawi miejsca najsabszych. Rozkazuje wic dwom neutralnym szaraczkom usun si z dolnych nar pod oknem i odda nam miejsca. Ustpuj pokornie. Kadziemy si na najlepszych miejscach. Jeszcze przez jaki czas przeuwamy gorycz swoich
364
Aleksander Soenicyn
strat (moje bryczesy nie budz zainteresowania knajakw, mundury to nie dla nich, ale jeden ze zodziei ju maca skraj wenianych spodni Walentego wyranie mu si podobaj). I dopiero pod wieczr dociera do naszych uszu peen wyrzutu szept naszych ssiadw: jak moglimy u knajakw szuka pomocy, a dwch swoi c h zapdzi pod nary? I dopierp tu przeszywa mnie na wskro wiadomo wasnej podoci i bij na mnie psy (jeszcze przez wiele lat bd biy, ile razy sobie to przypomn). Ci szaraczkowie na dolnych narach, to przecie moi bracia 581b, to byli jecy. Czy to dawno temu przysigaem, e przeami si z nimi wsplnym przeznaczeniem? A teraz ich spycham pod nary? To prawda, e oni te nie bronili nas przed knajakami ale dlaczego by mieli walczy o nasz sonin, jeli my sami o ni wcale nie walczymy? Do takich walk przeyli w niewoli, aby rozczarowa si do wszelkiej szlachetnoci. I jednak adnej krzywdy mi nie wyrzdzili a ja wyrzdziem im krzywd. Tak oto trzeba sobie okrzesa boki i ryje, eby po latach przynajmniej przeksztaci si w ludzi... eby sta si ludmi... Ale nawet dla nowicjusza, ktrego tu obdzieraj i upi ze skry ten etap jest potrzebny, potrzebny! Dziki niemu stopniowo oswaja si z tym, co go czeka w obozie. Serce ludzkie nie mogoby wytrzyma takiego przejcia jednym skokiem. wiadomo nie potrafi zorientowa si z punktu wrd tego chaosu. Mona tylko stopniowo. Nastpnie zborniak daje czowiekowi pozr kontaktu z domem. Std pisze si swj pierwszy legalny list: czasem e ci nie rozstrzelano, kiedy indziej o kierunku, w jakim ci wioz, zawsze za s to pierwsze, jake odmienne od dawnych, sowa czowieka, przeoranego ledztwem. Tam, w domu pamitaj go jeszcze takim, jakim by dawniej, ale nigdy ju nie wrci do tej postaci i nagle ta wiadomo mignie, jak byskawica, wrd krzywych liter listu. Krzywych, dlatego e chocia listy z etapw s dozwolone i na dziedzicu wisi nawet skrzynka pocztowa, ale papieru ani owka dosta nie podobna, tym bardziej za nie ma czym go zaostrzy. W kocu znajduje czowiek kawaek papieru, w ktry zawinita bya przedtem machorka, albo kawaek opakowania z paczki cukru, kto w celi ma owek i takimi oto krzywymi kulfonami pisane s dlatego te listy, od ktrych zaley cao albo rozkad rodziny. Szalone kobiety czasem po otrzymaniu takiego listu nieopatrznie puszczaj si w podr, aby znale jeszcze ma na etapie, chocia widzenia nikt im nigdy nie da. I jedyne, co mona osign, to dorzucenie jeszcze jakich rzeczy do cicego mu toboka. Jedna z takich kobiet dostarczya nawet tematu rzebiarzowi, ktry chciaby kiedy wystawi pomnik wszystkim onom winiw co wicej, wskazaa te miejsce, gdzie mgby stan. Byo to w kujbyszewskim zborniaku w 1950 roku. Wizienie leao w zapadlinie (z ktrej jednak wida byo ygulowski przeom Wogi), a zaraz nad ni, okalajc j od wschodu, cigno si dugie, pokryte traw wzgrze. Leao poza on i ponad ni; jak mona byo osign jego szczyt z drugiej strony tegomy z dou nie mogli widzie. Rzadko kto zreszt na nim si pojawia, czasem pasy si kozy i uganiay si dzieci. A ktrego letniego, pochmurnego dnia, na krawdzi zbocza zjawia si kobieta z miasta. Spod daszka doni, powoli wodzc oczyma, zacza rozglda si z gry po naszej onie. Na rnych podwrcach odbyway o tej porze swj spacer trzy due cele i wrd tych trzechset zbitych w cib mrwek bez twarzy, snujcych si na dnie przepaci, chciaa ona
365
Aleksander Soenicyn
zobaczy swojego ma! Miaa moe nadziej, e serce jej podpowie? Na pewno nie dostaa widzenia i dlatego wdrapaa si na ten pagr. Na spacernikach ju j zauwaono i wszyscy patrzyli w jej stron. W naszej zapadlinie nie byo wiatru, tam na grze wiao porzdnie. Wiatr wzdyma i targa jej dug sukni, rozwiewa jej wosy i przez to jakby stawaa si widoma caa mio i obawa, ktra w niej ya. Myl, e pomnik takiej kobiety wanie tam, na wzgrzu nad wizieniem, obrcony twarz ku ygulowskim Wrotom, tak, jak ona tam staa, mgby chocia w czci co wyjani naszym wnukom5. Przecie kiedy musi znale odbicie w pomnikach tajna i prawie ju zaprzepaszczona historia naszego Archipelagu! Ja na przykad wyobraam sobie czsto jeszcze jeden taki pomnik: gdzie na Kolymie, na jakim wzgrzu olbrzymi Stalin, takich rozmiarw, jakie sam by sobie mg wymarzy z wielometrowymi wsami, z umiechem obozowego komendanta; niechby jedn rk szarpa cugle, a drug mia Nie wiedzie czemu, dugo jej nikt nie odgania na pewno stray si nie chciao, bo pod gr. Ale w kocu wdrapa si tam jeden onierz, zacz krzycze, wymachiwa rkoma i przepdzi t kobiet. Z b o r n i a k daje winiowi perspektyw, poszerza jego pole widzenia. Jak to powiadaj cho goo, lecz wesoo. W cigym tutejszym ruchu, w tym mynie, gdzie migaj dziesitki i setki twarzy, gdzie rozmawia si i opowiada z ca szczeroci (w obozie tak nie bywa, wszdzie tam czowiek boi si nadepn na mack suby bezpieczestwa) moesz si jakby odwiey, przewietrzy, przetrze oczy i zaczynasz lepiej rozumie, co dzieje si z tob, z twoim narodem, a nawet ze wiatem. Jeli jest w twojej celi kto niezupenie zwyky, to tyle ci dziwnych rnoci naopowiada, jakich nigdy by nie przeczyta. Wchodzi nagle do celi jaki odmieniec: wysoki, mody wojskowy, o rzymskim profilu, z nie strzyonymi, kdzierzawymi, powymi wosami, w mundurze angielskiego kroju, jakby tu przyby wprost z wybrzey Normandii, ot oficer armii inwazyjnej. Wchodzi z wyrazem takiej dumy, jakby oczekiwa, e wszyscy stan przed nim na baczno. Okazao si za, e po prostu nie spodziewa si, i spotka tu przyjaci: siedzi ju dwa lata, ale nigdy jeszcze nie by w celi oglnej i a do tego wizienia tranzytowego wieziono go w sekrecie, w osobnym przedziale stoypinki. Teraz znowu, cakiem niespodzianie, omykowo czy te umylnie, do, e wpuszczony zosa do naszej oglnej stajni. Obchodzi cel dookoa, widzi oficera Wehrmachtu w niemieckim mundurze, mwi mu co po niemiecku i oto ju ci dwaj spieraj si zaciekle, gotowi, zdawaoby si sign po bro, gdyby tylko bya pod rk. Mino pi lat od koca wojny, wmawiano nam, e na Zachodzie t wojn prowadzono tylko dla pucu, wic a nas dziwi ta zacieko: lea ci ten Niemiec wrd nas i lea, a my, Ruscy, wcalemy si z nim za by nie wodzili, najwyej mialimy si z niego. Nikt nie daby wiary opowiadaniu Eryka Arwida Andersena, gdyby nie ta jego nietknita maszynk fryzura jedyna chyba taka w caym GUagu; i gdyby nie to jego szczeglne wzicie; i gdyby nie fakt, e swobodnie wada angielskim, niemieckim i szwedzkim. Wynikao z tego, co nam powiedzia, e by synem szwedzkiego milionera, wicej, bo podniesion, aby biczem smaga zaprzg zaprzg z setek ludzi, zaoonych po piciu, w nacignitej uprzy. Na skraju Czukotki, nad cienin Beringa te by to adnie
366
Aleksander Soenicyn
wygldao. (Ju to miaem napisane, kiedy przeczytaem ksik Paskorzeba na skale. Widocznie jest co w tym pomyle. Podobno w tych samych Zygulach, na grze Mogutowa, nad Wog, o kilometr od obozu, wymalowany by olejnymi farbami na skale ogromny Stalin, ktrego mona byo podziwia z przejedajcych parowcw). miliardera (no, powiedzmy, e tu mg przesadzi), po kdzieli za by kuzynem generaa Robertsona, dowdcy angielskiej armii okupacyjnej w Niemczech. Cho by obywatelem szwedzkim, to podczas wojny wstpi jako ochotnik do armii angielskiej, bra istotnie udzia w ldowaniu w Normandii, po wojnie za zosta kadrowym oficerem armii szwedzkiej. Jednake nie porzuci swoich zainteresowa spoecznych; pragn zwycistwa socjalizmu i to pragnienie mocniejsze w nim byo od przywizania do ojcowskich kapitaw. Z gbok sympati przyglda si realizacji socjalizmu sowieckiego i nawet przekona si naocznie o jego sukcesach, gdy przyby do Moskwy w skadzie szwedzkiej delegacji wojskowej. Wydawano na ich cze bankiety, woono na zamiejskie dacze, a tam nikt im nie utrudnia kontaktu z szeregowymi obywatelami sowieckimi z czarujcymi artystkami, ktrym nie spieszyo si do adnej pracy i ktre nader chtnie spdzay z gomi czas, nawet w cztery oczy. Przekonawszy si ostatecznie, e tryumf naszego ustroju jest nieuchronny, Eryk, po powrocie na Zachd, opublikowa jaki artyku w obronie sowieckiego socjalizmu i ku jego chwale. Ale tu troch przesadzi, to wanie go zgubio. Akurat w tych latach (194748) wycigano u nas skd si tylko dao postpowych, modych przedstawicieli Zachodu, gotowych potpi go publicznie (wydawao si, e wystarczy znale jeszcze ze dwudziestu, a Zachd drgnie i runie). Po opublikowaniu artykuu uznano, e Eryk nadaje si w sam raz do tego celu. Suc w tym okresie w Berlinie Zachodnim (ona zostaa w Szwecji) Eryk odwiedza pewn niemieck panienk we Wschodnim Berlinie, co jest grzeszkiem w kocu wybaczalnym. Wanie u niej pewnej nocy zosta napadnity i porwany (czy nie std wanie wzio si przysowie: Szed do gamratki, a trafi za kratki? Dawny to proceder, nie on wida pierwszy). Przywieziono go do Moskwy, a tam Gromyko, ktry niegdy bywa na przyjciach w domu jego ojca w Sztokholmie i std go zna, teraz, na zasadzie rewanu, zaproponowa modziecowi, aby publicznie wypar si i kapitalizmu, i wasnego ojca. Obiecywa mu za to u nas wszelkie kapitalistyczne luksusy a do koca jak najduszego ycia. Ale chocia Eryk nic, jak wida, nie traci z materialnego punktu widzenia, jednak ku wielkiemu zdumieniu Gromyki zareagowa oburzeniem i porzdnie nawymyla staremu znajomemu. Nie bardzo wierzc w jego stanowczo, zamknito go na pewnej daczy pod Moskw, dawano je jak ksiciu z bajki (niekiedy zreszt pozwalano sobie na straszliwe represje: nie przyjmowano zamwie na okrelone menu i zamiast upragnionego kurczcia, przynoszono nagle antrykot), obstawiono go dzieami MarksaEngelsaLeninaStalina i przez cay rok czekano na przeom. Dziwne, ale jako do tego nie doszo. Wwczas dano mu do towarzystwa byego generaalejtnanta, ktry mia ju za sob dwa lata spdzone w Norylsku. Liczono zapewne na to, e generalejtnant opowieciami na temat obozowych okropnoci skoni Eryka, aby spuci troch z tonu. Ale genera zadanie to wykona le, a moe nie chcia go wykona. W cigu dziesiciu miesicy wsplnego siedzenia zdoa jedynie sprawi, e Eryk pozna troch rosyjski i e wzmg w nim si jeszcze wstrt do bkitnych czapek. Latem 1950 roku wezwano Eryka jeszcze raz do Wyszyskiego, ktremu rwnie da odmown odpowied (dajc pierwszestwo wiadomoci przed bytem, co
367
Aleksander Soenicyn
przeczyo wszelkim zasadom!). Wwczas to sam Abakumow odczyta Erykowi decyzj: 20 lat wizienia (?? za co?). Ju sami pluli sobie w brod, e wpltali si w histori z tym szczeniakiem, ale przecie nie mona ju go byo tak po prostu puszcza na Zachd. Wanie wtedy wpakowano go do osobnego przedziau, gdzie wysucha przez cian opowieci dziewczyny z Moskwy, aby nastpnego ranka zobaczy za oknem gnijce strzechy somianej, riazaskiej Rusi. W cigu tych dwch lat bardzo wzmogo si w nim uczucie wiernoci dla Zachodu. Jego wiara w Zachd bya tak lepa, e nie chcia widzie w ogle adnych jego brakw, e uwaa armie zachodnie za niepokonane, politykw jego za za ludzi bez skazy i zmazy. Nie chcia wierzy, gdymy mu opowiadali, e w czasie gdy on by izolowany, Stalin zdecydowa si na blokad Berlina i e uszo mu to cakiem bezkarnie. Mleczna szyja Eryka i kremowe jego policzki pokryway si rumiecem gniewu, gdymy wymiewali Churchilla i Roosevelta. By take pewien, i Zachd nie pogodzi si z jego uwizieniem; e teraz, kiedy rozejd si wiadomoci z kujbyszewskiego wizienia, wywiad zachodni dowie si, e Eryk nie uton w Szprewie, tylko siedzi w ZSSR i zaraz wykupi go albo wymieni. (Przypomina mi bardzo naszych prawomylnych ortodoksw t swoj wiar, w wyjtkowo jego losu w porwnaniu z losami innych aresztowanych). Nie baczc na ostre starcia sowne, zaprasza mnie i pewnego mego przyjaciela do siebie, do Sztokholmu, przy najbliszej okazji (kady nas tam zna mwi ze znuonym umiechem mj ojciec ma w kieszeni bez maa cay dwr krlewski). Tymczasem za syn miliardera nie mia czym gby wytrze, wic podarowaem mu jaki lichy rczniczek, bo miaem dwa. Wkrtce zabrano go na etap6. 6 Wci pytaem od tego czasu moich przypadkowych znajomych z Szwecji albo ludzi tam jadcych: jak znale t rodzin? czy syszeli o kim, kto w ten sposb A tu trwa dalej przerzucanie ludzi sprowadzaj ich, wyprowadzaj, to pojedynczo, to grupami, posyaj dokd wci nowe transporty. Jest to ruch z pozoru tak sprawny, tak planowy, e trudno nawet uwierzy, ile w nim niedorzecznoci. W 1949 roku stworzone zostaj Obozy Specjalne i oto na mocy czyjej bardzo wysoko powzitej decyzji, masy kobiet przerzucane s z obozw europejskiej Pnocy i z ziem lecych za Wog via Swierdowsk na Syberi, do Tajszetu, do grupy obozw Ozierag. Ale ju w 1950 roku kto uzna, e lepiej bdzie cign kobiety nie do Ozierlagu, tylko do Dubrowagu w okolicach miejscowoci Tiemniki w republice Mordwiskiej, nad Wog. I oto znw te same kobiety, delektujc si przy okazji caym komfortem guagowskich podry, cigny na Zachd t sam drog, przez Swierdowski zborniak. W 1951 roku otwiera si nowe Obozy Specjalne w okrgu Kemerowo (Kamyszag). Okazuje si, e tu wanie praca kobiet bdzie miaa najlepsze zastosowanie! I nieszczsne kobiety wleczone s teraz do kemerowskich obozw wci przez to samo przeklte swierdowskie wizienie. Nadchodzi okres wyzwolenia, ale nie dla wszystkich! I te kobiety, ktre musiay jeszcze odsiadywa reszt wyroku, cho wszdzie ju trwaa chruszczowowska odwil znowu cign z Syberii przez Swierdowsk a do Republiki Mordwiskiej: bo jednak lepiej bdzie cign je wszystkie do kupy. No, ale gospodarstwo mamy wsplne, nale do niego najdalsze nawet wyspy, a co do odlegoci, to dla Rosjan nie s one nigdy niczym nadzwyczajnym.
368
Aleksander Soenicyn
Zdarzao si to take z poszczeglnymi, nieszczsnymi zekami. Szendryk wesoy, przystojny chopak o prostych rysach twarzy pracowa uczciwie, jak to si u nas powiada, w jednym z kujbyszewszaginl? Odpowiadano mi z pobaliwym umiechem: Andersen w Szwecji to nazwisko tak samo czste, jak Iwanw w Rosji, miliardera za tego nazwiska nie ma. I dopiero teraz po 22 latach, przegldajc ostatni raz rkopis tej ksiki, doznaem nagiego olnienia: to na pewno ZABRONIONO mu wymienia prawdziwe swoje imi i nazwisko! Jasne, e Abakumow go uprzedzi, i w takim wypadku natychmiast go KAE ZLIKWIDOWA! Wic pojecha z etapu na etap jako szwedzki Iwanw. I jedynie te poboczne szczegy swojej biografii powierza) pamici przypadkowo spotkanych osb, aby zostawi lad, jak wie o swoim zamanym yciu. A waciwie, wci mia nadziej, e zdoa je uratowa nadziej ludzk, podobnie jak miliony krlikw, o ktrych w tej ksice mowa: byle przetrwa, a tymczasem oburzony Zachd doprowadzi do jego uwolnienia. Nie docenia odpornoci Wschodu. I nie rozumia, e TAKIEGO wiadka, ktry sam TAK wykaza nieustpliwo, niespotykan na zmurszaym Zachodzie nigdy nie puszcz na wolno. A przecie nie wykluczone, e jeszcze dotychczas yje. (Uwaga z 1972 roku). kich obozw i nie przeczuwa nieszczcia. A jednak ju si zbliao. Przysza do obozu pilna dyspozycja i to nie byle jaka tylko od samego ministra spraw wewntrznych (skd minister mg wiedzie o istnieniu jakiego Szendryka?) aby natychmiast odesa tego Szendryka do Moskwy, do wizienia nr 18. Wyowiono go wic i posano tranzytem przez Kujbyszew wprost do Moskwy, przy tym nie do adnego wizienia nr 18, lecz z caym tumem innych na sync szeroko Krasn Presni. (Sam Szendryk o adnym numerze 18. nie mia zielonego pojcia, przecie mu nikt o niczym nie mwi). Ale nieszczcie nie spao: nie miny dwie doby a pchnli go znw na etap i zawieli tym razem a na Pieczor. Krajobraz za oknem stawa si coraz bardziej jaowy i ponury. Chopak poczu strach: wiedzia tylko, e jedzie na rozkaz ministra i skoro go tak ostro wioz na Pnoc, to wida minister ma w rku jakie grone materiay w sprawie Szendryka. Niezalenie od wszystkich udrk, przeytych w trakcie tej podry, Szendrykowi skradziono po drodze trzydniowy przydzia chleba, wic na Pieczor przyjecha chwiejc si na nogach. Pieczora powitaa go niezbyt gocinnie: godny i zupenie jeszcze nie urzdzony w nowym miejscu, popdzony zosta po mokrym niegu do roboty. W cigu dwch dni nie zdy nawet koszuli wysuszy ani razu, ani nabi sobie siennika wierczyn a tu ju kazali mu odda wszystkie obozowe sorty, znw si do niego zabrali i posali jeszcze dalej na Workut. Wida byo, e minister postanowi zgnoi Szendryka, no, prawd rzec, nie tylko jego, ale cay transport. Na Workucie przez miesic nikt si Szendrykiem nie interesowa. Chodzi sobie na roboty oglne, jeszcze nie stan na nogach jak naley po swoich podrach, ale ju zacz si godzi z tym podbiegunowym losem. I nagle w biay dzie wezwali go z kopalni, z wywieszonym ozorem pognali do obozu, eby tam mg zwrci sorty i ju po godzinie by w drodze na poudnie. To ju wyranie pachniao porachunkami osobistymi. Przywieli go do Moskwy do wizienia nr 18. Trzymano go w celi przez miesic. Po miesicu wezwa go jaki podpukownik i zapyta: no i gdzie te si obywatel podziewa? Jestecie podobno technikiem, konstruktorem maszyn? To prawda? Szendryk przyzna si. I wwczas posano go... na Rajskie Wyspy! (Owszem, s rwnie takie na Archipelagu!).
369
Aleksander Soenicyn
