Joanna Bator Japoski wachlarz Projekt okadki i stron tytuowych Maciej Sadowski Redaktor Joanna Rodziewicz Korekta Elbieta

Szelest ?1 zdjcia: Joanna Bator Krzysztof ukasiewicz () Magda Szczech (S) Zdjcia Takarazuki za zgod Takarazuka Revue Company* Copyright by Wydawnictwo Ksikowe Twj Styl, 2004 Copyright for the text and photographs Joanna Bator, 2004 ISBN 83-7163-432-3 Skad i amanie: PLATIN Sp z o.o. Druk i oprawa: dzka Drukarnia Dzieowa S.A. Podzikowania Dzikuj moim japoskim przyjacioom, przewodnikom, tumaczom. Gdyby nie ich serdeczno, ciepo, gotowo do pomocy i wytrwao w odpowiadaniu na tysice pyta, moja Japonia byaby zupenie inna, a ta ksika pewnie w ogle by nie powstaa. Specjalne ukony nale si profesorowi Hashizume Daisaburo za jego imponujc wiedz, poczucie humoru i wspaniae warunki do pracy, jakie mi zapewni. Zadrczaam pytaniami wiele osb, ktrych nie sposb wszystkich tu wymieni, wic z wielk wdzicznoci wspomn jeszcze tylko profesor Ueno Chizuko, profesor Ochiai Emiko i profesora Kato Norihiro. Ando Eriko i Shinji, Shinada Tomomi i Ota Motonori z dziemi, Yamaguchi Shinobu, Matsuda Naomi, S. Kiku jedli za mn, miali si, jedzili na wycieczki, kpali si w onsenach i sprawili, e piszc t ksik, tskniam za krajem, w ktrym za ich spraw czuam si tak dobrze. Gdyby moi japoscy przyjaciele mogli przeczyta t ksik, odnaleliby si w niej pod zmienionymi imionami i rozpoznaliby swoje historie umieszczone w nieco innych kontekstach. Za ten najcenniejszy ze wszystkich dar opowieci dzikuj im z caego serca. Mj m i przyjaciele wnikliwie czytali pierwsze wersje tej ksiki, a ich uwagi byy dla mnie inspirujce i rwnie cenne jak konsultacje jzykowe, ktrych udziela mi mj nauczyciel japoskiego. Pomoc za, jak w pracy nad Japoskim wachlarzem ofiarowa mi pan Henryk Lipszyc z Wydziau Japonistyki UW, ju na zawsze uczynia mnie jego duniczk. Dmo arigat. Autor nigdy, w adnym znaczeniu tego sowa, nie fotografowa Japonii. Wrcz przeciwnie, to Japonia owietlia go byskiem wielu gwiazd; albo jeszcze inaczej mwic: to Japonia zmusia go do pisania. Roland Barthes Znalazam si w posiadaniu duej iloci papieru i zaczam zapenia kolejne zeszyty opisami dziwnych zdarze, historiami z przeszoci i innymi najrniejszymi rzeczami, wczajc nieraz te najbardziej trywialne. Przede wszystkim skupiam si na rzeczach i osobach, ktre uwaaam za urocze i wspaniae, ale moje zapiski pene s rwnie wierszy oraz uwag na temat drzew i

rolin, ptakw i owadw. Sei Shnagon Tak naprawd caa ta Japonia jest czystym wymysem. Nie ma ani takiego kraju, ani takich udzi. Oskar Wilde

271 sw od autorki Nie jestem japonistk. Zawodowo zajmuj si antropologi kultury i gender studies, czyli genderami", jak mawiamy w skrcie. Cudowny i niespodziewany kaprys losu sprawi, e spdziam dwa lata w Japonii, pracujc na jednej z tokijskich uczelni. Podobnie jak poszukiwacz zota w kopalni, tak antropolog w kulturze takiej, jak japoska nie powstrzyma si przed dreniem tematw, ktre kadego dnia olniewaj go bogactwem nowych moliwoci. Kiedy dziwiy mnie zamieszczane na pocztku ksiek asekuracyjne zapewnienia, e pogldy w nich zawarte s pogldami autora, bo - zaoywszy, e autor nie jest bezwstydnym plagiatorem prbujcym ukry ten fakt - czyimi miayby by? Dzi rozumiem, e autorzy robi to ze wzgldu na tych, ktrzy myl, e jak kto ju napisa ksik, to z pewnoci uwaa si nie tylko za czowieka bardzo mdrego, ale rwnie za odkrywc obiektywnej prawdy. W niektrych przypadkach pewnie tak jest, ale wikszo autorw jest szczliwa, gdy uda im si uchwyci w sowa fragment wiata nawet tak may, by nadawa si tylko na pocztwk do przyjaci. Jeli jednak kogo ma to uspokoi: Pisaam wycznie o tym, co apelowao do moich oczu, uszu, kubkw smakowych; o tym, co mnie osobicie olnio, zadziwio, rozbawio, skonio do czytania nowych ksiek. W tym sensie pogldy na temat Japonii zawarte w tej pracy s pogldami autorki. Japoski wachlarz skada si z antropologicznych obrazkw krelonych wzorem zuihitsu - tak, jak pdzel prowadzi" - i ani przez myl mi nie przeszo pisanie wyczerpujcej rozprawy na temat wspczesnej japoskiej kultury. Moe zrobi to wkrtce jaki polski japonista. Albo osoba, ktra - tak jak wci uznawana za najwybitniejsz japonistk Ruth Benedict - ani nie mwia po japosku, ani nigdy w Japonii nie bya. Tam, tutaj. Oddalenie, dystans, rozsunicie bokw. Tam - to miejsce, gdzie mnie nie ma. Tutaj - to miejsce, w ktrym jestem. (...) I ju jestem tam: na zewntrz, poza mn" samym. Zewntrze to jednak eksponuje mnie jeszcze na inne zewntrze: na ciao innego czowieka, na innego, o ile ten jest ciaem. Jean-Luc Nancy, esej z katalogu wystawy Gendai I. Podr do Domu Soca Inne ciaa:, ja" i oni" Moja japoska przygoda zacza si na frankfurckim lotnisku przed wejciem numer trzydzieci trzy, gdzie wraz z reszt podrnych czekaam na samolot do Tokio. Oprcz mnie byli tam niemal wycznie Japoczycy, co sprawio, e nagle znalazam si pord ludzi, od ktrych rniam si wygldem w sposb znaczcy i niemoliwy do zignorowania. Gaijin, czyli obca", cudzoziemka", dosownie osoba z zewntrz", jedno z nielicznych japoskich sw, jakie znaam, przyszo

mi do gowy i rozbyso na moim europejskim czole jak neon. Oto ja, gaijinka". Zabawa w wyszukiwanie w tumie azjatyckich twarzy, ktrej oddawaam si z obsesyjnym upodobaniem od czasu, gdy zapada decyzja o moim wyjedzie do Japonii, stracia sens. Teraz to ja" byam inna, a oni" stanowili odniesienie. Niestety, adne subtelne i wyrafinowane wraenie nie dodao blasku pocztkowi mojej podry. Paskie skonookie twarze Japoczykw wydaway mi si po prostu bardzo do siebie podobne. Ta bolenie banalna refleksja nie sprawia mi adnej satysfakcji poznawczej, ale japoscy podrni byli po prostu czarnowosi, tawi i skonoocy. Wiadomo, e przecitnemu Europejczykowi atwiej odrni trzy japoskie samochody na parkingu ni trzech wczoraj poznanych Japoczykw; tacy jestemy ograniczeni i co za szczcie, e umiemy z siebie artowa, bo przecie, bro Boe, nie ma to nic wsplnego z naszym poczuciem wyszoci. Po jakim czasie przecitny Europejczyk zaczyna rozpoznawa w Japonii odmienne typy antropologiczne, ale s to nadal rnice subtelne - kilka centymetrw wzrostu, ksztat koci policzkowych, pieprzyk na policzku, odrniajcy dla potrzeb naszej percepcji jak czarnowos i czarnook Mariko z Hokkaido od jej rwnie czarnowosej i czarnookiej koleanki z Kyushu. Wizualne dowiadczenie bujnej rnorodnoci", w jak - wedug autora Imperium znaku - przeksztaca si z czasem przywoony przez nas do Japonii stereotyp Japoczyka, w moim przypadku byo w oczywisty sposb kwesti przyszoci. Wytyam wic wzrok w pierwszej prbie przeniknicia tajemnicy, jak ukrywa cielesna obecno Innego. Japoskie ciaa siedzce w poczekalni numer trzydzieci trzy byy drobne i adnie wpasowane w przestrze. Na ich szczupych kolanach spoczyway szczupe donie o podunych wskich paznokciach. Bardzo zadbanych i czystych. Jedno obok drugiego siedziay w wikszoci starsze ciaa: delikatne kobiety o nienagannych makijaach i wieych fryzurach sprawiajcych wraenie, jakby przed godzin rozjani je na identyczny odcie brzu ten sam fryzjer, starsi panowie wyszykowani na podr z nieco przesadn dokadnoci. Wszystkie ciaa, niezalenie od pci, byyjakby ubrane za bardzo". Przebrane w uniformy prawdziwych japoskich turystw", jakich zwarte grupy mona zobaczy w najatrakcyjniejszych miejscach starego kontynentu - na placu w. Marka, w Luwrze, pod krzyw wie w Pizie. Drobne ciaa opakowane zostay starannie, elegancko i schludnie, bardzo dokadnie, a ich stroje uzupeniaa zbyt dua ilo detali: pasujcych do siebie chusteczek, paskw, szali i torebek, z rozmysem skompletowanych czapeczek i kapeluszy, lornetek i aparatw fotograficznych w wymylnych futeraach. Ciaa te miay w sobie co rolinno-morskiego raczej ni ssaczego. Nie szpeciy ich adne fady i nawisy tuszczu. Nie wyleway si na boki ze swoich eleganckich form i siedziay tak, jakby staray si nie zajmowa wicej miejsca, ni jest to absolutnie niezbdne. Francuski filozof Jean-Luc Nancy pisze, e w odrnieniu od zachodnich cia bonowatych, zamknitych w sobie, monadycznych (a wic potencjalnie agresywnych), ciaa japoskie s czukowate; przyzwyczajone do cisku wypuszczaj na boki czuki, badajc przestrze, ale nie wchodzc pochopnie w kontakt z innymi ciaami. Za pomoc niewidzialnych radarw namierzaj zbliajce si inne ciao i odginaj w bok jak ukwiay. redni wieku wrd tych czukowatych cia obniay trzy mode dziewczyny (albo trzy klony dla mojego niewprawnego i niepoprawnego politycznie oka), ktre ukryy si w kcie, jeszcze idealnie gadkie, liczne jak z reklamy

azjatyckiego biura podry. Jedna powiedziaa co koleankom, na co te zachichotay, zasaniajc usta doni w potrojonym gecie. Co w ich wygldzie, wieym, promiennym, erotycznym, odbiegao od normy, ktr znam, i dopiero spojrzawszy na ich stopy zrozumiaam, w czym rzecz. Dziewczta trzymay je zwrcone czubkami do rodka tak, jak czasem robi mae dziewczynki; trzy pary maych japoskich stopek obutych w najmodniejsze w tym sezonie kla-peczki z nosami w szpic stay pod identycznym ktem utworzonym przez poczone palce i rozsunite pity. Klapeczki niby bardzo podobne do tych, ktrym i ja si nie oparam, ale bardziej ozdobne, przesadne w modnym kroju, przerysowane. Bardziej znak buta ni but. Bucik bonsai. Niewinne lolitki niewiadome (nie chcce by wiadome?) swojej dorosej ju kobiecoci zachichotay ponownie, trzy wskie donie jeszcze raz uniosy si, by przykry troje ust starannie pokrytych byszczykiem. Siedzcy najbliej mnie mczyzna zaszeleci gazet i spojrza dyskretnie na zegarek. Potem przenis wzrok w tym samym kierunku, w ktrym ja patrzyam, na promieniejce urod dziewczta. Jego towarzyszka ani drgna, moe drzemaa, i tylko opal wielkoci przepirczego jajka zadrga na jej palcu pomiennym blaskiem. Japoskie ciaa z czukami: Ostrone? Niemiae? Przebiege? Przycupnam obok jednego z nich, a ono odsuno si leciutko. Siedzielimy jak w zamknitej kapsule, ktra po krtkiej wycieczce gotowa bya ju do powrotu na swoj planet. Po chwili najpierw niemiecki, a potem japoski glos powiadomi! nas, e samolot jest gotowy do odlotu. Informacja wypowiedziana po japosku bya o wiele dusza, wygoszona kobiecym gosem o oktaw wyszym od normalnego. Brzmia tak, jakby jego wacicielka zapraszaa nas do uczestnictwa w czym wyjtkowo przyjemnym i niezwykym, z gry przepraszajc jednak, jeli nam si nie spodoba, i biorc ca win na siebie. Cieniutkim gosem wydobywajcym si z gbi cinitej krtani informowaa nas by moe, e jeli bdziemy mie jakie zastrzeenia co do obsugi pokadowej, gotowa jest osobicie zadouczyni naszym krzywdom, natychmiast popeniajc rytualne samobjstwo. W porwnaniu z t kwintesencj grzecznoci powtrzona wanie niemiecka informacja przypominaa ponaglenie wiziennej straniczki i to ona dopiero skonia mnie do ruchu. Gdy wstalimy, by ustawi si w wyjtkowo porzdnej kolejce do samolotu, poczuam kolejny przypyw nie-sprecyzowanego cielesnego dyskomfortu. Nagle co zaczo by ze mn nie tak. Dziwnie. I z pewnoci inaczej ni zwykle. Po chwili dopiero zdaam sobie spraw z tego, e - o cudzie - nale do najwyszych kobiet w poczekalni i gruj wzrostem nad wieloma mczyznami. Nie do wiary - nad wikszoci mczyzn! Nigdy jeszcze nie patrzyam na wiat z tej perspektywy, a trzydzieci par przeytych lat pozwolio mi przyzwyczai si do poytkw i wad zwizanych z faktem, e jestem raczej niedua. Podobno Japoczycy s coraz wysi. Statystyki podaj, e nie stronice od misa i nabiau mode pokolenie przeroso rodzicw i dziadkw, ale rednia jest nadal niezbyt imponujca. Europejczycy i Amerykanie, ktrzy tak jak ja w ojczynie z trudem uchodzili za rednich, w Japonii pierwszy raz w yciu ciesz si wysokim wzrostem. Szczupli, z przyzwyczajenia kupujc ubrania rozmiaru S, ze zdumieniem spostrzegaj za, e spodnie udaje si wcign tylko do kolan, a nagle spotniaa klatka piersiowa rozsadza sweterek o przykrtkich i zbyt wskich rkawach. Przekraczajc granic Japonii, niepostrzeenie zmienili si bowiem w grubasw w rozmiarze XL. Ja sama z osoby niewyrniajcej si niczym szczeglnym

wrd jasnych kobiet mojego kraju wyrosam niespodzianie na kogo, komu japoskie dziecko o buzi jak z kreskwki przyglda si zogromnialymi ze zdumienia oczami. W pewnym sensie przestaam by dawn mn. Cudzoziemka, gaijinka", to kluczowe sowo odtd ma otwiera, a niekiedy i wyczerpywa charakterystyk mojej osoby. Gaijin-lady", pani cudzoziemka", bdzie plotkowa personel w japoskich hotelach i ryokanach, gaijin-sensei", profesorka cudzoziemka", opisz mnie studenci nie znajcy jeszcze mojego nazwiska, gaijin-sama", wielce szanowna cudzoziemka" powie, patrzc na mnie japoskie dziecko i pocignie matk za spdnic, domagajc si wyjanienia tej aberracji w kolejce do samolotu leccego do Tokio. W ten sposb Japonia pozbawia mnie pewnoci co do wasnej osoby. Staam si nagle kobiet innego rozmiaru, du blondynk w tumie drobnych ciemnowosych osb. Ta naga translokacja ja" uwiadomia mi, e podr do Japonii bdzie si rnia od wszystkich innych. Pod soce Kto kiedy powiedzia, e midzy Polsk a Japoni jest tylko wielki las. Zaczyna si on wkrtce potem, jak samolot przelatuje nad Uralem oddzielajcym malutk Europ od potnej Azji i skrca na pnoc. Zamknici w hermetycznej kapsule lecielimy, wygrywajc zawody z czasem i dzie zszarza w mgnieniu oka. W ten sposb wieczr w Europie zamieni si nagle w gbok noc, ktra pdzc na eb na szyj cigaa si ze swoim cieniem nad Syberi. Soneczny blask na horyzoncie stopniowo zakls si w zupen ciemno tak, jakby wiato wypyno przez niewidoczn dziurk jak woda. Na fotelu obok mnie siedzia starszy mczyzna, drobny i maleki. Jego czukowate ciao odgio si delikatnie w stron okna, by ograniczy do minimum ewentualny kontakt fizyczny z moim okciem lub ramieniem. Nie zamienilimy ani sowa od czasu, gdy weszlimy do samolotu. Raz tylko Japoczyk umiechn si do mnie niemal nieuchwytnym pumiechem, gdy - podobnie jak on - signam po paeczki, a nie widelec, by zje midzykontynentalny posiek zoony z europejskich i azjatyckich da. Syszc, jak rozamuj ich poczone koce, staruszek odwrci si w moj stron, popatrzy! na stojcy przede mn makaron i sos sojowy jak nauczyciel do zeszytu uczennicy, z uwag niepozbawion poczucia wyszoci. Pokiwa gow, przyjrza si jeszcze raz i unis w dwch palcach malek plastikow torebk z suszonymi wodorostami nori, ktrych nie zauwayam, a ktre powinnam doda do swojej potrawy, aby wszystko odbyo si wedug zasad. Bya to pierwsza instrukcja zwizana z jedzeniem, jakich potem moi japoscy znajomi udziel mi mnstwo. Przecitny Polak przez cae ycie nie wypowie bowiem tylu zda na temat bigosu, ile Japoczyk moe wygosi na temat ulubionej potrawy podczas codziennej kolacji. Moja edukacja kulinarna zacza si od podanej w samolocie zaru-soby, czyli zimnego makaronu z gryczanej mki posypanego pokrojonymi w cienkie paseczki, sprasowanymi wodorostami nori. To lekkie danie jest szczeglnie popularne latem. Makaron je si, moczc kady ks w sosie sojowym zmieszanym z kilkoma pirkami szczypiorku i odrobin wasabi, zielonej ostrej przyprawy, ktra jest japosk odmian chrzanu. Sob ma form cienkiego spaghetti i jedzenie jej paeczkami wymaga nieco praktyki koniecznej, by trafi zwisajcym na p metra makaronem do miseczki z sosem, a potem to wszystko wpakowa do ust. Japoczyk poczeka, a pokn pierwszy ks, pokiwa gow jeszcze raz i potem ju w milczeniu zjedlimy

swojzaru-sob. W milczeniu" nie znaczy jednak w ciszy". Japoczycy siorbi, wcigajc kluski w taki sposb, w jaki robi to u nas dzieci, dopki nie dostosuj si do kulturowego wymogu eliminowania ciejesnych odgosw i bezgonego jedzenia, jak kae zachodni zwyczaj. Dla Japoczyka jednak je bezgonie to tak, jakby pozbawi si poowy przyjemnoci. Mczyni siorbi goniej i swobodniej ni kobiety i jeliby msko po japosku miaa co wsplnego z gonoci siorbania, mj malutki ssiad byby prawdziwym macho. Kolejne porcje makaronu znikay w jego ustach w rytmie miarowych higienicznych wessa wyrniajcych si nawet na tle wielkiego siorb-koncertu", jakim sta si nasz samolot. Po kolacji popitej zielon herbat Japoczyk zasn jak dziecko, tak spokojnie, jakby lotniczy fotel by najwygodniejszym posaniem. Jedna z hipotez na temat atwoci, z jak Japoczycy potrafi zasn w kadych okolicznociach, czy t umiejtno z faktem, i dzieci s tam karmione piersi duej ni na Zachodzie. Doroli Japoczycy maj pono, w przeciwiestwie do nas, pami tej bliskoci z matk i dziki niej mog niewiadomie powrci do stanu bezpieczestwa, jakie czuje osesek zasypiajcy - zwaszcza po posiku - w kadych warunkach. Mj ssiad rzeczywicie wyglda na spokojnego i miarowo pochrapywa, umiechajc si przez sen. By moe ni pikny sen o ssaniu matczynej piersi, ktrego mogam mu tylko zazdroci. Po dziesiciu godzinach lotu, podczas ktrych bezsenna dla mnie noc zdarzya si na krtko i mina nagle jak ucita noem, rozbysa pozioma kreska soca, znw dzielc horyzont na dwoje. Zaczyna si nowy dzie, starszy brat tego, ktry jeszcze nie narodzi si w Europie. Zdaam sobie spraw, e to ju naprawd blisko, Kraina Wschodzcego Soca. Miejsce, gdzie Soce mieszka. Nihon (albo Nippo), oryginalna nazwa kraju, znanego nam jako Japonia, skada si z dwch elementw tworzcych kanji, czyli chiski znak: nichi to soce", a hon to podstawa", rdo" lub pocztek". Dla Chiczykw Japonia bya domem Soca", miejscem, gdzie Soce mieszka", bo codziennie mogli obserwowa, jak wstaje ono na horyzoncie Pacyfiku, za ktrym lea wski pasek wulkaniczych wysp. Amaterasu, bogini ognistej planety, zajmuje uprzywilejowan pozycj w panteonie religii shint i wedug japoskiej mitologii jest protoplastk cesarskiego rodu. Fakt, i gwne bstwo ma rodzaj eski, rzecz raczej wyjtkowa wrd solarnych przedstawie, interpretowany jest jako lad japoskiej kultury matriarchalnej, ktrej dawny splendor przepad w mrokach historii zdominowanej przez wojowniczych samurajw. Amaterasu to z ca pewnoci ona, chocia jej mitologiczne narodziny wymagay obecnoci pierwiastka mskiego. Na samym pocztku wiata z niebytu wyonia si para rodzestwa, Izanami (ona) oraz Izanagi (on) i zanim zachowanie ptakw (ktre najwidoczniej z jakich kosmologicznych powodw ju istniay) podpowiedziao im, co maj robi, snuli si bez adnego zajcia po bezludnym krajobrazie. Od momentu jednak, gdy poznali rado seksu, zaczli podzi boskie potomstwo w duej ?}??. Przy jednych narodzinach zdarzya si tragedia, bg ognia, przychodzc na wiat, okrutnie poparzy Izanami, i ta w blu odesza do krainy umarych. Izanagi, nie mogc znie rozpaczy po utracie ony/siostry, uda si w lad za ni, i mimo i bagaa, by na ni nie patrzy, nie wytrzyma, podnis wzrok. Izanami z krainy umarych nie bya ju jednak t, ktrej pragn brat/kochanek, i zobaczywszy jej skalane mierci ciao, zapomnia o swojej mioci. Izanagi od tej chwili myla ju tylko o tym, by si oczyci z brudu

mierci, i pogna z powrotem do wiata ywych. Zanurzy si w wodzie a po czubek gowy, dajc pocztek nie tylko tradycji rytualnych oczyszcze charakterystycznych dla japoskiej religii shint, lecz take ze wszech miar godnemu naladowania wieckiemu zwyczajowi codziennych kpieli. Gdy Izanagi dokonywa ablucji, z jego ciaa narodzili si nastpni bogowie: z nosa - bg wiatru, panujcy nad morzami, a wczeniej z lewego oka wanie Amaterasu, bogini soca, wadajca niebem. Tak powsta panteon shint, religii, ktra zna pojcie nieczystoci i wstydu, ale nie zna pojcia grzechu. Jeszcze chwila lotu i czerwona kreska wiata eksplodowaa w kul olepiajcego blasku, ktry wypeni niebo po oszukanej nocy; Amaterasu wyonia si z ciemnoci, bylimy ju w Japonii. Stewardesy zaczy porann krztanin, mj ssiad obudzi si rzeki i wyspany, zoy koc tak precyzyjnie, jakby mia zamiar wyci z niego origami, a pilot poinformowa nas, e wkrtce wyldujemy na lotnisku w Tokio, gdzie panuj bardzo dobre warunki atmosferyczne". Bya jesie, jedyna pora roku, gdy na zachodnim wybrzeu Honshu mona przez par cudownych tygodni cieszy si such, soneczn pogod i bkitnym niebem, ktre przez wiksz cz czasu jest biaawe, wzdte od wilgoci, w kadej chwili groce pkniciem. Ten wietlisty, jasny padziernik to po japosku kaminazuki, czyli miesic, gdy bogowie s nieobecni". Wybieraj si wwczas na wielkie spotkanie do wityni Izumo, a ludzko zostaje pozostawiona samej sobie. Pewnie dotyczy to rwnie cudzoziemcw odwiedzajcych Japoni, bo nasz zachodni bg nigdy si tam na dobre nie osiedli. Zobaczyam, e wielki las skoczy si, a skrcajcy na poudnie samolot pochyli si, sprawiajc, e tafla oceanu uniosa si jak poyskliwa zasona, za ktr po chwili w perowej mgiece poranka wyrosa gra Fuji. wite miejsce Domu Soca, cel corocznych pielgrzymek setek tysicy Japoczykw, ktrzy w dugiej kolejce wdrapuj si na szczyt, by tam oczekiwa codziennego cudu wiata i pokoni si Amaterasu wschodzcej znad morza chmur. Mj ssiad zerkn przez moje rami w kierunku okna i jego pomarszczona twarz rozjania si w umiechu na widok Fuji, gry gr. Welcome to Japan very much, przemwi do mnie wtedy po raz pierwszy i ostatni. Japoski godzik Narita wygldao jak wszystkie inne lotniska cywilizowanego wiata. Z tym moe wyjtkiem, e pracownicy fizyczni ubrani byli w schludne uniformy bardziej przypominajce garnitury ni kombinezony robocze oraz nienobiae rkawiczki, a mode urzdniczki kaniay nam si, wskazujc drog teatralnie piknymi ruchami rk i nie przestajc mwi wysokim, przepraszajcym tonem, cho nikt nie zwraca na nie uwagi. Dziarscy i wyspani Japoczycy ustawili si w swojej kolejce, trzymajc w pogotowiu paszporty z wizerunkiem wschodzcego soca, a ja wraz z grupk kilkunastu miertelnie zmczonych, wymitych cudzoziemcw powlokam si do okienka dla Aliens, Obcych"; smych pasaerw Nostromo, ktrzy nielegalnie zaapali si na ten lot. Czekajc na odpraw, jeszcze raz przyjrzaam si wydrukowanemu e-mailowi od Japonki imieniem Chizuko, ktra pomagaa mi na odlego zaatwi wszystkie formalnoci. Informowaa mnie w nim, e pogoda w Tokio jest pikna (bo wzmianka o pogodzie to obowizkowa cz wszystkich japoskich listw), e bdzie peni rol mojej sekretarki (co byo prawd) i e perspektywa ta napenia jej serce prawdziw radoci" (czego jeszcze nie mogam by pewna). Poza tym precyzyjna, zoona z licznych punktw i podpunktw instrukcja dotyczca pocztku mojego

pobytu w Japonii pena bya imion i nazw stacji brzmicych na przykad Shinagawa i Ishikawa-dai, ktre mnie napeniay prawdziwym niepokojem raczej ni radoci. Shinagawa - Sina-gaa", Ishikawa-dai - Id-i-kawa-dai", utrwalaam sobie, oswajajc obce brzmienie na wypadek, gdybym musiaa tych miejsc szuka sama. W przypadku, ktry nie moe by prawd, gdybym nie bya tam, gdzie mi przeznaczone zostao, aby ci mio zaprowadzi na miejsce ostateczne, postpuj zgodnie z instrukcj, jak ci prosz i przepraszam z respektem", pisaa Chizuko w zabawnym, ale wystarczajco komunikatywnym angielskim, Ja zna drog, a ty sama zgubiona lub zakopotana z bagaem na zawsze, a przeto ja ci wezm samochodem z przyjemnoci". Jeden znak kanji wygldajcy jak haczyk zaplta jej si w rzymskie litery pomidzy s" a t" w sowie instrukcja", a ja mimo wszystko miaam nadziej, e nie bd musiaa sama szuka miejsca ostatecznego" i e ten znak nie jest na przykad jak wan wskazwk, ktr powinnam wzi wwczas pod uwag. Profesor", powiedzia urzdnik imigracyjny o szlachetnej twarzy aktora Toshiro Mifune, ogldajc mj paszport chyba z lekkim niedowierzaniem, a ja odpowiedziaam: Hai", czyli tak", bo niewiele wicej potrafiam. Daijbu", odpar w kocu urzdnik, co brzmiao jak daj dzioba", a znaczyo w porzdku". Wpucili mnie, ju nie byo odwrotu. Zobaczywszy mnie, moda kobieta w stroju odpowiedniejszym dla pidziesiciolatki energicznie pomachaa tabliczk z wypisanym moim imieniem i nazwiskiem. Odmachaam wic, a ona zrobia kilka drobnych kroczkw w moj stron z przedni czci ciaa lekko wysunit do przodu i ramionami trzymanymi blisko tuowia jak zoone skrzyda. Na twarzy miaa wyraz radosnej antycypacji, jakby spotkanie ze mn byo szczciem i zaszczytem, na ktry dugo czekaa. Przyszli mi na myl onnagata, aktorzy teatru kabuki grajcy eskie role w spektaklu, ktry widziaam niedugo przed wyjazdem do Japonii. Ten wcielajcy si w posta dzielnej maonki wodza w podobny sposb przemieszcza si po scenie, wyrzucajc z siebie przy tym cae kaskady kobiecych ochw i achw, na ktrych urok cz zachodniej publicznoci pozostaje na zawsze nieczua. Czy kto mgby zabi j jeszcze raz?" - spyta mj znajomy, gdy bohaterka wspomnianego przedstawienia nawet po okrutnej mierci dugo nie przestawaa ubolewa wysokim, przejmujcym gosem. Chizuko tymczasem zrobia kilka kolejnych drobnych kroczkw w moim kierunku i zatrzymaa si, sublimujc radosn antycypacj do jej krystalicznej formy. W Japonii, gdzie kostiumy i opakowania waniejsze s na ogl ni zawarto, kategorie kobiecoci i mskoci definiuje si o wiele dokadniej ni na Zachodzie. To, co nazywamy rnic rodzaju (gender) albo pci kulturowej, mocno zakorzenione jest ju w strukturze japoskiego jzyka, ktry podobnie jak niektre inne jzyki azjatyckie, ma swoj wyran esk i msk form. Zrnicowany wedug pci jzyk stanowi podstaw systemu niezwykle precyzyjnie okrelajcego, co jest waciwe dla kobiet i mczyzn. Sposb zachowania Chizuko, z mojej perspektywy odrobin przerysowany, o krok od przesady, wydawa mi si jednak peen wdziku. Bya ywym wcieleniem japoskiego godzika", czyli skromnoci i delikatnego uroku, jakie powinny cechowa mod dam z dobrej rodziny. Przecitna przedstawicielka krajw Zachodu co najwyej koczy liceum w dziedzinie tradycyjnych kobiecych gestw i zachowa, podczas gdy dziewczyny takie jak Chizuko maj doktorat. Po pewnym czasie spdzonym w Japonii niektre

gaijinki" (nawet te, ktre byy dotd mao kwiatowate") zaczynaj dostrzega pewn zmian we wasnym sposobie bycia; niewiadomie upodabniaj si do otoczenia, nigdy jednak nie osigajc perfekcji swoich japoskich sistr. Z ca feministyczn wiadomoci tego, co znacz rnice w teatrze kobiecoci i mskoci, nie mogam pohamowa podziwu dla mikkich, gadkich, krgych gestw, jakimi zostaam otoczona. Po yciu w Nowym Jorku, gdzie czasem po dwch godzinach rozmowy nie miaam pewnoci, jakiej pci jest nowo poznana osoba, a bywao, e w miar rozwoju znajomoci sprawa jeszcze bardziej si zaciemniaa, Chizuko stanowia ciekaw odmian. Joanna-senseU", przemwia, ukonia si i powtrzya, e bdzie moj sekretark, o czym od dawna wiedziaymy obie. Ukonu, podczas ktrego dugie czarne wosy Chizuko wykonay taneczne pas, nie byaby w stanie podrobi adna cudzoziemka. Dopiero potem przekonaam si, jak ekstrawagancj w Japonii byo obstawanie Chizuko, kobiety po trzydziestce, przy tej piknej, cho zupenie niemodnej fryzurze wyrniajcej j na tle krtko ostrzyonych pa w jej wieku. Staa dwa kroki ode mnie, lekko pochylona do przodu, z twarz wysunit w moj stron, jak w teatralnej etiudzie. Teraz niewtpliwie pora bya na moj kwesti. I moe po prostu bardzo potrzebowaam dobrego znaku, ale przysigabym, e w oczach Chizuko czaia si, jeli ju nie sympatia, to z ca pewnoci - ywa, byskajca czarnymi ognikami renic - ciekawo. Skoncentrowaam si wic na wydobyciu z siebie japoskiej formuki, jakiej nauczyam si na pami, wiedzc, e Japoczycy z sympati traktuj nasze starania, by cho w maym stopniu opanowa ich jzyk. Gdy prezentacji stao si zado, Chizuko niespodzianie wycigna do mnie rk, chcc japoskie powitanie uzupeni zachodnim, potrzsna moj jak biznesmen ubijajcy interes. Zbyt dugo jednak i zbyt mikko. Byoby bardzo mio, gdyby moga przyjecha do Japonii", powiedziaa. Niezamierzona ambiwalencja tych miych sw kazaa mi poszuka ukrytego w nich znaczenia. Niewaciwa konstrukcja gramatyczna, jakiej Chizuko uya, witajc mnie swoim niedoskonaym angielskim, bya bez wtpienia przypadkowa, ale czai si w niej przewrotny sens. Ta czarnowosa kobieta, wygldajca jak personifikacja zachodnich marze erotycznych na temat Wschodu, w pierwszym zdaniu powiedziaa mi bowiem, e tak naprawd nigdy nie uda mi si przyjecha do Japonii, mimo i byoby mio, gdybym moga; e jestem obca i cokolwiek zrobi, taka pozostan. Gaijinka" na zawsze nie std", skazana na niespenialne marzenie o kraju, w ktrym mieszka Soce. Wszystko jest tak dziwaczne i przeciwstawne, e praktycznie rzecz biorc, do nas nie s podobni w niczym. (...) Ot to wszystko nie byoby zdumiewajce, gdyby byli podobni innym barbarzycom. Ale co mnie zadziwia, to fakt, e we wszystkich tych sprawach zachowuj si jak bardzo powcigliwi i kulturalni ludzie. Alessandro Valignano Historia del Principio II. Tokio jest jak Mars Gejsza i Barbie Zupenie zbita z tropu zatrzymywaam si na ulicy gdzie w Ginzie. A moe to bya Hibiya. Albo Shimbashi. Jak mogam by pewna, skoro stacja metra, ktr,

przysigabym, widziaam tu za kawiarni Starbuck's, w cigu godziny znika jak kamfora. Wyrosa na jej miejscu restauracja serwujca japoskie dania zachcaa witryn z plastikowymi modelami potraw; hiperrealny makaron w jednym z talerzy unosiy paeczki trzymane niewidzialn doni. Stanam tam, by pomyle, co dalej. liczne plastikowe potrawy, doskonalsze ni prawdziwe, zaczy wzbudza we mnie gd. Miny mnie dwie kobiety w kimonach, na twarzach miay biae chirurgiczne maseczki i rozmawiay przez telefony komrkowe. Po nich przemaszerowa oddzia uczniw w wojskowych mundurkach i tych kapelusikach tak rwnym krokiem, jakby zacza si mobilizacja. Dziewczyna w rowym kostiumie i biaych rkawiczkach wrczya mi opakowanie chusteczek higienicznych, krzyczc co z umiechem. Dwch podchmielonych starszych panw wytoczyo si z restauracji, zatrzymao si nieopodal i unioso w gr telefony komrkowe, by zrobi sobie nawzajem zdjcie na jej tle, a potem poegnali si, kaniajc si chwiejnie, lecz z uporem. Po wiadukcie 23 tu nad moj gow przetoczy si srebrny pocig kolejki Yamanote; stoczone twarze w jego oknach migny i zniky jak fatamorgana. Na wielkim billboardzie reklamowano robota-kelnera, ktry serwowa kaw dwojgu zielonym kosmitom piewajcym po angielsku: Coffee, Coffee, lalala". Przypomniaa mi si absurdalna, wyrwana z kontekstu rozmowa z japoskiego filmu, ktrego tytu i caa reszta umkny mojej pamici. Tokio jest jak Mars", mwi bohater w jednej ze scen. Ta daleka planeta?", upewnia si bohaterka. Nie, jak batonik Mars". Dlaczego?", pyta dziewczyna. Nie wiem", odpowiada jej rozmwca. Wanie. Jak opisa miasto niemoliwe? To pytanie, z ktrym musi zmierzy si kadygaijin, ktremu przyjdzie do gowy szalony pomys uchwycenia w sowa czego, co z kadej sieci opisu wymyka si szybciej ni rt. Szam dalej, szukajc stacji, ktra znika, i pocieszajc si, e na jej odnalezienie mam dwa lata, znajdowaam inn, rwnie dobr, dla kogo, kto nie wie za bardzo, dokd chce jecha. W rce ciskaam zupenie nieprzydatny na pocztku atlas Tokio. Na moje oko kada strona wygldaa tak, jakby map europejskiego miasta kto poci w niszczarce do dokumentw i poskleja na chybi trafi. Raz po raz prbowaam bez powodzenia zlokalizowa swoje ja" coraz gbiej wsysane w tokijski labirynt bez wejcia i wyjcia. Przez cay czas towarzyszyo mi wraenie, e pyn pod prd tumu poruszajcego si wedug jakich innych zasad ni te, ktre znam. Nie tyle chodzio przy tym o konieczno trzymania si lewej strony, atw do opanowania, ile o jak subtelniejsz waciwo japoskich cia przyzwyczajonych do mniejszej przestrzeni osobistej, zgrabniej i w innym rytmie poruszajcych si w tumie. Zarzucajc szal na rami, powodowaam wic mae katastrofy wrd ludzi zachowujcych si tak, by nie wadzi innym. Traciam poczucie czasu i przestrzeni; rezygnowaam z przygotowanej wczeniej marszruty i dawaam nie si miastu jak papierowa dka rzece. W ktry z pierwszych tokijskich dni, dryfujcych ku pogodnemu wieczorowi, trafiam w ten sposb do Asakusy wyrzucona na jej brzeg z zatoczonego pocigu. Ta pooona w pnocno-wschodniej czci Tokio dzielnica w przeszoci bya kipicym yciem centrum 24

shitamachi, tradycyjnego dolnego miasta", a dzi kurczy si pod naporem nowoczesnoci, duszona wielkimi budynkami ze stali i szka. Turyci i tokijczycy cigle jednak tumnie tu przyjedaj ze wzgldu na synn wityni Sensji, powicon Kannon, bogini miosierdzia. Dla wielu prowadzca do niej majestatyczna i zdobna w wielkie czerwone latarnie Kaminarimon, czyli Brama Boga Burzy, pozostaa symbolicznym wejciem do shitamachi. Legenda mwi, e pod fundamentami wityni ukryto zoty wizerunek bogini, ktry dwch braci rybakw w VI wieku wyowio z wd pobliskiej Sumidy. Gwny budynek Sensji wybudowano cakiem niedawno, ale dla wiernych nie on jest wany, lecz wito miejsca, na ktrym stoi. Tak jak w caym Tokio, przestrze sacrum, przynalen bstwom, dzieli tu od profanum mniej ni krok, a jedna sfera niepostrzeenie przenika w drug. W okresie Edo (1600-1867) w tych wanie okolicach powstaa Yoshiwara, jedna z najsynniejszych na wiecie dzielnic rozpusty, teraz zredukowana do kilkudziesiciu erotycznych przybytkw. Pozbawione s wprawdzie splendoru i wyrafinowanego wdziku ze starych drzeworytw, lecz obdarzone za to w nadmiarze szemranym czarem rodem z filmw o japoskich gangsterach. Okolica ta nawet nie nosi ju dawnej nazwy, a przynajmniej nie oficjalnie. Uywaj jej nadal zatrudnione tam osoby, ale na wspczesnych mapach Tokio Yoshiwara to prozaiczne Senzoku 4-Chme; pooone nieco na pnoc od centrum Asakusy, skupisko domw publicznych o pretensjonalnych nazwach typu Versailles" lub Scarlett" i kiczowatej architekturze jakich zwariowanych zameczkw, francuskich paacykw, meksykaskich burdeli, statkw kosmicznych, ozdobionych plastikow gow Sfinksa. Te zbudowane w ostatnich dziesicioleciach budynki z betonu, plastiku i bg wie czego jeszcze, byle jakie, sprawiajce wraenie skleconych naprdce i tymczasowych, oblepione s szyldami i reklamami ze zdjciami pnagich dziewczt. Egipskie, japoskie i europejskie motywy zdobnicze tworz niesamowity miszmasz stylw i kolorw; wszystko jest tu nowe, lecz lekko nadpsute, z obacymi patami farby, pene zaciekw wilgoci i rudawych plam rdzy. Trudno sobie wyobrazi, e w tej 25 okolicy znajdowaa si tylekro opisywana, malowana i filmowana enklawa patnej mioci; labirynt drewnianych domw, do ktrych samuraje zakradali si, by w ramionach wyrafinowanych mistrzy sztuki erotycznej zay zabronionych im uciech. Teraz Yoshiwara to betonowa kraina sarariimanw. Sarariiman, sowo mad inJapan, nieistniejce w jzyku angielskim, pochodzi od angielskiego saaty (pensja) i man (czowiek, mczyzna) suc okreleniu etatowych pracownikw biurowych, tych - tak charakterystycznych dla Tokio - ponurych panw w identycznych garniturach, ktrzy dopiero pod wpywem wieczornej kolejki sake zaczynaj si umiecha. Zapalay si kolejne neony, grupy rozochoconych mczyzn znikay w barach i klubach, rozemiane dziewczyny z rozjanionymi wosami, ekstrawagancko ubrani chopcy ciekawi, co przyniesie noc, kryli jak my w gstniejcym mroku, by da si pochon przez plamy wiata w otwieranych drzwiach. Niebo zmienio barw z sele-dynoworowej na perlowoszar, w wietle neonw miky betonowe kontury domw, a ja znw na chybi trafi skrciam w jak uliczk wsysajc w swoj gardziel ciemno nocy. Bya spokojniejsza ni pozostae, a wejcia do lokali dyskretniejsze, pozbawione krzykliwych ozdb. Brak sztucznych kwiatw, porcelanowych witajcych kotw" maneki neko czy zwierztek tanuki - miesznych

kunopsw eksponujcych piwne brzuszki i wielkie jdra, znaczy, e w gbi znajduj si przybytki niepotrzebujce reklamy, bo zarezerwowane dla uprzywilejowanych. Pod jedn z bram podjecha wanie ciemny mercedes, wypeniajc uliczk od krawdzi do krawdzi swoim metalowym cielskiem, ktre niemal przygnioto mnie do muru. Uchyliy si automatycznie otwierane tylne drzwi i wysiada z nich gejsza. Spieszya si zapewne na przyjcie urzdzane przez kogo bogatego na tyle, by sobie pozwoli na jej towarzystwo, i nalecego do kurczcej si grupy koneserw tradycji, dla ktrych jest ono nadal podane i atrakcyjne. Z wdzikiem wysuna si z wntrza samochodu, a jej malutkie stopki w nienobiaych skarpetach tabi i sandaach jednoczenie dotkny chodnika. Kiedy stay element w pejzau miasta, dzi gejsza jest widokiem tak rzadkim, e mona spdzi w Tokio cae lata i nie spotka adnej. Co robia w Yoshiwara? 26 Jeli w ogle, bardziej prawdopodobne, e mona by j zobaczy w eleganckiej Akasace, a nie tu. Potraktowaam ten niespodziewany obraz jak prezent od losu dla gaijinki" szukajcej jakichkolwiek drogowskazw. Dla nas gejsza nadal ucielenia Tajemnic Wschodu, podczas gdy wikszo Japoczykw widzi w niej anachronizm, czasem wrcz troch mieszny, a na pewno majcy niewiele wsplnego ze wspczesnym yciem. Przez moment widziaam jej alabastrow twarz, wysok fryzur, rkaw zotawego kimona z waciwym dla jesieni motywem lici klonu. W doni trzymaa pakunek zawinity w jedwabn chustk furoshiki, nie ogldajc si, znika w oszklonych drzwiach. Czy ta chwila zdarzya si naprawd? W tym samym momencie odbia si w szybie twarz przechodzcej nieopodal blond Japonki w minispdniczce. Takie wanie jest Tokio: jak Barbie i jak gejsza. Nie mona jednak ufa swoim oczom, bo moe si okaza, e pikno kuszca nasz wzrok to tak naprawd mczyzna w przebraniu kobiety. Albo kobieta udajca mczyzn w przebraniu kobiety. Albo zupenie odwrotnie. Imeji cheinji Miasto gste jak semiotyczna dungla, miasto wspaniae, miasto pandemonium. Z jednej strony midzynarodowe i hipernowocze-sne. Z drugiej tradycyjnie japoskie, pene szczelin, przez ktre sczy si przeszo. Wielkomiejskie jak Manhattan i krok dalej maomiasteczkowe niczym Radomsko. Pozbawione starwki z prawdziwego zdarzenia, a pene ladw przeszoci wpisanej w pejza, ktry jednak prawie w caoci jest dzieem ostatniego pwiecza. Betonowa nowoczesno i cigle ywa przeszo to dwie twarze Tokio, nierozdzielne i tak samo prawdziwe. Nakadaj si na siebie i przedrzeniaj. Kokietuj i uwodz. Sprawiaj, e bledn i odchodz w niepami uroki innych miast, ktre kiedy si lubio. Zmiana, fluidalna waciwo wody, trwao w nietrwaoci tworz megapolis, ktre niektrzy zw Miastem Przyszoci. Spotkanej na wakacjach parze Amerykanw, ktrzy dwa lata temu mieszkali w tej samej tokijskiej dzielnicy co ja, prbowaam 27 wytumaczy, gdzie dokadnie znajduje si mj dom. Nie bardzo moglimy si porozumie, bo co rusz okazywao si, e pamitamy zupenie inne punkty topograficzne. Ja nie byam w stanie przypomnie sobie, bym kiedykolwiek widziaa kwiaciarni o nazwie Flower House, a oni upierali si, e salon gry paczinko znajdowa si z lewej, a nie prawej strony stacji. Dopiero po powrocie

przyczyna tych nieporozumie staa si dla mnie jasna. Przez kilka tygodni moje ssiedztwo zmienio si na tyle, e poczuam si zdezorientowana. Tam, gdzie niedawno stay drewniane rusztowania, teraz byy trzy szeregowe domki w budyniowym kolorze i ju mieszkali w nich ludzie, za to stary i troszk podupady sklep z tofu, do ktrego zdyam si przyzwyczai, przesta istnie. Zdaam sobie spraw z tego, e maj racj ci, ktrzy pisz, e pewnie adna inna ze stolic wiata nie ewoluuje w takim tempie jak Tokio. W adnym te innym kraju mody nie pojawiaj si i nie znikaj z porwnywaln szybkoci, co w Japonii. Imeji cheinji, czyli image change, zmiana wizerunku, to - jak pisze Donald Richie w The Image Factory - najpopularniejszy slogan wspczesnej Japonii. Mieszkajcy od trzydziestu lat w Tokio Richie mia duo czasu, by si o tym przekona, ale kada osoba lubica obserwowa mod zauway, e modne w sierpniu asymetryczne bluzeczki firmy Milk lub Betsy Blue s zupenie passe w poowie listopada, gdy - na kolejne par tygodni - obowizkowe staj si koronkowe spdniczki noszone na celowo za dugie dinsy. Modych Japoczykw nie dziwi, e uwielbianego w grudniu modelu telefonu komrkowego nikt powanie traktujcy swj wizerunek nie chce w styczniu. Co to za przyjemno rozmawia albo esemeso-wa" z niemodnego telefonu? Imeji cheinji dotyczy jednak nie tylko koloru wosw, modelu komrki czy doczepianej na przykad jako breloczek do niej najukochaszej w danym sezonie maskotki, ale rwnie wygldu domw i caych miast. Budowane wspczenie w Japonii domy nazywa si z angielska apato (od apartment) lub manshon (od mansion). Zycie przecitnego apato, czyli dwu- lub trzypitrowego budynku o drewnianym szkielecie, trwa rednio kilkanacie lat, a manshon, czyli betonowy dom zbudowany na mocniejszej konstrukcji, stoi w Tokio przez jakie 28 trzydzieci lat. Niewykluczone jednak, e waciciel modszego domu dojdzie nagle do wniosku, e jego siedzibie potrzebne jest imeji cheinji i zrwnaj z ziemi, by byskawicznie wybudowa co bardziej na czasie. Mona wic opuci na kilka miesicy swoje ssiedztwo, by po powrocie znale je odmienione nie do poznania i na miejscu, gdzie niedawno jeszcze by sklep z tofu, zobaczy miniaturow replik rzymskiego paacu w kolorze morelowym, a wspomniany sklep znale tam, gdzie wczeniej by plac zabaw dla dzieci z jadowicie zielon plastikow traw i statuetk trzymetrowej Godzilli, z jakich powodw przeniesionej tu pod okna naszego domu zamiast, jak si wydawao, wietnie prosperujcego fryzjera dla psw o nazwie Happy ???-ber Dog. Tokio to jeden wielki plac budowy i niemal nie zdarzao si, by w jakim punkcie mojej dzielnicy nie burzono czego, by wznie co innego, a w skrzynce wci pojawiay si listy przepraszajce za ewentualne niedogodnoci, jakie sprawia to szacownym mieszkacom". Robotnicy w szerokich spodniach a la Sindbad i butachskarpetach o paskiej podeszwie i jednym palcu, z biaymi rcznikami owizanymi wok gw uwijali si jak mrwki i nigdy nie widziaam, by robili sobie dodatkow przerw oprcz tej na lunch, gdy siedzc na krawniku, zjadali swoje o-bent, posiek adnie zapakowany w plastikowe pudeko. Sprawnie, czysto i nawet niezbyt haaliwie burzyli i budowali, a pracownik z czerwono wiecc pak, ktrego wane zadanie polegao na tym i tylko na tym, by przez cay czas sta na stray i informowa przechodniw, jak, podajc za ruchem jego rki, powinni omin przeszkod.

Japoczycy mieli kilka tysicy lat, by przyzwyczai si, e praktycznie w kadej chwili to, co stworzyli, moe zosta zniszczone przez trzsienie ziemi i bdcy jego nieodczn konsekwencj poar. Tokio pooone jest w jednym z najbardziej aktywnych sejsmicznie rejonw wiata i ziemia pod stopami tokijczykw dry waciwie nieustannie niczym wielkie zwierz gotowe obudzi si, przecign i strzsn z grzbietu te miliony ton betonu, stali i szka. Wiele japoskich gr, cznie z Fuji, to bye wulkany, z ktrych czterdzieci procent jest wci aktywne i w kadej chwili grozi erupcj. Rocznie urzdzenia pomiarowe zapisuj okoo tysica wstrzsw, z ktrych wikszo jest 29 zbyt saba, by bya odczuwalna dla czowieka. Najsilniejsze wstrzsy notuje si w regionie Kanto, czyli tam, gdzie ley Tokio, ale tragedia moe zdarzy si wszdzie, jak przekonali si w 1995 roku mieszkacy Kobe. Odczuwalne wstrzsy zdarzaj si w Tokio raz na dwa, trzy tygodnie, gdy nagle cae miasto dostaje dreszczy". Przez par sekund dr szyby domw, stukaj przesuwane ciany fusuma, koysz si yrandole i zupenie nie wiadomo, czy to maa czkawka ziemi, czy pocztek koca. Tokio na chwil zamiera, ludzie zatrzymuj si w pl niedokoczonego gestu albo budz ze snu, a potem - jeli s Japoczykami wracaj do swoich spraw, zasypiaj, przewracajc si na drugi bok, jak gdyby nigdy nic. Pierwsze trzsienie ziemi sprawia, e serce nienawykego cudzoziemca skacze do garda, a zapomniane sowa modlitwy przychodz na myl nawet najbardziej zatwardziaym bezbonikom. Przyzwyczajeni, e ziemia to co stabilnego i nieruchomego, tracimy gow i wpadamy w panik. Za pierwszym razem, maj c w pamici jak niezbyt mdr instrukcj z przewodnika, schowaam si do azienki (gdzie pono s najmocniejsze ciany), ale zamiast zalecanej latarki i butelki z wod zabraam tylko dyskietk z pisanym wanie tekstem, ktry z pewnoci nie by tego wart. Na pocztku pobytu w Japonii kady odczuwalny wstrzs jest mocnym przeyciem dla wikszoci gaijinw", ale potem - wzorem Japoczykw - przy-wyka si do powtarzalnego scenariusza. Po rocznym pobycie nie zwracaam ju wikszej uwagi na czkawk ziemi; Trzsie", stwierdzaam i odsuwaam notebook dalej od krawdzi biurka albo chwytaam podskakujcy kubek. Wedug wylicze, opartych na historii wielkich trzsie, kolejne moe nawiedzi Tokio w kadej chwili, bowiem wanie mino przepisowe siedemdziesit lat od tego, ktre w 1923 roku obrcio stolic Japonii w perzyn. Groba tsunami, wielkiej fali, ktra przychodzi po trzsieniu ziemi, zmiatajc wszystko, co napotka na drodze, tak atwo jak okruszki ze stou, oraz jesienne tajfuny, wracajce na wyspy co roku z niszczycielskim uporem, dopeniaj obrazu wiata istniejcego w wiecznym cieniu zagady. Ani trwao, ani pikno w zachodnim sensie historycznej cigoci nie s zatem wartociami, ktre towarzysz budowaniu Tokio. Nie w byciu gotowym", lecz w stawaniu si" naley upatrywa 30 jego istoty. Wiedzc, e co jaki czas musz budowa swj wiat od nowa i e jest to proces tyle naturalny co nieuchronny, Japoczycy zawsze uywali materiaw bdcych pod rk, tanich i nietrwaych. Wznoszenie siedzib, o ktrych wiadomo, e bd stay tylko przez jaki czas, sprawio zatem, e nie tylko w poezji czy sztukach plastycznych, lecz rwnie w japoskiej architekturze tymczasowo" raczej ni trwao" staa si podan kategori

estetyczn - take pikno nauczono si tu dostrzega w przemijaniu bardziej ni w niewzruszonej wiecznoci. Dlatego dla Japoczykw istotna jest raczej przestrze, w ktrej wznosi si domy czy witynie, a nie one same jako trwale obiekty architektonicznego kunsztu (fakt, i to wanie w Japonii zachoway si jedne z najstarszych na wiecie budowli, jest prawdziw ironi losu). Stare domy umieraj wic, by na ich miejscu mogy wyrosn nowe, rwnie nie planowane na dugo, miertelne jak wszystko na wiecie. Wspczenie ta charakterystyczna dla japoskiej kultury cecha zmienia jednak nieco swoj specyfik, a proces budowania i burzenia nabra rozpdu, ktry niepokoi wielu Japoczykw. Dzi materiay zgodne z estetyk wabi, wyraajc si w umiarze, skromnoci i prostocie, czyli na przykad drewno lub bambus, zastpuje si betonem, plastikiem i aluminium, nawet jeli nie jest to konieczne. Dlatego mono no aware, melancholia przemijania i tradycyjnie japoska wraliwo na patos rzeczy, przejawia si w wygldzie wspczesnego Tokio w swojej nowej, postmodernistycznej wersji. Mimo i w cigu XX wieku Tokio dwukrotnie zostao cakowicie zniszczone, to wielkie trzsienie ziemi z 1923 roku nie byo tak tragiczne w skutkach jak amerykaskie bomby w 1945 roku. O ile bowiem Japoczycy przywykli do trzsie ziemi, o tyle nie mieli wczeniej okazji, by przyzwyczai si do tak wielkich klsk wojennych i obecnoci okupanta w swojej ojczynie. W czasie drugiej wojny wiatowej Amerykanie z listy miast przeznaczonych do zbombardowania po namyle skrelili Kioto, przepikn dawn stolic Japonii. Jego tysicletnia historia zrobia takie wraenie na wojownikach z modziutkiego pastwa, e postanowili ocali witynie, zamki i mosty, jakich u siebie nigdy nie mieli. 31 Ani kilkuwiekowa historia Tokio, ani jego uroda nie byy jednak dla Amerykanw a tak imponujce i nic nie mogo powstrzyma decyzji o nalotach. Po wojnie z dawnego Tokio zostaa tylko kupa gruzw i popiou, a jej koniec zasta Japoni w sytuacji najgorszej z moliwych: bya sojusznikiem faszystowskich Niemiec i ofiar atomowego ataku. Niegdy imperium i jeden z nielicznych krajw Azji, ktre opary si kolonizacji, zostaa cakowicie pokonana, pozbawiona armii, a na jej terenie zaczy stacjonowa obce wojska. Japonia podpisaa akt bezwarunkowej kapitulacji, a cesarz Hirohito w synnym radiowym przemwieniu nawoywa Japoczykw, by znieli to, czego znie si nie da"; wkrtce potem moc cesarskiego reskryptu ogoszono poddanym, e ich wadca nie jest ju bogiem. Na gruzach dawnego Tokio zaczto chaotycznie budowa miasto pozbawione wyranego centrum - siedzib cesarza, bdcego zwykym miertelnikiem, stolic pokonanego kraju, ktry jednak mia oparcie w wiekach kultury zbyt potnej, by nie zdoa si podnie. Wznoszono domy, miliony domw dla coraz wikszej liczby ludzi co dzie napywajcych do Tokio, bary i burdele dla onierzy generaa MacArthura, wicej domw, publiczne anie, szkoy i z roku na rok coraz bardziej wymylne hale wielorakiego uytku". Jedna po drugiej pojawiay si witynie nowiutkie jak spod igy, w ktrych lniy wieo wypolerowanym kamieniem bstwa prastarej religii, kolejne linie metra rozwijay si jak ni z kbka, a wok nich, nad nimi i pod nimi otwierano sklepy, bary i restauracje. W morzu niskich domkw spitrzay si kolejne wyspy wieowcw. Z tego, co byo pod rk, kornie i z

oddaniem, jak potrafi pewnie tylko Japoczycy, zabudowano wzgrza i doliny dawnego Tokio, wryto si pod jego powierzchni tysicem korytarzy, zdyscyplinowano rzeki i rzeczki, betonujc ich koryta i brzegi, owietlono wszystko jaskrawym fluorescencyjnym wiatem, zamontowano gdzie si da miliony gonikw przypominajcych o koniecznoci przestrzegania porzdku. Tego porzdku, ktry sprawi, e w cigu kilkudziesiciu lat pokonany kraj stal si na nowo potg. Potg zuywajc rocznie wicej betonu ni kilkadziesit razy wiksze Stany Zjednoczone. 32 W miar upywu czasu wzrasta komfort ycia, znikay drewniane domy i baraczki ze wspln kuchni i bez azienki, a w masowo budowanych mieszkankach byo ju wszystko to, co na Zachodzie, z tym e najczciej w zminiaturyzowanej wersji. W miastach zamieszkao ponad siedemdziesit procent Japoczykw i pomniejszanie stao si wymogiem codziennoci, a ograniczeniom przestrzennym musieli podporzdkowa si nawet zmarli, na ktrych prochy przeznaczono nowoczesne, cho ciasne cmentarze w wieowcach. Tokio wyroso na nowiutkie miasto o pejzau w caoci uksztatowanym przez czowieka; jego rzeki uwiziono, drzewa wycito lub przystrzyono w bezlistne kikuty, dawn topografi zabetonowano, a rodziny o wiele mniej liczne ni kiedy zamieszkay w dziuplach typu 2DK (2 dining kitchen), gdzie plastikowe panele i plastikowe azienki gwarantuj atwe utrzymanie czystoci. Ulice przed domami ozdobiono rwnie plastikowymi dekoracjami zgodnymi z porami roku. Zdobycze nowoczesnej cywilizacji pozwoliy Japoczykom zapanowa nad siami natury w sposb wikszy ni kiedykolwiek wczeniej, co, budujc Tokio, wykorzystali z daleko idc gorliwoci. Zachodni romantycy ubolewajcy nad upadkiem japoskiej mioci do natury" czsto nie uwiadamiaj sobie, e sama ta kategoria jest wymysem Zachodu. Japoczycy wol natur w jej przetworzonej i podporzdkowanej czowiekowi formie i wtedy dopiero mog j ewentualnie kocha", co i tak znaczy co innego w monsunowym kraju naraonym na naturalne katastrofy, jakim jest Japonia. Natura, nieobliczalna matka tajfunw i trzsie ziemi, wydaje si Japoczykom niebezpieczna raczej ni czarujca, mroczna i niszczycielska, a nie sielska. Dlatego lubi mae, sterylne ogrdki z przycitymi pod linijk drzewkami bonsai albo ogrdki zen, gdzie w ogle nic nie ronie, plastikow traw i czyste betonowe miasta owietlone jarzeniwkami, jakich na Zachodzie uywa si tylko w fabrykach i szpitalach. Bardzo niewielu tokijczykw ma wakacyjny domek na onie natury, a wczgi po lesie nie nale do ulubionych rozrywek. Co innego bowiem fotografowa rozwijajc si magnoli w parku Shinjuku, czyciutkim i ucywilizowanym, a co innego przedziera si przez knieje pozbawione betonowych cie33 ek, za to pene pajkw i zdradziecko wystajcych korzeni. Tokio jest by moe jedyn stolic wiata, w ktrej mieszkania w pobliu parkw wcale nie ciesz si wielkim powodzeniem. Powojenne Tokio, tak dalekie od natury, jak tylko mona sobie wyobrazi, stao si take miastem zwesternizowanym; miastem dinsw, garniturw i sukienek, frytek, hamburgerw i blond wosw. Starbuck's Coffee, Chanel, Dior, Kentucky Fried Chicken i wszechobecny MacDonaWs sprawiaj, e na pozr (i to sowo pozr" jest tu kluczowe) mona uzna Tokio za miasto niewiele rnice si od

metropolii Zachodu. To oczywicie nic wyjtkowego w globalnej wiosce, w jak nieuchronnie zmienia si wiat, ale pejza Tokio ma pewn dodatkow wyrniajc go waciwo. Jego gwne architektoniczne punkty orientacyjne s poyczone z pejzau innych stolic. Wiea Tokijska, element najczciej chyba powielany na pocztwkach, to rednio udana replika paryskiej wiey Eiffla; na Shinjuku, w tle centrum handlowego o nazwie nomen omen Times Suare, wznosi si gmach NTT wygldajcy jak londyski Big Ben; budynek Tokio Station jest bratem bliniakiem tego w Amsterdamie, nowa siedziba wadz tokijskich, czyli Tky Toch, to betonowa monumentalna wersja katedry Notre Dam; a paac w Akasace, uywany dzi jako rezydencja dla odwiedzajcych Japoni przywdcw innych pastw, w japoskiej wersji francuskiego zwany jest nie bez powodu Puchi Berusayu, czyli Petite Versailles. Imitacje, dostrzegalne w oglnym pejzau Tokio, mona znale w kadej dzielnicy. I tak na przykad w dzielnicy Jiyugaoka, w pobliu ktrej mieszkaam, jest kawaek Wenecji wraz z typow dla niej zabudow i fragmentem pyciutkiego kanau z koyszc si na falach gondol, a w Daibie, dzielnicy zbudowanej na ziemi wydartej Zatoce Tokijskiej, wita odwiedzajcych Statua Wolnoci. Widoczne na kadym kroku przejmowanie obcych wzorw, ktre dzi s waciwie wycznie wzorami z Zachodu, to oczywicie rwnie integralna cz japoskiej tradycji kulturowej, ktrej charakterystyczn cech jest poyczanie i przetwarzanie - najpierw z Chin via Korea, a od XIX wieku wanie z Europy i USA. Po drugiej wojnie wiatowej proces ten nieco zmieni jednak swoj spe34 cyfik; pokonany kraj nie poycza bowiem na tych samych prawach co kraj bdcy potg. Zniszczenia wojenne szybko naprawiono, ale kompleks wobec zwyciskiego Zachodu pozosta, sprawiajc, e to wtedy, po raz pierwszy w dziejach, japoska wyobrania utracia w sporej czci t niezwyk zdolno absorpcji i twrczego przetwarzania, poddajc si kolonizacji. Jak pisze w Dogs and Demons Alex Kerr, Amerykanin od kilkudziesiciu lat zakochany w Japonii trudn mioci, wpyw zachodniej kultury zostawi na wizerunku Tokio lad trwalszy ni przegrana wojna, prowadzc do degeneracji wielu aspektw japoskiej tradycji. Zachodnia kultura staa si miar odniesienia i synonimem postpu w architekturze, modzie, stylu ycia, nawet jeli jej poszczeglne elementy tak mao pasoway do japoskiej rzeczywistoci, jak na przykad weneckie gondole, zacumowane w kanale wielkoci piaskownicy. To, co japoskie zaczto uwaa za nienowoczesne i niemodne. Japoczycy zbyt gorliwie zrealizowali zachodni ide miasta jako przestrzeni czystej, jasnej i suchej, doprowadzajc j czsto do przesady, kiedy prawdziwy bambus zastpuje si plastikowym i betonuje rzeczki o wiele za mae, by czymkolwiek zasuy na uwizienie w korycie wysokim na pi metrw. Estetyka wabi ulega degeneracji, a zmasakrowana wojenn klsk tosamo kulturowa wyobcowaa si z pejzau. Mimo i adne japoskie miasto nie unikno powojennych przemian, najwikszy impet modernizacji skierowany zosta wanie na Tokio, ktre miao sta si wizytwk nowoczesnej Japonii. Dzi nawet Japoczycy nie mwi o nim: pikne", a cudzoziemcy (z wyjtkiem nawrconych na Japoni", ktrym podoba si wszystko cznie z plastikow ikeban) s do znudzenia zgodni w jego estetycznej ocenie: brzydkie". Zdanie Le Corbusiera, i dom powinien by maszyn do mieszkania", mona dzi odnie nie tylko do dziupli", w jakich yj tokijczycy, ale do caej stolicy, w ktrej le rozumianemu funkcjo-nalizmowi podporzdkowano inne wartoci. Jednym

z przykadw tego, do czego prowadzia gorliwo w unowoczenianiu i westernizowaniu Tokio, jest synny Nihonbashi, Japoski Most. Wzniesiony w XVII wieku i wielekro pniej przebudowywany byl symbolem 35 okresu Edo; uwaano go za umowne miejsce pocztku podry do wszystkich zaktkw Japonii. Nihonbashi by sercem Nihonu. Tymczasem w latach szedziesitych, gdy Japonia przygotowywaa si do olimpiady, Nihonbashi przykryto biegnc na estakadzie autostrad, pograjc jedno z najpikniejszych miejsc dawnej stolicy w cieniu betonu. Nihonbashi nadal istnieje, cho w praktyce nie sposb go nawet sfotografowa. Skrajny funkcjonalizm a la Le Corbusier ma w pejzau Tokio swoj przeciwwag w rwnie skrajnej wersji disnejowskiego kiczu. Skadaj si na nie tylko imitacje takie jak Wenecja w Jiyugaoce i Statua Wolnoci w Daibie (by nie wspomnie o Disneylandzie w Urayasu), lecz take pomysy bardziej twrcze": hotele mioci, ktrych architektura czy elementy swobodnych wyobrae o woskim baroku z fantazj o staroytnej Grecji, sklepy z gadetami firmy Sanrio w ksztacie hipertroficznych truskawek albo domy mieszkalne przypominajce francuskie cha-teau, cinite na powierzchni czterdziestu metrw kwadratowych. S w Tokio pojedyncze pikne architektonicznie budynki, by moe jedne z najwspanialszych na wiecie, ale nie ma piknych dzielnic. Najlepszym symbolem westernizacji pejzau Tokio jest dla mnie budynek browaru Asashi zaprojektowany przez synnego, houbionego na Zachodzie architekta i designera ??????'? Starcka, postawiony w sercu shitamachi. Na dachu czarnej cikiej bryy tkwi monstrualne te co. Obe, zwajce si ku grze. Pono mia to by pomie albo... pianka z piwa. Co bardziej krytyczni tokijczycy nazywaj dzieo zrobione przez Starcka w rodku ich miasta zot kup". Tak skolonizowana wyobrania wydala na wiat miasto, ktre bardzo chciao zapomnie o swojej przeszoci. Na szczcie nie do koca mu si to udao. Przeszoci, ktra obecna jest w betonowej tkance Tokio, nie dostrzee jednak niewprawne oko kilkudniowego turysty. Nawet dla jego rdzennych mieszkacw nie zawsze jest ona widoczna. Tylko zapaleni tokiofile" potrafi czyta to marsjaskie miasto jak palimpsest, gdzie maa szczelina w zewntrznym tekcie pozwala dotrze w gb, do jego spodnich warstw, przywrci zapomniane konteksty znieksztaconego znaczenia. Tylko w ten sposb 36 mona odnale cigo, powtarzalno kulturowych wzorw, zwizek dzisiejszego Tokio z jego histori. Roman Cybriwsky, amerykaski geograf, ktry swj los zwiza z Japoni, i japoski uczony Jinnai Hidenobu udowadniaj, jak bardzo dzisiejsze Tokio - wzniesione w cigu jednego pokolenia i na pozr pozbawione planu zakorzenione jest w swojej historii. Pierwszy z nich wskazuje na miejsca w jego topografii, ktre zachoway przez wieki swoje znaczenie, mimo i wielekro zburzono i zbudowano na nowo to, co stao na ich powierzchni: miejsce wadzy na przykad jest nadal dokadnie tam, gdzie pierwszy szogun Tokugawa wznis swoj siedzib, podczas gdy miejsce przeklte pozostao za Mostem ez - tam, gdzie za czasw szogunatu dokonywano egzekucji i gdzie teraz jest wielkie krematorium. Drugi z wymienionych wyej uczonych zaprasza na fascynujcy spacer, podczas ktrego okazuje si, e dawna topografia miasta obecna jest w jego

dzisiejszym ukadzie waciwie na kadym kroku i jeli przyjrzymy si uwanie, dostrzeemy nawet model spiralnego ufortyfikowania twierdzy Edo sprzed czterech wiekw powtrzony wspczenie w ukadzie kanaw i autostrad. Pod Tokio dzisiejszym - ukryta jak Nihonbashi - jest wic moliwo innego miasta, ktre dopiero moe sta si sob. Ta wci czytelna struktura palimpsestu wiadczy nie tylko o zwizku Tokio ze swoj histori, lecz take o wpisanej w jego realn i symboliczn przestrze nadziei na przyszo. Mieszkacy stolicy Japonii maj tego wiadomo i w ostatnich latach dyskusja na temat zmian niezbdnych, by przywrci Tokio dawn urod, nasilia si. Dzi coraz czciej pojawiaj si gosy, e troch przesadzono z zamiowaniem do betonu i kiczu, e trzeba pokaza wiatu most Nihonbashi bez biegncej nad nim autostrady, odtworzy czar zatrzymany na drzeworytach Edo, zgasi fluorescencyjne wiato, ocali, co jeszcze zostao z atmosfery shitamachi. Tokio, ktre znam - najpotniejsze miasto wiata - Japoczycy zbudowali praktycznie od podstaw w cigu jednego pokolenia. Podziwiajc tempo, z jakim w cigu dwch lat ewoluowaa choby moja dzielnica, ani przez chwil nie wtpiam, e bd potrafili je 37 zmieni, gdy przyjdzie im na to ochota. Zbudowa sobie stolic od nowa to nic wielkiego dla Japoczykw i marsjaskie Tokio, o ktrym tu pisz - brzydkie, cudowne, najbardziej fascynujce z miast, ktre znam - moe ju wkrtce nalee do przeszoci wspominanej z nostalgi. Puste centrum labiryntu Po kilkudziesiciu kilometrach dzielcych je od lotniska Narita Tokio otwiera betonow paszcz i wchania ufnego podrnika w szary labirynt swoich wntrznoci niczym wielki wieloryb. wiato przygasa i dopki jest si wewntrz miasta, dopty nie zobaczy si penego blasku soca. W lepkiej mgiece kurzu i przemysowych zanieczyszcze wszystko zaczyna blakn, matowie; horyzont zawa si do kilkudziesiciu metrw, by po chwili ograniczy nasze pole widzenia do kilku. Uczucie klaustrofobii narasta. Kolejny kwadrans podry w gb miasta i ciany s ju ze wszystkich stron na wycignicie rki. Bliskie, zbliajce si do siebie jeszcze bardziej za kadym razem, gdy gdzie pomidzy domy ju stojce wpycha si kolejny dom albo gdy nowy przybysz z prowincji wpaso-wuje si w tokijski tum, robic sobie miejsce delikatnymi ruchami ramion i bioder. Najbardziej zatoczony obszar 23 gwnych tokijskich ku, czyli dzielnic, zamieszkuje ponad 12 milionw tokijczykw. W najmniejszych wynajmowanych w Tokio mieszkaniach" mieci si materac, mikroskopijna kuchenka i zlew; toaleta jest wsplna, a brak azienki sprawia, e lokatorzy musz korzysta z publicznej ani. Moja przyjacika Michiko w swoim apartamencie" wielkoci omiu metrw kwadratowych utrzymywaa nienaganny porzdek i - zaprzeczajc prawom fizyki - pomiecia jako spor kolekcj maskotek, telewizor i nielegalnego kota przybd. Pamitaj, e zawsze moesz si u mnie zatrzyma", zapraszaa mnie przyjanie i przypuszczam, e jakim cudem znalazaby miejsce na drugi futon, czyli wspomniany materac uywany przez Japoczykw zamiast ka. Umiejtno takiego zagospodarowywania przestrzeni, by kady centymetr by wykorzystany do maksimum, dotyczy nie tylko wntrza mieszka, ale caej zabudowy Tokio. Tak samo jak 38

cudzoziemcowi wydaje si niemoliwe, by do zatoczonego wagonu tokijskiego metra w godzinach szczytu zmieci si cho jeden wicej czowiek, a w rzeczywistoci mieci si szkolna wycieczka i szesnastu dorosych Japoczykw, w tym jeden zawodnik sumo, dopchnity przez konduktora w biaych rkawiczkach, tak w szczelinie szerokoci kiosku po kilku tygodniach powstaje dom dla dwch rodzin, witynka shint i sklep ze sprztem do gry w golfa. Tokio podziwiane z wie widokowych na Shinjuku rozciga si po horyzont z kadej strony i nigdzie nie ma koca; nie do ogarnicia, rozlewajcy si, pulsujcy zimnym wiatem ocean tysica odcieni szaroci. Niemal wida, jak ta szara magma ronie, pczkujc nowymi domami, wypeniajc swoj mas kady skrawek wolnej przestrzeni; peznie na wschd i zlewa si z wodami Pacyfiku, podmywa gry, otacza je i zamyka w swoim wntrzu. Tokio nie przypomina innych ogldanych w ten sposb miast, ktre jak na przykad Nowy Jork czy Pary, wydaj si stabilne, osadzone w czasie i przestrzeni, stopione ze swoj przeszoci. Mimo zuytych na jego powierzchni milionw ton betonu Tokio ma w sobie raczej co organicznego, jakby byo nie tyle zbudowane, co wyrose z jakiej ywej substancji, ktra kierujc si nieznanymi prawami kamienieje przypadkowo w domy, place i mosty pozbawione wraenia trwaoci, gotowe zmikn i zaklsn si z powrotem w bulgocc law - ywio, ktry wymkn si spod kontroli czowieka. Niemieszczca si w kadrze metropolia z innej planety. W porwnaniu z Tokio widziany z gry Nowy Jork jest atwym do ogarnicia, prostym miastem redniej wielkoci. Stolice starej Europy to mae miasteczka. Z morza dachw rozlewajcego si na cztery strony wiata wystaj tu i wdzie lnice srebrzycie skupiska wieowcw na Shinjuku, Shibuya, Roppongi czy Ikebukuro, ale aden z budynkw nie wyrs na tak wyrany punkt orientacyjny, jakim niegdy byy na przykad wiee WTC na Manhattanie. Symboliczne centrum Tokio to nie budynek czy ich kompleks, lecz wielki las, enklawa zieleni, wrd ktrej znajduje si niewidoczna siedziba cesarza. Teren ten widziany z gry sprawia wraenie tak odizolowanego od reszty miasta, jakby pochodzi z jakiej innej przestrzeni i wrzucony 39 zosta w Tokio dziki komputerowej technice. adna droga ani go nie przecina, ani nie czy z betonow dungl. Gsta, nieskaona ziele i zupena pustka to dominujce cechy miejsca, gdzie mieszka tenn, czyli Niebiaski Wadca. Panujcy od 1989 roku cesarz Akihito, podobnie jak jego poprzednicy, nie jest przez Japoczykw wymieniany z imienia, a lata jego wadzy przejd do historii jako okres Heisei. W miejscu, gdzie dzi mieszka, na pocztku XVII wieku decyzj szoguna Tokugawy Ieyasu wzniesiono fortec Edo, z ktrej przez kolejne wieki rd Tokugawa rzdzi Japoni. Po dwustu pidziesiciu latach rzdy szogunw skoczyy si, a cesarz odzyska autorytet i wadz. Przenis si wic z Kioto do Edo, ktre stao si now stolic Japonii i zmienio nazw na Tokio, co znaczy Wschodnia Stolica". Po fortecy niewiele zostao, ale przestrze jest ta sama: odizolowana od reszty wiata oaza zieleni, gsto obronita wok miastem. Stojcy w ogromnym parku, otoczony murem i fos Paac Cesarski dostrzee si tylko z lotu ptaka. aden z domw mieszkalnych nie ma na penego widoku, co nie jest przypadkowe; po prostu nie dopuszczono do tego, by miertelnicy mogli tam swobodnie zaglda. Obserwatorium w budynku Kasumigaseki, jedyne miejsce, z

ktrego mona zobaczy dachy cesarskich posiadoci, nie jest reklamowane i mao kto o nim wie. Z biurowcw pobliskiego Marunouchi wida wprawdzie mniej wicej to samo co z obserwatorium, ale podobno do bardzo zego tonu naley zerkanie w kierunku siedziby tenn. Ba, nawet ziemia pod paacem nie moe by niepokojona i dlatego linie tokijskiego metra musz omija ten cakiem spory teren w samym rodku miasta. Sto dziesi hektarw najdroszego gruntu wiata jest w duej mierze puste, bowiem nazwa Paac Cesarski" odnosi si do raczej skromnej co do wielkoci i cakiem nowej budowli wzniesionej po wojnie; reszta to las, ki i chaszcze. Z wyjtkiem nielicznych okazji witecznych (na przykad Nowego Roku) ogromny, wysypany wirem, nieprzyjemnie zgrzytajcym pod stopami, plac przed Paacem Cesarskim jest pusty. Strzee go armia iglastych drzewek o niepokojco ludzkich ksztatach, z czuprynami przycitymi tak precyzyjnie, jakby wanie wrciy od fryzjera. Jedyny widoczny z tej perspektywy budynek, 40 niewielki i raczej niepozorny, na tle ktrego wycieczki robi sobie zdjcia, to pomieszczenia gospodarcze. Spacer wok paacu przez kilka kilometrw oferuje naszym oczom do monotonny, cho skdind cakiem miy, widok na fos pen pluskajcych si kaczek i wielkich jak prosiaki karpi, mur i cian drzew. Jak pisa Barthes w Imperium znaku, w rodku jednego z dwch - obok Los Angeles - najpotniejszych miast wspczesnoci nie ma nic. To pozorne nic" przedstawia jednak tak wielk warto dla Japoczykw, e pomys, by cesarz zamieszka poza Tokio, nigdy nie mia wielu zwolennikw. Nawet jeli nie jest ju bogiem, lecz miym starszym panem, ktry interesuje si biologi i nie sprawuje adnej rzeczywistej wadzy, Japoczycy chc, aby jego miejsce pozostao wanie tu, w Paacu Cesarskim, ktrego nie wida. Symboliczne centrum Tokio, puste jak pokj tatami, naley do tradycji, ktr cigle si kultywuje, mimo i niezbyt pasuje ju do wspczesnego stylu ycia. Wok stacji Tokijska metropolia skada si z organizmw miejskich skupionych wok kadej stacji metra. Moi japoscy znajomi miejsca, w ktrych mieszkali, nazywali po angielsku swoim ssiedztwem" lub czciej wanie swoim miastem" i to nawet jeli ograniczao si ono do okrgu o stumetrowej rednicy, w ktrym miecia si cz handlowo-rozrywkowa i mieszkalna. Struktura Tokio przypomina plaster miodu: jedno skupisko maych domkw przylega do kilku innych i tak dalej, a handlo-wo-rozrywkowym centrum kadego z nich jest stacja kolejowa. Tokijskie miasta" wydaj si gaijinowi" bardzo do siebie podobne, bo w przeciwiestwie do wielkich metropolii Zachodu nie ma tu tak wyranego podziau na dobre i ze dzielnice. Generalnie cz zachodnia Tokio uchodzi za lepsz od wschodniej, a najlepiej ze wzgldw prestiowych mieszka w ptli tworzonej przez kolejk Yamanote, chocia rnice midzy dzielnicami s o wiele sub-telniejsze ni w innych stolicach. W Tokio waciwie tylko Sanya, przeklte miejsce egzekucji i kremacji, ktrego nawet nie zaznacza 41 si pod t nazw na mapach (!), peni rol don'tgo area. Tokijczycy unikaj go z nieco innych powodw ni nowojorczycy Bronksu. Ci pierwsi powodowani s raczej irracjonalnym lkiem przed z karm Sanya ni realnym zagroeniem ze strony yjcych tam biedakw i bezdomnych, podczas gdy mieszkacy Wielkiego Jabka nie

