You are on page 1of 250

Organizmy genetycznie zmodyfikowane

Organizmy genetycznie
zmodyfikowane

Materiały sz kolen iowe

Poznań, 2007
Projekt realizowany dla Ministerstwa Środowiska i Centrum Informacji o Środowisku

Wydawca:
Polskie Zrzeszenie Inżynierów i Techników Sanitarnych
Oddział Wielkopolski
No part of this book may be reproduced in any form by photostat, microfilm or any others means
without permission from the publisher

Materiały opracował Zespół w składzie:


Andrzej Anioł, Henryk Bujak, Agnieszka Dalbiak, Michał Giźiński, Barbara Głowacka,
Anna Linkiewicz, Sylwia Oleszczuk, Joanna Rybak, Ewa Sawicka-Sienkiewicz,
Sławomir Sowa, Tomasz Twardowski, Janusz Zimny, Tomasz Zimny,
Jan Narklewicz-Jodko, Paweł Połanecki, Stanisław K. Wiąckowski, Tadeusz Żarski

Materiały do druku zatwierdziło:


Ministerstwo Środowiska

Redaktor techniczny:
Sergiusz Zabawa

Projekt okładki:
Tomasz Moś

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską

Projekt dofinansowany ze środków


Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie

ISBN 978-83-89696-65-7

Skład:
Tomasz Moś

Druk:
Zakład Poligraficzny Moś-Łuczak sp.j.
ul. Piwna 1, 61-065 Poznań
WZMOCNIENIE SYSTEMU INFORMACJI O ŚRODOWISKU
W SZCZEGÓLNOŚCI Z ZAKRESU BEZPIECZEŃSTWA BIOLOGICZNEGO

SPIS TREŚCI
PRZEDMOWA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

I. WPROWADZENIE DO BIOTECHNOLOGII . . . . . . . . . . . . . . 13
I.1. Czym jest biotechnologia? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
I.2. Różne kolory biotechnologii i ich rola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
I.3. Czym jest GMO – sposoby uzyskiwania organizmów genetycznie
zmodyfikowanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
I.4. Znaczenie nowoczesnej biotechnologii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

II. WSPÓŁISTNIENIE (KOEGZYSTENCJA) UPRAW


GMO Z INNYMI SPOSOBAMI PRODUKCJI . . . . . . . . . . . . . . 25
II.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
II.2 . Zasady koegzystencji upraw odmian transgenicznych z uprawami
konwencjonalnymi i ekologicznymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
II.3 . Koegzystencja w Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
II.4 . Przykłady rozwiązań w różnych krajach UE . . . . . . . . . . . . . . . 32
II.4.1. Niemcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
II.4.2 . Czechy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

III. ROŚLINY GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE. . . . . . . . . . . . 35


III.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
III.2. Inżynieria genetyczna roślin – sposoby wprowadzania genów do roślin . . 38
III.3. Rośliny genetycznie zmodyfikowane i perspektywy ich wykorzystania . . 38
III.3.1. Zastosowanie roślin GM w nauce . . . . . . . . . . . . . . . . 38
III.3.2. Zastosowanie roślin GM w praktyce . . . . . . . . . . . . . . . 39
III.3.3. Tolerancja na herbicydy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
III.3.4. Odporność na szkodniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
III.3.5. Odporność na choroby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
III.3.6. Ulepszanie cech jakościowych . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
III.3.7. Praktyczne zastosowanie w tradycyjnej hodowli roślin . . . . . 42
III.4. Genetycznie zmodyfikowane rośliny uprawiane w najbliższej przyszłości 43
III.4.1. Tolerancja stresów środowiskowych . . . . . . . . . . . . . . 43
III.4.2. Wykorzystanie w leśnictwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
III.4.3. Biodegradowalne plastiki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
III.4.4. Biopaliwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
III.4.5. Rośliny jako biofabryki - substancje wykorzystywane
w medycynie (biofarmaceutyki) . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
III.4.6. Usuwanie zanieczyszczeń ze środowiska - fitoremediacja . . . . 45
6 SPIS TREŚCI

III.5. Obecna produkcja roślin genetycznie zmodyfikowanych . . . . . . . . . 46


III.5.1. Powierzchnia upraw GM stale wzrasta . . . . . . . . . . . . . 46
III.5.2. Coraz więcej małych gospodarstw uprawia rośliny GM . . . . . 50
III.5.3. Wpływ na środowisko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
III.5.4. Korzyści ekonomiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
III.5.5. Kolejne kraje wydają zgody na uprawę roślin GM . . . . . . . . 51
III.6. Obawy związane z uprawą genetycznie zmodyfikowanych roślin . . . . . 52
III.6.1. Potencjalny negatywny wpływ na środowisko . . . . . . . . . 52
III.7. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

IV. ZWIERZĘTA GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE . . . . . . . . . 57


IV.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
IV.2. Tradycyjna hodowla zwierząt w zestawieniu z możliwościami
biotechnologii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
IV.3. W jakim celu tworzy się transgeniczne zwierzęta? . . . . . . . . . . . . 60
IV.3.1. Wykorzystanie naukowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
IV.3.2. Wykorzystanie praktyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
IV.4. Zastosowanie transgenicznych zwierząt w biomedycynie . . . . . . . . . 61
IV.4.1. Zwierzęta jako bioreaktory (molecular pharming) . . . . . . . . 61
IV.4.2. Zwierzęta jako dawcy organów do ksenotransplantacji . . . . . 64
IV.5. Przykłady genetycznych modyfikacji zwierząt . . . . . . . . . . . . . . 65
IV.5.1. Ssaki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
IV.5.2. Modyfikacje genetyczne ptaków . . . . . . . . . . . . . . . . 67
IV.5.3. Transgeniczne ryby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
IV.5.4. Transgeniczne owady . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
IV.6. Gospodarcze perspektywy wykorzystania transgenicznych zwierząt . . . . 68
IV.7. Trudności związane z chowem zwierząt zmodyfikowanych genetycznie 69
IV.8. Obawy związane z chowem zwierząt zmodyfikowanych genetycznie . . . 69
IV.8.1. Zmiany w środowisku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
IV.8.2. Zapewnienie dobrostanu zwierząt . . . . . . . . . . . . . . . . 70
IV.8.3. Bezpieczeństwo człowieka, konsumenta . . . . . . . . . . . . 70
IV.8.4. Obawy natury etycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
IV.9. Produkty transgenicznych zwierząt na rynku europejskim . . . . . . . . . 71
IV.10. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

V. MIKROORGANIZMY GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE . . . . . 73


V.1 . Pojęcie genetycznie zmodyfikowanych mikroorganizmów . . . . . . . . 75
V.2 . Wykorzystanie mikroorganizmów genetycznie zmodyfikowanych . . . . 76
V.3 . Projekty badawcze z wykorzystaniem mikroorganizmów genetycznie
zmodyfikowanych prowadzone w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
V.4 . Obawy i zagrożenia wynikające ze stosowania mikroorganizmów
genetycznie modyfikowanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80

VI. ZASTOSOWANIA GMO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83


VI.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
VI.2. Wartość żywieniowa i technologiczna roślin genetycznie
zmodyfikowanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
VI.3. Pasze ze zmodyfikowanych roślin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
VI.4. Rośliny GM w rolnictwie światowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
VI.5. GMO w ochronie środowiska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
SPIS TREŚCI 7

VI.6. Wykorzystanie GMO w przemyśle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91


VI.7. Przepisy regulujące użycie GMO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
VI.7.1. Zamknięte użycie GMO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
VI.7.2. Zamierzone uwolnienie GMO do środowiska w celach innych
niż wprowadzanie do obrotu . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
VI.7.3. Wprowadzenie do obrotu produktów GMO . . . . . . . . . . . 96
VI.8. Zastosowania GMO w medycynie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
VI.8.1. Inżynieria genetyczna a medycyna . . . . . . . . . . . . . . . 97
VI.8.2. Jakie organizmy mogą być producentami substancji
wykorzystywanych w medycynie? . . . . . . . . . . . . . . . 97
VI.8.3. Dieta prozdrowotna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
VI.8.4. Problem alergii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
VI.8.5. Związki farmakologicznie czynne . . . . . . . . . . . . . . . 100
VI.8.6. Terapia genowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
VI.8.7. Ksenotransplantacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
VI.8.8. Mikroorganizmy jako producenci leków . . . . . . . . . . . . 104

VII. AKTY PRAWNE REGULUJĄCE


WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO . . . . . . . . . . . . . . . . 107
VII.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
VII.2 . Akty prawa międzynarodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
VII.2.1. Konwencja z Rio de Janeiro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
VII.2.2. Protokół Kartageński . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
VII.3. Prawo Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
VII.3.1. Dyrektywa 90/219/WE w sprawie ograniczonego stosowania
mikroorganizmów zmodyfikowanych genetycznie . . . . . . . 111
VII.3.2. Dyrektywa 2001/18/WE w sprawie zamierzonego uwalniania
do środowiska organizmów zmodyfikowanych genetycznie
i uchylająca dyrektywę Rady 90/220/EWG . . . . . . . . . . . 114
VII.3.3. Rozporządzenie 726/2004/WE ustanawiające wspólnotowe
procedury wydawania pozwoleń dla produktów leczniczych
stosowanych u ludzi i do celów weterynaryjnych i nadzoru nad
nimi oraz ustanawiające Europejską Agencję Leków . . . . . . 121
VII.3.4. Rozporządzenie 1829/2003/WE w sprawie zmodyfikowanej
genetycznie żywności i paszy . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
VII.3.5. Rozporządzenie 1830/2003/WE dotyczące możliwości śledzenia
i etykietowania organizmów zmodyfikowanych genetycznie oraz
możliwości śledzenia żywności i produktów paszowych
wyprodukowanych z organizmów zmodyfikowanych genetycznie
i zmieniające Dyrektywę 2001/18/WE . . . . . . . . . . . . . 128
VII.3.6. Dyrektywa 98/44/WE w sprawie ochrony prawnej wynalazków
biotechnologicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
VII.3.7. Rozporządzenie 1946/2003/WE w sprawie transgranicznego
przemieszczania organizmów genetycznie zmodyfikowanych . . 130
VII.3.8. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
VII.4. Krajowe uregulowania prawne z zakresu GMO . . . . . . . . . . . . . . 132
VII.4.1. Co reguluje Ustawa o GMO w Polsce . . . . . . . . . . . . . . 132
VII.4.2. Zamknięte użycie organizmów genetycznie zmodyfikowanych 136
VII.4.3. Szczegółowe informacje dotyczące zamierzonego uwolnienia GMO
do środowiska oraz wprowadzania do obrotu produktów GMO . . . 137
VII.4.4. Projekt nowej ustawy – Prawo o GMO . . . . . . . . . . . . . 140
8 SPIS TREŚCI

VIII. RAMOWE STANOWISKO POLSKI DOTYCZĄCE


ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH (GMO) 147

IX. ROLA ORGANÓW ADMINISTRACJI PAŃSTWOWEJ . . . . . . . . 161


IX.1. Minister Środowiska - organ administracji rządowej, właściwy ds. GMO 163
IX.1.1. Bezpośrednie zadania wynikające z prawa krajowego . . . . . . 163
IX.1.2. Kompetencje i zadania Ministra Środowiska wynikające
z Protokołu Kartageńskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
IX.1.3. Bezpośrednie zadania wynikające z Protokołu Kartageńskiego 164
IX.2. Komisja opiniodawczo-doradcza ds. GMO Ministra Środowiska . . . . . 165
IX.3. Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
IX.4. Główny Inspektor Sanitarny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
IX.5. Kontrola przestrzegania przepisów ustawy . . . . . . . . . . . . . . . . 167
IX.5.1. PAŃSTWOWA INSPEKCJA SANITARNA . . . . . . . . . . 167
IX.5.2. PAŃSTWOWA INSPEKCJA OCHRONY ROŚLIN
I NASIENNICTWA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
IX.5.3. INSPEKCJA WETERYNARYJNA . . . . . . . . . . . . . . . 169
IX.5.4. INSPEKCJA HANDLOWA . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
IX.5.5. PAŃSTWOWA INSPEKCJA PRACY . . . . . . . . . . . . . 170
IX.5.6. ORGANY CELNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
IX.5.7. INSPEKCJA JAKOŚCI HANDLOWEJ ARTYKUŁÓW
ROLNO-SPOŻYWCZYCH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
IX.5.8. INSPEKCJA OCHRONY ŚRODOWISKA . . . . . . . . . . 172
IX.6. Laboratoria referencyjne w zakresie GMO . . . . . . . . . . . . . . . . 172

X. ROLA ADMINISTRACJI NIŻSZEGO SZCZEBLA W PROCESIE


PODEJMOWANIA DECYZJI W SPRAWACH DOTYCZĄCYCH
ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH . . . . . 175
X.1. Przepisy obowiązujące . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
X.2. Projekt nowej ustawy – „Prawo o organizmach genetycznie
zmodyfikowanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179

XI. REJESTRY ORGANIZMÓW GENETYCZNIE


ZMODYFIKOWANYCH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
X.1. Rejestry GMO według obowiązującej ustawy o organizmach genetycznie
zmodyfikowanych (GMO) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
X.1.1. Rejestr zamkniętego użycia GMO . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
X.1.2. Rejestr zamierzonego uwalniania GMO do środowiska . . . . . . 185
X.1.3. Rejestr produktów GMO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
X.1.4. Rejestr wywozu za granicę i tranzytu przez terytorium
Rzeczypospolitej Polskiej produktów GMO . . . . . . . . . . . . 187
X.2. Inne rejestry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
X.3. Rejestry GMO w projekcie ustawy - „Prawo o organizmach genetycznie
zmodyfikowanych (GMO)” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187

XII. REJESTRY UŻYTKOWANIA ORGANIZMÓW GENETYCZNIE


ZMODYFIKOWANYCH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
XII.1. Rejestry GMO według ustawy z 2001 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
XII.1.1.Rejestr wydanych zgód na zamknięte użycie GMO . . . . . . . . 191
SPIS TREŚCI 9

XII.1.2.Rejestr wydanych zgód na zamierzone uwolnienie GMO do


środowiska w celach innych niż wprowadzenie do obrotu . . . . . 192
XII.1.3.Rejestr wydanych zezwoleń na wprowadzenie do obrotu
produktów GMO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192
XII.1.4.Rejestr wydanych zezwoleń na wywóz za granicę lub tranzyt przez
terytorium RP produktów GMO . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
XII.2. Rejestry GMO według projektu nowego prawa o GMO . . . . . . . . . . 194
XII.2.1.Rejestr Zakładów Inżynierii Genetycznej . . . . . . . . . . . . . 194
XII.2.2.Rejestr zamkniętego użycia mikroorganizmów genetycznie
zmodyfikowanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
XII.2.3.Rejestr zamkniętego użycia organizmów genetycznie
zmodyfikowanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
XII.2.4.Rejestr zamierzonego uwolnienia organizmów genetycznie
zmodyfikowanych do środowiska . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
XII.2.5.Rejestr wprowadzania do obrotu organizmów genetycznie
zmodyfikowanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
XII.3. Rejestry prowadzone przez ministra właściwego do spraw rolnictwa
poprzez Głównego Inspektora Ochrony Roślin i Nasiennictwa (art.177.1) 196
XII.4. Rejestry prowadzone przez ministra właściwego do spraw zdrowia . . . . 196

XIII. ZAGROŻENIA WYNIKAJĄCE Z UŻYTKOWANIA GMO . . . . . . 197


XIII.1. Genetycznie zanieczyszczenie środowiska . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
XIII.2. GMO – na razie dziękujemy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208
XIII.3. Czy pasze zawierające GMO stanowią zagrożenie dla zdrowia zwierząt
i ludzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
XIII.4. GMO w rolnictwie – zagadnienia prawne . . . . . . . . . . . . . . . . . 218
XIII.4.1. Prawo Unijne, cele i funkcje aktów normatywnych dot. GMO . . 220
XIII.4.2. Zasady podstawowe, główne akty normatywne i regulacje
dot. GMO w UE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
XIII.4.3. Koegzystencja, praktyka stosowania prawa unijnego dot. GMO 224
XIII.4.4. GMO, prawo niektórych krajów członkowskich . . . . . . . . . 226
XIII.4.5. GMO. Prawo polskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228

XIV. PYTANIA KONTROLNE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229

XV. SŁOWNICZEK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241

XVI. PRZYKŁADOWE PUBLIKACJE Z ZAKRESU BIOTECHNOLOGII 245


WZMOCNIENIE SYSTEMU INFORMACJI O ŚRODOWISKU
W SZCZEGÓLNOŚCI Z ZAKRESU BEZPIECZEŃSTWA BIOLOGICZNEGO

PRZEDMOWA
Günter Verheugen - wiceprzewodniczący Europejskiej Komisji Przedsiębiorczo-
ści i Przemysłu zapowiadając debatę na temat realizacji Strategii Biotechnologii w Europie
przypomniał: „… Biotechnologia ma ogromne znaczenie dla rozwoju przemysłu w Euro-
pie i stanowi zasadniczy komponent naszego rozwoju i konkurencyjności. (…) Po-
przez zapewnienie odpowiednio wysokiego poziomu badań w zakresie biotechnologii
przyczyniamy się do bardziej generalnych celów jak tworzenie dobrze płatnych miejsc
pracy dla kadry o wysokich kwalifikacjach, do wzrostu ekonomicznego oraz poprawy
naszego bilansu handlowego. ”1
Szczególnie dynamiczny postęp w biotechnologii dokonuje się w dziedzinie inżynie-
rii genetycznej, umożliwiającej zmianę materiału genetycznego dowolnego organizmu.
W drodze modyfikacji genetycznych otrzymano rośliny uprawne odporne na herbicydy
(soja, kukurydza, rzepak, bawełna, lucerna) i na szkodniki owadzie (kukurydza, baweł-
na, ziemniak z owadobójczym czynnikiem Bt). Uprawy roślin transgenicznych w 2006 r.
objęły ponad 100 mln ha w 22 krajach świata. Ze zmodyfikowanych mikroorganizmów
uzyskuje się na skalę przemysłową leki: insulinę, hormon wzrostu, interferon, szcze-
pionki przeciwwirusowe, czynniki krzepliwości krwi. Gruczoły mleczne zwierząt
transgenicznych (koza, krowa) są ważnym źródłem ludzkich białek o działaniu terapeu-
tycznym.
Prowadzone są prace nad uzyskaniem roślin transgenicznych o zmiemionych walo-
rach prozdrowotnych i smakowych, odpornych na choroby oraz na niekorzystne warunki
środowiska (mróz, susza, zasolenie), pochłaniających zanieczyszczenia z gleby i wody.
Poddawane są próbom klinicznym innowacyjne metody leczenia chorób, m.in. chorób
szpiku kostnego oraz niektórych nowotworów. Prowadzi się badania nad wykorzysta-
niem zwierząt jako dawców narządów do ksenotransplantacji.
Mimo licznych, widocznych sukcesów inżynierii genetycznej, wiele osób wyraża
obawy wobec praktycznego wykorzystywania organizmów genetycznie zmodyfikowa-
nych (GMO). W Polsce w ostatnich latach spadła akceptacja społeczna dla produktów
opartych na roślinach transgenicznych. Jedną z przyczyn tego zjawiska jest brak rzeczo-
wej informacji o korzyściach płynących z wykorzystania zdobyczy biotechnologii.
Niewystarczająca jest również popularyzacja wiedzy o ewentualnych zagrożeniach
związanych z użyciem organizmów zmodyfikowanych genetycznie oraz o środkach
bezpieczeństwa, jakie są podejmowane przy wprowadzaniu do obrotu produktów GMO.

1
http://www.cordis.lu
“Biotechnology is of great importance to several of Europe's industrial sectors and will be a key
component to increase our competitiveness,” Verheugen stressed. “By keeping Europe at the cutting
edge of biotechnology research, we will also contribute to the more general goals of creating more
highly-qualified and well paid-jobs, boost economic growth and improve our terms of trade.”
12 PRZEDMOWA

Oddane do rąk Państwa opracowanie przygotowane zostało w celu prezentacji moż-


liwości i ograniczeń inżynierii genetycznej oraz norm prawnych regulujących jej stoso-
wanie. Materiały te, zaadresowane do pracowników administracji publicznej, są wyni-
kiem pracy i zaangażowania wielu Autorów, pragnących przekazać bezstronnie i przy-
stępnie informację o organizmach GM, ich praktycznym stosowaniu i perspektywach
wykorzystania, o aktach prawnych regulujących wytwarzanie i stosowanie GMO obowiązu-
jących w Polsce i na terenie Unii Europejskiej oraz o działaniach związanych z wprowadza-
niem GMO do środowiska, zapewniających bezpieczeństwo biologiczne i zmniejszających
ryzyko krzyżowania się roślin transgenicznych z niemodyfikowanymi. Jedynie konsument
dysponujący obiektywną wiedzą o produktach GMO będzie mógł w świadomy sposób
korzystać z prawa wyboru towaru zmodyfikowanego lub konwencjonalnego.
Mamy nadzieję, że nasze opracowanie zostanie przyjęte życzliwie i okaże się po-
mocne w przybliżeniu wiedzy o organizmach GM.
prof. dr hab. Barbara Głowacka
koordynator projektu „Wzmocnienie systemu informacji o środowisku
w szczególności z zakresu bezpieczeństwa biologicznego”
Usługa szkoleniowa, w ramach Transition Facility 2004/016 -829.03.01, szkolenia w zakresie GMO
I. WPROWADZENIE DO BIOTECHNOLOGII
WZMOCNIENIE SYSTEMU INFORMACJI O ŚRODOWISKU
W SZCZEGÓLNOŚCI Z ZAKRESU BEZPIECZEŃSTWA BIOLOGICZNEGO
W PROWADZENIE DO BIOTECHNOLOGII

Tomasz TWARDOWSKI

Instytut Chemii Bioorganicznej PAN w Poznaniu

WPROWADZENIE DO BIOTECHNOLOGII

I.1. Czym jest biotechnologia?


Biotechnologia jest jedną z tych dziedzin działalności człowieka, które od lat są wpisane
w panoramę życia naukowego i naszej codzienności. Każdego dnia mamy do czynienia z
wytworami biotechnologii, mającymi zastosowanie w przemyśle, ochronie środowiska,
medycynie, czy w żywieniu i w produkcji żywności, a nawet o tym nie wiemy. Takie hasła
jak żywność transgeniczna [żywność GM], terapia genowa czy też najbardziej znane termi-
ny: GMO – genetycznie zmodyfikowany organizm (ang. genetically modified organizm) i
LMO – żywy genetycznie zmodyfikowany organizm (ang. living modified organizm)
zarówno weszły do naszego codziennego i standardowego słownika, jak i nadal elektryzują
oraz wzbudzają emocje w społeczeństwie.
Biotechnologia jest to świadczenie dóbr i usług z wykorzystaniem metod biologicznych
(definicja wg OECD - Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, czyli Organisation
for Economic Co-operation and Development). Rozwój biotechnologii obserwujemy głównie
w trzech obszarach: 1) rolnictwie z przetwórstwem rolno-spożywczym, 2) przemyśle oraz 3)
farmacji z medycyną i weterynarią. Dla rozwoju każdej dziedziny nauki zasadnicze znacze-
nie mają nakłady finansowe i postęp badań podstawowych; jednakże w przypadku
biotechnologii szczególną rolę odgrywają także odbiór społeczny i uregulowania prawne. W
aspekcie uregulowań prawnych podstawowe znaczenie mają kwestie bezpieczeństwa
biologicznego człowieka i środowiska oraz ochrona własności intelektualnej.
Należy zwrócić uwagę na to, że nawet najbardziej wyrafinowane dyscypliny naukowe -
jak w przypadku biotechnologii: genomika, bioinformatyka, rybosomologia, proteomika i
wiele innych - są „przekładane” na zwykłe codzienne produkty - artykuły powszechnego
użytku, takie jak np. farmaceutyki, środki piorące, wyroby z bawełny, bioetanol czy też
pasze. Współczesna biotechnologia w życiu codziennym wzbudza ambiwalentne odczucia w
społeczeństwie.

I.2. Różne kolory biotechnologii i ich rola


Zgodnie z przyjętą przez OECD (jak i UE) klasyfikacją wyróżnić można następujące
umowne działy biotechnologii, często określane kolorami:
• zielona biotechnologia (ang. green biotechnology), którą stanowią przede
wszystkim biotechnologie związane z rolnictwem,wykorzystywane w celach
spożywczych i niespożywczych,
16 T.TWARDOWSKI

• czerwona biotechnologia (ang. red biotechnology), to biotechnologia wyko-


rzystywana w ochronie zdrowia,
• biała biotechnologia (ang. white biotechnology), to biotechnologia przemy-
słowa wykorzystująca systemy biologiczne w produkcji przemysłowej i ochro-
nie środowiska.
Zasadnicze znaczenie mają również:
• fioletowa biotechnologia zogniskowana wokół zagadnień społecznych i praw-
nych, jak akceptacja społeczna, legislacja, własność intelektualna czy też za-
gadnienia filozoficzne i etyczne;
• oraz inne, nie mające dotychczas większego znaczenia w naszym kraju, jak
niebieska biotechnologia poświęcona problematyce biotechnologii wód (je-
zior, oceanów i mórz).
Społeczeństwo i gospodarka oparte na wiedzy wykreowały specyficzny łańcuch war-
tości dodanej składający się z nauki i techniki, legislacji i praw własności intelektualnej
oraz akceptacji społecznej. W łańcuchu wartości dodanej technologii innowacyjnych,
takich jak nowoczesna biotechnologia, postęp uwarunkowany jest równoległym rozwo-
jem wszystkich elementów składowych. Polskie uregulowania prawne obecnie spełniają
normy europejskie i światowe, jednakże są w stanie permanentnej nowelizacji, odzwier-
ciedlając w ten sposób stan prawny mający również miejsce w innych krajach oraz
dynamikę rozwoju tej innowacyjnej gałęzi gospodarki, jaką jest biotechnologia.
Niski poziom akceptacji społecznej jest zapewne spowodowany określonym pozio-
mem wiedzy społeczeństwa, brakiem popularyzacji biotechnologii ze strony przemysłu
przy bardzo dużej aktywności i efektywności ugrupowań „zielonych”. Dobre zaplecze
logistyczne i przygotowana kadra biotechnologów stwarzają nadzieję, że społeczne i
prawne aspekty będą sprzyjać rozwojowi produkcji i kreowaniu miejsc pracy w sektorze
biotechnologii, tak aby nasz kraj nie był prawie wyłącznie konsumentem produktów
inżynierii genetycznej, jak to ma miejsce obecnie, ale stał się również ich producentem.
Konieczne jest w tym celu spełnienie kilku istotnych warunków.
Perspektywy polskiej biotechnologii zależą m.in. od szybkiego uregulowania i cią-
głej harmonizacji norm prawnych zgodnie ze standardami europejskimi i światowymi,
właściwej edukacji społeczeństwa, intensyfikacji badań podstawowych, wspomagania
badań rozwojowych oraz zwiększenia liczby inkubatorów przedsiębiorczości łączących
naukę i przemysł. Lista czynników warunkujących postęp w nauce, nie tylko w biotech-
nologii, jest długa. Wiele z tych czynników zależy od właściwego zaangażowania agend
rządowych, których skuteczne decyzje mogą usunąć utrudnienia w wykorzystaniu
efektów nauki we wprowadzaniu innowacyjnych technologii do gospodarki. Musimy
uniknąć błędu zaniechania. Polska spełnia wszelkie uwarunkowania rozwoju nowocze-
snej biotechnologii.
Stwierdzamy z całym przekonaniem, że dynamiczny rozwój biotechnologii:
– jest oparty na solidnych przesłankach naukowych;
– prowadzi do rozwoju innowacyjnych technologii zasadniczych dla postępu
ekonomicznego naszego państwa;
– jest zgodny z koncepcją rozwoju i normami prawnymi Unii Europejskiej.
W odniesieniu do czerwonej biotechnologii polscy eksperci charakteryzują sytuację
następująco:
Profesor Jan Lubiński z Pomorskiej Akademii Medycznej (Szczecin) ocenia perspek-
tywy medycyny przyszłości w naszym kraju:
(…) Medycyna przyszłości w coraz większym stopniu będzie oparta na diagno-
styce molekularnej zmian konstytucyjnych. Punktem wyjścia do jakichkolwiek działań
WPROWADZENIE DO BIOTECHNOLOGII 17

we wszystkich działach medycyny – pediatrii, internie, ginekologii, onkologii itd., bę-


dzie test molekularny, jak np. test DNA krwi obwodowej. Praktycznie wskazanie do
badań molekularnych wystąpi u każdego człowieka. Diagnostyczne testy molekularne
nie będą najprawdopodobniej polegały na pełnej analizie całego genomu, a jedynie
tych fragmentów, które są związane z rozwojem chorób (...) Model identyfikacji
zmian oparty na badaniu polskiej populacji może wnieść niezwykle dużo do świato-
wego zestawu zmian kluczowych. Ze względu na niezwykle prawdopodobną maso-
wość tego typu diagnostyki molekularnej Polska może zyskać wyjątkowo zarówno w
zakresie medycyny jak i ekonomii. (… )1
Natomiast doktor Piotr Borowicz (dyrektor Instytutu Biotechnologii i Antybioty-
ków) przyszłość produkcji innowacyjnych leków charakteryzuje następująco:
(…)Większość biofarmaceutyków wytwarzana jest z użyciem rekombinowanych bak-
terii (głównie Escherichia coli) i drożdży (Saccharomyces cerevisiae), jak również
rekombinowanych linii komórkowych organizmów wyższych oraz - w przypadku prze-
ciwciał monoklonalnych - w hybrydowych kulturach międzygatunkowych.
W skład biofarmaceutyków wchodzą niezwykle cenne grupy leków takie jak: rekom-
binowane hormony, interferony, interleukiny, hematopoetyczne czynniki wzrostu, czynnik
martwicy nowotworów, czynniki krzepnięcia krwi, preparaty trombolityczne, enzymy
terapeutyczne, przeciwciała monoklonalne i szczepionki.
Z klinicznego punktu widzenia znalazły one zastosowanie w leczeniu lub zapobiega-
niu szeregu schorzeń, m. in.: cukrzycy, niedoboru wzrostu u dzieci i osób dorosłych,
zawałów serca, zastoinowej niewydolności serca, udarów mózgu, stwardnienia rozsia-
nego, neutropenii, trombocytopenii, anemii, zapalenia wątroby, reumatoidalnego zapa-
lenia stawów, choroby Crohna, astmy oraz białaczki i całego szeregu chorób nowotwo-
rowych.
Wykorzystanie technologii rekombinowanego DNA do produkcji ludzkich białek roz-
wiązało problemy ograniczonej ilości odpowiednich surowców z naturalnego źródła jak
również zredukowało możliwość wystąpienia takich działań niepożądanych jak choroba
Creutzfelda-Jacoba, zapalenie wątroby typu B lub HIV, wynikających z zanieczyszczeń
białek izolowanych z naturalnych źródeł. (…)2
Podjęcie produkcji innowacyjnych leków z zastosowaniem technologii opracowa-
nych w ostatnich dwudziestu latach stworzyło zupełnie nową sytuację w aspekcie
perspektyw terapii i szans leczenia do tej pory śmiertelnych chorób. Podkreślić trzeba
także znaczenie powstania nowej branży przemysłu, jak również zaistnienia nieoczeki-
wanych skutków ekonomicznych i efektów społecznych tak szybkiego rozwoju bio-
technologii. Krajowa produkcja insuliny pod nazwą handlową Gensulin® spowodowała
istotne efekty ekonomiczne dla krajowego budżetu w zakresie refundacji kosztów leku.
Cytuję raz jeszcze za drem Piotrem Borowiczem:
(…) Efekty wdrożenia produkcji i uruchomienia sprzedaży nowego biofarmaceutyku
dla gospodarki kraju składają się z podatków, związanych z prowadzeniem działalności
przez nowego producenta i zmniejszenia wydatków budżetu państwa, wynikającego z
obniżenia ceny refundowanych leków. (…)3
Podkreślić należy, że dzięki zwiększonemu dostępowi do leków ma miejsce obniżenia
kosztów leczenia powikłań schorzeń nieleczonych lub niedostatecznie leczonych innymi
lekami. Skutki społeczne to powiększenie dostępu do leków, rozwój krajowego przemysłu
1
Raport Perspektywy i kierunki rozwoju biotechnologii w Polsce do 2013 r., pod red. S. Bieleckiego,
Biotechnologia, Monografie, nr 3 (2006), s. 37-38.
2
Ibidem, s. 42 – 43.
3
Ibidem, s. 57.
18 T.TWARDOWSKI

oraz integracja środowiska biotechnologicznego i powiązanie go z przemysłem krajo-


wym.
Krajowa produkcja Gensulin ® zgodnie z kalkulacją opracowaną przez producenta,
firmę Bioton, doprowadziła do oszczędności rzędu 300 mln zł (do lutego 2005 r.) dla
skarbu państwa poprzez obniżenie ceny produktu i zmniejszenie kosztów importu.
Niezależnie od bezpośrednich zysków (oszczędności) należy wspomnieć o dodatko-
wych wartościach znacznie trudniejszych do prostej kalkulacji, jak zwiększenie dostępu
do wysokiej jakości preparatów terapeutycznych, stworzenie nowych miejsc pracy dla
kadry o wysokich kwalifikacjach, uruchomienie nowoczesnej technologii (a zatem
postęp technologiczny), czy też stymulowanie warunków sprzyjających rozwojowi
następnych innowacyjnych technologii, a zatem przyszłościowo produkcji innych
cennych biopreparatów. Z całą pewnością możemy w tym przypadku mówić o dużej
wartości dodanej będącej efektem wprowadzenia nowoczesnej technologii.

Rys. 1. Rys. 2.

Rys. 3.

Rys. 1, rys. 2, rys. 3. Produkcja Gensulin® w firmie BIOTON (autor dziękuje dr P. Borowiczowi
za udostępnienie zdjęć).
WPROWADZENIE DO BIOTECHNOLOGII 19

35
rok 2003 (31,5 mld USD)
30
rok 2010 (52,9 mld USD)
25
Udział [%]

20

15

10

0
EPO IFN INS CSF BF HT F/PI ENZ IL PA GF

(EPO - erytropoetyny; IFN - interferony; INS - insulina; CSF - czynniki stymulujące wzrost kolonii; BF -
czynniki krzepnięcia krwi; HT - leki hormonalne; F/PI - białka fuzyjne/inhibitory białek; ENZ - enzymy; IL -
interleukiny; PA - tkankowe aktywatory plazminogenu; GF - czynniki wzrostu)

Rys. 4. Procentowy udział poszczególnych biofarmaceutyków w światowym rynku


rekombinowanych białek w roku 2003 i prognoza na rok 2010 (cytowane za
Borowicz, Raport Perspektywy i kierunki rozwoju biotechnologii w Polsce do 2013
r., pod red. S. Bieleckiego, Biotechnologia, Monografie, nr 3 (2006), s. 55.

Zielona biotechnologia, nazywana czasami „agrobiotechnologią”, jest tym fragmen-


tem biotechnologii rolniczej, który dotyczy roślin, chociaż jest czasami utożsamiana z
całą biotechnologią rolniczą obejmującą także zwierzęta, a także cały przemysł rolno-
spożywczy, w tym przetwórstwo oraz wytwarzanie pasz. Można ten dział biotechnologii
zdefiniować jako wykorzystanie najnowszej wiedzy o roślinach dla zaspokojenia potrzeb
człowieka. W 2005 r. całkowity areał uprawny roślin transgenicznych przekroczył 90
mln ha, a zapewne w 2006 r. przekroczona została bariera 100 mln ha (w styczniu 2007
r. nie ma jeszcze danych dotyczących 2006 r.). Podstawowe rośliny transgeniczne
uprawiane przemysłowo to soja, kukurydza, bawełna i rzepak. Te cztery podstawowe
rośliny mają wprowadzane dwie zasadnicze cechy determinujące ich przydatność pro-
dukcyjną: odporność na herbicydy nieselektywne (potocznie zwane „totalnymi herbicy-
dami”) oraz odporność na szkodniki owadzie. Pod względem typu transformacji zasto-
sowanego w uprawianych odmianach roślin GM wyraźnie dominuje cecha odporności
na herbicyd uniwersalny – jest to 80% upraw roślin GM, następne w kolejności to
odmiany z wprowadzonym genem odporności na gąsienice Lepidoptera czyli z tzw.
genem Bt (z Bacillus thuringiensis) – 12% areału, następne 8% powierzchni zajmują
odmiany zawierające jednocześnie geny odporności na herbicyd uniwersalny i geny Bt.
20 T.TWARDOWSKI

Rys. 5. Transgeniczna kukurydza

Rys. 6. Regeneracja rośliny GM.

Rys. 7. Pole rzepaku transgenicznego.


WPROWADZENIE DO BIOTECHNOLOGII 21

Profesor Stefan Malepszy ze Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego (Warszawa)


stwierdza:
(…) Rośliny, dzięki swym unikatowym cechom, przede wszystkim zdolności do pro-
dukcji substancji organicznych z dwutlenku węgla i wody w procesie fotosyntezy i
wydzielania tlenu do atmosfery, warunkują istnienie świata zwierzęcego i stanowią
podstawę funkcjonowania człowieka na Ziemi. Historia cywilizacji i wzrost ilościowy
populacji ludzkiej są ściśle związane z nabywaniem umiejętności udomowiania i hodowli
roślin. Współczesna, wielomiliardowa populacja ludzka jest zależna od postępu nauki o
roślinach i zwiększania udziału roślin w gospodarce. Znaczenie technologiczne roślin
wzrosło niewspółmiernie dzięki konstruowaniu GMO. (…)4
Rozwój „zielonej” biotechnologii ma już obecnie korzystny wpływ na zmniejszenie
zanieczyszczenia środowiska poprzez obniżenie zużycia środków ochrony roślin.
Biogospodarka musi być oparta na wiedzy, by poprzez stosowanie nowych technologii
zbliżać się do zrównoważonej gospodarki dobrami naturalnymi, aby rzeczywiście
odnawialne źródła biomateriałów pozostały dostępne dla następnych pokoleń.
Kierunki rozwoju biotechnologii przemysłowej czyli „białej”, w następujący sposób
prezentuje prof. Stanisław Bielecki (z Politechniki Łódzkiej, przewodniczący Komitetu
Biotechnologii przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk):
(…) Biała biotechnologia opiera się głównie na biokatalizie i bioprocesach. Dzięki
tej biotechnologii surowce odnawialne, głównie produkty rolne, są przekształcane w
cenne chemikalia, leki, materiały polimerowe, czynniki energetyczne, dodatki konsump-
cyjne etc. z wykorzystaniem komórek pleśni, drożdży, bakterii, czy enzymów z nich
pochodzących. Dla ilustracji rangi zagadnienia można podać, że zakres białej biotech-
nologii (2004 r.) oceniany jest jako 5% rynku, opanowanego przez przemysł chemiczny,
zaś w roku 2010 przewiduje się, że 10%, a być może nawet 20%, produktów przemysłu
chemicznego będzie wytwarzane w bioprocesach.
Biała biotechnologia czyni aktywność przemysłową bardziej przyjazną dla środowi-
ska i jednocześnie obniża koszty wytwarzania poprzez zmniejszenie zużycia surowców i
energii, redukcję odpadów, czy też bioremediację skażonego środowiska.
Wykorzystanie białej biotechnologii jest obecnie przedmiotem intensywnych dyskusji
w UE. Obszary jej zastosowań, bardzo ważne również dla Polski, to:
– zastąpienie tradycyjnych niebiologicznych procesów przemysłowych bioprocesami i
wytwarzanie produktów o wysokiej wartości dodanej jak: farmaceutyki, specyficzne
chemikalia, żywność i dodatki do żywności, pasze;
– wytwarzanie biomateriałów (biodegradowalne plastiki) i biopaliw z odnawialnych
surowców;
– bioremediacja.
Rozwój białej biotechnologii powinien wpływać korzystnie na rozwój rolnictwa i
przemysłu chemicznego, a także na środowisko, stanowiąc istotny element zrównoważo-
nego rozwoju. (…)5
Sukcesem laboratorium kierowanego przez prof. Stanisława Bieleckiego jest otrzy-
manie celulozy produkowanej przez wyselekcjonowany szczep bakterii; celuloza taka
ma wiele niezmiernie cennych zastosowań w lecznictwie, m.in. do gojenia ran poopa-
rzeniowych.

4
Ibidem, s. 71.
5
Ibidem, s. 95.
22 T.TWARDOWSKI

Rys. 8. Celuloza mikrobiologiczna (autor dziękuje prof. S. Bieleckiemu za udostępnienie zdjęć)

Rys. 9. Struktura mikroskopowa celulozy bakteryjnej (autor dziękuje prof. S. Bieleckiemu


za udostępnienie zdjęć).

I.3. Czym jest GMO – sposoby uzyskiwania organizmów


genetycznie zmodyfikowanych
Podstawowe zadania inżynierii genetycznej możemy określić w dwóch obszarach:
po pierwsze - prace naukowe, a następnie komercjalizacja osiągnięć naukowych:
Prace naukowe w odniesieniu do GMO najogólniej obejmują 3 etapy:
modyfikacja właściwości na poziomie genomu,
selekcja komórek (z nowym lub zmodyfikowanym genem),
regeneracja GMO.
WPROWADZENIE DO BIOTECHNOLOGII 23

Komercjalizacja jest kolejnym etapem; musi być realizowana z uwzględnieniem


legislacji, biobezpieczeństwa, odbioru społecznego i aspektów ekonomicznych. Jest to w
pełni wydzielone, osobne zagadnienie.
Bardziej szczegółowo schemat postępowania prowadzący do otrzymania GMO (np.
genetycznie zmodyfikowanej rośliny) możemy rozpisać w następujących krokach
eksperymentalnych:
Poznanie cyklu metabolicznego na podstawie dostępnej literatury.
Dokonanie wyboru właściwego enzymu bezpośrednio uczestniczącego w pro-
cesie regulatorowym lub enzymu determinującego biosyntezę, względnie funk-
cję drugorzędowego metabolitu.
Przeprowadzenie izolacji tego białka w stanie homogennym.
Określenie sekwencji aminokwasowej N-terminalnej.
Opracowanie biblioteki c-DNA.
Znalezienie genu w bibliotece genomowej.
Wydzielenie genu, opracowanie struktury konstruktu genowego.
Transformowanie roślinnego genomu (np. poprzez mikrobombardowanie).
Dokonanie regeneracji rośliny (poprzez hodowle kallusowe).
Podjęcie uprawy polowej.
Postępując zgodnie z taką koncepcją otrzymano przykładowo w pracowni prof. Ste-
fana Malepszego (SGGW, Warszawa) „słodki ogórek”, czyli ogórek zawierający gen
odpowiedzialny za ekspresję białka charakteryzującego się słodkim smakiem – taumaty-
ny. Białko to zidentyfikowano, wydzielono i scharakteryzowano w podzwrotnikowej
roślinie zwanej taumatyną. Również pod tą nazwą szeroko znany i używany jest preparat
słodzący „taumatyna”. Dla otrzymania słodkich ogórków otrzymano następujący typowy
konstrukt genowy:
[35S CaMV – klonowany gen – sekwencja dla peptydu sygnalnego – terminator nos]
Następnie wbudowano ten konstrukt do materiału genetycznego ogórka i zrekonstru-
owano roślinę, zdolną do rozmnażania i przekazywania tej cechy (zdolności biosyntezy
białka o słodkim smaku) do kolejnych generacji.

Ogórki: G – owoce typowej odmiany ogórka, T – odmiana transgeniczna wytwarzająca taumatynę – biał-
ko słodkiego smaku, K – nietransgeniczny analog, kontrolny.

Rys. 10. Transgeniczne „słodkie ogórki” otrzymane przez prof. Stefana Malepszego (Szkoła
Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie) (autor dziękuje prof. S. Malep-
szemu za udostępnienie zdjęć).
24 T.TWARDOWSKI

Najogólniej ujmując zakres informacji charakteryzujących GMO musi dotyczyć


i obejmować następujące informacje (ale nie jest on ograniczony do wymienionych):
• charakterystyka organizmów transgenicznych, ze szczególnym uwzględnieniem
wprowadzonych, zmodyfikowanych lub wyłączonych sekwencji kwasów nukle-
inowych;
• charakterystyka zamierzonych zastosowań;
• charakterystyka środowiska, w którym będą realizowane zamierzone działania;
• interakcje środowiskowe oraz między organizmami.
Genetycznie zmodyfikowany organizm (GMO) możemy najprościej zdefiniować ja-
ko organizm, w którym z zastosowaniem technik inżynierii genetycznej, a zatem w
sposób reproduktywny, dokonano zmian w genomie. Modyfikacje mogą polegać zarów-
no na wstawieniu, jak i na usunięciu określonego genu, czy też całego konstruktu geno-
wego, jak również mogą dotyczyć pojedynczego nukleotydu. Warto w tym kontekście
podkreślić, że klonowanie (często błędnie zaliczane do inżynierii genetycznej) prowadzi
do otrzymania organizmu potomnego z identycznym genomem jak macierzysty.