To miganie ludzkich twarzy, te losy i te opowieci o nich bardzo zdobi zborniaki. A starzy bywalcy obozw radz: le tu cicho i nie podpadaj! Je daj tylko porcje gwarantowane7, ale te nie wysilisz si 7 To znaczy przydziay minimalne, jakie GUag gwarantuje w razie braku pracy. zbytnio. I kiedy nie jest za ciasno, to przynajmniej wypi si czowiek do woli. Mona lee brzuchem do gry od jednej saamachy do drugiej. Co si czowiek nie naje, to si wypi. Tylko ten, kto sprbowa ju obozowych robt oglnych, jest w stanie zrozumie, e wizienie tranzytowe to dom wczasowy, to szczliwy los. I dodatkowa korzy, e kiedy czowiek pi w dzie to szybciej wyrok odsiaduje. Grunt, to pozby si dnia, bo nocy i tak nie wida. Co prawda, pamitajc, e czowieka dopiero praca uczowieczya, i e jedynie praca wychowa moe przestpc, a take majc czasem jakie roboty pomocnicze do wykonania, czasem te pragnc podreperowa swoje finanse gospodarze wizie tranzytowych zaprzgaj do pracy rwnie t swoj przypadkow, wdrown si robocz. W znanym ju nam kotasskim wizieniu przed wojn roboty te nie byy wcale lejsze ni w obozie. W cigu jednego dnia zimowego szeciu, siedmiu wycieczonych aresztantw, zaprzonych do cignikowych (!) sa musiao wlec je DWANACIE kilometrw po zamarznitej Dwinie a do ujcia Wyczegdy. Zapadali si w nieg, wywracali si, sanie wizy w zaspach. Nie mona chyba byo wymyle bardziej wyczerpujcej pracy! Ale to nie bya jeszcze prawdziwa robota tylko rozgrzewka. Tam, przy ujciu Wyczegdy trzeba byo zaadowa na sanie DZIESI metrw polan i w tym samym skadzie, w takim samym zaprzgu (Riepin ju nie yje, a dla nowoczesnych malarzy to nie temat, jakie chamskie naladowanie natury) docign sanie a do wizienia macierzystego! Co tam obz! jeszcze przed obozem przyjdzie na czowieka kryska. (Brygadierem przy tych robotach by Koupajew, rol za konikw grali inynier elektryk Dmitriew, podpukownik kwatermistrzowstwa Bielajew, znany ju nam Wasyli Wasow, zreszt wszystkich teraz ju trudno sobie przypomnie). W arzamasskim zborniaku podczas wojny karmiono aresztantw bowin, za to do pracy zaprzgano na oglnych zasadach. Obok wizienia dziaay tam warsztaty krawieckie, folusz i wytwrnia obuwia (trzeba byo w gorcej wodzie z kwasem wakowa surowy filc). Z Krasnej Presni latem 1945 roku, z dusznych i przepenionych cel rwalimy si do pracy dobrowolnie: byle przez cay dzie mie czym oddycha; byle mc bez przeszkd i popiechu posiedzie w zacisznym wychodku z tarcic (ot to, o tym rodku zachty wadza czsto zapomina!), gorcym od sierpniowego soca (byo to w dniach Poczdamu i Hiroszimy), gdzie statecznie brzczaa samotna pszczoa; i wreszcie byle mie prawo do otrzymania wieczorem dodatkowych stu gramw chleba. Prowadzono nas na przysta nad rzek Moskw, gdzie trzeba byo wyadowywa drwa. Zadaniem naszym byo ciganie bali z jednego stosu, przenoszenie i ukadanie z nich innego stosu. Tracilimy przy tym o wiele wicej si, ni nam ich przybywao po jedzeniu. Mimo to radzi bylimy, e moemy chodzi do tej pracy. Zdarza mi si czsto, e rumieni si wspominajc jakie wydarzenia z moich modych lat (a tam wanie miny mode moje lata!). Wstyd te, jak bieda nie tuczy, ale rozumu nauczy. Okazao si, e z tych oficerskich naramiennikw, ktre zaledwie dwa latka
370
Aleksander Soenicyn
podrygiway, koysay si na moich barkach, duo zotego, trujcego pyu osypao mi si w pustk midzy ebrami. Na tej przystani rzecznej a by to rwnie obozik i te otaczaa go ona z wieyczkami bylimy tylko przelotnymi wyrobnikami i ani takiej moliwoci nie byo, ani nawet nikt si nie zajkn, e kto z nas mgby zosta tutaj dla odsiedzenia kary. Ale kiedy nas tam pierwszy raz ustawiono i szef przeszed si wzdu szeregu, aby wytypowa tymczasowych brygadzistw, ndzne moje serce wyrywao si spod wenianej bluzy: wyznacz mnie! mnie! mnie! Nie wyznaczono mnie. Po co mi to zreszt byo potrzebne? Tylko bym doda nowe omyki do starych. O, jak trudno odrzuci myl o wadzy!... To trzeba dobrze zrozumie. By okres, gdy Krasna Presnia moga by uwaana nieomal za stolic GUagu w tym sensie, e dokdkolwiek by czowiek jecha, zawsze musia o ni zawadzi, podobnie jak to jest z Moskw. Z Taszkientu do Soczi albo z Czernihowa do Miska najprociej byo jecha przez Moskw nie inaczej te byo z winiami: zewszd ich cigano na Krasn Presni, eby stamtd wie ich dalej. Wanie w tym okresie ja te tam trafiem. Presnia dusia si z przepenienia. Budowano dodatkowy oddzia. Tylko towarowe, bezporednie pocigi, pene tych, ktrzy na rnych frontach dostali wyrok z aski kontrwywiadu, nie zatrzymyway si w Moskwie, mijajc j po obwodnicy, przebiegajcej tu obok Presni, tak, e mogy salutowa j gwizdkami. Ale pasaer, przesiadajcy si w Moskwie, ma w kocu bilet i nieponn nadziej, e prdzej czy pniej pojedzie w przewidzianym kierunku. Na Presni za pod koniec wojny i zaraz po niej nie tylko przybywajcy, ale nawet najwysza zwierzchno, nie wyczajc szefw GUagu, nie moga powiedzie z gry, kto i dokd teraz pojedzie. ad wizienny nie by jeszcze wtedy tak wykrystalizowany, jak w latach 50., adnych marszrut ani rozkazw wyjazdu nikomu wtedy do papierw z gry nie wpisywano. Byy na nich co najwyej uwagi subowe: Stale pod stra!, Wykorzystywa tylko do robt oglnych!. Pliki wiziennych akt w poniszczonych skoroszytach, gdzieniegdzie przewizane wystrzpionym sznurkiem albo jego papierowym erzacem przynoszone byy przez sierantw z eskorty do drewnianego budyneczku wiziennej kancelarii i tam ciskano je na pki, na stoy, pod stoy, pod krzesa albo po prostu na ziemi w przejciu (podobnie jak sami winiowie leeli w celach), gdzie leay w rozsypce, w nieadzie, zmieszane ze sob. Jedna, druga, trzecia izba po kolei zapeniaa si tymi rozsypanymi aktami. Sekretarki z wiziennej kancelarii upasione, leniwe wolniaczki w pstrych sukniach, pociy si od upau i wci si wachlujc flirtoway z oficerami eskorty i stray wiziennej. adna z nich nie miaa ochoty ani siy, aby si przekopywa przez te chaotyczne zway papieru. A transporty trzeba byo jednak wysya! kilka razy tygodniowo wyrusza czerwony eszelon. A kadego dnia setki ludzi odjedao ciarwkami do bliej pooonych obozw. Akta kadego zeka naleao odsya razem z nim. Kto miaby sobie tym gow zawraca, kto miaby sortowa papiery i wybiera ludzi do kolejnego transportu? Powierzono t prac kilku specjalnie wyznaczonym winiom 1 i g awym8 albo nawet jakim azikom kandydujcym na prominentw w zborniaku. Chodzili sobie swobodnie, bez nadzoru po korytarzach wizienia, mieli wstp do budynku kancelarii, od nich zaleao, czy twj skoroszyt doczony bdzie do papierw ZEGO transportu, ale mogli te
371
Aleksander Soenicyn
przysiedzie fadw, odnale teczk i pchn j do transportu DOBREGO. (e istniej cae obozy, susznie uwaane za fatalne co do tego nowicjusze nie mylili si, sle e bywaj rwnie jakie lepsze to bya iluzja. Lepsze mog by nie obozy, tylko pewne zajcia i sytuacje w tych obozach, a to zaatwi sobie mona ju tylko na miejscu). To, e caa przyszo aresztanta zaleaa od jakiego drugiego winia, z ktrym by moe naleaoby pogada (choby za porednictwem aziebnego), ktremu trzeba by ewentualnie da co w ap (choby przez magazyniera) byo jeszcze przykrzejsze, ni gdyby ten los zalea od wygranej w koci. Ta niesychana szansa, ktr tak atwo tu mona przegapi aby za cen skrzanej kurtki pojecha do uzdrowiska Nalczyk zamiast do Norylska, a za kilo soniny do Srebrnego Boru pod Moskw zamiast do Tajszetu (a moe jednak straci czowiek raczej i kurtk i sonin?) jtrzya tylko i drya strudzone nasze dusze. By moe kto uzyska co w ten sposb, moe kto si na tej zasadzie gdzie Wieziepowiernik stray wiziennej, take donosiciel. urzdzi ale szczliwsi byli ci, ktrzy nic nie mieli do ofiarowania, albo Wtrzy wyrzekli si takich roje. Poddanie si wyrokom losu, rezygnacja ze wiadomego wpywania na ksztat wasnego ycia, przyjcie do wiadomoci, e nie sposb przewidzie ani tego co dobre, ani tego co ze, atwo natomiast zrobi krok, ktry bdziesz sobie cae ycie wyrzuca wszystko to zmniejsza w pewnym stopniu ciar kjdanw, uspakaja i nawet jako oczyszcza czowieka. Tak oto winiowie leeli pokotem w celach, ich losy zalegay nieprzebytymi zwaami w izbach w wiziennej kancelarii, funkcyjni za brali teczki z tego kta, gdzie im byo najbliej. I dlatego jeden zek musia dwa i trzy miesice z rzdu zdycha na tej przekltej Presni, drugi za przeskakiwa przez ni z szybkoci meteoru. Przez ten cisk, popiech i nieporzdek zdarzaa si niekiedy w Presni (podobnie jak w innych zborniakach) tak zwana zamiana wyrokw. Pidziesitemu smemu to nie grozio, poniewa wyroki tych ludzi byy to jakby powiedzia Gorki Wyroki z Duej Litery, zaplanowane byy wanie jako due i nawet, kiedy dobiegay ju koca okazywao si, e wcale koca nie maj. Ale dla powaniejszych zodziei i mordercw miaa sens zamiana z jakim prostaczkiem i pospolitakiem. Albo oni sami, albo kto z ich pomocnikw przysiadali si do takiego pospolitaka i ze wspczuciem zaczynali go wypytywa, ten za, ani wiedzc, e wizie krtkoterminowy nie powinien w zborniaku nic o sobie mwi, zwierza si z ca naiwnoci, e nazywa si powiedzmy Wasyli Parfionycz Jewraszkin, e urodzi si w 1913 roku, e cae ycie mieszka w Semidubiu. A siedzie m a cay rok, ze 109 artykuu, za opieszae wykonanie obowizkw subowych. Pniej, ten Jewraszkin spa sobie, a moe nawet nie spa, ale w celi taki haas, a pod okienkiem w drzwiach taki tok si zrobi, gdy je uchylono, e wcale nie mona byo przecisn si bliej i usysze, jak na zewntrz, w korytarzu kto popiesznie i niewyranie czyta spis wysyanych najbliszym transportem. Jakie nazwiska powtarzano pniej, wywoujc ludzi z gbi celi, ale Jewraszkina nikt nie wywoa, poniewa zaraz po odczytaniu tego nazwiska na korytarzu, jaki knajak bardzo unienie (potrafi to, kiedy trzeba) przesun przez kraty swoj mach i cicho lecz z popiechem zameldowa Wasyl Parfionycz, rocznik 1913, wie Semidubie, artyku 109, 1 rok po czym prdziutko pobieg po rzeczy. Prawdziwy Jewraszkin ziewn pooy si na narach i cierpliwie oczekiwa na wezwanie nastpnego dnia, a take po tygodniu i po
372
Aleksander Soenicyn
miesicu. Omieli si wreszcie zapyta oddziaowego: dlaczego waciwie nie bior go do transportu (a jakiego Zwiag to codziennie z kadej celi wywouj). I kiedy po miesicu albo po szeciu miesicach zdoaj wreszcie przeczesa cae wizienie, robic apel wedug SPRAW, to zostanie im w rku jedna tylko sprawa, niejakiego Zwiagi, recydywisty dwa morderstwa i obrabowanie sklepu, 10 lat oraz pewien niemiay szaraczek, ktry twierdzi, e nazywa si Jewraszkin, ale z fotografii nic nie wida a to jest wanie Zwiaga i wpakowa go trzeba do karnego obozu Iwdelag, bo inaczej trzeba by si przyzna, e popeniono omyk. (A tamtego Jewraszkina, ktrego wysano wtedy, to si terazju nie odnajdzie, bo spisy te pojechay. Zreszt, mia tylko ten roczek, posano go do robt polnych, bez eskorty, jeden dzie pracy liczy mu si za trzy dni odsiadki, albo wic uciek i ju dawno jest w domu, albo co bardziej prawdopodobne z atachnili go do kwaczu, bo zapa nastpny wyrok). Zdarzali si dziwacy, ktrzy sami SPRZEDAWALI swoje mae wyroki za jeden, dwa kilogramy soniny. Wychodzili z zaoenia, e z czasem wadze zauwa omyk i uda im si powrci do wasnego nazwiska. Czciowo to si sprawdzao9. W tych latach, kiedy akta winiw nie byy opatrzone zawczasu skierowaniami, zborniaki zamieniay si w targowiska niewolnikw. Najbardziej podanymi gomi stali si tam nabywcy i sowo to coraz czciej wypowiadane byo w korytarzach i w celach bez adnego umiechu. W caym przemyle nikt nie chcia ju czeka, a przyl mu surowce lub si robocz z centrum wedug rozdzielnika, wic posyao si specjalnych popychaczy i penomocnikw. Tak samo byo w GUagu: tubylcy na poszczeglnych wyspach wymierali. Chocia nie kosztowali ani grosza, ale trzeba byo ich mie i dlatego musiao si samemu ich zdoby, aby obz mg wykona plan. Nabywcy musieli by ludmi bystrymi, spostrzegawczymi, aby widzie, jaki towar im si daje i nie pozwoli sobie wkrci jakich ptrupw albo inwalidw. li kupcy dobierali sobie transport wedug teczek, kupcy za porzdni domagali si, aby cay towar by im pokazany ywcem i bez osonek, na golasa. Tak wanie mwili bez cienia umiechu towar. Alecie towar przywieli! powiedzia taki nabywca w Butyrkach na dworcu ogldajc detalicznie 17letni Irk Kalin. Jeli natura ludzka w ogle si zmienia, to niewiele szybciej ni ukad geologiczny skorupy ziemskiej. I handlarze niewolnikw przed 25. wie 9 Zreszt, jak relacjonuje P. Jakubowicz, piszc o tak zwanych sucharnikach, handel wyrokami odbywa si rwnie w zeszym stuleciu, to stara wizienna sztuczka. karni taksowali branki na rynku z tym samym uczuciem ciekawoci i tak samo si delektujc jak urzdnicy GUagu w Usmaskim wizieniu w 1947 roku. Ze 20 mczyzn w mundurach MWD siedziao przy dugim stole, pokrytym przecieradami (to dla fasonu, inaczej nie wypadaoby), a kobietywiniarki rozbieray si jedna po drugiej w ssiednim boksie, po czym nago i boso musiay defilowa przed nimi, obraca si, zatrzymywa si, odpowiada na pytania. Opuci rce! rozkazywano tym, ktre osaniay si na podobiestwo rzeb antycznych (oficerowie traktowali spraw serio: to wybierali naonice dla siebie samych i dla swojej wity). Tak oto ciki cie jutrzejszej bitwy obozowej, przybierajc rozmaite ksztaty, przesania nowicjuszowi blask niewinnych uciech, jakimi wizienie tranzytowe raczy ludzkiego ducha.
373
Aleksander Soenicyn
Na dwie noce wepchnli do naszej celi specjalist. Pooy si obok mnie. Jecha ze skierowaniem specjalnym, a to znaczy, e w Naczelnym Zarzdzie wypisano jadcy za nim z obozu do obozu papier, gdzie powiedziane byo wyranie, e jest on technikiem budowlanym i tykojako takiego wolno wykorzysta go w nowym miejscu odsiadki. Taki specjalista jedzi zwykymi wagonzakami, siedzi w oglnych celach zborniakw, ale w duszy jego panuje pogoda: broni go ten papier, nikt nie moe go posa na wyrb lasu. Tym, co przede wszystkim uderzao w twarzy tego bywalca obozw, ktry odsiedzia ju wiksz cz kary, by wyraz bezwzgldnoci i stanowczoci. (Nie wiedziaem jeszcze, e wanie ten wyraz twarzy nas te naznaczy, bo jest cech narodow tubylcw GUagu. Osobniki, na ktrych twarzy wymalowana jest ustpliwo i agodno, szybko na tych wyspach umieraj). Przyglda si naszym pierwszym niezdarnym ruchom z takim umiechem, z jakim obserwuje si dwutygodniowe szczenita. Co nas czeka w obozie? Mia wida dla nas wspczucie, bo tak powiedzia: Od pierwszej chwili kady w obozie bdzie stara si oszuka was i okra. Nie dowierzajcie nikomu, prcz siebie samych! Rozgldajcie si dobrze, czy kto nie szykuje si do ugryzienia was w ydk. Przed omiu laty znalazem si w Kargopolagu jako taki sam naiwniak. Wyadowano nas z wagonw i eskorta miaa nas teraz prowadzi do obozu dziesi kilometrw, a nieg by gboki i wilgotny. Raptem nadjeda troje sa. Jaki rosy facet, bez adnego sprzeciwu ze strony konwojentw, woa do nas: Chopaki, kadcie tu swoje rzeczy, podwieziemy je warn!. Przypominamy sobie, e czytalimy w rnych ksikach, jak to aresztanckie rzeczy wieziono na podwodach. Mylimy sobie: nie takie znw nieludzkie jest ycie w obozie, troszcz si jednak o czowieka. Zaadowalimy nasze rzeczy. Sanie odjechay. To wszystko. Ju wicej nigdymy ich nie ogldali. Nawet opakowa. Ale jak to by moe? Co tam, adne prawa nie istniej? Nie zadawajcie gupich pyta. S prawa. Prawa tajgi. A sprawiedliwoci nigdy w GUagu nie byo i nie bdzie. Ten Kargopolski wypadek jest po prostu symboliczny. I jeszcze do tego musicie si przyzwyczai, e w obozie nikt niczego nie robi za darmo, nikt nic nie robi z dobroci. Za wszystko trzeba paci. Jeli wam co proponuj bezinteresownie wiedzcie, e to musi by podstp, prowokacja. I najwaniejsze: unikajcie robt oglnych! Postarajcie si ich unikn od piewszego dnia! Jak pierwszego dnia pol was na oglne to ju przepadlicie raz na zawsze. Unika oglnych robt?... Oglne roboty to gwne, zasadnicze prace, ktre w danym obozie si wykonywa. Pracuje przy nich 80% winiw. I wszyscy przy nich zdychaj. Wszyscy. A jak na ich miejsce przywo nowych to znw posyaj ich na oglne. Wyprujecie tam z siebie wszystkie yy. I wiecznie bdziecie godni. I wiecznie przemoczeni. I bez butw. I nie dowa wam chleba, i nie dosypi kaszy. I dadz najgorsze baraki. I nie bd was leczy. YJE za w obozie tylko ten, kto pracuje NIE NA OGLNYCH robotach. Starajcie si za wszelk cen wykrci si od robt oglnych! Od pierwszego dnia. Za wszelk cen! Za wszelk cen?
374
Aleksander Soenicyn
Zapamitaem sobie dobrze te wcale nie przeszarowane rady surowego technika, spotkanego w celi na Krasnej Presni. Zapomniaem go tylko zapyta: czym si mierzy t ocen? I gdzie jest jej puap? III KARAWANY NIEWOLNIKW Nuca jest podr wagonzakiem, nieznona jazda karetk, w zborniaku te prdko czowiek zaczyna si mczy ju najlepiej byoby omin te wszystkie etapy i pojecha od razu do obozu w czerwonym wagonie. Interesy pastwa, jak zwykle, s tu zupenie zgodne z interesami jednostki. Pastwu te wygodniej jest wysya skazanych beposrednio do obozu, nie przeciajc arterii miejskich, transportu samochodowego i personelu zborniakw. Dawno ju to zrozumiano w GUagu, to si wie doskonale: najlepsza rzecz to karawany czerwonych, bydlcych wagonw, karawany galarw rzecznych, a gdzie nie ma ju ani torw, ani drg wodnych karawany piesze (nie dopuszcza si bowiem do eksploatowania koni i wielbdw przez ludzi pozbawionych wolnoci). Czerwone sznury wagonw to najlepszy rodek transportu, kiedy sdy zaczynaj gdzie pracowa na penych obrotach albo jeli gdzie zbiornik jest przepeniony. Moe wtedy od razu wyprawi w drog du mas aresztantw. W ten sposb wysano miliony chopw w latach 192931. Tak wysiedlono Leningrad z Leningradu. W latach 30. t metod przeprowadzono akcj osiedlecz na Koymie i stolica nasza, Moskwa, codziennie wypluwaa taki pocig w stron Sowgawani i portu Wanino. Kada stolica okrgu rwnie wysyaa podobne czerwone pocigi, tyle, e nie codziennie. W 1941 roku przesiedlono tak ca Republik Niemcw Nadwoariskich do Kazachstanu, a pniej szereg innych narodw. W 1945 roku takie pocigi wiozy rosyjskich marnotrawnych synw i crki z Niemiec, z Czechosowacji, z Austrii albo po prostu z zachodnich przej granicznych, jeli kto sam si tam zgosi. W 1949 roku w ten sposb przewieziono skazanych z artykuu 58 do Obozw Specjalnych. Wagonzaki kursuj w zgodzie z trywialnym rozkadem kolejowym, czerwone za towarniaki na mocy zlece specjalnych podpisanych przez bardzo wanego generaa z GUagu. Wagonzak musi jecha do jakiej okrelonej miejscowoci, u kresu jej marszruty jest zawsze jaki dworzec, a wic miasteczko, choby nawet ndzne, a zatem jest rwnie areszt pod dachem. Ale czerwony eszelon moe jecha w pustk: gdzie przyjedzie, tam obok niego natychmiast wyania si z odmtw stepu czy tajgi nowa wyspa Archipelagu. Nie kady czerwony wagon i nie od razu moe suy do przewozu winiw. Naprzd musi by odpowiednio przygotowany. Nie tak jednak, jak to sobie moe zdy ju wyobrazi czytelnik: nie chodzi o to, eby go zamie i oczyci z wgla albo wapna, ktre przedtem si w nim wozio, to robi si nie zawsze. I nie na tym ma polega przygotowanie, e jeli to zima uszczelniaj go i wstawiaj piec. (Gdy wybudowany by odcinek kolei midzy KniaPogostem a Ropcz, jeszcze przed wczeniem do oglnej sieci kolejowej zaczto tamtdy przewozi winiw w wagonach pozbawionych zarwno piecw, jak nar. Winiowie leeli zim na pododze pokrytej skorup niegu, nie otrzymujc przy tym nic gorcego do jedzenia pod pretekstem, e pocig pokonywa t przestrze w czasie krtszym ni 24 godziny. Kto sdzi, e potrafi przelee tam z nimi tych 1820 godzin niech sobie to
375
Aleksander Soenicyn