robi wycieczek do Bronksu z uzasadnionej obawy utraty mienia i ycia. Oprcz Sanya, ktra mieci si w pnocno-wschodniej czci Tokio i swym biednym wygldem do radykalnie odbiega od przecitnej, reszta miasta skada si z organizmw na tyle niezrnicowanych, e agodnie przechodz jeden w drugi. Brak strefowania dotyczy te wewntrznej struktury tokijskich miast", gdzie sklep spoywczy stoi koo zakadu produkujcego tatami i baru karaoke, ssiadujcego z kolei ze szkol i hurtowni materiaw budowlanych, a pomidzy ni i maym przedsibiorstwem ogrodniczym wcinite s trzy domki mieszkalne, stoisko sprzedajce szaszyki yakitori oraz publiczna ania z dymicym wysokim kominem. witynie buddyjskie, do ktrych bardzo czsto nale i cmentarze, i przedszkola, otoczone s szczelnie budynkami mieszkalnymi z balkonami, na ktrych wietrz si futony i suszy pranie. May potek oddziela kolorowe zjedalnie od grobw, a z okiem domw wida i bawice si dzieci, i miejsca spoczynku ich dziadkw. Luksusowe rezydencje stoj dwie ulice od krliczych nor", czyli dwupoziomowych barakw budowanych na wynajem z materiaw tak lichych, e dziw bierze, e jako opieraj si trzsieniom ziemi. Te pierwsze maj nawet ogrody, mieszkacy tych drugich musz z braku miejsca trzyma pralki i szafki z butami na zewntrz, ale ony milionerw i biedakw kupuj tofu u tego samego wytwrcy, do ktrego starego sklepiku dociera gwar stacji. Wok stacji kolejowej toczy si ycie wzgldnie niezalenego organizmu, ktry moe by wielki jak Shinjuku lub Shibuya lub malutki jak Ishikawa-dai. Tam wanie znajduj si wszystkie sklepy i restauracje, bary i banki, karaoke i paczinko, erotyczne przybytki najrozmaitszego rodzaju - od salonw masau, gdzie w cen wliczona jest rwnie masaystka, po hotele mioci, do 42 ktrych chodzi si z narzeczonym, a nawet mem, by kocha si bez ryzyka, e akurat wejdzie teciowa. Telebimy, telewizory i muzyka, gwar i tok, Mozart przechodzcy w japoski pop, sklepy Diora i bary sushi, stoiska sprzedajce smaon omiornic i czekoladki Lady Godiva, co krok automaty z napojami lub papierosami, porczne jak domowy barek - patrzc na to bujne ycie miast" wok stacji nieraz miaam wraenie, e stoj porodku czyjego pokoju. To raczej tu, do jednej z ulubionych restauracji, Japoczycy o wiele czciej zapraszaj swoich goci ni do domu, tu umawiaj si z przyjacimi. Sakariba, czyli przystacyjna rozrywkowa cz miasta, to dla yjcych w malutkich mieszkaniach tokijczykw co w rodzaju poszerzonego poza swe naturalne granice livingroomu; tu si je, odpoczywa, dyskutuje o polityce i sporcie, czyta, flirtuje. Okolice stacji to miejsca o najwikszym nasileniu dwiku, wiata, zapachu, smaku, koloru; im dalej od nich, tym bardziej wszystko blaknie, cichnie, rozrzedza si. Znikaj czerwone i te neony, znikaj wielobarwne reklamy, milkn stopniowo gosy z megafonw, zapachy rozpuszczaj si w powietrzu, szaro wsysa wiata, tum rozprasza si. Po chwili jest si zdanym na wasne towarzystwo i zupen cisz. Jaka uliczka wska, czysta, spokojna - a w Tokio s takich miliony otwiera si przed spacerowiczem i zachca do spokojnej wdrwki. Midzy jedn stacj a drug mona nie spotka ywej duszy, jeli nie liczy niesamowitych tokijskich kotw, ktre cho pozbawione ogonw, zachowuj koci wdzik i dostojestwo. Pojawiaj si i znikaj bezszelestnie jak duchy. Jeden z takich kotw przychodzi w odwiedziny na mj balkon i - w odrnieniu od swoich

bezdomnych braci z Polski - nie by godny, lecz chyba po prostu ciekawy. Ignorujc zostawiane dla niego przysmaki, woa nas nachalnym kontratenorem tak dugo, a zosta pogaskany i dlatego nazywalimy go Neurotyk. Domy w dzielnicach mieszkalnych s ciche, sprawiaj wraenie wymarych niezalenie od pory roku i dnia, bo w Tokio nie ma zwyczaju przesiadywania na przydomowych aweczkach, schodach albo balkonach. Ogrody bogatszych rezydencji oddziela od wzroku ciekawskich wysoki mur, chocia i tak 43 nie toczy si w nich adne ycie towarzyskie. Spord wszystkich krajw Azji, wanie w Japonii najbardziej ceniona jest intymno domowego wntrza, ktre od tego, co na zewntrz, stanowczo si oddziela. Japoskie dzieci z kolei nie bawi si przy domach, bo przez wiksz cz czasu zajte s szkolnymi obowizkami, o wiele bardziej absorbujcymi ni w krajach Zachodu. Czasem minie nas rowerzysta albo spieszcy gdzie przechodzie, ale nie spacerowicz, bo tokijczycy nie wcz si bez celu po mieszkalnych osiedlach. Do tego su im zatoczone parki, nadrzeczne bulwary i centra handlowe - miejsca przeznaczone do spacerowania. Cisza jest wic niemal doskonaa. Latem urozmaicaj j cykady, w porze deszczowej szum wody, a w kadym innym okresie zowieszcze cha, cha, cha" czarnych tokijskich wron, niezbyt przyjemnych wielkich ptakw majcych w zwyczaju wyrywa jedzenie z rk, bo na sterylnych tokijskich mietnikach nawet wrbel by si nie poywi. Cha, cha, cha", miay si zoliwie, gdy zatrzymywaam si w rodku wymarego miasta, by z ciekawoci sprawdzi na mapie, gdzie jestem, co na og mi si nie udawao, wic po prostu szam dalej przed siebie, wiedzc, e prdzej czy pniej trafi na kolejn stacj metra. W dzielnicach mieszkalnych, podobnie jak w caym Tokio, co jakie sto metrw stoj uliczne automaty z napojami i papierosami - liczba tych urzdze przypadajca na mieszkaca jest w Japonii najwysza na wiecie. Mona wic ugasi pragnienie jednym z wielu oferowanych przez nie ciepych i zimnych napitkw, na przykad jczmienn herbatk, ktra smakuje jak kasza w pynie. Po drodze przez te strefy ciszy czasem zdarzy si chram shint albo buddyjska witynka, w ktrej akurat trwa uroczysto, kieszonkowej wielkoci park peen (trzech) kwitncych liw i zupenie bezludny, zapraszajcy, by w spokoju pokontemplowa ich pikno, albo plac zabaw z caym stadem pleksiglasowych potworw, wykonanych z przeraajcym nawet dla dorosego wyczuciem realizmu. Czasem te, cho rzadko, moe zaczepi nas sympatyczny tubylec znajcy angielski i koniecznie chccy pomc nam w dojciu do celu, ktrego przecie nie znamy. Najlepiej wwczas zapyta go wanie o najblisz stacj kolejow. 44 O zblianiu si do niej wiadczy pojawienie si pierwszego sklepiku albo baru. Czasem najpierw zapach smaononych potraw wybiega spacerowiczowi na przywitanie jak pies, zaraz potem szaro rozwietla si, wyania si kolejny sklepik, stoisko z rybami albo restauracja serwujca makaron sob, bank i salon gry paczinko; tum gstnieje, do uszu dociera gos pyncy z megafonw, coraz wyraniejszy, potem pokrzykiwanie sprzedawcy sezonowych przysmakw i oto jestemy ju przy stacji, w sercu kolejnego tokijskiego miasta". Rysowanie mapek Chizuko przez cay dzie nosia si z zamiarem zaproszenia mnie do swojego domu na kolacj. Ju rano, gdy zajrzaam do biura, by odebra zamwione dla mnie

ksiki, z niemiaoci tak charakterystyczn dla pocztkw naszej przyjani wyszeptaa co o sprawie", ktr chciaaby ze mn omwi. Do wieczora jednak nie udao mi si dowiedzie, co to takiego. Dopiero gdy w zimnym listopadowym mroku egnaymy si przed bram uniwersytetu, Chizuko zdobya si na zaproszenie mnie i mojego ma do swojego ciasnego i skromnego domu na niewielk kolacj". M wanie lecia po raz pierwszy do Tokio, wic ucieszyam si tym bardziej, mogc ju na pocztku zorganizowa nam midzynarodowe ycie towarzyskie. Musz ci narysowa swj adres", powiedziaa Chizuko, gdy z radoci podzikowaam jej za zaproszenie. Wyrwaa z notesu kartk i byskawicznie naszkicowaa na niej mapk, ktr przechowuj do dzi. Jedna osoba rysujca drugiej mapk, znaki krelone na skrawku papieru, papierowej serwetce, w powietrzu, to widok powszechny w Tokio. Ju po kilku tygodniach pobytu byam w posiadaniu kilku odrcznie wykonanych mapek, bez ktrych nigdy nie znalazabym szukanych miejsc. Naszkicowany rk Yume, Chizuko, Satoru, Mariko czy Michiko plan zawiera precyzyjne objanienia skrtw, zwrotw i wspinaczek po schodach, jakie miaam przedsiwzi po wyjciu ze stacji koniecznie wyjciem D14, a nie na przykad C21, ktre prowadzi do zupenie innej czci miasta. Po jakim czasie na rysowanych dla mnie mapkach anonimowe punkty topograficzne zaczy by zastpowane przez zindywidualizowane znaki przyjani: awk, na ktrej siedzielimy, pijc kaw z puszki; wsplnie odwiedzany bar, publiczn ani, w ktrej bylimy razem przed tygodniem. Wszystkie te mapki zawieray dokadnie tyle informacji, ile potrzeba, ulice byy narysowane za pomoc dwch rwnych kresek, a znaki orientacyjne precyzyjnie opisane w rzymskim i japoskim alfabecie na wypadek, gdybym musiaa skorzysta z pomocy tubylca w dotarciu do nich. Zawsze miaam wraenie, e moi japoscy znajomi s o wiele sprawniejsi w rysowaniu ni przecitny Europejczyk. Moe fakt, i posuguj si tak skomplikowanym systemem znakw, sprawia, e z atwoci potrafi za pomoc kilku kresek odda ludzk posta, zwierz w ruchu albo szybko skreli obraz okolicy w precyzyjnie pomniejszonej skali. Uzasadnienie koniecznoci mapek jest proste, cho zaskakujce dla cudzoziemca. Ot w Tokio, miecie, ktre jest tak wielkie, e nie wiadomo, gdzie si koczy, a gdzie zaczyna, ulice nie maj nazw. Nadaje si je tylko wielkim arteriom albo gwnym pasaom handlowym, a caa reszta pozostaje bezimienna. Ulice nie maj rwnie numerw i w ogle nie s punktem odniesienia. Zamiast tego miasto podzielone jest na jednostki administracyjne, coraz mniejsze kwadraciki, w ktrych zagubiony wdrowiec szuka waciwego miejsca a do momentu, gdy po prostu musi zapyta o drog. Im bowiem bliej celu, tym zadanie trudniejsze. W zwizku z tym w Tokio - co prawdopodobnie czyni je wyjtkowym w skali wiatowej - to pasaer takswki zobowizany jest wiedzie, jak dotrze do danego miejsca, a nie jej kierowca. Nawet komputer pokadowy bardziej nowoczesnych takswek nie zawsze pomaga. Za czasw szogunw specjalnie budowano lepe zauki, uliczki krcce si w kko jak pies za wasnym ogonem i koczce murem w tym samym miejscu, w ktrym si dwie godziny temu zaczy. Mona odnie wraenie, e we wspczesnym Tokio tradycja ta nie zagina. W przeszoci suya temu, by ewentualni wrogowie, dybicy na ycie szoguna, pogubili si w labiryncie, a wspczenie stoi na stray ludzkiej prywatnoci. W Tokio mona bardzo szybko zorientowa si w doskonaym systemie publicznego transportu 46

;tte|p*j ?i Hi tov ounic\ San ????? i trafi na kad stacj, ale droga od stacji do domu, w ktrym nigdy si nie byo, nie jest ju taka prosta. Alternatyw dla mapki moe by albo wyjcie po przyjezdnego na stacj albo naprowadzanie go na cel przy pomocy telefonicznych instrukcji. Rnica midzy przejrzystoci sfery publicznej, w ktrej po pewnym czasie atwo jest si porusza nawet bez znajomoci jzyka, a niedostpn, zamknit przed cudzoziemcem sfer prywatn, dotyczy zarwno geograficznej, jak i symbolicznej przestrzeni miasta. Kady moe trafi na stacj Ishikawa-dai, ale by odnale mj manshon Bon Hour albo dom mojego ssiada pana Matsury, musi mie szczegowe wskazwki, zosta dopuszczonym do tajemnicy naszej prywatnoci. Gdy kto mieszka, dajmy na to, wanie w okolicy Ishikawa-dai, to jego adres zapisuje si, dodajc do tej nazwy odpowiednie cztery numery oraz nazw miasta i dzielnicy. Na przykad Tokio, Ota-ku, Ishikawa-dai 2-23-7-105. Ota-ku to nazwa jednego z dwudziestu trzech gwnych tokijskich miast", pierwszy numer oznacza kwadrat obejmujcy mniej wicej jedn sm obszaru Ishikawa-dai, 47 drugi kilkanacie domw, a trzeci jeden konkretny dom. Ostatni jest numerem mieszkania. Bywaj przypadki bardziej skomplikowane, gdy mieszka si w wikszej dzielnicy typu Shibuya, ale zostamy przy moim Ishikawa-dai. Najwiksz trudno sprawia, zreszt nie tylko cudzoziemcowi, zlokalizowanie przedostatniego numeru. Numer 7 wcale nie musi bowiem ssiadowa z 6 i 8, lecz moe mieci si gdzie midzy 29 a 42. Oprcz wspomnianej teorii celowo budowanych lepych zaukw, nie przychodzi mi do gowy adna inna odpowied na pytanie, dlaczego tak si dzieje. Powiedziano mi, e jednym z kryteriw numeracji domw jest kolejno ich powstawania, co moe troch wyjania, ale jako praktyczna wskazwka jest zupenie nieprzydatne. Brak nazw ulic i dodatkowe puapki z numerami domw sprawiaj, e mapy i mapki s praktyczn koniecznoci codziennego ycia w Tokio. W kadej ksigarni mona znale dzia powicony mapom Tokio, gdzie le do wyboru propozycje konkurencyjnych wydawnictw, starajcych si przycign klientw barwnymi okadkami i obietnic przejrzystoci. Wizytwki wszystkich tokijskich firm, restauracji i innych instytucji oprcz adresu maj narysowany plan, aby potencjalni klienci mogli do nich trafi. Mapki towarzysz te reklamom sklepw, klinik, zakadw kosmetycznych czy obiektw sportowych i drukowane s na przykad na opakowaniach chusteczek higienicznych, codziennie rozdawanych na ulicach i przy wejciu do metra. Modziutkie dziewczyny w rnych zabawnych uniformach, w czasie deszczu przykrytych foliow narzutk, stoj z koszami takich reklamowych chusteczek i po duszym spacerze mona zgromadzi, chcc nie chcc, kilkanacie opakowa informujcych, jak dotrze do nowego sklepu dla golfiarzy albo na wystaw robotw. Gdy pojawiy si faksy, ich sprzeda w Tokio bia rekordy, bo pozwalay one przesya mapki na odlego. Naszkicowany plan ulic i waniejszych punktw orientacyjnych, takich jak dworzec, szkoa, zakad

fryzjerski albo po prostu takie due drzewo na rogu", czasem pozwala dotrze na miejsce, a czasem mimo wszystko - nie. Organizatorzy wikszych imprez wynajmuj specjalnych staczy", ktrzy tkwi z tabliczk informacyjn przy stacji i wskazuj 48 Tokio wielkomiejskie (Shinjuku). Japoska mio do natury". Mczyni fotografuj magnolie w parku Shinjuku. Hachik - najsynniejsze miejsce spotka w Tokio. ?? 7 ? ??

??????????**r fi' ta ??? .3 ?' ???-?? <*?> ?*??-..............? ? is a-..............?? ? ? *...............?? *> ? ?...............? ???***............?? Plan, ktry wydrukowaa mi Chizuko, bym atwiej trafia na miejsce spotkania. przybywajcym drog. Modzi mczyni w ciemnych ponurych garniturach stanowili niemal codzienny element krajobrazu w okolicach mojej stacji Ishikawa-dai. Stali ze swoimi tabliczkami, hipnotycznie wpatrujc si w przyjezdnych, i na pocztku mylaam, e w ten spokojny sposb manifestuj swoje pogldy i protestuj na przykad przeciw dugim godzinom pracy albo koniecznoci noszenia tak okropnych garniturw. Nie wiedziaam jeszcze, e bez pomocy staczy" zaproszeni gocie do witu kryliby po naszej dzielnicy, nie bdc w stanie znale miejsca spotkania. Tokijski labirynt bywa dla cudzoziemca prawdziwym wyzwaniem. Gdzie jeste?", pytali japoscy znajomi, nie mogc si doczeka mnie w maym barze gdzie midzy Harajuku a Aoyam. Nieopatrznie zapewniam ich, e uda mi si samej dotrze na miejsce spotkania, bo kiedy bylimy razem w pobliu. Jednak poblie" w Tokio ma wymiar nieco inny ni na przykad w Nowym Jorku i nie oznacza swojskiego dwie przecznice na pnoc", lecz mglist 49 struktur przestrzenn, w ktrej znakach trzeba dopiero odczyta wasny sens. Kolo takiego rozpolowionego pltana, midzy fryzjerem dla psw a kawiarni o nazwie Liuid Grass, odpowiadaam wic, rozgldajc si przedtem w poszukiwaniu charakterystycznych punktw orientacyjnych, ktrych wybr jest zawsze mniej czy bardziej arbitralny. W porzdku", po namyle mwia na to Yume, Jeste prawie na miejscu, skr teraz w prawo za automatem z napojami z du reklam napoju Pocari Sweat i id prosto a do zakadu robicego tatami, przed ktrym siedzi gipsowy dalmatyczyk, tam musisz skrci w lewo i i znw prosto a do salonu

paczinko Big Sweet Dream". Pocari Sweat, dalmatyczyk, Big Sweet Dream" powtarzaam sobie w myli i ruszaam, wpatrujc si w miejski krajobraz z takim nateniem, jak podrnik przedzierajcy si przez dungl nad Amazonk. Po odnalezieniu salonu paczinko dzwoniam do Yume ponownie, a ta powtarzaa, e jestem prawie na miejscu i teraz tylko musz skrci w prawo koo baru sushi, ale nie tego pierwszego, tylko nastpnego, majcego w reklamie taczc omiornic, i przej na drug stron uliczki, gdzie poczuj z lewej strony zapach curry, ktrego ladem poda mam tak dugo, a zobacz reklam z napisem po angielsku Korean Viagra i usysz dzwoneczek ebrzcego mnicha, o ile jeszcze tam stoi, bo jeli nie, to powinnam znale may bar serwujcy bibimbab, ale nie ten na parterze, tylko na pierwszym pitrze, i tam skrci w lewo. Kierowana sownymi wskazwkami tubylcw albo trzyman w doni mapk poznawaam Tokio organoleptycznie. Siedzc zapach curry, czasem docieraam na miejsce spotkania, a czasem wwchiwaam si w jego niky cie zbyt dugo, gubiam lad, wpadaam w jeden ze lepych zaukw i potem czekaam zagubiona w gstniejcej ciemnoci, a wiateko roweru pojawi si w perspektywie zupenie nie tej uliczki, w ktr miaam skrci, i jego wacicielka zaprowadzi mnie tam, gdzie sama nie zdoaam dotrze, a co byo tu za rogiem, naprawd niedaleko. Po drugiej wojnie wiatowej Amerykanie usiowali wprowadzi w Tokio zachodni system i uporzdkowa adresy wedug zasad, ktre nam wydaj si praktyczne i racjonalne. Ulice miay mie numery, co 50 pozwolioby kademu przecitnie inteligentnemu czowiekowi trafi wszdzie bez wikszego problemu i angaowania osb trzecich. Po odejciu Amerykanw Japoczycy wrcili jednak do starych zwyczajw i nadal rysuj mapki. Jak pisze Barthes w Imperium znaku, w Japonii trzeba przyzwyczai si do tego, e to, co najbardziej praktyczne, nie musi by najbardziej racjonalne", a Tokio to miasto, ktre mona pozna tylko przez dziaanie typu etnograficznego" i brnc w dungli znakw, szuka drogi. Kochankowie z hotelu mioci A co robilicie?", zapytaam Yukiko, ktra poprzedniego dnia umwia si z narzeczonym o imieniu Shinji i cae popoudnie oraz wieczr spdzili w tokijskiej dzielnicy Shibuya. Pytanie wydawao mi si wic niewinne i zdziwio mnie zakopotanie przyjaciki. W kinie, restauracji i... hotelu mioci", odpowiedziaa i stumia chichot, zasaniajc usta doni. Z ochot", zgodzia si, gdy poprosiam, by pokazaa mi (tak na wszelki wypadek), ktry z hoteli mioci wart jest odwiedzenia. Yukiko mwi, e waciciele takich przybytkw prbuj dzi innych nazw zamiast love hotel - couple hotel, boutiue hotel, fashion hotel lub leisure hotel, ale dla zainteresowanych pozostaj one hotelami mioci, czyli rabu hoteru w wymowie japoskiej. Wiadomo, e w Warszawie, jakby nie byo stolicy, nie ma adnych miejsc tego typu, moja japoska koleanka przyja z niedowierzaniem. W Japonii jest okoo trzydziestu tysicy hoteli mioci. W Tokio mona bez problemu znale rabu hoteru przy kadej wikszej stacji kolejowej. Hotele mioci pojawiy si w Tokio po wojnie, a ich rozkwit mia miejsce w poowie lat siedemdziesitych dwudziestego wieku. Hotele mioci nie s domami publicznymi, za ktre czsto bior je cudzoziemcy, a chocia wykorzystywane bywaj te przez profesjonalistki" i ich klientw, to wikszo goci stanowi

zwyke pary. Zaoycielka jednego z pierwszych hoteli mioci na Shibuya, gwiazdka Midori Satsuki, powiedziaa, e jej zamierzeniem byo stworzenie krainy marze na jedn noc", w ktrej urzeczywistniaj si pragnienia kochankw". Love hotel oficjalnie przeznaczony 51 jest do tego, by uprawia w nim mio, co odrnia go od wszystkich innych hoteli wiata, ktrych gwnym (nawet jeli nie jedynym) zadaniem jest przyjmowanie na noc goci poszukujcych noclegu. Cennik hotelu mioci, wystawiony do wgldu na zewntrz budynku, zawiera dwie taryfy - aby odpocz" przez 2-3 godziny, trzeba zapaci od czterech do dziesiciu tysicy jenw, a aby zosta do rana, odpowiednio trzy do piciu tysicy wicej. Mimo i pokoje na godziny istniay wczeniej wszdzie tam, gdzie bya taka potrzeba - a wic od Parya po Tokio - to dopiero Japoczycy wymylili hotele mioci otwarcie przeznaczone, by wspomnian potrzeb zaspokoi. Od tej pory japoscy kochankowie, ktrych ogarn miosny nastrj, mogli dywagowa: U mnie, u ciebie czy w hotelu mioci?" Jeden z najsawniejszych i najokazalszych tokijskich rabu hoteru, Gallery Hotel, znajduje si w Meguro, eleganckiej dzielnicy ambasad. Jego absurdalna architektura disnejowskiego zamku z daleka przyciga wzrok i dlatego nieraz suy nam jako punkt orientacyjny. Kopuki, wieyczki i baszty hotelu Gallery szczeglnie malowniczo wygldaj w porze kwitnienia wini, gdy ich barokowe ksztaty wyaniaj si z kwiatw jak Wenus z kpieli w biaej pianie. Gallery Hotel jest kwintesencj kiczowatej estetyki hoteli mioci i niedo-v cigym wzorem dla wielu innych. W dzielnicach takich jak Shibuya i Ikebukuro skupiska rabu hoteru tworz cae enklawy, gdzie jeden tego typu przybytek stoi tu obok drugiego. Jeli natkniemy si w Tokio na budynek przypominajcy siedzib Ludwika Bawarskiego albo wenecki Paac Dow, wycieczkowy statek zacumowany midzy domami albo futurystyczny zamek z atrapami okien, wariacj na temat paacu ksiniczki" albo swojski ksztat gotyckiego kocioa, jest due prawdopodobiestwo, e wanie mamy do czynienia z hotelem mioci. Odrniajce si od otoczenia architektur, hotele mioci znajduj si jednak w ssiedztwie domw mieszkalnych, barw i sklepw, krok od codziennego ycia, ktre w Tokio jest zawsze o krok od fantazji. Jawne istnienie w przestrzeni publicznej miejsc, gdzie mona uprawia seks, nie znaczy, e atmosfera Tokio kipi od seksualnej swobody. Przeciwnie. Nie jest to miasto czuych uciskw, lecz 52 powcigliwych gestw i par, ktre niemal nigdy nie trzymaj si za rce. mielsze formy publicznego okazywania uczu s surowo potpiane. Wagony metra zdobi plakaty i reklamy z pnagimi dziewcztami o dziecinnych buziach i dojrzaych biustach, ale gdyby jaka moda kobieta usiada na kolanach narzeczonego, wzito by j za wariatk albo gaijink". Jeszcze kilka lat temu toczya si w Japonii powana debata na temat caowania si na powitanie i poegnanie, ktry to zwyczaj - przeflancowany z Zachodu przez mod generacj Japoczykw - cz opinii publicznej uznaa za wyjtkowo odraajcy i nieprzyzwoity. I wydaje si, e rzeczywicie kissu, czyli pocaunek, pozosta tam, gdzie jego miejsce, czyli w domowej sypialni albo w hotelu mioci. Prawie nie sposb zobaczy na ulicach Tokio caujc si par, a egnajcym si

kochankom musi wystarczy bye, bye. Tak jak w zym tonie jest nadal w Japonii jedzenie na ulicy, tak uwaa si, e wszelkie inne rodzaje zmysowych przyjemnoci powinny odbywa si za zamknitymi drzwiami, w wyznaczonych przestrzeniach. Same w sobie nie s wprawdzie ze ani grzeszne, ale dobrze wychowani ludzie powinni wiedzie, gdzie i jak si im oddawa, by nie zakca harmonii wiata. Otwarte podejcie do seksu i jednoczenie wysokie sformalizowanie ludzkich zachowa skada si na fenomen rabu hoteru. W hotelach mioci ruch trwa przez cay tydzie, ale nasila si w weekendy, kiedy przed niektrymi z nich trzeba czeka, a zwolni si jaki pokj. Oprcz par najbardziej typowych, czyli modych Japoczykw nie wyrniajcych si niczym szczeglnym w tokijskim tumie, mona spotka tu wyzywajco ubran kobiet w fioletowych spodniach ze skaju w towarzystwie drobnego okularnika w garniturze, ktry raczej nie jest ani jej narzeczonym, ani mem; rozszczebiotan nastolatk w czyciutkim mundurku szkolnym i pana po czterdziestce wygldajcego na ksigowego z kompleksem lolity; par w rednim wieku, ktra moe, cho nie musi, by maestwem, a nawet - cho rzadko - dwoje ciekawskich i odwanych cudzoziemcw. Wszyscy znikaj w drzwiach dyskretnie, ale bez specjalnych rodkw ostronoci, by w dobrym 53 nastroju wyoni si po dwch, trzech godzinach, zwalniajc pokj dla kolejnych chtnych na wycieczk do krainy miosnych marze. Istniej specjalne przewodniki, z ktrych mona si dowiedzie, gdzie powsta nowy hotel mioci, ktry straci klas i nie jest w zwizku z tym godny polecenia, a w jakim dokonano imeji cheinji, urzdzajc inaczej pokoje. Dobrym rdem informacji jest te Internet, gdzie na specjalnych stronach ludzie dziel si wraeniami z hoteli mioci, a niedawno wydano nowy, rzetelny przewodnik, napisany przez mod tokijsk dziennikark. Miosny savoir-vivre mwi, e to dama wybiera hotel i pokj, wic waciciele staraj si zaspokoi przede wszystkim jej gust. Dla wielu tokijskich par rabu hoteru jest jedynym miejscem, gdzie mona oddawa si namitnoci bez ryzyka, e kto przeszkodzi albo e o schadzce bdzie wiedziaa caa dzielnica. W Japonii nie ma moralnych czy religijnych zakazw dotyczcych seksu przedmaeskiego, pod warunkiem, e para jawnie nie obnosi si ze swoj mioci. W tokijskich warunkach mieszkaniowych trudno byoby jednak oddawa si namitnoci dyskretnie i po kryjomu. Modzi tokijczycy do lubu mieszkaj bowiem z rodzicami (a z kolei rodzice z dziemi), co sprawia, e dwa pokolenia s potencjalnymi klientami rabu hoteru. Mae, ciasne i niebywale akustyczne mieszkania w japoskich domach nie su miosnym igraszkom i symboliczne zasonicie okien nic nie moe poradzi na to, e sycha nawet, jak ssiad za cian drapie si po gowie, a co dopiero, gdy oddaje si bardziej dynamicznym rozrywkom. Najpopularniejsze w Japonii samochody te s niedue, co wyklucza model amerykaski, poza tym w Tokio trudno byoby znale ustronne miejsce, by zaparkowa. Cenione w innych okolicach wiata ono natury nie istnieje, bo trudno uzna za nie wybetonowane brzegi rzek albo parki wielkoci sali gimnastycznej. Hotel mioci wydaje si wic jedyn alternatyw. A jeli ju wszyscy wiemy, do czego suy, to dlaczego by nie uczyni go piknym? Pewnie w adnej innej przestrzeni Tokio dwie jej gwne cechy - skrajny funkcjonalizm i skrajny kicz - nie cz si ze sob tak gadko jak tu, w krainie miosnych marze.

54 Estetyka rabu hoteru odzwierciedla popularne wyobraenia o mioci, nie udajc, e nie s one kiczowate, i nie udajc, e takie jest ycie. Trzeba traktowa t przestrze nie tyle z przymrueniem oka, co zmruy oczy i da si ponie wyobrani; tak pewnie zrobili Yukiko i Shinji w pitkowy wieczr na Shibuya. Disnejowski zamek z gipsu i betonu albo siedziba szoguna z plastikowymi cianami imitujcymi drewno i ze stojc w jednym z ktw lekko zakurzon choink - to przestrze, ktrej nie dotycz prawa codziennego ycia. Wygld hotelu mioci czerpie inspiracj z fantazji erotycznych, ktre maj to do siebie, e nie dbaj o zgodno historycznych szczegw, poprawno polityczn ani dobry gust. Zupenie nie dziwi wic kochankw, e foyer u szoguna oprcz choinki zdobi kopia Wenus z Milo i kanapka w stylu Ludwika XIV, a wntrzu disnejowskiego zamku uroku przydaj gipsowe krasnale i krlewna nieka (notabene niektrym psychoanalitykom ta bajeczka zawsze si kojarzya z rzeczami nie dla dzieci, wic intuicja designera wydaa mi si cakiem na miejscu). Elektryczne drzewka wini kwitncej jaskraworowymi arweczkami tworzy mog nastrj pokoju utrzymanego w mniej popularnym w rabu hoteru stylu japoskim. Futon rozoony pod takim drzewem - niczym latajcy dywan - przenosi kochankw w czasy samurajw i gejsz. azienka w hotelu mioci moe by jaskini wyoon sztucznymi kamieniami, z ktrych wyrastaj platikowe paprocie, a wanna - gigantyczn, przezroczyst filiank. Dlaczego filiank? A dlaczego nie? Nic te dziwnego, gdy ko w innym pokoju okae si rowym sercem z pluszu, ktre niczym wielki aroczny kwiat, koysze si porodku dziki elektrycznemu napdowi. Nie ruszajc si z niego, mona skorzysta z zestawu do karaoke i zapiewa z ukochanym przed, po lub - kto wie, co potrafi mionicy karaoke - w trakcie miosnego aktu. W hotelach mioci motywy zachodnie uywane s, by przyda miejscu romantycznoci i duszoszczypatielnej nostalgii, ktr ceni sobie Japoczycy, cho oczywicie nie mwi o niej po rosyjsku. W hotelu mioci na Shibuya na cianie wisi wic atrapa okna z wklejonym w ni zdjciem Montmartre'u; jest te oe z baldachimem i zocony stolik, na ktrym stoi lampka z postumentem 55 w ksztacie wiey Eiffla - to oczywicie Pary naszych marze" i Emiko albo Tomomi moe szepn do ukochanego: Zupenie jak w tym francuskim hoteliku, pamitasz?" W kolejnym pokoju rol ka peni gondola z czyst, nienobia pociel zapraszajc, by odpyn, i przecie nic wicej nie trzeba, by kocha si w Wenecji naszych snw". Nie wszyscy jednak gustuj w romantycznej scenerii miosnego aktu i oni te znajd co dla siebie w hotelach mioci. Na zwolennikw bardziej wymylnych zabaw czeka redniowieczna sala tortur z plastikowymi acuchami, gabinet lekarski z fotelem ginekologicznym (lub dentystycznym, gdy kto woli), wntrze samolotu z mundurkiem stewardesy wiszcym jeszcze w pokrowcu z pralni, szkolna klasa plus uniform uczennicy, gotowy do uytku. Zdarzaj si hotele mioci nie przyjmujce gaijinw" i wtedy ju na drzwiach informuje o tym stosowny napis: Japanese only. Na og jednak personel, ktrego dyskrecja jest legendarna, nie stwarza problemw, pod warunkiem, e jest to para cudzoziemcw rnej pci i znajcych savoir-vivre panujcy w rabu hoteru. Korzystanie z hoteli mioci jest za dziecinnie proste i na og nie wymaga

znajomoci jzykw innych ni uniwersalny jzyk pragnienia (i oczywicie pienidzy). W foyer naley najpierw wybra pokj, zdjcia z opisem wyeksponowane s na podwietlonej tablicy. Warto chwil si zastanowi, zanim podejmie si decyzj. Z tablicy mona dowiedzie si, ktry pokj ma wodne ko, a w ktrym rol t peni plastikowy model samochodu osobowego lub furgonetki w wersji country; w ktrym jest jacuzzi czy chocia przezroczysta wanna pozwalajca oglda od spodu zanurzon w niej nag narzeczon; tematyczny laserowy show na cianach albo system owietlenia wraliwego na dwik i pulsujcy w rytm akustycznej akcji kochankw. Gdy ktre ze zdj nie wieci si, oznacza to, e pokj jest akurat zajty. Po naciniciu guzika pacimy w czym w rodzaju recepcji, w ktrej zza wysoko zabudowanego kontuaru klucz podaje nam rka naleca do osoby niewidocznej w caoci i udajemy si do wybranego gniazdka mioci. Na przykad do pokoju wielkoci mniej wicej dwunastu metrw kwadratowych, na rodku ktrego stoi okrge ko z nieskaziteln 56 pociel i plastikow palm u wezgowia. Lekko oblaca fototapeta z tropikaln pla nie pozostawia wtpliwoci, e bkitny dywan to ocean, nasze oe jest wysp, a lustrzany sufit niebem nad Hawajami, Fidi lub Bali. Gdyby wyobrania potrzebowaa dodatkowej zachty, mona wczy telewizor (oczywicie, e jest telewizor, bo co to za raj bez niego!) i uy jednej z pornograficznych kaset wideo ustawionych na nim w rwniutkim szeregu. Celuloidowe postaci w niesamowitych kolorach zielonkawej ci i zimnego ru podpowiedz, co naley robi, by dobrze wykorzysta wydane jeny. Niewiele wicej mieci si w pokoju tropikalnym; jeszcze may barek, stolik z herbacianymi utensyliami, automat, w ktrym mona kupi prezerwatyw, a w kcie za drzwiami miniaturowa i bardzo czysta azienka. Nie ma okien; te, ktre widzielimy z zewntrz, to zamurowane od rodka atrapy. Jest cicho i bardzo gorco mimo wczonej klimatyzacji. Jeden z na chybi! trafi nacinitych guzikw przy ku sprawia, e gwne wiato ganie, a niewidoczne wczeniej lampki na lustrzanym suficie rozbyskuj jak gwiazdy. Nie wida ju, e fototapeta jest zniszczona, a w dywanie kilka dziur po papierosach, kolejny guzik wprawia ko w lekkie chybotanie, a wic moe to nie wyspa, tylko d? A co wtedy z palm? Jak palm? Kto by si przejmowa palm... ko pynie gdzie po wodach poudniowego Pacyfiku, tropikalny raj jest ju tu-tu, gwiazdy migoc, a jacy kochankowie nie lubi tropikalnych rajw i gwiazd? Gdy mijaj dwie godziny i d dobija do brzegu, wychodzimy na gwarne uliczki Ikebukuro, gdzie cigle trwa styczniowy dzie. Jest zimno, szaro i wanie zaczyna pada deszcz ze niegiem. Otwieramy parasol i walczymy z nagym podmuchem wiatru, ktry niesie lodowat wilgo znad oceanu. Gdybymy byli przecitnym maestwem z robotniczego Ikebukuro, a nie par dnych przygd gaijinw", musielibymy teraz wrci do mieszkanka le ogrzewanego i tak maego, e po rozpostarciu ramion moglibymy dotkn obu cian. Z braku miejsca pralk trzymalibymy na balkonie ub przed drzwiami na chodniku, a w rodku przestrze byaby zapchana do granic moliwoci plastikowymi pudami i owietlona fluorescencyjnym 57 wiatem. Kto wie, moe nawet mieszkaaby z nami owdowiaa babcia z Kyushu, cierpica na bezsenno i wietnie syszca mimo swoich dziewidziesiciu

siedmiu lat. Pewnie ju po drodze planowalibymy wic, by znw znale chwil i wrci do naszego rabu hoteru. Miasto w uniformach Tokio to miasto, gdzie wszyscy kucharze nosz wielkie biae kucharskie czapki, nawet jeli w ich lokaliku mieci si naraz tylko picioro goci cinitych przy kontuarze, plecami dotykajcych ciany. Japoczycy lubi uniformy. W kulturze, w ktrej status jest precyzyjnie okrelony, strj mwi, jakie miejsce w hierarchii zajmuje opakowane w niego ciao. Informuje innych, kim ono jest. Jak pisze Donald Richie w Image Factory, samuraj chccy uy zakazanej mu przyjemnoci w dzielnicy rozpusty, udawa si do Yoshiwara w przebraniu i zmiana kostiumu czynia ze inn osob. Na t wyjtkow okazj - zmieniwszy ubranie przestawa by wojownikiem. Tak jak w przypadku japoskich prezentw, gdzie kolejne warstwy piknych papierkw, pudeeczek i wstek w odpowiednim kolorze waniejsze s ni ukryty w nich drobiazg, tak strj dopiero nadaje sens ludzkiemu ciau. Mwi si, e Japoczycy w zachodnich ubraniach zawsze wygldaj tak, jakby wybierali si na wesele lub pogrzeb. Ta skonno do nadmiaru znaczcego, przesady w iloci szczegw nadal rzuca si w oczy na ulicach Tokio. Wszyscy zwaszcza w przypadku modziey i kobiet - czsto z niebywaym wprost wdzikiem s tu raczej przebrani ni ubrani. Tak jak japoscy turyci spotykani za granic wygldaj wanie na turystw, tak na przykad mj ssiad, pan Matsura, wybierajcy si na sobotni partyjk golfa przedstawia sob widok doskonaego gracza w golfa, a ekwipunek emerytw moczcych kije w Sumidzie bardziej pasowaby na fina midzynarodowych zawodw wdkarskich. Osoby o tym samym statusie po prostu chc wyglda tak samo, bo niewyrnianie si jest cnot, a ekstrawagancja czym miesznym i niewaciwym. Sarariimani maj wic identyczne ciemne garnitury, mode zamne kobiety 58 spdniczki jednakowej dugoci i bluzeczki o zblionym kroju wyprodukowane przez te same firmy, matki na skwerze takie same kapelusiki, starsze panie charakterystyczne sweterki i spdnice pene misternych ozdbek. Robotnicy pono z wasnej woli trzymaj si wyrniajcych ich spodni a la Sindbad i rcznikw na gowach, wszystkie tokijskie nastolatki jak na komend przebieraj si w to, co akurat lansuje magazyn mody Fruits". Nawet tak na pierwszy rzut oka barwna i rnorodna modzie z bohemicznych enklaw po bliszym przyjrzeniu okazuje si niewolniczo hodowa kilku typom stroju. Fakt, i w wagonie metra mona zobaczy siedzce naprzeciwko pi pa w takich samych fryzurach, podobnych kostiumach i z torebkami Vuttona na kolanach, nie jest niczym szczeglnym, nawet jeli na kolejnym przystanku doczy do nich szsta. S zamonymi gospodyniami w rednim wieku, dlaczeg wic miayby nosi si inaczej ni wszystkie inne zamone gospodynie w rednim wieku? Wiele firm nadal ubiera swoich pracownikw w uniformy, bo zasada: Poka mi, w co jeste ubrany, a powiem ci, kim jeste", obowizuje w Japonii o wiele bardziej ni w innych rozwinitych krajach wiata. Najdoskonalszym przykadem ciaa w uniformie jest pewnie tokijska windziarka, synna elevator girl, ktr mona spotka w depato, czyli domach handlowych, budynkach uytecznoci publicznej, centrach turystycznych. Jednym z takich miejsc jest na przykad Tky Toch, czyli wspomniana siedziba wadz miejskich na Shinjuku, na ktr skadaj si dwie monstrualne wiee zwieczone platformami

obserwacyjnymi. Wjecha na nie trzeba, oczywicie, wind. I tu na scen wchodzi elevator girl, mistrzyni ceremonii. Ubrana w czerwony uniform moda dziewczyna najpierw wskazuje doni w nieskazitelnie biaej rkawiczce na drzwi owej windy, zapraszajc nas w ten sposb do wejcia. Dozo", Prosz bardzo", zachca z umiechem w razie, gdybymy nie zauwayli, e drzwi s otwarte. Jej gest nie jest takim sobie machniciem od niechcenia, lecz dopracowanym w kadym szczegle i penym elegancji zaproszeniem. Potem, ju w rodku, windziarka kania si i nie przestajc ani mwi, ani umiecha si, naciska odpowiedni 59 guzik, co nie jest trudne, bowiem winda jedzi tylko na platform obserwacyjn i nie zatrzymuje si nigdzie po drodze. Z praktycznego punktu widzenia praca windziarki jest wic zbdna i ma znaczenie czysto symboliczne. Ta dziewczyna w uniformie peni rol ywego honoryfikatora, ktrego w jzyku japoskim, tym najgrzeczniejszym z jzykw rozwinitych spoeczestw, uywa si podkrelajc szacunek wobec rozmwcy. Odwiedzajc Tky Toch, jestemy nie byle kim, nie kopotem dla obsugi, ale szacownymi gomi" i obecno windziarki suy wskazaniu na nasz dostojny status. Podobn funkcj peni dziewczta w punktach informacyjnych, te stojce przed wejciem do rnych lokali i salonw gry, wskazujce drog w podziemiach handlowych. W uniformach zawsze na granicy kiczu, zdobnych w aboty i kokardy, zwieczonych infantylnymi kapelusikami, osoby te bez mrugnicia okiem wykonuj jedn z najniszych w hierarchii i kiepsko patnych prac. Nie plotkuj z koleankami, nie podpieraj cian i nie piuj sobie paznokci, korzystajc z wolnej chwili; nigdy nie zobaczymy na ich twarzach niezadowolenia. Zawsze z tym samym umiechem, nieskazitelnie schludne sprawiaj wraenie zaczarowanych ksiniczek, ktre czekaj na przebudzenie. Miwa Yanagi, moda artystka, ktrej wystaw widziaam w Japonii, fascynuje si elevator girls i uczynia je obiektem swoich dzie. Na generowanych komputerowo zdjciach pokazuje dziesitki windziarek zamarych w bezruchu w przestrzeniach nazywanych przez artystk zamroonymi miastami". Tak jak dziewczyna z Tky Toch, nie maj indywidualnoci, tylko kostium ukrywajcy ich ciao, seksualno, ple. Elevatorgirl z Tky Toch, stojca w windzie kilka centymetrw ode mnie, bya tak szczelnie opakowana w swj uniform windziarki jak japoski prezent i mimo i znajdowaa si na wycignicie doni, pozostawaa zupenie niedostpna. Patrzc gdzie przez nas, mwia i mwia skamieniaa w pozie penej szacunku i kobiecej skromnoci. Nie wiedziaam, czy informowaa nas o historii budynku, podawaa szczegy procedury ewakuacyjnej w razie trzsienia ziemi czy dzikowaa nam, e wybralimy podr jej wind, zamiast innych moliwych sposobw szybkiego dotarcia na platform obser60 wacyjn. Windziarka kontynuuje piewn informacj niezalenie od tego, czy w windzie jest jedna osoba, czy dziesi, zwracajc si z tak sam profesjonaln gorliwoci do zupenie ignorujcych j Japoczykw i zafascynowanych, nic nie rozumiejcych cudzoziemcw. Jej uniform mwi: jestem elevatorgirl i to wszystko, co o mnie bdziecie wiedzie". Ani przez myl jej nie przejdzie zbuntowa si i wyrecytowa nam haiku albo zataczy taniec brzucha. Uniformizacja i nacisk na konieczno dostosowania si wygldem do waciwej grupy odniesienia daj jednoczenie moliwo atwej ucieczki w fantazj.

Japoska kultura, tak dzi, jak i kiedy, wykorzystuje t transgresywn moliwo, a przebieranki stanowi jeden z jej staych motyww. Skoro uniform jest wszystkim, to wystarczy przecie zmiana kostiumu, by sta si kim zupenie innym. Choby na krtko. Kostiumowe szachrajstwa kusz nie tylko miertelnych, lecz dobrze znane s rwnie bstwom religii shint; na uroku przebieranek, ze szczeglnym uwzgldnieniem tych msko-damskich, opiera si te wiele starych i nowych form japoskiej sztuki, od kabuki do Takarazuka. Shjo, czyli mode dziewczta, naday kostiumowej zabawie nowy wymiar. Najwiksza grupa wielbicielek kostiumowej zabawy, czyli cos-playerek, rekrutuje si dzi spord fanek komiksw manga, anime i gier komputerowych. Kosupure, czyli costiumplay albo w skrcie cos-play, stanowi oryginalny element subkultury modych dziewczt w wieku od trzynastu do dwudziestu kilku lat. Shjo, najbarwniejsze mieszkanki Tokio, niczym motyle fruwajce w rozchichotanych stadkach, uczyniy kosupure wydarzeniem z pogranicza happeningu, misterium i pikniku. Krlestwem shjo jest tokijska dzielnica Harajuku, gdzie panny ze stolicy i okolic przyjedaj w kad niedziel, by odda si swojemu hobby. Nie bez powodu wanie Harajuku stao si gwn scen kosupure. To dzielnica mody i modych; miejsce nawet w najbardziej szary z szarych tokijskich dni ttnice kolorem i pene ycia. Jakie dalekie pokrewiestwo czy Harajuku z nowojorskim East Village, ale to pierwsze oferuje wicej atrakcji. W latach siedemdziesitych na Harajuku spotykaa si zbuntowana 61 modzie, a w pobliskim parku Yoyogi urzdzano spotkania grup subkulturowych i parady, ktre wkrtce zostay zakazane przez wadze. Dzi Harajuku nie ma nic wsplnego z polityczn rebeli; to przestrze fantazji, w ktrej, tak jak w hotelach mioci, obowizuj inne prawa ni w codziennym yciu. Przy gwnej bramie parku Yoyogi na przykad nie zbieraj si ju demonstranci, lecz w kad niedziel taczy grupa japoskich EMsw. W czarnych skrzanych spodniach, butach z czubem i fryzurach uoonych w kaczy kuper, jakiego nie powstydziby si sam Krl, panowie w rednim wieku naladuj go ze mierteln powag, gnc si w takt pyncych z magnetofonu przebojw sprzed lat. Jak napisa jeden z amerykaskich autorw, wyglda to mniej wicej tak, jakby Steve Martin albo Dan Aykroyd robili swj popisowy numer typu my dzicy, szaleni faceci", z t rnic, e cakiem na serio. Elvisi s skupieni, w peni zaangaowani w akt imitacji i tak jak od aktorw kabuki grajcych kobiety nie moemy oczekiwa nagego mrugnicia okiem, tak oni w adnym momencie nie dadz nam do zrozumienia, e to zgrywa. Dla EMsw z Harajuku wane jest mistrzostwo w powtarzaniu tanecznych ruchw Elvisa-Pelvisa, a nie komizm faktu, i japoscy czterdziestolatkowie z kaczymi kuprami naladuj gwiazd innej rasy, taczc pod Heartbreak Hotel. Warto zatrzyma si przy Elvisach, ale gwne przedstawienie kosupure naley do dziewczt, ktre s prawdziwymi paniami Harajuku. Scena kosupure to betonowy mostek Jingu nad torami kolejki Yamanote. Z jednej jego strony znajduje si wielki park i Meiji-jingu, jedna z najwspanialszych wity shint w Tokio, a z drugiej labirynt wskich uliczek, rozgaziajcych si od Takeshita-dori, kuszcy wymylnymi butikami z modzieow mod, uwielbianymi przez shjo salonami fotograficznymi zwanymi purikura (od print club), stoiskami z biuteri i gadetami, kioskami sprzedajcymi naleniki z bit mietan i owocami, ktrych sodki zapach zawsze budzi we mnie gd, zanim

jeszcze wyszam ze stacji. Na mostku Jingu - ziemi niczyjej midzy sacrum aprofanum - zwolenniczki kosupure otwieraj swoje walizki, ozdobione przypitymi na acuszkach plu62 szowymi zwierztkami i gadetami, wrd ktrych dominuje Hello Kitty i krliczek Miffy. Siadaj na betonowym chodniku, opieraj si o balustrad i maluj, trzymajc lusterka midzy kolanami. Powaniejsze przebieranki odbywaj si w dworcowej toalecie, ktr podobno specjalnie ze wzgldu na cos-playerki powikszono i wyposaono w due lustra. Niektre cos-playerki dopiero tu przeistaczaj si w ulubion posta, inne poprawiaj tylko makija i fryzur. Zajmuje im to duo czasu, bo makijae s misterne i dopracowane, a koafiury nieatwe do uoenia. Czasem wic koleanka pomaga koleance, bowiem cosplayerki na og trzymaj si w maych grupkach lub parach. Na mostku Jingu dziewczta zapominaj o swoich codziennych tosamociach i posuguj si pseudonimami. Moe nim by imi ulubionej postaci albo jakiekolwiek inne sowo japoskie lub angielskie, ktre w ich uszach brzmi wystarczajco sodko i fajnie, czyli kawali. Niektre z dziewczt przyjedajcych na Harajuku uczyniy z kosupure gwn tre swojego ycia: jego celem s coraz lepsze i pikniejsze kostiumy. Wydaj wic na nie wszystkie zarabiane pienidze, a cay wolny czas powicaj szyciu ubra bd polowaniu w sklepach Akihabara lub Harajuku na potrzebne gadety i materiay. Cala ta zabawa naprawd wymaga wiele czasu, wysiku i pienidzy. Liczy si bowiem nie tylko kostium i akcesoria, ale umiejtno jego noszenia i dlatego dziewczta korzystajc z odpowiednich poradnikw dla cos-playerek trenuj w domu przed lustrem odpowiednie dla swojej postaci pozy i miny. Efekt jest spektakularny. Cos-playerki z Harajuku to prawdziwe mistrzynie i jeli zaznajomio si wczeniej z kilkoma choby inspiracjami ich kostiumw, doceni si, jak doskonae stworzyy kopie. A o to chodzi w kosupure: o mistrzowsk wierno oryginaowi, o t sam umiejtno naladownictwa, ktr ceni sobie wspomniani wyej Elvisi. Kosupure nie jest ywioowym szalestwem, lecz hobby skodyfikowanym, majcym wasn etykiet i jak wszystko w Japonii - precyzyjnie okrelone reguy zachowania. Oto wic Sakura Shinguji z gry Sakura Wars w bardzo obcisych biaych getrach, rowych kozaczkach i takim kubraczku, z czarnym pasem podkrelajcym wziutk tali i kokard na czubku gowy. 63 Wyglda na dowiadczon cos-playerk i ze swobod gwiazdy pozuje fotografom, przybierajc pozy wojownicze i seksowne zarazem. W kadej zastyga na kilkanacie sekund, a potem zmieniaj na inn. adna nie ma przy tym nic wsplnego ze spontaniczn kokieteri. Twarz dziewczynki jest nieruchoma jak maska no, a ciao uoone w teatralnie wypracowane gesty. Na koniec Sakura Shinguji zastyga na jednej nodze z drug wyrzucon w przd jak do kopniaka i wytrzymuje wystarczajco dugo, by fotografowie zdyli zrobi zdjcia. Panowie z aparatami pstrykajcy jak szaleni to cameko (od camera kici), ktrzy zawsze towarzysz cos-playerkom. Spoza ramion Japoczykw strzelaj aparaty zagranicznych turystw ktrzy, jak co niedziela, licznie przybyli na mostek Jingu, ale dla ktrych dziewczta rzadko chc pozowa. Ta androginiczna posta obok Sakury - w futurystycznym kombinezonie i platynowej peruce - to chyba Brad Kirsten z gry

Psychic Force, na prawo trzy Gotyckie Lolity w czarnych krciutkich sukienkach, seksownych poczoszkach i cikich buciorach znieruchomiay z palcami prawych doni uoonymi w V. Gotycka Lolita albo Bardzo Elegancka Gotycka Lolita to kostium cieszcy si w tym sezonie szczeglnym powodzeniem i do tego bardzo twarzowy. Jego koronkowa czer w zderzeniu z biel dziewczcych buzi ma w sobie co niebywale perwersyjnego i niewinnego zarazem; tak wygldaby Czerwony Kapturek, gdyby wpad w ze towarzystwo. Troch dalej a trzy postaci w kostiumach z popularnego zespou Malice Mizer przybieraj charakterystyczne grobowe miny. Trudno zgadn, czy idole, ktrych imituj, s mskiego czy eskiego rodzaju, ale pciowa ambiwalencja to normalka" na mostku Jingu. Za czarnymi androginami przygotowuj si cztery bohaterki anime Tokyo Mew Mew; spod spdniczek i kelnerskich fartuszkw wystaj im obszyte koronk pantalony, a gowy ozdabiaj fantazyjne czepeczki. Jedna z nich rozmawia przez rowy telefon komrkowy, szczebioczc goniej ni jest to konieczne, by sysza j rozmwca. Jeli chciaa by kawali, to jej si udao; od jej piskliwego miechu jeszcze przez adn chwil dzwoni mi w uchu. Na chodniku u jej stp siedzi kolejna Mana z zespou Malice Mizer i je makaron ze styropianowego pojemnika, 64 z wpraw wkadajc sobie paeczki niemal do garda, by nie zetrze czarnej szminki. Stojce przy niej dwie dziewczyny w garniturach przebray si za synnego otoko-yaku Asami Hikaru, czyli aktork eskiego teatru Takarazuka odtwarzajc mskie role - w tym sezonie melancholijnego paryskiego amanta, prawdziwego amacza serc (innymi sowy s dziewcztami udajcymi dziewczyn udajc chopaka). Po ich lewej stronie samotna i bardzo ponura nastolatka w strojnym kimonie, jakie nosiy kurtyzany, lecz z laserow broni zamiast wachlarza, pali papierosa, robic ostatnie poprawki twarzy, ktr malowaa od godziny. Nieopodal jedyny transwestyta - o ile wzrok mnie nie myli, bo na mostku Jingu niczego nie mona by pewnym -wyrwnuje przd lateksowej czerwonej sukni, pod ktr obsuna mu si wypchana pier. W miar zbliania si poudnia nadciga jeszcze wiele, wiele innych cos-playerek, ktrych nie znam: dwie dominy, jakich nie powstydziby si aden zachodni klub S/M, prezentuj ostre makijae, lateksowe gorsety i krciutkie spodenki, spod ktrych wystaj poczochy kabaretki. Do tego niebotyczne szpilki, skrzane pejcze w doniach i grone spojrzenia wywiczone wczeniej w dugich sam na sam z lustrem nie pozostawiaj wtpliwoci, e mamy do czynienia z dowiadczonymi artystkami. Tu po nich pojawiaj si najpierw trzy faszywe ofiary wypadku zawinite w bandae schlapane czerwon farb, a kilka sekund pniej dwa bliniacze stworzenia wampiropodobne, ktre wygldaj, jakby wanie wstay z grobu i pierwszy raz od dawna wyszy na wiato dnia. Maj twarze kredowobiae i usta wyranie spragnione krwi. Kilku fotografw rzuca si w ich kierunku, przygotowujc obiektywy, a oni, czy te one, zastygaj w wystudiowanych pozach i szczerz plastikowe ky. Obecno cameko stanowi integraln cz zabawy w kosupure. Zawsze s to mczyni; przewaaj panowie kolo czterdziestki, ale jeden siwiuteki dziadunio, przygity do ziemi pod ciarem lat i sprztu fotograficznego wartego kilkaset tysicy jenw, z niespodziewan dziarskoci co niedziela uwija si wrd cos-playerek. Cameko to amatorzy robicy zdjcia dla wasnej przyjemnoci (w ktrej szczegy nie bd wnika), ale zdarza si, e sprzedaj je prasie i to niekoniecznie przyzwoitej,

65 gdzie od czasu do czasu ukazuje si wizerunek cos-playerki w niezamierzonym przez ni pornograficznym kontekcie. Zdarzaj si cameko polujcy na nieprzyzwoite ujcia, ale to ryzyko zabawy, na ktre - chcc nie chcc - godz si dziewczta. Teoretycznie fotograf zawsze najpierw powinien spyta dziewczyn o zgod, a na koniec podana jest wymiana wizytwek, tak mwi etyka kosupure. Nie wolno robi zdj z zaskoczenia i surowo zabronione s fotki z dou", ktre mogyby pokaza, co cos-playerka nosi pod spdniczk. Wrd nieszkodliwych poczciwcw pstrykajcych zgodnie z etykiet i bez zych intencji zawsze moe jednak zdarzy si jaki otaku, wir. Tak czy inaczej, wida, e dziewcztom zaley na zainteresowaniu cameko. Gwiazd dnia jest dzi drobniutka, ufarbowana na blond dziewczynka w stroju krliczka Playboya". Moe ma siedemnacie lat, moe troch wicej, bo w przypadku Japonek wygldajcych zawsze o wiele modziej, ni wskazuje ich metryka, atwo si pomyli. Krliczek, chwiejc si niepewnie na wysokich szpilkach, przybiera seksowne pozy przed wycelowanymi w jej posta obiektywami. Ma ledwo zarysowane piersi i chudziutkie nki, ale wtajemniczona widownia potrafi doceni to, co dla nas, gaijinw", jest nieczytelne: jej cudowny kostium i wysiek, by sprosta ideaowi, maestri, z jak opanowaa zestaw gestw i pz. Cud transformacji w ulubion posta. Fakt, i warunki fizyczne modziutkiej cos-playerki s odmienne od tych oczekiwanych od krliczkw w ich amerykaskiej ojczynie, nie stanowi przeszkody i nie czyni jej mieszn, podobnie jak nie jest mieszny kilkudziesicioletni aktor kabuki grajcy mod dziewczyn. Na mostku Jingu kostium czyni ci tym, kim chcesz by. Dlatego cameko nie opuszczaj japoskiej wersji krliczka ani na chwil i w bysku fleszy nastolatka staje si gwiazd. Czar trwa do zachodu soca, gdy mostek Jingu zaczyna powoli pustosze; do nastpnej niedzieli bdzie po prostu betonow kadk nad torami, niczym wicej. Nie tylko dziewczta i nie tylko w Japonii marz czasem, by by kim innym. Od pragnienia bycia Um Thurman z Kill Bill do przebrania si za Um i wyjcia w tym stroju na ulic dla wikszoci z nas wiedzie jednak duga droga (z wyjtkiem moe karnawau 66 i Halloween). W przeciwiestwie do nas japoskie dziewczta z Harajuku mog co niedziela spdzi par magicznych godzin w kostiumie ulubionej postaci. Fakt, i Japoczycy nie widz w tym nic specjalnie dziwnego ani miesznego, wynika z istoty kultury uniformw: przebieranki stanowi tu uznan form artystycznego wyrazu. Poza tym modym dziewcztom wolno bawi si wicej ni chopcom, dopki przestrzegaj regu waciwego czasu i miejsca. Transformacja shjo w postaci z manga czy anime odbywa si z ca japosk grzecznoci i - przynajmniej na pozr - na mostku Jingu rebelii jest tyle, co na kostiumowej zabawie w przedszkolu. Nawet jeli przytaczajca wikszo postaci, w jakie wcielaj si cos-playerki, stanowi antytez poprawnej japoskiej kobiecoci, nie ma ryzyka, e dziewczta zapomn si i rusz w miasto zbrojne w swoj wojownicz tosamo. Pedagodzy i obrocy moralnoci nie przywizuj zatem wikszej wagi do kosupure. Najwaniejsze, by cos-playerki zdyy przebra si w swoje poniedziakowe uniformy i z powrotem sta si takimi, jakimi chce je widzie spoeczestwo nie uznajce ekstrawagancji na co dzie. Gdyby elevatorgirl, wcielajca si co niedziela w potn bogini Amaterasu, przysza tak do pracy, odrzucajc jedyny

waciwy na t okazj uniform windziarki, system zmiadyby j jak walec motyla. Wszystkie te Eleganckie Gotyckie Lolity, Wampiryczne Ksiniczki i obdarzone niezwyk * moc Ksiycowe eglarki egluj sobie przez kilka niedzielnych godzin po przestrzeni fantazji, by potem grzecznie pojecha do domu. Za tydzie wrc na mostek Jingu w nowym kostiumie. Da si porwa spod Hachik Bd czeka pod Hachik", mwi mj m, ktry w czasie swoich pobytw w Tokio mia w zwyczaju samotne wyprawy do Tower Records na Shibuya w czasie, gdy ja oddawaam si badaniom antropologicznym" w dziaach odzieowych depato, wielkich domw towarowych. Jest taki miy moment w oswajaniu miasta, gdy dostrzega si na jego mapie ulubione miejsca spotka. Na Meguro by to gargamel", czyli wspomniany hotel mioci, na Harajuku mostek Jingu, a na Shibuya wanie Hachik, czyli Wierny Pies, 67 ktrego znalazam" w pierwszych dniach pobytu w Tokio. Shibuya, oddalona tylko o jeden przystanek od Harajuku, to wielka handlowo-rozrywkowa enklawa przycigajca swymi atrakcjami fale (zwaszcza modych) tokijczykw. Podobno w tygodniu co wieczr przyjeda tu okoo stu tysicy modych ludzi, a w weekendy liczba ta wzrasta do dwustu pidziesiciu. Czyni to Shibuya, modn dzielnic butikw, kin, barw i hoteli mioci, prawdopodobnie najwikszym na wiecie miejscem modzieowych spotka. Naprzeciw potnej i ruchliwej jak mrowisko stacji stoi figurka Hachik, Wiernego Psa. Ten niepozorny pomnik gincy w zakurzonej nieco zieleni krzeww to najsynniejsze w caej Japonii miejscem randebu, czyli randez--vous, randek. Uwieczniony w brzie niewielki piesek z czujnymi uszami nalea do profesora Ueno Eisaburo. Mia w zwyczaju co dzie odprowadza swojego pana na stacj, by potem czeka w tym samym miejscu na jego powrt z uniwersytetu. Zawzicie machajc ogonem, bez trudu wywsza znajom posta i rzuca si jej na powitanie z ca spontanicznoci swojej psiej natury. Dwudziestego pierwszego maja 1925 roku profesor Ueno jak co dzie poegna swojego psa na Shibuya i pojecha do pracy, gdzie dosta wylewu i zmar. Zwierzak nie doczeka si wic ju swojego pana, ale mimo to zawsze o pitnastej trwa na posterunku, z nadziej wpatrujc si w tum podrnych. Pracownik stacji Shibuya, ktry by kiedy ogrodnikiem profesora Ueno, a potem inni miejscowi i przyjezdni zaczli karmi pieska i dba o niego. Samotny pies czekajcy na pana, ktry nigdy ju nie przyjedzie, wrs w pejza Shibuya. Wieci o jego wzruszajcej wiernoci zaczy zatacza coraz szersze krgi i piesek sta si symbolem lojalnoci tak cenionej i podziwianej przez Japoczykw. Skromny towarzysz profesora Ueno by teraz sawnym Hachik, Wiernym Psem, a ludzie z rnych stron przyjedali na Shibuya tylko po to, by go zobaczy i pogaska na szczcie. Dni zmieniy si w miesice i lata, a Hachik, sam ju niemody i w coraz gorszym zdrowiu, cigle czeka. Sidmego marca 1934 roku znaleziono go martwego w tym samym miejscu, gdzie spdzi ostatnie dziesi lat, wygldajc swojego pana. Hachik odszed do psiego nieba we nie. Wiadomo 68 o jego mierci dostaa si na pierwsze strony gazet, w Japonii ogoszono dzie aoby, w witynich buddyjskich odprawiano specjalne naboestwa, a pragnienie dodatkowego uhonorowania zwierzaka sprawio, e byskawicznie zebrano fundusze

na pomnik. W kwietniu 1934 roku figurka psa zostaa uroczycie ustawiona dokadnie w tym miejscu, gdzie Hachik zwyk za ycia siada i czeka. Po kilku latach nastay jednak czasy, gdy armaty liczyy si bardziej ni sentymenty, i pomnik przetopiono na potrzeby trwajcej wojny. Po jej zakoczeniu okazao si, e tokijczycy tskni za Hachik i jego powrt uwaaj za jedn z najwaniejszych rzeczy w swoim zrwnanym z ziemi miecie. W 1948 roku Takeshi Ando, syn twrcy pierwszego pomnika, stworzy nastpn podobizn pieska i ta stoi na Shibuya do dzi. Do zobaczenia pod Hachi", umawiaj si tokijczycy, a u stp pieska mona nieraz znale przyniesione mu dary; moe skadaj je najstarsi tokijczycy, ktrzy pamitaj Hachik w jego ziemskiej postaci? Jeli ma si ochot na Tokio takie, jakie dominuje w imaginaum Zachodu, okolice Hachik to dobry wybr, moe nawet najlepszy. Piesek stoi w pobliu ruchliwego skrzyowania, do ktrego maj sabo zachodni filmowcy. Gdy wychodzimy poudniow bramk ze stacji Shibuya, po lewej stronie mamy wic Hachik, a naprzeciw zbieg czterech ulic i potne telebimy, na ktrych migaj przykuwajce wzrok reklamy; raz jest to japoski zesp popowy zoony z modziutkich androginicznych tarento, kiedy indziej gwiazda w kimonie zapowiadajca koncert sentymentalnej muzyki enka albo - z jakich powodw - wirtualny dinozaur, zielony i wyupiastooki, szczerzcy ky i tupicy ponad morzem gw mijajcych si na skrzyowaniu. Zgiek ludzkich gosw, muzyka pynca z reklam, oguszajcy wrzask megafonw, przez ktre najrozmaitsze grupy polityczne gosz tu swoje pogldy, i warkot samochodowych silnikw skadaj si na kakofoni, pord ktrej niewzruszony kundel czeka na swojego pana. Ponad jednostajny haas co jaki czas wznosz si wysokie gosy modych dziewczt, ktre z wielkich koszy rozdaj przechodniom chusteczki higieniczne z reklamami. Jakim akustycznym cudem ich widrujce w uszach zachty i podziko69 wania s w stanie przebi si na powierzchni morza dwikw. Mczyni i kobiety, chopcy i dziewczta, wygldajc tych, z ktrymi si umwili, razem z Hachik patrz w kierunku stacji, usiujc wyowi z tumu znajom twarz. Zawsze z telefonami komrkowymi, ubrani wedug najnowszej mody, ktrej zmieniajce si co kilka tygodni trendy ledz jak nikt na wiecie, poprawiaj nienagannie czyste konierzyki koszul, fadki sukienek, przyczepione do torebek maskotki, pal papierosy i strzepuj popi do modnych w tym sezonie kieszonkowych popielniczek, ktre w przyszym tygodniu stan si passe. Co chwila ze stacji wylewa si kilkusetosobowa fala ludzi, ktrzy przyjechali na Shibuya kolejnym pocigiem, i przewala si koo Hachik. Cz oczekujcych zostaje przez ni porwana i znika, a na jej miejsce pojawiaj si nowi i zajmuj strategiczny punkt obserwacyjny. Przychodziam pod Hachik, nawet jeli nie byam z nikim umwiona. Lubiam komfort, jaki dawao mi bezkarne przygldanie si ludziom zjednoczonym na moment spoeczn sytuacj oczekiwania. Mogam udawa, e te na kogo czekam, a tak naprawd oddawa si przyjemnociom podgldaczki, co na og nie jest atwe w Japonii, gdzie gapienie si na kogo uchodzi za wyjtkowo niegrzeczne. Niczym awica ryb, mijajca przeszkod, przepywali z moich obu stron mczyni w ciemnych garniturach, uczniowie w uniformach, kobiety z zakupami opakowanymi piknie jak prezenty. Upajaam si cudown rnorodnoci japoskich twarzy, ktre jeszcze niedawno wydaway mi si takie same, a teraz rozkwitay w bujn

wielo ksztatw owalnych i podunych, barw porcelanowojasnych i ogorzaych, oczu-szparek niemal niewidocznych spod cikich powiek, oczu po europejsku okrgych. Porwnywaam fantazyjne stroje, rozpoznajc trendy lansowane wanie przez japosk mod, i nie bez zmysowej przyjemnoci podgldaam spod oka smukych modziecw ubranych i uczesanych z tak sam starannoci jak dziewczta. Czytaam kuriozalne angielskie napisy na ich koszulkach, podziwiajc wdzik tych morskorolinnych cia, ktrych blisko w najwikszym nawet toku rzadko jest uciliwa czy nieprzyjemna. Nawet wrd tutejszych 70 bezdomnych, licznie zaludniajcych ulice Shibuya i te lubicych si sobie pod Hachik, rzadko trafiay si typy niechlujne; nigdzie poza Japoni nie widziaam, by bezdomni kad woln chwil wykorzystywali na robienie prania, ktre zawsze suszy si na sznurach koo ich biednych bud w parku Ueno czy Centralnym. Zdarzyo si raz czy drugi, e osoba, ktr dyskretnie badaam wzrokiem spod ciemnych okularw, odchodzia szybciej, ni bym sobie yczya. Kiedy ruszyam wic po prostu w lad za obiektem mojej obserwacji. Potem weszo mi to w krew i przyjedaam pod Hachik po to wanie, by da si porwa. Najpierw wybieraam na chybi trafi osob wrd oczekujcych, prbujc wyobrazi sobie, kim jest i na kogo czeka, a potem niecierpliwilimy si, dopki nie pojawia si trzecia posta dramatu. Dalej ruszalimy razem, z tym e ja byam zawsze kilka krokw z tyu. Mogam wic na przykad tropem dwch modych kobiet pochonitych oywion rozmow trafi do popularnej kawiarni niedaleko stacji Shibuya, serwujcej wycznie chiizukeki, czyli cheese cake, sernik. W eleganckiej gablocie kusio nasz wzrok kilkanacie jego wysublimowanych rodzajw, bo Japoczycy tak polubili to ciasto, e zjaponizowali je z prawdziw maestri. Dowodem tak typowej dla kultury Nipponu perfekcji w przyjmowaniu i przetwarzaniu obcych wzorw byy mae dziea sztuki cukierniczej. Podsuchujc, jak nieznajome rozmawiaj, jak po namyle punktowanym postukiwaniem w gablotk wymanikiurowanymi paznokciami wybieraj deser, postanowiam zosta z nimi duej. Patrzyam, jak kroj dziwnie wygldajce ciasteczko na malekie higieniczne ksy, jak powtarzaj raz po raz: Kawali", opowiadajc sobie jak histori zbyt skomplikowan na mj skromny zasb japoskich sw i na koniec odwayam si sprbowa identycznego deseru. Sernik o smaku zielonej herbaty matcha, zielony jak ona, ozdobiony kropl bitej mietany i paroma grudkami czerwonawej fasoli cieszy wprawdzie oko, ale skania mj zachodni jzyk do ostronoci. Domieszany do lekkiego serowego kremu herbaciany puder, podobny do uywanego w ceremonii herbacianej, nadawa zasadniczej czci deseru gorzkawy, zioowy posmak, fasola bya mczna i bardzo sodka, jej skrka 71 chrupica od karmelu, mietana gsta i cika. Ta nieprawdopodobna i o dziwo smaczna kombinacja smakw i konsystencji bya moj ma przygod, zmysowym spotkaniem z Japoni. Smakowaam wic kontrast midzy tym, co znaam jako sernik, a jego japosk mutacj, zielonym UFO sernikw, i egnaam wzrokiem dwie kobiety, ktrych dalsze plany ju mnie nie interesoway. Staraam si wprowadza w moj perwersj urozmaicenie, wybierajc pod Hachik osoby jak najbardziej rnorodne. Innego dnia wic dwch modziecw o twarzach opalonych, w kolorze wdzonego kurczaka, w za duych czarnych garniturach, z

trwa ondulacj rozjanion na brudny blond, czyli w uniformie mafii zwanej tuyakuza (bo oczywicie w Japonii mafia te nosi uniformy!), zabrao mnie tylko kilkaset metrw dalej. Tam, stanwszy strategicznie koo przejcia dla pieszych, zaczepiali mode dziewczyny i namawiali je do zarobienia szybkich pienidzy w porno biznesie. Z wystudiowanym umiechem zwracali si do przechodzcych obok nastolatek, wybierajc je wedug jakiego sobie znanego kryterium, ktrym nie bya rzucajca si w oczy uroda. Jedne dziewczta - i te byy w zdecydowanej wikszoci - wymijay szemranych amantw szybko i bez sowa ze skromnie spuszczonymi oczami, inne przystaway, wdaway si w pogawdk, chichoczc i trzepoczc rzsami. Kiedy indziej z trzyosobow rodzin, ktrej zygzakowatym tropem ruszyam spod Hachik, kupowaam kimono wraz ze wszystkimi dodatkami dla ich malutkiej, troszk zbyt okrgej crki i dlatego sporo czasu spdziam w jednym z depato, gdzie tradycyjne japoskie stroje prezentoway manekiny o wyranie kaukaskich rysach. Po upywie godziny udawanie, e te zastanawiam si nad zakupem czego, zaczynao stawa si podejrzane, w kocu jednak creczka wybraa jasnobkitne kwieciste kimono z waciwymi dla swojego wieku i niezamnego stanu dugimi rkawami, a przymierzywszy je, z nieatrakcyjnej i niezgrabnej osoby w dinsach na moich oczach przeobrazia si w pikno. Innym razem za dwiema starszymi paniami ubranymi kosztownie i z gustem, do ledzenia ktrych skoni mnie nalecy do jednej z nich pudel z kokard i w sonecznych okularach, zawdrowaam do sex shopu, gdzie urocza sprzedawczyni powitaa 72 nas ukonem oraz serdecznym: Irrashaimase!, jak w kadym innym sklepie. Panie, nie przestajc mwi wysokim gosem, przechadzay si pord pek z towarem, gaszczc wystajcy z eleganckiej torebki eb pudla, spokojnego jakby by wypchany. Przy wyjciu ekspedientka o czarownym umiechu obdarowaa mnie katalogiem z ofert promocyjn, ktrej niektre pozycje, pewnie te najatrakcyjniejsze, objanione zostay po angielsku i do dzi zastanawiam si, do jakiej erotycznej przyjemnoci przeznaczone zostao urzdzenie okrelone mianem lovelyfork. Na Zachodzie niektrzy syszeli o brazylijskim widelcu", ale nie o uroczym", i albo co mi umkno, albo to mia by pork lub, co jako bardziej wyobraalne, cho te nieoczywiste - cork. Katalog z ofert sex shopu zgubiam gdzie po drodze, w jednym z tokijskich barw lub pocigw, jak tysic innych reklam i broszurek, ktre znajdowaam albo dostawaam na ulicy i obiecywaam sobie przejrze i przestudiowa z naukow wnikliwoci. Gdy ju wybraam sobie przewodnika pod Hachik, gotowa byam do powice i na przykad ktrego dnia z utlenion na blond nastolatk z niebieskimi szkami kontaktowymi w skonych oczach czekaam a przez godzin na spniajcego si chopaka. Patrzyam na jej wosy i mylaam o wszystkich czekajcych blondynkach wiata, ktre urodziy si rudymi, szatynkami, kruczymi brunetkami, aby w ktrym momencie ycia ulec terrorowi zachodniego ideau kobiecej urody. Pono mod na Barbie, wci obecn na ulicach Tokio, wypromowa jeden z butikw na Shibuya, ktrego ekspedientki wystrojono tak na prb w rocznic urodzin anorektycznej laleczki. Chwyt zadziaa i na ulicach Tokio pojawiy si klony Barbie. Ta spod Hachik rozmawiaa przez oczywicie rowy telefon komrkowy, a potem sprawdzia makija w rwnie rowym lusterku w ksztacie serca, wycigna zalotk i podkrcia rzsy, mrugajc przy tym oczami, jakby wanie wynurzya si z wody. Narzeczony, ktry, ku naszej uldze, w kocu si pojawi, mia podobnie

rozjanione wosy misternie wymodelowane wwielokolczastego irokeza, buty z wowej skry, byszczce spodnie opite na chudych chopicych biodrach i koszulk z napisem informujcym nas, e Sexy Cowboy Go Fast sice 1998. Powitali si bez pocaunku, bo w Japonii tylko gaijini" s tak nieprzyzwoici, a oni 73 przecie tylko przebrali si za cudzoziemcw. Ani niebieskie szka kontaktowe, ani blond wosy nie oduczyy ich japoskiej powcigliwoci w okazywaniu uczu. Rami w rami, w przyzwoitej odlegoci od siebie, ruszyli w kierunku Wzgrza Hoteli Mioci, a ja o dwa kroki za nimi. Zostawiajc Barbie i seksownego cowboya w jednym z rabu hoteru, znajdowaam kolejnego przewodnika, ktry nigdy nie mia si dowiedzie, jak rol odegra! w mojej maej tokijskiej przygodzie. Dziki anonimowym postaciom spod Hachik granice mojego Tokio rozszerzay si, a jego topografia stawaa coraz bardziej zoona. Idc ich ladem i bdc przez nich bezlitonie porzucana, wpltywaam si w jakie uliczki, pogmatwane przez zoliwego albo opitego sake demona, ktry chichota szyderczo, patrzc na moj bezradno. Wpadaam do podziemi handlowych i wyjedaam z nich ruchomymi schodami w miejscu, ktrego nigdy wczeniej nie widziaam na oczy. Naziemne przejcia wydaway si znika, gdy prbowaam nimi wrci do znajomej stacji; dematerializoway si w pulsujcej szaroci jakiego wieczoru i by moe pojawiay znw kawaek dalej, jak gdyby nigdy nic. Wystarczyo, e zacz pada deszcz, a pejza zmienia si na tyle, e przestawaam go rozpoznawa. Miasto roso nade mn, wok mnie i pod ziemi, gdzie z wielopitrowych stacji metra wjedaam wprost do domw towarowych, fryzjerw, paczinko, barw karaoke, kawiarni, salonw masau; w sam rodek wiata gstego, penego zapachw; a potem do kolejnych pocigw, ktre wiozy mnie dalej, wynurzay si i znikay pod ziemi. Wysiadaam na stacjach zauroczona brzmieniem ich nazw, irracjonalnym przeczuciem przygody, jaka moe mnie tam spotka, i wchodziam do jednego z niepozornych wskich budynkw, by zapa oddech, napi si kawy, by moe nawet wyj plan Tokio i spbowa si na nim odnale. Malutka, niewinna na pozr kawiarnia okazywaa si tymczasem bram prowadzc w labirynt peen drzwi, schodw, schodkw i wind, rozrastajcy si jak korytarze w mrowisku, w ktrym mona spdzi cay dzie, a potem wyj na powierzchni w zupenie innej jego czci. Na przykad w Ginzie na Chu-dri, gdzie zapadaa ju noc, mimo i zeszam pod ziemi w soneczne popoudnie. Tam kupowaam 74 w automacie puszk mocnej kawy i oszukujc zmczenie, dawaam dalej nie si miastu. Po kilku miesicach, gdy wietlista jesie zmienia si w wilgotn, przejmujc chodem zim, a ta w kapryn wiosn kwitncych wini, zauwayam, e mam w pamici wasn map Tokio, a niewy-mawialne i niezapamitywalne niedawno nazwy jego barw, stacji, parkw i wity bez trudu ukadaj si w moich ustach. Oto jedyny sposb na Tokio: wczy si bez specjalnego planu, ale wytrwale, trzyma si z daleka od zorganizowanych wycieczek, ledzi kroki tymczasowych przewodnikw, nikomu jednak nie wierzc do koca, jedzi pocigami, takswkami i chodzi, chodzi; czu miasto pod stopami, wszy, pozwala sobie na gubienie si i ton w erotyczno-katastroficznych fantazjach. I nie dziwi si pojawiajcemu si nagle uczuciu, ktre wydawao si na pocztku tak niewiarygodne, uczuciu, e oto zaczyna si to marsjaskie miasto coraz bardziej

lubi, e mona by tu (czemu nie?) zosta na zawsze. Najbardziej rzucajc si w oczy cech naszej ulicy i caego naszego ssiedztwa, ba, prawie wszystkich innych dzielnic mieszkalnych Tokio, bya zwyka brzydota. (...) Kiedy jednak Matsuda--san opisywa nam t okolic, byo jasne, e on widzi co innego. Widzia spoeczno. T. R. Reid Confucius Lives Next Door III. Ssiedztwo Przeznaczenie jest ju niedaleko Po dwugodzinnej jedzie z lotniska Chizuko poinformowaa mnie, e moje przeznaczenie jest ju niedaleko". Zbliaymy si do dzielnicy, w ktrej miaam mieszka, i po skrceniu z szerokiej ulicy zagbiymy si w uliczk niewiele szersz ni przedpokj w europejskim mieszkaniu. Oprcz bardzo oglnych informacji, nie wiedziaam jak wyglda bdzie moje lokum i zeraa mnie uzasadniona ciekawo. W jednym z e-maili Chizuko napisaa, e ma ono skromny rozmiar, ale jest bardzo demokratyczne", co zaintrygowao mnie na tyle, e nie mogam si doczeka, a naocznie przekonam si, na czym moe polega w demokratyzm" i ju mog zdradzi, e mi si to nie udao. Prawdopodobnie jednak, i to tylko dwie z moliwych hipotez, Chizuko miaa na myli prawdziwie demokratyczn przecitno mojego mieszkania lub fakt, e demokratycznie" nie stwarzano trudnoci, by zamieszkali w nim gaijini". Przez chwil jechaymy wzdu pytkiej wskiej rzeczki o nazwie Nomi, ktr uwiziono w betonowym oysku ze cianami tak wysokimi, jakby konstruktorzy bali si, e ten bezbronny strumyk zbuntuje si przeciw ludzkiej zbrodni i ucieknie. Po dnie Nomi jedziy jakie dziwne maszyny, jaskrawo pomalowane niby-koparki, 77 ktre zamiast yki do nabierania ziemi miay wielkie obrotowe szczotki. Robiy straszny haas, echo dudnio w betonowym wwozie, a zapytana o cel tych zabiegw Chizuko odpowiedziaa, e robotnicy myj rzek, bo jest brudna". Rzeczywicie, zaburzenie rwnowagi biologicznej w zabetonowanej rzeczce sprawio, e dno co rusz zarasta gszczem niemiych burych chwastw i co jaki czas trzeba je zdziera. Po obu stronach wizienia rzeczki Nomi rosy drzewa winiowe prawdziwe, due, dorodne, cignce si zwartym szpalerem, migoczce jesienn czerwieni i zotem. Sakurd", Chizuko wyszeptaa z naboestwem ojczyst nazw najsawniejszego drzewa Japonii i jej twarz rozjania si w zachwycie: Bardzo pikna sakura kwitnie wiosn". Japoczycy maj wielekro opisywan zdolno widzenia wybirczego, wic podziwiajc drzewa kwitnce nad uwizion rzek, potrafi je wykadrowa z reszty pejzau i cieszy si piknem, nie widzc otaczajcej go brzydoty. Po kilku minutach przejechaymy kolejne miniaturowe skrzyowanie i znalazymy si w moim miecie" o nazwie Ishikawa-dai, czyli Wzniesienie Kamienistego Strumyka. Prawie jestemy", oznajmia Chizuko i wydaa z siebie jeden z tych uroczych japoskich pomrukw, ktry prawdopodobnie oznacza rado. Najpierw minymy bank Mizuho i malutki posterunek policji z wizerunkiem latajcej myszki Pipi-chan nad wejciem, a potem, o wos, zaplecze jakiej malutkiej restauracji, przy drzwiach ktrej tkwi plastikowy kube peen rybich szkieletw niczym resztek po uczcie Golluma, ktry w kocu najad si do syta. Jej wacicielka w domowym kimonie i wielkim fartuchu, uniformie gospody

domowych, krztaa si w pobliu, szorowaa akurat fragment asfaltu przed swoim domem, ktrego drzwi, tak jak inne, wychodziy wprost na jezdni. Przejechaymy niemal po jej stopach obutych w drewniane klapki geta, ale nie zwrcia na nas uwagi, skupiona, zgita w kabk, zajta czynnoci, ktra nikomu nie przyszaby do gowy w moim kraju. Mimo i wydawao si, e midzy naszym samochodem a cianami budynkw nie ma przestrzeni wystarczajcej, by dorosy czowiek przecisn si bokiem, swobodnie przejeday obok nas dziesitki ludzi na rowerach, a midzy 78 pojazdami lawirowali piesi. Zycie w wiecznym toku, w malutkim mieszkaniu, z ktrego mona poda ssiadowi sos sojowy, wycigajc rk z okna kuchni, wyksztaca umiejtnoci nieznane ludziom przywykym do wikszej przestrzeni. Rowerzyci kluczyli wic midzy samochodami z wdzikiem cyrkowych akrobatw, a kierowcy nie irytowali si na tych wolniejszych uytkownikw drogi: kobiety z zakupami i dziemi, robotnikw, urzdnikw i uczniw objuczonych wielkimi skrzanymi tornistrami. Niektrzy rowerzyci rozmawiali przez telefony komrkowe, inni jedn rk mieli zajt bagaem, ale nikt na nikogo nie wpada, w caym tym zamieszaniu sprawiajcym wraenie totalnego chaosu nie dochodzio do adnych wypadkw, jakby jakie tajemnicze prawo fizyczne nie pozwalao dwm osobom zbliy si do siebie na odlego groc kolizj. Ucze gimnazjum w ciemnym mundurku przecisn si w szparze midzy naszym samochodem a cian domu; nonszalancko prowadzi rower jedn rk, nie odrywajc wzroku od trzymanego w drugiej grubego komiksu manga. Wszdzie na Ishikawa-dai suszyy si niezliczone iloci prania. Fakt, i japoskie gospodynie wydaj si robi pranie kilkakrotnie czciej ni gdziekolwiek indziej, podyktowany jest nie tylko tak chwalebnym zamiowaniem Japoczykw do higieny, ale te koniecznoci wymuszon bardzo wilgotnym klimatem i le ogrzewanymi mieszkaniami. Ple i grzyb rosn w nich bujnie i bez obaw, e czowiekowi kiedykolwiek uda si je pokona. W kadym sklepie drogeryjnym dostpne s w duym wyborze rodki przeciw kabi, czyli wszelkim pleniopodobnym grzybom, i saszetki z elem, absorbujcym wilgo, a nawet cae zrobione z nich pokrowce na cenniejsze ubrania. W porze deszczowej nie sposb jednak unikn niemiej niespodzianki w postaci spleniaych butw czy kimona pokrytego brzowymi kropkami wilgoci. Na plastikowych pajkach", okrgych albo czworoktnych, powieway wic rczniki, skarpety i bielizna; wszdzie - na balkonach, dachach, kadym skrawku wolnej przestrzeni. Futony i pociel zwisay z balustrad i okien, a czasem wietrzyy si rozoone na stojcych przy domach rowerach. Przez otwarte okno samochodu syszaam, jak tysice 79 rcznikw i przecierade furkocz na wietrze niczym agle i czuam delikatny zapach wieego prania. Kwiaty kwitnce w doniczkowych ogrdkach, pranie i czerwono-te reklamy, stojce co kilka krokw automaty z napojami i papierosami wyrniay si plamami kolorw jak przypadkowe chlapnicia farby na szarym tle domw mojego" ssiedztwa. Reklamy i billboardy ozdabiay waciwie wikszo budynkw i byy w stosunku do nich nieproporcjonalnie due. Pikne i zupenie nieczytelne dla mnie znaki informoway o nazwach lokali i serwowanych w restauracjach specjaach: o wieym sushi, tempurze, kluskach ramen i shabu-shabu, jak tumaczya mi Chizuko.

