PRZEDSIBIORCZO A WSPCZESNE WYZWANIA CYWILIZACYJNE

PRZEDSIBIORCZO EDUKACJA NR 1 KRAKW 2005

Stanisaw Sala Instytut Geografii Akademia witokrzyska, Kielce

Rozwj korporacji transnarodowych w gospodarce wiatowej

Jedn ze szczeglnych cech wspczesnych systemw spoeczno- ekonomicznych jest postpujca niepewno dotykajca coraz wikszej grupy ludzi yjcych na poszczeglnych kontynentach. Powszechnie za gwn przyczyn tej niepewnoci uwaa si procesy globalizacji, ktrych nasilenie obserwujemy od II poowy XX wieku. Gwnymi beneficjentami procesw globalizacji s KTN o trudnej i niejednoznacznej do ustalenia istocie i genezie. Od pocztku lat 70-tych obserwujemy duy wzrost zainteresowania przedsibiorstwami, ktrych dziaalno skupia si gwnie arenie midzynarodowej. T szczegln grup przedsibiorstw zgodnie z rezolucj Rady Gospodarczo- Spoecznej ONZ nr 1721 z 28.07.1972 roku nazwano korporacjami wielonarodowymi. W definicji podano, e za korporacje midzynarodowe naley uzna te firmy, ktre posiadaj kontrol nad firmami w dwu lub wicej krajach (United Nations Department of Economic and Social Affairs, 1973). W 1974 roku powoano Komisj ds. Korporacji Transnarodowych, na ktrej podjto kolejn prb stworzenia uniwersalnej definicji. W nastpnych latach ONZ prowadzia badania firm dziaajcych na arenie midzynarodowej poprzez agencj ONZ ds. Handlu i Rozwoju (UNCTAD United Nations Conference on Trade and Development). Wyniki prac agencji publikowane s w postaci wiatowych Raportw Inwestycyjnych (WIR World Inwestment Report), w ktrych za korporacje transnarodowe uznaje si przedsibiorstwa bdce gwnie spkami akcyjnymi, ktre skadaj si z firmy macierzystej posiadajcej minimum 10% akcji lub udziaw w firmach zagranicznych oraz zagranicznych firm zalenych. Wrd firm zalenych wyrnia si:  firmy zalene (subsidiares) gdzie co najmniej 50% akcji lub innych zasobw kontrolowane jest przez jednostk macierzyst,  firmy stowarzyszone (associates) gdzie firma macierzysta kontroluje od 10 do 50% zasobw,  filie i oddziay (branches)- kontrolowane s w 100% (UNCTAD, 2001). Przedstawiona definicja korporacji transnarodowych jest jedn z wielu, jednak w obecnej chwili jest najbardziej znana i akceptowana (Jarczewska-Romaniuk A., 2004). Oprcz ONZ korporacje transnarodowe badane s przez Organizacj Wsppracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD Organization for Economic Cooperation and Development) oraz autorw licznych prac gwnie z zakresu ekonomii, politologii czy socjologii. ROZWJ KORPORACJI TRANSNARODOWYCH Genez korporacji transnarodowych naley wiza z dugotrwaymi procesami zwizanymi z rozwojem handlu, ktrego pocztki sigaj mrokw dziejw. Ju w III tysicleciu

