POLSKI ZWIZEK UCZNICZY

UCZNICTWO
TEORIA l PRAKTYKA SZKOLENIA

Warszawa 2002

Materiay szkoleniowe PZ Ryciny Przemysaw Turczyk

Poradnik zredagowa i przygotowa do druku zesp ds. wyszkolenia Polskiego Zwizku uczniczego

Sfinansowano ze rodkw Ministerstwa Edukacji Narodowej i Sportu

Wykorzystano, za zgod autorw materiay z ksiki lnstructor's manual" (third edition).

Spis treci
1. Krtka historia ucznictwa.............................................................................. 4 2. Dobr sprztu uczniczego.............................................................................. 7 2.1. Sprzt indywidualny..................................................................................... 8 2.2. Sprzt do szkolenia grupowego.................................................................. 15 3. Zasady bezpieczestwa w ucznictwie .......................................................... 23 4. Zakadanie ciciwy..........................................................................................29 5. Szkolenie ucznikw .......................................................................................35 5.1. Pierwsze lekcje ucznictwa ..........................................................................35 5.2. Celowanie ....................................................................................................50 5.3. redni etap szkolenia .................................................................................. 53 6. Korygowanie bdw w ucznictwie.............................................................. 59 7. Konserwacja i przechowywanie sprztu......................................................... 68 7.1. Konserwacja sprztu.................................................................................... 68 7.2. Przechowywanie sprztu ............................................................................ 80 8. Regulacja uku ................................................................................................81 9. Praca trenerska................................................................................................ 91 10. Organizacja zawodw ................................................................................. 94 11. Pokazy i wykady ........................................................................................ 97

1. Krtka historia ucznictwa

Wielu badaczy dziejw ludzkoci sdzi, e historia uku siga w przeszo do ery paleozoicznej (epoka kamienia upanego), tj, okresu, ktry zakoczy si okoo roku 8000 p.n.e. Jest to potwierdzone wizerunkami ucznikw odkrytymi w jaskiniach hiszpaskich, datowanymi na okres grnego paieozoiku. Groty strza odupane z kamienia stanowiy tu dowd, na ktrym archeologowie oparli swoje teorie. lady ucznictwa staroytnego byy znajdowane na caym wiecie, take w Australii, mimo i wczeniej uwaano, e uk nie by tam uywany. uk by prawdopodobnie wynaleziony przez przypadek, lecz walczy o donioso z odkryciem ognia i wynalazkiem koa w rozwoju kulturowym czowieka, od kiedy sta si jednym z pierwszych usiowa czowieka, aby zmagazynowa energi - uk jest napinany i przy zwalnianiu energia nacignitego uku jest przekazywana strzale, ktra zostaje wyrzucona do przodu. Pomidzy ludami staroytnymi Egipcjanie byli pierwszymi wietnymi ucznikami, wykorzystujcymi uk jako sw gwn bro podczas zmaga wojennych. Ich uki byy nieco krtsze ni wzrost czowieka, a dugo strzay wahaa si od 61 do 81 cm. Pomimo e groty krzemienne nie naleay do rzadkoci, najczciej uywanym materiaem by brz. W tym czasie rwnie Izraelici uywali ukw wykonywanych z trzciny, drewna, rogu - zarwno na wojnie, jak i na polowaniu. Ten okres historii uku na Bliskim Wschodzie pokrywa si z czasem pisania Biblii, ktra zawiera liczne odniesienia na jego temat. Wiele innych grup miao rwnie wkad w ucznictwo w tamtych czasach. Narodem ucznikw byli Asyryjczycy, w przeciwiestwie do Grekw, ktrzy w swoich armiach mieli Kreteskich ucznikw. Rzymianie, podobnie jak Grecy, nie byli zbyt dobrze obeznani z ucznictwem, lecz jako ucznikw werbowali do swoich legionw rwnie Kreteczykw, a ponadto Azjatw. Ich stosunek do ucznictwa zmieni si, kiedy zosta zburzony stary system legionw. Od 378 r. n.e. armie imperium liczyy wielu ucznikw konnych. Attyla, krl Hunw i Dyngis Chan. Attyla, Bicz Boski", grasowa ze swoim oddziaem wojownikw Chinach i we wschodniej czci imperium rzymskiego, dochodzc a do Dunaju i Renu. Hunowie byli ludem koczowniczym, strzelajcym konno, dugo nieli zniszczenie i byli niepokonani, a dopiero legiony rzymskie ostatecznie pogromiy Attyt pod Chalonssur-Marne we Francji w 451 r. n.e. Z kolei Dyngis Chan (1162-1227) by wodzem grupy maych plemion mongolskich i w szczytowym okresie swoich podbojw zajmowa tereny Chin, Indii, Iranu i Rosji- Podobnie jak Attyla wiele sukcesw zawdzicza wietnej strategii wojskowej i szybkiemu ogniowi wielkiej liczby strza wystrzeliwanych przez tucznikw z grzbietw koskich.

ucznictwo w redniowieczu
Wielu historykw uwaa, e dugi uk przyby do Anglii wraz Wilhelmem Zdobywc, ksiciem Normandii, ktry przepyn kana La Manche i zaatakowa poudniowe wybrzee wyspy. Krl Anglii Harold zosta zabity przez normask strza i wtedy Anglicy docenili warto uku jako narzdzia walki.

Wojna stuletnia (1337-1453) trwaa przez okres rzdw piciu krlw francuskich i angielskich. uk podczas niej sta si znaczcym rodkiem bojowym. Angielscy ucznicy i piechota wygraa trzy wielkie bitwy podczas tego okresu. Pierwszym i najwikszym zwycistwem bya bitwa pod Grecy w 1346 r. W tej bitwie pierwsze szeregi armii francuskiej skaday si z olbrzymich kusznikw genueskich skierowanych do walki z angielskimi ucznikami. W zwizku z kilkoma burzami i zwikszon wilgotnoci powietrza Genueczycy ponieli klsk, poniewa ich ciciwy nie byy zabezpieczone przed wod. Ciciwy Anglikw byy zabezpieczone od deszczu i burza nie miaa wpywu na ich efektywno. Bitwa pod Poitiers w 1356 r. bya drug wan bitw wygran przez Anglikw, w ktrej tucznictwo odegrao znaczn rol. Pod dowdztwem ksicia Walii niecae 10000 ludzi rozgromio okoo 60000 onierzy francuskich. Nastpnie w 1415 roku - po kilku latach wzgldnego pokoju krl Anglii Henryk V wznowi walki i zosta triumfatorem w bitwie pod Agincourt. Tam Anglicy usadowili si na wzgrzu i zabezpieczyli si przed atakiem kawalerii wbijajc przed sob w ziemi dugie pale. Francuzi maszerowali prosto w deszcz angielskich strza. W wietle tych trzech znacznych bitew, ironi historii jest fakt, e Anglicy przegrali wojn. Po przeciwnej stronie kontynentu europejskiego Turcy i Persowie wnieli znaczcy wkad w histori uku tego okresu. Uywane przez nich uki byy bardzo spryst konstrukcj wykonan z rogu, cigna, drewna oraz kleju. uk ten, gdy nie by napity, wygina si do tyu w ksztacie litery C. Przy strzelaniu z nich Turcy uywali niezwykej metody: ciciwa bya owijana za pomoc piercienia wok kciuka, co wymagao umieszczenia strzay raczej po prawej stronie uku ni po lewej - podobnie jak mona dostrzec w nowoczesnym ucznictwie. Ci ucznicy nacigali ciciw w poblie ucha i czsto do tylnej czci rki trzymajcej uk bya przymocowywana prowadnica, zatem mona byo uywa krtszych i lejszych strza przy duszym nacigu. Z pocztkiem XIV wieku wesza do uycia bro palna i od tego momentu zacz si schyek uku jako ora, jednoczenie kusza prawie cakowicie zastpia zwyky uk jako rodek bojowy. Wielkim admiratorem ucznictwa by krl Anglii Henryk VIII. W dokumencie monarchy Przywileje Krla Henryka VIII dotyczce ucznictwa powoane zostay druyny ucznicze zorganizowane po czci dla uprawiania ucznictwa jako sportu. Pierwsz z nich byo Bractwo w. Jerzego. Pniejsza grupa, znana jako Stowarzyszenie ucznikw Finsbury, powstaa w 1652 r. Zorganizowaa ona w 1583 r. pierwsze zawody ucznicze. W roku 1781 sir Ashton Lever zaoy Krlewskie Towarzystwo Mionikw ucznictwa - od tego momentu datuje si narodziny ucznictwa sportowego w dzisiejszej jego postaci.

ucznictwo w Polsce
ucznictwo w Polsce ma ogromn tradycj i siga lat midzywojennych. Pionierami tworzcymi podwaliny organizacyjne dla rozwoju ucznictwa w Polsce byli dwaj czonkowie Zwizku Strzeleckiego: kpt. dypl. Mieczysaw Fularski oraz por. Apoloniusz Zarychta, ktrzy przez duszy czas przebywali wrd plemion indiaskich w Ameryce Poudniowej i tam zdobyli umiejtno strzelania z uku. Po powrocie z Paragwaju w 1923 r. Zwizek Strzelecki wyda ksik uk i ucznictwo" bdc pierwszym podrcznikiem ucznictwa. Ju w 1926 r. powoano do dziaalnoci Komisj Organizacyjn Polskiego Zwizku Klubw uczniczych, ktra miaa na celu przygotowanie ram organizacyjnych do utworzenia nowej dyscypliny sportowej w Polsce, legalizacje statutu oraz rozwinicie akcji propagandowej na terenie szk i stowarzysze sportowych. Dziaalno Komisji zaowocowaa powoaniem do ycia Polskiego Zwizku uczniczego w 1927 r. Pierwszym Prezesem Zwizku wybrano Wadysawa Giyckiego. Szeroko zakrojona dziaalno organizacyjna znalaza wkrtce odzwierciedlenie na niwie sportowej: z inicjatywy kpt. Dypl. M.Fularskiegow1931 r. we Lwowie odby si Midzynarodowy 5

Kongres uczniczy z udziaem przedstawicieli Czech, Estonii, Francji, Peru, Polski, Rumunii, USA, Szwecji, Wgier, Woch, Szwajcarii podczas ktrego powoano do dziaalnoci Midzynarodow Federacj ucznicz (FITA), kpt. M. Fularski zosta pierwszym Prezesem nowo powstaej Federacji. Podczas rozgrywanych we Lwowie l uczniczych Mistrzostw wiata w ucznictwie tytu Mistrza wiata zdoby Micha Sawicki, W konkurencji kobiet Janina Kurkowska Spychajowa signa po tytu najlepszej uczniczki globu piciokrotnie: 1933, 1934, 1936, 1939, 1947. W konkurencji zespoowej kobiety piciokrotnie staway na najwyszym stopniu podium: 1933, 1934, 1936, 1938, 1939. Natomiast mczyni dwukrotnie; 1932, 1937. Jako dyscyplina olimpijska ucznictwo zadebiutowao w 1900 r. w Paryu, niestety ju w 1920 r. podczas Igrzysk Olimpijskich w Antwerpii ucznictwo byo dyscyplin ponadprogramow. Po wielu staraniach dziaaczy Midzynarodowy Komitet Olimpijski przywrci ucznictwo do programu 10 w 1957 r., jednak dopiero podczas XX 10 w Monachium odbyty si zawody ucznicze z udziaem reprezentacji Polski: Maria Mczyska, Irena Szydowska, Jadwiga Wilejto, Tomasz Leaski. Na tej imprezie Irena Szydowska zdobya srebrny medal podtrzymujc tradycje medalowe. Podczas nastpnych Igrzysk Olimpijskich w 1976 r. w Montrealu w czoowej semce znalaza si Jadwiga Wilejto, podczas IO w 1980 r. w Moskwie Maria Szeliga uplasowaa si na 6 miejscu potwierdzajc przynaleno Polski do cisej czowki wiatowej w ucznictwie. Ostatnie lata to przede wszystkim brzowy medal druyny kobiecej: Joanny Nowickiej, Katarzyny Klaty, Iwony Dzicio podczas XXVI Igrzysk Olimpijskich w Atlancie w 1996 r. W 1998 r. mski zesp w skadzie: Arkadiusz Ponikowski, Pawe Szymczak oraz Grzegorz Targoski zdobywa srebrny medal na XVI Mistrzostwach Europy we Francji. Koniec lat dziewidziesitych to take brzowy medal Agaty Bulwy podczas V Halowych Mistrzostw wiata na Kubie w 1999 r., zoty medal w druynie kobiecej podczas VI Halowych Mistrzostw Europy w Spal: Agata Bulwa, Barbara Wgrzynowska, Anna cka. W 2001 r. Halow Wicemistrzyni wiata zostaje Agata Bulwa , ktra zdobywa srebrny medal podczas VI Halowych Mistrzostw wiata we Florencji. W tym samym roku reprezentacja Polski juniorw zdobywa 4 medale zespoowo na ME Juniorw w Chorwacji, (zoto druyny juniorw/ek modszych, srebrne medale druyny juniorskie). Natomiast rok jubileuszu 75 lecia Polskiego Zwizku uczniczego zosta uczczony przez druyn kobiet: Iwon Marcinkiewicz (Dzicio), Justyn Mopsinek, Wiolet Myszor, Barbar Wgrzynowsk zdobyciem srebrnego medalu w zespole na XVIII ME w Finlandii na tej samej imprezie Justyna Mospinek zdobywa indywidualnie brzowy medal. Dopenieniem sukcesu okazaa si start reprezentacji juniorw na Mistrzostwach wiata Juniorw w Nymburku, gdzie Karina Lipiarska zostaa Indywidualna Mistrzyni wiata Juniorek Modszych , brzowy medal w tej samej kategorii wywalczya Izabela Skopek.

2. Dobr sprztu uczniczego

Pierwsza cz tego rozdziau traktuje o sprzcie odpowiednim dla indywidualnego ucznika, podczas gdy drugi mwi o sprzcie do szkolenia zbiorowego. Podstawowym czynnikiem w momencie nabywania sprztu jest wielko funduszy, jakie mona przeznaczy na ten cel. Wydawaj pienidze ostronie i kiedy naley dokona wyboru, kupuj strzay moliwie najlepsze gatunkowo, lecz zostaw wystarczajc ilo pienidzy na odpowiedni uk i akcesoria. Przed nabyciem sprztu konieczne jest zapoznanie si z nazewnictwem dotyczcym sprztu uczniczego.

2.1- Sprzt indywidualny

uk
uk powinien by pierwszym zakupionym elementem wyposaenia, poniewa wybr strza zaley gwnie od jego twardoci. Powinien by laminowany, prosto strzelajcy i powinien mie pracujce kocwki ramion. Jeli nowy uk tego typu jest zbyt drogi, poszukaj dobrego uywanego.

S dwa gwne typy ukw do strzelania do celu lub mylistwa - uk jednoczciowy lub skadany. uk skadany jest popularniejszy ze wzgldu na wygod przechowywania i przenoszenia. uki skadane s rwnie korzystniejsze dla pocztkujcych, mog oni bowiem mocniej go napina. Ramiona tego uku mona naby oddzielnie, zamiast kupowania kompletnego nowego. Jednoczenie ucznik, ktry zajmuje si mylistwem i strzelaniem do celu, moe uywa tego samego majdanu do dwch kompletw ramion, zamiast dwch ukw, ktre maj rn si nacignicia wymagan przez te dwie dyscypliny (przy zakupie uku skadanego upewnij si, e ramiona nie mog si porusza na boki wzgldem punktu zamocowania ramienia i majdanu). uk compound umoliwia ucznikowi pene nacignicie przy uyciu mniejszej siy. Bloczki i linki daj moliwo zmagazynowania wikszej iloci energii w ramionach w porwnaniu ze zwykym ukiem. Nie moe on by jednak uywany na igrzyskach olimpijskich, podczas zawodw uki te klasyfikowane s oddzielnie.

Przy zakupie nowego uku musz by wzite pod uwag dwa czynniki: 1) sia nacigu - dla wikszoci pocztkujcych wystarcza 6,8 do 11,4 kilogramw. Pozwala to uczniowi skoncentrowa si na nauce prawidowej postawy strzeleckiej. Przed zakupem wyprbuj uki o rnej sile nacigu w zakresie sportu uczniczego i wybierz ten, ktry moe by trzymany w rku strzelca bez zbytniego wysiku. uk do mylistwa powinien mie co najmniej 18,2 kg siy nacigu, rzadko wymaga si osignicia 25 kg; 2) dugo- ze wzgldu na trwao nie zaleca si ukw krtszych ni 147 cm. Odpowiednia dugo uku czciowo zaley od dugoci nacigu. ucznik, ktry naciga mniej, osignie optymalne wyniki z krtszym ukiem. Podobnie osoba osigajca duszy nacig, lepiej bdzie strzelaa z duszego uku. Oto zalecane dugoci ukw: 152-162 60-64" dla osb nacigajcych 61 i mniej cm 24" i mniej; 165-168 65-66" dla osb nacigajcych 63,5-66 cm 25-26"; 170-173 67-68" dla osb nacigajcych 68,6-71 cm 27-28"; 175-178 69-70" dla osb nacigajcych 73,7 i wicej cm 29" i wicej.

Pamitaj! Parametry ukw s wyznaczane przy standardowym nacigu 71 cm (28"), a zatem na kade 2,5 cm; (1") rnicy w dugoci nacigu naley doda lub odj 0,9 kg (2 LBS*), np. ucznik strzelajcy strza o dugoci 68,5 cm (27") do napicia wykorzysta si okoo 12,6 kg (28 LBS), uywajc uku o sile napicia 13,5 kg (30 LBS) i odwrotnie. ucznik napinajcy strza 73,5 cm (29") wykorzysta 14,4 kg (32 LBS), korzystajc z tego samego uku.

Ciciwa
Pocztkujcy ucznicy powinni uywa ciciw wykonanych z dakronu ze rodkow owijk zrobion z wkienkowej osony nylonowej. Niektre ciciwy posiadaj obwj zrobiony z jednowknowego nylonu, ale ten typ osnowy moe powodowa otarcie palcw oraz inne trudnoci techniczne i generalnie pojedyncze wkno nie jest zalecane dla pocztkujcych ucznikw. Ciciwy s dostpne w duej liczbie kolorw. Wyprbuj je kilka razy i wybierz t, ktra jest najlepiej widoczna. Liczba nitek w ciciwie powinna wynosi: 8 dla ukw do 20 LBS, 10 dla ukw midzy 20 a 35 LBS, 12 dla ukw midzy 35 a 45 LBS, 14 dla ukw midzy 45 a 55 LBS. Dugo ciciwy determinuje jej wysoko, czyli odlego pomidzy zagbieniem rkojeci uku a ciciw mierzon pod ktem 90 do ciciwy. Dla ukw prostych najkorzystniejsza wysoko ciciwy wynosi zwykle od 15 do 20 cm. uki pwygite, typ oglnie uywany w klasach szkolenia wstpnego - generalnie potrzebuj okoo 20 cm wysokoci ciciwy. Jeeli ucznik strzela z uku posiadajcego pracujce wygicia, powinien dostosowa zakres wysokoci ciciwy do zalece producenta. W celu uzyskania prawidowej wysokoci ciciwa powinna by 10 do 11,4 cm krtsza od uku (mierzc wzdu przedniej strony od kocwki do kocwki). Na rynku mona naby nierozcigalne wkna na ciciwy. Ciciwy wykonane z tych wkien s uywane przez ucznikw rednio zaawansowanych i zawodowcw. Ze wzgldu na charakterystyk tych wkien informacje dotyczce selekcji ciciw dakronowych nie daj si tu zastosowa bezporednio, lecz mog by uyte jako oglne zasady. Ciciwy wykonane z wkien nierozcigalnych powinny by mniej wicej 4 cm dusze od ciciwy dakronowej przeznaczonej do tego samego uku. Ta sama sia nacigu uku moe wymaga wikszej liczby nitek, np. 14-18 nitek z takiego wkna zwykle dobrze pracuje na uku wymagajcym 10-nitkowej ciciwy dakronowej, a 16-20 przy ukach - 12-nitkowej dakronowej.

Podstawowe akcesoria ucznicze

Istnieje wiele przedmiotw wspdziaajcych 2 ukiem, ktre odpowiednio uyte mog pomc w podwyszeniu wynikw punktowych. Niektre z nich s niezbdne, inne natomiast mog by uwaane za opcjonalne lub niekonieczne dla pocztkujcego, jeeli nie sta go na ich zakup. Podprka strzay, czyli podstawka - moe by ju zainstalowana na uku. Jeli nabycie jej jest konieczne, pomyl o przylepnych podprkach dla strza, podstawkach, poniewa s one atwe do zainstalowania i wymiany (patrz rozdzia 7, Konserwacja i przechowywanie sprztu, tam znajdziesz instrukcje jak zamocowa podstawk dla strzay na uku). Podprka powinna mie pewien rodzaj docisku, jeeli nie ma, naley go koniecznie doda. Celownik - na rynku istnieje wiele typw celownikw, wybr zaley od upodoba i budetu ucznika. Dla pocztkujcego wystarczajcy moe by pasek tamy izolacyjnej lub plaster przylepca naklejony na przedni cz uku wraz z prost szpilk o duej gwce traktowanej jako muszka celownika (uwaaj - tama samoprzylepna moe uszkodzi wykoczenie uku, jeli pozostanie na nim duszy czas). Jeeli ucznik postanowi kupi celownik, powinien si upewni, czy w jego blo-

10

ku znajduje si spryna zapobiegajca zsuwaniu celownika w d prowadnicy, kiedy mechanizm blokujcy jest zwolniony dla regulacji. Poziomica - uywana do sprawdzenia czy uk jest trzymany pionowo nie jest konieczna, poza tym nie wolno jej uywa na duych zawodach. Ustalacze nasadki (siodeka) - czsto stosuje si tu wkno dentystyczne. Ustalacze metalowe s trwae i atwiejsze w uyciu, ale drosze. S one nasuwane na ciciw i zaciskane na miejscu za pomoc specjalnych kleszczy. ucznik korzystajcy z ciciwy z metalowymi ustalaczami musi uywa ochraniaczy palcw. Wkno dentystyczne jest dobre na ciciwach z owijk jednowknow, podczas gdy sia utrzymujca na miejscu ustalacze metalowe moe spowodowa, e pojedyncze wkno przetnie nitki ciciwy. Punkt docisku - jest uywany po to, by osign optymalny lot strzay. Moe by ciliwy lub amortyzujcy (patrz rozdzia 8 -Regulacja uku). Jeli wybrae button ciliwy, upewnij si, czy pracuje pynnie. Stabilizatory - niezbdne przy strzelaniu do celu ze wzgldu na korzyci, jakie daj redukujc efekt momentu obrotowego. Lepsze uki s wyposaone w stabilizatory, wic jeli ucznik chce z nich korzysta, powinien naby uk tego typu. Szczerbinka - nie jest niezbdna, chocia pomaga odpowiednio ustawi ciciw. Poza tym szczerbinka nie moe by uywana na duych zawodach. Jeli ucznik zdecydowa si z niej korzysta, szczerbinka w postaci otworu umoliwi wikszy zakres regulacji celownika.

Strzay
Na rynku s dostpne cztery typy strza: drewniane, z wkna szklanego, wglowego oraz z aluminium. Kada ma swoj wasn charakterystyk i bdzie si inaczej zachowywa na tym samym uku. Przy zakupie strza trzeba wzi pod uwag rozmiar strzay i dugo nacigu. Dugo nacigu ucznika determinuje najkorzystniejszy rozmiar korpusu strzay, podczas gdy dugo strzay zmieni sposb zachowania jakiego konkretnego rozmiaru korpusu. Innymi sowy - strzaa o jeden cal (2,5 cm) krtsza lub dusza zmieni zachowanie na tyle, e moe nie polecie waciwie z posiadanego uku. W prosty sposb mona ustali dugo nacigu nacigajc strza z podziak calow. Dla pocztkujcego naley wybra dugo, ktra siga 1 cala (2,5 cm) za ty uku (patrz rozdzia 5.1. Pierwsze lekcje ucznictwa, lekcja II). Kiedy dugo jest ju ustalona, wybierz rozmiar strzay, ktry jest odpowiedni do siy uku przy nacigu, zgodnie z tabel dla konkretnego typu strzay podan przez producenta. Jeli to moliwe, wyprbuj strzay zanim je kupisz. Wiele klubw posiada kolekcj strza rnej dugoci i rozmiarw. Jeeli nie ma takowej, kup najpierw dwie i wyprbuj je, zanim kupisz cae dwanacie.

11

12

Strzay drewniane - s najtasze, lecz nawet przy prawidowym uytkowaniu mog si wypacza, szczeglnie przy wikszej wilgotnoci. Strzay z wkna szklanego - to dobry wybr dla pocztkujcych. Nie s jednak pozbawione wad - wprawdzie nie wypaczaj si, lecz ami si przy duym obcieniu. Przy strzelaniu do celu s cisze od strza aluminiowych i ucznicy z lejszym sprztem mog mie kopoty ze strzelaniem wikszych dystansw.

13

Strzay z wkna wglowego - uywane przez zawodowcw, wytrzymae i trwae z uwagi na uyte materiay, jednoczenie najdrosze, wic uwanie dokonuj wyboru strza. Waciwie eksploatowane posu duszy czas. Niewtpliw zalet jest niewraliwo na wilgo, co ma znaczenie w sytuacji opadw atmosferycznych podczas zawodw. Strzay z aluminium - lepsze od strza drewnianych czy z wkna szklanego, s niezbdne na zawodach. Bd si wygina, ale mog by wyprostowane, nie posiadaj naci, s preferowane do strzelania halowego. Typ lotek jest czciowo kwesti przyzwyczaje czy upodoba. Dla pocztkujcych najlepsze s lotki z pir - wytrzymaj one wystarczajco dugi czas. Do strzelania na zewntrz najlepsze s lotki z tworzyw sztucznych, poniewa generalnie stawiaj mniejszy opr i nie poddaj si wpywowi deszczu, Dobr lotek wymaga nieco eksperymentowania (patrz rozdzia 8, Regulacja uku), ale rnice w wynikach punktowych zwykle s warte wysiku.

Akcesoria dodatkowe
Rynek oferuje ponadto dodatkowe akcesoria (niektre opcjonalne), ktre mona wybra w gamie rnych typw. Jeeli to konieczne, mona nieco zaoszczdzi wybierajc tasze przedmioty lub wykonujc niektre samemu. Naramiennik (mankiet) - dobry naramiennik musi mie dwa (lub wicej) elastyczne paski z haczykami i oczkami lub rzepami. Powinien by wystarczajco duy, aby chroni rami i by wygodnym przy zakadaniu. Jeeli jest wykonany ze skry, powinien mie wszyte w rodku metalowe usztywnienia. Pocztkujcy ucznicy mog zdecydowa si na dugie naramienniki, Skrka na palce lub rkawica - wybr midzy skrk na palce, a rkawic jest czciowo spraw upodoba. Skrki na palce s preferowane przez ucznikw, poniewa maj tylko jedn gadk powierzchni styku z ciciw. Skrki powinny mie dodatkow ochron w postaci podkadki filcowej albo drugiego, przyklejonego kawaka skry (jeli ucznik wiczy zwolnienie, nie jest konieczna ani skrka na palce, ani rkawica).