Wrd napisw po japosku tylko co jaki pojawiay si angielskojzyczne. Taylor Fujimura", przeczytaam szyld na rogu kolejnej uliczki, w ktr skrcia Chizuko, powtarzajc fraz o zbliajcym si przeznaczeniu". Ktem oka zobaczyam wntrze starowieckiego zakadu krawieckiego, w witrynie ktrego lea! otwarty katalog z zachodni mod sprzed dwudziestu lat, mczyzna na zdjciu mia marynark z podwinitymi rkawami, a jego towarzyszka falbaniast sukni i fryzur w stylu modej Brooke Shields, obok umiecha si may maneki neko z ap wzniesion w gecie powitania. Tu za progiem sta rzd butw zdjtych przez klientw. To adna okolica", powiedziaa moja towarzyszka, a ja z grzecznoci przyznaam jej racj, cho nie byam przekonana; domy wiksze wprawdzie, lecz rwnie betonowe i niezgrabne, odsuny si od siebie, zostawiajc miejsce dla niewielkich ogrdkw, w ktrych niemal adne drzewo nie miao naturalnego ksztatu. Poprzycinane, sztukowane bambusowymi protezami, na ktrych wspieray si gazie, mwiy o estetycznym wysiku i pracy, ktre mieszkacy tych nieadnych betonowych rezydencji woyli w to, by ich drzewka byy doskonalsze, ni chciaa natura. Droga pia si teraz ostro pod gr, nagle spokojna, niemal bezludna, bo gwna ulica zostaa za nami. Gdy pokonaymy wzgrze, przed naszymi oczami wyrs zbudowany na jego szczycie piciopitrowy nowiutki manshon; To tu", podniosa rk Chizuko i zaparkowaa samochd przed domem, w ktrym miaam spdzi dwa lata. 80 W Dobrej Godzinie Mj dom nazywa si Bon Hour. Jak niemal wszystkie tokijskie rezydencje typu manshon, obdarzony zosta cudzoziemskim imieniem. Sunny Hill, Palce Home, New Garden, La Chateau i podobne nazwy w rnych wersjach angielskiego czy francuskiego, jzykach najbardziej kojarzcych si Japoczykom z zachodni elegancj, ozdabiaj fronty tokijskich manshonw. Fakt, i na przykad Soneczne Wzgrze nie tylko nie jest soneczne, ale ley w dolinie, nie ma adnego znaczenia. Ten, kto nadawa imi mojemu domowi, postanowi dla lepszego efektu francuskie bon poeni z angielskim hour. Gdy reklamuje si na plakatach czy w czasopismach takie nowe manshony, prawie nigdy nie pokazuje si ich naturalnego otoczenia, lecz komputerowo wygenerowany lasek lub bambusowy gaj, po ktrym lad zagin p wieku temu. Nikomu jednak nie wydaje si to przeszkadza; tak jak kostium waniejszy jest w Japonii od zawartoci, tak wizerunek wydaje si prawdziwszy od rzeczywistoci. Bon Hour by betonowy, jak na manshon niezbyt duy, oboony czym, co imitowao czerwon ceg, pachncy jeszcze nowoci, nie najbrzydszy. Na reklamie, ktr potem zobacz na stacji Ishikawa--dai, Bon Hour stoi na duym placu wrd drzew, ale naprawd po jego obu stronach, na wycignicie rki, znajdoway si jednorodzinne rezydencje; przed jedn siedzia na smyczy wielki czarny kot ze szcztkowym ogonem, uoonym w znak zapytania; przed drug, podobn, ale jeszcze bardziej okaza, starszy mczyzna w fartuchu w Kubusie Puchatki strzyg zakrzywionymi noycami kolekcj drzewek bonsai. Na nasz widok wyda z siebie wowate Wssssss", jeden z japoskich dwikw oznaczajcych niezadowolenie. Podejrzenie, e to jego przeronitym zapdom estetycznym kot ssiada zawdzicza swj przycity ogon, pojawio si w mojej gowie i zostao tam na zawsze. Nie bdc w stanie znie dziko rosncego ogona, zapa go i zrobi z naturalnego kota, kota bonsai. Wprawdzie wikszo tokijskich kotw ma krtkie ogony i

mwiono mi, e jest to ich cecha genetyczna, ale nigdy do koca w to nie uwierzyam. Matsura", przeczytaam na drzwiach domu ssiada od bonsai, a Chizuko wrczya mi klucz. Okazao si, e aby otworzy 81 drzwi, trzeba go przekrci odwrotnie ni u nas - nie w praw, lecz w lew stron. Chizuko poczekaa jeszcze tylko, by upewni si, e zdejm buty w przedpokoiku genkan, oddzielajcym to, co na zewntrz, od prawdziwego, podwyszonego o jeden stopie, wntrza mieszkania. Tu buty", pokazaa i znika w pantomimie ukonw, egnajc mnie: Bye, bye". Niezgrabnie lawirujc na jednej nodze, zrzuciam wic adidasy i zrobiam swj pierwszy krok na bosaka, pierwszy krok po japosku. Niech bdzie widok", zaklam los. Uzaleniona od widokw", zawsze przesuwam biurko do okna, aby pracujc, mc patrze na wiat. Dom jest dla mnie miejscem, z ktrego tak jak z portu wyglda si na zewntrz, antycypujc kolejne podre, dlatego te nigdy nie zasaniam okien. Nawet odwiedzajc cudze mieszkania, zwykle odruchowo sprawdzaam, co z nich wida - zwyczaj, ktrego szybko pozbyam si w Japonii, by nie wprawia w zakopotanie gospodarzy, ktrzy dawno zapomnieli, e okna su midzy innymi do patrzenia przez nie. Domy w Tokio maj ciemne okna szczelnie zasonite cikimi kotarami, ktre czsto wiesza si na odwrt - to znaczy, praw, ozdobn stron na zewntrz, a lew w stron pokoju. Popularne s te szyby z matowego nieprzezroczystego szka i zewntrzne osonki z falistego plastiku. Tokijczycy zasaniaj okna nawet wtedy, gdy nie ma adnego ryzyka, e kto mgby zajrze do rodka. Nieraz chodzi te o to, by to raczej ci, co s wewntrz, nie patrzyli na tych na zewntrz. Kotary stanowi odpowiednik spuszczonych oczu, ktre pozwalaj zachowa symboliczn granic midzy wntrzem a tym, co na zewntrz, midzy ja" a wiatem". Podobnie jak zwyczaj unikania kontaktu wzrokowego z obcym symbolicznie izoluje od innego czowieka, mimo i w zatoczonym wagonie jego ciao przylega do naszego ciaa, tak zasony oddzielaj od ssiada, ktry jest tu, za cienk ciank, przepuszczajc kady dwik. Podtrzymuj iluzj niemoliwej do koca intymnoci. W moim japoskim mieszkaniu wszystkie okna te byy zasonite, bo lokale, mimo i nieurzdzone, czsto wynajmowane s ju z kotarami. Niech bdzie widok", powtrzyam wic zaklcie i odsoniam okno pierwszego maego pokoiku. 82 By za nim dom pana Matsury, naprawd blisko. Mogam odczyta nawet napisy na metkach prania suszcego si na jego balkonie i stwierdzi z uznaniem, e lubi Kenzo oraz Gucciego. Gdybym dobrze wycigna rami i miaa tak perwersyjn potrzeb, mogabym cign ze sznurka jego bokserki. Z ssiedniego pokoju wida byo za samego gospodarza i jego bonsai. Spojrzelimy sobie w twarz i oboje cofnlimy si z rezerw. Dopiero okna sypialni pozwoliy mi odetchn z ulg. Przed moimi oczami ukaza si zarys gry Fuji, delikatny jak rysunek tuszem na starym parawanie, city stoek lekko przesonity podun chmurk; bliej szare morze dachw i kolejne domy wspinajce si na wzgrze a do stp Bon Hour. Tu przy balkonie roso obwieszone owocami drzewo mandarynki mikan; ciemne poyskliwe licie i zocistopo-maraczowe soca, jedno przy drugim, zbyt jaskrawe dla oczu wci penych szaroci. Pikne owoce, ktrych gorzki smak nie dorwnuje urodzie i ktre cigle tam bd, tak samo wiee, gdy pn wiosn drzewo ponownie zakwitnie maymi biaymi kwiatami o odurzajcym zapachu. Na

gaziach mandarynki siedziao stado jaskrawozielonych papug, nie zauwayam ich w pierwszej chwili, dopiero mj ruch sprawi, e poderway si do lotu; nage wariactwo koloru jak z obrazw Rousseau! Troch wiksze od papuek nierozczek, yjce w wielkich stadach, upodobay sobie pono te wanie okolice Tokio, zaszczycajc nas swoim haaliwym towarzystwem. Najwicej mieszka ich na kampusie pobliskiego uniwersytetu, gdzie aleja potnych drzew ginko jest ich gwn siedzib, ale mona je te zobaczy w kilku ssiednich dzielnicach. Wieczorami wracaj gromadnie z erowisk, skrzeczc i gubic jaskrawe pira. Jak mwia Chizuko, pochodz z daleka, chyba z Ameryki Poudniowej, i trzymane byy przez Japoczykw jako ptaki ozdobne. Zaczo si podobno od jednej zbuntowanej parki, ktra ucieka opiekunom z klatki, dajc pocztek caej brawnej kolonii. Polubiam je od pierwszego wejrzenia. Jeden po drugim neonowy bysk i rozchwiane gazie. Widok z Bon Hour by pierwsz niespodziank, jak zrobio mi Tokio. To pikno szczegu czekajce, by je odsoni. 83 Niespodzianka w toalecie To, co zobaczyam otwierajc kolejne drzwi mieszkania w Bon Hour, sprawio, e do koca pobytu w Japonii najbardziej stresujcym momentem w czasie odwiedzin u japoskich znajomych bya konieczno udania si do toalety. Prawdziwa rewolucja, jaka nastpia w Japonii w temacie toalet", staa si przyczyn zakopotania niejednego zreszt gaijina", ktry wychodzi z WC okryty wstydem i z poczuciem niszoci wobec technologicznego zaawansowania Nipponu. Do lat pidziesitych ubiegego wieku japoska toaleta wystpowaa przede wszystkim w wersji kucanej", bya to budka na wolnym powietrzu z dziur w podou. Nic wykwintnego, ale nawetgaijin wiedziaby, jak si zachowa. Bardziej zamoni mieli do swojej dyspozycji biae porcelanowe naczynia w niebieskie kwiatki, ktre dzi mona czasem znale na targach staroci; cudzoziemcy kupuj je i - ku konsternacji japoskich goci - wykorzystuj jako ozdobne doniczki. Pierwsze zachodnie sedesy, zakadane w Japonii w eleganckich hotelach i restauracjach, opatrzone byy stosown instrukcj obsugi w obrazkach, jak nadal mona spotka w niektrych miejscach. Po drugiej wojnie wiatowej postanowiono zrewolucjonizowa t sfer ycia i dzi Japonia jest wiatowym liderem w produkcji wszystkiego, co dotyczy supernowoczesnch toalet. W dziedzinie tej prym wiedzie stara firma Toto, ktra stworzya rwnie to co, co stao w mojej toalecie w Bon Hour. Patrzyam w zdumieniu na zestaw kilkunastu przyciskw i pokrte zamontowanych z obu stron rowego kuriozum. W kadym innym znanym mi kraju na tym miejscu staoby swojskie urzdzenie zwane sedesem, nie skaniajc do powicania mu specjalnej wizualnej uwagi. W rzymskim alfabecie napisana bya tylko nazwa firmy Toto, a wygldao toto jak fotel pilota samolotu bojowego (gdyby robiono je w kolorze rowym). I gdyby piloci uywali plastikowych kapci z napisem Hello Kitty Happy Toilet, ktre stay tam rwniutko, zapraszajc, by wsun w nie stopy. Podobno Ezra Pound cieszy si rzadkim darem odgadywania pierwotnego ksztatu ukrytego w znakach kanji, ale wikszo cudzoziemcw go nie posiada. Nie naleaam do wybitnych wyjtkw i japoskie oznakowania pozo84 staway dla mnie nieczytelne. Znaam wwczas pi kanji, ale jak si okazao nie te, co trzeba, by zrozumie dziaanie japoskiego sedesu. Metoda prb i bdw bya wic jedyn, jak mogam zastosowa. Nacisnam pierwszy przycisk, a

wwczas ze rodka wyonia si plastikowa rurka, z ktrej pod duym cinieniem wytrysna woda, na szczcie czysta i ciepa. Domyliam si, e gdybym siedziaa, zamiast zaglda do rodka jak jaki barbarzyca, odpowiednia cz mojego ciaa miaaby do czynienia z czym w rodzaju bidetu. Kolejnych prb dokonywaam, odsuwajc si jak najdalej. Oprcz rzeczy mniej czy bardziej przewidywalnych, jeli nie oczywistych (podgrzewanie deski i rne strumienie myjce i suszce), jeden z przyciskw wcza funkcj co najmniej tajemnicz. Po jego naciniciu rozlego si prawie e realistyczne szuuuugulgul", a ja obejrzaam si nerwowo w obawie zatopienia albo kolejnego prysznica, ale nigdzie nie leciaa woda. Zajrzaam dla pewnoci tu i tam. Nie leciaa. I nie powinna, bowiem by to tylko tak zwany odgos spuszczanej wody", standardowe wyposaenie nowoczesnych sedesw firmy Toto. Odgos spuszczanej wody" polega na tym, e sycha charakterystyczny odgos", ale nie leci woda i wbrew pozorom naprawd nie zmylam. Co wicej, to udogodnienie wprowadzono ze wzgldu na kobiety. Japoscy uczeni zbadali, e korzystajce z toalety kobiety zuywaj wicej wody, bo kierujc si wstydliwoci i chcc zaguszy odgosy", spuszczaj wod nie raz, lecz trzy razy: przed, w trakcie i po, co znaczy, e dwa razy sza na marne. Pomys na zaoszczdzenie marnowanej wody zosta wprowadzony w ycie i teraz kobiety mog sobie wcza odgos spuszczanej wody", wnoszc w ten sposb swj may wkad w rozwj globalnej ekologii. Widziaam w mieszkaniu znajomego artysty z East Village toalet w ksztacie wielkiego buta, ale dopiero Toto naprawd mnie zaskoczyo. W momencie, gdy Japoczycy zaadaptowali zachodni model urzdzenia znanego jako sedes, zgodnie ze swoim zwyczajem postanowili go ulepszy i skonstruowa supersedes, o jakim nie nio si nam w najbardziej freudowskich snach. Udao si im to z nawizk. Wyobrania konstruktorw japoskich sedesw posuwa si take do mielszych rozwiza ni szuuugugul" i w jednym 85 z depato, zamiast banalnego dwiku spuszczanej wody, sycha wiergot ptakw. Czeka si w kolejce kobiet, ktre wanie robiy zakupy u Armaniego czy Ferragamo, i co raz za drzwiami idealnie czystego pomieszczenia rozlega si ptasi piew, gdy kolejna klientka robi siusiu. Gdy jest ich wicej i siusiaj symultanicznie, toaleta zmienia si w rozwiergotany las. Istniej rwnie sedesy grajce kilka rodzajw muzyki, badajce za jednym zamachem mocz, krew i cinienie, a w Ginzie istnieje powicone im muzeum. W telewizyjnych reklamach producenci sedesw i gadetw niestrudzenie zachcaj do wyprbowania kolejnej nowoci. Skoro korzystanie z toalety jest naturaln i powszechn potrzeb, to dlaczeg by jej sobie troch nie uprzyjemni? Na tatami Waciwie jedynie nieprzewidywalny sedes firmy Toto odbiega od moich wyobrae o mieszkaniu troszk egzotycznym, ale do komfortowym i z grubsza normalnym. To wynajte dla mnie w Bon Hour byo typowym lokum przeznaczonym dla rodziny z klasy redniej i w spoecznej drabinie mieszka plasowao si pomidzy rezydencjami, takimi jak naleca do pana Matsury, a krliczymi norami", zamieszkiwanymi przez uboszych. Jego zasadnicz wad stanowi brak centralnego ogrzewania, ktre tokijczycy, mimo wilgoci oraz chodnej i dugiej zimy, uwaaj za zbdne, kontentujc si klimatyzatorami, ogrzewanymi od spodu stolikami kotatsu albo piecykami gazowymi. Zim temperatura w ich mieszkaniach spada wic

nawet do okoo 10 stopni Celsjusza, co, jak bd mnie bez skutku przekonywa Japoczycy, jest bardzo zdrowe". Uzasadnienie braku odpowiedniego systemu grzewczego podawane przez samych Japoczykw najczciej odwouje si do wiary w to, e marznicie jest nie tylko zdrowe", ale oglnie dobre", czyni bowiem czowieka zahartowanym, dzielnym i niema-rudnym. Japoscy bohaterowie historyczni lubili dowodzi swego mstwa, stojc godzinami w lodowatej wodzie, co czasem suy miao te zwalczaniu tak nieheroicznych pragnie jak mio cielesna do kobiety. Wiara w zbawcz moc zimna jest tak silna, i do 86 tej pory popularne jest przekonanie, e ma ono pozytywny wpyw na rozwj ukadu krwiononego niemowlt i oseski przez cay rok noszone s z goymi nkami. Jest to tym dziwniejsze dla obserwatora z zewntrz, e japoskie psy ubrane s wwczas w ciepe kubraczki i czapeczki. Gaijini", dla ktrych marznicie w pokorze nie jest godn kultywowania cnot, zwykle - tak jak ja to uczyniam montuj sobie dodatkowe klimatyzatory w kadym pomieszczeniu i, o zgrozo, nie wyczaj ich nawet na noc. Wystrj mojego mieszkania w Bon Hour stanowi mieszank wschodnich i zachodnich wzorw, ktra przyja si w ostatnich latach jako wynik zmiany stylu ycia tokijczykw. W sypialni byy nadal tradycyjne maty tatami, ale ju podogi pracowni i livingu wyoono drewnopodobnymi panelami, bardzo nowoczesna kuchnia niczym nie rnia si od modelu zachodniego, ale azienka przystosowana zostaa do japoskich zwyczajw kpielowych. Oprcz kuchennych i azienkowych szafek oraz futonu i z jakich powodw telewizora, o ktrym pomylaa zapobiegliwa Chizuko, mieszkanie byo zupenie puste. Kady, kto czsto si przeprowadza, zna to cudowne, cho niestety zudne uczucie, jakie ogarnia czowieka w takich chwilach. Uczucie, e wszystko zaczyna si od nowa. Zielonkawe maty tatami cigle pachniay wie som ryow i byy najadniejsz podog, jak kiedykolwiek miaam w sypialni. Ich dusze brzegi obszyto ciemnogranatowym ptnem. Zupenie niepraktyczne i wymagajce specjalnej troski tatami ma jednak niewtpliwy walor estetyczny, a chodzenie boso po gadkiej, grubo tkanej powierzchni dostarcza zmysowej przyjemnoci. Gdy zasypia si, tu koo twarzy czu miy trawiasty zapach, ktry wzmaga si w czasie deszczu. Na tatami mona te za dnia lee i czyta albo robi cokolwiek innego, pod warunkiem, e si jej nie pobrudzi. Dlatego na tatami nie tylko pod adnym pozorem nie wchodzi si w butach, ale nawet kapcie zostawia si za lekko podwyszonym progiem; po jakim czasie staje si to automatycznie wykonywan czynnoci. Tatami to najbardziej prywatna, intymna cz domowej przestrzeni. Wiele, jeli nie wikszo, japoskich domw cigle ma chocia jeden pokj tatami, ale przestaje to ju by regu. Czasem 87 Japoczycy przykrywaj tatami dywanami albo linoleum, na ktrych stawiaj zachodnie ka, stoy i krzesa coraz czciej uznawane przez nich za bardziej funkcjonalne i blisze ich dzisiejszemu stylowi ycia. Mimo to powierzchni pokoi najczciej podaje si w iloci mat tatami, a nie metrw kwadratowych. Wymiary jednej maty to 186 cm na 93 cm, a najmniejsze z moliwych pokojw do wynajcia - oczywicie pozbawionych wasnej kuchni, azienki i toalety - maj tylko trzy maty (okoo 5 m2)! Nieco wiksze mieszkanka o powierzchni czterech i

p maty (okoo 8 m2) wrd studentw uchodz za cakiem wygodne, tym bardziej e zwykle wyposaone s w kcik kuchenny. W pokoju tatami jest zawsze specjalna gboka szafa zajmujca jedn cian, do ktrej powinno si codziennie rano chowa zwinite fu tony, a jeli pogoda sprzyja, najpierw wywietrzy je na balkonie. W praktyce nie wszyscy skadaj i rozkadaj swoje sypialnie, a schowek wypeniaj inne rzeczy. Jednak pokj tatami chce" by pusty i taki powinien pozosta. Szybko okazuje si, e odrzuca on wszystkie meble i buntuje si przeciw pomysom na urzdzenie go. Nieskazitelne maty, jasnobeowe ciany i samotny zwj z kaligrafi to wszystko, czego wymaga takie miejsce, serce japoskiego domu. Pokj tatami nie ma drzwi, lecz fusuma, czyli przesuwane ekrany, pozwalajce na swobodne operowanie przestrzeni, ktra nie jest zamknita w sposb ostateczny. Mona wic rozsuwa fusuma i mie jeden wielki pokj albo zasuwa, dzielc mieszkanie na osobne sfery, przystosowywa wntrze do wasnego nastroju, tak jakby za kadym razem zmieniao si dekoracje teatralne. Mieszkanie w Bon Hour nastroio mnie cakiem optymistycznie. To bya dobra przestrze, doskonaa w swej ascetycznej kolorystyce i pustce. Mona by przewrci j do gry nogami i nie zauway, e podoga staa si sufitem i odwrotnie. Dom, ktry zaprasza, by dopiero nada mu sens, wypeni yciem. Tatami w sypialni i drewnopodobne panele w reszcie mieszkania stanowiy dziwny kontrast ze mieszn plastikow azienk, ktrej podog i ciany wykonano z jakiej sztucznej tawej masy. Wanna bya krtka i bardzo gboka, tak e gdy si w niej siedziao, 88 pozwalaa zanurzy si w wodzie po brod, co wyprbowaam od razu, gdy udao mi si uruchomi system grzewczy. W azience nie byo klimatyzatora i gorca woda w zetkniciu z chodnym powietrzem skraplaa si w kbach pary. Japoczycy myj si poza wann, uywaj prysznica, stojc na pododze azienki albo siedzc na niskim stoeczku, a specjalny odpyw chroni mieszkanie przez zalaniem. Dopiero potem, dokadnie wyszorowani, wchodz do gorcej (naprawd gorcej) wody, by si pomoczy. Kpiel w brudnych mydlinach na wzr barbarzycw z Zachodu napenia ich bowiem obrzydzeniem, w czym, jak si pomyli, rzeczywicie jest jaka logika. Ju wykpana, pierwszy raz w yciu na sposb japoski, zakoczyam inspekcj, wychodzc na dugi balkon, na ktrym posadz kwiaty, mnstwo kwiatw, o czym zdecydowaam w pierwszym w yciu ogrodniczym natchnieniu, podekscytowana urod mojego nowego domu i zainspirowana ciach, ciach noyc pana Matsury, ktry wyjrza zza rogu i chyba znw zasycza: Wssss". Wczesne popoudnie to nie pora na kpiel, normalny Japoczyk kpie si wieczorem. Nie chcc go drani, weszam do pokoju, ale zanim zaczam si na dobre rozpakowywa, zaintrygowa mnie szelest pod drzwiami wejciowymi. Podeszam do nich na palcach i zerknam przez judasza. Ku mojemu zaskoczeniu, zobaczyam tam Chizuko, ktra pisaa co na kartce bezgonie poruszajc ustami. Przygldaam jej si przez chwil, nie wiedzc, co zrobi. Skoczywszy pisa, przyjrzaa si trzymanej kartce i chyba miaa zamiar zostawi j i sobie pj. Kto wie, moe to jaki japoski zwyczaj, ktrego nie znam, powitalne haiku przylepiane potajemnie do drzwi nowego przybysza? Albo lista gaf, ktre udao mi si popeni w drodze z lotniska Narita do Bon Hour? Jedna wicej nie zrobi adnej rnicy, pomylaam i po prostu otworzyam drzwi,

co wprawio Chizuko w widoczne zakopotanie. Od japoskiego Sumimasen", czyli Bardzo mi przykro", zacza angielskie zdanie wyjanienia, ale niemiao nie pozwolia jej go skoczy. Nieco zbita z tropu ponowiam zapraszajcy gest, przytrzymujc na piersi poy szlafroka, a wtedy Chizuko zdecydowaa si wej do rodka. Nie moga zadzwoni, bo nie miaam jeszcze 89 podczonego telefonu, a Japoczycy nie przychodz do siebie w goci bez zapowiedzi; waciwie w ogle rzadko odwiedzaj si w domach. Zdejmujc buty, Chizuko nie przestawaa si sumitowa. Japoczycy z ca pewnoci bowiem nie wpadaj, ot tak sobie, do dopiero co poznanych cudzoziemek w szlafrokach. Okazao si, e przywioza mi rne rzeczy - naczynia, niepotrzebny jej aparat telefoniczny, jakie kuchenne sprzty, liczn poduch do siedzenia na pododze, ale nie wiedziaa, czy to wypada, czy nie i co w ogle ma zrobi. Chciaa zostawi mi paczk z kartk pod drzwiami i uciec, ale j zaskoczyam. Ch pomocy i ciekawo kolidoway z japosk powcigliwoci. Nigdy przedtem nie bya gociem cudzoziemki, ale najwidoczniej droga, jak pokonaymy razem samochodem, przekonaa j, e nie jestem a tak nieprzyjemna jak w niektrych okrutnych japoskich dowcipach o biaych kobietach. Gdy Chizuko ju przyja moje zaproszenie, okazao si, e bya jednak przygotowana na tak ewentualno. Wyja z puda dwie ceramiczne czarki i dwa talerzyki, uklka na pododze livingu, po czym wydobya z podrcznej torby termos i opakowanie czego, co wygldao jak spaszczone pyzy zawinite w licie. Jedna bya biaa, druga rowa, a trzecia zielona. Chizuko nalaa nam japoskiej herbaty, nie ronic ani kropli, i podaa mi jedn z czarek, trzymajc j oburcz, tak jak trzyma si kubek, by ogrza zzibnite donie. Tak jakby podawaa mi yciodajny eliksir, napj dla strudzonego wdrowca, ktry nareszcie doszed do kresu podry - gest jak doskonae kanji powitania. Potem otworzya pudeko z pyzami i zapytaa, ktr chc. Zielon", powiedziaam odwanie, bdzie kolorem pasowaa do herbaty". Pyzy jado si, krojc ksy za pomoc spaszczonych patyczkw z surowego drewna, jak pokazaa Chizuko, kontynuujc dugi proces wtajemniczania mnie w tajniki japoskiej kuchni. Pyzy byy bardzo pikne. Gadkie, poyskliwe kule. Powinny rozpywa si w ustach, dostarczajc kulinarnej ekstazy, mylaam, prbujc pierwszy ks z zachannoci osoby cenicej sobie kulinarne rozkosze. Kula nie tylko wygldaa, ale smakowaa te dokadnie tak jak polska pyza, z tym e przesodzona i jeszcze nieugotowana. W rodku miaa grudkowate bordowe 90 nadzienie, tak sodkie, e cierpy zby, i z wygldu przypominajce siekan wtrbk. Potrzeba bdzie duo czasu, bym przywyka do mochi, japoskich sodyczy z ryowego ciasta i demu z czerwonej fasoli, czsto uywanego jako nadzienie. Sdz, e nauczyam sieje lubi dlatego, e ich dziwny smak zawsze przywouje t chwile, gdy obca kobieta powitaa mnie w swoim kraju jak star przyjacik, amic zasady, wedug ktrych j wychowano. Zatrzyman w czasie scen na pododze mieszkania, ktre wanie wtedy zaczo by naprawd moje, na zawsze zachowam w pamici i ilekro potem Japonia wyprowadzi mnie z rwnowagi, bd wraca do niej jak do wyprbowanego talizmanu. Rozgardiasz porozrzucanych wok bagay i absurdalny turban z rowego rcznika na mojej gowie przydaway uroku tej niezwykej ceremonii herbacianej kpicej z regu starych mistrzw. Bd tu szczliwa", powiedziaa Chizuko i podniosa

czark do ust. Tak zaczo si moje japoskie ycie w Bon Hour, w Dobrej Godzinie. Midzy ksigarni a sentd Spitrzone wertykalnie i horyzontalnie stacje metra to jedyne centra Tokio wieckie, a nie religijne witynie konsumpcji, w ktrych krzyuj si drogi milionw tokijczykw dojedajcych do pracy. Jedne s potne jak Shinjuku z dwoma milionami przewijajcych si codziennie podrnych, ttnica modoci Shibuya czy Ikebukuro, gdzie znajduj si najwiksze na wiecie domy towarowe Seibu, w ktrych mona zgubi si i y przez cae lata, ywic si na darmowych degustacjach w dziale spoywczym. Wikszo jednak ma maomiasteczkow atmosfer jak moje Ishikawa-dai. Tu, kilka minut pocigiem od wielkomiejskiego Tokio, jest Tokio, ktre prowincjonaln atmosfer bardziej przypomina Radomsko ni Manhattan. W Ishikawa-dai kady kadego zna i wydaje si, e Konfucjusz mieszka tu za rogiem w kadej chwili gotw zapobiec wszelkim prbom buntu wobec odwiecznego porzdku. Dopuszczalna liczba dziwadel jest precyzyjnie okrelona: ekstrawagancko odziana starsza pani z pudlem, ktra piewa do siebie, i ja, gaijinka", wyczerpujemy 91 limit. Od stacji Ishikawa-dai cignie si gwna ulica handlowa z latarniami ozdobionymi plastikowymi dekoracjami - gazkami kwitncej wini, limi klonu albo bambusowymi witkami, identycznymi jak we wszystkich innych tokijskich miastach". Pynce z megafonw sowa witaj mieszkacw i zachcaj do robienia zakupw, w przerwach gra spokojna muzyka, a bardziej ekspansywni sprzedawcy sami wznosz zachcajce okrzyki charakterystycznym monotonnym gosem. Cz towaru z maych sklepikw wystawiona jest wprost na ulic; ubrania dla starszych pa, sanday geta akurat przecenione o 500 jenw, promocyjna oferta ryu w dziesiciokilowych workach, warzywa i owoce o idealnych ksztatach uoone w zgrabne piramidki, kasztany - pachncy dymem przysmak jesieni - pakowane w ozdobne czerwone torebki i sprzedawane przez gono zachcajc klientw modziutk dziewczyn w rwnie czerwonym fartuszku. Obok stoisko z tako-yaki, smaonymi kulkami ciasta z posiekan omiornic, z wpraw przyrzdzane przez pokrzykujcego Tako, tako\" kucharza, kusi podniebienie ostrym zapachem, a potrawa jest lepsza, ni mona by podejrzewa z jej opisu. Oprcz jednego wikszego samu spoywczego, wszystkie sklepiki w mojej okolicy s rodzinnymi interesami, a nad nimi lub w ich gbi zwykle mieszkaj waciciele. Dwie sfery przenikaj si niekiedy na tyle, e trudno powiedzie, czy przestrze, w ktrej babcia Shinada oglda telewizj, jest cigle jeszcze jej miniaturow piekarni czy ju, rwnie niewielk, sypialni. Wntrzom sklepw indywidualny wyraz nadaj wiszce na cianach dyplomy i obrazki, poustawiane tu i wdzie gadety i pamitki z podry. Wacicielka sklepiku z japoskimi sodyczami ma na ladzie dwa ceramiczne lwy z Okinawy i zegar w ksztacie Hello Kitty; babcia Shinada ozdobia ciany swojej piekarni rysunkami wnuka, ktry najwyraniej jest fanem disnejowskich kreskwek; warzywniakowi dodaje charakteru kolekcja kaktusw; a w rybnym wisi pod sufitem wielka nadmuchiwana omiornica. Wytwrca mat tatami nada swojemu warsztatowi styl najbardziej japoski, umieszczajc na cianie poky zwj z kaligrafi i kilka witynnych talizmanw. Tylko sklepik, w ktrym robi si i sprzedaje tofu, ma ascetyczny wygld malej fabryczki

92 penej metalowych piecw, tac i kadzi, ale za to przed wejciem do niej waciciel urzdzi hakoniwa, pudekowy ogrd" w plastikowej kuwecie z piaskiem, gdzie oprcz miniaturowych rolinek umieci drewniany model wityni, kilka kamykw, plastikowych drzew i - kto wie dlaczego - figurk kota Doraemona. Najbliej stacji Ishikawa-dai, co jest cech charakterystyczn wszystkich tokijskich miast", znajduje si ksigarnia, gdzie Japoczycy oddaj si jednej z ulubionych rozrywek, czytaniu na stojco nowych numerw czasopism i komiksw ????. Najbardziej popularne tytuy wystawiane s na stojakach na zewntrz, bo ryzyko, e kto je ukradnie, waciwie nie istnieje w Japonii. Wracajcy z pracy czy szkoy zatrzymuj si i stoj koo pek tak, e przechodzc widzi si tylko ich plecy i pochylone gowy. Sarariimani, uczniowie, kobiety w kostiumach i w fartuchach zarzuconych na domowe sukienki czytaj rysunkowe opowieci o obdarzonych czarodziejsk moc ksiniczkach, krwioerczych wampirach, sadystach pedofialch, co kto lubi. Od rana do wieczora moje ssiedztwo jest sennym krlestwem staruszkw i matek z dziemi, a jego prawdziwe ycie zaczyna si o zmroku. Powietrze przesyca si wwczas zapachami niemal nieobecnymi za dnia, gstnieje. Zaczyna si czas smaenia i gotowania, grillowania i tuczenia sezamu, wlewania skwierczcego sosu sojowego na rozgrzane patelnie. Gospodynie wrzucaj ryb do piekarnika, nakrywaj stoy, witaj dzieci wracajce po dugich godzinach nauki, waciciele barw pisz kred na wystawionych na zewntrz tablicach nazwy i ceny dzisiejszych specjaw. Zaludniaj si restauracje i zamknite wczeniej bary, gdzie mona po pracy napi si sake albo piwa i przegry co nieco: suszon rybk, sprasowan na pasko kaamarnic, smaon omiornic czy szaszyk ze skry kurczaka w sodkim sosie. Drog do nich pokazuj ponce w ciemnoci okrge czerwone lampiony, z wielu rozlega si muzyka, czasem piew rozochoconych mczyzn; przez ich gosy przebija si wibrujcy alt wacicielki, jedynej kobiety w towarzystwie, zwanej swojsko mam". Gdy przechodzi si blisko, buchajcy zza bambusowych rolet zapach alkoholu i tytoniowego dymu przyprawia o zawrt gowy. Jeden po 93 drugim znikaj w barach mczyni w garniturach, by po jakim czasie wynurzy si z rozlunionym krawatem i rozpalon twarz, inni zadowalaj si tylko przeksk pod goym niebem i napojem z automatu. Grill, na ktrym dziadek Tanaka piecze kadego wieczoru pachnce yakitori, maczane w gstym sosie szaszyki ze wszystkiego, co pod rk, stoi niemal w progu swojego mieszkania, przez ktrego otwarte drzwi mona zobaczy kuchni, gdzie jego synowa kroi potrzebne ingrediencje, a wnuk bawi si u jej stp. Klienci, siadajc z patykami yakitori na maej aweczce, pod ktr zawsze czekaj na resztki trzy grube koty, musz podkurczy nogi, by nie wystaway im na ruchliw ulic. Zjadaj po kilka szaszykw na miejscu, gawdzc z dziadkiem Tanak, a potem ruszaj dalej ulic przesycon zapachem ryby, misa, sosu sojowego i wieego pieczywa. To wanie ten zapach chleba, niemal namacalnie prawdziwy, przywoujcy na myl mae polskie miasteczka, zwabi mnie do piekarni babci Shinady, ktr potem odwiedzaam niemal codziennie, by powtrzy rytua dajcy mi poczucie czasowej przynalenoci do wiata tej uliczki i ssiedztwa. Babcia Shinada umiechaa si na mj widok, pokazywaa mi specjalno dnia, bueczki z nadzieniem curry,

czekoladowe oponki o smaku zielonej herbaty albo rogaliki z czerwon fasol. Gawdzia ze mn, wykorzystujc do maksimum swj angielski piciu sw, a ja podtrzymywaam rozmow, bo wacicielka piekarni bya pierwsz osob z ssiedztwa, ktra w ogle si do mnie odezwaa, nie liczc wsss" pana Matsury. Wybieraam na koniec co z jej oferty, a ona dokadaa purezento, czyli prezent, jedn z tych zjaponizowanych specjalnoci o zadziwiajcych smakach, ktre mona polubi, jeli ju pokona si przyzwyczajenia i idiosynkrazje wasnych kubkw smakowych. Z ciepym purezento w doni szam dalej, a mj jzyk napotyka na dzisiejsz niespodziank, krewetk na ostro w drodowej bueczce albo sodycz fasoli w osonce sonego francuskiego ciasta, kolejne mae dowody na to, e czerpanie wzorw z Zachodu moe by jednak twrcze. Piekarnia babci Shinady znajdowaa si mniej wicej w poowie drogi midzy stacj Ishikawa-dai a moim domem czy, innymi sowy, midzy popularn ksigarni a sent, publiczn ani. 94 Midzy paczinko a karaoke Okrelenie midzy ksigarni a sent" jest tylko jednym z moliwych sposobw na uchwycenie sieci opisu pejzau mojej okolicy. Inny pozwala opowiedzie o niej jako o przestrzeni, ktrej wyraz nadaj dwa najjaniejsze punkty orientacyjne: salon gry paczinko i bar karaoke. Gdyby popatrze na Ishikawa-dai z lotu ptaka, to wanie byyby miejsca dajce najwicej wiata. Idc od strony stacji, najpierw mijamy budynek paczinko, z daleka przycigajcy wzrok nag erupcj koloru, niemal nierealny w swej neonowo ostrej obecnoci. Paczinko w moim ssiedztwie stanowi przykad architektury czcej wtki z komiksw ???? z nostalgi za wiatem Disneya i apeluje do podobnych potrzeb estetycznych, co hotele mioci. Brya zoona z ostrych ktw ma srebrn fasad z dwiema doryckimi kolumnami. Namalowano na niej splecione ogonami piersiaste syreny, niegrzeczne siostry Maej Syrenki, i wielkie fioletowe kwiaty wygldajce jak genetycznie zmutowane rosiczki; kolumny oplata plastikowy bluszcz. U jasno owietlonego wejcia, jak w przypadku wikszoci salonw, stoj hipertroficzne kosze sztucznych rolin. Z jakich powodw waciciel tego paczinko gustuje w biaych i czerwonych godzikach, ktre aranuje w sztywne, symetryczne bukiety niczym dekoracj trybuny dla pierwszego sekretarza partii w komunistycznej w Polsce mojego dziecistwa. Ta psychodeliczna wizja raju przyciga jednak codziennie setki klientw, a podobne jej wersje mona znale w kadym innym miecie, kadej wsi i zapomnianej przez bogw osadzie na wyspie Kyushu czy Shikoku. Paczinko to jedna z japoskich obsesji zupenie niezrozumiaych dla reszty wiata; nigdy nie udao si przeflancowa jej na inny grunt w przeciwiestwie na przykad do karaoke, ktre zyskao popularno nawet w krajach Zachodu. Japonia oszalaa na punkcie paczinko dopiero po wojnie, a obecna jego forma narodzia si po dugiej ewolucji prostszej gry amerykaskiego pochodzenia. Dzi jest w Japonii okoo dwudziestu tysicy salonw paczinko, czyli dziesi razy wicej ni kin. Liczb klientw szacuje si na ponad pidziesit milionw, a roczne dochody liczy si w trylionach 95 jenw, czyli bilionach dolarw; wielokrotnie przekraczaj one na przykad dochody uzyskiwane z przemysu kinematograficznego. Co tak fascynujcego jest w tej grze? Cigy ruch wchodzcych i wychodzcych ludzi bez trudu pozwala zajrze

w gb jaskrawo owietlonego pomieszczenia i zobaczy rzdy haaliwych automatw z oszklonym wertykalnym ekranem. w kolorowy, ozdobiony wizerunkami pnagich kobiet o ogromnych piersiach albo postaciami z kreskwek ekran ponabijany jest szpilkami ukadajcymi si w cieki dla metalowych kulek. Wrzuca si je do otworu w automacie i operujc wajch sprawia, by wystrzeliy w gr tak, by spadajc, wpady w odpowiedni dziurk. Jeli si to uda, a zaznaczam, e niewiele, jeli w ogle cokolwiek zaley tu od umiejtnoci gracza zdanego na lep Fortun, wygrywa on wicej kulek. Najczciej jednak wrzucone kulki przepadaj z metalicznym haasem w bezdusznych trzewiach automatu. Wygran, jeli si jest szczciarzem, oficjalnie wymienia si w salonie na drobne upominki, dugopisy albo zapalniczki, a nieoficjalnie, w okienku za rogiem, na yw gotwk. Hazard jest w Japonii nielegalny, a paczinko to zakamuflowana gra hazardowa, o czym wie kade japoskie dziecko i policjant, ale prawo prawem, a ycie yciem. Dlatego wygranej w postaci gotwki nie mona odebra w samym salonie, ktry zwycizcy oferuje tylko mao wartociowe drobiazgi, by pozory zostay zachowane, i wszystko jest w porzdku. W kocu Japonia jest krajem, w ktrym mafia wydaje wasne czasopismo i dopki nie zajmuje si narkotykami albo zabijaniem zwykych obywateli, pozostawiona jest samej sobie. Oczywicie yakuza ma wiele wsplnego z paczinko, czego atwo si domyli, skoro jest to interes przynoszcy dwadziecia pi procent zgaszanych dochodw w sektorze usug, a niezgaszanych nikt nie wydaje si nawet w stanie oszacowa. Salony paczinko nie s jednak miejscami niebezpiecznymi, gdzie przesiaduj wytatuowani gangsterzy, a podejrzane typy wdaj si w awantury. Sprawiaj raczej wraenie szczeglnego rodzaju wity, gdzie ludzie o kamiennych twarzach, odizolowani od ssiadw niewidocznym pancerzem, jak zahipnotyzowani wpatruj si w elektroniczn mandal. 96 Rzdy graczy w paczinko nie wydaj si bardziej ywe ni rzdy automatw. Siedz obok siebie zupenie obojtni na obecno ssiada; prawa rka na wajsze wprawiajcej kulki w ruch, w lewej papieros, oczy wpatrzone w migajc wiatekami wertykaln plansz, po ktrej kaskada kulek spada w d. Grajcy maj twarze pozbawione jakichkolwiek emocji jak robotnicy przy tamie produkcyjnej albo mnisi. Nikt nie zagaduje ssiada, nie przeklina, nie prbuje oswoi maszyny, walc w ni pici albo uwodzc gosem. W nieludzkim haasie, fluorescencyjnym wietle i kbach papierosowego dymu co jaki czas sycha zwycisk kaskad kulek, ktre wpady do tej dziurki, co trzeba. Szczciarze maj przy nogach po caym koszyku wygranych kulek; odpalaj papierosa od papierosa, nieczuli na haas technorocka i okrzyki paczinkowych didejw, lewitujcy w innej rzeczywistoci, skoncentrowani. Niektrzy waciciele, do ktrych by moe dotar gosy estetw ubolewajcych nad brzydot wiata paczinko, prbowali nada swoim salonom inny wystrj, zagodzi wiato, utemperowa oskot maszyn. Nikt jednak nie chcia gra w miejscach, ktre przypominay buduary, a nie fabryki. Industrialny haas i zimne, ostre wiato stanowi najwyraniej integraln cz uroku tej gry. Trzy czwarte grajcych w paczinko to mczyni, bracia tych, ktrzy zabetonowali japoskie miasta, rzeki i wybrzea; potomkowie samurajw, najlepiej czujcy si w miejscach, z ktrych natura zostaa wykluczona - suchych, haaliwych i jasnych. Nie lubi paczinko. Podczas jedynej wizyty w salonie z syrenami przegraam dwa tysice jenw w cigu

omiu sekund. Ruszaj gak", powiedziaa towarzyszca mi Chizuko, ktra chyba troch wstydzia si tam by; ruszyam, srebrne kulki wystrzeliy w gr i wszystkie bez wyjtku przepady metaliczn kaskad w nicoci. Majc w pogardzie paczinko, postanowiam zay innej japoskiej przyjemnoci dostpnej w moim ssiedztwie, czyli karaoke. Karaoke w mojej okolicy jest bardziej nowoczesne ni tradycyjny bar ze scen. W piciopitrowym budynku znajduje si kilkadziesit pokojw rozmieszczonych na poziomach o zrnicowanym wystroju. Do jego biaej fasady, pozbawionej okien, przycigaj wzrok due 97 czerwone litery Karaoke Big Echo" oraz podpisany wizerunek Hello Kitty, biaej koteczki, jednej z najpopularniejszych postaci w japoskiej kulturze popularnej. Pokoje w Big Echo maj rn powierzchni - od wielkoci szafy do takich, ktre przeznaczone s dla kilku, a nawet kilkunastu osb. Oprcz stolika, foteli i aparatury nie ma w nich nic wicej. Aby nikomu nie przysza do gowy aktywno inna ni piewanie, w kadym z pokoikw zamontowano kamer, ktra na okrgo go monitoruje. Z kolorowego menu mona zamwi posiek albo co do picia i ju, teraz wystarczy wybra kod piosenki i na ekranie pojawi si teledysk oraz tekst. Bierzemy wic mikrofon i piewamy, solo, z koleank albo z kochankiem. Najlepiej na pitrze o nazwie Hello Kitty Cloud 9, czyli Hello Kitty Chmura 9, gdzie kto odpowiedzialny za wystrj zadba o odpowiedni liczb podobizn koteczki i rowego koloru. Wszystkie pomieszczenia wygldaj tu jak sypialnie dla niemowlt, do ktrych przypadkiem wstawiono telewizor i sprzt naganiajcy. Ogldane z zewntrz Karaoke Big Echo te przywodzi na myl raczej due przedszkole albo sklep z zabawkami - z ca pewnoci co dla dzieci poniej dwunastego roku ycia raczej ni miejsce, gdzie lubi spdza czas doroli. Jednak Japoczycy obojga pci znikajcy w drzwiach Big Echo maj wicej ni dwanacie lat: sarariimani w kilkuosobowych grupach, mode pary, licealistki. Dlaczego Japoczycy tak lubi karaoke? Od pocztku nurtowao mnie to pytanie. Przecie to nard niemiaych ludzi, ktrzy najlepiej czuj si w grupie i publiczne piewanie solo powinno by dla nich koszmarem, ktry ma tyle wsplnego z rozrywk co operacja oka bez znieczulenia. Jedna z prawdopodobnych odpowiedzi wie si z upodobaniem Japoczykw do amatorszczyzny, w ktrej liczy si nie tyle talent, ile woony w wystp wysiek i staranie. Idea doryoku, czyli wysiku", tak wanego w caym japoskim systemie edukacji, opiera si na przekonaniu, e przy odpowiednim wysiku kady ucze jest w stanie opanowa w tym samym stopniu gr na pianinie, skoki do wody, matematyk. Jak pisze T. R. Reid, dziennikarz Washington Post" i znawca Japonii, jeli zapytamy Amerykanw, dlaczego dany ucze ma ze wszystkich przedmiotw lepsze oceny ni jego przyjaciel, odpowied bdzie brzmiaa: Bo jest zdolniejszy". W Japonii za niemal kady powiedziaby, e w lepszy ucze wkada w nauk wicej wysiku. Idea karaoke opiera si zatem na przekonaniu, e kady jest w stanie opanowa w zadowalajcym stopniu kilka wokalnych numerw i to wanie woona w osignicie tego celu praca liczy si bardziej ni talent, ktry jest dany. A skoro tak, to piewa kady moe. Oczywicie niektrzy bywalcy karaoke po prostu maj dobry such i gos, a piewanie sprawia im przyjemno. Innych jednak natura pozbawia tych darw i kosztem wspomnianego wysiku" opanowuj kilka popisowych numerw. Aby usysze koczce wystp gratulacje, musz pokona wasn sabo i piewa.

Nagrod za ich odwag jest akceptacja grupy. Nie bez powodu te kolejne tarento japoskiej muzyki pop zwykle nie umiej piewa, a najwiksza gwiazda lat osiemdziesitych ubiegego wieku, zwana japosk Madonn", Matsuda Seiko, nie miaa ani gosu, ani warunkw scenicznych. Dzi w mniejszym ju wprawdzie stopniu, lecz nadal wyranie, wida upodobanie Japoczykw do idoli reprezentujcych typ dziewczyny czy chopaka z ssiedztwa: postaci przecitnych, niezbyt utalentowanych, tak sobie tylko urodziwych. Kocha si ich nie za to, e jawi si tak doskonali jak Nicole Kidman czy Brad Pitt, lecz przeciwnie: za to, i s tak samo uomni jak my wszyscy. W karaoke kady moe by gwiazd na ludzk skal. Fakt, i w Japonii nawet wysiki osb zupenie pozbawionych muzycznych talentw spotykaj si z cierpliwoci i zacht grupy, jest dla niektrych przykadem wschodniej wersji demokracji, polegajcej na realizacji postulatu: Nie wychylaj si, pracuj ciko, prbuj z uporem, a moe uda ci si by takim jak wszyscy". Moe to wanie ta zasada odpowiedzialna jest za potg i mieszno wspczesnej Japonii, za jej wielko i wylininie", o ktrym pisze Barthes? Za to, e Japonia jest tak bogata i bezpieczna, i pewnie za to, e tylu wybitnych i niepokornych opuszczaj dla nie tak czystych i nie tak bezpiecznych miast Zachodu. Raz w Karaoke Big Echo towarzyszy mi Satoru, japoski profesor. Czowiek wybitnego intelektu, skarbnica wiedzy o Japonii, wspaniay gawdziarz opowiadajcy mi pikn angielszczyzn aneg99 doty o samurajach i sarariimanach; kto, kto potrafi! wypracowa dystans wobec uprzedze wasnej kultury, nie pozwalajcej na tak nieodpowiednie" przyjanie jak nasza. I tam, w rowym pokoiku karaoke ozdobionym wizerunkami Hello Kitty, ten miy starszy pan o posturze nadzwyczaj delikatnej i kruchej piewa piosenki Beatlesw. Nie wygupia si, nie robi min, a caa absurdalno sytuacji, cay jej komizm by dla niego nieczytelny. Mia wietny such i dobry mocny gos, wic popisywa si nim nie bez satysfakcji. / wanna be your man, piewa wic, powany, skupiony, a biaa koteczka patrzya na nas bezmylnymi oczkami. Po pgodzinie tych popisw przysza moja kolej i wtedy po raz pierwszy i ostatni w yciu zapiewaam w barze karaoke. Mj wybr pad na Celin Dion i jej piosenk z Titanica; jak szale, to szale. Niczym Matsuda Seiko, z ktr czy mnie brak talentu muzycznego, naprawd woyam w to duo wysiku, doryoku. Smok, winie i duchy Podobno w Japonii trudne jest tylko pierwsze dwadziecia lat, ale ja nie miaam tyle czasu. Po dwch miesicach spdzonych na Ishikawa-dai ilo rzeczy kompletnie dla mnie niezrozumiaych wprawdzie wzrosa, zamiast si zmniejszy, ale moje codzienne ycie zaczynao ukada si w jak form normalnoci. Bogowie wrcili ze wityni Izumo do domw, a po krystalicznie czystych dniach padziernika i listopada przyszed ponury grudzie, przynoszc wilgotn, pochmurn pogod. Niebo opado i zawiso tu nad naszymi gowami cikie od wzbierajcej wilgoci; co jaki czas pkao i, chcc nie chcc, po kilku nieudanych prbach opanowaam jazd na rowerze z parasolem w jednej rce. Nie zraajc si pogod, posadziam na balkonie Bon Hour zimowe kwiaty, ktrych sadzonki dostaam od mojej nowej koleanki Mariko wraz z radami niezbdnymi dla kogo, kto, tak jak ja, nigdy przedtem niczego nie posadzi. Z gorliwoci ogrodnika neofity par razy dziennie sprawdzaam, jak rosn (o dziwo, rosy!) i

odkrywaam w sobie ambicj pokazania panu Matsura od bonsai, jak powinien wyglda ogrd, ktrego dzik i bujn wizj postanowiam urzeczywistni. Bywaam 100 w japoskich domach i nawet wchodzc do wasnego, nie zapominaam ju o zdejmowaniu butw. Mieszkanie w Bon Hour stawao si coraz bardziej japoskie, wypeniajc si sprztami, jakich nigdy wczeniej nie uywaam, i zapachami, ktrych jeszcze par miesicy temu nie umiaabym rozpozna. Mariko podarowaa mi stary stolik kotatsu, ogrzewany od spodu elektryczn grzak i przykrywany kodropodobn narzutk. Podkadaam pod jego nogi cztery grube sowniki, by zwikszy przestrze midzy blatem a podoem. Gdy chd wieczoru przenika przez pojedyncze okna i nieizolowane ciany, wpezaam pod stolik tyem jak rak i lec na brzuchu czytaam albo pisaam, bo - niestety - nawet dodatkowe klimatyzatory nie byy w stanie podnie temperatury w moim japoskim domu powyej przygnbiajcych 16 stopni Celsjusza. Chizuko nauczya mnie robi zup miso, sukiyaki i sashimi, a przechodzc przez stoisko z rybami, umiaam ju nazwa par jadalnych stworze -wilgotnych, wielkookich, mackowatych - o ktrych wczeniej nie omieliabym si pomyle w kontekcie posiku. Kupiam nawet specjalny n do patroszenia krewetek, bo gotujca kiedy u mnie Chizuko zapytaa o niego takim tonem, jakby posiadanie podobnej rzeczy w kuchni byo czym oczywistym i niezbdnym. Powiedzie, e zaczynaam wrasta w Japoni, byoby naiwnoci i ogromn przesad, ale ten may wiat midzy ksigarni a sent dzie po dniu coraz bardziej dawa si lubi. W pierwszy japoski wieczr sylwestrowy jadam w domu Chizuko przewidziany na t okazj makaron sob i nie bez satysfakcji stwierdziam, e umiem go ju wsysa bez chlapania na boki i cigania paeczkami nitek, umykajcych mi wczeniej jak nerwowe ddownice. Sob jedzona w przeddzie Nowego Roku gwarantuje pomylno i dugowieczno, symbolizowan przez jej przeronite nitki, tumaczy nam Teru, m Chizuko, hojnie dolewajc ubrwki, ktr wola od sake. Pomidzy starym a nowym rokiem jest co w rodzaju czasowej szczeliny, luki penej anarchii, gdy uchyla si na moment metalowa pokrywa pieka i sto osiem demonw, symbolizujcych ludzkie przywary, wylatuje na ma wycieczk. O pnocy pojechalimy na rowerach do buddyjskiej 101 wityni Kuhonbutsu i suchalimy tam stu omiu oguszajcych uderze potnego dzwonu, ktre miay wyposzy tyle samo naszych zych skonnoci. Tej nocy nia mi si gra Fuji, na ktr planowalimy wyprawi si latem, i dopiero potem dowiedziaam si, e pierwszy sen w Nowym Roku jest bardzo wan wrb dla Japoczykw. Fuji - obok, z jakich powodw, bakaana i jastrzbia - uwaa si za wyjtkowo dobry znak. Gdy w dzie Nowego Roku wybraam si do najbliszej wityni shint, zwanej przez nas dla uproszczenia naszym kocioem", na matsuri, czyli festiwal, bez trudu rozpoznaam twarze kilku osb z mojego ssiedztwa, ktre zgromadziy si na niewielkim placyku przy pomaraczowej bramie torii. Bya babcia Shinada z piekarni, odmieniona, bez biaego fartucha i bardzo elegancka, i dziadek Tanaka ze wieo przyczernionymi wosami, Chizuko w jednej ze swoich fantazyjnych apaszek, waciciel sent z ca trzypokoleniow rodzin i mj ssiad od bonsai, pan Matsura, ktry ju od jakiego czasu nie sycza na mj widok, a tym razem nawet pierwszy raz wyranie i bez uciekania wzrokiem powiedzia mi japoskie dzie dobry". Kolejne osoby pojawiay si,

najpierw kierujc swe kroki do rdeka, by obmy rce przed wejciem na teren wityni, a potem witay si z przyjacimi i ssiadami. Sama modlitwa w wityni shint zwykle zajmuje Japoczykom chwil i polega na trzykrotnym klaniciu w donie, wrzuceniu ofiary, momencie skupienia i pocigniciu za sznur z dzwonkiem, ale kolejno tych czynnoci zawsze mi si mylia. Tak powcigliwi na co dzie Japoczycy nabieraj miaoci w atmosferze matsuri i zachowuj si swobodniej, umiechaj si, a nawet czasem zagaduj do gaijinw". How doyou doT\ zagai wic grzecznie dziadek Tanaka, przypominajc sobie lekcj angielskiego z odlegej przeszoci. Podeszam do Chizuko. Jej m profesor, jak to mia w zwyczaju, przygotowa na mj uytek pasujcy tematem miniwykad po angielsku i swoim perswazyjnym gosem dowiadczonego nauczyciela mwi tak dugo, a wyczerpa wszystkie wtki. Nowy Rok celebrowany przez trzy dni od 31 grudnia do 3 stycznia, to jedno z dwch - obok O-bonu - najwaniejszych wit dla Japoczykw. Poprzedzone gruntownymi porzdkami 102 i przygotowywaniem kart z yczeniami, ktre wypada wysa do wszystkich osb, z jakimi miao si do czynienia przez ostatnie dwanacie miesicy, jest wydarzeniem radosnym i penym ciepa. Japoczycy nadal hoduj wielowiekowej tradycji, ktra kae wita Nowy Rok bez dugw i niedotrzymanych zobowiza. Innymi sowy, nie tylko symboliczne plamy i brudy, lecz take te rzeczywiste musz by usunite przed 1 stycznia. Te generalne porzdki nazywa si susuharai, czyli wymiataniem sadzy". Na drzwiach domw pojawiaj si kadomatsu, noworoczne dekoracje z bambusa i gazek sosny, ktre w dzisiejszych czasach czsto s uzupeniane bd, niestety, zastpowane boonarodzeniowymi gadetami poyczonymi z kultury Zachodu. Kadomatsu podarowane mi przez Mariko miao charakter eklektyczny: do bambusowego patyczka przyczepiony by swojski Mikoaj w czerwonym ubranku, dlatego wietnie nadawao si dla gaijinki". Pierwsza w roku wizyta w wityni shint, zwana hatsumairi, to rwnie integralna cz japoskiego Nowego Roku i moj e ssiedztwo przybyo chyba w komplecie; nie brakowao nawet naszej dziwaczki z pudelkiem, przystrojonej na t okazj w liliowy kombinezon i somkowy kapelusz z kwiatem. Dwie modziutkie dziewczyny ubray si w przepikne witeczne kimona i pelerynki z biaych lisw; pewnie wybieray si do wityni Meiji, gdzie powitanie Nowego Roku ma bardziej elegancki charakter. Wok nas uwijay si postaci w kostiumach i zabawnych maskach zastygych w strasznych grymasach, a dzieci, piszczc, uciekay tylko po to, by po chwili znw zaczepia komediantw. Trway przygotowania do shishimai, czyli taca lwa". Ta stara tradycja chiskiego pochodzenia jeszcze niedawno miaa nieco inny charakter, bowiem lew wraz ze wit chodzi po domach ssiedztwa niczym nasi koldnicy. Lew symbolizuje szczcie i zdrowie, wic warto byo zapaci par jenw za jego towarzystwo, ale okazao si, eyakuza pod przykrywk shishimai wyudzaa haracze i policja zabronia tej praktyki. Dzi lew taczy tylko na terenach wity i oto wanie si pojawi - wielki, straszny, z czerwonym pyskiem i bia wielk grzyw; spod jego zielonego paszcza wystawaa para mskich ng w sportowych butach. Zgromadzeni wok 103 zaimprowizowanej sceny patrzylimy, jak lew odgrywa ekstatyczny taniec, poruszajc si w okrgu stworzonym przez widowni. Rzuca si wte i wewt, zbliajc swj pysk do naszych twarzy, ku uciesze dzieci i radoci dorosych.

Udawa, e nas ksa na szczcie, i po chwili byam jego gwn ofiar, gaijinka" to nie lada gratka dla lwa. Lwisko potrzsao grzyw i wykrzywiao si, niemal dotykajc swoim nosem mojego, czynic ze mnie - niestety - dodatkow atrakcj przedstawienia. Po wszystkich tych podskokach lew zwin si na rozcignitej na ziemi pachcie, znieruchomia i chyba zapad w sen. Przyszo mu to tak atwo jak zwykle Japoczykom. Komu z nas musiao przypa teraz w udziale obudzenie lwa i nie wiem, jak to si stao, e pado na mnie. Przypuszczam jednak, e to babcia Shinada pierwsza wystpia z inicjatyw. Nie wypadao odmwi, tym bardziej e w przeddzie znw dostaam od niej purezento w postaci rogalika z apetycznym czarnym sezamem, ktry wyglda jak mae muszki. Id!", zachcia mnie Chizuko i zachichotaa, zasaniajc doni usta tym piknym gestem japoskich kobiet, ktry po kolejnych miesicach zaczn niewiadomie i prawdopodobnie niezdarnie naladowa. Ku uciesze zebranych, wyszam wic na rodek, ukucnam i - nie znajc adnych lepszych sposobw na t okazj - poklepaam lwa po drewnianej gowie, a ten podnis si, rykn i zataczy. Tak zacz si mj pierwszy Nowy Rok po japosku. Trzy miesice midzy styczniem a kwietniem dla mnie, osoby nieznoszcej zimy, byy przede wszystkim czekaniem na wiosn. A wiosna w Japonii oznacza kwitnienie wini. Ju na pocztku marca drzewa rosnce wzdu zabetonowanej rzeczki Nomi zaczy dawa delikatne znaki ycia. Powoli pczniejce pki sprawiy, e ostry, graficzny ksztat gazi zagodnia, a ludzie przechodzcy pod nimi coraz czciej przystawali i zadzierali gowy. W telewizji codziennie mwiono o sakura zensen, czyli froncie winiowym". Uywane tradycyjnie okrelenie z jzyka meteorologii wydaje si jak najbardziej na miejscu. Front winiowy" - tak jak zimny front albo ciepy ma w zwyczaju - by chimeryczny i wprawdzie do subtropikalnej wyspy Okinawa dotar ju 15 stycznia, to dopiero dwa miesice pniej 104 oczekiwano go w Fukuoce na Kyushu. We wszystkich gazetach, powanych i niepowanych, drukowano mapki informujce o najciekawszych miejscach, w ktrych rosn drzewa winiowe i gdzie mona teraz lub w niedalekiej przyszoci celebrowa hanami, uroczysto podziwiania kwiatw. Wprawdzie w lutym powicono troch uwagi kwitnieniu liw, ale nic nie moe rwna si z sakur. W drugiej polowie marca sprawy nabray rozpdu. Jak ogosia Rzdowa Agencja do Spraw Kwitnienia Wini, rozkwit tokijskich drzew ma nastpi dwudziestego pitego dnia tego miesica i wszyscy czekali na w napiciu. Sakura, sowo oznaczajce kwiat wini, sycha byo wszdzie: na ulicach, w radiu i telewizji, w metrze i sklepach, gdzie pojawio si mnstwo sodyczy i potraw symbolicznie odwoujcych si do sakurowego wita. Cukiereczki w ksztacie kwiatkw wini, ciastka mochi, barwione na rowo i pakowane w marynowane licie wini, herbaty z kwiatw suszonych albo solonych, ktre we wrztku czarodziejsko rozprostowuj si do swojego pierwotnego ksztatu, plastikowe bukiety z biaych i rowych gazek, kimona modych kobiet z sakurowym motywem - gdziekolwiek w Tokio zwrcio si oczy, bya zapowied hanami, wielkiego wita kwitncych wini. W kocu, po penym napicia oczekiwaniu, stao si. Tak jak zapowiadano - dokadnie dwudziestego pitego marca - drzewa winiowe rozkwity. W cigu jednej ciepej nocy nabrzmiae pki, przez ktrych pknicie wida byo wieczorem co najwyej wty biay cie, jak zoone skrzydeko, zamieniy si w wielkie, pene kwiaty.