34

STANISAW SALA

p.n.e. kwit handel pomidzy miastami-pastwami Sumerw takimi jak: Uruk, Lagasz, Kisz, Eridu, Emma, Larsa czy Nippur. To wanie Sumerowie stworzyli takie pojcia ekonomiczne jak: kredyt, konto czy weksel. W kolejnych okresach historycznych pojawiay si i znikay wielkie cywilizacje takie jak: Sumer, Akad, Babilonia, Asyria, Hatti, Persja, Egipt, w ktrych rozwija si handel okrelany dzisiaj jako midzynarodowy. W tym samym okresie w basenie Morza rdziemnego Fenicjanie rozwinli dobrze prosperujc sie handlow. Szczeglne znaczenie w dziejach gospodarczych wiata miao odkrycie i praktyczne zastosowanie techniki wytopu elaza przez Hetytw w XVII-XIII w. p.n.e. Naley jednak podkreli, e rozwj handlu w cywilizacjach staroytnego wschodu mia charakter regionalny z racji wyspowego rozmieszczenia staroytnych kultur (J. Szpak, 2003). Pocztki wymiany towarowej o zasigu midzykontynentalnym sigaj II tysiclecia p.n.e., kiedy to istnia szlak handlowy czcy Afryk zachodni ze rodkow Azj, V wieku p.n.e. sigaj natomiast korzenie handlu ludw europejskich z Chiczykami. Jednak krok milowy w rozwoju przedsibiorstw dokona si w okresie wielkich odkry geograficznych, kiedy to po raz pierwszy w historii mamy do czynienia z bezporednimi inwestycjami zagranicznymi. Przedsibiorstwa francuskie, angielskie, holenderskie, hiszpaskie, belgijskie czy portugalskie zaczynaj inwestowa na terenie swoich kolonii, budujc podwaliny lokalnych gospodarek. Do pierwszych korporacji transnarodowych niewtpliwie naley zaliczy utworzon w 1553 roku londysk Kompani Cukru Trzcinowego (Muscovy Company) oraz powsta w pocztkach XVII wieku Holendersk Kompani Wschodnioindyjsk i Brytyjsk Kompani Wschodnioindyjsk (R. Griffin, M. Pustay,1996). Poszukiwanie drogi do Indii zaowocowao powstaniem nowych szlakw handlowych przecinajcych Ocean Atlantycki oraz przebiegajcych wzdu brzegw Oceanu Indyjskiego i Spokojnego. Dziaajce korporacje w okresie wielkich odkry geograficznych czsto posiaday wasne armie, umoliwiajce im panowanie nad terytoriami podlegymi takimi jak: Indie, Indonezja, Afryka Poudniowa (E. Cziomer, L. Zyblikiewicz, 2000). Ze wzgldu na dominacj korporacji z poszczeglnych regionw (JarczewskaRomaniuk A., 2004) wyrnia si trzy etapy:  etap dominacji korporacji europejskich poowa XIX w. do II wojny wiatowej,  etap dominacji korporacji amerykaskich koniec II wojny wiatowej do ok. 1970 r.,  etap ekspansji korporacji pochodzcych z krajw Triady okres od 1970 roku. Jednak okres dominacji korporacji europejskich jest bezporednio zwizany z konsekwencj wielkich odkry geograficznych. Imperia kolonialne zakaday na obszarze swoich kolonii faktorie handlowe, w ktrych z upywem czasu wprowadzano europejskie metody produkcji. Do pierwszych nowoczesnych korporacji mona zaliczy: hut stali S. A. Cockerill powsta w Niemczech w 1815 roku, zakady przemysu farmaceutycznego Bayer (1863 r.), szwajcarskie zakady przemysu spoywczego Nestle (1867), francuskie zakady przemysu gumowego Michelin (1893), czy brytyjski Lever Brothers (1890). Wrd gwnych czynnikw lokowania dziaalnoci za granic wymienia si bariery celne, utrudniajce eksport czy dostp do surowcw. Okres dominacji przedsibiorstw amerykaskich jest bezporednio zwizany z koncentracj kapitau amerykaskiego dokonanego na przeomie XIX i XX wieku, umoliwiajc podbj rynkw zagranicznych. Wrd pierwszych amerykaskich gigantw wymienia si General Electric, American Tabacco czy Internationel Paper. Na wzrost znaczenia amerykaskich korporacji w pierwszej poowie dwudziestego wieku niewtpliwy wpyw miay dwie wojny wiatowe, ktre doprowadziy do zniszczenia gospodarek europejskich. Po II wojnie wiatowej korporacje amerykaskie wzbogacay si na odbudowie zniszczonej Europy. Trzeci okres rozwoju korporacji jest konsekwencj amerykaskiej pomocy udzielonej krajom europejskim oraz Japonii po zakoczeniu II wojny wiatowej. Pierwsze prby ekspansji korporacji japoskich odnotowane zostay ju w latach 50-tych XX wieku. Z tym okresem zwizane jest pierwsze uycie pojcia globalizacji. Jednak dopiero upadek systemu

Rozwj korporacji transnardowych w gospodarce wiatowej

35

z Breton Woods, spadek koniunktury gospodarczej w USA umoliwi dynamiczn ekspansj korporacji europejskich i japoskich (A. Jarczewska- Romaniuk, 2004). ZNACZENIE KORPORACJI TRANSNARODOWYCH Znaczenie KTN w gospodarce wiatowej jest nie do przecenienia, co znajduje swj wyraz w licznych publikacjach naukowych. Znajduj si one zarwno w krgu zainteresowa ekonomistw, politologw, geografw, jak i przedstawicieli nauk spoecznych (W. Szymaski, 2001; A. Jarczewska- Romaniuk, 2003; A. Gwiazda, 2000; S. Sala 2003) W wyniku wzrostu znaczenia procesw zwizanych z umidzynarodowieniem przedsibiorstw i produkcji, KTN dysponuj bardzo duym kapitaem produkcyjnym i technologicznym generujcym olbrzymie zyski. Korporacje transnarodowe dysponuj ogromn si ekonomiczn, na ktr skadaj si przede wszystkim dua warto sprzeday oraz dysponowanie nowoczesn technologi i wykwalifikowan si robocz. O ich potdze wiadczy fakt, e niejednokrotnie dochody KTN przekraczaj warto PKB rednio rozwinitych krajw. Obecnie okoo 50 korporacji transnarodowych zaliczanych jest do 100 najwikszych gospodarek funkcjonujcych na wiecie, a w 13 znajduje si w pierwszej pidziesitce (tab. 1). Tab. 1. Najwiksze gospodarki wiata.
Lp. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. Nazwa kraju lub korporacji USA Japonia Niemcy Wielka Brytania Francja Wochy Chiny Kanada Hiszpania Meksyk Brazylia Indie Korea Poudniowa Holandia Australia Szwajcaria Argentyna Rosja Belgia Szwecja Wal-Matr Stores Austria Exxon Mobile Arabia Saudyjska General Motors PNB lub przychody (w mld dol. USA) 9 780,8 4 523,3 1 939,6 1 476,8 1 380,7 1 131,2 1 123,8 681,6 588,0 550,2 528,9 477,4 447,6 390,3 385. 9 277,2 260,3 253,4 245,3 225,9 219,8 194,7 191. 5 181,1 177,2 Lp. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. Nazwa kraju lub korporacji BP Hongkong Turcja Dania Polska Ford Motor Norwegia Indonezja Daimler-Chrysler Royal Dutch Shell Group General Electric Finlandia RPA Grecja Toyota Motor Tajlandia Wenezuela Citigroup Portugalia Iran Izrael Mistubishi Mitsui Chevron Texaco Egipt PNB lub przychody (w mld dol. USA) 174,2 170,9 167,3 164,0 163,6 162,4 160,8 144,7 136,8 135,2 125,9 123,4 121,9 121,0 120,8 118,5 117,2 112,0 109,3 108,7 106,6 105,8 101,2 99. 6 99,6

rdo: Wprost, 27 04. 2003 r.