wyobrazi!). A oto czego dotycz przygotowania: trzeba sprawdzi podogi, czy szczelne i mocne, to samo ze cianami i sufitami wagonw; trzeba starannie okratowa malutkie ich okienka; trzeba wyci w pododze otwr na zlew i miejsce to starannie zabezpieczy dookoa blach i gstymi rzdkami wiekw; wzdu caego eszelonu trzeba rwnomiernie i w odpowiednio bliskich odlegociach urzdzi budki hamulcowe (stoj w nich wartownicy z karabinami maszynowymi), jeli za nie ma odpowiedniej liczby wagonw z budkami, to trzeba te budki skonstruowa; trzeba umocowa drabinki do wchodzenia na dach, trzeba rozplanowa stanowiska reflektorw i zapewni im stay dopyw prdu; trzeba sporzdzi drewniane motki z dugimi rczkami; trzeba doczepi osobowy wagon dla sztabu, a jeli nie ma go pod rk to naley przyzwoicie urzdzi specjalne wagony towarowe z ogrzewaniem i meblami dla naczelnika eskorty, dla penomocnika suby bezpieczestwa i dla konwojentw; trzeba wreszcie urzdzi kuchni jedn dla konwojentw, drug dla winiw. Dopiero po tym wszystkim mona przej si wzdu wagonw i wypisa na nich kred, ukonie: sprzt specjalny albo nawet adunek atwo psujcy si. (W Sidmym wagonie Eugenia Ginzburg przewz tymi czerwonymi wagonami opisaa bardzo wyrazicie, co zwalnia nas teraz od obowizku referowania szczegw). Adaptacja wagonw jest zakoczona i teraz rozpoczyna si skomplikowana operacja bojowa: zaadowanie winiw. Ma ona dwa wane i pilne cele: ukrycie zaadunku przed ludnoci oraz sterroryzowanie winiw. Utrzyma zaadunek w tajemnicy przed ludnoci trzeba dlatego, e transport skada si z okoo tysica ludzi (co najmniej dwadziecia pi wagonw), a to nie jest ju maa grupka z wagonzaka, ktr mona prowadzi nawet przy wiadkach. Wszyscy wiedz, oczywicie, e nie ma dnia, nie ma godziny bez aresztowa, ale nikt nie powinien dozna szoku, widzc tych ludzi wszystkich RAZEM. W Orle w 1938 roku nie dawao si ukry, e nie ma w miecie domu, z ktrego by kogo nie wzito za kraty, rwnie chopskie wozy z paczcymi babami wypeniay plac przed orowskim wizieniem, jak na obrazie Poranek strzeleckiej kani* Surikowa. (Ach, gdyby nam to kto namalowa kiedy! Prna nadzieja: niemodne, niemodne...). Ale nie wolno pokazywa naszym sowieckim ludziom, e w cigu doby zebra mona tym sposobem cay eszelon kolejowy (a w Orle tamtego roku tak wanie byo). I modzie te nie powinna tego widzie. Modzie to nasza przyszo. I dlatego tylko w nocy noc w noc, noc w noc, przez kilka miesicy z rzdu z wizienia na dworzec wyprowadzaj na piechot czarn kolumn (karetki s zajte nowymi aresztowaniami). Co prawda, baby zawsze si poapi, te kobiety zawsze si jakim cudem dowiedz i oto ju z caego miasta skradaj si w nocy w stron dworca, czatuj tam na transport na bocznych torach i biegn potem wzdu skadu, potykajc si o podkady i szyny, eby krzycze pod kadym wagonem: nie ma tu takiego, a takiego?... takiego, a takiego tu nie ma?... I biegn do nastpnego, a pod tamten podbiegaj ju kolejne: takiego, a takiego tu nie ma?... I nagle sycha odzew z zamknitego na gucho wagonu:, jestem! tu jestem! albo: szukajcie dalej! jest w nastpnym wagonie!, albo: suchajcie, kobiety! moja ona jest tu gdzie niedaleko, koo dworca, lecie j zawoa!.
376
Aleksander Soenicyn
* W 1698 roku Piotr Wielki stumi bunt strzelcw, wiernych jego zdetronizowanej siostrze, Zofii, i kaza ci prowodyrw na Czerwonym Placu w Moskwie. Te nie licujce z duchem naszej wspczesnoci sceny s jedynie dowodem nieudolnej organizacji zaadunku do transportw. Ale omyki brane s pod uwag i ktrej nocy kolejny transport otoczony jest ju szerokim kordonem ujadajcych i wyjcych psw policyjnych. Rwnie w Moskwie i ze starego Sretienskiego zborniaka (dzi winiowie ju go nie pamitaj) i z Krasnej Presni wyprowadzano winiw do czerwonych pocigw tylko w nocy, to bya zasada. Nie chcc korzysta ze zbyt jaskrawych promieni sonecznych, eskorta wykorzystuje jednak nocne soca reflektory. Wygodne to ju dlatego, e mona je zgromadzi tam, gdzie s najpotrzebniejsze w punkcie, gdzie przeraony tumek aresztantw siedzi na ziemi w oczekiwaniu rozkazu: Nastpna pitka wsta! Do wagonu biegiem marsz! (tylko biegiem! eby czowiek nie rozglda si, eby si nie mg zastanowi, eby lecia, jakby go ju psy goniy i eby ba si, e si potknie). Powinny te owietla i t wyboist ciek, po ktrej biegn, i trap, po ktrym si wdrapuj. Widmowe, zowrogie snopy reflektorw su nie tylko do owietlenia: s wanym teatralnym elementem atmosfery strachu, razem z brutalnymi grobami i ciosami kolb, ktrymi pogania si opieszaych; razem z rozkazem Siada na ziemi! (a niekiedy wanie w Orle na placu dworcowym: Na kolana! jak tum nowo nawrconych, tysic winiw pada na klczki); razem z tym zupenie niepotrzebnym, ale bardzo wanym dla zwikszenia lku, biegiem do wagonu; razem ze wciekym ujadaniem psw; razem z wycelowanymi lufami (karabinw albo automatw zalenie od epoki). Najwaniejsze jest zmiadenie, zniweczenie siy woli aresztanta do tego stopnia, aby nikt nawet pomyle nie mg o ucieczce i eby jeszcze przez czas duszy winiowie nie potrafili zrozumie wagi swojego nowego przywileju: z kamiennego wizienia przeniesiono ich do wagonu z cienkich desek. Ale eby tak skadnie mc zaadowa w nocy tysic ludzi do wagonw, trzeba, eby zaczto wyciga ich z cel i przygotowywa do transportu ju poprzedniego dnia rankiem i eby konwj przez cay dzie z drobiazgowoci i surowoci przejmowa swoich eskortowanych po to, aby pniej przez dugie godziny trzyma ich nie w celach, tylko na dziedzicu, na ziemi; niech nie mieszaj si z reszt winiw. W ten sposb nocny zaadunek jest dla winiw tylko ulg, zakoczeniem caodziennej udrki. Oprcz zwyczajnych apelw, sprawdza, strzyenia, dezynfekcji i kpieli, zasadnicz czci przygotowania do transportu jest generalna rewizja, czyli kipisz. Rewizje przeprowadza nie personel wizienny, lecz eskorta. Zgodnie z instrukcj o transportach kolejowych i wasnymi planami operacyjnoboj owymi eskorta powinna przeprowadzi t rewizj tak, aby nie zostawi winiom niczego, co mogoby pomc im w ucieczce: zabra wszystkie narzdzia ostre i spiczaste; odebra proszki wszelkiego rodzaju (do zbw, cukier faryn, sl, tyto, herbat), aby nie mona byo olepi nimi konwojenta; skonfiskowa wszelkie linki, sznurki, paski do spodni itd., poniewa wszystko to moe by wykorzystane przy ucieczce (a wic rwnie rzemyki! i oto obcina si rzemyczki, ktrymi przywizuje do kikuta protez wizie bez nogi kaleka zarzuca sobie sztuczn nog na rami i skacze podtrzymywany przez ssiadw). Pozostae za rzeczy cenniejsze przedmioty, a take
377
Aleksander Soenicyn
walizki z zawartoci, powinny by wedug instrukcji zabrane do wagonuprzechowalni, zwrcone za by maj wacicielom dopiero po przybyciu na miejsce. Ale wadza moskiewskiej instrukcji nad konwojem z Woogdy albo Kujbyszewa jest saba, kusa, wadza za eskorty nad aresztantami jest namacalna. I to jest czynnik decydujcy dla osignicia trzeciego celu caej operacji zaadunku: > zaprowadzi sprawiedliwo, odbierajc porzdne rzeczy wrogom ludu, aby mogli mie z nich poytek jego synowie. Usi na ziemi!, Na kolana!, Rozebra si do naga! te regulaminowe komendy to gos udzielnej wadzy, z ktr nie ma dyskusji. Przecie goy czowiek traci pewno siebie, nie moe ju dumnie wyprostowa si i rozmawia z kim ubranym jak z rwnym. Rozpoczyna si rewizja (Kujbyszew, lato 1949 roku). Nagusy podchodz szeregiem, niosc w rku swoje rzeczy i odzie. Dookoa mnstwo gotowych do akcji, uzbrojonych onierzy. Nastrj jest taki, jakby za chwil miano nie ruszy w drog, tylko rozstrzeliwa albo pali w komorach gazowych nastrj, w ktrym czowiek przestaje si ju troszczy o swoje rzeczy. Eskorta zachowuje si z ostentacyjn, grubiask surowoci; ani sowa ludzkim gosem, przecie chodzi o to, aeby nastraszy i zacuka tych ludzi. Walizy s oprniane (rzeczy wytrzsa si na ziemi) i rzucane osobno na kup. Papieronice, portfele oraz inne aosne winiarskie skarby te s odbierane i bezimiennie rzucane do stojcej obok beczki. (I wanie fakt, e nie jest to adna kasa ani kufer, ani nawet skrzynia, lecz beczka szczeglnie przygnbia rozebranych do goa wacicieli i odbiera wszelk ch do protestu). Goli ludzie zd tylko podnie z ziemi swoje, poddane ju rewizji, szmatki i wpycha je do wzeka albo zawija w koc. Walonki? Moesz odda, rzu no je tam, pokwituj w tym wykazie! (Nie tobie daj kwit, tylko ty musisz potwierdzi podpisem, e rzucie na kup!). I kiedy z wiziennego dziedzica, ju o zmroku odjeda ostatnia ciarwka z aresztantami widz oni jak konwojenci zabieraj sobie najlepsze skrzane walizki i wyawiaj z beczki najadniejsze papieronice. Po nich rzucaj si na upy klucznicy, a w lad za nimi sfora 1 i g a w y c h ze zborniaka. Widzicie, co trzeba byo znie w cigu tej doby, eby dotrze nareszcie do bydlcego wagonu! No, ale teraz ju z ulg moemy powiedzie, emy si tam znaleli i zalegli pokotem nieheblowane dechy nar. Ale co to waciwie za ulga i jaki to waciwie wagon?! Znw ciskaj winia kleszcze chodu i godu, pragnienia i lku, znw jest midzy knajakami a eskort. Jeeli w wagonie s knajacy (a te przecie nie trzymaj ich oddzielnie w czerwonych transportach), to zajmuj swoje tradycyjne miejsca, na grnych narach przy oknie. Takjest latem. Zgadnijmy teraz,jakie miejsca wybieraj sobie zim? A obok piecyka, rzecz jasna, ciasnym krgiem wok piecyka! Jak relacjonuje byy zodziej Minajew1 w czasie lutych mrozw ich wagon towarowy na ca tras od Woroniea do Kotassu (to znaczy na kilka dni i nocy) w 1949 roku dosta trzy wiadra wgla! Tu ju knajacy nie tylko e zajli wszystkie miejsca dookoa piecyka, nie tylko, e odebrali frajerom wszystkie ciepe rzeczy, owinwszy si nimi, ale nie powstrzymali si nawet od wytrznicia onuc z ich butw i opatulenia nimi swoich szemranych ng. Ja zdechn jutro, ale ty ju dzisiaj! Kiedy zaczyna brakowa jedzenia cay przydzia dla wagonu przechodzi nasamprzd przez rce knajakw, ktrzy bior sobie wszystko co najlepsze albo co im si podoba. oszczylin
378
Aleksander Soenicyn
wspomina trzydobow jazd z Moskwy do Piereborw w 1937 roku. Na byle trzy doby nie warto byo konwojentom bawi si w kucharzy, wic wydano winiom suchy prowiant. Zodzieje zabierali dla siebie tylko cukierki, a chleb i ledzie pozwalali rozdziela midzy reszt, dowd, e nie czuli godu. Gdy daj za co gorcego, a zodziejska ferajna ma apetyt, sama ona zajmuje si nawet rozdzielaniem saamachy (trzytygodniowy etap Kiszyniw Pieczora, 1945 roku). Z tym wszystkim, nie brzydz si knajacy rwnie zwyczajnym rabunkiem: zobaczyli u pewnego Estoriczyka zote zby, wic pooyli go na ziemi i wybili zby pogrzebaczem. Za du zalet towarniakw uwaaj winiowie gorc kuchni: na guchych przystankach (znw chodzi o to, eby ludzie nie widzieli) esze 1 Patrz: list jego do mnie Litieraturnaja Gazieta, 29. 11. 1962 rok. lon zatrzymuje si i kady wagon dostaje ciep salamach i kasz. Ale nawet to gorce arcie potrafi tak poda, eby bokiem wyszo. Albo (jak we wspomnianym ju kiszyniowskim eszelonie) nalewaj baand do tych samych wiader, w ktrych nosi si wgiel. Nie ma nawet czym opuka! poniewa take woda do picia jest porcjowana, jeszcze bardziej jej skpi ni saamachy. Siorbie czowiek t baand, a okruchy wgla trzeszcz mu midzy zbami. Albo znowu przynios baand i kasz do wagonu, ale misek wydadz mniej ni trzeba, nie 40 tylko 25, a jeszcze przygaduj: Prdzej, prdzej, inne wagony te musimy nakarmi, nie tylko wasz jeden!. Jak tu je? Jak to dzieli? Nie sposb rozla sprawiedliwie, bo trzeba pierwszej grupie da mniej, mierzc na oko, eby dla reszty starczyo. (Ci pierwsi krzycz Mieszaj no. mieszaj!, ci drudzy milcz: niech na dnie zostanie to, co gste). Pierwsi jedz, reszta czeka pospieszcie si, bomy godni i baanda stygnie w kuble, a ci na zewntrz poganiaj: Ju skoczone? Dugo czeka?. Teraz trzeba naka tej reszcie i nie wicej, i nie mniej, i eby nie byo gstsze ani rzadsze ni w pierwszej turze. Teraz trzeba jeszcze zgadn czy zostanie na repetk i rozla to choby do jednej miski na dwch. Przez cay ten czas 40 ludzi nie tyle je, ile przyglda si temu dzieleniu i zadrcza si. Nie uratuj od chodu, nie obroni przed knajakami, nie napoj, nie nakarmi czowieka ale spa te nie dadz. We dnie konwojenci dobrze widz cay pocig i tory za nim, widz, czy kto nie wyskoczy, albo nie ley midzy szynami; w nocy natomiast czujno nie daje im chwili spokoju. Drewnianymi motkami na dugim stylisku (GUagowski standard) nocami na kadym przystanku haaliwie opukuj kad desk kadego wagonu: czy jej przypadkiem ju nie zdono wypiowa? Na niektrych za stacjach otwieraj drzwi wagonu. wiato latarek albo nawet promie reflektora: Kontrola!. Znaczy to, e trzeba si zerwa i by gotowym do przejcia na lewo albo na prawo, gdzie ci wska. Wskoczyli do rodka konwojenci z motkami (inni za, z najeonymi automatami, stoj pkolem przed drzwiami). Pada rozkaz: Na lewo! To znaczy, e ci z lewej stoj, jak stali, a ci z prawej maj przebiec na tamt stron, jak pchy skaczc jeden przez drugiego. Kto za mao zrczny, kto si zagapi ten dostanie motkiem w bok albo po grzbiecie eby nabra rzekoci! Oto ju konwojenckie buciory depcz nasze ndzarskie oa, rozkopuj nasze szmatki, wiec lampami i popukuj motkami, czy aby nie jest gdzie przepiowane. Nigdzie. Wwczas konwojenci staj porodku wagonu i zaczynaj przepuszcza nas z lewa na prawo, po jednemu: Pierwszy!... Drugi!... Trzeci!.... Wystarczaoby liczy zwyczajnie, palcem kiwa, ale to by strachu Boego nie budzio.
379
Aleksander Soenicyn
Bardziej pogldowo, dokadnie, wawo i szybko bdzie przecie prowadzi ten rachunek motkiem po grzbietach, bokach, gowach, gdzie popadnie. Przeliczono ca czterdziestk. Teraz trzeba jeszcze rozgrzeba, owietli i opuka lew stron. Koniec, wyszli, zatrzasnli wagon. Moecie spa do nastpnego przystanku. Nie sposb jednak twierdzi, aby niepokj eskorty by zupenie bezpodstawny z czerwonych wagonw mona uciec, jeeli si kto zna na rzeczy. Ot, puknli motkiem po desce a deska ju prawie przepiowana. Albo rano, przy rozdawaniu saamachy stra widzi, e wrd niegolonych twarzy jest te kilka gadkich. I zaraz otaczaj wagon, trzymajc automaty w rku: Odda noe!. A wszystkiemu winne fircykowskie zapdy kriajakw oraz ich wity: uprzykrzyo im si chodzi ze szczecin na gbie i teraz trzeba bdzie odda MOJK, czyli brzytw. Od innych bezporednich pocigw dalekobienych czerwony eszelon jeszcze tym si rni, e pasaer wcale nie wie, czy kiedykolwiek z niego wysidzie. Kiedy w Solikamsku rozadowywano transport z wizie leningradzkich (1942 rok) cay nasyp usany by trupami, tylko niewielu ywych dojechao. Podczas zim 1944/45 i 1945/46 do posioka elaznodoronyj (KniaPogost), od Umy do Workuty, jak zreszt bywao na innych stacjach wzowych Pnocy, aresztanckie eszelony z wyzwolonych terenw nadbatycki, polski, niemiecki czy rosyjski, z niemieckich obozw szy bez adnego ogrzewania i przybyway, majc w skadzie wagon albo dwa z trupami. Ale to znaczy, e tutaj w czasie drogi starano si przenosi trupy z wagonw dla ywych do wagonwkostnic. Tak jednak byo nie zawsze. Na stacji Suchobezwodnaja (Unag) zdarzao si czsto, e drzwi wagonw uchylano tylko po to, eby zapyta, kto tu yje, a kto ju umar: jak nikt nie wylaz na zewntrz, to znaczy, e umar. Jazda zim to rzecz budzca strach i groca mierci, bo konwj tyle ma kopotw z czujnoci, e si mu ju nie starcza, aby nosi wgiel dla dwudziestu piciu piecykw. Ale nie tak znowu sodko jedzi w trakcie upaw: z czterech maych okienek dwa s zabite na gucho, dach jest rozpalony; a eskorta musiaaby si bardzo nadwery, chcc nosi wod dla tysica ludzi, jeeli trudno im byo napoi jedn stoypink. Najlepsze miesice dla jazdy, to zdaniem winiw kwiecie i wrzesie. Ale nawet najlepszy sezon zdy przemin, jeeli pocig idzie. TRZY MIESICE (LeningradWladywostok 1935 rok). Skoro za ju zaplanowano dugi kurs, to zatroszczono si te zawczasu o szkolenie polityczne konwojentw i opiek duchow nad winiami: w osobnym wagonie jedzie z transportem kum penomocnik operacyjny bezpieczestwa. Przygotowa si zawczasu do tej podry jeszcze w wizieniu i aresztanci rozmieszczeni s w wagonach nie byle jak, ale wedug spisw opatrzonych jego wiz. To on zatwierdza starost kadego wagonu, to on przeinstruowai wsadzi do kadego wagonu swojego kapusia. Na dugich przystankach kum zawsze znajdzie pretekst, eby wezwa jednego i drugiego i wypyta, o czym w danym wagonie si rozmawia. Takiemu operowi wstyd byoby zakoczy podr bez widomych rezultatw wic ju w drodze wszczyna ledztwo przeciw komu. Patrze a zanim czowiek dojedzie na miejsce przeznaczenia, ju ma doczepiony nowy wyrok. Nie, diabli niech lepiej porw te czerwone, bydlce transporty, z ca ich prost marszrut i brakiem przesiadek! Kto nimi jedzi, ten nigdy tego nie zapomni. Ju by wola czowiek prdzej by w obozie. Ju by dojecha prdzej, czy jak.
380
Aleksander Soenicyn
Nadzieja i niecierpliwo oto czym yje czowiek. Wierzy, e w obozie oper bdzie bardziej ludzki, a kapusie nie tak nieludzcy. Ale przeciwnie! Myli, e kiedy tam przybdziemy to nie usyszymy zaraz tych samych grb, tego samego psiego ujadania i tego samego rozkazu: Siada na ziemi!. Albo sdzi, e jeli teraz niegiem zaciga wntrze wagonu, to pniej, po zejciu na ziemi, warstwa jego nie okae si jeszcze grubsza. Skoro za chwil nas wyaduj, to sdzisz, e jestemy ju na miejscu, e nie powioz nas dalej wskotorwk, na otwartych platformach? (A jak tu ludzi wie na otwartych lorach? jak konwojowa? oto amigwka dla eskorty. Robi si to tak: ka nam skupi si, pooy pokotem i wtedy przykryj wszystkich na lorze wielk pacht brezentow, jak marynarzy w filmie Pancernik Patiomkin przed rozstrzelaniem. Ten brezent to jeszcze dobrodziejstwo!). Oleniew z grup towarzyszy musia na dalekiej pnocy przesiedzie w padzierniku na otwartych lorach cay dzie. (Ju ich zaadowano, a lokomotywa nie nadchodzia). Z pocztku pada deszcz, pniej chwyci mrz i achmany na zekach zamarzy. Samowarek rozkoysze si w biegu, niskie burty platformy zaczn trzeszcze i popkaj, wreszcie od tego koysania kto wypadnie pod koa. A teraz zagadka: z Dudinki trzeba jecha wskotorwk 100 km na otwartych platformach. Jeli mrz jest polarny, to gdzie rozsiada si knajacy? A w samym rodku kadej platformy tak, eby bydeko grzao ich ze wszystkich stron i eby samemu nie spa na szyny. I susznie. Jeszcze jedno pytanie: a co zobaczy zek na stacji kocowej tej wskotorowki (1939 rok)? Czy bd tam jakie budynki? Ani jednego. Ziemianki? Owszem, ale ju peniusieskie, nie dla nich. A wic bd musieli od razu wykopa ziemianki dla siebie? Nie, bo jak tu je kopa w czasie zimy polarnej? Pjd natomiast wydobywa rud. No a co z mieszkaniem? Z jakim mieszkaniem?... Ach, gdzie bd mieszka?... Mieszka bd w namiotach. Ale czy zawsze trzeba jecha wskotorwk?... Pewno, e nie. Oto scena przyjazdu na ostatni przystanek: Jercowo, luty 1938 rok. Wagony odryglowano w nocy. Wzdu pocigu rozpalono ogniska. I w ich blasku odbywa si wyadowanie ludzi na nieg, liczenie ich, ustawianie szeregiem, ponowny apel. Mrz 32 stopnie poniej zera. Transport z Zagbia Donieckiego, aresztowano wszystkich jeszcze latem, dlatego maj na nogach pbuty, pantofle, sanday. Prbuj pogrza si przy ogniskach zostaj odpdzeni: ogniska rozpalono nie po to, tylko eby janiej byo. Ju po minucie martwiej palce. niegu ju peno w lekkim obuwiu, ju wcale nie taje. adnej litoci, rozlega si rozkaz: Zbirka! Szeregiem!... Krok w prawo... krok w lewo... Strzelam bez uprzedzenia... Marsz!. Zawyy na acuchach psy, syszc najmilsze im sowa, podniecone nadejciem lubej chwili. Ruszyli konwojenci w pkouszkach, a skazacy w letnich szmatkach pobrnli zanieon i zupenie nieprzetart drog gdzie w gb ciemnej tajgi. Przed nimi ani wiateka. Tylko zorza polarna si pali nasza pierwsza i na pewno ostatnia... wierki trzaskaj na mrozie. Ludzie bez butw miesz i orz nieg drtwiejcymi stopami i goleniami. Albo inny przyjazd na Pieczor, w styczniu 1945 roku. (Nasze wojska zdobyy Warszaw!... Nasze wojska odciy Prusy Wschodnie!...). Puste, zanieone pole. Wyrzuconych z wagonw zekw posadzono w niegu po szeciu w kadym rzdzie. Dugo ich liczono, mylc si i znw zaczynajc od pocztku. Transport te z poudnia (Modawia), wszyscy maj na nogach tylko skrzane obuwie. Owczarkom pozwolono i tu za ostatnim szeregiem, szturchay wic idcych tam zekw apami, psim oddechem ziony w karki (w