Dopiero wtedy ze zdumieniem przekonaam si, jak duo jest wini w betonowym Tokio, z ktrego szczelin na kadym kroku wyrastay teraz biao-rowe krlewskie bukiety. Nieciekawa droga wzdu rzeczki Nomi zamienia si w olniewajcy pasa, po rodku ktrego rs zwarty szpaler drzew pokrytych tak gsto kwiatami, e ich czupryny zleway si w jeden nieprzebrany gszcz aksamitnej bieli. Majestatyczne wiekowe sakwy na kampusie pobliskiej uczelni stay si miejscem pielgrzymek ludzi z caej okolicy, ktrzy robili sobie zdjcia na ich tle. Japoskie winie kwitn, zanim pojawi si na nich choby cie zieleni, i kontrast midzy czerni ich bezlistnych gazi a biel lub rem kwiatw jest olniewajcy. Modziutkiej 105 amerykaskiej studentce, ktr poznaam w Tokio, kwiaty te kojarzyy si z popcornem i moe rzeczywicie to porwnanie oddaje co z ich lekkoci - tak kruchej, e a niewiarygodnej. Kwitnienie wini, ktre na wyspie Honshu przypada na przeomie marca i kwietnia, to nie tylko pocztek prawdziwej wiosny, ale rwnie rozpoczcie nowego roku szkolnego, akademickiego i fiskalnego. Wtedy w szkoach odbywa si uroczysto dla pierwszakw, na ktr przychodz wraz z wystrojonymi mamami. Ktrego dnia, jadc rowerem wzdu Nomi, zapltaam si w tum maluchw w granatowych mundurkach, krtkich spodenkach i w niesamowitych, sonecznie tych kapelusikach. Byli nowymi uczniami pobliskiej szkoy podstawowej i po oficjalnej uroczystoci dumne mamy w niemal identycznych pastelowych kostiumach, ktre pewnie byy odpowiednim uniformem na t okazj, robiy im pamitkowe zdjcia pod kwitncymi drzewami. Winie rosnce wzdu Nomi, pikne i bujne, to nie najlepszy jednak punkt na hanami, ktre urzdza si tam, gdzie jest wicej przestrzeni i nie ma ruchu samochodowego. Wprawdzie niektrzy mieszkacy wystawiali stoy przed dom i podziwiali kwiaty, biesiadujc, mimo przejedajcych im niemal po stopach pojazdw, to wikszo wybraa ktre z bardziej tradycyjnych miejsc w pobliskich parkach. Najsynniejsze tokijskie hanami odbywa si w parku Ueno, najpikniejsze pewnie na wielkim cmentarzu Aoyama, gdzie biesiaduje si wprost na nagrobkach, ale najbardziej urokliwe mona znale wanie w kieszonkowych parkach maych tokijskich miast", takich jak moje Ishikawa-dai, pobliska Ookayama czy Midorigaoka. Hanami to jedna z najstarszych japoskich tradycji. Zwyczaj ten narodzi si w okresie Heian (794-1185), a pocztek dali mu wraliwi na pikno esteci pci obojga z dworu cesarskiego. Arystokraci, ktrzy w owym czasie nie mieli wielu innych zaj prcz uprawiania sztuki i mioci, siedzc pod kwitncymi drzewami, delektowali si przygotowanymi specjalnie na t okazj potrawami rwnie wymylnymi jak ich stroje. To oni (i one) pierwsi zauwayli, e tajemnica pikna kwitncych wini tkwi w tym, e trwa ono tak krtko i tak nieuchronnie przemija. Kwiaty wini maj to do siebie, 106 e opadaj zanim zwidn, w peni swojej urody i rozkwitu, po zaledwie tygodniu ycia. Kto wie, moe podobna konstatacja jakiej damy Heian data pocztek japoskiej idei mono no aware; patosu rzeczy i melancholii w obliczu nietrwaoci? W kadym razie adne dugo kwitnce drzewa nie wzbudziy nigdy a takiego zachwytu Japoczykw. Kultura estetw przepada pod ruinami dworu Heian, ale wojownicy, ktrzy na kilka wiekw objli w Japonii wadz, docenili urok

sakury. Kwitnienie wini stao si symbolicznym wyrazem ycia samuraja, ktrego ideaem byo y krtko i w peni rozkwitu modoci polec w walce o suszn spraw. Nawet jeli nie byo z kim walczy, wojownicy podziwiali opadajce patki w podniosym wzruszeniu. Pod koniec siedemnastego wieku hanami witowali ju wszyscy, a estetyka ulotnego pikna sakury staa si staym elementem japoskiej kultury. Metafora ycia krtkiego jak kwitnienie wini pozostaa jak smutne memento w wierszach i pamitnikach pilotw kamikadze. Dzi hanami ma bardzo demokratyczny charakter. Gdy winie zakwitaj, ludzie w grupach rodzinnych, przyjacielskich lub zawodowych cign do parkw. W tych bardziej zatoczonych konieczne jest zarezerwowanie sobie miejsca i firmy wysyajw tym celu najmodszego pracownika, by pilnowa dla reszty kawaka cennej ziemi pod sakur. Widok sennego modzieca w czarnym garniturze, ktry ju bladym witem tkwi pod wini w Ueno, to czsty widok w okresie hanami. W maych parkach atwiej znale miejsce, a samo wito ma spokojniejszy charakter. Na przykad w parku Senzoku Ike niedaleko mojego domu hanami odbywa si na wzniesieniu o wielkoci jakiego tysica metrw kwadratowych, gdzie rosn pikne, stare winie. Kilka dni wczeniej powstaj tam prowizoryczne stoiska, stawiane s toalety i przenone mietniki, a gdy drzewa pokrywaj si bia chmur kwiatw, przybywaj ludzie i rozkadaj pod nimi niebieskie plastikowe pachty i - co po jakim czasie spdzonym w Japonii przestaje dziwi - jakim cudem niemal wszyscy uywaj dokadnie takich samych. Biesiadnicy wchodz na nie po zdjciu butw, ktre rwnym szeregiem ustawiaj dookoa, wyjmuj przyniesione ze sob 107 jedzenie; gdyby przysza ochota na co jeszcze, mona dokupi na stoiskach sprzedajcych smaony makaron sob z warzywami, tako-yaki, rne sodkoci i alkohol. Niektre z tych prowizorycznych stow wygldaj tak, e nie powstydziaby si ich wykwintna restauracja. Specjalne zestawy na hartami mona kupi w sklepach spoywczych, ale przynajmniej rwnie czsto smakoyki takie przyrzdza si w domu. Ludzie jedz, pij, robi zdjcia, piewaj, opowiadaj dowcipy; grupa starszych pa ma ze sob przenony zestaw do karaoke i wszystkie kolejno prbuj swoich si. Nie brakuje alkoholu i przybywa go, w miar jak zapada zmierzch. Wczesnym popoudniem dominuj rodziny z dziemi, ale pod wieczr wicej jest dorosych. Wraz z zapadaniem ciemnoci gstnieje zapach sake i piwa, gosy ludzi staj si coraz bardziej donone i pijane, zaczynaj si erotyczne przekomarzanki i sprzeczki. Teraz mona nawet zdoby si na odwag i poprosi samotn par gaijinw", by doczyli do japoskiej grupy i wraz z reszt towarzystwa dokoczyli wielk butl sake. Zapalaj si czerwone lampiony rozwieszone midzy drzewami i zaczyna si yozakura, czyli podziwianie kwiatw noc. W wietle ksiyca i rowym poblasku lampionw hanami przypomina pradawne misteria. Ci, ktrzy nie wypili za duo, mog podnie w gr oczy i zobaczy przyprawiajcy o zawrt gowy widok pointylistycznych biaych patkw na tle ciemnogranatowego nieba. Przez kilka dni hanami trwa festiwal estetycznych, kulinarnych i alkoholowych rozkoszy, ktry kulminuje w dniu, gdy jak za podmuchem wielkiego wiatru, kwiaty zaczynaj opada. Najpierw kilka, potem kilkadziesit powoli pynie w d, a po chwili ogarnia nas sakura fubuki, burza winiowego niegu", i wszystko pokryte zostaje pprzejrzystymi patkami delikatniejszymi ni dziecica skra. Biesiadujcy pod drzewami wygldaj niczym postaci z instalacji Kusamy Yayoi: s cali w kropki, a wiatr unosi patki dalej,

przykleja je do szyb, cian domw, ptasich skrzyde. Wkrtce magiczne drzewa, ktre wyday na wiat to niewiarygodne, krtko yjce pikno, staj si zwykymi zielonymi drzewami, ktrym nikt nie powica najmniejszej uwagi. Ich niepozorne owoce nie nadaj si do jedzenia. 108 Dwa miesice przyjemnej, cho kaprynej, japoskiej wiosny, ktra przychodzi po hanami, prost drog wiod ku tsuyu, porze deszczowej. Tsuyu zaczyna si w czerwcu i trwa, trwa, trwa przez jakie sze tygodni wlokcych si w mokr, lepk, pleniejc nieskoczono. Jest gorco i tak wilgotno, e ryby mogyby pywa w powietrzu, gdyby jakiekolwiek stworzenie zdobyo si na wiksz aktywno w tak pogod. Wszystkie kolory rozmywaj si w jednostajn, szumic deszczem szaro i niemal w kadym sklepiku mojego ssiedztwa s w sprzeday parasole. Parasol i wachlarz to dwie rzeczy, o ktrych nie mona zapomina w tym czasie. Pierwszy dawa mi zudn ochron, gdy w strugach ulewy jechaam na rowerze do stacji metra, a drugi pozwala! wprawi w lekki ruch cikie od wilgoci powietrze w wagonie, gdzie reszta pasaerw rwnie si wachlowaa. Kady tokijczyk ma te przy sobie may rczniczek - kobiety gustuj w firmowych, z dyskretn metk Diora, Gucciego lub Kenzo - do ocierania wilgoci z twarzy i karku. W czasie pory deszczowej klimatyzatory w japoskich mieszkaniach wcza si na funkcj suszenie", ale nie jest ona zbyt skuteczna i liska bonka wilgoci pokrywa wszystkie sprzty, czekajc tylko na sprzyjajce warunki, by zamieni si w ple. Taki los spotka! moje skrzane buty i torebk z delikatnego zamszu, a rozsypane w szufladzie zapomniane nasiona rzeuchy cichutko wyrosy sobie w bujny jasnoseledynowy trawnik wczepiony korzonkami w nieuywane sztuce. Moje wosy podwoiy swoj objto, skrcajc si w loki, jakich nie miaam nawet do pierwszej komunii, a ksiki piy wod jak spragnione gbki, grubiejc w oczach. Bujne hortensje, kwiaty pory deszczowej, zarosy okno mojej pracowni w Bon Hour, a ich oszalae pdy zaczy szparami wazi do rodka. Wielkie, zimnoblkitne kwiatostany miay w sobie co zowieszczego, niczym wielookie gowy, gdy w bezsenne noce przygldaam si im przez szyb zalan strugami deszczu. Pranie nie scho, a wysuszone w suszarce byskawicznie wilgotniao; maty tatami w mojej sypialni pachniay sianem coraz intensywniej i gdybym wysypaa na nie nasiona rzeuchy, wyrosyby tak samo bujnie jak w szufladzie. Wykiekowalyby zreszt pewnie nawet na moim ciele, 109 ktrego powierzchnia pokrywaa si wilgoci zaraz po wytarciu te wilgotnym rcznikiem. To wyjtkowo cika pora deszczowa", mwili moi japoscy przyjaciele, ale ona podobno zawsze jest wyjtkowa cika, wic gdy w jakie lipcowe popoudnie znowu wyszo soce, nie mogam uwierzy w swoje szczcie. Wraz z innymi gospodyniami z ssiedztwa otworzyam na ocie wszystkie okna i wyoyam na balkon futony i pociel. Zaczynao si lato. Lato w Tokio to pyszne agarowe desery z owocami i ufolody o smaku zielonej herbaty, cykady wielkie i haaliwe jak helikoptery, gorce noce, przelotne deszcze i soce w aureoli wilgotnej mgieki. Ale lato to przede wszystkim wito O-bon, czyli japoskie zaduszki. Mwi si, e Japoczycy tak rozsdnie i praktycznie podzielili funkcje swoich dwch religii, e shint przypadaj sprawy ycia, a buddyzmowi domena mierci. W uproszczeniu jest to prawd: luby zawiera si w obrzdku shint, do chramu te przynosi si niemowlta po bogosawiestwo

bstw, a zmarych chowa wedug ceremonii buddyjskiej i tu, na tyach wity, znajduj si cmentarze. O-bon, japoskie wito zmarych obchodzone pnym latem, to pikny buddyjski festiwal powicony tym, ktrzy odeszli. Moe ppogaskie dziady miay co z jego atmosfery? O-bon zwizany jest ze mierci, ale nie ma ponurej atmosfery - dostojny i powany, wydaje si jednoczenie peen ciepa. To czas, gdy duchy przodkw powracaj z zawiatw. Trzynastego lipca ludzie id na cmentarz i zapalaj biae latarnie z herbem rodzinnym, by owietli duchom drog powrotn na ziemi, do o-haka, rodzinnego grobu. Ci, ktrzy jeszcze maj w domu butsudan, domowy otarzyk, stawiaj na nim wykwintniejsze i smaczniejsze ni na co dzie dary dla swoich zmarych. Zamwione ceremonie odprawiane s te w wityniach i w caej okolicy czu zapach dymu i kadzide. O-bon ma, oprcz czci prywatnej, rwnie swoj cz publiczn w postaci bon-odori, czyli zaduszkowych tacw. W Ishikawa-dai gwn scenbon-odori jest zwykle may placyk przed supermarketem Peccock i gwna handlowa uliczka nieopodal stacji. Tam, jak co roku, ustawia si yagur, czyli drewnian platform, na ktrej honorowe miejsce zajmie bbniarz walcy w wielki, bogato zdobiony bben. Yagur 110 ozdabiaj rowe lampiony, ktre wiesza si rwnie wzdu ulic nad ciasno obok siebie poustawianymi straganami z jedzeniem. Nie brakuje atrakcji dla najmodszych, ktrzy mog na przykad owi mae czerwone rybki pywajce w pytkim pojemniku; chodzi o to, by za jednym zamachem udao si zapa ich jak najwicej do papierowego kubeczka. Tace zaczynaj si po zmroku, a ju od pnego popoudnia schodz si ludzie; kr midzy stoiskami, jedz makaron sob i szaszyki yakitori, popijaj zimn jczmienn herbat i piwo Asashi, dzieci zaklejaj sobie buzie cukrow wat i coca-col. Na t okazj kobiety i dziewczynki ubieraj si w witeczneyukaty przewizane piknymi pasami obi. Stroju dopeniaj wachlarze, wetknite za wze obi. Tylko nieliczni mczyni wzorem swych towarzyszek zakadaj tradycyjny mski strj, ale ci, ktrzy dali si skusi, na moje oko wygldaj lepiej ni w garniturach. Uwag zwraca zwarta grupa starszych pa wystrojonych z jeszcze wiksz starannoci ni reszta, z wyranymi makijaami na wci adnych twarzach. Jedn z nich jest babcia Tanaka. Po chwili okazuje si, e to mistrzynie ceremonii bon-odori. Gdy wszystko jest gotowe, rozlega si muzyka: bbniarz zaczyna wali w bben, a starsze panie wyukatach formuj krg wok platformy. Zaczynaj piewa wibrujcym, nosowym gosem i ruszaj wok yagury w idealnie zsynchronizowanym rytmicznym tacu. Skada si on z powtarzalnych elementw naladujcych na przykad sadzenie ryu albo kopanie wgla - to wanie taniec ku czci duchw, ktry ma przynie im ukojenie i moe troch przyjemnoci. A duchy zmarych s teraz przecie wanie tu, jak wielka chmura kr nad gowami swoich bliskich... Do ekstatycznego dwiku bbna docza flet i grzechotka, ktr, nawet nie wiem kiedy, wcinito w rk mojemu na szczcie muzykalnemu mowi. Nieco zakopotany gaijin stoi wic na rodku i grzechocze, podczas gdy kolejne osoby zaczynaj docza do krgu starszych dam. Po chwili taczy ju kilkadziesit, potem kilkaset osb; plac przed supermarketem staje si miejscem sakralnym. Wielu tancerzy myli krok, nie dorwnujc mistrzostwu babci Tanaki i jej koleanek, sun jednak w coraz wikszym krgu, prbujc naladowa waciwe ruchy; mae dziewczynki

111 wydaj si najbardziej wytrwae i z powanymi buziami uparcie powtarzaj gesty i kroki starszych. W pewnym momencie do krgu bon-odori docza dziwna grupa. Oto pielgniarki z pobliskiego domu opieki przywiozy na tace swoje niedone podopieczne na wzkach i - nie do wiary - nie mogce ju chodzi stuletnie babcie o ciaach skrconch artretyzmem jak precle pamitaj waciwe gesty i tacz tylko ramionami i domi! Bon-odori trwa przez kilka godzin ciepej nocy; bbniarze zmieniaj si kilkakrotnie, a jednym z nich jest drobny chopiec z zespoem Downa, ktrego wszyscy entuzjastycznie witaj i egnaj po wystpie. Czy dlatego, e mimo upoledzenia, jakie zesaa na natura, udao mu si zosta takim wietnym bbniarzem? Dlatego, e woy w to tyle wysiku, doryokul Staruszki na wzkach odjedaj. Wiele z nich pewnie wrci na nastpny O-bon ju w chmurze duchw, ktre coraz swobodniej szepcz co do siebie w powietrzu cikim od potu, dymu i alkoholu. Inni nadal tacz, ale w miar jak robi si pno, ich ruchy staj si coraz bardziej spontaniczne; kolo pnocy bbniarze wci bbni, ale starsze panie przestay ju piewa zastpione przez goniki z nowoczesn muzyk. Taniec ku czci duchw zaczyna przypomina dyskotek! Nie dajemy si ju wcign do aktywnego uczestnictwa, siadamy wraz z innymi obserwatorami na krawniku, gdzie w dowd wdzicznoci za udany wystp muzyczny mojego ma czstowani jestemy kolejnymi kubkami piwa. Starszy mczyzna z grupy oficjeli, ktrzy odpowiedzialni s za dzisiejsz uroczysto, pyta mnie o co po japosku i pierwszy raz w yciu udaje mi si nie tylko zrozumie, ale i spontanicznie odpowiedzie caym zdaniem. Mwi mu, e bardzo mi si podoba bonodori. Duchy, wrd ktrych gotowa ju jestem niemal wypatrzy jak swoj japosk praprapraciotk, chichocz nade mn gosem cykad. Na bosaka Po pierwszym roku w Bon Hour wysaam do Polski kilka wielkich paczek, z ktrych kada waya okoo dwudziestu kilogramw. Moje mieszkanie w Bon Hour nie byo ju w stanie pomieci rosncej iloci durnostojek", ktrym nie mogam si oprze, 112 / i prawdziwych skarbw, jakie kupowaam na targach staroci, dostawaam od przyjaci, wycigaam ze mietnikw, gdy wydawao mi si, e nikt nie patrzy. Laleczki kokeshi, zwoje z kaligrafi, stare kimona i ilo ceramiki wystarczajc dla kilku wielodzietnych rodzin - co trzeba byo z tym zrobi, by z czystym sumieniem gromadzi nastpne cuda. Po paczki przyjechali pracownicy poczty; pojawili si dokadnie o pitnastej trzydzieci, czyli tak, jak obiecali. Trzech niewielkich panw, schludnie ubranych w bkitne uniformy i biae rkawiczki, ukonio mi si jednoczenie, gdy otworzyam drzwi. Zanim weszli do salonu, w ktrym staa piramida kartonw, zdjli w przedpokoju czyciutkie, lnice nowoci trampki, pod ktrymi mieli biae skarpety. Przeszli boso te kilka metrw dzielcych ich od moich paczek, sprawdzili wypenione przeze mnie kwity, zwayli paczki, powiedzieli kilka razy: Hai, po czym kady z nich wprawnym ruchem podnis jeden karton z napisem Japan Post. W wskim przedpokoju ustawili si w kolejk. Pierwszy mczyzna kad na pododze trzymany ciar, przykuca i zakada buty, a potem ponownie podnosi

paczk i wychodzi z ni do zaparkowanego pod Bon Hour pocztowego samochodu. Wwczas drugi w kolejce powtarza t sam pantomim, zwalniajc miejsce czekajcemu koledze. Gdy trzeci pracownik poczty kad swj ciar obok dwch pozostaych na pace samochodu, pierwszy po raz kolejny ciga! trampki w moim przedpokoju, by wrci po nastpn z czekajcych w salonie paczek. Jako e kartonw byo dziewi, buty zdejmowano i zakadano dziewi razy, ale techniczna trudno tych operacji czy powicone na nie minuty, ktre dla nas byyby strat czasu, nie miay adnego znaczenia dla trzech panw w biaych skarpetkach. Przed wejciem do japoskiego domu po prostu trzeba zdj buty i nie ma adnego wyjtku od tej zasady; gdyby paczek byo sto, cigano by i zakadano buty tyle razy, ile wymagaaby okoliczno. Symboliczne uzasadnienie zwyczaju zdejmowania butw jest o wiele istotniejsze od praktycznego. W religii shint rytua oczyszczania jest najwaniejsz praktyk, ktra dotyczy rwnie wielu codziennych zachowa. Sypanie sol, zmiana stroju, przed113 noworoczne porzdki, mycie doni, pukanie ust albo obmywanie caego ciaa towarzysz wszystkim obrzdom shint, oznaczajc przejcie z jednej sfery do drugiej - narodziny, mier, zmian statusu. Zdjcie butw stanowi may rytua symbolicznego oczyszczenia towarzyszcy przekroczeniu granicy dwch sfer: tego, co na zewntrz (soto), i wntrza mieszkania (uchi). Doroli i dzieci, mieszkacy i gocie, mechanik, ktry przyszed naprawi lodwk, i elegancka przyjacika w szpilkach, pracownicy poczty i tragarze z fortepianem wacym wicej ni oni razem, wszyscy bez wyjtku musz zdj buty, zanim wejd do rodka. Zwyczaj ten obowizuje rwnie w wityniach shint i buddyjskich, ryokanach, czyli pensjonatach w japoskim stylu, niektrych restauracjach, a nawet w czci pomieszcze uniwersytetw i biur. Generalnie miaam wraenie, e przedstawiciele nauk cisych respektuj go w pracy czciej ni humanici, co pewnie wskazuje na prawidowo domagajc si bliszych bada. By moe humanici s bardziej otwarci i traktuj swoje miejsce pracy jako przestrze publiczn, gdzie kady moe wej. Jednak na socjologicznej konferencji zorganizowanej w grskim ryokanie koo Kioto miaam rzadk okazj wygoszenia referatu w ceratowych rowych kapciach, bo pasujce do reszty wysokie czarne buty musiaam zostawi w szafce przy wejciu. Chyba nikomu nie przyszo do gowy, e czuam si nieswojo, i nic dziwnego; mj przyjaciel Satoru powiedzia mi, i rzecz nie w tym, e Japoczycy czsto zdejmuj buty, ale w tym, e tylko czasem je zakadaj. Na bosaka czuj si lepiej. Rozwaalimy t kwesti podczas koczcego konferencj wystawnego bankietu w sali tatami naszego ryokanu ubrani elegancko, jak okazja wymagaa, ale bez butw. Zwyczaj zmiany obuwia zinternalizowany jest tak mocno, e pewien bohater japoskiej telenoweli, ktr lubiam oglda przy niadaniu, wiedzc, e do jego domu zakrad si zoczyca, najpierw cign buty, a dopiero potem rzuci si z piciami na niepodanego przybysza. Podobnie postpuje nawet japoski samobjca. Ostatni krok przez okno, pod wagon metra robi boso, zostawiajc przed drzwiami do innego wiata brud tego, ktry zdecydowa si opuci. Japoczycy, wyrozumiali 114 zazwyczaj wobec dziwactw cudzoziemcw, respektowania tego zwyczaju wymagaj bardzo stanowczo. ???? your shoes off, Remove your shoes compulsory, Do not

shoes here - to tylko trzy przykady lingwistycznych stara ze strony narodu, ktry na og nie ma w zwyczaju dostarcza cudzoziemcom informacji w jzyku innym ni japoski. Mona te by pewnym, e japoska gospodyni, ktra nie mrugnie okiem, gdy cudzoziemiec przy stole zrobi z siebie idiot, proszc o odrobin keczupu, pokae mu, i musi cign buty, by wej do jej domu. Zostawianie butw w genkan nie wyczerpuje komplikacji zwizanych z japoskim obyczajem. Czasem gospodarze podaj odwiedzajcym kapcie, ale nie zawsze. Gdy zapraszaj nas do pokoju tatami moemy mie jedynie skarpetki, a wic podane (ewentualnie) przy drzwiach kapcie zdejmujemy i zakadamy ponownie dopiero po opuszczeniu pokoju tatami. Gdy udajemy si do toalety, moemy by pewni, e bd tam czekay na nas specjalne plastikowe butki, ktre musimy zaoy, zdjwszy uprzednio kapcie, przeznaczone do chodzenia po reszcie domu, chyba e w ogle jestemy na bosaka, co - jak wspomniaam wyej - te jest moliwe. Po zakoczeniu wizyty w toalecie - uwaga - zostawiamy tam plastiki", pod adnym pozorem nie wychodzimy w nich na zewntrz! Zakadamy ponownie kapcie (lub: patrz wyej) i spokojnie uczestniczymy w dalszej czci wizyty. Chyba e gospodarze postanowi pokaza nam swj ogrd, balkon lub taras; wtedy musimy woy kapcie ogrodowo-balkono-wo-tarasowe, najczciej drewniane klapki, ktrych oczywicie nie moemy zapomnie zdj przed powrotem do wntrza mieszkania. Przed kocem wizyty w japoskim domu nasze stopy czeka jeszcze tylko jedna zmiana - na wasne buty stojce w genkan. Zakadajc je, starajmy nie nadepn dalej ni pozwala na to granica genkan wyznaczona najczciej przez podwyszenie podogi. Bywa, e Japoczyk ma cztery pary kapci: mieszkaniowe, toaletowe, ogrodo-wo-balkonowotarasowe i dodatkow, ktra stoi w genkan, suc tylko do otwierania drzwi przychodzcym. Oczywicie na pocztku pobytu w Japonii ignorowaam cae to obuwnicze zamieszanie (mam nadziej, e moi japoscy znajomi 115 nigdy si o tym nie dowiedz) i chodziam w butach po swoim mieszkaniu, za nic majc granic midzy kuchni, azienk i balkonem. Jedynie pokj tatami uchroni si przed moim barbarzystwem, ale przestrzeganie caej reszty wydawao mi si jedn ze miesznostek charakterystycznych dla nawrconych na Japoni" cudzoziemcw. W Polsce konieczno zostawienia butw w przedpokoju i - ta cz zawsze wydawaa mi si najobrzydliwsza - woenia czyich uywanych kapci jest drobnomieszczaskim zwyczajem, ktry niezbyt dobrze mi si kojarzy. W moim polskim domu na bosaka mog chodzi odwiedzajcy mnie przyjaciele, ale tylko jeli tak wanie chc. Miaam jednak wiadomo, e dla moich nowych japoskich znajomych nieprzestrzeganie zwyczaju zmiany butw moe by rwnie odraajce, jak dla mnie dubanie sobie w zbach przy stole, a kto wie, czy nie bardziej. Za kadym razem, gdy mia do mnie przyj Japoczyk, dbaam wic, by wszystkie pary kapci stay tam, gdzie trzeba, i bym nie zapominaa ich zmienia w odpowiednim czasie; skrzane klapki do otwierania drzwi, rowe plastiki z wizerunkiem Hello Kitty w toalecie, drewniane sanday geta na balkon i do ogrodu. Po wyjciu goci wszystko wracao do normy i buty przemieszczay si swobodnie, zmieniajc swoje zastosowanie albo w ogle zapodziewajc si. Jednak w miar upywu czasu, wizyty moich japoskich znajomych stay si czstsze, czasem zapowiadane z telefonu komrkowego par minut przed dzwonkiem do drzwi. Musiaam wic wzmocni czujno. I mimo i poza tym popeniaam co

krok gafy normalne dla gruboskrnej gaijinki", w kwestii butw staam si perfekcjonistk. Co wicej, przyzwyczaiam si i po wyjciu goci machinalnie zakadaam nawet te z Hello Kitty, pasujce rowym kolorkiem do sedesu Toto. W ten sposb japoski zwyczaj sta si moim wasnym; wchodzc do japoskiego domu, cz swoich przyzwyczaje zostawiam razem z butami w genkan. Eating goodfood is very healthy and important for your happy human life. Napis na karcie da jednej z tokijskich restauracji (pisownia oryginalna) IV. Imperium smaku Sposoby dekapitacji Pierwszy program telewizyjny, jaki obejrzaam w swoim tokijskim domu, przedstawia sposoby obcinania rybom gowy. By to drugi dzie mojego pobytu i na pododze wci stay naczynia po mojej i Chizuko ceremonii herbacianej z pyzami. Nie miaam jeszcze mebli, usiadam wic na poduszce od Chizuko, otworzyam puszk gorcej kawy, kupion w przydomowym automacie, i wczyam telewizor. Program nalea to tak zwanych gurume shows. Gurume jest japosk wersj francuskiego sowa gourmet (znawca dobrego jedzenia i picia), jednym z wielu zmienionych nie do poznania zapoycze. Cieszce si wielk popularnoci poranne programy tego rodzaju skierowane s przede wszystkim do gospody domowych. Gwna bohaterka - kobieta w rednim wieku, kompetentna, ale niezarozumiaa - sprawia wraenie dobrej cioci. Ta, na ktr patrzyam, umiechaa si przyjanie i ciepo, wskazujc praw doni lec w misce yw ryb, a lew - kolekcj noy. Jako e w japoskiej telewizji mwi si o wiele wicej, ni jestemy przyzwyczajeni na Zachodzie, kucharka kontynuowaa tak przez dobr chwil, powtarzajc demonstracyjne gesty; Oto ryba", A oto noe". Potem powoli, bez popiechu, w tempie bliszym 117 teatrowi n ni wspczesnym programom, wzia bardzo cienki n i chwytajc ryb pewnym ruchem, z precyzj chirurga wbia go pod jedno z jej skrzeli. Ryba stracia wigor, ale cigle ya. Trzymajc osab ofiar w elaznym ucisku i nie zmieniajc przyjemnego wyrazu twarzy, kucharka wygosia dug tyrad towarzyszcym jej dwm modym pomocnicom, ktre pochyliy si nad ryb i kiway gowami, wydajc pomruki podziwu i aprobaty. Takiego wznoszcego si, przecigego Aaayyuuuu" bd uczya si przez wiele miesicy. Gdy wyjanieniu stao si zado, specjalistka od zabijania przekrcia n pod rybim skrzelem, a potem, nie przestajc si umiecha, w cigu kilku sekund ucia jej eb. Kamera zrobia zblienie na zdekapitowan ryb - najpierw na tuw, potem gow, ktr mistrzyni ceremonii wzia do rki, by wytumaczy jakie kulinarne szczegy zwizane z krwawym wntrzem czaszki. Aaayyuuuu", zapieway unisono pomocnice. Wielkie rybie oczy cigle patrzyy, wiato odbijao si w nich jak w zmconych lusterkach. Cala historia zostaa powtrzona jeszcze kilka razy na podobnych duych rybach, z tym e sposb dekapitacji nieco si rni. Szczegami dla mnie niezrozumiaymi, nie mieszczcymi si w moim sposobie mylenia o rybach i obcinaniu im gw; szczegami nie z tego wiata, ktry znam. I nie koronkowe okruciestwo tego programu mnie uderzyo, cho niewtpliwie ogldanie serii dekapitacji przy niadaniu nie odpowiada mojej idei porannego relaksu, a duch jedynego karpia, ktrego zabiam, przeladuje mnie do dzi, materializujc si nagle w mojej wannie i pytajc: Jak moga?"

Pomylaam o synnym fragmencie z ksiki Jorge Luisa Borgesa, gdzie autor cytuje pewn (fikcyjn oczywicie) chisk encyklopedi, w ktrej zwierzta dziel si na: ,,a) nalece do Cesarza, b) zabalsamowane, c) tresowane, d) prosita, e) syreny, f) fantastyczne, g) bezpaskie psy, h) wczone do niniejszej klasyfikacji, i) miotajce si jak szalone, j) niezliczone, k) narysowane cienkim pdzelkiem z wielbdziego wosia, 1) et cetera, m) ktre wanie rozbiy wazon, n) ktre z daleka s podobne do much". Mj pierwszy japoski gurume show, ktrych zostan oddan fank, uwiadomi mi, e znalazam si w wiecie innej, niewyobraalnej taksonomii. Przy pierwszej 118 porannej kawie w Tokio zdaam sobie spraw, e jestem w imperium smaku, gdzie sposoby obcinania rybom gw dzieli si na: (a) takie, gdzie n wbija si ppoziomo pod lewe skrzele, (b) dokonywane przez kobiety w podeszym wieku o wicie, (c) noworoczne, (d) bdce dzieem dziewic z Wysp Poudniowych, (e) bardzo ciche, (f) ogldane przez cudzoziemki przy niadaniu, (g) odwrotne, (h) zwane tacem bogini wrd traw, (i) portugalskie, (j) takie, gdzie przekrcajc n pod ktem 16 stopni, przecina si lini ycia, nie mrugajc okiem, (k) podpatrywane przez rami, (1) pochopne, (m) opisywane na wyjtkowo biaym papierze, (n) etc. Sztuka doskonalenia Pierwszy obejrzany przeze mnie gurume show obudzi we mnie zainteresowanie japosk kuchni wykraczajce poza skonno do zawsze lubianego sushi, potrawy od kilkudziesiciu lat zadomowionej na Zachodzie. Kuchnia" to waciwie niezbyt dobre sowo. Japoskie jedzenie jest bowiem filozofi i sposobem ycia, konstytutywnym elementem tosamoci kulturowej Japoczykw. Jego znaczenie symbolicznie wykracza poza kuchni, dotyczc wszystkich sfer ycia spoecznego. By moe mieszkacom innych rejonw wiata, na przykad caego apetycznego rdziemnomorza, idea taka byaby rwnie bliska, ale znawcy tematu uwaaj, e jeszcze jedynie kuchnia francuska i chiska spenia tak wysokie kryteria artystyczne jak japoska. W Japonii nawet o-bent przygotowane przez matk dla malucha jest czsto dzieem sztuki. Mimo postpujcej westernizacji Japoczykom udao si zachowa swoisto swojej kuchni, ktra przetrwaa do czasw wspczesnych jako odrbna jako. W przeciwiestwie do chiskiej czy francuskiej, japoska kuchnia korzysta z o wiele mniejszej iloci podstawowych produktw i znikomej iloci przypraw. Minimalizm, rwny nacisk na aspekt wizualny, faktur, i na smak potraw, silna kontekstualizacja, nadajca jedzeniu symboliczny wymiar, zwizany z por roku albo szczegln okazj, to jej gwne cechy wyrniajce. Podstaw tradycyjnej japoskiej kuchni s ry, owoce morza, produkty sojowe, dzikie i hodowane warzywa; wszystko to przyrzdzane 119 za pomoc rnych metod i z niezwyk inwencj. W najprostszej wersji ten skromny zestaw skadnikw daje bezpretensjonalne danie nadal jadane przez biednych i bogatych: garstk ugotowanego bez dodatkw ryu, chud grillowan rybk, par pikli i miseczk zupy miso. Tak wanie wyglda mj pierwszy lunch w stowce studenckiej, kwintesencja zdrowej prostoty, niepozbawiona wszake walorw estetycznych. Wersja najbardziej wysublimowana to potrawy kaiseki serwowane przy ceremonii herbacianej - dzieo sztuki samo w sobie, eleganckie

jak pejza namalowany tuszem, doskonae w swym piknie odwoujcym si do wszystkich zmysw. w wyrafinowany minimalizm japoskiej kuchni nie oznacza jednak zamknicia na rzeczy nowe. W przeciwiestwie do niektrych Europejczykw, Japoczycy s bardzo ciekawi tego, co jedz inni ludzie, skonni do prbowania i kulinarnych eksperymentw, nawet jeli w odniesieniu do wasnej kuchni maj zdrowe poczucie wyszoci. Kolejne mody na zagraniczne potrawy albo przemijaj w Japonii bez ladu, albo prowadz do japonizacji tych potraw i wczenia ich w tradycyjne menu. Przykadem udomowienia zachodniej potrawy jest w sernik o smaku zielonej herbaty, ktrym delektowaam si w Cheesecake Caffee na Shibuya. Taka naturalizacja jest w Japonii nadal bardziej popularn form wzbogacania wasnego menu ni etniczne restauracje w krajach Zachodu. Za najlepsze uwaane s po prostu takie potrawy, ktre daj si twrczo zjaponizowa. Japonizacja oznacza przy tym nierzadko ulepszenie czy wrcz sublimacj. W ten sposb na przykad proste portugalskie danie, zapoyczone wraz ze sw nazw w XVI wieku, stao si japosk tempur, o ktrej z takim zachwytem pisze Barthes w Imperium znaku, a zwyky biszkopt tej samej proweniencji biszkoptow poezj ciasta kasutera, puszystego, tego szecianu jedzonego na przykad z lodami o smaku zielonej herbaty i fasolowym demem. Od czasu za, gdy na pocztku XX wieku zaczto hodowa w Japonii bydo rzene (wczeniej nie jadano misa), stoy ludzkoci wzbogacia nowa odmiana niezwykle delikatnej woowiny zwana czasem marmurkow". Marmurkowa woowina, wspaniaa na steki, jest produktem japoskiego talentu do ulepszania, w tym wypadku do ulepszania krw. Pojenie ich piwem 120 albo japosk wdk i codzienne rczne masowanie (tak: ma-so--wa-nie") sprawia, e tuszcz w misie odkada si o wiele bardziej rwnomiernie, wanie marmurkowo". Mimo wprowadzenia misa do menu, nigdy nie zastpio ono jednak ryb i owocw morza, a jeli w ogle jaki Japoczyk woli woowin albo wieprzowin od tuczyka czy bonito, przyznanie si do tego byoby w zym tonie. Dymny zapach grillowanej ryby unosi si nad moim ssiedztwem kadego ranka i kadego wieczoru, przymiewajc inne wonie; spowija ca okolic. Moi japoscy znajomi na niadanie jadali wprawdzie tosty lub muesli, ale wielu modszych i starszych woli tradycyjny zestaw zoony z ryu, rybki i miso shiru. Standardowa kuchenka gazowa, jak kupuje si w Japonii, ma maluteki piekarnik, ktry wedug informacyjnego obrazka suy wanie do pieczenia ryby. Ku uciesze moich japoskich przyjaci, uywaam go gwnie do podgrzewania bueczek z rodzynkami kupowanych u babci Shinady. Jedzenie ryby to jedno, a grzebanie w jej zimnych wntrznociach to co innego. Ale kulinarne zwyczaje gaijinw" s w ogle mieszne dla Japoczykw i vice versa; dla wielu cudzoziemcw pierwsze zetknicie si z daniami kuchni japoskiej nie jest rdem olniewajcych wrae. Przede wszystkim dotyczy to przybyszw z krajw anglosaskich i sowiaskich. Dla nas najwaniejsz rzecz w potrawie jest bowiem smak i aromat, a do jej wygldu przywizujemy mniejsz wag. Polski talerz, na ktrym pooono ubite ziemniaki, kawa misa i jarzyn, rzadko dostarcza wizualnej uczty; jeszcze mniej apelujca do oka jest kiebasa na gorco albo bigos. Wszystkie te rzeczy maj jednak wyrany smak i zapach. Nikt nie oczekuje, e bdziemy im si przyglda albo zachwyca si ich kolorem. W porwnaniu z nimi japoska kuchnia wielu gaijinom" wydaje si mdl, pozbawiona

smaku, sabo przyprawiona, a widok wielkiego biaego barbarzycy polewajcego subtelne danie sosem sojowym nieraz wprawia Japoczykw w zdumienie. Gdy w ten sposb profanowany byl biay ry, zdumienie przeradzao si w zgroz. Niektrzy Japoczycy uwaaj ludzi Zachodu za upoledzonych zmysowo, gruboskrnych biedakw, dla ktrych - co za potworno - przany ry nie ma 121 smaku! Poza tym w przypadku japoskiego jedzenia smak i aromat uwaane s za jedn tylko z jakoci skadajcych si na dobrze przyrzdzony posiek i nie powinny zagusza innych, rwnie wanych jego cech: koloru i faktury. Smak musi zosta tak skomponowany, by obrbka kuchenna jedynie wydobya i delikatnie podkrelia jego naturaln nut. W wielu potrawach kolor lub/i faktura s za w ogle od niego istotniejsze; na przykad czyste tofu dostarcza kubkom smakowym doprawdy bardzo niewyranych wrae, co przyznaj nawet sami Japoczycy, ale za to moe by niezwykle zrnicowane pod wzgldem faktury i konsystencji: jedwabne, baweniane, gbczaste, z przypieczon skrk. Japoskie jedzenie jest przyjemnoci jzyka i oka, w ktrej granice zmysw zacieraj si w nieznanej nam jednoci. W zachwycie jedzcego podziw dla wizualnego pikna malutkich chryzantem ozdabiajcych wiee saskimi i odczuwanej na jzyku aromatycznej soczystoci surowej ryby stapiaj si w now jako w chwili konsumpcji. Tak jak w przypadku kaligrafii pikno znakw jest rwnie wane jak przesanie tekstu, tak w wystawnym posiku jego organoleptycznej treci" nie sposb oddzieli od wizualnej formy". To pewnie dlatego zwizualizowane menu jest tak popularne w Japonii. W witrynach wystawowych japoskich restauracji przycigaj wzrok plastikowe modele jedzenia; s tak apetyczne (czy bardziej?) jak prawdziwe. Nawet najmniejszy lokalik ma na zewntrz oszklon gablotk i kusi przechodniw miseczk ryu, z ktrej wystaj filuternie amarantowe macki omiornicy albo melancholijny pysk srebrnej dugiej ryby. Modele jedzenia wykonane s perfekcyjnie i z niepokojcym realizmem. Stojc przed gablotk restauracji czy kawiarni, nieraz zastawialimy si cakiem serio, ktre plastikowe danie wyglda na smaczniejsze. Te atrapy wiele uatwiaj gaijinom", dostarczajc wiedzy, co jada si w danym miejscu; mona poza tym wycign kelnera na zewntrz i zamwi lunch lub kolacj, wskazujc palcem na imitacje da. Spacerujc gdzie midzy Asakus a Ueno, przypadkiem znalazam uliczk, gdzie w maych sklepikach sprzedaj wycznie sztuczne jedzenie dla potrzeb restauratorw. Mona tu kupi plastikowe jajko sadzone z misternie wymodelowanym zarodkiem wronitym w tko; ro122 wiutk krewetk, wie i wilgotn; skamieniay ros z okrgymi oczkami tuszczu, posypany szczypiorkiem zastygym na zawsze na jego twardej zotej powierzchni albo model sushi z poyskliwym surowym kawakiem tuczyka, ktry kupiam sobie tego dnia zamiast prawdziwego jedzenia. Nosz go tej pory w plecaku jak talizman chronicy przed nieszczciem braku sushi. Wikszo rzeczy zjadanych przez Japoczykw spenia jeszcze inne funkcje oprcz cieszenia oka i zaspokajania godu. Potrawy, podane w naczyniach podkrelajcych ich przesanie, symbolizuj pory roku i ich asocjacje oraz specjalne wydarzenia. Li klonu wycity z marchewki nie jest adn kulinarn rewelacj, ale jego ksztat i kolor przypominaj o jesieni. Pywajcy w zupie okrgy plasterek biaej galaretki rybnej kamaboko nie ma wprawdzie wyranego smaku, ale

oznaczajc peni ksiyca, przypomina jedzcym o pradawnej tradycji ksiycowych piknikw, gdy w ten sposb, ucztujc, podziwiano srebrzystego satelit ju w okresie Heian. Sob, jedzona w dzie poprzedzajcy Nowy Rok oznacza nadziej na powodzenie i dugowieczno, czerwona liweczka ume-boshi, ozdabiajca biae ryowe poletko, symbolizuje japosk flag, a potrawy towarzyszce ceremonii hartami s lekkie i wiosenne jak winie kwitnce nad gowami biesiadujcych. O-mochi, czyli ubity na kleiste, twarde ciasto i uformowany w spaszczone kulki ry, jada si przy wielu okazjach, a wiara w jego dajc si moc jest tak dua, e nawet zdarzajce si corocznie przypadki zadawienia, ktrych ofiar padaj staruszkowie, nikogo nie zraaj. Zjadanie posiku, w ktrym kady element jest znakiem czytelnym tylko dla wtajemniczonych (czyt. Japoczykw), to cigncy si przez cale ycie proces budowania tosamoci kulturowej. W sensie kulinarnym atmosfera wit trwa w Japonii przez cay rok. Jadam fugu i przeyam Smutno mi, gdy zabijam ryby fugu, bo zamykaj oczy i wydaj takie dwiki, jakby pakay", zwierzaj si co wraliwsi z japoskich mistrzw kuchni, a ich gocie maj swoje porzekado: Chtnie zjadbym fugu, ae chciabym przey". 123 Tyle dramatycznego napicia przy daniu z ryby nie bierze si bez powodu, bowiem tosamociotwrcza rola japoskiego jedzenia przybiera czasem formy tyle dziwne, co niebezpieczne. Tak rzecz ma si w przypadku wspomnianej fugu, synnego przysmaku kuchni japoskiej, niepozornej rybki, ktra w chwili zagroenia nadyma si jak pika i w odrnieniu od innych ryb ma powieki, ktrymi moe nawet mruga. Oprcz tego jest naprawd brzydka, ze skr pokryt kolcami i nieprzyjemnym zbatym pyskiem, bardzo agresywna. Ju samym swoim wygldem wysya wiatu czyteln informacj: Nie jedz mnie". Zewntrzna brzydota nie oddaje jednak wszystkich cech fugu; najwaniejszy jest bowiem fakt, i jej wtroba i eskie gonady zawieraj jedn z najbardziej niebezpiecznych trucizn. Tetrodotoksyna znajdujca si w ciele fugu jest sto dwadziecia razy bardziej zabjcza ni cyjanek; ilo wystarczajca, by umierci dorosego czowieka zmieciaby si na czubku szpilki, caa ryba zawiera porcj mogc zgadzi trzydzieci osb. Zabjcze stworzenie nie jest przy tym ani bogate w miso, ani nie zawiera adnych cennych dla zdrowia substancji. Jedyna wyjtkowo fugu polega na tym, i moe umierci czowieka tak byskawicznie, e nie zdy on odoy paeczek i skona, cigle ciskajc je w doni. Gdy ilo zjedzonej trucizny jest mniejsza, bdzie kona! przez wiele godzin w straszliwych mczarniach. Jedzenie fugu ma warto przede wszystkim symboliczn i zaspokaja inne pragnienia ni gd. Pozwala ucztujcym mie wiadomo, e nale do klubu wyrafinowanych koneserw, ktrego przedstawiciele gotowi s ryzykowa ycie dla nowego doznania kulinarnego. Takie podejcie jest bardzo charakterystyczne dla mieszkacw japoskiego imperium smaku. Znana w naszym krgu kulturowym wtpliwa przyjemno oberania si do granic moliwoci nie przemawia do nich (moe z wyjtkiem zawodnikw sumo, ktrzy musz), ale zje co, co jest trujce i bardzo drogie, prosz bardzo. Japoczycy jadaj wic fugu bardzo chtnie, najchtniej w postaci saskimi, czyli na surowo. Rocznie przeute zostaje dziesi tysicy ton potencjalnie trujcego rybiego miska. W upiornie drogich restauracjach specjalizujcych si w tym

przysmaku pracuj kucha124 rze, ktrzy przeszli specjalne szkolenie, w trakcie ktrego nauczyli si odrnia wtrob i eskie gonady fugu od innych jej wntrznoci. W przypadku tak niewielkiej rybki nie jest to atwe; przecitnemu czowiekowi chyba w ogle nieatwo wyobrazi sobie, e ryba ma eskie gonady", a co dopiero znale je w jej zimnym i olizgym wntrzu. Wtroba fugu z kolei do zudzenia przypomina pono sperm mskich osobnikw tego gatunku, ktr Japoczycy uwaaj za afrodyzjak i racz si ni z rozkosz. Co roku przyjemno uczty fugu kto przypaca yciem. Liczba wypadkw miertelnych zostaa zmniejszona dziki zaostrzonym wspczenie rodkom bezpieczestwa, ale nadal okoo stu pechowcw zjada fugu na swoj ostatni wieczerz; w ten smutny sposb opuci wiat na przykad jeden z najwybitniejszych aktorw kabuki Bando Mitsugoro III. Wprawdzie w wyspecjalizowanych restauracjach zapewnia si goci, e nie ma adnego niebezpieczestwa, ale fugu jest jedynym smakoykiem, ktrego nie wolno poda japoskiemu cesarzowi. W restauracji w Akasace, do ktrej zaprosi mnie japoski dentelmen, nie ma mowy o amatorszczynie. Miejsce to specjalizuje si w daniach z najbardziej mierciononej odmiany ryby, tak zwanej torafugu, czylifugu tygrysiej, i cieszy si saw wrd amatorw niebezpiecznej potrawy; czsto bywaj tu ludzie sztuki, polityki i wielkiego biznesu. Stolik trzeba zarezerwowa z duym wyprzedzeniem, powoujc si na znajomo z jednym z bywajcych tu znakomitych goci. Dumnie wyeksponowany na cianie dyplom mistrza kuchni ma upewni klientw, i jest on w stanie namierzy i unieszkodliwi odpowiednie elementy wntrznoci/Mgw, zanim trucizna rozejdzie si po jej zimnym ciele. Ale przecie nigdy nie mona mie stuprocentowej pewnoci. A przynajmniej mnie ta myl przysza do gowy, gdy w towarzystwie japoskiego znajomego weszam do tego przybytku gastronomicznych kamikadze, by na wasnym jzyku przekona si, co tak wyjtkowego jest w uczcie fugu. Wystrj restauracji charakterystyczny by dla najdroszych i najelegantszych miejsc w Japonii, co znaczy, i zbdne ozdoby nie zakcay pustki sali. Jeden jedyny zwj wisia we wnce tokonoma, ? dobrana do niego kompozycja kwiatowa, samotna 125 skrcona (w konwulsjach?) ga, wyaniaa si z ceramicznej wazy; nieskazitelne tatami, beowe ciany i drewniane belkowanie dopeniay reszty. Podzielona na kilka oddzielnych boksw przestrze zapewniaa ucztujcym intymno, a w razie czego widok umierajcego gocia nie niepokoi innych klientw, omawiajcych midzy jednym a drugim ksem przyszo partii konserwatywnej albo przemysu samochodowego. Siadajc przy niskim stoliku, do ktrego doprowadzia nas starsza kobieta w kimonie, pomylaam, e nie jest to najgorsza sceneria na ostatni akt japoskiej ruletki, podczas gdy towarzyszcy mi Japoczyk byl radosny i zrelaksowany jak dziecko w lodziarni. Czy nie myla o tym, e przecie kucharz te czowiek i, jak to ludzie, omylny; i przecie rka moe mu si omskn, dziabn niechccy t trujc wtrbk? Czy wanie to ryzyko utraty ycia wprawiao go w taki dobry humor i podniecenie? W kocu nie bez powodu mwi si, e Japoczycy jak nikt inny potrafi w doskonaych proporcjach miesza rozkosz i bl, i uczyni z tego dzieo sztuki. Zanim sprbowaam o cokolwiek zapyta

mojego znajomego, przyniesiono nasz fugu -kolacj. Skadaa si z kilku da, ktrych podstaw stanowia straszna ryba. W dwch czarkach z gorc sake pyway smaone petwy fugu i bya to fugu hire-zake, nastpnie tetchiri, czyli fugu z surowymi warzywami i tofu przygotowanymi tak, bymy je sami ugotowali na stole w specjalnym garnku, dalej shirako yaki, czyli grillowana sperma fugu (tak, sperma fugu jest ciaem staym i podejrzewam, e to to samo, co mlecz") wygldajca, o dziwo, przyjemnie i clue wieczoru, fugu--sashi, surowa fugu w formie z maestri przyrzdzonego saskimi. Pokrojon w cienkie jak bibua plastry ryb uoono na kosztownym ceramicznym pmisku; jej niemal przejrzyste ciao tworzyo wzr leccego urawia, witego ptaka Japonii. Ciemniejsze elementy skrzyde zrobiono z ugotowanej skry fugu. Przez delikatn struktur misa przebija zimny bkit ceramicznej glazury, a jedyn ozdob stanowia maa gazka sosny. Nie wiem, jaka bya jej symbolika, ale by moe ostre zielone igy oznaczay moliwo mierci, ktra zagldaa do nas zza parawanu i umiechaa si zachcajco, yczc smacznego po japosku. 126 Podniosam paeczkami fragment urawiego skrzyda, biay przejrzysty patek, potencjalnie zabjcze nic, ktrym aden zdrowy czowiek by si nie najad. Saskimi z fugu serwuje si z pysznym sosem ponzu, podanym w osobnych miseczkach. Utopiam w nim wic swj pierwszy ks fugu i woyam go do ust lekko drc doni. Towarzyszcy mi Japoczyk zamar w oczekiwaniu. Ks fugu smakowa delikatnie (Bardzo delikatnie) ryb i mia ciekaw faktur, jak surowe miso piersi kurczaka. By moe wpyn na to fakt, i jestem cudzoziemk o zmyle smaku mniej wraliwym ni japoski, ale tak naprawd najwyraniej czuam cytrusow nut sosu. Zamknam oczy i wsuchaam si w reakcj swoich zmysw. Hm?", ponagli mnie Japoczyk spragniony moich wrae i wycign szyj w oczekiwaniu odpowiedzi. Przeuam kolejny kawaek, jeszcze jeden... Fugu nadal smakowaa jak pier z kurczaka, ktra leaa obok ryby. Ale przecie to nie o to chodzio. Zostaam dopuszczona do tajemnicy jednego z kulinarnych misteriw i musiaam sprosta wymogom magicznej chwili, nawet gdyby fugu smakowaa jak trociny albo pasta do butw. Oishii", czyli pycha, powiedziaam wic mojemu towarzyszowi, ktry popatrzy na mnie z aprobat, z jak Japoczycy zawsze patrz na gaijinw", ktrzy potrafi doceni ich jedzenie. Jaki czas po wyjciu z restauracji odczuwaam w ustach i na jzyku dziwne, lekkie odrtwienie, jakie ma si po zastrzyku znieczulajcym u dentysty. Podobno w ten sposb dziaaj ladowe iloci trucizny, ktr zawiera nawet poprawnie przyrzdzone miso fugu. Moliwe te jednak, e w ten sposb zareagowaam, gdy podejrzaam rachunek przez rami mojego japoskiego towarzysza. Nasza kolacja z fugu kosztowaa 65 tysicy jenw, czyli okoo 500 dolarw. Wszystko, co pywa Bdziecie jedli nastpujce istoty wodne: wszystkie istoty wodne, w morzach i rzekach, ktre maj petwy i uski, bdziecie jedli. Ale kada istota wodna, ktra nie ma petw albo usek, w morzach i rzekach, spord wszystkiego, co si roi w wodzie, i spord wszystkich zwierzt wodnych, bdzie dla was obrzydliwo127 ci", czytamy w Ksidze Kapaskiej, ale mwi si, e Japoczycy zjedz wszystko, co pywa, oprcz odzi podwodnej. Japoczycy uwaaj, e ryby s pikne i pene wdziku, zaliczajc je do jednych z najwspanialszych tworw

natury. Motyw pywajcej ryby bardzo czsto stanowi ozdob zwojw wiszcych w tokonoma w restauracjach, mwic gociom: Oto zaraz zjecie takie szacowne i pikne, godne podziwu stworzenie". Wyrazem respektu wobec darw morza s ceremonie religijne odprawiane ku czci zapanych i zjedzonych zwierzt; co roku buddyjscy kapani modl si zarwno za te ryby, ktre polegy, by nakarmi Japoczykw, i za te, ktre zmary mierci naturaln. Swoj osobn ceremoni maj tefugu. Ryba nie jest po prostu ryb - poywieniem, ktre zaspokaja gd, ale ryb - znakiem majcym swoje symboliczne miejsce w yciu wszechwiata, gdzie zabijanie jest jednym z niezbdnych elementw. Podobno rzeczywicie nie ma w wodach Pacyfiku i Morza Japoskiego takiej nietrujcej rzeczy, ktrej Japoczycy nie potrafiliby przyrzdzi (a z niektrymi trujcymi, jak pokazuje przykad fugu, te daj sobie rad). Jedz zatem ryby wielkie jak cielta i mae jak kijanki; kraby, homary, omiornice, kalmary, wie, trepangi, krewetki, limaki, ostrygi; stworzenia mieszkajce w ogromnych muszlach i muszelkach nie wikszych ni paznokie; stworki z dug trb, zajmujce muszle porzucone, i morskie jeowce; jedz niemal wszystkie wodorosty; jedz zwierztka bardzo adne i odraajce. W sumie pochaniaj jedn szst wszystkich ryb zjadanych na wiecie. Bardzo wieloma stworzeniami racz si w caoci, wieloma na surowo, a niektre jeszcze yj, gdy z odrobin sosu sojowego i zielonego chrzanu wasabi wpadaj do japoskich odkw. Wszystkie jadalne skarby wyowione z wody mona zobaczy na targu Tsukiji w Tokio, najwikszym w Japonii i jednym z najwikszych na wiecie. Aby by wiadkiem caego przedstawienia, trzeba albo wsta o nieludzkiej porze, albo (wersja rekomendowana) w jednym z barw pobliskiej Ginzy poczeka do rana, kiedy to okoo pitej zaczyna si na Tsukiji aukcja tuczykw. Do tej drugiej opcji przekonaa mnie 128 Yukiko, moda Japonka, ktra wbrew miejskiej elegancji miaa wiele wsplnego ze wiatem ryb i rybakw. Zarwno jej babka jak i matka byy ama, kobietami nurkami, ktre schodziy pod wod, by wydoby przyklejone do skal awabi, czyli misiste bezkrgowce, uwaane przez Japoczykw za przysmak. Awabi zwie si po polsku uchem morskim" albo uchowcem" i wyglda jak biaawa kluska w takim wanie anatomicznym ksztacie. Niebezpieczne zajcie wydobywania morskich uszu ju dwa tysice lat temu zarezerwowane zostao dla kobiet. Do dzi wierzy si, e nie tylko lepiej od mczyzn znosz zimno, ale te maj pojemniejsze puca i duej mog wytrzyma pod wod; ama wyawiay wic pery, awabi i wszystko, co trzeba byo wycign z dna morza. Schodziy pod wod tylko w przepasce biodrowej i bez adnego ekwipunku. Babka Yukiko pracowaa do siedemdziesitego roku ycia, co nie jest czym wyjtkowym wrd kobiet ama. Jako e nadal nie wymylono adnej skuteczniejszej metody poowu awabi, ama s cigle potrzebne, ale -jak mwi Yukiko -jest ich coraz mniej. Ona sama wybraa karier nauczycielki angielskiego, jej starsza siostra nurkuje w pokazach dla turystw odziana ju w bia koszulk, a nie pnaga jak ich babka. Yukiko znaa si na owocach morza jak nikt inny z moich japoskich znajomych, mimo i z perspektywy cudzoziemca-misoercy rwnie pozostali mogli uchodzi za specjalistw. Japoczycy na og wiedz, co maj na talerzu. Na pomys wyprawy na Tsukiji Yukiko wpada pod wpywem mojej fascynacji wygldem kolejnych dziwnych stworze, ktre razem zjadaymy; stworze ju nieywych, lekko drgajcych albo desperacko

czepiajcych si paeczek mackami. Na Tsukiji zaczymy ogldziny od najwikszych z nich, tuczykw. Gdy zaczynaa si aukcja, byo jeszcze ciemno. Nad ziemi unosia si zimna mga, przydajc rozgrywajcemu si przed naszymi oczami widowisku nastroju niesamowitoci i grozy. Zamroone rybie cielska spowite byy w biay opar jak w kokony. Znalazymy si w zupenie innej rzeczywistoci i trudno byo uwierzy, e jeszcze kwadrans temu siedziaymy z Yukiko w ciepym barze, gdzie graa swojska wspczesna muzyka. Tu sprzedawao si ryby w sposb, 129 ktry niewiele zmieni si przez wieki. Rzdy ogromnych cielsk tuczykw leay na betonie; niektre wayy pewnie kilkaset kilogramw, najwicej jednak byo takich wielkoci czowieka; mczyni w pmroku przemykajcy wrd tusz wygldali jak uczestnicy pogaskiego rytuau, a tuczyki rwnie dobrze mogy by ciaami wrogw zoonymi w ofierze krwioerczemu bstwu. Zimny dreszcz przespacerowa si po moich plecach i zamieni si pod zbyt cienkim sweterkiem w gsi skrk. Nacite ogony ryb pozwalay klientom oceni ich jako; niektre cigle miay gowy z potwartymi pyskami, inne ju zdekapitowano. Na ich ciemnoszarych cielskach wypisana bya czerwon farb waga i numer. Prowadzcy aukcj kontaktowali si z kupujcymi skrtami z szybkoci karabinw maszynowych. Klienci odpowiadali na ich oferty skomplikowan pantomim doni; trzepotali palcami, wskazywali nimi w gr, w d, na boki i - niewiarygodne - rozumieli si nawzajem bez problemu. Wok nas trwa nieustanny ruch. Jedziy wzki bagaowe, pracownicy za pomoc metalowych harpunw adowali na nie ryby. Aukcja odbywaa si w kilku miejscach jednoczenie i co uamek sekundy kolejny tuczyk zostawa sprzedany. Nowy waciciel podzieli go na porcje i wyeksponuje na lodzie na jednym z tysica piciuset stoisk w zadaszonej czci targu Tsukiji; dopiero od niego ryba trafi do indywidualnych klientw zaopatrujcych restauracje i sklepiki. W czasie lunchu tokijczycy bd je sushi z tuczykiem albo miso tej pysznej ryby, pokrojone w mae kawaki i z rnymi dodatkami podane w misce ryu. Oprcz tuczyka na Tsukiji sprzedawanych jest kilkaset gatunkw innych stworze. Le na kostkach lodu w hali wielkoci boiska do piki nonej albo niczego niewiadome baraszkuj w plastikowych wanienkach napenianych cigle wie wod. Strac ycie w ostatnim moliwym momencie, bo dla waciwoci smakowych misa im krtsza jest przerwa midzy umierceniem a zjedzeniem, tym lepiej. Niektre z owocw morza mona znale tylko tu, w zwizku z tym nie maj nawet nazw innych ni japoskie. Bladawy, pokryty szczeciniastymi wyrostkami bezkrgowiec ksztatu i wielkoci piki plaowej moe wic by przysmakiem 130 wyawianym u wybrzey Sumatry tylko w grudniu i serwowanym w kilku jedynie japoskich restauracjach; wyrastajca z podunej muszli lekko drgajca trba o ksztacie niezaprzeczalnie fallicz-nym, z wygldu ykowata, okazuje si delikatnym przysmakiem o nazwie mirugai, serwowanym na przykad jako dodatek do sushi. Brunatna substancja w ogle nie wygldajca na co, co daoby si z jakiegokolwiek powodu wzi do ust, to jajeczka morskiego limaka, rzecz rzadka i bardzo ceniona przez koneserw. Waciciele poszczeglnych stoisk specjalizuj si w kilku rodzajach towaru; niektrzy sprzedaj tylko jeden rzadki gatunek kraba albo par odmian maowatych pysznoci, jaki szczeglnie poywny wodorost

zasuszony w postaci czarniawych granulek albo sprasowane na papier pajkowate co z wypustkami. Podobno najdroszy przysmak, jaki mona kupi na Tsukiji, to wanie ta brunatna substancja, na ktrej kulinarny czar byam tak nieczua, a ktra okazaa si suszon ikr morskiego limaka, niewielkiego, pozbawionego muszli i urody stworka, ktry peza w morskich gbinach, do koca nie wiedzc, e za kilogram jego jajeczek Japoczycy gotowi s paci prawie 10 tysicy dolarw. Spacer od jednego stoiska Tsukiji do drugiego to podr po krainie niewyobraalnych kulinarnych moliwoci. Wszystko, co pywa (oprcz wspomnianej odzi podwodnej), czeka tam na swoich nabywcw i wkrtce trafi na stoy Japoczykw. Brnymy z Yukiko midzy kubami penymi wielkich rybich gw, skrzynkami bezbronnych wikw, stosami piszczcych ze zoci krabw ze skrpowanym szczypcami, kbowiskami martwych ju wgorzy sptanych ogonami w ostatnim spazmie, krewetek ukrywajcych smaczne wntrze pod burozielonkawymi pancerzykami, grami kolczastych jeowcw, z ktrych dwa przekrojone dla przykadu pokazyway ewentualnym nabywcom taw mas niesprecyzo-wanych wntrznoci. Moe najbardziej zaskakujcy na Tsukiji jest zapach. Spodziewaam si spotgowanej woni polskiej Centrali Rybnej, ktr w miecie mojego dziecistwa czu byo kilkadziesit metrw wczeniej cik woni zaduszonej makreli i konajcego karpia, ale na tokijskim targu jedynym obecnym zapachem by 131 sionawy zapach morza. Tu adna ryba nie zdy si zepsu i nikt, tak jak Japoczycy, nie opanowa metod konserwacji darw morza. A dary te s niebywae! Kady krok uwiadamia mi, jak bardzo ograniczone jest nasze misne menu. Przeciskaymy si z Yukiko midzy kadziami penymi wielkich spiralnych muszli zawierajcych czarniaw pulsujc mas wci ywej substancji i muszelek tak malutkich, e mogy mie w rodku tylko jakie mokre biedne nic; patrzyymy na mczyzn krojcych potne korpusy tuczykw, dzielcych je na jaskrawoczerwone i rowawe szeciany poyskujce na lodzie jak klejnoty; zagldaymy do wanienek sflaczaych kaamarnic i meduzopodobnych drgajcych galaret, smukych bkitnych rybek wielkoci doni pywajcych w kko jak oszalae i grubych okrgawych chyba-ryb o psich pyskach, przyczajonych jak do skoku. Najbardziej intrygoway mnie stosy malekich srebrnych rybek o wyranych czarnych oczkach nieproporcjonalnie duych w stosunku do reszty ciaa; to gapice si pandemonium poskrcanych ciaek miao w sobie co z obrazw Boscha. Podobne rybki uywane s do rzadkiej potrawy, o ktrej opowiadaa mi Yukiko, zwanej nomen omen piekielnym tofu". Jej piekielno" polega na tym, e do stopniowo podgrzewanego rosou z ywymi rybkami wkada si kostk zimnego tofu, a one w ucieczce przed gorcem wkrcaj si w ni, by zgina dopiero, jak i ona zawrze. Jeden z najadniejszych z kolei towarw na Tsukiji to omiornice. Amarantowe, wielonogie, z odnami zdobnymi w rzdy biaych przyssawek wygldaj jak surrealityczne stwory z marynistycznych bajek dla dzieci, a nie skadnik ich codziennego menu. Omiornice kroi si jak torty na kawaki zawierajce cz gowy i jedn lub dwie brodawkowate macki. Wraenie robi te czerwone ryby tai, ktre maj bardzo charakterystyczne oczy, wielkie, jasne i wypuke; wiato odbijajc si w nich sprawia, e na wszystkich zrobionych przeze mnie zdjciach patrz przeraajcymi lepiami wilkoaka. Yukiko podawaa mi nazwy kolejnych specjaw, tumaczc, do czego si nadaj, a

do czego nie, pochylaa si, przygldajc z bliska srebrnym olizgym ciaom, wdawaa si w pogawdki ze sprzedawcami, ktrzy chtnie flirtowali, zachceni jej urod i nie132 odpartym wdzikiem. Sprzedawcy z Tsukiji s rubaszni i niekiedy cakiem przyjani; przyzwyczajeni ju do pojawiajcych si czasem turystw, ktrzy robi sobie zdjcia, do wszystkich tych dziwnych biaych kobiet i mczyzn, pozujcych z monstrualnym bem tuczyka wycignitym z kosza na odpadki, jakby taki eb nie byl najzwyklejsz rzecz pod socem. Ten Japoczyk, ktry handlowa! mirugai, fallusami w muszlach, na widok cudzoziemki chichoczcej z japosk koleank zachcajco wskaza na sprzedawane stwory i powiedzia (podobno): Nie bjcie si, nie ugryz". Sushi na niadanie Sushi na niadanie moe wydawa si dziwnym pomysem i mnie prawdopodobnie nie przyszedby on nigdy do gowy, gdyby nie Yukiko. Gdy ju zaspokoiam swoj ciekawo na Tsukiji, namwia mnie, bymy w jednej z restauracji na terenie targu od razu sprboway niektrych z tych rzeczy, ktre dopiero co ogldaymy. Wprawdzie nie byam jeszcze Japonii tak dugo, by widok ywej ryby wzbudza we mnie gd o sidmej rano, ale uznaam, e nie jest to dowiadczenie, ktre mogoby mi zaszkodzi. W kocu zjadam fugu i przeyam. Sushi, potraw japoskiej kuchni, ktra najbardziej przyja si na Zachodzie, zrodzia konieczno. Aby przechowa ryb, wkadano j w gotowany solony ry, ktry fermentujc, zapobiega jej zepsuciu. Zwyczaj ten zapocztkowano w miecie Osaka. Taka wanie zamarynowana ryba przechowywana w drewnianych beczkach bya pierwotn form sushi. W okresie Edo ulega ona przeksztaceniu i sushi zaczto nazywa mae przekski skadajce si ze wieo gotowanego ryu i przede wszystkim surowej ryby. Bogaci kupcy z Edo nie chcieli bowiem je przechowywanej ryby, ale najwiesz, prosto z morza. Wielko sushi pono dostosowana zostaa do kobiecego gustu; panie nie chciay zbyt szeroko rozdziawia buzi, bo uwaane to byo za nieeleganckie. Tak narodzia si potrawa doskonaa, znak firmowy Japonii. Sushi mona zje w kadym zaktku kraju, ale im bliej morza, tym lepiej. Wprawdzie do sushi powszechnie dodaje si inne skadniki, wodorosty, pie133 czone i grillowane owoce morza, niektre owoce i warzywa, ale jego istota polega na poczeniu lekko kwaskowego ryu i kawaka surowej ryby; nic wicej, nic mniej, adnych europejskich wymysw z majonezem, cytrynk i pietruszk. Ta niebiaska kombinacja", jak napisa jeden z zachodnich mionikw japoskiej kuchni, jest w stanie uwie nawet bardzo konserwatywnych gaijinw", ktrzy po pewnych czasie staj si kompulsywnymi poeraczami sushi, chocia przedtem w ogle nie jadali ryb. Mnie nie trzeba byo przekonywa, ale dopiero w Japonii dowiadczyam sushi-ekstazy, sushi-blogost&rm, kulinarnej rozkoszy niemoliwej do zaznania nigdzie indziej. Suszarnie" byy miejscami, w ktrych umawiaam si z Japoczykami albo innymi gaijinami". Tam objadalimy si, polecajc sobie nawzajem co smaczniejsze egzemplarze zachtami wrodzaju: To rowe z ikr na wierzchu jest pycha", We koniecznie to paskie z mackami" albo ap, ososie jad". Dla cudzoziemcw nie mwicych po japosku rajem s tak zwane kaitenzushi, czyli mao wykwintne, ale za to tanie i wygodne suszarnie" obrotowe,

gdzie po tamie wok baru jed talerzyki, a na kadym spoczywaj dwa kawaki czego, czego nazwy mona wprawdzie nigdy nie pozna, ale smak pokocha i potem budzi si w jakim innym kraju i wspomina go z nostalgi. Szefami w barach sushi zawsze s mczyni. Japoczycy wierz, e kobiety nie nadaj si do tej pracy z powodu zbyt ciepych doni, ktre niepotrzebnie grzayby ry. Ale pewnie po prostu o wiele lepiej by szefem suszarni", ni marzn na dnie morza, by wyowi potrzebne ingrediencje, a ideologi zawsze mona do tego dorobi. Bar sushi na terenie targu Tsukiji, do ktrego zabraa mnie Yukiko, nalea do bardziej tradycyjnych. Tu nie byo obrotowej tamy i kady go sam zamawia to, na co mia ochot. To wanie takich suszarni" jest w Tokio najwicej i przynajmniej jedn mona znale przy kadej stacji kolejowej. Klientela tej, do ktrej zaprosia mnie Yukiko, skadaa si gwnie z robotnikw z Tsukiji, mczyzn o spracowanych doniach i sposobie bycia bardziej bezporednim, ni pozwala na to japoska norma. IrasshaiW!", personel przywita nas wedug zwyczaju serdecznym 134 okrzykiem, a gocie siedzcy przy kontuarze, zajmujcym ca dugo pomieszczenia, odwrcili zdumione twarze w nasz stron. Normalne kobiety nie wpadaj do takich miejsc o sidmej rano. Yukiko-chanl", ucieszy si stojcy za kontuarem szef, ktry by krewnym mojej przyjaciki, wujkiem Hidetoshi". Po chwili podano nam zielon herbat i oshibori, wilgotne ciereczki do wytarcia rk. Po obowizkowych pytaniach kierowanych do cudzoziemki, czy umiem je paeczkami i czy jem surow ryb, na ktre pozytywnie odpowiadaa Yukiko, zoyymy pierwsze zamwienie. Jedna porcja sushi to zawsze dwa kawaki; nic, co si kroi, nigdy nie jest serwowane pojedynczo lub w trzech kawakach. Zwyczaj ten - jak wiele innych kulinarnych zakazw i nakazw - zwizany jest wieloznacznoci i labiryntow gbi japoskiego jzyka, w ktrym znaki kanji mog w zalenoci od kontekstu znaczy co innego i inaczej by wymawiane. I tak jeden kawaek to hito kire, a trzy to mi kire - wymowa obu niemio kojarzy si z zabijaniem i samobjstwem. Z kolei kanji liczby cztery wymawia si tak samo, jak ten oznaczajcy mier, shi. Dlatego nigirizushi serwuje si po dwa, a makizushi po sze, nigdy cztery. Za oszklon gablot kontuaru wyeksponowane byy dzisiejsze specjalnoci i zaczymy od mojego ulubionego toro, delikatnego misa z brzucha tuczyka, ktre smakuje jak najdelikatniejsza woowina i w ogle nie ma zapachu ryby, potem bya ika, nienobiaa twardawa kaamarnica, tamago, czyli sodkawy omlet jajeczny przypasany do ryowego waeczka paskiem wodorostw, ikura, czyli ikra ososia, pomara-czowozota, wyranie rybna, pkajca w zbach. Za kontuarem wuj Hidetoshi, w biaym stroju, z rcznikiem zawizanym na czole i domi czerwonymi od cigego moczenia w wodzie chwyta garstk ryu, ugniata j, kad na wierzchu szczypt wasabi, potem kawaek ryby, wszystko z szybkoci i precyzj automatu, po kilku sekundach kolejna porcja nigirizushi staa przed nami gotowa do zjedzenia. Sushi mona je rkoma, wystarczy koniec zanurzy w sosie sojowym i ju; maj wielko odpowiedni na jeden ks. W przerwach midzy porcjami przegryzaymy z Yukiko gari, przejrzyste patki piklowanego imbiru, ktrych ostry smak suy 135 odwieeniu palety smakowej i ma waciwoci bakteriobjcze. Sushi w maym barze na Tsukiji byo wspaniae, wiee, bezpretensjonalne i -jak si okazao -

idealne na niadanie po nieprzespanej nocy. Po nigiri sushi przysza wic pora na kilka makizushi, czyli rulonikw ryu zawinitego w jadalny papier z wodorostw, ktre w rodku mog mie ryb albo rybn past, zwan przez polskich gaijinw" po prostu mielonk", ogrka, grzybki shitake i inne rzeczy, podpowiedziane szefowi przez nastrj i wyobrani. Przypuszczam, e wilczy apetyt i wyrane objawy kulinarnego bogostanu, w jakie wprawiao mnie sMs7u'niadanie, sprawiay satysfakcj szefowi Hidetoshi. Spoglda na mnie raz po raz i przekomarza si z Yukiko, ktrej gos w momencie, gdy z angielskiego przesza na japoski, automatycznie podnis si o oktaw na nieosigalne dla mnie wyyny kobiecego wdziku. I moe coraz szerszy, poyskujcy zotymi zbami umiech wuja Hidetoshi powinien mnie zaniepokoi. Moe fakt, i wymieni z Yukiko jakie uwagi kompletnie niezrozumiaym jzykiem penym pomrukw i chrzkni, daby mi do mylenia, gdybym nie bya tak skupiona na zmysowej kontemplacji mojego niadania. Odori, taniec", to jedyne sowo, jakie do mnie dotaro z tajemniczej konwersacji, ale nie wydawao mi si podejrzane. Mj wuj pyta, czy chcesz sprbowa taczcej krewetki?", zwrcia si do mnie w kocu Yukiko z diabelskim byskiem w czarnych oczach, a moja czujno upiona niadaniow uczt nie ostrzega mnie przed pochopn decyzj. Taczca krewetka" - brzmiao nawet cakiem apetycznie, a nie wiedziaam, e odori znaczy rwnie skaka". Wwczas szef sign do jednego z pojemnikw stojcych w zasigu jego rki, wycign z niego yw krewetk, w mgnieniu oka uci jej gow, wypatroszy i pooy przede mn podrygujce danie. Taki biaawy skaczcy paluszek. Za ogon!", poradzia Yukiko, za ogon, zanim skoczy!" Poszam za jej rad, trzymana za ogon krewetka cigle taczya", nie daam rady. Yukiko wyja mi j wic z rki, zanurzya w sosie i poara. Zatrzepotaa podkrconymi rzsami. Oishii", westchna z niemal erotycznym zachwytem. 136 Paeczki i widelec Czy umiesz je paeczkami?", to jedno z pyta, ktre gaijin wczeniej czy pniej usyszy w Japonii. Nawet ci cudzoziemcy, ktrzy posugiwali si nimi od dawna do biegle, zauwaaj teraz, e daleko im do mistrzostwa ludzi jedzcych w ten sposb od dziecka. Szczeglnie lubiam obserwowa dziesicioletni Ayaki, w ktrej maych smagych doniach paeczki migay szybciej ni druty kogo z duym dowiadczeniem w robieniu swetrw. Po kilku chwilach jej miseczka z ryem bya niemal pusta, a Ayaki, przechyliwszy j do ust uoonych w dzibek, zgarniaa paeczkami ostatnie ziarna. W japoskich barach typu fast food, gdzie w automacie kupuje si kupony wymieniane przy barze na wybrane potrawy, food jest very, veryfast. Sarariimani, robotnicy i studenci wpadaj tam w przerwie na lunch i zmiataj wszystko paeczkami z ponaddwikow szybkoci. Jedzenie paeczkami, ktrych japoska nazwa brzmi hashi, wbrew pozorom nie jest trudne i nie wymaga jakich szczeglnych zdolnoci manualnych. Paeczk ruchom trzyma si midzy kciukiem a palcem wskazujcym prawej rki, a paeczka nieruchoma spoczywa rwnolegle do niej przytrzymywana w statycznej pozycji midzy palcem wskazujcym a serdecznym. Umiejtno ta jest w praktyce zdecydowanie prostsza ni w teorii. Przecitnemu czowiekowi wystarczy kilka prb, by nauczy si posugiwa paeczkami i zje nimi posiek, cho biego w tej sztuce wymaga oczywicie czasu. Nie od razu uda si wic na przykad zje

za pomoc paeczek liski makaron ramen, ktry bdzie raz po raz zsuwa si z powrotem do zupy, chlapic dookoa. Skoro grubo ponad miliard Azjatw jako sobie radzi, jest to jednak moliwe i po jakim czasie zaczyna si zauwaa, e jedzenie za pomoc dwch patyczkw ma w sobie co bardziej naturalnego i zmysowego ni jedzenie widelcem i noem. Paeczki podawane w ogromnej wikszoci japoskich restauracji zrobione s z surowego drewna. Jedynie w wyjtkowo drogich i eleganckich miejscach podaje si paeczki wycite ze wieego bambusa - bardzo delikatne w dotyku, w piknym bladozielonym kolorze. Wersje wielokrotnego uytku stosowane s niemal wycznie w domu i wtedy kady czonek rodziny ma wasn par. Ostatnio 137 w takich miejscach jak na przykad studenckie stowki zachca si do paeczek plastikowych, ktre mona my, bo ekolodzy gono protestuj przeciw takiemu marnotrawstwu drzew. Wystarczy pomyle, e dziennie przecitny Japoczyk zuywa trzy pary paeczek. Japoczycy lubi jednak, aby paeczki byy nowe, sterylne i przez nikogo innego nie uywane. Koce drewnianych paeczek, ktre su do trzymania w rku, s poczone i przed posikiem kady je rozamuje, czemu towarzyszy charakterystyczny trzask. W ten sposb moemy by pewni, e nikt przed nami ich nie dotyka i jeszcze do niedawna byy drzewem rosncym w indonezyjskim lesie albo na stokach japoskich gr. Wiele dowcipw erotycznych, zwaszcza tych ze wiata hostess i gejsz, nawizuje do wspomnianej dziewiczoci" paeczek, ktre przed konsumpcj trzeba rozdziewiczy". Barthes w Imperium znaku dokonuje ciekawego porwnania jedzenia paeczkami oraz widelcem i noem. Jego zdaniem zachodnie sztuce okaleczaj", kroj" i nabijaj", podczas gdy paeczka nigdy nie dokonuje gwatu na potrawie", a jedynie podnosi", rozszczepia", rozsuwa" i rozdrabnia". Zdaniem francuskiego filozofa, ktry - jak atwo zauway - sporo czasu spdza w japoskich restauracjach, paeczki maj w sobie co macierzyskiego". Wedug niego porwnywalne s do ptasiego dzioba karmicego mae, podczas gdy zachodnie zwyczaje kulinarne wymagaj armii pik i noy zwizanych z drapienoci". Pozbawione centrum (jakim dla nas jest kawa miecha) japoskie danie, brak regu pierwszestwa w zjadaniu jego poszczeglnych czci i macierzyska" funkcja paeczek skaniay niektrych zachodnich uczonych do okrelania japoskiej kuchni mianem postmodernistycznej". Pewnie mona by bawi si w dalsze efektowne porwnania, ale lepiej zostawi je tym, ktrych teoria jedzenia interesuje bardziej ni praktyka. Uczta Chizuko Po skromnej" kolacji u Chizuko ogarna mnie panika zwizana z koniecznoci rewanu. Co im poda, by uczta bya cho w poowie tak wspaniaa? Pewnie wypadaoby przygotowa jakie polskie specjay, ale ktre, by unikn kompromitacji? Das Bigos" 138 zachwyci wprawdzie niemieck rodzin mojej siostry, ale przecie Japoczykom nie podam czego, co wyglda i pachnie jak bigos. Na szczcie akurat wybieraa si do nas w odwiedziny przyjacika, ktra przywioza takie niedostpne w Japonii ingrediencje jak czerwone buraki. Rozwizaniem dylematw byo menu typu fusion, w ktrym polskim krokietom i barszczykowi towarzyszyy bardziej midzynarodowe specjay. Ze smutkiem przyznaj, e nie udao nam si osign

mistrzostwa skromnej" kolacji Chizuko. Uczta przygotowana przez Chizuko na nasz cze bya o wiele wykwintniej sza ni codzienny japoski posiek, ale w porwnaniu z eleganck restauracj cechowaa j dua dowolno w doborze potraw. Chizuko przygotowaa to, co umiaa robi najlepiej i co -jej zdaniem - godne byo zagranicznych goci pierwszy raz odwiedzajcych jej dom. Bylimy jej pierwszymi gaijinami", bo goszczeni wczeniej cudzoziemcy naleeli do zagranicznych wsppracownikw Teru, jej ma profesora. Tu sytuacja bya nieco inna: teoretycznie peniam rol zwierzchnika Chizuko, ale jako e od pocztku wykazywaam kompletn obojtno wobec regu japoskiej hierarchii, nasze kontakty miay charakter niemal egalitarny i uproszczony dziki uywaniu jzyka angielskiego. W kadym razie zdawalimy sobie spraw z tego, e kolacja dla nas bya dla Chizuko duym wyzwaniem: musiaa sprosta nowej roli gospodyni, podejmujcej zagranicznych przyjaci tak, jakby statusem spoecznym bya rwna swojemu mowi. Na ceramicznym pmisku przyniesionym przez Chizuko na pocztek uczty cieszya oko niesymetryczna kompozycja zensai, kilku przystawek, malutkich i bardzo zrnicowanych da. Byy tam gotowane krewetki, zawinite w wodorosty i przekrojone na poowy tak, i idealnie biae wntrze kontrastowao kolorem z niemal czarn zieleni nori i rowopomaraczow skrk; roladki z brzowej woowiny z ukrytymi w rodku szmaragdowozielonymi odygami szczypiorku; smaona na zoto ryba o jasnym misie przyprawiona kwaskowym sosem; marynowane w pacie miso asparagusy o jaskrawym kolorze wieej trawy; pokrojone w cieniutkie plasterki awabi ugotowane w sake i sosie sojowym; 139 wskie prostokty surowej kaamarnicy ozdobione z wierzchu na purpurowo piklowan ikr z dorsza; dwa brzowawe limaki przyprawione sosem sojowym i z powrotem umieszczone w swoich kremowych, podunych muszelkach. Ozdob brunatnobeowego pmiska stanowiy dwa prawdziwe licie, ktrych zielona barwa na obrzeach przechodzia ju w jesienne zoto. Chizuko znalaza je w pobliskim parku i to one zainspiroway do przygotowania pracochonnych przystawek, ktre symbolizoway zbliajcy si padziernik. Dekoracja nie bya nachalna; poszczeglne potrawy leay, nie dotykajc si, na tle ceramiki w kolorach ziemi, dwa licie wyglday tak, jakby wanie spady na z drzewa. Kolejnym daniem uczty Chizuko byo yosenabe, czyli wszystko razem", stanowice japoski odpowiednik naszego bigosu na winie", ale jake przy tym odmienne: w przezroczystym rosole rybnym pyway kawaki kilku rnych owocw morza, warzywa i cieniutki, niemal przejrzysty makaron przypominajcy anielskie wosy. Cao bya lekka i delikatna, a poszczeglne smaki wyrane i zachowujce swoj specyfik; plasterkom marchewki sprawne donie gospodynie naday ksztat lici. Yosenabe Chizuko podaa w ceramicznych czarkach, ktre ustawia na plecionych bambusowych matach. Trzecie danie, urokliwe w swojej prostocie, byo te w oczywisty sposb jesienne: skaday si na krewetki, grzyby i orzechy ginnan zapieczone na grubej soli w specjalnym glinianym naczyniu; na wierzchu leay sosnowe igy, ktre Chizuko zdja przed podaniem potrawy na st. Unoszcy si znad misy zapach przywodzi na myl jesienne ogniska i dym unoszcy si nad polami. Kade z nas czworga brao bezporednio z naczynia wybrany ksek i moczyo go we wasnej miseczce z sosem. Potem przysza pora na danie, na ktre nasze kubki smakowe najmniej byy przygotowane: makaron sob zosta podany w

czerwonych miseczkach z laki wraz z sosem zrobionym z utartego warzywa tororo, grskiego kartofla" o sabym, lekko szczypicym smaku, biaawym kolorze i konsystencji rzadkiej papki dla niemowlt. Sos z tororo to przykad potrawy, ktrej istot jest wanie faktura, ta dziwna, lekko chropowata, ppynna papkowa-to, ktr nie kady gaijin jest w stanie doceni, a ja nie naleaam 140 do wyjtkw. Podobnie jak osawione natt - sfermentowane ziarna soi, zlepione luzowat cignc substancj - tororo rzadko znajduje wielbicieli wrd gaijinw". Oczywicie w naszym posiku nie mogo zabrakn ryu, ktry na koniec Chizuko podaa w formie ochazuke. Potrawa ta narodzia si ze zwyczaju zalewania zielon herbat resztek ryu w miseczce, by odklei si od cianek; tak mikstur wypijano, bowiem zostawianie niedojedzonego posiku nie byo i nie jest w dobrym tonie. Wspczenie uszlachetnione rnymi dodatkami wersje ochazuke serwuje si w wielu restauracjach i jest to popularna potrawa koczca zakrapian imprez. Chizuko podaa to danie z wodorostami i pikn, zotopomaraczow ikr ososia; towarzyszyy mu pikle domowej roboty, ktrych pojemnikiem zostaam obdarowana na koniec. Na deser dostalimy owoce z jogurtem hodowanym" przez Chizuko w domu, kilka rodzajw herbaty do wyboru i kaw z ekspresu, jakiego nie powstydziaby si adna woska kawiarnia. Wkadem pana domu byo hojne dolewanie nam ubrwki, w ktr, ku naszemu zaskoczeniu, od lat zaopatrywa si w pobliskim monopolowym, pijajc j z dodatkiem wody mineralnej lub sprite'a. Na podobne uczty byam zapraszana zwaszcza na pocztku mojego pobytu w Japonii i towarzyszyy one pierwszym odwiedzinom w japoskich domach. Jeli odwiedziny takie oznaczay pocztek przyjani, kolejne posiki byy ju - wprawdzie nieodmiennie pikne - ale o wiele prostsze. Gdy znajomo przyja formy prawdziwej zayoci, gotowalimy razem w mikroskopijnych kuchniach, gdzie w miar skromnych moliwoci staraam si wnie twrczy wkad. Najpierw wic szam z Chizuko albo Mariko do sklepu i wybieraymy potrzebne produkty na codzienn kolacj, a potem j przyrzdzaymy, czsto z udziaem ich mw i dzieci. Kroilimy ryby, lepilimy pieroki i rozmawialimy swobodniej ni przy jakiejkolwiek innej okazji, moe tylko z wyjtkiem wsplnej kpieli. Te mniej formalne spotkania wspominam najcieplej, bowiem nie czuam si podczas nich skrpowana myl, jak bardzo gospodyni musiaa si umczy, tworzc na cze gaijina" te mae dziea sztuki, ktre szybko znikay w naszych ustach. Gdy Mariko 141 zaprosia mnie wiosn na szkolny piknik, organizowany przez matki pociech grajcych w pik non, okazao si, e wikszo kobiet syszaa o naszych midzynarodowych kulinarnych ekscesach, a mj przepis na saatk z cykorii i pomaraczy znany jest jako saatka gaijinki". Przez odek do serca Japoczyka Jedna z hipotez, jak mam na temat relatywnej atwoci, z jak nawizaam ciepy kontakt z ludmi w kraju, w ktrym cudzoziemcy skar si na samotno i wyobcowanie, wie si z moim sybaryty-zmem. Jedna z drg do serca Japoczyka wiedzie przez odek, co znaczy w tym wypadku tyle, e trzeba podziela jego przekonanie o wysokiej wartoci sztuki kulinarnej w yciu czowieka i lubi japoskie jedzenie. Pozytywna odpowied na inicjacyjne pytanie o posugiwanie

si paeczkami i jedzenie surowej ryby jest czym w rodzaju zdanego testu. Daje pytajcym nadziej, e cudzoziemiec nie jest przypadkiem beznadziejnym i warto zainwestowa czas, wprowadzajc go w bardziej skomplikowane arkana japoskiej kuchni. A kto wie, moe nawet sprbowa si z nim zaprzyjani. W Japonii prawdopodobnie bardziej ni w jakimkolwiek innym kraju wiedza o jedzeniu ma charakter powszechny, a zainteresowanie kuchni jest dobrze widzianym wyrazem ogady w przypadku ludzi obojga pci. Bardzo czsto osoby wykonujce zawody, ktrych przedstawicieli w innych krajach susznie nie podejrzewaoby si o wysmakowany gust kulinarny, okazuj si w Japonii wybitnymi znawcami jedzenia, gotowymi rozprawia godzinami o subtelnociach smaku oleju do tempura albo sposobach krojenia makreli. Autorzy ksiki The Essence ofJapanese Cuisine pisz, e grupa robotnikw drogowych, dyskutujca przy sake nad wyszoci tuczyka z pnocnego Pacyfiku nad tym z Oceanu Indyjskiego, nie jest w Japonii niczym dziwnym. Przyrzdzanie jedzenia traktuje si jako czynno wan, wymagajc umiejtnoci, blisk sztuce nawet wwczas, gdy odbywa si we wasnym domu i nie na pokaz. Dlatego bardzo czsto japoscy mczyni potrafi gotowa i z przyjemnoci oddaj si temu hobby - gotowanie nie jest polednim zajciem, 142 zarezerwowanym dla mniej uprzywilejowanych czonkw spoeczestwa, czyli kobiet. Japoska kuchnia zajmuje wane miejsce w idei Nihonjinron, zoonej z naukowych i pseudonaukowych teorii na temat wyjtkowoci (a niekiedy wyszoci) mieszkacw Japonii nad innymi nacjami. To najlepsze i najzdrowsze jedzenie na wiecie", twierdz niektrzy Japoczycy, a inni uwaaj, e zamorskie specjay nie nadaj si dla mieszkacw Krainy Kwitncej Wini, bo ich wyjtkowy system pokarmowy przystosowany jest wycznie do japoskiego jada. W Tampopo, kultowym filmie Itami Yuz, gwnym bohaterem jest jedzenie; niemal uczowieczony element wszechwiata, do ktrego profesor kluskologii przemawia czuymi sowy. Tampopo koczy scena nie majca pozornie zwizku z ca histori, przedstawiajca matk karmic piersi dziecko. Jak pisz autorzy The Essence of Japanese Cuisine, tak naprawd ma ona kluczowe znaczenie dla caego filmu. Ich zdaniem kadr ten pokazuje, e japoskie jedzenie dla Japoczykw jest tak wane, yciodajne i intymne jak mleko matki. O wadze przywizywanej do kuchni wiadczy ilo artykuw, programw telewizyjnych i najrozmaitszych poradnikw powiconych jedzeniu. Du popularnoci ciesz si komiksy ????, ktrych akcja toczy si wok kulinarnych wtkw i zawsze przynajmniej na jednym kanale TV emitowany jest gurume show, zawody w zjadaniu sushi, konkurs na now potraw z udziaem sawnych osb albo podrnicza epopeja, w ktrej dwie urodziwe Japonki jed po najdalszych zaktkach kraju tylko po to, by prbowa lokalnych przysmakw (i - co za cudowna kombinacja przyjemnoci - zay kpieli w miejscowym onsenie). Takie wyprawy nie s zreszt niczym wyjtkowym i funkcjonuj w formie zorganizowanej. Autokary pene Japoczykw ruszaj w dal, a poszczeglne regiony kraju przecigaj si w promowaniu lokalnych specjalnoci. Rodzice Mariko, para dziarskich staruszkw nalecych do Klubu Smakoszy Seniorw, kilka razy zabierali nas na kulinarne wycieczki po Japonii. Byli jedynymi ludmi, ktrym udao si skoni mnie do zjedzenia wgorza, ktry - powiedzmy sobie szczerze - nie jest adn ryb, tylko przeronitym wodnym robakiem. Innym razem jechalimy