I.4. Znaczenie nowoczesnej biotechnologii


Zgodnie ze Strategią Lizbońską rozwój nowoczesnej gospodarki w dużym stopniu
zależy od wykorzystania osiągnięć naukowych. Jednym z szybko i ciągle rozwijających
się obszarów nauki, techniki i gospodarki jest biotechnologia. Przewiduje się, że produk-
ty wytworzone dzięki biotechnologii zdominują rynki światowe w tym stuleciu.
Zrozumienie podstaw molekularnych procesów metabolicznych – to prawdziwy
klucz do sukcesu w zakresie rozwoju nowoczesnej biotechnologii. Natomiast dla
społeczeństwa zasadnicze znaczenie ma informacja, że nawet do 70% artykułów żywno-
ściowych obecnie dostępnych na rynku zawiera jakąś (choćby minimalną) frakcję
produktów nowoczesnej biotechnologii; jednakże nie więcej niż jedna trzecia konsu-
mentów wie o tym, a znacznie mniejszy odsetek konsumentów rozumie co to znaczy.
Jednocześnie wszyscy się zgadzamy z pozornie banalnym stwierdzeniem, że jedynie
wykształcony konsument jest w stanie podjąć świadomą i merytorycznie uzasadnioną
decyzję. Przekazanie zatem społeczeństwu podstaw biochemii i biologii molekularnej
ma zasadnicze znaczenie dla rozwoju biotechnologii. Praktycznie wszystkie hormony i
przeciwciała monoklonalne tak ważne we współczesnej diagnostyce, profilaktyce i
terapii są wytwarzane z zastosowaniem technik inżynierii genetycznej. Dla chorych fakt
ten nie ma znaczenia. Rozwój przemysłu w zakresie nowych materiałów (biodegrado-
walnych biomateriałów), odtwarzalnych źródeł energii (bioenergii, jak biopaliwa i
biomasa) oznacza konieczność oparcia gospodarki na agrobiotechnologii ukierunkowa-
nie na produkcję przemysłową, a nie spożywczą. Procesy bioremediacji mogą być
realizowane znacznie bardziej efektywnie niż w przeszłości z wykorzystaniem roślin i
mikroorganizmów genetycznie zmodyfikowanych.
W Polsce istnieje znaczący potencjał badawczy w zakresie biotechnologii i powinien
on zostać optymalnie wykorzystany dla rozwoju krajowej gospodarki. Według szacun-
kowych ocen (brak jest danych statystycznych) polski przemysł biotechnologiczny
zajmujący się głównie konfekcjonowaniem i dystrybucją obcych produktów końcowych,
jest na bardzo wstępnym etapie rozwoju.
II. WSPÓŁISTNIENIE (KOEGZYSTENCJA) UPRAW
GMO Z INNYMI SPOSOBAMI PRODUKCJI
WZMOCNIENIE SYSTEMU INFORMACJI O ŚRODOWISKU
W SZCZEGÓLNOŚCI Z ZAKRESU BEZPIECZEŃSTWA BIOLOGICZNEGO
W SPÓŁISTNIENIE ( KOEGZYSTENCJA ) UPRAW GMO Z INNYMI SPOSOBAMI PRODUKCJI

Andrzej ANIOŁ

Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w Radzikowie

WSPÓŁISTNIENIE (KOEGZYSTENCJA) UPRAW


GMO Z INNYMI SPOSOBAMI PRODUKCJI

II.1. Wprowadzenie
Współistnienie upraw praktykowano w rolnictwie i wysokojakościowym nasiennic-
twie przez dziesięciolecia czy nawet stulecia. Jest to kwestia praktyk rolniczych, obej-
mujących aspekty takie jak odległości rozdzielenia, progi tolerancji, czasy sadzenia,
kwitnienia i zbiorów. Naczelną zasadą wszelkich szczegółowych przepisów o współist-
nieniu różnych typów upraw jest gwarancja zachowania istotnych jakościowych para-
metrów zbieranego plonu. Dzisiejsza praktyka rolnicza radzi sobie z tym rutynowo,
pozwalając nam np. na uprawę rzepaku o dużej zawartości kwasu erukowego, w celu
wykorzystywania go jako oleju do smarowania (mimo jego toksycznego oddziaływania
na ssaki) obok rzepaku o niskiej zawartości tegoż kwasu, wykorzystywanego na pasze
zwierzęce, tudzież jako źródło oleju roślinnego w żywieniu człowieka.
Niepomyślną okolicznością jest fakt, że sprawy te, o technicznym i praktycznym
charakterze, są niekiedy przedmiotem intensywnej debaty politycznej. Kiedy bowiem
tego rodzaju sprawy urosną do rangi politycznych symboli, trudno je będzie skierować
pod obrady komisji technicznych, stosownych dla takiego przedmiotu rozważań.
Uregulowania prawne, gwarantujące równoprawność różnych form rolnictwa: trady-
cyjnego=intensywnego, ekologicznego, zrównoważonego, dynamicznego, jak również
wykorzystującego możliwości inżynierii genetycznej w postaci odmian transgenicznych
stanowią podstawę do ich koegzystencji.
Współistnienie upraw polega na zapewnieniu rolnikom praktycznej możliwości wy-
boru pomiędzy hodowlą upraw tradycyjnych i ekologicznych oraz upraw genetycznie
zmodyfikowanych (GMO). Stanowi jednocześnie podstawę wyboru, jakiego dokonuje
konsument. Komisja Europejska zdecydowanie uważa, iż konsumenci i producenci
powinni mieć możliwość realnego wyboru rodzaju produktów rolnych oraz rodzaju
produkcji, jaki preferują.
Krajowe akty prawne w zakresie współistnienia upraw powinny zezwalać na swo-
bodne funkcjonowanie podmiotów na rynku, zgodnie z prawodawstwem wspólnoto-
wym. Ponieważ rolnictwo jest działalnością w otwartej przestrzeni, nie można wyklu-
czyć przypadkowego wystąpienia roślin genetycznie zmodyfikowanych w uprawach
odmian konwencjonalnych, co może wywrzeć skutki ekonomiczne z uwagi na fakt, iż
wspomniane dwa typy upraw mają inne wartości rynkowe. Oznacza to, że istnieje
potrzeba wprowadzenia wykonalnych i opłacalnych środków w zakresie współistnienia
28 A.ANIOŁ

upraw, które to środki zagwarantują, że uprawa odmian zmodyfikowanych genetycznie i


odmian niezmodyfikowanych odbywa się zgodnie z normami prawnymi, jakie mają
zastosowanie na szczeblu wspólnotowym.
Ponieważ w Unii Europejskiej można uprawiać jedynie zatwierdzone odmiany zmo-
dyfikowane genetycznie, a aspekty środowiskowe i zdrowotne zostały uregulowane w
aktach wspólnotowych, w szczególności dyrektywą 2001/18/WE w sprawie zamierzo-
nego uwalniania do środowiska organizmów zmodyfikowanych genetycznie oraz
rozporządzeniem (WE) nr 1829/2003 w sprawie genetycznie zmodyfikowanej żywności
i paszy, kwestie, jakie należy poruszyć w kontekście współistnienia upraw dotyczą
wyłącznie ekonomicznych aspektów domieszek z upraw genetycznie zmodyfikowanych
do zbiorów odmian niezmodyfikowanych oraz odpowiednich środków zmierzających do
zapobieżenia mieszaniu się tych upraw.
Art. 26a dyrektywy 2001/18/WE wzywa państwa członkowskie do opracowania krajo-
wych przepisów w zakresie współistnienia upraw, które pozwolą uniknąć niezamierzonego
wystąpienia organizmów genetycznie zmodyfikowanych w innych produktach. Wspomniany
artykuł należy interpretować w połączeniu z postanowieniami innych wspólnotowych aktów
prawnych oraz Traktatu WE. W szczególności, na mocy art. 22, dyrektywy.
Dyrektywy 2001/18/WE, państwa członkowskie nie mogą zakazywać, ograniczać
ani utrudniać wprowadzenia do obrotu zatwierdzonych organizmów GMO.
Odpowiednie środki w zakresie współistnienia upraw zależą od wielu czynników,
które różnią się od siebie w zależności od regionu, takich jak warunki klimatyczne i
glebowe, wielkość i rozłożenie pól, struktura upraw oraz płodozmian, etc. Podejście do
kwestii współistnienia upraw oparte o zasadę pomocniczości pozwoli państwom człon-
kowskim dostosować środki do warunków lokalnych.

II.2. Zasady koegzystencji upraw odmian transgenicznych


z uprawami konwencjonalnymi i ekologicznymi
W proponowanej nowej ustawie – Prawo o organizamch genetycznie zmodyfikowa-
nych organem administracji rządowej właściwym w zakresie wydawania decyzji w
sprawie stref wskazanych do uprawy roślin GM jest minister właściwy do spraw rolnic-
twa. Decyzję swą Minister Rolnictwa będzie wydawał w porozumieniu z Ministrem
Środowiska.
W Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi przygotowano projekt zmian w sprawie
możliwości prowadzenia upraw roślin GM w strefach wskazanych do tych upraw.
Organem administracji rządowej właściwym w zakresie upraw roślin genetycznie
zmodyfikowanych będzie minister właściwy do spraw rolnictwa i rozwoju wsi, który
będzie wydawał decyzję w tej sprawie w porozumieniu z ministrem właściwym do
spraw środowiska oraz po zasięgnięciu opinii rady gminy. Rolnik zamierzający utwo-
rzyć strefę, w której będzie prowadził uprawę roślin genetycznie zmodyfikowanych
będzie ponosił odpowiedzialność cywilną za swoją działalność w związku z ewentual-
nym przekrzyżowaniem lub mechanicznym wymieszaniem materiału rozmnożeniowe-
go. Rolnik obowiązany będzie do przestrzegania przepisów rozporządzenia ministra
właściwego do spraw rolnictwa, w którym określona będzie izolacja przestrzenna i
zasady zmianowania. Zobowiązany będzie również do prowadzenia monitorowania
działek rolnych, na których były uprawiane rośliny genetycznie zmodyfikowane oraz do
niszczenia samosiewów roślin genetycznie zmodyfikowanych. Jednocześnie użytkownik
WSPÓŁISTNIENIE (KOEGZYSTENCJA) UPRAW GMO Z INNYMI SPOSOBAMI PRODUKCJI 29

(rolnik) zobowiązany będzie do poinformowania o utworzeniu strefy, w której będzie


prowadzona uprawa roślin genetycznie zmodyfikowanych Wojewódzkiego Inspektora
Ochrony Roślin i Nasiennictwa. Rejestr użytkowników uprawiających rośliny genetycz-
nie zmodyfikowane prowadzony będzie przez Głównego Inspektora Ochrony Roślin i
Nasiennictwa.
Szczegółowe warunki uprawy roślin GMO zawarto w projekcie rozporządzenia wy-
konawczego do nowej ustawy, w którym określono odległości pomiędzy uprawami
roślin GM a uprawami roślin niezmodyfikowanych tego samego lub spokrewnionego
gatunku oraz podano okresy czasu, po których na polu uprzednio obsianym roślinami
GM można uprawiać rośliny niezmodyfikowane tego samego, lub spokrewnionego
gatunku. Wprowadzono również konieczność monitorowania pól, w celu stwierdzenia
obecności samosiewów roślin GM.
Zaproponowane odległości pomiędzy uprawami roślin GM, a uprawami roślin nie-
zmodyfikowanych kukurydzy i rzepaku oparte są na obowiązujących przepisach nasien-
nych. W przypadku upraw ekologicznych, gdzie obecność materiału genetycznie zmo-
dyfikowanego nie powinna przekraczać progu wykrywalności, tj. <0,1%, odległości
zwiększono odpowiednio półtora albo dwukrotnie.
Dla upraw nasiennych buraka cukrowego proponowane odległości (dwukrotnie
większe, niż w przypadku konwencjonalnych upraw nasiennych) przyjęto na podstawie
wyników kilkuletnich badań prowadzonych na farmach w Danii i Wielkiej Brytanii.
Przyjęcie takiego rozwiązania pozwala na utrzymanie przypadkowej obecności materia-
łu GMO w nasionach poniżej progu wykrywalności.
Stosowanie izolacji przestrzennej dla upraw towarowych buraka cukrowego oraz
upraw ziemniaka i soi zaproponowano w celu ograniczenia możliwości zamieszania
materiału podczas siewu lub zbioru.
Zaproponowane w rozporządzeniu odstępy czasu, które muszą upłynąć przed wysia-
niem lub wysadzeniem rośliny niemodyfikowanej na tym samym polu, na którym
poprzednio uprawiano rośliny zmodyfikowane genetycznie tego samego lub spokrew-
nionego gatunku mają na celu eliminację ryzyka związanego z przekrzyżowaniem się
uprawianych roślin z genetycznie zmodyfikowanymi samosiewami. Przy ustalaniu
minimalnych odstępów czasu wzięto pod uwagę możliwość przetrwania części wegeta-
tywnych oraz nasion rośliny genetycznie zmodyfikowanej w glebie w warunkach
klimatycznych Polski.
Ponadto minister właściwy ds. rolnictwa będzie prowadził rejestr działek rolnych, na
których uprawiane były rośliny GM; dane umożliwiające jednoznaczną lokalizację pola
będą dostępne tylko dla organów sprawujących nadzór lub kontrolę przestrzegania
przepisów o GMO.

II.3. Koegzystencja w Unii Europejskiej


W roku 2002 Komisja Europejska opublikowała przemyślaną w szczegółach strate-
gię dotyczącą nauk o życiu i biotechnologii. Utworzono Komitet Koordynacyjny ds.
Biotechnologii, któremu przypisano zadanie nadzoru nad wprowadzaniem tej strategii w
życie i dopilnowania corocznego ogłaszania sprawozdania z postępu prac wdrożenio-
wych. Rzeczona strategia została dokładnie wyjaśniona w treści pierwotnego komunika-
tu; druga jego część jest poświęcona „planowi działania.”.
30 A.ANIOŁ

Z uwagi na fakt, że uprawa odmian transgenicznych przynosi często korzyści eko-


nomiczne oraz poprawę w zakresie bezpieczeństwa i korzyści dla środowiska naturalne-
go, strategia Komisji charakteryzuje się pozytywnym nastawieniem do tej technologii.
Równocześnie Komisja zdaje sobie sprawę z tego, że istnieją konsumenci zainteresowa-
ni organicznymi metodami produkcji, (w skali UE stanowi to 2-3% rolnictwa). Ponadto
niektórzy konsumenci domagają się pełnej informacji o sposobie produkowania żywno-
ści, toteż UE wprowadziła rygorystyczne przepisy dotyczące sprawdzalności (tj. zdolno-
ści odtworzenia historii) i oznakowania produktów. Poza tym wyznaczono ogólny limit
0,9% określający maksymalny poziom materiału genetycznie zmodyfikowanego, jaki
może występować w składzie produktów pojawiających się w handlu jako produkty
„konwencjonalne” czyli nie zawierające GMO. Jest to zasadniczo decyzja o charakterze
politycznym, wychodząca naprzeciw potrzebie poczucia bezpieczeństwa konsumenta,
nie zaś kwestia związana z bezpieczeństwem, gdyż występujące na rynku produkty
genetycznie modyfikowane są gruntownie przebadane przez sieć laboratoriów i są tak
samo bezpieczne jak konwencjonalne, lub nawet – pod pewnymi względami – bez-
pieczniejsze.
W zakresie badań nad współistnieniem Komisja partycypuje w finansowaniu pro-
gramów badawczych COEXTRA i SIGMEA.
Cele realizowanego obecnie programu COEXTRA są następujące:
• opracowanie komplementarnych narzędzi i metodologii oraz scalenie ich z do-
tychczasowymi w ramach utrwalonych systemów wsparcia procesu decyzyjne-
go, mających na celu umożliwienie współistnienia upraw modyfikowanych i
nie modyfikowanych genetycznie (tj. konwencjonalnych i organicznych),
• możliwość odtworzenia historii materiałów organizmów modyfikowanych ge-
netycznie i produktów pochodnych, idąc tokiem łańcucha żywnościowego i
żywieniowego,
• przewidywanie przyszłej ekspansji organizmów genetycznie modyfikowanych,
w aspekcie zarówno ilościowym jak i jakościowym.
Będący w toku realizacji program SIGMEA bada przepływ genów w czasie i prze-
strzeni na terenie Europy w celu określenia środków koniecznych dla współistnienia
systemów produkcji modyfikowanej i nie modyfikowanej genetycznie. Wybrane do
analizy uprawy to kukurydza, rzepak oleisty, buraki i pszenica – w ramach systemów
produkcji ziaren i upraw. Wyniki przedsięwzięcia obejmą:
• Metody wykrywania roślin/produktów genetycznie modyfikowanych, jak rów-
nież monitorowania i mierzenia średniego poziomu przepływu genów nasion i
pyłków, wraz z przewidywanym jego wpływem w skali całego gospodarstwa i
regionu,
• Środki nieodzowne dla oddzielenia systemu genetycznie modyfikowanego od
innych systemów upraw, w skali gospodarstwa i regionu,
• Społeczno-gospodarcze następstwa wprowadzenia upraw genetycznie modyfi-
kowanych w niektórych regionach.
Uzyskane wyniki zostaną podane do wiadomości wszystkich sektorów europejskiego
rolnictwa i będą stanowić pomoc w procesie decyzyjnym na poziomach: lokalnym,
regionalnym, krajowym i ogólnoeuropejskim w zakresie zarządzania systemami gospo-
darki rolnej w odniesieniu do upraw typu genetycznie zmodyfikowanego i nie zmodyfi-
kowanego. W ramach tej strategii dotyczącej nauk o życiu i biotechnologii, rolnictwa
sformułowano następującą zasadę działania w zakresie koegzystencji:
WSPÓŁISTNIENIE (KOEGZYSTENCJA) UPRAW GMO Z INNYMI SPOSOBAMI PRODUKCJI 31

„Komisja podejmie inicjatywę na rzecz opracowania – w partnerskim współdziała-


niu z Państwami Członkowskimi, rolnikami i innymi przedsiębiorcami prywatnymi –
projektów badawczych i pilotażowych mających na celu sprecyzowanie zasad i możli-
wych wariantów działań agrotechnicznych lub innego rodzaju działań w celu zagwaran-
towania uzyskania odpowiednich parametrów jakościowych produktów gospodarki
rolnej typu konwencjonalnego i organicznego oraz ich trwałego współistnienia z upra-
wami genetycznie modyfikowanymi. Ponadto Komisja zdaje sobie sprawę ze znaczenia
zapewnienia ochrony istniejących dotychczas zasobów genetycznych w rolnictwie.
Uruchomi ona nowy program działań na rzecz zachowania, charakteryzacji, gromadze-
nia i wykorzystywania zasobów genetycznych w rolnictwie w ramach Wspólnoty”.
Powyższa zasada skierowana jest do realizacji przez: państwa członkowskie, facho-
we stowarzyszenia (związki) producentów i innych zainteresowanych tą problematyką
począwszy od 2002 r.
Powyższy materiał opublikowano w 2002 r. W lipcu następnego roku Komisja ogło-
siła „Wytyczne dot. współistnienia”, w których omówiono wyzwania dla współistnienia
upraw konwencjonalnych, modyfikowanych genetycznie i organicznych. Z doświadczeń
rolniczych już wówczas jasno wynikało, że wdrażanie skutecznych metod separacji
zależy od stosowanych w rolnictwie praktyk, przy czym sprawy takie jak odległości
rozdzielenia i inne zależą od gatunku upraw, klimatu, topografii i innych uwarunkowań
lokalnych. Ustanowienie prawodawstwa na poziomie europejskim, które obejmowałoby
wszystkie te kwestie, wydawało się rzeczą tak skomplikowaną że prawie nierealną; było
jasne, że zastosowanie do tej kwestii znajduje zasada subsydiarności ( pomocniczości),
w jej kształcie wyłożonym w art. 3b Traktatu z Maastricht:
„W zakresie, który nie podlega jej wyłącznej kompetencji, zgodnie z zasadą
subsydiarności, Wspólnota podejmuje działania, tylko wówczas i tylko w takim
zakresie, w jakim cele proponowanych działania nie mogą być zrealizowane w
sposób wystarczający przez państwa członkowskie, natomiast, z uwagi na skalę
lub skutki proponowane działania, mogą zostać lepiej zrealizowane przez
Wspólnotę.”
Komisarz ds. Rolnictwa jasno wyraziła swój brak przekonania co do konieczności
wprowadzenia w przedmiotowym zakresie rozwiązania legislacyjnego na poziomie
europejskim.
Przywołane tu „Wytyczne” mają na celu umożliwienie rolnikom wyboru sposobu
prowadzenia gospodarki i upraw. Sformułowano je w oparciu o solidną wiedzę, a w ich
treści postuluje się długofalowe, prowadzone w szerokim zakresie monitorowanie
sytuacji, z elastycznym podejściem do rzeczy. Priorytetowe znaczenie ma propagowanie
koordynacji między sąsiednimi gospodarstwami. We wszystkich przypadkach to inno-
wator, czyli rolnik wykorzystujący nową technologię ponosi odpowiedzialność za
wdrożenie środków umożliwiających ochronę sposobu gospodarowania prowadzonego
przez sąsiadów – niezależnie od rodzaju produkcji: czy jest nim genetyczna modyfika-
cja, czy ma on charakter organiczny, czy też konwencjonalny.
Po upływie mniej - więcej dwóch lat zobowiązano się do dokonania przeglądu sytu-
acji; odpowiednie sprawozdanie Komisja opublikowała w 2006 roku, przy czym zasad-
nicze jego przesłanie brzmi: „bez zmian”. Doświadczenie krajów członkowskich UE w
zakresie współistnienia ma ciągle charakter dość ograniczony, bowiem dużo czasu
zabrało zachęcanie do zakładania i prowadzenia upraw genetycznie modyfikowanych.
Jedynie w Hiszpanii uprawy genetycznie modyfikowanej kukurydzy prowadzono na
znaczną skalę – i, jak się wydaje, bez większych problemów.
32 A.ANIOŁ

Zagadnienie współistnienia stanowi w dalszym ciągu ważki problem dla polityków; dla-
tego uczyniono je tematem wielkiej międzynarodowej konferencji odbytej w Wiedniu w
kwietniu 2006 r. Główne wystąpienia i sformułowane wnioski można znaleźć na stronie
internetowej konferencji (http://ec.europa.eu/agriculture/events/vienna2003/index_en.htm);
oto wyjątek z wniosków sformułowanych przez Komisję:
„Europejscy rolnicy powinni mieć możliwość wyboru między produkcją
tradycyjną, organiczną i dotyczącą organizmów genetycznie zmodyfikowa-
nych. Rolnicy pragnący dalej stosować swoje obecne praktyki gospodarskie
powinni być do tego zdolni bez konieczności zmiany swych praktyk, podczas
gdy rolnicy chcący prowadzić uprawy genetycznie zmodyfikowane również
powinni mieć taką możliwość. Podobnie też konsumentom należy pozostawić
stały wybór między produktami żywnościowymi: tradycyjnymi, organicznymi i
genetycznie zmodyfikowanymi. Ważką w tym kontekście rolę spełniają unijne
przepisy z zakresu oznakowania i sprawdzalności produktów.”
Prowadzona przez Komisję Europejską polityka nastawiona jest na tworzenie zachęt
do modernizowania i wprowadzania do naszego rolnictwa innowacji technicznych, co z
całą pewnością obejmuje wykorzystanie nowoczesnej biotechnologii. Oznacza to, że
musimy znaleźć praktyczne rozwiązania, aby występowanie koegzystencji było możliwe
w praktyce. Komisja nie jest gotowa akceptować zbiorowych zakazów prowadzenia
upraw genetycznie modyfikowanych w danym kraju bądź regionie; będzie ona rozpa-
trywać konkretne sytuacje np. w sytuacji bliskości specjalnych obszarów ochrony
przyrody.
Współistnienie jest możliwe, pożyteczne, konieczne – i nie jest jakoś szczególnie
trudno nim zawiadywać, o ile nie nałożymy na nie nieosiągalnych standardów jako
zawoalowanego sposobu dyskryminowania technologii, która się nam nie podoba.
Prowadzona w wymiarze publicznym polityka powinna mieć za przedmiot długofalowy
publiczny interes.

II.4. Przykłady rozwiązań w różnych krajach UE

II.4.1. Niemcy
Najważniejsze zasady koegzystencji podjęte w celu zagwarantowania wymogów
jakościowych oraz zasad Dobrej Praktyki Rolniczej w systemie obrotu ziarnem
MÄRKA to:
• 20 metrowa granica (kukurydza konwencjonalna) w celu oddzielenia kukurydzy
zmodyfikowanej genetycznie od najbliższych pól kukurydzy konwencjonalnej,
• kukurydza z rzędów granicznych zostaje potraktowana jak kukurydza zmodyfikowa-
na genetycznie
• konieczne jest przekazywanie informacji na temat sąsiadujących pól uprawnych,
• konieczne jest oddzielenie ziarna kukurydzy zmodyfikowanej genetycznie podczas
zbiorów (oddzielenie podczas transportu, czyszczenie urządzeń i maszyn).
WSPÓŁISTNIENIE (KOEGZYSTENCJA) UPRAW GMO Z INNYMI SPOSOBAMI PRODUKCJI 33

Kluczowe zasady systemu Zapewnienia Jakości stosowane przez MÄRKA:


• Kontrola dokumentów i świadectw,
• Szczegółowe instrukcje dla personelu,
• Oddzielenie ziarna,
• Pobieranie i analiza próbek,
• Ustalenie procedur w przypadkach niestandardowych,
• System sprawdzający.

Jeśli chodzi o działanie wyżej wymienionego systemu, w podsumowaniu roku 2005


zostały wyciągnięte następujące wnioski:
• Różne metody uprawy (kukurydza zmodyfikowana genetycznie, kukurydza niezmo-
dyfikowana genetycznie) a także obrót ziarnem w praktyce jest możliwy,
• Konieczne jest zapewnienie dostępu do informacji w celu łagodzenia kwestii spor-
nych pomiędzy sąsiadującymi producentami rolnymi,
• Przebadanie zawartości kukurydzy zmodyfikowanej genetycznie w kukurydzy
konwencjonalnej pochodzącej z pól sąsiadujących udowodniło zasadność stosowa-
nia zasad Dobrej Praktyki Rolniczej,
• Wyniki badań z Uniwersytetu w Halle stanowią podstawę do sformułowania zale-
ceń dotyczących stosowania odpowiednich procedur w zakresie przechowywania i
procesów przetwórczych.
Na zakończenie należy stwierdzić, że German Raiffeisen COOP - niemieckie stowa-
rzyszenie przemysłu związanego z obrotem ziarna zaakceptowało zasady koegzystencji
jako podstawę do zastosowania zasad ustalonych w systemie stworzonym przez
MÄRKA

II.4.2. Czechy

Obowiązujące wymagania dotyczące zasad koegzystencji przy uprawie odmian ge-


netycznie zmodyfikowanych dotyczą następujących ustaleń:
• powiadomienie o uprawie roślin genetycznie zmodyfikowanych przed siewem
(około 1,5 miesiąca wcześniej, w przypadku kukurydzy do 1 marca) i 30 dni po
siewie. Poinformowani powinni zostać sąsiadujący producenci rolni oraz Mini-
sterstwo Rolnictwa,
• określenie minimalnej odległości pomiędzy uprawami genetycznie zmodyfiko-
wanymi i uprawami niezmodyfikowanymi genetycznie. W przypadku upraw ku-
kurydzy Bt i kukurydzy konwencjonalnej odległość ta wynosi 70 m, w przypad-
ku upraw kukurydzy Bt i upraw kukurydzy organicznej odległość ta wynosi 200
m. Jeśli chodzi o ziemniaki to odległość ta wynosi odpowiednio 3 (10) m wprzy-
padku upraw zmodyfikowanych i konwencjonalnych oraz 20 m w przypadku
upraw zmodyfikowanych i organicznych.
Jako alternatywa może być stosowany również obsiew. Jeden rząd uprawy konwen-
cjonalnej zastępuje 2 m minimalnego odstępu pomiędzy uprawami. Całkowite zastęp-
stwo poprzez obsiew minimalnej odległości pomiędzy uprawą kukurydzy genetycznie
zmodyfikowanej i konwencjonalnej to 35 rzędów (około 24,5 m).
Dokumentacja dotycząca zakupu nasion, produkcji upraw genetycznie zmodyfiko-
wanych, sprzedaży plonów powinna zostać zachowana i dostępna w gospodarstwie
przez minimum 5 lat.
34 A.ANIOŁ

Kukurydza Bt w Czechach w 2005 uprawiana była na 1 290 hektarach na 118 po-


lach przez 85 producentów rolnych głównie na południowych Morawach oraz Central-
nej Bohemii. Dotychczasowe doświadczenia producentów rolnych związane z uprawą
kukurydzy Bt pokazują, ze plony kukurydzy wzrosły średnio o około 5-20%, nastąpiło
zmniejszenie porażenia omacnica prosowianką, obniżyła się zawartość mykotoksyn w
produktach pochodzących z tych upraw.
Kukurydza Bt ze zbiorów w roku 2005 została przeznaczona przede wszystkim na
zużycie w gospodarstwach z przeznaczeniem na paszę.
III. ROŚLINY GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE
WZMOCNIENIE SYSTEMU INFORMACJI O ŚRODOWISKU
W SZCZEGÓLNOŚCI Z ZAKRESU BEZPIECZEŃSTWA BIOLOGICZNEGO
R OŚLINY GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE

Sławomir SOWA, Anna LINKIEWICZ

Laboratorium Kontroli GMO, IHAR Radzików

ROŚLINY GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE

III.1. Wprowadzenie
Człowiek od zawsze był zależny od roślin, które wykorzystywał nie tylko jako pokarm,
ale także jako źródło różnego rodzaju materiałów, energii czy leków. Dzisiejszy rozwój
cywilizacji był możliwy między innymi dzięki eksploatacji zasobów roślinnych oraz
kierunkowym zmianom, jakich człowiek dokonał w świecie roślin.
Można powiedzieć, że wszystkie uprawiane dziś rośliny są „genetycznie zmodyfiko-
wane”, ponieważ ich cechy były zmieniane przez tysiące lat w celu polepszenia ich wła-
ściwości użytkowych. Dzięki temu uzyskano rośliny wyżej plonujące, odporne na choroby,
odporne na szkodniki, a także poprawiono ich jakość w stosunku do poprzednich odmian.
Zmiany te zaczęły się od momentu udomowienia roślin przez człowieka, który wykorzy-
stując proces krzyżowania płciowego, selekcję i inne zabiegi hodowlane kierował wymia-
ną genów pomiędzy blisko spokrewnionymi gatunkami. Dzięki rozwojowi nauki w czasie
ostatnich dekad udało się uzyskać nowe zestawienia genów u roślin, które w przyrodzie nie
mogłyby się ze sobą krzyżować. Stało się to możliwe dzięki takim technikom jak hodowla
in vitro zarodków uzyskanych z krzyżowań międzygatunkowych (embryo-rescue), hodow-
la in vitro zalążni, zapylenie i zapłodnienie in vitro, a także poprzez stosowanie – technik
wywoływania mutacji np. napromieniowanie nasion. Tak powstająca nowa zmienność
była wykorzystywana w tradycyjnym procesie hodowli roślin.
Tradycyjna hodowla ma jednak wiele wad, do których należy zaliczyć między innymi:
przenoszenie całych genomów, a nie pojedynczych, wybranych cech, długi czas hodowli
odmiany, sięgający kilkunastu lat, brak możliwości wprowadzania cech od gatunków
daleko spokrewnionych.
Problemy te mogą być częściowo wyeliminowane poprzez wykorzystanie technologii
rekombinowanego DNA, dzięki której powstają transgeniczne organizmy zwane również
genetycznie zmodyfikowanymi organizmami (GMO ang. genetically modified organism).
Genetycznie zmodyfikowane organizmy to także rośliny, w których materiał genetyczny
został zmieniony w sposób niezachodzący w warunkach naturalnych, inaczej mówiąc ten
odnosi się do takich roślin, do których przy użyciu technik inżynerii genetycznej wprowa-
dzono gen (lub jego fragment) pochodzący z innego lub tego samego gatunku. Tak wpro-
wadzony gen odpowiedzialny jest za produkcję odpowiedniego białka, a cecha ta jest
dziedziczona przez potomstwo. Proces ten nazywamy transformacją genetyczną.
38 S. SOWA, A. LINKIEWICZ

III.2. Inżynieria genetyczna roślin – sposoby wprowadzania


genów do roślin
Z wielu zaproponowanych metod transformacji genetycznej roślin dwie znalazły sze-
rokie zastosowanie w praktyce. Najstarszą metodą, stosowaną już we wczesnych latach
osiemdziesiątych ubiegłego wieku, jest wykorzystanie bakterii glebowej Agrobacterium
tumefaciens do wprowadzania genów do roślin. Często słyszymy, że to człowiek wymy-
ślił transformację genetyczną - nic bardziej błędnego. Proces ten zachodził w naturze od
dawna, a człowiek tylko wykorzystał naturalne zdolności wprowadzania DNA do jądra
komórkowego zainfekowanych przez Agrobacterium komórek. Drugą metodą jest
wprowadzanie genów przy użyciu strzelby genowej, czyli mikrowstrzeliwanie DNA
znajdującego się na np. na opiłkach złota pełniących role nośników DNA. Metoda ta na
początku stosowana była głównie do transformacji roślin jednoliściennych, ponieważ w
naturze Agrobacterium infekowało tylko rośliny dwuliścienne.
W praktyce okazało się, że modyfikacje genetyczne w największym stopniu dotyczą
roślin i tu mają największe zastosowanie.
Pierwszymi transgenicznymi roślinami, które trafiły do obrotu były pomidory. W ro-
ku 1994 transgeniczny pomidor FlavrSavr® trafił na półki sklepowe w USA. Pomidory
te charakteryzowały się wolniejszym dojrzewaniem i mięknięciem owoców, przez co
dłużej zachowywały świeżość oraz łatwiej można było transportować. Osiągnięto to
poprzez zmniejszenie aktywności genu poligalaktouronazy, odpowiedzialnego za roz-
kładanie ściany komórkowej. Jest to przykład pokazujący, że genetyczne modyfikacje
organizmów nie polegają tylko na wprowadzaniu genów pochodzących z innych gatun-
ków, ale także na modyfikacji genów, które naturalnie występują w danym organizmie.
Ponieważ odmiana użyta do transformacji pomidora FlavrSavr® nie była najlepsza,
pomidor ten nie przyniósł spodziewanego sukcesu finansowego i po kilku latach został
wycofany ze sprzedaży.

III.3. Rośliny genetycznie zmodyfikowane i perspektywy ich


wykorzystania

III.3.1. Zastosowanie roślin GM w nauce

Modyfikacjom genetycznym podlegają nie tylko rośliny, które mają znaczenie go-
spodarcze, ale także rośliny wykorzystywane w badaniach naukowych. To właśnie one
zostały zmodyfikowane jako pierwsze i służą przede wszystkim jako modele w pozna-
waniu funkcji genów. Takie badania pozwalają na zrozumienie wielu procesów bioche-
micznych zachodzących w roślinach, krótko mówiąc umożliwiają poznanie i zrozumie-
nie świata żywego. Poprzez proste modyfikacje polegające na blokowaniu lub zwiększa-
niu ekspresji poszczególnych genów możemy badać ich funkcje. Dopiero poznanie
funkcji danego genu pozwala na praktyczne zastosowanie zdobytej wiedzy. W tym celu
najczęściej wykorzystywane są tzw. rośliny modelowe np. rzodkiewnik (Arabidopsis
thaliana) czy tytoń (Nicotiana tabacum), które łatwo udaje się transformować i których
genom jest dobrze zbadany. W ten sposób uzyskane informacje są wykorzystywane w
ROŚLINY GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE 39

badaniu innych roślin czy nawet innych organizmów, ponieważ kod zapisu informacji w
DNA jest uniwersalny dla organizmów żywych. Te same geny znajdują się w różnych
roślinach i pełnią tam takie same lub podobne funkcje, dlatego im więcej wiemy o
roślinach modelowych, tym więcej wiemy o wszystkich roślinach, a wiedza ta znajduje
potem zastosowanie w praktyce.

III.3.2. Zastosowanie roślin GM w praktyce

Najczęściej modyfikowane są rośliny, które mają duże znaczenie gospodarcze i są


uprawiane na duża skalę. Człowiek w sposób kierunkowy zmienia je nadając im okre-
ślone cechy. Proces ten prowadzony jest od tysięcy lat. Uprawiane dziś na wszystkich
kontynentach zboża pochodzą z Azji Zachodniej, a ich dzisiejsze formy są efektem 10
000 lat selekcji i kierunkowej hodowli prowadzonej w celu uzyskania jak największych
plonów oraz poprawy jakości. Kontynuacją tych modyfikacji jest transformacja gene-
tyczna.
Najbardziej powszechne genetyczne modyfikacje roślin dotyczą następujących cech:
odporności na szkodniki owadzie, tolerancyjności na herbicydy, przywracania płodno-
ści/sterylności, odporności na wirusy, odporności na grzyby oraz zmian biosyntezy
skrobi. Listę zgłoszonych do rejestracji w UE genetycznie zmodyfikowanych roślin
można znaleźć na stronach http://biotech.jrc.it. Warto pamiętać, że roślina jest w stanie
wyprodukować prawie każde białko, jeśli tylko informacja o nim zostanie do niej wpro-
wadzona. Stwarza to ogromne możliwości wykorzystania genetycznie zmodyfikowa-
nych roślin w przyszłości do produkcji biodegradowalnych plastików, olejów o odpo-
wiedniej budowie czy leków.

III.3.3. Tolerancja na herbicydy

Tolerancja na herbicydy to jedna z najbardziej powszechnych modyfikacji. Wprowa-


dzenie do rośliny cechy odporności na działanie herbicydu o działaniu totalnym pozwala
na łatwą kontrolę chwastów na polu uprawnym. Tradycyjnie oddzielone zabiegi ochrony
roślin prowadzi się na chwasty jednoliścienne, dwuliścienne, jeszcze inne herbicydy
stosuje się na chwasty szczególnie uciążliwe należące do tych dwu klas. Wymaga
to od rolnika dużej wiedzy oraz stosowania ścisłych terminów zabiegów (uzależnionych
od fazy rozwojowej chwastów i rośliny uprawnej), aby nie zniszczyć roślin na polu.
Zmodyfikowane rośliny posiadają geny, odpowiedzialne z produkcję enzymów, które
rozkładają herbicydy, dzięki czemu stają się na nie odporne. Stosowanie herbicydów w
takich uprawach ma wiele zalet, do których należy zaliczyć:
a) mniejszą liczbę zabiegów (w wyniku jednego zabiegu niszczymy chwasty za-
równo jedno, jak i dwuliścienne),
b) możliwość wykonania zabiegu w różnych terminach,
c) mniejsze zużycie substancji aktywnej w przeliczeniu na jednostkę powierzchni
co jest także korzystne dla środowiska,
d) mniejsze koszty produkcji ze względu na mniejsze dawki herbicydów oraz
oszczędności paliwa i siły roboczej.
Modyfikacja typu Roundup Ready to jedna z najczęstszych modyfikacji roślin, warun-
kująca odporność na herbicyd totalny. Substancja o nazwie glifosat – aktywny składnik
40 S. SOWA, A. LINKIEWICZ

herbicydu Roundup® niszczy roślinę nietransgeniczną, ponieważ hamuje działanie syntazy


EPSPS- enzymu, który bierze udział w syntezie aminokwasów aromatycznych. Ten typ
modyfikacji został uzyskany poprzez wprowadzenie do roślin genu kodującego enzym
syntazę EPSPS niewrażliwą na działanie glifosatu lub wprowadzenie genu odpowiedzial-
nego za powstanie enzymu (oksydoreduktazy glifosatu) rozkładającego glifosat. Najczę-
ściej uprawianą genetycznie zmodyfikowaną rośliną na świecie jest soja odporna na
herbicyd Roundup®. Dzięki takim modyfikacjom koncerny biotechnologiczne mogą
zaoferować jednocześnie herbicyd i nasiona genetycznie zmodyfikowane, z cechą odpor-
ności. Inną powszechną modyfikacją jest wprowadzenie tolerancji na glufosynat (składnika
aktywnego herbicydu Basta) warunkowanego genem PAT. Gen PAT pochodzi z bakterii
gleboewej Streptomyces hygroscopicus i został wykorzystany do modyfikacji między
innymi, buraka cukrowego, rzepaku i soi. W Instytucie Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w
Radzikowie już w 1995 roku uzyskano pszenżyto tolerancyjne na herbicyd Basta. Głów-
nym autorem tej pracy jest prof. Janusz Zimny i było to pierwsze w świecie transgeniczne
pszenżyto.

III.3.4. Odporność na szkodniki

Jednym z naturalnych biopestycydów, który jest stosowany od lat trzydziestych


ubiegłego wieku (także przez rolników ekologicznych) jest bakteria Bacillus thuringien-
sis występująca w glebie. Bakterie te produkują szkodliwe dla określonych owadów
toksyny (białka Cry) i są wykorzystywane do opryskiwania roślin, co pozwala zrezy-
gnować z chemicznego zwalczania niektórych szkodników. Dzięki możliwościom
biotechnologii możemy dziś przenieść geny Cry z bakterii do roślin co powoduje, że
stają się toksyczne dla wybranych szkodników owadzich, ale nie dla ludzi, zwierząt czy
innych owadów.
Toksyczność białka Cry warunkowana jest obecnością odpowiednich receptorów w
przewodzie pokarmowym owada. W takim wypadku rośliny, które do tej pory były
pożywieniem dla szkodników, stają się dla nich toksyczne, przez co ograniczają ko-
nieczność chemicznej kontroli. Rośliny uprawne z wprowadzoną taką cechą to między
innym kukurydza Bt odporna na omacnicę prosowiankę (Ostrinia nubialis). Szkodnik
ten staje się coraz bardziej uciążliwy nie tylko w USA i Europie Południowej, ale ze
względu na łagodne zimy także i w Polsce (w 2006 roku zostało porażone 40% upraw
kukurydzy). W uprawach roślin Bt nie trzeba stosować insektycydów, ponieważ rośliny
same chronią się przed szkodnikami z rzędu Lepidoptera produkując toksyczne dla nich
białka. Odporność typu Bt wprowadzono też do innych roślin uprawnych, takich jak
ziemniak (odporny na stonkę ziemniaczaną), bawełna, kapusta czy pomidory.
Same rośliny również wytworzyły system obronny przed szkodnikami, który wyko-
rzystuje naturalne substancje. Tak zwane biopestycydy mogą także podlegać modyfika-
cjom genetycznym, dzięki którym będą działały jeszcze bardziej skutecznie, a co naj-
ważniejsze bardzo selektywnie kontrolując szkodniki na niskim poziomie populacji.

III.3.5. Odporność na choroby

Choroby roślin mogą być powodowane przez grzyby, wirusy i bakterie. Są one du-
żym zagrożeniem nie tylko dla plonów, ale także dla zdrowia człowieka. Porażające
ROŚLINY GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE 41

zboża grzyby z rodzaju Fusarium produkują szkodliwe mykotoksyny, które są przyczy-


ną przewlekłych zatruć. Substancje te uznawane są także za rakotwórcze, ponieważ
hamują syntezę DNA oraz powodują zmiany w metabolizmie RNA. Genetycznie zmo-
dyfikowane rośliny odporne na choroby grzybowe zostały zmienione poprzez wprowa-
dzenie genów kodujących enzymy (glukanazy, chitynazy) rozkładające ich ścianę
komórkową. W podobny sposób uzyskano odporność roślin na bakterie. Przykładem
rośliny uprawnej odpornej na wirusa może być ziemniak z wprowadzoną odpornością na
wirusa liściozwoju (PLRV).
Odporność na wirusy uzyskuje się poprzez wprowadzenie do rośliny genów pocho-
dzących z wirusów np. geny białek płaszcza wirusa. Białka te nie wywołują choroby,
indukują jednak w roślinach odporność. Mechanizm odporności związany jest z faktem,
że zainfekowane komórki nie ulegają powtórnej infekcji, ponieważ rozpoznawane są
przez patogena jako już zainfekowane. Przykładem rośliny uprawnej odpornej na wirusy
jest papaja, roślina, której owoce są bogate w witaminę A i C. Papaja jest jednak bardzo
wrażliwa na wirusa pierścieniowej plamistości papai (PRSV), łatwo przenoszonego
przez mszyce. Na Hawajach, gdzie papaja jest podstawową rośliną uprawną, 80%
plantacji to odmiany transgeniczne UH Rainbow z tą odpornością. Genetycznie zmody-
fikowane rośliny odporne na wirusy to także dynia odporna na wirusa mozaiki ogórka
(CMV), wirusa drobnej plamistości cukinii (ZYMV) wirusa mozaiki kawona (WMV)
oraz ziemniak odporny na wirusa Y (PVY) i wirusa liściozwoju ziemniaka (PLRV).

III.3.6. Ulepszanie cech jakościowych

Genetyczne modyfikacje umożliwiają zmianę cech jakościowych roślin uprawnych.