14

Wizanie uku - s rne rodzaje wiza. Niektre mona kupi gotowe, inne s atwe do wykonania we wasnym zakresie. Dwa podstawowe typy to wizanie palcowe i wizanie nadgarstkowe. Pierwsze zakada si na palec wskazujcy i kciuk rki ucznej. Drugie jest albo przymocowane do uku i ley wok nadgarstka, albo stanowi ptl wok nadgarstka, ktrej koniec przechodzi wok uku i jest umocowane do ptli po wewntrznej stronie nadgarstka. Najlepiej jest wyprbowa rne typy i wybra ten, ktry nie bdzie wymaga regulacji po kadym strzale. Zarwno palcowe, jak i nadgarstkowe wizanie moe by wykonane z linki lub ze skry. Napinacz uku - rodzaj linki z kieszeniami zakadanymi na kocwki uku jest tu najlepszy. Taki napinacz jest mdr inwestycj, poniewa jest niedrogi i bezpieczny zarwno dla uku, jak i dla ucznika. Ochraniacz kocwki uku - umieszczony na kocwce dolnego ramienia utrzymuje ciciw na miejscu, kiedy jest ona zdjta. Jeli go uywasz, upewnij si, czy nie ogranicza on ruchu ciciwy przy naciganiu. Przymiar uczniczy - szczeglnie podczas zawodw dobrze byoby mie ktownik, aby sprawdza odlego ciciwy i wysoko siodeka. Jest on niezbdnym wyposaeniem zaawansowanych ucznikw. Koczan - na rynku dostpne s wszelkie rodzaje i kolory koczanw. Dwa podstawowe rodzaje to koczan boczny, ktry jest mocowany do paska ucznika, oraz koczan ziemny, ktry jest wbijany w ziemi. Boczny jest niezbdny, natomiast stojak na uk moe by potrzebny, gdy nie s dostpne wieszaki. Ochrona na ubranie (plastron) - wikszo kobiet i wielu mczyzn potrzebuje tarczy na ubranie, aby utrzyma podkoszulek lub sweter z dala od ciciwy przy penym nacigu. Pk przdzy - zawieszony na koczanie i uywany do wycierania brudu i wilgoci ze strza, atwy do wykonania lub kupienia. atka na oko - jeli jest konieczno jej uywania (patrz rozdzia 5.1-Pierwsze lekcje ucznictwa), mona j kupi w sklepie z artykuami chirurgicznymi albo zrobi samodzielnie.

15

16

2.2. Sprzt do szkolenia grupowego

Budet przeznaczony na sprzt uczniczy jest w wikszoci szk czy klubw ograniczony. Zalenie od posiadanej kwoty, nabywajc sprzt dla grupy mona wybiera taki sam, jak opisany dla ucznikw indywidualnych. Instytucje edukacyjne mog przy zakupie stara si o rabat. Jeeli sprzt musi by zakupiony zarwno dla mczyzn, jak i dla kobiet, praktycznym rozwizaniem byoby stworzenie grup koedukacyjnych. Wwczas bdzie potrzebnych kilka bardzo mikkich lub bardzo twardych ukw oraz troch strza o bardzo duej dugoci. Poniej przedstawiono list podstawowego sprztu potrzebnego dla 24-osobowej koedukacyjnej klasy pocztkujcych ucznikw.

uki
uki powinny by laminowane, z wygitymi kocwkami i wycentrowane. Zazwyczaj ten typ uku nie ma zainstalowanej podstawki na strza, wic bdzie konieczny zakup odpowiedniej iloci takich podstawek. Celowniki powinny by atwe w regulacji albo, jeeli rodki s ograniczone, wystarczy pasek tamy samoprzylepnej o wymiarach 15,3 x 1,3 cm oraz prosta szpilka z du gwk. Aby zapobiec nadmiernemu cieraniu si ciciwy na dolnej kocwce oraz by utrzyma j na miejscu, gdy jest zdjta, rozsdne byoby mie ochraniacz kocwki na kadym uku. Dla klasy podstawowej zaleca si nastpujc liczb ukw;

Jeeli kupujesz uki skadane, bd potrzebne 24 majdany praworczne i 6 leworcznych. Zwykle dla jednej klasy potrzebna jest nastpujca liczba ramion:

17

Taka kombinacja umoliwi elastyczno w wykorzystywaniu sprztu, poniewa kada para ramion moe by uyta na kadym majdanie. Wymiana ramion czy majdanw stosownie do potrzeb jest znacznie tasza. W klasie powinna przypada jedna ciciwa na jednego ucznika plus jedna dodatkowa ciciwa na kadych dwch uczniw (razem 12 dodatkowych ciciw na 24-osobow klas). Dziki temu kady ucze bdzie mg umocowa siodeko w prawidowej pozycji dla strzay oraz swojego ramienia, a take nauczy si utrzymywa ciciw w dobrym stanie. Jeeli uczniowie stan si wystarczajco sprawni, uki mog by wyregulowane dla nich indywidualnie. Jeli wielu uczniw musi korzysta z tej samej ciciwy, pooenie siodeka musi by na tyle uniwersalne, aby mogo z niej korzysta kilku ucznikw. Wszystkie ciciwy powinny by tego typu, ktry by opisany rozdziale 2.1, z zamocowanym ustalaczem nasadki.

18

Strzay
Dla pocztkujcych najlepsze s strzay z aluminium ze standardowym grotem. W celu atwiejszej identyfikacji strzay rnej dugoci mog mie grzbiety rnego koloru, obszar pod lotkami nie powinien by wcale malowany, poniewa uatwiao wymian uszkodzonych lotek. Dla 24-osobowej klasy koedukacyjnej zalecane s nastpujce rozmiary i dugoci strza:

Uczniowie klas wyszych bd potrzebowali wicej strza krtszych i mniejszych rozmiarw.

Akcesoria do szkolenia
Akcesoria do szkolenia grupowego s takie same, jak opisane w rozdziale 2.1. Rwnie tutaj mona kupujc je zaoszczdzi pienidze, lecz nie naley rezygnowa ze standardu sprztu na rzecz niszej ceny.

19

Wyposaenie sali uczniczej

Wyposaenie to nie jest potrzebne tucznikowi indywidualnemu. Zazwyczaj jest podane jedynie w specjalistycznej sali lub klubie uczniczym. Maty celowe - najlepsze s pokryte workow tkanin ciasno tkane maty somiane o rednicy 122 cm. S one zalecane przy szkoleniu ucznikw pocztkujcych i potrzebne w wikszoci otwartych rund turniejowych, jednak maty o rednicy 91 cm s wygodniejsze, jeeli tarcze musz by przechowywane poza czasem szkolenia. Rne typy tarcz dobrze si sprawdzaj, jeeli jest moliwe zainstalowanie celw na stae. Do zawodw wewntrznych dobre s tarcze ze somy (nie siana) powizanej w snopki, maty z weny drzewnej lub przycitej i powizanej tektury. Maty ze somy oraz weny drzewnej sprawdzaj si na zawodach otwartych. Dla 24 uczniw poleca si sze mat, a gdy fundusze s niewielkie, wystarczy pi. Stojaki do tarcz - seryjne stojaki z rurek metalowych, zaopatrzone w kka, s wygodne, lecz posiadaj wad - tarcza umieszczona jest zbyt blisko ziemi strzaa wbijajca si w cel moe uderzy w stojak i wygi si lub zama. Lepsze s stojaki drewniane. Tarcze - najtrwalsze s dwuwarstwowe tarcze papierowe z tkanin wklejon pomidzy warstwy papieru. Zalecane s atki papierowe pokrywajce rodkowe czci tarczy - przedu one ywot tarcz, gdy rodek zwykle bywa przestrzelany jako pierwszy. Niektre tarcze maj pokrowce z materiau zapobiegajce uszkodzeniu na wietrze. Pokrowce s niezastpione, gdy w celu magazynowania tarcze musz by zdjte ze stojakw. Dla kadej klasy potrzeba osiem tarcz o rednicy 122 cm. Grupy zaawansowane bd potrzeboway dodatkowo tarcz o rednicy 40 cm do rund halowych i prawdopodobnie 80 cm do rnych zawodw na otwartym powietrzu. Siatki nylonowe - uywane w pomieszczeniach zatrzymuj strzay, ktre nie trafiy w cel i chroni zarwno ciany, jak i same strzay. S dostpne w rnych rozmiarach, wic wyboru mona dokona zalenie od wymiarw pomieszczenia, w ktrym maj by zastosowane. Siatka dobrej jakoci przetrwa bardzo dugo. Siatki s dostpne w rozmiarach od 2,75 m do 12,8 m szerokoci i standardowo 3,05 m wysokoci. Wzek na strzay - stanowi wygodny schowek na wszelki niezbdny sprzt z wyjtkiem ukw i koczanw ziemnych. Ten element wyposaenia nie jest dostpny na rynku, ale mona wykona go samemu. Wieszak na uki - stanowi wygodny schowek na uki i koczany ziemne, mona go rwnie wykona samemu. Pudekowy napinacz ciciwy - ten typ napinacza jest trwalszy i nie taki atwy do zgubienia, jak napinacz z linki nylonowej. Dynamometr - jest niezbdny, gdy trzeba skontrolowa si nacigu ukw. Chorgiewki wiatrowe - niedrogi, atwy do wykonania przedmiot uatwiajcy uczniom ocen wiatru przy strzelaniu na zewntrz. Jest konieczny na zawodach. Powinny by ustawione przy kadym celu. Tabliczka do zapisywania punktw - mona j zrobi z pyty pilniowej z tasiemk gumow dookoa (tama gumowa utrzymuje formularz punktowy na miejscu). Owki - co najmniej 24, do zapisywania punktw. Talk - jest niezbdny dla uczniw, ktrym poc si rce, przez co mog nieprawidowo trzyma uk w doni. Wystarcz dwa due pojemniki. Formularze punktowe - formularze mona atwo kopiowa.

Narzdzia i materiay do konserwacji i naprawy sprztu

Prawie w kadej sytuacji instruktor ucznictwa musi wiedzie jak, prawidowo konserwowa sprzt i naprawia akcesoria, o ile zajdzie taka potrzeba. Jest to szczeglnie wane, gdy dyspo-

20

nuje si niewielkimi rodkami. Ponisza lista zawiera narzdzia i materiay potrzebne do naprawy lub wymiany elementw wyposaenia, ktre si zuywaj lub wymagaj okresowej konserwacji. 1. Narzdzia: - szczypce, - scyzoryk, - przymiary ucznicze, - przyrzdy do klejenia lotek, - przyrzd do robienia owijek na ciciwie, - wieca na podstawce - palnik gazowy, - para noyczek, - zapaki, - zszywacz. 2. Materiay: - 6 pudeek woskowanej nici dentystycznej, - 8 praworcznych podstawek na strzay, - 4 leworczne podstawki na strzay, oraz - dodatkowe bczki", - 2 paczki wosku do ciciw, - 12 ochraniaczy kocwek uku, - 36 przycitych pirek do zamocowania na kupionych strzaach lub gumowych lotek, - 36 nasadek 1/4", 5/16", 9/32", - 36 caych pir w jasnych kolorach (do wykonania lub 72 zapasowe gumowe lotki), - 3 tuby kleju do lotek, - parafina, - klej topliwy do wymieniania grotw, - klej kontaktowy do wymiany siodeek wykonanych z nici dentystycznej i wzmacniania kocw owijki, - pisak wodoodporny do numerowania ukw i strza oraz oznaczania dugoci strza,

Zestaw instruktorski
Ze wzgldw bezpieczestwa tor do strzelania na otwartym terenie powinien znajdowa si z dala od budynkw i obiektw uytecznoci publicznej. To oznacza, e instruktor powinien zabiera dodatkowy sprzt oraz narzdzia, kiedy odbywa si szkolenie na zewntrz. Mog one by wygodnie przenoszone w przeznaczonej do tego skrzynce lub w torbie. W skad zestawu instruktorskiego powinien wchodzi nastpujcy sprzt: - gwizdek, - napinacz ciciwy z linki nylonowej, - zapasowy naramiennik, czyli ochraniacz przedramienia, - zapasowe rkawice lub skrki na palce prawo i leworczne, - plastron ochraniajcy pier, - atka na oko, - tamy gumowe, - pk przdzy,

21

- zapasowe samoprzylepne podstawki strza (6), - gwodziki z duymi ebkami (jako szpilki do przypinania tarcz), - ochraniacze kocwek uku, - klej do lotek, - formularze punktowe i owki, - spis powszechnych bdw strzeleckich, - przepisy, - wosk do ciciw, - rczniki jednorazowe, - tama samoprzylepna, - tama izolacyjna (maskujca), - puder, - pisak wodoodporny, - klucze ampulowe. Do wymiany lub naprawy siodeka: - metalowe siodeka oraz szczypce lub ni dentystyczna, - przymiar uczniczy, - owek, - noyczki lub n, - zapaki lub zapalniczka. W celu wykonania prowizorycznego celownika: - 13-milimetrowa tama samoprzylepna, - proste czarne szpilki z duymi gwkami, - owek, - zapasowe znaczki stp lub kreda do oznaczania pozycji stp i celu. Apteczka pierwszej pomocy: - gaza, - skra, - opatrunki samoprzylepne, - elastyczne opatrunki samoprzylepne, - rodek bakteriobjczy, - waciki, - torebki z lodem, - rodek odstraszajcy owady, - agrafki.

22

3. Zasady bezpieczestwa w ucznictwie

Zasady bezpieczestwa w ucznictwie dotycz zarwno sprztu, jego uytkowania, jak i zachowa uczniw. Instruktor powinien ostrzega o moliwoci zaistnienia niebezpiecznych sytuacji podczas prowadzenia szkolenia lub zawodw.

Wyposaenie osobiste
uk Upewnij si, kady ucznik posiada uk o dugoci odpowiadajcej jego dugoci nacigu. To zminimalizuje ucisk palcw oraz wyeliminuje niebezpieczestwo zamania uku przez przecignicie (patrz rozdzia 2, Dobr sprztu uczniczego - zalecenia dugoci uku). Upewnij si, e wszyscy uczniowie potrafi prawidowo zaoy ciciw, aby uchroni si od zaklinowania palcw midzy ciciw a przodem uku na kocwkach. Upewnij si, e trzymaj kciuk i pozostae palce na krawdzi ramienia uku. Powinni te sprawdzi, czy ciciwa stabilnie ukada si w wyciciach po obu stronach uku, zanim pozwol ukowi si wyprostowa, Przypominaj, e napicie uku powinno by zwalniane powoli. Dobrym pomysem jest sprawdzanie przez uczniw odlegoci ciciwy przed pierwszym strzaem, poniewa zbyt maa odlego ciciwy spowoduje, e uderzy ona w nadgarstek (klepnicie nadgarstka), za zbyt dua wysoko wywoa uderzenie w okie powyej naramiennika. Naley przypomina uczniom, by upewniali si, czy ciciwa jest odpowiednio przygotowana do strzelania. Nie powinno si uywa ciciw z postrzpionymi albo poprzerywanymi owijkami w okolicy wyci w ramionach lub przerwanymi nitkami. Przerwana owijka powinna by naprawiona (patrz rozdzia 7, Konserwacja i przechowywanie sprztu - wykoczenie obwoju). Ucze powinien si upewni, czy siodeko na ciciwie nie jest za mae ani za due. Zbyt maa rednica siodeka powoduje, e strzaa lizga si po ciciwie przy penym nacigu, natomiast siodeko o zbyt duej rednicy moe zama nasadk strzay.

23

Nigdy nie pozwalaj uczniom ka ukw czy te strza na ziemi. Zaopatrz klas w boczne koczany oraz wieszaki na uki lub w koczany ziemne. Zawodnicy zwykle przywo na zawody swoje wasne koczany. W uzupenieniu nauki strzelania uczniowie powinni potrafi prawidowo przechowywa uki oraz zdj z nich ciciw.

Strzay Upewnij si, e strzay, ktrymi strzelaj uczniowie, s wystarczajco dugie, gdy przecignita strzaa moe uderzy w uk lub w rk uczn. Lepiej jest mie strza za dug ni za krtk. Dla pocztkujcego strzaa powinna wystawa 2,5 cm poza ty uku przy penym nacigu.

24

Nigdy nie pozwalaj uczniowi strzela strza pknit, z uszkodzon nasadk lub grotem. Naucz uczniw kontrolowa strzay i nasadki po zakoczeniu strzelania. Przy naprawie strza upewnij si, e przy lotkach lub nasadce nie wyciek nadmiar kleju, ktry mgby zastygn w formie bryki z ostrymi krawdziami i przeci palce.

Ubir, akcesoria ucznicze, itp. ucznicy powinni ubiera si w obcis odzie, raczej bez kieszeni z przodu, a jeeli ju s, to powinny by puste, lecz nawet wwczas moe by konieczne zaoenie plastronu chronicego ubranie, aby ustrzec si przed zahaczeniem ciciwy o kiesze. Dugie wosy powinny by spite z tyu, aby nie wpltay si w ciciw przy penym nacigu. Wszyscy uczniowie powinni uywa naramiennikw, oraz skrek na place lub rkawic.

Strzelanie na otwartym terenie

Odlegoci przy strzelaniu: dla dzieci - 10,15, 20, 25 m dla modzikw - 30, 50 m dla juniorw/ek modszych - 30, 50, 60, 70 m dla juniorek - 30, 50, 60, 70 m dla juniorw - 30, 50, 70, 90 m dla kobiet - 30, 50, 60, 70 m dla mczyzn - 30, 50, 70, 90 m Po obu stronach terenu, na ktrym odbywa si strzelanie, za celem wymagane jest co najmniej 20 metrw wolnej przestrzeni. Teren powinien by wyranie ogrodzony, co uczyni bezpiecznymi strzay, ktre nie trafiy do celu. Przy mniejszej wolnej przestrzeni powinna zosta uyta siatka (w wielu spoecznociach ucznictwo podwrkowe na terenie zabudowanym

25

jest zakazane jako szczeglnie niebezpieczne). Maty powinny by pochylone do tyu o okoo 12-18 stopni, a stojak naley przywiza do koka wbitego w ziemi. Zakotwiczenie go w ziemi zapobiega przewrceniu przez silniejszy powiew wiatru. Jeeli w tym samym czasie trzeba strzela na rne odlegoci, wszyscy ucznicy musz strzela z jednej linii, a cele powinny by umieszczone w rnych odlegociach od linii strzau, dla uzyskania podanych dystansw. Kiedy kolejka strzelania si zakoczy, idc do celu zdejmij wizanie, szczeglnie jeeli istnieje niebezpieczestwo polizgnicia si lub wywrcenia. Kiedy zbierasz strzay za celem, zostaw uk przed tarcz. Bdzie to ostrzeeniem dla nastpnej grupy ucznikw, e za tarczami wci kto jest. Przy planowaniu strzelania na otwartym torach, naley pooy szczegln uwag na to, eby stanowiska strzeleckie i cieki znajdoway si poza zasigiem strza z innych stanowisk.

Nigdy nie cofaj si z ukiem. Nigdy nie mierz ani nie strzelaj do niczego oprcz tarczy. W pomieszczeniu zamknitym wszelkie drzwi w pobliu tarcz powinny by zamknite na klucz lub zaryglowane. Aby chroni strzay, ciany oraz inne materiay znajdujce si za celem, naley uywa odpowiednich siatek ochronnych.

Bezpieczestwo strzelania
Kade strzelanie - czy dla treningu, czy na punkty - powinno by nadzorowane. Dobrym pomysem jest od razu przyzwyczai uczniw do strzelania w systemie gwizdkowym. D)a pocztkujcych zaleca si nastpujce sygnay: jeden gwizdek - komenda: strzela, dwa gwizdki - i po strzay, cztery lub wicej gwizdkw - niebezpieczestwo, przerwa strzelanie. 26

Przed zezwoleniem ucznikom na strza, upewnij si, e nikt nie znajduje si za tarczami Pozwalaj uczniom zakada strza na uk tylko po sygnale gwizdka. Nigdy nie pozwalaj uczniom napina uku ze strza lub bez niej, jeli nie mierz do tarczy. Nigdy nie powinni puszcza napitej ciciwy bez strzay, gdy grozi to zerwaniem ciciwy lub zamaniem uku.

Upewnij si, e wszyscy uczniowie albo stoj na linii w rozkroku (strzelanie do celu) albo stoj przed lini (strzelanie polowe). Sprawd czy wszyscy maj celowniki ustawione na dystans, z ktrego bd strzela, W pocztkujcych klasach instruktor powinien pomc kademu uczniowi wyregulowa celownik, aby zminimalizowa problem strzelania ponad lub poniej celu (patrz rozdzia 5.1, Pierwsze lekcje ucznictwa, zamieszczono tam instrukcje jak pomaga pocztkujcym ucznikom ustawia celowniki). Przy zakadaniu strza uczniowie powinni kierowa strza grotem w stron tarczy. Powinni si rwnie upewni, e nasadka dokadnie obejmuje ciciw, by strzaa nie zsuna si przy naciganiu, co spowoduje niecelny strza. Jeli strzaa upada na ziemi, tucznik powinien j odzyska stojc na linii i nie ruszajc stp przycign j kocwk uku. Jeli strzaa znajdzie si poza zasigiem uku, gdy ucznik stoi na linii (nie ruszajc stp), uwaana jest za wystrzelon. W adnym wypadku nie pozwalaj strzelcowi postawi nogi za lini, dopki nie rozlegnie si gwizdek i strzelanie zostanie przerwane.

Zbieranie strza
Idc do tarczy wszyscy ucznicy powinni uwaa na strzay lece lub wbite w ziemi, aby nie nadepn lub nie wpa na nie. Powinni mie zaoone buty chronice przed rozciciem stopy przez strza. 27

Jeli strzaa zapltaa si w traw, ucznik powinien j uchwyci jak najbliej grotu i wycign z powrotem po tej samej linii, po ktrej wbita si w traw- Nigdy nie naley podnosi strzay w gr z ziemi. Jeeli strzaa ley w trawie tak gboko, e nawet lotki s przykryte, ucznik powinien znale grot i ostronie wycign strza z trawy zgodnie z kierunkiem, w jakim ustawiony jest grot. To chroni przed uszkodzeniem lotek.

Schylajc si aby podnie formularze punktowe, czy te strzay, ktre upady blisko przed celem, ucznik powinien zachowa ostrono, eby nie zahaczy o strzay wbite w tarcz. Najlepsz dla ucznika metod na bezpieczne wycignicie strzay z tarczy polega na oparciu jednej rki o tarcz obok wyciganej strzay i chwycenie jej przy punkcie wbicia - wwczas mona j wycign delikatnym ruchem obrotowym. Gdy strzaa jest ju wycignita, powinna zosta umieszczona pod kciukiem rki opierajcej si o tarcz i zwrcona grotem ku grze. Podczas gdy jeden ucznik wyjmuje strzay, inni powinni sta z boku tarczy. To eliminuje moliwo uderzenia kogo strza wanie wyszarpnit z tarczy. Jeeli strzaa wbia si w mat tak gboko, e lotki s czciowo lub cakowicie schowane, ucznik powinien wycign strza od tyu. To zapobiega uszkodzeniom lotek, zwaszcza pierzastych. Po wycigniciu naley strzay umieci w koczanie albo trzyma w rku w pobliu grotw zanim zostan umieszczone w koczanie.

28

Kategorycznie zabro uczniom biega ze strzaami w rkach !

29

Wskazwki dotyczce bezpieczestwa dla instruktora

Dla bezpieczestwa ludzi znajdujcych si w pobliu jest konieczne, eby strzelcy znali i stosowali wyszczeglnione wyej zasady postpowania. S jednak dodatkowe zasady, o ktrych instruktor powinien wiedzie dla bezpieczestwa swojego oraz innych. Poniej wymieniono je w punktach: Dowiedz si, czy istnieje moliwo bkania si ludzi lub zwierzt w pobliu terenu, na ktrym odbywa si strzelanie (szczeglnie wane, gdy szkolenie odbywa si na zewntrz). Zabro uczniom wygupw", kiedy maj w rkach sprzt tuczni czy lub strzelaj, Uwaaj, eby nie ustawia uczniw niebezpiecznie blisko siebie na linii strzela, ustaw tarcze w odlegoci 3,66-5,49 m od siebie (od rodka do rodka). Przy tych odlegociach maksymalnie piciu ucznikw przy kadej tarczy bdzie miao dosy miejsca na strzelanie. Uwaaj, eby znajdowa si za lini, kiedy jest dany sygna do strzau. Nigdy nie wysuwaj rki przed napity uk, aby pokaza co uczniowi lub pomc mu uoy strza na podstawce, moe on bowiem zwolni ciciw zanim zdysz to przewidzie. Jeeli ucze uderzy si ciciw w okie rki tucznej i powsta siniak, uyj torebki z lodem albo zimnej wody, by zminimalizowa opuchlizn. Jeeli ucze uderza si w okie, powinien zakada dugi naramiennik. Popro uczniw, by informowali ci o jakimkolwiek zranieniu lub e co ich boli albo te, e odczuwaj jaki dyskomfort podczas strzelania. Nie pokazuj przykadw niedostatecznego bezpieczestwa.

30

4. Zakadanie ciciwy
Jest wiele sposobw zaoenia ciciwy na uk - niektre s szybkie, inne bezpieczniejsze zarwno dla ucznika, jak i dla uku. Wiksza ptla ciciwy zawsze jest zakadana na grne rami, podczas gdy mniejsza jest ukadana w wyciciach na dolnym ramieniu. Podczas zakadania ciciwy naley umieci grn ptl w wyciciach grnego ramienia. Przy wszystkich metodach dolna ptla ciciwy musi by dokadnie uoona w wyciciach dolnego ramienia przed wygiciem uku. Jak ju mwiono w poprzednim rozdziale, osoba zakadajca ciciw powinna trzyma twarz z dala od grnego ramienia uku i nie wkada palcw pomidzy ciciw a przd uku. Naley si te upewni przed zwolnieniem uku, czy ptle znajduj si w wyciciach grnego ramienia. Jeli grna ptla ciciwy jest za maa, eby moga si swobodnie przesuwa po grnym ramieniu, ciciwa moe luno wisie z uku i by pniej wsunita w wycicia woln rk (metoda wejcia oraz metoda ptli), albo w odpowiednim czasie pomocnik moe umieci ciciw na kocwce (metoda pudekowego napinacza ciciwy). W celu zdjcia ciciwy z uku naley po prostu odwrci t procedur. W wikszoci przypadkw opisane tu metody zaoenia ciciwy na tuk s adresowane do osb praworcznych. Jeli jeste leworczny, sprbuj zamieni kierunki.

Linkowy napinacz ciciwy

Korzystanie z napinacza linkowego jest prost i bezpieczn metod zaoenia ciciwy na uk (wszystkie napinacze linkowe zawieraj wskazwki dotyczce sposobu uycia - sprawd je przed skorzystaniem z niego). Wikszo napinaczy skada si z dugiej linki z kieszeniami ze skry na obu kocach albo z jedn skrzan kieszeni, a na drugim kocu ze specjalnym uchwytem mocowanym na ramieniu uku. Trzymaj uk w lewej rce tyem ku grze, ciciwa za niech zwisa w d. Za wiksz z dwch skrzanych kieszeni (lub kiesze skrzan, jeli jest tylko jedna)

31

na kocwk dolnego ramienia uku, mniesz kiesze zakada si na kocwk grnego ramienia, a jeli jest to specjalny przyrzd okoo 20-23 cm poniej kocwki (teraz linka napinacza bdzie wisiaa pod ukiem). Sta na rodkowej czci linki napinacza lew stop (linka powinna si znajdowa pod rodkow czci stopy). Pocignij uk w gr na tyle, by linka si naprya. Sprawd, czy linka ukada si na przedniej czci uku przy wygiciach, a nie obok nich. Teraz pocignij uk lew rk, praw za nakieruj ciciw na nacicia grnego ramienia (trzymaj palce po bokach ramienia, nigdy nie wkadaj ich midzy ciciw a przd uku).

Napinacz pudekowy
Jest to napinacz trway i trudny do zgubienia. Dziki temu, a take dziki wygodzie jego uycia zapewnia najlepsz metod zakadania ciciwy na uk w warunkach szkolnych. Moe by stosowany tylko na gadkiej i twardej powierzchni, nie na trawie. Otwrz skrzynk i wyreguluj jej ramiona tak, aby wygicia ramion uku wygodnie leay na wycieanych kocach napinacza. Naley pooy uk na przyrzdzie przodem do gry i grnym ramieniem na prawo. Dolna ptla ciciwy powinna si znajdowa w wyciciach, a grna powinna by zaoona na przd ramienia grnego (uwaaj eby grna ptla ciciwy znajdowaa si moliwie najbliej kocwki uku, by zapobiec jej uwizieniu midzy przyrzdem a tyem uku).