36

STANISAW SALA

Tab. 2. Korporacje transnarodowe wg najwikszej wartoci rynkowej w 2003 r.

Pozycja 2003 2002 1. 1. 2. 2. 3. 3. 4. 6. 5. 4. 6. 5. 7. 9. 8. 7. 9. 8. 10. 11. 11. 13. 12. 27. 13. 10. 14. 22. 15. 15. 16. 16. 17. 21. 18 23. 19. 17. 20. 12. 21. 19. 22. 25. 23. 14. 24. 16. 25. 20. 26. 28. 27. 48. 28. 18. 29. 24. 30. 70. 31. 30. 32. 33. 33. 46. 34. 34. 35. 32. 36. 31. 37. 29. 38. 35. 39. 37. 40. 43. 41. 49. 42. 38. 43. 40. 44. 36. 45. 88. 46. 47. 47. 169. 48. 44. 49. 45. 50. 52. Nazwa korporacji General Electric Microsoft Exon Mobil Pfizer Wal- Mart Stories Citigroup Johnson & Johnson Royal Duch/ Shell Group BP American International Group International Business Machines Vodafone Group Intel HSBC Holdings Merck Glaxosmithkline Procter & Gamble Cisco System Novartis Coca- Cola Bank of America Berkshire Hathaway NTT Docomo Total Verizon Communications Toyota Motor Nokia Altria Group SBC Communications Amgen Nestle Wells Fargo Dell Computer Viacom Pepsico ChevronTexaco Home Depot Royal Bank of Scotland Group Fannie Mae Roche Holding United Parcel Service Astrazeneca Abbott Laboratories AOL Time Warner Oracle UBS Comcast Eli Lilly J. P. Morgan Chase Eni Kraj pochodzenia USA USA USA USA USA USA USA Holandia/ Wlk Bryt. Wielka Brytania USA USA Wielka Brytania USA Wielka Brytania USA Wielka Brytania USA USA Szwajcaria USA USA USA Japonia Francja USA Japonia Finlandia USA USA USA Szwajcaria USA USA USA USA USA USA Wielka Brytania USA Szwajcaria USA Wielka Brytania USA USA USA Szwajcaria USA USA USA Wochy Warto rynkowa (mld dol. USA) 286,10 263,99 244,93 244,89 232,22 210,86 161,36 158,48 153,22 150,97 150,97 147,99 136,04 126,97 124,81 118,96 118,88 115,17 113,09 112,97 111,06 108,98 105,31 103,78 103,55 86,32 86,09 85,43 84,53 83,29 83,00 81,72 80,70 80,18 76,34 75,79 75,56 75,13 73,19 72,61 69,92 69,67 69,61 68,36 68,20 67,63 67,21 67,15 66,71 64,58

rdo: Morgan Stanley Capital Inter., Standard & Poors COMPUSTAT za: BusinessWeek 08/2003 r.

Rozwj korporacji transnardowych w gospodarce wiatowej

37

Szacuje si, e obecnie dziaa okoo 63 tys. korporacji transnarodowych dysponujcymi ponad 820 tysicami zagranicznych filii, ktre cznie zatrudniaj ponad 6 mln. pracownikw (World Investment Report 2001). Warto sprzeday wytworzonych przez wszystkie korporacje wyrobw i usug w 2000 roku wyniosa 15 680 mld. dol. USA, co daje kwot przewyszajc ponad 2,2 razy warto wiatowego eksportu. Natomiast czna warto produktu brutto korporacji transnarodowych stanowi okoo 25% wiatowego PKB. Warto dochodw najwikszych korporacji transnarodowych na wiecie w 2003 roku przedstawia tab.4 (BusinessWeek, 2003a; A. Zorska 2002). Jak wskazuj dane o kraju pochodzenia KTN (z listy Global 1000, ktra jest corocznie opracowywana dla krajw rozwinitych na podstawie danych Morgan Stanley Capital International Inc. z Genewy), pochodz one gwnie z krajw wysokorozwinitych (BusinessWeek, 2003a) Uwzgldniajc kraj pochodzenia, zdecydowanie liczebnie dominuj korporacje pochodzce z USA, ktre stanowi 48,8%. Na drugim miejscu plasuje si Japonia 12,9%, jednak dystans do USA jest bardzo duy. Kolejne miejsca zajmuj :Wielka Brytania, Francja Niemcy i Kanada, z ktrych pochodzi odpowiednio 7,7%, 4,8%, 4,1% i 3,5% korporacji. List Global 1000 naley uzupeni o liczb KTN pochodzcych z krajw rozwijajcych si umieszczonych na licie 200 najcenniejszych firm rynkw wschodzcych (BussinessWeek, 2003b). Wrd rynkw wschodzcych wyranie dominuj Tajwan, Korea Poudniowa oraz Chiny, z ktrych wywodzi si odpowiednio 13,5%, 10,5% oraz 10% najwikszych korporacji. Kolejne czoowe miejsca zajmuj RPA 8%, Brazylia 7,5%, Malezja 7% oraz Meksyk 6,5%. Rynki wschodzce traktowane s jako rynki wysokiego ryzyka, jednak gratyfikacja pokanych zyskw w coraz wikszym stopniu przyciga inwestorw. Analizujc przestrzenne rozmieszczenie krajw macierzystych KTN pochodzcych z rynkw wschodzcych wyranie na pierwsze miejsce wysuwa si strefa Azji i Pacyfiku, gdzie prnie rozwijajce si gospodarki ju dzi stanowi powane zagroenie dla krajw wysokorozwinitych. Wystarczy choby wspomnie o nadchodzcej dalszej liberalizacji wymiany handlowej dotyczcej przemysu odzieowego midzy Chinami a UE, czy chociaby ostatnio gwatownie wzrastajcym zapotrzebowaniu Chin na rop naftow. Tab. 3. KTN o najwikszej wartoci sprzeday.
L.p. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Nazwa korporacji Wall-Mart Stores Exxon Mobil General Motors Royal Duch/Shell Group BP Ford Motor Daimler Chrysler Toyota Motor General Electric Allianz Kraj pochodzenia USA USA USA Holandia/Wlk. Bryt. Wielka Brytania USA USA Japonia USA Niemcy Warto sprzeday (w mld dol. USA) 244,52 204,51 184,21 179,43 178,72 162,59 156,84 134,23 131,70 126,80