Można to osiągnąć poprzez wprowadzanie nowych genów, ale także przez modyfikowa-
nie genów znajdujących się w danej roślinie, jak to miało miejsce w przypadku omawia-
nego na początku pomidora FlavrSavr®. Innym przykładem zablokowania naturalnie
występującego genu jest kawa zawierającą do 70% mniej kofeiny, w której represji
poddana została syntaza kofeiny, jeden z genów zaangażowanych w końcowe etapy
biosyntezy kofeiny.
Genetyczne modyfikacje pozwalają także na zmianę kompozycji aminokwasów w
roslinie. W USA można uprawiać kukurydzę LY038, która charakteryzuje się podnie-
sioną zawartością lizyny, niezbędnej przy budowie białek w okresie rozwoju, poprawia-
jącej koncentrację umysłową i łagodzącej objawy przeziębienia. Inna transgeniczna
kukurydza (LY038xMON810), która powstała przez skrzyżowanie dwóch genetycznie
zmodyfikowanych odmian, charakteryzuje się zarówno podniesioną zawartością lizyny
jak i odpornością typu Bt na szkodniki. Poprzez genetyczne modyfikacje zmieniono
również skład kwasów tłuszczowych w soi i rzepaku zwiększając zawartość kwasu
oleinowego.
Jednym z najbardziej znanych przykładów wykorzystania biotechnologii było zmo-
dyfikowanie ryżu w celu produkcji β-karotenu - prekursora witaminy A. Dzięki wpro-
wadzeniu genu z żonkila „złoty ryż” miał uchronić miliony azjatyckich dzieci przed
ślepotą wywołaną niedoborem tej witaminy. Okazało się jednak, że osiągnięta ilość
prowitaminy A nie jest w stanie zaspokoić dziennego zapotrzebowania na witaminę A.
Dwa lata temu pracownicy firmy Syngenta ulepszyli „złoty ryż”, tak aby produkował 20
razy więcej β-karotenu.
Modyfikacjom genetycznym podlegają również rośliny ozdobne. Poprzez nadpro-
dukcję karotenoidów uzyskano goździki o intensywnej niebiesko-fioletowej barwie.
42 S. SOWA, A. LINKIEWICZ

Kolor ten nie mógł być uzyskany metodami tradycyjnej hodowli. Modyfikacje te połą-
czono również z odpornością na herbicyd.
Inną modyfikacją jest wyprodukowanie tytoniu (Vector 21-40), który zawiera 20 ra-
zy mniej nikotyny (dawka poniżej progu uzależnienia) i 15 razy mniej substancji rako-
twórczych niż odmiany tradycyjne. Wspomnianą już na wstępie cechę opóźnienia
dojrzewania (pomidor FlavrSavr®) wprowadzono do czterech innych odmian pomidora,
a także do melona i goździków. Ostatnio naukowcom z Uniwersytetu w Aachen udało
się zmodyfikować kukurydzę poprzez wprowadzenie do jej genomu genów z grzyba
Aspergillus i soi. Geny te odpowiedzialne są za wydajniejsze pobieranie żelaza oraz
udostępnienie go w łatwo przyswajalnej formie dla człowieka. Tak zmodyfikowana
kukurydza, zdaniem badaczy, może pomóc w rozwiązaniu problemów żywieniowych,
szczególnie w krajach trzeciego świata
Inżynierię genetyczną wykorzystano również do zmodyfikowania traw dla celów
sportowych i rekreacyjnych. Uprawa trawników wymaga bardzo dużych nakładów.
Stosowanych jest wiele środków chemicznych (nawozów sztucznych, herbicydów,
fungicydów), potrzebna jest duża ilość wody do utrzymania zdrowych i ładnych trawni-
ków i energia konieczna do ich przycinania.
Genetycznie zmodyfikowane trawy mogą pomóc w ograniczeniu kosztów takiej
uprawy oraz zagrożeń środowiskowych. Możliwe jest to poprzez wprowadzenie do traw
genów tolerancyjności na herbicydy, odporności na choroby i szkodniki, tolerancyjności
na suszę, wysoką temperaturę.

III.3.7. Praktyczne zastosowanie w tradycyjnej hodowli roślin

Modyfikacje genetyczne roślin wykorzystuje się także w hodowli mieszańcowej ro-


ślin uprawnych. Potomstwo mieszańców (powstałe ze skrzyżowania różnych genetycz-
nie linii) charakteryzuje się zwiększoną wybujałością cech niż ich rodzice (efekt hetero-
zji). System produkcji odmian mieszańcowych składa się z trzech komponentów:
• Genu barnase, który pochodzi z bakterii Bacillus amyloliquefaciens, powodują-
cego męską sterylność. Gen ten powoduje śmierć każdej komórki, w której jest
aktywny, został połączony jednak z fragmentem DNA regulującym jego aktyw-
ność (promotorem) tylko w pylnikach.
• Genu PAT – warunkującego tolerancyjność na glufosynat – składnik aktywny
kilku herbicydów. Gen ten, zwany też markerem selekcyjnym, umożliwia po-
przez oprysk we wczesnej fazie rozwoju rośliny wyselekcjonowanie odpowied-
nich komponentów odmiany mieszańcowej w 100%.
• Genu barstar tzw. restorera, pochodzącego również z bakterii Bacillus amylo-
liquefaciens i przywracającego płodność. Jest on konieczny aby rośliny mieszań-
cowe mogły wytworzyć zarówno męskie jak i żeńskie organy płciowe, konieczne
do wytworzenia nasion.
Produkcja mieszańców polega na wysianiu na przemian w rzędach linii rodzicielskiej
- męskosterylnej i tolerującej herbicyd oraz linii rodzicielskiej - przywracającej płodność
i tolerującej herbicyd. Zastosowanie herbicydu powoduje selekcję odpowiednich kom-
ponentów. Nasiona zbiera się tylko z roślin męskosterylnych. Wszystkie zebrane nasiona
są mieszańcowe. Zastosowanie takiej technologii umożliwia uzyskanie wysokich plo-
nów tylko w pierwszym pokoleniu, co powoduje konieczność zakupu nasion przez
rolników każdego roku.
ROŚLINY GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE 43

III.4. Genetycznie zmodyfikowane rośliny


uprawiane w najbliższej przyszłości

III.4.1. Tolerancja stresów środowiskowych

Stresy abiotyczne powodują coraz większe straty plonów roślin uprawnych, a także
niemożliwość ich uprawy w wielu rejonach świata. Rośliny narażone są na negatywne
działanie: wysokich temperatur, zasolenia, zalewania, suszy, stresów oksydacyjnych i
substancji chemicznych. Stresy te będą odpowiedzialne za 30% spadek plonów przez
najbliższe 25 lat. Zniszczenie środowiska przez człowieka i jego wpływ na zmianę
klimatu (globalne ocieplenie) będą dalej ograniczać możliwości uprawy roślin. Równo-
cześnie stale wzrasta globalne zapotrzebowanie na tereny rolnicze.
Odporność na stresy opiera się na bardzo złożonych mechanizmach. Wykorzystanie
transgenicznych roślin pozwala z jednej strony na rozumienie mechanizmów stresu, z
drugiej umożliwia poszerzenie areału upraw.
Wytworzono genetycznie zmodyfikowane rośliny ze zwiększoną tolerancją na suszę,
niską i wysoką temperaturę. Takie modyfikacje uzyskano poprzez zwiększenie produkcji
w roślinach proliny, mannitolu, betainy czy mio-inozytolu - substancji osmotycznie
czynnych, które są naturalnie produkowane w obronie na różne stresy. Podniesienie
syntezy antyoksydantów (np. peroksydaz) może także ograniczyć negatywne działanie
zasolenia, suszy, wysokiej temperatury czy braku tlenu. Podobne efekty można uzyskać
przez zwiększenie syntezy białek późnej embriogenezy, szoku cieplnego, a także innych
związanych z transportem jonów.

III.4.2. Wykorzystanie w leśnictwie

Drzewa są podstawowym surowcem dla przemysłu papierniczego. Oddzielenie celu-


lozy od ligniny jest bardzo kosztowne, a procesy chemiczne stosowane do tego celu
są niebezpieczne dla środowiska. Uzyskano zmodyfikowane topole, które zawierają o
50% mniej ligniny niż niezmodyfikowane. Dodatkowo rosną one znacznie szybciej. Nie
należy jednak spodziewać się, że transgeniczne drzewa szybko pojawią się w lesie.
W przemyśle papierniczym wykorzystuje się również skrobię, która łączy włókna
papieru oraz pokrywa jego powierzchnię aby łatwiej mnożna było na nim pisać. Skrobię
otrzymuje się z ziemniaków, które produkują dwa polimery - amylopektynę korzystną
dla produkcji papieru i amylozę, która nie ma takich właściwości. Już w 1990 roku
duńska firma AVBE wytworzyła transgeniczne ziemniaki, które zawierały więcej
amylopektyny, podobne rośliny wyprodukowała firma Bayer. To jednak Tajlandia, która
zezwoliła na uprawę transgenicznych roślin może być głównym dostawcą skrobi. Skro-
bia może być otrzymywana z powszechnie uprawianego tam manioku. Do topoli i
świerka wprowadzono również cechę odporności na herbicydy.
44 S. SOWA, A. LINKIEWICZ

III.4.3. Biodegradowalne plastiki

Polimery (tworzywa sztuczne) biodegradowalne mogą być rozkładane w środowisku


przez mikroorganizmy, takie jak bakterie i grzyby. Idea produkcji plastików z roślin nie
jest czymś zupełnie nowym. Już Henry Ford amerykański wynalazca poświęcił dużo
czasu na wyprodukowanie plastików z soi, aby więcej Amerykanów mogło pozwolić
sobie na kupno samochodu Forda ModelT. Udało mu się w 1941 roku wyprodukować
samochód z ręcznie zrobioną karoserią, do której budowy użyto wyłącznie plastiku z soi.
Niestety koszty produkcji plastiku opartego na soi nie mogły konkurować z plastikami
wytwarzanymi z ropy.
Produkcja biodegradowalnych polimerów odbywa się głównie w bakteriach. Zasto-
sowanie do tego celu roślin ma jednak wiele zalet, do których należy zaliczyć: łatwą i
tanią produkcję na dużą skalę wykorzystującą zasoby odnawialne (taka produkcja nie
wpływa na pogłębienie zjawiska globalnego ocieplenia) oraz możliwość szybkiej biode-
gradacji, co zmniejsza negatywny wpływ polimerów na środowisko. Poprzez transfor-
mację rzodkiewnika genami wyizolowanymi z bakterii Ralstonia eutropha już w 1994
roku uzyskano 14% polihydroksyalkanolanu (PHA) w biomasie. Rośliny mogą służyć
do produkcji monomerycznych jednostek plastików, które są trudne do otrzymania z
ropy. Dobrej jakości PHA uzyskano również z transgenicznych roślin rzepaku.

III.4.4. Biopaliwa

Również biopaliwa uzyskiwane są z odnawialnych źródeł energii czyli roślin. Komi-


sja Europejska w „Zielonej Księdze” z 2000 roku zatytułowanej „ W dążeniu do euro-
pejskiej strategii dostaw energii” podkreśla strategiczne znaczenie sektora transportu
zarówno dla bezpieczeństwa dostaw energii jak i zmian klimatycznych. Zwiększanie
udziału biopaliw w sektorze paliw związane jest ze zwiększeniem bezpieczeństwa
dostaw energii, ograniczeniem emisji gazów cieplarnianych - głównie CO2, a także z
polityką rolną. Należy podkreślić, że Polska ratyfikowała postanowienia Protokołu z
Kyoto z 1997 roku o redukcji gazów cieplarnianych. Ponadto UE nakłada na kraje
członkowskie obowiązek zwiększenia udziału biopaliw w paliwach do transportu do 5%
w 2009 roku i 5,75% w 2010 roku.
Biopaliwa to zarówno biodiesel otrzymywany z oleju rzepakowego jak i bioetanol
uzyskiwany w procesie fermentacji alkoholowej. W Polsce tylko bioetanol (stosowany
jako dodatek do benzyn) jest produkowany na skalę przemysłową. Genetycznie zmody-
fikowany rzepak, uprawiany w Kanadzie osiąga większą wydajność (4,5-5 t/ha ) niż
uprawiany w Polsce (plony 2-3 t/ha), co powoduje, że jego produkcja na biopaliwa jest
bardziej opłacalna.
Potrzeby energetyczne są coraz większe, a konieczność ich zaspokajania staje się
dziś jednym ze strategicznych aspektów suwerenności i niezależności naszego kraju.
Ponadto dyrektywy UE zobowiązują kraje członkowskie do systematycznego zwiększa-
nia udziału biopaliw w rynku. Zastosowanie genetycznie zmodyfikowanych organizmów
do produkcji biopaliw pozwoli nie tylko na większe uniezależnienie się Polski od dostaw
z zewnątrz, ale także w dużym stopniu przyczyni się do ograniczenia emisji do atmosfe-
ry dwutlenku węgla, który w największym stopniu przyczynia się do efekty cieplarnia-
nego i ocieplenia się klimatu. Zastosowanie biopaliw powoduje, że taka sama ilość
dwutlenku węgla, która jest emitowana do atmosfery podczas spalania biopaliwa, jest
przyswajana w procesie fotosyntezy podczas wzrostu rośliny. Z tego względu spalanie
ROŚLINY GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE 45

biopaliw nie przyczynia się do pogłębiającego się ocieplenia klimatu, tak jak to się
dzieje w przypadku spalania paliw kopalnych (węgla, ropy, gazu). Jako surowiec do
uzyskania biopaliwa może być wykorzystywany rzepak, zboża i buraki cukrowe. Zapo-
trzebowanie sektora paliw na biosurowce będzie stale wzrastać, chociażby z powodu
stale zmniejszających się zasobów paliw kopalnych i wzrostu ich cen. Nowe osiągnięcia
biotechnologii zwiększają możliwości wykorzystania biomasy przez przemysł. Biomasa
z powodzeniem może być zamieniona na paliwo do silników spalinowych. Firmy bio-
technologiczne wyprodukowały mikroorganizmy, które są w stanie zmienić celulozę
znajdującą się w roślinach na cukry, z których uzyskuje się etanol. Dzięki temu produk-
cja etanolu z biomasy staje się ekonomicznie bardzo opłacalna, ponieważ można go
produkować nie tylko z nasion zbóż, ale także z różnego rodzaju resztek pożniwnych,
jak słoma, pozostałości po zbiorach kukurydzy czy trzciny cukrowej.

III.4.5. Rośliny jako biofabryki - substancje wykorzystywane


w medycynie (biofarmaceutyki)

Rośliny znane są jako źródło różnych substancji stosowanych w medycynie i prze-


myśle. Nowoczesna biotechnologia dzięki modyfikacjom genetycznym pozwala na
powiększenie spektrum produktów uzyskiwanych z roślin. Rośliny genetycznie zmody-
fikowane mogą wytwarzać szczepionki, przeciwciała chroniące przed różnymi choro-
bami, a także substancje dla potrzeb przemysłu. Rośliny mogą służyć do produkcji
monoklonalnych przeciwciał czy hormonów, które obecnie produkowane są przy użyciu
komórek zwierzęcych. Dzięki temu ryzyko przeniesienia patogenów czy czynników
chorobotwórczych zostanie wyeliminowane, ponieważ nie istnieją choroby, które mo-
głyby być przeniesione z roślin na ludzi. Ponadto produkcja leków w roślinach na dużą
skalę może być łatwiejsza i tańsza.

III.4.6. Usuwanie zanieczyszczeń ze środowiska - fitoremediacja

Bioremediacja jest jednym z najważniejszych działów białej biotechnologii, ponie-


waż usuwanie zanieczyszczeń z wody i gleby jest konieczne dla zrównoważonego
rozwoju. W większości wypadków do tego celu wykorzystuje się mikroorganizmy
zarówno tlenowe jak i beztlenowe, które są w stanie akumulować metale ciężkie lub
rozkładać zanieczyszczenia pochodzenia organicznego np. ropę naftową czy bardzo
szkodliwe dla życia i środowiska polichlorowane bifenyle (PCB). Zastosowanie roślin
do tych celów nazywamy fitoremediacją. Rośliny wyższe mogą być wykorzystane do
oczyszczania gleby z metali ciężkich i innych zanieczyszczeń, a także rekultywacji
terenów po-kopalnianych. Gorczyca sarepska (Brassica juncea) wykorzystywana jest do
usuwania ołowiu. Tobołki polne (Thlaspi arvense) mogą akumulować cynk i nikiel.
Inżynieria genetyczna jest wykorzystywana, aby przenosić do roślin o szerokim za-
kresie występowania, geny z bakterii odpowiedzialne za akumulację metali ciężkich.
Zastosowanie fitoremediacji na dużą skalę musi być jednak skonfrontowane z zagroże-
niami, jakie mogą wyniknąć ze spożycia roślin o dużym stężeniu zanieczyszczeń przez
zwierzęta. Dlatego też pracuje się nad możliwościami degradacji tych zanieczyszczeń w
roślinach. Grupie naukowców z Uniwersytetu w Georgia pod kierunkiem prof. Richarda
Meaghera udało się – uzyskać roślinę rzodkiewnika (Arabidopsis thaliana) z dwoma
46 S. SOWA, A. LINKIEWICZ

obcymi genami pochodzącymi z bakterii Escherichia coli. Jeden z nich warunkuje


syntezę enzymu, który katalizuje przemianę arsenianu do nieszkodliwej formy. Drugi
umożliwia zatrzymanie tej nieszkodliwej formy w liściach. Dzięki temu rośliny akumu-
lują 3-4 razy więcej związków arsenu niż rośliny niezmienione, stając się bardzo efek-
tywnym środkiem do usuwania zanieczyszczeń. Ci sami naukowcy przenieśli bakteryjne
geny do roślin kodujące przemianę toksycznej rtęci do mniej niebezpiecznej formy.

III.5. Obecna produkcja roślin genetycznie zmodyfikowanych

III.5.1. Powierzchnia upraw GM stale wzrasta

Transgeniczne rośliny uprawne powstają w laboratoriach uniwersytetów i firm bio-


technologicznych od połowy lat osiemdziesiątych ubiegłego stulecia. Sprzedaż produk-
tów GMO dopuszczono najpierw w USA. Jako pierwsze na półki sklepowe trafiły tam w
roku 1994 genetycznie zmodyfikowane pomidory. Jednakże, za początek masowej
produkcji roślin zmodyfikowanych genetycznie przyjmuje się rok 1996, kiedy po-
wierzchnia upraw roślin GMO osiągnęła 1,7 mln hektarów. W ciągu jedenastu lat
powierzchnia upraw GMO wzrosła sześćdziesięciokrotnie osiągając 102 mln hektarów
w roku 2006 (rys. 1), co zajmuje 6,8 % całkowitej powierzchni upraw na świecie.
W pierwszych latach komercjalizacji genetycznie zmodyfikowanych roślin upraw-
nych następował szybki wzrost powierzchni upraw tych roślin w krajach rozwiniętych.
Obecnie wielkość obszaru upraw biotechnologicznych wzrasta szybciej w krajach
rozwijających się (rys. 1). W roku 2006 już 40% ogólnego areału upraw roślin zmodyfi-
kowanych genetycznie pochodziło z krajów rozwijających się. Tempo wzrostu po-
wierzchni upraw GM jest ciągle bardzo wysokie. W roku 2006 powierzchnia takich
upraw wzrosła o 13% w stosunku do roku poprzedniego.
ROŚLINY GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE 47

120
Kraje rozw inięte
Kraje rozw ijające się
100 Suma

80
mln ha

60

40

20

0
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
Rys. 1. Powierzchnia upraw roślin zmodyfikowanych genetycznie na świecie w latach
1996-2006 [w milionach hektarów].
Źródło: C. James; Global Status of Commercialized Biotech/GM Crops: 2006, ISAAA

Wprowadzenie technologii genetycznego modyfikowania roślin uprawnych do pro-


dukcji rolnej najwcześniej dokonało się w USA, gdzie od początku uprawiano najwięcej
zmodyfikowanych roślin, zarówno pod względem liczby gatunków, jak i zajmowanych
przez nie powierzchni upraw. Według danych International Service for the Acquisition
of Agri-biotech Applications (ISAAA) z roku 2006 w USA znajduje się ponad 50%
ogólnej powierzchni upraw roślin genetycznie zmodyfikowanych (tab. 1).
W roku 1996 - uprawy roślin genetycznie zmodyfikowanych obecne były w 5 kra-
jach świata, a po 11 latach - w 22 krajach. Wśród tych 22 krajów było - 6 państw
Wspólnoty Europejskiej. Ostatnim krajem, który w 2006 roku dołączył do grupy produ-
centów roślin genetycznie zmodyfikowanych była Słowacja. Rok wcześniej dołączyły
Czechy. W państwach Wspólnoty Europejskiej rośliny GM uprawiano w roku 2006 na
68,5 tys. hektarów, z czego aż 60 tysięcy znajdowało się w Hiszpanii. W pozostałych
pięciu krajach UE (Francja, Niemcy, Portugalia, Czechy i Słowacja) obszar upraw GM
stanowił 8,5 tys. ha, ale w stosunku do roku 2005 wartość ta wzrosła ponad pięciokrot-
nie. W państwach UE – uprawiana jest dotąd jedynie kukurydza z wprowadzoną odpor-
nością na owady (geny Bt).
48 S. SOWA, A. LINKIEWICZ

Tabela 1. Powierzchnia upraw roślin genetycznie zmodyfikowanych w poszczególnych


krajach w roku 2006 - [w milionach hektarów].

Powierzchnia Genetycznie
Pozycja Kraj
[mln ha] zmodyfikowane uprawy

Soja, kukurydza, bawełna, rzepak,


1 USA 54,6 dynie, papaja, lucerna

2 Argentyna 18,0 Soja, kukurydza, bawełna

3 Brazylia 11,5 Soja, kukurydza

4 Kanada 6,11 Rzepak, kukurydza, soja

5 Indie 3,8 Bawełna

6 Chiny 3,5 Bawełna

7 Paragwaj 2,0 Soja

8 RPA 1,4 Kukurydza, soja, bawełna

9 Urugwaj 0,4 Soja, kukurydza

10 Filipiny 0,2 Kukurydza

11 Australia 0,2 Bawełna

12 Rumunia 0,1 Soja

13 Meksyk 0,1 Bawełna, soja

14 Hiszpania 0,1 Kukurydza

15 Kolumbia < 0,1 Bawełna

16 Francja < 0,1 Kukurydza

17 Iran < 0,1 Ryż

18 Honduras < 0,1 Kukurydza

19 Czechy < 0,1 Kukurydza

20 Portugalia < 0,1 Kukurydza

21 Niemcy < 0,1 Kukurydza

22 Słowacja < 0,1 Kukurydza

Źródło: C. James; Global Status of Commercialized Biotech/GM Crops: 2006, ISAAA


ROŚLINY GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE 49

Wśród genetycznie zmodyfikowanych roślin w uprawie znajdują się soja, kukurydza,


bawełna, rzepak, dynie, papaja i lucerna. Ponad połowę areału obecnych upraw GM
stanowi genetycznie zmodyfikowana soja (58,6 mln ha w 2006 r.). Dalej, pod względem
wielkości obszaru uprawy, są: kukurydza (25,2 mln ha), bawełna (13,4 mln ha) i rzepak
(4,8 mln ha). Inne gatunki zajmują mniej niż 100 tys. ha każdy (tab. 2).

Tabela 2. Powierzchnia upraw genetycznie zmodyfikowanych roślin na świecie,


1996 r. do 2006 r. [w milionach hektarów]

Rok Soja Kukurydza Bawełna Rzepak Dynie Papaja Ziemniak Razem

1996 0.5 0.3 0.8 0.1 -- -- <0.1 1.7

1997 5.1 3.2 1.4 1.2 -- -- <0.1 11.0

1998 14.5 8.3 2.5 2.4 0.0 0.0 <0.1 27.8

1999 21.6 11.1 3.7 3.4 <0.1 <0.1 <0.1 39.9

2000 25.8 10.3 5.3 2.8 <0.1 <0.1 <0.1 44.2

2001 33.3 9.8 6.8 2.7 <0.1 <0.1 <0.1 52.6

2002 36.5 12.4 6.8 3.0 <0.1 <0.1 -- 58.7

2003 41.4 15.5 7.2 3.6 <0.1 <0.1 -- 67.7

2004 48.4 19.3 9.0 4.3 <0.1 <0.1 -- 81.0

2005 54.4 21.2 9.8 4.6 <0.1 <0.1 -- 90.0

2006 58.6 25.2 13.4 4.8 -- -- -- 102.0

Źródło: ISAAA, Clive James, 2006.

Największy obszar wśród upraw roślin genetycznie zmodyfikowanych zajmują rośli-


ny z wprowadzoną cechą tolerancji na herbicydy (63,7 mln ha w 2005 r.) (tab. 3).
Znacznie mniej uprawia się roślin z wprowadzoną odpornością na owady (16,2 mln ha w
2005 r.). Rośliny do których wprowadzono obydwie te cechy stanowiły w roku 2005
12,5% areału upraw GM.
50 S. SOWA, A. LINKIEWICZ

Tabela 3. Powierzchnia upraw genetycznie zmodyfikowanych roślin na świecie według


wprowadzonej cechy, 1996 r. do 2005 r. (w milionach hektarów).

Cecha 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Tolerancja
0.6 6.9 19.8 28.1 32.7 40.6 44.2 49.7 58.6 63.7
na herbicyd

Odporność
na owady 1.1 4.0 7.7 8.9 8.3 7.8 10.1 12.2 15.6 16.2
(Bt)

Bt i/lub
tolerancja na -- <0.1 0.3 2.9 3.2 4.2 4.4 5.8 6.8 10.1
herbicyd

Odporność
na wirusy/ <0.1 <0.1 <0.1 <0.1 <0.1 <0.1 <0.1 <0.1 <0.1 <0.1
inne

Razem 1.7 11.0 27.8 39.9 44.2 52.6 58.7 67.7 81.0 90.0

Źródło: ISAAA, Clive James, 2005.

III.5.2. Coraz więcej małych gospodarstw uprawia rośliny GM

W roku 2006 rośliny zmodyfikowane genetycznie uprawiało 10,3 miliona rolników


(w 2005 było ich 8,5 mln). Aż 90% (9,3 mln) w tej grupie stanowili rolnicy w małych i
biednych gospodarstwach w krajach rozwijających się, głównie w Chinach (6,8 mln).
Jest to wzrost o prawie 21% - w 2005 było ich 7,7 mln. Oznacza to, że przyrost ten
związany jest właśnie ze zwiększającą się liczbą małych i biednych gospodarstw, w
których uprawia się rośliny GMO. Łatwość uprawy roślin odpornych na owady powodu-
je, że w krajach rozwijających się uprawy z cechą Bt były najbardziej popularne. Sądzi
się, że ogromny potencjał związany z rozwojem upraw GM może spowodować 50%
zmniejszenie ubóstwa do roku 2015 w tych krajach.
Ostatnie badania dotyczące globalnego wpływu genetycznie zmodyfikowanych ro-
ślin za lata 1996-2006 dotyczą zarówno środowiska, jaki i aspektów ekonomicznych.
ROŚLINY GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE 51

III.5.3. Wpływ na środowisko

Najważniejszymi bieżącymi korzyściami dla środowiska płynącymi z uprawy roślin


GM (Raport Stern o Zmianach Klimatu z 2006) jest ich potencjalny wpływ na redukcję
emisji gazów cieplarnianych i zmian klimatu. Wpływ ten dotyczy trzech aspektów:
1. Stałego zmniejszenia emisji dwutlenku węgla poprzez oszczędności zużycia
paliw kopalnych. Zmniejszenie liczby oprysków herbicydami i insektycydami
w 2005 spowodowało zmniejszenie emisji CO2 o 962 mln kg, co odpowiada
zmniejszeniu liczby samochodów na drogach o 430 tys.
2. Oszczędności płynących z uprawy nie wymagającej orki (w przypadku upraw z ce-
chą tolerancji na herbicyd) doprowadziło do pozostawienia w glebie dodatkowych
8,053 mln kg CO2, co odpowiada redukcji samochodów o 3,6 mln sztuk.
3. W przyszłości dodatkowe biotechnologiczne uprawy roślin dla celów energe-
tycznych (produkcja etanolu i biodiesla) spowodują zastąpienie paliw uzyski-
wanych z zasobów nieodnawialnych, a także ograniczą dodatkową emisję CO2

III.5.4. Korzyści ekonomiczne

W 2005 roku rolnicy uprawiający rośliny GM odnieśli korzyści netto sięgające 5,6
miliarda USD. Na przestrzeni lat 1996-2005 suma korzyści wyniosła 27 miliardów USD
z czego 14 miliardów przypada na kraje rozwijające się i 13 - na kraje rozwinięte. Zyski
te związane są ze zmniejszeniem ilości zużycia pestycydów, sięgającego 224,3 miliona
ton substancji aktywnej za lata 1996-2005. Jest to równoznaczne z 15% redukcją –
środowiskowego wpływu pestycydów na te rośliny (mierzone według Environmental
Impact Quotient (EIQ) złożonych pomiarów opartych na wielu czynnikach wpływają-
cych na środowiskowy wpływ każdej z substancji aktywnej).

III.5.5. Kolejne kraje wydają zgody na uprawę roślin GM

W 2006 roku rośliny GM uprawiano na komercyjną skalę w 22 krajach. W latach


1996-2006 aż 51 krajów wydało zezwolenia na import genetycznie zmodyfikowanych
roślin na cele spożywcze, pasze, lub uwolnienie do środowiska. W sumie wydano 539
zezwoleń dla 107 modyfikacji 21 gatunków. W 29 krajach wydano zezwolenia na import
na cele spożywcze, pasze i uwolnienie do środowiska. Największym importerem roślin
GM jest Japonia, w której się ich nie uprawia. Najwięcej zezwoleń wydano kolejno w
USA, Japoni, Kanadzie, Południowej Korei, Australii, Filipinach, Meksyku, Nowej
Zelandii, Unii Europejskiej i Chinach.
Najwięcej dozwolonych modyfikacji dotyczy kukurydzy (35), a następnie bawełny
(19), rzepaku (14) i soi (7). Najbardziej popularną modyfikacją jest soja GTS-40-3-2
(tolerancyjna na herbicyd Roundup), na którą wydano zezwolenia aż w 21 krajach (UE
posiadająca 25 członków liczona jest jako 1 kraj). Na drugim miejscu znalazły się
kukurydza MON 810 (z cechą odporności na owady Bt) i kukurydza NK603 (tolerancyj-
na na herbicydy) obie dopuszczone w 18 krajach. Trzecie miejsce zajmuje zmodyfiko-
wana bawełna MON 531/757/1076 (odporna na owady) dopuszczona w 16 krajach
świata.
52 S. SOWA, A. LINKIEWICZ

III.6. Obawy związane z uprawą genetycznie


zmodyfikowanych roślin
Mimo zwiększającego się na świecie z roku na rok areału upraw roślin genetycznie
zmodyfikowanych, wiele osób zwraca uwagę na obawy związane z ich uprawą. Obawy
te odnoszą się do bezpieczeństwa żywności, bezpieczeństwa środowiska naturalnego, a
także aspektów socjo-ekonomicznych. Genetycznie zmodyfikowanej żywności poświę-
cony jest inny rozdział skryptu, dlatego omówione zostaną tu głównie aspekty związane
ze środowiskiem.

III.6.1. Potencjalny negatywny wpływ na środowisko

• Wpływ na organizmy niedocelowe


Genetycznie zmodyfikowane organizmy mogą mieć negatywny wpływ na organizmy
niedocelowe. Potencjalnym zagrożeniem mogą być odmiany typu Bt odporne na szkod-
niki. Takie rośliny produkują wysoce selektywną w działaniu toksynę - białko Cry.
Toksyna ta jest aktywna tylko w przypadku kontaktu z odpowiednim receptorem w
przewodzie pokarmowym owada, uszkadzając ścianki jelita, co powoduje, że owad
przestaje żerować. Do modyfikacji roślin stosuje się odpowiednio zmienione białka Cry
tak, aby działały w przewodach pokarmowych konkretnych owadów.
Mimo wysokiej selektywności roślin Bt najbardziej narażone mogą być owady nie-
docelowe, blisko spokrewnione ze szkodnikiem. Dodatkowym problemem może być
wpływ na owady, które żywią się szkodnikami żerującymi na roślinach Bt. Należy
bowiem pamiętać, że wszystkie organizmy tworzą złożone zależności troficzne w danym
ekosystemie. Przedmiotem badań jest również wpływ roślin Bt na mikroorganizmy
glebowe. Toksyny Bt są produkowane w całej roślinie i pozostają w glebie w reszkach
pożniwnych. Badania wykazały, że mimo szybkiego rozkładu i ich naturalnego pocho-
dzenia (bakteria glebowa B. thuringensis) zaobserwowano niewielkie zmiany w liczeb-
ności różnych mikroorganizmów na polach GMO i nie-GMO. Różnice te zacierały się
jednak po krótkim czasie bez uprawy GMO.
Aby ocenić to ryzyko, przeprowadzono wiele badań na całym świecie. Badania takie
należy prowadzić w konkretnym środowisku, ponieważ różne środowiska mogą różnić
się zarówno składem gatunkowym jak i warunkami klimatycznym. Badania umożliwiają
opracowanie krajowej strategii oceny ryzyka wprowadzania GMO do środowiska i jego
właściwą ocenę.
Badania oceniające ryzyko wpływu roślin GM na organizmy niedocelowe przepro-
wadzono także w Europie (w Niemczech i Szwajcarii). Badania te obejmujące pająki,
złotooki, muchy, chrząszcze i dżdżownice nie wykazały negatywnych efektów.
ROŚLINY GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE 53

• Presja selekcyjna - pojawienie się „super chwastów” i „super patogenów”


Monokultura upraw Bt może, poprzez silną presję selekcyjną doprowadzić do wyse-
lekcjonowania owadów odpornych na toksyny Cry. Jest to naturalny proces ewolucyjny
przystosowania się do zmieniającego się środowiska. Mutacje i dobór naturalny
powodują pozostanie najlepiej przystosowanych osobników. Uprawa roślin odpornych
na choroby może również spowodować powstanie odpornych grzybów czy wirusów.
Podobny efekt może wystąpić przy nadmiernym stosowaniu herbicydu, który zawiera tę
samą substancję aktywną. Takie przypadki zdarzały się już wcześniej, przed uprawą
GMO. Odnotowano 183 gatunki chwastów odpornych na herbicydy. Na takiej samej
zasadzie, na fungicydy uodporniają się grzyby wywołujące choroby roślin sadowniczych
czy rolniczych.
W 2006 przeprowadzono sponsorowane przez firmę Syngenta badania, w których
wzięło udział 400 amerykańskich rolników uprawiających kukurydzę i soję na dużych
obszarach. Technologie Roundup Ready® stosowało 83% z nich, a 42% używało tylko
gliofosatu do walki z chwastami. Aż 39% rolników zaobserwowało pojawienie się
chwastów odpornych na glifosat, a 25% z nich miało rośliny odporne na prawie 100%
uprawianych pól. Jednak tylko 5% rolników stwierdziło, że ograniczą stosowanie tech-
nologii Roudup Ready® ze względu małe straty powodowane odpornymi chwastami.
Ponad połowa (53%) z badanych było zdania, że nowe produkty rozwiążą ten problem.
Aby zminimalizować problemy związane z pojawianiem się odpornych chwastów i
patogenów stosuje się różne strategie.
W przypadku roślin odpornych na owady:
obok roślin GMO uprawia się również rośliny niezmodyfikowane. Poprzez za-
pewnienie dużej liczby szkodników niezmodyfikowanych uniemożliwiamy prze-
krzyżowanie się owadów, które w populacji wykształciły odporność.
zastosowanie do modyfikacji dwóch różnych genów Cry, które atakują różne re-
ceptory owada. Owad, który dzięki mutacji staje się odporny na jedno z nich po-
zostaje wrażliwy na drugie i ginie.
poszukuje się nowych genów Bt, oraz innych białek niszczących owady.
W przypadku stosowania roślin tolerancyjnych na herbicydy i odpornych na choroby
grzybowe strategia jest taka sama jak w przypadku roślin konwencjonalnych. Należy
często zmieniać środki ochrony roślin oraz stosować płodozmian, zmniejszając w ten
sposób presję selekcyjną.

• Czy nowe geny mogą być przenoszone na inne rośliny?


Wprowadzone do roślin uprawnych nowe geny mogą przenosić się przez krzyżowanie na
inne rośliny uprawne i gatunki blisko spokrewnione występujące w przyrodzie. W takim
wypadku mogą powstać w przyrodzie rośliny (często nazywane super chwastami) tolerujące
np. herbicydy. Należy jednak pamiętać, że takie rośliny mogą być łatwo zniszczone poprzez
zastosowanie innego herbicydu, ponieważ nowo nabyta cecha związana jest z odpornością na
konkretną substancję aktywną.
Większość uprawianych w Polsce roślin pochodzi z innych krajów (np. zboża z Azji
Zachodniej z obszarów dzisiejszego Iranu, kukurydza z Ameryki Środkowej) i nie mają
one w przyrodzie naturalnie występujących pokrewnych gatunków. Należy jednak
właściwie ocenić ryzyko uprawy np. transgenicznych ziemniaków na obszarach ich
naturalnego występowania.
54 S. SOWA, A. LINKIEWICZ

Fakt, że wiele roślin uprawnych jest samopylnych (jęczmień, pszenica) w dużym


stopniu ogranicza możliwość przeniesienia nowych genów nawet na inne odmiany
uprawne. Ponadto transgeniczne czy konwencjonalne rośliny uprawne nie mają szans
utrzymać się w środowisku bez pomocy człowieka. Na odłogowanym polu konkurencję
wygrywają naturalne rośliny zielne, które wypierają z nich pozostawione tam rośliny
uprawne.
Każdy przypadek wprowadzania roślin GM do środowiska rozpatrywany jest jednak
oddzielnie przez Komisję Europejską (proces ten przedstawiony jest w formie animacji
na stronie http://www.gmo-compass.org/eng/grocery_shopping/fruit_vegetables/. Jed-
nym z głównych kryteriów branych pod uwagę jest wprowadzana lub zmieniana cecha.
Cechy tolerancyjności na herbicyd czy odporności na owady nie powodują, że takie
rośliny są bardziej przystosowane do środowiska naturalnego
Rzepak (Brassica napus) jest rośliną obco i owadopylną mającą w przyrodzie Polski
naturalnie występujące pokrewne gatunki (B. campestris i B. oleracea), istnieje więc
prawdopodobieństwo przekrzyżowania się z nim rzepaku GM. Większe problemy z
uprawą zmodyfikowanego rzepaku wynikają jednak z faktu, że produkuje on bardzo
dużo małych nasion, które pozostałe na polu łatwo zimują i mogą kiełkować jeszcze
przez wiele lat po zbiorze.
Burak cukrowy ma również naturalnie występujące pokrewne gatunki w Europie.
Znaleziono już geny z tradycyjnie uprawianych odmian buraka w dzikich formach
naturalnie rosnących – na wybrzeżu północno wschodnich Włoch.
Kukurydza mimo, że jest rośliną obcopylną nie ma pokrewnych gatunków w Euro-
pie. Ponadto jej pyłek jest bardzo ciężki i nie pada dalej niż kilka metrów od rośliny.
Aby ograniczyć te zagrożenia opracowano strategie współistnienia upraw GMO z
konwencjonalnymi i ekologicznymi o czym była mowa w poprzednim rozdziale.

• Niekontrolowane rozprzestrzenianie
Rośliny genetycznie zmodyfikowane mogą rozprzestrzeniać się w czasie zbioru,
transportu oraz podczas przechowywania, gdy używane są te same maszyny czy po-
mieszczenia. W małym stopniu mogą być również rozprzestrzeniane przez zwierzęta.
Zdając sobie z tego sprawę należy dołożyć wszelkich starań, aby takie rozprzestrzenianie
ograniczyć. Obecnie uprawiane genetycznie zmodyfikowane rośliny nie mają cech, które
umożliwiłyby im lepsze przystosowanie się do środowiska w porównaniu do odmian
konwencjonalnych.

• Przenoszenie genów mogących wywoływać alergie pokarmowe


Niebezpieczne dla człowieka alergie pokarmowe mogą być efektem wprowadzenia
genów z innych organizmów. Takim przykładem może być wprowadzenie do soi genu z
brazylijskiego orzeszka ziemnego. Obecność alergenów została jednak wykryta na etapie
testów, zanim soja ta została wprowadzona do obrotu.

• Niekontrolowane wprowadzenie produktów genetycznie zmodyfikowa-


nych do łańcucha żywieniowego
Ze względu na fakt, że jedne produkty genetycznie zmodyfikowane mogą być do-
puszczone do stosowania tylko na pasze, a inne do produkcji żywności, istnieje możliwość
pojawienia się nieautoryzowanych produktów w łańcuchu żywieniowym. Stało się tak w
przypadku odmiany kukurydzy typu Starlink (z cechą tolerancyjności na herbicyd), która
ROŚLINY GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE 55

przeznaczona jest do produkcji pasz, a znalazła się w produkcji żywności. Mimo, że nie
było żadnych dowodów, że odmiana ta może być szkodliwa dla ludzi, należy przestrzegać
zasad segregacji, aby zapobiegać podobnym sytuacjom w przyszłości.
Unikanie takich sytuacji jest bardzo trudne ze względu na globalny rynek oraz różne
przepisy prawne w USA i UE. Warto pamiętać, że każdy ubiegający się o autoryzację GMO
według Dyrektywy Nr 1829/2003 UE musi wraz z wymaganymi dokumentami dostarczyć
opis metody identyfikacji i ilościowego oznaczania tego produktu. Dopiero po sprawdzeniu i
walidacji metody przez Unijne Laboratorium Referencyjne zezwolenie może być wydane.
Metody te są wykorzystywane później przez krajowe laboratoria kontrolne. Od sprawnego
funkcjonowania tych laboratoriów zależy właściwa kontrola GMO na rynku i w środowisku.
Ostatnio na rynku europejskim znalazł się nieautoryzowany w UE ryż LL601 pochodzący z
Ameryki, który został szybko wykryty przez odpowiednie służby kontrolne, czego efektem
było wycofanie go ze sprzedaży.

• Przenoszenie oporności na antybiotyki


Geny oporności na antybiotyki są wykorzystywane w genetycznych modyfikacjach
do selekcji transformowanych komórek. Transgeniczne komórki mogą mieć obok genu
warunkującego cechę użytkową wprowadzony gen warunkujący oporność na antybiotyk.
Dzięki temu możliwa jest selekcja transgenicznych komórek podczas regeneracji w
kulturach in vitro ponieważ są one także oporne na antybiotyk, które dodany do pożywki
hamuje wzrost komórek niestransformowanych.
Takie modyfikacje spotykały się krytyką osób obawiających się przeniesienia tej
oporności na mikroorganizmy, które w ten sposób stały – by się oporne na konkretne
antybiotyki. Geny niosące oporność na antybiotyki są obecnie stosowane na oddzielnych
konstruktach umożliwiających ich eliminację przed komercjalizacją odmiany lub w
ogóle nie są stosowane do selekcji transgenicznych roślin.