381
Aleksander Soenicyn
ostatnim szeregu szo dwch duchownych stary, siwowosy ojciec Fiodor Floria i podtrzymujcy go mody pop, Wiktor Szypowalnikow). To si nazywa ycie pod psem! Nie, podziwia trzeba raczej panowanie nad sob tych psw! to tak im si chce uksi! No, nareszcie dotarli do celu. Obozowa ania: rozbieralnia w jednym budyneczku, potem trzeba przebiec przez dziedziniec na golasa, eby wykpa si w drugim. Ale teraz ju wszystko bdzie do zniesienia; najgorszeju maj za sob. Teraz ju czowiek PRZYJECHA! Zapad zmrok. I nagle dowiaduj si: w obozie nie ma miejsc, nie s w stanie przyj tego transportu. Wic po ani znw ich ustawiaj w szereg, licz, otaczaj kordonem psw i znw, wlokc swoje rzeczy przez te sze kilometrw, tylko teraz ju o maku, musz brn przez nieg z powrotem do swojego pocigu. Wagonowe za drzwi przez ten cay czas byy rozsunite, wagony wystygy, wyzbyy si nawet tego ndznego ciepa, ktre przedtem trzymao si desek, ponadto pod koniec drogi wypalono cay wgiel i nie ma go skd teraz wzi. W ten sposb przebiedowali jako noc, rano dano im troch suszonych ryb (kto za chce pi moe nabra w gb niegu) i poprowadzono znw t sam drog. By to jeszcze wypadek FORTUNNY! Przecie obz przynajmniej istnieje, dzi nie ma przyj to bd jutro. W ogle za zgodnie z obyczajem czerwonych transportw, aby jecha w zupen pustk nierzadko koniec podry jest zarazem dniem otwarcia n o w eg o obozu. W blasku zorzy polarnej mona zekw po prostu wysadzi wrd tajgi i przybi na pierwszym wierku tabliczk: I OLP2. Tam bd przez tydzie u sobie suche rybki i zagniata mk ze niegiem. Ale jeeli obz otwarto choby dwa tygodnie wczeniej to ju mamy komfort ju czynna jest kuchnia i chocia nie ma misek, ale pierwsze i drugie danie wydadz na szeciu ludzi na raz w ceberkach do mycia, szstka stanie sobie w keczko (stow i stokw rwnie nie ma) dwch z nich potrzyma lewymi rkoma aziebny ceber za rczki, a prawymi ju mona przecie je. Powtarzam si? Nie, to Pierebory 1937 rok, relacja oszczylina. Nie ja si powtarzam, to powtarza si GUag. A potem dadz nowicjuszom brygadzistw, starych bywalcw obozowych, ktrzy ich szybko naucz ycia, poucz jak dawa sobie rad i jak oszukiwa. I pierwszego dnia po przyjedzie rusz do pracy, poniewa zegar Epoki tyka i nie chce czeka. To to nie carski, katorniczy Akatuj, gdzie nowo przybyli dostawali tylko trzy dni wypoczynku3. Rozkwita stopniowo gospodarka Archipelagu, rozbudowuj si nowe szlaki kolejowe i ju mona dojecha pocigiem do wielu takich miejscowoci, do ktrych jeszcze niedawno prowadzi tylko szlak wodny. Ale 2 Otdielnyj agiernyj Punkt Samodzielny Punkt Obozowy. 3 P. Jakubowicz, op. cii. yj jeszcze tubylcy, ktrzy potrafi opowiedzie, jak pynli rzek Im no, najprawdziwszymi, staroruskim szuchalejami, po stu w kadej szuchalei a przy tym sami musieli robi wiosami. Podobnie, jak po rzece Usie, Pieczorze trzeba byo pyn do macierzystego obozu szkutami. Na Workut wysyano rwnie zekw galarami: do miejscowoci Adwawm wielkimi jak berlinki; tam wanie znajdowa si punkt przeadunkowy Workutagu, a dopiero stamtd mniejszymi, paskodennymi krypami. Cay galar a si rusza od wszy i eskorta pozwala wyazi pojedynczo na gr, aby strzsa pasoyty do wody. Podre rodkami komunikacji wodnej rwnie nie byy bezporednie:
382
Aleksander Soenicyn
w ich trakcie odbyway si przeadunki, czasem przetaczao si krypy przesmykami, niekiedy szo si pieszo od przystani do przystani. Byy tam rwnie wasne zborniaki z erdzi, z namiotw UstUsa, Pomozdino, SzczeliaJur. Byy tam wasne, partykularne porzdki. Eskorta miaa swj szczeglny regulamin, a winiowie, rzecz jasna, swoje szczeglne kopoty. Ale tych wszystkich egzotycznych spraw i tak nie potrafimy opisa, wic lepiej nie zaczyna. Pnocna Dwina, Ob i Jenisej dobrze pamitaj, kiedy zaczto winiw przewozi galarami byo to przy deportacji kuakw. Te rzeki pyny prosto na pnoc, a galary byy brzuchate, pojemne i tylko z ich pomoc mona byo da sobie rad z przerzuceniem tej szarej masy z ywej Rosji a na pnoc tak, by pozbawi j ycia. Do galaru jak do koryta zrzucano ludzi i leeli tam kup, gramolc si jak raki w koszu. Wysoko, na burtach, jak na skaach stali wartownicy. Mas t wieziono czasem bez adnego przykrycia, niekiedy przykrywano wielk pacht brezentow ju to, eby mie z oczu, ju to, eby uatwi ochron tylko nie przed deszczem. Jazda takim galarem nie bya adn podr, tylko mierci na raty. Na dodatek tym ludziom prawie nie dawano je, a z chwil wysadzenia na brzeg gdzie w tundrze w ogle przestawano ich karmi. Pozwalano im tam umiera sam na sam z przyrod. Transport galarami po Pnocnej Dwinie (i po Wyczegdzie) nie zanik jeszcze w 1940 roku; bardzo si nawet oywi. Wieziono tam wyzwolonych zachodnich Ukraicw i zachodnich Biaorusinw. Winiowie STALI w adowni statku jeden przy drugim i to nie przez jedn dob. Uryn oddawali do szklanych soikw, przekazywali je z rk do rk i wylewali przez iluminator, a gdy zmusia ich powaniejsza potrzeba to w portki. Przewozy galarami po rzece Jenisej znalazy uznanie, utrzymay si na stae, na cae dziesiciolecia. W Krasnojarsku ustawiono na brzegu w 30. latach szopy i pod tym szopami syberyjsk, chodn wiosn dygotali caymi dobami aresztanci, czekajcy na przewz4. Jenisejskie galary transportowe maj adowni odpowiednio zaadaptowan na stae trzykondygnacyjn, bez otworw iluminacyjnych. Tylko przez luk wejciowy, skd zbiega w d trap, przenikao rozproszone wiato. Eskorta mieszka w domku na pokadzie. Wartownicy pilnuj wyj z adowni i rozgldaj si po rzece, czy czasem kto nie uciek wpaw. Do adowni stra nigdy nie schodzi, choby nie wiem jakie jki i krzyki o pomoc stamtd dochodziy. Nigdy te nie wyprowadza si winiw na pokad, na spacer. W latach 193738 i 194445 (wolno wic przypuszcza, e rwnie midzy tymi datami) o adnej pomocy lekarskiej pod pokadem nie byo mowy. Winiowie na poszczeglnych pitrach le pokotem, dwoma rzdami: jeden rzd gowami do burty, drugi nogami zwrcony do ng pierwszego rzdu. Do kiblw na kadym pitrze mona si dosta tylko depczc po ludzkich ciaach. Nie zawsze pozwalaj wynie kibel na gr zawczasu (trzeba sobie wyobrazi takie wynoszenie beczki z gnojwk po stromym trapie na sam gr!), kible wic wypeniaj si po brzegi, cuchnca ciecz przelewa si na podog i cieka na dolne pitra. A ludzie dalej le. Karmi si ich roznoszc baand w beczkach, robi to personel pomocniczy, zoony rwnie z winiw. Rozdawanie odbywa si w wiecznych ciemnociach (dzi moe ju jest elektryczno), przy wietle naftowych lampek systemu nietoperz. Taki przejazd do Dudinki trwa czasem miesic. (Dzi mona, rzecz jasna, odwali t drog w cigu tygodnia). Mielizny oraz inne przeszkody powodoway opnienia,
383
Aleksander Soenicyn
zapasw nie mogo wic wystarczy i wwczas przez kilka dni w ogle nie dawano nic do jedzenia (i oczywicie nikt pniej zalegych porcji nie oddawa). Pojtny czytelnik moe teraz ju bez pomocy autora uzupeni: szemrani przy tym zajmuj grn kondygnacj, jak najbliej luku, czyli powietrza i wiata. Maj taki wpyw na rozdzia chleba, jaki im jest potrzebny i jeeli podr robi si trudna, to bez adnej enady odbieraj ca pasz szaremu bydeku. Dug podr skracaj sobie zodzieje gr w karty. Karty do tego celu robi sami, stawki za do puli zbieraj kosztem frajerw, rewidujc wszystkich lecych w tym albo innym sektorze szkuty.To, co zabior, przez jaki czas stanowi przedmiot gry, pniej za przekazywane jest na gr eskorcie. Tak, czytelnik ju zgad: 4 W. Lenin w 1897 roku wsiada na witego Mikoaja w porcie pasaerskim razem z wolnymi pasaerami. eskorta ma swoj dol. ukradzione rzeczy sama sobie zabiera albo sprzedaje na przystankach, przynoszc w zamian knajakom wiktuay. A co z oporem? Zdarza si, ale bardzo rzadko. Oto wypadek, zachowany we wspomnieniu. W 1950 roku, na podobnej i podobnie urzdzonej berlince, tyle e wikszej, bo przeznaczonej do podry morskich, w czasie przejazdu z Wadywostoku na Sachalin siedmiu chopakw z Pidziesitki semki goymi rkoma dao sobie rad z knajakami (ligowymi), ktrych byo koo osiemdziesiciu (a mieli, jak to zwykle, noe). Ligawi zrewidowali cay transport jeszcze we wadywostockim zborniaku, tak zwanym trzy dziesi. Robi to starannie, nie gorzej ni stra wizienna, znaj wszystkie zakamarki i sposoby, ale przecie przy adnym kipiszu nigdy nie da si zabra winiom WSZYSTKIEGO. Znajc t zasad, ju w adowni statku oznajmili podstpnie: Jeeli kto ma pienidze, to mona kupi machorki. I Misza Iraczew wypru wtedy trzy ruble ze swej trykotki. Ligawy Woodka Tatarin krzykn: Jak to, cierwo, to ty podatkw nie pacisz? i rzuci si, eby mu zabra. Ale sztabowy sierant piechoty, Pawe (nazwiska, niestety, nikt nie pamita) odepchn knajaka. Woodka Tatarin sprbowa wybi mu oczy rozczapierzonymi palcami, ale Pawe zbi go z ng. Rzucio si wtedy na niego dwudziestu czy trzydziestu ligawych ale dookoa Graczewa i Pawa stanli murem: Woodia Szpakw, byy kapitan, Sierioa Potapow, Woodia Reunow, Woodia Tretiuchin rwnie byli sieranci piechoty, oraz Wasia Krawcw. No i c? Skoczyo si tylko na kilku wzajemnych szturchacach5. Dao zna o sobie niezmienne, w istocie typowe dla knajakw tchrzostwo (maskowane zwykle przy pomocy czelnoci i zuchwalstwa) albo musieli si liczy z wartownikiem, ktry sta blisko (dziao si to pod samym lukiem), jechali za i szczdzili si dla o wiele waniejszych zada jechali po to, aeby opanowa Aleksandrowski zborniak (ten sam, ktry opisa Czechw) przed przybyciem tam rzetelnych zodziei oraz zawadn funkcjami na budowach Sachalinu (oczywicie, nie po to zawadn, aby pomaga w budowie) do, e wycofali si groc tylko na poegnanie: Jak zejdziemy na brzeg to zostan z was ochapy!. (Do walki i tak nie doszo i nie zrobili ochapw z naszych chopcw. W Aleksandrowskim zborniaku oczekiwaa ligawych przykra niespodzianka: wszystkie funkcje byy ju zagarnite przez rzeteln ferjn). 5 Szczegowo o tym mwi Warlam Szalamow w swoich Szkicach ze wiata przestpczego.
384
Aleksander Soenicyn
Na parowcach pyncych na Koym wszystko wyglda podobnie jak na rzecznych berlinkach, ma tylko wiksze wymiary. Nie do wiary, ale jeszcze do dzi yje ten i w z winiw, ktrzy dostali si tam przy okazji znanej ekspedycji lodoamacza Krasin wiosn/ 1938 roku. Winiowie zaadowani byli na kilka starych, zdezelowanych parowcw Durma, Kulu, Newostroj, Dnieprostroj, ktrym Krasin torowa drog przez wiosenne pola lodowe. W zimnych, brudnych adowniach skonstruowano trzypitrowe pomosty, ale jeszcze na kadym pitrze stay dwupitrowe nary z erdzi. Nie wszdzie panowaa ciemno: to tam, to sam paliy si lampki i kaganki. Puszczano te kolejno, pitrami na spacer, na pokad. Na kady z parowcw zaadowano trzycztery tysice ludzi. Cay rejs trwa ponad tydzie, przez ten czas zdy zaplenie chleb, pobrany we Wadywostoku, wic norm dzienn obniono z 600 gramw do 400. Do jedzenia bya solona ryba, natomiast wody do picia... No dobrze ju, dobrze, do tych naigrawa, z wod byy przejciowe trudnoci. W odrnieniu od rejsw rzecznych, tu jeszcze miao si do czynienia ze sztormami, z chorob morsk. Wyndzniali, wyczerpani ludzie wymiotowali i nie mieli si, aby podnie si z nar, caa podoga pokryta bya luzowat rzygowin. W drodze mia miejsce pewien epizod polityczny. Statki powinny byy przepyn cienin La Perousea mijajc z bliska brzegi Japonii. I oto zniky karabiny maszynowe z wieyczek, konwojenci przebrali si po cywilnemu, luki zostay zacignite brezentem, zabroniono wychodzenia na pokad. W dokumentach za okrtowych, jeszcze we Wadywostoku, napisano przezornie, e parowce wioz na Koym nie, <bro Boe, winiw, tylko zwerbowanych do pracy ochotnikw. Gromady japoskich kuterkw i dek uwijay si dookoa statkw, niczego nie podejrzewajc. (Z tym samym parowcem Durma zdarzy si pniej, w 1939 roku, taki oto wypadek: siedzcy w adowni knajacy wamali si do magazynu, rozgrabili go, a pniej podpalili. Byo to rwnie tu koo brzegw Japonii. Dym zacz wali z Durmy kbami, Japoczycy ofiarowali si z pomoc ale kapitan odmwi i nawet NIE OTWORZY lukw! Gdy statek oddali si ju od japoskich wysp, wyrzucono za burt trupy uwdzonych w dymie, a p zwglone, nadgryzione przez ogie zapasy przekazano do obozu na przydzia dla winiw6). 6 Dziesitki lat ju miny od tej chwili, ale wci zdarzaj si na dalekich morzach katastrofy, ktrych ofiar padaj ju nie winiowie, tylko normalni obywatele sowiec Nie dopynwszy do Magadanu, karawana uwizia wrd pl lodowych, nie pomg nawet Krasin (za wczenie byo dla nawigacji, ale chciano czym prdzej dostarczy wieej siy roboczej). 2 maja wyadowano winiw wprost na ld, daleko jeszcze od brzegu. Niewesoy widok ukaza si przybyszom: wczesny Magadan byy to martwe sopki*, ani ladu drzew, krzakw, ptakw, kilka zaledwie drewnianych domkw i pitrowy budynek Dalstroju. Mimo to, kontynuujc zabaw w prac wychowawcz, to znaczy udajc sami przed sob, e przywieli nie koci dla uynienia zotodajnej Kolymy, lecz czasowo tylko izolowanychsowieckich obywateli, ktrzy wrc wszak jeszcze do twrczego ycia powitano ich dwikami dalekowschodniej orkiestry. Orkiestra graa marsze i walce, podczas gdy zadrczeni, pywi ludzie wlekli si czarnym acuszkiem po lodowym polu dwigajc swoje moskiewskie bagae (ogromny ten transport by prawie w caoci polityczny i w drodze nie mia prawie stycznoci z szemran ferajn) oraz nieli na rkach swoich
385
Aleksander Soenicyn
towarzyszy dotknitych reumatyzmem bd te beznogich (bo ludzie bez ng te byli wrd skazanych). Ale widz, e zaraz znowu zaczn si powtarza, e nudne to bdzie pisanie i nudna lektura, bo czytelnik ju wszystko wie z gry: teraz ich bd wie ciarwkami setki kilometrw, a jeszcze pniej dziesitki kilometrw ka przej piechot. Tam zaoone zostan nowe punkty obozowe, ludzie od pierwszej chwili posyani bd do pracy, a re bd ryb i mk, zagryzajc j niegiem. Spa bd w namiotach. Owszem, tak bdzie. Tymczasem za, na pierwszych kilka dni ci ludzie bd roztasowani tu, w Magadanie, te w tych borealnych namiotachf tu bd ich take przepuszcza przez komisj, to znaczy taksowa na golasa i szacowa ich zdolno do pracy wedug wygldu ich sflaczaych zadkw (wszyscy, rzeczjasna, oka si zdolni). I oczywicie zaprowadz ich do ani, a w aziebnej poczekalni ka im zostawi ich skrzane palta, romanowskie pkouszki, weniane swetry, garnitury z cienkiej weny, pilniowe buty, kozaczki, walonki (ci, co przyjechali, to przecie nie ciemne chopstwo, tylko partyjna elita redaktorzy gazet, dyrektorzy zjednocze i fabryk, pracownicy komitetw, profesorowie ekonomii politycznej; ci ludzie ju w pocztkach lat cy jednake dowdcy statkw odrzucaj propozycje pomocy ze wzgldu na wci ten sam obowizek tajemnicy, uwaany za spraw dumy narodowej! Niech nas rekiny por, byle tylko nie zawdzicza nic obcym! Tajemniczo jest rakiem naszych stosunkw. * Samotne pagry pochodzenia wulkanicznego. 30. znali si na tym, co dobre). A kto bdzie tego pilnowa? zaniepokoj si ci nowi. A komu tu potrzebne wasze ciuchy? odpowie dotknita do ywego obsuga. Idcie, moecie my si spokojnie. Wic wejd do rodka. Wychodzi za bd innymi drzwiami i tam wydadz im czarne, pcienne spodnie i bluzy, obozowe fufajki bez kieszeni, chodaki ze wiskiej skry. (O, to nie drobnostka! to rozstanie z ca przeszoci z tytuami, ze stanowiskami, z honorami!). A gdzie nasze rzeczy?! jkn wtedy. Wasze rzeczy zostay w domu! szczeknie na nich jaki naczelnik. W obozie nie ma nic waszego! U nas w obozie jest komunizm! Za lewoskrzydowym marsz!. Ale skoro ju komunizm to co w ogle mogli odpowiedzie? To walce o komunizm oddali cae ycie... A s jeszcze transporty na podwodach i po prostu na p i e c ht . Pamitacie moe w Zmartwychwstaniu Tostoja pdzono skazacw w soneczny dzie z wizienia na dworzec. W Minusisku za (w 40. latach) po roku spdzonym bez jednego spaceru tak, e ludzie oduczyli si chodzi oddycha pen piersi, widzie w penym wietle wyprowadzono winiw, ustawiono szeregiem i kazano maszero wa DWADZIECIA PI kilometrw do Abakanu. Jakich dziesiciu skonao po drodze. Wielkiej powieci, ani nawet jednego jej rozdziau, nikt o tym nigdy nie napisze: kto na cmentarzu mieszka, ten i tak wszystkich nie opacze. Pieszy etap to dziadunio kolejowego, dziadunio stoypinki, dziadunio towarniaka. W naszych czasach coraz rzadziej posya si ludzi na piechot, chyba tam, gdzie niemoliwy jest transport mechaniczny. Tak wic z oblonego Leningradu posyano przez zamarznite jezioro Ladoga skazanych do przystanku, gdzie czekay czerwone eszelony (kobiety prowadzono razem z jecami niemieckimi, naszych za mczyzn oddziela od kobiet kordon
386
Aleksander Soenicyn