rdo: BusinessWeek, 08/2003 r.

KTN, dziaajc na paszczynie midzynarodowej s gwnymi twrcami rynku funkcjonujcego ponad granicami pastw w oparciu o bardzo mobilny kapita, ktrego efektem jest brak stabilizacji oraz zachwianie rwnowagi wewntrznej i zewntrznej. Szybki przepyw kapitau zwiksza labilno struktury gaziowej przemysu. W USA zaczynaj znika nie tylko poszczeglne fabryki, ale i cae gazie przemysu a w ich miejsce powstaj nowe. Znikajce gazie czsto przenosz si do innych krajw, ktre oferuj im korzystniejsze warunki funkcjonowania.

38 Tab 4. KTN osigajce najwiksze zyski.

L.p. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Nazwa Korporacji Citigroup General Electric Altria Group Exxon Mobil Royal Duch/ Shell Group Bank of America Pfizer Wall-Mart Stores Toyota Motor Microsoft Kraj pochodzenia USA USA USA USA Holandia/Wlk. Bryt. USA USA USA Japonia USA

STANISAW SALA

Zysk (w mld dol. USA) 15,32 15,13 11,10 11,01 9,42 9,25 9,18 8,04 7,90 7,83

rdo: BusinessWeek, 08/2003 r.

Kapita KTN jest bardzo atrakcyjny dla poszczeglnych gospodarek narodowych, poniewa pozwala na przyspieszenie rozwoju spoeczno-gospodarczego, dlatego wrd poszczeglnych pastw istnieje bardzo silna konkurencja, wyraajca si w stwarzaniu warunkw zachcajcych KTN do lokowania na ich terytorium kapitau. Ponadto dua mobilno kapitau stwarza korzystne warunki dla rozwoju tzw. wirtualnej ekonomii, ktrej rozwj jest oparty na spekulacjach finansowych (E. Komicki 2001). Wspczesny kapitalizm spekulacyjny jest w stanie zagrozi nie tylko gospodarce polskiej, ale i kadego innego kraju. Rwnie ma on negatywny wpyw na sfer produkcyjn, poniewa odciga kapita od produkcji. Niektre KTN swj rozwj zaczynaj wiza z dziaalnoci nie majc nic wsplnego z produkcj. W obecnych czasach dla przecitnego konsumenta znak firmowy zaczyna mie wiksz warto ni rzeczywista warto produktu. Dlatego te niektre firmy odchodz od produkcji towarw, zadawalajc si zyskami uzyskiwanymi z handlu prawami do sprzeday znaku firmowego. Jako przykad moe tutaj posuy firma NIKE. Korporacje coraz wicej inwestuj w kampani reklamow, majc na celu zwikszenie wartoci swojej marki (tab. 5). Klienci, majc pozorne zaufanie do marki, nie tylko decyduj si na zakup markowych produktw, ale i sami przekazuj dobr opini swoim znajomym. W tym przypadku dobry wizerunek firmy staje si przepustk do wikszych obrotw i zyskw. Tab. 5. Warto najcenniejszych marek wiata
Lp. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Nazwa Coca- Cola Microsoft IBM General Electric Intel Disney McDonald Nokia Toyota Marlboro Warto marki w mln dol USA w 2003 roku w 2004 r. 70 453 67 394 65 174 61 372 51 767 53 791 42 340 44 111 31 112 33 499 28 036 27 113 24 699 25 001 29 440 24 041 20 784 22 673 22 183 22 128 Kraj pochodzenia USA USA USA USA USA USA USA Finlandia Japonia USA

rdo: Business Week 2004

KTN traktuj przepywy midzygaziowe jako eksport i import. Manipulujc odpowiednio rnicami cen przyczyniaj si do transferu zyskw do kraju pochodzenia.

