Wielu fanw Hip-Hop'u czsto wspomina rne filmy gangsterskie, ale nie wszyscy znaj reprezentatywne dla dugiej

historii gatunku tytuy. Kiedy w jednym z wywiadw pewien dziennikarz zapyta przedstawiciela polskiego Hip-Hop'u o ulubiony film gangsterski. Pada odpowied "Chopcy z ferajny" Martina Scorsese (temu filmowi powicony bdzie osobny tekst). Niewtpliwie jest to najwaniejszy przykad tego gatunku z lat 90-tych, ktre udowodniy, e film gangsterski nadal mone celnie opis Pierwszym filmem, tego drugiego po westernie charakterystycznego dla kina amerykaskiego, gatunku jest "May Cezar" (1930) Mervyna Le Roya. Niekiedy pocztki gatunku wie si z takimi filmami okresu niemego, jak np. "Muszkieterowie z Pig Alley" (1912) Davida Warka Griffitha czy "Ludzie podziemi" (1927) Josepha von Sternberga. Jednak dopiero wprowadzenie dwiku umoliwio powstanie prawdziwych filmw gangsterskich, w ktrych istotn rol peni np. agresywne i surowe dialogi. Hollywood na pocztku lat 30-tych zareagowao na prohibicj wprowadzon na pocztku 1920 r., krach na giedzie w Czarny Czwartek 24 padziernika 1929 r. i kariery bandytw ze rodowisk imigranckich (Wosi lub Irlandczycy) opisywane przez pras. Kino gangsterskie, specjalno wytwrni Warner Brothers, wylansowao fabuy o mafiosach, ktrzy na kadym kroku ami reguy ycia spoecznego. Postacie z tych filmw, mimo e s to cyniczni przestpcy, byy czsto podziwiane przez widowni za witalno i charyzm odtwrcw gwnych rl: Edwarda Robinsona, Jamesa Cagneya i Paula Muni. Wspomniany ju "May Cezar" oraz "Wrg publiczny" (1931) Williama Wellmana i "Czowiek z blizn" (1932) Howarda Hawks to klasyka gatunku. Filmy te opisyway realistycznie i obiektywnie kariery szefw gangu, oparte na bezwzgldnoci i braku skrupuw. Amerykanie w dobie wielkiego kryzysu i masowego bezrobocia w filmach gangsterskich dostrzegli dobrze im znany z codziennoci obraz wiata, w ktrym zwycia przemoc i cynizm. W tym okresie gatunek by wic wyrazem niezadowolenia spoecznego, a gangsterzy symbolem skrajnej opozycji wobec spoeczestwa. Trzeba oczywicie doda, e filmy te nie gloryfikoway bezporednio amania prawa, gdy bohaterowie zawsze ginli. To wyjtkowy przypadek w kinie amerykaskim, poniewa konwencja filmu gangsterskiego nie respektowaa tak powszechnej zasady happy endu. Od pocztku charakterystyczne byo tragiczne zakoczenie, w ktrym gwny bohater gin od kul policjantw bd konkurentw. Postacie gwnych bohaterw inspirowane byy dokonaniami autentycznych krlw podziemia, a to tych filmw stanowia wnikliwie zaobserwowana i realistycznie przedstawiona sytuacja spoeczna. Filmy gangsterskie stosunkowo szybko zostay skrytykowane przez Kodeks Haysa i Legion Przyzwoitoci. Cenzura obawiajc si demoralizujcego wpywu "Czowieka z blizn", nakazaa doczy do niego podtytu "Haba narodu". Bojkot filmw gangsterskich podjty przez rne organizacje spoeczne i kopoty z cenzur sprawiy, e na ekrany kin weszy filmy o G-man'ach (Governement Man - czowiek rzdu). Gwnymi bohaterami stali si wtedy agenci do walki ze zorganizowan przestpczoci. Automatycznie wic dokonao si odwrcenie perspektywy. Punkt widzenia bohatera amicego prawo zosta zastpiony przez moralnie usprawiedliwion dziaalno agentw FBI. Druga poowa lat 30-tych to seria filmw, ktre poprzez swoj polityczn poprawno byy tendencyjne i pozbawione paradokumentalnych obserwacji. Jednoczenie z seri o G-man'ach powstaway filmy, ktre wprowadziy w obrb gatunku nowy typ bohatera. Nale do nich takie filmy z Humphreyem Bogartem jak, np. "Skamieniay las" (1936) Archie Mayo czy "lepy zauek" (1937) Williama Wylera. Postacie grane przez Bogarta nie s ju pewnymi