bagnetw, eby nie mogli odebra im chleba. Kto upad na ziemi, temu zdzierano buty i rzucano go na ciarwk ywego czy martwego). Podobnie w latach 30. odprawiano z Kotasskiego zborniaka codziennie po stu ludzi do stacji UstWym (okoo 300 kilometrw), a czasami a do Czybiii (ponad 500). Pewnego razu w 1938 roku posano w ten sposb parti kobiet. Odcinek dzienny wynosi 25 kilometrw. Eskorta miaa na smyczy psa albo i dwa, jeli kto z winiw zosta w tyle to poganiano go kolb. Co prawda, rzeczy winiw, kocio, zapasy ywnoci jechay za nimi na podwodach, przez co cao przypominaa klasyczne etapy aresztanckie z minionego stulecia. Byy te chaty dla popasw zrujnowane domy deportowanych kuakw z wybitymi oknami i wyrwanymi drzwiami. Ksigowo Kotasskiego zborniaka wydawaa prowiant na czas obliczony teoretycznie, zakadajc, e w drodze wszystko pjdzie gadko i e ani dnia duej droga trwa nie bdzie (zasada dziaania caej naszej ksigowoci). Jeli za zdarzay si przeszkody w drodze porcje zmniejszano, karmiono ludzi zalewajk z ytniej mki bez soli albo w ogle nic nie dawano do arcia. Mamy w tym punkcie pewne odstpstwo od klasycznej tradycji. W 1940 roku parti, do ktrej nalea Oleniew, po wyldowaniu popdzono na piechot przez tajg (z KniaPogostu w stron miejscowoci Czybiu) nic w ogle nie dajc do jedzenia. Pili wod bagienn i zaraz pochorowali si na biegunk. Padali na ziemi wyzuci z si a psy szarpay odzie lecych. W rzece Ima apali ryby portkami i jedli je na surowo. (I wreszcie na jakiej polanie oznajmiono im: tu bdziecie budowa tras kolejow KotassWorkuta!). Rwnie w innych okolicach naszej europejskiej Pnocy pdzono winiw na piechot dopty, dopki t sam tras, po nasypach, wzniesionych przez poprzedni generacj aresztantw nie ruszyy wesoe czerwone wagony, wiozc nastpne pokolenie winiw. Piesze przemarsze maj swoj technik, wypracowan tam, gdzie trzeba czsto i gsto prowadzi ludzi na piechot. Kiedy prowadz parti przez tajg midzy Knia Pogostem a Wieslan i nagle jaki tam wizie upadnie, nie mogc i dalej to co z takim robi? Pomylcie rozsdnie? Co z nim pocz? To nie mona zatrzyma caej partii. Nie mona te przy kadym padajcym stawia na warcie stranika bo stranikw za mao, a winiw za duo. A wic?... Stranik zostaje przy lecym niedug chwil, pniej za dogania reszt, ale ju sam jeden. i Dugi czas utrzymay si stae przemarsze piesze ze zborniaka Karabas do Spasska. Odlego wynosi wszystkiego 3540 kilometrw, ale trzeba byo w cigu jednego dnia przerzuca partie zoone nawet z tysica ludzi, wrd ktrych byo wielu osabionych. Liczono si z tym, e niejeden nie potrafi dugo utrzyma si na nogach i e lee bdzie na drodze z przedmiertn obojtnoci i rezygnacj: moe czowiek do nich nawet strzela, a kroku nie zrobi. mierci mog ju si nie ba ale kija? ale niezmordowanego kija, walcego ich raz po raz, gdzie popadnie? Kija na pewno si przestrasz i pjd przed siebie! To ju sprawdzone, to ju tak jest. I oto cala kolumna maszerujcych zostaje otoczona nie tylko zwyczajnym kordonem strzelcw, utrzymujcych pidziesiciometrowy dystans, lecz rwnie wewntrznym kordonem onierzy, nie uzbrojonych, ale zaopatrzonych w kije. Ci, co zostaj w tyle s bici (zgodnie z aforyzmem towarzysza Stalina), bici, i jeszcze raz
387
Aleksander Soenicyn
bici wic trac ju siy, ale dalej si wlok! I wielu z nich jakim cudem dociera do celu! Nie wiedz oni, e to tylko sposb kontroli i e ci, ktrzy nawet pod kijami dalej le i nie chc ju wsta zabierani s na cignce za kolumn wozy. Organizacja! (moe kto spyta: a dlaczego nie zabra od razu wszystkich osabionych na te wozy?... A skd je wzi, skd bra konie? To u nasju krluje traktor. Zreszt, wiecie ile dzi owies kosztuje?...). Takich marszw sporo byo w latach 194850. A w latach 20. piesze przemarsze naleay do zasadniczych typw transportu. Byem jeszcze dzieckiem, ale pamitam to dobrze; pdzono ich ulicami Rostowa nad Donem nie krpujc si zupenie. Dodajmy przy okazji, e sawetna komenda ... otwiera ogie bez uprzedzenia!, miaa wwczas inne brzmienie, a to z uwagi na rnice techniczne w wyposaeniu bojowym: przecie eskorta czsto miaa tylko szable. Komenda brzmiaa tak: Krok w bok konwj pal, tnij!. To dwiczao mocno pal, tnij!. Zaraz sobie czowiek wyobraa, e mu za chwil eb zetn. Ale nawet w 1936 roku, w lutym przez miasto Niny Nowgorod pdzono na piechot parti dugobrodych starcw zza Wogi, w samodziaowych sukmanach, w postoach i onucach na nogach tak, Ru, co ju zanika... I nagle przecinaj im drog trzy auta, jednym z nich jedzie przewodniczcy WCIK Kalinin. Winiw zatrzymano, Kalinin przejecha sobie, ani spojrza. Zamknij oczy, czytelniku. Czy syszysz turkot k? To mkn wagonzaki. To jad towarniaki. Ca dob. Kadej minuty. Kadego dnia w roku. A to woda chlupie to pyn aresztanckie berlinki. A to warcz silniki suk. Cay czas kogo wsadzaj, wciskaj do wntrza, przenosz. A ten zgiek? to przepenione cele zborniakw. A to wycie? to skargi okradzionych, zgwaconych, pobitych. Dokonalimy przegldu wszystkich sposobw transportu i stwierdzilimy, e wszystkie one s GORSZE. Przyjrzelimy si wizieniom etapowym i nie zobaczylimy adnego dobrego. I nawet ostatnia ludzka nadzieja, e pniej ju bdzie lepiej, e lepiej bdzie w obozie to nadzieja zudna. W obozie bdzie gorzej. IV Z WYSPY NA WYSP Ale rwnie samotnymi cznami przewozi si zekw z jednej wyspy Archipelagu na drug. Nazywa to si speckonwj. Jest to najbardziej niekrpujcy sposb przejazdu, nie rni si on prawie od normalnej podry. Zaznali tego tylko nieliczni. W moim yciu aresztanckim nadarzya mi si taka okazja trzykrotnie. Speckonwj wysany by moe tylko na zlecenie wysoko postawionych osb. Nie naley go myli ze specdelegacj, ktra te zreszt wymaga decyzji na do wysokim szczeblu. Specdelegowany najczciej jedzi oglnymi transportami, chocia rwnie on wysyany bywa na znaczne odlegoci (co tym bardziej go wyrnia). Na przykad jedzie sobie Ans Bernsztejn, wysany z dalekiej pnocy nad doln Wog, w specjalnej delegacji na roboty polne. Wioz go w znanym ju nam toku, wrd upokorze, szczuj psami, gro ze wszech stron bagnetami, rycz Krok w prawo, krok w lewo... po to, aby raptem wysadzi go na malutkim przystanku Zanzewatka, gdzie go wita samotny, spokojny, nie uzbrojony nadzorca. Powiada z ziewniciem: Dobra, przenocujesz u mnie, a tymczasem
388
Aleksander Soenicyn
sam tu sobie poa, dopiero jutro odwioz ci do obozu. I Ans sobie azi. Czy rozumiecie, co to znaczy to AENIE dla czowieka, ktry ma siedzie 10 lat, ktry ju tyle razy egna si z yciem, ktry dzi rano jeszcze tkwi w wagonzaku, a jutro tkwi bdzie w obozie teraz za azi sobie i patrzy, jak kury grzebi w stacyjnym ogrdku, jak zbieraj si do odejcia baby, ktre na prno wyniosy na sprzeda do pocigu maso i tykwy. Robi krok, drugi, czwarty i pity w bok i nikt nie krzyczy mu stj!, nieufnymi palcami muska licie akacji i gotw jest si rozpaka. Speckonwj za cay jest takim cudem, od pocztku do koca. Tym razem nie wiesz wcale co to znacz oglne transporty, nie musisz zakada rk do tyu, rozbiera si do naga, siada na goej ziemi, a nawet adnej rewizji nie bdzie. Konwojenci okazuj ci yczliwo i nawet zwracaj si do ciebie per wy. Tak w ogle mwi na wszelki wypadek przy prbie ucieczki bdziemy, jak zwykle, strzela. Pistolety mamy odbezpieczone, s tu, w kieszeniach. Ale pojedziemy jak gdyby nigdy nic, zachowujc si swobodnie, nie dawajcie do zrozumienia, e jestecie winiem. (Bardzo prosz zwrci uwag na fakt, e rwnie tutaj interesy jednostki, s jak zawsze, cakowicie zgodne z interesami pastwa). Moje ycie obozowe odmienio si zupenie w dniu, kiedy ju z przykurczem palcw (przestay mi si rozgina od dugiego trzymania narzdzi) staem kulc si przy rozdziale roboty w naszej brygadzie ciesielskiej. Majster odprowadzi mnie na bok i z niespodzianym szacunkiem powiedzia: A wiesz, na zlecenie ministra spraw wewntrznych.... Zdbiaem. Ludzie poszli do roboty i zaraz otoczyli mnie obozowi migacze z ony. Jedni twierdzili, e doo mu nowy wyrok, inni byli zdania, e mnie wypuszcz. Ale wszyscy byli przekonani, e nie ominie mnie spotkanie z ministrem Krugowem. Ja te biem si z mylami: nowy wyrok czy zwolnienie? Zupenie zapomniaem, e przed p rokiem przyjecha do naszego obozu jaki typ i da do wypenienia ankiety rejestracyjne GUagu (po wojnie akcj t rozpoczto w bliej pooonych obozach, ale chybajej nigdy nie zakoczono). Najwaniejsz rubryk by tam punkt dotyczcy zawodu. Aby zwikszy swoje szans, winiowie wpisywali sobie zawody najwyej cenione na Archipelagu: fryzjer, krawiec, magazynier, piekarz. A ja napisaem z przymrueniem oka: fizyk jdrowy. Fizykiem jdrowym nigdy w yciu nie byem, przed wojn przeszedem tylko taki kurs na uniwersytecie i znaem nazwy czsteczek atomowych oraz ich parametry wic postanowiem wanie to sobie wpisa. By rok 1946, bomba atomowa potrzebna bya na gwat, ale sam nie przypisywaem adnego znaczenia tej ankiecie i zapomniaem o niej. Krya gucha, zupenie niewiarygodna, przez nikogo nie sprawdzona legenda, ktr jednak raz po raz mona byo w obozie usysze: e gdzie na tym Archipelagu s rwnie malutkie rajskie wyspy. Nikt ich na oczy nie widzia, nikt nie by na nich, kto za by ten milczy, pary z gby nie puszcza. S na tych wyspach pono rzeki mlekiem i miodem pynce, je si tam co najmniej jajka ze mietan; czysto tam rzekomo i ciepo, praca tylko umysowa, a wszystko setk tajemnic okryte. I oto p kary miaem odby wanie na tych rajskich wyspach (w narzeczu wiziennym nosz one nazw s z a r a s z e k). To im wanie zawdziczam, e jeszcze yj, bo w obozach adn miar nie docignbym do koca wyroku. Im te zawdziczam mono pisania tej ksiki, chocia nie przewidziaem dla nich miejsca na jej stronicach
389
Aleksander Soenicyn
(napisaem ju o nich powie*). Midzy tymi wanie wyspami z jednej na drug, z drugiej na trzeci, przewoono mnie speckonwojem. Jechalimy we trjk z dwoma stranikami. Jeli dusze zmarych czasem wrd nas przelatuj i, widzc nas, atwo domylaj si przyziemnych pobudek naszych czynw, my za nie widzimy i nie domylamy si ich bezcielesnej obecnoci to podobne cechy ma jazda speckonwojem. Czowiek daje nura w sam gszcz wolnego wiata, przepycha si przez cib na dworcu.Z uwag czyta ogoszenia, ktre w aden sposb nie mog go dotyczy. Siedzi na starej, dworcowej awie i sucha dziwnych, bahych rozmw: o tym, e jaki m bije on albo e j porzuci; e teciowa, nie wiadomo dlaczego, nie moe y w zgodzie z synow; e ssiedzi ze wsplnego mieszkania nie gasz wiata na korytarzu i nie wycieraj ng, e kto komu robi trudnoci w biurze! e komu proponuj dobr robot, ale nie moe zdecydowa si na wyjazd jake to, zwija manatki, czy to atwo? Czowiek sucha tego wszystkiego i ciarki wyrzeczenia nagle przebiegaj ci po grzbiecie i gowie: tak jasna jest ju dla ciebie prawdziwa miara rzeczy w kosmosie! miara tych sabostek i namitnoci! a tym grzesznikom nie jest to dane, ani troch! Naprawd ywym, istotnie ywym jeste tylko ty, istota bezcielesna, a ci wszyscy tu tylko przez omyk uwaaj si za ywych. I ta przepa midzy nami, nie do zapenienia! ani krzykn, ani zapaka nad nimi nie sposb, ani potrzsn ich za rami: to jeste duchem, zjaw, oni za istotami materialnymi. Jak to przekaza? w momencie jasnowidzenia? wizjonerstwa? we nie? bracia! ludzie! Na co warn ycie dano?! Guch noc otwieraj si drzwi cel mierci i ludzie wielkiego ducha wleczeni s na rozstrzelanie. Na wszystkich torach kolejowych kraju w tej chwili, wanie teraz, kto oblizuje gorzkim jzykiem wargi suche i sone od ledzia, kto marzy o szczciu rozprostowania ng, o zaspokojeniu naturalnej * Mowa o Krgu Pierwszympotrzeby. W Orotukanie latem ziemia odmarza na metr i dopiero wtedy grzebi w niej szcztki zmarych w czasie zimy. A ty, pawicy gow w bkitnym niebie, grzejcy si na socu, mogcy decydowa o wasnym losie, napi si wody, przecign si, jecha bez konwoju, gdzie tylko zechcesz co ci po tych nie wycieranych nogach? co ma do tego teciowa? To, co w yciu najwaniejsze, wszystkie jego zagadki zaraz ci tu nimi sypn, chcesz? Nie szukajcie tego, co zudne majtku, tytuw: eby to zdoby czowiek strzpi nerwy przez dziesiciolecia, a traci to w cigu jednej nocy. yj z poczuciem spokojnej wyszoci nad yciem, nie bj si biedy, nie auj straconego szczcia, przecie i tak ani goryczy do dna, ani sodyczy do pena. Ju tego dosy, e nie marzniesz, e gd i pragnienie pazurami nie rw ci wntrznoci. Jeli masz nieprzetrcony krgosup, jeli obie nogi jeszcze chodz, obie rce si ruszaj, oboje oczu widzi, a oboje uszu syszy to komu jeszcze tu zazdroci? po co? Zawi zera w kocu samego zawistnika. Przetrzyj oczy, przywr czysto sercu i najwyej sobie ce tych, ktrzy ci kochaj, ktrzy ci dobrze ycz. Nie krzywd ich, nie obraaj, z nikim z nich nie rozstawaj si w gniewie: to nie wiadomo, czy to nie ostatni twj uczynek przed aresztowaniem i czy nie taki twj obraz zostanie w ich pamici!... Ale konwojenci gadz w kieszeni czarne rkojeci pistoletw. I siedzimy tak rzdkiem, niepijce chopaki, spokojni drukowie.
390
Aleksander Soenicyn
Pocieram czoo, to otwieram oczy, to zamykam, znw ten sam sen: tum ludzi zupenie bez stray. Pamitam doskonale, e dzi jeszcze nocowaem w celi i jutro znowu w celi bd. A tu jacy kontrolerzy ze szczypcami: Bilecik? Jest, jest, u kolegi. Wagony s przepenione (no, przepenione wedug cywilnych poj nikt nie ley pod awkami ani nie siedzi w przejciu na pododze). Kazano mi zachowywa si swobodnie wic ju wcale si nie krpuj: widz w ssiednim przedziale boczne miejsce przy oknie i zaraz si tam przesiadam. Dla konwojentw za nie ma ju tam miejsca. Siedz sobie dalej tam, gdzie siedzieli, i tylko nie spuszczaj ze mnie zakochanych oczu. W Piereborach zwalnia si miejsce naprzeciw mnie, przy stoliku, ale zanim mj konwojent zdy si przesi ju je zaj szerokogby chopak; pkouszek, futrzana czapka, prosty, ale mocny drewniany kuferek. Poznaem ten kuferek od razu: agrowa robota, made in Archipelag. FuuuF stka chopak z ulg. wiata niewiele, ale widz, e jest cay rozpalony, nie obeszo si bez walki przy wsiadaniu. Wyciga flach: Pocigniesz piwka, towarzyszu?. Wiem, e mj konwojent w ssiednim przedziale ju cay zesztywnia: nie powinienem przecie pi alkoholu, nie wolno! Ale trzeba zachowa si swobodnie. Mwi wic niedbaym tonem: A nalej troch, niech tam bdzie. (Piwo? Piwo!! W cigu trzech lat nie wypiem ani kropelki! Dopiero bd jutro chwali si w celi: piwo piem!). Chopak mi nalewa, wypijam i a dreszcz mnie przenika. Jest ju ciemno. Elektrycznoci nie ma w wagonie, zniszczenia powojenne. Nad framug drzwi pali si w latarni starego typu jaki ogarek, jeden na cztery przedziay dwa tylne i dwa przednie. Toczymy sobie z ssiadem przyjacielsk pogwark, nie widzc si prawie wzajemnie. Cho mj konwojent a si skrca nic nie syszy, bo koa postukuj. Mam w kieszeni pocztwk do domu. Zaraz wyjani mojemu miemu prostaczkowi kim jestem i poprosz, eby mi wrzuci kartk do skrzynki pocztowej. Sdzc z kuferka te ju siedzia. Ale mnie ubieg: Wiesz, ledwie sobie ten urlop wybagaem. Dwa lata nie puszczaj ani na krok, psia suba. Jaka znowu suba? E, skd masz wiedzie. Ja jestem hint*, bkitne wyogi, albo nigdy nie widzia?!. Tfu, zgi, przepadnij, e te od razu si nie domyliem; Pierebory to centrum Wogoagu, i ten kuferek wydusi od zekw, bezpatnie mu go zrobili. A to nasze ycie cae szpikowane: na dwa przedziay jeszcze byo za mao dwch hintw! wic trzeci wsiad. A moe jeszcze czwarty gdzie si czai? A moe siedzi taki w kadym przedziale?... A moe jeszcze kto z naszych jedzie speckonwojem... Mj ssiad wci skuczy i skary si na swj los. Wic odpowiadam mu do enigmatycznie: A tym, ktrych pilnujesz, co to po dziesi lat za bezdurno dostali to moe im lej?. Speszy si od razu i zamilkn a do rana: w pmroku ju wczeniej musia dostrzec, e mam jakie pwojskowe sorty na sobie szynel, bluza. Myla z pocztku ot, jeszcze jeden wojak, ale teraz diabli wiedz: moe jestem z operacyjnego? Moe poluj na uciekinierw? Skd si wziem w tym wagonie? A on tu p_rzy mnie wyrzeka na obozy... Ogarek w latarni ju opyn, ale wci jeszcze pega. Na trzeciej pce bagaowej ley jaki modzieniec i miym gosem opowiada o wojnie, tej prawdziwej, o jakiej w ksikach nie pisz; by saperem, opowiada o rnych zdarzeniach, * W oryginale asmodej, od Asmodeusz. W Starym Testamencie wadca demonw i chyba stamtd to przeszo do rosyjskiej gwary wiziennej, bo przecie nie z Diabla Kulawego Lesagea, gdzie to imi nosi posta tytuowa.
391
Aleksander Soenicyn
Hint jest w polskiej gwarze przestpczej przezwiskiem stranika wiziennego, bardziej popularnym ni obozowy kogutek, tu moe waciwszy. mwi sanj prawd. I jaka to satysfakcja, e nieposkromionaprawda jednak wsika w czyje uszy. Ja te mgbym to i owo opowiedzie... Chciabym to nawet zrobi!... Nie, chyba ju mi si odechciao... Cztery moje wojenne lata jakby krowa ozorem zlizaa. Ju nie chce mi si wierzy, e to byo naprawd, ju nie chce mi si wspomnie. Dwa lata tutaj, dwa lata Archipelagu zamiy mi wszystkie drogi frontowe i frontowe przyjanie, wszystko pokryy mg. Klin wybija si klinem. I oto, spdziwszy kilka godzin pord WOLNYCH, czuj teraz: usta moje s nieme: nie mam wrd nich nic do roboty, jest mi tak, jakbym by na uwizi. Chc mwi swobodnie! Chc wrci do mojej ojczyzny! Chc do swoich, na Archipelag! Rankiem zostawiam przez ZAPOMNIENIE moj pocztwk na grnej pce wagonu. Przecie konduktorka bdzie sprzta wagon i jeeli jest czowiekiem wrzuci j do skrzynki... Wychodzimy na plac od strony Dworca Jarosawskiego. Take tym razem moi dozorcy s nowicjuszami. Nie znaj Moskwy. Decyduj za nich, e pojedziemy tramwajem B. Porodku placu, na przystanku tramwajowym ciba, ludzie jad wanie do pracy. Mj stranik wspina si na pomost i pokazuje motorniczemu legitymacj MWD. Na przedniej platformie, jak jacy deputaci Mossowietu, stoimy sobie z godnoci przez ca drog, nie pacc za bilety. Jakiemu starcowi wej natomiast nie pozwalaj: nie jeste inwalid, wleziesz przez tylne wejcie! Dojedamy do Nowosobodzkiej, schodzimy na przystanku i po raz pierwszy mam okazj widzie wizienie Butyrskie z zewntrz, chocia przywo mnie tutaj po raz czwarty i bez trudu potrafi narysowa jego wewntrzny plan. O, jaki surowy, wysoki mur, a dugi na p dzielnicy! Chd ciska serce mieszkaca Moskwy, gdy widzi, jak otwiera si stalowa paszcza tych wrt. Ale bez alu egnam moskiewskie trotuary, wchodz jak do wasnego domu przez sie pod sklepieniami odwachu, umiecham si, wkraczajc na pierwszy dziedziniec, poznaj dobrze znane gwne wrota ze obionymi w drzewie figlasami i nic to, e zaraz postawi mnie twarz do ciany i zapytaj: nazwisko?... imi, imi ojca?... rocznik?.... Nazwisko!... Jestem Gwiezdnym Tuaczem! Moje ciao jest w ptach, ale dusza nie im podlega. Wiem dobrze: po kilku godzinach nieuchronnych zabiegw, jakim ciao bdzie poddane chodzi o boks, kipisz, kart rejestracyjn, wydanie kwitu na depozyt, dezynfekcj i ani bd wprowadzony do celi z sufitem na ksztat podwjnej kopuy, przedzielonej porodku nawisym ukiem (wszystkie cele s tu takie), z dwoma duymi oknami, jednym dugim stoemszaf, a spotkam tam nie znanych mi jeszcze, ale na pewno mdrych, interesujcych, yczliwych ludzi, zaraz zaczn mi co opowiada, ja im potem opowiem swoje i wieczorem nie od razu sen przyjdzie. Na miskach za wytoczony bdzie napis (eby kto nie zabra w drog) BuTiur Butyrskja Tiurma. Sanatorim Butiur, jakemy artem mwili tu zeszym razem. Sanatorium mao znane opasym dygnitarzom, tak marzcym o schudniciu. Wo swe brzuchy do Kisowodzka, tam wydeptuj kilometrami specjalne szlaki, robi przysiady, poc si przez