143 przez siedem godzin tylko po to, by w jakim podmokym lesie przez kolejne trzy zbiera blade, niepozorne grzybki, a potem na miejscu, kucajc pod parasolami w gstniejcym deszczu, na turystycznej kuchence przyrzdzi je i zje. Grzybki smakoway niezbyt wyranie, nie miay waciwoci halucynogennych, ale smakosze seniorzy wygldali na naprawd szczliwych. Mariko bardzo rozmieszyo, gdy opowiadaam jej, e nie mog powstrzyma si, by od razu nie zjada caej zupy miso. Gos mojej mamy: Najpierw zupa!" odzywa si w mojej gowie za kadym razem, gdy zasiadaam do zastawionej wieloma naczyniami tacy z japoskim posikiem. Mariko mkt nie kaza najpierw zjada zupy. W kraju, w ktrym najdrobniejsze zachowania ujte sw pancerz regu, w sferze jedzenia pozostawia si margines wolnoci. W japoskim posiku, zoonym z kilku, kilkunastu lub nawet kilkudziesiciu rnych potraw, kolejno ich spoywania nie ma adnego znaczenia. To, od czego zaczniesz akt konsumpcji, podyktowane jest indywidualnym wyborem. Nastrojem. Sdem jzyka/oka. Chwyta si szczypt jednej potrawy, a potem porzuca j na rzecz nastpnej, popija ykiem zupy, ale nie zjada si jej 0d razu do koca. Delikatne tofu zagryza si kawakiem ostreg0 ??? albo czymkolwiek innym, na co akurat ma si ochot - krewetk w tempurze, ksem surowej ryby, plasterkiem jarzyny. Z elementw jasno skodyfikowanego systemu znakw tworzy si w ten sposb wasne imperium. Imperium smaku.

Cos-playerki z Harajuku. W przypadku Japoczykw mio natury nierozerwalnie wie si ze skonnoci do podziwiania rzeczy niewielkich i penej czuoci pielgnacji tego, co delikatne. Nakamura Hajime, cyt. za Saito Yuriko The Japanese Appreciation of Natur" Jak moemy podsumowa t totaln infantylizacj Japonii? Odpowied jest prosta. Nagle pojawia si moda dziewczyna. Yamane Kazuma Gyaru no kozo {Struktura dziewczyny) V. Kawaiilll Lolitki z imperium zmysw Fajna kulturka W odwanej, obrazoburczej ksice Dogs and Demons Alex Kerr pisze, e japoska kultura zdziecinniaa, winic za to midzy innymi powojenny system edukacyjny. Autor twierdzi, e torturujc dziecice umysy tylko nakazami, zakazami, ostrzeeniami i pamiciowym wkuwaniem, wyprodukowa on ludzi niedojrzaych do dorosego ycia. Teza o szczeglnej tsknocie Japoczykw do wiecznego dziecistwa nie jest jednak nowa. Najpeniej wyrazi j Doi Takeo, japoski psychiatra o wiatowej sawie, w klasycznej ju pozycji TheAnatomy of Dependence. Dzi kwestia ta intryguje wielu japoskich uczonych, ktrzy pytaj tak jak Fukuda Kazuya w pracy pod wymownym tytuem: Dlaczego Japoczycy stali si takimi dzieciakami? W Japonii doroso utosamiana jest ze spoeczestwem, spoeczestwo za przede wszystkim z opresj, koniecznoci kompromisw i rezygnacj, a nie z emancypacj, sukcesem i wadz, charakterystycznymi dla modelu zachodniego. Mieszkacy USA i Europy najwiksz nostalgi ywi do szalestw wczesnej modoci, podczas gdy

Japoczycy powszechnie tskni za czasem, gdy byli maymi dziemi. Na zawsze pozosta dzieckiem, schroni si 145 w bezpiecznym zaktku matczynych ramion, nie ponosi odpowiedzialnoci, da si kocha i za nic, za nic w wiecie nie dorasta - to pragnienie, ktre, jak twierdz niektrzy badacze, nadaje kierunek kulturze wspczesnej Japonii. T romantyzacj dziecistwa jako oazy szczcia, do ktrej wraca si w marzeniach i snach, interpretowa mona jako rezultat bardzo wysokich oczekiwa, jakie przed kadym stawia japoskie spoeczestwo. Podstawowa odpowied na intrygujce cay wiat pytanie, jakim cudem Japoczykom udao si w cigu jednego pokolenia zbudowa imperium, w ktrym sterylnie czyste pocigi s zawsze punktualne, sprzedawcy uprzejmi, a ulice posprztane, jest prosta: Japoczycy pracuj ciko i z oddaniem. Bycie dorosym to taka wanie praca - od witu do nocy i czsto ponad ludzkie siy. mier z przepracowania, czyli karshi, to specjalno japoska, a nie na przykad polska. Marzenie o powrocie do dziecistwa, dla mnie osobicie do przeraajce, kusi wielu mieszkacw Krainy Kwitncej Wini. Z pragnienia pozostania w raju dziecistwa narodzi si w latach osiemdziesitych potny nurt kulturowy, produkujcy nowych idoli. Jego centraln postaci stal si lolitka: infantylna i niedojrzaa posta kobietydziecka, suca jako model identyfikacyjny dla kobiet i obiekt pragnienia dla mczyzn. Japosk wersj lolitki jest burikko - to spopularyzowane przez jedn z modocianych gwiazdek pop swko znaczy po japosku udawane dziecko", a tworzony od niego czasownik - udawanie dziecka", czyli zachowywanie si w sposb dziecinny. Wspomniana tu ju japoska Madonna, czyli synna gwiazda lat osiemdziesitych Matsuda Seiko, bezbdnie wyczua potrzeb nowego kobiecego wizerunku i dala cielesny wyraz budzcemu si trendowi. Matsuda uosabiaa idea japoskiej dziewczyny z ssiedztwa i po mistrzowsku wykorzystaa swoj przecitno, stajc si obiektem mskich pragnie i niedocignionym wzorem do naladowania dla modych Japonek. Gdy bya u szczytu kariery, zrobione przez fotografa szczciarza zdjcie jej majteczek trafio na pierwsze strony bardziej i mniej powanych gazet. Pozbawiona talentu wokalnego i scenicznych warunkw Seiko Matsuda, obdarzona za to w nadmiarze umie146 jtnoci sprzedawania tego, czego akurat potrzebuje widownia, szczebioczc i chichoczc, a kiedy trzeba szlochajc, wspia si na szczyt popularnoci. Jej kolejne dwadziecia cztery single stay si hitami, a ycie osobiste najciekawszym tematem. Ubrana w rzeczy odpowiednie dla wybierajcej si na szkolny bal dwunastolatki, pozbawiona wyranych cech dojrzaej kobiecoci, chodzia szurajc stopami, a w wywiadach posugiwaa si afektowanym dziewczcym jzykiem, seplenia i przekrcaa sowa. Matsuda, burikko idealna, przyczynia si do popularyzacji infantylnego i strywializowanego wizerunku kobiecoci w Japonii. Lolitka staa si ideaem i wkrtce ulice miast zaludniy grupy rozchichotanych istot, ktre ubieray si i zachowyway jak dwunastolatki, niekiedy majc lat co najmniej dwa razy wicej. Ubrane w za mae pastelowe sweterki, szkolne spdniczki, opadajce skarpetki i paskie buciki, ozdabiay pluszowymi zwierztkami swoje dziecinne torebki, a wkrtce take rowe telefony komrkowe, przez ktre rozmawiay nienaturalnie wysokimi gosami, znieksztacajc sowa tak, jak robi to dzieci. Lolitki pojawiy si w reklamach

i w programach telewizyjnych, komentujc infantylnymi okrzykami i chichotem bardziej sensowne wypowiedzi mskich uczestnikw. W modzie pojawiay si kolejne loitkowe hity, a szczyty popularnoci osigay rzeczy, dziki ktrym dziewczta i mode kobiety mogy wyglda bardziej dziecinnie. Dlatego tak zwane lune skarpety nie przeminy z wiatrem po kilku tygodniach, lecz stay si standardowym wyposaeniem garderoby lolitki. Lune skarpety, czyli ruuzusok-kusu (od angielskiego - loose socks), to co w rodzaju zbyt dugich i obszernych biaych getrw, ktre nosi si zrolowane na ydkach. Specjalny klej trzyma lun skarpet na miejscu, a cao suy osigniciu efektu szczuplejszej nogi. W ruuzusokkusu najlepiej stawa z kolanami ku sobie, rozstawionymi pitami i poczonymi palcami stp, bo - trzeba przyzna - kobiece nogi wygldaj wwczas wyjtkowo licznie. Sowo, ktre w ustach japoskich lolitek syszao si najczciej, to: Kawaii". Fajna kulturka ju wkrtce miaa sta si dominujcym nurtem. Gwnymi jej aktorkami od pocztku byy dziewczta i mode kobiety - w tym sensie, e to 147 one udaway dzieci, ubieray si jak dzieci i kupoway dziecinne gadety, zanim polubili to rwnie chopcy. Dorosa mska cz populacji nie pozostaa obojtna. Panowie uczestnicz w kulturze kawali przede wszystkim biernie: gapic si na lolitki z erotycznym zachwytem. Japoskie sowo kawaii tumaczy si na angielski jako cute, ale termin ten ma nieco inny zakres znaczeniowy. Suy bowiem do opisywania ludzi i rzeczy, ktre s nie tylko adne, atrakcyjne seksualnie, mie, sodkie i wdziczne, lecz take niewinne, sabe, bezbronne, malekie, troszk aosne. Sownik Longmana znaczenie sowa cute wyjania kolejno jako: bardzo adny lub atrakcyjny", atrakcyjny w sposb seksualny" oraz bystry i praktyczny w radzeniu sobie z ludmi, przy czym nie zawsze w miy sposb". Japoskie kawaii take suy opisowi oglnie pozytywnch cech czowieka, zwierzcia, rzeczy i zjawiska, odnoszc si jednak tylko do tego, co jest sodkie" lub fajniutkie" w sposb dziecinny, niedojrzay i bierny. Przecitny czowiek moe uy tego sowa w znaczeniu fajny", ale w wiecie lolitek kawaii to co, co jest fajne inaczej": na przykad koci, ktre wanie spado z tapczanu, pluszowe zwierztko doczepione do damskiej torebki, mikka wielkooka maskotka pozbawiona ust, rowy toster, wochata ramka na wewntrzne lusterko w samochodzie. Bawilimy si ze znajomymi japonofilami" w wymylanie polskich odpowiednikw kawaii i zgromadzilimy nastpujce: sodki, fajny i fajniutki, miy, milusi, czaderski", a nawet zajebisty". Zapewne modsze pokolenie mogoby nam co nieco dopowiedzie, bo w naszej grupie byy osoby koo trzydziestki, ju nie tak kawaii, niestety. Najsynniejsza ikona kawaii, rozpoznawalna po obu stronach Pacyfiku, to Hello Kitty, czyli zantropomorfizowana biaa kotka i jeden z najbardziej opacalnych w dziejach motyww uywanych w przemyle designerskim. W1999 roku Hello Kitty hucznie obchodzia swoje dwudziestopiciolecie. Motto Hello Kitty: Nigdy nie masz za duo przyjaci" nic nie stracio ze swojej wieoci, bo popyt na gadety z jej wizerunkiem trwa. Co tak pocigajcego jest w biaej kotce firmy Sanrio, e staa si przedmiotem uwielbienia 148 milionw Japoczykw? Niewtpliwie najwiksza cz tajemnicy tkwi w jej wygldzie, bdcym uosobieniem sodkiej bezbronnoci i speniajcym wymienione

wyej kryteria bycia kawaii. Jak pisze Saito Yuriko, w caej wielowiekowej japoskiej tradycji dominuje zamiowanie do pejzay uadzonych, pozbawionych dzikoci i raczej nieszkodliwych stworze: W istocie w japoskiej tradycji nie znajdujemy pochway 'puszczy penej dzikich bestii', lecz zamiast tego cig wiadomo urody rzeczy maych, delikatnych i bliskich" (Saito, 1996, s. 240). Intuicja, ktrej nie bd tu rozwija, podpowiada mi wic, e w japoskiej kulturze ju wczeniej byli bohaterowie o cechach kawaii, ktre wspczenie stay si dominujcymi (czy na przykad czerwony, okrglutki Daruma nie wyglda sodko?). Ale wracajc do Hello Kitty - ma ona gow nieproporcjonalnie wielk w stosunku do reszty ciaa, apki pozbawione palcw i nogi bez stp, nos jak guziczek i kokard na lewym uchu. Patrzy na wiat szeroko rozstawionymi kropkami oczu i nie ma ust. Jak pisze wspomniana Kinsella w Cuties in Japan, Hello Kitty uosabia stworzenie, ktre ani nie ugryzie, ani nie ucieknie. Hello Kitty zostaa uyta przez japosk firm Sanrio jako gwny motyw ozdobny fanshi guduzu, czyli wszystkich sodkich" i fajniutkich" rzeczy (od angielskiego fancy goods). Ich specyfika polega na tym, e praktyczne znaczenie jest wtrne wobec symbolicznego - przeznaczeniem rowego dugopisu z wizerunkiem Hello Kitty albo takiego tostera jest zatem przede wszystkim budowanie tosamoci waciciela. Fakt, i dugopis suy do pisania, a toster do opiekania pieczywa, schodzi na plan dalszy i dlatego, oprcz przedmiotw jako jednak uytecznych, na japoskim rynku fanshi guduzu dostpnych jest mnstwo rzeczy zupenie pozbawionych wymiaru praktycznego. Na przykad: pokrowiec na uchwyt do papieru toaletowego, plastikowe opakowanie z patyczkami do czyszczenia dziurek w uszach (tych od kolczykw!) oraz rnorakie breloczki, nalepki, podstawki, przy-wieszki z wizerunkiem Hello Kitty. Od debiutu biaej kotki w 1974 roku popyt na rzeczy z jej podobizn nie sabnie, a inwencja designerw w tworzeniu kolejnych gadetw jest nieograniczona. Hello Kitty oraz tacy jej dalecy krewni jak panda Tar, krliczek Miffi 149 czy ty stworek Pikachu patrz na nas zewszd na ulicach Tokio. Dyndaj wesoo przy telefonach komrkowych, ozdabiaj ubrania przechodniw, powiewaj na suszcych si rcznikach i pocieli. Co najwaniejsze, wszystkie te sodkie cuda przeznaczone s nie tylko dla dzieci, lecz take dla dorosych. Najczciej cytowana lista rzeczy, ktre skawaii, obejmuje: - to, co malutkie bd miniatury tego, co z natury jest due, na przykad pomniejszone wersje wielkich gronych zwierzt, takich jak sonie, hipopotamy, niedwiedzie; - to, co mikkie i puszyste, a wic stworzenia, takie jak kocita, szczeniaki, pandy, misie koala, krliczki, mae foczki; - stworzenia dziecinne; mode egzemplarze zwierzt i ludzi, cho tu mog by wyjtki. Gwiazdami japoskiej telewizji przez jaki czas bya para stuletnich blinit. Mona jednak wczy je do kategorii rzeczy kawali jako zdziecinniae, bo ta ich cecha wydawaa si najbardziej cieszy widzw. Poza tym, cho ani mikcy, ani puszyci, to z pewnoci byli nieduzi; - stworzenia ciepokrwiste. Najbardziej kawali s ssaki i ssakopo-dobne, ale raczej nie nosoroce czy mrwkojady; - przedmioty i stworzenia o krgych ksztatach, z mikkimi krawdziami, pozbawione nieprzyjemnych kantw, gadkie, bez pazurw, kolcw i zbw;

- stworzenia niezdarne, bezbronne, wymagajce opieki, czsto nieme; - przedmioty i stworzenia w pastelowych kolorach, najlepiej rowe. W Japonii buduje si kawali domy, produkuje kawali samochody, dwigi, odkurzacze i tostery. Kerr pisze, e dawne kategorie estetyczne, za ktre Zachd tak podziwia Japoni, zastpione zostay t now wszechwadn kategori, odnoszc si do infantylnego krlestwa kiczu i zamiast wabi, mamy dzi do czynienia raczej z kawali. Geneza kultury kawali jest rwnie istotna dla zrozumienia tego, co stao si z erotyczn wyobrani Japonii w cigu ostatnich trzydziestu lat. Pord wszystkich wymienionych wyej rzeczy najbardziej kawali jest bowiem japoska lolitka. 150 Raj dla Humberta Humberta Mczyni w Japonii maj rorikon", powiedziaa mi Michiko takim tonem, jakby bya to ospa wietrzna albo ryczka, jedna z tych nieprzyjemnych wprawdzie, ale trudnych do uniknicia chorb. Rorikon to w japoskiej wersji jzyka angielskiego Lolita ???????, czyli kompleks Lolity", oznaczajcy erotyczn fiksacj na punkcie niedojrzaych dziewczt. Modziutkie dziewczta, barwne jak papuki, krce po Shibuya czy Shinjuku w rozszczebiotanych stadach, s najbardziej kolorow grup na ulicach Tokio. Z trzepotem wymalowanych rzs fruwaj wrd ponuro odzianych sararllmanw, zaludniaj sklepy i kawiarnie, obsiadaj pomnik Hachik, niepodzielnie wadaj na Harajuku, gdzie kady powyej trzydziestki czuje si w ich tumie nieswojo. Gdziekolwiek si pojawi, ledz je spojrzenia mczyzn. Roznegliowane wizerunki modych dziewczt ozdabiaj ulice i pocigi, okadki codziennych gazet i pornograficznych komiksw manga. Kobieta po trzydziestce wprawdzie nie jest jeszcze staruszk, ale modo ma ju za sob i - tak jak Chizuko - moe powiedzie, e skoczy si czas dinsw i szalestw". wiat naley do lolitek. To ich pragn mczyni. Erotyczne marzenia o dziewcztach modszych, ni zezwala prawo, wydaj si mniej czy bardziej uniwersalne, ale w Japonii wyrnia je powszechno, rozmach i zaskakujca dla gaijinw" otwarto, z jak s realizowane. Dwudziestosiedmioletnia dzi Michiko przed dziesiciu laty pracowaa przez jaki czas w jednym z tokijskich Soaplandw w dzielnicy Kabuki-ch. Bya masaystk, ale sowo masa odnosio si do znacznie szerszego zakresu wiadczonych przez ni usug. By wytumaczy, co Michiko tam robia, trzeba par sw powici Krainie Myda, gdzie dziewczyny takie jak ona pracuj w najstarszym zawodzie wiata. Wprawdzie od 1957 roku prostytucja jest w Japonii zakazana prawnie, ale przy kadej wikszej stacji znajduje si od kilku do kilkuset przybytkw jednoznacznego przeznaczenia, do ktrych drog wskazuj szyldy i reklamy czytelne dla kadego Japoczyka. Paradoksalnie, dyskrecja to, obok otwartoci, drugie sowo-klucz do zrozumienia japoskiego 151 imperium erotycznego. Rzecz w tym, e miejsca, gdzie kupuje si seks, nie nazywaj si miejscami, gdzie kupuje si seks". Nosz inne nazwy, a jedn z nich jest wanie Kraina Myda. Okrelenie to uywane jest jako sowo-przykrywka dla popularnego rodzaju ani, w ktrej dziewczta wiadcz te inne usugi oprcz mycia klienta - od masau erotycznego" do fum ksu (od angielskiego fuli course), czyli penego zestawu", w dosownym jzyku oznaczajcego stosunek

seksualny. Kiedy anie tego typu nazywano Toruko-buro, czyli aniami tureckimi, ale protest ambasady tureckiej, uwaajcej takie zapoyczenie za obraliwe dla swojego kraju, wymusi zmian szyldu. W wyniku konkursu ogoszonego przez Japoskie Stowarzyszenie Kpielowe w 1985 roku wybrano okrelenie Soapland, czyli Spurando w wymowie japoskiej. Nazwa przywodzca na myl czysto i wod, ktr Japoczycy tak lubi, oraz jaki czarodziejski land (ktre, jak na przykad Disneyland, Japoczycy uwielbiaj), przyja si. Dzi Krainy Myda stanowi jedn z najbardziej klasycznych rozrywek oferowanych przez japoskie imperium erotyczne. Naley ono do nomen omen mizu-shbai, czyli wodnego interesu" oznaczajcego wiat barw, knajp, kabaretw i innych przybytkw, w ktrych alkohol pynie rzek, i nawet kady kobiecy umiech ma swoj cen. Waciciele niektrych Krain Myda, idc z duchem czasu, zafundowali sobie angielski szyld oprcz tego w katakana. Rowy neon Soapland", jaki moemy zobaczy choby w Ikebukuro albo w okolicach dawnej Yoshiwara, nie reklamuje wic perfumerii, a napis: Zniki dla rannych ptaszkw od 6.30 do 8.00" widoczny z peronu Ikegami Lin na stacji Gotanda nie jest skierowany do mionikw higieny i kady o tym wie. Tak dugo jednak, jak pozory zostan zachowane, a porzdek spoeczny nienaruszony, nic nie zagraa mizu-shbai. Przybytki te dziaaj na podobnej zasadzie jak salony paczinko - kady zna prawd, nikt o niej nie mwi. Do jednego z takich miejsc na p roku trafia Michiko. Opowiada, e do pracy ubieraa si w najzwyklejszy szkolny mundurek z krtk granatow spdniczk i bia bluz z eglarskim konierzem, a klienci szczeglnie chwalili jej mody wygld i dziewczc sodycz. Oczywicie mundurek 152 Michiko miaa na sobie tylko na pocztku spotkania z klientem. W apartamencie, zoonym z obszernej azienki i malutkiego pokoiku, Michiko najpierw oferowaa klientowi kpiel, potem masa wasnym nagim ciaem, obficie przedtem namydlonym, a potem, jeli takie byo jego patne yczenie -fum ksu. A oni, znaczy klienci... Byli dla ciebie mili?", zapytaam kiedy Michiko. W ogle si nie ruszali", udzielia mi nieco dziwnej odpowiedzi, dodajc z chichotem, e japoscy mczyni lubi by rozpieszczani". Nie pozostao mi nic innego, jak uwierzy jej na sowo; w kocu bya profesjonalistk. Na koniec mistrzyni mokrej ceremonii kaniaa si w podzikowaniu biernym odbiorcom przyjemnoci i wrczaa im swoj wizytwk z typowo japosk grzecznoci i stosown w kadych okolicznociach zasad decorum. Michiko udao si zostawi przeszo za sob i opowiadaa mi o niej bez rozczulania si nad sob czy usprawiedliwiania. Dzi oprcz tego, e projektuje kapelusze i kolekcjonuje stare kimona, pracuje jako wolontariuszka pomagajca modocianym prostytutkom wrci do normalnego ycia. Mwi, e dowiadczenie, ktre zdobya w mizu-shbai, pomaga jej nawiza kontakt z podopiecznymi. Dziewczynie, ktra porzucia dom i ktr z kolei porzuci amerykaski kochanek, Soapland dawa jedyn moliwo zarobienia duych pienidzy w krtkim czasie. Michiko, wspczesne wcielenie Madame Butterfly, cechowa o wiele wikszy pragmatyzm ni bohaterk opery Pucciniego. Fakt, i doskonale pasowaa do podanego wizerunku lolitki, uatwi jej spraw, dlatego bez problemu znalaza, jak mwi, dobre miejsce". Ta filigranowa istota o delikatnych rysach wci wyglda na nastolatk i nie utracia do koca czaru nimfetki. Michiko mierzy jakie 150 cm, way pewnie

okoo 40 kg i czuam si przy niej wielka jak nigdy. Ma twarzyczk w ksztacie serca, idealn cer, bardzo krzywe zby i wiecznie zdziwione oczy. W przeciwiestwie do moich uniwersyteckich koleanek, Michiko od pocztku zachowywaa si z o wiele wiksz swobod i - rzecz wyjtkowa wrd dorosych Japoczykw jak ognia unikajcych cielesnego kontaktu - bez przerwy pacaa mnie w rami dziecinnym gestem. Natura poskpia jej 153 nogom podanej na Zachodzie smukoci i prostego ksztatu, co jednak w przypadku japoskiej dziewczyny nie musi by wielk wad (wiem to od czasu, gdy zobaczyam w jednym z tokijskich sklepw przyrzd do... wykrzywiania ng). Gdy poznaam Michiko, ubrana bya we wochat row tunik, pasujce kolorem podkolanwki w poprzeczne pastelowe paseczki i sandaki. Na gowie miaa cakiem stylowy kapelusik zszyty z kawakw grubego j edwabiu uywanego na kimona. Wybiega za mn z kawiarni Starbucka w Ginzie, by odda mi ksik, ktr zostawiam niechccy na stoliku. Podzikowaam, pochwaliam jej kapelusz i zaczymy rozmawia. Zaskoczya mnie swoj potoczyst angielszczyzn i miaoci. Zapytaa, czy napij si z ni kawy. Od tego dnia spotykaymy si. Michiko miaa okazj do angielskich konwersacji, ja znalazam rdo wiedzy o wiecie, do ktrego inaczej nie miaabym dostpu. Poza tym po prostu polubiymy si. W najmniejszym mieszkanku wiata, jakie wynajmowaa w starym, chylcym si ku upadkowi domu w Ueno, dzielia przestrze kilku metrw kwadratowych z ywym kotem i stadem pluszowych maskotek. Reprezentowany przez ni model kobiecoci, tak bardzo daleki memu ideaowi, jako mnie jednak fascynowa, a wszystkie kolejne kreacje Michiko wzbudzay we mnie rozczulenie i leciutki al, e nawet w wieku szeciu lat nie miaam w sobie tyle dziewczcego wdziku. Wedug zachodnich standardw kobiecego pikna, Michiko byaby raczej zabawna ni seksowna; mia i sodka, ale mao pocigajca erotycznie. Wedug standardw japoskich, Michiko jest kawaii. Mczyni w Japonii kochaj takie wanie lolitki i to one krluj w ich erotycznym imaginarium. Panowie o erotycznych preferencjach Humberta Humberta, bohatera Lolity Nabokova, mog spotka si w fanklubach lolitek, poczyta o nich w mskich wydawnictwach, popatrze na nie na ulicach Tokio, gdzie licealistki nosz niebezpiecznie krtkie spdnice od mundurkw, ktre musz przytrzymywa sobie na pupie, by nie podwia ich wiatr. Wanie. Biae majteczki, ktre mona by zobaczy pod spdniczk uczennicy, to fetysz nad fetysze w erotycznej kulturze wspczesnej Japonii. W latach osiemdziesitych, gdy moda na lolitki wicia swe najwiksze triumfy, 154 pojawiy si nopan kissa, czyli kawiarnie, ktrych gwn atrakcj bya nie kawa, lecz modziutkie kelnerki nie noszce majteczek pod minispdniczkami (nopan to znieksztacenie angielskiego no pants, a kissa skrt od japoskiego kissaten, czyli kawiarnia). I tak, jak w herbaciarniach okresu Edo i Meiji mczyni nie tyle pili herbat, ile flirtowali z gejszami, tak do nopan kissa przychodzili, by realizowa erotyczne fantazje o podgldaniu, a nie smakowa cappuccino, an Buruma, ktry bada japoskie imperium erotyczne empirycznie, opowiada o grupach dorosych mczyzn w garniturach chichoczcych w nopan kissa jak sztubacy. Jego zdaniem, aden z nich nawet nie myla, by ama zakaz dotykania modziutkich kelnerek, bo gwn atrakcj erotyczn byo naprawd tylko podgldanie. Ujmujc

rzecz filozoficznie, ta negatywna obecno biaych majteczek w nopan kissa, bya wyjtkowo kuszca, bo mona byo sobie wyobrazi, e zostay zdjte specjalnie na t okazj. Na organizowanej na miejscu aukcji, gdy jedna z dziewczt - dla odmiany w peni ubrana - urzdzaa striptiz, mona je byo zreszt kupi i tak klient zabierajc ze sob do domu fetysz, nie potrzebowa caej lolitki, by si ni cieszy. Popularne kiedy nopan kissa zniky z szybkoci wielu innych md, ktre przelatuj przez Japoni z si i szybkoci jesiennych tajfunw, ale fetysz majteczek lolitki pozosta. Te uywane przez dziewczta z rozmaitych przybytkw typupeep-show czsto s sprzedawane po spektaklu", a niektre pornograficzne gazetki oferuj wysykow sprzeda bielizny noszonej przez gwiazdki porno. Jeszcze niedawno w ulicznych automatach, takich samych jak te sprzedajce co krok napoje i papierosy, wielbiciele lolitek mogli naby uywane majteczki zapakowane hermetycznie w foliowy woreczek. Doczone do zdjcie dziewczynki w szkolnym mundurku potwierdzao autentyczno zakupu, informujc klienta, e te biae gatki jeszcze niedawno dotykay jej ciaa. Podobno sprzeda uywanej bielizny cieszya si duym zainteresowaniem, ale pooono temu kres, wykorzystujc prawo o handlu rzeczami uywanymi, ktre musz by czyste i higieniczne, zanim trafi do nowego waciciela. By moe zainteresowanie, jakie merkantylizacja fetyszystycznych pra155 gnie wzbudzia w zagranicznych mediach, te miao co do rzeczy. Amerykanie opisywali automaty z majteczkami z takim samym uporern, z jakim kiedy chrzecijascy misjonarze koedukacyjne anie. Zakaz ten nie zmniejszy jednak zainteresowania lolitkami, a miejsca, gdzie mona kupi ich mundurki i inne parafernalia, istniej pono nadal, z tym e w dyskretniejszej formie. Nieraz spacerowaam wskimi uliczkami Kabuki-ch, patrzc na amatorskie fotografie zatrudnionych tam dziewczt. Nie byo wrd nich wampw w czarnych koronkach, czerwonym lateksie i wysokich butach. Dojrzae, agresywne seksualnie kobiety to w Japonii zainteresowanie mniejszoci i nie ciesz si one takim powodzeniem jak lolitka, gadkoskry elf z krainy wiecznego dziecistwa. To ona reprezentuje mainstream, mimo i mizu-shbai oferuje co na kady (mski) gUSl i nawet par atrakcji dla pa. Dziewczyny z Kabuki-ch wygldaj tak dziecinnie i sodko, e chce si zapyta, czemu nie s w szkole i gdzie podziewaj si ich rodzice. By moe w czci mczyzn ktrych znam, rzeczywicie wzbudziyby tylko lito i ch okrycia kocem ich wtlutkich ramionek, ale nie byabym pewna, czy mona do koca wierzy w to, co mi mwili. Lolitki, setki lolitek, patrz na nas z fotografii z naiwn niewinnoci i pokazuj biae majteczki. S dostpne, niewymagajce, wprawne i niemdre, namacalnie rzeczywiste i nie z tego wiata. I nie wiem jak inni, ale Humbert Humbert oszalaby w Japonii z radoci. Przepraszam, mog pana podgldn? W tokijskim metrze pasaerowie albo pi, albo co czytaj; i jednej, i drugiej aktywnoci Japoczycy potrafi oddawa si w kadych warunkach, nawet na stojco w toku godzin szczytu. Ciao w ciao z innym czowiekiem, z czyim okciem wbitym w brzuch - obojtni, spokojni, jakim cudem (moe z grzecznoci) nie poccy si; starzy i modsi, mczyni i kobiety patrz w trzymane przed oczami kartki. Najczciej czytaj komiksy manga, rysunkowe opowieci kupowane przez dorosych i dzieci obojga pci i obejmujce wszystkie moliwe do wyobraenia tematy. Bardzo lubiam zaglda wsppasaerom przez rami tak, by widzie

obrazki w ich manga. Perwersja polega156 jca na podgldaniu, co czytaj inni, dotyka wiele osb, ktre duo czasu spdzaj wrd ksiek. Na swoje usprawiedliwienie mam fakt, i robi to z tak zwanej ciekawoci poznawczej i dyskretnie. Oto starszy pan w drogim garniturze i krawacie nieco bardziej fantazyjnym ni przecitny. Mona wnioskowa, e to kto, kto zajmuje na tyle wysokie stanowisko, e moe sobie pozwoli na t odrobin ekstrawagancji w zuniformizowanej Japonii. Moe jest dyrektorem dziau? Moe nawet jakim prezesem? Wsiad na stacji Shinjuku, dzielnicy biurowcw i siedziby wadz miasta, zaj wolne miejsce koo mnie i wyj gruby kolorowy komiks z eleganckiej skrzanej teczki. Co moe czyta? Co o uprawie ogrdka? Grze w golfa? Nowinki motoryzacyjne? Nic z tego. Zezujc w bok, obserwowaam przygody nieletniej bohaterki, w ktrych zagbi si mj wsppasaer, dorosy powany mczyzna, ktry pewnie ma ju wnuki. Na pierwszym obrazku jego manga ubrana w mundurek dziewczynka wybiega ze szkoy, na drugim odwija z papierka lizaka, na trzecim mamy zblienie jej rozchylonych ust, wysunitego jzyka i wielkich oczu przypominajcych puste oczy zwierztka. Uczennica jest bardzo kawali, sodka jak ulepek, i troch przypomina Michiko. Na kolejnych obrazkach akcja gwatownie przyspiesza. Dziewczynka spostrzega przygldajcego jej si mczyzn w garniturze (do zudzenia podobnego do tego, ktry siedzi koo mnie) i jej oczy powikszaj si do wielkoci spodkw, zrywa si, biegnie, wpada w pust uliczk, na kocu ktrej jest wysoki mur. Mczyzna rusza za ni. Dobiegszy do koca dziewczynka przewraca si, gubi tornister, tucze sobie kolano. Siada, opierajc si o mur tak, e spod krciutkiej spdniczki wida jej majtki. Biae dziecinne gatki i stuczone kolano. I za zbierajca si w kciku jednego z wielkich przeraonych oczu. Obrazek pokazany jest z perspektywy cigajcego dziewczynk mczyzny, ktry zastyg wpatrzony w swoj ofiar wzrokiem tak samo penym fascynacji jak czytajcy manga mczyzna w metrze. Czytelnik widzi teraz tylko jego plecy. To moe by koniec jednej z historii, jakie zawiera gruby tom. Jeli jednak komiks naley do gatunku pornograficznej ero-manga, bohaterowi nie wystarczy patrzenie na bezbronn dziewczynk, 157 ktra na kolejnych stronach moe by gwacona, torturowana i zabita z okruciestwem, o jakim nie ni Hannibal Lecter. W porwnaniu z japosk manga bohater Milczenia owiec to nudziarz bez wyobrani. Wydubywanie oczu, oblewanie rcymi substancjami, krojenie pi elektryczn, wiartowanie noem do ryb, zjadanie ywcem, wyrywanie jzyka, przypalanie i defloracja za pomoc nieprzyjemnych metalowych narzdzi to tylko kilka przykadw z bogatego repertuaru sadystycznych praktyk, jakim poddawane s lolitki w ero-manga. Znalazam w okolicach Akihabara sklep, ktry w swojej bogatej ofercie mia niezliczon ilo manga na wdziczny temat seksualnej eksploatacji i torturowania lolitki. Lolitka i jej majteczki to wizerunek popularny nie tylko w stricte pornograficznych publikacjach dla dorosych mczyzn, ale rwnie w komiksach skierowanych do kilkunastoletnich chopcw. Jak pisze Nicholas Bornoff, w japoskich szkoach edukacja seksualna nadal pozostawia wiele do yczenia i te publikacje, sucwjej zastpstwie, nieraz maj tak wanie pouczajc" form.

Dziki nim modzi czytelnicy poznaj sekrety kobiecego ciaa w sposb, ktry zachodnim feministkom zjeyby wosy na gowie. W fabu dotyczc takich mskich" spraw, jak baseball czy wycigi samochodowe, wpleciony jest wtek erotyczny, a jego kulminacj stanowi scena, w ktrej bohater/czytelnik podglda roznegliowan koleank w sytuacji czynicej j bezbronnym obiektem wystawionym na mskie spojrzenie. Czasem koleanka rozbierana jest przemoc; w wersji mikkiej dziewczyna pada upem tylko Toma Podgldacza. Japoskie prawo przeciw obsceniczonoci (oparte na artykule 175. Konstytucji z 1946 roku) zabrania realistycznego przedstawiania genitaliw osb dorosych i aktu seksualnego. Kategoria dorosoci" zostaa dookrelona dopiero pniej, gdy wadze zaczy wytacza procesy twrcom kontrowersyjnych obrazw. Ustalono mianowicie, e doroso" oznacza obecno wosw onowych i od tej chwili wizerunki, na ktrych s one widoczne, zaczy automatycznie podlega cenzurze. O genitaliach osb, ktre nie s dorose, prawo milczy. Z waciw Japoczykom skrupulatnoci i powanym podejciem do sprawy wytoczono wic wojn nieprzy158 zwoitym wosom i zaczto je usuwa przy pomocy armii cenzorw, nie ingerujc poza tym w tre przekazu. Stateczne gospodynie domowe na etacie cenzorek spdzay dugie godziny, wydrapujc z obrazkw realistyczne wizerunki genitaliw i nieszczsne wosy. Cenzorzy z rwn skrupulatnoci traktowali zachodnie publikacje na temat sztuki, jak i egzemplarze Playboya", ktrego stare numery z bia plam na podbrzuszu modelek nadal mona wygrzeba na tokijskich pchlich targach. Jeli nie byo wosw onowych, narzdy pciowe przedstawiono nierealistycznie i niepoczone w akcie seksualnym, wszystko inne uchodzio pazem. Japoskie prawo nie zabrania przedstawiania seksu z dziemi ani jakiejkolwiek innej dewiacji wymylonej przez ludzko. Pedofilia jest oczywicie karana, podobnie jak we wszystkich innych cywilizowanych krajach wiata, ale w krainie wyobrani wszystko wolno. Wystarczy zamaza wosy onowe albo w odpowiednim miejscu wstawi maskujcy kwadracik. Fakt, i mae dziewczynki jeszcze nie maj wosw onowych, uatwia spraw i rzecz dzieje si w majestacie prawa. Rodzce si w Japonii co jaki czas inicjatywy procenzurowe nie maj wielkiego wpywu i gin mierci naturaln. Najczciej pojawiaj si wwczas, gdy opini publiczn wstrzsa wiadomo o zbrodni dokonanej pod wpywem pornografii, ale ich zapa ganie wraz z pamici o ofierze. Tak byo, gdy ujty zosta Tsutomu Miyazaki, morderca trzech maych dziewczynek, w ktrego domu znaleziono ogromn kolekcj materiaw pedofilskich, wczajc nagrane na wideo sceny makabrycznych morderstw. Prawda jest jednak taka, e w Japonii przestpstwa na tle seksualnym, podobnie zreszt jak wszystkie inne, zdarzaj si kilkadziesit razy rzadziej ni na Zachodzie i nawet najzacieklejsi wrogowie pornografii nie byliby w stanie udowodni jednoznacznej zalenoci midzy czytaniem ero-manga a przemoc seksualn. Tokio to najbezpieczniejsze z miast, w jakich mieszkaam, w ktrym kobieta moe bez wikszego ryzyka pj niemal wszdzie i o kadej porze. Nawet miejsca uchodzce za tak podejrzane jak zauki Kabuki-ch czy Yoshiwara to - w porwnaniu z niektrymi okolicami Warszawy - przedszkole. Brutalna ero-manga na pewno nie sprzyja rozwojowi 159

feministycznej wiadomoci, ale nie czyni z Japoczykw pedofilw i mordercw. Fakt, i mczyzna, siedzcy obok mnie w metrze oglda obrazki, przedstawiajce wiartowanie nieletniej bohaterki pi mechaniczn, moe by rdem mojego dyskomfortu, ale nie realnego zagroenia dla uczennicy w mundurku stojcej tu przy nas. Dziewczynka, wychowana po japosku, po prostu odwrci wzrok. Ja na to nie patrz", powie dorosa kobieta zapytana, co sdzi o wszechobecnoci pornografii. Zwyrodnialec Miyazaki uwaany jest za jeden z wyjtkw, skrajn postaci otaku, czyli wira, a odpowied na pytanie, czy aby zapobiec ewentualnej krzywdzie kilku nimfetek, warto zamyka cay pornograficzny interes, wydaje si w Japonii oczywista. Odmienne podejcie do seksualnoci sprawio, e w Japonii przedstawienia o tematyce seksualnej od wiekw rozwijay si ze swobod, do ktrej nie dopuci chrzecijaski Zachd. Pornograficzne komiksy, ktre dzi czytaj Japoczycy, stanowikontynuacj dugiej tradycji. Jej pocztek mia miejsce przed ponad tysicem lat w okresie Heian, a rozkwit w okresie Edo, gdy upowszechnia si sztuka drzeworytu. To wwczas artyci skupili swoj twrcz pasj na shunga, czyli wiosennych obrazkach", portretujcych barwne ycie domw publicznych wiosennych", bo mianem baishun - sprzedawanie wiosny" - okrelano to, co robiy kurtyzany. Wtedy te narodzia si kultura kwiatw i wierzb", czyli wiat gejsz, dostarczajc artystom niewyczerpanej inspiracji. Mistrzowie shunga uwieczniali pary zoone z aktorw kabuki i kurtyzan, gejsz i samurajw we wszystkich moliwych kombinacjach obu pci i wszystkich wyobraalnych genderw". W niektrych shunga obrazkom, uoonym w cae historie, towarzyszyy podpisy tak jak w dzisiejszych komiksach manga. Jak sugeruje wspomniany Bornoff w ksice Pink Samurai, w Edo, zwanym miastem kawalerw", shunga wykorzystywane byy wprawdzie jako inspiracja do samotnych mskich przyjemnoci, ale nie stroniy te od nich kobiety i pary. Mistrzowie tacy jak Harunobu czy jego ucze Koryusai; najsawniejszy na Zachodzie Utamaro; Hokusai, ktrego niepokorny geniusz zachwyci impresjonistw, porwnujcych go do Rembrandta; Kunisada, zwany japoskim 160 markizem de Sade, tworzyli pornograficzne wiosenne obrazki", za ktrymi szalej dzi kolekcjonerzy na caym wiecie. Fotograficzne zblienia powikszonych wagin i bogate stroje, akrobatyczne pozycje na hutawkach i miosna pasja ogarniajca bohaterw na tle przepiknych japoskich pejzay, melancholijne kurtyzany i waleczni samurajowie spleceni w ucisku - obrazy te skaday si na kwintesencj wyrafinowania, ktre kojarzy nam si z Japoni. Z wyjtkiem kilku niechlubnych incydentw wadze okresu Edo zostawiay artystom woln rk i nie cenzurowano shunga. Jeli ju, ingerencja pastwa dotyczya szerzej pojtych dobrych obyczajw, a nie seksu, bowiem, jak pisze Buruma w A Japanese Minor, zakazana i nieprzyzwoita" bya mio naruszajca spoeczny porzdek, a nie seks. Podobnie jak teraz ero-manga, shunga rozumiane byy jako wentyl bezpieczestwa podtrzymujcy porzdek spoeczny; wierzono, e speniaj pozytywn funkcj pozwalajc rozadowa napicie i frustracj, zapobiegaj antyspoecznym zachowaniom. Dzi chodzi o zestresowanych sarariimanw w subie korporacji, w okresie Edo frustracja" dotyczya wojownikw w subie szoguna. W tych czasach spokoju i izolacji od reszty wiata przemoc i seksualna perwersja stanowiy jedn tylko z wielu fantazji, a nie dominujc norm. Owszem, istniaa

makabryczna odmiana shunga, zwana muzane (obrazy okruciestwa"), ale na og na wiosennych obrazkach" utrwalony zosta obraz krainy, gdzie seks by podniecajcy dla obu stron, mimo i kobiety nie trzeba byo ani przedtem pobi, ani powiartowa potem, jak to si z upodobaniem przedstawia we wspczesnej japoskiej pornografii. Dzi posta, ktra bya obiektem erotycznego pragnienia w shunga, zastpiona zostaa hybrydyczn form kobiecoci: lolitk o dziecinnej buzi i onie, ale czsto z wybujaym nienaturalnie biustem. Japoscy badacze zazwyczaj uwaaj, e pene przemocy przedstawienia seksualne, ktrych ofiar jest bezbronna i niedojrzaa lolitk, peni wspomnian funkcj sublimacyjn, suc rozadowaniu stresu zwizanego z opresywn rzeczywistoci spoeczn. Mczyni, ktrzy znaczn cz ycia spdzaj wcinici w hierarchiczn struktur swoich firm, potrzebuj symbolicznego 161 zadouczynienia, a im bardziej bezwolny i podporzdkowany obiekt, tym lepiej nadaje si do tego celu. Hipotezy feministek s odwaniejsze. Podejrzewaj one, e eskalacja symbolicznej przemocy wobec kobiet stanowi pochodn dokonujcych si w dzisiejszej Japonii przemian obyczajowych. Moja znajoma Yukiko, socjoloka, piszca prac doktorsk o ewolucji mskiej seksualnoci na podstawie bada klientw klubw z hostessami, mwi, e nowoczesne kobiety coraz czciej wzbudzaj w japoskich mczyznach niech i strach przed staym zwizkiem. Japonki, emancypujc si ze swoich dawnych rl, stawiaj przed partnerami wymagania, na ktre ci nie s przygotowani. W ostatnich latach pojawio si duo artykuw na temat... niechci panw do uprawiania seksu. Japoskie wadze, ubolewajce nad mizernym przyrostem naturalnym, te zwrciy uwag na ten niepokojcy fakt. Z ksiki Yoko Haruki pod tytuem Kekkon Shimasen, czyli Nie wyjd za m, wida jasno, e wiele japoskich kobiet ma ju inne wymagania ni ich mamy i nie marzy im si pokorne gotowanie zupy miso przez reszt ycia. Lolitka z ero-manga nie ma za wymaga i mona z ni zrobi (przynajmniej w wyobrani) wszystko, na co tylko przyjdzie ochota. Mczyzna, jadcy z Chuo Rinkan do pracy w Shinjuku, po drodze zdy tak wielkook lolitk posi, zwiza i powiartowa. Moe te - bo niezbadane s cieki fantazji sarariimana - przez sodk chwil identyfikowa si z ofiar. Stumiona rewolucja dziewczynek Okrelenie rewolucja dziewczynek" pierwszy raz usyszaam od Satoru. Miao to miejsce na samym pocztku mojej japoskiej przygody, podczas naszych kilku lekcji japoskiego, podczas ktrych podj trud nauczenia mnie alfabetu hiragana. Gdy przygryzajc jzyk z wysiku, rysowaam niezgrabne znaczki, Satoru powiedzia, e przypominaj pismo, jakiego uyway zbuntowane dziewczynki. Dowiedziaam si, e na pocztku lat siedemdziesitych japoskie dziewczta zainicjoway lokaln odmian obyczajowej rewolucji, ktra w tym czasie szalaa w Europie i Ameryce. Ich bunt wobec obowizujcych regu zacz si od ataku na bastion witoci 162 - japoski jzyk. Ta zapomniana i stumiona rewolucja bya jedn z pierwszych zapowiedzi kultury kawaii i lolityzacji" wizerunku kobiety. Nauka japoskiego to dla uczniw naprawd cika praca, a nie okazja, by

zaznaczy sw indywidualno: kady ucze musi opanowa znak w tym samym czasie i zapisywa go dokadnie wedug ustalonych regu, nie majc prawa do najmniejszej zmiany. Mimo i w niektrych przypadkach Japoczycy pisz horyzontalnie na zachodni sposb, to norm jest zapis wertykalny. Dziewczynki tymczasem zaczy pisa wanie poziomo i zmieniy ksztat znakw, nie tylko nadajc im krgy, wystylizowany charakter, lecz take ozdabiajc je serduszkami, gwiazdkami czy maymi postaciami. W nowym jzyku zaczy pisa listy i pamitniki, a szkolne autorytety nie mogy poradzi sobie z rozprzestrzeniajcym si szalestwem dziewczynek. W cigu kilku lat liczba uywajcych go buntowniczek osigna 5 milionw. Jak w Cuties in Japan pisze Sharon Kinsella, socjoloka z Cambridge, szybko doceniono powag sprawy i zaczto zastanawia si, jak poradzi sobie z buntem, bo w Japonii nikt nie lubi takich ekstrawaganckich, naruszajcych porzdek pomysw. Podniesiono alarm. Zaczy powstawa publikacje, ktrych przeraeni buntem dziewczynek autorzy wymylali kolejne terminy majce odda specyfik zjawiska. I tak pismo dziewczynek nazywano pismem komiksowym", okrgym", nieprawidowym", zdeprawowanym", zdegenerowanym", podczas gdy jego twrczynie okrelay je po prostu mianem kawaii. Zanim jednak opracowano rodki zaradcze, rewolucja dziewczynek zostaa poarta przez prawa kapitalistycznego rynku. Dostrzeono bowiem, e nowa moda na sodkie pismo, ktrej hoduje ponad poowa japoskich uczennic, jest y zota, a pismo buntu stao si jeszcze jednym towarem i utracio swj rewolucyjny potencja. Na pocztku firma Sanrio wypucia na rynek papeterie, pocztwki i zeszyty przeznaczone specjalnie do pisania kawaii, a potem posypaa si caa lawina fanshi guduzu. Tak zacza si era kawaii. Jzyk dziewczynek przyj si w manga i filmach animowanych, czasopismach, a nawet w oprogramowaniu komputerowym. Kawaii, 163 estetyka moliwie najdalsza od wyrafinowanej elegancji i umiaru, z jakimi kojarzymy Japoni, staa si dominujcym nurtem. Sodkie stworzonka zaczy pojawia si na wszystkim - od prezerwatyw po samoloty, miejscowi architekci stylizowali posterunki policji na piernikowe domki, przemalowywano dwigi na yrafy albo dinozaury, a kada z japoskich prefektur wybraa na swoje logo jednego ze sodkich dziecinnych bohaterw. Mimo i apogeum kultury kawaii przypadao na lata osiemdziesite, jest to nadal jeden z dominujcych trendw i trudno kupi jakikolwiek produkt, ktry nie miaby gdzie narysowanej wielkookiej buzi. Z dominujcej na pocztku ery kawaii mody typu bal w przedszkolu", w latach dziewidziesitych wyrs bardziej ironiczny i androginiczny, peen wdziku styl, czsto czony na przykad z elementami grunge. Jednak japoskie odkurzacze nadal wygldaj jak wielkie cukierki, rne sodkie stworki uywane s do reklamy usug bankowych, klinik ginekologicznych i wit religijnych, a jedna z firm lotniczych, aby przycign klientw, namalowaa niedawno na swoich boeingach postaci z kreskwek. Wszechobecno sodkiego kiczu jest nieraz dla gaijina" troszk przeraajca albo co najmniej dezorientujca. Podczas jednego ze spacerw w dzielnicy Dene'n Chfu sklep Sanrio w ksztacie ogromnej truskawki wyrs mi przed oczami jak psychodeliczna wizja, a gdy zakadaam konto w japoskim banku Mizuho, dostaam kart z wizerunkiem Hello Kitty i tak torebk w prezencie. Kawaii]", powiedziaa towarzyszca mi Chizuko, nie widzc nic dziwnego w fakcie, e

doros kobiet obdarowano czym waciwszym dla przedszkolaka. Kawaii!!!", rozlega si co chwila na tokijskich ulicach i dla wikszoci gaijinw" jest to jedno z pierwszych sw, jakie s w stanie wyapa z potoku obcej mowy. Co roku na kawaii rzeczy wydaje si w Japonii miliardy jenw. Rynek nie tylko wyszed naprzeciw wszystkim potrzebom, ale wykreowa nowe. Kawaii spinki, skarpetki, byszczyki do ust w kawaii opakowaniach, podstawki i ramki, pirniki i saszetki kupowane s przez tumy dziewczt, ktre w okresach wyprzeday kr tumnie wok butikw na Harajuku czy Shibuya. W ten sposb 164 dziewczynki z buntowniczek stay si konsumentkami kawaii rzeczy i najdoskonalszymi obiektami mskiego pragnienia. Dzi, dwadziecia lat od narodzin fajnej kulturki" kawaii, dziewczyny z Krainy Myda cigle przebieraj si za uczennice, a szkolny mundurek pozostaje najbardziej erotycznym kostiumem. Kult lolitek to jedna z reakcji przeciw systemowi, w ktrym bycie doros kobiet/dorosym mczyzn oznacza opresj, konieczno wpasowania si w sztywn hierarchi pciowych rl. Do mczyzn, ktrzy nie chc dorosn, nie przemawia wizerunek dojrzaej, wiadomej swojej seksualnoci kobiety, a japoskie nastolatki ze swej strony wcale nie chc wyglda jak dorose osoby. wiat dziecistwa, gdy wszystko byo wolno, gdy nie byo si jeszcze ani mczyzn, ani kobiet, pozostaje oaz szczcia. Dla mczyzny wizerunek lolitki reprezentuje seksualno bez konsekwencji i odpowiedzialnoci, kontrol i wadz, jak may chopiec ma nad swoimi zabawkami. Dla kobiety takiej jak na przykad Michiko jest strojem ochronnym. Po co?", zdziwia si Michiko, gdy jej opowiadaam, jak po lekcjach w sidmej czy smej klasie upychaymy z koleankami w torbach idiotyczne fartuszki z poliestru, by wyglda powaniej i udawa licealistki. Pki co dwudziestosiedmioletnia Michiko nie zamierza pogodzi si z tym, e czas mija i wanie przekroczya granic wieku uwaan jeszcze niedawno za pocztek staropaniestwa. Upieranie si przy wizerunku lolitki jest jedyn obron przed systemem, jak Michiko zna, i dlatego nie rezygnuje ze swoich wochatych tuniczek, spdniczek z klosza i podkolanwek. Wiadomo, jak wysya ten kostium, brzmi: Jestem jeszcze maa. Za nic nie odpowiadam. Nie dojrzaam do dorosego ycia, wic dajcie mi spokj". Michiko mwi, e nawet te nastolatki, ktre chodz do szk nie wymagajcych mundurkw, chtnie je kupuj i przebieraj si w nie, aby wyglda kawaii. W kulturze kawaii mona te dostrzec pozytywne aspekty, ktre pozwalaj ludziom houbi swoje wewntrzne dziecko" i kupi mu czasem ulubion maskotk. Jak si okazao, ja sama miaam ukryt potrzeb doczepienia sobie maego misia do telefonu komrkowego i zrealizowaam j w Japonii, gdzie nikogo to nie dziwio. Kawaii, 165 czyli sodkie" i fajniutkie" jest takie houbienie", pod warunkiem, e si nasze wewntrzne dziecko" nie zmieni w despotycznego bachora. Dlatego to drugie, mroczne oblicze infantylizacji japoskiej kultury niepokoi. Erotyzacja maych dziewczynek w krwawych manga dla mczyzn nie moe by zjawiskiem niewinnym, nawet jeli nie prowadzi do rzeczywistych aktw przemocy. Abstrahujc od wszystkich dyskusji na temat rnicy kulturowej i relatywizmu, wielu ludziom atwo si bdzie zgodzi, e dzieci - nigdzie, nigdy i pod adnym pozorem - nie powinno przedstawia si jako obiektw seksualnych i przedmiotw sadystycznych

praktyk. Patrzc na papuzie grupki dziewczt z Tokio ubranych tak, by nie przypomina dorosych kobiet, na ich dziecinne bluzeczki i kiczowate plastikowe pantofelki, zastanawiaam si, czy to moliwe, e wspaniaa wielowiekowa kultura Japonii stanie si tylko kawali, fajn kulturk"? Kerr porwnuje obecny kryzys Japonii do syndromu powoli gotujcej si aby, ktra wrzucona do wrztku wyskoczyaby i uratowaa si, a tak, nawet nie zauway, kiedy woda zawrze. Gdyby tak te dziewczynki, marzyam, zmieniy buty na wygodniejsze i znw wymyliy jak rewolucj... Nacisk w tak wielu japoskich historiach, wczajc te odgrywane na scenie Takarazuka, pada na kres modoci, raczej jej destrukcj ni rozkwit. Alternatyw jest pozostanie wiecznym efebem lub dziewczyn, ani mczyzn, ani kobiet, co oznacza odmow dorosoci. an Buruma A Japanese Mirror VI. Takarazuka: Ona jest takim piknym mczyzn!" Otoko-yaku w deszczu Umwiam si z Naomi w Hibiya, teatralnej dzielnicy Tokio, przed now siedzib Takarazuka. Miaymy i na spektakl zatytuowany Romans de Parts. Naomi odwiedza Takarazuka kilka razy w miesicu, dla mnie by to pierwszy raz; tym cenniejszy, e udawaam si tam w towarzystwie prawdziwej fanki i znawczyni. Poznaam Naomi, gdy bezskutecznie prbowaam porozumie si w kasie teatru Takarazuka. Nie wiedziaam, e bilety rezerwuje si z wielkim wyprzedzeniem lub bladym witem przychodzi, by w gigantycznej kolejce stan po wejciwk bez adnej zreszt pewnoci, e si j dostanie. Wtedy usyszaam cichutkie: Moe ci pomc?", wyszeptane przez mod Japonk o zabawnie piegowatej, sympatycznej twarzy. Ubrana w kostiumik, ktry nie tylko wyglda jak Chanel, ale by Chanel, przypominaa sync z klasycznej elegancji ksin Masako. Daam Naomi wizytwk i po kilku dniach przysaa mi e-mail, e naley do fanklubu jednego z otoko-yaku i dlatego moe dosta bilety nawet na najbliszy spektakl, a wic, jeli chc, mog z ni pj. Gdy pync od stacji Yurakuch w potokach niespodziewanej wiosennej ulewy, dobiam na miejsce, moj uwag od razu zwrci tum kobiet z parasolami, czekajcych przed 167 wejciem do rowawego budynku o monumentalnej architekturze. Wyglda! jak fantastyczny statek z masztem, ktrego czubek gin w mikkiej szaroci nieba napczniaego od wilgoci. Kobiety stay tam, nie zwaajc na deszcz, spokojne, niemal nieruchome. Byy fankami Takarazuka czekajcymi na przybycie swojego idola tak, jak zwyky czyni to zawsze przed i po kadym spektaklu. Gdy pojawi si, wysiadajc z samochodu albo wychodzc z teatru, cierpliwe wielbicielki przez chwil zobacz z bliska upragnion twarz. Wysoka i wiotka, bardzo szczupa posta o krtkich, rozjanionych na kasztanowo wosach umiechnie si i pomacha fankom, moe, jeli szczcie bdzie im sprzyja, zatrzyma si na chwil. Fanki marz, by mc podarowa mu listy i pluszowe zwierztka, namalowane wasnorcznie portrety i inne dowody uwielbienia. Chwila, gdy mona na mgnienie oka znale si blisko niego, warta jest powicenia. Niego?". Moe jednak powinnam napisa blisko niej", uy eskiej formy osobowej? Kobiety przed teatrem czekay bowiem na otoko-yaku o imieniu Asami Hikaru, aktork Takarazuka, odtwarzajc mskie role. Kiedy w kocu pojawia si w drzwiach, przez tum przebieg szmer

podziwu. Nie byo jednak adnego przepychania si, krzykw, szarpaniny, adoracja miaa charakter niemal religijny. Rzeczywicie - wysoka, androginiczna posta wygldaa jak bstwo, ktre spyno z deszczowego nieba i mimo wizyty, jak zaszczyca Ziemian, wyranie nie naleao do tego wiata. Otoko--yaku Asami Hikaru nie wydawaa si ani kobiet, ani mczyzn, tylko jak poredni form bytu, jak moe wolno byoby nam si sta, gdybymy nie zostali zmuszeni do wyboru albo - albo. Czarna mska koszula opinaa niemal pask klatk piersiow, obcise jak druga skra haftowane na zoto dinsy podkrelay chopicy ksztat bioder i dugie zgrabne nogi. Hikaru Asami miaa buty na wysokim obcasie, ale ruszaa si w nich zamaszycie jak mczyzna, miaa kobiece donie, ale mwia ja", uywajc mskiej formy zaimka osobowego, naleaa do eskiej pci, a zgromadzone pod teatrem fanki kochay jej mskie wcielenie. Wszystko to, co wczeniej syszaam o Takarazuka, okazao si nic nie warte, gdy pierwszy raz zobaczyam otoko-yaku. Zgoda, bya ubrana miesznie i kiczowato, 168 a jej makija zbyt wyrany. Fakt, w porwnaniu z dostojnym kabuki, teatr Takarazuka to niska kultura", jeli kto jeszcze uwaa ten hierarchiczny podzia za przydatny. Ale od tej androginicznej postaci emanowa czar elfa i nieziemski erotyzm, transcendujcy ograniczenia pci i rodzaju. Scen w deszczu przesyca niewysowiony smutek tego, co nie moe si zdarzy. Uwielbiam go", powiedziaa towarzyszca mi Naomi, ona jest takim piknym mczyzn!" Kabuki na odwrt w wersji pop Takarazuka-shjo-kageki (Dziewczcy Teatr Muzyczny z Taka-razuki) to najwiksza na wiecie trupa, w ktrej wszystkie role grane s przez kobiety, i jednoczenie najpotniejszy teatr masowy, jaki stworzono na pocztku ubiegego wieku. Musical, rewia i operetka cz si tym przedsiwziciu w cao jedyn w swoim rodzju. Dla fanek to Takarazuka Revue albo po prostu Takarazuka, a aktorki nazywane s takarazinkami" (Takarasiennes) na wzr paryanek (Parisiennes). Szczegowe informacje na temat Takarazuka mona znale w ksice Jennifer Robertson Takarazuka. Sexual Politics and Popular Culture in Modern Japan, jedynej jak dotd zachodniej pracy antropologicznej powiconej temu zjawisku, ale aden opis nie zastpi wizyty w teatrze Takarazuka. Takarazuka narodzia si w 1913 roku w maym japoskim miasteczku koo Osaki, od ktrego teatr wzi swoj nazw. Pomysodawc przedsiwzicia by Kobayashi Ichiz, japoski milioner, impresario i polityk. Aby zwikszy ruch na linii kolejowej, ktrej by wacicielem, i zrekompensowa mniej udan inwestycj w postaci pierwszego w Japonii odkrytego basenu, zgromadzi dwanacie dziewczt i stworzy z nich zesp teatralny, zamieniajc basen na scen. Narodzinom teatru Takarazuka towarzyszy ukuty przez Kobayashiego slogan czystej, stosownej i piknej" (kiyoku, tadashiku, utsukushiku) rozrywki rodzinnej, a caa inwestycja okazaa si nad podziw udana. Jako e nawet w kraju o tak bogatej tradycji msko-damskich przebieranek jak Japonia, nieatwo byo broni tezy, i ogldanie kobiety przebranej za mczyzn i piewajcej miosn piosenk trzymanej w ramionach koleance jest 169 niewinn rozrywk dla caej rodziny, ojciec Takarazuka wymyli prawdziwie akrobatyczne uzasadnienie. Od pocztku mianowicie przekonywa publiczno i krytykw, e odgrywanie mskich rl na scenie bardziej uwraliwia dziewczta na

niuanse mskiej psychiki. Dziki temu ucz si one by wartociowszymi onami i matkami w przyszoci, dajc dobry przykad widowni. Z takiego punktu widzenia przywdzianie mskiego kostiumu przez dziewczyn stanowioby akt nadgorliwego konformizmu raczej ni rewolucyjny gest transgresji, nie stajc w konflikcie z obowizujc w Japonii patriarchaln polityk seksualn. Jako e Kobayashi zawsze deklarowa swoje pene poparcie dla konfuncjaskiego ideau kobiety jako patronki domowego ogniska, uznanie Takarazuka za oryginaln w formie szko on" nie byo pozbawione sensu, a na pewno dowcipu. To wystarczyo, by Takarazuka rozkwita. Po dziesiciu latach dziaalnoci niewielka scena przebudowana zostaa wic w gigantyczny teatr o trzech tysicach miejsc, otoczony przez kompleks rozrywkowy o nazwie Familyland albo Famirirando w wymowie japoskiej. Takarazuka ma dzi w Tokio i rodzinnym miasteczku dwie ogromne sceny na trzy tysice widzw i zatrudnia ponad siedemset osb, z ktrych okoo czterystu to aktorki: musume-yaku, odtwarzajce role eskie, i otoko-yaku, grajce mczyzn. Takarazuka Revue bardzo czsto pojawia si w japoskich mediach i podruje po wiecie, ale jej sawa nigdy waciwie nie przekroczya granic Japonii. Podobnie jak inne szalenie popularne w Japonii formy subkultury kobiecej i dziewczcej, teatr Takarazuka wydaje si nieprzekadalny na jzyki odmiennych kultur. To kabuki na odwrt w wersji pop pozostaje zjawiskiem specyficznie japoskim, ktre naley rozpatrywa w kontekcie tamtejszej kultury. Mimo i Takarazuka ma o wiele mniejszy presti ni dostojne kabuki, tak samo silnie zakorzeniona jest w dugiej japoskiej tradycji ambiwalentnych pciowo bohaterw. Odtwrczynie rl eskich te wprawdzie ciesz si zainteresowaniem i sympati zrzeszonych w fanklubach pa, ale obiektem kultu s przede wszystkim kobiety grajce mskie role - tajemniczy, 170 androginiczni otoko-yaku. Byy przypadki samobjstw z mioci i namitnych romansw midzy fankami a gwiazdami. Miasteczko Takarazuka, cichy niegdy kurort z gorcymi rdami, jest dzi penym sklepikw z wszystkimi moliwymi gadetami miejscem kultu dla kobiet namitnie kochajcych kobiety przebrane za mczyzn. Kult otaczajcy odtwrczynie rl mskich sprawi, e popularno Takarazuka przerosa kabuki (w przeciwiestwie do kabuki, Takarazuka w 1986 roku wzbogacia si o jeszcze jedn trup). Bilety znikaj byskawicznie, a ich zdobycie graniczy z cudem. W firmowych materiaach reklamowych i promocyjnych nadal widzimy jedynie powierzchowny wizerunek aktorek przedstawianych w estetyce glamour, z wzruszajco starowieckim hollywoodzkim przepychem. Cenzura publicznych wypowiedzi czonki zespou dotyczy zwaszcza ich ycia prywatnego i preferencji seksualnych, a polityka kierownictwa kadzie duy nacisk na wykluczanie jakichkolwiek erotycznych dwuznacznoci w oficjalnych wizerunkach. Wszystkie osoby zwizane z teatrem obowizuje niepisana zasada dyskrecji, okrelana mianem sumire (czyli fioek, kwiat uznawany za symbol Takarazuka). Kontakt z dyrekcj jest tak trudny, e niemal niemoliwy - uzyskanie zgody na publikacj zdj do tej ksiki zajo mi p roku. Takarazuka i jej aktorki otacza kordon pilnie strzeonej czy raczej sprytnie kontrolowanej tajemnicy. Kierownictwo teatru (zoone - tak jak byo od pocztku - z mczyzn) kontynuuje zatem polityk ojca Takarazuka, podkrelajc, e takarazinki powinny by postrzegane jako normalne dziewczyny", ktre zajmuj si ceremoni herbacian i

ukadaniem kwiatw w czasie wolnym od gry na scenie. Jak atwo si domyli, te dyplomatyczne zabiegi suyy i su wykluczaniu jakichkolwiek niedomwie na temat ewentualnego homoseksualizmu takarazinek. Wprawdzie bliskie, czue zwizki midzy modymi dziewcztami nie s potpiane w japoskiej kulturze, ale tylko do czasu, gdy adna z nich nie zaczyna zachowywa si w sposb uwaany za mski (na przykad ubiera si i mwi jak mczyzna). Ten aspekt od pocztku czsto wykorzystywany by przez krytykw teatru, ktrzy przekonywali, i kult otaczajcy Takarazuka ma lesbijski charakter i zagraa 171 zdrowiu" dziewczt, ktre mog na dobre straci zainteresowanie prawdziwymi mczyznami. Jako przedsiwzicie otwarcie lesbijskie Takarazuka postrzegana jest czsto za granic i gdy na przykad w 1994 roku pojawia si w Londynie, gejowska prasa nie moga wyj z zachwytu, sdzc, e te pikne japoskie dziewczta celebruj sw odmienno w campowym spektaklu. Ta miaa interpretacja skonia szefa zespou do kolejnego publicznego protestu, jakie kierownictwo Takarazuka przywyko formuowa od lat. Oto normalne dziewczta", ktre w mskim przebraniu staj si idolami innych normalnych dziewczt", brzmi oficjalna definicja sytuacji, pod ktr nie sposb nie szuka ukrytego sensu. W japoskiej kulturze tradycja msko-damskich przebieranek jest prawdopodobnie silniejsza i trwalsza ni gdziekolwiek indziej. Ma ona midzy innymi religijn genez. Gwne bstwo religii shint, bogini Amaterasu, przebieraa si za mczyzn, gdy konieczno spotkania z bratem buntownikiem j do tego skaniaa, a z kolei podczas niezwykle dostojnej ceremonii wstpienia na japoski tron cesarz symbolicznie staje si kobiet, wcieleniem Amaterasu. Skoro nawet bogini, ktra daa pocztek rodowi cesarskiemu, gustowaa w zmianie kostiumw, nie dziwi, e teatralne i parateatralne rozrywki oparte na tego rodzaju praktykach od wiekw wystpoway w Japonii w duej rozmaitoci. Idc ladem bogini, witynne tancerki przebieray si za chopcw, a niektrzy chopcy za dziewczta; w okresie Edo na przykad byway gejsze pci mskiej uczone kobiecych rl i bawice w przebraniu mczyzn goci, a pocztkom teatru kabuki towarzyszyo zupene pomieszanie pci i rl odgrywanych przez aktorw i aktorki na scenie oraz w yciu. Buddyzmowi, drugiej religii Japonii gadko koegzystujcej z shint, te nieobca jest pciowa ambiwalencja, a bardziej konserwatywne w tej materii chrzecijastwo nigdy nie przekonao Japoczykw. Gdyby jednak tak si stao, z ca pewnoci mieliby teraz grono witych o zagadkowej pici i skonnoci do zmiany kostiumw. Japoskie przebieranki cechuje powaga nieznana drag ueens i drag kings Zachodu, bowiem wydaje si, e dla Japoczykw w zabawie tej wane s inne wartoci ni ironia. Nas w mczynie 172 przebranym za Marylin Monroe najbardziej podnieca to - podkrelone mrugniciem oka czy przesadnym gestem - pknicie midzy jego wysikiem, by wyglda zupenie jak boska blondynka, a melancholijn zgod na to, i ideau osign si nie da. Na przekonaniu o tragikomicznym wymiarze kobiecych i mskich rl, w ktrych nigdy nie jestemy doskonali, polega bowiem z grubsza zachodnia estetyka okrelana mianem camp. Dla Japoczykw odgrywanie roli innej pci uwaane jest za umiejtno wymagajc maestrii, a efekt jest nie tyle campuwy, co po prostu pikny. Od japoskiego transwestyty nie wymaga si, aby by ironiczny, lecz