siebie, zabijajcymi z zimn krwi typowymi gangsterami. To raczej sfrustrowani neurastenicy, ktrzy nie potrafi dostosowa si do zakamanej rzeczywistoci. W tych filmach pewnym zmianom ulego take pokazanie przyczyn zbrodni wedug zasady, e Dlatego nie koncentruj si tak jak dotychczas na analizowaniu wiata podziemnego, lecz staraj si penetrowa warunki spoeczne, ktre odpowiedzialne byy za narodziny zbrodni. Lata 40-te to okres dominacji poetyki filmu czarnego, ktry wywar duy wpyw take na film gangsterski. Przedstawicielami omawianego gatunku w obrbie czarnego kina s takie filmy jak: "Zabjcy" (1946) Roberta Siodmaka, "Pocaunek mierci" (1947) Henry Hathawaya czy "Asfaltowa dungla" (1950) Johna Hustona. Okrelenie czarny film stworzyli francuscy krytycy z krgu "Cahiers du Cinma" dla filmw, wyrniajcych si mroczn atmosfer i specyficznym klimatem sytuacji bez wyjcia. Pod wpywem zainteresowania psychoanaliz przestpcy zaczli by przedstawiani jako niezrwnowaeni psychicznie szalecy. Ich zbrodnicze postpowanie przestano tumaczy w jakikolwiek racjonalny sposb. Okres ten utrudni jednoznaczne wyodrbnienie filmw gangsterskich, ktre wwczas czyy si czsto z filmem kryminalnym, dramatem spoecznym czy policyjnym. Przyczyn niewtpliwie jest wpyw czarnego kina oraz dowiadczenia ekspresjonizmu, ktrych wzory na grunt Hollywoodu przenieli reyserzy, emigranci z Niemiec i Austrii, np. Fritz Lang, Robert Siodmak. Takie filmy jak "Zabjcy" (1964) Dona Siegla czy "Zbieg z Alactraz" (1967) Johna Boormana to ciekawe przykady autorskiego wykorzystania norm i konwencji gatunku Z filmw lat 60-tych wyrnia si Bonnie i Clyde (1967) Arthura Penna np. ze wzgldu na miejsce akcji. Prowincja z okresu wielkiego kryzysu zastpia niemal obowizkow w tym gatunku wielkomiejsk dungl. Sama fabua czyli kronika ycia i przestpstw Bonnie Parker i Clyda Barrowa nie jest niczym nowym w historii filmu gangsterskiego. Losy tej autentycznej pary przestpcw byy inspiracj dla wielu wczeniejszych filmw. Jednak to Arthur Penn stworzy film wybitny, ktry nie stanowi wiernego odzwierciedlenia prawdy historycznej. Ten film sta si tak popularny, poniewa uchwyci zmian nastrojw w Ameryce ery dzieci-kwiatw. Wyraa poczucie opozycji duej czci modej widowni wobec spoecznej struktury i establishmentu. Film zdoby dwa Oscary za zdjcia i drugoplanow rol esk. Powie Mario Puzo bya w 1969 r. wiatowym bestsellerem podobnie jak ekranizacja dokonana w 1972 r. przez mao wwczas znanego Francisa Forda Coppole. Ta zrealizowana dla Paramountu adaptacja znanej powieci, odniosa wielki sukces komercyjny i cieszy si duym zainteresowaniem do dzi. Wszystkie trzy czci tej epickiej sagi rodzinnej zawdziczaj swoj ogromn popularno przede wszystkim poczeniu z doskonaym wyczuciem kina rozrywkowego z refleksyjnym i autorskim. To jedno z najwikszych arcydzie w dziejach kina, jest take doskonaym przykadem utworu, ktry sta si niedocignionym wzorem lub polemicznym punktem odniesienia nastpnych filmw tego gatunku. Dramat jednostki, saga rodzinna, sycylijska epopeja, opera - wszystko to czy si w tej historii, bdcej jednym z najwikszych dokona w zakresie adaptacji filmowej. Scenariusz napisany przez samego autora pierwowzoru literackiego wsplnie z reyserem filmu, uhonorowany zosta Oscarem w 1973 r., podobnie jak odtwrca roli gwnej Marlon Brando. Doskonae zdjcia Gordona Willisa oraz wspaniaa muzyka Nino Roty, ktry dotychczas ceniony by za wspprac z Federico Fellinim, to niewtpliwe zalety formalne utworu. "Ojciec chrzestny", szczeglnie cz pierwsza i druga, to szczytowe osignicia nie tylko Francisa F. Coppoli i Mario Puzo, ale rwnie aktorw, ktrzy przez kolejne trzydzieci lat bd wielokrotnie odtwarzali rne wcielenia gangsterw i zawsze z doskonaym skutkiem. Al Pacino i Robert De Niro stworzyli jeszcze wiele znakomitych kreacji aktorskich w najwaniejszych filmach gangsterskich, rwnie w latach 90-tych. Opis wiata