392
Aleksander Soenicyn
cay miesic, eby zrzuci dwa, trzy kilogramy. W sanatorium za BuTiur, rk poda, kady z nich schudby o p puda na tydzie bez adnych wicze. To rzecz sprawdzona. Bez adnego wyjtku. wiat jest ciasny, po prostu bardzo ciasny to jedna z tych prawd, o ktrych susznoci czowiek przekonuje si w wizieniu. Co prawda, Archipelag GUag roztasowany na caej powierzchni Zwizku Sowieckiego, ma jednak o wiele mniejsz od niego liczb mieszkacw. Ile ludnoci ma Archipelag tego nie moglimy ustali. Mona zaoy, e jednoczenie znajdowao si w obozach nie wicej ni 12 milionw ludzi (jedni szli do ziemi, Maszyna za dostarczaa nowych). I winiowie polityczni stanowili nie wicej ni poow tej liczby. Sze milionw? C, to tyle, co ludno maego kraju, Szwecji albo Grecji, tam wielu ludzi zna si osobicie. Nic dziwnego, e kiedy czowiek trafi do byle jakiej celi w byle jakim zborniaku, kiedy troch posucha i troch si rozgada z pewnoci dogrzebie si jakich wsplnych znajomych. (Co w tym dziwnego, skoro Dogan, ktry przesiedzia cay rok wycznie w pojedynkach trafia ju po Suchanowce, po zmasakrowaniu przez Riumina, po szpitalu do celi na ubiance, przedstawia si, a obrotny F. od razu mu powiada: A, to ja pana znam! Skd? zdziwi si Dogan Pan si myli. Bynajmniej. Przecie to pan jest tym samym Amerykaninem, Aleksandrem Doganem, o ktrym prasa buruazyjna nakamaa, e go porwano, a TASS musia dementowa. Czytaem to, kiedy byem na wolnoci). Lubi chwil, kiedy do celi wchodzi kto nowy (nie nowicjusz bo ci wchodz przygnbieni, zaenowani, mwi o zekach ju bywaych). Sam te lubi wchodzi do nowej celi (zreszt, Boe uchowaj, wol wicej ju nie wchodzi) beztroski umiech, szeroki gest: Czoem, braciszkowie!. Rzucam worek na nary: No, co nowego w Butyrkach? Jak zlecia ten roczek?. Przedstawiamy si sobie. Jaki mody jeszcze, niejaki Suworow, artyku 58. Na pierwszy rzut oka nic szczeglnego, ale zaraz, zaraz: w Krasnojarskim zborniaku siedzia z nim w tej samej celi niejaki Machotkin... Chwileczk, czy to nie ten lotnik polarny? A, tak, tak, to jego imi nosi... Wyspa w zatoce Tajmyrskiej. A on sam siedzi z artykuu 5810. Powiedzcie no, pucili go wic do Dudinki? Skd o tym wiecie? Owszem. Znakomicie. Jeszcze jedno ogniwo biografii zupenie nie znanego mi Machotkina. Nigdy si z nim nie spotykaem, nigdy go moe nie zobacz, ale ruchliwa pami zanotowaa wszystko to, co o nim wiem: Machotkin dosta c z e r w o c a, ale wyspy nie mona ju przemianowa, poniewa figuruje na wszystkich mapach wiata (to przecie nie wyspa naszego Archipelagu). Posano go do szaraszki projektujcej sprzt lotniczy w Boszynie, ale si tam tylko mczy: by jedynym lotnikiem wrd inynierw, a tu mu lata przecie nie pozwol. Szaraszk t podzielono na dwie czci, Machotkin trafi do tej poowy, ktr przeniesiono do Taganrogu i zdawao si, e wszystkie kontakty ulegy zerwaniu. W drugiej powce, w Rybisku, kto mi opowiada, e Machotkin prosi, eby go przeniesiono na Dalek Pnoc i pozwolono tam lata. Teraz dowiaduj si, e dosta pozwolenie. Nic mi po tych wiadomociach, ale zapamitaem wszystko. Mija jeszcze dziesi dni i oto jestem
393
Aleksander Soenicyn
w butyrskim aziebnym boksie (s takie arcysympatyczne boksy w Butyrkach, z kranami i ceberkiem, eby mniejsze grupy nie zajmoway wielkiej ani) razem z niejakim R. Tego R. nie znam take, ale okazuje si, e p roku lea on w butyrskim szpitalu, teraz za jedzie do rybiskiej szaraszki.(Min jeszcze trzy dni i w Rybisku, w szczelnie zamknitym pudle, ktrego mieszkacy nie maj adnego kontaktu ze wiatem zewntrznym, ju bdzie wiadomo, e Machotkin jest w Dudince i e mnie wzito tam, a tam. To wanie jest telegraf wizienny: spostrzegawczo, pami i spotkania. I ten sympatyczny mczyzna w rogowych okularach? Spaceruje po celi i miym barytonem nuci Schuberta: / modo znw mi ciy tak, I duy si do grobu szlak... Carapkin, Sergiusz Romanowicz. Przepraszam, ale ja pana dobrze znam. Biolog? Odmowa powrotu? Z Berlina? Skd pan to wszystko wie? No, jake inaczej? W 46. roku, razem z Mikoajem Wadimirowiczem Timofiejewem Ressowskim... ... Ach, to dopiero bya cela! czy aby nie najwietniejsza w caym moim wiziennym ywocie?... Byo to w lipcu. Przywieziono mnie z obozu do Butyrek na mocy zagadkowego rozporzdzenia ministra spraw wewntrznych. Przywieziono mnie po obiedzie, ale wizienie tak byo przepenione, e procedury wstpne trway 11 godzin i dopiero o trzeciej w nocy wpuszczono mnie, wymaglowanego w rnych boksach, do celi numer 75. W celi, jaskrawo owietlonej arwkami, zwisajcymi spod dwch kopuek, wszyscy spali pokotem, miotajc si przez sen, bo byo duszno: gorce lipcowe powietrze nie miao dostpu, okna zasonite byy blincami. Brzczay niezmordowane muchy, siadajc na pogronych we nie, ktrzy te wzdrygali si raz po raz. Niektrzy osonili sobie rcznikami oczy, bo wiato byo race. Ostro cuchn kibel w takim upale rozkad postpowa szybko. Do celi, obliczonej na 25 ludzi, napchano winiw nie duo, nie mao, chyba 80. Ludzie leeli na narach rzdem i z lewej, i z prawej strony, a rwnie na dodatkowych blatach, uoonych w poprzek przejcia, spod wszystkich nar wystaway czyje nogi, tradycyjny za, butyrski stszafa przesunity by w stron kibla. Wanie obok niego by jeszcze kawaeczek wolnego miejsca na pododze, wic tam si pooyem. Ci, co chodzili do kibla, a do samego rana musieli przeze mnie przestpowa.. Gdy przez otwr w drzwiach krzyknito Pobudka!, zrobi si ruch w caej celi: podniesiono lece na poprzek blaty, przesunito st pod okno. Zaraz te kto podszed do mnie, eby przeprowadzi interview: nowicjusz czy obozowy bywalec? Okazao si, e w celi spotykaj si dwa prdy: zwyczajny potok ludzi po wyroku, kierowanych do obozw i przeciwbieny potok specjalistw, odwoanych z obozw fizykw, chemikw, matematykw, inynierw konstruktorw, kierowanych nie wiadomo dokd, ale zapewne do jakich naukowobadawczyeh instytutw, gdzie im si bdzie dobrze dziao. (Tu dopiero uspokoiem si, e minister nie ma zamiaru dosun mi nowego wyroku). Podszed do mnie czowiek niestary jeszcze, grubokocisty (ale bardzo wychudzony), z nosem jastrzbim, lekko zakrzywionym:
394
Aleksander Soenicyn
Profesor TimofiejewRessowski, prezes towarzystwa naukowotechnicznego 75 celi. Sesje naszego towarzystwa odbywaj si codziennie rano po rozdaniu chleba i maj miejsce koo lewego okna. Czy mgby pan wygosi dla nas jaki naukowy referat? I na jaki temat? Zupenie zaskoczony staem przed nim w swoim dugim, zaszarganym szynelu i zimowej czapce (taka ju dola aresztowanych zim, e rwnie latem paraduj po zimowemu). Moje palce wci jeszcze nie rozkurczyy si i cae byy pokiereszowane. Jakie tu mogem wygasza referaty naukowe? Ale przypomniaem sobie, e niedawno w obozie miaem w rku przez dwie noce przyniesion zza drutw ksik raport oficjalny sekretariatu obrony USA o pierwszej bombie atomowej. Ksika ukazaa si dopiero co, wiosn. Czy nikt w celi jeszcze jej nie widzia? mieszne pytanie, pewno, e nie. Los umiechn si tu i kaza mi jednak <zaj si troch t fizyk atomow, na ktr powoaem si w GUagu. Po racji porannej zebrao si pod lewym oknem koo dziesiciu czonkw towarzystwa naukowotechnicznego, wygosiem swj referat i przyjty zostaem do towarzystwa. To i owo ju zapomniaem, tamtego znw nie potrafiem zrozumie do koca ale Mikoaj Wadimirowicz, chocia siedzia ju rok w wizieniu i niczego nie mg wiedzie na temat bomby atomowej raz po raz uzupenia braki mojej relacji. Pusta paczka po papierosach bya moj tablic, w rku miaem kawaek nielegalnego sztyftu z owka. Mikoaj Wadimirowicz wci mi go wyjmowa z rk, robi rysunki i wtrca swoje uwagi z tak znajomoci rzeczy, jak gdyby by fizykiem z samego Los Alamos. Istotnie mia on ju do czynienia z jednym z pierwszych europejskich cyklotronw, ale stosowa go dla poddawania promieniowaniu muchdrozofil. By biologiem, nalea do najwybitniejszych wspczesnych genetykw. Siedzia ju w wizieniu, kiedy profesor ebrak, nie widzc o tym (a moe wanie wiedzc), mia do odwagi, by napisa w artykule przeznaczonym dla kanadyjskiego czasopisma: Rosyjska biologia nie odpowiada za ysenk, rosyjska biologia to TimofiejewRessowski (podczas kampanii przeciw biologom w 1948 roku ebrakowi o tym przypomniano). Schrdinger w broszurze Czym jest ycie? znalaz miejsce, by dwukrotnie zacytowa TimofiejewaRessowskiego, ktry ju siedzia wtedy od dawna. On za tu sta przed nami i olniewa nas znajomoci najrozmaitszych dziedzin wiedzy. Cechowaa go ta szeroko pogldw, o ktrej uczeni nastpnych pokolenju nawet nie chc wiedzie (a moe zmieniy si moliwoci ogarnicia umysem tego wszystkiego?). Teraz zreszt tak by wycieczony godem z czasw ledztwa, e nie atwo przychodziy te popisy. Po kdzieli wywodzi si z szaraczkowej szlachty kauskiej, siedzcej nad rzek Ress, po mieczu za by potomkiem Stiepana Razina z linii bocznej i ta kozacka krzepa bia w oczy wiadczya o niej jego grubokocista budowa, gruntowno, niezachwiana postawa podczas ledztwa, ale rwnie cigy gd, o wiele silniejszy, ni u innych. Oto jego historia: W 1922 roku niemiecki uczony Vogt, ktry stworzy w Moskwie Instytut Mzgu, poprosi aby wydelegowa do niego, do Niemiec, dwch najzdolniejszych absolwentw. W ten sposb TimofiejewRessowski i jego przyjaciel Carapkin posani zostali do Vogta na okres nieograniczony. Chocia brak im tam byo ideologicznego kierownictwa, niemniej osignli znaczne sukcesy w swojej dziedzinie wiedzy i kiedy
395
Aleksander Soenicyn
w 1937 roku (!) kazano im wraca do kraju, nie mogli si podporzdkowa temu zleceniu przez inercj: ze wzgldu na logik swoich bada, na stan sprztu, na swoich uczniw. A chyba take dlatego nie mogli, e w kraju teraz trzeba byoby publicznie osmarowa gnojem ca ich pitnastoletni prac w Niemczech i tylko to daoby im prawo do istnienia (pytanie jeszcze, czy w ogle by dao?). W ten sposb zostali takimi, co to odmawiaj powrotu, pozostajc jednak patriotami. W 1945 roku, kiedy oddziay sowieckie osigny Buch (pnocnowschodnie przedmiecie Berlina), TimofiejewRessowski powita je z radoci, tym wiksz, e jego istytut uchowa si w caoci. Wszystko wietnie si skadao teraz nie trzeba byo rozstawa si z Instytutem! Przyjechali jacy przedstawiciele, zwiedzili instytut i rzekli: hm, kacie to wszystko zapakowa do skrzy, zawieziemy do Moskwy. To niemoliwe achn si Timofiejew wszystko ulegnie zniszczeniu! Przez cae lata ustawiano si i regulowano te instalacje! Hmmm?... zdziwio si naczalstwo. I wkrtce potem Timofiejewa oraz Carapkina aresztowano i zawieziono do Moskwy. Byli naiwni, sdzili, e instytutu bez nich nie bdzie mona uruchomi. Ale niech tam nie bdzie mona, byleby tylko zatryumfowaa linia generalna! Na Wielkiej ubiance aresztowanym dowiedziono z atwoci, e s zdrajcami ojczyzny (znw ci nieodrodni zdrajcy!), dano po dziesi lat i teraz prezes towarzystwa naukowotechnicznego celi 75 pokrzepia si myl, e adnej omyki nie popeni. W butyrskich celach podparcia nar s bardzo niskie: nawet administacji wiziennej nie przychodzio do gowy, e kto bdzie musia spa pod narami. Dlatego trzeba naprzd rzuci ssiadowi szynel, eby go tam rozesa, nastpnie dopiero trzeba w przejciu pooy si na brzuchu i wczoga na swoje miejsce. Po przejciu wci kto chodzi, podoga pod narami zamiatana jest najwyej raz w miesicu, rce mona umy dopiero przy wieczornym pjciu do ustpu, zreszt bez myda nie sposb wic powiedzie, aby czowiek mia wraenie, e jego ciao jest naczyniem wszelkiej czystoci. Ale byem szczliwy! Tam, na asfaltowej pododze pod narami, w psim wykrocie, gdzie kurz i dba sypay nam si do oczu, byem absolutnie szczliwy, szczliwy bez adnych zastrzee. Prawd mwi Epikur: rwnie brak urozmaice moe dawa satysfakcj, jeli przedtem trzeba byo dozna wielu urozmaiconych przykroci. Po yciu w obozie, ktre duyo si nieskoczenie, po dziesiciogodzinnym dniu roboczym, po chodzie, deszczu, od ktrych a w krzyach amao o, co to za szczcie lee caymi dniami, spa i mimo to dostawa dziennie 650 gramw chleba i dwie miski zupy z koncentratu albo z delfiniego misa. Jednym sowem sanatorium BuTiur. Spa! To bardzo wane. Pooy si na brzuchu, okry sobie grzbiet i spa! Podczas snu czowiek nie traci si i nie rani sobie serca a czas kary mija, czas kary mija! Kiedy ycie nasze trzaska i strzela ogniem jak pochodnia, przeklinamy przeznaczenie, ktre kae nam traci osiem godzin na tpy sen. Kiedy za jestemy w apach niedoli i beznadziei bogosawimy sen, nawet czternastogodzinny! Ale w tej celi przesiedziaem dwa miesice, zdyem wyspa si na zapas, chyba na cay rok, zdyem przez ten czas przesun si pod narami do samego okna i znw wrci do kibla, ale ju na narach, a potem doj na tyche narach a do uku rodkowego. Spaem ju o wiele mniej piem z ukontentowaniem nektar tego ycia. Rano sesja towarzystwa
396
Aleksander Soenicyn
naukowotechniczego, pniej szachy, ksiki (dobrych byo tylko trzycztery na osiemdziesiciu ludzi, czekano na nie w kolejce), 20 minut spaceru akord majorowy! Nie rezygnujemy z przechadzki, nawet jeeli trzeba spacerowa w ulewnym deszczu, a najwaniejsze ludzie, ludzie, ludzie! Mikoaj Andriejewicz Siemionow, jeden z twrcw DnieproGESu. Jego przyjaciel z niewoli, inynier F. F. Karpow. Sarkastyczny, pomysowy Wiktor Kagan, fizyk. Absolwent konserwatorium Woodia Klempner, kompozytor. Pewien drwal i myliwy z wiatskich lasw, cichy jak jezioro w boru. Prawosawny kaznodzieja, przybyy z Zachodu, czonek NTS (Ludowy Zwizek Pracy), Jewgienij Iwanowicz Diwnicz. Nie trzyma si wskich ramek teologii, wymyla na marksizm, twierdzi, e na Zachodzie nikt ju od dawna nie bierze na serio tej doktryny ja za wystpuj w jej obronie, czyli e jestem marksist. Z jak pewnoci jeszcze przed rokiem szermowabym cytatami, z jak wyszoci wymiewabym rozmwc! Ale pierwszy rok wizienia opancerzy mnie jakby jak do tego doszo? bo ani si spostrzegem, jak nawarstwiy si te nowe wydarzenia, aspekty i znaczenia w takiej iloci, e nie mog ju powiedzie, e ich nie ma, e to buruazyjne kamstwa! Musz teraz przyzna, e owszem, e istniej naprawd. I od razu rozlunia si acuch moich argumentw, po czym jednym palcem kad mnie na opatki. I znw cign jecy, jecy, jecy ju drugi rok nie wysycha ta rzeka pynca z Zachodu. I znw rosyjscy emigranci z krajw europejskich i z Mandurii. Emigranci szukaj znajomych w taki sposb: zjakiego pan kraju? zna pan takiego, a takiego? Oczywicie, e zna. (Tu wanie dowiaduj si o rozstrzelaniu pukownika Jasiewicza). Zjawia si te stary Niemiec ten postawny Niemiec, teraz wychudy i schorowany, ktrego zmusiem niegdy w Prusach Wschodnich (chyba przed dwustu laty?) do noszenia mojej walizki. O, jak may jest wiat!... Trzeba byo trafu, abymy si spotkali! Stary umiecha si do mnie. On mnie take pozna i wydaje si nawet, e rad jest ze spotkania. Chyba mi przebaczy. Dosta dziesi lat, ale na pewno koca kary nie doyje... Jest rwnie inny Niemiec wysoki, szczupy, mody, ale e po rosyjsku nie umie ani sowa wicjakby niemy. Nie od razu mona si poapa, e to Niemiec. Niemieckie sorty zdarli z niego knajacy, dali mu w zamian wypeza sowieck bluz wojskow. Jest to znakomity lotnik, niemiecki as. Pierwsz jego kampani bya wojna Boliwii z Paragwajem, drug hiszpaska, trzeci polska, czwart bitwa o Angli, pit Cypr, szst wojna ze Zwizkiem Sowieckim. Poniewa jest asem, wic nie mg nie strzela z powietrza do kobiet i dzieci, jest wic przestpc wojennym, dziesi lat i pi na przytarcie rogw. Jest oczywicie w naszej celi jeden prawomyslny (typu prokuratora Kretowa): Bardzo susznie was wszystkich wsadzili, wywoki kontrrewolucyjne! Historia odda wasze koci na przemia, staniecie si jej nawozem! I z ciebie bdzie nawz, psie! krzycz mu. Nieprawda, bdzie rewizja mojej sprawy, jestem niewinnie skazany!. Caa cela ryczy, wszystko a kipi. Siwowosy nauczyciel jzyka rosyjskiego staje na narach, jest bosy, gestem nowego Chrystusa wyciga rce: Dzieci moje, pogdmy si!... Dzieci moje!. Rycz rwnie na niego: Twoje dzieci le w briaskich lasach! Niczyje my dzieci! Ju z nas tylko synowie GUagu.... Po kolacji i wieczornym wyjciu do ustpu noc przysiada na okiennych kagacach i bezlitosne lampy pon pod sufitem. Dzie oddala winiw od siebie, noc ich zblia. Wieczorami nie byo ju sporw, urzdzano za to wykady albo koncerty. Tu znw byszcza
397
Aleksander Soenicyn
TimofiejewRessowski. Cae wieczory powica Wochom, Danii, Norwegii, Szewcji. Emigranci snuli opowieci o Bakanach, o Francji. Jeden mwi o Le Corbusier, kto inny wykada o zwyczajach pszcz, jeszcze kto inny opowiada o Gogolu. Palilimy przy tym, e a ha! Dym zasnuwa cel, koysa si jak cika mga, kaganiec sprawia, e nie byo przewiewu. Podchodzi do stou Kostia Kiula, mj rwienik, niebieskooki, o twarzy krgej, zabawnie nieskadny i recytowa swoje wiersze, uoone w wizieniu. Gos mu si ama ze wzruszenia. Wiersze nosiy takie tytuy: Pierwsza paczka, Do ony. Do syna. Kiedy suchasz w wizieniu wierszy, rwnie w wizieniu napisanych, nie mylisz wcale o tym, czy autor nie pogwaci aby zasad sylabotoniki i czy wiersze kocz si asonansami, czy te rymami penymi. Te wiersze to krew TWOJEGO serca, zy TWOJEJ ony. W celi ludzie pakali1. Od czasu pobytu w tej celi mnie rwnie zaczo cign do pisania wierszy o wizieniu. W niej te czytaem na gos Jesienina, poet przed wojn prawie e zabronionego. Mody Bubnow byy jeniec, a wczeniej jeszcze chyba student, wpatrywa si w recytatorw nabonym wzrokiem, twarz mu promieniaa. Nie by specjalist, nie wraca, tylko jecha do obozu i najprawdopodobniej dziki czystoci i prostolinijnoci swojego charakteru czekaa go tam mier, tacy ludzie dugo tam nie yj. I wieczory w 75. celi byy dla niego, a take dla innych, chwil przerwy w morderczym procesie staczania si i nagym objawieniem wspaniaego wiata, co istnieje gdzie, co nadejdzie, ale w ktrym nie pozwoli im zy los spdzi ani roczku, ani jednego roczku modoci. Otwiera si klapka w drzwiach i hint szczeka nam: Spa!. Ale nie, nawet przed wojn, uczc si na dwch naraz fakultetach, dorabiajc korepetycjami i prbujc ju pisania nie przeywaem chyba takich nasyconych treci, zachwycajcych, takich penych znaczenia dni, jak tamtego lata w 75. celi... ... Chwileczk mwi Carapkinowi ale zdyem przez ten czas usysze od niejakiego Deula, chopaczka, ktry w 16. roku ycia dosta pitk (tylko nie za postpy w nauce) z artykuu o antysowieckiej agitacji... Jak to, wic pan go zna?... Jecha z nami do Karagandy w tym samym transporcie... ...e urzdzi si pan jako laborant w szpitalnej pracowni analitycznej, Mikoaj Wadimirowicz by za cay czas na o g 1 n y c h... Nie odpowiada na listy, zapodzia si gdzie Kostia Kiula. Boj si, e nie yje. I bardzo to go podkopao. By ju ptrupem, kiedy go wieziono ze stoypinki do Butyrek. Teraz ley w szpitalu i na zlecenie Czwartego Specwydziau2 wydaj mu maso mietankowe, nawet wino, ale czy wydobrzeje to trudno powiedzie. Czwarty Specwydzia was wzywa? Owszem. Zapytali nas, czy nie uwaamy jednak za moliwe po szeciu miesicach Karagandy zaj si organizacj naszego instytutu na ziemi ojczystej. I zgodzilicie si z burzliw radoci? A jake inaczej? Przecie teraz zrozumielimy ju nasze bdy. Ponadto cay sprzt, zdemontowany i zaadowany do skrzy, przyjecha i tak. 1 Jak to MWD jest jednak oddane nauce! Bardzo pana prosz! jeszcze troszk tego Schuberta.