Sta krawdzi lewej stopy wzdu skrzynki, przodem w kierunku grnego ramienia uku. Lew rk wcinij majdan do dou, a praw nakieruj ptl ciciwy na wycicia grnej kocwki uku. Sprawd, czy obie ptle znajduj si w wyciciach i powoli zwolnij napicie.

32

Napinacz cienny
Napinacz cienny jest porczny, bezpieczny i trway, szczeglnie jest przydatny w klubach. Nie mona go zgubi, poniewa jest przytwierdzony do ciany. Powinien by umocowany w takim miejscu, aby ucznik mg stan podczas operacji zakadania ciciwy bezporednio za ukiem. Umie uk na napinaczu tak, aby cz majdanu chwytana podczas strzelania znalaza si na grnej szpuli, za dolne rami pod doln szpul. Stojc bezporednio za ukiem pocignij do dou grne rami uku i nakierowujc ciciw na wycicia powoli zwolnij uk.

Metoda ptli
Jest to kolejna bezpieczna i wygodna metoda zakadania ciciwy na uk. Jedyny niezbdny przedmiot, to 123 cm mocnej liny lub pasma materiau zwizanego w okoo 56centymetrow ptl. Prze ptl wok majdanu i mocno zacinij uk, trzymajc go w lewej rce poziomo przodem ku grze. Po kocwk dolnego ramienia uku na czym mikkim, lecz wytrzymaym (dobrze sprawdza si zwinity futera na uk). Sta praw stop na ptli tak, by linka znalaza si pod podbiciem stopy lub pod pit. Praw rk umie pod grn kocwk i pocignij j do gry - w ten sposb uk ulegnie wygiciu. Nasu lew rk ciciw w wycicia. Uwaga: Upewnij si, e nacigasz uk dokadnie do gry, w przeciwnym wypadku istnieje niebezpieczestwo wygicia dolnego ramienia.

33

Metoda wejcia
Jest to jedna ze starych metod zakadania ciciwy na uki, szczeglnie te cisze. Naley tu ostrzec ucznika, e jej zastosowanie zwykle wykrca dolne rami uku. Z tego powodu metoda ta nie jest polecana przez producentw i moe spowodowa uniewanienie gwarancji na uk. Trzymaj uk pionowo przodem ku lewej stronie, a tyem ku prawej. Praw stop postaw pomidzy ciciw a przodem uku. Kocwk dolnego ramienia uku umie nad przedni czci lewej kostki, za majdan za prawym udem. Uniesienie lewej pity nad podog pomoe zredukowa prawdopodobiestwo skrcenia dolnego ramienia uku. Praw rk umie pod tyln czci kocwki grnego ramienia i popchnij j ku lewej stronie, naprajc uk. Wtedy lew rk nasu ptl ciciwy w wycicia.

34

5. Szkolenie ucznikw
5.1. Pierwsze lekcje ucznictwa
Rozdzia ten przedstawia oglny zarys szkolenia pocztkujcych ucznikw. Zamierzeniem jest sformuowanie systematycznego wprowadzenia do sportu i pokazanie instruktorowi kolejnych krokw w nauce strzelania. W jednej klasie nie powinno by wicej ni 16 uczniw, wtedy bowiem kademu mona powici indywidualn uwag. Jednak w wikszoci przypadkw klasy s liczniejsze, wic upewnij si, e dysponujesz wystarczajc iloci sprztu, eby kady ucze mg strzela podczas kadego spotkania. Zwykle nie jest moliwe, by uczniowie mogli zacz strzelanie od pierwszego dnia. Jednak poniewa chc oni strzela najszybciej jak to tylko moliwe, przed drugim spotkaniem naley ustali dystans oraz przygotowa sprzt. Tory na wolnym powietrzu powinny by w miar moliwoci pooone tak, by ucznicy strzelali w kierunku pnocnym. Dziki temu soce nie bdzie ich olepiao. Za tarczami i za krawdziami toru powinno by odpowiednio duo wolnej przestrzeni. Teren powinien by ogrodzony z zapasem 10 metrw przy dystansach od 10 do 60 metrw plus dodatkowe 15 m dla klas pocztkujcych. Modsze dzieci powinny strzela z piciu metrw. Tarcze naley ustawi i zakotwiczy. Przydziela si czterech ucznikw na jedn tarcz (patrz rozdzia 3, Zasady bezpieczestwa w ucznictwie, wskazwki dotyczce przygotowania bezpiecznego toru). Naley sprawdzi, czy wszystkie tuki s w dobrym stanie. Ciciwy ani owijki na nich nie mog by poprzerywane, a uki powinny posiada prawidow odlego ciciwy. Siodeko naley zaoy okoo 6 mm powyej kta prostego utworzonego przez ciciw i strza, ktra jest zaoona na ciciw i oparta o podstawk. aden uk nie moe mie uszkodzonej lub nieprawidowo zaoonej podstawki na strza. Poleca si uywanie ochraniaczy kocwek. Ostatni czynnoci jest sprawdzenie, czy wszystkie tuki s ponumerowane w atwo widocznym miejscu, aby ucze mg uywa tego samego uku podczas caego kursu. Instrukcje dotyczce konserwacji sprztu mona znale w rozdziale 7. Najlepiej byoby, gdyby na kadego ucznia przypadaa jedna ciciwa. To pozwoli kademu tak j ustawi, by bczek osign prawidowe dla niego pooenie. W momencie, gdy uczniowie dojd do wprawy i bd mieli odpowiednio dobry sprzt, bdzie mona wyregulowa uk. Wszystkie strzay naley podda kontroli, czy nasadki, lotki i groty s w dobrym stanie i czy strzay s w miar proste. Trzeba odrzuci te strzay, ktre maj pknity lub w inny sposb uszkodzony korpus. Wszystkie strzay jednego kompletu powinny mie t sam dugo i rozmiar. Naley je poukada w ponumerowanych- bocznych koczanach po sze sztuk z tymi samymi oznaczeniami. Jeeli jest wystarczajca ilo strza tego samego rozmiaru, lecz o rnych oznaczeniach, pogrupuj je i umie na korpusie dodatkowy znak identyfikacyjny. Na kocu lotki umie numer kolejny strzay w komplecie, a na przedniej czci lotki oznacz dugo strzay. Aby mc przechowywa sprzt w sposb zorganizowany, mona zbudowa stojak na uki i wzek do strza. Sprzt jest wwczas natychmiast dostpny dla uczniw. Dobrym pomysem jest przygotowanie plansz pogldowych na temat podstaw strzelania, elementw wyposaenia, prawidowej postawy uczniczej lub kilku innych aspektw dotyczcych wprowadzenia do ucznictwa. Jednoczenie pomocne jest ustalenie sownika podstawowych terminw z zakresu ucznictwa i wrczenie go kademu szkolonemu, aby instruktor i ucze mogli si atwo porozumiewa.

35

Pewne warsztatowe wskazwki dla instruktorw powinny by przez nich zapamitane i wprowadzone w ycie. Przypominamy je poniej. 1. Okazuj entuzjazm i zainteresowanie swoj dyscyplin sportu nie przesadzaj z tym, lecz niech klasa widzi, e to czego uczysz, sprawia ci przyjemno. 2. Korzystaj z materiaw pogldowych (plansze, plakaty) pomagaj one uczniom zrozumie i zapamita to czego ich uczysz. 3. Instruujc mw gono i wyranie jeeli uczniowie ci sysz, mog niechtnie prosi o powtrzenie. 4. Uczc na otwartej przestrzeni upewnij si, e uczniowie nie s zwrceni twarz pod soce oraz, e nie s rozpraszani przez odrywajce uwag zjawiska, jak gra w pik, ruch uliczny itp. 5. Przy prowadzeniu strzelania uywaj zawsze gwizdka. Wywicz gwizdanie, a bdziesz umia wydoby krtkie, zdecydowane sygnay. 6. Bd dyplomatyczny przekonujc uczniw do nauki strzelania przy wykorzystaniu celownika, niskiej kotwicy i formy klasycznej. 7. Jeeli klasa jest dua i ukw wystarcza tylko dla poowy uczniw, stwrz drug lini dla lektury, demonstracji i naladownictwa. Pierwsza linia moe uywa ukw do naladownictwa (i pniej do strzelania), inni mog sucha i trenowa swoich partnerw. Kiedy pierwsza linia skoczy, zamieni si miejscami. 8. Obejmij sw uwag wszystkich uczniw w klasie. Chod wzdu linii, podczas gdy oni strzelaj, eby uczniowie potrzebujcy pomocy swobodniej mogli o ni poprosi. 9. Zawsze id do tarcz razem z klas, nalegaj by kady (wliczajc ciebie) pomaga szuka zgubionych strza. 10. Ze wzgldw bezpieczestwa najlepiej nie pozwala uczniom wraca na lini (i do sprztu) dopki ciebie tam nie ma. 11. Udzielaj pochwa indywidualnie i/lub caej klasie, gdy co zostanie wykonane prawidowo. Uwaaj na objawy zniechcenia i uczy kady wysiek, aby pomc i upewni tych, ktrzy maj problemy. 12. Zwracaj uwag na objawy blu ucze moe niechtnie mwi, e ciciwa uderza go przy zwolnieniu w niechronion cz ciaa. Ci, ktrzy maj z tym problemy, powinni zakada dugie naramienniki, albo dwa zwyke jeden zakrywajcy okie i nachodzcy na drugi, ktry chroni przedrami. Jeeli ju jednak ciciwa uderzy ucznia w rami, po

36

natychmiast na to miejsce paczuszk lodu albo zimny mokry kompres. Ci, ktrych ciciwa uderza w pier, po winni uywa plastronw ochronnych. 13. Oceniajc postaw lub szukajc przyczyny, dla ktrej ucze wykonuje nieprawidowo, upewnij si, e obserwujesz go z trzech stron, podczas gdy on strzela. 14. Jeeli ucze ma trudnoci, a w jego postawie nie wida adnych nieprawidowoci, sprawd odlego ciciwy, regulacj celownika, upewnij si, e strzay s odpowiednio dopasowane do uku, sprawd , czy ciciwa nie zahacza o ubranie ani o wosy, upewnij si te, czy ucze przy celowaniu uywa odpowiedniego oka. Uwaga: Instrukcje zawarte w tym i w nastpnych rozdziaach przeznaczone s dla ucznikw praworcznych. ucznicy leworczni musz zamieni kierunki.

Lekcja 1
Najlepiej byoby, gdyby ta pierwsza lekcja bya prowadzona w pomieszczeniu, co pozwoli wyeliminowa odwracajcy uwag haas i pomoe uczniom skoncentrowa si na przedmiocie szkolenia. Niezbdne jest krtkie wprowadzenie w zagadnienia sportu uczniczego. Powinien to by wykad o rnych aspektach sportu, omawiajcy takie problemy, jak: 1) cel i zasig ucznictwa od strzelania rekreacyjnego do zawodw midzynarodowych; 2) rne rodzaje strzelectwa, np. do celu, polowe, myliwskie, powietrzne i wolne oraz 3) ucznictwo amatorskie i ucznictwo zawodowe. Aby wzbudzi zainteresowanie poszczeglnych uczniw, dobrze jest zapyta ich, czy ktry z nich strzela wczeniej, a jeli tak, to poprosi o przedstawienie tego rodzaju ich aktywnoci gdzie, kiedy i jaki styl ucznictwa uprawiali oraz jakiego uywali sprztu (czy by to ich wasny, jaki rodzaj uku i o jakiej sile nacigu, jakiego typu strza uywali itd.). Poka uczniom uk i zapoznaj ich z rnymi jego czciami oraz akcesoriami (ramiona, wycicia, majdan, podstawka strzay i celownik), jednak bez nadmiernej iloci szczegw. Zrb to samo z czciami ciciwy - poka punkt nasadki, ustalacz nasadki oraz bczek. Miej pod rk strza, aby pokaza grot, nasadk, lotki i grzbiet. Jeli masz dostpne rne rodzaje strza (drewniane, z wkna wglowego i aluminiowe) opisz rnice midzy nimi. Potem przejd do reszty osprztu - naramiennik, skrka na place i wizanie. Pamitaj, eby powiedzie, w jakim celu i jak si ich uywa. Kiedy uczniowie zostan ju zapoznani ze sprztem, zademonstruj strzelanie. Po wystrzeleniu kilku strza przedstaw proces strzelania, wskazujc prawidowe pooenie ramienia uczniczego, szczeglnie okcia i barku, rki tucznej, uoenie rki ciciwnej, palcw i nadgarstka oraz pozycj okcia rki ciciwnej i uoenie rki pod uchw. 37

Przed dopuszczeniem do strzelania instruktor powinien przeprowadzi wrd uczniw test dominacji oka. Moe on nie by konieczny, jeeli szkolenie nie przewiduje cakowitego zamykania jednego oka i maj oni strzela z obydwoma oczami otwartymi (lub z jednym dominujcym); dominujce oko determinuje strzelanie prawo- lub leworczne. ucznik praworczny musi korzysta przy celowaniu z prawego oka, w przeciwnym razie strzaa poleci na lewo od celu. Uczniowie, ktrzy po tecie nie maj pewnoci, ktre oko jest u nich dominujce, powinni strzela z jednym okiem przymknitym lub korzysta z atki na oko, aby

ustrzec si przed moliwoci uywania do celowania niewaciwego oka. Jednak jeeli ucznik chce strzela bez celownika, powinien nauczy si mie obydwoje oczu otwarte podczas celowania. Daje to lepsze poczucie odlegoci przy nieosonitym strzelaniu. Test dominacji oka polega na poleceniu uczniom utworzenia otworu midzy kciukami i pozostaymi palcami przez zoenie doni jedna na drugiej. Palce bd si krzyoway mniej wicej pod ktem 90. Pole uczniom wysunicie tak zoonych rk w stron celu wci patrzc przez otwr. Przy obu oczach otwartych ka im przysun rce do twarzy wci obserwujc cel. Kiedy rce dotkn twarzy, otwr znajdzie si przed okiem dominujcym. Przed nauk wspczesnej techniki strzeleckiej zaleca si, eby instruktor poleci uczniom zaoy na ciciw siodeko oraz bczek w razie koniecznoci. Dziki temu ucze nauczy si techniki naprawiania i bdzie mg w dowolnym czasie podczas kursu zaoy sobie nowe siodeko oraz nauczy si szanowa sprzt. Moe to by trudne dla najmodszych ucznikw, ale studenci lub uczniowie rednich mog si tego z atwoci nauczy. Teraz rozpocznij naladownictwo - czynnoci pozorujce naciganie, kotwiczenie, celowanie i zwalnianie. Ustaw ucznikw leworcznych na lewym kocu linii, sam za sta midzy tarczami a lini strzau - wtedy tylko dwie osoby bd do siebie zwrcone twarzami. W ten sposb bdziesz mg od razu zobaczy, czy kady orientuje si w kierunkach i nikt nie bdzie sta do ciebie plecami, kiedy bdziesz mwi lub co demonstrowa. Najpierw zademonstruj wszystkie ruchy i opisz je. Potem pole uczniom, eby je naladowali.

Naladownictwo bez sprztu

Ustaw uczniw w rozkroku na linii strzau tak, by palcami dotykali pozornej linii czcej ucznika ze rodkiem celu. To Jest postawa prosta. Stopy powinny by rozstawione mniej wicej na szeroko ramion, a ciar ciaa rozoony rwnomiernie na obie. Kolana maj by lekko rozlunione.

38

Teraz pole im wycign rami ucznicze na wysokoci barku w stron celu, ze spodem otwartej doni zwrconym do dou. Bez poruszania okcia ka im obrci do w nadgarstku kciukiem do gry - to daje pewno prawidowej pozycji okcia, co szybko mona sprawdzi polecajc zgi okie: jeeli rka dochodzi do piersi torem rwnolegym w stosunku do ziemi, pozycja okcia jest prawidowa, natomiast jeeli rka przesuwa si do gry, okie nie by odpowiednio uoony. wiczenie pomagajce ustawi okie w prawidowej pozycji: ka uczniowi oprze lew do o cian palcami do gry, nastpnie niech obrc staw okciowy do dou zgodnie z kierunkiem ruchu wskazwek zegara. Podczas tej czynnoci upewnij si czy ucze przy obracaniu okcia nie obraca barku do gry i w przd. Moe to by za pierwszym razem niewygodne, jako e normalnie mini si do tego nie uywa. Nastpnym krokiem jest polecenie uczniowi utworzenia haczyka pierwszym, drugim i trzecim palce rki ciciwnej, pozwalajc kciukowi i maemu palcowi odpry si po wewntrznej stronie doni albo, co prostsze - dotykajc kciukiem paznokcia maego palca. Staw czcy palce z doni nie powinien by zgity. Nastpnie powinien obrci gowy w stron celu, oceni zasig i umieci zagite palce na pozornej ciciwie przy pionowym pooeniu haczyka utworzonego z palcw i przy zewntrznej stronie doni tworzcej lini prost z przedramieniem. okie ramienia ciciwnego nie moe znajdowa si poniej barku.

39

Teraz moe nacign pozorn ciciw, trzymajc j blisko ramienia uczniczego, dopki rka ciciwna nie dotknie podbrdka. Nacignicie to powinno zaangaowa minie plecw i ramienia ciciwnego, co pozwoli okciowi ramienia ciciwnego natychmiast odsun si od celu torem rwnolegym w stosunku do ziemi.

Drugi staw palca wskazujcego rki ciciwnej powinien dotyka rodkowej czci podbrdka. Kiedy zostanie osignity punkt kotwiczny, ucze powinien napi minie plecw i w takiej pozycji utrzyma je. W tym momencie linia pomidzy okciem i doni rki ciciwnej powinna by rwnolega do podoa (podczas strzelania nastpuje to po fazie utrzymania napicia, kiedy ucznik celuje). Napinanie mini powstrzyma ucznika od psychicznego rozlunienia podczas fazy celowania i pozwolenia strzale na przesuwanie si do przodu.

40

Uczniowie powinni powtarza kilkakrotnie t procedur wzmacniajc rami uczne, kadc palce na ciciwie oraz nacigajc a do pozycji kotwicznej. Kiedy celowanie zostao przeprowadzone, ucznicy musz jednoczenie napina minie plecw oraz zwalnia ciciw rozluniajc palce rki ciciwnej i pozwalajc ciciwie si z nich wysun. Kiedy jest uywany sprzt, to napicie/zwolnienie powoduje pojedynczy, mimowolny ruch ramienia ciciwnego do tyu z doni przesuwajc si w pobliu szyi.

wiczeniem na wyczucie napicia/zwolnienia jest umieszczenie grnej czci lewej doni naprzeciw szyi, z kciukiem skierowanym do dou, za lewym okciem w stron tarczy. Zahacz wtedy palce prawej rki o palce lewej rki i trzymajc okcie rwnolegle do ziemi, zakotwicz pod podbrdkiem i pocignij palcami. Zwolnienie palcw rki ciciwnej powinno pozwoli rce powrci wzdu szyi. Jak wyej powiedziano, ruch do tyu powinien pochodzi z rki zwalniajcej ciciw, przy wci napitych miniach plecw. Po zwolnieniu ciciwy uczniowie powinni utrzyma pozycj przez kilka sekund. To jest wytrzymanie. Gwarantuje ono, e uk nie zostanie poruszony zanim opuci go strzaa (przy strzelaniu powinni utrzyma pozycj dopty, dopki strzaa nie osignie celu).

Sowa zestawione w ramce tworz kluczow sekwencj szybkiego przypomnienia podstawowych etapw strzelania. Uczniowie powinni umie przej przez te etapy werbalnie z prawidowymi czynnociami. Sowa te s rwnie szybkim systemem odniesienia pomagajcym znale problem, jeeli w technice strzelania jest bd.

41

Sekwencja sw kluczowych wyraajcych kolejne etapy w strzelaniu: 1. Sta. 4. Nacignij. 7. Wyceluj. 2. Zahacz. 5. Zakotwicz. 8. Napnij/zwolnij. 3. Napnij. 6. Napnij/wytrzymaj. 9. Wytrzymaj.

Imitowanie strzau ze sprztem

Kiedy uczniowie zapoznaj si dokadnie z sekwencj czynnoci zwizanych ze strzaem i prawidow pozycj ciaa, przeprowad imitowanie strzau z wykorzystaniem sprztu. Powinni wtedy uywa wszelkiego sprztu z wyjtkiem strza, wliczajc naramienniki oraz skrki na palce. Pole uczniom chwyci uk lew rk umieszczajc do na majdanie w takiej pozycji, aby ciar uku by rozoony po wewntrznej stronie mini kciuka oraz aby kciuk i palec wskazujcy utworzyy liter Y (patrzc od gry). Niech uk ustali si w pozycji, to znaczy niech ciar zostanie rozoony na skutek ruchu uku w doni, a nie poprzez umieszczenie na nim rki i utrzymywanie go w okrelonej pozycji na si. Pozycja rki tucznej jest prawidowa wwczas, gdy uk nie ma tendencji do przesuwania si w adnym kierunku przy rozlunionej doni i palcach. Jeeli uczniowie nie uywaj wiza, powinni uoy kciuk nad czubkiem palca wskazujcego. W ten sposb bd mogli utrzyma uk bez ciskania go. Palce nie powinny by ani sztywno wyprostowane, ani nie powinny ciska uku w miertelnym ucisku". Wyjciowa pozycja uku do zaoenia strzay to pozycja pionowa lub z lekka przechylona w prawo. W tym momencie powinna by zaoona strzaa, ale na razie pole uczniom zahaczy palce ciciwne o ciciw, z jednym palcem powyej, a dwoma poniej siodeka (tam, gdzie powinna znajdowa si strzaa). Teraz ka im napi, trzymajc uk pionowo i upewniajc si, e obrcili okie do dou oraz pozwl im nacign ciciw do tyu o kilkanacie centymetrw, a nastpnie przywrci j do pierwotnej pozycji. Uwaga: Niektrzy instruktorzy uwaaj, e uk nigdy nie powinien by nacigany bez strzay na ciciwie. Jednak jeeli uczcy si s bacznie kontrolowani i uwiadomiono im, e nigdy nie wolno zwalnia ciciwy z penego nacigu bez strzay, naciganie uku bez strzay nie przyniesie adnej szkody. Niech uczniowie nacigaj ciciw coraz dalej i dalej, przywracajc do neutralnego pooenia po kadym nacigniciu, a dojd do penego nacigu. Upewnij si, e grna cz palca wskazujcego dotyka podbrdka, a podbrdek i nos dotykaj ciciwy. Uczniom majcym problemy pom indywidualnie. Mdrze jest kaza im wiczy sekwencj nacignij - zakotwicz dopty, dopki nie bd mogli doj do penego nacigu i pynnie zakotwiczy bez szukania prawidowej pozycji.

42

Aby wyczuli zwalnianie ciciwy, ka im nacign ciciw o 5 lub 8 centymetrw (nie dalej) i zwolni. Teraz powinni ustawi celownik, aby by widoczny po stronie strzay. Przy dziesiciu metrach celownik powinien znajdowa si ponad podprk strzay w przyblieniu w takiej odlegoci, jaka jest midzy okiem a podbrdkiem ucznika.

43

Zostao jeszcze celowanie przy penym nacigu. Celowanie za pomoc celownika to zwyczajne naoenie szpilki celownika na rodek tarczy. Upewnij si, e uczniowie przed celowaniem napinaj minie plecw i utrzymuj je w tej pozycji, napraj minie, kiedy szpilka celownika zostanie naoona na rodek tarczy oraz utrzymuj napicie podczas zwolnienia. W ten sposb jest utrzymany stay nacig. W tym punkcie zatrzymaj si i wyjanij, jak prawidowo zaoy strza w poprzek uku na podstawce oraz na ciciwie w siodeku, a nastpnie przesu j do przodu i umie nasadk na ciciwie. Strzaa powinna by tak zaoona, aby prowadzca lotka znalaza si po zewntrznej stronie uku. Teraz poka jak palce powinny by umieszczone na ciciwie - jeden powyej, dwa poniej. Jako podsumowanie pole im przegld kluczowych sw sekwencji strzeleckiej, niech przejd przez kady etap.

44

45

46

Lekcja II
Na pocztku zmierz kadego ucznia pod ktem doboru dugoci strzay i rozdaj boczne koczany z szecioma strzaami odpowiedniej dla kadego z nich dugoci. Strzay dla pocztkujcych powinny siga 5 cm poza ty uku przy penym nacigu, co zapobiegnie ich przeciganiu. Przybliony pomiar dugoci strzay mona wykona mierzc odlego midzy kocami palcw przy rozoonych ramionach. Nastpnie dugo strzay mona dobra z nastpujcej tabeli:

Dla wikszej dokadnoci kady ucze powinien nacign lekki uk, uywajc strzay wyskalowanej w calach.

47

Powtarzajc materia z pierwszej lekcji przejd przez kady z dziewiciu etapw, aby upewni si, e uczniowie znaj je. Szybko przypomnij, jak ustawi celownik i zaoy strza. Korzystajc ze sprztu, ktrego bd uywa, wystrzel dla uczniw prezentujc owe dziewi kolejnych etapw. Po nacisk na pozycj ramienia ucznego, kotwiczenie, pozycj prawego okcia, zwolnienie oraz wytrzymanie. Teraz si zatrzymaj i wyjanij, e klasa zacznie strzelanie z okrelonych odlegoci (5 metrw dla dzieci oraz 10 metrw dla nastolatkw i dorosych). Kady ucze wystrzeli pierwsz strza pod okiem instruktora. Ci, ktrzy czekaj na instruktora, powinni wiczy naladownictwo, dopki nie przyjdzie ich pora strzelania. Jeeli klasa jest dua, uczniowie mog sobie wzajemnie pomaga podczas wicze naladowniczych. Instruktor powinien pooy nacisk na to, eby lekcja bya prowadzona z uwzgldnieniem opisanego wczeniej systemu gwizdkowego. Absolutnie nikt nie moe pod adnym pozorem wychodzi przed lini, dopki nie rozlegnie si podwjny gwizdek sygnalizujcy zakoczenie strzelania oraz e mona i po strzay. Kiedy instruktor nadzoruje ucznia strzelajcego pierwsz strza, koniecznie trzeba si upewni, e pozycja okcia i barku jest prawidowa i e ciciwa nie uderzy w bark lub w rami. Jeeli ucze dobrze sobie radzi, trafia w tarcz, moe samodzielnie kontynuowa strzelanie, podczas gdy instruktor przechodzi do nastpnego ucznia. Kiedy kilku uczniw wystrzelio ju wszystkie swoje strzay, daj gwizdkiem podwjny sygna, e strzelanie zostanie przerwane. Zbierz ich wok tarczy z wbitym i strzaami i poka jak prawidowo oraz bezpiecznie wyciga je z tarczy (patrz rozdzia 3, Zasady bezpieczestwa w ucznictwie, wyjmowanie strza). Kontynuuj nadzorowanie wypuszczenia pierwszej strzay przez kadego ucznia, pozwalajc strzela dalej tym, ktrzy ju byli obserwowani. Kiedy ten etap zostanie zakoczony, instruktor moe indywidualnie pomc tym, ktrzy maj problemy.

Lekcja III
Lekcja trzecia stanowi kontynuacj dwch pierwszych, z rozszerzeniem o dodatkow technik. Poka uczniom jak zakada ciciw na uk, aby potrafili zakada i zdejmowa ciciwy ze swoich ukw (patrz rozdzia 4, Zakadanie ciciwy).