bardziej przekonujcy ni osoba tej pci, ktr odgrywa, bowiem sztuczno to wana cecha estetyki Krainy Kwitncej Wini, o wiele waniejsza ni ironia i dystans. Nie bez powodu gracj i wdzik aktorw kabuki stawiano za wzr do naladowania dla rzeczywistych kobiet. Sztuczna" kobieta jest estetycznie doskonalsza od prawdziwej, tak jak zmaltretowane zabiegami ogrodniczymi drzewko bonsai mojego ssiada Matsury przewysza pod tym wzgldem drzewo, ktrego pikno jest naturalne. Celebrowany z pasj urok sztucznoci i dreszcz erotyczny, jaki wywouje pciowa ambiwalencja, w poczeniu z bardziej tolerancyjnym podejciem do seksualnoci w ogle, skadaj si na przyczyn, z racji ktrej female impersonators staj si gwiazdami na tak skal, jak na przykad Miwa Akihiro. Ten najsynniejszy japoski transwestyta, aktor i piosenkarz, od kilkudziesiciu lat yje i wystpuje publicznie w kobiecym przebraniu. Jako mody mczyzna wici triumfy w spektaklu Czarna jaszczurka, grajc oczywicie gwn rol esk, by te przyjacik i muz - bo eska forma tych sw jest tu z pewnoci waciwsza - synnego pisarza Mishimy Yukio, tworzc z nim jedn z tych niesamowitych kombinacji miosnych, ktrych skomplikowana natura do dzi intryguje badaczy twrczoci autora Zakazanych kolorw. Dzi, wiele lat po samobjczej mierci Mishimy, Miwa ma okoo siedemdziesitki i nadal jest kobiet. Istota o szlachetnej twarzy, z ktr czas (by moe przy pomocy chirurgw plastycznych) obchodzi si nadzwyczaj agodnie, czsto pojawia si w mediach. Niektrzy twierdz, e nie jestem prawdziw kobiet", powiedziaa w jednym 173 z niedawnych wywiadw, za to biuteri zawsze nosz prawdziw". Miwa ma wielu naladowcw, ktrzy prbuj swych sil na scenie. Na jeden z takich koncertw do klubu w tokijskiej Ginzie zabraa mnie Mariko ze swoim towarzyszem ycia. Nie wtajemniczyli mnie jednak w szczegy (sympatia sympati, ale dlaczeg by nie zrobi dowcipu gaijince"?). Patrzyam wic na szczup, wysok kobiet w czarnej sukni i boa z lisw i suchaam francuskich piosenek piewanych przez ni po japosku w rozdzierajcym serce stylu wielkiej divy. Publiczno, zgromadzona w sali urzdzonej z barokowym przepychem, przysuchiwaa si w nabonym skupieniu, a jej wzruszenie na granicy ez niemal mi si udzielio, drapic w gardle jak dym. Sdziam, e mam do czynienia z artystk w rodzaju japoskiej Ewy Demarczyk. Nieznana mi dama rzeczywicie piewaa piknie i przy jakim szalonym tangu zaczam na dobre ulega magii spektaklu. Jakie wic byo moje zdumienie, gdy dowiedziaam si, e kobieta w czarnej sukni to biologiczny mczyzna! aden z elementw przedstawienia nie by wyraony w znanym mi jzyku campu, a artysta nie przypomina dragueen z Nowego Jorku czy Londynu. On po prostu by kobiet, wcielajc si w t rol z powag i mistrzostwem aktora kabuki, a publiczno podziwiaa doskonao maskarady, nie oczekujc demaskatorskiego mrugnicia okiem, ktre popsuoby ca przyjemno. Nie przez przypadek gwiazda, ktra nabraa mnie w Ginzie, bya mczyzn grajcym kobiet, a nie odwrotnie. Japonia nie bya i nie jest krajem rwnoci pici, symboliczne zmiany pici nie mog dotyczy kobiet i mczyzn w tym samym stopniu; to raczej female, a nie mak impersonators staj si gwiazdami mediw. Nie bez powodu te teatrem uwaanym za wizytwk Japonii jest kabuki, z ktrego kobiety wykluczono, by reprezentowa je na scenie mogli aktorzy mczyni. Pocztek kabuki daa u zarania XVII wieku kobieta, tancerka Okuni. W jej losach, owianych tajemnic, pewne jest tylko to, e posiadaa rzadki talent aktorski i

przeksztacia widowisko taneczne w teatr, otwierajc drog niezliczonym naladowcom. W najwczeniejszym okresie istnienia kabuki gray w nim tylko kobiety, ktre odtwarzay zarwno role 174 mskie, jak i eskie. W okresie Edo popularno kabuki rosa z roku na rok, a mode aktorki, otoczone atmosfer dwuznacznej sawy, staway si muzami artystw i przyjacikami monych. Multiplikacja ich wizerunkw na pornograficznych drzeworytach uczynia z nich wasno masowej wyobrani. Zwizek aktorek kabuki z nielicencjonowan prostytucj i nieustanne krwawe spory sponsorw o wzgldy ulubionych artystek skoniy wic w 1629 roku szogunat Tokugawa do zastpienia kobiet modymi chopcami, ktrzy mieli odtd gra eskie role. Wykluczenie kobiet wprawdzie oficjalnie suy miao umoralnieniu teatru kabuki, ale stanowio rwnie pochodn innego, znacznie powaniejszego zamieszania, jakie prowokowaa ich obecno na scenie. Zarwno w filozofii konfucjaskiej, jak i w buddyzmie, uznawane za byty nisze, kobiety swobodnie wcielajce si w mskie role musiay budzi niepokj. W doktrynie buddyjskiej na przykad kobiece ciao uwaa si za niedoskonae i nieczyste, a wic owiecenie nie jest dla istoty obdarzonej takim ciaem dostpne dopty, dopki nie narodzi si powtrnie jako mczyzna. Jest to jednak dugotrway proces, na ktry trzeba wielu generacji i kolejnych coraz doskonalszych wciele. Nie bez przyczyny wic nawet w czasie, gdy w kabuki gray obie pici, tylko mczyni mogli rwnie poza scen prowadzi ycie jako kobieta, w kobiecych strojach, otoczeni adoratorami tej samej pci. Kobiety, ktre omieliy si podj tak prb, spotykay si ze spoecznym potpieniem i kar - sukces w udawaniu mczyzny podwaa lece u podstaw pciowej hierarchii przekonanie, e kobieco jest nisz form istnienia. Swobodna zmiana rl pciowych, rozumianych jako zbir gestw i zachowa, ktrych mona si nauczy, zagraaa wic nie tylko moralnoci, ale caemu porzdkowi spoecznemu. Tak czy inaczej, zastpienie kobiet modziecami nie podnioso morale kabuki. Modzi chopcy okazali si rwnie podani erotycznie i wkrtce zostali nowymi gwiazdami wczesnego pwiatka. Nawet poza scen przebrani w kobiece stroje, powszechnie uwielbiani i rozpieszczani, skaniali swoich patronw do trwonienia fortun i zaniedbywania obowizkw rodzinnych i subowych. To 175 wanie wtedy krystalizowaa si japoska forma dandyzmu i idea bishnen, piknego, androginicznego modzieca. To wanie owo zaniedbywanie obowizkw" i nowa forma seksualnoci raczej ni seks w sensie homoseksualnej rozwizoci" stay si powodem dalszych zmian w kabuki. Nastpnym krokiem wiernego zasadom konfucjanizmu szogunatu byo wic zastpienie rozpieszczanych modziecw dorosymi mczyznami, ktrzy odtd mieli gra kobiece role. Ta prba oderotyzowania kabuki powioda si. Homoseksualne zwizki dorosych mczyzn nigdy bowiem nie wydaway si Japoczykom tak atrakcyjne, ryzyko rozwizoci zostao w ten sposb powanie zredukowane. Taki jest teatr kabuki dzi: kilkudziesicioletni mczyzna przebrany w kimono moe gra w nim role zrozpaczonej matki, dzielnej kurtyzany albo modziutkiej zakochanej dziewczyny. Modziecy pojawiaj si na scenach wspczesnego kabuki, ale sam pomys, i kobieta z krwi i koci mogaby zastpi onnagata, czyli odtwrc eskich rl, wydaje si Japoczykom sprzeczny z ide tej sztuki. W onnagata podziwia si

maestri, z jak powtarza on gesty uznawane za kwintesencj kobiecoci. Onnagata nie prbuje podszy si" pod konkretn kobiet, jak robi to drag queen, ale przedstawi za pomoc odpowiednich rodkw idea kobiety. Jak uwaaj znawcy kabuki, onnagata moe to zrobi lepiej wanie dlatego, e jest mczyzn. W kabuki kobieca ple zostaa wic wykluczona, pozostawiajc miejsce dla kobiecego rodzaju, czyli tego, co po angielsku nazywamy gender, ktry onnagata odgrywa za pomoc odpowiedniego kostiumu, wysoko postawionego gosu oraz zestawu wyuczonych gestw i pz. Podobny zabieg, cho a rebours, zastosowano w Takarazuka, ale zanim eska trupa moga powsta, japoskie kobiety musiay odzyska prawo grania na scenie. Dziki otwarciu Japonii na wiat w okresie Meiji (1868-1912) na sceny weszy sztuki europejskich oraz amerykaskich autorw i aktorki takie jak Matsui Sumako zaczy udowadnia, e japoskie kobiety potrafi gra role kobiet nie gorzej od mczyzn. Jednak gdy Takarazuka powstawaa, aktorki cigle uwaane byy za kobiety dwuznacznej profesji, yjce 176 na marginesie przyzwoitego spoeczestwa. Takarazuka, mimo i o mniejszym prestiu ni kabuki, naley do tych teatrw, ktre ponownie otworzyy przed kobietami scen: oprcz idei kobiecoci, reprezentowanej przez mskiego aktora kabuki, na scenie znw pojawio si kobiece ciao. Ironia chce, e najwikszy zachwyt wzbudza ono w mskim przebraniu. W krainie wiecznych dziewic i efebw Wntrze tokijskiego teatru Takarazuka jest dziwnie mae i przytulne w stosunku do monumentalnej architektury widzianej z zewntrz. Czerwone dywany, rowawe wiato, mikkie, obe ksztaty nie tylko freudycie mog przywie na myl kobiece ono. Poza tym wok widzimy tylko kobiety. Tumy kobiet zrelaksowanych, chrupicych ciasteczka, umiechnitych tak, jakby jaka tajemnicza sia stara z ich twarzy charakterystyczny dla Japonek wyraz wiecznego zmartwienia. Jeli ju pojawia si jaki mczyzna, ubrany jest zgodnie z kodami wskazujcymi na przynaleno do mniejszoci seksualnej i artystycznej bohemy (skonno Japoczykw do uniformw uatwia rozpoznanie). W Takarazuka uderza w oczy niemal zupeny brak heteroseksualnych par i tego charakterystycznego typu w ciemnym garniturze, zwanego sararii-manem, ktry licznie zaludnia ulice Tokio. Tu najwyraniej nie ma wstpu. Takarazuka to przestrze kobieca. Miejsce, gdzie Japonki przychodz, by podziwia mode pikne dziewczyny przebrane za mczyzn. Jakie s? Kim s gwiazdy Takarazuka? Aby sta si obiektami pragnienia fanek, dziewczyny z Takarazuka musz nie tylko sprosta wysokim kryteriom artystycznym, ale take dostosowa si do niezwykle surowych wymogw dotyczcych ich ycia osobistego. W przeciwiestwie do aktorw kabuki, ktrzy mog mie rodziny, takarazinkom tak dugo, jak chc pozosta w teatrze (a wic do okoo 35. roku ycia), nie wolno wyj za m, y otwarcie w nieformalnym zwizku, ani, oczywicie, urodzi dziecka. Oficjalnie takarazinki s czyste i dziewicze jak lilie. Mimo tych ogranicze wolnoci osobistej, kadego roku aplikuje do szkoy muzycznej Takarazuka okoo szeciuset marzcych o sawie 177 dziewczynek w wieku 15-18 lat, z ktrych po morderczych egzaminach wybranych zostaje tylko czterdzieci. Kandydatki powinny pochodzi z dobrych rodzin", co

oznacza w praktyce rodziny dobrze sytuowane, mogce sobie pozwoli na kosztowne studia swoich crek. Tylko absolwentki szkoy muzycznej mog zosta artystkami w tym teatrze; adna osoba z zewntrz, niezalenie od tego, jak byaby utalentowana, nigdy nie zagra w Takarazuka. W Takarazuka kierownictwo, jak byo ju powiedziane, sprawuj mczyni, panuje wojskowy rygor i hierarchia. Dziewczyny mieszkaj w pilnie strzeonym internacie po dwie, trzy w kadym pokoju, a ich codzienne ycie uporzdkowane jest jak w koszarach. Wszystkie rezydentki na przykad odpowiedzialne s za sprztanie, ale modsze - jak koty" w wojsku - obciane s ciszymi obowizkami, ktre musz wypenia pod okiem starszych takarazinek. Wszystkie domowe prace wykonywane s przy tym rcznie, bo kierownictwo Takarazuka wierzy, e wspomaga to ksztatowanie charakteru podopiecznych. Mskich wizyt surowo zabrania si, podobnie jak oddawania si rozrywkom i przebywania poza kampusem. Wiele takarazinek yje w internacie take wwczas, gdy ju skoczy nauk, ale te dziewczta, ktre staj si gwiazdami, czsto przeprowadzaj si do wasnych mieszka, ktrych wynajcie nierzadko jest sponsorowane przez bogate fanki (lub rzadziej fanw). Takarazinki dziel si na pi zespow: Hana (Kwiat), Tsuki (Ksiyc), Yuki (nieg), Hoshi (Gwiazda) i Sora (Niebo). Kada z trup odznacza si indywidualnymi cechami, takimi jak dyskretny wdzik" bd gwiazdorstwo", i na czele kadej stoi kierownik mczyzna. Kady zesp ma swoj par gwiazd, zwan zot kombinacj", czyli aktork grajc mskie role i jej koleank specjalizujc si w rolach eskich. To one wcielaj si w zakochanych bohaterw kolejnych sztuk granych w Takarazuka, a ich wizerunki zajmuj centralne miejsce na plakatach i okadkach czasopism. Otoko-yaku trzymajcy w ramionachmusume-yaku, oboje w cikich makijaach i barokowych kostiumach; otoko-yaku i musume-yaku w strojach codziennych upozowani na heteroseksualn par, ktra umwia si na randk w jednym z eleganckich lokali w tokijskiej 178 Ginzie, to najpopularniejsze sposoby przedstawiania zotej kombinacji". Na drugim roku szkoy muzycznej Takarazuka dziewczta zostaj podzielone na dwie grupy, a przysze odtwrczynie rl mskich obci-najwosy i ucz si zachowywa jak mczyzna. Oczywicie na og studentki pragn zosta wanie otoko-yaku, ale tylko cz spenia odpowiednie kryteria. To wwczas - wedug terminologii wprowadzonej przez Robertson - takarazinki przybieraj swj wtrny rodzaj (gender)". Jak pisze amerykaska autorka, pierwotny rodzaj" oparty jest na kryterium genitalnym, a wtrny - oprcz kryteriw fizycznych (wzrost, budowa ciaa, ksztat twarzy, tembr gosu) - na takich waciwociach socjopsychologicznych, jak osobowo i - w pewnym stopniu - osobiste preferencje. Od tego czasu wiksza cz codziennych zaj bdzie nastawiona na uczenie si kata, czyli kodeksu zachowa waciwych kobiecie albo mczynie, jakie musi sobie przyswoi otoko-yaku i musume-yaku. Otoko-yaku niekiedy, cho bardzo rzadko, zatrudniany jest w eskiej roli (np. w roli kobiety o silnym charakterze jak Scarlett 0'Hara), ale musume-yaku skazana jest na granie wycznie eskich bohaterek. Kata obejmuj odpowiedni zesp gestw i pz uwaanych za charakterystyczne dla kobiety lub mczyzny, intonacji, sposobw ekspresji sownej. Dla przykadu otoko-yaku uczy si porusza ekspansywnie, z okciami w pewnej odlegoci od ciaa, domi zacinitymi w pici, gdy za

siada, trzyma nogi po msku rozstawione pod ktem bliskim szpagatowi. Jego gesty s kanciaste, ostre, zdecydowane i bez wahania podnosi gos. Wygaszajc swoje kwestie, odtwrczyni mskich rl staje zawsze na rozstawionych nogach, ze stopami na boki, biodrami lekko wysunitymi do przodu na wzr Elvisa. Jej gos jest wyranie obniony i po msku stanowczy. Wrd postaci ze wiata zachodniego polecanych jako wzory do naladowania dla otoko-yaku Robertson wymienia Alana Delona, ???????'? Chevaliera, Clarka Gable, Jamesa Deana, Marlona Brando, Jacka Nicholsona i wanie Elvisa Presleya. Niekiedy dodawane s take takie niezaprzeczalne oznaki mskiej pci, jak broda czy wsy, chocia jest to zwyczaj stosunkowo nowy w Takarazuka. Jak pisze Robertson, zachwyt jednych, 179 zgorszenie innych budzia w latach siedemdziesitych ubiegego wieku Haruna Yuri, odtwrczyni roli Rhetta Butlera z Przemino z wiatrem, gdy przez cay czas, kiedy przedstawienie byo na afiszu, take prywatnie pokazywaa si z wsikiem. Otoko-yaku, z wsami czy bez, czsto rwnie poza scen posuguj si msk odmian japoskiego jzyka i uywaj scenicznego tembru gosu, o wiele niszego ni ten, jakim mwi Japonki. Klasyczna odtwrczyni mskich rl ma okoo 170 cm wzrostu i jest bardzo szczupa, nawet jak na japoskie standardy. W jej sylwetce trudno dopatrzy si kobiecych krgoci. Otoko-yaku nosi krtkie wosy, najczciej rozjanione na kasztanoworudy odcie, a oczy podkrela makijaem tak, e wydaj si duo, duo wiksze ni w naturze. Nieraz zreszt natura zostaje skorygowana operacyjnie, by zlikwidowa azjatycki ksztat powiek. Otoko-yaku bowiem nie tylko jest ambiwalentny pciowo, lecz take rasowo, i podobnie jak postaci z manga (np. z manga dla dziewczt), bardziej przypomina osob rasy kaukaskiej. Kady otokoyaku kreuje z mskich kata indywidualn sylwetk, staje si postaci rozpoznawaln dziki takiemu, a nie innemu skomponowaniu elementw uwaanych za mskie. Za kadym razem jego rozjanione wosy, wielkie oczy, wysoki wzrost i androginiczne stroje skadaj si na cao jedyn w swoim rodzaju. W pocztkowym okresie istnienia Takarazuka w modzie byli macho otoko-yaku, ale od lat osiemdziesitych krluj niepodzielnie otoko-yaku androginiczni, ucieleniajcy japoski idea bishnen, piknego modzieca. Najpopularniejszy dzi wizerunek otoko-yaku budzi podejrzenia, e artystka wzorowaa si raczej na sylwetce Davida Bowie ni Jacka Nicholsona. Bishnen, znany najlepiej z komiksw dla dziewczt, to jedna z najbardziej tajemniczych postaci w caym japoskim imperium erotycznym. Jest efebem, pikn i melancholijn form istnienia, z natury swej skazan na zagad (idealnego bishnen stworzy wspomniany Mishima Yukio w Zakazanych kolorach). Podobnie jak bohaterzy Takarazuka, bishnen w manga odznacza si andro-giniczn urod o cechach raczej kaukaskich ni azjatyckich i czsto pochodzi z krainy tak odlegej od Japonii, jak arystokratyczne dwory 180 dawnej Europy albo nawet inna planeta. W przeciwiestwie jednak do bohaterw Takarazuka, ktrzy nigdy nie pozwalaj sobie na wicej ni pocaunek, bishnen z manga dla dziewczt bywa uczestnikiem do odwanych praktyk homoseksualnych. Ambiwalentne pciowo albo otwarcie homoseksualne wtki, tak popularne w dziewczcej subkulturze Japonii (i tak szokujce dla gaijinw"), nie maj jednak wiele wsplnego z rzeczywist rozwizoci i w tym sensie s bardziej

niewinne, ni mogoby si wydawa. Bishnen ze swej natury symbolizuje to, co szybko przemija, bowiem czar efeba trwa nie duej ni kwitnienie wini. Homoseksualny romans, ktrego bohaterem jest bishnen - romans wolny od spoecznych nakazw, zakazw i heteroseksualnego przymusu - prawdopodobnie budzi w czytelniczkach nostalgi za mioci doskona i androginiczn form istnienia niemoliw na og w dorosym yciu. Innymi sowy, nie o seks chodzi w Takarazuka, tylko o melancholi. Melancholi przemijania. Bishnen zamieszkuje ten sam wiat marze o wiecznym dziecistwie co lolitki, wampiryczne ksiniczki i ksiycowe eglarki z manga dla dziewczt. Nie przez przypadek sceniczne adaptacje komiksw to gwna cz repertuaru Takarazuka i to one staj si najwikszymi hitami, tak jak na przykad synna Ra z Wersalu. Romans po japosku oznacza trzy dni wsplnego szczcia, trzydzieci lat cierpienia i samobjstwo pod kwitnc wini. Mono no aware - melancholia, patos rzeczy, smutne pikno przemijania - to najpopularniejszy temat japoskiej sztuki wysokiej i niskiej, a Takarazuka przedstawia go w wersji pop: egzotyczni kochankowie nieuchronnie rozstaj si, ukochany zostaje w Paryu, arabska ksiniczka odlatuje do swojej Arabii albo jeszcze lepiej umieraj piknie, wzniose i bardzo modo jak we wspomnianej Ry z Wersalu. Nie bez powodu ten wanie spektakl sta si hitem wszech czasw, bo zawiera wszystkie te motywy, na ktrych opiera si popularno Takarazuka: akcja dzieje si w Paryu (czyli w miejscu dalekim" i piknym"), przebieranek jest wicej ni przecitnie, a koniec wyjtkowo melancholijny. Przedstawienie Ry z Wersalu oparte zostao na kultowej manga z lat siedemdziesitych autor181 stwa Ikedy Riyoko. Gwnym bohaterem jest Oskar, posta grana przez kobiet grajc kobiet udajc, e jest mczyzn. Oskar rodzi si jako dziewczynka w przededniu francuskiej rewolucji, ale wychowywana jest jako chopiec, by mc kontynuowa rodzinn tradycj wojskow. To ojciec Oskara wybiera dla niej mski los i zostaje on/ona osobistym ochroniarzem Marii Antoniny. Zycie miosne Oskara jest rwnie skomplikowane jak jego/jej ple igender. Zakochuje si w nim Andre, nie wiedzc, i Oskar jest kobiet, ale Oskar pocztkowo nie odwzajemnia tego afektu, poniewa kocha si w szwedzkim arystokracie Von Felsenie (ktry darzy uczuciem Mari Antonin). Spdza z tym drugim romantyczny wieczr, pozbywszy si na moment mskiego kostiumu i przywdziawszy sukni. Niestety, musi wrci do mskiego losu, ktry wybra mu ojciec. W mskim kostiumie zaczyna odwzajemnia uczucie Andre, ale gdy upewnia si co do powagi swojej mioci, jej obiekt zostaje zabity w pojedynku. Na koniec bardzo romantycznie i widowiskowo ginie sam Oskar w szturmie na Bastyli. Ze swym kochankiem Andre czy si dopiero w rowym niebie dziewczynek. adna inna posta Takarazuka nie jest otoczona a takim kultem fanek i o zagraniu adnej bardziej nie moe marzy otoko-yaku. W Takarazuka kochankowie nigdy nie zostaj razem tak dugo, by musie prowadzi ycie dorosych kobiet i mczyzn, a spotykaj si w wyobraeniowych wiatach, dalekich od japoskiej rzeczywistoci. Mimo i przynajmniej w poowie na widowni zasiadaj kobiety w rednim wieku, to wiaty te charakterystyczne s dla marze dziewczynek. Tych samych dziewczynek, ktre przebieraj si za lolitki, by mc jak najduej pozosta w rzeczywistoci moliwie jak najdalszej od obowizkw i odpowiedzialnoci ich mam. Kobiety w wieku lolitek i ich mam spotykaj si na widowni Takarazuka. Rami w rami patrz na otoko-yaku, ktry w feerii pawich

pir, abdziego puchu i blasku cekinw kusi je androginicznym czarem waciwym dla krainy, ktrej byt ograniczony jest do sceny marze i snw. Siedziaam tam z nimi, w jednym z pierwszych rzdw, gdzie ma miejsca fanklub, do ktrego naley Naomi. Widziaam twarze modziutkich i starszych kobiet, roziskrzone oczy pene wzruszenia. 182 Robertson sugeruje, e przebieranki Takarazuka zawieraj w sobie rewolucyjny potencja, jak bliej niesprecyzowan obietnic zmiany patriarchalnego modelu japoskiego spoeczestwa, ale nie wydaje si, aby tez tak dao si obroni. Wprawdzie dzieje wiatowego teatru udowadniaj, e nieraz na scenicznych deskach zaczynay si rzeczywiste rewolucje, ale w przypadku istniejcej od prawie wieku Takarazuka taka moliwo jest mao prawdopodobna. Due zainteresowanie takimi formami kultury popularnej, jak moda kawaii, kult lolitek i wanie Takarazuka, to przejawy tej samej tsknoty za dziecistwem. Do tego teatru, ciepego i przytulnego wewntrz jak ono wielkiej mamy, przychodzi si po to, by marzy, a Japoczycy wszystkich pci na og dobrze znaj rnic midzy fantazj a rzeczywistoci. Japoska kultura uniemoliwia rzeczywiste akty rebelii, dajc w zamian atwy dostp do symbolicznej ucieczki w marzenia. Takarazuka to co niemoliwego", powiedziaa mi kiedy Naomi, wiat, ktry wydaje si bliski i daleki. Tak jak miejsca, ktre pamitamy, mimo i nigdy tam nie bylimy". Miejsca, za ktrymi tsknimy, cho nigdy tam nie bylimy, czy to nie one napdzaj machin melancholii? Melancholii, ktr japoska kultura przesiknita jest na wskro. Tskni, wic jestem", to odwieczne motto melancholii, Takarazuka powtarza jeszcze raz, w innym jzyku. Po wojnie tylko dwie rzeczy stay si silniejsze: nylonowe poczochy i kobiety. Powiedzenie japoskie VII. Wodny wiat kobiet Japoczycy i Japonki Ma racj Barthes, piszc w Imperium znaku, e zamieszczane w turystycznych przewodnikach sowniczki dotycz jedynie rzeczy nudnych, jaki urzdw celnych, biur, poczt i lekarzy, podczas gdy waciwy jzyk podry jest jzykiem spotkania z Innym. Nie bez powodu zdjcia ilustrujce jego ksik przedstawiajniemal wycznie mczyzn. Autora Imperium znaku interesowali modzi aktorzy kabuki i zawodnicy sumo, przedstawiciele obcych mi, hermetycznie mskich wiatw Spotkanie", o ktrym Barthes mwi, dotyczy tej wanie twarzy o mskich rysach, ktr dla niego bya Japonia. Pod jej wpywem jego wasna twarz ulega dziwnej przemianie - na zdjciu z japoskiej gazety, zamieszczonym w Imperium znaku, autor patrzy na nas poczerniaymi, nagle skonymi oczami. Zetknicie z Japoni stao si przyczyn tej metamorfozy oblicza filozofa, symbolizujcej nieuchronn zmian wewntrzn, jakiej podlega w obcym kraju kady podrnik. Myl, e lad, jaki w moim przypadku zostawi pobyt w Japonii, dotyczy relacji z innymi kobietami. W sytuacji pozbawionej rywalizacji i skazanej na chwilowo - bo przecie byo oczywiste, e jestem obca i wkrtce stamtd wyjad - kobiety, ktre tam spotkaam, potraktoway mnie z niebywaym 185 ciepem i yczliwoci. Jak siostr zaginion w dziecistwie, ktra cudem si odnalaza, cho ju niedugo musi znw wrci do siebie. Japonki zostay moimi

najcenniejszym przewodniczkami po swoim kraju. Gdybym musiaa da jeden tylko klucz do tej ksiki, byoby nim sowo spotkanie". Kawiarnia na Shibuya pena modych kobiet i tylko kobiet, do ktrej chodziymy po kinie z Naomi i Mariko. Ulubiona restauracja Yume na Den'en Chru, gdzie eleganckie panie z pobliskich rezydencji jady malutkie francuskie dania, a jedyny obecny mczyzna by kelnerem. Dwa autobusy dziarskich starszych dam, ktre wraz z nami wspinay si na Fuji, mijajc nas - zdyszanych, konajcych z braku tlenu i zmczenia - z umiechem na wieych twarzach. Bary w wskich uliczkach starej czci Oimachi pene sarariima-nw w ciemnych garniturach, odurzajce przechodnia zapachem sake, tytoniu i skwierczcego misa. Czemu ci geje tak dziwnie si poubierali?", spyta mj londyski kolega, goszczcy przejazdem w Tokio. Nie wiedzia, e byo to najzwyklejsze miejsce dla heterykw", z tym e japoscy nie zabieraj swoich on do baru. Kobiety i mczyni w japoskich miastach spdzaj mnstwo czasu osobno, a ywotno konfucjaskiej tradycji sprawia, e w Japonii wiat podzielony jest wedug pci silniej ni na wspczesnym Zachodzie Dlatego fakt, i jestem kobiet, okaza si waniejszy w kontaktach z Japoczykami ni zawodowy status. O wiele atwiej byo mi nawiza przyjacielski kontakt z sekretark Chizuko czy spotkan przypadkiem modystk Michiko ni z poznanym na oficjalnym bankiecie profesorem, zajmujcym si t sam co ja dyscyplin wiedzy. Dla moich uniwersyteckich kolegw byam obca w trojakim sensie: cudzoziemka i kobieta, wykonywaam zawd nadal uwaany za typowo mski. Fakt, i mj m pojawia si w Tokio i znika woany wasnymi obowizkami zawodowymi, czyni ze mnie w oczach innych osob jakby tylko czciowo zamn, co nie uatwiao sprawy; idea maestwa po japosku wyglda bardziej tradycyjnie. Ubieraam si te inaczej, bardziej swobodnie ni Japonki w moim wieku, i z przyzwyczajenia, nabytego w mojej ojczynie szarmanckich seksistw, wchodziam pierwsza do windy, 186 nie czekajc a - zgodnie ze zwyczajem swojego kraju - zrobi to najpierw japoscy panowie. Buch", zderzaam si z jakim garniturem, a pan Sato czy Yamada odskakiwa jak oparzony, patrzc na mnie ze zdumieniem. Dwa lata w kraju, w ktrym nie obowizuje zasada: Panie przodem", przekonao mnie zreszt ostatecznie, e jest mi ona do niczego niepotrzebna. Mczyni - ponuro odziani Japoczycy, ktrych twarze z bolesnym uporem prbowaam zapamita - stanowili niemal sto procent moich kolegw po fachu (na stu profesorw przypadaj w Japonii tylko cztery profesorki). Mijaam ich na kampusie, wymieniaam z nimi wizytwki i zdawkowe uwagi na oficjalnych spotkaniach. Nikt z nich ani nie zmusza mnie do piewania w barze karaoke, ani nie prbowa upi sake. Tym bardziej nikt z nich nie krzycza na mnie, nie kaza mi parzy herbaty, ani nie prbowa skoni do wykonywania prac, na ktre nie miaabym ochoty; taka sytuacja byaby w ogle nie do pomylenia. Nie spotykaam si wic z przejawami dyskryminacji ze wzgldu na pe, ale ilo prb nawizania zawodowego kontaktu bya znikoma. W moim towarzystwie starsi rang koledzy zachowywali wielk ostrono, rzadko wdajc si w dyskusje, a modsi, zwaszcza ci, ktrzy sabo mwili po angielsku, nieraz po prostu uciekali na mj widok, nie przejawiajc najmniejszej chci na wymian naukowych pogldw. By moe dziao si tak czciowo dlatego, e japoscy koledzy nie mieli zbyt wielu okazji, by si

oswoi z obecnoci gaijinki". Moja praca miaa badawczy charakter, co znaczy, e tylko od czasu do czasu wygaszaam wykad po angielsku albo uczestniczyam w jakim midzynarodowym spotkaniu. Mimo i atmosfera towarzyska daleka bya od amerykaskiej swobody, humanistyczny wydzia japoskiego uniwersytetu okaza si dobrym miejscem do pracy. Wspominam to z nostalgi tym wiksz, i wiem, e gaijink" pracujc w Japonii moe spotka zupenie inny los. Moja koleanka bioloka, poniewierana w laboratorium niczym biaa niewolnica, przetrwaa dwa lata samotnoci i upokorze tylko dziki wyjtkowej determinacji. Myl, e rnica midzy kultur humanistyczno-literack" a techniczn", o ktrej pisa amerykaski uczony Charles Perry Snw, ma tu co do rzeczy. Japoskie dowiadczenie umocnio moj 187 wiar w ponadkulturowe podobiestwo ludzi nalecych do jednej czy drugiej kultury" (z caym szacunkiem oczywicie dla biologw i fizykw, wrd ktrych z pewnoci zdarzaj si mili ludzie). Mj japoski szef, Satoru, w przeciwiestwie do autokraty drczcego biolok, by yczliwym, otwartym czowiekiem. Organizowa mi spotkania z ludmi, ktrych chciaam pozna, poleca ksiki, suy pomoc jako tumacz i cierpliwie odpowiada na pytania. Ta bardzo dla mnie cenna relacja oscylowaa midzy bliskim koleestwem a przyjani. Przyja kobiety z mczyzn jest jednak uwikana w genderowe" stereotypy i przesdy, ktre ograniczaj jej spontaniczno. W Japonii, gdzie spoeczny wszechwiat tworz dwie oddzielne planety - kobieca i mska, relacja tego rodzaju wydawaa si jeszcze trudniejsza ni gdzie indziej. Wiele par czarnych oczu przygldao nam si z ciekawoci na granicy dezaprobaty. Mimo najlepszych chci i zamiarw czystych jak za, japoski profesor nie mg za bardzo kolegowa si z mod gaijink". Sposb, w jaki rnica midzy kobiet a mczyzn jest tradycyjnie rozumiana w Japonii, niektrzy porwnuj do pewnej sytuacji z teatru kabuki. Jak wiadomo, tylko mczyni mog w nim gra kobiece role. Kobietom wanie dlatego, e s kobietami, nie wolno przedstawia nawet samych siebie. S niczym ubrani na czarno techniczni" pracownicy kabuki, ktrych zadaniem jest suflerka i zmienianie dekoracji. Podobnie jak oni, kobiety s na scenie kultury, ale ich rola polega na byciu niewidocznymi. Ta - uwaana za typowo kobiec - umiejtno bycia niewidoczn, lecz przydatn, bardzo wysoko ceniona jest w Japonii. Yume mwi, e cika praca dla innych i poczucie stabilizacji to nadal dominujcy idea! szczcia, jakie oferuje kobiecie japoska kultura, a z tradycyjnego punktu widzenia wiat dzieli si pod wzgldem pci na kobiety, mczyzn i kobiety, ktre robi karier, czyli dziwada" takie jak ona. Na charakterystyczne dla japoskiej kultury definicje kobiecoci i mskoci, ktre nam wydawa si mog opresywne czy anachroniczne, najwikszy wpyw ma myl konfucjaska. Wedug niej segregacja pciowa jest sensowna i korzystna dla sprawnego funkcjonowania spoeczestwa. Chopcy i dziewczynki od sidmego 188 roku powinni w zwizku z tym wie osobne ycie, przygotowujc si do odmiennych obowizkw mczyzn i kobiet. Kobiety s wprawdzie poytecznymi stworzeniami, ale brakuje im doskonaoci ich ojcw, mw i synw. Wan cech konfucjanizmu jest nacisk na harmoni spoeczn, powinno grupow, ktr ceni si w ramach tej tradycji o wiele bardziej ni indywidualizm. Bunt wobec regu stanowczo nie

jest wartoci; trzeba si wic przystosowa" do rl pciowych tak, jak do wszystkich innych. Popularne, bardzo okrutne przysowie powtarzane z upodobaniem przez nauczycieli w japoskich szkoach mwi, e paznokie, ktry wystaje, zostanie wbity". W wiecie Konfucjusza inno to wykroczenie albo mieszna i niepotrzebna ekstrawagancja, z kolei dostosowanie si do normy - bycie takim samym jak inni ludzie w naszej grupie odniesienia - to fundamentalna cnota. W tej tradycji zesp rl i zachowa, uwaanych za waciwe dla danej pci, zosta niezwykle precyzyjnie skodyfikowany, nie pozostawiajc wielu wtpliwoci, jak w danej sytuacji postpi i co powiedzie powinna kobieta, a jak mczyzna; nawet wybr sw i tembr gosu, jakimi wyra te same emocje, uzaleniony jest od pci. Amerykaska antropoloka, Lisa Dalby, porwnywaa gejsz do drzewka bonsai, ale metafor t mona odnie do japoskiej idei kobiecoci w ogle; tak jak gejsza przycinana" i naginana" bya do ideau kobiety rozrywkowej", tak kad inn osob pci eskiej wychowywano na kobiet domow". Obie - cho w inny sposb miay suy mczynie: pierwsza w domu, druga poza nim. Jak pisze Yamakawa Kikue w wiernie przestrzegajcych etyki konfu-cjaskiej rodzinach samurajskich: W wychowaniu crek nacisk kadziono na naturalny rozwj ducha samopowicenia i podlegoci. Uwaano, e dziewczta powinny pozby si najmniejszej skonnoci do egoizmu i suy innym. Nie ma co robi zamieszania wok dziewczt, mawiano, bo nie powinny przyzwyczaja si do specjalnego traktowania" (Yamakawa, 2001, s. 142). Jak w kadej kulturze wyej cenicej to, co mskie, japoska definicja kobiecoci zawieraa wicej ogranicze wolnoci osobistej, ekonomicznej, politycznej ni definicja mskoci. Japonkom nigdy wprawdzie nie znieksztacano 189 stp jak maym Chinkom, ale jeszcze do niedawna japoskie matki dbay, by ich crki spay w odpowiedniej, przyzwoitej" pozycji, ze zczonymi nkami i rczkami wycignitymi wzdu tuowia lub skrzyowanymi na piersi. Tak dugo poprawiay pice dziecko, a jego ciao przyswoio sobie ten nakaz. W przeprowadzanych niedawno badaniach ankietowych na temat macierzystwa jedna mama na dziesi nadal uwaaa, e taki trening jest sensowny, a chopca, dopki nie pjdzie do szkoy, wolno rozpieszcza bardziej ni dziewczynk. Skromno, powcigliwo, posuszestwo, cakowite powicenie dla innych, umiejtno bycia przydatn, lecz niewidzialn to cechy idealnej japoskiej kobiety. Do 1945 roku w Japonii obowizywa patrylinearny system zwany ie. Wprowadzono go w okresie Meiji, gdy sposb ycia rodzin samu-rajskich uznano za norm. Kobieta, wychodzc za m, wchodzia do rodziny ma i zamieszkiwaa w domu jego rodzicw, stajc si tam automatycznie osob o najniszym statusie. Rol ony byo nie tylko suenie mowi, lecz take zajmowanie si teciami, wobec ktrych obowizywao j absolutne posuszestwo. Urodzone przez ni dzieci naleay do rodziny ma i w razie rozwodu kobieta nie miaa adnej moliwoci, by o nie walczy. Bya cakowicie zalena od ma ekonomicznie, nie majc prawa kupowa i sprzedawa dbr w swoim imieniu. M mg rozwie si z ni za pomoc tak zwanego listu rozwodowego, gdy uzna, e mona zastosowa jeden z tak zwanych siedmiu powodw do rozwodu" wymienionych w popularnym dziele konfucjaskiego myliciela Kaibary Ekikena (1630-1714). A wic na przykad, gdy ona bya zbyt gadatliwa i ktliwa, zazdrosna, leniwa lub niemia wobec teciw, maonek mia prawo odesa j do rodzicw. Mg mie konkubiny. Jako e maestwa zawierane byy nie z mioci, lecz aranowane na podstawie zgodnoci majtku i statusu

midzy niemal obcymi osobami, w naturalny sposb blisza wi czya nadal mczyzn z matk ni on. Matka dorosego syna bya ju wzgldnie bezpieczna: drczca j kiedy teciowa prawdopodobnie ju nie ya, a ona sama spenia swoj rol, dajc rodzinie spadkobierc, ktry zobowizany by opiekowa si ni a do mierci. Przybywajca do jej domu 190 moda, bezbronna synowa nieraz stawaa si ofiar, pozwalajc odreagowa dawne krzywdy, i cierpiaa do momentu, gdy sama staa si teciow. Jedynie urodzenie syna gwarantowao wic kobiecie wzgldne bezpieczestwo i nie dziwi zatem, e relacja matka-syn staa si w Japonii ideaem czuej mioci. Synowie opisywali j z nostalgi, a crki w tym czasie wypeniay swoje przeznaczenie, stajc si kobietami takimi, jak ich matki. Od chopca - przyszego spadkobiercy - wicej wymagano, ale to on dostawa lepsze kski przy stole. Wedug japoskiego psychoanalityka Kosawy Heisaku, charakterystyczne dla japoskiej kultury umiowanie ycia w grupie stanowi pochodn bliskiego cielesnego zwizku matkasyn, ktry jest podstaw innych relacji spoecznych. W przypadku chopca ta fizyczna blisko ksztatuje zatem postaw relacyjn i towarzyszc mu przez cale ycie pasywn potrzeb bycia kochanym tak, jak kochane s dzieci. Japoskie sowo amae, analizowane szczegowo przez wspomnianego Doi, okrela ten szczeglny rodzaj wizi spoecznej wyksztacony w relacji matka-syn. Mczyni to due niemowlaki", mwia Michiko i pewnie miaa ku temu powody. Po to przecie przychodzili do Krainy Myda, by realizowa skrywane na co dzie pragnienie bycia rozpieszczanym dzieckiem. Model patrylinearnej rodziny rozszerzonej teoretycznie obowizywa do 1946 roku, gdy w Japonii wprowadzono demokratyczn konstytucj, bdc pierwszym krokiem w kierunku rwnouprawnienia pci. Od tego czasu tradycyjna japoska rodzina wielopokoleniowa zacza przeksztaca si w rodzin nuklearn, podobn do zachodniej. Mimo i oparta na wielowiekowej tradycji segregacja ze wzgldu na pe nadal obowizuje w Japonii, to oglna sytuacja kobiet po wojnie ulega poprawie. Zaczto wprowadza w ycie ustalenia prawne przeciwdziaajce dyskryminacji politycznej i ekonomicznej. Jest to proces bardzo powolny, hamowany przez mentalne pozostaoci wielowiekowej tradycji, ale jednak nieunikniony. Podstawow kategori tosamoci kobiecej pozostaa tak zwana dobra ona i mdra matka" (mona j uzna za japosk wersj figury znanej nam jako matka Polka"), ale jej znaczenie wzroso. Rol matki stao si nie tylko rodzenie dzieci, lecz take 191 reprodukcja kulturowej i narodowej tosamoci, a jej wadza - ograniczona wprawdzie do sfery domowej - nabraa cech wadzy absolutnej. Na wzrost znaczenia japoskiej matki wpyw miay take inne - oprcz demokratyzacji - przemiany spoeczne, w wyniku ktrych japoskie spoeczestwo stao si-jak to si czsto okrela - spoeczestwem wiadectw szkolnych. Dobra ona i mdra matka" staa si mam edukacyjn" (kyiku mama), powicajc dni i noce, by przeprowadzi swoj pociech przez kolejne egzaminy. To od niej zaleao, czy Japonia zyska nastpnego prymusa, ktry wkrtce skonstruuje na chwa swojej rosncej w potg ojczyzny miniaturowe radio albo wspaniaego robota. Japoski system szkolny synie w wiecie z egzaminacyjnego pieka", ktre kady

ucze musi przej kilkakro -w Japonii yciowy sukces bardziej ni na przyad w krajach Zachodu zaley od ukoczenia waciwych szk we waciwym czasie. Wersja kariery od pucybuta do milionera" nie wydaje si moliwa w Krainie Kwitncej Wini. Pierwszy wany egzamin to ten do szkoy redniej po dziewiciu latach obowizkowej podstawwki, ale wielu sdzi, e nawet wybr odpowiedniego przedszkola (do ktrego te jest egzamin) ma wpyw na los dziecka. Tylko po dobrej szkole redniej mona dosta si na dobry uniwersytet, a tylko po dobrym uniwersytecie dosta dobr prac. Lepiej wic zacz przygotowania wczeniej ni pniej. Japoskie dzieci kuj wic w pocie czoa w szkoach, domach i na specjalnych kursach przygotowujcych do egzaminw. Za sukces dziecka w tych zawodach odpowiedzialnoci obarcza si matk, a sukcesu akademickiego i kariery w zewntrznym wiecie oczekuje si z kolei tylko od chopca. Boj si, e Hitoshi nie da sobie rady na egzaminie", zwierzya mi si z niepokojem na twarzy Aiko, modsza siostra Chizuko. I nie ma nic dziwnego w tym, e synek Aiko ma dopiero trzy lata. Prywatne przedszkole, do ktrego bdzie chodzi przez trzy kolejne lata, nie jest wprawdzie obowizkowe, ale uwaa si za wskazane, by dziecko ju w wieku maego Hitoshiego przygotowywao si do ycia w grupie i szkolnej rutyny. Jest to okres przejciowy, gdy maluch czciowo cige jeszcze naley do matczynego wiata domu, a czciowo ju do zewntrznej rzeczywistoci spoecznych 192 obowizkw, ktre wkrtce nie zostawi mu wiele czasu na nic innego. Japoski system edukacji cigle uchodzi za najbardziej wymagajcy na wiecie, a waciwe przedszkole Hitoshiego jest pocztkiem drogi na waciw uczelni, w ktrej to drodze Aiko bdzie mu dzielnie towarzyszy. Malutcy uczniowie w ciemnych mundurkach, szytych na wzr wojskowych uniformw, z wielkimi skrzanymi tornistrami i nkami goymi niezalenie od pory roku to jeden z klasycznych obrazkw ze wspczesnej Japonii. Siedzc grzecznie w wagonach metra, nienagannie czyci i schludni, czytaj co ze swoich ksieczek i nawet osoba rzadko wpadajca w rozczulenie na widok dzieci ma niepohamowan ochot powiedzie: Kawali". Mama edukacyjna" i jej studiujcy w pocie czoa synek to popularne postaci komiksw, w ktrych mama edukacyjna" zmienia si w mamagon, czyli mam potwora" gotowego do strasznych czynw, cznie z kazirodztwem, by tylko syn skupi si na nauce i dosta na wymarzony uniwersytet. Wielu japoskich uczonych i publicystw krytykuje ten system, ktry produkuje efektywnych pracownikw, ale zabija indywidualno i jak walec miady sabszych lub po prostu innych. Utkwia mi w pamici gona przed kilku laty historia japoskiej mamy, ktra zamordowaa dziewczynk z ssiedniego domu, bo gr na fortepianie rozpraszaa jej studiujcego jedynaka. Dzieci z mojego ssiedztwa na Ishikawa-dai nigdy nie bawiy si na spokojnych uliczkach, wprost zapraszajcych do rowerowych wycigw, nigdy nie buszoway w tajemniczych zarolach na grce midzy dwoma domami, gdzie jakim cudem nic jeszcze nie zbudowano. Nie miay na to czasu. W latach osiemdziesitych tradycyjne role pciowe zaczy si przeksztaca. Wyksztacone kobiety staway si coraz bardziej wybredne w wyborze kandydata na ma i opieszae w drodze do ideau dobrej ony i mdrej matki". Koczyy uniwersytety, zarabiay, podroway, rozsmakowyway si w nieznanym ich rodzicielkom smaku wolnoci i luksusu. Jak mwi profesor Ueno, najsynniejsza

japoska feministka, doprawdy nie ma adnych powodw, by kobieta chciaa by czym takim jak mczyzna", wic ani nie zaczy uywa mskiego jzyka, ani nie zrezygnoway z makijau. Zaczy jednak podejmowa decyzje w swoim imieniu 193 i negocjowa wasny rodzaj szczcia, co w Japonii jest gestem duej odwagi. W latach osiemdziesitych Chizuko, Michiko, Yukiko, Naomi, Yume - podobnie jak ja - byy nastolatkami, ktre marzyy, e przyszo przyniesie im moliwo samorealizacji. Kada w pewnym momencie swojego ycia podja decyzj sprzeczn z obowizujc norm kobiecoci i zbuntowaa si przeciw tradycji bycia przydatn, lecz niewidoczn. Jedne, tak jak Yume, odniosy sukces i udaje im si prowadzi niekonwencjonalne ycie w spoeczestwie nielubicym wystajcych paznokci", inne, jak Naomi, podday si, nie rezygnujc jednak ze wszystkich marze. To one zostay moimi najcenniejszymi przewodniczkami po Japonii, dajc mi moliwo dotarcia do miejsc, ktre stay si dla mnie inspiracj, i dowiedzenia si o rzeczach, o ktrych rzadko mwi si w salach seminaryjnych. Te kobiety o piknych imionach pokazay mi inn topografi Tokio, ukryt pod pancerzem betonu, stali i szka, odkryy przede mn swoje kobiece cieki w miecie, ktre na pocztku wydawao mi si kwintesencj mskiej przestrzeni. I chocia duym uproszczeniem byoby twierdzenie, e japoskie kobiety kultywuj to, co najlepsze w tradycji swojego kraju, pielgnuj kwiaty i ratuj natur w czasie, gdy mczyni zalewaj betonem morskie wybrzea, cementuj rzeki i buduj wyjtkowo brzydkie miasta, ale w kraju, w ktrym wiat podzielony jest wedug pci tak mocno i gboko, ta kobieca cz japoskiej rzeczywistoci wydawaa mi si o wiele przyjaniej sza i ciekawsza. Jeliby otwarto Japonii na wiat mierzy wedug kryterium pci, to kobiety byy dla mnie tymi, dziki ktrym czuam, e ten niezwyky kraj rzeczywicie chce mie do czynienia z reszt planety Ziemia. Siostrzestwo w nagoci Chodmy si wykpa" to jedno z najmilszych zaprosze, jakie dostaam w Japonii. Sent, czyli publiczna ania. Onsen - mineralne kpielisko w jednym z tysicy japoskich kurortw. Rotenburo, a wic onsen pod goym niebem, rozkosz nad rozkosze. Nawet gdybym nie zacza uczy si japoskiego, te nazwy zapamitaabym. Kada z nich 194 przywodzi na myl przyjemne wspomnienia, zapach wody, skraplajc si na twarzy mgiek pary, nieg topniejcy, zanim dotknie mojej po brod zanurzonej gowy, albo widok na ocean z penej mineralnego ukropu niecki na wysokim klifie pwyspu Izu. Pierwszy raz kpaam si po japosku z Yume, a waciwie z Yum&sensei, bo jest profesork uniwersyteck. Yume", sowo znaczce po japosku marzenie", to przybrane imi, ktre w dziecistwie byo lekcewacym przezwiskiem. Nikt nie wierzy w moliwo realizacji tyle ambitnych co mao kobiecych" planw maej Marzycielki. Crki w jej rodzinie od zawsze wychodziy dobrze za m i zajmoway si domem, a studia na Uniwersytecie Tokijskim zarezerwowane byy dla braci. Yume postawia jednak na swoim. Przez dwadziecia lat udowadniaa sobie i swojej rodzinie, e da sobie rad, i przedzieraa si na szczyt wiata zdominowanego przez mczyzn. Tumaczya mi, e chcce robi karier, Japonki napotykaj betonowy sufit, a nie szklany, jak mawia si na Zachodzie. Jej jednak udao si.

Skoczya Uniwersytet Tokijski i dostaa prac, o jakiej ni miliony japoskich mczyzn. Gdy marzenia stay si faktem, z dum dodaa Yume" do swojego imienia i nazwiska. Dzi Yume ma czterdzieci kilka lat, ale wyglda na trzydzieci, ma i malekiego synka. Kiedy tylko czas jej pozwala, wyjeda z rodzin do jednego z podtokijskich onsenw. Twierdzi, e moczenie si w gorcej wodzie rozprostowuje jej dusz, a wic ktrego dnia przy lunchu powiedziaa do mnie: Chodmy si wykpa". Majc na wzgldzie fakt, i japoska kultura powstaa gwnie z chiskich i koreaskich zapoycze, zoliwi ignoranci twierdz, e czysto jest jedynym oryginalnym wynalazkiem Japoczykw. Nawet gdyby tak byo, jest to wynalazek godny pozazdroszczenia i naladownictwa ze strony innych nacji (nie wytykajc nikogo palcami). Jak si okazuje, polska mdro, e czste mycie skraca ycie", nie ma potwierdzenia: Japoczycy uwielbiaj wod, a yj bardzo dugo i zdrowiej od nas. Jedyny zapach, jaki mona poczu w najbardziej nawet zatoczonym metrze, to leciutka wo myda i moe czasem naftaliny. Pono w swej niechci wobec cielesnych zapachw Japoczycy (a waciwie Japonki) posuwaj si niekiedy do przesady, jak jest 195 operacyjne usuwanie gruczow potowych spod pach. Tak czy inaczej, przesada w t stron jest atwiejsza do zniesienia, a demokratyczne umiowanie czystoci godne podziwu. Podczas jednego z pierwszych spacerw po Tokio dotaram do Parku Centralnego na Shinjuku, gdzie zaintrygowaa mnie grupa mczyzn uwijajca si przy fontannie tu obok grupy staruszkw pci obojga uprawiajcych tai-chi. W pierwszej chwili pomylaam, e jestem wiadkiem jakiego rytuau, ale okazao si, e to mieszkajcy tam bezdomni po prostu robi pranie. Wielu tokijskich bezdomnych wyglda w zwizku z tym czyciej i schludniej ni niejeden pan Kowalski w przeddzie swojej cotygodniowej kpieli, obok ktrego musiaam sta w warszawskim autobusie. Nawet jeli czasem pewne aspekty japoskiego ycia mog by irytujce, to jedno jest pewne - osoba, ktra wyprowadzi nas z rwnowagi, bdzie dokadnie umyta. O szczeglnym upodobaniu, jakim mieszkacy Krainy Kwitncej Wini darz moczenie si wodzie, pisali ju w trzecim wieku Chiczycy, a chrzecijascy misjonarze przelewali swe oburzenie na papier, nie mogc zrozumie, po c tak czsto nieprzystojnym ablucjom si oddawa i obnaa swe czonki bezwstydnie". Nie jest trudno sobie wyobrazi, jaka musiaa by z kolei reakcja Japoczykw na zapachowe dowody niechci do kpieli o kilka metrw wyprzedzajce przybyszw; do dzi sobie zreszt artuj z mniej higienicznych narodw. Wszyscy, ktrzy znaj film Szogun, pamitaj, e pierwsz rzecz, jaka spotkaa tytuowego bohatera na japoskiej ziemi, bya solidna kpiel i pewnie nieraz Japoczycy mieliby ochot potraktowa w ten sposb mniej domytych gaiji-nw". Kto wie, moe fakt, i chrzecijascy misjonarze z tak odraz traktowali japoskie zamiowanie do kpieli, przyczyni si do klski ich misji. Religia, w ktrej ciao jest nieczyste, ale ktrego nie zaleca si w zwizku z tym codziennie kpa, nigdy nie miaa wikszych szans u Japoczykw. W Japonii zreszt nie tylko dla miertelnikw, ale i dla bogw kpiel jest rzecz najwyszej wagi. Woda w japoskiej tradycji oznacza nie tylko czysto cielesn, lecz take symboliczn, duchow. W tradycji buddyjskiej urodziny Buddy czci si, kpic jego posgi

196 w zielonej herbacie, a gdyby od rytuaw religii shint odj te zwizane z oczyszczaniem i wod, niewiele by zostao roboty kapanom. Pierwsz rzecz, jak uczyni bg Izanagi po wydostaniu si ze wiata zmarych, bya kpiel w rzece, zmywajca z jego ciaa brud mierci. Zgodnie z zapocztkowan przez niego tradycj, wchodzc na teren wityni shint, trzeba obmy rce, nabierajc wody ze studzienki, a starsi ludzie nadal kultywuj zanikajcy zwyczaj pukania ust. Rytuay oczyszczania towarzysz w Japonii nie tylko wszystkim uroczystociom religijnym, lecz take wielu wieckim. Brud to zo i diabelstwo - i vice versa trzeba wic pozby si go przy pomocy wody i soli. Dlatego przed wejciem do wielu barw stoj piramidki soli i sol sypi ring zawodnicy sumo. Woda, sl, mycie i pukanie, oczyszczanie i sprztanie, przecieranie, wymiatanie, omiatanie to japoska codzienno wiecka i religijna. Kady posiek w restauracji, niewane jak byaby obskurna, poprzedza wytarcie rk dostarczon na samym pocztku wilgotn ciereczk oshibori. W jednej z moich ulubionych obrotowych suszarni" na Musashikoyama ciereczki byy ju nowoczesne - jednorazowe i pakowane w foliowe ruloniki z wizerunkiem Hello Kitty i napisem Clean and healthy live together. Ogrom uwagi przywizywanej do o-furo, szacownej kpieli", wyrnia wic Japoczykw na tle innych nacji. Owszem, zdarza si, e gaijini" te codziennie si kpi, ale nawet najdokadniejszy prysznic jest po prostu czynnoci higieniczn, a nie rytuaem. Statystyczny Japoczyk spdza codziennie w wodzie okoo p godziny, ale godzinne kpiele nie nale do rzadkoci. Kadego wieczoru przychodzi w japoskim domu pora, gdy ona (w ukadzie tradycyjnym) lub osoba, ktrej kolej przypada (jak w rodzinie mojej przyjaciki Mariko), przygotowuje wann pen gorcej wody. Teraz w kolejnoci uwiconej patriarchaln tradycj (pan domu pierwszy, najmodsza kobieta na kocu) albo tak jak si komu podoba, Japoczycy id do kpieli. Niezalenie od tego jednak, czy dom jest tradycyjny, czy tak midzynarodowy i nowoczesny jak dom Mariko, go ma nadal pierwszestwo. Z bogimi minami Japoczycy zanurzaj si w wodzie i zapominaj o troskach, jakby na chwil 197 wrcili do ona matki. Sam prysznic to dla nich kpina nie kpiel i tylko w wyjtkowo ubouchnych jednopokojowych dziuplach" zdarzaj si kabiny zamiast wanny. Chizuko i Teru po wakacjach w luksusowym hotelu Hyatt na Bali byli w miar zadowoleni, ale pen przyjemno popsu im fakt, e - jak opowiadali wanna bya bez sensu" i do tego w tym samym pomieszczeniu, co sedes". Moczenie si w gorcej wodzie uznawane jest przez Japoczykw za jedn z najwikszych przyjemnoci i codzienne o-furo we wasnej azience na og im nie wystarcza. Obawiano si, e wyposaenie mieszka w azienki sprawi, i Japoczycy przestan odwiedza publiczne anie i ta stara tradycja zaginie bezpowrotnie. Tak si jednak nie stao. Liczba publicznych ani wprawdzie spada, ale nie zniky one z pejzau miast i miasteczek. Wiele osb majcych azienki wci odwiedza sent albo spdza swoje krtkie wakacje w jednym z tysicy omenw rozsianych po japoskich wyspach. Onsen znajduje si zwykle nie dalej ni pitnacie minut jazdy pocigiem, bo na tak sejsmicznie aktywnym terenie, jak Japonia, pod drc ziemi wszdzie niemal bulgoce gorca, bogata w mineray woda. W onsenie obowizuj z grubsza te same zasady zachowania co w sent, ale w tym pierwszym

czeka na nas nie kranwka", lecz woda mineralna, pompowana do baseniku wprost z podziemnego rda. Niektre onseny to po prostu dziury w ziemi lub skale ze skromnym pensjonatem nieopodal, inne to luksusowe kompleksy wypoczynkowe, ktrym ycie dao rdeko z gorc wod. Wiele z nich synie z uzdrawiajcej lub upikszajcej mocy. Najciekawszy w wodnych rozkoszach Japoczykw jest fakt, i nawet kpiele we wasnym domu uwaaj oni za przyjemno z natury towarzysk. To oczywiste, e do onsenu czy sent idzie si po to, by by razem, a nie tylko, by po prostu si umy, ale do domowej wanny (o ile jest wystarczajco dua) te mio zanurzy si w towarzystwie ma, dziecka lub ich obojga. W wikszoci domowych azienek, malutkich i ciasnych jak moja w Bon Hour, mog naraz kpa si jednak najwyej dwie dorose osoby. Tylko raz widziaam w Japonii domow ani o powierzchni jakich dwudziestu metrw kwadratowych, gdzie w piknej i zabytkowej pono 198 kadzi z cennego drewna cedrowego zmieciaby si spora grupka, a temperatur regulowa komputer. Siedziba, w ktrej znajdowao si to cudo, naleaa do ojca Mariko, emerytowanego szefa korporacji o nazwie pachncej tak wielkimi pienidzmi, e zwyky czowiek umie je sobie wyobrazi tylko w postaci nieskoczonej iloci walizek penych banknotw 10 000-jenowych. To nasza azienka", powiedziaa gospodyni oprowadzajca mnie po domu, mam nadziej, e nie za maa". Przecitni Japoczycy mog sobie pomarzy o azience podobnej wielkoci (rzeczywicie marz, bo zapytani w ankiecie o potrzeby mieszkaniowe, najczciej wymieniaj upragnion wiksz azienk). W wannie, kadzi, baseniku Japoczycy zanurzaj si wtowarzystwie innych Japoczykw. Ludzie, ktrzyubranijak ognia unikaj fizycznego kontaktu, nie pozwalajc sobie nawet na klepanie kumpla w rami, w sent czy onsenie bez oporu pomog umy mu plecy. Ludzie, ktrzy nie zaczepi przechodnia, by spyta o drog, tu bez niemiaoci dziel si z obcym - i rwnie jak oni nagim ssiadem - uwagami na temat temperatury wody. Japoczycy czsto mwi o skinshipu, szczeglnej bliskoci, jak rodzi wsplna kpiel, albo o hadaka no tsukiai, braterstwie w nagoci. Tu znikaj bariery statusu i nagi szef korporacji moczy si obok nagiego takswkarza (jedynie przedstawiciela japoskiej mafii mona by pozna od razu po tatuaach, ale nie wiem, jakie zwyczaje kpielowe m&yakuza). Kpiel po japosku to dowiadczenie, ktre zblia ludzi jak adne inne. Do sent albo onsenu mona uda si w towarzystwie przyjaci, kolegw z pracy albo zaprosi ewentualnego partnera w interesach, by go tam - rwnie w dosownym sensie - rozmikczy. Wsplna kpiel to rwnie dobra okazja dla rodzicw, by pobawi si z maymi dziemi albo powanie porozmawia z nastolatkami. Nawet jeli dzi codzienny zwyczaj wsplnej kpieli ze starszymi dziemi zanika, to wystarczy wczy telewizor, by przekona si, e jego idea nadal funkcjonuje jako pozytywny przykad: w japoskich telenowelach matka i crka albo ojciec i syn wyjaniaj sobie nieporozumienia zanurzeni w gorcej wodzie. Kochankowie te nie stroni od wsplnych kpieli i czsto spdzaj swoje pierwsze wakacje w kurorcie z gorcymi rdami. Jak sobie atwo wyobrazi, taka 199 intymna kpiel we dwoje w onsenie pod rozgwiedonym niebem moe sta si wyjtkowo podniecajc sceneri miosnego sam na sam (uprzedzam jednak, e dla nienawykego cudzoziemca bdzie w onsenie ciut za gorco na erotyczne

uniesienia). Zaproszenie gaijina" do wsplnej kpieli z japoskimi przyjacimi to wielki dla niego honor i niepowtarzalna okazja, by zobaczy kawaek nagiej prawdy o Japonii. W mojej okolicy byy trzy sent, kade w niewielkiej odlegoci od Bon Hour, a od najbliszego dzielia mnie tylko wska uliczka. Moje sent naleao do przybytkw starych i skromnych; zbudowano je niedugo po wojnie, a potem podlegao rozmaitym przemianom, w wyniku ktrych drewniany orygina obrs przybudwkami o niezgrabnych ksztatach, jak stare drzewo hub. Front budynku ze swoim spadzistym dachem i bram ozdobion u sklepienia rzebionymi smokami przypomina buddyjsk wityni. Pociemniay od wilgoci wielu pr deszczowych parterowy budynek jak kade inne sent mona byo dostrzec z daleka, dziki sterczcemu w gr wysokiemu kominowi. Wczesnym popoudniem komin zaczyna dymi. Waciciel i jego dorastajcy syn godzinami piowali drewniane palety, uywane jako opa do podgrzewania wody, a mieszkacy podrzucali im niekiedy niepotrzebne ju meble, spord ktrych pod oson deszczowej nocy wybraam sobie ratanow komod i stolik z drewna winiowego, majc nadziej, e moje przestpstwo byo drobne albo przynajmniej niedostrzeone. Nie wiem, jak dziaaa w tym starym sent maszyneria do podgrzewania, ale przechodzc obok, mona byo usysze przyjemne bulgotanie gotujcej si wody. Gdy byli ju klienci, zapach myda i szamponu dociera a do mojego mieszkania, ale tak pachniay wieczorem wszystkie uliczki mojego ssiedztwa i gdy spaceruje si blisko domw, sycha plusk wody; czasem ciche rozmowy albo radosne gulgotanie pawionych w niej oseskw. W przeciwiestwie do nowoczesnych sent, ktre nieraz s bardzo wykwintne i poczone z atrakcjami takimi jak saanajacuzzi czy nawet basen i fitness, to przy moim domu przeznaczone byo wycznie do kpieli i niewiele zmienio si w nim przez kilkadziesit lat. Ludzie przez cae ycie mieszkajcy w okolicy przychodzili 200 do niego najpierw przyprowadzani przez rodzicw, potem wiedli swoje pociechy, a teraz z plastikow miseczk i rczniczkiem w doni drepcz tam jako dziadkowie. Wikszo odwiedzajcych zna si wic przynajmniej z widzenia. Na og cudzoziemiec nie bdzie le widziany w sent, chocia w takim, ktre nie ley na szlaku turystycznym uczszczanym przez gaijinw", musi by przygotowany na wywoanie poruszenia bliskiego panice. Spowodowane jest ono nie wstrtem czy niechci (pod warunkiem, e gaijin nie jest na przykad wielki, tusty, spocony i wochaty), lecz raczej strachem, e przybysz nie zna etykiety sent, a z powodu trudnoci jzykowych nie bdzie mona wytumaczy mu, jak powinien si zachowa. Kpanie si po japosku wyglda nieco inaczej ni Zachodzie. Przekonaam si o tym, gdy pierwszy raz poszam do mojego sent z Yume. Wybraymy tam w jakie pitkowe popoudnie zaraz po otwarciu, ktre obwieszczaa krtka zasonka noren wiszca w drzwiach. Za ni znajduje si niewielki pokoik z archaicznymi szafkami na buty zamykanymi przy pomocy wielkich drewnianych kluczy. Klucze wikszo odwiedzajcych zostawia jednak tam, gdzie byy - nie ma sensu ich targa ze sob, bo kradziee po prostu si nie zdarzaj. Zanim w okresie Meiji Japonia otworzya si na wiat po ponad dwch wiekach izolacji, publiczne anie i mineralne kpieliska byy koedukacyjne. wite oburzenie niedomytych purytan (ktrzy podejrzanie duo czasu powicali studiowaniu przedmiotu swojej odrazy) sprawio,

e Japoczycy postanowili ucywilizowa" swoje obyczaje i od tej pory kobiety i mczyni zaywaj kpieli osobno. Zdarzaj si w Japonii onseny dla obu pci, ale o wiele, wiele rzadziej ni opisuj je spragnieni sensacji gaijini". W maych ryokanach (hotelach w tradycyjnym stylu japoskim) mona zamwi sobie godzin kpieli z ukochanym lub rodzin i tylko wtedy onsen jest koedukacyjny. Na ogl wic mczyni id na bosaka do swojej, a kobiety do swojej czci kpieliska. Opat za korzystanie z sent uiszcza ubandai-sana, pracownika, ktry dba te o porzdek i sprzedaje przybory toaletowe. I ktry na mj widok nawet nie stara si ukry - raczej przyjaznego - zdumienia. Fakt, i byam w towarzystwie Japonki, zdejmowa z jego barkw trud 201 ewentualnej konwersacji, wic przywita mnie bez tego zakopotania, jakie gaijini" tak czsto widz na twarzach Japoczykw. Jak si okazao po kilku zdaniach, jakie zamieni z Yume, bandai-san doskonale wiedzia, gdzie mieszkam i co robi w Japonii. Wieci w takim ssiedztwie, jak moje, szybko si roznosz. Dozo", Prosz bardzo", zaprasza! mnie, dodajc po angielsku: How do you do. Gaijinka" w jego sent bya prawdziw atrakcj. Szatnie w sent nie rni si specjalnie, mog by tylko wiksze albo mniejsze, mniej i bardziej luksusowe. Ta okazaa si malutka: jedn jej cian zajmowaa pka, na ktrej stay wiklinowe kosze na ubrania, na drugiej wisiay lustra. W kcie, przy ukwieconym okienku, sta jeszcze niewielki st sucy matkom do ubierania najmodszych dzieci. Gdy weszymy tam z Yume, w rodku byy trzy kobiety, dwie panie w rednim wieku zachowujce si jak dobre znajome i moda matka z ma creczk. Starsze dzieci towarzysz w sent rodzicowi tej samej pci, a modsze, do szstego roku ycia, maj przywilej swobodnego przemieszczania si midzy msk a esk czci ani. Takie wsplne kpiele s dobr okazj, by maluchy przyjrzay si, czym tata rni si od mamy, i nauczyy si dobrych manier, pozdrawiajc grzecznie rwnie jak one nagich ssiadw. Nic dziwnego, e kompleks Edypa nie pasuje do opisu japoskiej kultury - nagie ciaa rodzicw nie budz niezdrowej sensacji u malucha. W gwnej czci sent, gdzie wchodzi si ju nago, znajduje si zbiornik z wod i rzd kranw przy cianie. Wntrze najczciej jest wyoone kafelkami, a w starych sent na jednej ze cian mog znajdowa si amatorskie malowida. I przed naszymi oczami rozkwit nieco zuszczony od wilgoci obraz ogrodu. Jak ju wspominaam - teraz obowizuje japoska kolejno czynnoci kpielowych", czyli najpierw mycie i dokadne spukanie myda, potem reszta. Basenik, podobnie jak domowa wanna, suy tylko moczeniu si, pod adnym pozorem nie mona wej do niego na brudasa". Na plastikowych ministoeczkach siedziay przed kranami dwie kobiety, jedna w rednim wieku i jedna bardzo stareka. Myy si przy pomocy namydlonych rczniczkw, a modsza pomagaa starszej. 202 Do spukiwania uyway plastikowych miseczek, do ktrych naleway wod z kranu. Zajymy z Yume wolne miejsca i poszymy ich ladem. Waciwie ju po chwili fakt, e siedz wrd tych obcych kobiet i myjc si rozmawiam z Yume, wydal mi si najnaturalniejszy na wiecie. Miaam jasne wosy i wyrosam troch wysza, poza tym naleaymy do tego samego gatunku stworze i wsplne mycie si byo tak samo uzasadnione, jak i wzajemna ciekawo tych drobnych rnic. Wanie: rnic". Przecitna Japonka mizerne ma szanse, by sprosta hollywoodzkiemu

ideaowi kobiecej urody, a jednak te ciaa, ktrym nie mogam si nie przyglda, obdarzone byy niezwykym wdzikiem. Pozbawione tuszczu, delikatne, wydaway si jednak silne. Nie miay w sobie nic z kanapowej mikkoci, nie zwisay im brzuszyska, nie ciyy poladki, a z wiekiem nie tyy, lecz zaklsay si, kurczyy, wracajc do swoich dziecinnych proporcji. Cellulitis jest sowem nieznanym w tej szczliwej krainie. Moda kobieta z dzieckiem, ktra przycupna na ostatnim wolnym stanowisku, z trudem staraa si poskromi zainteresowanie, jakie jej pociecha wykazywaa z kolei moj osob. Wyrnia mnie jeszcze jeden szczeg: w przeciwiestwie do Japonek, ktre jak ognia unikaj soca, miaam na ciele bardzo wyrane lady po bikini i byam jedyn opalon osob w towarzystwie. Etykieta sent wymaga, by pod adnym pozorem nie przeszkadza innym, nie gapi si, nie chlapa i - podobnie jak w innych przestrzeniach ycia po japosku - nie zajmowa wicej miejsca, ni jest to absolutnie niezbdne. Tymczasem malutka dziewczynka zupenie jeszcze nie przejmowaa si wymogami spoeczestwa i przygldaa mi si z nieco deprymujc intensywnoci. Kilkudziesiciocentymetrowy elf z krainy dziecistwa mg sobie na to pozwoli, w Japonii tylko w przypadku dzieci, staruszkw i moe jeszcze wdw (uwaanych za kogo w rodzaju osb na honorowej emeryturze) dopuszczalne jest tak swobodne zachowanie. Gdy po umyciu wstaymy, by zanurzy si w baseniku, dziewczynka nadal nie spuszczaa ze mnie wzroku i w kocu za podszeptem nieco zakopotanej mamy powiedziaa mi: Hello. Teraz miaa nastpi zasadnicza cz kpielowej przyjemnoci, czyli 203 powolne zanurzanie si w wodzie o temperaturze 43-45 stopni Celsjusza, ktra sprawia, e skra po chwili staje si rowa jak wrzucona na wrztek krewetka, a troski wyparowuj bez ladu. Powoli, bez popiechu i chlapania, kady zanurza si, przybierajc wygodn pozycj; z podkurczonymi kolanami, na klczkach, na siedzco. Mae rczniczki, ktrymi zwaszcza starsze kobiety przykrywaj ono, chodzc po sent, teraz mona sobie dla ochody pooy na gowie. Jest tak gorco, e traci si poczucie rzeczywistoci, rozpywa si w wilgotnym cieple otulajcym jak bliskie ciao. Atmosfera kpieli po japosku ma w sobie wszechogarniajc bogo, jak moe odczuwa osesek, ktry najad si do syta, zosta przewinity i wtuli si, by zasn. Yume pooya gow na brzegu baseniku i zamkna oczy, drobniutka staruszka skurczya si, obejmujc domi kolana, a elfitko wsparo buzi o rami swojej mamy, skd obserwowao mnie nadal spod przymknitych powiek. Byam na kocu wiata, wrd obcych kobiet wychowanych w odmiennej kulturze - i byam u siebie. Czujesz, jak si rozprostowuje twoja dusza?", spytaa Yume i wyobraziam sobie, e moja dusza wyglda jak suszony kwiat wini wrzucony do ciepej wody, w ktrej pod wpywem wilgoci pognieciony, bezksztatny pokurcz na nowo odzyskuje ksztat. W naszej kulturze uczymy si, e ciao jest czym wstydliwym; to temat, na ktry czsto nie umiemy rozmawia swobodnie. Przyjemnoci ciaa nieodcznie zwizane zostay z chrzecijask kategori grzechu, a jego funkcje fizjologiczne s tabu. W dwch dobrze znanych mi jzykach - polskim i angielskim - sowo ciao" ma silne konotacje seksualne. Moe rwnie by uyte zamiennie ze sowem zwoki". Kade dotknicie tematu ciaa grozi przekroczeniem normy przyzwoitoci, wejciem na teren zakazany, ktrym jest seks albo mier. Na Zachodzie przez wieki

uwaalimy, e ciaa naley si wstydzi, e jest ono nieczyste" i godne pogardy albo co najmniej obce - dzieje naszej kultury daj si opisa jako proces stopniowego dystansowania si czowieka wobec wasnej cielesnoci. W Japonii nasza hierarchia wzniosej duszy" i grzesznego ciaa" nie funkcjonuje. Oznaczajce ciao japoskie sowo karada kojarzy 204 si ze zdrowiem i sprawnoci fizyczn, a nie z seksem i grzechem. Traktuje si je w tej tradycji w sposb bardziej pragmatyczny i holistyczny zarazem; to dlatego Yume rozprostowywaa si dusza", gdy moczya ciao w wodzie. Moje ciao nie jest dzi OK", skarya si nieraz Chizuko, przekadajc dosownie na angielski bezporedni sposb mwienia o ciele, przyjty w jej ojczystym jzyku, i nie majc pojcia, e w moich uszach wydawao si to dziwne i nieco niewaciwe. Uwaaj na swoje ciao", brzmi w dosownym przekadzie japoskie yczenie zdrowia, odpowiednik naszego Bd zdrw" lub angielskiego ???? ????". Ciao ludzkie jest dla Japoczykw czym naturalnym i praktycznym, przydatnym do wielu naturalnych aktywnoci, midzy innymi do uprawiania seksu czy podobania si osobnikom przeciwnej (lub czasem tej samej) pci. Japonki w ani zachowuj si bez tego caego teatrzyku, ktry modym kobietom wychowanym w naszej kulturze kazaby wciga brzuchy i wypina biusty. Dla porwnania - pamitam wizyt z uczestniczkami letniego seminarium w ani na wyspie w. Magorzaty w Budapeszcie. Ann, pikna Wgierka o ognistej urodzie, demonstrowaa nam swoje doskonae ksztaty, przechadzajc si i przekomarzajc, e wyglda okropnie" i ma fadki na biodrach". W tym czasie pulchna, niepozorna Angielka Betty przez cay czas siedziaa skulona w jednym miejscu, starajc si w ogle nie rzuca w oczy. Dla obu tych kobiet ciao byo problemem: przedmiotem wstydu lub narcystycznej adoracji. Japonki, z ktrymi si kpaam, nigdy nie zachowyway si w ten sposb. Pikne nie popisyway si urod, na widok ktrej wielu mczyzn Zachodu nigdy ju nie zaznaoby spokoju, nie tak pikne nie wstydziy si swoich niedoskonaoci. Nasza nago wydawaa si naturalna i oczywista, nasze ciaa pozwalay dozna przyjemnoci, w ktrej rozprostowuje si dusza". Kpiel po japosku bya dla mnie przestrzeni siostrzan, gdzie grube i chude, pikne i brzydkie, mode i stare, te i biae ciaa czya przynaleno do tej samej pci. Niezliczon ilo razy obce kobiety umiechay si do mnie, ot tak, bez powodu, albo wykonyway jaki drobny przyjazny gest. Raz w maym onsenie na wschodnim wybrzeu Japonii moda mama po prostu woya mi na chwil w ramiona swoje malutkie dziecko, 205 mokre i wijce si jak piskorz. Moe w spontanicznym gecie kobiecej solidarnoci przekraczajcej barier kultur i jzykw. Moe w akcie jakiej nieznanej mi magii. Wizyta w moim przydomowych sent z Yume bya pocztkiem szeregu wypraw do onsenw za Tokio. Okazao si, e japoska idea podry do jakiego miejsca tylko po to, by wyprbowa oferowan tam kpiel, jest mi bardzo bliska. Myl, e nieuda-wana przyjemno, z jak zanurzaam si w kolejnych ukropach, sprawiaa Yume, Mariko czy Michiko przyjemno porwnywaln do tej, jakiej moim rodakom dostarczaby Japoczyk ze smakiem popijajcy bigosik zmroon wdk (Patrz pan, pije jak nasz!"). Zabieray mnie wic na wodne wycieczki po Japonii

do miejsc, gdzie zwykle byam jedyn gaijink". Dziki nim kpaam si w jaskini ciemnawej, ciasnej jak szafa i penej kobiet, do ktrej schodzio si po liskich schodkach wykutym w skale korytarzem (potem dopiero Yume powiedziaa mi z dziewczcym chichotem, e wanie zayymy kpieli w wodzie syncej z tego, e sprzyja zajciu w ci, co w jej przypadku ju raz sprawdzio si). Kpaam si w zakolu rzeki bulgoczcym wulkanicznym wrztkiem, gdzie cz kobieca od mskiej oddzielona bya tylko nisk aurow ciank; z jednej strony wic siedziaam ja, Mariko i Ayaki, a z drugiej nasi mowie, Akimi i trzech japoskich staruszkw umiechajcych si do mnie trzema zotymi zbami. Kpaam si wrotenburo z widokiem na ocean, gdzie basenik by niewielk dziur wykut w nabrzenej skale, a ludzie ze statkw wycieczkowych przepywajcych poniej machali do nas przyjanie. I w rotenburo w japoskich Alpach z widokiem na gry, sponad ktrych wielkie pomaraczowe soce wschodzio tak szybko jak podrzucona pika plaowa, nadajc wodzie kolor pynnego zota. A nawet w takim, do ktrego trzeba byo przedrze si ciek wrd nienych zasp i potem na pitnastostopniowym mrozie, pod niebem tak czystym jak wypolerowany ld zrzuci yukat, zanurzy si w parajcej kpieli (i dziki gorcej sake nie dosta zapalenia puc). Kpaam si w luksusowym kompleksie, gdzie byo kilkanacie basenikw oferujcych kpiel w wodzie o rnej temperaturze, a take w zie206 lonej herbacie, aloesowym soku, mleku, siarce, ryowym winie i bg wie czym jeszcze. W kiczowatym onsenie egzotycznym", gdzie atmosfer dungli stwarzay pleksiglasowe lwy i yrafy, a na plastikowych palmach dary dzib sztuczne papugi. I w piknym starym sent w Kioto, gdzie w cedrowej kadzi moczyo si przede mn kilka pokole czyciutkich Japoczykw. Nie dotaram niestety do onsenu, ktrego atrakcj jest kpiel w wagoniku kolejki powietrznej wiozcej klienta pikn tras widokow do -jakeby inaczej kolejnej kpieli. Ani do tego w Nagano, gdzie wraz z ludmi mocz si pono mapy pragnce w zimny dzie ogrza swoje mapie koci. Mam jednak nadziej, e to nic straconego. Kto raz zazna kpieli po japosku, bdzie za ni przez reszt ycia tskni pod prysznicem. Wodne Dzieci Gdyby nie dowiadczenie, ktre nazwaam siostrzestwem w nagoci", mogabym nigdy nie dowiedzie si o Wodnych Dzieciach. Ale we wsplnej kpieli atwiej mwi o ukrywanych na co dzie sekretach i pewnie nie przez przypadek Michiko wanie w jednym z onsenw u stp gry Fuji opowiedziaa mi, po co wybiera si do wityni Hasedera w Kamakurze. Tam jest moje Wodne Dziecko", powiedziaa. Kamakura to pene zieleni, historii i turystw miasteczko z czarn wulkaniczn pla, pooone nad oceanem godzin jazdy od Tokio. Byam tam wiele razy, co i tak nie starczyo, by w powolnym, kontemplacyjnym tempie, ktre lubi, obejrze wszystkie witynie. Powicona Wodnym Dzieciom (mizuk) Hasedera od pocztku mnie oczarowaa swoim mrocznym urokiem. Pierwszy raz dotaram tam na pocztku pory deszczowej, gdy zaczynay kwitn wielkie, opite wilgoci hortensje. Wrd ich bkitnych i rowawych krzakw wspiam si na wzniesienie, z ktrego roztacza si widok na zatok zasnut obokiem szarej mgieki. Taki widok maj stojce tam tysice kamiennych poskw. Nie wiksze ni lalki szare kamienne figurki o okrgych buziach powicone s tym, ktre nigdy si nie narodziy. Stoj w grzecznych, rwnych szeregach jak skauci na