• Zdominowanie rynku przez duże koncerny biotechnologiczne – globalizacja


Komercyjnie dostępne genetycznie zmodyfikowane organizmy produkowane są
przez duże międzynarodowe koncerny biotechnologiczne. Dotyczy to głównie roślin,
które uprawiane są na ogromną skalę (102 mln ha w 2006). Tylko kilka firm kontroluje
dystrybucję materiału nasiennego tych roślin. Na pewno globalizacja utrudnia racjonalną
dyskusję o GMO. Należy jednak pamiętać, że potencjalne problemy wynikające z
globalizacji nie dotyczą tylko biotechnologii, ale wszystkich gałęzi przemysłu czy
informatyki. Często merytoryczną debatę o biotechnologii utrudniają różnice pomiędzy
USA a Europą, w przypadku których rywalizacja kulturalna, ekonomiczna i polityczna
jest dziś oczywista. Stany Zjednoczone są największym producentem roślin GM, nato-
miast w Europie rośliny GM uprawiane są od niedawna na małą skalę. Innym aspektem
jest konflikt spowodowany ograniczonym dostępem do tej technologii szczególnie na
linii „biednych” i „bogatych” krajów.
Przytoczone powyżej obawy powinny być w każdym przypadku wyjaśniane, abyśmy
mogli świadomie dokonywać wyborów. Pokazują one również, jak bardzo ważne są
związane z wprowadzeniem do obrotu oraz środowiska badania przeprowadzone w
każdym kraju, ze względu na różnice w środowisku. Badania takie pozwolą na opraco-
wanie własnej strategii oceny ryzyka przy użytkowaniu GMO.
56 S. SOWA, A. LINKIEWICZ

III.7. Podsumowanie
Genetycznie zmodyfikowane rośliny budzą wiele kontrowersji i są przedmiotem
międzynarodowej debaty. Nie rozwiążą one jednak problemów żywieniowych czy
ekonomicznych świata. Nie ma bowiem jednego rozwiązania wszystkich problemów
cywilizacyjnych. Genetycznie zmodyfikowane rośliny są tylko jednym z narzędzi,
którymi dysponuje dziś człowiek. Mogą one przy odpowiednim wykorzystaniu pomóc w
walce zarówno z biedą w krajach rozwijających się, jak i zanieczyszczeniem środowiska
w krajach rozwiniętych. To od nas zależy, jak wykorzystamy te możliwości.
IV. ZWIERZĘTA GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE
WZMOCNIENIE SYSTEMU INFORMACJI O ŚRODOWISKU
W SZCZEGÓLNOŚCI Z ZAKRESU BEZPIECZEŃSTWA BIOLOGICZNEGO
Z WIERZĘTA GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE

Anna LINKIEWICZ, Sławomir SOWA

Laboratorium Kontroli GMO, IHAR Radzików

ZWIERZĘTA GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE

IV.1. Wprowadzenie
Postęp jaki się dokonał w biotechnologii molekularnej i technikach rekombinacji
DNA na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat, umożliwił rozwinięcie prac, które
doprowadziły do otrzymania transgenicznych organizmów, w tym zwierząt. Wykorzy-
stanie transgenicznych zwierząt nie tylko ma na celu przyspieszenie klasycznych pro-
gramów hodowlanych, ale przede wszystkim stanowi podstawę dla ekonomicznej
produkcji ratujących życie ludzkie biofarmaceutyków.
Dla zrozumienia jak powstają transgeniczne organizmy, poniżej przedstawiamy pod-
stawowe informacje z zakresu genetyki.
Zwierzęta zbudowane są z milionów komórek powiązanych ze sobą funkcjami. Każ-
da z tych komórek zawiera pełną instrukcję „manual” - informację zawartą w genomie
odziedziczonym po obu rodzicach. Informacja ta zawarta jest w jądrze komórkowym.
Genom to pełna informacja genetyczna organizmu. W skład jej wchodzą geny, które
można porównać do słów instrukcji. Kiedy komórka „czyta” słowo instrukcji – ekspresji
ulega jakiś gen, czego wynikiem jest powstanie specyficznego białka. Białka te odpo-
wiedzialne są za stworzenie konkretnej komórki, indywidualnego organizmu, tego jak
wygląda i jak funkcjonuje.
Geny („słowa instrukcji”) zbudowane są z DNA, które jest cząsteczką uniwersalną.
Oznacza to, że cztery zasady A, C, G, T w łańcuchu DNA, jak i pozostałe elementy
kwasu dezoksyrybonukleinowego są takie same we wszystkich żyjących organizmach.
Co za tym idzie, geny z jednego organizmu mogą funkcjonować w innym organizmie.
Jeśli przy wykorzystaniu technik biotechnologicznych, nowy gen zostanie umiesz-
czony w genomie zwierzęcia, lub zmieniony zostanie gen już obecny w organizmie,
mówimy o transgenicznym organizmie. Nazwa „transgeniczny” ma dość szerokie
znaczenie i obejmuje również zwierzęta z przejściową ekspresją obcych genów w
komórkach somatycznych.

IV.2. Tradycyjna hodowla zwierząt w zestawieniu


z możliwościami biotechnologii
Od momentu udomowienia pierwszych zwierząt rozpoczęła się świadoma i kierun-
kowa działalność człowieka mająca na celu uzyskanie pożądanych cech. Dzięki temu
obecnie dysponujemy różnymi rasami zwierząt, produkowana jest żywność pochodzenia
zwierzęcego odpowiedniej jakości i ilości. Dzięki postępom w innych dziedzinach
60 A. LINKIEWICZ, S. SOWA

biotechnologii np. opanowaniu metody wywoływania mnogiej owulacji i przenoszenia


zarodków, wyselekcjonowano pogłowie bydła o lepszych cechach użytkowych. Zapłod-
nienie pozaustrojowe połączone z regulacją płci oraz klonowaniem zarodków zwiększa
możliwości uzyskania zwierząt transgenicznych. – Rozwój technik genetyki molekular-
nej dał możliwość pokonywania wielu trudności hodowlanych, niemożliwych do roz-
wiązania tradycyjnymi metodami. Na drodze transgenezy można zmienić cechy produk-
cyjne zwierząt, spowodować że będą wytwarzały białka potrzebne człowiekowi, a
dotychczas niedostępne. Uważa się również, że przyszłość medycyny w znacznym
stopniu będzie zależała od postępu zwierzęcej transgenezy. Technologia transgenezy
niesie w sobie potencjał skokowej zmiany cech zwierzęcia, co nie było możliwe w
przypadku tradycyjnej hodowli. Dodatkowo, co ważniejsze, dzięki uniwersalności kodu
DNA daje możliwość przekroczenia bariery międzygatunkowej.

IV.3. W jakim celu tworzy się transgeniczne zwierzęta?


Pierwszymi transgenicznymi zwierzętami były myszy wytworzone w 1980 r. Od tego
czasu, z każdym rokiem liczba transgenicznych zwierząt zwiększa się. Prace nad trans-
genicznymi zwierzętami prowadzi się w celach naukowych (poznawczych) oraz w
celach praktycznych. Główne zadania poznawcze dotyczą kwestii genetycznej kontroli
systemów fizjologicznych u zwierząt i człowieka oraz opracowania modeli genetycz-
nych chorób. Cele praktyczne obejmują poprawę cech produkcyjnych zwierząt oraz
wykorzystanie biomedyczne produktów zwierząt transgenicznych (zwierzęta jako
bioreaktory).

IV.3.1. Wykorzystanie naukowe

W ciągu ostatnich 20 lat prace nad transgenicznymi zwierzętami stały się niezbęd-
nym elementem w badaniach biologicznych nad zagadnieniami takimi jak rozwój,
zachowanie czy pamięć. Procesy te są niezmiernie trudne do badania, gdyż stanowią
wypadkową wielu oddziaływań między różnymi tkankami i typami komórek. Możliwość
ich śledzenia i analizy u zwierząt daje wiele informacji na temat analogicznych proce-
sów u człowieka. W medycynie, transgeniczne myszy służą jako modele chorób czło-
wieka, takich jak np. otyłość, karłowatość, przyspieszone starzenie, choroby układu
krążenia, cukrzyca, i in. oraz jako obiekty do testowania nowych, obiecujących metod
leczenia. Myszy z wprowadzonymi dodatkowymi genami i myszy pozbawione konkret-
nego genu (z tzw. nokautem genu) wniosły wiele danych o podstawowym znaczeniu do
zrozumienia mechanizmów powstawania nowotworów, podziałów komórek i rozwoju
organizmów. Mysz jest ssakiem dokładnie poznanym pod względem genetycznym.
Pełna sekwencja jej genomu została opisana w 2002 r., co czyni z niej jeszcze lepszy
obiekt do badań naukowych. Ponadto transgeniczne zwierzęta dostarczają bardzo waż-
nych informacji dotyczących regulacji ekspresji genów. Podstawowym sposobem
sprawdzenia wielu hipotez jest wprowadzenie do komórki wybranego genu, często w
zmodyfikowanej postaci i badanie jego ekspresji.
ZWIERZĘTA GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE 61

IV.3.2. Wykorzystanie praktyczne

Mówiąc o praktycznym wykorzystaniu transgenicznych zwierząt mamy na myśli:


a) zmiany jakościowe produktów zwierzęcych, w tym:
wydajność i jakość mleka, a co za tym idzie poprawę właściwości produktów
nabiałowych (zmiana składu białek mleka umożliwiająca bardziej wydajną
produkcję mleka poprzez wprowadzenie dodatkowych kopii genów kodują-
cych proteiny: beta- i kappa- kazeinę. Kazeina jest składnikiem twarogów i
białych serów. Dzięki tej modyfikacji z mleka łatwiej i szybciej uzyskuje się
ser),
przyrost tuszy i polepszenie jakości mięsa (szybszy wzrost masy uzyskano
przez wprowadzenie genu hormonu wzrostu do ryb -karp, łosoś; zwierząt go-
spodarskich - świnie, króliki),
przyrost i jakość wełny,
b) zmiany w odporności zwierząt na choroby i pasożyty ( kury odporne na wirus
ptasiej grypy – prace prowadzone w Chinach; krowy odporne na choroby powo-
dowane przez priony np. BSE zwaną "chorobą szalonych krów"),
c) polepszenie trawienia i metabolizmu (lepsze wykorzystanie paszy),
d) szybsze lub kontrolowane rozmnażanie,
e) wykorzystanie zwierząt do celów biomedycznych:
uzyskiwanie białek o znaczeniu farmaceutycznym,
wykorzystanie ksenogenicznych komórek i tkanek,
ksenotransplantacja organów.

IV.4. Zastosowanie transgenicznych


zwierząt w biomedycynie

IV.4.1. Zwierzęta jako bioreaktory (molecular pharming)

Po raz pierwszy w 1987 r. udało się wyprodukować obce gatunkowo białka w gru-
czole mlecznym zwierząt transgenicznych. Nowa technologia umożliwiła powstanie
prężnie rozwijającej się gałęzi przemysłu, opartej na wykorzystaniu transgenicznych
zwierząt jako bioreaktorów produkujących ludzkie białka terapeutyczne. Produkowane
są głównie ludzkie białka na potrzeby medycyny1,2.
Obecnie ciągle najważniejszym źródłem rekombinowanych białek leczniczych są bak-
terie, w mniejszym stopniu hodowane in vitro komórki ludzkie. Nie wszystkie białka
można jednak wyprodukować w bakteriach, a hodowla komórek ludzkich na dużą skalę
jest trudna i kosztowna. W przyszłości większość biofarmaceutyków będzie prawdopo-
dobnie wytwarzanych przy pomocy transgenicznych zwierząt lub roślin. Modyfikacje

1
Pollock D.P., Kutzko J.P., Birck-Wilson E, Williams J.L., Echelard Y., Meade H.M. (1999): Transgenic
milk as a method for the production of recombinant antibodies. Journal of Immunological Methods, 231:
147-157
2
Houdebine L.M. (2006): Transgenic animal models in biomedical research. Methods Mol Biol.,
360: 163-202
62 A. LINKIEWICZ, S. SOWA

genetyczne umożliwiają produkcję w organizmie zwierząt genetycznie zmienionych białek


wykorzystywanych jako leki. Zastosowanie to ma wiele zalet, również ekonomicznych.
Oczekuje się, że bioreaktory będą produkowały nowe białka z dużo większą wydajnością i
mniejszym nakładem kosztów niż ma to miejsce np. przy masowych hodowlach komórek
w tradycyjnych bioreaktorach. Białka produkowane są najczęściej w mleku krowim,
kozim, owczym, we krwi, moczu, spermie lub jajach. Ponad 900 białek wytworzono
dotychczas doświadczalnie w różnych narządach transgenicznych zwierząt – laboratoryj-
nych i gospodarskich. Jedna tylko firma GTC Biotherapeutics produkuje ponad 60 różnych
białek terapeutycznych w mleku kóz i krów.
Gruczoł mlekowy zwierząt transgenicznych jest obecnie i będzie w przyszłości naj-
ważniejszym źródłem ludzkich białek o działaniu leczniczym3.

Tabela 1. Ekspresja białek leczniczych w mleku transgenicznych zwierząt (za Anioł i in.,
2002, zmienione)

AKTYWNOŚĆ
GEN/ ILOŚĆ
ZWIERZĘ BIOLOGICZNA; EW. AUTORZY
BIAŁKO BIAŁKA
DZIAŁANIE LECZNICZE
Hamowanie aktywności Simons i wsp.,
α1- elastazy; zapobieganie uszko- 1988
Owca 35-60 g/l
antytrypsyna dzeniom tkanek przez tą Wright i wsp.,
proteazę; leczenie rozedmy płuc 1991
Echelard, Y.
ludzki czynnik krzepliwości
Antytrombina i wsp. 2000,
Koza krwi, kontrola powstawania 2-10 g/l
III (ATryn) Genzyme Trans-
zakrzepów
genitcs (USA)
Shani i wsp.
Koza 1997;
Albumina krwi
Bydło Białko krwi; transfuzje 16 mg/ml Eichner &
Sommermeyer
1999
Białko mleka; składnik
α-
Bydło kompleksu syntazy laktozo- b.d Eystone 1999
laktoalbumina
wej
Simons i wsp.,
Owca
1993
Czynnik VIII Koza Krzepnięcie krwi; hemofilia 0,25 mg/l
Huang i wsp.
Czynnik IX Świnia typu A i B 53 mg/l
2002, Hiripi
Królik
i wsp. 2003
Tkankowy Proteaza przekształcająca Riego i wsp.,
Królik 50μg/l
aktywator plazminogen w plazminę; 1993
Koza 3 μg/l
plazminogenu rozpuszczanie zakrzepów Ebert i wsp., 1991
Czynnik
syntezy błono-
Mysz b.d DiTullio i wsp.
wego kanału Leczenie mukowiscydozy
Owca 1992
chlorkowego
(CFTR)

3
Zwierzchowski (1998): Biotechnologiczne wykorzystanie gruczołu mlecznego – perspektywy mani-
pulacji genetycznych białkami mleka. Biotechnologia 2(41): 33-57
ZWIERZĘTA GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE 63

AKTYWNOŚĆ
GEN/ ILOŚĆ
ZWIERZĘ BIOLOGICZNA; EW. AUTORZY
BIAŁKO BIAŁKA
DZIAŁANIE LECZNICZE
Naturalny antybiotyk wyko-
Krimpenfort
rzystywany przy operacjach
Laktoferyna Krowa do 3,5 g/l i wsp., 1991, van
(choroba wieńcowa), absorp-
Berkel P., 2002
cja żelaza
Stymulacja proliferacji
Bühler i wsp.,
Interleukina-2 Królik komórek T; powstawanie 430 μg/l
1989
odpowiedzi immunologicznej
Składnik antybakteryjny
0.9 - 14 Wall RJ i wsp.
Lizostafina Krowa zapobiegający zapaleniu
μg/ml. 2005
gruczołu mlecznego
Metabolizm glikogenu; IGHZ - Zwierz-
leczenie genetycznie uwa- chowski, Roso-
α-Glukozydaza Królik runkowanych zaburzeń b.d. chacki i in.; Gene
odkładania glikogenu – Pharm. Europe;
choroba Pompe’a Leiden
Wzrost i różnicowanie
1 g/l Brem i wsp., 1994
IGF-I Królik komórek i tkanek; wzrost
300 mg/l Wolf i wsp. 1997
organizmu
Pobudzanie wzrostu neuronów;
dysfunkcje neurologiczne Coulibaly i wsp.,
NGF Królik 50-250mg/l
centralnego i obwodowego 1999
układu nerwowego
Przekształcenie anionów
nadtlenkowych w H2O2; liczne
Dysmutaza Stormkvist i wsp.,
Królik zastosowania terapeutyczne 3 mg/ml
nadtlenkowa 1997
związane z obniżeniem
stężenia wolnych rodników
Limonta i wsp.,
Wzrost i różnicowanie
1995
Ludzki hormon Królik komórek; regulacja wzrostu 50 mg/l
Archer i wsp., 1994
wzrostu Koza organizmu; karłowatość 12-60 mg/l
Lipiński I wsp.,
i starzenie
2003
Białko nici Produkcja ultra wytrzyma-
pajęczej Koza łych i cienkich materiałów b.d Nexia Biotech
(Biosteel) dla medycyny i przemysłu
Velander i wsp.
Białko zależne od witaminy 0,1-1,0 g/l
Świnia 1992;
Białko C K uczestniczące w krzepnięciu 0.24-0.56
Królik Chrenek i wsp.
krwi; antykoagulant. mg/l
2002
Korhonen i wsp.
Owca 0,5 g/l 1997; Hyttinen
Erytropoeza; anemia; wydol-
Erytropoetyna Krowa n.d. i wsp. 1994;
ność organizmu
Świnia 50 mg/l Massoud i wsp.
1996
G-CSF (granu- Stymulacja podziału, różni-
locyte colony cowania i dojrzewania
Koza 50 mg/l Ko i wsp. 2000
stimulating neutrofili; leukopenia,
factor) zwiększenie odporności
64 A. LINKIEWICZ, S. SOWA

Tabela 2. Przykłady biofarmaceutyków II generacji wytwarzanych przez zwierzeta transge-


45
niczne (Wall i wsp., 1999, za Anioł i in. 2002, zmienione) ,

RODZAJ FIRMA
PRZYKŁADY
PRODUKTU BIOTECHNOLOGICZNA
Genzyme
Przeciwciała BR96

Produkty spożywcze Kazeiny Nexia Biotechnologies


Hormon wzrostu Nexia Biotechnologies
Hormony
Kalcytonina GTC Biotherapeutics
Substancje odporno-
Interferony GTC Biotherapeutics
ściowe
• α-Laktalbumina
• sole żółciowe (stymulujące lipazy)
• nokaut genu β-Laktoglobuliny • Abbott Laboratories
Odżywki (białka mleka powodującego alergie) • Astra Hassle AB
• Transferaza fukozylowa • Pharming NV
• Laktaza • Nexia Biotechnologies
• Lyzozym
Peptydy Insulina GTC Biotherapeutics
Białka plazmy krwi Inhibitor α-1-Proteinazy GTC Biotherapeutics
Receptory Rozpuszczalny rec. CD4 GTC Biotherapeutics
Białka wykorzysty- Kolagen
Pharming N V.
wane w chirurgii
ZymoGenetics
kosmetycznej Fibrynogen
Szczepionki Malaria GTC Biotherapeutics

IV.4.2. Zwierzęta jako dawcy organów do ksenotransplantacji

Prowadzone są prace nad stworzeniem genetycznie zmodyfikowanych organów


zwierzęcych nadających się na przeszczepy6. Modyfikacje genetyczne ssaków mają na
celu zniesienie immunologicznej bariery międzygatunkowej i zapewnienie organów do
transplantologii. Od dawna myśli się o przeszczepach narządów wewnętrznych pocho-
dzących od świni, które z racji dużego podobieństwa anatomicznego i fizjologicznego do
ludzkich są potencjalnie możliwe do wykorzystania przez człowieka7. Przeszczepione od
świni narządy takie np. jak serce, wątroba czy nerka mogą uratować życie wielu istnie-
niom ludzkim. Brak dawcy organu jest częstym problemem uniemożliwiającym pomoc i
leczenie. Do tej pory najistotniejszym problemem w ksenotransplantacji jest odrzucanie

4
Wall R.J.(1999): Biotechnology for the production of modified and innovative animal products: trans-
genic livestock bioreactors. Livestock Production Science 59: 243-255
5
Anioł A., Zimny J., Podyma W., Janik-Janiec B., (2002): Krajowy Program Bezpieczeństwa Biolo-
gicznego w Polsce. Wyd. IHAR, Radzików
6
McCurry K.R., Kooyman D.L., Alvarado C.G., Cotterell A.H., Martin M.J., Logan J.S., Platt J.L.
(1995): Human complement regulatory proteins protect swine-to-primate cardiac xenografts from hu-
moral injury. Nat Med. 1(5):423-7
7
Jasiński A., Słomski R., Szalata M., Lipiński D. (2006): Transplantacja narządów – wyzwanie dla
biotechnologii. Biotechnologia 72, 7-28
ZWIERZĘTA GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE 65

niezgodnych tkankowo przeszczepów w wyniku nadostrej reakcji immunologicznej. U


człowieka pojawiają się przeciwciała skierowane przeciwko obecnemu u świni antyge-
nowi Gal. W procesie powstawania antygenu Gal bierze udział enzym (α1,3-
galaktozylotransferaza), który nie wystepuje u człowieka. Sądzi się, że przeszczep
narządu od świni pozbawionej tego enzymu, a co za tym idzie pozbawionego antygenu
Gal, byłby tolerowany przy jednoczesnym uwzględnieniu podawania leków działających
na inne, mniej nasilone reakcje immunologiczne. O szybkim odrzuceniu ksenotransplan-
towanego narządu decyduje też włączenie u biorcy narządu zespołu białek osocza
(dopełniacza) uruchamiającego kaskadę reakcji enzymatycznych doprowadzających do
lizy komórek przez tworzenie otworów w ich błonie komórkowej. Próbuje się wprowa-
dzić do genomu świni geny człowieka regulujące tę kaskadę.
Polscy naukowcy od kilku lat prowadzą prace w ramach projektu "Wykorzystanie
genetycznie zmodyfikowanych świń dla pozyskiwania organów do transplantacji u
człowieka". Spektakularnym wynikiem tych prac była pierwsza polska transgeniczna
świnia TG 1154. Zwierzę ma wprowadzony gen osłabiający immunologiczną barierę
międzygatunkową między świnią a człowiekiem8.

IV.5. Przykłady genetycznych modyfikacji zwierząt

IV.5.1. Ssaki

Podstawowym kierunkiem modyfikacji genetycznej ssaków jest zmiana białek pro-


dukowanych w ich gruczole mlekowym w celu produkcji białek terapeutycznych (Bis-
hop 2001). Zaletą tego systemu jest dość dokładne przebadanie genów kodujących
białka mleka u bydła oraz łatwa produkcja mleka w znacznej ilości. Wykorzystanie
gruczołu mlekowego w ekspresji heterologicznych białek posiada też wady, którymi są
relatywnie długi czas od narodzenia zwierzęcia do okresu pierwszej laktacji, cykliczność
laktacji, wysokie nakłady w produkcji transgenicznych ssaków charakteryzujących się
znaczną produkcją mleka. Próbą rozwiązania problemu było wykorzystanie do transge-
nezy królików czy świń. Inne problemy z którymi można się spotkać w literaturze
dotyczącej transgenezy ssaków to np. kwestia ekotopowej, niekontrolowanej ekspresji
transgenu, co pociąga za sobą niekorzystne oddziaływanie na zwierzę jak zaburzenia
płodności, gigantyzm, zaburzenia wzrostu a nawet śmierć organizmu. Jest to szczególnie
prawdopodobne w przypadku dużej koncentracji heterologicznych białek w mleku i
możliwości ich resorpcji. Wykazano też, że obce gatunkowo białka syntetyzowane w
gruczole mlekowym ssaków nie zawsze podlegają prawidłowym modyfikacjom po-
stranslacyjnym.

8
Skrzyszowska i in. (2005): Klonowanie somatyczne świń z potwierdzoną modyfikacją białek po-
wierzchniowych. Mat. z 2 sympozjum projektu badawczego zamawianego pt. Wykorzystanie transge-
nezy w genetycznej modyfikacji świń dla pozyskiwanych organów do transplantacji u człowieka.
PBZ-KBN-048/P05/2001, Instytut Zootechniki, Balice, 25.02.2005 r., str. 18-19
66 A. LINKIEWICZ, S. SOWA

• Króliki
Pierwszy transgeniczny królik powstał w 1985 r. Transgeniczne króliki mogą pro-
dukować białka w ilości zapewniającej ich farmaceutyczne wykorzystanie. Dzięki wielu
zaletom ich chowu, jak krótka ciąża, liczne mioty, niewielki odstęp międzypokoleniowy,
łatwo jest uzyskać transgeniczne linie. We krwi transgenicznych królików udało się
uzyskać α1-antytrypsynę człowieka. We krwi jak i w mleku królików wyprodukowano
obce przeciwciała monoklonalne. Stężenie białka w mleku królika jest 3x większe niż w
mleku krowy, dlatego zwierzęta te są źródłem dość dużej ilości zrekombinowanych
białek. Uważa się, że ich wykorzystanie na skalę przemysłową jest opłacalne przy
rocznym zapotrzebowaniu na białka farmaceutyczne wynoszącym ok. 1 kg. Ze względu
na podobieństwo metabolizmu tłuszczowców królika i człowieka, powstały zwierzęta z
ekspresją genów zaangażowanych w metabolizm lipidów jak: lipazy wątrobowej, apoli-
poproteiny A1, – lecytyno-cholesterolowej acetylotransferazy, i innych, a także hormo-
nu wzrostu człowieka.

• Świnie
Prowadzone na tym gatunku doświadczenia ukierunkowane są na poprawę produk-
tywności, wzmocnienie odporności na choroby, produkcję farmaceutyków, tworzenie
modeli chorób człowieka9. Transgeniczne świnie mogą odegrać ważną rolę w dostarcza-
niu produktów mających zastosowanie w medycynie. Obecnie są już produkowane w
mleku transgenicznych świń ludzka hemoglobina oraz białko C, które podawane jest w
przypadku problemów z krzepliwością krwi. Prowadzone są intensywne prace nad
wprowadzaniem genów umożliwiających międzygatunkowe przeszczepy organów.
Podobieństwo oka świni i człowieka spowodowało prace nad uzyskaniem transgenicznej
świni ze zmutowanym genem rodopsyny, co może przyspieszyć prace nad leczeniem
barwnikowego zwyrodnienia siatkówki, groźnej, dziedzicznej choroby człowieka.
Odpowiednio zmodyfikowane genetycznie prosięta EnviropigTM produkują w swoich
śliniankach fitazę – enzym, który rozkłada formy fosforu. Transgeniczne świnie w
porównaniu z normalnymi produkują 75% mniej fosforu w swoich odchodach, dzięki
czemu odchody mogą być użyte jako bezpieczny nawóz. Okazuje się też, że EnviropigTM
są tańsze w hodowli i wystarczy im dieta sojowa, gdyż przyswajają cały potrzebny
fosfor niezbędny do prawidłowego wzrostu.

• Kozy
Podstawowym kierunkiem w transgenezie tych zwierząt jest produkcja farmaceuty-
ków w gruczołach mlekowych. U kóz dominującym białkiem w mleku jest ß-kazeina
występująca w ilości 10-20 g/l. Fragment genu ß-kazeiny kozy wykorzystano do przygo-
towania konstrukcji genetycznych umożliwiających ekpresję tkankowego aktywatora
plazminogenu człowieka, antytrombiny III człowieka, przeciwciał monoklonalnych
człowieka10.

9
Samiec M., Skrzyszowska M. (2006): Znaczenie świni domowej dla klonowania somatycznego i
transgenezy. Biotechnologia 1 (72): 53-68
10
Lipiński D., Szalata M., Kalak R. i in. (2003): Ekspresyjne konstrukcje genowe prawidłowych i zmu-
towanych genów. Biotechnologia 1(60); 48-73
ZWIERZĘTA GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE 67

• Owce
Transgeniczne owce, do których wprowadzono gen insulinopodobnego czynnika wzro-
stu ulegającego ekspresji w skórze, mają o 6,2% więcej wełny w porównaniu do kontro-
li. Inny kierunek obejmuje wytworzenie transgenicznych owiec produkujących w mleku
ludzki czynnik IX krzepliwości krwi, α1-antytrypsynę.

• Bydło
Ze względu na koszty uzyskania i utrzymania transgenicznego bydła, badania nad
nim są mniej zaawansowane w porównaniu z innymi ssakami. Główne modyfikacje
dotyczą produkcji terapeutycznych białek w gruczole mlecznym krów (patrz Tabela 1).
Ostatnio grupie amerykańskich i japońskich naukowców udało się wyhodować krowy,
które nie mają białka odpowiedzialnego za chorobę szalonych krów (BSE)11.

• Zwierzęta domowe
W przypadku zwierząt domowych ważnym problemem są alergie. Ponad 2,5% popu-
lacji ludzkiej jest uczulona na alergeny zwierząt domowych. Najczęstsze uczulenia
wywoływane są przez alergeny psa i kota. Prowadzone są prace nad uzyskaniem zwie-
rząt nie powodujących alergii.

IV.5.2. Modyfikacje genetyczne ptaków

Wykorzystanie modyfikowanych genetycznie ptaków wydaje się być interesujące ze


względu na możliwość produkcji w ich jajowodach dużej ilości transgenicznego białka,
a co za tym idzie wykorzystanie ich jako bioreaktorów. W Roslin Institute otrzymano
kury składające jaja, które zawierają przeciwciała miR24 istotne w walce z rakiem
skóry12. Inne ptaki produkują ludzki interferon ß-1a, który może być wykorzystany do
zahamowania rozwoju wirusa w komórce. Niedawno doniesiono o otrzymaniu w Chi-
nach genetycznie zmodyfikowanych kur odpornych na ptasią grypę.

IV.5.3. Transgeniczne ryby

Biologia reprodukcji ryb (duża liczba składanych jaj, zapłodnienie i rozwój zarodka poza
organizmem) sprzyja wykorzystaniu tych organizmów w biotechnologii. Pierwsza transge-
niczna ryba powstała w 1984 r, a od tej pory ponad 30 gatunków ryb poddano transgenezie.
Podstawowe kierunki hodowli dotyczą zwiększenia tolerancji na przebywanie w niskich
temperaturach, odporności na choroby, produkcji ludzkich białek terapeutycznych, monito-
rowania środowiska, oraz uzyskania nowych cech u ryb akwariowych. Jednak najczęściej
wprowadzanym DNA jest gen hormonu wzrostu (14 gatunków) zapewniający szybszy
wzrost transgenicznych osobników, a co za tym idzie niższe koszty produkcji. Pierszy
11
Richt J.A., Kasinathan P., Hamir A.N., Castilla J., Sathiyaseelan T., Vargas F., Sathiyaseelan J., Wu
H., Matsushita H., Koster J., Kato S., Ishida I., Soto C., Robl J.M., Kuroiwa Y. (2007): Production of
cattle lacking prion protein. Nat Biotechnol., 25(1): 132-8
12
Lillico S.G., Sherman A., McGrew M.J., Robertson C.D., Smith J., Haslam C., Barnard P., Radcliffe
P. A., Mitrophanous K. A., Elliot E. A., Sang H.M. (2007): Oviduct-specific expression of two thera-
peutic proteins in transgenic hens PNAS 26, 1771-1776
68 A. LINKIEWICZ, S. SOWA

gatunek, transgeniczny łosoś został zakwalifikowany w USA do oceny poprzedzającej


rejestrację przez Amerykańską Agencję d/s Żywności i Leków (FDA)13.

IV.5.4. Transgeniczne owady

Genetyczne modyfikacje przy wykorzystaniu metod rekombinowanego DNA są sto-


sowane również rutynowo do transformacji szkodników i owadów użytkowych. Prace
dotyczą modyfikacji komarów (malaria) i innych owadów, przenoszących choroby
człowieka i zwierząt, tak by nie były one w stanie być wektorem dla patogenów. Inne
doświadczenia obejmują otrzymanie pszczół odpornych na choroby czy jedwabników
produkujących nowe typy włókna/przędzy. Prace dotyczą też transformacji owadów do
produkcji leków i szczepionek. Naturalni wrogowie szkodników używani w programach
biologicznej ochrony mogą być zmieniani metodami inżynierii genetycznej tak, by
zwiększyła się ich odporność na warunki środowiska czy efektywność działania14.

IV.6. Gospodarcze perspektywy wykorzystania


transgenicznych zwierząt
Inżynieria genetyczna powoli, lecz systematycznie wkracza w coraz szersze dziedziny
związane z życiem człowieka. Przemysł farmaceutyczny wykorzystuje techniki rekombi-
nacji DNA do tworzenia nowych leków. Obecnie łączna wartość światowego rynku
biofarmaceutyków szacowana jest na 4-5 mld USD, a wzrost produkcji białek terapeutycz-
nych może wynosić 15% rocznie. Choć obecnie najważniejszym źródłem rekombinowa-
nych białek leczniczych są bakterie, w mniejszym stopniu hodowane in vitro komórki
ludzkie, należy zdawać sobie sprawę, że nie wszystkie białka można wytworzyć w bakte-
riach, a hodowla komórek ludzkich na dużą skalę jest trudna i kosztowna. Na przyklad gen
produkujący alfa-1 antytrypsynę może ulegać ekspresji w roślinie, ale rośliny nie mają
mechanizmu powodującego potranslacyjne modyfikacje tego białka. Bez tych modyfikacji
białko jest usuwane z organizmu człowieka 50 razy szybciej niż naturalny produkt. W
przyszłości większość biofarmaceutyków będzie więc przypuszczalnie wytwarzana przy
wykorzystaniu transgenicznych zwierząt.
Kolejna grupa zastosowań będzie miała na celu polepszenie wartości żywieniowej i
bezpieczeństwa żywności pochodzenia zwierzęcego np. produkcja hypoalergicznego
mleka, czy jaj o niskiej zawartości cholesterolu. Takie produkty jeszcze nie pojawiły się na
rynku, dlatego trudno jest ocenić ich właściwości technologiczne. Specjaliści uważają, że
mięso od transgenicznych świń lub bydła nie powinno różnić się zasadniczo od tradycyj-
nego mięsa. Może ono być chudsze, co powinno korzystnie wpłynąć na jego wartość
odżywczą i cechy technologiczne. Także zmiana składu mleka może poprawić jego wła-
ściwości przetwórcze i polepszyć jakość wytwarzanych z niego serów. Mleko krowie
uzupełnione o ludzkie białka będzie na pewno lepszym pożywieniem dla niemowląt, a

13
Van Eenennaam A., Olin.G., (2006): Careful risk assessment needed to evaluate transgenic fish. Cal
Agriculture 60(3): 126-131
14
Hoy M.A. (2003): Transgenic inects for pest management programs: status and prospects. Enviro.
Biosafety Res. 1: 1-5
ZWIERZĘTA GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE 69

zwiększenie zawartości nienasyconych kwasów tłuszczowych poprawi wartość dietetyczną


mleka15.

IV.7. Trudności związane z chowem zwierząt


zmodyfikowanych genetycznie
Trudności związane z chowem zwierząt zmodyfikowanych genetycznie dotyczą
przede wszystkim procesu otrzymywania transgenicznych zwierząt oraz sposobu dzie-
dziczenia wprowadzonej cechy.
Modyfikacje genetyczne zwierząt nie dorównują, jak dotąd skali produkcji roślin
GM, głównie ze względu na trudności w samym procesie modyfikacji. Proces otrzymy-
wania transgenicznych zwierząt jest skomplikowany, długotrwały, a koszty jego są
znaczne. Występują często trudności techniczne w uzyskaniu materiału do transgenezy.
Jedną z podstawowych przeszkód jest niewielka liczba zarodków dostępnych do mikro-
iniekcji DNA, szczególnie w przypadku zwierząt, które rodzą zazwyczaj tylko jedno
młode (np. bydło). Otrzymane, zmodyfikowane genetycznie zwierzęta mogą chorować
lub być bezpłodne.
Zintegrowany w genomie transgenicznego zwierzęcia obcy gen powinien teoretycz-
nie dziedziczyć się zgodnie z prawami Mendla, jak pozostałe geny. Niewiele jednak
mamy jeszcze danych pozwalających przewidzieć, jak transgeny będą się zachowywały
w większych populacjach zwierząt gospodarskich i czy łatwo z jednego transgenicznego
zwierzęcia będzie można w odpowiednim czasie uzyskać stado transgenicznego potom-
stwa. U zwierząt gospodarskich charakteryzujących się dużym odstępem międzypokole-
niowym, szybkie uzyskanie transgenicznego potomstwa jest trudne lub niemożliwe.
Potomstwo otrzymane w doświadczeniach z transgenicznymi ssakami jest na bieżąco
oceniane w ramach prowadzonych programów hodowlanych. W pracach, które wykona-
no na transgenicznych myszach wykazano, że pomimo dziedziczenia genu u poszcze-
gólnych zwierząt zgodnie z prawami Mendla, większa populacja ma tendencję do
odrzucenia wprowadzonej sekwencji w kolejnych pokoleniach.

IV.8. Obawy związane z chowem zwierząt zmodyfikowanych


genetycznie

IV.8.1. Zmiany w środowisku

Prawdopodobieństwo niekontrolowanego przedostania się do środowiska transgenicz-


nych zwierząt jest niewielkie, ponieważ w większości nie są one zdolne do przeżycia i
rozmnażania się poza gospodarstwem rolnym czy fermą hodowlaną. Jedyna grupa, której
niekontrolowane przedostanie sie do środowiska budzi obawy ekologów to ryby. Ich mobil-
ność, możliwość przekrzyżowania się z populacjami wyjściowymi oraz konkurencyjność w
15
Van Eenennaam A. (2006): What is the future of animal biotechnology? Cal Agriculture 60(3): 132-139
70 A. LINKIEWICZ, S. SOWA

środowisku może przyczynić sie do łatwiejszego opanowania danych ekosystemów. Dlatego


zmodyfikowane genetycznie ryby, które planuje się hodować na szerszą skalę są bezpłodne,
aby w razie ucieczki nie mogły krzyżować się z nietransgeniczną formą16.
Uważa się, że szersze wprowadzenie do hodowli wysokowydajnych transgenicznych
krów czy świń byłoby dla środowiska korzystne. Takie zwierzęta zużywałyby mniej paszy,
wytwarzałyby mniej odchodów (świnia Enviropig™) http://www.uoguelph.ca/enviropig/.
Transgeneza, a także klonowanie w zastosowaniu do zwierząt hodowlanych powoduje
zwiększenie się liczby zwierząt o identycznym genomie, co przyczynić się może w jakimś
stopniu do zmniejszenia bioróżnorodności tych zwierząt. Pamiętajmy jednak, że większość
działań człowieka w rolnictwie od zawsze wpływa na środowisko poprzez selekcję, techno-
logię chowu czy uprawy ogranicza bioróżnorodność. Nie wyklucza to działań polegających
na ochronie zasobów genowych, zachowaniu gatunków i ochronie ekosystemów, a techniki
inżynierii genetycznej pozwalają na szersze wykorzystanie naturalnych zasobów bioróżno-
rodności.

IV.8.2. Zapewnienie dobrostanu zwierząt

Większość kwestii dotyczących dobrostanu zwierząt transgenicznych nie jest unikal-


nych wyłącznie dla technologii transgenicznego otrzymywania zwierząt, ale ma general-
ne znaczenie w nowoczesnej hodowli. Według "Concepts in Animal Welfare" (wspa-
international.org), zwierzęta powinny być wolne od głodu, pragnienia, dyskomfortu,
bólu, ran i chorób oraz strachu i stresu, powinny móc wyrażać naturalne zachowanie
przez zapewnienie im wystarczającej przestrzeni oraz możliwości kontaktów socjalnych.
Klonowanie zwierząt i metody transgenezy niosą problemy związane z ciągle niską
efektywnością technik, a co za tym idzie z koniecznością wykorzystania większej liczby
zwierząt, niż by to było potrzebne przy wyższej efektywności metod. Niektóre ze stoso-
wanych technik, jak transfer zarodków czy superowulacja, konieczne do uzyskania
transgenicznego osobnika mogą powodować ból czy dyskomfort zwierzęcia. Z drugiej
strony biotechnologia zwierząt jest wykorzystywana do poprawy takich cech jak odpor-
ność na choroby co może mieć wpływ na obniżenie cierpień zwierząt czy ograniczenie
ich śmiertelności.

IV.8.3. Bezpieczeństwo człowieka, konsumenta

Uważa się, że zagrożenie wynikające ze stosowania produktów żywnościowych po-


chodzących od transgenicznych zwierząt jest nie większe, niż w przypadku produktów
pochodzących od zwierząt nietransgenicznych. Jeżeli transgeniczne zwierzę będzie
wytwarzało produkt występujący naturalnie w przyrodzie, to nie ma powodu przypusz-
czać, że będzie on niebezpieczny dla konsumenta. Podobnie rzecz się ma ze spożywa-
niem genów. Z każdym pożywieniem, czy to zwierzęcym czy roślinnym zjadamy DNA,
a zatem i geny. Dodatkowo warto pamiętać, że wszelkie nowe produkty np. białka,
przechodzą przed dopuszczeniem ich na rynek serię testów i sprawdzeń przeprowadza-
nych przez niezależne komisje i organy (patrz prawo UE i zasady wprowadzenia do
obrotu).

16
Van Eenennaam A. (2006): What is the future of animal biotechnology?. Cal Agriculture 60 (3): 132-139
ZWIERZĘTA GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE 71

Do wykorzystywania ksenotransplantacji jest jeszcze daleka droga. Jeśli przeszczepiane


organy nie będą odrzucane, istnieje wiele innych problemów, które naukowcy muszą prze-
zwyciężyć, m.in. ryzyko transfekcji wirusami świni, czyli przeniesienia do organizmu
człowieka wirusów naturalnie występujących u tych zwierząt17.

IV.8.4. Obawy natury etycznej

W przypadku transgenezy zwierząt mamy do czynienia z dwoma podstawowymi wątpli-


wościami natury etycznej. Pierwsza dotyczy przełamywania barier międzygatunkowych, co
postrzegane jest często jako „bawienie się w Pana Boga”. Postrzegający ten problem w wymie-
niony sposób uważają, że życie nie powinno być traktowane jako swoisty chemiczny produkt,
który może podlegać genetycznym zmianom i być – patentowane. Druga wątpliwość dotyczy
kwestii oddziaływania inżynierii genetycznej na byt zwierzęcia, jego telos rozumiane jako
natura i potrzeby warunkowane genetycznie, ujawniane w środowisku, które w efekcie stano-
wią o formie i sposobie życia istotnego dla tego zwierzęcia. Szerzej kwestie te poruszone są w
części opracowania dotyczącego etyki i GMO.

IV.9. Produkty transgenicznych


zwierząt na rynku europejskim
Do chwili obecnej lista produktów pochodzących z transgenicznych zwierząt lub
powstałych przy wykorzystaniu transgenicznych zwierząt dopuszczona na rynek Unii
Europejskiej nie jest długa. Pierwszy lek opracowany w technologii transgenicznej
został zatwierdzony do stosowania w Unii Europejskiej. Ten pozyskiwany z transge-
nicznych kóz środek, będzie pomagał ludziom, u których brak jest genu odpowiedzial-
nego za eliminowanie zakrzepów. Lek pod nazwą ATryn® zawiera antytrombinę alfa,
produkowaną zazwyczaj naturalnie w ciele człowieka. Jednakże niektórzy ludzie nie
posiadają genu odpowiedzialnego za tworzenie antytrombiny alfa, przez co są podatni na
zakrzepicę, która może być groźna w czasie operacji lub porodu.

IV.10. Podsumowanie
Pomimo wyraźnej akceptacji społecznej dla medycznych zastosowań genetycznie
zmodyfikowanych zwierząt, wykorzystanie tych organizmów w rolnictwie spotyka się
ze znacznie gorszym odbiorem. W najbliższej przyszłości to rynek bardziej niż nauka
zadecyduje o kierunku nowych technologii i wykorzystaniu płynących z nich zastoso-
wań. Pamiętajmy o tym jednak, że preferencje i potrzeby konsumentów oraz wymagania
rynku różnić się mogą w zależności od kraju oraz zmieniać się będą w czasie.

17
Van Eenennaam A. (2006): What is the future of animal biotechnology?. Cal Agriculture 60 (3): 132-139
V. MIKROORGANIZMY GENETYCZNIE
ZMODYFIKOWANE
WZMOCNIENIE SYSTEMU INFORMACJI O ŚRODOWISKU
W SZCZEGÓLNOŚCI Z ZAKRESU BEZPIECZEŃSTWA BIOLOGICZNEGO
M IKROORGANIZMY GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE

Henryk BUJAK

Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu

MIKROORGANIZMY GENETYCZNIE
ZMODYFIKOWANE

V.1. Pojęcie genetycznie zmodyfikowanych


mikroorganizmów
Mikroorganizmy zwane także drobnoustrojami stanowią sztuczną grupę nie mającą for-
malnego charakteru systematycznego, obejmującą drobne, zwykle jednokomórkowe organi-
zmy widoczne pod mikroskopem. Należą do nich bakterie, pierwotniaki, liczne glony oraz
niektóre grzyby. Obecnie mikroorganizmy dzieli się na prokariotyczne bakterie (Eubacteria),
cyjanobakterie (sinice, Cyanobacteria) i archebakterie (Archaea), oraz eukariotyczne protisty
(Protista lub Protoctista), obejmujące dawne pierwotniaki i jednokomórkowe rośliny,
niekiedy także najprostsze grzyby. Na pograniczu świata ożywionego umieszcza się Microta-
tobiotes podzielone na dwa rzędy: riketsje (Rickettsiales) i wirusy (Virales). Nie są one
zdolne do samodzielnego prowadzenia procesów przemiany materii i wskutek tego mogą się
rozmnażać tylko w ścisłym związku z komórkami ustrojów wyższych, wykorzystując ich
metabolizm. Są więc ścisłymi pasożytami. Klasyfikacja systematyczna drobnoustrojów
opiera się na cechach morfologicznych i fizjologicznych, na strukturze antygenowej, a u
drobnoustrojów chorobotwórczych także na wykazaniu zdolności do wywoływania chorób u
ludzi i zwierząt.
Zgodnie z Dyrektywą 90/219/WE mikroorganizm oznacza każdą jednostkę mikro-
biologiczną, komórkową lub niekomórkową, zdolną do replikacji lub przenoszenia
materiału genetycznego, łącznie z wirusami, wiroidami, komórkami zwierzęcymi i
roślinnymi w kulturach. Termin genetycznie zmodyfikowane mikroorganizmy (geneti-
cally modified micro-organisms, GMM) oznacza mikroorganizmy, w których materiał
genetyczny został zmieniony w taki sposób, jaki nie zachodzi naturalnie w wyniku
rozmnażania lub rekombinacji naturalnej. Modyfikacje genetyczne mają miejsce w
wyniku stosowania następujących technik:
• Technik rekombinacji kwasów nukleinowych polegających na tworzeniu nowych
kombinacji materiału genetycznego poprzez wprowadzenie cząsteczek kwasów
nukleinowych wyprodukowanych poza organizmem, do wirusa, poprzez plazmi-
dy bakteryjne (lub inne nośniki) i włączenie ich do organizmu gospodarza, w
którym nie występują one w sposób naturalny
• Technik (przy użyciu mikroiniekcji, makroiniekcji i mikrokapsulacji) polegają-
cych na bezpośrednim wprowadzeniu do mikroorganizmu materiału dziedziczne-
go przygotowanego poza mikroorganizmem.
76 H. BUJAK

• Technik łączenia komórek lub hybrydyzacji. W tym wypadku tworzone są żywe


komórki z nową kombinacją dziedzicznego materiału genetycznego poprzez po-
łączenie dwóch lub więcej komórek.