48

Jeli to moliwe, przydziel na stae kademu uczniowi uk i komplet strza do korzystania podczas kadej sesji strzeleckiej. Werbalnie przypomnij dziewi etapw strzelania i pole uczniom rozgrza si poprzez naladowanie bez sprztu sekwencji ruchw zwizanych ze strzaem. Poinstruuj uczniw jak regulowa celownik, wyjaniajc, w ktr stron powinien by przesunity: powinien on by przesunity w tym kierunku, w jakim s strzay w stosunku do rodka tarcz -jeli strzay s wyej, celownik naley podnie, jeli padaj na lewo, celownik naley przesun w lewo, itd. Pozwala to przesun uk w odpowiednim kierunku, np. jeli strzay padaj za wysoko, przesunicie celownika w gr powoduje, e uk jest trzymany niej, wic grupa strza zbliy si do rodka tarczy. Pole uczniom, by strzelali pi metrw dalej od tarczy, regulujc celowniki. Pom tym, ktrzy maj trudnoci (dla wikszoci uczniw ustawienie celownika bdzie okoo 6 mm nisze).

Lekcja IV
Na czwartej lekcji uczniowie zazwyczaj strzelaj ju na tyle dobrze, e mog si przesun do tyu 15-20 metrw. Jeli jednak jeszcze tak nie jest, przeprowad t lekcj na dystansie, z ktrego strzelali na poprzedniej lekcji. Jeeli niektrzy uczniowie s bieglejsi od innych i potrafi strzela z wikszej odlegoci, trzymaj wszystkich uczniw na tej samej linii, natomiast przestawiaj tarcz - wtedy obie grupy bd mogy strzela zgodnie ze swoimi moliwociami. Przed zezwoleniem na strzelanie przypomnij procedur strzeleck oraz zasad ustawienia i wyregulowania celownika (przy 20 metrach ustawienie celownika bdzie okoo 10 mm nisze ni ustawienie dla 15 metrw). Pole uczniom strzeli jedn seri. Nastpnie zbierz ich wok tarczy i wyjanij, jak punktowane s strzay (wystpuj tutaj rnice zalenie od rodzaju uywanego celu, ale w wikszoci dla pocztkujcych piciokolorowe tarcze s punktowane po 10 i 9 punktw za te ple, 8 i 7, 6 i 5, 4 i 3 oraz 2 i 1 za kady nastpny kolorowy piercie dalej od tego). Nastpnie pole im kontynuowanie strzelania. Kiedy bd mieli zgodne ustawienie celownika, ka im oznaczy je na pasku celownika lub na tamie. W dalszym cigu pomagaj tym, ktrzy maj kopoty lub sab form strzeleck. Kiedy uczniowie kontynuuj strzelanie, pole im w pamici sumowa punkty, aby wyoni mistrza kadej kolejki (zapisywanie punktw zabiera zwykle zbyt duo czasu i kadzie zbyt duy nacisk na punktacj, zamiast na prawidow form strzeleck). Idc wzdu linii patrz, czy pozycja wytrzymania jest utrzymana dopty, dopki strzaa nie osignie celu. Zwr uwag na podanie, tj. ruch ramienia ciciwnego po zwolnieniu. Sabe zwolnienie i podanie - jakikolwiek ruch ramienia ciciwnego inny ni prostoliniowy ruch do tyu wzdu szyi - jest oznak, e nie s uywane minie plecw. Jeli to konieczne, zale uczniom majcym kopoty trening z zakresu wstpnych wicze etapu napicie/zwolnienie.

Lekcja V
Przypomnij uczniom, jak ustawi i wyregulowa celownik, a nastpnie rozpocznij t lekcj kilkoma seriami z 15 metrw (dzieci) lub z 20 metrw (nastolatkowi i doroli). Jeli jest miejsce, a uczniowie konsekwentnie trafiaj do celu z tego dystansu, pole im cofn si o nastpne 10 metrw; w innym wypadku mog pozosta tam, gdzie si znajduj. Ustawienie celownika na 30 metrw jest zwykle 13 do 19 mm nisze od ustawienia przy 20 metrach. Jeeli po okrelonej liczbie kolejek uczniowie sabo trafiaj do celu, a zbieranie strza zabiera duo czasu, ustaw ich z powrotem na odlegoci 20 m, a nabior wikszej wprawy. Zwykle w tym okresie uczniowie zaczynaj koncentrowa si na celowaniu albo jakiej innej czci procedury strzeleckiej i utrzymywanie penego nacigu staje si procedur raczej pasyw-

49

n ni aktywn. Bd bardzo uwany i w dalszym cigu kad nacisk na napicie mini plecw jest to kluczowe dla dobrego strzelania. Kiedy po zwolnieniu ciciwa wysuwa si z palcw, napite minie piecw s czynnikiem powodujcym ruch rki zwalniajcej do tyu wzdu szyi. W tym momencie moe by przedstawione wycentrowanie ciciwy - czyli pokrycie ciciwy z brzegiem majdanu -jeli nie zostao to wyjanione wczeniej jako odpowied na pytanie ucznia (wielu uczniw nie zdaje sobie sprawy, e rne ustawienie gowy moe spowodowa rne uoenie ciciwy widziane przez ucznika przy penym nacigu). Zademonstruj klasie, e nawet jeli pozycja kotwiczna nie jest zmieniana, gow mona obraca w paszczynie poziomej (w jednym wypadku ucznik ledwo spoglda ponad nasad nosa, w innym ma gow tak obrcon, e stoi z tarcz dokadnie twarz w twarz). Dla demonstracji wystrzel strza z tych skrajnych pozycji, aby ucze mg zobaczy, jak takie ustawienie oddziauje na miejsce, w ktrym strzaa trafi w tarcz. Nastpnie wyjanij, e lewa krawd ciciwy powinna by widoczna po prawej stronie szpilki celownika. Jeeli ucze ma trudno z ustawieniem zaraz na prawo", poinstruuj go, by obrci gow tak, eby ciciwa bya widoczna (moliwe, e bdzie nieco rozmyta) pomidzy szpilk celownika, a ukiem. Niektrzy pocztkujcy ucznicy mog mie rwnie tendencj do okresowego ciskania uku przy zwalnianiu. Trzeba im uwiadomi, e nawet jeeli to nie spowoduje przesunicia punktu skupienia poza rodek tarczy, moe uniemoliwi uzyskiwanie wyszych wynikw punktowych. W ramach techniki szkoleniowej, aby wyczuli ucznika na to, co robi z doni ucznicz, ka mu owin palce wok majdanu. Zapobiegnie to poruszaniu ukiem za pomoc palcw (w tym czasie ucznik powinien uywa wizania albo dotyka kciukiem koca palca wskazujcego; jeeli nie wierzy, e uk nie upadnie, sta za nim, by ewentualnie zapa go - najczciej uk nie upada). Kiedy ju zrozumie, e porusza palcami i tym samym oddziauje na miejsce, w ktre trafi strzaa, moe powrci do tradycyjnej pozycji rki uczniczej. Po tej lekcji uczniowie na tyle powinni ju opanowa wiczone umiejtnoci, e przygotowuj si, kotwicz, celuj i zwalniaj bez nadmiernej liczby zbdnych ruchw.

Lekcja VI
Przed rozpoczciem strzelania rozdaj uczniom tabele punktowe i wyjanij zasady zapisywania i podliczania wynikw serii oraz procedur punktacji podczas zawodw. Do poszczeglnych tarcz przydziel kapitana, ktry decyduje, kto bdzie ocenia kady strza, nastpnie dwch zapisujcych wyniki w tabelach punktacyjnych oraz osob nadzorujc t procedur, a nastpnie idc za tarcz zbiera strzay, ktre nie trafiy w cel (wrd strzelcw jest zwyczajem, e jeden pomaga drugiemu znajdowa zagubione strzay; kady ucznik powinien wyciga swoje wasne strzay). Niech grupa strzeli jedn rund zapisujc punkty. Liczba serii moe by rna, w zalenoci od czasu trwania zaj, zwykle wystarcza pi. Pozwl na jedn seri treningow przed punktowaniem. Niech strzelaj z odlegoci 20 lub 30 metrw - doroli oraz 10 metrw - dzieci.

Lekcja VII
Na pocztku tej lekcji wyjanij podstawowe zasady rundy, np. e dla kadego dystansu jest ustalona liczba serii, odlegoci rnice si zalenie od rundy, najpierw strzela si z najwikszej odlegoci. Nastpnie przeprowad wrd uczniw zaimprowizowan rund skadajc si z trzech serii na 30 metrw i trzech na 20 metrw. Podczas tej rundy powinni liczy punkty zgodnie z procedur przedstawion w lekcji VI. Jako uzupenienie punktacji przyznaj najlepszym ucznikom mae nagrody. 50

* * * Jeli jeste pocztkujcym trenerem, poniej przedstawiamy poszczeglne punkty dotyczce materiau omwionego w tym rozdziale. Korzystaj z tego zestawienia podczas pierwszych lekcji, aby upewni si, e cay materia realizujesz prawidowo. - wymiana pozdrowie i imion, - dopasowanie do poziomu zaawansowania klasy, - przedstawienie zasad bezpieczestwa, - demonstracja strzelania, - test dominacji oka, - przejcie na lini strzau (uczniowie leworczni na lewo), - naladowanie bez sprztu, - pozycja, - uoenie ramienia uczniczego: kontrola okcia, wiczenie ze cian, pozycja barku, - uoenie palcw na ciciwie, - nacignicie (ciciwa blisko ramienia uczniczego), - kotwiczenie (ciciwa dotyka rodka nosa i podbrdka, palce dotykaj poniej podbrdka); - napinanie mini plecw (dziaaj poprzez zahaczone palce rki uczniczej); - zwolnienie (rozlunienie tylko palcw rki ciciwnej); - naladowanie ze sprztem, - zaoenie naramiennika i skrki na place, - ustawienie celownika, - przymocowanie wizania, - postawa, - zaoenie strzay, - uoenie palcw ciciwnych, - ustawienie ramienia tucznego (tym razem wliczajc pozycj rki uczniczej); - nacignicie o 5 cm i powrcenie, - przejcie do penego nacigu i powrt, - kotwiczenie, - napinanie mini plecw (przyciskajc rk ciciwn do szyi), - celowanie, - napinanie mini plecw: nacignicie o 5 cm i zwolnienie, nastpnie nacignicie 10 cm i zwolnienie, - wytrzymanie (rka ciciwn wzdu szyi), - uczniowie strzelaj. W poczeniu z metodami szkolenia opisanymi w niniejszym rozdziale, mona ustanowi indywidualne - zwizane z konkretn sytuacj - metody szkolenia, szczeglnie wobec uczniw, ktrzy szybko osigaj postpy i realizuj program kursu oraz chc rozwija si dalej. Indywidualny tok nauczania moe by rwnie wykorzystywany jako alternatywna metoda szkolenia na pocztkowych lekcjach, umoliwiajc kademu, uczniowi uzyskiwanie postpw wedug swoich moliwoci. Tym metodom szkolenia powicony jest rozdzia 5.3. redni etap szkolenia ucznikw. W momencie, gdy wikszo uczniw potrafi uzyska skupienie strza w dwudziestocentymetrowym kole z odlegoci 10 metrw, moesz poleci im regulacj ukw metod Eliansa lub metod nagiej strzay", czyli bez lotek (metody te zostay opisane w rozdziale 8, Regulacja uku}.

51

To przyda im zaufania do sprztu oraz pomoe zlikwidowa ograniczenia w osiganiu wyszych wynikw punktowych powodowane przez sprzt. Jeeli ju kady ucze zosta poinstruowany na temat regulacji uku dotyczcej jego sprztu, grupa uczy si podstaw regulacji przez powtarzanie. Sprawdzanie regulacji w kadym tygodniu pokae, czy jest ona konieczna, w miar jak ucznicy poprawiaj swoj form strzeleck. Jeeli klasy wicz na powietrzu i nie ma toru halowego, trzeba zaplanowa co na dni deszczowe. Moesz wtedy prezentowa histori ucznictwa albo rne typy rund na zawodach, mona dyskutowa o procedurach zawodw (jeli to moliwe ze slajdami), mona wywietla filmy o ucznictwie, rozmawia o zawartoci torby ze sprztem ucznika jadcego na zawody, wreszcie mona uczy, jak naprawia i wykonywa sprzt. Dobrze przygotowany deszczowy" program pomoe utrzyma zainteresowanie wrd uczniw oraz zachci do uprawiania tego sportu po zakoczeniu kursu.

5.2. Celowanie
Celowanie z wykorzystaniem celownika zostao ju w skrcie opisane w rozdziale 5.1. Istniej jednak rne metody ustalania prawidowego kta podniesienia uku przy kadym strzale, ktry pozwoli trafi w rodek tarczy. Korzystanie z celownika jest najpopularniejszym sposobem celowania w ucznictwie tarczowym lecz s te inne metody, ktre byy i wci s wykorzystywane. Zapoznanie z nimi uczniw umoliwi szersze zrozumienie ucznictwa, oraz bdzie czynnikiem wprowadzajcym pewne zrnicowanie przy strzelaniu.

Celownik
Wykorzystywanie celownika w strzelaniu wymaga po prostu naoenia szpilki celownika na rodek tarczy. Jeeli szpilka zostaa ustawiona w odpowiednim dla danej odlegoci miejscu na pasku celownika, a nastpnie utrzymana na rodku tarczy podczas etapu napicia/zwolnienia oraz wytrzymania, strzaa powinna trafi w poblie rodka tarczy. W zalenoci od stylu ucznika, dokadne miejsce, w ktre jest wycelowany celownik, moe by rne. To naprawd nie ma znaczenia, ktr metod ucznik preferuje i uywa tak dugo, jak dugo jest ona wystarczajca i ucznik ustawia do niej celownik. Niektrzy ucznicy nakadaj szpilk celownika bezporednio ponad rodkiem tarczy, drudzy wol utrzymywa szpilk poniej lub powyej rodka tarczy lub nawet w jakim innym miejscu. Inni nawet nie uywaj szpilki celownika, zamiast tego celuj patrzc przez pewnego rodzaju piercie otaczajcy rodek tarczy (metoda ta ma t zalet, e ucznik nie mierzy do czego zasonitego w czci przez szpilk celownika).

52

5.3. redni etap szkolenia

Rozdzia niniejszy adresowany jest przede wszystkim do instruktorw trenujcych indywidualnie uczniw, ktrzy bardzo dobrze opanowali podstawy strzelania i chc przej na wyszy poziom szkolenia. Informacje tu zawarte stanowi suplement do ju zaprezentowanego materiau. Najlepiej jest, gdy uczniowie dysponuj wasnym sprztem lub - jeeli chodzi o grup - maj sprzt, ktrego nie uywa nikt inny. Jeeli nie jest to moliwe, naley przydzieli ucznikowi uk oraz ciciw. Jest to absolutnie konieczne, poniewa rednio zaawansowani ucznicy powinni posiada sprzt tak wyregulowany, aby uk i strzay pozostaway w pozycji, w jakiej najlepiej wsppracuj. Regulacja to sprawa indywidualna - uk wyregulowany dla jednego ucznika nie bdzie w ten sam sposb pracowa dla innego, gdy rnice w sposobie strzelania, dugoci nacigu i nawet wielkoci palcw mog wpywa na ow regulacj. Dobry ucznik zwykle przyswoi ju sobie list dziewiciu czynnoci podejmowanych za kadym razem przy wystrzeleniu strzay. Jeeli pojawiaj si kopoty dobrze jest zapisa t sekwencj strzeleck, gdy przypomnienie jej moe pomc odkry przyczyn powstawania problemu. Jeli ucznik uczy si strzela korzystajc z tej ksiki, lista w rozdziale 5.1. Pierwsze lekcje ucznictwa, powinna stanowi podstaw listy kontrolnej.

Naturalna postawa
Kadego ucznika cechuje jego naturalna postawa, co oznacza, e pooenie stp wzgldem tarczy moe by rne u poszczeglnych osb. Znalezienie jej jest wane, poniewa kada inna postawa stp spowoduje, e ucznik bdzie naciga w linii, ktra wywoa wiksze napicie mini ni to potrzebne do strzau, a to utrudni prawidowe wystrzelenie strzay. Wprawdzie ucznik od pocztku jest uczony przyjmowania waciwej postawy, jednak zdarza si czsto, e trzeba j bdzie zmodyfikowa u ucznika rednio zaawansowanego. Najprostsz metod ustalenia naturalnej postawy ucznika jest pene napicie uku i wycelowanie ze strza lub bez niej (nie naley zwalnia). Nastpnie ucznik powinien zamkn oczy, policzy do trzech i otworzy je. Jeeli szpilka celownika znajduje si teraz na lewo lub na prawo od rodka tarczy, ucznik nie przyj swojej naturalnej postawy. Aby to skorygowa, musi lekko przesun praw stop do przodu lub do tyu i powtrzy 53

powyszy test, by zobaczy, czy szpilka celownika pozostaje w linii prostej ze rodkiem tarczy (praw stop naley przesun do tyu, jeeli szpilka celownika znajduje si na lewo, za do przodu, gdy szpilka znajduje si na prawo). Generalnie nie jest konieczne przesuwa nie stopy o wicej ni 2,5 do 5 cm. Kiedy ju zostanie ustalona postawa naturalna, naley przyjmowa j za kadym razem. Przy strzelaniu na zewntrz odcinite lady stp pomog ucznikowi utrzyma t sam postaw, w pomieszczeniach natomiast moe on obrysowa stopy na pododze kred lub uy kawaka tamy klejcej, aby zaznaczy, gdzie ma je ustawi.

Palce rki ciciwnej

Jak ju mwiono w rozdziale 5, ciciw naley trzyma w zgiciu obrotowego stawu palca wskazujcego, rodkowego oraz serdecznego. Palec rodkowy powinien przejmowa okoo 50% siy nacigu, reszt za naley podzieli midzy pozostae dwa palce. Jeeli ucznik ma otarty pierwszy lub trzeci palec, oznaczao, e naciga tym palcem wicej ni to konieczne. Jeeli pozycja palcw jest prawidowa, cz skrki chronicej drugi palec moe by wzmocniona przez naklejenie kawaka skry na tyln powierzchni skrki (powierzchnia przednia styka si z ciciw). Nie naklejaj skry pod otarty palec, raczej pole ucznikowi skorzystanie z innego rodzaju ochrony, gdy to jedynie zwiksza si wywieran na ten palec. Palce rki ciciwnej naley trzyma prosto od momentu pooenia ich na ciciwie a do zwolnienia, Pozwalanie, by d rki ciciwnej odchyla si na zewntrz jest zym nawykiem -jeeli ciciwa zostaje zwolniona z rk i palcami w takiej pozycji, ulega ona niepotrzebnemu ruchowi obrotowemu.

Pozycja uku
Podczas etapu rozcignicia" oraz nacignicia" sekwencji strzeleckiej, uk powinien znajdowa si w pooeniu wymagajcym niewielkich ruchw ucznika, aby szpilka celownika znalaza si w rodku tarczy. Przyjmujemy tu, e ucznik ustali ju swoj naturaln postaw, wic poniej rozwaa si tylko paszczyzn pionow.

54

Kiedy ucznik przechodzi do penego nacigu i celuje, to naley przesun szpilk celownika (tak jak to widzi ucznik) z krawdzi tarczy do jej rodka. Jest to jednak ruch zbyt duy, zuywa si tutaj energi i marnuje czas, ktre mogyby by lepiej wykorzystane podczas etapu celowania" sekwencji strzeleckiej. Ruch ten moe wymaga w jednostkowych przypadkach zwikszonej kontroli, l tak, jeli ucznik musi przesun uk w d, aby dotrze do rodka tarczy, powinien potrenowa oddawanie strzaw nieco niej ni to obecnie robi. Jeeli uk trzeba przesun do gry, naley strzela nieco wyej. Przy cigym treningu w stanie podwyszonej koncentracji ucznik moe nauczy si oddawa strzay tak, aby nie by konieczny aden ruch uku.

Pooenie barkw
Barki ucznika przy penym nacigu powinny znajdowa si w tej samej paszczynie poziomej, co rami ucznicze. ucznicy, ktrzy uczyli si strzela ze sprztu zbyt cikiego, unosz czasami lewy bark powyej prawego. Czsto jest to rezultatem unoszenia lewego barku wraz z ukiem lub pozwalania barkowi na zaamywanie si, kiedy ciciwa jest odcignita. Jeeli barki znajduj si w takiej pozycji, trudno jest utrzyma dugo nacigu (staje si to krytyczne przy uywaniu clickera-ucznicy, ktrzy maj kopoty w przecigniciu przez clicker mog ten problem zawdzicza wanie temu). Aby ucznik trzyma si bardziej prosto, ustaw na si jego barki w d i do tyu. Jeeli to nie da oczekiwanych rezultatw, pole mu, by wyobrazi sobie, e stoi prosto jak onierz", a nastpnie niech nacignie nie poruszajc gow, barkami ani grn czci ciaa. Aby ustawi rami tuczne w linii prostej niektrzy ucznicy przesuwaj lewy bark do przodu, co znacznie utrudnia osignicie prawidowego napicia mini plecw. Rwnie w tej sytuacji ustaw na si bark w d i do tyu przed rozpoczciem nacigania. Jeli nadal si to pojawia, pole ucznikowi, by obserwowa ktem oka swj bark przy naciganiu.

Kisser button (bczek)

Podczas strzelania ucznik powinien dotyka kisser buttona wargami, przednimi zbami lub ostr krawdzi grnych siekaczy. W ten sposb kisser button moe by uyty jako dodatkowy punkt kotwiczenia. Jest to wane, poniewa odlego 55

od nasadki do oka musi by za kadym strzaem jednakowa, aby strzaa trafia w to samo miejsce. Jeeli ucznik dotyka kisser buttona ostr krawdzi zbw, odlego nie moe si zmieni, gdy kisser jest nieruchomo zamocowany na ciciwie. Kiedy ju zostao ustalone prawidowe pooenie kisser buttona, naley zapisa i zachowa dla sprawdzenia odlego od niego do gry lub spodu nasadki. Wtedy przy zakadaniu nowej ciciwy kisser mona zaoy w tej samej odlegoci od punktu nasadki.

Clicker
Clicker jest dugim na kilkanacie centymetrw i nie szerszym ni 6,4 mm kawakiem metalu umieszczonym w okienku celownika ponad podprk strzay. Dla wikszoci czoowych ucznikw jest on integralnym elementem systemu strzelania, gdy sygnalizuje za kadym strzaem, e ucznik nacign tyle samo. Jest to szczeglnie wane dla ucznika, ktry strzela z wikszych odlegoci, poniewa mae rnice w dugoci nacigu mog wywoa due rnice, jeli chodzi o miejsce trafienia w tarcz. Clicker pomaga rwnie ucznikom, ktrzy maj problemy z celowaniem. Clicker powinien opiera si podczas penego nacigu oraz celowania o czubek grotu strzay. Jeeli w tym czasie opiera si on o korpus strzay, trzeba zbyt daleko naciga, kiedy minie plecw s prawidowo naprone. Grot strzay jest umieszczony pod clickerem, a strzaa przesunita do przodu i

oparta na nasadce. Podczas etapu nacigania ucznik powinien spoglda na clicker, a nie zacznie on zsuwa si na czubek grotu. Gdy to nastpi, powinien go zakotwiczy i utrzyma w tej pozycji.

Nastpnie ucznik patrzy na celownik i celuje. Kiedy celownik jest utrzymywany na rodku tarczy, minie plecw s nieco bardziej naprane przesuwajc strza do tyu, za clicker zatrzaskuje si na grocie. W tej chwili ucznik powinien zwolni. Konieczne jest tu naprenie mini plecw i nastpuje ruch prawego okcia wok osi barku i do tyu, ktry pociga strza przez clicker (dlatego powinien by umieszczony na czubku grota, a nie na korpusie strzay; jeeli tucznik bdzie musia odcign dalej ni 6,4 mm, bdzie musia uy ramienia). Naley bardzo uwaa przy ustawianiu clickera za pierwszym razem. Jeeli ucznik nie osiga penego nacigu, moe nadmiernie napra minie (nawet do drenia) albo moe przesu56

wa gow do przodu i przygarbia lewy bark w celu skompensowania tego. Jeeli clicker wywouje zbyt dugi nacig, ucznik moe si odchyla do tyu, unosi rk ponad tuk, przesuwa gow do tyu, napra palce rki ciciwnej lub rami ciciwne odciga w d (powoduje to ruch okcia ciciwnego po uku skierowanym do dou). Moe on rwnie nie by w stanie przecign przez clicker. Wszystkie te ruchy utrudniaj osignicie sukcesu i instruktor powinien by tu szczeglnie czujny. W wikszoci przypadkw, kiedy clicker zosta umocowany i jest wygodny, nie naley go przesuwa, jeli nie nastpuje zmiana sprztu. Jeeli tucznik ma kopoty w korzystaniu z clickera, wynikao prawdopodobnie ze zmiany w postawie strzeleckiej. Podczas nauczenia jak korzysta z clickera instruktor powinien rwnie wdraa do samokontroli potrzebnej do prawidowego strzelania z nim. Jeeli ucznik nigdy nie uywa clickera, powinien przej przez wyej opisan procedur, stojc 10-20 metrw od tarczy, obserwujc przy tym clicker, a do momentu, kiedy przecignie przez niego strza. Niech powtarzacie tak dugo, a nabierze wyczucia w uoeniu clickera na czubku grotu strzay, i zorientuje si, jak due napicie mini plecw jest potrzebne do utrzymania go tam; uwolni si te od tendencji do zwalniania lub cofania si po usyszeniu trzasku. Nastpnie powinien przej przez t sam procedur, lecz patrzc na celownik oraz celujc we waciwym czasie. Kiedy ucznik potrafi przej przez ca sekwencj gadko, utrzymujc stay nacig i przechodzc przez clicker nie cofa si, moe zwolni co trzeci lub kady inny strza. Powinien te kontrolowa, kiedy strza jest prawidowo przygotowany, jak rwnie kiedy nie naley strzela (nawet gdy strzaa jest prawidowo uoona, jeeli jest syszalny trzask, kiedy celownik nie jest na rodku tarczy, tucznik nie powinien strzela). Prawidowo zamocowany i uywany clicker jest bardzo poyteczny dla ucznika, mimo e pocztkujcy mog odczuwa go jako utrudnienie. Jeeli nie ma problemw z postaw ani ze sprztem, dalszy trening rozwinie potrzebn kontrol.

Problemy z celowaniem
Podczas oddawania strzau ucznik znajduje si w stanie fizycznego i umysowego napicia. Poniewa utrzymywanie uku w penym nacigu staje si coraz bardziej uciliwe, ucznik bdzie chcia moliwie najszybciej uwolni si od tego ciaru, a to moe zaszkodzi celowaniu. Aby uchroni si przed tym, musi sam siebie przekona, e jeeli nie utrzymuje spokojnie celownika na rodku tarczy, nie wypuci strzay. Nie jest niczym niezwykym widok ucznika przygotowujcego si do strzau, nacigajcego uk, przesuwajcego celownik na podane miejsce i strzelajcego zaraz po tym. Jednak jeeli nie jest to kontrolowane i korygowane, okazuje si, e wielu ucznikw strzelajcych w ten sposb ma tendencje do uwalniania strzay przed solidnym namierzeniem celu. Jest to pocztek problemu z celowaniem. Problem w doczeka si specjalnych nazw: gorczka zota", panika celu", zamarznicie". Wyrnia si trzy podstawowe odmiany syndromu: 1) strzelanie migawkowe-zwolnienie strzay zaraz po osigniciu przez ucznika pozycji kotwicznej; 2) zamarzanie - kiedy ucznik nie jest w stanie przesun celownika na rodek tarczy; 3) niezdolno ucznika do zwolnienia ciciwy po naoeniu szpilki celowania na rodek celu. Jeli u ucznia narasta problem z celowaniem, pole mu uycie clickera, aby przeama zakorzeniony schemat. Niekorzystanie z clickera jako elementu procedury strzeleckiej czyni go bezwartociowym narzdziem szkoleniowym dla uczniw majcych problem z celowaniem. Oto propozycja wiczenia, ktre moe pomc ucznikowi z tzw. problemem zamarzania. Niech stanie blisko maty (okoo 10 metrw), przejdzie do penego nacigu, wyceluje i zwolni. Wane jest, aby naoy celownik na rodek tarczy i utrzyma go przez tam pewien czas przed

57

zwolnieniem. Ka mu to powtarza, a bdzie mg umieci celownik tam, gdzie chce i utrzyma go, nawet jeeli to znaczy, e nie bdzie mg wystrzeli strzay przez kilka sesji. Kiedy bdzie mg to wykonywa atwo i gadko, moe wystrzeli co trzeci strza lub podobnie. Zwikszaj liczb wysyanych strza, a ucznik bdzie strzela kad strza po wycelowaniu w wybrany punkt (w rodek tarczy). Jeeli zamarzanie" powtrzy si w jakikolwiek sposb, proces powyszy powinien by powtrzony. Tylko dyscyplina i wiara ucznika moe przezwyciy problem z celowaniem. Jest to walka, ktr trzeba wygra od wewntrz, tj. od strony psychiki. Pomoc i zachcanie pomog, uywanie clickera pomoe, lecz przede wszystkim ucznik musi mocno wierzy w pokonanie problemu.