207 apelu. Przystrojono je w wydziergane na szydeku czapeczki i sweterki, misternie uszyte kurteczki, niektre nowe, inne spowiae ju od soca i deszczu. Jedne ubrane s jak chopcy, w sportowe bluzy i bejsbolwki, inne jak dziewczynki, w rowe falbanki, koronki i biuteri. Na szyjach czyje troskliwe rce zawizay poskom szaliki i apaszki. U ich stp le czekoladki i cukierki, maskotki i laleczki, przy jednym stoi puszka coca-coli, przy kolejnym miseczka ryu z napisem Hello Kitty", a posek w krliczym futerku, majcym chroni go przed zimnem w podry w nieznane, trzyma miniaturow parasolk w kratk modnej w Japonii firmy Burberry. Pon kadzida, ich zapach miesza si z woni kwitncych kwiatw i mokrej ziemi, a poski patrz w przestrze pustymi kamiennymi oczami. Jaka kobieta poprawia czapeczk, ktra zsuna si z kamiennej gwki, inna kadzie u stp jednej z figurek piknie zapakowane ciastko ze sodkiej czerwonej fasoli. Poski przedstawiaj lizo, boddisatv, opiekujcego si Wodnymi Dziemi. Wiele jest hipotez na temat pocztku obyczaju mizuko. Jedna z nich genez wspczesnych ceremonii wywodzi z sigajcych VII wieku dzikich" kobiecych rytuaw. Wwczas ciarne kobiety, ktre wiedziay, e nie bd w stanie wykarmi jeszcze jednego dziecka albo nie chciay go mie z innych powodw, wchodziy do rzeki i stojc godzinami w lodowatej wodzie czekay, a pod wpywem zimna poroni (std Wodne Dzieci wziy swoje imi). Potem lepiy z gliny posek wyobraajcy usunity pd i w tajemnicy odprawiay ceremonie majce przebaga dusz, ktrej odebrano moliwo inkarnacji. Aby unikn zemsty ze strony dziecka skazanego na pomiertn tuaczk, kobiety obdarowyway poski zabawkami, karmiy i uspokajay, modlc si, aby dusza podu wcielia si w jakie inne dziecko, ktremu bdzie dane przyj na wiat. Obyczaj ten, nie majcy nic wsplnego z oficjalnym nurtem religii, przekazywany by z matki na crk. Mczyni nie brali udziau ani w decyzji o aborcji, ani w jej wykonaniu, ani w obrzdach mizuko, ktre dopiero potem zwizane zostay z oficjalnym kultem Iiz. W tej dramatycznej wersji genezy mizuko moe tkwi ziarno prawdy, ale nazwa obyczaju prawdopodobnie zwizana jest raczej 208 z oglnym znaczeniem wody w buddyjskiej symbolice religijnej jako ywiou, ktry oznacza i mier, i odrodzenie. Dlatego wierzy si, e to na brzegach rzeki, ktra oddziela dwa wiaty, dusze mizuko utkny, nie mogc wrci tam, gdzie mogyby w spokoju oczekiwa na ponown inkarnacj. W tym smutnym i opuszczonym miejscu buduj z kamieni wieyczki dla Buddy, ktre za kadym razem burz im demony. Tylko lizo, uproszony modlitwami i darami, moe je stamtd wybawi. Zwyczaj mizuko nie by uznawany przez buddyjskie witynie a do lat pidziesitych dwudziestego wieku. Dzi okoo siedemdziesiciu procent wity wiadczy usug religijn zwan mizuko-kuy, w ktrej zakres mog wchodzi takie rodzaje opieki nad sprzedawanymi kobietom poskami Iiz, jak ich mycie, ubieranie, palenie kadzide, dostarczanie jedzenia i strawy duchowej w postaci regularnych modw. Niektre witynie, tak jak Hasedera w Kamakurze, powicone s przede wszystkim Wodnym Dzieciom, w innych serwis ten ograniczony jest do comiesicznych naboestw i nie tak kosztowny jak nabycie wasnego posku. Instytucjonalizacja (i komercjalizacja) kobiecego zwyczaju mizuko nie bya przypadkowa. Po wojnie witynie straciy cz ze swoich dochodw, a zwaywszy na to, i w Japonii aborcja - atwo dostpna i legalna - jest nadal jednym z

popularnych rodkw antykoncepcyjnych, szybko dostrzeono w mizuko-kuy dochodowy interes. witynie Wodnych Dzieci zaczy pojawia si jedna po drugiej. Jako e w Japonii dopiero kilka lat temu zezwolono na piguki antykoncepcyjne, a w latach pidziesitych dwudziestego wieku poowa wszystkich ci bya usuwana, mona by pewnym, e instytucjonalizacja mizuko-kuy okazaa si ekonomicznie opacalna. Teoretycznie co druga kobieta moga by klientk wityni. W przeszoci Wodnymi Dziemi nazywano te, ktre nie przyszy na wiat w wyniku poronienia lub aborcji, urodziy si martwe albo umary we wczesnym niemowlctwie. W Japonii, gdzie jest jedna z najniszych na wiecie miertelno noworodkw, Wodne Dzieci powszechnie utosamia si dzi z tymi, ktrych matki nie zdecydoway si urodzi. 209 Uznajc, e smutek i al po utracie dziecka nie s tak opacalne jak poczucie winy, uczyniono kobiety jedynymi moralnie odpowiedzialnymi za aborcj. Tak wic - mimo i dozwolone w wietle prawa - usunicie ciy naznacza kobiet pitnem, jakiego nie zostawia poronienie czy naturalna mier dziecka. Wystarczyo przekona kobiet, e choroba, zdrada ma albo niezdane przez syna egzaminy wstpne to sprawa tuajcej si po zawiatach duszy, ktrej odebrano moliwo inkarnacji, by gotowa bya wydawa wiele tysicy jenw na jej szczliwe przejcie na drug stron rzeki. W naciganiu kobiet specjalizowali si oszuci podszywajcy si pod buddyjskich kapanw, ale same witynie nie byy bez winy. Widziaam ulotk reklamujc mizuko-kuy, na ktrej pd przedstawiony zosta jako dne zemsty wielkookie monstrum wczepione w kark kobiety. Nawet jeli nie usuwao si ciy, dreszcz przechodzi po plecach. Czy Michiko wierzya, e dusza usunitego podu bya odpowiedzialna za jej niepowodzenia? Miaa wtedy osiemnacie lat; to wiek, gdy wierzy si w dziwniejsze rzeczy. Na przykad w obietnice wakacyjnych narzeczonych. Jej amerykaski ukochany, nauczyciel angielskiego w Tokio, wyjecha, by wkrtce cign j do siebie". Nigdy wicej jednak si nie odezwa, listy Michiko pozostay na zawsze bez odpowiedzi, a pod numerem telefonu w maym miasteczku stanu Oregon nikt nie sysza o jej chopaku. Spora suma pienidzy, jak jej zostawi na bilet do Ameryki", wystarczya na aborcj i mizuko. Michiko, ktra pki co poznaa mczyzn z jak najgorszej strony, zachowaa nawet pewien sentyment dla Amerykanina, ktry nie by a taki zy". Mg przecie zostawi j z niczym, usprawiedliwia swojego Pinkertona z Oregonu. Ca odpowiedzialno za aborcj Michiko bierze na siebie, tak jakby ojciec dziecka nalea do istot z natury zbyt sabych, by go ni obarcza. Chc, eby jej dusza nie bya obolaa", Michiko tumaczy mi, dlaczego odprawia rytua dla mizuko. Jej", bo Wodne Dziecko Michiko jest dziewczynk. Czuj w sercu, e to dziewczynka", mwi Michiko i stuka si w pier, Chc j pamita". Wiele japoskich feministek krytykuje zwyczaj mizuko-kuy w jego wspczesnym wydaniu. Twierdz, e jest przykadem wyko210 rzystywania kobiet i wynika z hipokryzji japoskiego spoeczestwa, ktre zrzuca na nie ca odpowiedzialno za aborcj i obarcza win jak za przestpstwo. Inne poszukuj pozytywnych aspektw mizuko-kuy wierzc, e mimo czciowej komercjalizacji w tradycji tej zostao co autentycznego. Myl, e mog mie racj. Dziki rytuaowi mizuko-kuy Michiko moe umieci dowiadczenie aborcji

w historii swojego ycia. Raz na jaki czas ta nowoczesna dziewczyna jedzie do Kamakury do swojego Wodnego Dziecka. Tak jak inne kobiety przywozi ze sob co sodkiego albo maskotk, jaki drobiazg, dziki ktremu jej nienarodzone dziecko przez chwil staje si crk". Zastanawiaam si, czy kobiety w naszej kulturze maj podobn moliwo? Z jednej strony potpiane za grzech, z drugiej skazane s na milczenie. Aborcja to co, o czym w najlepszym razie po prostu si nie mwi; kobiece dowiadczenie zgodnie wykluczane z tematw poruszanych przez kobiece czasopisma zajte orgazmami, perfumami i mod. Wydaje mi, e japoski zwyczaj mizuko-kuy pozwala kobietom takim jak Michiko na symboliczn reprezentacj rwnie innych uczu ni wina. alu i smutku utraty, ktra nawet jeli konieczna i wiadoma, pozostaje przecie utrat. Matki, ony i kochanki Wtedy pewnie bd ju miaa ma i dziecko", mieje si Naomi, gdy mwi, e na duej wrc do Japonii dopiero za dwa lata. Naomi ani nie jest zakochana, ani nie ma na myli adnego konkretnego mczyzny, ale to nie jest w Japonii konieczne, by planowa maestwo. Japosko-amerykaska autorka Mori Kyoko, piszc w Polite Lies, e bycie on to bardzo cika praca, ktr jednak kada Japonka chciaaby dosta, przesadza. Poowa niezamnych japoskich kobiet midzy trzydziestym pitym a czterdziestym rokiem ycia deklaruje dzi zdecydowan niech do zmiany stanu cywilnego, ale w tej drugiej poowie na pewno jest wiele powanie zdeterminowanych, by jednak ma znale. Z tradycyjnego punktu widzenia przymus maeski dotyczy obu pci. W opinii zwolennikw tradycji niezamna kobieta zawioda spoeczne oczekiwania, nie speniajc 211 swojej naturalnej' roli ony i matki, a wieczny kawaler moe mie due kopoty z awansem w pracy. Szefowie patrz na niego krzywym okiem, podejrzewajc, e skoro nie poradzi sobie z obowizkiem" zaoenia rodziny, to co pewnie jest z nim nie tak. Maestwo to take warunek, by zosta mam, ktry dla wielu kobiet takich jak Naomi moe by decydujcy. Nawet gdyby Michiko chciaa urodzi dziecko Pinkertona, wszyscy odradzaliby jej to. Rzecz nie w tym, e jej ukochany by cudzoziemcem, lecz w tym, e w Japonii najpierw wychodzi si za m, a potem ma dzieci. Innej kolejnoci - pki co - nie przewiduje si i na kade sto japoskich mam tylko jedna jest samotna; wrd rozwinitych krajw wiata najmniej nielubnych dzieci rodzi si wanie w Japonii. W spoeczestwie nade wszystko cenicym rodzin, dziecko jej pozbawione skazane zostaje na los wyrzutka. Samotn matk uwaa si raczej za samolubn i nieodpowiedzialn egoistk ni osob, ktra miaa do odwagi, by sama zmierzy si z trudem wychowywania dziecka, i ktrej w zwizku z tym spoeczestwo powinno pomc. Dzi ani kobiety, ani mczyni nie spiesz si w Japonii do zostania rodzicami, liczba urodze dramatycznie spada, a wiek zawierania maestw naley do najwyszych na wiecie. Grupa samotnych pasoytw", jak czasem okrela si singli w Japonii, ronie, ale znaczna cz z nich (statystyki pokazuj, e nieco wicej ni poowa) - tak jak Naomi - w pewnym momencie rozejrzy si za partnerem odpowiednim do maestwa. Kiedy na kobiet po dwudziestym pitym roku ycia mwiono w Japonii Christmas cake, uwaajc j za przeterminowan jak niekupione w odpowiednim czasie ciasto witeczne, ktrego po tej dacie nikt nie tknie. Od jaki dwudziestu lat

japoska stara panna staa si raczej ciastem noworocznym, bo Japonki zaczy wychodzi za m koo trzydziestki. Naomi, panna w wieku trzydziestu piciu lat, musi si pospieszy; tym bardziej e jej rodzice i starszy brat nalegaj coraz bardziej. Jeli zostanie pann, tene brat bdzie odpowiedzialny za jej byt na staro, a w spoeczestwie starzejcym si w takim tempie jak japoskie ju opieka nad rodzicami jest duym obcieniem finansowym. Samotniczy tryb ycia Naomi, ktra -jak 212 wikszo japoskich singli - mieszka z rodzicami, utrudnia jednak znalezienie odpowiedniego partnera. Naomi pracuje w administracji domu opieki dla staruszkw, a cay wolny czas powica Takarazuka i jej szanse na spotkanie waciwego partnera bliskie s zeru. Ci, ktrych podsuwaa Naomi blisza i dalsza rodzina, nie dorastali do jej oczekiwa i wrd swatajcych j ciotek wyrobia sobie opini osoby zbyt wybrednej i majcej nierealistyczne oczekiwania. A to dlatego, e nie odpowiada jej ani zamony ponadpwiekowy wdowiec z dwjk dorosych dzieci, ani podstarzay playboy z uczernionymi wosami (i to mimo i mia wasn restauracj). Wyjciem, jakie pozostaje Naomi, jest miai-kekkon, czyli maestwo zaaranowane (o-miai to swatanie" kandydatw na ma i on). W rodzinach samurajskich by to jedyny waciwy sposb wydania crki za m, a w nowoczesnej Japonii miai-kekkon sta si jednym z dwch (obok ???'??-??????, maestwa z mioci") powszechnie przyjtych sposobw znalezienia partnera. W kraju, gdzie ludzie przeciwnych pci maj niewiele okazji do wsplnej socjalizacji, a maestwo z mioci jest stosunkowo nowym wynalazkiem, idea omiai nigdy nie umara. Kobiety w moim wieku, spdzajce wolny czas z innymi kobietami w kawiarniach dla kobiet, mogyby w przeciwnym razie nigdy nie spotka mczyzn, chodzcych wraz z innymi mczyznami do barw dla mczyzn. Szybkie tempo ycia, dugie godziny pracy, spowodowana segregacj pciow niemiao wszystko to powoduje, e dzi miai-kekkon cieszy si rosnc popularnoci. Maestwo to bardzo odpowiedzialna decyzja, w ktrej dobrze skorzysta z pomocy profesjonalistw", powiedzia mody czowiek w programie telewizyjnym, ktry ogldaam z Mariko. W przeszoci aranowane maestwo suyo poczeniu dwch rodzin, a ewentualne uczucia modych nie miay adnego znaczenia. Wspczenie o-miai pomaga spotka si dwm osobom, ktre bez tego zwyczaju skazane byyby na samotno. Wedug rnych statystyk, maestwo aranowane zawiera od dwudziestu do czterdziestu procent Japoczykw, ale niektrzy twierdz, e ta liczba moe by wysza, bo ci, ktrzy spotkali si dziki o-miai, zakochali si w sobie i nie bez pewnej racji - uwaaj teraz swj 213 zwizek za zawarty z mioci, czyli ???'??. Oglna zasada jest taka, e im wyszy wiek maonkw w chwili zawarcia zwizku, tym wiksze prawdopodobiestwo, e to efekt o-miai. Jest kilka sposobw na zaaranowanie maestwa. Zainteresowana rodzina - na przykad rodzice Naomi - konsultuje si z rodzinami o podobnym statusie, majcymi synw na zbyciu". Wymieniane s yciorysy, fotografie, akty urodzenia; przedyskutowane wady i zalety kandydatw. Gdy obie strony zgadzaj si, e panna i kawaler pasuj do siebie, przychodzi czas na pierwsz randk i zakopotani niemal do omdlenia modzi spotykaj si w

towarzystwie swoich rodzin. Porednictwem midzy rodzinami zajmuje si zwykle swatka (lub - podobno rzadziej - swat), ktra w razie finalizacji zwizku bdzie hojnie obdarowana za t przysug. Pierwsze spotkanie odbywa si w jej towarzystwie, a do dobrego tonu naley zorganizowanie go w restauracji eleganckiego hotelu. Przy wsplnym lunchu rodziny opowiadaj sobie nawzajem o zaletach swych pociech, a sami zainteresowani staraj si nie umrze z zakopotania. Motonori to ulubieniec szefa", chwali syna pan Sato, w przyszym roku awansuje na kierownika dziau sprzeday". Nasza Eriko ma takie czue serce!", podchwytuje pani Yamamura i wylicza zalety crki, ktra nie tylko jest wietn gospodyni i mistrzyni ikebany, ale rwnie piknie piewa i grywa w tenisa. Jeli modzi wpadn sobie w oko, to teraz decyzja naley do nich i mog umwi si, by -ju bez przyzwoitek - sprbowa pozna si lepiej podczas randebu w kawiarniach, parkach, hotelach mioci. Gdy panna i kawaler zadowoleni s z wyboru, jakiego za nich dokonaa swatka, ich maestwo zawarte zostaje zwykle ju po kilku miesicach. Jeli ta tradycyjna metoda swatania zawodzi, bo na przykad panna jest - tak jak Naomi zbyt stara i zbyt wybredna, mona zwrci si do jednej z prestiowych agencji specjalizujcej si w o-miai. Instytucje takie reklamuj si, zachcajc, e maj na skadzie wycznie oferty powanych kandydatw z dobrym zawodem i nieskazitelnym pochodzeniem; jedne specjalizuj si w biznesmenach, inne w lekarzach i adwokatach, dodajc, e pochodzenie wszystkich panw zostao zbadane jak najdokadnie, a ewentualno, e przyszy maonek/maonka 214 naley do burakumin, najniszej w spoecznej hierarchii kasty japoskich niedotykalnych, stanowczo wykluczona. Podobno najduszy formularz wpisowy liczy sobie ponad siedemset pyta, na jakie delikwent musi szczegowo odpowiedzie. Dziki szczegowym odpowiedziom komputerowa swatka ukada dla zainteresowanej list najbardziej pasujcych panw. Z dossier biur dowiedzie si mona nawet, jak grup krwi maj kandydaci na maonkw, co z jakich powodw bywa dla wielu Japoczykw wanym kryterium przy wyborze partnera. W Japonii yje wicej mczyzn ni kobiet i to oni maj naprawd powany problem; cz decyduje si nawet na ony importowane z Azji Poudniowo-Wschodniej lub, rzadziej, z biednych krajw byego Zwizku Radzieckiego. Kawalerowie z japoskich wiosek bliscy s desperacji, bo dziewczta - nieczue na rustykalny urok bycia on farmera uciekaj do miast w poszukiwaniu lepszego ycia. Za to japoskie panny mog przebiera. Maestwo z mioci jest moe bardziej nowoczesne", mwi Naomi, ale te bardziej ryzykowne. Na Zachodzie duo uwagi powicacie mioci, a potem mio mija i rozwodzicie si, by szuka nastpnej. Nie lepiej od razu wybra kogo, kto pasuje i nie spodziewa si cudw?" Jakiego kandydata szuka Naomi? Absolwent dobrego uniwersytetu, wysokiego wzrostu i taki zarobkw", brzmi odpowied, ktrej waciwie trudno odmwi sensownoci. Lepiej te, aby nie by jedynym lub najstarszym synem, bo wwczas na Naomi spadnie ciar opieki nad jego rodzicami na staro i to najpewniej ona bdzie musiaa zaprasza rodzin ma na japoskie wita. Gdyby Naomi przecigna decyzj o zampjciu kilka lat duej, jedynie mocno starszawy wdowiec z dorosymi dziemi byby osigalnym kandydatem dla tak starego ciasta noworocznego". Pki co szanse na dobrego kandydata s jednak due, bo mimo

zaawansowanego" wieku urodziwa i pena cichego wdziku Naomi ma zalety nie do pogardzenia. Jeli zawrze aranowane maestwo z rozsdku, za ktrego podstaw wystarczy jej raczej zgodno wieku i statusu ni wielka namitno, nie bdzie spdza ze swoim mem wiele czasu. Jest zdecydowana rzuci prac w domu opieki i zosta penoetatow 215 gospodyni domow. Po wystawnym weselu pastwo modzi polec na tydzie miodowy na Hawaje, Fidi lub Guam, a potem zajm si swoimi sprawami; m prac dla firmy, a Naomi domowymi troskami i - wkrtce - wychowywaniem dziecka; stanie si okusan, dosownie - osob wewntrz (domu)". Dla Naomi pragnienie zostania mam jest gwnym powodem, dla ktrego postanowia porzuci mie ycie samotnego pasoyta" i podporzdkowa si zasadzie: Najpierw m, potem dziecko". Badania socjologiczne pokazuj, e dla statystycznej Japonki wrd relacji rodzinnych nadal najwyej ceniona jest ta, ktra czy j z dzieckiem. Przecitna japoska ona sprawuje w domu wadz niepodzieln, bo mczyzna przez wiksz cz czasu, a do emerytury, jest po prostu gdzie indziej. Dojazdy do pracy, spdzane w niej dugie, dugie godziny i zwyczaj socjalizowania si w gronie kolegw po godzinach - to wszystko sprawia, e maonkowie mijaj si, jakby prowadzili osobne ycia. M powinien by zdrowy i nieobecny", artuj Japonki, a ma-emeryta pieszczotliwie nazywaj wielkim mieciem", co ma w Japonii dodatkowy sens, jako e ze wzgldu na bardzo skomplikowany system recyklingu pozbycie si nawet takich nieoywionych wielkich mieci" jak stara lodwka czy pralka jest rzeczywicie i kopotliwe, i kosztowne. M, po trzydziestu paru latach spdzonych w firmie, nagle przez cay dzie tkwicy w domu, jest nie lada kopotem dla kobiety, ktra dotd wietnie radzia sobie sama. Stosunkowo duy procent rozwodw w Japonii ma miejsce w zaawansowanej grupie wiekowej, bo okazuje si, e ludzie, ktrzy mijali si przez kilkadziesit lat, teraz, gdy musz przebywa ze sob nieustannie, nie mog si cierpie. Pozwy czciej wypeniaj kobiety - ich rednia ycia jest najdusza na wiecie i nie maj zamiaru spdza nastpnych paru dziesitkw lat w towarzystwie kogo, kogo nawet nie lubi. Na pocztku pobytu w Japonii zdumiona ruchem na kampusie w pnych godzinach nocnych mylaam, e moich kolegw wyjtkowo zatrzymay w biurach jakie niezwyke, a nieznane mi wydarzenia, ale szybko okazao si, e jest to ich codzienny zwyczaj. Rozumiem, e w firmach praca wyglda inaczej, ale co humanista Satoru robi do pnej nocy w biurze, pozostao dla mnie tajemnic. 216 Moe na uniwersytecie mia wikszy pokj i lepsz klimatyzacj, a moe w Japonii po prostu wypada siedzie w pracy jak najduej. Za dnia w centrach handlowych, parkach, placach zabaw widziaam niemal wycznie kobiety, dzieci i staruszkw. Gdy Naomi wyjdzie za m za wysokiego i dobrze zarabiajcego absolwenta dobrego uniwersytetu", ograniczy swoje wizyty w teatrze Takarazuka i doczy do powanych pa domu ze swojego ssiedztwa. Ma bdzie widywaa rano (jeli wstanie zrobi mu niadanie) i wieczorem (jeli stanie si dobr japosk on, czekajc na niego z kolacj i kpiel, a podobno wikszo cigle czeka). Moe jednak, czego jej ycz, najzwyczajniej w wiecie zakocha si w kandydacie poznanym dziki o-miai. Kobiety uwaane s za si stojc za niebywaym sukcesem Japonii po drugiej

wojnie wiatowej. Mimo i jednym z potocznie uywanych japoskich okrele na on jest gupia ona", to od lat szedziesitych XX wieku dwigaa ona odpowiedzialno o wiele wiksz ni przecitna gospodyni domowa z Cincinnati czy Wabrzycha. Japoska ona w latach szedziesitych staa si odpowiedzialna za wszystkie decyzje dotyczce domu i rozporzdzanie finansami. Japoski m nie powiedziaby wic tak, jak nasz macho Kowalski: Moja Basieka wybiera, a ja pac", bo zarabiane przez niego pienidze nie nale do niego, lecz do rodziny. W latach powojennych stao si zwyczajem w wielu rodzinach, e m przekazywa onie swoj pensj, z ktrej ta wydzielaa mu jedynie kieszonkowe na drobne wydatki. Jeli mia ochot kupi sobie na przykad garnitur od Armaniego czy inn ekstrawagancj, musia wzi dodatkowo patne zlecenia, zwane z niemieckiego arubaito. Za wizyty mw w barach i klubach, ktre odwiedzaj w towarzystwie kolegw z pracy, pac firmy, dzi ju jednak nie tak hojne jak w zotych czasach bubble eco-nomy. Kobiety z mizu-shbai, prostytutki, hostessy, masaystki, jakie przecitny japoski m moe spotka, pijc z kolegami po pracy, pono nie spdzaj snu z powiek przecitnej onie, bo nie stanowi zagroenia dla trwaoci rodziny. Oczywicie dopty, dopki kobiety z mizushbai wiedz, gdzie ich miejsce, a mowie nie zaniedbuj rodzin z ich powodu, co - naruszajc ustalony porzdek - byoby niewybaczalne. Mori porwnuje tradycyjne japoskie maestwo do 217 podry samochodem, ktrej kierunek jest dokadnie ustalony przez spoeczestwo: Para otrzymuje wskazwki, ktrych musi dokadnie si trzyma. Mczyzna dostarcza samochd, jedzenie i wyposaenie. Dokonawszy tego, moe usi w fotelu dla pasaera i zasn, nigdy nie odzywajc si ani sowem. To kobieta prowadzi przez ca drog niezalenie od pogody" (Mori, 1997, s. 128). Mariko ? ????, para intelektualistw-kontestatorw, ktra rozwioda si w imi protestu przeciw ograniczajcej ich wolno formie maestwa po japosku, jest przykadem o wiele rzadszego w Japonii, zwizku na dwa samochody", jak powiedziaaby Mori. Mariko wrcia do swojego nazwiska (wychodzc za m musiaa, chcc nie chcc, przyj mowskie), a ich dwjka dzieci ma rne - urodzony w maestwie syn nosi nazwisko po ojcu, a modsza, Ayaki, po matce. Mariko ? ???? mieszkaj razem, oboje robi karier akademick, a ich codzienne ycie jest - w porwnaniu z yciem statystycznej japoskiej rodziny - postawione na gowie. Paradoksalnie wrd wielu zwizkw, jakie widziaam, ten, ktry Mariko ? ???? udao si zbudowa w konserwatywnej Japonii, naley do najbliszych feministycznej idei partnerskiej relacji. Niekonwencjonalny styl ycia sprawia, e maj mnstwo kopotw: od ssiedzkich szykan po odmow wizy dla Mariko i dzieci, gdy ???? dosta! zagraniczny kontrakt. Przy ktrej z kolacji Mariko powiedziaa mi, e japoskie spoeczestwo dziaa jak elitarny klub, ktry otacza swoich czonkw opiek i gwarantuje im bezpieczestwo, pod warunkiem, e cile przestrzegaj zasad. Majc tego wiadomo, wiele buntujcych si za modu w kocu idzie na kompromis. Z czasem opieka i bezpieczestwo zapewniane przez elitarny klub zwany japoskim spoeczestwem okazuj si dla nich waniejsze ni wolno postpowania po swojemu. Gdy wyjedaam z Japonii, Naomi zacza umawia si z mczyzn poznanym dziki o-miai. Nie zdziwio mnie, e by wysokim i dobrze zarabiajcym absolwentem Uniwersytetu Tokijskiego, bo ta niemiaa, spokojna kobieta dobrze wiedziaa,

czego chce. Myl, e Naomi poprowadzi samochd, zwany tradycyjnym maestwem po japosku, stanowczo i z tak sam wpraw, z jak lawirowaa swoj 218 toyot po zatoczonych tokijskich ulicach. Mam jednak nadziej, e od czasu do czasu uda jej si zaparkowa na chwil i wrci do wiata dziewczt z Takarazuka, w ktrym czua si tak dobrze. Imperium zmysw W Japonii ludzie kpi si codziennie. Seks nie moe wic by brudny", powiedziaa Yukiko. Upalny wieczr koca pory deszczowej gstnia w noc pen wiate rozpywajcych si w wilgotnym powietrzu jak akwarelki, toczcych si cia, parasoli i wachlarzy, zapachu spalin, wilgoci i sake. Spacerowaymy wanie w Kabuki~ch wrd pink-salonw {????? saron oferuje seks oralny lub rczny), sex--shopw, Soaplandw (kuszcych kpiel i seksem), barw karaoke (zwykych lub z nag piewaczk do towarzystwa), video boxw (majcych do sprzedania tylko ekran telewizora plus pudeko chusteczek higienicznych), klubw Toma podgldacza" (sucych, jak sama nazwa wskazuje, podgldaniu). W materiaach przeznaczonych dla turystw mona znale reklamy niektrych uciech oferowanych przez tokijskie dzielnice rozpusty: zwykego striptizu; spektaklu", ktrego istot jest dziejcy si na scenie akt seksualny, albo podobnego spektaklu", wzbogaconego o moliwo aktywnego udziau ze strony publicznoci. W porwnaniu ze sawn Yoshiwara, Kabuki-ch ma krtsz tradycj, ale przymia ju saw sw starsz siostr w wodnym biznesie". Siedzib mizu-shbai stao si po drugiej wojnie wiatowej, a sw nazw zawdzicza planom zbudowania tam teatru kabuki, ktry jednak nigdy nie powsta. Pooone tu obok jednej z najwikszych w Tokio stacji kolejowej Shinjuku, jest dzi miejscem, gdzie mona znale patn mio na kady portfel i gust. Tokijska noc w Kabuki-ch wiksz cz swojej bogatej oferty przeznacza dla mczyzn, ale i panie maj kilka miejsc, gdzie adni, szczupli chopcy (albo dziewczta przebrane za taki chopcw) czekaj, by bawi je rozmow i rozpieszcza wedle yczenia. Japoczycy nie lubi naszego zainteresowania erotyczn sfer ich kultury i egzotyzacji, do ktrej tak czsto ono prowadzi. Trudno jednak oprze si fascynacji. W kulturze Zachodu Eros zosta poddtruty chrzecijask mikstur i jak mwi Nietzsche - nie 219 umar wprawdzie, lecz skarla zmieniajc si w swoje przeciwiestwo". W Japonii wypuszczono go na wolno, obiecujc, e dopki wie, gdzie jego miejsce, moe robi, co mu si podoba. Znaczenie sowa seks" w japoskiej kulturze blisze jest raczej zabawie", ni powanemu uprawianiu mioci"; grzech" nie rzuca na swojego mrocznego cienia. Gejsze i hostessy, hotele mioci, kobiety przebrane za mczyzn, mczyni grajcy dziewczyny, falliczny festiwal w wityni Kanamara-sama kolo Kawasaki, podczas ktrego transwestyci, geje i rodziny z maymi dziemi id w procesji za niesionym przez kapanw shint wielkim fallusem - takich atrakcji nie ma nawet na Manhattanie. Powiedzenie: Jeli jakiej rzeczy nie mona znale na Manhattanie, to znaczy, e jej jeszcze nie wynaleziono", powinno zreszt brzmie inaczej: Jeli jakiej rzeczy nie mona znale na Manhattanie, to znaczy, e trzeba pojecha po ni do Tokio". W imperium zmysw, jakim jest dla ludzi Zachodu Japonia, moemy karmi nasz fantazj o wolnej od poczucia winy, czystej, wyrafinowanej erotyce. Miejsca,

gdzie kupuje si seks i zaspokaja erotyczne fantazje, s w Tokio zronite z miejskim krajobrazem, ssiadujc z barami MacDonald's i suszarniami"; pornograficzne materiay le tu obok niewinnych czasopism o modzie i poradnikw dla wdkarzy; s atwiejsze do kupienia ni worek ryu. Mona znale je w publicznej pralni i poczekalni u dentysty, co wydaje mi si zreszt najbardziej perwersyjne. Powszechna dostpno pornografii dla mczyzn jest dobrze znan spraw, ale w Japonii na masow skal produkuje si take materiay tego typu dla kobiet, na przykad erotyczne manga zwane Lady's comics, czyli komiksy dla pa". My, Japoczycy", mwi Satoru, w rozmowie o pornografii, jak z nim nagraam, mamy wprawdzie o wiele bardziej restrykcyjny system spoeczny, ale w wiecie wyobrani pozwalamy sobie na wszystko to, co wy represjonujecie. Dla nas pornografia nie jest teori gwatu, jak chc amerykaskie feministki, ale jednym z przejaww nieograniczonej ludzkiej fantazji. A fantazjuj i mczyni, i kobiety. Im wicej, tym lepiej. Im dziwniej, tym ciekawiej". Postanowiam przyjrze si Lady's comic. Zaintrygowao mnie, na czym polega nieograniczona fantazja" dorosych kobiet w imperium zmysw. 220 Lady's comic mona znale w ksigarniach, w caodobowych sklepach spoywczych, w kioskach na stacjach kolejowych. Nowe numery najbardziej poczytnych komiksw dla pa", na przykad Binetsu", Taboo" i Manon", wacicielka ksigarni w moim ssiedztwie od razu wykada na stojak przy wejciu, by wracajce z pracy urzdniczki albo robice zakupy gospodynie mogy zerkn, co nowego mamy w tym miesicu. Przecitny Lady 's comic ma okoo 400 stron i kolorow okadk, na ktrej zwykle zamieszczone jest zdjcie biaej modelki. Kosztuje od 400 do 600 jenw, czyli mniej ni przecitne czasopismo dla kobiet i poow z tego, co najtasza ksika. Oprcz historyjek s tu horoskopy, listy czytelniczek, diety odchudzajce i reklamy erotycznych gadetw. Co miesic okoo miliona Japonek kupuje pornograficzn manga, podczas gdy czyni to okoo dziewi milionw mczyzn (i to raczej oni pono podbieraj" komiksy tego typu z kobiecych pek ni odwrotnie). Badania rynku pokazuj, e w wikszoci s to kobiety pracujce zawodowo, ale okoo jednej trzeciej stanowi gospodynie domowe. Najczciej maj dwadziecia - trzydziewci lat i poowa z nich jest zamna. Uwaaj si za nowoczesne kobiety". Swoj nowoczesno" utosamiaj z moliwoci pracy poza domem, podrowaniem i konsumowaniem nowoczesnych, zachodnich towarw. Maj tradycyjne kobiece marzenia, w ktrych dominuje szczliwe ycie rodzinne z waciwym partnerem. Pytane, dlaczego kupuj Lady's comic, japoskie kobiety tumacz, e pozwalaj im one oderwa si od codziennoci", zapomnie o stresach zwizanych z prac", odpry si". Bo s atwe", przyjemne" i nie wymagaj mylenia". Ucieczka od rzeczywistoci" - to sformuowanie powtarzane przez wiele respondentek. Pornografia w postaci Lady's comic spenia wic podobn rol do tej, jak kobiety czsto przypisuj popularnym romansom - s niegrzecznymi Harleuinami w obrazkach, gdzie zawoalowany opis zastpuje si dosownoci obrazu. W Taboo", Manon" czy Binetsu" narysowane jest wic, jak bohaterk przenika dreszcz podania", jak ldwie bohatera opinaj dinsy", podkrelajc msko", jak porywa j w silne ramiona", a ona oddaje mu si z dreniem". Autorzy Lady's comic nie bawi 222 si w hipokryzj i opisy przyrody i dlatego obrazki dotyczce spraw

pozakowych s zredukowane do niezbdnego minimum, a bohaterowie niemal od razu przystpuj do rzeczy. Zestaw seksualnych fantazji w Lady's comic jest podobny do menu w McDonaldsie, czyli uniwersalny, papkowaty i raczej nudny. Kobiety w kulturach zdominowanych przez mczyzn maj podobne fantazje erotyczne; s w nich gburowaci macho i ksita z bajki, zbyt doskonali, bo wiadomo, e nieprawdziwi; tajemniczy nieznajomi nigdy nie zostajcy na tyle dugo, by ujawni swe wady, i paru smtnych perwertw. Rnica polega na tym, i fakt, e kobiety potrzebuj materiaw pobudzajcych erotycznie, w japoskiej kulturze uznawany jest za co oczywistego. O Lady's comic nie rozmawia si otwarcie, to jeden z sekretw", ale ich obecno w kadej ksigarni nikogo nie gorszy ani nie szokuje. W japoskim imperium zmysw dla kobiecych fantazji wydzielony jest malutki margines; caa reszta, jak zawsze i wszdzie, suy mskiej przyjemnoci. Dlatego nie zdoaabym przeprowadzi empirycznych bada do 719-stronicowej ksiki o erotycznej eksploracji japoskiego spoeczestwa", jak zrobi to Bornoff w Pink Samurai. Od gejszy do hostessy Gdy pisaam t ksik, mj znajomy z brany filmowej zada kolegom z pracy pytanie: Z czym kojarzy ci si Japonia?" Wrd wymienionych przez nich skojarze bya gejsza. Tkwia gdzie miedzy samochodem marki Toyota a komputerem Toshiba, obok ogrodu zen i pornograficznej manga, midzy Pokemonem a projektantem mody Yamamoto, ocieraa si o reysera Takeshiego Kitano, rkawem kimona zawadzaa o okie sarariimana, upychanego do metra przez pracownika stacji. wiat gejsz, kiedy unikalna subkultura kobiet ksztaconych na mistrzynie tradycyjnych sztuk i na doskonae masaystki mskiego ego, dzi jest ginc tradycj, japosk cepeli. Gejsza - kwintesencja marze Zachodu o kobiecie Wschodu - yje wci jednak w wyobrani Zachodu. Ta jedyna tokijska, ktr zaraz na pocztku pobytu zobaczyam w Yoshiwara, by moe bya znakiem, e prdzej czy pniej temat ten do mnie powrci. 223 Gdy mojego pierwszego japoskiego lata wybraam si na duej do Kioto z mem i przyjacimi, pierwsze kroki skierowalimy do dzielnicy Gion, krlestwa najbardziej podanych kobiet wiata. Nalega na to mj kolega, ktry na co dzie jest dyrektorem w mao rozrywkowej instytucji i powanym czowiekiem w rednim wieku. Chodmy zobaczy gejsze", zagai. Mog by gejsze", popara ich moja przyjacika, ktra w normalnych okolicznociach powdrowaaby raczej do najbliszego muzeum sztuki wspczesnej. Poszlimy wic do Gion i dotarli tam w gstym upale wczesnego sierpniowego wieczoru, by odkry, e liczba cudzoziemcw na urokliwej uliczce wiodcej wrd herbaciarni jest niemal rwna liczbie Japoczykw. Podobnie jak my, chodzili tam i z powrotem, obwieszeni sprztem fotograficznym. Gion to jedna z najpikniejszych dzielnic Kioto. Zachowano tam nisk, szeregow zabudow i ocalono wiele drewnianych domkw o oknach zasonitych bambusowymi roletami. Niektre z nich to herbaciarnie, w ktrych odbywaj si przyjcia z udziaem gejsz. Trzy wieki temu pojawiy si tu pierwsze gejsze i adne inne - ani te z nadrzecznej dzielnicy Pontoch, ani tym bardziej te z Tokio - nie dorwnyway mistrzyniom z Gion wyrafinowaniem, urod i cen, jak trzeba byo paci za ich towarzystwo. Dzi zostao ich tu kilkadziesit; w caym Kioto koo dwustu. Mona -jeli ma si szczcie i

cierpliwo - zobaczy je idce ulic; gejsze z Gion, najprawdziwsze z prawdziwych. To na nie polowali turyci z aparatami fotograficznymi. Przez godzin, podczas ktrej przemierzylimy uliczk kilkakrotnie, nie udao nam si zobaczy nawet cienia gejszy, ale nasz uwag zwrcio dwch starszych Japoczykw, ktrzy przez cay ten czas stali naprzeciw budynku o drzwiach zasonitych ciem-nowiniow zason z namalowanym na niej chiskim znakiem. Wydawali si na co czeka. Ubrani byli w paramilitarne kamizelki z mnstwem kieszonek, niczym korespondenci wojenni, mieli aparaty fotograficzne o obiektywach duszych ni wszystkie nasze razem wzite. Niemiao stanlimy koo nich. Maiko", powiedzia jeden z Japoczykw, wskazujc doni w kierunku tajemniczego w budynku. Maiko to gejsza praktykantka, modziutka dziewczyna, 224 Otoko-yaku Hikaru Asami. uczca si dopiero tego fachu. Przed wojn przyjmowano tu na nauk dziewczynki kilkuletnie, sprzedawane przez biednych rodzicw z nadziej, e przynajmniej bd miay co je. Dzi zosta maiko wolno dopiero kilkunastolatce, ktra ukoczya gimnazjum, i oczywicie nikt w Japonii nie sprzedaje ju crek do domw gejsz. Dziewczta decyduj si na t prac z wasnej woli; niektre kontynuuj rodzinn tradycj, inne ulegaj fascynacji wiatem kwiatw i wierzb", marzc - jak wszystkie dziewczyny wiata - o yciu innym ni szara codzienno. Stare mistrzynie mwi, e dzisiejsze prak-tykantki s po prostu zbyt stare, by dobrze nauczy si tradycyjnych sztuk. A wikszoci brakuje te podobno uporu i wytrwaoci w nauce, jakie kiedy rodzi gd. W cigu pierwszej pgodziny oczekiwania na maiko nie zdarzyo si nic ciekawego oprcz tego, e doczyo do nas jeszcze dwoje Japoczykw i czteroosobowa wycieczka z Niemiec, w tym bliniaczki. Na co czekacie?", spytaa nas jedna z dwch identycznych blondynek o urodzie Claudii Schiffer i gdy ustalilimy, e powiedziaam maiko, a nie Michael i e chodzi o gejsze praktykantki, a nie o Michaela Jacksona, modzi postanowili mimo wszystko poczeka z nami. Krtkie zamieszanie spowodowa jeden z Niemcw, ktry wzi za gejsz zwyk kobiet w kimonie i rzuci si za ni z aparatem ku dyskretnej uciesze Japoczykw w kamizelkach korespondentw wojennych. Tak mina jeszcze godzina i nasza grupa zostaa zasilona przez dwoje Szwedw, grup gospody domowych z Wyoming i dwa woskie maestwa w rednim wieku. Nad Gion powoli zapadaa noc. Zobaczylimy je od razu. Szy proste jak struny z wysoko uniesionymi gowami. Trzy maiko. Ich kimona w odcieniach czerwieni, zota, ru i seledynowej zieleni lniy w mroku, a alabastrowo biae twarze zastygy w nieruchome maski o wzroku skierowanym gdzie ponad naszymi gowami. Wyglday jak rajskie ptaki o czarnych ebkach; nierzeczywiste wrd przechodniw w zachodnich ubraniach i turystw oniemiaych z zachwytu. W przeciwiestwie do gejszy, maiko maj pomalowan na jaskraw czerwie zwykle tylko grn warg, co nadaje ich upudrowanym dziecinnym buziom wyraz naiw225 nego zdumienia i sodyczy. Ich stroje o dugich rkawach s o wiele jaskrawsze, a ozdoby we wosach liczniejsze ni te noszone przez dorose gejsze. Grzebyki z wiszcymi kwiatkami chwiay si w rytm krokw maiko, rozsiewajc zote refleksy, dugie rkawy kimon wartych setki tysicy jenw szeleciy jak skrzyda. Kada z trzech dziewczt niosa pakunek zawinity w chustk furoshiki; adna nie

odezwaa si sowem i nie zmienia wyrazu twarzy, gdy robilimy im zdjcia. Byy zupenie nieosigalne niczym boginie, obojtne na nasz obecno naleay do wiata, do ktrego nie mielimy wstpu. Opacio si czekanie. Przez kilkanacie sekund Japonia taka, o jakiej przez wieki marzy Zachd - Egzotyczna i Erotyczna przez dwa due E - pokazaa nam swoj upudrowan na biao kobiec twarz. Koyszc si na wysokich drewnianych platformach klapek, maiko zniky w drzwiach herbaciarni, pozostawiajc nas z bolesnym uczuciem niedosytu. Liczba mistrzy gry na shamisenie i innych tradycyjnych sztuk maleje nie dlatego, e zmienia si patriarchalna struktura japoskiego spoeczestwa, ale dlatego, e wspczeni Japoczycy marz o innych kobietach. Dzi o wiele wiksze jest zapotrzebowanie na hostessy ni gejsze. Nazywa si je niekiedy wspczesnymi gejszami", a hostessa z luksusowego klubu o dobrej reputacji znajduje si na szczycie hierarchii mizu-shbai. Mwi si, e praca hostessy w jednym z tokijskich klubw dla VIP-w w Ginzie lub Akasace to dla kobiety jedno z najwyej patnych zaj dodatkowych na wiecie; rekordowe zarobki sigaj tysica dolarw za... wieczr, a przecitne od stu do trzystu. Dla japoskich mczyzn wieczr w ekskluzywnym klubie z hostessami jest oznak prestiu, bo tylko ci, ktrzy znajduj si najwyej w spoecznej hierarchii, mog sobie na tak rozrywk pozwoli. Co tak wyjtkowego jest w hostessie? Zasadnicze podobiestwo midzy gejsz a hostess polega na tym, e obie sprzedaj nie seks, lecz fantazj. Seks maj do zaoferowania dziewczyny z Krainy Myda albo Rowych Salonw, a do klubu obsugiwanego przez hostessy mczyni przychodz w innym celu. Hostessa (jeli regulamin jej klubu tego nie zabrania) moe nawiza intymn relacj z klientem, ale nie musi tego robi. Im wyej 226 w hierarchii klubw znajduje si miejsce, w ktrym pracuje, tym mniejsze prawdopodobiestwo, e do takiej sytuacji bdzie zmuszona przez szefow, czyli mam-san. Ann Allison, amerykaska antropoloka, ktra badaa wiat hostess, pisze w powiconej temu ksice, e relacja midzy seksem a pienidzmi w mizushbai jest odwrcona: im droszy i bardziej elegancki klub, tym mniejsza moliwo seksu z zatrudnion tam kobiet" (Allison, 1994, s. 131). W niektrych miejscach o wyjtkowo wysokim prestiu nawizanie relacji z klientem poza klubem grozi hostessie nawet utrat pracy. Jej zadaniem jest ucielenianie mskich marze o okrelonym typie kobiecoci i sprawianie, by klient wierzy, e wszystko jest moliwe, na tyle mocno, by wrci do tego samego klubu i pi potwornie drog whisky w towarzystwie wybranej hostessy. Ona dostanie wysoki napiwek, ????-san zarobi jeszcze wicej. Podobnie jak w przypadku gejszy, rol hostessy jest bycie krliczkiem, ktrego mona goni, ale (raczej) nie mona zapa. W przeciwiestwie do Michiko z Soaplandu, ktra namydlaa klientw swoim nagim ciaem, hostessa pracuje ubrana. W ekskluzywnych klubach Akasaki i Ginzy drogo i wytwornie. To, co hostessa oferuje klientowi, moe wydawa si trywialne: dba, by jego kieliszek by peny, zapala mu papierosa, umiecha si, czuwa, by konwersacja przy stole toczya si gadko i bez niezrcznej ciszy. Przede wszystkim jednak rozmawia i sucha w taki sposb, by klient czu si wany, wspaniay, interesujcy, rozpieszczany i bardzo, bardzo mski. Maestria hostessy polega na tym, by rozbudzi w mskim sercu mie podejrzenie, e jej czule swka i admiracja jego osoby s szczere, a u ich podoa ley bezinteresowne uczucie. Nadzieja zdobycia hostessy - jakkolwiek mglista i daleka - musi by

podtrzymywana tak, by klient ani zbytnio si nie rozochoci, ani nie zniechci. Kade sowo i gest hostessy s powtarzan obietnic na odwlekan w nieskoczono rozkosz; profesjonalnym masaem mskiego ego (i niczego poza nim). Jeli uwiadomi si sobie, e ci panowie w co najmniej rednim wieku raczej nie mog za kadym razem wzbudza namitnych uczu w modej piknoci, zrozumie si, jak trudna to praca. Dobra hostessa, tak jak gejsza, jest jednak profesjonalistk, a jej umiech 227 przylega do twarzy jak dobrze zrobiony makija, sprawiajc wraenie naturalnoci. Podchodzi do stolika z wdzikiem i sprawia, e siedzcy przy nim gocie czuj si wyjtkowymi szczciarzami. Hostessa nie gra na shamisenie, tradycyjne japoskie tace s zwykle jej nieznane, a ubiera si raczej w wieczorow sukni ni kimono. Wspczesne gejsze od dawnych rni si jeszcze tym szczegem, e w ich szeregach s gaijinki". Japoczycy maj do nas, biaych kobiet (aczkolwiek nigdy przedtem nie mylaam o sobie jako o biaej kobiecie"), dwuznaczny stosunek. Niewtpliwie jasna pikno z Zachodu jest obiektem pragnienia i tak, jak mczyni Zachodu ni o Azjatkach, tak Japoczykw fascynuj kobiety mojej rasy. Po wojnie moda na biae kobiety zapanowaa na dobre. Wizerunek dugonogiej blondynki z duym biustem popularny jest w pornografii, czsto wystpuje w reklamach, komiksach manga, a nawet ksikach dla dzieci. Jasne wosy budz zachwyt, mleczna cera stanowi idea wielu milionw Japonek, wybielajcych j za pomoc tysicy przeznaczonych do tego celu kosmetykw; znane zachodnie firmy kremy i inne smarowida przeznaczone na rynek azjatycki produkuj wanie w wersji wybielajcej. Jasna karnacja niekoniecznie musi by naladowaniem typu odmiennego rasowo, ale peniejsze zachodnie biusty, kaukaskie powieki i proste nosy konstruowane s w Japonii operacyjnie w milionach egzemplarzy. Emiko Ochiai, socjoloka z Kioto, pisze, e Japonki po wojnie musiay zacz przebiera si za biae", by podoba si swoim mczyznom. Niemal rwnie czste jak podziw s jednak arty z nas - z tego, jakie wydajemy si Japoczykom due, cikie i biodrza-ste. Te gaijinki", ktre najdalsze s od ideau eterycznej piknoci, mog nawet budzi lk i niech. Poznaam kiedy w Tokio Hert z Kolonii, krtko ostrzyon, potnie zbudowan specjalistk od prawa bankowego, ktra kad wypowied podkrelaa uderzeniem pici w st i w oczach Japoczykw pewnie tak si rnia od kobiety w stylu lolitkowatej Michiko, jak rozpdzony nosoroec od kociaka. Nawet jeli podobamy si, nie znaczy to, e otoczone zostaniemy w Japonii msk atencj, a dowody podziwu znajdziemy u swych przyduych stp (nr 37 to japoskie L!). Japoczycy s 228 niemiali", ile razy powtarzay mi to zdanie moje japoskie koleanki! Nieraz wic syszaam cudzoziemki ubolewajce w Tokio nad swoj samotnoci, bo Japoczycy zwykle trzymaj dystans wobec biaych kobiet przekonani, e i tak nie ciesz si u nich powodzeniem. Innymi sowy, biaa kobieta, o ile nie jest na przykad hostess w tokijskim barze, moe mie trudnoci w nawizaniu jakiejkolwiek relacji z japoskim mczyzn. Popyt na zachodnie hostessy w Tokio jest nadal spory, a ruch w interesie trwa nieustannie. Nazwa mizu-shbai, ktrego czci S kluby hostess, przywouje na myl nietrwao, przemijanie, wiat, ktry ma fluidaln waciwo jak woda. Japoskie dziewczyny napywaj wic do mizu-shbai i odpywaj jak Michiko,

gaijinki" lduj na chwil na japoskich wyspach i zostaj hostessami, by po jakim czasie da si ponie dalej fali losu. W opowieciach cudzoziemek zatrudnionych jako hostessy powtarzaj si historie podrniczek z USA i zachodniej Europy, zarabiaj cych w ten sposb na dalsz wczg po wiecie, cierpicych na nadmiar czasu i brak pienidzy studentek z wymiany zagranicznej, biednych dziewczyn z byego ZSRR albo innych ciekawskich i dnych wrae kobiet. Wystarczy odpowiedzie na jedno z wielu ogosze typu: Klub taki a taki zatrudni mode, atrakcyjne cudzoziemki do pracy jako hostessy. Mile widziane blond wosy i podstawowa znajomo jzyka japoskiego". Trzeba jednak by ostronym. Allison pisze, e im taszy i bardziej podejrzany klub, tym wiksze prawdopodobiestwo, e od hostess oczekuje si wiadczenia te innych usug ni zapalanie papierosa i rozmowa. Jak bardzo niebezpieczna moe by ta praca pokazuje tragiczna historia Lucie Blackman, angielskiej stewardesy, ktra w 2000 roku znika z klubu Casablanka w tokijskiej dzielnicy Roppongi. Kilka miesicy pniej w nadmorskiej jaskini w Miura znaleziono osiem plastikowych workw z jej pokawakowanym ciaem i blok cementu z zatopion w nim gow dziewczyny. Zwyrodnialca ktry to zrobi, zapano; okaza si nim bogaty biznesmen, ktry mia ma sumieniu wicej grzechw. Kto wie jednak, iu jeszcze wirw marzy o wiartowaniu kobiecych cia? Zastanawiaam si nad tym, gdy Yukari, bya studentka Satoru, zachcaa mnie do 229 sprbowania swoich sil jako hostessa. Zapewniaa mnie, e klub Paradise w Ginzie jest wyjtkowo szacowny, wrcz konserwatywny, a jego klienci rekrutuj si gwnie spord rwnie szacownych elit; nie to, co Casablanaka, gdzie zawsze przychodziy rne podejrzane typy. Yukari pracowaa w Paradise od p roku, zbierajc materiay do swojej rozprawy doktorskiej o mizu-shbai i pragnieniach wspczesnych japoskich mczyzn. Klientom oczywicie nie zwierzaa si ani ze swojego wyksztacenia, ani z gwnego powodu, dla ktrego postanowia spdza wieczory, nalewajc im alkohol i suchajc z umiechem, jak wygaduj gupoty. Miaa pocig twarz, modn, postrzpion fryzur i nieprzecitnie due oczy, w ktrych bystry klient Paradise bez trudu dostrzegby rwnie nieprzecitn inteligencj. Podejrzewam jednak, e wszyscy woleli patrze na jej zgrabny biust. Podobaa mi si przewrotno sytuacji, w ktrej panowie przychodzcy do Paradise pacili licznej Yukari, bdc w istocie obiektem jej bada, ale nie byam przekonana o swoim predyspozycjach do zawodu wspczesnej gejszy. Powiemy, e masz kilka lat mniej, a potem po prostu zachowuj si inaczej ni normalnie", prbowaa rozwia moje wtpliwoci dowiadczona japoska koleanka. W kocu jej si udao. Jedn z amerykaskich hostess Paradise, w normalnym yciu bdc nauczycielk muzyki w Newadzie, wezway za ocean wane sprawy rodzinne i dziki wstawiennictwu Yukari, ????-san zgodzia si spotka ze mn jako ewentualn zastpczyni na dwa tygodnie. ????-san, elegancka dama w perach z odrobin zbyt grub warstw pudru na okrgej twarzy, przyjrzaa mi si uwanie od stp do gw i po pgodzinnej rozmowie powiedziaa: Tak". Staranie, jakie przy pomocy Yukari woyam w to, by wyglda na waciw towarzyszk przy mskim stole, opacio si. Makija, szpilki i rowy kostiumik, w ktrym czuam si jak dobra siostra z brazylijskiej telenoweli, zmieniy mnie w gaijink", ktra spodobaa si mamie-san. Przez dwa tygodnie miaam by hostess w Paradise. W Paradise pracowao sze hostess, trzy cudzoziemki i trzy Japonki. Klub

mieci si na przedostatnim, sidmym pitrze nowego budynku i wjedao si do niego osobn wind. Gwne 230 pomieszczenie Paradise przewidziano dla nie wicej ni dwudziestu klientw naraz, podczas gdy w klubach o niszej randze mieci ich si nawet wicej ni setka. Jego wystrj stanowi mieszank wyrafinowanego luksusu i lekkiej frywolnoci. Okna byy zawsze zasonite, tak e przymione wiato lamp od Tiffaniego (albo bardzo dobrych podrbek) sprawiao wraenie wiecznego wieczoru w miejscu odizolowanym od wiata i odrobin nierealnym. Na beowych cianach wisiay reprodukcje prerafaelitw w zoconych ramach, a podog przykryto ciemnowiniow wykadzin. Klimatyzacja dziaaa bez zarzutu. Oprcz pianina, na ktrym gra siwy staruszek z kozi brdk, nie byo adnych dodatkowych sprztw ani ozdb. Klientw witaa ????-san, a kelner wskazywa im stolik i przyjmowa zamwienie. Hostessy wwczas czekay ju przy barze w penej gotowoci. Byymy ubrane w wieczorowe sukienki w stylu glamour i szpilki, starannie pomalowane i ufryzowane (nikt nie mia si nigdy dowiedzie, e moja prawie nowa suknia od Gucciego w piknym kolorze zimnej wody pochodzia z pchlego targu w nowojorskiej East Village). Kada z nas uywaa w Paradise innego imienia, zostawiajc prawdziwe podobnie jak swoj codzienn tosamo - przed drzwiami klubu. Tu nikogo nie interesowao, kim naprawd jestemy. Ja miaam na imi Laura, czyli w wymowie japoskiej - Rra, a Yukari - Hana. W Paradise oczekiwano od nas transformacji w ucielenienie przecitnych mskich pragnie, a nie ekstrawaganckich popisw. Rra i Hana miay sta si adne, mie, niezbyt mdre i pene zrozumienia, nadskakujce i niedostpne jednoczenie. Odrobina sodyczy kawali te bya dobrze widziana. Niektrzy klienci Paradise domagali si tej a nie innej hostessy, ktr pamitali z poprzednich wizyt; inni zdawali si na wybr ????san. Do mojego pierwszego zadania oddelegowana zostaam z Yukari, ktra przedstawia mnie czterem panom z wielkiej firmy produkujcej, o zgrozo, beton, starym bywalcom Paradise. Trzech byo po czterdziestce, a ich szef, pan Ito, o wiele bardzie posunity w latach, siwawy i rubaszny - wyglda tak, jakby ju wypi za wiele. ????-san wyrazia swj zachwyt z powodu ich wizyty i nadziej, e spodoba im si Rra, czyli ja. Jako jedyna ubrana w kimono, 231 zachowywaa si w stosunku do nas wszystkich jak mama wanie, mimo e bya modsza od wielu swoich goci. Pogrozia panu Ito palcem jak maemu chopcu, mwic, e nigdy wicej nie powinien zapomina o niej na tak dugo jak ostatnio i odesza wita nastpnych przybyszy. Inicjatyw przeja teraz Yukari vel Hana, ktra na moich oczach z intelektualistki zmienia si w ociekajce sodycz, agodne i chichoczce stworzenie, ktrego wczeniej nie znaam. Pan Ito tak dobrze mw po angielsku , zaszczebiotaa do najstarszego, e bdzie mg rozmawia z Rr zupenie swobodnie". How do you do, powiedzia na to Pan Ito, a pozostaa trjka zabuczaa z aprobat. How do you do!, powtrzy jeden z modszych, a pozostali dwaj zabuczeli jeszcze raz. Pan Ito wyj paczk cameli, a Rra w tym momencie bysna refleksem i po raz pierwszy w yciu zapalia mczynie papierosa, prbujc nawet przy tym si umiechn. Thank you, powiedzia pan Ito, na co pozostali trzej biznesmeni zareagowali wybuchem miechu. Thank you!, powtrzyli unisono. Hana dolaa alkoholu do kieliszkw i zachichotaa, opierajc si o rami najstarszego, ale ja jeszcze nie miaam

pj w jej lady. Taki chichocik i przytulanko to ju bya prawdziwa sztuka. Sdzc po czerwonych twarzach i rozlunionych krawatach naszych goci impreza zaczynaa si rozkrca. miej si z ich dowcipw, chwal ich, zgadzaj si, nigdy ich nie krytykuj, pozwl im wierzy, e s cudowni", tumaczya Yukari przed moim debiutem w Paradise. Teraz musiaam sprbowa wprowadzi w ycie te rady, ktre brzmiay tak, jakbym syszaa moj osiemdziesicioletni cioci. Uwiadomiam sobie nagle, e byam w sytuacjach, w ktrych oczekiwano ode mnie podobnego zachowania, mimo i nie pracowaam wwczas jako hostessa w tokijskim klubie Paradise. Moe wic dam sobie rad? Im wicej pyno alkoholu, tym chtniejsi byli panowie do angielskiej konwersacji z Rr. Okazao si, e jeden z modszych, ktry zindywidualizowa si jako pan Matsumoto, mwi po angielsku lepiej ni reszta. Ba, nawet by w Polsce. Pikne kobiety w Porando", wspomnia z nostalgi i popi. Mody byem, pikne blond kobiety i zgubiem portfel", doda i zrobio si troch smutno. Chwal ich, pozwl im wierzy, e s cudowni", znw przy232 pomniay mi si rady Yukari i postaraam si im sprosta. Taki przystojny mczyzna na pewno mia duo przyjaciek podczas podry", wypalia wic Rra i nachylia si ku panu Matsumoto kokieteryjnie. Pan Matsumoto pokrania, a pozostali trzej oywili si na duo przyjaciek" i zaczli licytacj, ktry z nich jest najwikszym playboyem, i ktry zdoaby Rr uwie. Wyszo na to, e pan Ito to prawdziwy sukebei, czyli lajdus", jak powiedziaaby moja wspomniana wyej ciocia. Pan Ito moe si podoba", potwierdzia przytomnie Hana i dodaa, e i Japonkom, i cudzoziemkom. O, tak!", westchna Rra, pan Ito ma do tego klas i pikny krawat". Drugi z modszych, dotd najcichszy, zainteresowa si nagle, czy potrafi zgadn, ile taki krawat kosztuje. Skubic krawat w sposb, ktry mia by peen wdziku, wymieniaam ceny, co akurat potrafiam zrobi po japosku. Gaijinki maj wiksze biusty", przerwa moje zgadywanie pan Matsumoto, najwyraniej wci rozmarzony wspomnieniem wycieczki po Europie, i rozmowa zesza na biusty, abstrakcyjne i - zwaszcza - te nalece do Hany i Rry. Przez dwie godziny, jakie nasi gocie spdzili w Paradise, wrcilimy jeszcze raz do liczby przyjaciek kadego z panw, piknych Polek i biustw. Zapaliymy im okoo czterdziestu papierosw i nalay tyle szklaneczek, same sczc wci tego samego wodnistego drinka; Hana i pan Ito zapiewali piosenk z fortepianowym akompaniamentem, a Rra i pan Matsumoto umwili si, e nastpnym razem te zapiewaj, po polsku. Na koniec, przy translatorskiej pomocy Hany, opowiedziaam naszym gociom, e w Polsce mczyni cauj kobiety w do na powitanie i poegnanie, co wszystkich panw rozbawio tak, e niemal dostali spazmw ze miechu. Jak papiea!", turla! si pan Matsumoto, a modszy, od krawatw, koniecznie chcia si dowiedzie, czy polscy mczyni robi kissu publicznie. Potwierdziam i na prob pana Ito zademonstrowaam, jak to wyglda, caujc go w wierzch doni. Modsi ze miechu a rzucili si sobie w ramiona. Gdy naszym gociom udao si ju opanowa wesoo, jeden po drugim odwzajemniali polski pocaunek na doniach Rry i Hany, ktrym -jako e wieczr zblia si ju do koca - do atwo przyszo udawanie zachwytu. 233 Mama-mn, ktra podesza do nas, by poegna goci, umiechna si do mnie z aprobat. Ju nie dzierlatka, ale moe jeszcze bdzie z niej poytek, pomylaa

pewnie. Gdybym miaa tyle lat, ile jej powiedziaam, i nie bya zajta czym innym, to kto wie, moe wanie otwieraaby si przede mn interesujca przyszo wspczesnej gejszy - gaijinki". Nie byo to a takie trudne, a rnica kulturowa dotyczya raczej formy ni treci. Wszystkie gejsze wiata robi przecie to samo - daj mczyznom poczucie, e s cudowni.