przedstawionego, ktrym rzdzi zbrodnia, tworzy niezwykle sugestywny obraz czarnej strony amerykaskiego marzenia. "Ojciec chrzestny" opowiada o przemijaniu starego porzdku. Don Vito Corleone uosabia rozpadajcy si wiat tradycyjnych, sycylijskich wartoci skupiajcych si w patriarchalnej hierarchii i specyficznie pojmowanym kodeksie honorowym. Jego syn i nastpca, Michael to drugi etap rozwoju funkcjonowania mafii rnicy si przede wszystkim bezwzgldn brutalnoci i amerykaskim pragmatyzmem. To czyni z filmu niezwykle trafn metafor dwch Ameryk - z lat 40-tych i z przeomu lat 60-70-tych. Reyser - Woch z pochodzenia, zmitologizowa proces wpisywania si Maej Italii w krajobraz Nowego Jorku z pozornie dokumentaln wiernoci. Ogromny sukces filmu spowodowa, e ju po niespena dwch latach powstaa cz druga, ktra jest pierwszym sequel'em jaki zdoby Oscara za najlepszy film. Cz druga nie jest typowym, klasycznie skonstruowanym dalszym cigiem. Coppola poprowadzi akcj dwutorowo, przedstawiajc dalsze losy rodziny, w ktrych na plan pierwszy wysuwa si chodne studium korupcji, jakiej ulega wadza legalna i nielegalna. Drugim wtkiem s retrospekcje ukazujce drog awansu jak przechodzi mody Vito zanim osignie pozycj ojca chrzestnego. Zasadniczy temat opowiadania si nie zmieni, tylko epicka formua czci pierwszej zostaa zastpiona psychologicznym dramatem etycznych dylematw. Saga rodu Corleone nie zakoczya si jednak na dwch czciach. Po 16 latach Coppola zrealizowa trzeci, niewtpliwie ostatni kontynuacj tematu. Film powsta na samym pocztku lat 90-tych, jednak swoj tradycyjn konstrukcj zdecydowanie nawizuje do stylu, jakim reyser mistrzowsko operowa ju w latach 70-tych. Obraz zrcznie czy klasyczn intryg gangstersk z wtkiem yciowego rozrachunku starzejcego si gangstera. W tym fikcyjnym i dotychczas ju zmitologizowanym wiecie, najwyszych mafijnych krgw w Nowym Jorku, Coppola umieci autentyczn histori afery wok banku Ambroziano. Sprawa z 1977 r. posuya w filmie do zaprezentowania do ryzykownej spekulacji dotyczcej domniemanych zwizkw kocioa katolickiego z mafi. Po raz kolejny historia zbrodniczych intryg koczy si perfekcyjnie, operowo filmowan krwaw wendett. Dwie poprzednie czci najwaniejszej gangsterskiej trylogii w historii wiatowego kina byy po prostu tak wybitne, e trudno byo im dorwna. Brakuje w nim epickiej magii, ktra tak sugestywnie zbudowaa mit przemiany prymitywnego stowarzyszenia przestpczego w doskonale zorganizowan struktur korporacyjn. Wpyw tego filmu na odbiorcw najlepiej podsumowuje anegdota, wedug ktrej prawdziwi mafijni szefowie chcieli by podobni do Vita Corleone. Wok filmu powstao wiele podobnych mitw i legend, jednak niezaprzeczalnym faktem pozostaje wpyw filmu na sam gatunek filmowy. Film gangsterski najprociej jest podzieli na dwa etapy: przed i po "Ojcu chrzestnym". Ten film to dzieo przeomowe i niedocigniony wzr naladowany nieprzerwanie do dzi. Lata 70-te to okres ogromnego zainteresowania filmem gangsterskim ze strony wytwrni i wybitnych reyserw. "Ucieczka gangstera" czy "Ndzne ulice" to przykady obrazw, ktre podobnie jak "Ojciec chrzestny" nie nawizuj bezporednio do strukturalnych i stylistycznych wzorcw poprzedniej epoki. Film Peckinpaha z 1972 r. stanowi nieliczny wyjtek w obrbie filmw gangsterskich, poniewa koczy si happy endem. Reyser pozwoli swoim bohaterom uciec szczliwie do Meksyku, co niejako amie obowizujc zasad, e zbrodnia nie popaca bo kryminalista zostaje zabity lub trafia do wizienia. Z zakoczeniem tego filmu jest pewien problem poniewa obecnie dostpna wersja reyserska filmu nie zawiera poprawki (zawierajc informacje tekstow o zapaniu pary gangsterw przez policj), ktrej zada producent, wic jego odbir jest zupenie inny. Martin Scorsese w 1973 r. zrealizowa "Ndzne ulice" jako opowie osadzon w aktualnych realiach woskiej dzielnicy. Jego historia gangsterska oparta jest na wasnych obserwacjach drobnych przestpcw w Maej Italii, siedzibie przestpczoci na Manhattanie. Dokumentalny