Czas
ucznik, ktry uzyska okrelon form zwykle rozwija naturalny rytm wystrzelenia kadej strzay. Szczeglnie przy uywaniu clickera ten rytm lub rozkad czasu staje si tak precyzyjny, e gdyby zmierzy czas, poszczeglne etapy zajyby t sam liczb sekund. Jeeli ucznik dobrze opanowa odliczanie czasu, bdzie wiedzia, i nie naley wysya adnej strzay, ktra nie zgadza si z prawidowym rytmem. Najwikszy problem z odliczaniem czasu, jaki wystpuje u wikszoci ucznikw, pojawia si podczas etapu celowania. Szczeglnie jeeli tucznik uywa clickera, moe mie tendencj do zbyt dugiego celowania podczas przecigania przez clicker. Wikszo czoowych ucznikw nie celuje duej ni 6 do 8 sekund, poniewa dusze wpatrywanie si w jeden punkt mczy oko i powoduje zamazywanie si obrazu. Jeeli ucznik potrzebuje duszego czasu do przecignicia przez clicker, wwczas jego postaw i pooenie clickera naley skontrolowa (w tej kolejnoci). Jeeli mierzy zbyt dugo, moe to by pocztek problemu celowania. ucznicy, ktrzy nie uywaj clickera, zwykle nie mierz tak dugo, jak ci, ktrzy go uywaj; powinni jednak mierzy nie krcej ni 3 do 4 sekund.

Oddychanie
Poniewa wystrzelenie strzay ma swj rytm, wikszo ucznikw rozwija rytm oddychania, ktry jest zgodny z rytmem strzelania. We wszystkich przypadkach oddychanie powinno by naturalne i wygodne. Wikszo ucznikw wykonuje wdech podczas odcigania ciciwy do pozycji kotwicznej. Jest on zatrzymywany a do zwolnienia strzay, a nastpnie wykonywany jest wydech. Wdech powinien by po prostu spontaniczny. Pomidzy strzaami naley wykona gboki oddech, aby zapobiec niedostatkowi tlenu.

Rka uczna
Niektrzy ucznicy tak ustawiaj uk, e do obraca go. Mona to dostrzec obserwujc stabilizator podczas nacigania. Najlepsz pozycj jest stan przed ucznikiem (w tym wypadku powinien naciga bez strzay!). Jeli ucznik nie obraca uku, stabilizator podczas nacigania bdzie si przesuwa tylko w gr i do dou, natomiast jeeli wystpuje obracanie, stabilizator bdzie si porusza na boki. Mona to skorygowa ponownie instruujc na temat prawidowego uoenia rki tucznej albo, jeli to konieczne, przykadajc dodatkow mas po przeciwnej stronie ni kierunek, w ktrym porusza si stabilizator. Jeeli ucznik uywa powikszonego celownika, obrt doni podczas nacigania wywoa rwnie kontrolowane nietrafione strzay, poniewa celownik rwnie bdzie si porusza na lewo i na prawo (w zalenoci od tego, w ktr stron obracany jest uk). W zwizku

58

z tym strzaa nie jest kierowana tam, gdzie wycelowany Jest celownik i doskonale wymierzony strza moe w efekcie da ze trafienie.

6. Korygowanie bdw w ucznictwie

Korygowania bdw w ucznictwie, jak i w innych dyscyplinach sportu, naley uczy i doskonali, wspierajc to zadanie pozytywnym nastawieniem. Oznacza to trenowanie prawidowej techniki strzelania i za kadym razem, gdy pojawia si problem, ucznik powinien powtarza dziewi etapw prawidowego strzelania a znajdzie bd. Konsekwentnie powtarzany ukad trafie poza rodkiem tarczy czsto nie moe by zneutralizowany przesuwaniem celownika. Ustalajc, co powoduje konsekwentny lot strzay w okrelonym kierunku, instruktor moe pomc uczniowi skorygowa bd zanim stanie si on trudnym do przezwycienia nawykiem. Rozdzia niniejszy omawia najczciej wystpujce przy strzelaniu problemy. Przy kadym omwieniu znajduje si informacja o tym, gdzie naley stan, aby zdiagnozowa problem i jak pomc uczniowi zrozumie go i skorygowa. Druga cz rozdziau wymienia czste bdy powodujce skupienie poza rodkiem. Wyrnia si pi pozycji, ktre moe przyj instruktor obserwujc ucznia. Kada pozwoli zaobserwowa konkretn cz jego postawy. Oto krtka ich prezentacja: Pozycja 1 - obserwujca uoenia caego ciaa, barku, ramienia i doni ucznej, zakotwiczenia oraz pooenia ramienia i doni ciciwnej. Pozycja 2 - lekki przysiad pozwoli zobaczy wewntrzn cz rki ciciwnej przy penym nacigu, rami i bark uczniczy, kiedy przechylenie uku jest spowodowane przez rami lub do tuczn oraz pooenie doni ucznej. Pozycja 3 - stojc normalnie moesz obserwowa rk tuczn oraz nadgarstek rki ciciwnej, jeeli stabilizator znajduje si w jednej linii z jakim obiektem, moe by take widoczny ruch uku spowodowany momentem obrotowym podczas sekwencji strzau. Pozycja 4 - obserwujca postaw ciaa, odchylenie uku oraz pozycji gowy i jej jakichkolwiek niepotrzebnych ruchw podczas etapu przecigania. Pozycja 5 - obserwujca pozycj ciaa, pozycj okcia ramienia ciciwnego oraz czy ucznik opuszcza rami uczne.

Pooenie okcia ramienia ucznego

Pooenie okcia stanowi problem przede wszystkim dla dziewczt oraz kobiet, poniewa maj one zwykle bardzo rozcignity staw okciowy. Mczyni czciej maj kopoty z pozycj barku, ucznik musi zrozumie konieczno utrzymywania przekrconego do dou okcia ucznego oraz to, e staw okciowy mona obraca nie poruszajc doni ani barkiem ucznym. Aby zaobserwowa: sta przed ucznikiem (pozycja 1} obserwujc okie. Patrz rwnie na plecy ucznika (pozycja 5), by upewni si, e bark ramienia ucznego nie jest wypchnity do przodu dla uzyskania prawidowej pozycji okcia.

59

Aby skorygowa: pole ucznikowi obserwowa samego siebie w lustrze, przy penym nacigu. Nastpnie zale mu wiczenie obracania okcia z rk opart o cian przez nastpne kilka dni lub tygodni, a osignie elastyczno.

Uwaga: Wyjtkowo ucze moe mie prawdziwy problem z obracaniem okcia jako wynik jego zamania lub wrodzonego defektu ramienia lub barku. W takim wypadku moe by konieczne strzelanie z lekko wychylonym okciem. Jeeli nauczy si on konsekwentnie wychyla okie, moe to by lepszym rozwizaniem ni pozwolenie na zaburzenie linii barkw w prbie oddalenia ciciwy od okcia.

60

Spojrzenie
Rozrnia si trzy rodzaje ruchw przy spojrzeniu: 1) poruszenie ramienia ucznego, 2) poruszenie gow oraz wyjtkowo 3) kombinacja obu ruchw. Wszystkie one powoduj poruszenie uku, co przesuwa miejsce, w ktre trafi strzaa. Aby zaobserwowa: Sta w pozycji 3 lub 5 i kontroluj rami uczne podczas jednego strzau i na gow podczas nastpnego. Aby pokaza wiczcemu, e porusza jednym, drugim lub obydwoma rwnoczenie, umie swoj do w pobliu doni ucznej lub boku gowy, aby dotyka jej, kiedy patrzy i uwiadomi sobie, e wykonuje ruch. Nastpnie poinstruuj go, eby obserwowa szpilk celownika, wewntrzn stron uku lub zoty piercie po zwolnieniu oraz dopki strzaa nie uderzy w tarcz. Zamknicie oczu zaraz po zwolnieniu moe by tymczasowym rozwizaniem - tylko dla przerwania nawyku poruszenia si. Kolejno pole mu, eby mia oczy otwarte i mwi ci, na co patrzy po zwolnieniu. Jako ostateczno zale ucznikowi zamknicie oczu dopki strzaa nie uderzy w tarcz.

61

Wta budowa ciaa

Najczstszy wrd dorastajcych nastolatkw problem postury, polega na siedzeniu w biodrach" albo na garbieniu si. Brakuje im te czsto umiejtnoci dobrego napinania mini. Taka wta budowa uniemoliwia uywanie do strzelania mini plecw, ktre ogrywaj tu niebagateln rol. Aby zaobserwowa: ka uczniowi stan przed lustrem i sprbowa unie barki oraz tors albo niech sprbuje sobie wyobrazi, e ciciw ma przyczepion do mostka i e kto j cignie do gry. Kiedy ucznik to zrobi, ka mu napry minie plecw tak, jak robiby to przy strzelaniu. Powinien poczu rnic i nastpnie by w stanie utrzyma przy strzelaniu prawidow postaw.

Napicie ciaa
Generalnie napicie ciaa wpywa niekorzystnie na strzelanie. Wikszo pocztkujcych ucznikw nie jest wiadoma, e napraj pewn cz (lub cao) swojego ciaa. Z tego powodu trzeba koniecznie uwiadomia ich, ktra cz ciaa Jest napita, eby nauczyli si j rozlunia. Prawdopodobnie najczciej napinan i nie wykorzystywan przy strzelaniu czci ciaa s kolana, co moe wywoa napicie caego ciaa. Kolana nie powinny by silnie napite (ustawione i zablokowane"), gdy wwczas biodra s wysuwane do przodu i powoduj niepotrzebny wysiek oraz ewentualny bl w dolnej czci plecw. Aby zaobserwowa: sta za ucznikiem (pozycja 4) i obserwuj pozycje kolan. Aby skorygowa: popro ucznika, aby rozmylnie silnie napry kolana, nastpnie powiedz mu, e kolana powinny by proste i nie zablokowane, biodra ustawione naturalnie, a pier uniesiona; niekiedy trzeba zaleci wykonywanie wicze ng, aby wzmocni ich minie oraz czyni wiadomy wysiek w celu utrzymania prawidowej postawy.

Napicie doni lub ramienia ciciwnego

Jeeli wystpuje niepotrzebne napicie w doni lub w nadgarstku, palce nie mog rozluni si, aby zwolni ciciw. Zwalnianie ciciwy z napiciem w doni prawie zawsze powoduje saby lot strzay oraz sabe skupienie. Napicie to moe by wywoane przez nastpujce przyczyny: 1) lk przed zwolnieniem ciciwy (problem pocztkujcych), 2) uczucie, e ucznik musi zawadn ukiem (czciej u mczyzn), 3) oglne napicie ciaa (normalne u niektrych ludzi), 4) trzymanie ciciwy na opuszkach zamiast na stawach palcw, zwykle poczone z wyginaniem stawu czcego palce z doni oraz wyginanie nadgarstka do wewntrz, aby zapobiec przedwczesnemu zwolnieniu ciciwy. Aby zaobserwowa: sta w pozycji 1 i patrz na do oraz nadgarstek, kiedy ucznik napina ciciw - powinna ona by uoona na stawach, a nie na opuszkach; grna cz doni powinna by paska, a nadgarstek prosty. Uwaaj na jakkolwiek zmian, kiedy ucznik kotwiczy ciciw w palcach. Aby skorygowa: jeeli ucznik zaczyna wygina nadgarstek, do albo pozwala ciciwie zsun si na opuszki, dotknij obszaru, na ktrym zwiksza si napicie, aby pomc mu zda sobie z tego spraw i wyczu, co si dzieje; moe bdziesz musia zrobi to kilkakrotnie, zanim on si w tym zorientuje. Pomc tutaj moe naciganie uku bez strzay przed lustrem, bowiem wtedy moe on zauway zmian.

62

Napicie doni ucznej

Saby lot strzay oraz sabe skupienie spowodowane jest czstokro naciskiem na majdan powodujcym, e uk lub ciciwa odchylaj si od linii, podczas gdy strzaa wci znajduje si na ciciwie. Pamitaj - strzaa pozostaje na ciciwie dopty, dopki ciciwa nie przejdzie poniej odlegoci, w jakiej znajduje si przed nacigniciem uku lub do tej odlegoci, jeeli uywasz sztywniejszych nici. Ale w obu przypadkach to, co robi ucznik po zwolnieniu ciciwy, ma wpyw na sam ciciw. Aby zaobserwowa: sta w pozycji 1 i patrz przede wszystkim na kciuk oraz na pozostae palce podczas etapu wytrzymania i zwolnienia; niepotrzebne napicie w doni tucznej moe by dostrzeone w kciuku, nawet jeeli pozostae palce wydaj si by rozlunione. Aby skorygowa: po ostrzeeniu ucznika, potrznij jego palcami albo lekko porusz jego kciuk przy penym nacigu, aby upewni si, e s one maksymalnie rozlunione; napinanie, a nastpnie rozlunianie mini doni moe by wiczeniem, dopki rozlunianie nie bdzie waciwe.

Opuszczone barki
Czasami ucznik bywa tak napity, e jego barki s uniesione, co z kolei ogranicza korzystanie z mini plecw oraz utrudnia strzelanie. Aby zaobserwowa: sta albo przed, albo za ucznikiem {pozycja 1 lub 5) i pole mu najpierw stan w normalnej rozlunionej pozycji, obserwuj lini barkw oraz odlego midzy barkami a gow, nastpnie ka mu przej do penego nacigu i ponownie obserwuj jego postaw. Aby skorygowa: ka ucznikowi stan z ramionami przy sobie, dotknij jego piecw tu poniej opatek i pole, by opuci opatki w d. Nastpnie poinstruuj go, aby uczyni to samo, kiedy naciga i trzyma uk. Trenowanie przed lustrem wzmocni to, czego go wanie nauczye.

Opanowanie/opadanie
Tu przed zwolnieniem albo czasami w momencie zwolnienia ciciwy strzaa moe przesun si po podstawce do przodu. Jest to spowodowane przerwaniem utrzymywania napranych mini plecw podczas strzau. Aby zaobserwowa: patrz na strza na podprce z pozycji 5. Aby skorygowa: przypomnij ucznikowi, e do dobrego strzau potrzebne s minie piecw (rozdzia 5). wiczenie uwiadamiajce, ktre minie musz by uyte, wyglda nastpujco: ka tucznikowi stan z ramionami wycignitymi w linii prostej na wysokoci barkw i celujc palcem wskazujcym rki tucznej w pewien obiekt niech rozciga ramiona oraz donie moliwie najdalej, mylc przy tym rozcign". Teraz ka mu pomyle napnij" i poruszy bez zdejmowania palca rki ucznej z celu. Przez kilkakrotne powtarzanie tego wiczenia mona nauczy si wyczuwa, ktre minie powinny by uyte. ucznik moe mie uczucie, e lekko cignie przy penym nacigu, aby powstrzyma si od zwalniania.

ciganie
Jeeli przy zwalnianiu ucznik ciga ciciw na jedn stron, strzaa bdzie myszkowaa na drodze do tarczy, poniewa ciciwa zostaa wprawiona zwolnieniem w ruch oscylacyjny. Jeeli odsuwa rk od twarzy przy zwolnieniu ciciwy, moe by to wynikiem nastpujcych przyczyn: 1) chocia rka si porusza, ucznik nie uywa mini plecw, a okie nie jest przesuwany do tyu po linii strzau;

63

2) jeeli uywa mini plecw i okie jest przesuwany do tyu, wwczas ciganie moe by wynikiem niezrozumienia wanoci trzymania rki ciciwnej blisko szyi, kiedy przesuwa si ona do tyu podczas etapu podania. Aby zaobserwowa: sta w pozycji 1 i patrz na ucznika podczas strzau. Aby skorygowa: a) najpierw ostrze ucznika, e zamierzasz trzyma swoj do okoo 1 cm od jego doni ciciwnej, gdy dojdzie do penego nacigu i bdzie gotowy do zwolnienia-jeeli przy zwalnianiu ciga ciciw, jego do dotknie twojej; b) poucz go, by jeden lub wicej palcw dotykao szyi podczas etapu podania i wytrzymania; c) poinstruuj go, eby uywa maych mini znajdujcych si na kocu ramienia na stawie okciowym - brachialis (wikszo wybitnych ucznikw ma ten misie tak rozwinity, e przy penym nacigu wyglda on jak powka jajka leca na kocu okcia); d) pole, by trzyma w okciu monet podczas strzau.

Przechylenie
Zwykle, gdy ucznik jest wiadomy przechylenia, moe ono by atwo skorygowane. Musi on wiedzie, e uk nie jest w pozycji pionowej i nauczy si widzie pooenie pionowe przy czciowym lub penym nacigu. Interweniowa mona tu na trzy sposoby: 1. Aby zaobserwowa: sta bezporednio za ucznikiem (pozycja 4) i sprawd, czy uk jest trzymany pionowo. Aby skorygowa: dla wiczenia, umie tarcz tak, aby ucznik mg strzela ustawiajc uk w jednej linii z czym pionowym (zalecenie, aby ustawia uk w jednej linii z drzewem moe by czsto zudne, poniewa wiele drzew, szczeglnie tych, ktre rosn na zboczach wzgrz, nie ronie pionowo). 2. Aby zaobserwowa: sta za ucznikiem (pozycja 4), kontroluj, jak ucznik przechodzi przez sekwencj strzeleck i zaobserwuj, kiedy nastpuje przechylenie. Upewnij si, e przechylenia nie powoduje bark, rami ani do ucznika. Aby skorygowa: powiedz ucznikowi, jak tylko zauwaysz wystpienie przechyu. To mu pomoe zda sobie spraw z napicia albo ruchu powodujcego przechy. 3. Aby zaobserwowa: patrz na kotwiczenie ucznika z pozycji 1. Przechylanie moe by prb ustawienia ciciwy w jednej linii z nosem i podbrdkiem zamiast nachylenia gowy, aby osign kotwiczenie. Aby skorygowa: pole ucznikowi nacign i kotwiczy przed lustrem, aby mg zobaczy, co robi po zakotwiczeniu, bdzie wtedy rwnie widzie, co powinien uczyni, by osign prawidow pozycj zakotwiczenia bez przechylania si.

Opuszczanie ramienia ucznego

Najwaniejszym lekarstwem na opuszczanie ramienia tucznego jest uwiadomienie sobie faktu wystpowania problemu. Aby zaobserwowa: sta za ucznikiem (pozycja 5) i kiedy osignie peen nacig, ustaw jego rami tuczne w jednej linii z jakim obiektem stacjonarnym. Nadgarstek ma by rozluniony, a do powinna przesun si do przodu lub w d, kiedy ciciwa zostanie zwolniona. Rami uczne musi by utrzymywane w grze miniami trapezoidalnymi (czapa minia ponad barkiem ramienia ucznego). Aby skorygowa: kiedy ucznik osignie peen nacig, umie swoj do zaraz poniej nadgarstka. Kiedy zwolni ciciw i opuci rami uczne, jego nadgarstek uderzy w twoj do.

64

Zwykle wiadomo koniecznoci uycia mini trapezoidalnych rozwizuje problem. Jeli tak si nie dzieje, moe by konieczne wykonywanie wicze siowych lub zmniejszenie masy uku.

Unoszenie ramienia ucznego

Czasami ucznik napra misie trapezoidalny, ktry powoduje uniesienie mienia ucznego przy zwolnieniu, zanim strzaa opuci ciciw. Tutaj rwnie kluczem jest uwiadomienie sobie problemu. Aby zaobserwowa: sta za ucznikiem (pozycja 5) i ponownie ustaw jego rami uczne w jednej linii z jakim obiektem stacjonarnym. Aby skorygowa: wykonuj to samo, co przy opuszczaniu ramienia ucznego, tylko do trzymaj ponad nadgarstkiem - uwiadom ucznikowi, e napra minie.

Otarcie trzeciego palca

U pocztkujcych i rednio zaawansowanych ucznikw otarcie trzeciego palca spowodowane jest najczciej nacigniciem ciciwy z wysoko uniesionym okciem, zamiast wykonywania tego z okciem rwnolegym do podoa i uniesienia go po zakotwiczeniu. Aby zaobserwowa: sta przodem do ucznika (pozycja 1) i obserwuj pooenie okcia wzgldem linii barku podczas nacigania. Aby skorygowa: po swoj rk ponad ramieniem ciciwnym, aby ucznik by zmuszony trzyma okie na poziomie barku podczas nacigania.

65

Trzymanie ciciwy poza stawem palcowym

Jeeli palec zsuwa si z ciciwy, zostanie otarty. Prawidowo naley trzyma palec na ciciwie w miejscu stawu a do zwolnienia. Aby zaobserwowa: sta przodem do ucznika (pozycja 1) i obserwuj trzeci palec podczas nacigania. Aby skorygowa: 1) ka ucznikowi rozmylnie zacz rozlunia palec wskazujcy, aby odczu potrzeb uycia trzeciego palca; poniewa utrzymanie ciciwy jednym palcem jest prawie niemoliwe, bdzie zmuszony uy trzeciego - w momencie gdy czuje on ju udzia trzeciego palca, niech z powrotem uywa wszystkich trzech palcw; 2) sprawd, czy grna cz doni ciciwnej jest uoona pionowo i niewychylona na zewntrz.

Problemy pocztkujcych
Jest kilka powtarzajcych si problemw, z ktrymi zwykle borykaj si pocztkujcy ucznicy. Powinny by one przedyskutowane w klasie, kiedy pojawi si podczas lekcji wstpnych; 1. Strzaa zsuwa si z podstawki podczas nacigania ciciwy. Przyczyny: napicie albo wygicie rki ciciwnej; ciskanie palcami nasadki strzay, przechylanie uku; napranie rki ucznej. 2. Ucze napina ciciw w poprzek piersi. Przyczyny: ramiona s wychylone w stron celu, zamiast znajdowa si w jednej linii ze strza (czasami dlatego, e uk jest zbyt ciki); odciganie ciciwy od ramienia tucznego podczas nacigania, zamiast trzymania jej w pobliu ramienia. 3. Ucze ma trudnoci z osigniciem penego nacigu. Przyczyny: sia nacigu uku jest zbyt dua; nadmierne napicie mini grnej czci ciaa; zblianie gowy do ciciwy. 4. Lewostronne skupienie strza. Przyczyny: napicie rki tucznej; ciciwa uderza w rami lub bark uczny albo w rkaw lub kiesze kurtki lub podkoszulki; przechylanie si w lewo; ciskanie nasadki strzay midzy palcami albo napinanie palcw podczas nacigania; ciciwa jest ustawiona zbyt daleko na prawo od celownika; szarpanie. 5. Skrajne lewostronne skupienie strza (poza celem). Przyczyny: celowanie lewym okiem.

66

6. Prawostronne skupienie strza. Przyczyny: przechylanie si w prawo; nieprawidowe pooenie rki ucznej; nieuywanie mini plecw; przesuwanie ramienia ucznego w prawo przy zwalnianiu; ciciwa jest uoona za daleko na lewo od celownika. 7. Wysokie skupienie strza. Przyczyny: nietrzymanie ciciwy na stawach palcw; popychanie przy zwalnianiu; naciganie z wysoko pooonym okciem; nieprawidowe pooenie palcw na ciciwie; kotwiczenie z otwart szczk; niekonsekwentne i niewaciwe kotwiczenie; trzymanie uku za majdan zbyt nisko; odchylanie si od celu grn czci ciaa; wdech tu przed zwolnieniem; naciganie powyej punktu kotwiczenia; niedotykanie lub unoszenie nosa znad ciciwy; ciskanie strzay. 8. Niskie skupienie strza. Przyczyny: opuszczanie ramienia tucznego; obnianie prawego okcia po zwolnieniu; pochylanie si ku tarczy; przesuwanie gowy do przodu, do ciciwy; nieuywanie mini plecw.

67

7. Konserwacja i przechowywanie sprztu

Generalnie za utrzymanie sprztu w dobrym stanie odpowiedzialny jest instruktor. Naprawianie strza, ciciw, tarcz i mat bywa czasochonne, lecz dziki temu moe zaoszczdzi fundusze. Jeli przechowywanie sprztu jest dobrze zorganizowane, a uczniowie utrzymuj go w sposb zorganizowany i waciwy oraz pomagaj przy naprawach, procedura bdzie atwiejsza, a dowiadczenie strzeleckie bardziej satysfakcjonujce dla adeptw ucznictwa. Wiadomoci zamieszczone w tym rozdziale mog by rwnie wykorzystane podczas szkolenia w dni deszczowe.

7.1. Konserwacja sprztu

Wskazwki zawarte w niniejszym rozdziale to proste, bezporednie sposoby utrzymywania sprztu uczniczego w stanie penej sprawnoci. Istniej te oczywicie inne sposoby, lecz zaprezentowane tutaj sprawdzaj si w praktyce w odniesieniu do sprztu i akcesoriw dostpnych w wikszoci klas uczniczych. Informacje ponisze dotycz zarwno oglnej troski o sprzt, jak rwnie specyficznych technik jego utrzymania w dobrym stanie.

uk
Konserwacja uku to procedura wzgldnie prosta. Poniej wymieniono wskazwki dotyczce prawidowej konserwacji. Montuj celownik do uku rubami, gdy tama moe uszkodzi wykoczenie. Nigdy nie kad uku na ziemi. Mimo e wykoczenia s wodoodporne, lepiej wytrze uk, gdy zrobi si wilgotny. Naley si te upewni, e metalowy celownik i clicker s suche, poniewa mog zardzewie. Wosk uczniczy pomoe zabezpieczy wykoczenie tuku. uk naley przenosi nie podparty w futerale, aby zabezpieczy go przed zarysowaniem oraz moliwym uszkodzeniem laminatu. Nigdy nie powinno si zostawia tuku w samochodzie szczeglnie w baganiku latem - upa moe zmikczy klej w laminacie, a wwczas majdan moe sw si wygi ramiona.

Ciciwa
Ciciw naley utrzymywa nawoskowan, aby bya wodoodporna; jeeli ciciwa jest zdjta z uku, wosk na niej utrzyma skrtki ciciwy w stanie niepopltanym. Dodatkowe ciciwy naley przechowywa w oddzielnych pojemnikach, co zapobiegnie wysychaniu wosku.

Strzay
Lotki na strzaach powinny by suche. Jeli si zamocz, rozdziel strzay dopki nie wyschn. To pozwoli lotkom si rozwin i odzyska pierwotny ksztat. Jeli lotki si zwin, mona je potrzyma nad par w celu przywrcenia im pierwotnego ksztatu.

Akcesoria
Wszelkie mae elementy osprztu (rwnie czci zamienne) powinny by przechowywane w oznakowanych pudekach. Naley wymieni troki lub tamy w naramiennikach, jeli to potrzebne. 68

 Wszelkie przedmioty skrzane przetrwaj duej, jeli bd przechowywane w chodnym, suchym miejscu i czasami czyszczone preparatem do konserwacji skry.