V.2. Wykorzystanie mikroorganizmów genetycznie


zmodyfikowanych
Dzisiejszy przemysł biotechnologiczny w znacznym stopniu opiera się na technologii
fermentacji mikrobiologicznej i wykorzystuje ją do produkcji aminokwasów, antybioty-
ków i białek farmaceutycznych, a także do bioremediacji toksycznych odpadów. W
procesach tych wciąż jeszcze stosuje się drobnoustroje wyizolowane ze środowiska, ale
coraz częściej do wytwarzania nowych produktów i procesów wykorzystuje się organi-
zmy poddane obróbce technikami inżynierii genetycznej, czyli genetycznie zmodyfiko-
wane mikroorganizmy.
Techniki molekularne, w tym inżynieria genetyczna mogą przyspieszyć produkcję
nowych szczepionek, jak również zwiększyć bezpieczeństwo stosowania już istnieją-
cych. Przykładem może być stara szczepionka przeciw krztuścowi (otrzymywana przez
dezaktywację bakterii), która wykazywała wiele skutków ubocznych. Uzyskana meto-
dami inżynierii genetycznej nowa szczepionka składająca się z oczyszczonych białek
jest równie skuteczna, a nie wywołuje skutków ubocznych. Podobnie zastąpienie insuli-
ny uzyskiwanej od zwierząt humuliną i gensuliną produkowaną przez bakterie pozwoliło
znaczne zwiększyć jej produkcję, a tym samym obniżyć cenę. Czystość i identyczność
sekwencji aminokwasowych z sekwencją insuliny ludzkiej poprawiły skuteczność
leczenia cukrzycy oraz bezpieczeństwo stosowania hormonu jako leku.
Tradycyjne sposoby uzyskiwania nowych szczepów bakteryjnych stosowanych w
przemyśle polegają na wprowadzaniu przypadkowych mutacji i poszukiwaniu mutantów
o określonych przydatnych cechach. Przykładem mogą być wyizolowane z gleby bakte-
rie i grzyby, które produkują antybiotyki. Mikroorganizmy te zostały poddane licznym
mutacjom, aby uzyskać mutanty o dużej wydajności w produkcji antybiotyków. Czynni-
ki wywołujące mutacje działają jednak nie tylko na interesujące nas geny i cechy, ale
mogą wywoływać inne, niepożądane mutacje. Dopiero opracowanie techniki sekwen-
cjonowania DNA i wprowadzenie jej na szeroką skalę dało możliwość śledzenia zmian,
jakie wywołała mutageneza w poszczególnych szczepach. Bardziej precyzyjna jest
metoda modyfikacji genetycznych mikroorganizmów, ponieważ polega na celowej
zmianie tylko jednej cechy.
Tworzenie organizmów zmodyfikowanych genetycznie umożliwia przekroczenie ba-
riery gatunku, a nawet rodzaju, umożliwia bowiem wprowadzenie genów bakteryjnych
do roślin, bądź genów jednego gatunku zwierzęcia do drugiego. Może to spowodować
wątpliwości, że tego typu krzyżówki genowe są nienaturalne. W rzeczywistości mamy
coraz więcej dowodów, że w trakcie ewolucji takie transfery genów bakteryjnych do
komórek roślinnych czy zwierzęcych zachodziły. Przykładem może być utworzenie w
komórkach roślinnych chloroplastów, które pierwotnie były samodzielnymi komórkami,
po czym w trakcie ewolucji zostały wchłonięte przez komórki roślinne.
MIKROORGANIZMY GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE 77

• Przykłady osiągnięć biotechnologii z wykorzystaniem genetycznie zmodyfi-


kowanych mikroorganizmów

Wytwarzanie białek człowieka przez bakterie zmodyfikowane genetycznie


Pierwsze zastosowania mikroorganizmów genetycznie zmodyfikowanych dotyczyły
wytwarzania przez bakterie ludzkiej insuliny oraz ludzkiego hormonu wzrostu. Zastoso-
wano do tego celu zmodyfikowane szczepy bakterii Escherichia coli. Jest to w tej chwili
najczęściej wykorzystywana bakteria do produkcji obcych białek.

Wytwarzanie szczepionek przez genetycznie zmodyfikowane bakterie


Zmodyfikowane genetycznie mikroorganizmy odgrywają coraz większą rolę w pro-
dukcji szczepionek. Podobnie jak białka człowieka również białka wirusów mogą być
produkowane przez bakterie. Z praktycznego punktu widzenia znacznie bezpieczniej jest
wytwarzać sklonowane białko wirusów w bakteriach niż namnażać same wirusy i
dopiero z nich uzyskiwać białko wykorzystywane do produkcji szczepionek. Ponadto nie
ma niebezpieczeństwa skażenia wirusem produktu końcowego, czyli szczepionki (patrz
rozdział 6.7. „Zastosowania GMO w medycynie”).

Ulepszanie klasycznych sposobów fermentacji


Antybiotyki, aminokwasy i witaminy wytwarzane są przez bakterie i grzyby wyizo-
lowane z naturalnych środowisk. W tym celu w laboratoriach analizowano próbki gleby
pochodzące z różnych, czasem egzotycznych miejsc. Korzystając z naturalnej bioróżno-
rodności mikroorganizmów wyszukiwano oraz izolowano szczepy wykorzystywane
następnie w procesach uzyskiwania pożądanych substancji. Po wyizolowaniu odpowied-
niego szczepu poddawano go procesom metagenezy, aby otrzymać szczepy produkujące
właściwe substancje w dużych ilościach (patrz rozdział 6.5. „Wykorzystanie GMO w
przemyśle”)

Produkcja nowych detergentów


Różnorodność mikroorganizmów pozwala na poszukiwanie takich, które mają zdol-
ność syntetyzowania enzymów, szczególnie proteaz i lipaz, przydatnych do produkcji
detergentów. Efektywna produkcja enzymów przez genetycznie zmodyfikowane mikro-
organizmy mogłaby zostać wykorzystana do produkcji lepszych i biodegradowalnych
detergentów.

Wykorzystanie bakterii do uzyskiwania roślin odpornych na szkodniki


Jedną z pierwszych roślin zmodyfikowanych genetycznie była kukurydza odporna na
szkodniki, zawierająca białko owadobójcze pochodzące z bakterii Bacillus thuringiensis.
Do przeniesienia sklonowanego genu toksyny Bt wykorzystano m.in. plazmid Ti Agro-
bacterim tumefaciens. Proces przeniesienia genu Bt do komórek roślinnych opisano w
rozdziale „Rośliny genetycznie zmodyfikowane”.
78 H. BUJAK

• Przykłady kierunków badań nad wykorzystaniem mikroorganizmów w


nowoczesnej biotechnologii
Mikroorganizmy znajdują bardzo szerokie zastosowanie w naukach podstawowych.
Większość laboratoriów uniwersyteckich i instytutów naukowych powszechnie wykorzystuje
bakterię E. coli jako narzędzie do badań i model wielu procesów metabolicznych. Enzymy
izolowane z bakterii umożliwiają cięcie i łączenie DNA w probówce. Komórki bakterii czy
drożdży służą do namnażania interesujących nas cząsteczek w dużych ilościach. Dzięki temu
możemy tworzyć nowe kombinacje genów, co pozwala nam na poznanie ich funkcji oraz na
praktyczne modyfikację innych organizmów, np. przy udziale bakterii A. tumefaciens wpro-
wadzać je do roślin. Ciągle poszukuje się w mikroorganizmach nowych, przydatnych dla
człowieka cech, poprzez dokładne sekwencjonowanie genomów znanych już mikroorgani-
zmów, a także poprzez eksplorację głębin morskich i ekstremalnych środowisk, gdzie
znajdowane są nowe gatunki.
Przykłady niektórych kierunków badań wykorzystujących mikroorganizmy GM
podano poniżej:

Mikroorganizmy genetycznie zmodyfikowane w terapii genowej.


Mikroorganizmy genetycznie zmodyfikowane znajdują także zastosowanie w terapii geno-
wej. Trzeba jednakże podkreślić, że są to prace badawcze, aczkolwiek realizowane na pozio-
mie klinicznym i mają charakter eksperymentalny, a do rutynowych metod terapeutycznych
jest jeszcze bardzo daleka droga (patrz rozdział 6.7. „Zastosowania GMO w medycynie”).

Wykorzystanie bakterii do transformacji roślin (patrz też Rośliny zmodyfikowane


genetycznie)
Proces transformacji genetycznej jest bardzo złożony. Używa się w tym celu specjal-
nych konstrukcji genowych, które integrując się z genomem biorcy zmieniają jego
właściwości. Jedna z metod transformacji nazywana wektorową polega na wykorzysta-
niu bakterii z plazmidem zawierającym transgen. Wykorzystuje się w tym celu naturalną
zdolność bakterii glebowych z rodzaju Agrobacterium (Agrobacterium tumefaciens i
Agrobacterium rhizogenes) do infekowania roślin w miejscach zranień i przekazywania
fragmentu własnego plazmidu, który ulega integracji z genomem komórki roślinnej.
Proces ten nazywany jest agroinfekcją, jego istotą jest przekazywanie przez bakterie
komórkom roślinnym fragmentu zwanego T-DNA, stanowiącego część dużego kolistego
plazmidu replikującego się niezależnie od chromosomu bakteryjnego.

Wykorzystanie wirusów do tworzenia elektrod


Genetycznie modyfikowane wirusy mogą zrewolucjonizować produkcję akumulato-
rów i baterii. Zespół badaczy, pod kierownictwem A. Belcher, w celu stworzenia wiru-
sowych elektrod, zmodyfikował genetycznie bakteriofaga M131. Do wirusowego mate-
riału genetycznego wprowadzono fragment pojedynczej nici DNA, kodujący specyficz-
ne białko, występujące na zewnętrznej części płaszcza wirusa i mające zdolność przyłą-
czania jonów kobaltu oraz złota. W wyniku takiej reakcji wirus przekształca się w
elektrodę, która stwarza kanał dla przepływu elektronów.

1
Jingping ni,1,* Seung-wuk lee,2,* John m. White,1 Angela M. Belcher, Molecular Orientation of a
ZnS-Nanocrystal-Modified M13Virus on a Silicon Substrate
MIKROORGANIZMY GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE 79

V.3. Projekty badawcze z wykorzystaniem mikroorganizmów


genetycznie zmodyfikowanych prowadzone w Polsce
W krajowych placówkach naukowo-badawczych prowadzonych jest wiele prac z
wykorzystaniem genetycznie zmodyfikowanych mikroorganizmów. Mają one głównie
na celu poznanie funkcji genów, szlaków metabolicznych, produkcji białek, enzymów
czy innych substancji wykorzystywanych w farmacji czy przemyśle. W latach 2004-
2006 Komisja ds. Organizmów Zmodyfikowanych Genetycznie działająca przy Mini-
strze Środowiska pozytywnie zaopiniowała między innymi następujące wnioski różnych
placówek naukowych dotyczące zamkniętego użycia mikroorganizmów genetycznie
zmodyfikowanych:
1. Użycie mikroorganizmów genetycznie zmodyfikowanych w zakresie badań po-
równawczych w warunkach laboratoryjnych nad przydatnością genetycznie
zmodyfikowanych szczepów grzybów arbuskularnych w fitoremediacji.
2. Badania w zakresie zamkniętego użycia modyfikowanej genetycznie komór-
kowej szczepionki czerniakowej.
3. Badania w zakresie analizy molekularnej genów par z P. aeruginosa uczestni-
czących w stabilnym dziedziczeniu chromosomów i analizą plazmidów z P. ae-
ruginosa przenoszących oporność na antybiotyki.
4. Badania nad wykorzystaniem technik klonowania w komórkach Escherichia
coli i Agrobacterium tumefaciens wybranych wariantów sekwencyjnych wiro-
ida wrzecionowatości bulw ziemniaka (PSTVd) oraz konstrukcją transgenicz-
nych roślin ziemniaka niosących zmutowaną kopię cDNA PSTVd.
5. Badania nad wykorzystaniem techniki transformacji genetycznej do poznania
roli białek nudix oraz białka KU70 u roślin uprawnych.
6. Badania nad ekspresją antygenów HBV w roślinach transgenicznych dla po-
trzeb rekombinowanej szczepionki nowej generacji przeciwko wirusowemu za-
paleniu wątroby typu zakresie.
7. Wykorzystanie technik klonowania w komórkach bakteryjnych, drożdżowych
w celu amplifikacji i ekspresji wybranych genów oraz identyfikacji produktów
badanych genów.
8. Badania strukturalne białek.
9. Naprawa kwasów nukleinowych.
10. Klonowanie i ekspresja domen ludzkiej spektryny erytrocytarnej i nieerytrocy-
tarnej w bakteriach oraz w komórkach linii komórkowych eukariotycznych.
11. Produkcja białek lub fragmentów białek w komórkach bakteryjnych.
12. Badanie własności oraz funkcji in vivo wybranych białek szkieletu jądrowego u
zwierząt.
13. Poszukiwanie białkowych partnerów ludzkiej topoizomerazy I drogą badań in
vitro oraz konstrukcji transgenicznych komórek Hela.
14. Molekularna charakterystyka czynników patogenezy Listeria monocytogenes.
15. Systemy restrykcji i modyfikacji u bakterii: Budowa i identyfikacja determinan-
tów specyficzności odpowiednich enzymów oraz rola biologiczna metylacji
DNA u bakterii i ich bakteriofagów.
16. Charakterystyka i rola białek uczestniczących w biosyntezie mureiny ściany
komórkowej Listeria monocytogenes oraz białek uczestniczących w procesach
naturalnej i indukowanej autolizy u tej bakterii.
17. Genetyczna analiza bakterii z rodzaju Paracoccus; identyfikacja i molekularna
charakterystyka mobilnych elementów genetycznych (plazmidów, sekwencji
80 H. BUJAK

insercyjnych, transpozonów i integronów); ich rola w transferze horyzontalnym


genów i ewolucji gnomów.
18. Zwalczanie bakterii patogennych metodą alternatywną do antybiotyków, przy
użyciu plazmidów, zwaną strategią „Konia Trojańskiego”.
19. Funkcjonalna analiza czynników wirulencji Campylobacter jejuni i Helicobac-
ter pylori. Konstrukcja biwalentnej szczepionki dla kurcząt anty Salmonel-
la/Campylobacter.
20. Analiza regulacji transkrypcyjnej genu CTA1 z drożdży piekarniczych, Saccha-
romyces cerevisiae.
21. Ekspresja mysich metylotransferaz DNA w drożdżach.
22. Klonowanie DNA w wektorach bakteryjnych w celu badania struktury genów
roślinnych i produktów ich ekspresji. Klonowanie DNA w wektorach drożdżo-
wych w celu produkcji niektórych białek roślinnych do badań biochemicznych i
cytologicznych. Transfekcja komórek roślinnych, transformacja roślin i badanie
odpowiednich mutantów roślin modelowych pod względem ekspresji genów
uczestniczących w mechanizmach tolerancji metali ciężkich.
23. Wykorzystanie technik klonowania w komórkach bakteryjnych i drożdżowych
w celu powielania i ekspresji wybranych genów oraz identyfikacji produktów
badanych genów.
24. Wykorzystanie technik klonowania oraz interfencji MA w komórkach bakteryj-
nych, ludzkich, mysich i chomiczych w celu powielania i ekspresji wybranych
genów, identyfikacji produktów badanych genów, bądź też wyciszania ekspresji
określonych genów, zmierzające do poznania mechanizmów regulacji ekspresji
genów i replikacji materiału genetycznego.
25. Nadekspresja i charakterystyka białek rekombinowanych z Drosophila melano-
gaster i Galeria mellonella w bakteriach E. coli oraz drożdżach Pichia pastoris.
26. Ocena terapeutycznej szczepionki tg4010, zawierającej genetycznie modyfikowany
organizm (mva-muc1-il2), jako adjuwant do standardowej chemioterapii u pacjen-
tów z zaawansowanym rakiem niedrobnokomórkowym płuc.

V.4. Obawy i zagrożenia wynikające ze stosowania


mikroorganizmów genetycznie modyfikowanych
Genetycznie zmodyfikowane mikroorganizmy znajdują bardzo szerokie zastosowa-
nie. Ich wykorzystanie w nauce nie budzi kontrowersji, ponieważ dotyczy zawsze ściśle
kontrolowanych warunków hodowli, jest prowadzone przez większość ośrodków na-
ukowych na całym świecie, a korzystne efekty ich stosowania widoczne są na każdym
kroku. Podobnie genetycznie zmodyfikowane mikroorganizmy wykorzystywane w
przemyśle, również nie przedostają się do środowiska, a produkty z nich otrzymywane
nie ustępują produktom otrzymywanym syntetycznie.
Największe obawy związane są z mikroorganizmami, które zostały zmienione w celu
wprowadzenia do środowiska np. do celów bioremediacji.
Niezamierzone szkodliwe efekty, które potencjalnie mogą się pojawić, wynikają
głównie z faktu, ze są to organizmy, które łatwo i szybko mogą się rozmnażać, co może
uniemożliwić ich kontrolę po zakończeniu uwolnienia do środowiska. Sądzi się jednak,
że genetycznie zmodyfikowane mikroorganizmy byłyby słabymi konkurentami w
środowisku naturalnym ze względu na ich zmniejszoną wydolność energetyczną (mają
MIKROORGANIZMY GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE 81

cechy, które w środowisku nie są potrzebne) i zaburzenia w adaptacji do środowiska


naturalnego. Wytwarzanie dodatkowego produktu przez genetycznie zmodyfikowane
mikroorganizmy może również powodować ich wolniejszy wzrost i wyparcie ze środo-
wiska przez mikroorganizmy niezmodyfikowane. Wiele badań potwierdza tę hipotezę,
jednak nie można wykluczyć, że na drodze ewolucji poprzez naturalne mutacje, te
niekorzystne z punkty widzenia adaptacji cechy zostaną usunięte, co umożliwi im
rozprzestrzenienie się w środowisku. Dlatego też opracowano specjalne strategie gene-
tycznych modyfikacji mikroorganizmów, które mają umożliwić ich kontrolę po uwol-
nieniu do środowiska. Kontrola obecności GMM w środowisku ma na celu ich usunię-
cie, kiedy nie są już potrzebne. Możliwe jest to w przypadku zastosowania tzw. „zabój-
czych elementów genetycznych”, które uaktywniają się po zmianie środowiska, do
którego zostały uwolnione.
Dobrym przykładem obrazującym tę strategię są bakterie glebowe z gatunku Pseudomo-
nas wykorzystywane do bioremediacji zanieczyszczeń. Bakteria ta jest używana do rozkła-
dania polichlorowanych bifenyli (PCB). PCB stosowane były przez ponad 50 lat jako skład-
niki płynów hydraulicznych, przy produkcji plastików, farb i lakierów. Ulegają one bardzo
powolnemu rozkładowi (wydzielają związki o właściwościach podobnych do dioksan) i
powodują bardzo trudne do usunięcia skażenie gleby i wody. Powoduje to ich włączenie do
łańcucha pokarmowego i kumulację w jego kolejnych ogniwach. W latach sześćdziesiątych
XX wieku odkryto ich silne właściwości rakotwórcze. Bakteria Pseudomonas została
zmodyfikowana tak, aby oprócz unieszkodliwiania PCB wytwarzała także toksyczne dla
siebie białko, co warunkowane jest obecnością genu gef. Geny odpowiedzialne za unieszko-
dliwianie PCB połączono z genem odpowiedzialnym za produkcję białka LacI represorowe-
go dla syntezy toksycznego białka. W środowisku zawierającym PCB bakterie rozkładają i
wytwarzają represor, który umożliwia im przeżycie. Po unieszkodliwieniu PCB bakterie
giną, ponieważ nie produkują już represora LacI a zaczynają produkować białko zabójcze.
Wykorzystanie potencjału białej biotechnologii w szczególny sposób zależy od ści-
słej współpracy pomiędzy instytucjami rządowymi, przemysłem oraz ośrodkami nauko-
wymi w celu wykorzystania osiągnięć biotechnologicznych do zrównoważonego rozwo-
ju. Największe obawy zgłaszają organizacje zajmujące się ochroną środowiska. Gene-
tycznie zmodyfikowane mikroorganizmy dostarczają jednak alternatywnych materiałów,
które nie są uzyskiwane ze źródeł ropopochodnych, polepszają efektywność usuwania
zanieczyszczeń z wody, gleby i całych ekosystemów, co pozwala zmniejszyć zużycie
energii nieodnawialnej. Wykorzystanie genetycznie zmodyfikowanych mikroorgani-
zmów do wymienionych celów będzie spotykało się z coraz większą akceptacją także ze
strony obrońców środowiska naturalnego.
Pozostaje jednak najważniejszy problem związany z wpływem GMM wprowadzone-
go do środowiska na bioróżnorodność i ekosystemy glebowe. Wpływ ten jest, niestety,
bardzo trudny do określenia. W przemyśle wykorzystanie białej biotechnologii opiera się
na hodowli mikroorganizmów w ściśle kontrolowanych warunkach (zamknięte fabryki,
bioreaktory czy szklarnie). Dodatkowo hodowle takie prowadzone są ściśle według
obowiązujących przepisów. Porównanie tych warunków do warunków panujących w
środowisku naturalnym jest bardzo trudne, co może być przeszkodą w prawidłowej
ocenie ryzyka wprowadzenia genetycznie zmodyfikowanych mikroorganizmów do
środowiska.
VI. ZASTOSOWANIA GMO
WZMOCNIENIE SYSTEMU INFORMACJI O ŚRODOWISKU
W SZCZEGÓLNOŚCI Z ZAKRESU BEZPIECZEŃSTWA BIOLOGICZNEGO
Z ASTOSOWANIA GMO

Ewa SAWICKA-SIENKIEWICZ

Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu

ZASTOSOWANIA GMO

VI.1. Wprowadzenie
Hodowlą roślin uprawnych i zwierząt domowych zajmowano się od czasów prehisto-
rycznych. Stosowane dotychczas metody przenoszenia cech w celu ulepszania roślin i
zwierząt wymagają krzyżowania i poszukiwania odpowiedniego połączenia cech rodziciel-
skich u potomstwa (rekombinacja). Inną metodą szczególnie przydatną dla znajdowania
nowych cech jest indukowanie mutacji lub poszukiwanie mutantów spontanicznych,
samorzutnych, pojawiających się losowo także w naturalnych warunkach, po czym
wykorzystywanie zmienionych osobników w hodowli.
Dlaczego musimy otrzymywać coraz lepsze odmiany? Takie zadania stawia przed na-
mi współczesne rolnictwo, konsument i przemysł. Jednym z najważniejszych problemów,
które są aktualne w każdej hodowli to posiadanie zdrowych roślin i zwierząt. Straty spo-
wodowane przez choroby są ogromne i walka z nimi trwa nieprzerwanie. Do pomocy
wykorzystuje się ogromne ilości środków chemicznych w postaci fungicydów, insektycy-
dów i herbicydów. To z kolei zanieczyszcza środowisko – glebę i wodę oraz pozostaje w
roślinach wykorzystywanych jako pokarm, pasza czy surowiec dla przemysłu.
Najlepszym rozwiązaniem jest otrzymywanie odmian odpornych. Dlatego hodowla
odpornościowa ma istotny wpływ na plon roślin, ich smak, wartości odżywcze, nawet
opłacalność produkcji Prowadząc od wieków selekcję albo utraciliśmy cenne geny odpor-
ności albo ich w nie było w posiadanych roślinach, albo patogen tak się zmienił, że prze-
łamał posiadaną przez rośliny odporność.
Potrzeba wielu lat pracy (przeciętnie 12-15) aby otrzymać nową odmianę rośliny upraw-
nej. Z drugiej strony jest oczywiste, że hodowca musi prowadzić selekcję materiałów pod
względem wielu cech równocześnie. Wprowadzenie tylko jednej cechy np. z gatunku dzikie-
go, wymaga czasu dla wyeliminowania niekorzystnych cech, które przy okazji wprowadza-
nia cech korzystnych „dostały” się z gatunków dzikich do roślin uprawnych.
Znacznym przyspieszeniem prac nad ulepszaniem odmian roślin uprawnych jest
wprowadzenie tylko jednego fragmentu DNA (genu), którego obecność warunkuje poja-
wienie się korzystnej cechy. Marzenia takie stały się realne w momencie postępu w dzie-
dzinie wiedzy zwanej nowoczesną biotechnologią, a głównie inżynierią genetyczną.
Dopiero w ostatnim ćwierćwieczu osiągnięcia w biotechnologii pozwoliły na bezpo-
średnie sterowanie zmianami w materiale genetycznym. Kluczem do wszystkich działań
było poznanie samego DNA, możliwości jego izolacji, powielania (klonowania) i wpro-
wadzania z powrotem do komórek. Największy postęp w biotechnologii datowany jest od
momentu wykorzystania w praktyce metod inżynierii genetycznej, pozwalających na
transfer (przenoszenie) genów lub fragmentów genomu z jednego gatunku do drugiego.
86 E. SAWICKA-SIENKIEWICZ

VI.2. Wartość żywieniowa i technologiczna roślin


genetycznie zmodyfikowanych
Wprowadzanie genów „poprawiających” cechy roślin gospodarczo ważnych może
przynieść wiele korzyści. Zwiększając zawartość aminokwasów egzogennych w biał-
kach zapasowych nasion, można otrzymać wyższą wartość odżywczą takich roślin.
Zarówno człowiek w diecie jak i zwierzęta gospodarskie potrzebują dostarczenia 8
aminokwasów egzogennych do budowy własnego białka. Aminokwasy te występują
tylko w białku roślin. Dotychczas nie znaleziono ani jednej rośliny, która posiadałaby
przyswajalne białko zapasowe, w skład którego wchodziłby komplet wszystkich nie-
zbędnych aminokwasów w wystarczającej ilości, np. zboża mają za mało lizyny, a
rośliny strączkowe są przeważnie ubogie w metioninę i cysteinę.
W polepszaniu wartości odżywczej różnych roślin – zbóż, okopowych, warzyw i
owoców upatruje się sposobu zwiększania bioróżnorodności biologicznej, czyli dosko-
nalenia odmian. Do roślin należących do różnych grup użytkowania, a przeznaczonych
do bezpośredniego spożycia, na paszę lub do przetwórstwa - na drodze transformacji
wprowadzono geny, które są odpowiedzialne za walory smakowe, wartości odżywcze,
odporności na choroby, szkodniki i zachwaszczenie.
Pierwszą rośliną transgeniczną dopuszczoną do uprawy komercyjnej był pomidor
FlavrSavr® (wprowadzony do sprzedaży w USA w 1994 r.). Pomidory takie charakte-
ryzuje większa trwałość, uzyskana dzięki zmianie genu odpowiedzialnego za syntezę
enzymu PG (poligalakturonazy – enzym rozkładający ścianę komórkową). Inne modyfi-
kacje genetyczne u pomidora dotyczą zwiększenia zawartości suchej masy, poprawy
barwy owoców, smaku, odporności na herbicydy, odporności na szkodniki i tolerancji na
silne zasolenie gleb (pomidory takie są przydatne do uprawy na terenach nadmorskich).
Uwieńczone sukcesem badania nad pomidorem zachęciły do podejmowania prac nad
innymi gatunkami: melonem, dynią, kabaczkiem czy truskawką, w przypadku których
notowano również pozytywne wyniki.
W żywieniu człowieka karotenoidy odgrywają bardzo ważną rolę jako prekursory
witaminy A. „Standardowy” ryż będący podstawą wyżywienia wielu milionów ludzi w
Azji nie zawiera witaminy A. Do osiągnięć biotechnologii należy zaliczyć transgenicz-
ny ryż zdolny do biosyntezy β-karotenu, przeznaczony na rynki azjatyckie w celu
ochrony dzieci przed ślepotą, powodowaną niedoborem witaminy A w pożywieniu.
Wiele gospodarczo ważnych roślin, w wyniku modyfikacji genetycznej, ma popra-
wiony skład białek, np. pszenica zwyczajna i pszenica twarda o zwiększonej zawartości
glutenu (poprawiona wartość technologiczna mąki) oraz soja (uzupełnienie metioniny),
ziemniak (uzupełnienie lizyny), ryż (z uzupełnieniem lizyny i metioniny).
Część roślin uprawnych, pomimo dużego znaczenia gospodarczego, posiada w swo-
im składzie szkodliwe substancje. Do takich związków należą białka alergenne, które są
wyjątkowo odporne na trawienie i trudne do usunięcia podczas procesów technologicz-
nych. U niektórych roślin ich zawartość w białku całkowitym dochodzi nawet do 20%.
Spośród znanych roślin takie właśnie białka zawierają w dużej iości: soja, pszenica,
żyto, jęczmień, owies, orkisz, ryż oraz orzech ziemny. Ten ostatni może wywołać u osób
uczulonych nawet wstrząs anafilaktyczny. Największy sukces w eliminacji alergenów na
drodze inżynierii genetycznej otrzymano u ryżu. Zastosowano zablokowanie syntezy
określonych białek ryżu, które wywołują alergie w krajach azjatyckich. Prowadzone są
prace nad eliminacją alergenów z orzecha ziemnego.
ZASTOSOWANIA GMO 87

Uzyskano odporność na niskie temperatury poprzez wprowadzenie do genomu tru-


skawki genu pochodzącego z marchewki odpowiedzialnego za biosyntezę „niezamarza-
jącego” białka i za tolerancję na niskie temperatury.
Podjęto także próby usunięcia kofeiny z krzewów kawowych poprzez zablokowanie
syntezy jednego z podstawowych enzymów szlaku metabolicznego kofeiny. Otrzymana
„transgeniczna” kawa zawiera o 70% kofeiny mniej, posiada intensywny zapach i
aromat. Prawdopodobnie usunięcie kofeiny pozwoli wykorzystać działanie obecnych w
kawie polifenoli, które wpływają pozytywnie na obniżenie ciśnienia krwi.
Wrażliwość roślin na patogeny jest przyczyną dużych strat w plonie i utraty wartości
odżywczych, a obecność mykotoksyn w żywności może być przyczyną groźnych zatruć
u ludzi i zwierząt. W celu skutecznej walki z chorobami poszukuje się czynników
odporności i wykorzystuje się je w hodowli odpornościowej. Dawcami odporności są
gatunki dzikie roślin uprawnych, ale próby ich wykorzystania nie zawsze uwieńczone są
sukcesem. Dlatego upatruje się możliwości przyspieszenia hodowli odpornościowej
poprzez zastosowanie inżynierii genetycznej, polegającej na podejmowaniu prób prze-
noszenia genów odporności, występujących w przyrodzie i transformowaniu ich do
roślin uprawnych.
W przypadku wprowadzania genów odporności roślin na choroby wirusowe ekspre-
sja genów polega na blokowaniu dojrzewania białek płaszcza wirusa, co przyspiesza ich
degradację oraz ogranicza rozprzestrzenianie się z komórki do komórki. Infekcja, jeśli
nawet wystąpi, to jest znacznie słabsza i pojawia się z dużym opóźnieniem. Na drodze
modyfikacji genetycznej odporność na wirusy wprowadzono do pszenicy, buraka,
ziemniaka, dyni, tytoniu, pomidora, ogórka, kalafiora, papai (ważna uprawna roślina w
krajach o ciepłym klimacie). Niektóre otrzymane rośliny transgeniczne są obecnie w
fazie doświadczeń polowych.
Wiele roślin uprawnych narażonych jest na żerowanie owadów. Prowadzi to do
gwałtownego spadku plonu, a w konsekwencji straty surowca przeznaczonego dla
przemysłu spożywczego i tekstylnego. Stosowanie insektycydów nie zawsze jest sku-
teczne, jest natomiast szkodliwe dla środowiska a także dla człowieka. Jeden z najlep-
szych związków sprawdzonych do zwalczania owadów (a nieszkodliwy dla innych
organizmów) to białkowa δ-endotoksyna (białko Cry), wytwarzana przez pewne szczepy
glebowej bakterii Bacillus thuringiensis. Toksyna (Bt) w przewodzie pokarmowym larw
szkodników owadzich łączy się z receptorami nabłonka jelitowego owada i prowadzi do
perforacji jelita, a następnie śmierci owada.
Genetycznie zmodyfikowane rośliny, do których wprowadzono geny białka Cry, od-
powiedzialne za produkcję toksycznych dla szkodników owadzich białek, nie wymagają
stosowania insektycydów. Takie rośliny same chronią się przed szkodnikami. Możemy
w ten sposób ograniczyć nie tylko ilość stosowanych insektycydów, ale również oszczę-
dzić nieodnawialne źródła energii (paliwa), konieczne do wykonania zabiegu ochrony
roślin przy użyciu traktora czy samolotu. Należy jednak pamiętać, że takie rośliny muszą
być uprawiane zgodnie z zaleceniami oraz zasadami koegzystencji z uprawami konwen-
cjonalnymi i ekologicznymi (rozdział 2 dotyczący koegzystencji). Także rośliny z
wprowadzoną cechą tolerancji na herbicydy przyczyniają się do ograniczenia liczby
zabiegów ochrony roślin. Zalety takich upraw, ale i obawy związane z ich uprawą,
zostały wcześniej omówione w rozdziale dotyczącym roślin genetycznie zmodyfikowa-
nych.
88 E. SAWICKA-SIENKIEWICZ

VI.3. Pasze ze zmodyfikowanych roślin


Z przytoczonych dotychczas informacji wynika, że wiele ważnych gospodarczo ga-
tunków uprawianych roślin posiada odmiany, w których wprowadzono genetyczne
modyfikacje. Pierwsze raporty z doświadczeń na szczurach, rybach, drobiu i krowach
nie wykazały różnic przy wykorzystaniu w żywieniu soi transgenicznej i konwencjonal-
nej. Obecnie bardzo trudno byłoby zrezygnować z poekstrakcyjnej śruty sojowej w
mieszankach paszowych. Polska importuje obecnie ok. 1,5 mln ton soi i kukurydzy
genetycznie zmodyfikowanej na cele paszowe.
Ukazało się wiele niezależnych, opublikowanych raportów wydanych przez FAO,
WHO, OECD i Komisję Europejską. Cyt. artykułu prof. Z. Zduńczyka „…W opinii
ekspertów powołanych przez wymienione organizacje, w przypadku typowych modyfika-
cji genetycznych, których produkty są podobne do już występujących na rynku, podsta-
wową zasadą oceny bezpieczeństwa stosowania w żywieniu ludzi i zwierząt jest określe-
nie równoważności składnikowej (ang. substantial equivalence) produktów transgenicz-
nych i konwencjonalnych”. Oznacza to, że produkty są porównywalne i równie bez-
pieczne, także w składzie i ilości składników odżywczych oraz nieodżywczych. Badania
porównawcze przeprowadzone w Europie wskazują również, że stosowanie śruty sojo-
wej pochodzącej ze zmodyfikowanych odpornych na herbicydy roślin „..nie powoduje
obecności zmodyfikowanego białka w produktach drobiowych. Zmodyfikowane białko
było skutecznie trawione w przewodzie pokarmowym kur i odchody, narządy wewnętrzne
(wątroba) i znoszone jaja były wolne od transgenicznego DNA.”
Podobne wyniki są uzyskiwane w licznych doświadczeniach przeprowadzonych dla
krów karmionych kiszonką, w której zarówno soja jak i kukurydza posiadały genetyczne
modyfikacje. Soja tolerancyjna na herbicyd i kukurydza odporna na atak owadów nie
powodowały żadnego niekorzystnego wpływu na wartość pokarmową pasz pochodzą-
cych z takich roślin.
Należy przy tym podkreślić dwa aspekty pasz ze zmodyfikowanych roślin. Po pierw-
sze, uprawa roślin z wprowadzonymi genami odporności na choroby grzybowe obniża
zawartość groźnych mykotoksyn, czyli zwiększa bezpieczeństwo zdrowotne żywności
pochodzenia zwierzęcego. Drugi aspekt to opłacalność produkcji – do Polski trafia śruta
sojowa (pochodząca ze zmodyfikowanej soi) wykorzystywana do produkcji pasz. Jest
ona o 10% tańsza, co ma również istotne ekonomiczne znaczenie.

VI.4. Rośliny GM w rolnictwie światowym


W raporcie ISAAA (http://www.isaaa.org) dostępne są dane o uprawach roślin GM
w 2006 r. Powierzchnia upraw w ostatnim roku wzrosła o 13% w stosunku do 2005 r.
i wyniosła 102 mln hektarów. W latach 1966 – 2006 powierzchnia upraw GMO wzrosła
60-krotnie. Obecnie rośliny transgeniczne uprawiane są na świecie w 22 krajach na
wszystkich kontynentach (USA, Argentyna, Brazylia, Kanada, Indie, Chiny, Paragwaj,
Republika Południowej Afryki, Urugwaj, Filipiny, Australia, Rumunia, Meksyk, Hisz-
pania, Kolumbia, Francja, Iran, Honduras, Czechy, Portugalia, Niemcy i Słowacja). W
2006 roku rośliny transgeniczne uprawiało 10,3 mln rolników (w 2005 było ich 8,5 mln).
Ocenia się, że większość z nich gospodaruje na małych powierzchniach, a wywodzą się
oni z krajów rozwijających się i głównie uprawiają bawełnę Bt.
ZASTOSOWANIA GMO 89

Na pierwszym miejscu znalazły się Stany Zjednoczone Ameryki, gdzie pod uprawę
roślin GM przeznaczono 58,6 mln hektarów. Indie wysunęły się na pierwszy plan w
uprawie bawełny Bt (odpornej na szkodniki) – 3,8 mnl hektarów na świecie. W Unii
Europejskiej rośliny GM uprawia się w sześciu krajach: Francja, Czechy, Portugalia,
Niemcy, Hiszpania i Słowacja. W krajach tych przeważnie dopuszczona została modyfi-
kowana kukurydza Bt, której najwięcej uprawianej jest w Hiszpanii (60 tys. ha). W
Rumunii najwięcej uprawia się soi odpornej na herbicydy (0,1 mln ha).
W roku 2006 została w USA wprowadzona do uprawy lucerna odporna na herbicydy
oraz bawełna tolerancyjna na herbicyd RR(R) Flex.
W ośmiu krajach powierzchnia upraw przekroczyła 1 mln hektarów. Najwięksi pro-
ducenci to:
• USA – 54,6 mnl ha zajmują: soja, kukurydza, bawełna, rzepak, kabaczek, papaja,
gorczyca,
• Argentyna – 18 mln ha – soja, kukurydza i bawełna,
• Brazylia – 11,5 mln ha - soja, bawełna,
• Kanada – 6,1 mln - ha rzepak, kukurydza, soja
• Indie – 3,8 mln ha – bawełna
Najbardziej rozpowszechnioną rośliną GM jest soja (57% na 58,6 mln ha powierzch-
ni), następnie - kukurydza (25%), bawełna (13%) i rzepak (5%). W Iranie ryż transge-
niczny uprawiany jest na powierzchni nieco poniżej 50 tysięcy ha.
Zgodnie z informacjami zawartymi w tym raporcie od 1966 roku najczęściej stoso-
waną modyfikacją genetyczną jest tolerancja na herbicydy (środki chwastobójcze) –
soja, kukurydza, rzepak, bawełna, gorczyca; druga w kolejności to modyfikacja Bt na
szkodniki owadzie – kukurydza i bawełna. Kukurydza i bawełna z obydwoma modyfi-
kacjami zajmowały 13% upraw.