kontekst atwo rozpozna w surowej, naturalnej i realistycznej formie historii dwch gangsterw zajmujcy jednak najnisze szczeble nowojorskiej mafii. Coppola opar swoj sag na fikcyjnej opowieci osadzonej na szczytach w mafijnej hierarchii. Scorsese bardziej wiarygodnie i szczegowo pokazuje mroczn stron "ulic ndzy", pozbawion automatycznie widowiskowoci i epickiego rozmachu. To w tym filmie Robert De Niro zagra pierwszy raz gangstera, a raczej drobnego chuligana. Rok pniej jego interpretacja modoci Vita Corleone nagrodzona zostaa Oscarem. Ndzne ulice s niezwykle realistycznym i wiarygodnym obrazem jednej z dzielnic Nowego Jorku (chocia wikszo scen krcone byy w Los Angeles), ktry jest symbolem miejskiego pieka. Maa Italia to wiat przemocy, nienawici do obcych, moralnej degrengolady i intelektualnego prymitywizmu. Ulicami ndzy rzdz okrutne reguy wyznaczone przez gupich i bezdusznych czonkw mafii. Ten skromny film, ktry nie jest przecie najwybitniejszym osigniciem reysera, zasuguje na uwag przede wszystkim ze wzgldu na Film otwiera lakoniczne streszczenie zasad wiata przedstawionego - za swoje grzechy nie odpokutujesz w domu czy w kociele. Zrobisz to na ulicy. Motyw odkupienia charakterystyczny dla filmw Martina Scorsese, w tym przypadku zostaje wpisany w obraz codziennego ycia, ktrego zwyczajnym a nawet naturalnym elementem jest wszechobecna przemoc. Autentyzm opowiadanej historii stanowi istotny kontrast dla zmitologizowanego wiata sfilmowanego przez Coppole.

Lata 80-te to okres powrotu do przeszoci i skrajna brutalizacja opowieci o gangsterach. "Czowiek z blizn" (1983) Briana De Palmy czerpie z pierwowzoru Howarda Hawksa tylko gwn o fabularn. Caa akcja osadzona zostaje na pocztku lat osiemdziesitych, w rodowisku imigrantw z Kuby (fakt zupenie oryginalny w kontekcie dotychczasowych obrazw gangsterw - imigrantw). To co w filmie najbardziej uderza to skrajna przemoc, pokazana bez adnych oporw. Scena gdy jeden z gangsterw zostaje torturowany pi tarczow poraa swoim naturalizmem. Chwil pniej ogldamy gdy gwny bohater zabija czowieka w biay dzie, na ulicy, na oczach ssiadw. Obraz ten przypomina sceny z filmw wojennych, gdy dokonywane s egzekucje na winiach politycznych. Przemoc i okruciestwo od pocztku obecne w tego typu filmach, przybieraj coraz bardziej szokujce formy. Godne podkrelenia wydaj mi si take drobne zmiany w obrbie wiata

przedstawionego. Trzeba zauway, e "May Cezar" nie pi w ogle alkoholu, a Tony Montana nie do, e sta si krlem narkotykowego podziemia, to dodatkowo niewiadomie pogry si w naogu. Aspekt pojawienia si problemu narkotykw jest niewtpliwie wany poniewa wywiera znaczny wpyw na zachowanie postaci wiata przestpczego. Kokaina jest istotnym czynnikiem degeneracji i zwyczajnego upodlenia bohatera tego filmu. Naley wic upatrywa porednie przyczyny zachowania gangstera w dziaaniu narkotyku, ktry uniemoliwia racjonalny sposb postrzegania rzeczywistoci. Pomimo nowatorstwa realizacyjnego film Briana De Palmy kontynuuje tradycyjny wzorzec gatunku i cakowicie koncentruje si na postaci gwnego bohatera, ktry w muzyce hip-hop'owej by przywoywany wielokrotnie. W tym momencie odkrywamy jedn z przyczyn cigej popularnoci i ywotnoci filmw, ktrych fabua ju dawno ulega konwencjonalizacji, a jest nim znakomite aktorstwo. Al Pacino, Robert De Niro czy Harvey Keitel stworzyli w ramach gatunku niezwyke kreacje aktorskie, ktre swoim charakterystycznym urokiem niepodzielnie skupiaj uwag widza na postaci gangsterw. Reszta filmw gangsterskich tego okresu to, skdind mistrzowskie formalnie, powroty do okresu prohibicji. "Dawno temu w Ameryce" (1984) Sergia Leone czy "Nietykalni" (1987) Briana De Palmy to utwory, ktre nie czerpi z faktycznej, historycznej wiedzy o tym okresie, tylko wykorzystuj mity zrodzone przez kino gangsterskie. Bardziej skomplikowany wydaje si film De Palmy, ktry w doskonay sposb czy rne konwencje gatunkowe. Trudno jednoznacznie okreli tosamo filmu jako gangsterski, poniewa gwnymi bohaterami s mimo wszystko tytuowi "nietykalni" z Eliottem Nessem na czele. Przyjta perspektywa przypomina zapomniane ju filmy o G-men'ach. Ten film koncentruje si na przedstawicielach prawa mimo, e posta Ala Capone zagra Robert De Niro po mistrzowsku. Dodatkowymi przeszkodami w jednoznacznym okreleniu gatunku tego filmu jest wykorzystanie konwencji westernu. Natomiast w finaowej scenie dworcowej strzelaniny De Palma parafrazuje jedn z najsynniejszych scen w historii kina, ktra pochodzi z filmu "Pancernik Potiomkin" (1925) Siergieja