Rozwj korporacji transnardowych w gospodarce wiatowej

39

Polityka KTN dy do podporzdkowania instytucji pastwa swoim interesom przez naciski finansowe i technologiczne. Pastwo, jeeli pragnie skorzysta z midzynarodowego kapitau lub chce mie dostp do nowoczesnych technologii, zmuszone jest do ustpstw celnych i podatkowych oraz zmian strukturalnych, stwarzajcych najkorzystniejsze warunki dla lokalizacji kapitau KTN, co w konsekwencji prowadzi do zmniejszenia dochodw pastwa. Kolejnym niepokojcym zjawiskiem jest wywieranie bardzo silnej presji finansowej na struktury pastwa. KTN s nonikiem nowoczesnych technologii, stosujc nowe metody zarzdzania oraz dysponujc olbrzymim kapitaem s powanym konkurentem dla struktur pastwowych. Truizmem jest twierdzenie, e organizacja Pastwa jest daleka od doskonaoci. Powszechnie wystpuj w niej takie negatywne zjawiska jak biurokracja, partykularyzacja interesw, korupcja ktre s przyczyn mniejszej konkurencyjnoci. Pragnc sprosta naciskom korporacji, pastwo zmuszone jest do sigania po bardzo radykalne rodki jakimi s cicia socjalne. KTN w istotny sposb oddziaywuj na rynek pracy, zwaszcza poprzez zapotrzebowanie na specyficznych pracownikw. Z jednej strony korporacje poszukuj niewykwalifikowanych modych pracownikw, ktrych mona w krtkim czasie przyuczy do wykonywania stosunkowo mao skomplikowanych czynnoci, natomiast z drugiej strony poszukuj wysokiej klasy specjalistw, ktrzy bd stanowi dobrze opacan kadr zarzdzajc. Brak stabilizacji zawodowej wymusza zmiany w systemie ksztacenia. Nowa gospodarka preferuje pracownikw odpornych na stres, oglnie wyksztaconych na poziomie wyszym zdolnych do porzucenia jednego i szybkiego przyuczenia si do nowego zawodu. Powoli nastpuje zmierzch etatyzmu. Korporacje transnarodowe w coraz wikszym stopniu przerzucaj koszty prowadzenia firmy na pracownikw, przez rozwizywanie umowy o prac z pracownikami i zmuszanie ich do zakadania wasnych firm. Pracownicy samozatrudnijcy si wykonuj w ten sposb tak sam prac jak dotychczas, z t rnic, e s obcieni kosztami prowadzenia firmy, dodatkowo tracc prawo do patnego urlopu wypoczynkowego. Dodatkowo pacc zwyczajowo najnisz skadk na ubezpieczenie spoeczne w przyszoci otrzyma znacznie nisze wiadczenie emerytalne ni przysugujce pracownikowi etatowemu wykonujcemu tosam prac. Samozatrudniajcy si pracownik w celu obnienia kosztw prowadzonej dziaalnoci paci skadk na ubezpieczenie spoeczne zazwyczaj w najniszej ustawowej wysokoci. W przypadku duego zwikszenia liczby ubezpieczonych na takich warunkach moe doj do zaamania si systemu emerytalno-rentowego, poniewa zabraknie rodkw na wiadczenia. Oprcz samozatrudnienia innymi formami zatrudnienia preferowanymi przez korporacje s: praca czasowa, umowa terminowa, praca na zamwienie czy telepraca. Z wyjtkiem telepracy pozostae formy zatrudnienia s bardzo niekorzystne dla pracownikw, gdy nie gwarantuj cigoci zatrudnienia i co si z tym bezporednio wie cigoci wynagrodzenia. Lansowane formy zatrudnienia z jednej strony zmuszaj do zwikszenia wydajnoci pracy, natomiast z drugiej strony owocuj proporcjonalnym spadkiem wynagrodzenia. Jedynie telepraca wydaje si by atrakcyjna dla pracownika (ryc. 1). Jednak i w tym przypadku moe ona by wiadczona w niepenym wymiarze godzin. Atutem telepracy z pewnoci jest redukcja kosztw dojazdw do pracy. KTN wywieraj presj na kodeks pracy. Doskonaym przykadem suy Polska, gdzie pod naciskiem korporacji dokonano zmiany kodeksu pracy na niekorzy pracownikw. Zmiany z pewnoci przyspiesz wymian pracownikw etatowych na mniej kosztowny personel czasowy z wykorzystaniem niestandardowych form zatrudnienia (ryc. 2). Wedug znowelizowanego kodeksu pracy pracownicy bd mogli by dowolnie zatrudniani na czas nieokrelony, ponadto zmalej koszty odpraw w przypadku zwolnie. Do gwnych konsekwencji zmian kodeksu pracy naley zaliczy przede wszystkim obnienie funduszu pac. Podstawowi pracownicy pracuj coraz wicej oraz s coraz bardziej wydajni, jednak za wikszymi efektami pracy nie idzie gratyfikacja finansowa.

40

STANISAW SALA

Ryc. 1. Procentowy udzia telepracownikw w stosunku do ogu zatrudnionych w wybranych krajach wiata.

USA Irlandia Dania Finlandia Estonia Szwecja Francja Wochy Holandia Wlk. Bryt. Niemcy

10

15

20

rdo: opracowanie wasne na podstawie: BusinessWeek, 09/2002.