VI.5. GMO w ochronie środowiska


Celem praktycznym opisanych poniżej badań jest wprowadzenie u roślin zmodyfi-
kowanych genetycznie odporności na trucizny, herbicydy, metale, zwiększenie tolerancji
na niekorzystne warunki środowiska (niska lub wysoka temperatura, duże stężenie soli),
wydajniejsze wykorzystanie światła oraz wykorzystanie przydatności roślin do produkcji
wtórnych metabolitów i półproduktów.
Niekorzystne warunki termiczne (przemarzanie, niska lub wysoka temperatura), brak
lub nadmiar wody, obecność metali ciężkich w glebie wpływają na ograniczenie rozwoju
roślin. Zaawansowane są badania nad otrzymaniem roślin odpornych na stres solny i
wymarzanie. Same rośliny mogą być wykorzystywane do fitoremediacji w procesie
usuwania metali ciężkich czy promieniotwórczych pierwiastków z gleby, dlatego poszu-
kuje się szerokiego spektrum gatunków - roślin metalofili – tolerancyjnych, zarówno
wśród chwastów i jak roślin ruderalnych, które dobrze znoszą duże stężenia metali
ciężkich. Genetycznie zmodyfikowane rośliny mogą być wykorzystane nie tylko do
bioremediacji zanieczyszczeń ze środowiska, ale również jako surowce do produkcji
biodegradowalnych plastików. Ich znaczenie w ograniczaniu efektu cieplarnianego
związane jest także z możliwościami produkcji biopaliw. Wykorzystanie roślin do
produkcji biodiesla, bioetanolu a także biomasy może w dużym stopniu wpłynąć na
90 E. SAWICKA-SIENKIEWICZ

ograniczenie emisji dwutlenku węgla, który jest głównym czynnikiem wpływającym na


efekt cieplarniany.
Bioremediacja jest jednym z kluczowych działów wykorzystania białej biotechnolo-
gii. Ze względu na coraz większe zanieczyszczenie naszej planety konieczne jest usuwa-
nie różnych zanieczyszczeń zarówno z wody jak i z gleby. Czyste środowisko jest
podstawą zrównoważonego rozwoju. Do tego celu wykorzystuje się zarówno beztlenowe
jak i tlenowe mikroorganizmy, które znajdują zastosowanie w bardzo skomplikowanych
procesach bioremediacji. Pracuje się również nad prostym wykorzystaniem mikroorga-
nizmów szczególnie dla wykorzystania w krajach rozwijających. Takim przykładem
może być zastosowanie glonów lub cyjanobakterii do usuwania azotu i fosforu z małych
zbiorników wodnych (po rozłożeniu materii organicznej przez bakterie). Tak oczyszczo-
na woda może być wykorzystywana do nawadniania pól uprawnych lub w celach prze-
mysłowych a pozostała biomasa użyta jako pasza.
Dużym problemem środowiskowym jest zanieczyszczenie gleby, zbiorników wod-
nych i wód gruntowych polichlorowymi bifenylami (PCB). Do ich usuwania można
wykorzystywać genetycznie zmodyfikowane bakterie z gatunku Pseudomonas. Bakterie
te zostały zmodyfikowane przy użyciu genów pochodzących z innych bakterii, które w
przyrodzie mogą degradować PCB. Bakterie Pseudomonas są jednak bardziej po-
wszechne w różnych środowiskach, co czyni je lepszymi kandydatami do bioremediacji.
Genetycznie zmodyfikowane mikroorganizmy mogą być wykorzystywane do usu-
wania rtęci ze środowiska np. po katastrofach morskich. Rtęć jest bardzo niebezpieczna
ze względu na duża toksyczność i kumulacje w łańcuchu pokarmowym po przedostaniu
się do wód oceanów. Staje się zagrożeniem zarówno dla ryb, ptaków jak i ludzi, którzy
je spożywają. W przyrodzie istnieją bakterie, które wykazują wysoki poziom tolerancji
na rtęć poprzez wiązanie jej w kompleksy z białkami. Bakterie te niestety nie rosną
łatwo w hodowli, dlatego też naukowcy przenieśli geny odpowiedzialne za wiązanie
rtęci do bakterii Escherichia coli. Bakterie te hodowane w bioreaktorach w efektywny
sposób usuwały rtęć z wody. Zakumulowana rtęć mogła być również odzyskana z
pozostałości bakterii.
Grzyby i bakterie mogą być wykorzystywane zamiast nawozów chemicznych oraz
chronić roślinę przed patogenami. Modyfikacje genetyczne bakterii z rodzaju Rhizobium
żyjącej w symbiozie z roślinami motylkowymi i zdolnej do asymilacji azotu atmosfe-
rycznego umożliwiają zwiększenie efektywności tego procesu. Tak zmodyfikowane
bakterie mogą funkcjonować jak naturalne biologiczne nawozy, wykorzystując naturalne
zasoby azotu (azot jest składnikiem atmosfery w ok. 72%). Modyfikacje innych bakterii
czy grzybów pomagających w pobieraniu składników pokarmowych przez rośliny może
ograniczyć potrzebę stosowania nawozów sztucznych.
Genetycznym modyfikacjom poddano bakterię glebową Pseudomonas putida, która
wytwarza substancję przeciwgrzybiczną. Bakterie te użyte do zaprawiania nasion ogra-
niczają wzrost grzybów z gatunku Fusarium. Środki ochrony roślin pochodzenia bakte-
ryjnego nie tylko są biodegradowalne, ale również poprzez ich modyfikacje mogą stać
się bardziej efektywne w walce z patogenami.
Znaczenie organizmów GM w ochronie środowiska zostało omówione również w
rozdziale „Rośliny genetycznie zmodyfikowane”.
ZASTOSOWANIA GMO 91

VI.6. Wykorzystanie GMO w przemyśle


Znany ogólnie jest fakt, że mikroorganizmy mogą produkować dodatki żywieniowe i
inne wartościowe substancje. Jednak dopiero inżynieria genetyczna umożliwiła modyfi-
kacje bakterii i grzybów w taki sposób, aby produkowały potrzebne nam substancje w
szerszym zakresie i dużo taniej niż dostępne metody przemysłowe.
Do niedawna produkowano i oczyszczano enzymy bakteryjne, które wykorzystywa-
ne były głownie w produkcji serów i przetwarzania żywności. Dziś bardzo szerokie
zastosowanie znajdują enzymy otrzymywane z transgenicznych mikroorganizmów. Już
w 1988 roku Duńska firma Novozymes uzyskała z transgenicznych mikroorganizmów
pierwsze rozkładające tłuszcze enzymy, które znalazły zastosowanie w produkcji deter-
gentów. Ich produkcja i stosowanie okazały się bardziej przyjazne dla środowiska niż
„klasyczne” technologie. Inna firma Genecor bada wykorzystanie nowych enzymów dla
zastosowania w produkcji detergentów na zlecenia takich koncernów jak Procter &
Gamble czy Unilever. Firmie tej udało się wyizolować m.in. enzym wykorzystywany do
wybielania dżinsów, co pozwoliło zrezygnować z prania ich w obecności silnie działają-
cych środków chemicznych.
Również mikroorganizmy żyjące w ekstremalnych warunkach np.: gorących źró-
dłach, głębokich wodach, lodach arktycznych lub miejscach zanieczyszczonych przemy-
słowo stają się źródłem enzymów i innych białek charakteryzujących się wyjątkowymi
właściwościami. Wykorzystanie ich genów do genetycznych modyfikacji pozwala na
produkcję przyjaznych dla środowiska proszków do prania, wykorzystania w przemyśle
tekstylnym czy bioremediacji.
Mikroorganizmy znajdują zastosowanie w produkcji biodegradowalnych plastików,
do których wykorzystuje się materiał organiczny pochodzenia roślinnego. Firmie Du-
Pont w kooperacji z Genencor udało się wprowadzić do jednej bakterii szlaki metabo-
liczne z trzech różnych bakterii. Modyfikacja ta umożliwiła produkcję z glukozy polie-
stru o nazwie Sorona. Chemiczna firma Cargill-Dow uzyskała na skalę przemysłową
biomateriał o nazwie Ingeo. Ponieważ uzyskanie Ingeo było droższe niż plastiki uzyski-
wane z produktów petrochemicznych, wprowadzono je na rynek jako produkt przyjazny
dla środowiska naturalnego. Związane jest to z faktem, że do jego produkcji zużywa się
bardzo mało energii nieodnawialnej i jest on biodegradowalny, co również ogranicza
efekt szklarniowy i zanieczyszczenie środowiska. Ingeo było wykorzystywane przez
Coca-Cola do produkcji kubków na napoje, a przez McDonalds do produkcji pojemni-
ków na sałatki.
Od dawna mikroorganizmy były wykorzystywane do produkcji dodatków do żywno-
ści i innych substancji istotnych przy produkcji żywności. Zanim biotechnologia umoż-
liwiła szersze zastosowanie mikroorganizmów, w życiu codziennym wykorzystywano
enzymy naturalnego pochodzenia np. przy produkcji alkoholu (dehydrogenaza alkoho-
lowa z drożdży), czy serów podpuszczkowych (podpuszczka z żołądków bydlęcych).
Inżynieria genetyczna umożliwiła modyfikacje bakterii i grzybów, tak by były w stanie
produkować substancje na skalę potrzebną w przemyśle.
Obecnie produkcja substancji za pomocą mikroorganizmów GM odbywa się w du-
żych pojemnikach zwanych fermentorami. W stalowych, zamkniętych szczelnie zbiorni-
kach łatwo uzyskuje się optymalne warunki dla wzrostu mikroorganizmów i ilość
uzyskiwanych substancji jest duża. Po zakończeniu fazy produkcji substancji, jest ona
izolowana i oczyszczana. Nie ma kłopotu z pozostałościami mikroorganizmów w final-
nym produkcie, brak jest w nim DNA mikroorganizmu. Bez względu na to, czy dany
związek jest produkowany poprzez syntezę chemiczną, uzyskiwany z rośliny lub zwie-
92 E. SAWICKA-SIENKIEWICZ

rzęcia, czy powstaje przy wykorzystaniu GMO, musi spełniać standardy bezpieczeń-
stwa i normy czystości chemicznej. Systemy produkcji wykorzystujące genetycznie
zmodyfikowane mikroorganizmy znajdują się pod kontrolą agencji rządowych
odpowiednich dla danego kraju. Natomiast końcowe produkty uzyskiwane przy
pomocy mikroorganizmów GM, zgodnie z prawem UE, nie wymagają znakowania.
Enzymy wyprodukowane przez genetycznie zmodyfikowane mikroorganizmy wyko-
rzystywane są szeroko w przemyśle spożywczym. W serowarstwie stosowane są po-
wszechnie preparaty chymozyny wykorzystywane w procesie fermentacji, a otrzymywa-
ne przy udziale drożdży i bakterii w wyniku przeniesienia genu z organizmu zwierzęce-
go do mikroorganizmu. Preparaty te wypierają tradycyjną podpuszczkę cielęcą uzyski-
waną z żołądków bydlęcych, a stosowaną w technologii produkcji serów dojrzewają-
cych. Zmodyfikowane genetycznie drożdże stosowane są w piwowarstwie i piekarnic-
twie.

Tabela 1. Enzymy produkowane na skalę przemysłową w bioreaktorach mikrobiologicznych


są wykorzystywane w wielu gałęziach przemysłu spożywczego.

ORGANIZM ORGANIZM Z
ENZYM PRODUKUJĄCY KTÓREGO ZASTOSOWANIE
ENZYM POCHODZI GEN
ALDC dekarbok- Bacillus amyloliquefa- Napoje (piwo, wino, “soft
Bacillus sp
sylaza ciens lub subtilis drinks”)
Bacillus amyloliquefa-
Bacillus sp Mąka i skrobia, Napoje
ciens lub subtilis
alfa-amylaza
Mąka i skrobia, Napoje,
Bacillus lichenformis Bacillus sp
cukrownictwo, piekarnictwo
Przemysł mleczarski, drobiar-
katalaza Aspergillus niger Aspergillus sp
stwo
Aspergillus niger var.
Żołądek bydlęcy Serowarstwo
awamori
chymozyna
Kluyveromyces lactis Żołądek bydlęcy Serowarstwo
transferaza
glukozo- Bacillus lichenformis Thermoanbacter sp Produkcja mąki i skrobii
cyklodekstranu
Bacillus amyloliquefa- Produkcja mąki i skrobii,
Bacillus sp
ciens lub subtilis Napoje
beta-glukanaza
Tricoderma reesei lub Produkcja mąki i skrobii,
Trichoderma sp
longibrachiatum dietetyczna żywność

Streptomyces lividans Actioplanes sp Produkcja mąki i skrobii


izomeraza glukozy
Streptomyces
Streptomyces sp Produkcja mąki i skrobii
rubiginosus
Drobiarstwo, Napoje, Piekar-
oksydaza glukozy Aspergillus niger Aspergillus sp nictwo, Przetwórstwo owo-
ców i warzyw
Bacillus amyloliquefa-
hemicelulaza Bacillus sp Piekarnictwo
ciens lub subtilis
ZASTOSOWANIA GMO 93

ORGANIZM ORGANIZM Z
ENZYM PRODUKUJĄCY KTÓREGO ZASTOSOWANIE
ENZYM POCHODZI GEN
Candida sp
Przemysł tłuszczowy, piekar-
lipaza Aspergillus niger Rhizomucor sp
nictwo
Humicola sp
Bacillus amyloliquefa- Produkcja mąki i skrobii,
amylaza maltozy Bacillus sp
ciens lub subtilis Napoje, piekarnictwo
Aspergillus oryzae Rhizomucor sp Serowarstwo
Przemysł mięsny i rybny,
proteaza Bacillus amyloliquefa-
Bacillus sp Produkcja mąki i skrobii,
ciens or subtilis
Napoje, piekarnictwo
Bacillus lichenformis Bacillus sp Przemysł mięsny i rybny
Bacillus lichenformis Bacillus sp Produkcja mąki i skrobii
pullulanaza Produkcja mąki i skrobii,
Klebsiella planticola Klebsiella sp
Napoje, piekarnictwo
Aspergillus niger var.
Aspergillus sp Piekarnictwo
awamori
Produkcja mąki i skrobii,
Aspergillus niger Aspergillus sp
Napoje, piekarnictwo
ksylanaza Bacillus amyloliquefa- Produkcja mąki i skrobii,
Bacillus sp
ciens lub subtilis Napoje, piekarnictwo
Bacillus lichenformis Bacillus sp Produkcja mąki i skrobii
Tricoderma reesei lub Produkcja mąki i skrobii,
Trichoderma sp
longibrachiatum Napoje, piekarnictwo

Inżynieria genetyczna umożliwia optymalizację metod produkcji różnych substancji,


w tym witamin, enzymów i aminokwasów. Związki naturalnie występujące w mikroor-
ganizmach mogą być ulepszane, lub system kontrolujący ekspresję genu może być
zmieniany tak, by pracował z maksymalną wydajnością (wyposażanie genu w silne
promotory). Czasem zdarza się tak, że pożądane substancje są naturalnie produkowane
w mikroorganizmach, których hodowla jest mało wydajna. Wtedy metodami inżynierii
genetycznej przenoszone są do gatunków łatwiejszych w hodowli i w nich produkowane.
Metody biotechnologiczne zastępują metody chemiczne również w produkcji dodatków
do żywności, aminokwasów, witamin, aromatów, enzymów (tabela 6). Zalety takiej produk-
cji są oczywiste – mikroorganizmy szybko się namnażają i łatwo je produkować w ilościach
przemysłowych. Ponadto wykorzystanie mikroorganizmów ma znacznie mniejszy negatyw-
ny wpływ na środowisko – zużywa się mniej energii, a pozostałości poprodukcyjne są
biodegradowalne i nie wpływają w znaczący sposób na zanieczyszczenie wód.
Witamina B2 (ryboflawina, E 101) jest używana jako barwnik w żywności. Wiele
firm w Europie produkuje witaminę B2 przy wykorzystaniu mikroorganizmów GM.
Innym produktem jest witamina C (kwas askorbinowy, E 300) używana jako konserwant
żywności. Przykłady innych związków produkowanych z zastosowaniem organizmów
GM to: środek zagęszczający ksantan (E 415), regulator kwasowości – kwas cytrynowy
(E 330), konserwant natamycyna (E 235), niazyna (E 234) i lizozym (E1105). Wiele
aminokwasów używanych jako dodatki do pasz i przy produkcji żywności jako dodatki
smakowe np. glutaminian sodu (E 621) czy słodzik aspartam (E 951).
94 E. SAWICKA-SIENKIEWICZ

VI.7. Przepisy regulujące użycie GMO


Żadna roślina uprawna lub produkt z niej otrzymany tradycyjnymi metodami nie jest tak
szczegółowo przebadany jak organizmy GMO. Roślina lub zwierzę z wprowadzoną modyfi-
kacją genetyczną podlega ścisłej kontroli, a ich produkty są dokładnie analizowane, dzięki
regulacjom prawnym. Podstawową i nadrzędną rolę, jaką musi spełniać prawo w dziedzinie
biotechnologii to ochrona zdrowia i życia ludzi oraz szeroko rozumiana ochrona środowiska.
W Polsce kwestie dotyczące organizmów genetycznie modyfikowanych oraz bezpieczeństwa
biologicznego reguluje Ustawa z dnia 22 czerwca 2001 O organizmach genetycznie zmody-
fikowanych (Dz. U. z 2001 r. nr 76 poz. 811 ze zm.). Ustawa ta jest przystosowana do
przepisów prawa unijnego i międzynarodowych umów w dziedzinie GMO. Prawdopodobnie
wkrótce nastąpi jej nowelizacja w celu osiągnięcia pełnej zgodności z przepisami obowiązu-
jącymi w Unii Europejskiej.
M.in. ustawa reguluje następujące kwestie:
• Zamknięte użycie GMO,
• Zamierzone uwolnienie do środowiska, w celach innych niż wprowadzanie
do obrotu,
• Wprowadzanie do obrotu produktów GMO.
Szczegółowe omówienie wymienionych kwestii zostało przedstawione w rozdziale 7
„Akty prawne”.

VI.7.1. Zamknięte użycie GMO

Przez zamknięte użycie GMO rozumie się każde działanie, które ma na celu modyfikację
genetyczną u organizmów oraz dokładny tok postępowania, czyli jak GMO są hodowane,
przechowywane, transportowane, usuwane czy też użytkowane. Podczas wszystkich tych
procesów muszą mieć miejsce specjalne zabezpieczenia dla ograniczenia i zminimalizowania
kontaktu GMO z ludźmi i środowiskiem. Oznacza to, że każde doświadczenie przeprowa-
dzane w laboratoriach naukowych, czy też przez firmy biotechnologiczne musi być zgłoszo-
ne i podlega dalszym procedurom, co w końcowym efekcie prowadzi do wydania zezwolenia
na prowadzenie doświadczeń albo zakaz ich prowadzenia.
Istotne jest, aby zarówno organizm, który będzie „dawcą” oraz ten, który będzie
„biorcą” określonego fragmentu DNA, jak i sposób przekazania tej informacji (tzn., w
jaki sposób informacja z jednego do drugiego organizmu zostanie przeniesiona), nie
spowodowały choroby u ludzi, zwierząt i roślin..
Następnym etapem procedury zmierzającej do uzyskania pozwolenia na prowadzenie
doświadczeń jest ocena środków, które zapewnią bezpieczeństwo. Na osoby wykonujące
doświadczenia ustawa nakłada obowiązek przestrzegania zasad dobrej praktyki laborato-
ryjnej i ogólnych zasad bezpieczeństwa. Jedenaście takich zasad wymienionych w
ustawie dotyczy zapewnienia należytego bezpieczeństwa, wyposażenia, kontroli urzą-
dzeń i instalacji, ostrzeżenia i oznakowania o strefie zagrożenia biologicznego, posiada-
nia przeszkolonego personelu i przygotowanych wewnętrznych regulaminów bezpie-
czeństwa dla pracowników, zakazu używania doustnych pipet oraz kontroli i skutecz-
nych środków dezynfekcyjnych. Ustawa określa jak należy postąpić w przypadku
rozprzestrzenienia się GMO, oraz jak postępować z odpadami, zabezpieczeniem miejsc
do magazynowania i jak należy postępować, jeżeli nastąpi zakażenie sprzętu lub innych
materiałów. Konieczne jest posiadanie planu na wypadek awarii.
ZASTOSOWANIA GMO 95

W zależności od stopnia zagrożenia dla zdrowia ludzi i środowiska wyróżnia się


cztery kategorie działań zamkniętego użycia GMO:
• kategoria I – działania nie powodujące zagrożeń,
• kategoria II –o niewielkich zagrożeniach,
• kategoria III –o umiarkowanych zagrożeniach,
• kategoria IV –niosące duże zagrożenia.
Takie plany postępowania w przypadku awarii są przekazane organom właściwej
gminy, która obowiązana jest do ich podania do publicznej wiadomości w siedzibie
gminy. Jeżeli doświadczenie obejmowałyby kategorię zagrożenia na poziomie III i IV to
obowiązek informowania i uzgodnienia planu postępowania dotyczą użytkownika GMO
z właściwym, miejscowym wojewodą. Ustawa nakłada na osobę kierującą pracami nad
GMO obowiązek weryfikacji co dwa lata procedury doświadczeń, zależnie od postępu i
poziomu wiedzy, stopnia zagrożenia oraz rodzaju zastosowanych zabezpieczeń.
Zamknięte użycie GMO wymaga zgody ministra właściwego do spraw środowiska.
Zgoda wydawana jest na okres nie dłuższy niż 5 lat, po stwierdzeniu spełnienia wszyst-
kich wymagań i dostarczenia kompletnej dokumentacji. Minister właściwy ds. środowi-
ska prowadzi rejestr Zamkniętego Użycia GMO, który zawiera wnioski o wydanie
zgody z dokumentacją, opinie komisji, informacje o awariach (z dokładną ich listą,
przyczynami, podjętymi działaniami i oceną skutków awarii). Ten rejestr jest jawny.

VI.7.2. Zamierzone uwolnienie GMO do środowiska w celach innych


niż wprowadzanie do obrotu

Zamierzone uwolnienie GMO do środowiska - to świadome działanie celowo wpro-


wadzające GMO do środowiska, bez zabezpieczeń ograniczających ich rozprzestrzenia-
nie, czyli bez barier fizycznych lub połączenia fizycznych z chemicznymi, które ograni-
czają kontakt GMO z ludźmi i środowiskiem.
Analogicznie jak w przypadku zamkniętego użytkowania GMO konieczne jest uzyskanie
zgody ministra właściwego do spraw środowiska. We wniosku należy podać informację o
miejscu otrzymania GMO i cechach organizmu będących wynikiem modyfikacji genetycz-
nych, następnie opisać środowisko i miejsce uwolnienia GMO, możliwości krzyżowania,
sposobu rozmnażania i rozprzestrzenia się GMO oraz oddziaływanie i potencjalny wpływ
GMO na środowisko. Powinna być również podana informacja dotycząca zawodowego
przygotowania pracowników, sposobu prowadzenia kontroli i monitorowania procesu
uwalniania. Niezbędne jest również opracowanie planów reagowania na zagrożenie, sposo-
bach dezaktywacji (niszczenia) GMO oraz postępowania z odpadami.
Użytkownik uwolnionego genetycznie zmodyfikowanego organizmu do środowiska,
obowiązany jest do przedłożenia ministrowi sprawozdania w ciągu 3 miesięcy od mo-
mentu zakończenia działań, czyli od zakończenia pracy z GMO, wraz z dokładnym
opisem wyników uwolnienia. Zgoda na uwalnianie GMO do środowiska wydawana jest
na okres 5 lat.
Minister prowadzi jawny rejestr zamierzonego uwolnienia GMO do środowiska.
96 E. SAWICKA-SIENKIEWICZ

VI.7.3. Wprowadzenie do obrotu produktów GMO

Wprowadzenie do obrotu to zamierzone uwolnienie GMO do środowiska na obsza-


rze Polski, polegające również na dostarczaniu lub udostępnieniu osobom trzecim
odpłatnie i nieodpłatnie, w tym także wprowadzanie GMO na rynek w wyniku produkcji
lub dopuszczenie do obrotu handlowego.
W przypadku wprowadzania na polski obszar celny produktów GMO, do zgłoszenia
celnego należy dołączyć kopię zezwolenia wydanego przez ministra właściwego do
spraw środowiska na wniosek użytkownika GMO.
Wniosek o wydanie zezwolenia musi zawierać wszystkie informacje jak: siedziba i
nazwa użytkownika GMO, informacje o produkcie, opis tego produktu, instrukcje
dotyczące przechowywania i użytkowania, charakterystykę samej modyfikacji genetycz-
nej oraz w jaki sposób została otrzymana i skąd pochodzi GMO. Wymienione muszą
być zalecane środki ostrożności i ewentualne zagrożenia dla ludzi lub środowiska,
związane z niezgodnym z przeznaczeniem użytkowania produktu GMO. Konieczna też
jest informacja o opakowaniu i sposobie oznakowania produktu GMO oraz czy dany
produkt GMO posiada wcześniej wydane zezwolenie do obrotu na terenie innych kra-
jów, lub o odmowach uzyskania takich zezwoleń.
Zezwolenie na wprowadzenie produktu GMO jest udzielane na czas do 10 lat. Użyt-
kownik produktu GMO jest zobowiązany do monitorowania obrotu produktu GMO.
Minister tymczasowo zakazuje lub ogranicza obrót handlowy GMO, jeżeli wystąpią
podejrzenia zagrożenia zdrowia ludzi lub środowisku. Minister prowadzi jawny rejestr
produktów GMO dopuszczonych do obrotu z pełną ich dokumentacją i opinią komisji.
ZASTOSOWANIA GMO 97

Janusz ZIMNY, Sylwia OLESZCZUK

Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w Radzikowie

VI.8. Zastosowania GMO w medycynie

VI.8.1. Inżynieria genetyczna a medycyna

Stosunkowo młoda dyscyplina nauki, jaką jest inżynieria genetyczna znalazła już
bardzo wiele zastosowań. Pozwala naukowcom badać tajemnice życia na poziomie
molekularnym, zrewolucjonizowała badania biomedyczne oraz odgrywa coraz większą
rolę w rolnictwie i produkcji żywności.
Powszechnie wiadomo, że rośliny stanowią niezwykle bogate źródło substancji pozy-
tywnie oddziałujących na zdrowie ludzi, ale często trudno jest je wskazać, szczególnie w
przypadku, gdy za dany efekt odpowiedzialne jest połączone działanie kilku substancji.
Istnieje także wiele roślin, które zawierają mniej substancji prozdrowotnych lub nawet
zawierają substancje toksyczne. Mimo że posiadamy duże doświadczenie w pracy nad
roślinami, które wykorzystujemy do przygotowywania pożywienia, nie poświęcano tak
dużo uwagi substancjom niepożądanym np. takim jak alergeny aż do czasów pojawienia
się możliwości wprowadzania modyfikacji genetycznej i jej wykorzystania w procesie
produkcji żywności.
Jednym z bardziej obiecujących zastosowań nowych technologii opartych na przeno-
szeniu genów z jednego do innego organizmu jest ich wszechstronne wykorzystanie na
rzecz szeroko pojętej medycyny. Organizmy zmodyfikowane genetycznie są producen-
tami substancji farmakologicznie aktywnych, odczynników stosowanych w diagnostyce
chorób, ale także mogą oddziaływać prozdrowotnie jako element diety.

VI.8.2. Jakie organizmy mogą być producentami substancji


wykorzystywanych w medycynie?

Nie tylko rośliny, ale także mikroorganizmy i zwierzęta, wytwarzają materiały i surowce
dla przemysłu i dla celów medycznych. Niektóre substancje, które mogą być wykorzystane
do diagnostyki i terapii chorób są już dostępne na rynku. Naukowcy szukają nowych sposo-
bów uodporniania ludzi i zwierząt na choroby wirusowe i bakteryjne.
Substancje uzyskane z roślin zmodyfikowanych genetycznie mogą być wykorzysty-
wane jako farmaceutyki, np. jako jadalne szczepionki, specyficzne przeciwciała lub
ludzkie białka. Preparaty stosowane w medycynie takie jak przeciwciała monoklonalne,
białka krwi lub hormony mogą być już obecnie produkowane w oparciu o biotechnolo-
gię zwierzęcych lub ludzkich kultur komórkowych. Jednakże ten sposób produkcji niesie
z sobą ryzyko zakażenia wytwarzanego preparatu chorobami odludzkimi lub odzwierzę-
cymi. Otrzymywanie tych substancji z roślin praktycznie eliminuje to zagrożenie. Co
98 J. ZIMNY

więcej, produkcja na dużą skalę i ich pozyskiwanie w roślinach może być prostsze i
mniej kosztowne niż dotychczas stosowane metody.

VI.8.3. Dieta prozdrowotna

Ulepszony skład aminokwasowy lub wzbogacona zawartość witamin1 (np. odmiana


ryżu „Golden Rice” - zmodyfikowana genetycznie odmiana ryżu charakteryzująca się
zwiększoną zawartością prowitaminy A) mogłyby polepszyć jakość pożywienia (nutra-
ceutyki). Modyfikacja struktury kwasów tłuszczowych oraz zawartość olejów w rośli-
nach i nasionach jest ważna ze względu na produkcję m.in. zdrowszej żywności. Najczę-
ściej badania dotyczące kwasów tłuszczowych przeprowadzane są z wykorzystaniem
rzepaku oleistego, trzeciej z kolei najważniejszej w świecie rośliny wykorzystywanej do
produkcji oleju (oleje spożywcze, jadalne, jak również przemysłowe)2. Głównym tren-
dem rozwoju genetycznie modyfikowanych roślin jest uzyskanie żywności o wzbogaco-
nych wartościach odżywczych, ulepszonej funkcjonalności, a przede wszystkim polep-
szenie jej walorów zdrowotnych.
Rośliny oleiste są jednym z najbardziej cennych towarów rolniczych. Znaczenie die-
tetycznych tłuszczy w odżywianiu człowieka wzbudza szerokie zainteresowanie w
kręgach konsumenckich, a także wśród producentów żywności i dietetyków. Zdecydo-
wana większość olei roślinnych obecnie używana jest do wytwarzania produktów
spożywczych t.j. margaryn, przetworzonej żywności oraz do smażenia. Niektórym
tłuszczom przypisuje się funkcję żywieniowych czynników ryzyka chorób serca. Fakt
ten stanowił siłę napędową działań zmierzających do otrzymania zmodyfikowanych
tłuszczy i olei roślinnych. Konsumenci oczekują oleju o niskiej zawartości nasyconych
kwasów tłuszczowych, z niską zawartością cząsteczek zawierających konformację typu
trans. Przemysł spożywczy wymaga, aby oleje były odporne na procesy utleniania, co
zabezpieczałoby je przed powstawaniem przykrego zapachu. Na rynku znajduje się
wiele naturalnych produktów leczniczych zawierających omega-3-kwasy tłuszczowe,
takie jak kwas linolenowy, który okazał się skutecznym czynnikiem obniżającym po-
ziom cholesterolu we krwi, a także czynnikiem zmniejszającym ryzyko agregowania
płytek krwi i obniżającym ciśnienie. Oczekuje się, że metodami inżynierii genetycznej
będzie można „przystosować” rośliny do spełniania takiej roli. Dietetycy liczą też na
zwiększenie poziomu produkcji nutraceutyków, takich jak witamina E (przeciwutle-
niacz) znajdujących się w olejach pochodzenia roślinnego.
Miliony ludzi na świecie cierpi wskutek niedoboru witaminy A (VAD - vitamin A
deficiency), który prowadzi do uszkodzenia wzroku oraz podwyższenia podatności na
biegunkę, choroby oddechowe i odrę. Szacuje się, że w Południowo-Wschodniej Azji
ok. 9 milionów dzieci w wieku 5 – 15 lat choruje na kseroftalmię (zmiana w budowie
spojówki i rogówki obserwowana przeważnie u dzieci). Problem ten pojawia się też w
pewnych rejonach Afryki, Ameryki Łacińskiej i Karaibów. Na świecie, ok. 127 milio-
nów dzieci poniżej 5 roku życia cierpi na niedobór witaminy A 3.

1
Herbers, K. Vitamin production in transgenic plants, Journal of Plant Physiology, 2003, Vol. 160, No.
7 s. 821 – 829
2
Drexler H.; Spiekermann P.; Meyer A.; Domergue F.; Zank T.; Sperling P.; Abbadi A.; Heinz E.
Metabolic engineering of fatty acids for breeding of new oilseed crops: strategies, problems and first
results Journal of Plant Physiology, 2003, Vol. 160, No. 7 s. 779 – 802
3
Singh, V., West, K., P., Vitamin A deficiency and xerophthalmia among school-aged children in
Southeastern Asia, European Journal of Clinical Nutrition 2004, Vol. 58 s. 1342 – 1349
ZASTOSOWANIA GMO 99

Rośliny zwykle są bogate w prekursor prowitaminy A, β-karoten lub inne karoteny,


które ludzkie ciało przekształca na dwie cząsteczki witaminy A, zwanej retinolem. W
ryżu występuje głównie w zielonych częściach rośliny, które są usuwane z produktów
spożywczych, a nie w endospermie t.j. w tej części ziarna ryżu, która pozostaje po jego
oczyszczeniu. Tradycyjna hodowla ryżu nie umiała rozwiązać tego problemu.
Poprzez wprowadzenie trzech obcych genów kodujących naukowcy zdołali skon-
struować pełny szlak biosyntezy beta-karotenu w roślinach ryżu typu „japonica”. Ziarno
tego ryżu ma nieco żółtawą barwę i może dlatego, a może ze względu na nadzieje jakie
wiąże się z jego uprawą nazwano go „złotym ryżem”. Oczekuje się, że problem niedobo-
ru witaminy A w Azji zostanie rozwiązany w sposób skuteczny4, niedrogi i trwały.
Pojawienie się koncepcji „złotego ryżu” wywołało dyskusję na temat skuteczności
dostarczania beta karotenu tą metodą. Okazuje się bowiem, że ów złoty ryż zawiera za
mało pożądanej prowitaminy i trzeba jeszcze dalszych prac nad wzbogacaniem ryżu.

VI.8.4. Problem alergii

Choroby uczuleniowe są jednym z ważniejszych wyzwań dla medycyny krajów o


wysokim poziomie ucywilizowania. Pośród wielu wątpliwości związanych z pojawie-
niem się na rynkach organizmów zmodyfikowanych genetycznie jest obawa, że produk-
ty tej nowej technologii spowodują większą zapadalność na alergie.
Alergeny są białkami lub często peptydami. Odpowiedź na pytanie, czy nowe (trans-
geniczne) białko uczyniłoby produkt bardziej alergicznym od swojego tradycyjnego
odpowiednika bada się poprzez porównanie przewidywanej sekwencji aminokwasowej
nowego białka z sekwencją białka, którego właściwości alergiczne są już znane, -
przeprowadzenie badań preparatu białkowego w celu wykonania charakterystyki typo-
wej dla obecnie znanych alergenów, m. in. stabilności termicznej oraz monitorowania
procesu trawienia nowego białka.
W badaniach prowadzonych nad transgenicznymi roślinami chodzi o to, by uzyskać
odpowiedź na takie pytania jak (1) czy możliwe jest by w wyniku procesu modyfikacji
genetycznej istniejące w roślinie białka stały się alergenami? (2) czy modyfikacja taka
mogłaby spowodować w sposób niezamierzony, że produkty białkowe nabywają wła-
sności toksycznych?5
Z drugiej strony pojawia się możliwość takiej modyfikacji genetycznej, która pozwa-
la usunąć alergeny z produktów żywnościowych, dostarczając w ten sposób produktów
niealergizujących6.
Naukowcy z Japonii pracują nad uzyskaniem odmiany ryżu, która jest wolna od aler-
genów, w USA prowadzone są prace nad orzeszkami ziemnymi, pozbawionymi dwóch
głównych białek wywołujących alergię, która objawia się zagrażającym życiu obrzękiem
ust i dróg oddechowych u osób wrażliwych, stanowiących ok. 1% populacji zachodnich
społeczeństw.

4
Genetically Modified “Golden Rice” in the Limelight Again, Asia Pacific Biotech News, 2005, Vol. 9
No. 7 s. 281
5
D. D. Metcalfe, Introduction: What are the Issues in Adressing the Allergenic Potential of Genetically
Modified Foods?, Environmental Health Perspectives, 2003, Vol. 111, No. 6 s. 1110 – 1113
6
K. Hoffmann-Sommergruber and the SAFE consortium, The SAFE project: plant food allergies: field to
table strategies for reducing their incidence in Europe an EC-funded study, Allergy, 2005, Vol. 60 s. 436 –
442
100 J. ZIMNY

Produkty żywnościowe z GMO znajdujące się obecnie na rynkach międzynarodo-


wych przeszły procedury oceny ryzyka i nie stanowią zagrożenia dla zdrowia ludzi7. Nie
obserwowano też szkodliwego wpływu na zdrowie ludzi w efekcie spożywania tej
żywności w krajach gdzie od wielu lat jest ona dopuszczona do spożycia (np. w USA).

VI.8.5. Związki farmakologicznie czynne

• Szczepionki
Układ immunologiczny ludzi i zwierząt odpowiada na pojawiające się w organizmie
chorobotwórcze bakterie i wirusy poprzez wytwarzanie specyficznych przeciwciał, które
reagują z pewnymi białkami patogenów. Przeciwciała są w stanie rozpoznać te białka,
połączyć się z nimi i zapoczątkować proces zwalczania organizmu chorobotwórczego.
Szczepienia ochronne stosujemy po to, by organizm był „przygotowany” do obrony, gdy
czynnik chorobotwórczy wniknie do organizmu. Tradycyjne szczepionki zazwyczaj
zawierają zneutralizowaną, tzn. zabitą lub osłabioną postać czynnika chorobotwórczego,
podawaną w celu wywołania odpowiedzi immunologicznej i uzyskania odporności
organizmu na dany patogen. Szczepionki są często produkowane przy użyciu ludzkich
lub zwierzęcych kultur komórkowych. Okazuje się, że w niektórych przypadkach osła-
bione, ale wciąż żywe patogeny w preparatach szczepionek mogą wywoływać chorobę.
Odkrycia związane z rozwojem biotechnologii umożliwiły rozwój nowych metod
produkcji szczepionek. GM rośliny mogą służyć jako biofabryki wytwarzające szcze-
pionki wolne od ryzyka przenoszenia ludzkich lub zwierzęcych chorób. Takie rośliny
mogą być uprawiane na dużą skalę i używane do izolacji czystych szczepionek.
Poszukując nowych sposobów uodpornienia ludzi i zwierząt na choroby wirusowe
lub bakteryjne, naukowcy stworzyli jadalne szczepionki pochodzenia roślinnego. Rośli-
ny są modyfikowane w ten sposób, by mogły produkować te immunogenne białka
wirusowe lub bakteryjne, które prowokują silną odpowiedź systemu odpornościowego,
gdy są stosowane doustnie. Pomysł produkowania jadalnych szczepionek w roślinach
wynika również z tego, że podawanie ich drogą doustną jest łatwiejsze do zastosowania
niż ich wstrzykiwanie. Oczekuje się, że produkcja powinna być tańsza i może odbywać
się w miejscu, gdzie jest na nią zapotrzebowanie, co jest szczególnie ważne dla krajów
rozwijających się. Dodatkowe oczyszczanie szczepionek nie jest konieczne, a podawanie
jest proste, chociaż niezbędne jest oszacowanie dawki szczepionki.
Opracowano kilka metod produkcji szczepionek w roślinach. Niektóre z nich wyko-
rzystują wirusy roślinne, do których wprowadzono gen białka płaszcza wirusa atakują-
cego ludzi. Po uprzednim namnożeniu się wirusa, białko to może być wyizolowane z
rośliny i stosowane jako szczepionka. W doświadczeniach przeprowadzonych na zwie-
rzętach wykazano, że otrzymane tą drogą szczepionki wytworzyły surowicę zawierającą
przeciwciała zwalczające ludzki wirus. W ten sposób zostały opracowane szczepionki
inaktywujące wirus odpowiedzialny za zespół nabytego niedoboru odporności immuno-
logicznej (HIV) i wirus nieżytu nosa (HRV).

7
Genetically Modified Organisms. Production, Regulation, Marketing International Debates, March
2006 s. 66 – 69
ZASTOSOWANIA GMO 101

Aktywną, doustną szczepionkę przeciwko cholerze otrzymano w ziemniakach. Bak-


terie, które powodują zachorowanie na cholerę, produkują dwa rodzaje toksyn, jedną
toksyczną dla ludzi, podczas gdy druga jest nieszkodliwa. Fragment genu, kodujący
część białka nieszkodliwej toksyny, został wprowadzony do ziemniaków. Myszy,
karmione tymi ziemniakami, produkowały przeciwciała neutralizujące działalność obu
rodzajów toksyn cholery.
Kolejnym istotnym celem dla produkcji szczepionek jest wirusowe zapalenie wątro-
by typu B (HBV) powodowane przez wirus odpowiedzialny za większość przewlekłych
chorób wątroby. Dostępne są szczepionki chroniące przed wirusem HBV produkowane
przez drożdże, aczkolwiek są one drogie i muszą być przechowywane w niskich tempe-
raturach, co np. w krajach rozwijających czyni je trudnodostępnymi. Sałata i ziemniaki
są roślinami, z którymi obecnie prowadzi się prace nad otrzymywaniem szczepionek
pochodzenia roślinnego. Myszy karmione ziemniakami zawierającymi białko wirusa
HBV wykazały odpowiedź ich systemu immunologicznego. Dalsze prace obejmować
będą próby nad wykorzystaniem bananów jako źródła szczepionek. Można byłoby
spożywać je na surowo i hodować w krajach rozwijających się.
W transgenicznym tytoniu i ziemniakach uzyskano ekspresję białka otoczki wirusa
Norwalk (odpowiedzialnego za większość niebakteryjnych nieżytów żołądka i jelit).
Immunogenność tych roślin przetestowano na myszach. Po wstrzyknięciu myszom
oczyszczonych rekombinantowych białek (antygenów), następowało wytwarzanie
specyficznych (dla tych wprowadzonych antygenów) przeciwciał. Nie tylko owoce czy
tkanki liści, ale także nasiona roślin mają do zaoferowania wiele potencjalnych korzyści
w przypadku wykorzystania ich do produkcji doustnych szczepionek. Na przykład
udowodniono, że glikoproteina ludzkiego wirusa cytomegalii (bardzo rozpowszechniony
wirus, który może powodować zapalenie płuc u pacjentów poddanych immunosupresji,
czyli farmakologicznemu hamowaniu aktywności systemu immunologicznemu np. przy
przeszczepach tkanek, narządów, by zminimalizować ryzyko ich odrzucenia przez
organizm biorcy), otrzymana w nasionach transgenicznego tytoniu jest, reaktywna
immunologicznie.
Celem prowadzonych badań naukowych jest także uodpornienie zwierząt gospodar-
czych poprzez zastosowanie jadalnych szczepionek. Wytwarzane w kukurydzy szcze-
pionki przeciw zakaźnym wirusom powodującym zapalenie żołądka i jelit u świń,
skutecznie chroniły te zwierzęta przed wirusem.

• Przeciwciała stosowane diagnostyce i terapii


Alternatywą wobec pobudzania organizmu pacjenta do produkcji przeciwciał jest
bezpośrednie podawanie przeciwciał zwalczających chorobę (uodpornienie bierne).
Przeciwciała te mogą być także używane do diagnostyki laboratoryjnej. Zdolność roślin
do wytwarzania funkcjonalnych przeciwciał monoklonalnych otwiera drogę do efektyw-
nego i niedrogiego sposobu indukowania ochrony immunologicznej w przypadku wielu
chorób.
Jak dotąd tylko niewielka liczba przeciwciał, które mogłyby być zastosowane w me-
dycynie, została wytworzona w roślinach. W tytoniu uruchomiono wytwarzanie prze-
ciwciał przeciw bakteriom nazębnym Streptococcus sanguis. Doustne zastosowanie tych
przeciwciał zapobiega formowaniu się kamienia nazębnego i wskutek tego zapobiega
powstawaniu próchnicy. Przeciwciała te już wykazały swoją skuteczność podczas prób
klinicznych. Przeciwciała neutralizujące Streptococcus mutans, bakterie powodujące
102 J. ZIMNY

próchnicę, otrzymane w ten sposób są na etapie badań klinicznych. W soi uzyskano


ekspresję przeciwciał monoklonalnych przeciw wirusom opryszczki.
Jak dotąd nie produkuje się przeciwciał monoklonalnych otrzymywanych w rośli-
nach dla celów komercyjnych. Szacuje się, że koszty ich wytwarzania będą znacznie
niższe w porównaniu z tradycyjną produkcją na bazie kultur komórkowych, jednak nadal
etap oczyszczania przypuszczalnie będzie najbardziej kosztochłonny. Wytwarzanie ich
w ziarnie (np. pszenica i ryż) otwiera możliwość doustnego ich zastosowania, dzięki
czemu można uniknąć kosztownych etapów oczyszczania. Istnieją jednak obawy, że
przeciwciała takie mogłyby ulegać pewnym zmianom w składzie molekularnym w
porównaniu z przeciwciałami ludzkimi. Potencjalna immunogenność i allergenność
przeciwciał otrzymywanych w roślinach do celów terapeutycznych wymaga jednak
starannych badań.

• Biofarmaceutyki
Oprócz szczepionek i ludzkich przeciwciał również inne ludzkie białka i farmaceuty-
ki mogą być produkowane przez rośliny. Otrzymano już rośliny produkujące np. interfe-
ron, albuminy ludzkiego osocza, hemoglobinę, czynniki krzepnięcia krwi etc.
Zarówno ludzka hemoglobina, jak i czynniki krzepnięcia krwi, mogą być obecnie
syntezowane w zmodyfikowanych roślinach tytoniu. Jeden z najdroższych aktualnie
leków,: glukocerebrozydaza (β-Glukozydaza), może być także produkowany w oparciu
o zastosowanie roślin tytoniu. Glukocerebrozydaza jest enzymem, którego niedobór
występuje u pacjentów cierpiących na chorobę Gauchera. Choroba może być leczona
lekiem otrzymywanym na bazie enzymu, oczyszczanego z ludzkiego łożyska, z tym, że
10-12 ton ludzkich łożysk potrzeba by uzyskać wystarczającą ilość enzymu do leczenia
jednego pacjenta w ciągu tygodnia, co sprawia że lek ten jest bardzo drogi. Produkcja
enzymu w roślinach tytoniu jest indukowana dopiero po zbiorach, w celu ograniczenia
narażenia środowiska na farmaceutyki.
Hirudyna jest białkiem pochodzącym ze ślinianek pijawki lekarskiej (Hirudo medici-
nalis) i jest używana jako antykoagulant w leczeniu zakrzepic. Rzepak produkujący
hirudynę jest już skomercjalizowany i uprawiany w Kanadzie. Roślina ta produkuje
białko fuzyjne hirudyna-oleozyna, co umożliwia przechowywanie białka w ciałkach
oleistych nasion, a to ułatwia oczyszczanie. Aktywacja hirudyny następuje po zbiorze w
procesie oczyszczania, ogranicza to możliwość potencjalnego wpływu na środowisko.
Zastosowanie ludzkich czynników wzrostu jako leku może zwiększyć zdolność roz-
woju morfotycznego kości i nerwów. Ekspresję ludzkiego epidermalnego czynnika
wzrostu (EGF) uzyskano w transgenicznym kiwi i ziemniakach.
Geny białek klejowych, podobne do tych produkowanych naturalnie przez małże,
zostały wprowadzone technikami inżynierii genetycznej do roślin. Taki naturalny klej
małży jest znany jako wyjątkowo mocna substancja sklejająca. Produkowany w rośli-
nach tytoniu, używany może być do wielu celów, jak np. do klejenia złamanych kości.
Bydło i inne ssaki są obiektem zainteresowania naukowców ze względu na prace zmie-
rzające do tego, aby stały się swoistym bioreaktorem produkującym w mleku leki wykorzy-
stywane w medycynie. (patrz rozdział na temat zwierząt zmodyfikowanych genetycznie).
Unia Europejska przeznaczyła 12 mln € na wsparcie sieci naukowej zajmującej się
wykorzystaniem roślin jako biofabryk farmaceutyków zwalczających wiele ważnych
chorób jak: AIDS, wścieklizna, cukrzyca, gruźlica. W sieci uczestniczy 11 krajów
europejskich i Republika Południowej Afryki.
ZASTOSOWANIA GMO 103

VI.8.6. Terapia genowa

Medycyna rozpoznała i opisała wiele tysięcy różnorakich chorób i zajmuje się ich
diagnozowaniem i leczeniem. Około czterech tysięcy chorób zaklasyfikowano jako
choroby o podłożu genetycznym, tzn. związane z defektem pojedynczych genów lub
zespołu genów8. Najczęściej lekarze zajmują się leczeniem skutków takich chorób,
podczas gdy marzeniem chorych i lekarzy jest usunięcie ich przyczyn. Tym właśnie
problemem zajmuje się jeden z nowoczesnych kierunków medycyny jakim jest terapia
genowa. Zasadą funkcjonowania tej metody jest leczenie przez naprawę, zablokowanie
lub zamianę nieprawidłowo funkcjonującego materiału genetycznego, który jest sprawcą
wystąpienia danej choroby. Ze względów etycznych oraz ze względu na nieprzewidy-
walność skutków, terapii tej nie stosuje się w odniesieniu do komórek rozrodczych
człowieka. Natomiast terapię genową stosuje się w leczeniu komórek ciała, tkanek i
organów czyli, ogólnie tzw. komórek somatycznych ciała.
Terapie komórek somatycznych prowadzić można dwoma sposobami, w obrębie us-
troju chorego (in vivo) oraz przez pozaustrojowe przygotowanie komórek (ex vivo)9
Terapia in vivo polega na dostarczaniu naprawionych genów do nieprawidłowo działają-
cych komórek, tkanek lub organów. Opracowano szereg metod dostarczania
naprawionego DNA do genomu biorcy. Jedna z nich wykorzystuje retrowirusy oraz
adenowirusy, które mają zdolność wnikania do komórek ssaków i przenoszenia właści-
wej informacji genetycznej10. W ten sposób z powodzeniem wprowadzano do komórek
wątroby geny czynnika VIII i czynnika IX, których brak wywołuje hemofilię typu A lub
B11. Metoda ex vivo polega na pobraniu komórek z chorego organizmu, „naprawieniu”
ich poprzez modyfikację genetyczną i umieszczeniu ich w organizmie chorego. Tę
metodę wykorzystano z powodzeniem w leczeniu chorób szpiku kostnego12 oraz w
leczeniu nowotworów13. Mimo że wokół nowych technik leczenia z wykorzystaniem
osiągnięć genetyki pojawia się wiele kontrowersji, jest to jedna z najbardziej obiecują-
cych metod leczenia dotychczas nieuleczalnych chorób. Do marca 2000 r. w świecie
zanotowano już 400 eksperymentalnych procedur klinicznych, którym poddało się ponad
3000 pacjentów.