Japoczycy mwi po japosku. Z wykadu dla zagranicznych stypendystw Monbush (japoskiego ministerstwa kultury) VIII. W dungli jzyka Jak Pani sobie tam radzia z jzykiem? Autor Imperium znaku pisze o nieszczsnym pytaniu nieustannie zadawanym przez ludzi, ktrzy wiedzieli o jego pobycie w Japonii: Jak Pan sobie tam radzi z jzykiem?" Francuski filozof mia racj, podwaajc naiwne przekonanie, e komunikacja moliwa jest tylko w mowie, e bez niej, bez wsplnego jzyka" ludzie musz czu si zagubieni, pozbawieni wiary w moliwo zrozumienia rzeczywistoci. W Japonii - jak i w kadym innym obcym kraju - z ca pewnoci mona poradzi sobie z jzykiem", nie uczc si mowy tubylcw. Problem, na ile antropolog musi zna jzyk kraju, ktrego kultur bada, jest oczywicie o wiele bardziej skomplikowany, ale Chryzantema i miecz Ruth Benedict, jedna z najlepszych ksiek o Japonii, jakie kiedykolwiek powstay, napisana zostaa przez osob, ktra nie mwia po japosku. Japoczycy, jak sami czsto przyznaj nie bez dumy, posuguj si najbardziej wyjtkowym i skomplikowanym systemem jzykowym wiata i nawet jeli jest w tym stwierdzeniu nieco przesady, ma ono wielu zwolennikw. Zdaniem specjalistw, aby biegle wada japoskim, potrzebne jest nam - i tu jzykoznawcy nie s zgodni od czterech do siedmiu razy wicej czasu ni na nauk kolejnego 235 jzyka indoeuropejskiego. Zakadajc, e przyzwoite przyswojenie angielskiego czy niemieckiego zajmuje pi lat, rachunek jest prosty i zniechcajcy. Na pocztku torpedowaam wic wszelkie podejmowane przez moich nowych znajomych prby skonienia mnie do nauki japoskiego. Z najpikniejszym umiechem, na jaki byo mnie sta, dzikowaam Satoru za kolejny podrcznik i co niejasno obiecujc, wycofywaam si z dalszej rozmowy na temat ewentualnego kursu jzyka japoskiego albo prywatnych lekcji. Nie wspominajc oczywicie nic o lenistwie, bo nie miaabym zrobi tego przy syncych z pracowitoci Japoczykach, wymigiwaam si brakiem zdolnoci jzykowych, a nawet uywaam takich dawnych wymwek szkolnych, jak naga niedyspozycja lub choroba w rodzinie. Po trzech pierwszych lekcjach z Satoru, ktre byy z jego strony ofert, jakiej nie mogam odrzuci, zosta w mojej gowie przeraajcy obraz czarnej tablicy z tabelkami penymi znaczkw i nieprzyjemne uczucie, e jestem o wiele mniej rozgarnita, ni omielaam si nieraz przypuszcza. Udao mi si nauczy jednego alfabetu fonetycznego, ale nie posunairbsi ani kroku dalej. Zdawaam sobie spraw, e na nauk japoskiego mogabym powici tylko niewielk cz czasu; zbyt ma, by wyj poza absurdalne powtarzanie wicze zoonych ze zda typu Ta ksika jest ksik pani Yamazaki" albo pyta o krzeso pana Tanaki", ktre w wyniku niezrozumiaej transformacji okazywaoby si biurkiem pani Watanabe" lub nawet

rowerem pana Ando". Poza tym zagubienie w dungli jzyka byo po prostu przyjemne, ba - nawet wicej - fascynujce. Jeli chce si wyjecha jak najdalej od wszystkiego", Japonia, oferujc gaijinowi" niezwyk mieszank fizycznego bezpieczestwa z przyprawiajcym o dreszcz poczuciem, e znalazo si na jakiej innej planecie, jest dobrym wyborem. Lunatyczna topografia tokijskich zaukw i semiotyczny gszcz niezrozumiaych znakw! Brnam w przestrzeni pozbawionej drogowskazw i przetartych cieek, gdzie kady kolejny krok przynosi mae prywatne odkrycia. Pomyki, jakie mi si zdarzay, nie byy przy tym bolesne: pyn kupiony jako olej okazywa si octem ryowym, odbitki zdj zrobiono mi nie w tym formacie, jaki chciaam, a nie 236 Tak Satoru uczy mnie japoskiego rozumiejc, co sprzedaje przyjazny domokrca, kupiam od niego zestaw zdrowotnych herbatek, ktre nie do, e niezbyt potrzebne, okazay si wyjtkowo obrzydliwe. To, co drani mnie w krajach^ ktrych jzyk rozumiem karykaturalna mowa reklam, idiotyzm nagwkw prasy brukowej, gdakanie politykw i mtna nuda politycznych komentatorw, cay ten perswazyjny szum wacy w uszy i oczy - byo dla mnie niesyszalne w Japonii, dajc mi zupenie nowe uczucie wolnoci od tego wszystkiego. Mimo i w swoim polskim domu od lat nie mam telewizora, z przyjemnoci ogldaam go w Bon Hour. Patrzyam na wiadomoci, w ktrych krewcy politycy krzyczeli co do siebie jak w starych filmach o samurajach, na opery mydlane, gdzie eteryczne kobiety roniy zy i mikkim, piewnym gosem mwiy o jakich wanych sprawach, na ulubione programy o jedzeniu, w ktrych osoby pci obojga siekay, smayy i zjaday niebywae stworzenia, mwic co przy tym bez koca afektowanym tonem, na erotyczne lub rozrywkowe show, gdzie prowadzcy, prze237 brani jak clowni, wygupiali si, wrzeszczc, piszczc i podszczypujc niemal nagie dziewczta. Jeli nawet pytaam Chizuko, Mariko albo Satoru o japoski odpowiednik jakiego sowa, bardziej interesowaa mnie uroda dwiku w ich ustach ni ewentualny praktyczny uytek, jaki mogabym zrobi z niego w codziennym yciu. Chodzc na spektakle kabuki, nigdy nie uywaam suchawek z angielskim tumaczeniem, rozkoszujc si sam melodi gosw, podobn na moje ucho do dramatycznych ktni, jakim z upodobaniem oddawa si mj ssiad pan Matsura z maonk, synem i synow. Rano budziy mnie piewne powitania wymieniane przez ssiadki, megafon samochodu krcego po ssiedztwie, by zebra niepotrzebne sprzty gospodarstwa domowego, albo pokrzykiwanie listonosza. Po jakim czasie jednak zaczam wyapywa z rzeki jzyka niektre dwiki, ku swojemu zdumieniu rozpoznawa w mowie tubylcw sowa, o jakie kiedy pytaam japoskich przyjaci. Nie mona byo przed tym uciec. W naturalny sposb potrzeba rozumienia wygraa z pragnieniem pozostania w bogiej niewiadomoci, szklana baka, w jakiej yam przez kilka miesicy, pka. Nie ma podmiotu poza jzykiem, bez niego bylibymy tylko zwierztkami krzyczcymi z blu albo gulgoczcymi z radoci. To on nas stwarza takimi, jacy jestemy. Japoski jzyk piknych znakw i gramatyki, podwaajcej nasze przyzwyczajenia, skusi mnie obietnic jakiego innego wiata i innego ja". Kady gupi widzi, e to ko"

Wspczesny jzyk japoski skada si z dwch alfabetw fonetycznych zwanych sylabariuszami i okoo dwch tysicy chiskich znakw, czyli kanji; waciwie mona doliczy jeszcze nasz alfabet rzymski, ktry Japoczycy te musz zna, bo przypadki jego uycia czsto zdarzaj si we wspczesnej japoszczynie. W Krainie Kwitncej Wini uywa si zatem trzech rnych alfabetw i dodatkowo potnego systemu znakw. Japoczycy zazwyczaj pisz pionowo i od prawej strony kartki do lewej, w zwizku z tym japoskie ksiki i komiksy czyta si - z naszej perspektywy - od tyu do przodu. Sylabariusze to hiragana i katakana, ktrych wsplna 238 nazwa brzmi: ???? -wraz z kanji tworz one system oparty na innej logice ni ta, do ktrej przywyklimy na Zachodzie. Zanim za spraw buddyjskich mnichw chiskie ideogramy zawdroway do Japonii okoo IV wieku n.e., Japoczycy nie mieli wasnego pisma. Katakana wynaleli w VIII wieku rwnie buddyjscy mnisi, ktrzy kopiujc religijne ksigi, opracowali uproszczon wersj chiskich znakw dostosowujc je do specyfiki mwionego japoskiego. Wspczenie katakana to znaki oznaczajce 5 samogosek (a, e, i, o, u), 42 otwartych sylab (ka, sa, ta itd.) i wygosowe n". Obok katakana istnieje hiragana, drugi sylabariusz czy alfabet fonetyczny; hiragana rwnie ma 47 znakw na oznaczenie tych samych 5 samogosek i 42 sylab. Hiragana i katakana uywane s w normalnym, codziennym jzyku, w gazetach, manga, ksikach. Katakana suy przede wszystkim do zapisywania sw obcojzycznych i cudzoziemskich nazwisk (np. hotto-doggu, czyli hot dog; Makudonarudo, czyli McDonald's; Roran Baruto, czyli Ronald Barthes). Hiragana ma obe, mikkie ksztaty, a katakana kanciaste, ostre, jednak niektre znaki tych alfabetw s na tyle do siebie podobne, e rnice gin niekiedy w odrcznym pimie. Teoretycznie kade japoskie sowo mona zatem zapisa za pomoc dwch rodzimych alfabetw fonetycznych i alfabetu rzymskiego. Dalej sprawa komplikuje si jeszcze bardziej. Kanji tworz system, ktry skada si dzi z okoo 2600 znakw. W przeciwiestwie do katakany i hiragany, kanji mog mie kilka rnych wartoci fonetycznych. To znaczy, e widzc dany znak nie wiemy od razu, jak go wymwi, tak jak wiemy widzc rzymsk liter a" albo znakhiragany ru". Trzeba zatem po prostu zapamita wymow chiskich z:nakw, nauczy si jej na pami. Dla przykadu kanji oznaczajcy konia czyta si urna", ba" lub ma", a czytajcy musi wiedzie na podstawie kompetencji nabytej w dugim procesie edukacji, ktra wymowa jest waciwa. Oczywicie wymow kadego ze znakw mona zapisa, uywajc fonetycznego alfabetu hiragana i tak czsto si robi; na dole jest kanji, a nad nimi hiragana suca dzieciom albo osobom mniej wyksztaconym. Kanji, wynalezione przez Chiczykw trzy tysice lat temu, byy pierwotnie obrazkami", nadal w niektrych 239 mona dostrzec to denie do referencjalnoci. Na przykad chiski piktogram oznaczajcy drzewo cigle je przypomina, ale ewolucja ksztatu kanji na przestrzeni wiekw sprawia, e wikszo z nich nie przypomina teraz niczego. Reid we wspominanej ju anegdocie przytacza opowie o Ezra Poundzie, ktry jakim sposobem posiad pono mistrzostwo w odgadywaniu znaczenia znakw kanji, widzc w ich zmienionych przez wieki formach pierwotne przedstawienie. Kady gupi widzi, e to ko", powiedzia pono, patrzc na wspomniany wyej znak, w

ktrym ja nie byam w stanie dostrzec ani kopyt, ani rozwianej grzywy, ani adnej innej czci zwierzcia. Wprawdzie w wikszoci kanji nie sposb ju dopatrzy si mimetycznego ladu, ale zabawa w odnajdywanie bezporedniego odniesienia znaku do rzeczywistoci wydaje si fascynowa rwnie Japoczykw. Tumaczc mi znaczenie jakiego kanji, moi japoscy znajomi wymylali dla moich potrzeb skay i pola, miecze i kapelusze na gowach postaci, ktrych ksztaty widzieli" w danym ideogramie. Tak czy inaczej, kanji s pikne. O urodzie rzymskiego alfabetu nie Kobieta da si wiele powiedzie: litera p" na przykad nie jest ani brzydsza, ani adniejsza od z" czy m", podczas gdy estetyczny wymiar znakw kanji oczywisty jest i dla Japoczykw, i dla gaijinw". Sztuka ich pisania, kaligrafia, to artystyczna praktyka z pogranicza malarstwa i rysunku, a aby zosta mistrzem, trzeba wiczy przez dziesitki lat. By moe to wanie fascynujce pikno kanji skonio mnie do wertowania podrcznikw i sownikw, jakie podarowa mi Satoru. Prbowaam je kopiowa, ale niewprawna do deformuje ksztat, ktrego trzeba uczy si przez lata. Po kilku miesicach rosncej fascynacji byam zatem na dobrej drodze, by zacz duka zdania o krzesach pani Yamazaki i biurkach pana Watanabe, do ktrych na pocztku prbowa mnie zachci Satoru. Postanowiam uczy si japoskiego. Wedug zarzdzenia japoskiego Ministerstwa Edukacji naley zna trzy alfabety (hiragana, katakana i rzymski) oraz tylko" 1945 kanji, aby uchodzi za osob pimienn. Nauka podzielona jest na etapy: w pierwszej klasie uczniowie ucz si 80 znakw, w drugiej 160, w trzeciej 200 i tak a do naszego odpowiednika liceum, ktre kady opuszcza ze znajomoci wymaganych 1945 kanji. Istnieje tylko jeden poprawny, precyzyjnie skodyfikowany sposb zapisywania kadego znaku. Nie moe by mowy o adnym odstpstwie od reguy - kady ucze poznajc nowy znak musi zapisywa go w identyczny sposb, powtarzajc w nieskoczono tyle a tyle kresek, od tej a nie innej strony, w takiej a nie innej kolejnoci; tak samo jak wszyscy pozostali uczniowie w jego wieku, ktrzy w tym samym czasie we wszystkich szkoach Japonii ucz si dokadnie tego samego znaku. Nauk japoskiego zaczyna si od hiragana, co dotyczy i japoskich maluchw, i gaijinw". To najbardziej przydatny, podstawowy system znakw, ale niestety nie mona w nim zapisa swojego imienia i nazwiska, bo - jako e cudzoziemskie moe by zapisane tylko w katakana. Nauczywszy si hiragana, trzeba wic zasi do katakana i dopiero nauczywszy si obu syla-bariuszy, mona zacz studiowa kanji. W podrcznikach do nauki japoskiego dla cudzoziemcw kady znak hiragana i katakana skojarzony jest z jakim przedmiotem, ktrego nazwa zaczyna si 241 na dan sylab. Na przykad ki" przypomina ma ksztatem key, czyli klucz, ho" - hokeist", i tak dalej. Jako e niektre angielskie skojarzenia nie byy dla mnie chwytliwe, wymylaam polskie i tak su" z zawizan nk byo supem", wypite ku" - kuprem", a hi" w ksztacie umiechnitych ust - chichotem" (...a e rne h", trudno). Najgupsze skojarzenie wydawao mi si lepsze od bezsilnoci wobec ksztatw, ktre na pocztku wymykay si z mojej pamici jak wgorze. O ile syabariuszy hiragana i katakana nie jest w kocu tak trudno si nauczy, gdy si czowiek zaprze powtarzajc przez par tygodni na okrgo su supe", hi - chichot", ku - kuper", to kanji stanowi dla gaijina" prawdziwe

wyzwanie. Najlepsz nauczycielk okazaa si Ayaki, dziesicioletnia creczka Mariko. Przy pomocy mamy wydobya swoje stare zeszyty do wicze i wodzc moj rk pokazywaa, jak trzeba pisa znaki, ktre dla niej byy ju takie proste. W nagrod za poprawne odczytanie lub napisanie znaku karmia mnie japoskimi sodyczami jak niezbyt mdrego pudla, ktremu wyjtkowo uda si aport. Po jednej z pierwszych lekcji dostaam od Ayaki akwarelk z portretem jej ukochanej papugi, ktry namalowaa i podpisaa specjalnie dla mnie. Jak moja papuga ma na imi? Prosz, przeczytaj", powiedziaa do mnie Ayaki z dnia na dzie coraz lepsza w roli nauczycielki japoskiego. Wysylabizowaam zoenie dwch znakw i okazao si, e znw zasuyam na prezent, sodkawego krakersika owinitego w wodorost. Najgrzeczniejszy jzyk wiata Mwi si, e japoski to najgrzeczniejszy jzyk wiata. Nie mam dostatecznej wiedzy, by porwna jego stopie grzecznoci z tym, ktry charakteryzuje inne jzyki, ale w powyszym przekonaniu jest by moe nieco prawdy. Z adnym innym pewnie a tak nie konweniowaoby nieustanne kanianie si. Reid cytuje informacj zamieszon na tym, co pozostao po drzwiach sklepu zdewastowanego w trzsieniu ziemi, ktre w 1995 roku zniszczyo miasto Kobe: To straszna i niewybaczalna niedogodno dla naszych szacownych klientw, ale z powodu trzsienia 242 ziemi zmuszeni jestemy zamkn nasz skromny sklep". Potok sw japoskich windziarek, sekretarek czy stewardes, ktrym polecenie zapicia pasw zajmuje podejrzanie duo czasu, pynie tak obficie wanie z powodu grzecznociowych formu. W dosownym tumaczeniu na nie tak grzeczny angielski czy polski brzmi to oczywicie komicznie. Uprzejmie przepraszamy naszych szacownych podrnych za niewybaczaln niewygod, jak jest oczekiwanie na start w naszym skromnym samolocie. Prosimy, by szacowni podrni wybaczyli nam t wielk niegrzeczno, jak popeniamy, nieuprzejmie przerywajc im szacowne konwersacje i proszc ich unienie o zapicie tych skromnych pasw", mwi stewardesa w samolocie; instrukcja na opakowaniu rozpuszczalnego deseru prosi szacownego klienta", by nala mleka do szacownego naczynia", a potem askawie rozmiesza w nim ten skromny budy"; Prosz o wybaczenie, e niegrzecznie przerywam, omielajc si wej do szacownego gabinetu, gdzie osoba tak szacowna musi by zajta niezwykle wanymi sprawami, ale wanie przyniesiono szacown paczk z szacownymi ksikami dla wielce szacownego profesora", powiedziaa modziutka studentka, wchodzc do sali seminaryjnej, w ktrej siedziaam z Satoru, czyli wielce szacownym profesorem". Przyniosa paczk z ksikami", powiedzia Satoru, zanim wytumaczy mi sens wszystkich form grzecznociowych, jakich studentka przed chwil uya w japoskim odpowiedniku tej informacji. Pitrowe formuki grzecznociowe, mnoenie eufemizmw i brak bezporednioci to charakterystyczne cechy japoskiego sposobu porozumiewania si. Z wasnego dowiadczenia dodaabym jeszcze stopniowanie informacji, bo Japoczycy niepytani rzadko mwi cudzoziemcowi o rzeczach, ktre on sam uznaby za wielce praktyczne na pocztku pobytu w obcym kraju. Tumaczc mi, co powinnam zrobi, by korzysta z Internetu w Bon Hour, Chizuko upubliczniaby moj ignorancj, a tego si nie robi przeoonej. O wiele powaniejszym problemem jest jednak wyrafinowana

odmiana owijania w bawen". Na temat wielkiej niechci, jak Japoczycy ywi wobec otwartego mwienia nie", kry mnstwo anegdot, bowiem w kontaktach z obcymi ta cecha japoskiego jzyka jest powodem wielu nieporozumie. Pl biedy, gdy sprzedawca w sklepie zamiast powiedzie: Nie mamy butw w rozmiarze 43", powtarza z uporem co w rodzaju: Szanowny kliencie, to bdzie troszk trudne"; gorzej, gdy poruszane s waniejsze sprawy. Gdy byy prezydent USA Bill Clinton - nie wiedzc, e mikrofon jest wczony - ostrzeg na jakim spotkaniu przywdc Rosji Borysa Jelcyna, aby uwaa na japoskiego premiera, bo ten mwic tak" myli nie", spowodowa midzynarodowy skandal. Japoczycy poczuli si gboko dotknici oskareniem o kamliwo. Clinton mia jednak w pewnym sensie racj. Japoczycy nie kami wprawdzie wicej ni inne narody, ale z pewnoci rzadziej mwi nie". Zamiast prostego przeczenia, uywaj eufemizmw tak grzecznych, e pozwalaj biednemu gaijinowi" na optymistyczn ich interpretacj; w japoskim wydaniu to ju nie owijanie w bawen", lecz w najdelikatniejszy jedwab. A wic: W najbliszej przyszoci pozytywnie rozpatrzymy pani podanie o grant", znaczy nie"; Sprbuj sprowadzi pani zamwione ksiki, cho to troszk trudne", znaczy nie"; W sprzyjajcych okolicznociach uda nam si speni pani prob o lepszy skaner w biurze", znaczy rwnie nie". Czasem tak" te - jak ostrzega Clinton Jelcyna - znaczy nie". Podobnie naley niekiedy interpretowa dwik ng", wsysanie powietrza przez zby i wyraajce zakopotanie drapanie si po gowie. Niech wobec nie" jest tak silna, e hai, sowo znaczce tak", otwiera nawet zdania, ktre w rzeczywistoci s przeczc odpowiedzi na nasze pytanie. Hai w takim przypadku nie jest potwierdzeniem, lecz jedynie informacj, e rozmwca sucha nas. Gdy na przykad chcemy si dowiedzie, czy w menu s jakie dania wegetariaskie, kelner z duym prawdopodobiestwem odpowie wic: Tak. S tylko misne i rybne". Prawidowa odpowied na pytanie: Czy rozumiesz?" brzmi: Hai, wakarimasen", czyli: Tak, nie rozumiem". Chizuko, nie potrafic powiedzie nie", mwia maybe", ktre na pocztku, naiwna gaijinka", braam za by moe"; potem opracowaymy metod, ktra pozwalaa Chizuko zmusi si do sprzecznego z zasadami jej jzyka nie", gdy wczeniej zastrzega: Teraz mwi na sposb zachodni". Do dzi nie wiem, czy ta praktyka 244 nie skrzywia zbytnio jej japoskiej tosamoci. Najblisze naszemu bezporedniemu nie" s dwa japoskie gesty odmowy: pierwszy to wachlujcy ruch doni uniesionej na wysoko podbrdka, drugi to przedramiona skrzyowane na klatce piersiowej. Gdy gaijin nijak nie rozumie subtelniejszej odmowy, Japoczyk ucieka si do tego sposobu. Ten grzeczny jzyk, unikajcy sowa nie", cile wie si ze spoeczn hierarchi; jego uycie jest precyzyjnie okrelone w zalenoci od tego, kto i do kogo mwi. Hierarchizacja jzyka zaczyna si w rodzinie i opiera na skomplikowanych relacjach statusu zwizanych z pci i wiekiem, gdzie mczyzna stoi wyej ni kobieta, a starszy gruje nad modszym. Gdybymy byy Japonkami, moja o kilka lat modsza siostra zwracaaby si do mnie niekiedy szacowna starsza siostro", a ja nigdy, przenigdy, nie mogabym do swojego o dwadziecia lat starszego zwierzchnika z uniwersytetu powiedzie: Chod, Mczyzna

Satoru, czas na lunch". Nie mogabym rwnie zada mu wikszoci pyta, ktre mnie interesoway, ani poruszy poowy tematw, jakie stanowiy codzienn tre naszych rozmw. Przemawiajc do niego, uywaabym wycznie nazwiska i tytuu sensei, profesor, a nieproszona na og bym si nie odzywaa. I w adnym wypadku nie proponowaabym pierwsza wsplnego lunchu! W ogle raczej bymy razem nie jadali. W ten sposb mnie, jako swoj przeoon, traktowaaby z kolei Chizuko, ktra dla mnie byaby wwczas raczej Koizumi-san, pani Koizumi" ni pani Chizuko". Japoczycy zwracaj si do siebie po nazwisku lub funkcji, a uywanie imienia zarezerwowane jest dla relacji rodzinnych, intymnych lub bardzo bliskich przyjani. Prawdopodobnie wic po jakich dwudziestu latach zaczybymy na przykad z Mariko, kobiet o zblionym statusie spoecznym i wieku, zwraca si do siebie po imieniu, uywajc nawet jego zdrobnionej wersji, ale nigdy nie osignabym tego stopnia zayoci z jej mem. Konieczno komunikowania si ze mn po angielsku zmieniaa moich japoskich przyjaci w innych udzi: ludzi, ktrzy od pierwszego dnia uywali mojego imienia, a nie nazwiska, i zadawali mi bezporednie pytania, jakie w ich jzyku byyby niedopuszczalne i niegrzeczne. Nieraz rozmawialimy z Satoru o uczuciu transgresji, jakie towarzyszy zmianie jego ojczystego jzyka honoryfikatorw i eufemizmw na bezporedni angielski, pozbawiony pewnie finezji japoszczyzny, ale uatwiajcy mu nawizanie kontaktu z gaijink". Przedmiotem mojej fascynacji bya te za kadym razem Chizuko, ktra pokonujc dwa metry midzy biurkiem Satoru (czyli jzykiem japoskim) a stolikiem, przy ktrym siadywaam wpadajc do ich biura w odwiedziny i gdzie trzeba byo mwi po angielsku, ulegaa niezwykej transformacji. Z ulegego japoskiego godzika" popiskujcego jak ptaszek zmieniaa si w kobiet o mocnym gosie. Uzalenienie jzyka od statusu rozmwcy sprawia, e zanim dojdzie do rytuau wymiany meishi, czyli wizytwek, komunikacja z obcym jest w Japonii utrudniona do granic moliwoci. Nie wiedzc, kim jest, do jakiej grupy naley i jak w niej peni funkcj, nie wiadomo, jak si poprawnie zwrci do drugiego czowieka i - co za 246 tym idzie - jak gboko mu si ukoni: pod ktem 5, 15, 30 czy moe a 45 stopni? Dlatego Japoczycy po prostu nie odzywaj si do obcych i dlatego w chwili prezentacji tak wnikliwie ogldaj wizytwk wanie przedstawionej sobie osoby. Przedstawiajc si Japoczykom, waciwe jest dodanie do swojego nazwiska grupy przynalenoci, tak jak oni to robi. Jestem X z Polskiej Akademii Nauk" brzmi o wiele grzeczniej i waciwiej ni jestem X". Pan Yamasaki, ktry jest szefem korporacji, wymaga zupenie innych form grzecznociowych ni pan Yamasaki pracujcy jako listonosz. Oczywicie wszystko jest bardziej skomplikowane, bo szef najwikszej nawet korporacji zawsze ukoni si gbiej swojemu dawnemu nauczycielowi, a gospodyni domowa inaczej przywita listonosza ni jej m lekarz. Dlatego Japoczycy, szukajc drogi, wol raczej kontynuowa metod prb i bdw ni zaczepi przechodnia; w ich jzyku nie ma zwrotu odpowiedniego, by zacz rozmow z zupenie obc osob. Ng", jakie syszaam od Mariko w odpowiedzi na sugesti, bymy kogo w kocu zapytay, gdzie jest Muzeum Shwa, zamiast w ulewnym deszczu bdzi po caej Kugaharze, byo ng" znaczcym: nie". Jedynym czowiekiem, ktrego wypada zapyta o drog, jest policjant, bo to jego praca, i tak postpuj Japoczycy od maego wychowywani na ludzi powcigliwych w nawizywaniu kontaktw. Jak pisze wspomniana ju Mori, w krajach Zachodu mwi

si dzieciom, by nie rozmawiay z nieznajomymi, bo to niebezpieczne, w Japonii, bo to niegrzeczne. Po pierwsze, z wyej opisanych powodw nieatwo zagada do obcego, po drugie, zasada nienaruszania prywatnoci drugiego czowieka jest rzecz wit, a naga jzykowa intruzja niewybaczalna. Mona wic by raczej pewnym, e siedzca obok nas w pocigu kobieta nie opowie nam ze szczegami o niedawnej operacji jelita grubego, ale jednoczenie nie ma co liczy na przyjazn, niezobowizujc pogawdk z obcym tokijczykiem. W tamtejszym metrze Japoczyk prdzej zanie z gow na ramieniu gaijina", ni si do niego z wasnej woli odezwie. Zamknici w penym dystansu jzyku pitrowych uprzejmoci i subtelnych honoryfikatorw Japoczycy w miejscach publicznych milcz, czytaj, esemesuj lub pi. 247 Do tej ostatniej czynnoci od pocztku miaam ambiwalentny stosunek. Z jednej strony to wspaniale, e tokijczycy mog czu si tak bezpiecznie, bo zanicie na przykad w nowojorskim metrze grozi utrat torebki, jeli nie zdrowia czy ycia. Z drugiej strony sen to czynno bardzo intymna, co, czego nigdy nie robi nawet w mi-dzykontynentalnych samolotach, a co dopiero w metrze. Spanie obok kogo zupenie obcego jest z mojej perspektywy nieprzyjemne, sprzeczne z moim wyobraeniem intymnoci. Mori pisze, e podr metrem to najlepsza metafora tokijskiej rzeczywistoci: fizyczna blisko innych cia, ktre dotykaj si i ocieraj, ktre pi tu obok nas, cho zwyczaj nie pozwala ani odezwa si do nich, ani nawet spojrze im w twarz. Zauwayam, e spojrze w oczy tokijczykowi mona w metrze tylko w ten okrny" sposb - przyapujc jego szybko odwracajcy si wzrok odbity w szybie pdzcego pocigu. Jzyk kobiecy/jzyk mski Wysoka intonacja, ktra tak nas uderza w gosie japoskich kobiet, jest jednym z przejaww strukturalnej rnicy w jzyku wyznaczajcym kobiecie i mczynie odmienne miejsce. Japoski jzyk nazywa si czasem woskim Azji", ale dotyczy to wycznie mowy kobiet; dwik tej, ktr posuguj si mczyni, przypomina raczej karabin maszynowy. Japoski, podobnie jak niektre inne jzyki azjatyckie, jest wyranie zrnicowany ze wzgldu na pe, co sprawia, e dziewczynka (istota o innym statusie) uczy si w istocie jzyka, jakim nigdy nie bdzie musia mwi jej brat i vice versa. Geneza wspczesnego japoskiego rwnie opiera si na dwch historiach: mskiej i kobiecej. Podczas gdy katakana, jak wspominaam, stworzyli buddyjscy mnisi, hiragana jest dzieem kobiet z okresu Heian (794-1185), ktre ogarna wwczas nieznana ani we wczeniejszych, ani w pniejszych dziejach pasja logofilska. Era Heian zacza si, gdy w otoczonej z trzech stron wzgrzami kotlinie zaoono now stolic przeniesion tu z Nary. Nazwano j Heian-ky: Stolic Pokoju i wietnoci, a dzi to miasto, wci niezwyke, znamy jako Kioto. Okres Heian, czas bogactwa, pokoju i wyrafinowanego lenistwa, by najwspanialsz 248 epok w historii Japonii. Dzi Japoczycy myl o niej z nostalgi porwnywaln do tej, jak Zachd ywi na przykad dla czasw krla Artura. W enklawie wyrafinowanego pikna, jak by dwr Heian, ycie polegao na celebracji codziennoci, gdzie kadej czynnoci, kademu gestowi nadawano warto estetyczn, czynic je dzieem sztuki doprowadzonym do perfekcji. Na estetyzacji ycia mogy skupi si przede wszystkim kobiety, bowiem mczyni - przynajmniej

od czasu do czasu - musieli odda si bardziej trywialnym obowizkom administracyjnym. Dlatego Heian nieraz nazywa si wiekiem kobiet", ktre cieszyy si wwczas nieznan wczeniej swobod i przywilejami. Rzdzca Japoni w owym czasie rodzina Fujiwara wprowadzia dziedziczenie po linii eskiej, a crki rodu eniono z marionetkowymi cesarzami. Naprawd wadz sprawowali mscy przedstawiciele klanu Fujiwara, a kolejne cesarzowe, pozbawione wadzy politycznej, otaczay si krgiem piknych i utalentowanych dam z wpywowych rodzin, by wsplnie z nimi pisa poematy, 249 omawia miosne afery dworskich dostojnikw i prowadzi dysputy na temat kolorw strojw, wspgrajcych z dan por roku. Mimo i kobiety w okresie Heian mogy si uczy, stanowiska rzdowe i uniwersytety byy jednak przed nimi zamknite. W obu sferach uywano jzyka chiskiego, ktrym zwyczajowo mogli posugiwa si tylko mczyni. Edukacja mczyzn i kobiet w owym czasie wzgldnej rwnoci rnia si zatem w sposb znaczcy. Za prawdziwie szlachetn literatur uwaano t w jzyku chiskim, powaanym jak w europejskim redniowieczu acina, i wyksztaceni mczyni chwytali za piro, by pisa poematy w kanji. Podczas gdy panowie jawnie zgbiali tajemnice chiskiego zwanego otokomoji, mskim jzykiem, kobiety robiy to raczej w sekrecie. Studiujc chiskie znaki, mimo i nie uwaano tego za zajcie waciwe dla damy, wpady na ten sam pomys, co wczeniej mnisi i zaczy zapisywa kanji w uproszczonej formie. Tak powstaa hiragana, drugi alfabet fonetyczny zoony ze znakw o mikkich i krgych, kobiecych ksztatach - nazywano je onnade, kobiecym pismem czy dosownie kobiec doni". W ten sposb kobiety, wyrzucone poza nawias oficjalnego jzyka, zaczy opisywa to, co istniao poza nawiasem sfery publicznej: codzienne ycie. To za, co w okresie Heian arystokraci rozumieli przez codzienne ycie", byo godnym pozazdroszczenia pasmem zabaw literackich i miosnych. Romansowano wwczas bez ogranicze i poczucia winy, a mio doprowadzona do rangi sztuki stanowia jedno z gwnych zaj. Arystokraci i damy Heian uprawiali wic mio, podziwiali jesienne licie lub wiosenne kwiaty, kontemplowali ksiyc, spoywajc odpowiednie do tej wzniosej czynnoci potrawy, rozczulali si nad piknem padajcego niegu, dobierali zapachy kadzideek do zapachowej ceremonii", urzdzali konkursy poetyckie i radzili si wrbitw. Mio -jeli akurat nie uprawiana - bya opisywana. Romans w owym czasie zaczyna si i koczy tekstem miosnym: listem napisanym na perfumowanym papierze lub wachlarzu ozdobionym kwiatami. Najpierw nastpowaa wymiana takich miosnych listw, ktrych autorzy mogli nigdy wczeniej nie widzie swoich twarzy, znajc si zazwyczaj jedynie ze syszenia". By moe te dama uchylia wczeniej rbka tjem250 nicy, pokazujc przyszemu kochankowi skrawek szaty. A szata to bya nie byle jaka: kobiety Heian nosiy pod wierzchnim okryciem dwanacie jedwabnych halek, z ktrych kada kolejna bya nieco krtsza ni poprzednia tak, aby przy rkawach (najdusze sigay ziemi) i przy dekolcie na karku widoczne byy kolory wszystkich warstw dobrane wedug skomplikowanego kodeksu estetycznego zwizanego z porami roku. Tak czy inaczej, gdy miosne sowa trafiay na podatny grunt, zyskujc uznanie z powodu szczeglnie trafnej metafory pasujcej do barwy i zapachu papieru, kochankowie spotykali si w ciemnej sypialni damy. Dobrze

wychowany kochanek musia opuci j przed witem, by napisa odpowiedni poemat, i oboje mogli waciwie nigdy nie przyjrze si swoim twarzom, jeli romans koczy si szybko. Nie dziwi zatem, i wie, e dama posiada pikny charakter pisma i biega jest w sztuce ukadania zda, czyni j wwczas bardziej podanym obiektem mskiego pragnienia ni uroda. Kochano wic i pisano ani nie majc pojcia, ani nie interesujc si specjalnie tym, co dziao si poza dworem, gdzie ycie tak zwanych zwykych ludzi dalekie byo od idylli. Dama Heian w wielowarstwowym kostiumie, ktry way okoo dwudziestu kilogramw, z krg twarz o dziwnej geografii, z wosami spywajcymi czarn kaskad a do stp, siedziaa przy niskim stoliczku i pisaa, pisaa, pisaa. Wizerunki kobiet, ktre stworzyy hiragana, przetrway do naszych czasw: kredowobiaa twarz z wyskubanymi brwiami, zamiast ktrych czoo zdobiy dwie due szare kropki, usta w kolorze krwistej czerwieni i barwione na czarno zby - dla naszych oczu wygldaj jak pikne i straszne demony. Podczas gdy chiskie wiersze mczyzn przepady w niepamici, pisane przez kobiety Heian teksty ewoluoway w now form literack. Za pierwsz powie w historii ludzkoci uwaa si bowiem Genji Monogatari, Opowie o ksiciu Genji, ktrej autork bya Murasaki Shikibu, dama dworu cesarzowej. W tym samym mniej wicej czasie ya inna niezwyka posta, nieco starsza od Murasaki Sei Shnagon, autorka Makura no Sshi, czyli synnych Zeszytw spod poduszki (a raczej spod zagwka", bo dama nie sypiaa wwczas z gow na poduszce, lecz na twardym podwyszeniu). W Makura no Sshi 251 z niedocigym mistrzostwem i kobiecym wdzikiem, zaprawionym szczypt zoliwoci, Sei Shnagon opisaa romansowe ycie estetw i estetek na dworze Heian. Fikcyjne spotkanie obu dam, ktre pono nie przepaday za sob w rzeczywistoci, w pikny sposb opisuje Lisa Dalby w Opowieci Murasaki. Okres Heian ju nie powtrzy si, a wojenne zawieruchy kolejnych wiekw odebray znaczenie kobietom i kultur melancholijnych estetw zastpia kultura rwnie nieco skonnych do melancholii, lecz bardzo przy tym wojowniczych samurajw. Upadek rzdzcego w okresie Heian rodu Fujiwara zapocztkowa szeciowiekowe panowanie szogunw, czas wojen i podbojw. Kobiety straciy przywileje, sztuka pisania listw miosnych przestaa by traktowana jako najwaniejsza rzecz w yciu, a w jej miejsce narodzia si kultura zen, ceremonii herbacianej i teatru kabuki. Ideaem pikna staa si natura ujarzmiona, a kwintesencj kobiecego wdziku onnagata, mczyzna odtwarzajcy na scenie kobiece role. Kobiety nigdy ju nie miay takiej wolnoci ani nie stworzyy porwnywalnie wspaniaych dzie, a pciowa rnica w jzyku japoskim pogbiaa si. Subtelna grzeczno, zawsze ceniona w tym jzyku o wiele bardziej ni asertywno i bezporednio, w przypadku mowy kobiet podlegaa nieustannej sublimacji. Oczywicie wszystko to byo bardziej skomplikowane, bo na zrnicowanie jzykw miay wpyw rwnie inne czynniki ni pe i wieniaczka mwia inaczej ni na przykad ona kupca z Edo, ktrej mowa z kolei rnia si od tej uywanej przez crk samuraja. Niezalenie od statusu spoecznego autorytet i wadza byy jednak po stronie jzyka zarezerwowanego dla mczyzny, a podlego i sfera domu - kobiety. Yome, kanji oznaczajce pann mod", skada si z dwch elementw: kobiety" i domu"; tsuma, jedno z kanji oznaczajcych on", tworz dwa elementy - kobieta" i rka trzymajca

szczotk". Sowa uywane przez ma, gdy mwi o swojej onie, to kanai, czyli osoba wewntrz domu" albo - dzi zanikajce ju -gusai znaczce gupia ona". Ciekawy przykad uywania jzyka jako medium wadzy opisuje wspomniana Yamakawa w opowieci o yciu codziennym kobiet z klasy samurajskiej okresie Edo. Jedna z krewnych autorki, zwana z racji swego zego charakteru mniszk - szogun", 252 zwyka szczeglnie czsto i z upodobaniem uywa mskiego jzyka, gdy rozmawiaa z osobami o duo niszym statusie; uywaa wwczas formy ja" przysugujcej mczynie. Do dzi w Japonii s dwa sposoby posugiwania si jzykiem, a waciwie dwa pciowe dialekty": mski jzyk wadzy i kobiecy jzyk podlegoci. Kobieta i mczyzna w inny sposb mwi ja", uczc si od wczesnego dziecistwa, e ich miejsce w strukturze jest odmienne; kobiece formy ja" s mniej bezporednie i mikkie, a mskie - gardowe, zdecydowane i mniej formalne. Kobiecy jzyk wie si rwnie z koniecznoci uywania odpowiednich form grzecznociowych. Upraszczajc: kobiety czciej uywaj rzeczownikw i czasownikw z honoryfikatorami, podczas gdy mczyni stosuj je w formie podstawowej. W tradycyjnym japoskim jzyku mczyzna powiedziaby zatem o swojej onie: Obudzia si", podczas gdy ona owiadczyaby, e wielce szacowny maonek dokona szacownego obudzenia si"; urzdniczka w banku Spotkanie zaprosi klientw na szacowne drugie pitro", a jej kolega po prostu na drugie pitro". Do tego dochodzi wspominana ju tu przeze mnie odmienno intonacji, ktra w przypadku kobiety jest wysokim, melodyjnym wiergotem. Satoru opowiada mi, e jzykiem mskim i kobiecym w wyjtkowo wyrafinowanej formie posugiwali si do koca ycia jego rodzice, Japoczycy z samurajskich rodw, urodzeni i wychowani przed drug wojn wiatow. Rnice te nie s ju wprawdzie tak drastyczne w modym pokoleniu Japoczykw - ktrzy na przykad zamiast zrnicowanych w zalenoci od kontekstu japoskich okrele na on czsto nazywaj j dzi po prostu waifu (od ang. wije) - ale nadal istniej, podkrelajc mskocentryczny charakter japoskiego spoeczestwa. Japoski mzg My, Japoczycy" - to sformuowanie czsto otwierao zdanie, ktre mogo by na przykad odpowiedzi na jedno z moich pyta; My, Japoczycy", zdarzao si powiedzie nawet osobom na og bardzo krytycznym, zdystansowanym i wiadomym niuansw swojej kultury. Dla tych, ktrzy s przekonani, e midzy Japoczykami a gaiji-nami" istniej zasadnicze i nieredukowalne rnice, japoski jzyk jest przykadem potwierdzajcym t tez. Wiara w wyjtkowo Japoczykw to podstawa wspomnianej ju tu ideologiiNihonjin-ron, ktrej wyznawcy uwaaj, e mieszkacy Krainy Kwitncej Wini maj pewne cechy godne pozazdroszczenia lub chocia wyjtkowe. Tak jak japoski ry wielu uwaa za najbielszy i najsmaczniejszy pod socem, takw jzyku japoskim osoby o podobnych pogldach dopatruj si cech wskazujcych na jego absolutn unikalno (zwizan oczywicie z unikalnoci mwicych nim ludzi). Niektrzy zwolennicy ideologii Nihonjin-ron wierz wic, e japoskie kiszki s o wiele dusze ni zachodnie i przystosowane tylko do japoskiej diety, a inni ywi przekonanie o odmiennoci budowy i funkcjonowania japoskiego mzgu.

Temu popularnemu przesdowi bogat pseudonaukow opraw da profesor Tsunoda Tadanobu, autor bestselleru Japoski mzg. 254 Unikalno japoskiego mzgu, jak argumentuje Tsunoda, ma swoje odzwierciedlenie w japoskim jzyku. Jego zdaniem, w mzgach ludzi Zachodu za to, co racjonalne, odpowiada lewa pkula, a za to, co emocjonalne - prawa, podczas gdy mzg japoski odbiera oba rodzaje wrae t sam, lew pkul. Std, jak przekonuje autor, ludzie Zachodu nie s ani tak wraliwi na pikno natury jak Japoczycy, ani nie potrafi odda emocjonalnej gbi uczu w tak doskonaych sowach. Wedug Tsunody jzyk japoski bliszy jest ni inne mowie natury, szemraniu strumienia czy piewowi cykad, majc mono wyraenia ich w sposb perfekcyjny. Dzieje si tak dlatego, e jzyk japoski posiada szczegln waciwo mimetycznego przedstawiania rzeczywistoci, ktrej nie ma aden inny jzyk wiata. Nigdy nie zdobyam pewnoci, jaki jest stosunek moich wyksztaconych japoskich znajomych do koncepcji profesora Tsunody, ale wiadomo, e ja znam dwadziecia kilka liter, a oni dwa tysice znakw, mnie samej wydawaa si czasem niepokojca. Nawet jeli mzgi mamy z grubsza takie same (e jest inaczej nie przekona mnie profesor Tsunoda), to jak porwna wiat wyraony w dwch tak odmiennych systemach jzykowych? Czy mwic na przykad o ry, ja i Mariko mamy na myli taki sam kwiat? Jakie jest imi ry" w kanjil Czy rzeczywisto opisana w kilku tysicach kanji nie jest przypadkiem pikniejsza, ciekawsza, bardziej godna uwagi? Ewentualne poczucie niszoci wobec japoskiego mzgu" i jzyka znikao jednak, gdy prbowaam porozumie si w Tokio po angielsku. By moe jeszcze tylko w USA i Wielkiej Brytanii rwnie mao ludzi, co w Japonii, mwi w jakimkolwiek innym jzyku ni ojczysty. Japoczycy ucz si angielskiego obowizkowo przez dwanacie lat w szkoach, doksztacaj na kursach, ktrych jest mnstwo, ale na og nie potrafi porozumie si w tym jzyku. Japoczycy mwi po japosku", tym zdaniem otworzy wykad profesor przemawiajcy do zagranicznych stypendystw Monbush i nie artowa - Japoczycy zwykle staraj si jako wytumaczy cudzoziemcom t kopotliw dla nich przypado. Wrd rnych hipotez najbardziej przekonujca wydaje mi si ta, ktra wini japoski system eduka255 cji nastawiony na pamiciowe wkuwanie, co w przypadku prby przyswojenia obcego jzyka jest wyjtkowo z metod. Pewnie niemiao Japoczykw w kontaktach z obcymi te ma tu co do rzeczy; niepewno wasnych umiejtnoci i lk przed omieszeniem stanowi dodatkow blokad. Akimi, kilkunastoletni syn Mariko, liczny modzieniec obdarzony wysokim wzrostem i szlachetnymi rysami, uparcie milcza w moim towarzystwie, czerwieniejc i blednc na zmian, gdy tylko zwracaam wzrok w jego stron. Gdy po kilku spotkaniach w kocu przemwi, okazao si, e porozumiewa si zupenie swobodnie, ale Akimi to zupeny wyjtek, dziecko rodziny intelektualistw, ktre spdzio rok na kursie angielskiego w Londynie. Na ulicach Tokio szanse na przypadkowe znalezienie anglojzycznego Japoczyka s niewielkie. Mimo pozorw internacjonalizacji, Tokio w wielu aspektach nie jest miastem midzynarodowym. W miejscach, takich jak wielkie stacje kolejowe, hotele, muzea i witynie, cudzoziemcy zdani s czsto tylko na siebie. Na przykad na mapkach

koo stacji kolejowych po angielsku napisane jest zazwyczaj tylko You are here tu jeste, gaijinie", midzy znakiem zoonym z trzech pogitych kresek i maego telewizorka a znakiem przypominajcym skadany stoeczek, na ktrym moesz sobie usi i poczeka na olnienie. Reszt mapki opisano ju tylko po japosku: jest tam staw chyba, bo niebieski, i labirynt marsjaskich ulic bez nazw, wic naprawd lepiej sobie posied tam, gdzie napis: You are here i wielka czerwona strzaka dadz ci tak potrzebn do przeycia pewno, e to ty, e cigle masz swoje zachodnie przeronite ja". Podstawowe informacje po angielsku s zwykle kilka razy krtsze ni zamieszczone obok japoskie. Na przykad na wystawie powiconej historii herbaty dugiemu opisowi penemu dat i nazwisk, wyjaniajcych detale zwizane z czym, co wygldao jak stara zniszczona rama okienna, towarzyszyo jedno jedyne zdanie po angielsku mwice, e oto patrzymy na przyrzd do ceremonii herbacianej" o nazwie Wiatr w sosnach". Do Japonii przyjeda co roku tylko okoo piciu milionw turystw i wydaje si, e Japoczycy wychodz z zaoenia, e nie warto dla nich si stara. Tylko dwie instrukcje dotyczce 256 zwyczajw, ktrych przestrzegania wymaga si w Japonii bardzo powanie i bez adnej taryfy ulgowej, zawsze s na widoku. Pierwsza dotyczy cigania butw, druga - segregowania mieci. W obu przypadkach mona by pewnym informacji po angielsku, nawet jeli bdzie wygldaa tak, jakby z japoskiego przetumaczya j osoba mwica tylko w suahili. Szybko nauczyam si radzi sobie sama, co po pewnym czasie nie jest a tak trudne w Tokio, ale do dzi pamitam zagadnitego przeze mnie o drog do ksigarni miego czowieka pci mskiej, ktry w swoich levisach we wzorek udajcy chlapnicia biaej farby i z fanatazyjnie postrzpion fryzur na jeozwiea, wyglda mi na studenta wydziau humanistycznego. Podejrzenie byo tym bardziej prawdopodobne, e spacerowaam w malowniczych okolicach uniwersytetu Waseda, jednej z najszacowniejszych uczelni Japonii. Nieopatrzne zwrcenie si o pomoc doprowadzio do jednej z tych niezrcznych sytuacji, jakich potem bd unika jak ognia. Zagadnity mczyzna zrobi najpierw charakterystyczn min, czc zdumienie i zakopotanie, ktre w cigu uamka sekundy rozkwity w peni przeraenia. Yes, Ido", wykrztusi na moje pytanie, czy mwi po angielsku, a jego oczy krzyczay niemo: Gaijinka!!!, gaijinka mwi do mnie w obcym jzyku!!! Co robi!?!" Bookstore"?, powtrzyam agodnie, ...bookstore? i pokazaam zaznaczony na planie Tokio krzyyk, gdzie ksigarnia si mieci i ktrego w realnej przestrzeni miasta nie mogam znale. Przestraszony czowiek wzi do rki mj atlas, podrapa si po mistrzowsko ostrzyonej gowie i zacz drepta dookoa, powtarzajc bukusutoru, czyli angielskie sowo bookstore w japoskiej wymowie, ale w oczywisty sposb nie kojarzy go z niczym znajomym. Bukusutoru", mwi i robi par krokw, wydajc te przy tym inne dwiki, wisty, chrumknicia i pomruki, za pomoc ktrych Japoczycy wyraaj emocje. Bu-ku-su-to-ru", powtarza i robi kolejne kilka krokw. Mimo zupenego braku porozumienia Japoczyk usiowa mi pomc tak dugo, a delikatnie wycignam mu moj wasno z doni i wycofaam, si nie przestajc dzikowa. Gdybym tego nie zrobia, stalibymy tam nie wiadomo jak dugo jeszcze, ja z moim obcesowym pytaniem 257

po angielsku, on z narzucon mu powinnoci, z ktrej prbowa si wywiza, nie rozumiejc, czego od niego chc. Nowojorczyk, ktry nie potrafiby lub nie mia ochoty udzieli cudzoziemcowi informacji, nie wahaby si poinformowa go o tym i to niekoniecznie w grzecznych sowach. Jeli za uciekby bez sowa, to nie z niemiaoci, tylko susznie obawiajc si, e pytajcy o drog ma w istocie zamiar okra go, zgwaci lub nawet zabi. Japoczycy nie zachowuj si w ten sposb i nawet jeli zagadnity mczyzna kl w duchu, nie powiedzia mi, ebym posza do diaba razem ze swoim bukusutoru albo nauczya si japoskiego. Po tym dowiadczeniu ograniczaam prby zasignicia informacji od obcych tokijczykw do minimum. Jeli na przykad pocig zatrzymywa si tak, e nie byo wida rzymskiego napisu, przystanek nie mia dla mnie nazwy, by miejscem oznaczonym dwiema kreskami, krzyykiem i daszkiem albo grabiami wpisanymi w krzywy trjkt, zwracajc twarz ku najbliszemu ssiadowi, pytajcym gosem wymawiaam wic nazw stacji, na ktrej chciaam wysi, i wznoszc gos dodawaam na kocu bagalne: Okay? Na przykad: Nishi-Shinjuku? Okay?", pytaam, naladujc min sodkich postaci z komiksw manga: przekrzywiona gowa, zmarszczone czoo, przygryziona warga, czyli intensywna dociekliwo istoty pracowitej, ale niezbyt rozgarnitej. Gdy Japoczyk odpowiada okay" i umiecha si z ulg, znaczyo, e trafiam, gdy jednak normalny dla japoskiej twarzy wyraz zaambarasowania pogbia si, a zagadnity przeze mnie czowiek zaczyna co dugo mwi w swoim jzyku, zaczynajc od sowa eto", wyraajcego zakopotanie, sprawa bya jasna - to nie moja stacja, prawdopodobnie w ogle nie ten pocig i nie dogadamy si. Gdy poproszony o pomoc Japoczyk nie potrafi sprosta zadaniu, czuje si bardzo niezrcznie i bdzie mczy si tak dugo, dopki nie zwolni si go z tego przykrego obowizku. Sdz, e student z uniwersytetu Waseda nieraz zetkn si ze sowem bookstore, ale spoeczna sytuacja, w ktrej mg z tego zrobi uytek, przerosa go. Nie potrafi wykorzysta wykutej na pami szkolnej wiedzy do tego, by udzieli mi prostej informacji. Dowodem na to, e metodyka nauczania angielskiego rzeczywicie pozostawia wiele do yczenia, 258 bya te Chizuko. Jej przesadna troska o poprawno sprawiaa, e zamiast mwi, szeptaa najpierw do siebie, ukadajc w myli angielskie zdanie, i nieustannie sprawdzaa swka w podrcznym elektronicznym sowniczku. Zanim lody midzy nami zostay na dobre przeamane, kada rozmowa bya koszmarem, bo podczas gdy ja czekaam na prost odpowied, Chizuko przypominaa sobie trzeci tryb warunkowy i wyszukiwaa synonimy czasownika i", a do ostatniego sowa misternego zdania po angielsku, ktre w kocu wypywao z jej ust, nieodmiennie doczepione byo swko maybe. By moe bez niego zdania wydaway si Chizuko zbyt bezporednie i przez to niegrzeczne. Opowiadano mi, e podejmowane s rne prby, by nauka angielskiego staa si efektywniejsza, a japoska modzie opuszczaa szkoy z rzeczywist umiejtnoci porozumiewania si w tym - chcemy czy nie - przydatnym jzyku. Jedn z takich metod jest skanianie maluchw do przeamywania niemiaoci i zaczepiania gaijinw", oczywicie pod czujnym okiem sensei, nauczyciela. Ubrani w mundurki i bardzo przejci podchodz do turystw w Asakusie i zadaj im proste pytania po angielsku, ktre notuj w swoich zeszytach. W zamian za udzia w takiej rozmowie dostaam kiedy od gromadki chichoczcych uczennic trzy misterne zwierztka origami. Oprcz uczniw robicych to w ramach wicze, jedynie ci Japoczycy, ktrzy jako tako znaj

angielski, sami oferuj pomoc widzc zagubionego cudzoziemca. May I help ? ou?", pytaj, cieszc si by moe przyjazn bezporednioci tego pytania, ktrego nie mog zada obcemu w swoim jzyku penym pitrowych grzecznoci i dystansu. Na pocztku mojego pobytu w Japonii, niczym dobry miy duch, pojawi si koo mnie na stacji Ishikawa-dai emerytowany nauczyciel angielskiego. Obserwujc moje zmagania z automatem, w ktrym jeszcze wwczas nie umiaam kupi waciwego biletu (dla wyjanienia: automat by oznakowany oczywicie wycznie po japosku i nawet mwi po japosku, gdy nacisno si jaki przycisk), zapyta: May I help you?" i rzeczywicie pomg. Bya to moja pierwsza wyprawa na Shibuya, a on towarzyszy mi do koca i wysiad tylko po to, by zaprowadzi mnie pod pomnik Hachik, gdzie ze swad prawdziwego przewodnika opowiedzia mi 259 histori wiernego pieska. Mia, drobna posta starego nauczyciela z laseczk i w kapelusiku jak z przedwojennych filmw, zostaa w mojej pamici, chocia niestety - nigdy wicej ju go nie spotkaam. W Japonii takie cuda zdarzaj si jednak rzadko. Angielski przyprawiony wasabi Fakt, i Japoczycy maj problem z porozumiewaniem si po angielsku, nie znaczy, e jzyk Szekspira nie jest obecny w ich codziennym yciu. Jest i to bardzo wyranie - z tym, e przyprawiony na sposb japoski niczym sernik o smaku zielonej herbaty albo lody waniliowe z dodatkiem wieutkiego, szczypicego wasabi. Po pierwsze, wspczesny japoski a puchnie od anglicyzmw; jest nimi nafaszerowany do granic moliwoci. Niektre z nich su jako nazwy takich rzeczy nieznanych w dawnej Japonii jak ham-baga, czyli hamburger, albo terebi, czyli telewizor. Bezporednio, by nie rzec przyziemno, angielskiego sprawia, e uywa si go take mwic na przykad o sferze seksu, czyli - sekkusu. Inne angielskie sowa - seizu, czyli rozmiar, albo kara, czyli kolor - pojawiaj si w zastpstwie starych dobrych sw japoskich; jeszcze inne to niby angielskie rzeczowniki i czasowniki, ktre tak naprawd s mad in Japan i w oryginalnym angielskim w ogle nie wystpuj. Ta ostatnia grupa wiadczy o duej inwencji i - na przykad costo-apu, czyli cost up, znaczy podnie ceny", a tajemniczy skrt OL, wymawiany oeru, odnosi si do office lady, modej pracownicy biurowej o niskim statusie i gwnie ozdobnej funkcji. Na szczeglne uycie angielskiego przez Japoczykw ma wpyw jeszcze jeden czynnik. Ot w japoskim nie rozrnia si dwiku spgosek r" i l' oraz h" i f"; przy czym ani w hiragana, ani w katakana 1" i f" w ogle nie ma. W wymowie sw japoskich dwik zapisywany w alfabecie rzymskim jako h" jest tak naprawd czym porednim midzy h" i f", bliszym jednak temu pierwszemu (gra znana nam jako Fuji to zatem w japoskiej wersji raczej Hudi). Brak dwiku f" sprawia, e przy wypowiadaniu angielskich sw z japoskich ust wydobywa si ono jako co bliskiego h". Reid pisze, e jego japoski przyjaciel 260 przy szczeglnie burzliwych dyskusjach radzi mu: Hack you" zamiast Fuckyou", ale moe zmyla, bo jzykoznawcy twierdz, e Japoczycy niezwykle rzadko przeklinaj. Z r" i 1" sprawa ma si podobnie i std bierze si jeszcze wicej zabawnych nieporozumie, bowiem Japoczycy, nie syszc rnicy midzy tymi

czsto uywanymi spgoskami, ignoruj j przy zapisywaniu angielskich sw. Lavatoly gosi napis na toalecie w japoskim pensjonacie na pwyspie Izu, a szyld stoiska ze sztuk ludow (folk) w Kamakurze zachca do kupowania/orA; craft, dzie sztuki widecowej"; w menu restauracji surowa (raw) woowina raz bya prawn (law), a kiedy indziej nisk (Iow) woowin i to dlatego bohaterka filmu Midzy sowami nalegaa: Lwij moje poczochy" (leap zamiast reap) w niezbyt udanej zreszt scenie. Japlish, angielski przyprawiony po japosku, przypomina UFO - sernik o smaku zielonej herbaty; jego podobiestwo do oryginau jest jednoczenie oczywiste i bardzo dalekie. Your pet happy heart forever for dogs and cat, przeczytaam ktrego razu na ulotce znalezionej w skrzynce pocztowej. Oprcz tego enigmatycznego zdania, reszta bya po japosku; w jednym rogu ulotki narysowano pieska, w drugim kotka. Na pocztku kad tak ulotk pokazywaam moim japoskim znajomym, proszc o przetumaczenie, dziki czemu dowiadywaam si na przykad o moliwoci powikszenia biustu w promocyjnej cenie (czyli bustu-apu), otwarciu nowego pola golfowego na dachu pobliskiego szpitala albo spotkaniu dla pa chccych schudn. Tym razem okazao si, e niezrozumiaa dla mnie reszta" bya informacj o posudze religijnej dla zmarych zwierzt domowych, jak mieszkacom oferowaa pobliska witynia buddyjska. Niegramatyczny i raczej bezsensowny, cho nie do koca przypadkowy, angielski napis spenia funkcj chwytu reklamowego, majcego przycign uwag ewentualnych klientw. Od tej pamitnej ulotki ulegam popularnej wrd gaijinw" pasji kolekcjonowania co smakowit-szych przykadw w Japlish, zwanym niekiedy Engrish. W Tokio mona je znale dosownie wszdzie: na ubraniach, ulicznych automatach z napojami i papierosami, ulotkach reklamowych i billboardach, torebkach i plecakach, kartach da w restauracjach, opakowaniach artykuw spoywczych i chemicznych, na sprzcie elektronicznym i turystycznym. Let each man do his bestforyour sice 1994. Let's camp together!, napisane byo na aktwce powanie wygldajcego biznesmena jadcego metrem i z pewnoci nie chodzio o publiczn demonstracj jego zamiowania do campu; co wicej, pan czytajcy akurat gazet pen roznegliowanych pa, pewnie poczuby si uraony takim podejrzeniem. We little cherry dream. Smile to your friend in cherry mood. He will smile back atyour cherry. His dream soft cherry touch. Letter is a happy friendly messagel, mwia informacja na papeterii ozdobionej rysunkami wisienek. Dziewczta, ktre j kupoway, mogy napisa do przyjaci w winiowym nastroju", ktrzy dziki temu umiechn si do ich delikatnych w dotyku wisienek", co wszystko razem brzmiao mi do nieprzyzwoicie. Happily enjoyyour life! Sometimesyou do it nonchalantely with lovely color like blue sky. Agile challenge foryour bravefinger, informowa napis na opakowaniu tanich dugopisw, ktrych pospolity wygld nie budzi lku przed aktywnym wyzwaniem dla twojego odwanego palca", nawet gdyby uywao si ich nonszalancko". Tissue from kitten!, oznajmiao niewinnie opakowanie chusteczek higienicznych, ktre od tej pory nazywalimy flaczkami z kotka". Synny ju wrd gaijinw" napj Pocari Sweat, bardzo w Japonii popularny i cakiem smaczny, kusi nas swoimi reklamami, bo c moe by lepsze na tokijski upa ni orzewiajcy Pocari Pot? Mona sobie wyobrazi, e pocari to mae, pomarszczone zwierztko o wielkich uszach, ktre poci si obficie. Thank you for your much buyingthis wonderful fresh bread, przeczytaam po jednej stronie papierowej torby z piekarni babci

Shinady. Now we will sendyou the real taste ofthe baked bread appreciated for a long time. We are sur you will enjoy this rich and authentic bread in your joyful life. Let's it bread!, byo napisane z drugiej, a chleb okaza si - na szczcie - cakiem autentyczny". Let's segregatel, zachcaa duymi literami na pierwszej stronie dwujzyczna gazetka wydawana w dzielnicy Meguro. Please, eat this savory elegant cakefor your happy ????? time, kusia piknie zdobiona papierowa serwetka, 262 ktr podano mi wraz z tiramisu w rzeczywicie eleganckiej cukierni w Akasace, gdzie czas pyn tak happy ? ?????, e nie czuo si przybywajcych kilogramw. Nurse and Strawbery. We mad delicious sweet for you. It is with friend. With delicious for you. Good mornig Nurse Strawbery!, napisano kolorowymi literami na pciennej torbie ze sklepu z towarami po 100 jenw, ktrej uywaam do noszenia zakupw. Kim jest Siostra Truskawka, nie udao mi si dowiedzie, ale nie sdz, by istniaa. Japlish jest obowizujcym jzykiem stylu kawali i napisy w nim zdobi takie dziea potnej firmy Sanrio, jak na przykad rowe tostery My Sweet Bread Toster albo uchwyty na papier toaletowy Your Friendly. Najwiksz frajd s napisy w Japlish na ubraniach wyeksponowane na szczupych klatkach piersiowych lub plecach Japonek i Japoczykw. Tu, z braku miejsca, uycie jzyka angielskiego ogranicza si do naprawd soczystych hase. Korespondenci potnych gazet i dyplomaci, pisarze powani i zupenie niepowani, jak komik Dave Barry, studenci z wymiany zagranicznej i artyci, fizycy i kulturoznawcy licytuj si nie od dzi, kto znajdzie najlepszy przykad koszulkowego Japlish; pasjonaci zakadaj strony internetowe, gdzie publikuj swoje kolekcje. Do moich znalezisk" naley: Swinging Pussy (na T-shircie modej mamy z eleganckiej dzielnicy Den'en-Chfu), Dick in Blue (na torsie melancholijnego modzieca w parku Shinjuku), cudownie dwiczne Bloody YourDandelion (na dresowej bluzie Japonki, ktr czsto spotykaam, biegajc w parku Senzoku Ike), Cross-Legged Frog (na kurteczce wawej staruszki wspinajcej si przede mn na Fuji i dodajcej mi otuchy, gdy zostawaam za bardzo w tyle), Bye, Bye Pimple (na topie nastolatki w metrze) oraz Sexy Cowboy Goes Fast Since 1998 (na T-shircie wspominanego ju tu narzeczonego Barbie spod Hachik). arty z jzyka innego narodu s oczywicie mao wyrafinowan rozrywk, a Japoczycy przejawiaj du wraliwo i najczciej zupeny brak poczucia humoru, gdy dotycz one ich mowy. Trudno si zreszt dziwi. Gdybym bya Japonk, a zwaszcza Japoczykiem, pewnie te miaabym do dowcipw na temat r" i 1" typu: Jak czsto Japoczycy maj elekcj? Co lano". W prze263 ciwiestwie na przykad do moich rodakw, arty autoironiczne nie s mocn stron Japoczykw, ale nie znaczy to, e nie lubi oni dowcipw jzykowych, wczajc te z erotycznym podtekstem. Na przykad rakugo, rodzaj japoskiego teatru, gdzie opowiada si dowcipy, opiera si w duej czci wanie na takiej formie komizmu, a wieloznaczno kanji sprawia, e japoskie gry jzykowe przybieraj wyjtkowo skomplikowan form. Ich wyrafinowany urok dostpny jest jednak tylko dla tych cudzoziemcw, ktrzy wybornie znaj japoski, i - jak si przekonaam idc do rakugo z Satoru - zupenie ginie w przekadzie. Przetumaczony dowcip japoski tego typu przypomina angielskie streszczenie spektaklu kabuki, z ktrego po kilkakrotnym przestudiowaniu wiadomo tyle, e

kto komu ukrad przyrzd do palenia kadzide i crka tego kogo sprzedaa si do domu publicznego, a brat - nie wiadomo czyj - powrci i popeni samobjstwo, bo musia, mimo i ukradziona rzecz znalaza si dziki dzielnemu samurajowi. Ktry te popeni samobjstwo. Cytujc przykady Japlish, nie robi tego, by wymiewa si z dziwnoci" Japoczykw, lecz by sprbowa zrozumie sens pewnego - dla nas komicznego zjawiska kulturowego. Jzykowi puryci, zymajcy si na ten kaleki, zabawny angielski, nie uwzgldniaj przewanie jednej wanej rzeczy, na ktr zwrcili mi uwag japoscy znajomi. Gdy zapytaam Akimi, syna Mariko, czy napis Hot Ready Burns na jego nowej bluzie jest nazw zespou muzycznego, modzieniec - nie po raz pierwszy i ostatni - popatrzy na mnie jak na przybysza z dalekiej planety. Jego mama, wychylajc si z kuchni, wytumaczya mi, e niewane, co jest napisane, byle byoby po angielsku. Dla Japoczykw, podobnie jak innych Azjatw, angielski jest bowiem szpanerski", cool. To mowa Zachodu, ktrego paradygmatem dla Japoczykw jest Ameryka. To zatem jzyk dalekiego, egzotycznego kraju, gdzie wszystko wydaje si by inaczej; jzyk gwiazd Hollywoodu i gwiazd rocka, wysokich, potnych mczyzn i blondynek o niebieskich oczach. Uycie angielskiego czsto ma zatem charakter czysto dekoracyjny i mona je porwna do sposobu, w jaki my wykorzystujemy dla ozdoby kanji ani nie 264 znajc ich znaczenia, ani nie przejmujc si tym. By moe te wspczesne eksperymenty Japoczykw z angielskim mona porwna do tych, jakie przed wiekami robili z chiszczyzn? Poza wszystkim to, i gaijini" nie rozumiej Japlish, ma doprawdy niewielkie znaczenie wobec faktu, e Japoczycy doskonale wiedz, o co chodzi, bo znaj reguy kulturowej gry. W przypadku instrukcji obsugi i innych przekazw o charakterze przede wszystkim informacyjnym, rzeczywicie warto byoby pokusi si o sprawdzenie poprawnoci przekadu przed publikacj, by mie pewno, e tekst bdzie po angielsku, a nie w Japlish. Tam jednak, gdzie sens podporzdkowany jest wartoci estetycznej, hulaj dusza! W kocu na mojej kupionej w USA orientalnej" koszulce podobno napisane byo po japosku: Smacznego! d podwodna. Dwie gry biec!"

Japonia to obcy kraj. Haso reklamowe z japoskiego plakatu turystycznego. Posowie: Midzy sowami Japonia. Nie byo i nie ma chyba kraju, ktry fascynowaby ludzi Zachodu bardziej ni ona. Waciwie w naszej wyobrani nadal cieszy si statusem krainy" raczej ni kraju". Jest przede wszystkim miejscem mitycznym, a nie geograficznym czy politycznym: dalekim i ekscytujcym Tam", gdzie gejsze i

samuraje, ogrody zen i kwitnce winie skadaj si na obraz tradycyjnej Japonii, ktry sami wymylilimy i zatrzymalimy w czasie. Japonia wspczesna jednak nowoczesna, lnica aluminium i szkem, dostpna w cigu kilkunastogodzinnej podry z kadej stolicy Zachodu - nie przestaa by dla nas tajemnicza. Mimo dzisiejszej atwoci komunikowania si i przemieszczania po globalnej wiosce, w jak zmieni si wiat, jest wci daleka niczym obca planeta. Pooony na wskich wulkanicznych wyspach kraj o podobnym rozwoju cywilizacyjnym co Zachd, lecz odmiennej kulturze, kraj, ktrego potga nie potrzebuje fundamentu naszych systemw filozoficznych i religijnych, pozbawia nas miego poczucia wyszoci, z jakim zwyklimy pochyla si nad dzikim". Tym bardziej wic intryguje i niepokoi. Kusi, by raz na zawsze t Japoni - tak inn i tak podobn zarazem opisa i zrozumie. Poczucie zagubienia, jakie dopada nas w japoskim miecie, gdzie midzy luksusowym sklepem firmy Sony a tysicletni 267

wityni shint, ma inny wymiar ni niemono znalezienia drogowskazu w slumsach jednej z biednych poudniowoazjatyckich czy afrykaskich stolic. Cywilizowana odmienno Japonii zbyt czsto nie mieci si w naszym pojciu egzotyki. Cudzoziemiec, tpo wpatrzony w napis w kanji, prdzej czy pniej zada wic sobie pytanie, co myl, jacy s ci ludzie, ktrzy z atwoci opanowuj ponad dwa tysice dziwnych znakw, buduj wielkie, hipernowo-czesne miasta i najlepsze komputery, a nie potrafi (nie chc?) udzieli mu prostej informacji po angielsku. Jacy wic s? Dumni? Niemiali? Grzeczni? Okrutni? Pracowici? Wojowniczy? mieszni? Pozbawieni poczucia winy? Wstydliwi? Dziecinni? Wyrafinowani? Kada odpowied jest pocztkiem opowieci o Japonii widzianej oczami gaijina" i w kadej cz prawdy ginie w przekadzie, midzy sowami nieprzetumaczalnych do koca jzykw. Tak naprawd caa ta Japonia jest czystym wymysem. Nie ma ani takiego kraju, ani takich ludzi", powiedzia Oskar Wilde w 1889 roku, z du trafnoci oddajc w ten sposb istot fantazmatycznej struktury, w ramach ktrej Zachd stwarza i stwarza swoj Japoni. Od czasu, gdy pady te sowa, mino ponad sto lat, ale fascynacja trwa i nic nie wry jej koca: ksiki o yciu gejsz staj si bestsellerami, Hollywood produkuje dzielnych biaych samurajw walczcych oczywicie nie gorzej ni prawdziwi, a w zachodniej modzie po raz kolejny w tym sezonie pojawiy si motywy fal i urawi i pikne obce znaki zupenie nieprzypominajce naszych liter. Tak silne miejsce Japonii w wyobrani Zachodu sprawia, e jadc tam, dwigamy baga fantazji ciszy ni zwykle. Konfrontacja tego, co przywielimy, z rzeczywistoci jest za procesem nieprzewidywalnym, codziennie penym niespodzianek. W jego wyniku niektrzy z nas zakochuj si w Japonii, czy wrcz - jak pisze z przeksem Kerr - nawracaj si na Japoni" i reszt ycia spdzaj, ywic si tofu i wodorostami, wielbic gbi buddyzmu i mdro Wschodu. Zapisuj si na lekcje ikebany i kurs ceremonii herbacianej w przekonaniu, e w tych eleganckich tradycjach tkwi esencja japoskoci i e uda si jej nauczy za odpowiedni opat, zwaszcza jeli nauczycielk bdzie dama w kimonie. Nawrconych na Japoni" mona 268

zobaczy podczas takich tamtejszych wit jak O-bon, gdzie ubrani w przykrtkieyukaty nadgorliwie uczestnicz w ulicznych tacach ku czci nie swoich przodkw, niezgrabnie przytupujc w przyciasnych klapkach geta. Inni wracaj do domu z tym samym stereotypem Japoczykw i Japonii, ktry ze sob przywieli, i przekonaniem, e ani tego kraju, ani jego niewielkich i zabawnie, jeli ju nie denerwujco, zachowujcych si mieszkacw nie da si zrozumie, a dobry hamburger lepszy jest od najlepszego sushi. Wybierajc si na dwa lata do Tokio, oprcz notbooka firmy Toshiba, miaam wic take w bagau podrcznym kilka gotowych wyobrae na temat Japonii uksztatowanych przez kultur, w ktrej si wychowaam. Konfrontujc je z rzeczywistoci, przeszam prawdziw burz uczu, ktre nieraz w cigu jednego dnia ewoluoway od zapierajcego dech zachwytu nad czyim piknym gestem do bezsilnej wciekoci wobec biurokratycznego absurdu albo tego, co w swej ignorancji za absurd uwaaam. Uwielbiaam japosk wiosn z jej kwitncymi winiami, ktrych patki opaday nam na gowy jak ciepy nieg, i przeklinaam por deszczow, podczas ktrej wiat pokrywa si kabi, pleni, i puch z wilgoci. Podziwiaam steryln czysto Tokio i do szau doprowadzay mnie panie czyszczce wacikami do uszu szpary w pododze w wielkim, pustym budynku International Forum. Siedzc nago w publicznej ani, suchaam piknej intymnej historii mojej japoskiej przyjaciki i spdzaam nerwowe, pene wtpliwoci godziny, zastanawiajc si, czy za czyim zaproszeniem staa szczera ch goszczenia mnie, czy te byo tylko jednym z typowo japoskich przykadw grzecznoci i pojawiajc si tam, niepotrzebnie wprawi gospodarzy w zakopotanie. Nie nawrciam si na Japoni", ale po krtkiej walce ulegam jej czarowi. Daam si wcign, gbiej i gbiej. Pisanie, cowieczorne prby przyszpilenia tego, co wydarzyo si za dnia, mozolna translacja tekstu ulicy, stay si rutyn mojego japoskiego ycia. Dzie po dniu przez dwa lata te zeszyty spod poduszki" nawarstwiay si w osobisty tekst dokumentujcy dowiadczenie spotkania z inn kultur. Zachwyty i pytania skaniay mnie do szukania odpowiednich ksiek, a te pocigay za sob dalsze j zachwyty i pytania, kolejne spacery, kolejne ksiki. Tak powstaa moja Japonia", zestaw widokw z Krainy Kwitncej Wini, ktre skadaj si na Japoski wachlarz. Daj zatem do rk Czytelnika subiektywn opowie, w ktrej nie aspiruj do roli znawcy i nie stwarzam naukowej syntezy; ta praca to dzieo autorki spacerujcej po rzeczywistych i symbolicznych przestrzeniach obcej kultury. Status flaneura, spacerowicza, pozwala na luksus podania za wasnym wzrokiem, kierowania si wchem i reakcj kubkw smakowych, na swobodne kolekcjonowanie wrae. To jednak, gdzie ponios nas stopy w obcym kraju, nie jest do koca przypadkowe. Wybr kadej trasy, w jak udaje si flaneur, dyktuje jego albo jej historia oraz wczeniejsze dowiadczenia, osobiste preferencje i tysice innych rzeczy, ktre ka spacerowiczowi skrci wanie w t, a nie inn uliczk, zatrzyma si duej przy tym wanie konkretnym widoku. Nie inaczej byo w przypadku autorki tej ksiki. Japoski wachlarz skada si z kilku od dawna fascynujcych mnie tematw, ktre w Japonii - pewnie po raz pierwszy a tak - sploty si ze sob w jedn cao wielkiej emocjonalnej i intelektualnej przygody. Pierwszym elementem tej caoci jest miasto; pulsujcy yciem organizm stworzony przez

czowieka, wspaniay w swoim poczeniu pikna i ohydy, nadziei i okruciestwa, zawsze peen tajemnic, kuszcy, by pozwoli mu si wcign w labirynt ulic, barw i sklepw. Nale do osb, dla ktrych miasto stanowi naturalne rodowisko i ktrych ekscytuje wszystko, co ma ono do zaoferowania: frenetyczna aktywno, tum, haas, cige bycie wrd ludzi przy jednoczesnym poczuciu anonimowoci, powtarzalne elementy w miejskim pejzau i jego wyjtkowo domagajca si odkrycia i nazwania. I tu miaam szczcie. Tokio jest bowiem jednym z najwspanialszych miast wiata; w porwnaniu z japosk megapolis stolice Zachodu wydaj si przewidywalne, nieskomplikowane i mae. To miasto o szalonej topografii, rozlewajce si w betonowy ocean, zamieszkiwany przez miliony stoczonych ludzi, jest wyzwaniem, ktre wymaga od spacerowicza cierpliwoci, bowiem niewinny spacer moe atwo zmieni si w szko emocjonalnego przetrwania. Bycie obcym jest dla 270 przedstawicieli naszej kultury najbardziej naturalnym i akceptowalnym modus vivendi, jakie oferuje Tokio. Tu nie uda nam si zmiesza z tumem, w ktrym oczy jak czarne krople, ukony, hieratyczne pozy, teatralne gesty s do blu inne. Dojmujce poczucie wasnej cielesnej odmiennoci w tokijskim morzu cia obcych, poruszajcych si wedug nieznanych nam zasad, sprawia, e fascynacja miastem nieuchronnie staje si fascynacj innoci. Mam tu na myli inno, ktra prowokuje do stawiania pyta o moliwo poznania drugiego czowieka i siebie samego, innej kultury i swojej wasnej, o granice ja i to, co rozciga si poza nimi. Fundament innoci stanowi za podstawowe rozrnienie, jakiego dokonujemy w kadej kulturze: midzy kobiet a mczyzn, tym, co kobiece, i tym, co mskie. Oto ja wrzucona w rodek miasta takiego jak Tokio; mijaj mnie ludzie i kada z tych osb jest jego czci: ta pikna moda kobieta z bukietem chryzantem, ten mczyzna odprowadzajcy j wzrokiem. Jeli podymy ich ladem, poznamy dwa rne miasta, niekiedy zupenie oddzielne, nawet wrogie, czasem za krzyujce si, przenikajce, pulsujce wsplnym oddechem. Kada kultura i kade miasto ma kobiece i mskie przestrzenie, a wiadomo tego pozwala stworzy jedn z moliwych topografii, ktre zawsze wydaway mi si najbardziej interesujce. Miejsca kobiet. Miejsca mczyzn. Miejsca spotka. Miejsca transgresji. Kostiumy i przebieranki. Niespodziewane zamiany rl. Gdzie te przestrzenie kobiecoci i mskoci s w Tokio oczywiste, a gdzie nakadaj si na siebie i gmatwaj? Gdzie w kraju takim jak Japonia ja - kobieta i cudzoziemka - jestem obca, a gdzie mog poczu si u siebie"? Czy siedzca naprzeciw mnie kobieta w kimonie, ktra wychowaa si na takich samych lekturach co ja, jest bardziej podobna" czy jednak - inna" ? Jak mog si tego dowiedzie? To ostatnie pytanie otwiera drog kolejnej z fascynacji, ktre day ycie tej ksice. Jej imi brzmi jzyk". Jadc do Tokio, znaam tylko kilka sw po japosku; zbyt mao nawet, by zapyta o drog, a ju na pewno, by zrozumie odpowied. Najpierw zauroczyo mnie pikno znakw, ich zupenie nieczytelne ksztaty. Pniej moliwo wyraenia si za pomoc zupenie innego systemu jzykowego, gdzie podmiot nie 271 przypomina w niczym nadtego zachodniego ja", a kobieta mwi ja" inaczej ni mczyzna, wydaa mi si na tyle fascynujca, e zaczam si uczy japoskiego. Ale przecie porozumiewanie si to nie tylko mowa; to take jzyk ciaa,

powtarzalna ulotno gestu doni, drgnienie powieki, grymas twarzy, chrzknicia zakopotania i syki niezadowolenia, ocean podobiestw i rnic, ktrego dowiadcza si yjc na co dzie wrd innych. Dla przykadu: Japoczyk mwic ja" wskazuje na nos, my - na klatk piersiow. O jakim ja" mwi zatem Japonka? O jakim Japoczyk? Ktre z tych w nosie usytuowanych japoskich ja" blisze jest mojemu? To nalece do sekretarki Chizuko? To, na ktre wskazuje Satoru, rozmawiajc ze mn bezbdn angielszczyzn? Pragnienie porozumienia z Innym prowadzi do ostatniej z wachlarza fascynacji, ktrych krzyujcym si tropem podaam, piszc t ksik. Mam tu na myli swoj osobist skonno do zmysowego odczuwania miast, ktre zostaj w mojej pamici nie za spraw przygd", w jakich uczestniczyam, czy pilnie zwiedzanych zabytkw, ale dziki jakiej wybijajcej si - cho oczywicie skrajnie subiektywnej - jakoci akustycznej, wizualnej, zapachowej. Gdy po dwch latach wyjechaam z Tokio i zaczynaam je wspomina, pierwszym zmysem, jaki da o sobie zna, by smak. Wspomnienie bachanaliw w imperium smaku" przyszo mi na myl, dopiero potem pocigajc za sob obrazy. Jedzenie, uczty, celebracje obcych smakw na jzyku: przy domowym stole, za barem kaiten zushi, na matach tatami tradycyjnej restauracji, na trawie pod winiami kwitncymi szaleczo na cmentarzu Aoyama. Jedzenie, tak wane w japoskiej kulturze, stao si dla moich przyszych przyjaci pierwszym pretekstem, by si do mnie zbliy i oswoi si z moj hybrydyczn blond obecnoci w ich wiecie. Przyjd, naucz ci robi sashimi", zaprosia mnie wkrtce jedna kobieta, a inna wystpia z propozycj wsplnego przyrzdzenia sukiyaki i tak, od kuchni, zaczy si moje japoskie przyjanie. Zanim dowiedziaam si, e Naomi jest fank kobiecego teatru Takarazuka, a Michiko bya masaystk" w Krainie Myda, zanim raz czy drugi zabray mnie do onsenu, poznaam dziki nim par nowych smakw, ktre na zawsze poczyy si dla mnie ze 272 sowem Japonia". Kawaek surowej ryby z ciaem lekko jeszcze drgajcym niedawnym yciem moe by rwnie dobr magdalenk. Gdy otwieram Japoski wachlarz, zapach morza, wieo tuczonego sezamu i soi pozwala mi wrci na chwil do kraju - czy jednak krainy" - za ktr, piszc te sowa, tskni.

Ksiki, ktre warto przeczyta Po angielsku: Michael Ashenazi, Jeanne Jacob The Essence ofJapanese Cuisine, University of Pennsylwania Press 2000. Ann Allison Nightwork. Sexuality, Pleasure, and Corporate Masculinity in a Tokyo Hostess Club, University of Chicago Press 1994. -PermittedandProhibitedDesires. Mothers, Comics, and Censorship in Japan, University of California Press 2000. Mary Brinton Women and the Economic Miracle: Gender and Work in Postwar Japan, University of California Press 1993.

Nicholas Bornoff Pink Samurai. An Erotic Exploration ofJapanese Society, Harper Collins 1994. an Buruma A Japanese Mirror. Heroes and Yillains in Japanese Culture, Phoenix 1984. -BehindtheMask:OnSexualDemons, Sacred Mothers, Transvestites, and Other Japanese Cultural Heroes, Meridian 1985. Scott Clark Japan, a Viewfrom the Bath, University of Hawai'i Press 1994. Roman Cybriwsky Tokyo, John Wiley & Sons 1998. Takeo Doi The Anatomy of Dependence, prze. John Bester, Kodansha International 1981. Helen Hardcare Marketing the Menacing Fetus in Japan, University of California Press 1997. H. D. Harootunian Things Seen and Unseen, University of Chicago Press 1988. Joy Hendry Wraping Culture. Politness, Presentation, and Power in Japan and Other Societies, Oxford University Press 1995. Jinai Hidenobu Tokyo. A Spatial Anthropology, prze. Kimiko Nishimura, University of California Press 1995. Mariyn Ivy Discourses ofthe Yanishing. Modernity Phantasm Japan, University of Chicago Press, Chicago 1995. Sharon Kinsella Adult Manga, Curzon 2000. ???? Kerr Dogs a Demons. Talesfrom Dark Side ofJapan, Hill and Wang 2001. Masao Miyoshi, H. D. Harootunian Postmodernism inJapan, Duke University Press 1989. Takie Sugiyama Lebra Japanese Patterns ofBehavior, University of Hawaii Press 1976. -Japanese Women: Constraint and Fulfillment, Univer sity of Hawaii Press, Honolulu 1985. Patrick Macias (introduction) Japan Edge. The Insiders's Guide to Japanese Pop Subculture, Cadence Books 1999. P D. Martinez, (ed.) The Worlds of Japanese Popular Culture, Cambridge University Press 1998. Masao Miyoshi, H. D. Harootunian (ed.) Postmodernism and Japan, Duke University Press, Durham 1989. Kyoko Mori PoliteLies. OnBeinga Woman Caught Between Cultures, Fawcett Books 1997. Richard Powers, Hidetoshi Kato (ed.) Handbook of Japanese Popular Culture, Greenwood Press 1989. T. R. Reid Confucius Lives Next Door, Random House 1999. Donal Richie The Image Factory: Fads & Fashion in Japan, Reaktion Books 2003. Jennifer Robertson Takarazuka. Sexual Politics and Popular Culture in Modern Japan, Univeristy of California Press 1998. Yuriko Saito The Japanese Appreciation of Natur:, w: Katleen M. Higgins, Robert C. Solomon (ed.)Aesthetics in Perspective, Harcourt Brace & Company 1996.

Lise Skov, Brian Moeran (ed.) Women, Media and Consumption in Japan, University of Hawaii Press 1995. Schodt Frederick Mangal Mangal The World of Japanese Comics, Kodansha 1985. Sharon Sievers Flowers in Salt: The Beginnings of Feminist Consciousness in Modern Japan, Stanford University Press 1983. Joseph J. Tobin Re-made in Japan. Every Day Life nd Consumer Taste in a Changing Society, Yale University Press 1992. 276 Merry White The Materia Child: Corning of Age in Japan and America, Free Pressl993. - Challenging Tradition: Women in Japan, Japan Society Press 1991. Comparing Cultures: Readings on Contemporary Japan for American Writers, Bedford Books of St. Martin's Press 1995. Brian J. McVeigh Wearing Ideology. State, Schooling and SelfPresentation in Japan, Berg 2000. John Whittier Treat (ed.) Contemporary Japan and Popular Culture, Routledge 1996. Kikue Yamakawa Women of the Mito Domain. Recollection of Samurai Family Life, przekad. Katie Wildman Nakai, Stanford University Press 2001. ...i po polsku: Roland Barthes Imperium znaku, prze. Adam Dziadek, Wydawnictwo KR, Warszawa 1999. Ruth Benedict Chryzantema i miecz, prze. Ewa Klekot, PIW, Warszawa 1999. Nicolas Bouvier Kronika japoska, prze. Krystyna Sawiska, Noir sur Blanc 2001. Janina Rubach-Kuczewska ycie po japosku, Iskry, Warszawa 1985. Timon Screech Erotyczne obrazy japoskie 1700-1820, prze. Beata Romanowicz, Wioletta Laskowska, Joanna Wolska-Lenarczyk, Universitas, Krakw 2002. Jolanta Tubielewicz Kultura Japonii. Sownik, Wyd. Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1996. -Japonia zmienna czy niezmienna?, Trio, Warszawa 1998. Krystyna Wilkoszewska (red.) Estetyka japoska, Universitas, Krakw 2003.

Uwagi jzykowe Wszystkie imiona i nazwiska japoskie podane s tu wedug kolejnoci przyjtej przez Japoczykw (nazwisko poprzedza imi). Przestrzegam przyjtej w naszym jzyku zasady odmieniania tych zagranicznych nazwisk i imion, ktre kocz si na -a, -i oraz -n, np. Shinada - Shinady, oraz nazw zakoczonych na -a, np. Ginza - Ginzy. Siowa japoskie zadomowione w naszym jzyku podaj w spolszczonej pisowni, np. paczinko, a od slowagaijin (obcy, cudzoziemiec) tworz spolszczone

formy np. gaijinka", gaijini". Inne japoskie sowa zapisuj zgodnie z transkrypcj midzynarodow. Wikszo spgosek i samogosek, ktre wystpuj te w wersji wyduonej (, u... itd.), wymawia si tak samo jak w jzyku polskim. Wyjtki to - eh = (Hachiko = Haciko); -j = d (gaijin = gaidzin); sh = (Shinjuku = Sindziuku); - ts = ? (tsunami = cunami); z = dz (zen = dzen); w = (watashi = atasi); -y = j (Yume = Jurne).

wu *

?.

Spis treci 271 sw od autorki......................................9 I. Podr do Domu Soca...............................11 II. Tokio jest jak Mars...................................23 III. Ssiedztwo.........................................77 IV. Imperium smaku...................................117 V. KawaW.W Lolitki z imperium zmysw...............___145 VI. Takarazuka: Ona jest takim piknym mczyzn!"......167 VII. Wodny wiat kobiet................................185 VIII. W dungli jzyka.................................235 Posowie: Midzy sowami..............................267 Ksiki, ktre warto przeczyta..........................275