Na przestrzeni ostatnich trzydziestu lat dokonaa si jakociowa zmiana w funkcjonowaniu gospodarki kapitalistycznej. Radykalna liberalizacja rynkw, wzrost potgi midzynarodowego kapitau i rwnoczesne osabnicie pastw narodowych, ekspansja korporacji transnarodowych, czy wreszcie pogbienie wzajemnych powiza pomidzy gospodarkami narodowymi i wzrost znaczenia handlu midzynarodowego doprowadziy do polaryzacji dochodw. Ryc. 2. Niestandardowe formy zatrudnienia w badanych przedsibiorstwach w Polsce w latach 2001/2002 (w procentach)

telepraca praca w domu zatrudnienie tymczasowe zatrunienie dorywcze praca na zamwienie dzielenie pracy niepeny wymiar czasu pracy umowy-zlecenia umowy na czas okreliony outsorcing

20

40

60

80

100

rdo: Opracowanie wasne na podstawie : BusinessWeek, 9/2002.

Rozwj korporacji transnardowych w gospodarce wiatowej

41

Funkcjonowanie korporacji transnarodowych ponad granicami pastw wywouje efekt wyrwnywania si kosztw pracy w skali globalnej. Z jednej strony pracownicy niewykwalifikowani w krajach sabo rozwinitych zarabiaj w korporacjach nieco wicej ni w pozostaych przedsibiorstwach, natomiast z drugiej strony obserwujemy spadek zarobkw w analogicznej klasie w krajach wysokorozwinitych. Jako przykad mog suy Stany Zjednoczone, gdzie w cigu ostatnich trzydziestu lat pomimo wzrostu PKB o ponad 30% tygodniowe zarobki robotnikw zmniejszyy si o19% (L. Thurow 1995). Charakterystyczn cech funkcjonowania korporacji transnarodowych jest brak korelacji midzy wynikami ekonomicznymi firmy a pacami kadry zarzdzajcej. W efekcie obserwujemy wycig uposae managerw. Jeden z najlepiej zarabiajcych dyrektorw korporacji w 1997 roku uzyska przychody w wysokoci 102 449 000 rocznie co daje 280 682 dolarw dziennie (Business Week z 21.04.1997). Spadek uposaenia pracownikw oraz wzrost pac kadry zarzdzajcej potguj rnice w dochodach. W latach siedemdziesitych rnica midzy pac pracownikw niewykwalifikowanych a szefami korporacji wynosia 44 razy, w kocu lat 90-tych dosza do 320 razy, a obecnie ksztatuje si na poziomie ponad 530 razy wicej (W. Szymaski 2001, C. Grefe, M. Greffrath, H. Schumann, 2004). Lawinowo rosnce zarobki szefw i wacicieli korporacji doprowadziy do kumulacji niewyobraalnego bogactwa w rkach nielicznych jednostek. W 1998, majtek trzech najbogatszych osb na wiecie by wikszy ni suma PKB 48 najbiedniejszych krajw rozwijajcych si liczcych okoo 600 mln. osb. Majtek 15 najbogatszych przekracza PKB caej Afryki Subsaharyjskiej, majtek 32 najbogatszych przekracza PKB Poudniowej Azji, natomiast majtek 84 najbogatszych ludzi przekracza PKB Chin, najbardziej zaludnionego kraju naszej planety, natomiast 14 osb w Japonii posiada majtek wart 41 miliardw dolarw. W USA 42% majtku narodowego jest wasnoci 1% populacji. Obecnie na wiecie 800 milionw ludzi cierpi gd. Niemal miliard yje za mniej ni jednego dolara dziennie. Spoeczne rozwarstwienie na skal globaln to nie tylko dziedzictwo dawnych epok. W 1960 roku dochody najbiedniejszych 20% mieszkacw Ziemi stanowiy 1/30 dochodw najbogatszych 20%. Dzi ta proporcja to 1 do 74. Pomimo rosncej produkcji przemysowej rozmiary biedy na wiecie cigle si powikszaj. Za gwn przyczyn tego stanu rzeczy naley uzna zasady gospodarki neoliberalnej poczone z nieograniczon wrcz chorobliw zachannoci finansow szefw korporacji, ktrzy za wszelk cen d do maksymalizacji zyskw. Uwzgldniajc fakt, i wzrost zarobkw kadry zarzdzajcej nie idzie w parze z rachunkiem ekonomicznym, to gwnym sposobem generowania zyskw staje si redukcja etatw poczona z automatyzacj, robotyzacj i komputeryzacj, przenoszenie produkcji do krajw dysponujcych tani si robocz oraz tzw. reinyniering (reengineering), polegajcy gwnie na stosowaniu niestandardowych form zatrudnienia. KTN w istotny sposb zmieniaj warunki konkurencyjnoci w gospodarce wiatowej. Pojcie konkurencja pochodzi z aciny gdzie concurretia oznacza wspzawodnictwo. W gospodarce dotyczy procesu, w ktrym poszczeglni uczestnicy rynku d do realizacji swoich interesw. Moemy wyrni dwa rodzaje konkurencji: cenow i pozacenow (Smolski R., E. H. Stadtmuller, 1999). Od pojcia konkurencji wywodzi si konkurencyjno, ktra w odniesieniu do gospodarki narodowej oznacza zesp warunkw, ktre sprzyjaj lub utrudniaj rozwj gospodarczy i stanowi atrakcyjn lokat dla inwestycji z punktu widzenia krajowych zasobw. Dla sektora gospodarczego konkurencyjno oznacza z kolei wielko oferowanych moliwoci w zakresie zwrotu od dokonanych inwestycji (A. B. Kisiel-owczyc, 2000, s.31) Pojcie konkurencyjnoci odnosi si do zarwno do poszczeglnych podmiotw gospodarczych jak i caych gospodarek narodowych. W przypadku poszczeglnych firm stosunkowo atwo okreli czynniki determinujce konkurencyjno. Problem pojawia si wwczas, gdy prbuje si wytypowa czynniki warunkujce konkurencyjno poszczegl-