Eisensteina. Lata 90-te to kolejny okres rozwoju filmu gangsterskiego, ktry okaza si o wiele bardziej ywotny ni western. Dla tego drugiego gatunku pocztek lat 90-tych okaza si kresem moliwoci. Demitologizujcy "Bez przebaczenia" (1992) Clinta Eastwooda wyznaczy prawdopodobnie ostateczny koniec westernu. Dla filmu gangsterskiego lata 90-te okazay si kolejnym, niezwykle interesujcym etapem rozwoju. W kinie gangsterskim lat 90-tych mona wyodrbni dwie podstawowe tendencje. Pierwsza to denie do przedstawienia wiata zorganizowanej zbrodni w sposb maksymalnie wiarygodny i autentyczny. Najwybitniejszymi przykadami filmw, ktrych skrajny realizm moe widza momentami wrcz przeraa s niewtpliwie omwione dziea Martina Scorsese. "Chopcy z ferajny" i "Kasyno" stanowi w pewnym sensie wspczesn wersj filmw gangsterskich z lat 30-tych, ktrych twrcy rwnie czerpali inspiracj z rzeczywistych wydarze i faktw. W pocztkowej fazie rozwoju gatunku stopie wnikliwoci i prawdopodobiestwa opisywanych zdarze by zdecydowania ograniczony rnego rodzaju cenzur. Reguy Kodeksu Haysa uniemoliwiay reyserom i scenarzystom wiarygodne przedstawianie autentycznego wiata przestpczego przez prawie p wieku. Jednoczenie film gangsterski zacz mitologizowa opisywany pwiatek, co spowodowao jego oderwanie od rzeczywistoci. Dopiero w latach 90-tych powstay obrazy zorganizowanej przestpczoci, ktre bez skrpowania pokazuj brutaln rzeczywisto. Filmy ostatniej dekady niezwykle sugestywnie udowodniy, e okrutna przemoc oraz pogarda dla wszelkich zasad moralnych i spoecznych s naturalnymi elementami rodowiska kryminalistw.

Drastyczno naturalistycznego opisu budzi czsto kontrowersje. Naley pamita jednak, e szokujca gwatowno aktw przemocy nie stanowi w tych filmach konwencjonalnego skadnika fabuy, charakterystycznego dla kina akcji. Brutalno niektrych sekwencji jest wstrzsajcym odzwierciedleniem codziennoci ludzi yjcych bez skrupuw. Warto doda, e przekonujca wizja Martina Scorsese pozbawiona jest nachalnej dydaktyki czy dosownego moralizatorstwa. W przypadku jego filmw narratorami s przecie przedstawiciele wiata przedstawionego, ktrego ocen reyser pozostawia widzom. Wyjtkowa przenikliwo tych dwch filmw wynika w duej mierze wanie z przyjcia perspektywy samych bohaterw. Taki punkt widzenia oraz mistrzowska reyseria i doskonae aktorstwo potguj surowy autentyzm opowiadanych historii. Film gangsterski dziki takim zabiegom staje si ponownie dramatem spoecznym, ktrego realistyczna forma i psychologiczna wiarygodno nie pozostawiaj adnych wtpliwoci dotyczcych funkcjonowania wiata przestpczego i mentalnoci kryminalisty. Taka formua kina moe stanowi punkt wyjcia do dyskusji publicystycznej o zagadnieniach spoeczno-politycznych. Odbiorca powinien odpowiedzie zgodnie z wasnym sumieniem lub wiatopogldem na takie pytania, jak np.: Czy zjawisko zorganizowanej przestpczoci to zjawisko marginalne? Jakie s jego przyczyny i historia? Czy liberalna resocjalizacja przynosi podane efekty? Najistotniejsza wydaje si jednak odpowied na dwa fundamentalne pytania: Jak kara zabjcw? Jak rozwiza problem handlu narkotykami? Pozbawione zudze filmy Martina Scorsese, mog stanowi wany czynnik weryfikacji wiatopogldu wielu widzw, dla ktrych "Ojciec chrzestny" jest jedyn wykadni wiedzy o gangsterskiej spoecznoci. Historia rabunku dokonanego w 1978 r. w biurze Lufthansy na lotnisku Kennedy'ego w Nowym Jorku, jest take gwnym wtkiem filmu "Duy skok" (2001) Roberta Markowitza. Film nie dorwnuje pod adnym wzgldem obrazowi Martina Scorsese, w ktrym to autentyczne wydarzenie wcale nie zostao pokazane mimo znaczcego wpywu na przebieg akcji. Porwnanie tych dwch opartych na dokumentalnych ksikach filmw dowodzi, e znaczenie "Chopcw z ferajny" jest niepodwaalne, a poziom realizacji niezrwnany. Debiut reyserski Roberta De Niro "Prawo Bronksu" (1993) stanowi kontynuacj stylu, ktrego niedocignionym mistrzem jest Martin Scorsese. W tym filmie widoczne s bezporednie zapoyczenia z "Chopcw z