Maty
Do nowych mat jest doczona instrukcja nawilania i wizania. Postpowanie zgodnie z tymi dwiema procedurami znacznie przeduy ich trwao. Uwaga: nie stawiaj koo siebie mat ostatnio nawilonych, bowiem zwiksza to moliwo ich samozaponu. Aby nie dopuci do zaplenienia, nie naley ka maty na mokrej pododze ani zostawia jej nie przykrytej na deszczu.

Tarcze
Przy nawilaniu mat naley zdj z nich tarcze. Trwao tarczy, ktra nadrywa si od zuycia, przeduy naklejona od spodu tama klejca. Okrge tatki zakrywajce zoty i cz czerwonego piercienia punktowego podwoj trwao tarczy. atki te musz by dokadnie naklejone, aby linie oznaczajce piercienie punktowe pokryway si.

Wymiana plastikowej nasadki

Czsto zachodzi konieczno cakowitego usunicia starej nasadki przed przyklejeniem nowej. Konieczne jest dobranie nasadki tego samego rozmiaru i koloru, co reszta nasadek danego kompletu. Naley uywa tylko dobrego kleju kontaktowego lub kleju do lotek. Skieruj ogie na star nasadk i pozwl jej pali si dopki klej nie zmiknie na tyle, aby mona byo oderwa nasadk obckami. Kiedy nasadka ponie, trzymaj strza

nasadk ku grze, aby nie przypali lotek oraz zabezpiecz st lub podog przed kroplami gorcego, roztopionego plastiku. Usu pozostaoci starej nasadki i/lub kawaki kleju, przez zeskrobanie stokowej czci strzay tpym noem lub delikatnym papierem ciernym.

69

Na kropl kleju do wntrza nowej nasadki oraz kropl na stokowe zakoczenie korpusu strzay. Rozprowad klej dookoa stoka palcem lub ciereczk i pozwl mu podeschn przez jedn minut. Nastpnie nasu nasadk na miejsce. Wytrzyj nadmiar kleju, jaki moe wydosta si spod nasadki. Dopki klej jeszcze nie zaschnie, spjrz na kocwk strzay i sprawd, czy nasadka jest w jednej linii z lotk prowadzc oraz z innymi lotkami. Nastpnie chwy strza nasadk do gry i powoli j obr, aby upewni si, czy nasadka jest w jednej linii z korpusem strzay i nie zastaa zdecentrowana. Jest to szczeglnie wane, gdy krzywo przyklejone nasadki mog spowodowa bdny lot strzay.

Wymiana lotki
Poniej opisano ogln procedur, ktr mona zastosowa przy prawie kadym rodzaju oa montaowego. Chocia istniej rnice midzy oami dostpnymi na rynku, to wszystkie posiadaj oparcie, z umieszczon nasadk oraz zaciskiem, ktry ustawia lotk w odpowiedniej pozycji. Dokadnie przeczytaj instrukcj oa montaowego albo, jeli instrukcji nie ma, dokadnie przetestuj oe, aby odnale oba te elementy. Dowiedz si rwnie, w jaki sposb zacisk jest mocowany do oa. Moe to by magnes albo szyna, w ktr s wsuwane krawdzie zacisku. Zanim zaczniesz napraw, wybierz lotki o odpowiednim dla strzay kolorze, rozmiarze, ksztacie i orientacji.

Strzay, ktre maj prawoskrtne usterzenie, musz by naprawiane prawoskrtnymi lotkami i odwrotnie. Uywaj tylko kleju do lotek w przypadku strza aluminiowych lub z wkna szklanego oraz dobrego kleju do drewna w przypadku strza drewnianych. Upewnij si, e na krawdzi zacisku nie ma zaschnitego kleju, jeli jest - usu tpym noem.

70

Zeskrob resztki zniszczonej lotki z korpusu strzay noem (zwykle lepszy jest tpy n, poniewa nie nacina korpusu strzay). Nastpnie trzeba zazwyczaj wyczyci aluminiowy korpus rodkiem czyszczcym i dokadnie go umy, aby uzyska dobr spoin. Umie strza w ou tak, aby istniejce lotki znalazy si na pozycjach usterzenia. Now lotk umie w zacisku i ustaw tak, aby znajdowaa si w tej samej odlegoci od nasadki co inne lotki. Nastpnie wyjmij j z oa i na cienk warstw kleju wzdu krawdzi. Ustaw kleszcze w odpowiedniej pozycji i silnie docinij je do korpusu strzay. Pozostaw strza w tej pozycji przez okoo 30 minut, aby klej wysech. Nastpnie otwrz kleszcze i delikatnie zsu je z lotki i z korpusu strzay.

Wymiana grotu
Jeli grot zosta stpiony po uderzeniu w twardy przedmiot, mona go naostrzy pilnikiem. Powanie uszkodzone groty powinny zosta wymienione. Utrzymanie grotw w dobrym stanie jest szczeglnie wane, jeli ucznik strzela z clickierem (patrz rozdzia 5.3). Jeeli strzaa zostaa uszkodzona i nie moe by naprawiona, grot mona wyj i uy ponownie. Przy sprawdzaniu, ktre groty trzeba naprawi, upewnij si co do stanu korpusu strzay bezporednio za grotem. Jeeli koniec korpusu rwnie jest uszkodzony, strzaa nie moe by naprawiona bez jego skracania. To oczywicie zwikszy prdko obrotow strzay i w ten sposb odbije si na jej charakterystyce w locie, ale w warunkach szkolnych jest to sposb ratowania uywanych strza. Uwaga: Grzebie strzay powinien zosta zmieniony, za strzaa usunita z oryginalnego kompletu ze wzgldu na niebezpieczestwo przecignicia i spowodowanie powanego wypadku. Groty s dostpne w rnych wielkociach, masach i typach. Przy wymianie grotu niezbdne jest, aby nowy byt identyczny ze starym. Groty mona usun ze strza podgrzewajc je (strzay drewniane) lub korpus strzay zaraz za grotem (strzay 2 aluminium i z wkna szklanego) nad pomieniem wiecy. Strza naley obraca, aby si rwno nagrzaa, nie wolno jej wkada do pomienia. Chwy grot szczypcami i wycignij go. Jeeli naprawa wymaga tylko wymiany grotu, mona go wymontowa. Uyj kleju epoksydowego lub do metalu. Strzaa drewniana. Trzymajc grot szczypcami podgrzej go nad wiec, a nastpnie zamieszaj klej i pozwl mu kapn na grot. Wcinij grot szczypcami w korpus strzay. Upewnij si, e grot jest w jednej linii z korpusem, nastpnie wytrzyj nadmiar kleju, ktry mg wyciec spod grota. Pozwl klejowi stwardnie przez co najmniej 12 godzin przed strzelaniem (aby to przyspieszy, zanurz grot w zimnej wodzie, trzymajc go szczypcami).

71

Strzay aluminiowe i z wkna szklanego. Zamieszaj klej i nanie go na konierz nowego grotu - jest to powierzchnia, ktra bdzie si stykaa z korpusem strzay. Wcinij grot na strza i mocno go docinij na jakiej twardej powierzchni. Wytrzyj klej, ktry wyciek. Pozwl klejowi stwardnie przez co najmniej kilkanacie godzin przed strzelaniem. Jeli naprawa wymaga skrcenia korpusu, naley to uczyni przed wstawieniem nowego grotu. Kiedy korpus zostanie ucity i przygotowany, grot mona wmontowa jak opisano wyej. Strzay drewniane. Przetnij korpus poprzecznie dobrze naostrzon pi. Specjalnym narzdziem stokowym nadaj kocwce korpusu ksztat stoka, eby grot dobrze przylega. Wobec braku takiego narzdzia uyj noa, aby uksztatowa koniec korpusu tak, eby mona byo nasun grot. Strzay aluminiowe i z wkna szklanego. Przetnij korpus pik z wglika krzemu, powstae przy tym zadziory mona usun delikatnie obracajc korpus nad cztero- lub szecioostrzow pogbiark otworw stokowych. Zadziory na zewntrznej czci korpusu naley usun wydronym koem szlifierskim,

Wymiana podstawki strzay na uku

Podstawki naley wymienia, kiedy si uszkodz lub zniszcz. Procedura jest tu prosta, lecz pooenie podstawki jest bardzo istotne. Punkt podparcia strzay musi znajdowa si bezporednio nad punktem osiowym. Podstawka powinna by tak umieszczona, aby spd strzay znajdowa si okoo 16 mm od dolnej krawdzi okienka celowniczego. Upewnij si, e cz podstawki stykajca si ze strza jest prostopada do ciciwy. Jeli odgita jest do gry (aby pomc ucznikowi utrzyma strza na podprce), trudno bdzie dokona niezbdnych regulacji, jeeli ucznik chce wyregulowa uk.

Mocowanie celownika na uku

W zasadzie nie ma ukw, ktre kupuje si z zamontowanym celownikiem, wic czsto zachodzi konieczno, by zamocowa go instruktor. Umiejscowienie celownika na majdanie nie jest takie proste, jak si wydaje. Bardzo wane jest, aby by on zamocowany prosto, poniewa inaczej bardzo zmieni si wpyw wiatru przy strzelaniu z rnych odlegoci. Przede wszystkim zdecyduj, czy celownik ma by zamontowany z przodu czy z tyu uku. Umocowanie z przodu umoliwi tucznikowi obnienie bloku celownika, a zatem strzelanie 5 do 7 metrw wikszych dystansw ni z celownikiem z tyu uku. Zamocowanie z tyu ma rwnie swoje zalety, szczeglnie na krtkich odlegociach, poniewa szpilka celownika znajduje si dalej od oka i powiksza ruchy uku. Wybr czciowo jest spraw preferencji, a czciowo zaley od tego, czy ucznik potrafi osign wymagane odlegoci. Ustaw ram celownika tak, aby blok znajdowa si na szynie przy wszystkich odlegociach, uwaaj przy tym, eby szpilka wci znajdowaa si powyej strzay przy najniszym pooeniu bloku. 72

Celownik zamocowany z tyu: Wywier otwr i przymocuj dolny zaczep celownika. Za na uk ciciw. Trzymaj uk tak, aby majdan znajdowa si w powietrzu. Przy linijk wzdu szyny celownika i przechyl uk, a ciciwa bdzie widoczna wzdu prostej krawdzi linijki. Nie ruszajc ukiem ani okiem, przesu szyn celownika a ciciwa ustawi si wzdu krawdzi linijki. Oznacz umiejscowienie grnego zaczepu, wywier otwr i zamocuj celownik. Celownik zamocowany z przodu: Wizualnie ustaw ciciw w jednej linii z szyn celownika i zamocuj w ten sam sposb. Celownik mocowany z boku - moe by przytwierdzony bezporednio, lecz kieruj si wskazwkami odnonie wstpnego ustawienia szyny celownika, kiedy ju zostanie zamocowany. Naley sprawdzi, czy jest ustawiony prosto w stosunku do ciciwy. Niektre celowniki boczne maj ruby regulacyjne do ustawienia szyny. W przeciwnym wypadku moe by konieczne wstawienie pewnego rodzaju podkadki pod jedn ze rub mocujcych .

Owijanie ciciwy
Zaczynanie i koczenie oplotu nie jest trudne, lecz moe by konieczne przewiczenie tego przed prb owijania ciciwy. Nawoskuj powierzchni owijan, aby zapobiec zsuwaniu si oplotu. Rozpoczynanie oplotu. Przeple koniec nici pomidzy wknami ciciwy i koniec u wzdu. Zwoje ukadaj cile i blisko siebie. Istnieje cisa zaleno midzy kierunkiem ukadania si oplotu a kierunkiem nawijania, ktra musi by zachowana, aby poszczeglne wkna skadajce si na ni nie odwijay si. Jeeli oplot jest nawijany z lewej do prawej, ni musi przychodzi do ciebie poniej ciciwy, natomiast jeli z prawej do lewej - musi przechodzi ponad ciciw.

73

Wykaczanie oplotu. Istniej dwie najczciej stosowane metody wykoczenia oplotu. Kada ma swoje wady oraz zalety i w wikszoci wypadkw wybr jest spraw preferencji. W kadym wypadku naley wykona 5 do 8 zwojw nad odcinanym kocem wykoczonego oplotu. Metoda pierwsza obejmuje uoenie ptli z nici wzdu ciciwy i oplatanie ponad ni. Kiedy wykonano potrzebn liczb zwojw na ciciwie, ni jest odcinana, za koniec przekadany przez ptl. Nastpnie ptla jest wycigana spod opiotu, cignc za sob koniec nici. Nadmiar materiau jest odcinany (posuguj si rysunkami). Metoda druga jest trudna do opisania - posuguj si rysunkami. Kocowa ptla przecigana pod oplotem poplcze si, jeli nie bdzie trzymana napita przez odciganie jej jakim zaostrzonym przedmiotem, np. owek.

74

Zakadanie punktu nasadki (siodeka)

Oto atwa metoda owijania trwaego punktu nasadki na ciciwie. Dokadne umiejscowienie tego punktu musi by najpierw ustalone albo przez pomiar kwadratem uczniczym (patrz rozdzia 5.1. Pierwsze lekcje ucznictwa}, albo przez wystrzelenie goej strzay, jak opisano w rozdziale 8, Regulacja uku. rednica ciciwy przy punkcie nasadki, w siodeku, musi by odpowiednia, eby przy penym nacigu nie trzeba byo trzyma nasadki palcami rki ciciwnej, lecz musi by rwnie wystarczajco luna, aby strzaa spada, kiedy uk jest skierowany w d, a ciciwa zostanie trcona. Gdy ciciwa nie jest wystarczajco gruba, istniej dwa rozwizania; 1) jeli ciciwa ju posiada rodkowy oplot, wok punktu nasadki mona nawin wkno dentystyczne. 2) jeli ciciwa jest zrobiona i nie ma rodkowego oplotu bd zosta on usunity, jeden lub wicej pitnastocentymetrowych kawakw wkna mona uoy wzdu wkien ciciwy w miejscu rodkowego oplotu. Wwczas nawinity zostaje oplot zakrywajcy dodatkowe kawaki wkna. Teraz ciciwa jest przygotowana do zaoenia punktu nasadki, prawidowo wykonany jest on nieruchomy. zaznacz owkiem na ciciwie doln i grn krawd punktu nasadki; utnij 25 cm nici dentystycznej i zawi wze tak, aby jeden fragment mia 18 cm, za drugi 7 cm; u siedmiocentymetrowy fragment wzdu owijanej powierzchni; nawijajc w tym samym kierunku, w ktrym palce puszczaj ciciw przy zwolnieniu, owi niedu powierzchni poniej punktu nasadki tak, aby bya zbyt gruba dla nasadki. Nastpnie owi powierzchni pod nasadk, aby uzyska wystarczajc grubo, ktra pozwala prawidowo

75

utrzyma nasadk na ciciwie. Rwnie ponad punktem nasadki owi ciciw tak, aby jej grubo uniemoliwiaa poruszanie si nasadki. Zakocz oplot metod pierwsz; obr w palcach wskazujcym i kciukiem punkt nasadki, aby wymiesza wosk i zaimpregnowa owinit powierzchni; na na punkt nasadki warstw mikkiego kleju. Kiedy wyschnie, na jeszcze cztery warstwy na zmian kleju mikkiego i twardego. Pozwl kadej warstwie wyschn przed naoeniem nastpnej. Zamiast nici dentystycznych mona uy metalowych ustalaczy nasadki. S one atwiejsze do zamocowania, lecz twardy metal moe bardziej uszkodzi nasadk i skrk na palce. S one zaciskane na ciciwie powyej i poniej punktu nasadki. Przy korzystaniu z metalowych ustalaczy koniecznie trzeba zostawi midzy nimi wicej miejsca, by nie ciskay nasadki strzay (patrz rozdzia 8, Regulacja uku).

Owijanie buttona (bczka) na ciciwie

Na rynku s dostpne rne rodzaje buttonw (bczkw). Prawie wszystkie posiadaj konierz, ktry lizga si po ciciwie. Kiedy na uk nie jest zaoona ciciwa, wkna ciciwy mona pojedynczo przekada przez konierz, a wszystkie w nim si znajd. Aby ustali prawidowe pooenie buttona, pole ucznikowi zaoy na uk ciciw z buttonem, stan na linii strzau, przej do penego nacigu ze strza. Przesu button po ciciwie, a znajdzie si midzy wargami ucznika, kiedy jest on przy penym nacigu. Oznacz pooenie owkiem. Powtrz t operacj kilkakrotnie, aby upewni si, e pooenie jest stae i wygodne dla ucznika. Przy owijaniu buttona wane jest, aby zrobi to unieruchamiajc go. Kiedy si kiwa, sycha to, za kiedy si porusza, jest to sprzeczne z celem jego uywania. Wyranie oznacz, gdzie button ma by pooony. Nasu go na ciciw i przesu powyej oznaczonej powierzchni. Korzystajc z opisanej metody rozpoczynania oplotu, owi ciciw na nieduej dugoci zwyk nici do oplotw. Zalenie od gruboci ciciwy button albo przesunie si po tej warstwie oplotu, albo oprze si na niej. Oplataj dalej w d, a na ciciwie powstanie okoo 13 mm oplotu. Nastpnie zacznij oplata w gr, po poprzedniej warstwie, dopki button nie bdzie si opiera na oplocie. Przewlecz ni przez otwr w nim i kontynuuj oplatanie w gr, a powyej powstanie rwnie okoo 13 mm oplotu. Zakocz oplot w d, po warstwie poprzednio nawinitej. Jedn z metod zakoczenia oplotu opisano w tym rozdziale. Przedtem policz ilo zwojw nawinitych do gry i nawi jeden wicej w d, aby mie pewno, e button jest sztywno trzymany przez oplot. Pokryj ni dentystyczn obfit warstw mikkiego kleju, a nastpnie pokryj j twardym klejem, jak ten do klejenia lotek. Pozwl klejowi dokadnie wyschn.

76

Wykonywanie ciciwy
Jeli dysponujemy ograniczonymi rodkami na realizacj programu szkolenia ucznikw, moemy sami zrobi ciciwy. Poza tym jest to ciekawa czynno, szczeglnie dla uczniw zaawansowanych. Metoda opisana poniej wykorzystuje sprzt zwany oem do ciciw. Przy wykonywaniu ciciw pocztkujcym uczniom zaleca si wkno dakronowe. Przed rozpoczciem naley zapozna si z instrukcj.

dugo nowej ciciwy mona ustali kadc na ou star ciciw i regulujc ruchome rami, a ciciwa bdzie napita. pocztek wkna na ciciw Jest przywizany do gwodzika lub spodu sup ka D. Dakron jest owijany wok supka C, nastpnie D, dookoa supka A i z powrotem na D. Rysunek przedstawia pocztek ciciwy. Zwolnij nakrtk motylkow na ramieniu CD oa i obr je w tym samym kierunku, w ktrym byo nawijane wkno. Odcignij i napr rami i dokr nakrtk. Przestrze pomidzy supkami utworzy doln ptl ciciwy. Kontynuuj nawijanie materiau wok supkw A oraz D; w tym samym kierunku, a na ou znajdzie si odpowiednia liczba zwojw (poniewa materia jest nawijany wok supkw, kady peny zwj daje dwa wkna w ciciw; kieruj si wskazwkami z rozdziau 2 - Dobr sprztu, aby ustali odpowiedni liczb wkien dla konkretnej siy nacigu). Kiedy ju zostanie nawinita na oe odpowiednia liczba zwojw, przywi i odetnij ni;

77

 oznacz kred lub owkiem dugo owijki do zrobienia. Nie uywaj dugopisu, poniewa niektre gatunki tuszu niszcz dakron. Ptla ze starej ciciwy moe by uyta jako wskazwka co do dugo oplotu. istnieje cisa zaleno midzy kierunkiem nawijania a kierunkiem oplotu. Musi by ona zachowana, aby zapobiec rozwijaniu si poszczeglnych wkien, ktre tworz wkno na ciciw. Jeli oplot jest wykonywany z lewej do prawej, ni musi nadchodzi do ciebie pod ciciw. Jeli z prawej do lewej, musi nadchodzi sponad ciciwy. Odcite koce musz by wplecione w ciciw, aby si nie wycigay i rozchodziy z pozostaymi wknami. Koce nie s zwizywane, gdy to ogromnie zmniejsza wytrzymao wkien. Zamiast tego do zwizania wkien, aby si nie wylizgiway, uywa si cisego oplotu. wolne koce lepiej wple w doln ptl ciciwy. Poniewa ta ptla nie przesuwa si po ramieniu uku przy zakadaniu i zdejmowaniu ciciwy, moe ona by mniejsza. Po opleceniu odpowiedniej dugoci zakocz oplot metod drug opisan w wykaczaniu oplotu. Nie odcinaj nici w tym miejscu.

78

Po zakoczeniu tego wstpnego oplotu koce wkna dakronowego powinny zosta odcite, a rami przywrcone do pierwotnej pozycji, aby wzmocni ciciw: u koce wkna wok gwnej czci ciciwy na dugoci 13-15 cm. Pocignij wolne koce i przywi je do supka C. Uyj jednego z pokazanych sposobw; ople ptl owijajc powierzchni poprzednio oplecion, posuwajc si 13 do 15 cm w d ciciwy. Wykocz oplot jedn z dwch metod zaprezentowanych wczeniej w niniejszym rozdziale.

Dolna ptla jest ukoczona. Aby wykona drug ptl ciciwy, powtrz procedury opisane dla dolnej ptli z nastpujcymi wyjtkami: 1) ta ptla musi by wiksza, dokadna wielko zaley od szerokoci ramion uku, wstpny oplot zwykle musi wynosi 76 do 89 mm; 2) oplot ptli musi by wyporodkowany, aby to uzyska oznacz dugo ciciwy do owinicia przed obrceniem ramienia A-B, jak pokazano na rysunku.

Jeli kocowy oplot na obu kocach nie jest dokadnie rwny (3 do 6 mm rnicy), nie przejmuj si tym, lecz staraj si unikn rnicy wikszej ni 13 mm. Poopleceniu drugiej ptli praca na ou zostaa zakoczona i ciciw mona zdj z oa. Dla uzyskania maksymalnej wytrzymaoci ciciw naley przekrci co najmniej raz na kade 76 mm dugoci, kiedy ju jest na uku. Obroty naley wykonywa w tym samym kierunku, w jakim s uoone skrtki kadego wkna. Stosujc t metod zawsze obracaj ciciw zgodnie z ruchem wskazwek zegara, patrzc od koca. Teraz za j na uk, odpowiednio skrcajc. Napnij

79

j kilkakrotnie, aby wstpnie napry dakron i kontynuuj t czynno, dopki sia nacigu si nie ustali. Po rozcigniciu ciciwy naley wykona oplot rodkowy, ktry powinien by wystarczajco dugi, aby ochroni ciciw przed uszkodzeniami na skutek ocierania si o naramiennik oraz skrk na palce. Najlepiej moe by to ocenione przez ucznika, przy czym oglne wskazwki zalecaj 76 mm powyej rodka ciciwy i 13 cm poniej.

7.2. Przechowywanie sprztu

Przechowywanie sprztu uczniczego jest wzgldnie atwe, ale naley zachowa ostrono, szczeglnie jeeli sprzt bdzie zmagazynowany przez duszy czas. Jeeli sprzt jest przechowywany prawidowo, to tylko minimum wysiku bdzie kosztowao przygotowanie go do ponownego uycia. Istniej dwie podstawowe zasady przechowywania uku w zalenoci od tego, czy jest on wasnoci indywidualn, czy jednym z wielu uywanych w klasie. Po pierwsze - nigdy nie stawiaj uku na jednym z kocw w rogu. Jeli zostanie tak pozostawiony przez duszy czas, naprenia w dolnym ramieniu spowodowane mas uku spowoduj wygicie lub skrcenie ramienia. Po drugie - kady uk powinien by przechowywany w chodnym miejscu o umiarkowanej wilgotnoci. uki naley skadowa bez ciciw- Poniewa uki uywane w klasach zwykle nie maj futeraw, naley je przechowywa ukadajc na podprkach wspierajcych za majdan, mona take zawiesi na koku za ciciw przy grnym ramieniu, nie jest to jednak zalecane, gdy powoduje naprenia w ramieniu dolnym.

Strzay
Strzay powinny by przed skadowaniem wytarte do sucha i wyczyszczone (dobry jest pk przdzy). Strzay drewniane lub z wkna szklanego majce drzazgi lub uszkodzenia korpusu naley oddzieli. Strzay mona przechowywa w koczanach, ale jeeli nie bd uywane przez kilka miesicy, najlepiej schowa je do fabrycznych pudeek. Takie pudeka maj oddzielne otwory dla kadej strzay, co ochroni lotki i zapobiegnie wypaczaniu strza drewnianych.

Maty
Maty typu opisanego w rozdziale 2 - Dobr sprztu uczniczego przetrwaj duej, jeli powicimy im troch troski. Nigdy nie powinny by zwijane, skadowane powinny lee pasko (nie sta na krawdzi), ustawione na specjalnie zbudowanych pkach przystosowanych do przechowywania pojedynczych egzemplarzy albo ukadane na listwach drewnianych. Takie skadowanie pozwoli na krenie powietrza i zapobiegnie wyginaniu si mat,

80

8. Regulacja uku
Kiedy ju uczniowie opanuj podstawow postaw strzeleck i potrafi uzyska jednakowe skupienie trafie, prawdopodobnie zainteresuje ich posiadanie lepszego sprztu. Chc oni wtedy czsto zakupi swj wasny uk. Na tym te mniej wicej poziomie umiejtnoci wanie sprzt i jego regulacja moe zadecydowa o osiganiu zamierzonych wynikw. Poniewa uk uywany w klasie jest wyregulowany przecitnie dla osb potraficych strzela odpowiednio dobrze, nie dla kadego ucznika ta regulacja bdzie optymalna, a od tego zaley osiganie lepszych wynikw. Wyregulowa uk oznacza tak zestroi go ze strzaami, aby mona byo strzela z ustawienia, w ktrym najlepiej s dostosowane dla danego ucznika. uk dostrojony do jednego ucznika w wikszoci przypadkw nie bdzie dostrojony do adnego innego. Przed regulowaniem uku pomocne jest poznanie, jak uk ze strza zachowuje si przy strzelaniu. uk przechowuje energi. Ta energia - pochodzca z ciaa ucznika -jest przekazywana przy zwolnieniu str2ay. Rne wielkoci i dugoci strza, wszelkie przedmioty przymocowane do ciciwy, a nawet stabilizatory mog wpywa na ilo energii przekazywanej strzale. Wikszo z nich poprawia wyniki ucznika, gdy osignicie umiejtnoci ich wykorzystania z nawizk kompensuje wszelk utrat prdkoci strzay. Jeeli strzaa wystrzelona z tuku myszkuje, zakrca, czy po prostu nie leci rwno, zuywa energi, ktra mogaby by wykorzystana do zwikszenia prdkoci strzay. Trudniej rwnie uzyska dobre skupienie trafie, jeeli strzaa niepotrzebnie wiruje. Kiedy ciciwa zostaje zwolniona, strzaa popchnita przez ni wygina si. Wygicie strzay jest podane dla tucznika. Przy zwolnieniu ciciwa skrca wzdu palcw, odsuwajc si od linii rodka ramion uku. Stalowy grot strzay, jej najciszy element, bardziej si opiera ruchowi do przodu ni reszta strzay. Poniewa strzaa nie znajduje si porodku, jest popychana do rodka cikoci. Temu ruchowi, gdy jest popychana od tyu, opiera si take grot. Wanie te dwa czynniki powoduj wygicie strzay. Bdzie si ona tak samo wygina, gdy ucznik wykona kadorazowo dokadnie to samo.