42

STANISAW SALA

nych gospodarek narodowych. Proste wnioskowanie typu przyczyna skutek w tym przypadku zdecydowanie zawodzi, poniewa jak pisze B. Kisiel-owczyc Takie kraje jak Japonia, Wochy czy Korea Poudniowa, osigny wysoki standard ycia mimo deficytw budetowych, RFN, Japonia i Szwajcarii mimo walut ulegajcych wysokiej aprecjacji, a Korea poudniowa i Wochy mimo wysokich stp procentowych (...) Sukcesy azjatyckich tygrysw w latach siedemdziesitych skaniay z kolei do twierdzenia, e na powodzenie w gospodarce mog liczy te pastwa, ktre dysponuj liczn i tania si robocz. Jednak Szwecja, Szwajcaria, RFN czy USA osigny wysoki poziom ycia mimo najwyszych kosztw siy roboczej (B. Kisiel-owczyc,2000, s 22). O wiele atwiej jest rozprawia o rnych formach konkurowania. Uwzgldniajc perspektyw czasow mona stwierdzi, e przejcie od gospodarki ilociowej do gospodarki jakociowej wie si ze zmian form konkurowania. W tradycyjnym ujciu mona wyrni konkurencj wewntrzn i zewntrzn. W ramach tradycyjnie pojmowanego systemu kapitalistycznego gospodarki funkcjonoway w poszczeglnych pastwach ograniczonych nie tylko granicami pastwowymi, ale przede wszystkim rnego typu barierami celnymi, ktre preferoway jedne towary kosztem innych. W tych warunkach poszczeglne pastwa byy chronione przed konkurencj zewntrzn, natomiast konkurencja wewntrzna bya nieefektywna i dotyczya w gwnej mierze podmiotw krajowych. Gospodarka krajowa bya tym silniejsza, im wicej ludzi zamieszkiwao dany kraj. Wynikao to z faktu, e liczba ludnoci determinowaa wielko siy nabywczej. Jednak produkcja przemysowa ukierunkowana gwnie na zaspokojenie potrzeb wewntrznego rynku bya niejednokrotnie niszej jakoci od tej, ktra bya przeznaczona na eksport. KTN stopniowo otwieraj poszczeglne gospodarki na konkurencj zewntrzn, w wyniku czego powstaje gospodarka globalna, ktra wymusza nowe formy konkurencyjnoci. Przede wszystkim zmienia si rola kapitau intelektualnego. W warunkach gospodarki jakociowej urs on do rangi podstawowych czynnikw produkcji. Obecnie kraje, ktre chc pretendowa do miana krajw nowoczesnych, wysokorozwinitych zmuszone s do likwidacji przemysw mao konkurencyjnych takich jak np.: stalowy, okrtowy, odzieowy, ktre s przejmowane przez kraje stojce na niszym szczeblu rozwoju. W ten sposb kraje wysokorozwinite pozbywaj si ze swych obszarw tzw. schykowych, ktre to z kolei staj si przemysami dominujcymi w Brazylii, Chinach czy na Filipinach. W miejsce schykowych przemysw zaczynaj powstawa przemysy rozwojowe czy te nazywane przemysami nowej generacji. W efekcie straciy na znaczeniu tradycyjne okrgi przemysowe takie jak: Yorkshire, Zagbie Ruhry czy Zagbie Grnolskie natomiast ich funkcj przejy okrgi przemysowe nowej generacji takie jak: Dolina Krzemowa, Road 128, Silicon Fen czy Silicon Glen, w gwnej mierze oparte o kapita intelektualny. W stosunku do pozostaych brany przemysu, obserwujemy nieproporcjonalny wzrost znaczenia informatyki, ktra staa si motorem napdowym nowej gospodarki. Wydaje si, e dysponowanie nowoczesnymi technologiami informatycznymi jest gwarantem przewagi konkurencyjnej na arenie midzynarodowej. To wanie te kraje w dobie gospodarki jakociowej uzyskay du przewag konkurencyjn, ktre na swoim obszarze zaczy tworzy technopolie. Otwieranie si gospodarek narodowych w kierunku gospodarki globalnej pod wpywem presji KTN znacznie podnosi poziom konkurencyjnoci. Nie wystarczy ju spenienie wymogu eksportowalnoci krajowych produktw, aby skutecznie zdobywa nowe rynki. W efekcie rywalizacji midzy poszczeglnymi korporacjami transnarodowymi wyksztaciy si nowe formy konkurencyjnoci. Zaliczy do nich moemy:  wirtualne korporacje;  specjalizacj produkcji;  dynamiczne sieci. Wirtualne korporacje wziy swj pocztek w USA. Stanowi one form skupienia dziaa, dowiadcze, kapitau intelektualnego i finansowego w celu realizacji konkretnych