VI.8.7. Ksenotransplantacje

Pod koniec dwudziestego wieku możliwym stało się uzyskanie transgenicznych


zwierząt. Transformowanie zwierząt przyniosło nowe możliwości wykorzystania organi-
zmów żywych jako producentów substancji wykorzystywanych w medycynie i dawców
narządów do transplantacji14.

8
D. Dube and D. Cournoyer. 1995. Gene therapy: here to stay. Canad. Medic. Assoc. J. 152, (10) 1605-1613
9
Brenner, MK (1995) Human gene therapy: Progress and problems. Journal of Internal Medicine 237: 229 - 239.
10
Węgleński P., 1995. Genetyka molekularna, Praca zbiorowa. PWN Warszawa
11
Afione SA, Conrad CK, Flotte TR 1995. Gene therapy vectors as drug delivery systems. Clinical
Pharmacokinetics 28:33, 181-189
12
ibidem
13
Ledley, FD. 1995. Nonviral Gene Therapy: The Promise of Genes as Pharmaceutical Products. Hu-
man Gene Therapy.:6, 1129-44
14
Cloned pigs produced by nuclear transfer from adult somatic cells. I. A. Polaejeva, S. Chen, T.
Vaught, R. L. Page, J. Mullins, S. Ball, Y. Dai, J. Boone, S. Walker, D. Ayares, A. Colman, K.H.S.
Campbell.Nature 407: 86-90 (2000).
Infection by porcine endogenous retrovirus after islet xenotransplantation in SCID mice. L. van der
104 J. ZIMNY

Świnia jest coraz częściej wykorzystywanym zwierzęciem w pracach dotyczących


modyfikacji składu mleka, jako model do badań medycznych, czy też jako dawca narzą-
dów do ksenotransplantacji. Jest ona bowiem zwierzęciem, którego organy są podobne
budową i wielkością do organów człowieka. Doskonale do przeszczepów nadają się:
serce, wątroba, nerki. Jednakże problemem jest bariera immunologiczna. Aby prze-
szczep się przyjął musi być zachowane jak największe podobieństwo tkankowe. Zmody-
fikowanie genotypu świni ma sprawić, że taka sytuacja nie będzie mieć miejsca. Jest
duże prawdopodobieństwo, że narządy transgenicznej świni zostaną przyjęte przez
ludzki organizm.
Przeciwnicy ksenotransplantacji twierdzą, że przy pokonywaniu barier międzygatun-
kowych łatwo o nieprzewidziane skutki. Wirusy specyficzne dla konkretnych gatunków
nie wywołują u nich choroby. Nie można jednak wykluczyć, że po ich przeniesieniu do
innego organizmu np. człowieka staną się sprawcami chorób.
Przewiduje się, ze transplantologia może się rozwinąć w zupełnie innym kierunku.
Coraz większe nadzieje wiąże się z wykorzystaniem ludzkich komórek macierzystych,
które w warunkach kultury in vitro mogą zmienić się w dowolnie wybraną tkankę.
Rewelacją ostatnich tygodni (styczeń 2007 r.) jest opisanie metody pobierania komórek
macierzystych z płynu owodniowego. Transgeniczne zwierzęta nie będą być może
potrzebne, jeżeli komórki macierzyste będzie można hodować tak, aby formowały
brakujące narządy.

VI.8.8. Mikroorganizmy jako producenci leków

Mikroorganizmy zmodyfikowane genetycznie wykorzystywane są dzisiaj jako pro-


ducenci ważnych dla zdrowia człowieka białek, które wcześniej były uzyskiwane drogą
ekstrakcji ze zwierząt. Są to m.in. insulina, hormon wzrostu, czynniki krzepliwości krwi
i przeciwciała, interferon i szczepionki przeciwwirusowe. Poza tym mikroorganizmy
takie mają szereg innych zalet:
- wytwarzają duże ilości białek, bardzo trudnych do uzyskania w naturze,
- pozyskiwanie jest łatwe,
- znika problem infekcji pochodzenia zwierzęcego lub ludzkiego,
- inkubacja bakterii i drożdży odbywa się w warunkach “zamkniętego użycia” i
nie wydostają się one do środowiska naturalnego.
Niektóre uzyskiwane z transgenicznych drobnoustrojów substancje, które mogą być
wykorzystane do diagnostyki i terapii chorób są już dostępne na rynku. Inżynieria
genetyczna stworzyła również możliwość wytwarzania leków, które były niedostępne
metodami konwencjonalnymi. Najlepiej znanym przykładem jest insulina ludzka wytwa-
rzana w komórkach Escherichia coli. Jest ona znacznie lepiej tolerowana niż insulina
zwierzęca, a dla niektórych chorych jest jedynym możliwym lekiem. Również w Polsce,
powstała fabryka insuliny ludzkiej wytwarzanej w bakteriach. Firma Bioton rozwija
produkcję w Rosji i Ameryce Południowej, stając się jedną z najbardziej prężnych

Laan, C. Lockey, B. Griffeth, F. S. Frasier, C. A. Wilson, D. E. Onions, B. J. Hering, Z. Long, E.


Otto, B. E. Torbett, D. R. Salomon. Nature 407: 90-94 (2000).
J. L. Platt New risks, new gains.. Nature 407: 27-30 (2000).
Search for cross-species transmission of porcine endogenous retrovirus in patients treated with living
pig tissue. K. Paradis, G. Langford, Z. Long, W. Heneine, P. Sandstrom, W. M. Switzer, L. Chapman,
C. Lockey, D. Onions, E. Otto. Science 285: 1236-1241 (1999).
ZASTOSOWANIA GMO 105

spółek na Giełdzie Warszawskiej. Mikroorganizmy zmodyfikowane genetycznie są poza


tym wykorzystywane do produkcji wielu innych leków, np. szczepionek przeciw grypie.
Konkludując trzeba stwierdzić, że jak dotąd metodami biotechnologicznymi uzyskuje
się medykamenty do zwalczania nowotworów, AIDS, cukrzycy, zaburzeń hormonalnych
i innych chorób, a także substancje wykorzystywane w diagnostyce chorób. Przewiduje
się jednak, że w przyszłości powstaną nowe szczepionki przeciw gruźlicy, malarii i
cholerze, leki przystosowane dla konkretnego pacjenta, leki pozwalające regenerować
uszkodzony rdzeń kręgowy i tkankę mózgową. Zapewne w niedalekiej przyszłości
zastosowana zostanie terapia genowa w leczeniu chorób dziedzicznych i innych scho-
rzeń u ludzi, a także upowszechnią się ratujące życie ksenotransplantacje.
Mamy tu jednak do czynienia z nowymi technikami medycznymi i lekami. Sprawia
to, że osiągnięcia w tej dziedzinie są przedmiotem rozległych i dogłębnych badań, zanim
odpowiednie władze podejmą, decyzje o ich dopuszczeniu do leczenia ludzi.
VII. AKTY PRAWNE REGULUJĄCE
WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO
WZMOCNIENIE SYSTEMU INFORMACJI O ŚRODOWISKU
W SZCZEGÓLNOŚCI Z ZAKRESU BEZPIECZEŃSTWA BIOLOGICZNEGO
A KTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO

Janusz ZIMNY

Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w Radzikowie

Tomasz ZIMNY

Unwersytet Warszawski

AKTY PRAWNE REGULUJĄCE


WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO

VII.1. Wprowadzenie
Obowiązujące w Polsce przepisy regulujące kwestie związane z wykorzystywaniem
GMO wprowadzane są nie tylko przez polskie ustawodawstwo, ale również przez
umowy międzynarodowe oraz rozmaite akty prawne Unii Europejskiej. Szczególnie te
ostatnie silnie oddziałują na kształt polskiej legislacji. Dlatego też rzetelne omówienie
regulacji prawnych związanych z GMO wymaga przedstawienia najważniejszych aktów
należących do wszystkich trzech wymienionych kategorii.

VII.2. Akty prawa międzynarodowego


Najważniejszymi aktami prawa międzynarodowego związanymi z GMO są Konwen-
cja z Rio de Janeiro oraz dołączony do niej Protokół z Kartageny. Stanowią one podsta-
wę wielu aktów prawnych wydanych zarówno przez Polskę, jak też przez Unię Europej-
ską. Akty te zostaną poniżej omówione w sposób szczegółowy. Dlatego też Zarówno
Konwencja, jak i Protokół omówione zostaną w sposób ogólny; przytoczone zostaną
najważniejsze ich założenia gdyż szczegółowe omawianie i opatrywanie komentarzem
wykraczałoby poza ramy niniejszego opracowania.

VII.2.1. Konwencja z Rio de Janeiro

Konwencja ta została sporządzona 5 czerwca 1992r., a do polskiego porządku praw-


nego została wprowadzona 10 lat później1. Stroną Konwencji jest również Wspólnota
Europejska.
Zgodnie z art. 1, celem Konwencji jest „ochrona różnorodności biologicznej, zrów-
noważone użytkowanie jej elementów oraz uczciwy i sprawiedliwy podział korzyści

1
Dz. U. z 2002r., nr 184, poz. 1532
110 J. ZIMNY, T. ZIMNY

wynikających z wykorzystywania zasobów genetycznych, w tym przez odpowiedni


dostęp do zasobów genetycznych i odpowiedni transfer właściwych technologii, z
uwzględnieniem wszystkich praw do tych zasobów i technologii, a także odpowiednie
finansowanie”. Pod pojęciem „różnorodność biologiczna” rozumie się (art. 2) „zróżnicowa-
nie wszystkich żywych organizmów pochodzących, ,inter alia”, z ekosystemów lądo-
wych, morskich i innych wodnych ekosystemów oraz zespołów ekologicznych, których
są one częścią. Dotyczy to różnorodności w obrębie gatunku, pomiędzy gatunkami oraz
ekosystemami”.
Zgodnie z dalszymi postanowieniami Konwencji, jej strony zobowiązane są do
wprowadzenia takich instrumentów, które zapewnią, że działalność w ramach ich jurys-
dykcji lub kontroli nie spowoduje szkody w środowisku innych państw lub na obszarach
znajdujących się poza jurysdykcją krajową. Strony są zobowiązane do współpracy
między sobą w tym zakresie, a ponadto do opracowywania planów i strategii mających
na celu ochronę przyrody oraz do włączania w miarę możliwości i potrzeb ochrony i
zrównoważonego wykorzystania różnorodności biologicznej do odpowiednich planów i
polityk. Strony zobowiązane są również do identyfikacji oraz monitorowania składników
różnorodności biologicznej oraz ich ochrony zarówno w naturalnych siedliskach, jak i
poza nimi.
Oprócz tego, Konwencja wprowadza również obowiązki prowadzenia badań nad
różnorodnością biologiczną w celu jej ochrony, edukowania i podnoszenia świadomości
społecznej oraz ograniczania negatywnych oddziaływań na środowisko i ich identyfika-
cję. Ponadto postanowienia Konwencji zakładają jeszcze poszanowanie zasobów gene-
tycznych znajdujących się na terenie stron, wymianę informacji dotyczących ochrony i
zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej, a także współpracę naukową
i techniczną, również w zakresie biotechnologii oraz sprawiedliwy podział korzyści
wypływających z wykorzystywania zasobów genowych.

VII.2.2. Protokół Kartageński

Protokół ten powstał w styczniu 2000 r., a do polskiego porządku prawnego został
wprowadzony w roku 20042. Do jego celów należy „przyczynienie się do zapewnienia
odpowiedniego poziomu ochrony w dziedzinie bezpiecznego przemieszczania, przeka-
zywania i wykorzystania żywych organizmów zmodyfikowanych genetycznie (LMO, od
ang. Living Modified Organism), stanowiących wynik prac nowoczesnej biotechnologii,
które mogą mieć negatywny wpływ na zachowanie i zrównoważone użytkowanie
różnorodności biologicznej, z uwzględnieniem również zagrożeń dla ludzkiego zdrowia,
i ze szczególnym uwzględnieniem transgranicznych przemieszczeń.” Każdy podmiot,
który jest stroną Protokołu ma obowiązek wprowadzić niezbędne środki ustawodawcze
oraz współpracować ze sobą w zakresie realizacji celów Protokołu.
Zgodnie z art. 4, regulacje zawarte w omawianym akcie, poza pewnymi wyjątkami,
dotyczą przewozu przez granice, „…tranzytu, przekazywania i wykorzystania wszyst-
kich żywych zmodyfikowanych organizmów, które mogą mieć negatywny wpływ na
zachowanie i zrównoważone użytkowanie różnorodności biologicznej, z uwzględnie-
niem także zagrożeń dla ludzkiego zdrowia”. Wyjątki dotyczą m. in. LMO przeznaczo-
nych do zastosowań farmaceutycznych.

2
Dz. U. z 2004 r. Nr 216, poz. 2201
AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO 111

Co do zasady, Protokół przewiduje, że przewóz żywych GMO na teren innego pań-


stwa powinien odbywać się za jego zgodą. Ponadto, przepisy Protokołu przewidują
dokonywanie oceny zagrożeń związanych z takim transportem, ich kontrolę, środki które
mają być podjęte w przypadku niezamierzonego przemieszczenia żywych GMO poza
granicę, a także regulacje odnośnie do ich przekazywania, pakowania, transportowania i
identyfikacji. Bardzo silny akcent położony jest tu na współpracę pomiędzy stronami
Protokołu. Protokół wprowadza także uregulowania co do odpowiedniej oceny zagrożeń
związanych z transportem LMO.

VII.3. Prawo Unii Europejskiej


Instytucje Unii Europejskiej regulują kwestie związane z wytwarzaniem i stosowa-
niem GMO za pomocą rozporządzeń, dyrektyw, decyzji, zaleceń i opinii. Rozporządze-
nia są aktami o ogólnym zasięgu, wiążącymi we wszystkich swoich elementach i stoso-
wanymi bezpośrednio we wszystkich państwach członkowskich. Dyrektywy są aktami,
które wiążą państwa co do rezultatu, który ma być osiągnięty, a jednocześnie pozosta-
wiają państwom swobodę odnośnie do sposobu ich implementacji. Nie są więc stosowa-
ne bezpośrednio. Należy jednak pamiętać, że w przypadku, w którym termin implemen-
tacji dyrektywy minie, bądź zostanie ona implementowana wadliwie, niektóre jej posta-
nowienia mogą wywoływać bezpośredni skutek (przed organami danego państwa można
się powoływać na postanowienia dyrektywy, jeżeli nie została ona jeszcze implemento-
wana, natomiast termin jej implementacji już upłynął). Akty prawne wydawane w
ramach Wspólnoty Europejskiej składają się najczęściej z preambuły, w której ustawo-
dawca uzasadnia przyczyny wprowadzenia danego aktu prawnego, a także wskazuje na
sposoby interpretacji zawartych w nim przepisów oraz części stanowiącej, zawierającej
właściwe przepisy danego aktu.
Decyzje są aktami, które są wydawane w stosunku do konkretnych adresatów (np.
państw, ale również podmiotów prywatnych) i wiążą ich we wszystkich swoich elemen-
tach. Zalecenia i opinie nie posiadają mocy wiążącej.
Z punktu widzenia niniejszego podręcznika największe znaczenie mają rozporządze-
nia i dyrektywy i to głównie one zostaną opisane.

VII.3.1. Dyrektywa 90/219/WE w sprawie ograniczonego stosowania


mikroorganizmów zmodyfikowanych genetycznie3

Omawiana dyrektywa obowiązuje co prawda już niemal 17 lat, jednak w tym okresie
została poddana gruntownym zmianom po to, aby stworzyć najwyższe standardy bezpie-
czeństwa w badaniach nad organizmami zmodyfikowanymi genetycznie. Szczególnie
dużo zmian zostało do niej wprowadzonych dyrektywą 98/81/WE4. W związku z tym,
mimo, że niniejsza część odwoływać się będzie do dyrektywy 90/219, pamiętać należy,
że większość omawianych regulacji pochodzi z czasów późniejszych, niż data jej uchwa-
lenia.

3
OJ L nr 117 z 1990r. s. 1 – 14
4
Dyrektywa zmieniająca Dyrektywę 90/219/EWG w sprawie zamkniętego użycia mikroorganizmów
zmodyfikowanych genetycznie, OJ L 330 z 1998r. s. 13 – 31
112 J. ZIMNY, T. ZIMNY

W preambule ustawodawca podkreśla, że mimo, że rozwój biotechnologii może


przyczynić się do rozwoju gospodarczego państw członkowskich, co będzie prowadzić
do wykorzystywanie mikroorganizmów zmodyfikowanych genetycznie (GMM od ang.
Genetically Modified Microorganism), to jednak „ograniczone wykorzystywanie gene-
tycznie zmodyfikowanych mikroorganizmów, powinno być dokonywane w taki sposób,
aby ich możliwy niekorzystny wpływ na zdrowie ludzkie i środowisko naturalne był jak
najmniejszy, a zapobieganie awariom i ograniczanie ilości odpadów były przedmiotem
należytej uwagi”. Przy wykorzystywaniu GMM należy zwracać uwagę na wiele czynni-
ków, m. in. na to, że mogą się one rozprzestrzeniać na tereny innych państw członkow-
skich niż to, w którym są wykorzystywane, jak również to, że wiedza na temat rodzaju i
skali zagrożeń związanych z użyciem GMM jest ograniczona.
W związku z tym do zadań omawianej dyrektywy należy przede wszystkim stworze-
nie ram dla regulacji gwarantujących jak największe bezpieczeństwo wykorzystania
GMM. Celem tych regulacji ma być więc ochrona zdrowia i życia ludzkiego oraz śro-
dowiska naturalnego.
Pojęciom używanym w omawianej dyrektywie nadano następujące znaczenia:
– „mikroorganizm” oznacza każdą jednostkę mikrobiologiczną, komórkową lub
bezkomórkową, zdolną do replikacji lub przenoszenia materiału genetycznego,
łącznie z wirusami, wiroidami, komórkami zwierzęcymi i roślinnymi w
kulturach;
– „mikroorganizm zmodyfikowany genetycznie” (GMM) oznacza mikroorganizm,
w którym materiał genetyczny został zmieniony w taki sposób, jaki nie zachodzi
naturalnie przez krzyżowanie i lub rekombinację naturalną;
– „zamknięte użycie” oznacza każde działanie polegające na modyfikacji
genetycznej mikroorganizmów lub na hodowaniu kultur GMM, ich składowaniu,
transporcie, niszczeniu, usuwaniu lub używaniu w jakikolwiek inny sposób,
podczas którego stosuje się szczególne środki ograniczające rozprzestrzenianie w
celu ograniczenia kontaktu z ludnością i środowiskiem oraz zapewnienia
wysokiego poziomu ochrony tychże;
– „awaria” oznacza każdy przypadek obejmujący znaczne oraz niezamierzone
uwolnienie GMM w trakcie ich zamkniętego użycia, który mógłby stanowić
natychmiastowe lub opóźnione niebezpieczeństwo dla zdrowia ludzkiego lub
środowiska;
– „użytkownik” oznacza każdą osobę fizyczną lub prawną odpowiedzialną za
zamknięte użycie GMM;
– „powiadomienie” oznacza przedstawienie wymaganej informacji właściwym
władzom Państwa Członkowskiego.
Omawiana dyrektywa nie znajduje zastosowania do tych GMM, które zostały uwol-
nione do środowiska bądź wprowadzone do obrotu zgodnie z innym ustawodawstwem
wspólnotowym. Nakłada ona za to na państwa obowiązek podjęcia wszelkich środków
mających na celu uniknięcie szkodliwych skutków dla środowiska czy zdrowia ludzkie-
go związanych z wykorzystywaniem GMM. W związku z tym, każdy podmiot zamierza-
jący wykorzystywać GMM jest zobowiązany do przeprowadzenia oceny w odniesieniu
do ryzyka dla zdrowia ludzi bądź środowiska. Ocena ta jest bardzo złożona i dokonywa-
na w oparciu o całą gamę czynników, m. in.: charakterystyki biorców, dawców i wekto-
ra, które mają być bądź były wykorzystane, potencjalnie szkodliwe skutków użycia
GMM takie, jak (załącznik III A):
– choroby ludzi, w tym objawy alergiczne lub skutki toksyczne,
– choroby zwierząt lub roślin,
AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO 113

– szkodliwe skutki wynikające z niemożności leczenia choroby lub prowadzenia


skutecznej profilaktyki,
– szkodliwe skutki wynikające z wprowadzenia do środowiska lub
rozprzestrzenienia w nim,
– szkodliwe skutki wynikające z naturalnego transferu wprowadzonego insertem
materiału genetycznego do innego organizmu,
prawdopodobieństwo ich wystąpienia i wiele innych. W wyniku przeprowadzenia
oceny ryzyka dochodzi do zaszeregowania GMM do jednej z 4 klas:
Klasa 1: działania niepowodujące ryzyka lub o znikomym ryzyku, to znaczy działania,
dla których w celu ochrony zdrowia ludzkiego oraz środowiska odpowiedni
jest pierwszy poziom zamknięcia.
Klasa 2: działania niskiego ryzyka, to znaczy działania, dla których w celu ochrony
zdrowia ludzkiego oraz środowiska odpowiedni jest drugi poziom zamknięcia.
Klasa 3: działania umiarkowanego ryzyka, to znaczy działania, dla których w celu
ochrony zdrowia ludzkiego oraz środowiska odpowiedni jest trzeci poziom
zamknięcia.
Klasa 4: działania wysokiego ryzyka, to znaczy działania, dla których w celu ochrony
zdrowia ludzkiego oraz środowiska odpowiedni jest czwarty poziom za-
mknięcia.
„Poziom zamknięcia” jest to pojęcie oznaczające całokształt zabezpieczeń wymaga-
nych przy działaniach z GMO danej klasy. Im wyższy poziom, tym bardziej złożone i
zaawansowane powinny być zabezpieczenia.
W przypadku wątpliwości, do której klasy zaliczyć dane GMM należy zaliczyć je do
klasy wyższej. Odpowiedni załącznik do Dyrektywy określa, jakie zabezpieczenia
należy stosować przy wykorzystywaniu GMM danej klasy, aby zapewnić bezpieczeń-
stwo pracownikom i otoczeniu. Im wyższej klasy jest wykorzystywane GMM, tym
wyższy powinien być poziom stosowanych zabezpieczeń.
Podmioty wykorzystujące GMM powinny przedkładać właściwym organom krajo-
wym odpowiednie informacje na temat osób mających pracować z GMM, ich kwalifika-
cji, obiektów w których ma być prowadzone wykorzystanie GMM, czynności jakie mają
być podejmowane, środków zabezpieczających przed rozprzestrzenianiem się GMM
poza obiekty w których ma być przechowywane, a w przypadku wyższych klas także
cały szereg dodatkowych informacji związanych z zachowaniem bezpieczeństwa,
których opis przekraczałby ramy niniejszego opracowania.
W przypadku planowania zamkniętego użycia GMM z klasy pierwszej ustawo-
dawca europejski przewiduje obowiązek powiadomienia o tym odpowiednich orga-
nów. W przypadku klasy drugiej - użycia można dokonywać przy braku przeciw-
wskazań ze strony tych organów po 45 dniach od złożenia odpowiedniego powia-
domienia. GMM klas 3 i 4 mogą być wykorzystywane wyłącznie za zgodą odpo-
wiednich organów5. Użytkownicy GMM klas wyższych, niż 1, obowiązani są do
okresowego informowania odpowiednich władz o przebiegu wykorzystywania. Gdy
zachodzi taka potrzeba, środki zabezpieczające stosowane w miejscu użycia mogą
zostać poddane przeglądowi i zmianie.
Obowiązkowe jest sporządzenie planu awaryjnego na wypadek, gdyby zawiodły
środki zabezpieczające, powodując zagrożenie dla zdrowia ludzi lub środowiska, w
których było wykorzystywane. Informacja o takim planie powinna zostać przekazana

5
por. część dotyczącą polskich regulacji, które są w tym zakresie dużo bardziej restrykcyjne.
114 J. ZIMNY, T. ZIMNY

odpowiednim organom. W przypadku wystąpienia awarii należy przekazać odpowied-


nim władzom informacje:
– o okolicznościach awarii,
– o tożsamości i ilości danych GMM,
– o podjętych środkach,
– wszelkich informacji niezbędnych do oceny wpływu awarii na zdrowie ludzkie
oraz na środowisko.
Ponadto, w przypadku wystąpienia awarii państwa członkowskie mają obowiązek
zapewnić, że podjęte zostaną wszelkie środki niezbędne do zaalarmowania innych
państw członkowskich, które mogą zostać objęte jej skutkami. Państwa członkowskie są
na mocy omawianej dyrektywy zobowiązane również do konsultowania się z państwa-
mi, które mogą zostać objęte skutkami awarii co do stosowanych zabezpieczeń, a ponad-
to do corocznego informowania Komisji co do wykorzystywania organizmów z klas 3 i
4 na ich terytorium.
Omówiona wyżej dyrektywa ma na celu umożliwienie dalszego rozwoju nauki i go-
spodarki przy jednoczesnym zapewnieniu bezpieczeństwa obywatelom oraz środowisku
naturalnemu. Zwraca uwagę szczegółowość regulacji, ich kompleksowość i położenie
nacisku na realizację zasady indywidualnego traktowania każdego GMO (case by case)
oraz realizację zasady przezorności, która nakazuje stosowanie środków zapobiegaw-
czych nawet, gdy prawdopodobieństwo wystąpienia skutków niepożądanych jest trudne
do określenia.
Twórcy Dyrektywy dzieląc GMM na klasy zagrożeń starali się znaleźć rozwiązanie
optymalne, które umożliwiłoby prowadzenie badań w bezpiecznych warunkach, jedno-
cześnie pozwalając na stosowanie zabezpieczeń odpowiednich do skali zagrożenia.
Podobny cel ma zróżnicowanie procedur poprzedzających użycie GMM, zgodnie z
którymi np. działania z GMM 2 klasy można by prowadzić w przypadku braku sprzeci-
wu odpowiednich władz, zaś w przypadku działań z GMM klas 3 i 4 potrzebna była by
już zgoda na ich przeprowadzenie. Praktyka pokazała, że państwa implementując oma-
wianą dyrektywę zdecydowały się jednak na zastosowanie rozwiązań jeszcze bardziej
rygorystycznych, wprowadzając wymóg uzyskania zgody na każde użycie GMM.
Należy tu jeszcze zauważyć, że kwestie związane z uwolnieniem GMO do środowi-
ska, ich transportem, czy wprowadzeniem na rynek są regulowane przez inne akty,
omówione niżej oraz, że wysokie standardy bezpieczeństwa wprowadzone przez usta-
wodawcę nie pozwalają na uwalnianie do środowiska, a tym bardziej wprowadzanie na
rynek GMO z klas wyższych, niż 1.

VII.3.2. Dyrektywa 2001/18/WE w sprawie zamierzonego uwalniania


do środowiska organizmów zmodyfikowanych genetycznie
i uchylająca dyrektywę Rady 90/220/EWG6

Omawiana dyrektywa jest aktem niezwykle istotnym nie tylko dlatego, że określa warun-
ki na jakich dopuszczalne jest uwalnianie organizmów zmodyfikowanych genetycznie do
środowiska naturalnego, ale również z tego względu, że wprowadza ona ramy pojęciowe, do
których odwoływać się będą także inne regulacje kwestii związanych z GMO.
W preambule autorzy Dyrektywy zwracają uwagę na fakt, że organizmy uwolnione
do środowiska wpływają na jego kształt i w związku z tym mogą mu szkodzić, a ponad-

6
OJ L nr 106 z 2001r. s. 1 – 39
AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO 115

to, że wpływ organizmów żywych na środowisko ma charakter transgraniczny. W


związku z tym należy podejmować działania zapobiegawcze w celu ochrony zdrowia
ludzkiego i środowiska. Ustawodawca zwraca też uwagę na konieczność przestrzegania
zasad etycznych obowiązujących w danym państwie. Ze względu na przytoczone wyżej
fakty należy postępować zgodnie z zasadą przezorności oraz zasięgać opinii społeczeń-
stwa w kwestiach związanych z uwalnianiem GMO do środowiska.
Twórcy Dyrektywy zauważyli potrzebę zbliżenia ustawodawstw Państw Członkowskich
dotyczących zamierzonego uwalniania GMO do środowiska oraz zapewnienia ochrony
rozwoju produktów przemysłowych, wykorzystujących GMO. Warto zwrócić uwagę na
końcową część poprzedniego zdania. Pokazuje ona, że Unia Europejska nie jest przeciwna
wykorzystywaniu GMO, co więcej, zamierza wspierać stosowanie najnowszych zdobyczy
biotechnologii. Wszelkie regulacje wprowadzane przez Dyrektywę nie mają więc na celu
zapobiegania uwolnieniom GMO do środowiska, ale stworzenie warunków do tego, aby
uwalniane organizmy spełniały najwyższe normy bezpieczeństwa. Przepisy te mają stwarzać
gwarancje zarówno dla obywateli Unii, jak również dla podmiotów uwalniających, które
mogą się spodziewać, że uwalniane przez nie organizmy nie będą stanowić zagrożenia dla
otoczenia, w którym są uwalniane, a co za tym idzie ograniczone zostanie prawdopodobień-
stwo wystąpienia szkód, za które uwalniający musiałby odpowiadać.
Omawiana dyrektywa ma za zadanie realizować zasadę przezorności, zgodnie z którą
należy ograniczyć możliwość wystąpienia negatywnych skutków określonych działań
nawet, jeżeli prawdopodobieństwo wystąpienia takich skutków jest niskie bądź nieokre-
ślone. W związku z tym uwolnienie do środowiska GMO musi być poprzedzone szcze-
gółową i złożoną oceną ryzyka z nim związanego.
Poza regulacjami Dyrektywy znalazły się substancje lecznicze i związki przeznaczo-
ne do stosowania u ludzi, które składają się z lub zawierają jeden lub wiele GMO, pod
warunkiem że ich zamierzone uwolnienie w jakimkolwiek celu innym, niż wprowadze-
nie do obrotu, zostało zatwierdzone na mocy prawodawstwa wspólnotowego, które
przewiduje (art. 5):
– szczegółową ocenę ryzyka dla środowiska naturalnego zgodnie z załącznikiem II
i w oparciu o rodzaj informacji wyszczególnionych w załączniku III, bez
uszczerbku dla dodatkowych wymagań przewidzianych przez te prawodawstwo,
– uzyskanie jednoznacznego zezwolenia przed dokonaniem uwolnienia;
– plan monitorowania zgodny z odpowiednimi częściami załącznika III mający na
celu wykrycie wpływu jednego lub połączonych GMO na zdrowie ludzkie i
środowisko naturalne
– odpowiednie wymagania odnoszące się do nowych danych, informacji dla opinii
publicznej, informacji o wynikach uwolnienia oraz wymiany informacji co najmniej
w zakresie uwzględnionym w omawianej dyrektywie oraz działaniach z nią
zgodnych.
Dyrektywa składa się z czterech części, z których pierwsza (część A) zawiera przepisy
ogólne, określające cele Dyrektywy i definiujące użyte w niej pojęcia, część B reguluje
kwestie związane z uwolnieniem GMO do środowiska w celach innych, niż wprowadzenie
go do obrotu (na ogół w ramach eksperymentów naukowych), część C dotyczy uwolnienia
GMO do środowiska w celu wprowadzenia ich do obrotu, a część D zawiera przepisy
końcowe. Ponadto do Dyrektywy dołączono osiem załączników zawierających m. in. szcze-
gółowe wytyczne odnośnie do przeprowadzania oceny ryzyka związanego z uwalnianiem
GMO do środowiska oraz sposobów monitorowania organizmów uwolnionych.
116 J. ZIMNY, T. ZIMNY

Część A – przepisy ogólne


Artykuł 1 wskazuje, że celem Dyrektywy jest „zbliżenie przepisów ustawowych,
wykonawczych i administracyjnych Państw Członkowskich oraz ochrona zdrowia ludzi i
środowiska naturalnego podczas przeprowadzania zamierzonego uwalniania do środowi-
ska naturalnego organizmów zmodyfikowanych genetycznie w jakimkolwiek innym celu
niż wprowadzenie ich do obrotu na terenie Wspólnoty oraz podczas wprowadzenia do
obrotu we Wspólnocie organizmów zmodyfikowanych genetycznie w charakterze lub w
składzie produktów”. Ponadto, ustawodawca wskazuje, że cele takie wynikają z prze-
strzegania zasady przezorności7.
Jak już wspomniano, Dyrektywa definiuje szereg pojęć w niej użytych i do zawar-
tych w niej definicji odsyłają także inne akty prawne regulujące kwestie związane z
użyciem GMO.
Zgodnie z art. 2 Dyrektywy, m. in.:
1. "organizm" oznacza jakikolwiek byt biologiczny zdolny do replikacji lub
przenoszenia materiału genetycznego
2. „organizm zmodyfikowany genetycznie” oznacza organizm inny, niż organizm
człowieka, w którym materiał genetyczny został zmieniony w sposób, który nie
występuje w naturze wskutek krzyżowania bądź naturalnej rekombinacji.
3. "zamierzone uwolnienie" oznacza jakiekolwiek zamierzone wprowadzenie do
środowiska naturalnego jednego lub połączonych GMO, w przypadku których nie
stosuje się szczególnych środków bezpieczeństwa ograniczających ich
rozpowszechnianie, aby ograniczyć ich kontakt z ogólną populacją i
środowiskiem naturalnym oraz zapewnić wysoki stopień bezpieczeństwa
4. "wprowadzenie do obrotu" oznacza udostępnienie organizmów
zmodyfikowanych genetycznie innym podmiotom odpłatnie bądź nieodpłatnie.
Należy tu jednak podkreślić, że od owej definicji istnieją wyjątki, zgodnie z
którymi pewnych form udostępnienia nie uważa się za wprowadzenie GMO do
obrotu (art. 2 lit. b). Ramy niniejszego opracowania nie pozwalają jednak na ich
szczegółowe omówienie.
Dyrektywy nie stosuje się do organizmów, u których materiał genetyczny został
zmieniony na drodze mutagenezy a także łączenia komórek (włącznie z fuzją protopla-
stów) pochodzących z roślin, które mogą wymieniać materiał genetyczny na drodze
tradycyjnych metod hodowli. Warunkiem jest tu jednak, że w trakcie stosowania tych
technik nie wykorzystuje się fragmentów kwasów nukleinowych zmodyfikowanych w
inny sposób.
Dyrektywa nakłada na członków UE obowiązek podjęcia takich działań, które
(zgodnie z zasadą przezorności) będą miały na celu uniknięcie niekorzystnego wpływu
na zdrowie ludzkie i środowisko naturalne, które mogłyby być wynikiem zamierzonego
uwolnienia lub wprowadzenia do obrotu GMO. Takie zamierzone uwolnienie bądź
wprowadzenie do obrotu może mieć miejsce jedynie wtedy, gdy zostanie przeprowadza-
ne zgodnie z przepisami Dyrektywy. Działania podjęte przez państwa oprócz wprowa-
dzenia przepisów Dyrektywy do swojego ustawodawstwa mają polegać m. in. na za-

7
Nazywanej też zasadą ostrożności. Jest ona formułowana na wiele sposobów. Komisja Europejska
uznała w Komunikacie na temat zasady przezorności /* COM/2000/0001 final */, że powinna być ona
stosowana tam, „gdzie dowody naukowe są niewystarczające, niekonkluzywne bądź niepewne, zaś
wstępna ocena naukowa wskazuje, że istnieją uzasadnione powody do obaw, że niebezpieczne skutki
dla środowiska, bądź zdrowia ludzi, zwierząt bądź roślin, mogą być niezgodne z wysokimi standar-
dami ochrony ustanowionymi przez UE”.
AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO 117

pewnieniu oceny poszczególnych potencjalnych skutków niepożądanych, które mogłyby


mieć niekorzystny wpływ na zdrowie ludzkie i środowisko naturalne, a które mogłyby
bezpośrednio lub pośrednio wynikać z przeniesienia genów z GMO na inne organizmy.
Ponadto państwa mają uwzględniać wpływ na środowisko naturalne wynikający z
charakteru uwalnianego organizmu oraz dokonywać inspekcji i innych działań kontrol-
nych, mających na celu uzyskanie zgodności z omawianą dyrektywą. Państwa mają
również za zadanie przerwanie uwalniania GMO do środowiska i wprowadzania ich na
rynek w sposób niezgodny z Dyrektywą. Nacisk kładziony jest również na odpowiednie
informowanie opinii publicznej.

Część B – zamierzone uwalnianie GMO w jakimkolwiek innym celu, niż wpro-


wadzenie do obrotu
Zgodnie z przepisami Dyrektywy, każda osoba musi, przed uwolnieniem GMO do
środowiska, przedłożyć zgłoszenie właściwemu organowi (w Polsce jest to minister
właściwy do spraw środowiska) państwa członkowskiego, na którego terytorium uwol-
nienie ma nastąpić. W zgłoszeniu musi się znaleźć dokumentacja zawierająca informacje
potrzebne do prawidłowego przeprowadzenia oceny ryzyka. Przede wszystkim muszą to
być (art. 6.2):
– informacje ogólne, w tym informacje dotyczące personelu i jego szkolenia,
– informacje dotyczące GMO,
– informacje dotyczące warunków uwolnienia i potencjalnego środowiska, do
którego nastąpi uwolnienie,
– informacje na temat wzajemnego oddziaływania między GMO a środowiskiem,
– plan monitorowania zgodny z odpowiednimi częściami załącznika III, mający na
celu określenie wpływu GMO na zdrowie ludzkie lub środowisko naturalne,
– informacje dotyczące kontroli, metod zaradczych, postępowania z odpadami i
planów postępowania w sytuacjach awaryjnych,
– streszczenie dokumentacji;
Ponadto do zgłoszenia musi być dołączona ocena ryzyka zawierająca wnioski co do
potencjalnego wpływu uwolnionych GMO na środowisko. Po powiadomieniu pozosta-
łych państw członkowskich, w terminie 90 dni od daty zgłoszenia właściwy organ
wydaje decyzję pozytywną lub negatywną.
Jeżeli dane organizmy zmodyfikowane genetycznie są dobrze poznane, nie stanowią
zagrożenia dla środowiska lub zdrowia ludzkiego, a także dostępne są wyczerpujące
informacje na temat wpływu danego GMO na środowisko, a także na temat jego genomu
tak, że możliwa jest na tej podstawie identyfikacja jego potomstwa, a ponadto GMO
spełnia dodatkowe kryteria zawarte w załączniku V do Dyrektywy – Komisja może na
wniosek państwa i w porozumieniu z innymi państwami podjąć decyzję o stosowaniu do
takiego GMO procedury zróżnicowanej. Przed podjęciem takiej decyzji należy jednak
przeprowadzić konsultacje społeczne oraz zasięgnąć opinii komitetów naukowych.
Podstawowym skutkiem decyzji o uwalnianiu GMO do środowiska zgodnie z procedurą
zróżnicowaną jest to, że zgłaszający może rozpocząć uwalnianie jedynie wtedy, gdy
uzyska pisemne zezwolenie właściwego organu. Oznacza to znaczne przyspieszenie i
uproszczenie procedury dopuszczania do uwolnienia danych GMO do środowiska.
Jeżeli dojdzie do jakiejkolwiek modyfikacji lub niezamierzonej zmiany w uwalnianiu
do środowiska, które mogłyby stanowić zagrożenie dla środowiska naturalnego lub
zdrowia ludzkiego, bądź pojawią się nowe informacje w tym zakresie, zgłaszający
zobowiązany jest do powiadomienia o tym właściwego organu, podjęcia działań ko-
118 J. ZIMNY, T. ZIMNY

niecznych do ochrony życia ludzkiego i środowiska naturalnego oraz skorygowania


działań, które są wymienione w zgłoszeniu (dotyczących uwalniania do środowiska).
Organ (w Polsce jest to Minister Środowiska) może zobowiązać zgłaszającego do
zmiany postępowania, zawiesić, a nawet przerwać uwalnianie GMO do środowiska.
Państwa członkowskie są zobowiązane do umożliwienia różnym grupom społecznym
wyrażenia swojej opinii, a także do informowania opinii publicznej o GMO uwalnianych
do środowiska. Oprócz tego na zgłaszających ciąży obowiązek regularnego zdawania
sprawy z przebiegu uwolnienia oraz z jego wyników, ze szczególnym uwzględnieniem
informacji na temat ryzyka dla środowiska oraz zdrowia ludzkiego.
Opisane wyżej regulacje odnoszą się przede wszystkim do uwalniania GMO w ce-
lach eksperymentalnych. Jest to etap konieczny do przeprowadzenia, jeżeli ma dojść do
wprowadzenia GMO do obrotu. Ma on na celu zbadanie wpływu GMO na otoczenie w
warunkach kontrolowanych tak, aby wyeliminować obawy związane z ryzykiem dla
środowiska, czy zdrowia ludzi i zwierząt.
Zwraca tu uwagę złożoność i szczegółowość regulacji, a w szczególności nacisk na
dokonanie kompleksowej oceny ryzyka związanego z uwolnieniem GMO. Bardzo silny
nacisk położony jest na respektowanie zasady przezorności, która jest przez ustawodaw-
cę kilkukrotnie przywoływana. Jej realizacja przejawia się także w tym, że szczegółowe
badania poprzedzające uwolnienie GMO do środowiska nie są jedynym etapem, na
którym dokonuje się oceny ryzyka związanego z uwolnieniem. Ustawodawca wprowa-
dził również obowiązek monitorowania GMO już po uwolnieniu, jak również regularne-
go informowania odpowiednich organów o nowych informacjach zdobytych po uwol-
nieniu, mających znaczenie z punktu widzenia oceny ryzyka, a ponadto wyposażył te
organy w kompetencje do podjęcia natychmiastowych działań w przypadku pojawienia
się zagrożeń. Zadbano również o poszanowania prawa opinii publicznej do wyrażenia
swojej opinii na temat uwolnienia poprzez nakazanie przeprowadzania konsultacji
społecznych, a także położono nacisk na poszanowanie prawa do informacji.