ferajny". Realistyczny jest rwnie debiut reyserski innego aktora Edwarda James Olmosa. "American Me" (1992) opowiada wnikliwie i autentycznie histori trzech pokole latynoskich przestpcw, yjcych w Los Angeles od 1943 r. do poowy lat 70-tych. Szczeglnie szokujce jest drastyczny obraz brutalnego ycia w wizieniu. W "yciu Carlita" (1993) Briana De Palmy Al Pacino stworzy kolejn wybitn kreacj, ktra przesza do historii gatunku. Natomiast reyser zdecydowa si zrealizowa finaow sekwencj w metrze w podobny sposb jak w "Nietykalnych" (1987). Dziki temu moemy zobaczy wspczesny pastisz scen na schodach odeskich z filmu Siergieja Eisensteina. Al Pacino wystpi rwnie w filmie "Donnie Brasco" (1996) Mike Newella, gdzie stworzy nastpn doskona rol. W tym filmie gwnym bohaterem jest jednak agent federalny, Joe Pistone, ktrego gra Johny Depp. Reyser ukazuje struktury lokalnej mafii z perspektywy policjanta, ktry pod tytuowym pseudonimem przenika do kryminalnej spoecznoci. W filmie "Gotti" (1996) Robert Harmona Armand Assante gra przywdc rodziny Gambino. Spord realistycznych obrazw dziaalnoci "Cosa Nostry" w Stanach Zjednoczonych ten wydaje si najbardziej schematyczny i konwencjonalny. W nurcie realistycznym mona wyodrbni mniej udane filmy, ktre opowiadaj o autentycznych historiach z lat 30-tych "Gangsterzy" (1991) Michaela Karbelnikoffa wykorzystuj jako inspiracj fakty zwizane z postaciami: Lucky Luciano, Meyer Lansky,

Bugsy Siegel i Al Capone, ktrzy stworzyli w Chicago stolic nowoczesnej organizacji mafijnej. Reyser filmu "Hoodlum" (1997) Bill Duke prbowa zrekonstruowa dawne "zote czasy", kiedy w Nowym Jorku konkuroway ze sob gangi Dutcha Schultza i Lucky Luciano. Ten epizod z czasw wielkiego kryzysu zaskakuje miejscem akcji, poniewa wikszo wydarze rozgrywa si w Harlemie, a gwny bohater "Bumpsy" Johnson jest przywdc czarnoskrych gangsterw. W nurcie realistycznym mieci si take jedyny polski film stricte gangsterski (lub "bandycki", bo te takiego okrelenia uyto) "Miasto prywatne" (1994) Jacka Skalskiego. Bogusaw Linda, Maciej Kozowski i Mirosaw Baka wcielili si w postacie lokalnych chuliganw, ktrych gang podporzdkowuje sobie wiat przestpczy w caym miecie. Pierwszy polski film gangsterski ukazuje brutaln rzeczywisto lat 90-tych przez pryzmat bezwzgldnych kryminalistw, ktrych ulubione motto brzmi jednoznacznie: eby si zabawi, trzeba kogo zabi. Rzeczywisto wspczesnej Polski sprawniej opisuje Wadysaw Pasikowski w filmach: "Psy" (1992) i "Psy 2". "Ostatnia krew" (1994), a bardziej wiarygodnie Krzysztof Krauze w "Dugu" (1999). Obydwa filmy (oprcz drugiej czci filmu Psy) wykorzystujce elementy amerykaskiego kina gatunkw zostay nagrodzone Zotymi Lwami na Festiwalu Filmowym w Gdyni. "Dug" Krzysztofa Krauze jest oparty na wydarzeniach autentycznych i wydaje si jednym z najwaniejszych polskich filmw ostatniej dekady. W kinematografiach wschodniej Europy wyrniy si filmy Aleksieja Baabanowa "Brat" (1998) i "Brat 2" (2000). Obraz mafijnych porachunkw oraz wtek dziedzictwa wojny czeczeskiej s tylko pretekstem do prby opisania wspczesnej Rosji. Krytycy porwnywali te zaskakujce i niezwykle sprawnie zrealizowane filmy do sukcesw czarnego kina. Drugi nurt kina gangsterskiego lat 90-tych to tendencja do pastiszu, groteskowych przerysowa, a nawet karykatury. Taka poetyka bya najbardziej widoczna w obrbie filmw niezalenych, ktre wykorzystyway znajomo konwencji gatunku aby nawiza specyficzny kontakt z odbiorc. Kanon wspczesnego filmu niszowego wsptworzya formua postmodernistycznej gry intertekstualnej. Kino kultowe, ktre powstawao poza wielkimi wytwrniami czsto byo pene przemocy i ironii zarazem, a twrcy rzadko skupiali si na realistycznym opisie wiata przedstawionego. Reyserzy swobodnie i bardzo nowatorsko wykorzystali wielo i rnorodno inspiracji i cytatw z bogatej historii gatunku. Niewtpliwie pastiszem by debiut reyserski Quentina Tarantino "Wcieke psy", ktry zaskakiwa widzw byskotliwym poczeniem dramatu gangsterskiego i czarnej komedii.