398
Aleksander Soenicyn
I Carapkin piewa, melancholijnie patrzc w stron okna (w jego okularach odbijaj si ciemne kagace i jasne pasma u szczytu okien): Vom Abendrot zum Morgenlicht War mancher Kopf zum Greise Wer glaubt es? meiner ward es nicht Auf dieser ganzen Reise3. Spenio si marzenie Tostoja: winiw nikt ju wicej nie zmusza do brania udziau w tych penych faszu naboestwach cerkiewnych. Kaplice wizienne s zamknite. Co prawda, zachoway si ich budynki, ale zostay w bardzo fortunny sposb przystosowane do zwikszonych potrzeb wiziennictwa. W butyrskiej cerkwi moe si w ten sposb zmieci dodatkowo ponad 2 tysice ludzi co w cigu roku czyni okoo 50 tysicy, jeeli zaoy, e na kad parti przypadaj dwa tygodnie. Za czwartym, czy pitym nawrotem do Butyrek, pewnym krokiem przecinajc podwrzec, obramowany wiziennymi oddziaami, w drodze do wyznaczonej mi celi wyprzedzajc o pier stranika (tak samo ko bez bata i lejc spieszy do stajni, gdzie czeka ju obrok) J Czwarty Specoddzial MWD zajmowa si rozpracowaniem naukowych problemw przy pomocy winiw. J Midzy zmierzchem a brzaskiem /niejedna gowa posiwiaa/ Kto by uwierzy? Mnie to omino. W czasie yciowej podry. zapominaem czasem rzuci okiem na kwadratow cerkiew o citych wgach, co czynio z niej prawie omiobok. Jest to osobny budynek porodku kwadratowego dziedzica. Jej kagace okienne nie s technicznie nowoczesne, nie wykonano ich z blachy, ani ze szka zbrojonego jak w gwnych oddziaach lecz z poszarzaych, butwiejcych tarcic, co jest dowodem drugorzdnoci obiektu. Jest to jakby wewntrzny, butyrski zborniak dla winiw przybyych wieo po wyroku. Przekroczenie tego progu byo dla mnie niegdy, w 45. roku, wielkim i wanym przeyciem: po wyroku OSO zaprowadzono nas do cerkwi (w sam por! warto si byo wtedy pomodli!). Kazano wej na pitro (zaoono tam rwnie trzeci kondygnacj) i z omioktnego westybulu powpychano do rozmaitych cel. Ja zostaem wpuszczony do celi poudniowowschodniej. Bya to obszerna, prostoktna cela, w ktrej trzymano w tym okresie dwustu ludzi. Spali oni, jak wszdzie, na narach (s tam one jednopitrowe), pod narami i po prostu w przejciach, na pododze z ceramicznych fliz. Nie tylko kagace na oknach byy podrzdnej jakoci, ale rwnie wszystko inne tak tu wygldao jakby przeznaczone byo nie dla synw, lecz dla pasierbw Butyrek: ta kbica si masa ludzka nie dostawaa ani ksiek, ani szachw czy warcabw, aluminiowe za miski i wyszczerbione, pokiereszowane, drewniane yki zabierano nam take, w obawie, eby ich czasem kto nie zwdzi przy wysyce. Nawet kubkw aowano nieszczsnym pasierbom. Myto tylko miski po jedzeniu baandy i nalewano do nich herbacian lur. Brak wasnych statkw w celi doskwiera szczeglnie tym, ktrzy mieli szczcie czy nieszczcie dosta paczk od rodziny (a w tych ostatnich dniach przed wysaniem na kraj wiata, rodzina za ostatnie grosze staraa si koniecznie co przysa). Krewnym brak byo wszelkiej edukacji wiziennej, a w kancelarii nigdy by si nie doczekali dobrej rady. Dlatego nie przysyali naczy z mas plastycznych,
399
Aleksander Soenicyn
jedynych, jakie wolno mie w wizieniu, tylko szklane albo elazne. Przez klapk w drzwiach celi wszystkie te miody, konfitury, kwaterki mleka skondensowanego bez adnej litoci wylewane byy i wyskrobywane ze soikw w to, co wizie mg podstawi, a e w tej cerkiewnej celi niczego takiego nie mia, wic po prostu w donie, do ust, do chusteczki, na po kurtki. Jak na GUag to rzecz zupenie normalna, ale w centrum Moskwy? A ponadto prdzej, prdzej! pili stanik, jakby ba si, e mu pocig ucieknie (pili za dlatego, e sam jeszcze chcia wyliza konfiskowane soiki). W celach cerkiewnych wszystko byo tymczasowe i pozbawione tego nawet pozoru zasiedziaoci, jaki si miao w celach dla winiw ledczych i oczekujcych na rozpraw. To zmielone ju miso, aresztancki pfabrykat dla GUagu trzymane tu byo z koniecznoci dopty, dopki na Krasnej Presni nie zwolnio si troch miejsca. Jedyny przywilej jaki si tu miao byo to chodzenie trzy razy w dzie po saamach (nie dawano tu kaszy caymi dniami, ale saamach trzy razy i tak byo miosierniej, bo jado si czciej, byo to czasem ciepe i przyjemnie ciyo w odku). Przywilej ten przyznano z tego powodu, e w cerkwi nie byo wind, jak w pozostaej czci wizienia, stranicy za nie chcieli si nadwera. Trzeba byo nosi cikie, wielkie banie z daleka, przez cae podwrze, pniej wnosi je po stromych schodach, byo to bardzo trudne, si brako, ale ludzie chtnie chodzili byleby tylko jeszcze raz przej si przez zielony dziedziniec i posucha ptasiego piewu. W cerkiewnych celach oddychao si szczeglnym, tutejszym powietrzem: wibrowao ju od przeczucia wiatru przyszych zborniakw, od pierwszych podmuchw z polarnych obozw. W cerkiewnych celach celebrowany by rytua przyzwyczajenia si do myli, e wyrok zapad i wcale nie na arty, e cho okrutny bdzie fen nowy rozdzia w twoim yciu, ale umys powinien przemc si i zaakceptowa go. Przychodzio to z trudem. Nie byo tu take staego towarzystwa, ktre ma si w celach ledczych, przez co staj si one jakby rodzajem rodziny. We dnie i w nocy wprowadzano tu i wyprowadzano ludzi pojedynczo i dziesitkami std te cay czas trwa tu ruch na pododze i na narach i rzadko zdarzao si, aby czowiek przez dwie doby lea koo tego samego ssiada. Jeli trafiao si na kogo interesujcego, to trzeba go byo wypytywa bez zwoki, inaczej tracio si czowieka z oczu na cae ycie. Przegapiem w ten sposb lusarza samochodowego Miedwiediewa. Gdy tylko zaczem z nim rozmawia, od razu sobie przypomniaem, e nazwisko to wymienia imperator Micha. Tak, lusarz by z tej samej sprawy, by jednym z pierwszych czytelnikw Ordzia do narodu rosyjskiego, by te jednym z tych, ktrzy nie donieli. Miedwiediew dosta wyrok niewybaczalnie, haniebnie may zaledwie 3 lata! i to z artykuu 58, a nawet 5 lat w podobnych wypadkach uwaane byo za dziecinny wyrok. Wida uznano jednak imperatora za wariata, a pozostaych potraktowano agodnie ze wzgldw klasowych. Ale zaledwie si zdecydowaem na wypytanie Miedwiediewa co on waciwie o tym wszystkim sdzi ju wzito go z rzeczami. Byy pewne podstawy do przypuszcze, e wyszed na wolno. Znajdoway w tym fakcie potwierdzenie pierwsze pogoski o stalinowskiej amnestii, ktre tego lata do nas docieray o amnestii dla nikogo, o amnestii, po ktrej nawet pod narami nie zrobio si luniej. Zabrano do transportu mojego ssiada starego schutzbundowca* (wszyscy ci schutzbundowcy, duszcy si w konserwatywnej Austrii, tu, w ojczynie wiatowego
400
Aleksander Soenicyn
proletariatu, w 1937 roku zainkasowali po dziesitaku i znaleli mier na wyspach Archipelagu). I przysun si bliej mnie smagy czowieczek o smolistych wosach, o kobiecych oczach, przypominajcy czarne czerenie, ale z nadmiernie wielkim, szerokim nosem, nadajcym jego twarzy karykaturalny wyraz. Przeleelimy obok siebie w milczeniu ca dob, na drugi za dzie znalaz powd, aby zapyta mnie: Za kogo mnie waciwie uwaacie?. Mwi po rosyjsku swobodnie, prawidowo, ale z akcentem. Zawahaem si: mia w sobie co kaukaskiego, byo w nim co z Ormianina. Umiechn si: Z najwiksz atwoci udawaem Gruzina. Wszyscy woali na mnie Jasza. Wszyscy miali si ze mnie. Zbieraem skadki zwizkowe. Przyjrzaem mu si uwanie. Rzeczywicie, komiczna figura: kurdupel, twarz bez proporcji, poczciwy umiech. I nagle cay si spry, rysy mu si zaostrzyy, oczy zwziy i ciachn mnie nimi jak czarn szabl: A ja jestem wywiadowc rumuskiego sztabu generalnego! Lukoenent Vladimirescu! I opowiedzia mi histori swojego wyczynu na naszym zapleczu podczas wojny. Moe ga, moe mwi prawd, ale rzecz bya mocna. W cigu caego mojego dugiego winiarskiego ywota nie spotkaem ju wicej prawdziwego szpiega. Jedno tylko takie miaem spotkanie w trakcie jedenastu lat wizie, obozw i zesania; inni nie mieli nawet jednego. Wydawane za w ogromnych nakadach nasze komiksy tumani modzie, utrzymujc, e takich wycznie ludzie wyapuj nasze O r g a n y. Do byo rozejrze si po tej celi pocerkiewnej, aby przekona si, e wyapuj przede wszystkim modzie. Wojna si skoczya, mona sobie byo pozwoli na zbytek aresztowania wszystkich upatrzonych: nie trzeba bdzie ich przecie bra do szeregw. Syszaem pogosk, e na przeomie roku 1944/45 przez Ma (okrgow) ubiank przewina si partia demokratyczna. Skadaa si ona podobno z pidziesiciu chopcw, miaa swj statut i legitymacje. Najstarszy ucze X klasy jednej z moskiewskich szk by generalnym sekreta * Schutzbund austriacka organizacja robotnicza, rodzaj oddziaw ochronnych zwizanych z partiami socjalistyczn i komunistyczn. Braa udzia w powstaniu 1934 roku, dowodzonym przez Kolomana Wallischa i krwawo stumionym. rzem. Trafiali si w moskiewskich wizieniach w ostatnim roku wojny rwnie studenci, spotkaem ich to tu, to tam. Zdawao si, e nie jestem jeszcze stary, ale oni byli jeszcze modsi... Jak niepostrzeenie to si stao! Podczas gdy wojowalimy przez te cztery lata na froncie ja, mj wsposkarony, moi rwienicy tutaj wyroso jeszcze jedno pokolenie! Albo to dawno sami szlifowalimy posadzki uniwersyteckich korytarzy, uwaajc si za najmodszych i najmdrzejszych w caym kraju i na caym wiecie! i nagle widzimy, e po flizach celi wiziennej krocz ku nam z wyniosoci jacy wybladli modziecy i oto dowiadujemy si ze zdumieniem, e najmodsi i najmdrzejsi jestemy ju nie my, tylko oni! Ale nie poczuem si przez to dotknity, ju wtedy rad byem posun si, eby innym zrobi miejsce. Rozumiaem dobrze t ich pasj spierania si ze wszystkimi i ambicj, aby wszystko wiedzie. Rozumiaem ich dum z tego, e obrali suszn drog i e tego nie auj. Dookoa tych zarozumiaych, ale mdrych gw mrowi si blask wiziennych aureoli.
401
Aleksander Soenicyn
Miesic wczeniej, w innej, pszpitalnej celi butyrskiej, ledwie tylko stanem w przejciu, a szukaem sobie dopiero miejsca ju wyszed mi na spotkanie z nadziej na rozmow, ba, z niem prob o spr bladoty modzieniec o twarzy naznaczonej ydowsk rzewnoci, opatulony, nie baczc na letni por, w postrzpiony, podziurawiony szynel onierski; mia dreszcze. Nazywa si Borys Gammerow. Zagabn mnie, posypay si pytania, rozmowa jednym bokiem otara si o nasze biografie, drugim o polityk. Nie pamitam z jakiego powodu, wspomniaem o jednej z modlitw nieyjcego ju wtedy prezydenta Roosevelta, opublikowanej w naszych gazetach i dodaem jako rzecz oczywist: No, to ju na pewno hipokryzja. I raptem tawe brwi mojego modego rozmwcy drgny, blade wargi zaciy si, podnis si jakby troch i zapyta: Dlaczego to? Dlaczego nie uwaacie za moliwe, by dziaacz pastwowy mg szczerze wierzy w Boga? Tylko tyle! Mniejsza, jakim naprawd by Roosevelt, ale z jakiej strony zostaem zaatakowany? Usysze takie sowa od chopca urodzonego w 1923 roku?... Mogem mu da odpowied w paru stanowczych sowach, ale moja pewno siebie ulega ju w wizieniach zachwianiu, a co waniejsza, tkwi w nas, niezalenie od przekona, jakie czyste uczucie i ono to owiecio mnie, i mwiem teraz nie z wasnego natchnienia, tylko e kto inny mi to do gowy woy. I nie potrafiem da mu odprawy. Zapytaem tylko: A wy wierzycie w Boga? Oczywicie odpar ze spokojem. Oczywicie? Oczywicie... Tak, tak. Komsomolska modo ju gubi licie, ju wszdzie gubi licie. I NKGB zdao sobie z tego spraw wczeniej ni tylu innych. Nie baczc na swoj modo, Boria Gammerow nie tylko zdy ju powojowa jako sierant w przeciwczogowej baterii czterdziestek pitek, zwanych egnaj, Ojczyzno!, lecz take dosta kul w puca. Rana dotychczas nie bya wyleczona, co stao si powodem procesu gruliczego. Gammerow zwolniony zosta z szeregw jako inwalida, wstpi na wydzia biologii Uniwersytetu Moskiewskiego i w ten sposb przeploty si w nim dwa pasma jedno wysnute z onierki, drugie z cakiem niegupiego i wcale niemartwego ycia* studenckiego pod koniec wojny. Zebrao si wic cae kko ludzi, ktrzy rozmylali i rozprawiali o przyszoci (chocia nikt im nie kaza) i wanie wrd nich dowiadczone oko Organw wytypowao sobie i wyrwao trzech chopcw. Ojciec Gammerowa zosta zatuczony w wizieniu czy te rozstrzelany w 37. roku, a teraz syn rwa si, by i w jego lady. Podczas bada przeczyta z uczuciem ledczemu kilka swoich wierszy (bardzo auj, e nie zapamitaem ani jednego z nich, nie mog ich znale, a chtnie bym przytoczy). Na par miesicy szlak mj skrzyowa si z losami wszystkich trzech wsposkaronych: w innej jeszcze butyrskiej celi poznaem Wiaczesawa Dobrowolskiego. Pniej jeszcze dogoni mnie w butyrskiej cerkwi Georgij Inga, najstarszy z nich. Nie baczc na mody wiek, by ju kandydatem Zwizku Pisarzy. Piro mia ywe i ostre, piszc uywa barw kontrastowych, gdyby by politycznie potulniejszy, to bez trudu otwaryby si przed nim efektowne i bezludne drogi kariery literackiej. Pisa powie o Debussy, prawie ju j zakoczy. Ale pierwsze sukcesy go nie wyjaowiy. Na pogrzebie
402
Aleksander Soenicyn
swego mistrza, Jurija Tynianowa* powiedzia w przemwieniu, e zmarego pisarza zaszczuto czym zapewni sobie wyrok: 8 lat. Tu z kolei dogoni nas Gammerow i czekajc na moj Krasn Presni, miaem okazj popa w kolizj z ich wsplnymi pogldami. Bya to trudna dla mnie przeprawa. Byem w tym czasie bardzo gorliwym zwolennikiem sposobu mylenia, ktry nie pozwala na akceptacj nowego * Znakomity historyk literatury, filolog i powieciopisarz rosyjski (Archaiici i nowatorzy, mier WazyrMuchtara, Kuchta), jeden z filarw tzw. szkoy formalistycznej. faktu, ani na ocen wartoci adnej nowej opinii zanim si nie znalazo dla nich etykietek z gotowego zapasu. Tu nie wiadomo byo, czy to dwoisto buruazyjnego mylenia, czy te nihilizm zdeklasowanej inteligencji. Nie pamitam, by Inga i Gammerow atakowali Marksa w mojej obecnoci, ale pamitam, jak szarowali na Lwa Tostoja i to z jakiej strony! Tostoj odrzuca dowiadczenie cerkwi? Ale przecie nie bra pod uwag jej roli mistycznej i organizujcej! Negowa tezy Pisma witego? Ale wspczesna nauka nie widzi w Biblii sprzecznoci, nawet w jej pierwszych zdaniach, powiconych stworzeniu wiata. Przeczy potrzebie istnienia pastwa? Ale przecie bez niego bdzie chaos! Gosi harmonijne zespolenie pracy fizycznej z umysow w jednym czowieku? Ale to bezmylna niwelacja talentw! I wreszcie jak tego dowid nam Stalin swoimi aktami samowoli jednostka moe okaza si decydujcym czynnikiem dziejw, Tostoj za natrzsa si z tego pogldu4! Chopcy recytowali mi swoje wiersze i dali moich w zamian, ja za nie miaem jeszcze nic w zapasie. Szczeglnie czsto cytowali Borysa Pasternaka, ktrego cenili nade wszystko. Czytaem niegdy jego tom ycie, moja siostra i poezja ta nie podobaa mi si, wydawaa mi si bardzo ju odlega od zwykych, ludzkich szlakw. Ale chopcy otworzyli mi oczy na piknoci ostatniego sowa lejtnanta Szmidta* na jego procesie i przeszy mnie na wskro sens tych sw, bo tak bardzo przylega do naszej sytuacji: Mioci kraju ojczystego yem od at zarania. Nie dbam o lito i adnego Nie czekam zmiowania. Od Ingaa i Gammerowa bi wanie blask tego przewiadczenia: nie chcemy waszej litoci! Wizienie nas nie zgnbio, dumni jestemy, e siedzimy! (Chocia kto w istocie nie czuje si tu zgnbiony? Moda ona Ingaa po kilku miesicach wyrzeka si go i porzucia. Gammerowowi za rewolucyjne dociekania nie zostawiy czasu na znalezienie 4 Zarwno przed, jak po aresztowaniu dugo jeszcze uwaaem, e Stalin pchn w fatalnym kierunku rozwj pastwowoci sowieckiej. Ale oto Stalin umar cicho i czy tak bardzo si zmieni kurs okrtu? Wasn, osobist cech, ktr Stalin nadal charakterowi biecych wypadkw, bya przygnbiajca tpota, sobiepastwo, samouwielbienie. Co do reszty to kroczy trop w trop przetartym ju przez Lenina torem realizujc projekty swego wroga, Trockiego. * Mowa o poemacie Lejtnant Szmidt, ktrego bohaterem jest szlachetny i tragiczny przywdca powstania we flocie wojennej Morza Czarnego w 1905 roku, skazany na mier w Sewastopolu. sobie kogo bliskiego). Czy nie tu wanie, w celach wiziennych, zdobywa si wiadomo wielkiej prawdy? Cela jest ciasna, ale czy s w o b od a nie jest jeszcze
403
Aleksander Soenicyn
cianiejsza? Czy to nie nasz wasny nard, zadrczony i oszukany, ley obok nas pod narami i w przejciu midzy nimi? Nie powsta, kiedy kraj mj wstaje Byoby ponad siy. I nie auj ani stai Z tej drogi, co przebyem. Modzie siedzca w celach wiziennych za polityk to nie jest nigdy modzie przecitna, zawsze s to ludzie, ktrzy wysforowali si daleko do przodu. Zasadnicza masa wczesnej modziey miaa si dopiero w przyszoci podda rozkadowi i rozczarowaniu, miaa zobojtnie, polubi sodkie ycie aby kiedy, znacznie pniej, z dna tej zacisznej zapadliny rozpocz znowu gorzk wspinaczk na nowe zbocza moe za dwadziecia lat? Ale modziutcy winiowie 45. roku, ze swoim artykuem 5810, ca t przysz przepa obojtnoci przesadzili jednym skokiem i dzielnie nieli gowy w gr, pod topr. W butyrskiej cerkwi, ju osdzeni, ju odrbani, ju odczeni, moskiewscy studenci uoyli pie i piewali j o zmierzchu, nieskadnymi jeszcze gosami: Saamach jemy tu wystyg, Lecz na pieniach schodz nam wieczory I wizienn, przemycan ig Scibolimy ju tuacze wory. Ju nas wasne nie obchodz biedy, Podpisae wic wszystko masz z gowy. Czy ktokolwiek powrci? I kiedy? Zza sybirskich drutw obozowych? Boe mj, wic pokpilimy ca spraw? Podczas gdy taplalimy si w glinie przyczkw, kulilimy si w lejach bombowych, wysuwalimy artyleryjskie lornety zza krzakw tutaj zdya wyr i ruszy przed siebie nowa modzie! Czy nie w T WANIE STRON ruszya, nie tam, gdzie nie omielalimy si nawet spojrze? c, dano nam inne wychowanie. Nasze pokolenie wrci, odda bro i dzwonic orderami opowiada bdzie z dum o swoich bitewnych przewagach a modsi bracia tylko si skrzywi: ech, wy niedogi!... Koniec czci drugiej
404