Rozwj korporacji transnardowych w gospodarce wiatowej

43

przedsiwzi. W tym celu korporacje zawizuj tymczasowe alianse strategiczne, ktre rozpadaj si po wykonaniu zaplanowanego zadania (J. Hopland, R. N. Nagel 1992). Wzrost midzynarodowej konkurencji wymusza na wielu paszczyznach szeroko rozumian specjalizacj. Dotyczy ona nie tylko specjalizacji produkcji w ramach poszczeglnych asortymentw, ale take i ksztacenia. Poszczeglne korporacje cz swj potencja produkcyjne, sieci marketingowe poprzez tworzenie rnego typu spek. W ten sposb generuj olbrzymie rodki na badania naukowe, ktrych nie jest w stanie wygenerowa pojedyncza firma. Ponadto uzyskane kwoty su do przejmowanie kontroli poprzez fuzje nad innymi firmami. Naley w tym miejscu zaznaczy, e zarwno poczenia poziome jak i pionowe su nie tyle ekspansji, ale przede wszystkim obronie sabncych pozycji KTN na arenie midzynarodowej. Dynamiczne sieci s now jakoci w gospodarce wiatowej wykorzystujc outsourcing. Tworz je firmy typu Nike czy IBM, ktre wyszukujc nisze na globalnym rynku zajmuj si organizowaniem produkcji. Dziaalno tych firm tylko w niewielkim stopniu jest zwizana z produkcj, natomiast w gwnej mierze polega na marketingu w tym na sprzeday firmowego logo. Tego typu struktury odciskaj bardzo wyrane pitno na wiatowej gospodarce. Przede wszystkim sprzyjaj wyprowadzeniu produkcji z krajw wysokorozwinitych do krajw rozwijajcych si. W duszym przedziale czasowym struktury typu dynamiczne sieci uzaleniaj produkcj od obcych gospodarek. PODSUMOWANIE Uwzgldniajc rozwj KTN, naley stwierdzi, e pocztek pierwszego okresu naley przesun do XVI w. Natomiast obecnie w dalszym cigu yjemy w czasach dominacji korporacji amerykaskich. Trudno si dziwi, e tak potne podmioty gospodarcze s praktycznie na ustach wszystkich zajmujcych si wspczesn gospodark. Z jednej strony wspczesne KTN naley traktowa jako odpowied na jakociowe zmiany, jakie zaszy gwnie w dziedzinie telekomunikacji oraz rodkw transportu., Natomiast z drugiej strony s one motorem napdowym tych zmian. Dziaalno KTN wzbudza olbrzymie kontrowersje. Korporacje posiadaj zarwno swoich gorcych ordownikw, jak i zagorzaych przeciwnikw, ktrzy skrajnie rnie oceniaj dziaalno KTN. Podejmujc si bardzo trudnej prby oceny roli i konsekwencji KTN w gospodarce wiatowej mona pokusi si o wydzielenie trzech kategorii wartociujcych: Do pozytywnych konsekwencji dziaalnoci KTN mona zaliczy:  napyw kapitau,  napyw nowoczesnych technologii,  oywienie lokalnego rynku,  poprawa organizacji pracy. Do negatywnych konsekwencji dziaalnoci KTN naley zaliczy:  zwikszanie rnic ekonomicznych,  unikanie pacenia podatkw,  transfer zyskw do kraju pochodzenia,  przerzucanie kosztw prowadzenia firmy na pracownikw,  wykupywanie przedsibiorstw w celu ich likwidacji. Do dyskusyjnych konsekwencji dziaalnoci KTN naley zaliczy:  tworzenie gospodarki globalnej,  wyrwnywanie warunkw dziaania w skali globalnej,  uzalenienie gospodarki krajowej od kapitau zagranicznego.

44

STANISAW SALA

W ostatecznej ocenie dziaalnoci KTN naley uwzgldni okrelone uwarunkowania spoeczno-ekonomiczne kraju, regionu lub miejscowoci przyjmujcej korporacj. Dopiero zderzenie KTN z konkretnymi warunkami spoeczno- ekonomicznymi danego kraju, regionu lub miejscowoci warunkuje pozytywne lub negatywne konsekwencje. LITERATURA BusinessWeek, 2003a, Global 1000, 08/2003. BusinessWeek, 2003b, 200 najcenniejszych firm rynkw wschodzcych, 08/2003. Cziomer E., Zyblikiewicz L., 2000, Zarys wspczesnych stosunkw midzynarodowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa- Krakw. Griffin R., Pustay M., 1996, International Business A Managerial Perspective, AddisonWesley Publishing Company. Gwiazda A.,2000, Globalizacja i regionalizacja gospodarki wiatowej, Wydawnictwo Adam Marszaek, Toru. Hopland J., Nagel R. N., 1992, The virtual corporation, New York. Jarczewska- Romaniuk A., 2004, Przedsibiorstwa Midzynarodowe, Oficyna Wydawnicza BRANTA, Bydgoszcz- Warszawa. Kisiel-owczyc A. B., 2000, Wspczesna gospodarka wiatowa, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdanskiego, Gdask. . Komicki E., 2001, Obietnice globalnego kapitalizmu, Dzi, nr 1. Sala S., 2003, Wybrane cechy dziaalnoci korporacji transnarodowych i ich implikacje dla Polski, [w:] Zioo Z. Makiea Z. (red.), Przemys w procesie globalizacji, Prace Komisji Geografii Przemysu PTG nr 6, Krakw. Szymaski W., 2001, Globalizacja, wyzwania i zagroenia, Wydawnictwo Difin, Warszawa. Thurow L., 1997, Nowa rewolucja, nowe redniowiecze, Gazeta Wyborcza z dnia 27-28. 09. UNCTAD, 2001, World Inwestment Report. Zieliski M., 2003, Firmy Pastwa, Wprost z dn. 27. 04. Zorska A., 2002, Korporacje midzynarodowe w Polsce, Wydawnictwo Difin, Warszawa.