Mona wic zaryzykowa stwierdzenie, e scenarzysta "Od zmierzchu do witu" (1996) Roberta Rodrigueza by jednym z najwaniejszych filmowcw, ktrzy przyczynili si do rozwoju gatunku w poowie lat 90-tych. Tarantino jako producent wykonawczy promowa film "Napad" (1994) Rogera Avary. Film przyjaciela, z ktrym otrzyma Oscara za scenariusz do Pulp Fiction, czsto bywa okrelany jako kolejna wersja "Wciekych psw". Film rni si przede wszystkim miejscem akcji. Tym razem jest to Pary. Zasadnicz zmian jest take pokazanie tytuowego napadu, ktry stanowi gwny wtek poowy caej akcji. Poetyk pastiszu i groteski wykorzystali bracia Coen w filmie "cieka strachu" (1990). Ten film, ktrego akcja toczy si w czasie prohibicji stanowi wyrany przykad ironicznej stylizacji, ktra obejmuje zarwno inspiracj literack - powieci Hammeta, Chandlera i Caina, jak i klasyk filmu czarnego. Wspczesn deformacj gatunkowych stereotypw jest debiut Gary'ego Fledera "Rzeczy, ktre robisz w Denver bdc martwym" (1995). Galeri osobliwych i dziwacznych postaci, ktre tworz groteskowy obraz przestpczego podziemia Londynu odnajdujemy w filmach "Porachunki" (1998) i "Przekrt" (2000) Guya Ritchie. Ze wzgldu na specyficznie czarny humor i pogmatwan, ale niezwykle precyzyjn konstrukcj narracji kino Brytyjczyka porwnuje si bardzo czsto do filmw Quentina Tarantino. Innym interesujcym przykadem interpretacji typowo amerykaskiego tematu jest "Brother" (2000) Takeshi Kitano. Poczenie tradycji hollywoodzkiego kina gangsterskiego z japoskim filmem typu "yakuza" daje zaskakujco nowatorski efekt, ktry przypomina moe chwilami poetyk Ghost Doga: droga samuraja Jima Jarmuscha (o ktrym pisaem we wspomnianym tekcie). Poza obrbem dwch podstawowych nurtw kina gangsterskiego ostatniej dekady mona wymieni nowe wersje klasycznych filmw. "Pocaunek mierci" (1992) Barbeta Schroedera czy "Ucieczka gangstera" (1994) Rogera Donaldsona nie dorwnuj jednak w adnej mierze pierwowzorom. Stanowi raczej komercyjn odpowied na zainteresowanie gatunkiem.

Zdecydowanie osobnym przykadem jest film "Czcigodni mordercy" (1990) Williama Reilly z Johnem Turturro w roli gwnej. Jest to prba adaptacji "Makbeta" Williama Szekspira w konwencji dramatu gangsterskiego. Alicja Helman w 1998 r. pisaa, e widoczny jest brak inicjatyw i przedsiwzi, ktre pozwalayby mwi o ywotnoci, cigoci i ewolucji kina gangsterskiego (...) gatunku ju nie ma i by nie moe. Nie docenia niestety filmw z lat 90-tych, ktre potrafiy zaskoczy widzw i krytykw wielokrotnie. Przykadw jest o wiele wicej, a jednym z nich jest popularno serialu HBO "Rodzina Soprano", ktry w telewizyjnej formie opowiada histori codziennego ycia czonkw mafijnej rodziny. Zainteresowaniem cieszy si rwnie gangsterski dramat "Droga do zatracenia" (2002) Sama Mendesa. Brytyjczyk doceniony za swj debiut "American Beauty" (1999) udowodni swoim drugim filmem, e formua kina gatunku pozwala nadal zaskakiwa widza. Rozczarowa natomiast Martin Scorsese, ktrego "Gangi Nowego Jorku" (2002) nie dorwnuj jego filmom gangsterskim z lat 90-tych. Trudno spekulowa jaka bdzie przyszo gatunku, ktrym cigle interesuj si utalentowani filmowcy. Wanie autorskie inicjatywy i oryginalne pomysy reyserw i scenarzystw nie pozwoliy filmom gangsterskim ostatniej dekady ulec obezwadniajcej schematami konwencjonalizacji, ktra zdominowaa inne gatunki filmowe. Literatura podstawowa: Banaszkiewicz Karina, By