81

W klasycznym wystrzale strzaa wygina si trzykrotnie, zanim cakowicie opuci uk po zwolnieniu. Pierwsze wygicie spowoduje przesuwanie si w lewo grotu i nasadki, za rodka strzay w prawo. Kiedy ciciwa przesuwa si naprzd, wraz ze strza powraca do pierwotnego pooenia (w tym czasie strzaa wci jest na ciciwie). Kiedy ciciwa osiga pooenie spoczynkowe, grot i nasadka strzay znajduj si na prawo od osi uku, za korpus wygina si w przeciwn stron. Kiedy ucznik posuwa si poza swoje pooenie spoczynkowe, strzaa wygina si po raz trzeci, w sposb podobny do pierwszego wygicia. Jest to korzystne, poniewa w ten sposb pira opuszczaj uk. Ta sekwencja pozwala strzale wykowa wok okienka celowniczego, nie dotykajc rodka cikoci ani podprki po pierwszych kilkunastu centymetrach lotu. Ten fenomen nazywa si paradoksem uczniczym. uk prawidowo wyregulowany spowoduje lot strzay w powyej przedstawiony sposb. Dostrojenie uku obejmuje regulacje pozwalajce na moliwie najkorzystniejsze zachowanie si strzay z konkretnym ukiem danego ucznika. Przy niewyregulowanym sprzcie siy na strzale przekazywane przez ciciw wywoaj lot strzay w dowolnym kierunku - poziomo, pionowo czy gdziekolwiek indziej. To z kolei powoduje zakrcanie, myszkowanie czy te korkocig strzay. 82

Prawidowe wyregulowanie tuku eliminuje wszelkie inne ruchy poza podanym paradoksem uczniczym, ktry powoduje, e strzaa wygina si wok tuku i nastpnie szybko prostuje do rwnego lotu w kierunku celu. Jako przygotowanie do regulacji naley przyswoi sobie kilka podstawowych wiadomoci i podj kilka krokw wstpnych. Po pierwsze, trzeba zmierzy twardo uku, aby ustali si nacigu, z jak strzela ucznik. Czasami uk bywa niedokadnie oznaczony, a 30 lub 60 dkg rnicy w twardoci moe by znaczce, szczeglnie przy lekkim sprzcie. Rwnie regua 0,6 kg na 2,5 cm kciuka ucznika z nacigiem o dugoci mniej wicej 71 cm moe niedokadnie da si zastosowa przy konkretnym uku. Ostatecznie skoro strzay kupuje si stosownie do siy nacigu uku (przy penym nacigu), dokadny pomiar tego parametru ma ogromne znaczenie. Jeeli dugo ciciwy zostaa dobrana zgodnie z informacjami zawartymi w rozdziale 2 Dobr sprztu uczniczego, odlego ciciwy jest prawdopodobnie odpowiednia dla uku. Zakres prawidowych odlegoci ciciwy jest szeroki, lecz naley zauway, e uk wyregulowany przy pewnej odlegoci ciciwy moe nie pracowa waciwie przy innej odlegoci bez kilku innych regulacji. Zakres odlegoci ciciwy na niektrych ukach moe wynosi 2,5 cm lub wicej, co pewnie powoduje, e wytwrcy nie precyzuj w opisie wysokoci ciciw swoich ukw. Dugo nacigu ucznika i styl strzelecki bd miay wpyw na zakres odpowiedniej odlegoci ciciwy. Generalnie dokadna odlego ciciwy ma przy regulacji mniejsze znaczenie. Jeeli ucznik reguluje uk uywajc ciciwy wykonanej z nowych nierozcigalnych wkien, odlego ciciwy zwykle bdzie mniejsza ni gdyby uywa dakronowej ciciwy. W rzeczywistoci punkt, w ktrym strzaa opuszcza ciciw, jest wany przy rozwaaniu odlegoci ciciwy. Po zwolnieniu ciciwy dakronowej posunie si ona do przodu i opuci ciciw przy jej maksymalnym przednim pooeniu, ktre moe znajdowa si kilkanacie centymetrw niej w stosunku do pooenia spoczynkowego. Jest to spowodowane rozcigliwoci wkien dakronowych. Nowe, nierozcigalne wkna pozwalaj strzale opuci ciciw przy lub w pobliu spoczynkowego pooenia ciciwy. Cenn wskazwk odnonie odlegoci ciciwy dakronowej jest poziom haasu zwalnianej ciciwy. Ciciwa znajdujca si zbyt wysoko lub zbyt nisko jest goniejsza ni ta o prawidowej dugoci. Nowoczeniejsze materiay na ciciwy bd haaliwe przy kadej, nawet najbardziej skutecznej odlegoci, wic wskazwki tej nie mona stosowa w odniesieniu do nowych, nierozciagalnych ciciw. Przy rozpoczynaniu regulacji wszelki osprzt, taki jak np, button, musi znajdowa si na ciciwie. Wszystko, co obcia ciciw moe mie wpyw na proces regulacji. Mdrze jest rwnie sprawdzi, czy ochraniacz kocwki ramienia nie ogranicza ruchu ciciwy, kiedy jest ona nacignita. ucznik powinien zna swoj standardow dugo nacigu (mierzon do tyu uku). Dugo ta razem z si nacigu danego uku jest wykorzystywana do ustalenia odpowiedniego rozmiaru strzay. Mona poleci kilka rozmiarw strza dla konkretnej kombinacji dugoci nacigu twardoci uku, ale ktry moe zachowywa si lepiej, nawet jeeli uk by dostrojony do kadego rozmiaru strzay. Czciowo jest to zwizane z faktem, e rozmiary strza zalecane dla konkretnej kombinacji dugoci nacigu twardoci uku nieco si rni pod wzgldem sztywnoci i masy. Sztywno strzay jest kombinacj rednicy korpusu, gruboci cianek oraz jej dugoci. Ze wzgldu na paradoks uczniczy, im twardszy uk, tym strzaa musi by sztywniejsza. Wielko wygicia strzay jest szczeglnie wana, poniewa to wyginanie decyduje o charakterystyce lotnej strzay. Srzaa o wikszej rednicy i cienkich ciankach moe mie sztywno zblion do strzay tej samej dugoci o mniejszej rednicy i grubszych ciankach. To wanie wspczynnik sztywno-

83

ci jest wany przy optymalnym doborze strza. Na przykad ucznik moe strzela strza o 5 cm dusz od jego standardowej dugoci nacigu, dopki wspczynnik jej sztywnoci jest bliski zalecanemu wedug tablicy standardowych dugoci nacigu, uk bdzie prawdopodobnie dobrze zestrojony, wic strzaa poleci wystarczajco dobrze, Naley wzi to pod uwag przy eksperymentowaniu z duszymi lub krtszymi strzaami - zmiana dugoci strzay moe wymaga innego jej rozmiaru. Wydaje si rwnie, e jeeli przynajmniej wiksza cz strzay znajduje si przed rodkiem cikoci uku, atwiej jest uzyska powtarzalny tor jej lotu. Moe to by spowodowane czciowo faktem, e cz korpusu strzay zawierajca oe grotu nie moe wygina si tak szybko, jak jej reszta. Kiedy ucznik zna swoj si nacigu i standardow dugo strzay, mona dokona wyboru strza. Wybr zaley od rodzaju strzelania, jaki chce on uprawia. Strzaa, ktra dobrze tata i trafia na due odlegoci, prawie we wszystkich wypadkach bdzie si dobrze sprawowaa na krtszych odlegociach. Odwrotna zaleno jest niekoniecznie prawdziwa. Jeeli ucznik chce strzela na duszych odlegociach, gdzie wiatr staje si wanym czynnikiem, moe pozwoli sobie na eksperymenty z ciszymi grotami lub rnymi rozmiarami strza. Generalnie przy bocznym wietrze bardziej efektywna jest cisza strzaa. Cisze groty rwnie przesuwaj rodek cikoci strzay do przodu, co moe by wartociowe przy bocznym wietrze. Lecz tu rwnie, niezalenie od rozmiaru strzay, sztywno musi by dopasowana do uku. Wane staj si lotki, gdy strzaa z lotkami pirkowymi prawdopodobnie nie bdzie miaa takiej samej charakterystyki, jak strzaa z lotkami z tworzywa sztucznego, Naley rwnie rozway wymiary lotek. Do strzelania na otwartej przestrzeni ucznik powinien uywa najmniejszych lotek, ktre prawidowo stabilizuj strza. Tam, gdzie istotny jest wiatr, zwykle lepiej sprawuj si mniejsze lotki. Z kolei w hali wiksz korzy moe przynie uywanie wikszych lotek, w celu zapewniajcych strzale jak najszybsz stabilizacj. Pirka dobrze sprawuj si w pomieszczeniach. Na zewntrz, gdzie istnieje moliwo wystpienia deszczu, lepsze s lotki z tworzyw sztucznych. Rwnie ze wzgldu na due odlegoci lotki te pozwalaj na bardziej powtarzalne skupienia trafie, szczeglnie na wietrze. Tak dugo, jak ucznik potrafi uzyskiwa dobre skupienie trafie, uywanie sztywnych lub mikkich lotek jest spraw indywidualnych preferencji. Sztywne lotki czsto przysparzaj wicej problemw przy regulacji uku, gdy taka lotka nie moe dotkn uku przy strzelaniu. Lotka, szczeglnie sztywna uderzajca w podprk strzay tub w uk, odchyla strza i powoduje nieprawidowe skupienie trafie. Kt, pod jakim zamocowane s lotki, moe wpywa na charakterystyk lotn strzay. Niektrzy zalecaj zamocowanie prawoskrtne, inni lewoskrtne. adne nie zostao definitywnie uznane za prawidowe. Najistotniejsze jest to, eby strzaa i lotki opuciy uk nie dotykajc go oraz eby strzaa maksymalnie szybko ustalia swj lot. Niezalenie od tego, czy ucznik decyduje si na usterzenie prawo- czy lewoskrtne, im wikszy kt zaklinowania, tym wikszy opr jest wywierany na strza i co za tym idzie, szybciej spadnie ona na ziemie. Z tego wzgldu zaleca si kt zaklinowania midzy 1 a 1,5 stopnia. To powinno zapewni strzale wystarczajc stateczno przy uyciu prawidowo wyregulowanego uku.

84

Ostatni kwesti do rozwaenia przed przystpieniem do regulacji uku jest uywanie stabilizatorw. Wywaenie uku jest problemem zoonym i nie istnieje w tym wzgldzie adna prosta recepta. Po zwolnieniu ciciwy palcami na uk dziaa niepodany moment obrotowy, wywoany przez siy reakcji majdanu i siy wywoanej przez rami uku. Stabilizator mocowany do uku znacznie stumi niepodane momenty obrotowe, ponadto pomoe opni ruch obrotowy uku dopki strzaa nie opuci uku. Dugo i masa stabilizatorw to sprawa indywidualnych preferencji, aczkolwiek zaleca si kierowanie sugestiami producenta uku. Powici on wiele czasu i pienidzy na projekt oraz wykonanie uku i umieci stabilizatory tam, gdzie najlepiej one pracuj. ucznik moe eksperymentowa ze stabilizatorem o rnej dugoci i masie, aby dobra odpowiednie dla siebie, ale naley mie pewno, e masa uku umoliwia ukoczenie dugich zawodw bez niepotrzebnego zmczenia. W niniejszym rozdziale przedstawiono trzy metody regulacji uku: 1) metoda nagiej strzay" 2) metoda Eliasona 3) metoda zmiennej odlegoci" Przed ich zaprezentowaniem opisano sposoby dokonywania wymaganych regulacji - s one wsplne dla wszystkich trzech. Przy regulacji kadego uku naley dokona dwch dostroje. Pierwsze to dostrojenie w paszczynie pionowej i prawie zawsze obejmuje tylko zmian wysokoci punktu nasadki. Drugie to regulacja w paszczynie poziomej, obejmujca zmian rodka cikoci, koncentracj trafie itp. Uwaga: Jak ju mwiono w rozdziale 5, wszystkie wskazwki odnosz si do ucznikw praworcznych, leworczni musz zmieni kierunki. Najwaniejsza przy regulacji jest wysoko osadzenia nasadki na ciciwie. Kiedy zostanie na stae zamocowany punkt osadzenia na ciciwie nasadki, nasadka strzay powinna zawisn na ciciwie dziki tarciu midzy nasadk a ciciw. Jednoczenie powinna by na tyle luna, aby przy uku skierowanym do ziemi i lekkim uderzeniu w ciciw strzaa odpada od niej. Znane s sposoby zmiany gruboci ciciwy, jakkolwiek atwiej j zwikszy ni zmniejszy. Grubo ciciwy mona zwikszy lub zmniejszy zmieniajc rednic nici oplotu. Zwikszamy nawijajc dodatkowe wkno (wkna) pod rodkowym oplotem (patrz rozdzia 7) lub nawijajc jedn warstw lub dwie nici dentystycznej na punkt osadzenia nasadki. Cieszy materia jednowknowy lub pleciony splot nylonowy pozwol zmniejszy rednic ciciwy. Szczeg ten wymaga uwagi ze strony ucznika zaawansowanego. Chocia ucznicy pocztkujcy, a nawet rednio zaawansowani mog nie zauway rnicy w skupieniu, to ucznik z odpowiednimi umiejtnociami zauway decydujc rnic w wielkoci skupienia, jeeli nasadka strzay prawidowo opiera si o ciciw. Jest to szczeglnie wane przy lejszych ukach dla kobiet i dzieci.

85

Pocztkowa pozycja przy ustalaniu wysokoci nasadki powinna wynosi 6,4 mm dla sprztu zawodniczego oraz 3,2 mm dla ukw uywanych w szkoach. Dostrojenia w stosunku do pozycji pocztkowej mog by bardzo mae, np, 1 mm w gr lub w d. Strzaa bez lotek szybko zareaguje na regulacj wysokoci nasadki, wic czasem dobrze jest by nieco konserwatywnym przy dokonywaniu zmian. Zego powodu uyteczny moe by metalowy ustalacz nasadki, poniewa po zaciniciu go na ciciwie jest na tyle luny, e mona go przekrca po wknach oplotu, umoliwiajc mae zmiany wysokoci nasadki. Jeeli podczas procesu regulacji uywa si dwch ustalaczy, naley je umieci na tyle daleko od siebie, eby kt ciciwy nie wciska ich w nasadk strzay.

Niezalenie od uywanej metody, jeeli adna regulacja w paszczynie pionowej (wysoko osadzenia nasadki) nie zmienia pozycji strzay, wwczas albo strzaa uderza w podprk, albo ulega paradoksowi w gr i nie uderza w ni. Napylenie proszku na tylny koniec strzay bez lotek potwierdzi, czy strzaa uderza w podprk. Jeli tak si dzieje, to moe by konieczna zmiana wielkoci strzay. Jeli nie - sprbuj dokona kilku znaczcych regulacji w paszczynie poziomej i nastpnie ponownie sprawd regulacj wysokoci nasadki. Jeli strzaa nie uderza w podprk, prawdopodobnie pojawia si paradoks w gr i bdzie konieczna zmiana rozmiaru strza. Uwaga: Przy dostrajaniu uku, naley cigle sprawdza wysoko osadzenia nasadki, gdy inne regulacje mog wymaga drobnych dostroje. Po znalezieniu wysokoci nasadki mona trwale umocowa punkt jej osadzenia. Rwnie wane jest pocztkowe pooenie strzay wzgldem osi tuku, gdy wpywa ono na wielko je] odchylenia od osi i co za tym idzie, na wielko jej wygicia po popchniciu przez ciciw. Przy strzelaniu palcami zaleca si pooenie strzay na lewo od osi (dla ucznikw praworcznych). W stosunku do osi uku grot strzay zdaje si dotyka lub znajdowa zaraz na lewo od ciciwy (przy nie nacignitym uku), kiedy ciciwa jest w osi ramion uku. Aby to uzyska dokonujemy regulacji nastpujcymi metodami: uk z trwale umocowanym punktem podparcia mona dostroi wybudowujc lub regulujc punkt podparcia; uk, ktry punkt podparcia ma w postaci czci podprki strzay (samoprzylepny), mona dostroi, doklejajc kawaek skry lub podobnego materiau po przylepnej stronie podstawki do uku; uk z regulowan podstawk strzay lub ze ciliwym punktem podparcia mona dostroi, obracajc regulatory w celu przesunicia podstawki strzay lub punktu podparcia; taka regulacja ciliwego punktu podparcia rni si od regulacji naprenia spryny. 86

Istnieje wiele metod dokonywania regulacji w paszczynie poziomej. Jeeli sztywno strzay jest dla uku zbyt dua, mona dokona jednej lub kilku nastpujcych regulacji: 1) jeli uk ma ciliwy punkt podparcia, naley zwolni spryn; 2) mona sprbowa ciszych grotw; 3} mona sprbowa duszych strza o tym samym rozmiarze korpusu; 4) sprbowa innych strza, nieco mniej sztywnych. Jeeli strzaa ma dla uku zbyt ma sztywno, naley j odsun dalej od osi, z wyjtkiem ciliwych punktw podparcia, aby jej grot przesun si w lewo. Jeeli ucznik uywa ciliwego buttona, naley zwikszy napicie spryny. Rwnie w tym wypadku, w poczeniu z regulacjami, tucznik moe wyprbowa albo krtsze strzay tego samego rozmiaru, albo inny rozmiar korpusu o wikszej sztywnoci, albo - jeli strzay maj cikie groty - wyprbowa groty standardowe. Regulacji mona rwnie dokonywa lekko przesuwajc podstawk strzay do przodu lub do tyu, z tym e z tego sposobu naley korzysta tylko wtedy, gdy inne nie daj oczekiwanego efektu. Podstawk mona przesun do przodu, aby zmniejszy sztywno strzay, w ty za - aby usztywni strza. Po zakoczeniu procesu regulacji, kiedy strzay dobrze lataj, dobrze jest upewni si, czy lotki - szczeglnie sztywne - nie dotykaj uku. W tym celu naklej na okienko celownicze, w miejscu gdzie przelatuj lotki, kawaek cienkiej biaej tamy i nastpnie natu krawdzie dwch wewntrznych lotek tustym owkiem lub szmink. Pole ucznikowi wystrzeli strza - jeli lotki dotykaj tuku, na tamie pojawi si smuga. Mona rwnie naoy py wok podprki strzay - jeli lotka dotknie uku, postanie smuga tam, gdzie py zosta wymieciony (uywaj talku w sprayu lub talku do stp). Inna jeszcze prba polega na napyleniu proszku na strza od nasadki do 25 cm naprzd, aby upewni si, czy korpus strzay lub lotka dotyka punktu podparcia lub podstawki. Lotki mog dotyka uku przy kadym strzale lub tylko sporadycznie. Kontakt sporadyczny wskazuje, e istnieje minimum wolnego przelotu lotki. Moe tu pomc niewielka zmiana wysokoci ciciwy. Jeli lotki przy kadym strzale uderzaj w uk, do uzyskania dobrego lotu strzay konieczne bd wiksze regulacje. Czasami okazuje si, e przy ciliwym punkcie podparciaadna regulacja naprenia spryny nie przynosi oczekiwanych rezultatw, W takm wypadku pomc moe zmiana pocztkowego pooenia strzay. Regulacje wzgldem osi uku ju zostay opisane. Uwaga: Przy wszystkich tych metodach zawsze reguluj paszczyzn pionow przed regulowaniem paszczyzny poziomej.

87

Metoda nagiej strzay

Przy tej metodzie naley rozway rodzaj uywanej maty. Maty z weny drzewnej lub z prasowanego papieru falistego posiadaj swoist struktur i dadz faszywy odczyt kta wbicia strzay bez lotek. Maty z trawy, nawet pokryte brezentem bd daway faszywy odczyt przy trafieniu w ich rodek. Metoda nagiej strzay", upowszechniona w 1963 r. przez Maxa Hamiltona, bya pierwsz z systematycznych metod regulacji uku. Regulacja pionowa: aby ustali wysoko osadzenia na ciciwie nasadki, czyli siodeka", ucznik powinien stan okoo 2 metry od maty i wystrzeli strza bez lotek w punkt na wysokoci mniej wicej barku. Przy strzelaniu w ten sposb tylko prawidowa wysoko siodeka pozwoli strzale wbi si w mat idealnie poziomo. Jeeli strzaa wbija si w mat z nasadk powyej grota, wysoko siodeka jest zbyt dua i naley ja obniy. I odwrotnie -jeeli strzaa wbija si w mat z nasadk poniej grota, wysoko siodeka jest zbyt maa i naley j zwikszy (przy ustalaniu wysokoci siodeka naga strzaa moe skrca w lewo lub w prawo, to nie powinno wpywa na ustalanie wysokoci siodeka i nie naley si tym przejmowa).

88

Regulacja pozioma: po ustaleniu wysokoci siodeka i trwaym jego umocowaniu mona dokona regulacji lotu poziomego. Teraz ucznik powinien wystrzeli strza bez lotek i obserwowa, jak wbija si ona w mat. Jeeli nasadka jest na prawo od grotu, strzaa nie wygia si wystarczajco Gest sztywniejsza ni powinna). Jeeli strzaa wbija si z nasadk na lewo od grotu, jej sztywno jest za maa.

Metoda Eliasona
Regulacja pionowa: najpierw ucznik powinien stan okoo 10 metrw od celu i wystrzeli kilka strza z lotkami mierzc w ten sam punkt. Nastpnie niech wystrzeli strza bez lotek, mierzc w ten sam punkt. Zaobserwuj zwizek pomidzy punktem trafienia strzay bez lotek a strza z lotkami. Strzelanie z 10 metrw pomoe upewni si, e wszystkie strzay trafi w mat. Jeli pracujesz z bardziej zaawansowanymi ucznikami, ktrzy dobrze strzelaj i uzyskuj dobre skupienia trafie, metod t mona zastosowa przy odlegoci 15 lub 20 metrw. Jeli strzaa bez lotek trafia w mat powyej grupy, siodeko jest za wysoko i naley je obniy. Regulacja pozioma: jeli strzaa trafia w mat na prawo od grupy, strzay maj zbyt ma sztywno, natomiast gdy trafia w mat na lewo od grupy - maj zbyt du sztywno,

Metoda zmiennej odlegoci

Regulacja pionowa: jest taka sama, jak przy metodzie Eliasona. Pole ucznikowi wystrzeli najpierw trzy strzay z lotkami z odlegoci 10 metrw i nastpnie jedn bez lotek. Wzajemne pooenie strzay bez lotek i grupy strza z lotkami wskae wymagane regulacje. Regulacja pozioma: najpierw niech ucznik ustawi celownik na 15 metrw mierzc blisko szczytu maty, nastpnie wystrzeli po jednej strzale z lotkami z odlegoci 10,15,20, 25,30,35 me-

89

trw bez dostrajania celownika i bez zmieniania punktu celowania - da to skierowan do dou lini trafie. Jej ksztat wskazuje na regulacje konieczne dla optymalnego lotu strzay. Jeeli linia trafie ukada si w liter C, naley przesun button do wewntrz uku i odwrotnie, jeeli ukad trafie to odwrcone C - naley go przesun na zewntrz uku. Jeeli ucznik uywa ciliwego buttona, a trafienia ukadaj si w ukon lini skierowan do dou na lewo, naty poluzowa spryn w buttonie, jeeli natomiast linia skona kieruje si w d na prawo, naley spryn napry. Jeeli ucznik uywa talerzyka pod strza, regulacja naprenia spryny jest niemoliwa. Wwczas naley skorzysta z innych metod regulacji sztywnoci strzay.

Przy tej metodzie idealny ukad stanowi linia strza skierowana prosto w d tarczy. Poniej przedstawiono podsumowanie regulacji dla strzay, gdy okazuje si ona zbyt sztywna lub zbyt gitka- umoliwiono alternatywne rozwizania przy regulacji uku. strzaa zbyt sztywna: - wyprbuj cikie groty - przesu talerzyk strzay w prawo - zwolnij spryn (ciliwy button) - zmniejsz mas tuku - dodaj stabilizator - wyprbuj dusz strza - zwiksz odlego ciciwy - zwiksz si nacigu uku; strzaa zbyt gitka: - zrezygnuj z cikich grotw - przesu talerzyk strzay w lewo - napnij spryn (ciliwy button) - zwiksz mas uku - wyprbuj krtsz strza - zmniejsz odlego ciciwy - zmniejsz si nacigu tuku Uwaga: Czasami regulacja uku daje rwny lot strzay, lecz ucznik odkrywa, e skupienie trafie nie jest dobre. Wwczas powinien strzela strzaami z lotkami z najwikszej odlegoci, z jakiej bdzie ustawiony na zawodach. Powinien dalej regulowa odchylenie strzay od osi przy pooeniu pocztkowym oraz /lub napicie spryny ciliwego buttona, a uzyska najmniejsze skupienie trafie niezalenie od lotu strzay. Bliskie skupienie decyduje o osiganiu wysokich wynikw. Bywa, e strzaa nie leci wedug klasycznego paradoksu opisanego na pocztku niniejszego rozdziau i adn regulacj nie mona tego uzyska. Jeli jednak osignite Jest bliskie skupienie, to fakt, e strzaa nie leci gadko, jest bez znaczenia.

90

9. Praca trenerska*
Trener jest koordynatorem moliwoci, zamierze oraz wiedzy sportowca i dlatego musi stymulowa go do wykorzystywania swoich moliwoci i techniki, a take zmienia to, co jest konieczne dla dalszego rozwoju jego umiejtnoci. Podczas gdy on lub ona moe nie by najlepszym sportowcem, dobry trener musia by i wci musi by uczniem sportu" i dziki temu wiedzie, jak pomc podopiecznemu w osigniciu moliwie najlepszych wynikw. Podczas pracy z ucznikami czasem trudno jest zdefiniowa, gdzie koczy si nauczanie, a rozpoczyna trenowanie, poniewa pomidzy tymi dwoma etapami istnieje jedynie subtelna rnica - mwic w uproszczeniu trenowanie zaczyna si tam, gdzie si koczy nauczanie. Ten moment pojawia si wwczas, gdy ucznik osiga za kadym razem skupienia trafie i ma powtarzaln postaw. Wane jest przy tym, by pamita, e kady ucznik to odrbna indywidualno. Tylko cel - trafienie w rodek tarczy - jest taki sam. Przygotowanie fizyczne, warunki psychiczne, postawa, regulacja sprztu i technika strzelecka bd si rni. Nie ma te adnego magicznego systemu, ktry pomoe ucznikowi w osiganiu lepszych wynikw, efekty przynosi jedynie cika praca i zwracanie uwagi na szczegy. ucznictwo, jak wiele sportw, to po prostu wykonywanie tej samej czynnoci dokadnie, w tym samym czasie. Trener zatem staje si osob, ktra pomaga ucznikowi zdoby prawidowe wyszkolenie oraz waciwe nawyki zawodnicze. Ta dziaalno obejmuje wszystkie aspekty metodyczne oraz techniczne i - co moe by najwaniejsze dla ucznika uczestniczcego w zawodach - wsparcie psychiczne. Praca trenerska wymaga wiedzy, jak wyregulowa i dostroi uk, szczegowych aspektw indywidualnej postawy oraz rozeznanie w jakim stopniu obie te rzeczy odbiegaj od oczekiwa. Nastpnie, musi on umie oceni, co moe i powinno by skorygowane, a co naley pozostawi w takim stanie, w jakim jest. Kiedy ucznik pierwszy raz zwraca si o pomoc, trener musi umie porwna to, co ucznik robi z tym, co mwi, e robi. Moe w tym celu poprosi go o wystrzelenie kilku kolejek i opisanie, jak w jego przekonaniu strzay poleciay. Nastpnie trener moe obie kwestie porwna. Jeli si nie zgadzaj, naley dokona zmian. Sprztem wykorzystywanym w takiej prbie s: lekki uk treningowy, strzaa z wyskalowan miark, siatka do ustalania postawy, filmy, lustro trjstronne oraz magnetowid. Bardzo wartociowe s tamy wideo, gdy ucznik moe zobaczy to samo, co obserwuje trener i jego uwagi bd jednoznacznie zrozumiane. Podczas dalszej wsppracy, trener pozna wszystkie aspekty regulacji sprztu ucznika oraz jego stylu strzeleckiego. To nie nastpi natychmiast, przychodzi wraz z obserwacj ucznia podczas wielu sesji treningowych. Przez cay czas trener musi pomaga ucznikowi dokonywa zmian w postawie i w sprzcie, kiedy to konieczne. Ze nawyki s najtrudniejsze do skorygowania, gdy ucznik czsto nie chce powici kilku punktw obecnie na rzecz wyszych wynikw w przyszoci. Moe to by szczeglnie trudne, gdy tucznik strzela w stylu odbiegajcym od dziewiciu etapw opisanych w rozdziale 5. Zanim trener zacznie korygowa dziaanie ucznia musi on chcie wsppracowa i przynajmniej sprbowa nowych technik albo, jeli to konieczne, od nowa nauczy si strzelania korzystajc z prawidowej postawy Aby tego dokona, ucznik musi zna samego siebie, swj cel oraz by gotowy do powice, aby go osign.