Aleksander Sołżenicyn - Archipelag Gułag Tom 1

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Aleksander Sołżenicyn - Archipelag Gułag Tom 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Aleksander Soenicyn

Archipelag GUag tom 1

Archipelag GUag tom 1

Aleksander Soenicyn OD AUTORA

Archipelag GUag tom 1

Archipelag GUag tom 1

Archipelag GUag tom 1

Aleksander Soenicyn CZ PIERWSZA PRZEMYS WIZIENNY

Archipelag GUag tom 1

Aleksander Soenicyn I. ARESZTOWANIE

Archipelag GUag tom 1

Archipelag GUag tom 1

Archipelag GUag tom 1

Archipelag GUag tom 1

Archipelag GUag tom 1

Archipelag GUag tom 1

Archipelag GUag tom 1

Archipelag GUag tom 1

Archipelag GUag tom 1

Archipelag GUag tom 1

Archipelag GUag tom 1

Archipelag GUag tom 1

Archipelag GUag tom 1

Autorzy szeroko kolportowanych w ZSSR powieci kryminalnych.

Aleksander Soenicyn II. DZIEJE NASZEJ KANALIZACJI

Archipelag GUag tom 1

Najwiksza z rzek syberyjskich.

Archipelag GUag tom 1

Archipelag GUag tom 1

Wszechzwizkowa Komika Nadzwyczajna Tzw. Czerezwyczajka, Czeka.

Archipelag GUag tom 1

Archipelag GUag tom 1

M. J. acis, 2 lata na froncie wewntrznym. - Popularny Szkic dziaalnoci CzK.

Archipelag GUag tom 1

Archipelag GUag tom 1

Archipelag GUag tom 1

Archipelag GUag tom 1

Archipelag GUag tom 1

Archipelag GUag tom 1

Archipelag GUag tom 1

Archipelag GUag tom 1

Wszechzwizkowa Rada Gospodarki Narodowej i Pastwowy Komitet Planowania.

Archipelag GUag tom 1

Archipelag GUag tom 1

Archipelag GUag tom 1

Archipelag GUag tom 1

Archipelag GUag tom 1

Archipelag GUag tom 1

Archipelag GUag tom 1

Archipelag GUag tom 1

Archipelag GUag tom 1

Archipelag GUag tom 1

Archipelag GUag tom 1

Archipelag GUag tom 1

Archipelag GUag tom 1

Archipelag GUag tom 1

Lenin, Dziel Zebrane, wyd. V., tom 45, str. 190.

Archipelag GUag tom 1

Archipelag GUag tom 1

Archipelag GUag tom 1

Archipelag GUag tom 1

Archipelag GUag tom 1

Archipelag GUag tom 1

Archipelag GUag tom 1