gangsterem, [w:] Kino gatunkw, red. Alicja Helman, Krakw 1991. Gangsterzy honoris causa. Rozmowa Aliny Madej z Alicj Helman, "Kino" 1991 nr 10. Helman Alicja, Film gangsterski, Warszawa 1990. Helman Alicja, Przemoc i nostalgia w filmie gangsterskim, [w:] Kino gatunkw wczoraj i dzi, red. Krzysztof Loska, Krakw 1998. Hendrykowski Marek, Leksykon gatunkw filmowych, Pozna - Wrocaw 2001. Filmografia podstawowa: May Cezar (Little Caesar), Mervyn Le Roy, USA 1930 Wrg publiczny (Public Enemy), William Wellman, USA 1931 Czowiek z blizn (Scarface), Howard Hawks, USA 1932 Dillinger, Max Nosseck, USA 1945 Mordercy (The Killers), Robert Siodmak, USA 1946 Pocaunek mierci (The Kiss of Death), Henry Hathaway, USA 1947 Asfaltowa dungla (The Asphalt Jungle), John Huston, USA 1950 Zabjstwo (The Killing), Stanley Kubrick, USA 1956 Zabjcy (The Killers), Don Siegel, USA 1964 Zbieg z Alcatraz (Point Blank), John Boorman, USA 1967 Bonnie i Clyde (Bonnie and Clyde), Arthur Penn, USA 1967 Samuraj (Le Samourai), Jean-Pierre Melville, Francja 1967 Ojciec chrzestny (The Godfather), Francis Ford Coppola, USA 1972 Ucieczka gangstera (The Getaway), Sam Peckinpah, USA 1972 Ndzne ulice (Mean Streets), Martin Scorsese, USA 1973 Ojciec chrzestny II (The Godfather II), Francis Ford Coppola, USA 1974 Czowiek z blizn (Scarface), Brian De Palma, USA 1983 Dawno temu w Ameryce (Once Upon a Time in America), Sergio Leone, USA 1984 Nietykalni (The Untouchables), Brian De Palma, USA 1987 Kolory (Colors), Dennis Hopper, USA 1987

Ponce miasto (City on Fire), Ringo Lam, Hongkong 1987 Ojciec chrzestny III (The Godfather III), Francis Ford Coppola, USA 1990 Chopcy z ferajny (Good Fellas), Martin Scorsese, USA 1990 cieka strachu (Miller's Crossing), Joel Coen, USA 1990 Czcigodni mordercy (Men of Respect), William Reilly, USA 1990 Bugsy, Barry Levinson, USA 1991 Gangsterzy (Mobsters), Michael Karbelnikoff, USA 1991 Chopaki z ssiedztwa (Boyz' n The Hood), John Singleton, USA 1991 Wcieke psy (Reservoir Dogs), Quentin Tarantino, USA 1992 Pocaunek mierci (The Kiss of Death), Barbet Schroeder, USA 1992 American Me, Edward James Olmos, USA 1992 Zagroenie dla spoeczestwa (Menace II Sociaty), Albert i Allen Hughes, USA 1993 ycie Carlita (Carlito's Way), Brian De Palma, USA 1993 Prawo Bronksu (Bronx Tale), Robert De Niro, USA 1993 Ucieczka gangstera (The Getaway), Roger Donaldson, USA 1994 Miasto prywatne, Jacek Skalski, Polska 1994 Napad (Killing Zoe), Roger Avary, Francja USA 1994 Kasyno (Casino), Martin Scorsese, USA 1995 Sodkie czasy (Sugar Time), John N. Smith, USA 1995 Rzeczy, ktre robisz w Denver bdc martwym (Things To Do in Denver When You Are Dead), Gary Fleder, USA 1995 Clockers, Spike Lee, USA 1995 Pogrzeb (The Funeral), Abel Ferrara, USA 1996 Donnie Brasco, Mike Newell, USA 1996 Gotti, Robert Harmon, USA 1996 Ostatni don (The Last Don), Graeme Clifford, USA 1997 Hoodlum, Bill Duke, USA 1997 Porachunki (Lock, Stock and Two Smoking Barrels), Guy Ritchie, Anglia 1998 Ghost Dog: droga samuraja (Ghost Dog: The Way of the Samurai), Jim Jarmusch, USA 1999 Przekrt (Snatch), Guy Ritchie, USAAnglia 2000 Brother, Takeshi Kitano, USAJaponia 2000 Duy skok (The Big Heist), Robert Markowitz, USA 2001 Reich, Wadysaw Pasikowski, Polska 2001 Droga do zatracenia (Road to Redemption), Sam Mendes, USA 2002 Gangi Nowego Jorku (Gangs of New York), Martin Scorsese, USA 2002