91

Podczas pracy nad prawidow postaw ucznik musi wiczy strzelanie z odlegoci 9 lub 14 metrw do maty bez tarczy. Przy tej odlegoci trener moe poleci mu przygotowa si do strzau i zamkn oczy przed przejciem przez clicker i/lub zwolnieniem. W ten sposb ucznik moe wyczu prawidowe uoenie ciaa i ramion oraz rozwin prawidow sekwencj strzeleck bez rozpraszania si przy celowaniu. Jest to szczeglnie wane, jeeli ma on problem ze zwolnieniem (mechaniczna strona wstrzelenia strzay jest taka sama niezalenie od tego czy ucznik stoi 14 czy 82 metry od tarczy, jedyna rnica to kt podniesienia uku). Z wyjtkiem sytuacji, kiedy trener i ucznik pracuj nad konkretnym problemem, sesje wicze powinny wyglda tak, jakby ucznik strzela na zawodach. Skoro wszystkie wielkie zawody w strzelaniu do tarczy pozwalaj tylko na jedn kolejk treningow, ucznik na treningu powinien robi to samo - strzela jedn kolejk jako wiczenie", a nastpnie punktowa ustalon liczb kolejek, szczeglnie na tych dystansach, z ktrych strzela si na zawodach. Taki sposb dziaania poczy dwa cele: po pierwsze powstrzyma tucznika od ignorowania pojawiajcej si czasami zej kolejki, po drugie, po pewnym czasie ustanowi przecitny wynik, Dziki niemu zarwno trener, jak i zawodnik zorientuj si w ukierunkowaniu ukadw strzeleckich oraz bd mogli w przyblieniu przewidzie wynik na zawodach. ucznik nie powinien jadc na zawody oczekiwa wyniku wysoko powyej swojej przecitnej. Wikszo dobrych ucznikw uzyskuje na zawodach swj przecitny wynik, mimo i jest tam wiksze napicie ni podczas sesji treningowych. Trening powinien obejmowa rwnie strzelanie w tak niesprzyjajcych warunkach atmosferycznych, jak wiatr, deszcz, upa lub zimno. W jego trakcie trener powinien kontrolowa, kiedy ucznik strzela z tej samej ustalonej pozycji i wykorzystuje t sam sekwencj rozkadu czasowego, ktr bdzie realizowa na zawodach i ewentualnie dokona pewnych korekt pod ktem warunkw, w jakich strzela danego dnia. Dziki takim treningom ucznik zyska dowiadczenie w moliwie wielu rnych warunkach i wiedz, jak w nich dziaa. Wwczas, gdy na zawodach pojawi si co niezwykego, nie bdzie on wytrcony z rwnowagi i dalej bdzie strzela uzyskujc swj normalny wynik. Za utrzymanie sprztu w dobrym stanie przed zawodami odpowiedzialny jest trener, chocia ucznik powinien rwnie pracowa ze sprztem, aby potrafi poradzi sobie z Jakkolwiek jego awari, jaka moe si zdarzy. Naley te sprawdza strzay, czy nie wymagaj nowych brzechw, nasadek lub grotw (to ostatnie jest szczeglnie wane dla ucznika strzelajcego z clickerem). Jeli to tylko moliwe, w futerale powinien by zapasowy sprzt na wypadek, gdyby co ulego uszkodzeniu lub zagubieniu. Jest konieczne, aby ucznik mia co najmniej jedn zapasow ciciw wyregulowan i przygotowan do strzau. Podczas zawodw ucznik powinien polega wycznie na sobie. Moe nie uzyska wysokiego wyniku, jaki by zdoby gdyby trener cigle podpowiada mu podczas strzelania, ale przynajmniej nauczy si ocenia samego siebie oraz uwiadomi sobie zaleno midzy strzelaniem a wynikami. Jest to bezcenne dowiadczenie przy nastpnych zawodach. Pomaga mu naley tylko wtedy, kiedy pojawi si co zupenie nieoczekiwanego lub kiedy jest w powanych kopotach i potrzebuje pomocy. Trener powinien oceni, czy kopoty jej wymagaj, czasami zawodnik musi poradzi sobie sam. Staje si to coraz waniejsze, gdy przepisy federacji uczniczych nie zezwalaj na nadzr trenerski podczas zawodw. Nie oznacza to, e trener powinien opuci ucznika, kiedy znajduje si on na linii strzau. Jest to czas, kiedy moe on obserwowa podopiecznego w warunkach zawodw i zauway wszelkie odchylenia od procedur treningowych, wszelkie zmiany w postawie strzeleckiej, a take jego stan psychiczny. Na podstawie tych obserwacji trener moe zdecydowa, czy naley dokona zmian podczas przyszych treningw. Niektre zawody s atwe i przebiegaj zgodnie z oczekiwaniami trenera i ucznika, inne mog sta si cig walk o uzyskanie odpowiedniego wyniku.

92

Szansa popenienia bdu jest mniejsza, jeeli ucznik jest dobrze przygotowany, szczeglnie wane jest tu przygotowanie psychiczne. Czy jest to trening czy najwaniejsze zawody problemem podstawowym jest realizacja procedur strzeleckich oraz celu wczeniej ju ustalonego. Obok umiejtnoci strzeleckich ucznik musi mie ochot, determinacj oraz zwyky staromodny wewntrzny hart ducha, aby mc wykona to, co jest konieczne do umieszczenia strzay tam, gdzie on tego chce. Niezalenie od tego co si wydarzyo do tej pory, ani od tego co obecnie si wok niego dzieje, jego uwaga musi by skierowana na to, jak zamierza wystrzeli strza, ktr zaoy na ciciw. Kada strzaa jest oddzieln jednostk i to, jak jedna zostaa wystrzelona, nie ma adnego bezporedniego wpywu na nastpn. S one zwizane tylko w umyle ucznika. Trening powinien obejmowa rwnie strzelanie w tak niesprzyjajcych warunkach atmosferycznych, jak wiatr, deszcz, upa lub zimno. W jego trakcie trener powinien kontrolowa, kiedy ucznik strzela z tej samej ustalonej pozycji i wykorzystuje t sam sekwencj rozkadu czasowego, ktr bdzie realizowa na zawodach i ewentualnie dokona pewnych korekt pod ktem warunkw, w jakich strzela danego dnia. Dziki takim treningom ucznik zyska dowiadczenie w moliwie wielu rnych warunkach i wiedz, jak w nich dziaa. Wwczas, gdy na zawodach pojawi si co niezwykego, nie bdzie on wytrcony z rwnowagi i dalej bdzie strzela uzyskujc swj normalny wynik. Za utrzymanie sprztu w dobrym stanie przed zawodami odpowiedzialny jest trener, chocia ucznik powinien rwnie pracowa ze sprztem, aby potrafi poradzi sobie z Jakkolwiek jego awari, jaka moe si zdarzy. Naley te sprawdza strzay, czy nie wymagaj nowych brzechw, nasadek lub grotw (to ostatnie jest szczeglnie wane dla ucznika strzelajcego z clickerem). Jeli to tylko moliwe, w futerale powinien by zapasowy sprzt na wypadek, gdyby co ulego uszkodzeniu lub zagubieniu. Jest konieczne, aby ucznik mia co najmniej jedn zapasow ciciw wyregulowan i przygotowan do strzau. Podczas zawodw ucznik powinien polega wycznie na sobie. Moe nie uzyska wysokiego wyniku, jaki by zdoby gdyby trener cigle podpowiada mu podczas strzelania, ale przynajmniej nauczy si ocenia samego siebie oraz uwiadomi sobie zaleno midzy strzelaniem a wynikami. Jest to bezcenne dowiadczenie przy nastpnych zawodach. Pomaga mu naley tylko wtedy, kiedy pojawi si co zupenie nieoczekiwanego lub kiedy jest w powanych kopotach i potrzebuje pomocy. Trener powinien oceni, czy kopoty jej wymagaj, czasami zawodnik musi poradzi sobie sam. Staje si to coraz waniejsze, gdy przepisy federacji uczniczych nie zezwalaj na nadzr trenerski podczas zawodw. Nie oznacza to, e trener powinien opuci ucznika, kiedy znajduje si on na linii strzau. Jest to czas, kiedy moe on obserwowa podopiecznego w warunkach zawodw i zauway wszelkie odchylenia od procedur treningowych, wszelkie zmiany w postawie strzeleckiej, a take jego stan psychiczny. Na podstawie tych obserwacji trener moe zdecydowa, czy naley dokona zmian podczas przyszych treningw. Niektre zawody s atwe i przebiegaj zgodnie z oczekiwaniami trenera i ucznika, inne mog sta si cig walk o uzyskanie odpowiedniego wyniku. Szansa popenienia bdu jest mniejsza, jeeli ucznik jest dobrze przygotowany, szczeglnie wane jest tu przygotowanie psychiczne. Czy jest to trening czy najwaniejsze zawody problemem podstawowym jest realizacja procedur strzeleckich oraz celu wczeniej ju ustalonego. Obok umiejtnoci strzeleckich ucznik musi mie ochot, determinacj oraz zwyky staromodny wewntrzny hart ducha, aby mc wykona to, co jest konieczne do umieszczenia strzay tam, gdzie on tego chce. Niezalenie od tego co si wydarzyo do tej pory, ani od tego co obecnie si wok niego dzieje, jego uwaga musi by skierowana na to, jak zamierza wystrzeli strza, ktr zaoy na ciciw. Kada strzaa jest oddzieln jednostk i to, jak jedna zostaa wystrzelona, nie ma adnego bezporedniego wpywu na nastpn. S one zwizane tylko w umyle ucznika.

93

Nawet gdy poprzednia strzaa znajdzie si daleko od rodka, jeli nie ma do przemylenia adnych problemw sprztowych lub zwizanych z postaw, wwczas zapomnij o tym i strzelaj nastpn, jak gdyby ostatnia znalaza si w rodku. Kada strzaa, kiedy zostanie zaoona na ciciw, staje si pojedynczym celem, bez jakiejkolwiek myli o tym, co ju si wydarzyo, o tym co czyni kto inny, ani o maksymalnym moliwym wyniku, jaki moe on uzyska. Jeeli zawody id le, jedyne co w wikszoci przypadkw moe zrobi trener, to wesprze podopiecznego i zagrzewa go do dalszej walki. Naley go zachca, aby si nie poddawa (chyba, e jest chory lub kontuzjowany). Jeeli zaistniay problem nie moe by atwo skorygowany, prba rozwizania go podczas zawodw moe jedynie ucznika zdenerwowa i zdekoncentrowa. Po zawodach trener powinien przedyskutowa, co zaobserwowa podczas strzelania. Jeeli istniej rozbienoci, podczas przyszych treningw naley zintensyfikowa proces szkolenia. Praca trenerska jest trudna - obydwaj jej uczestnicy musz si nawzajem lubi i szanowa, a ucznik musi darzy trenera zaufaniem. Trener z kolei musi stara si o takie przygotowanie ucznika, aby by niezaleny, posiada wiedz oraz potrafi poradzi sobie we wszelkich sytuacjach, jakie mog pojawi si podczas zawodw. Reasumujc, obaj musz pracowa dla tej samej sprawy doskonaoci w strzelaniu. Wymaga to czasu, wysiku oraz powicenia, lecz nagroda moe by wiksza ni ktrykolwiek z nich sobie to wyobraa.

10. Organizacja zawodw

Kade zawody wymagaj wczeniejszych przygotowa organizacyjnych, jeli maj zosta uwieczone sukcesem. Od momentu zgoszenie inicjatywy do zakoczenia zaangaowane s w nie trzy grupy; komitet organizacyjny, komitet zawodw oraz kapitan pola z asystentami. Przy matych zawodach wystarczy tylko jedna lub dwie osoby, by wypeni wszystkie te role, lecz powane zawody to wielkie przedsiwzicie, gdzie w kadej grupie zaangaowanych jest wiele osb. Pomimo e istniej podstawowe rnice w organizacji zawodw w strzelaniu do tarczy i zawodw polowych, funkcje owych grup s w zasadzie takie same.

Komitet organizacyjny
Komitet organizacyjny zajmuje si zgoszeniami, przydziaem tarcz oraz wypenianiem list punktacyjnych podczas zawodw. Jego praca zaczyna si podczas fazy planowania zawodw, poniewa naley rozesa informacj o nich. Ulotka (lub zawiadomienie) powinna zawiera nastpujce informacje: 1) klub lub organizacj sponsorujc (z adresem), 2} nagrody na zawodach, 3) obowizujcy zestaw przepisw (FITA), 4) wymagania dotyczce ucznikw, 5) klasy, w ktrych bd rozgrywane zawody, 6) opat wpisow, 7) informacj o lokalizacji pola zawodw, 8) blankiety zgoszeniowe, 9) informacj o posiku na zawodach jednodniowych, 10) informacj o noclegach oraz wyywieniu na zawodach duszych ni 2 dni. Na duych zawodach niezbdne s wstpne zgoszenia, gdy z tym wie si liczba tarcz i torw, ktre musi przygotowa komitet organizacyjny. Zanim przybd zawodnicy mona dokona przydziau tarcz. Przed rozpoczciem strzelania naley poda do wiadomoci list ucznikw i przydzielonych tarcz.

94

Potrzebny jest podwjny zestaw kart punktacyjnych. Chocia przepisy FITA mwi, e do jednej tarczy przydziela si trzech strzelcw i sdziego, zwykle (poza wyjtkiem mistrzostw midzynarodowych) jest to modyfikowane. Na wikszoci zawodw do jednej tarczy przydziela si czterech ucznikw. Jeden ucznik odczytuje trafienia strza, dwie osoby przy kadej tarczy zapisuj wyniki, za czwarty ucznik obserwuje, czy trafienia s odczytywane prawidowo oraz zbiera wszelkie strzay, ktre nie trafiy w cel. Jest wskazane, eby dwie osoby liczce punkty upewniy si, czy sumy na ich kartach zgadzaj si oraz eby karty byy podpisane zarwno przez ucznika, jak i przez sdziego. Po zakoczeniu zawodw punkty naley sprawdzi, aby upewni si, e sumy na obu kartach si zgadzaj oraz, e karty s podpisane przez ucznika i sdziego. Nastpnie naley przygotowa list imienn zwycizcw, nazwiska tych, ktrzy zajli punktowane miejsca wraz z sum punktw kadego i da j prezesowi zawodw do wrczenia nagrd. Na kocu komitet musi przygotowa kompletn list punktw z kadej rundy oraz sum punktw w porzdku malejcym wedug klas, jeeli nagrody przyznano w rnych klasach. Naley j przesta wszystkim biorcym udzia w zawodach.

Komitet zawodw
Komitet jest odpowiedzialny za przygotowanie terenu zawodw lub torw oraz za ich prawidowe utrzymywanie podczas trwania imprezy. 1. Pierwszym zadaniem jest oczywicie przygotowanie terenu lub wynajcie go. 2. Nastpnie naley uzyska odpowiedni liczb mat oraz zapas twardych tarcz. Twarde tarcze s potrzebne, aby wzmocni mikkie maty. Zarwno na zawodach w strzelaniu do tarczy, jak i na zawodach polowych komitet zawodw musi zapewni wystarczajc liczb tarcz, aby do kadej celowao maksymalnie czterech ucznikw. 3. Tarcze musz by prawidowo zainstalowane na wyznaczonym terenie lub na torach. Naley rwnie przygotowa pole treningowe. Jeli na zawodach polowych potrzebny jest trening, moe on by ograniczony do jednego dnia przed imprez i nie bdzie wtedy potrzebne oddzielne pole. Przepisy FITA pozwalaj trenowa na polu zawodw tylko na dzie przed zawodami. 4. Podczas zawodw komitet zawodw jest odpowiedzialny za zabezpieczenie pola, wymian lub napraw uszkodzonych mat, zmian tarcz oraz za wykonywanie dodatkowych czynnoci, aby przebiegay one jak najsprawniej. 5. Po ukoczeniu zawodw pole naley uporzdkowa, a sprzty pochowa do odpowiednich miejsc. Kocowym zadaniem jest usunicie wszystkich zniszczonych materiaw,

Kapitan pola
Osob prowadzc zawody jest kapitan pola. On lub ona (Lady paramount) musi zapozna uczestnikw z procedurami stosowanymi podczas zawodw. Obejmuj one nastpujce sprawy; 1. Porzdek strzelania (ilu ucznikw strzela za jednym razem do tarczy i kiedy nastpuje zmiana kolejki podczas rundy). 2. Metod punktacji (piciokolorowa tarcza jest punktowana 10, 9, 8, ..., za tarcze polowe 5, 4, 3). 3. Sposoby punktacji (kiedy strzaa musi jedynie dotkn linii, a kiedy musi przeci lini dla wyszego wyniku). 4. System sygnaw uywany podczas zawodw (znaczenie gwizdkw na zawodach w strzelaniu do tarczy oraz metody sygnalizacji uywane na zawodach polowych). 5. Sposb liczenia czasu strzelania oraz kary za jego przekroczenie.

95

Kapitan wraz z asystentami musi poprowadzi zawody zgodnie z ustalonymi zasadami. Po ich zakoczeniu moe wrczy nagrody zaraz po uznaniu wynikw przez komitet organizacyjny za oficjalne, chocia zwykle jest to przywilejem i zadaniem prezesa zawodw lub prezesa klubu.

Zawody w strzelaniu do tarczy

Zadania komitetu organizacyjnego na zawodach w strzelaniu do tarczy wyznacza oglnie obowizujca procedura. Dobrze jest dostarczy karty punktacyjne na stanowiska strzeleckie. Pod koniec dnia niech ucznicy zwrc karty na lini strzau. W ten sposb mniejsza jest szansa ich zagubienia, a czonek komitetu, ktry je zbiera, moe si upewni, e wszystkie karty zostay zwrcone. Komitet organizacyjny zawodw musi przygotowa teren, zabezpieczy potrzebn liczb tarcz (plus kilka dodatkowych lub twarde tablice, w wypadku gdy strzay przebijaj tarcze) oraz stojaki do tarcz, supki do oznaczenia pozycji strzeleckiej na linii i wszystkie mniejsze przedmioty potrzebne na prawidowo zorganizowanym obiekcie.

Przygotowanie terenu
Pole musi by wytyczone tak, by miao ksztat kwadratu oraz by ucznicy, jeli to w ogle moliwe, strzelali na pnoc w zakresie ktw 45. Wytyczajc kwadratowe pole najlepiej uy namiaru. Na polu trzeba zostawi 18 metrw poza tarczami oraz po obu stronach pola strzeleckiego i co najmniej tyle za lini najwikszej odlegoci na miejsce dla sprztu, sdziw i widzw. Pole po zewntrznej krawdzi strefy buforowej" naley otoczy link. Konieczne jest rwnie oznaczenie odpowiednich odlegoci do rund, ktre bd strzelane. Stojaki na tarcze i maty musz by ustawione w prawidowej pozycji chodzi tu o kt nachylenia maty, odlego midzy rodkami tarcz oraz odlego od rodka tarczy do ziemi. Tarcze przymocowuje si do mat, na dole kadej tarczy umieszcza kolejne numery, a na co trzeciej chorgiewki wskazujce wiatr. Przy kadej odlegoci pozycj strzeleck naley oznaczy maym supkiem lub w inny widoczny sposb. Dla bezpieczestwa i wygody zawodnikw trzeba przygotowa wod pitn, oson od deszczu i od soca, urzdzenia sanitarne w odpowiedniej odlegoci od linii strzau oraz apteczk pierwszej pomocy. Dodatkowe tarcze musz si znajdowa w bliskim zasigu, za zawody przerwane na czas ich wymiany. Naley wyjani system sygnalizacji uszkodze sprztu. Podczas prowadzenia zawodw kapitan pola musi powiadczy i podpisa karty punktacyjne kadego ucznika, ktry uzyska 6 zotych trafie (jeeli zawody s rozgrywane pod patronatem zwizku sportowego). Jeeli ucznik ma uszkodzon ciciw lub uk, powinien odej krok wstecz za lini i unie uk ponad gow. Kapitan pola, po zauwaeniu tego, moe albo zatrzyma w danym momencie zawody, albo odczeka, a wszyscy ucznicy na linii wystrzelaj wszystkie swoje strzay i wwczas zatrzyma zawody do momentu a sprzt nie zostanie naprawiony. Naley rwnie ogasza informacje, ktre pomog ucznikom, np. przypomnie, kiedy jest pora przej na kolejn odlego, procedur wykorzystywan przy zestawianiu ostatecznych wynikw oraz gdzie zostawi wypenione karty punktacyjne.

96

Zawody polowe
Przy organizacji tych zawodw liczba zgosze determinuje liczb torw, ktre bd potrzebne oraz daje pojcie o wielkoci poszczeglnych klas. Jest to wane dla komitetu organizacyjnego, gdy decyduje o tym, ktre klasy mog uywa w poszczeglnych rundach tego samego toru. Jeden tor z 28 tarczami moe pomieci maksymalnie 112 ucznikw, wic rne klasy naley pogrupowa pamitajc o tym. Na tym samym torze moe strzela wicej ni jedna klasa dopty, dopki czna liczba ucznikw nie przekroczy 112. Aby zapobiec zamieszaniu wrd ucznikw, mona poleci im pobieranie i odnoszenie kart punktacyjnych w to samo miejsce przez cae zawody. Przy duej liczbie tucznikw lepiej to robi na zewntrz. Dla zrwnowaenia programu ucznicy powinni strzela rne rundy na rnych torach, schemat rotacji naley ustali przed rozpoczciem zawodw. Komitet zawodw musi przygotowa rne tory i dysponowa zapasowymi matami oraz tarczami. Poniewa kady tor to oddzielna jednostka, dobrze jest przydzieli dwch ludzi do kadego z nich po jego przygotowaniu. S oni odpowiedzialni za wymian wszelkich zuytych mat oraz za zaoenie nowych tarcz na maty tu przed rozpoczciem rundy (niewskazane jest zaoenie nowych tarcz wczeniej). Poniewa kapitan pola odpowiada za sprawny przebieg caych zawodw, jest dla niego lub dla niej niemoliwe prowadzenie strzelania w taki sam sposb, jak na zawodach w strzelaniu do tarczy. Wszelkie informacje dotyczce procedur strzeleckich, zestawienia punktw, oddawania kart punktacyjnych itp. s podawane przed rozpoczciem zawodw w danym dniu. Naley zapewni system sygnaowy syszalny na caym terenie, moe to by pistolet na dwutlenek wgla, klakson samochodowy, rg itp. Jest to konieczne jako sygna startowy oraz sygna niebezpieczestwa uywany, kiedy ucznicy musz wrci przed ukoczeniem rundy, zwykle ze wzgldu na niesprzyjajc pogod czy burz z piorunami.

11. Pokazy i wykady

Rozdzia niniejszy zawiera propozycje zorganizowania spotka z osobami znanymi i cenionymi w rodowisku sportu uczniczego. Dobrze zorganizowany, interesujcy wykad czy pokaz moe wiele pomc w rozpowszechnianiu ucznictwa. Na kocu kadej sesji powinna odby si dyskusja z udziaem suchaczy.

Demonstracja
Jeeli chodzi o demonstracj (publiczno), naley zabra: - uk, - osprzt, - mat, - rne rodzaje tarcz,

97

- stojak do tarczy, - siatk ochronn, jeeli demonstracja jest organizowana w pomieszczeniu, - tablic z zamocowanym szeregiem rnych rodzajw strza, nasadek, grotw, naramiennikw, temblakw, rkawic itp,, - przedmioty do zestrzelenia (balony - szczeglnie, jeli wrd publicznoci s dzieci, mae okrge cukierki lub karty do gry, jeeli ucznik jest na tyle dobry, eby trafia w nie z odlegoci 10-15 metrw. Kad demonstracj mona zorganizowa inaczej, jest jednak szereg rozwiza wsplnych, ktre powinny by wymienione, pokazane lub przedyskutowane. Jako osoba demonstrujca bd przygotowany do odpowiedzi na pytania O to, gdzie mieszcz si lokalne kluby, jak wygldaj zapisy oraz o opaty. Podczas demonstracji upewnij si rwnie, e s spenione zasady bezpieczestwa podane w rozdziale 3 Zasady bezpieczestwa w ucznictwie. Prowadzc spotkanie warto uwzgldni pewne punkty; dobrze jest zapyta, czy kto ze suchaczy kiedykolwiek strzela, a jeli tak to kiedy, gdzie i jaki rodzaj ucznictwa uprawia; opowiedz jak ty zacze, jak dugo strzelasz; takie informacje mog wpyn na czyje osobiste zainteresowania; nastpnie dobrze jest omwi rne rodzaje ucznictwa, z pooeniem nacisku na demonstrowany rodzaj; szybko omw prawidow technik strzeleck oraz dziewi etapw oddawania strzau, dobrze jest wypunktowa je, a nastpnie przypomnie i zatrzyma si przy tym etapie; dobrze sprawdza si chwyt polegajcy na tym, e pierwsz strza prelegent nie trafi w rodek tarczy, nastpnie reguluje" sprzt i dopiero wtedy strzay lduj w rodku tarczy; kontynuuj demonstracj strzelajc z 10 lub 15 metrw, nastpnie strzelaj do przedmiotw; baloniki ekscytuj najmodszych, a karty, cukierki itp. s fascynujc odmian i wywouj wraenie; po zakoczeniu strzelania dobrze jest omwi organizacj sportu uczniczego z punktu widzenia dziaalnoci lokalnych klubw, zawodw midzynarodowych i igrzysk olimpijskich; rwnolegle naley mwi, gdzie mona nauczy si strzelania, pozna przepisy strzelania na otwartym powietrzu oraz mylistwo i owienie ryb za pomoc uku. Niezalenie od sposobu prowadzenia demonstracja powinna przebiega wzgldnie szybko i zakoczy si, gdy zainteresowanie suchaczy jest wci wysokie.

Wykad
Organizujc wykad dla zainteresowanych ucznictwem mona dodatkowo przewidzie, e kilka osb lub caa publiczno wystrzeli kilka strza po prezentacji werbalnej i demonstracji. W tym wypadku naley doda do przedmiotw wymienionych w poprzednim punkcie dwie maty, dwa lekkie uki z celownikami, strzay rnej dugoci, naramienniki, skrki na palce oraz temblaki. Naley korzysta z siatek ochronnych, jeeli istnieje moliwo uszkodzenia terenu przez strzay. Dobrze byoby mie dwie osoby do pomocy. Prowadzc tak prb strzeleck naley przestrzega pewnych regu; szybko i zwile przedstaw postaw i ruchy, kadc nacisk na to, jak obrci okie do dou, zakotwiczy, wycelowa i zwolni; nie bd rozwleky; pole zainteresowanym uformowa dwie linie i niech kady wystrzeli trzy strzay pod nadzorem, kiedy nadejdzie jego kolej. Kiedy zostan wystrzelone wszystkie strzay, zaprowad ich do tarcz i wyjanij, jak naley liczy punkty oraz wyjmowa strzay z tarczy (oraz z ziemi, jeli jestecie w terenie); 98

 jeeli strzelaj modsi, mona uy balonw i przyznawa drobne nagrody lub gadety ucznicze za najwiksz liczb przebitych balonw. Podczas tego rodzaju wykadu naley bezwzgldnie przestrzega zasady bezpieczestwa, za kady strzelajcy musi by nadzorowany przez instruktora.

99