Część C – wprowadzanie do obrotu GMO w charakterze lub w składzie produktów


Część ta reguluje kwestie związane z wprowadzaniem GMO na rynek, nie dotyczy
ona jednak m. in. produktów leczniczych stosowanych u ludzi i do celów weterynaryj-
nych, których wprowadzanie na rynek regulowane jest przez rozporządzenie
726/2004/WE8, jak również w dużym stopniu nie dotyczy kwestii związanych z wpro-
wadzaniem na unijny rynek żywności i pasz zmodyfikowanych genetycznie, które to
kwestie zostały uregulowane w rozporządzeniu 1829/2003/WE9
Wprowadzenie GMO na rynek oznacza, że możliwe będzie monitorowanie jego
wpływu na środowisko i zdrowie ludzi w znacznie mniejszym stopniu, niż w przypadku
uwolnienia GMO do środowiska w warunkach kontrolowanych. Dlatego też wprowa-
dzenie GMO na rynek dopuszczalne jest tylko wtedy, gdy występuje minimalne bądź
żadne ryzyko zagrożenia zdrowia ludzkiego bądź zaszkodzenia środowisku. Dlatego też
warunki dopuszczenia GMO na rynek są bardzo rygorystyczne.
Przede wszystkim, podobnie jak w przypadku wszystkich innych rodzajów użycia
GMO, wprowadzenie do obrotu jest niedopuszczalne bez uzyskania zgody wydanej
przez odpowiedni organ. Zgłoszenie uwolnienia, które składane jest organowi państwa,

8
Rozporządzenie ustanawiające wspólnotowe procedury wydawania pozwoleń dla produktów leczni-
czych stosowanych u ludzi i do celów weterynaryjnych i nadzoru nad nimi oraz ustanawiające Euro-
pejską Agencję Leków, OJ L nr 136 z 2004r. s. 1 – 33
9
Rozporządzenie w sprawie genetycznie zmodyfikowanej żywności i paszy, OJ L nr 268 z 2003r. s. 1 – 23
AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO 119

na terenie którego GMO ma zostać uwolnione po raz pierwszy powinno zawierać nastę-
pujące informacje:
– szczegółowe informacje dotyczące organizmów, które mają zostać uwolnione,
dotyczące m. in. ich pochodzenia, systematyki, wpływu na środowisko, wpływu
na zdrowie ludzi, fizjologii. Ponadto właściwości wektora, przy pomocy którego
dokonano modyfikacji, a także warunków uwolnienia GMO. Informacje te mają
uwzględniać różnorodność miejsc, w których GMO będą wykorzystywane w
charakterze lub w składzie produktów, a także informacje uzyskane podczas
uwolnień dokonanych w celach badawczo – rozwojowych dotyczące wpływu
uwolnienia na zdrowie ludzkie i środowisko naturalne;
– ocenę ryzyka dla środowiska naturalnego i wnioski z niej płynące;
– warunki wprowadzenia do obrotu produktu, w tym specyficzne warunki
stosowania i obchodzenia się z nim;
– proponowany okres obowiązywania zezwolenia, który nie powinien być dłuższy
niż 10 lat;
– plan monitorowania, w tym proponowany okres monitorowania, który może być
inny niż proponowany okres obowiązywania zezwolenia;
– propozycję etykietowania zgodnego z odpowiednimi wymaganiami.
Etykietowanie ma jednoznacznie informować o obecności GMO w produkcie.
Słowa "ten produkt zawiera organizmy zmodyfikowane genetycznie" mają być
obecne na etykiecie produktu lub na dokumencie towarzyszącym;
– propozycję opakowania;
– skrót dokumentacji;
Zgłaszający może zaproponować ograniczenie zakresu dostarczanych informacji, je-
żeli uzna, że GMO nie stanowi zagrożenia, a wiedza ta oparta jest na solidnych podsta-
wach naukowych. Ma on także prawo odnosić się do wyników lub danych ze zgłoszeń
składanych wcześniej przez innych zgłaszających.
Z oceny zgłoszenia sporządzane jest sprawozdanie, które przesyłane jest odpowied-
nim władzom i Komisji. Podmioty te mogą wnosić zastrzeżenia lub sprzeciwy. W razie
ich zgłoszenia przewidziane jest zasięgnięcie opinii komitetów naukowych i uzgodnienie
stanowiska w ramach odpowiednich procedur. Jeżeli decyzja jest pozytywna, zezwolenie
wydaje się na okres do 10 lat. Produkt dopuszczony do obrotu może być, poza pewnymi
wyjątkami i spełnieniu wymogów zawartych w innych aktach prawnych, stosowany na
terenie Wspólnoty bez dodatkowego zgłaszania go. Co do zasady, Państwa Członkow-
skie nie mogą zakazywać, ograniczać ani utrudniać wprowadzenia do obrotu GMO w
charakterze lub w składzie produktów, które są zgodne z wymaganiami ustanowionymi
w omawianej dyrektywie. Wyjątek stanowi m. in. sytuacja, w której pojawią się dodat-
kowe informacje, świadczące np. o szkodliwym wpływie uwolnionego GMO na zdrowie
ludzi bądź środowisko. W takim przypadku państwo może tymczasowo ograniczyć lub
zakazać stosowania lub sprzedaży danego GMO na swoim terytorium, jednocześnie
odpowiednio informując opinię publiczną.
GMO wprowadzone na rynek musi być monitorowane, a w przypadku uzyskania
nowych informacji na jego temat, odpowiednie organy obowiązane są powiadomić o
tym Komisję, przesyłając jej sprawozdanie i opinię co do tego, czy należy zmienić
warunki zezwolenia i w jaki sposób, bądź też, czy należy zezwolenie cofnąć.
Informacje dotyczące zgłoszenia są niezwłocznie udostępniane opinii publicznej, która
może zgłaszać Komisji uwagi. Ponadto, opinię publiczną informuje się także o każdym
przypadku wydania bądź odmowy wydania zezwolenia na wprowadzenie GMO do obrotu.
120 J. ZIMNY, T. ZIMNY

Ponieważ po wprowadzeniu GMO na rynek możliwości jego monitorowania są


znacznie ograniczone, do obrotu można wprowadzić tylko te organizmy, co do których
istnieje bardzo wysokie prawdopodobieństwo, iż są bezpieczne. W związku z tym, każde
GMO wprowadzane na rynek musi wcześniej przejść przez etap badań laboratoryjnych i
badań w warunkach kontrolowanych, po uwolnieniu do środowiska. Wszystkie GMO
dopuszczane do obrotu na terenie UE muszą przechodzić kompleksową i szczegółową
ocenę ryzyka, w czasie której bierze się pod uwagę właściwie wszelkie aspekty ich
funkcjonowania. Mimo tego, możliwości wystąpienia skutków niepożądanych nigdy nie
da się w zupełności wykluczyć. Dlatego też ustawodawca wprowadził szereg przepisów
o charakterze gwarancyjnym, mających na celu ograniczenie możliwości wystąpienia
zagrożeń. Podstawowymi są przepisy ograniczające okres, na jaki wydawane jest zezwo-
lenie do 10 lat, a także umożliwiające dodatkowe jego skrócenie, oraz przepisy wprowa-
dzające obowiązek monitorowania produktów GM już po dopuszczeniu ich do obrotu.
Podobny charakter mają również przepisy pozwalające na podjęcie natychmiastowych
działań przez państwa w momencie uzyskania informacji o możliwości wystąpienia
zagrożeń.
Przepisy Dyrektywy mogą wydawać się restrykcyjne i rzeczywiście takie są. Błęd-
nym byłoby jednak wrażenie, że instytucje Unii są przeciwne wykorzystywaniu GMO i
dążą do zapobiegania mu. Przeciwnie, w różnych dokumentach, w tym także w aktach
normatywnych, instytucje stwierdzały, że dostrzegają ogromny potencjał inżynierii
genetycznej i zależy im na jej szerokim stosowaniu. Ponieważ jednak jest to stosunkowo
nowa gałąź nauki, należy postępować ostrożnie przy wykorzystywaniu jej zdobyczy tak,
aby nie narazić konsumentów, ani środowiska naturalnego. Stąd też, wynika obowiązek
traktowania każdego przypadku GMO indywidualnie (ang. case by case). Ma on na celu
traktowanie organizmów zmodyfikowanych genetycznie w taki sposób, żeby nie dopu-
ścić do sytuacji, w której dochodziłoby do ich niekontrolowanego użycia z pogwałce-
niem zasad bezpieczeństwa, jak również do sytuacji, w której wprowadzono by ogólny
zakaz stosowania GMO, co mogłoby doprowadzić do zaprzepaszczenia szans i niewyko-
rzystania możliwości, jakie niesie ze sobą nowoczesna nauka.
Ze względu na korzyści związane z wykorzystywaniem GMO, potraktowano je
zgodnie z zasadą swobodnego przepływu towarów. W związku z tym, państwa człon-
kowskie, poza pewnymi wyjątkami, nie mogą stwarzać barier dla tych GMO, które
zostały dopuszczone do obrotu na rynku wspólnotowym. Oznacza to m. in., że sprze-
dawca nie musi ubiegać się o żadne dodatkowe zezwolenia na handel produktami do-
puszczonymi do obrotu, natomiast rolnicy mają prawo do uprawiania odmian roślin
zmodyfikowanych genetycznie, wpisanych do wspólnotowego rejestru odmian. Oma-
wiane regulacje mają zapewnić swobodny obrót GMO legalnie wprowadzonymi na
rynek, z poszanowaniem praw konsumentów i ich prawa do wyboru pomiędzy produk-
tami zmodyfikowanymi i niezmodyfikowanymi, co zapewnione jest m. in. przez obo-
wiązek etykietowania produktów zmodyfikowanych.

Część D – przepisy końcowe


W ostatniej części omawianej dyrektywy, ustawodawca zapewnił zgłaszającym za-
chowanie poufności odnośnie do informacji zawartych w zgłoszeniach, a stanowiących
tajemnicę. Ponadto przewidziano także konsultowanie decyzji, podejmowanych w
związku ze zgłoszeniami, z komitetami naukowymi i etycznymi, co ma na celu zagwa-
rantowanie, że decyzja o zezwoleniu na uwolnienie GMO do środowiska (w celu wpro-
wadzenia na rynek, bądź innym) bądź o odmowie wydania takiego zezwolenia będzie
AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO 121

oparta na opiniach o wysokim poziomie merytorycznym. Przewidzenie możliwości


konsultacji z komitetami etycznymi świadczy o tym, że europejski ustawodawca pra-
gnie, aby przy wydawaniu decyzji pod uwagę brane były nie tylko argumenty naukowe,
ale również moralne.

VII.3.3. Rozporządzenie 726/2004/WE ustanawiające wspólnotowe


procedury wydawania pozwoleń dla produktów leczniczych
stosowanych u ludzi i do celów weterynaryjnych i nadzoru
nad nimi oraz ustanawiające Europejską Agencję Leków

Rozporządzenie to dotyczy GMO w dużo mniejszym zakresie, niż omówiona wyżej


dyrektywa, czy omówione niżej rozporządzenie 1829/2003. Reguluje ono kwestie
związane z dopuszczaniem leków na rynek europejski. Leki składające się z GMO lub je
zawierające muszą przejść procedury dopuszczania ich na rynek podobnie, jak leki
niezawierające GMO. Specyfika tych pierwszych polega na tym, że z ich wykorzysta-
niem może wiązać się ryzyko wystąpienia niepożądanych skutków dla środowiska10.
W związku z tym, przed dopuszczeniem do obrotu środków leczniczych stosowa-
nych u ludzi bądź weterynaryjnych, należy uzyskać zgodę na uwolnienie GMO do
środowiska zgodnie z regulacjami części B dyrektywy 2001/18.
Ubiegający się o dopuszczenie środków leczniczych zawierających GMO bądź skła-
dających się z GMO na rynek europejski musi, oprócz dokumentacji wymaganej dla
pozostałych środków leczniczych dostarczyć:
– kopię pisemnej zgody właściwych organów na świadome uwalnianie do
środowiska naturalnego organizmów genetycznie zmodyfikowanych do celów
badań i rozwoju, przewidzianych w części B dyrektywy 2001/18/WE lub w
części B dyrektywy Rady 90/220/EWG z dnia 23 kwietnia 1990 r. w sprawie
zamierzonego uwalniania do środowiska organizmów genetycznie
zmodyfikowanych
– pełne dossier techniczne dostarczające informacji wymaganych przez załączniki
III i IV dyrektywy 2001/18/WE; (Szczegółowe informacje dotyczące
organizmów, które mają zostać uwolnione, dotyczące m. in. ich pochodzenia,
systematyki, wpływu na środowisko, wpływu na zdrowie ludzi, fizjologii.
Ponadto właściwości wektora, przy pomocy którego dokonano modyfikacji, a
także warunków uwolnienia GMO. Informacje te mają uwzględniać
różnorodność miejsc, w których GMO będą wykorzystywane w charakterze lub
w składzie produktów, a także informacje uzyskane podczas uwolnień
dokonanych w celach badawczo – rozwojowych dotyczące wpływu uwolnienia
na zdrowie ludzkie i środowisko naturalne. Ponadto informacje dotyczące
podmiotów posiadających próbki GMO, propozycje etykietowania itd).
– ocenę ryzyka dla środowiska naturalnego zgodnie z zasadami wymienionymi w
załączniku II dyrektywy 2001/18/WE; oraz
– wyniki wszelkich dochodzeń, jakie były przeprowadzane w trakcie
wcześniejszych etapów badania GMO.
Komitet opiniujący zasadność dopuszczenia środka leczniczego na rynek, dodatko-
wo, w przypadku środków składających się, bądź zawierających GMO, musi wziąć pod

10
Kwestie związane z naturą ryzyka i jego ocena zostały omówione szerzej w części poświęconej pol-
skim regulacjom.
122 J. ZIMNY, T. ZIMNY

uwagę wymogi bezpieczeństwa dla środowiska naturalnego. Ponadto wprowadzony


został obowiązek przeprowadzenia konsultacji w tym zakresie z odpowiednimi organami
państw członkowskich oraz Wspólnoty. Powyższe wymogi dotyczą zarówno środków
leczniczych, które mają być stosowane u ludzi, jak i weterynaryjnych.
Rozporządzenie nie zawiera szczególnych uregulowań związanych z oceną wpływu
GMO na zdrowie pacjentów, ponieważ środki lecznicze i tak przechodzą bardzo szcze-
gółową kontrolę pod tym względem. Dodatkowe wymagania dotyczące wpływu na
środowisko wynikają z potrzeby zachowania spójności wspólnotowego systemu regula-
cji dotyczących użycia GMO. Jedną z podstawowych cech tego systemu jest zaś mini-
malizowanie ryzyka związanego z wpływem GMO na środowisko naturalne.

VII.3.4. Rozporządzenie 1829/2003/WE w sprawie zmodyfikowanej


genetycznie żywności i paszy11

Rozporządzenie to obowiązuje od 18 kwietnia 2004 r. Jego zakres regulacji obejmuje


GMO przeznaczone do użycia w żywności i paszach, jak również żywność i pasze, które
zawierają GMO lub składają się z GMO oraz żywność i pasze wyprodukowane z GMO.
Twórcy Rozporządzenia przewidzieli więc szeroki zakres regulacji uznając, że wszelkie
GMO, które można wykorzystać do produkcji żywności lub pasz, są do tego przezna-
czone.
Jednym z zadań postawionych przed autorami Rozporządzenia było ustanowienie
podstaw prawnych do stworzenia jednolitego w całej Unii systemu dopuszczania pro-
duktów GM na rynek przez Komisję Europejską, opartego na ocenie ryzyka przeprowa-
dzanej przez Europejski Urząd do spraw Bezpieczeństwa Żywności. System ten został
wprowadzony ponieważ uznano, że wcześniej obowiązujący (przewidziany w rozporzą-
dzeniu 258/97/WE12) wymaga uproszczenia i powinien być bardziej przejrzysty. Ponad-
to, ustawodawca europejski zwrócił uwagę na fakt, że różnice w procedurach dopusz-
czania żywności i pasz zmodyfikowanych genetycznie na rynek, występujące w przepi-
sach poszczególnych państw, mogą powodować utrudnienia w swobodnym przepływie
towarów oraz stwarzać warunki nieuczciwej i nierównej konkurencji.
Zgodnie z literą Rozporządzenia żywność zmodyfikowana genetycznie może być
dopuszczana na rynek wspólnotowy wyłącznie po przeprowadzeniu naukowej oceny
ryzyka w jakiejkolwiek formie, dotyczącego ludzi, zwierząt, czy środowiska. Ocena ta
ma spełniać najwyższe możliwe standardy. Dopuszczenie takie dotyczyć może zarówno
GMO, z których wytwarzane mają być żywność bądź pasze, jak również produktów
zawierających GMO. Z zakresu regulacji opisywanego rozporządzenia wyłączone są
zmodyfikowane genetycznie środki wspomagające przetwarzani,e wykorzystywane
wyłącznie podczas produkcji żywności lub paszy, jak również żywność i pasze wytwo-
rzone za pomocą takich środków. Specjalnymi procedurami dopuszczenia na rynek
przewidzianymi przez omawiane rozporządzenie nie będą więc objęte np. mleko czy
mięso pochodzące od krów żywionych paszą zawierającą GMO.
Twórcy Rozporządzenia zawarli w nim również postanowienie, iż omawiany akt ma
być zgodny z omówionym wcześniej Protokołem z Kartageny.

11
OJ L nr 268 z 2003r. s. 1 – 23
12
Rozporządzenie dotyczące nowej żywności, OJ L 43 z 1997r. s. 1 – 6
AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO 123

Omawiane rozporządzenie wprowadza także jednolite wymogi odnośnie do ety-


kietowania środków spożywczych zawierających lub składających się z GMO, jak
również takich, które są wyprodukowane z GMO lub zawierają składniki z nich
wyprodukowane. Etykietowanie informujące o obecności GMO nie dotyczy środków
spożywczych zawierających materiał, który zawiera, składa się lub jest wyproduko-
wany z GMO w części nie większej niż 0,9 procent składników żywności rozpatry-
wanych odrębnie. Ponadto, ustawodawca europejski uznał za niecelowe etykietowa-
nie tych produktów, które zawierają jeden składnik (zawierający do 0,9% GMO) pod
warunkiem, że jego występowanie w produkcie jest przypadkowe bądź nieuniknione
technicznie (art. 12).
Należy tutaj podkreślić, że obowiązek etykietowania żywności zmodyfikowanej ge-
netycznie nie jest związany z jej bezpieczeństwem dla konsumentów. Jak bowiem
wspomniano, żywność GM dopuszczona na rynek europejski przechodzi szczegółowe
badania mające wykluczyć jej jakikolwiek negatywny wpływ na zdrowie ludzi, związa-
ny z modyfikacją. Etykietowanie ma na celu respektowania praw konsumentów, którzy
zdaniem twórców Rozporządzenia muszą mieć możliwość dokonania wyboru pomiędzy
żywnością zmodyfikowaną a niezmodyfikowaną, niezależnie od ich pobudek.
Podstawowym założeniem rozporządzenia 1829/2003 jest określenie scentralizowanej,
ujednoliconej i przejrzystej procedury regulującej wprowadzenie do obrotu żywności i paszy
GM w Unii Europejskiej. Jednocześnie rozporządzenie to stanowi podstawę prawą do
prowadzenia ‘Wspólnotowego Rejestru genetycznie zmodyfikowanej żywności i pasz’. Rejestr
ten ma formę elektroniczną, administrowany jest przez Komisję Europejską, i udostępniony
jest opinii publicznej ((http://europa.eu.int/comm/food/dyna/gm_register/index_en.cfm)).
Dla znakowania produktów wyznaczono 0,9 % próg zawartości materiału genetycznie
zmodyfikowanego dla GMO, które pozytywnie przeszły proces autoryzacji na podstawie
przepisów Unii Europejskiej. Ponadto Artykuł 47 rozporządzenia 1829/2003 odnosi się do
sytuacji, w której w żywności lub paszy GM, lub w ich składnikach, przypadkowo lub w
sposób technicznie nieunikniony znajdzie się materiał genetycznie zmodyfikowany, który
omawianej wyżej autoryzacji nie uzyskał. Dla takich GMO został wyznaczony próg 0,5 %
zawartości GMO, liczony indywidualnie dla każdego składnika. Niemniej jednak istnieją
dwa warunki, które muszą być spełnione, aby środki spożywcze lub pasza zawierające ten
nieautoryzowany materiał genetyczny mogły znaleźć się na rynku. Po pierwsze materiał
ten musi posiadać przychylną opinię komitetów naukowych Wspólnoty lub Europejskiego
Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA), wydaną przed wejściem w życie rozporzą-
dzenia 1829/2003. Po drugie metoda detekcji tych GMO musi być dostępna publicznie.
Rozporządzenie 1829/2003 wyznacza również ramy czasowe dla znajdowania się w
obrocie tych środków spożywczych i paszy - do 2007 r. (Art. 47 paragraf 5 niniejszego
rozporządzenia).
Rozporządzenie, oprócz preambuły zawiera cztery rozdziały. Pierwszy z nich określa
cele aktu i definicje użytych w nim pojęć, drugi dotyczy żywności zmodyfikowanej
genetycznie, trzeci pasz, zaś czwarty zawiera postanowienia wspólne.
124 J. ZIMNY, T. ZIMNY

Cele Rozporządzenia i definicje użytych w nim terminów


Zgodnie z artykułem 1, do celów Rozporządzenia należy
– „ustanowienie podstawy zapewniania wysokiego poziomu ochrony życia i
zdrowia ludzkiego, zdrowia i dobrego stanu zwierząt, środowiska naturalnego i
interesów konsumenta w związku z genetycznie zmodyfikowaną żywnością i
paszą przy jednoczesnym zapewnieniu skutecznego funkcjonowania rynku
wewnętrznego,” oraz
– „ustanowienie wspólnotowych procedur zatwierdzania i nadzoru genetycznie
zmodyfikowanej żywności i paszy”
Artykuł 2 zawiera cały szereg definicji, których przytoczenie jest celowe ze względu
na potrzeby niniejszego opracowania. W przypadku definicji pojęć takich jak: żywność",
"pasza", "konsument końcowy", "przedsiębiorstwo żywnościowe" i "przedsiębiorstwo
paszowe", Rozporządzenie odsyła do rozporządzenia nr 178/2002 ustanawiającego
ogólne zasady i wymagania prawa żywnościowego, powołującego Europejski Urząd ds.
Bezpieczeństwa Żywności oraz ustanawiającego procedury w zakresie bezpieczeństwa
żywności13. Zgodnie z postanowieniami tego rozporządzenia:
1. "żywność" (lub "środek spożywczy") oznacza jakiekolwiek substancje lub
produkty, przetworzone, częściowo przetworzone lub nieprzetworzone,
przeznaczone do spożycia przez ludzi lub, których spożycia przez ludzi można
się spodziewać;
2. "pasza" (lub "materiały paszowe") oznacza substancje lub produkty, w tym
dodatki, przetworzone, częściowo przetworzone lub nieprzetworzone,
przeznaczone do karmienia zwierząt;
3. „konsument finalny” oznacza ostatecznego konsumenta środka spożywczego,
który nie wykorzystuje żywności w ramach działalności przedsiębiorstwa
sektora żywnościowego;
4. "przedsiębiorstwo spożywcze" oznacza przedsiębiorstwo publiczne lub
prywatne, typu non-profit lub nie, prowadzące jakąkolwiek działalność
związaną z jakimkolwiek etapem produkcji, przetwarzania i dystrybucji
żywności;
5. "przedsiębiorstwo paszowe" oznacza przedsiębiorstwo publiczne lub prywatne,
typu non-profit lub nie, prowadzące jakąkolwiek działalność związaną z
produkcją, wytwarzaniem, przetwarzaniem, przechowywaniem, transportem lub
dystrybucją pasz, w tym producentów produkujących, przetwarzających lub
przechowujących pasze w celu żywienia zwierząt będących w jego posiadaniu;
6. "podmiot gospodarczy" oznacza osobę fizyczną lub prawną odpowiedzialną za
zapewnienie, że przedsiębiorstwo żywnościowe lub paszowe spełnia
wymagania omawianego rozporządzenia;
7. "możliwość śledzenia" oznacza możliwość śledzenia GMO i produktów
wyprodukowanych z GMO na wszystkich etapach wprowadzania ich do obrotu
w łańcuchach produkcji i dystrybucji;
8. "genetycznie zmodyfikowany organizm" lub "GMO" oznacza genetycznie
zmodyfikowany organizm określony w art. 2 ust. 2 dyrektywy 2001/18/WE, z
wyłączeniem organizmów uzyskanych za pomocą technik modyfikacji
genetycznej wymienionych w załączniku I B do dyrektywy 2001/18/WE;

13
OJ L 31 z 2002r. s. 1 – 24
AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO 125

9. "genetycznie zmodyfikowana żywność" oznacza żywność zawierającą,


składającą się lub wyprodukowaną z GMO;
10. "genetycznie zmodyfikowana pasza" oznacza paszę zawierającą, składającą się
lub wyprodukowaną z GMO;
11. "genetycznie zmodyfikowany organizm do użytku spożywczego" oznacza
GMO, który może być użyty, jako żywność lub materiał źródłowy do produkcji
żywności;
12. "genetycznie zmodyfikowany organizm do użytku paszowego" oznacza GMO,
który może być użyty, jako pasza lub materiał źródłowy do produkcji paszy;
13. „wyprodukowane z GMO" oznacza uzyskane w całości lub w części z GMO,
ale niezawierające lub nieskładające się z GMO;
14. "próbka kontrolna" oznacza GMO lub jego materiał genetyczny (próbka
dodatnia) i organizm rodzicielski lub jego materiał genetyczny stosowany do
celów modyfikacji genetycznej (próbka ujemna);
15. "tradycyjny odpowiednik" oznacza podobną żywność lub paszę
wyprodukowaną bez pomocy modyfikacji genetycznej oraz, dla której istnieje
dobrze udokumentowana historia bezpiecznego użytkowania;
16. "składnik" oznacza każdą substancję, włączając dodatki, użytą przy
wytworzeniu lub przygotowywaniu środka spożywczego i nadal obecną w
produkcie gotowym, nawet jeżeli w zmienionej formie;
17. "wprowadzanie do obrotu" oznacza posiadanie żywności lub paszy do celu
sprzedaży, w tym oferowania do sprzedaży lub innej formy dysponowania,
bezpłatnego lub nie, oraz sprzedaż, dystrybucję i inne formy dysponowania;
18. "żywność wstępnie pakowana" oznacza pojedynczy produkt przeznaczony do
celów prezentacyjnych, obejmujący żywność i opakowanie, w którym ją
umieszczono przed oferowaniem do sprzedaży bez względu na to, czy takie
opakowanie zawiera żywność w całości, czy tylko częściowo z zastrzeżeniem,
że zawartość nie może być zmieniona bez otwarcia lub wymiany opakowania;
19. "zakład żywienia zbiorowego" restauracje, szpitale, stołówki i inne podobne
zakłady

Żywność zmodyfikowana genetycznie


Drugi rozdział omawianego rozporządzenia określa tryb dopuszczania żywności
zmodyfikowanej genetycznie na rynek, jak również sposoby prowadzenia nadzoru nad
jej wykorzystywaniem, a także reguluje kwestie związane z jej etykietowaniem.
Przepisy określające tryb wydawania zgody na wprowadzenie żywności GM na ry-
nek unijny odnoszą się do (art. 3):
• GMO przeznaczonych do użytku spożywczego,
• żywności zawierającej lub składającej się z GMO,
• żywności wyprodukowanej lub zawierającej składniki wyprodukowane z GMO.
Zgodnie z przepisami omawianego rozporządzenia żywność zmodyfikowana gene-
tycznie znajdująca się na wspólnym rynku nie może (art. 4):
• wywierać szkodliwych skutków dla zdrowia ludzi, zwierząt lub środowiska
naturalnego,
• wprowadzać konsumenta w błąd,
• odbiegać od żywności przeznaczonej do zastąpienia w takim zakresie, że jej
normalne spożycie nie powoduje niekorzystnych skutków odżywczych dla
konsumentów.
126 J. ZIMNY, T. ZIMNY

Jednocześnie Rozporządzenie zakazuje wprowadzania na rynek europejski żywności


zmodyfikowanej genetycznie bez uzyskania odpowiedniego zezwolenia Komisji Euro-
pejskiej oraz obarcza ubiegającego się o taką zgodę obowiązkiem wykazania, że żyw-
ność zmodyfikowana genetycznie, która ma być wprowadzona na rynek nie posiada
cech, które na to nie pozwalają.
Podmioty starające się o zezwolenie na wprowadzenie danego zmodyfikowanego ge-
netycznie produktu spożywczego na rynek powinny przesłać właściwemu organowi
państwa członkowskiego odpowiedni wniosek. Wniosek ten zostanie przekazany Euro-
pejskiemu Urzędowi ds. Bezpieczeństwa Żywności (UBŻ), który bezzwłocznie poin-
formuje o wniosku Komisję oraz pozostałe Państwa Członkowskie oraz udostępni im go
wraz z dodatkowymi informacjami. Do wspomnianego wyżej wniosku powinny zostać
dołączone m. in.:
• oznaczenie żywności, jej specyfikacja włącznie z opisem odpowiednich zdarzeń
transformujących,
• szczegółowy opis produkcji i wytwarzania żywności, która ma być objęta zezwole-
niem,
• wyniki badań, w tym w miarę potrzeb, przeprowadzonych niezależnych, sprawdzo-
nych badań i wszelkie pozostałe materiały dostępne w celu wykazania, że żywność
spełnia wspomniane wyżej kryteria dotyczące bezpieczeństwa,
• analiza poparta właściwymi informacjami i danymi wskazująca, że właściwości
żywności nie odbiegają od właściwości jej tradycyjnego odpowiednika w zakresie
przyjętych limitów naturalnych rozbieżności w takich właściwościach oraz kryteriów
określonych w odpowiednich przepisach Rozporządzenia, lub propozycja etykieto-
wania żywności zgodnego z tymi przepisami (Zob. szerzej fragment dotyczący ety-
kietowania żywności GM),
• opis warunków wprowadzania żywności do obrotu,
• metody wykrywania, pobierania próbek (...) i identyfikacji zdarzenia
transformującego, także w żywności i środkach spożywczych z niej
wyprodukowanych,
• próbki żywności i ich próbki kontrolne (...),
• propozycję monitorowania żywności po wprowadzeniu do obrotu.
Ponadto, do wniosku należy dołączyć informacje dotyczące oceny ryzyka wykonanej
zgodnie z przepisami dyrektywy 2001/18/WE oraz plan monitorowania wpływu użycia
żywności zmodyfikowanej genetycznie, objętej zezwoleniem na środowisko.
UBŻ powinien wydać opinię w ciągu sześciu miesięcy od otrzymania prawidłowego
wniosku. W ciągu trzech miesięcy od otrzymania opinii UBŻ, Komisja przekazuje
projekt decyzji Stałemu Komitetowi ds. Łańcucha Pokarmowego i Zdrowia Zwierząt,
którego zadaniem jest wspomaganie jej w procesie wydawania ostatecznej decyzji o
zezwoleniu na wprowadzenie żywności GM na rynek.
Zezwolenie wydaje się na okres 10 lat i może być ono odnawiane, na podstawie od-
powiedniego wniosku, do którego dołącza się m. in. sprawozdanie w sprawie wyników
monitorowania oraz „wszelkie pozostałe, nowe informacje dostępne w odniesieniu do
oceny bezpieczeństwa używania żywności oraz ryzyka, jakie żywność może stwarzać
dla konsumentów i środowiska naturalnego”, jak również, jeżeli zachodzi potrzeba –
propozycje zmian w zezwoleniu. Zezwolenie może być zmienione, zawieszone, bądź
cofnięte decyzją komisji po wydaniu odpowiedniej opinii przez UBŻ. Wszelkie infor-
macje mogące wpłynąć na ocenę bezpieczeństwa używania danego żywności GM
powinny być niezwłocznie przekazane Komisji.
AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO 127

Jak wspomniano wyżej, środki spożywcze dostarczane do konsumenta końcowego


lub zakładów zbiorowego żywienia we Wspólnocie, które zawierają lub składają się z
GMO, bądź są wyprodukowane z GMO lub zawierają składniki wyprodukowane z
GMO, podlegają obowiązkowi etykietowania. Obowiązek ten nie dotyczy tych produk-
tów, w których zawartość wyżej wymienionych składników nie przekracza 0,9%. Ety-
kiety muszą spełniać szczegółowe wymagania odnośnie do ich formy i treści, m. in.
informować o gatunku zmodyfikowanego organizmu. Jeżeli zmodyfikowana żywność
różni się od swojego tradycyjnego odpowiednika pod względem składu, wartości i
skutków odżywczych, zamierzonego używania, czy wpływu na zdrowie określonych
grup populacji, bądź też może budzić wątpliwości etyczne lub religijne – etykieta po-
winna, zgodnie z treścią zezwolenia, zawierać również informacje na te tematy. Dodat-
kowe informacje powinna zawierać również etykieta umieszczona na opakowaniu
zawierającym żywność nie posiadającą tradycyjnych odpowiedników.

Pasze zmodyfikowane genetycznie


Podobne regulacje, jak w przypadku żywności, Rozporządzenie wprowadza odnośnie
do pasz zmodyfikowanych genetycznie, które mają znaleźć się na rynku. Pasze te nie
mogą (art. 16.1):
• wywierać szkodliwych skutków dla zdrowia ludzi, zwierząt lub środowiska
naturalnego,
• wprowadzać użytkownika w błąd,
• szkodzić, ani wprowadzać konsumenta w błąd z powodu pogorszenia szczególnych
cech produktów zwierzęcych,
• odbiegać od paszy przeznaczonej do zastąpienia w takim stopniu, że jej tradycyjne
spożycie nie powoduje szkodliwych skutków odżywczych dla zwierząt lub ludzi.
Podobnie jak żywności, pasz zmodyfikowanych genetycznie nie wolno wprowadzać
na rynek europejski bez uzyskania odpowiedniego zezwolenia. Ciężar wykazania, że
dana pasza spełnia wymogi bezpieczeństwa spoczywa na ubiegającym się o zezwolenie.
Jest ono wydawane na 10 lat i podobnie, jak zezwolenie na wprowadzenie do obrotu
żywności GM może być odnawiane. Organem wydającym zezwolenia jest Komisja,
która wcześniej zasięga opinii UBŻ. Pasze znajdujące się na rynku wspólnotowym
podobnie, jak żywność są monitorowane, a zezwolenie na wprowadzanie ich na rynek
może być zmienione bądź cofnięte w określonych przypadkach.
Pasze zmodyfikowane genetycznie również podlegają obowiązkowi etykietowania.

Przepisy wspólne
Rozporządzenie pozwala na wydanie zezwolenia bądź odmowę wydania zezwolenia
na wprowadzenie danego GMO do obrotu w formie jednej decyzji poprzedzonej jedną
opinią UBŻ w przypadku, gdy produkt, który ma być wprowadzony ma być wykorzy-
stywany zarówno jako pasza, jak i żywność.
Ponadto ustawodawca europejski przewidział również możliwość podjęcia środków
nadzwyczajnych w przypadku, gdy okaże się, że produkty zatwierdzone wprowadzone
na rynek najprawdopodobniej niosą ze sobą istotne ryzyko dla zdrowia ludzi, zwierząt
lub środowiska naturalnego lub, jeżeli w świetle opinii UBŻ pojawia się pilna potrzeba
128 J. ZIMNY, T. ZIMNY

zawieszenia lub zmiany zezwolenia. W tym celu Rozporządzenie odsyła do rozporzą-


dzenia nr. 178/200214. We wspomnianych wyżej przypadkach istnieje możliwość m. in.:
• zawieszenia wprowadzania na rynek lub spożywania danej żywności,
• zawieszenia wprowadzania na rynek lub spożywania danej paszy,
• ustanowienie specjalnych warunków dla danej żywności lub pasz,
• zawieszenia przywozu żywności lub pasz, z całego lub części danego państwa
trzeciego, a gdy jest to możliwe do zastosowania, z państwa trzeciego tranzytowego,
bądź ustalenie dla nich specjalnych warunków,
• możliwość stosowania każdego innego stosownego środka tymczasowego.
Środki powyższe mogą być zastosowane zarówno z inicjatywy Komisji, jak i państw
członkowskich.

VII.3.5. Rozporządzenie 1830/2003/WE dotyczące możliwości


śledzenia i etykietowania organizmów zmodyfikowanych
genetycznie oraz możliwości śledzenia żywności
i produktów paszowych wyprodukowanych z organizmów
zmodyfikowanych genetycznie i zmieniające Dyrektywę
2001/18/WE

Rozporządzenie to15 jest ściśle związane z poprzednio omówionym, jak również z


omówioną wyżej dyrektywą 2001/18/WE. W preambule ustawodawca zwraca uwagę na
to, że przepisy prawa wspólnotowego UE (w tym wypadku dyrektywy 2001/18/WE),
wymagają, aby „Państwa Członkowskie podejmowały środki w celu zapewnienia moż-
liwości śledzenia i etykietowania dopuszczonych organizmów genetycznie zmodyfiko-
wanych na wszystkich etapach wprowadzania ich do obrotu” (pkt. 1). Ponadto, autorzy
Rozporządzenia zwrócili uwagę na różnice, jakie występują w tym zakresie pomiędzy
prawodawstwami poszczególnych Państw Członkowskich oraz, że różnice te mogą
zakłócać swobodny przepływ towarów oraz prowadzić do nieuczciwej konkurencji.
Aby temu zapobiec, przyjęto omawiane rozporządzenie. Jego celem jest stworzenie
ram dla systemu śledzenia produktów zawierających lub składających się z organizmów
genetycznie zmodyfikowanych, oraz żywności i paszy wytworzonej z GMO po to, aby
ułatwić ich etykietowanie, monitorowanie ich wpływu na środowisko i zdrowie, a także
umożliwić skuteczne zarządzanie ryzykiem, w tym także usunięcie wspomnianych wyżej
produktów z rynku. Rozporządzenie 1830/2003 ma zastosowanie w odniesieniu do:
• produktów zawierających lub składających się z GMO, wprowadzonych do obrotu
zgodnie z prawodawstwem wspólnotowym,
• żywności wyprodukowanej z GMO, wprowadzonej do obrotu zgodnie z prawodawstwem
wspólnotowym,
• paszy wyprodukowanej z GMO, wprowadzonej do obrotu zgodnie z prawodawstwem
wspólnotowym.

14
Rozporządzenie ustanawiające ogólne zasady i wymagania prawa żywnościowego, powołujące Euro-
pejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności oraz ustanawiające procedury w zakresie bezpieczeństwa
żywności, OJ L nr 31, z 2002r. s. 1 – 24
15
OJ L 268 z 2003r. s. 24 – 28
AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO 129

Poza zakres regulacji Rozporządzenia wyłączono produkty lecznicze stosowane w le-


czeniu ludzi lub zwierząt, które objęte są regulacją zawartą w innym akcie prawnym16.
Podmioty gospodarcze nabywające produkty GM na etapie wprowadzania ich na rynek
mają być informowane o tym, że zawierają one GMO. Ponadto, każdy GMO wprowadza-
ny na rynek ma otrzymać niepowtarzalny 8-cyfrowy identyfikator (UI od ang. „unique
identifier”), który również ma być podawany do wiadomości nabywców. Rozporządzenie
to przewiduje również obowiązek etykietowania znajdujących się w obrocie GMO obję-
tych jego zakresem. Omówione wyżej regulacje mają na celu przede wszystkim umożli-
wienie śledzenia i monitorowania GMO znajdujących się na rynku, a nie informowanie
konsumentów, jak to ma miejsce w przypadku rozporządzenia 1829/2003, dlatego też
dotyczą one przede wszystkim podmiotów zajmujących się profesjonalnym obrotem
GMO, w ramach prowadzonej działalności gospodarczej.

VII.3.6. Dyrektywa 98/44/WE w sprawie ochrony prawnej


wynalazków biotechnologicznych

Omawiany akt wywołał bardzo wiele kontrowersji, a jego przygotowywanie zajęło


kilkanaście lat. Powodem były liczne wątpliwości o charakterze politycznym, prawnym,
ekonomicznym i etycznym związane z patentowaniem wynalazków biotechno-
logicznych.
Ogólnie można powiedzieć, że wynalazki biotechnologiczne to wynalazki dotyczące
produktów zawierających lub składających się z materiału biologicznego bądź dotyczą-
cych procesu, za pomocą którego materiał biologiczny jest produkowany, przetwarzany,
lub wykorzystywany17. Nie wszystkie wynalazki biologiczne są więc GMO, niewątpli-
wie jednak niektóre organizmy zmodyfikowane genetycznie są wynalazkami biotechno-
logicznymi. Wynalazki takie charakteryzują się pewną specyfiką. Przede wszystkim, jak
dał do zrozumienia ustawodawca w pkt. 1 i 2 preambuły, „biotechnologia i inżynieria
genetyczna odgrywają coraz ważniejszą rolę w licznych gałęziach przemysłu i ochrona
wynalazków biotechnologicznych z pewnością ma fundamentalne znaczenie dla rozwoju
przemysłowego Wspólnoty. Ponadto, w dziedzinie inżynierii genetycznej, badania i
rozwój wymagają znacznej ilości inwestycji wysokiego ryzyka i dlatego jedynie odpo-
wiednia ochrona prawna może uczynić je zyskownymi”.
W związku z powyższym, można dojść do wniosku, że podstawowym powodem dla
otaczania wynalazków biotechnologicznych szczególną ochroną jest ryzyko ekonomicz-
ne związane z ich opracowywaniem. Do tego dochodziły jeszcze wątpliwości co do tego,
czy tego rodzaju wynalazki mogą w ogóle być patentowane. Dlatego też, ustawodawca
postanowił, że (art. 3) „zdolność patentową mają wynalazki, które są nowe, posiadają
poziom wynalazczy i nadają się do przemysłowego stosowania, nawet jeśli dotyczą
produktu składającego się lub zawierającego materiał biologiczny lub sposobu za pomo-
cą którego materiał biologiczny jest produkowany, przetwarzany lub wykorzystywany.
Ponadto przedmiotem wynalazku może być materiał biologiczny, który jest wyizolowa-
ny ze swojego naturalnego środowiska lub wyprodukowany przy pomocy sposobu
technicznego, nawet jeśli poprzednio występował w naturze”. Ponieważ jednak takie
16
Rozporządzenie 726/2004/WE ustanawiające wspólnotowe procedury wydawania pozwoleń dla pro-
duktów leczniczych stosowanych u ludzi i do celów weterynaryjnych i nadzoru nad nimi oraz ustana-
wiające Europejską Agencję Leków OJ L nr 136, z 2004r. s. 1 – 33
17
Zob. np. art. 23b Reguł Wykonawczych do Konwencji w Sprawie Przyznawania Patentów Europej-
skich z 1972r.
130 J. ZIMNY, T. ZIMNY

sformułowanie budziło kontrowersje polegające na tym, że ochrona mogłaby być zbyt


silna bądź mieć zbyt szeroki zakres, wyłączono możliwość patentowania odmian roślin i
ras zwierząt, a także czysto biologicznych sposobów ich wytwarzania. Oprócz tego,
wykluczono możliwość patentowania wynalazków, których handlowe wykorzystanie
byłoby sprzeczne z moralnością bądź dobrymi obyczajami, do których należą m. in.
techniki klonowania ludzi, modyfikacji genetycznej człowieka, sposoby modyfikacji
tożsamości genetycznej zwierząt, które mogą powodować ich cierpienia, nie przynosząc
żadnych zasadniczych korzyści medycznych dla człowieka lub zwierzęcia oraz zwierzę-
ta będące wynikiem zastosowania takich sposobów, a także sposoby wykorzystywania
embrionów ludzkich w celach przemysłowych bądź handlowych.
Tym, co zdecydowanie odróżnia wynalazki biotechnologiczne od innych wynalaz-
ków, jest m. in. zakres ich ochrony. Wynika to z faktu, że materiał biologiczny, będący
często przedmiotem wynalazku, może być stosunkowo łatwo reprodukowany. Oznacza
to, ze nabywca wynalazku biotechnologicznego może go często namnożyć w dowolnej
ilości, wbrew woli wynalazcy. Dlatego też, patent na wynalazek materiał biologiczny
chroni również materiał powstały w wyniku jego reprodukcji.
Opisywana dyrektywa budziła liczne kontrowersje wśród rolników, którzy obawiali
się, że po jej wejściu w życie zostaną ekonomicznie uzależnieni od producentów mate-
riału siewnego. Dlatego też ograniczono zakres ochrony wynalazków biotechnologicz-
nych obejmując je tzw. przywilejem farmerskim, który dotychczas dotyczył tylko
odmian roślinnych. Przywilej ten, ogólnie oznacza prawo rolnika do wykorzystywania
produktu swoich zbiorów do rozmnażania i namnażania w ramach swojego własnego
gospodarstwa, jeżeli nabył on materiał rozmnożeniowy od posiadacza patentu, a materiał
ten był przeznaczony do wykorzystania w rolnictwie. Prawo to jest chronione przez art.
11 Dyrektywy. Dotyczy ono zarówno roślin, jak i zwierząt. Omawiany przywilej został
szczegółowo uregulowany w rozporządzeniu 2100/94/WE18.
Omawiana dyrektywa spotyka się często z krytyką zarówno ze strony zwolenników,
jak i przeciwników patentowania wynalazków biotechnologicznych. Nie ulega jednak
wątpliwości, że jej wprowadzenie było istotnym wydarzeniem z punktu widzenia po-
trzeby zbliżania ustawodawstwa państw członkowskich zmierzającego do tworzenia
wspólnego rynku.

VII.3.7. Rozporządzenie 1946/2003/WE w sprawie transgranicznego


przemieszczania organizmów genetycznie
zmodyfikowanych19

Rozporządzenie to zostało opracowane na podstawie art. 32 Dyrektywy Parlamentu


Europejskiego i Rady Europy 2001/18/EC z dnia 12 marca 2001 roku uchylającej
Dyrektywę Rady 90/220/EWG, obligującego do wdrażania zapisów „Protokołu karta-
geńskiego o bezpieczeństwie biologicznym”. Celem niniejszego rozporządzenia jest
utworzenie wspólnego systemu zawiadamiania i informowania o transgranicznym
przemieszczaniu GMO oraz zapewnienie spójnego wdrażania postanowień Protokołu
kartageńskiego w imieniu Wspólnoty. Rozporządzenie znajduje zastosowanie do trans-
granicznego przemieszczania wszystkich GMO, które mogą powodować szkodliwe

18
Rozporządzenie 2100/94/WE w sprawie wspólnotowego systemu ochrony odmian roślin OJ L nr 227
1994r. s. 1 - 30
19
OJ L nr 287 2003r. s. 1 – 10
AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO 131

skutki dla zachowania oraz zrównoważonego wykorzystywania różnorodności biolo-


gicznej, biorąc również pod uwagę zagrożenia dla zdrowia ludzkiego. Środki farmaceu-
tyczne stosowane w leczeniu ludzi, których dotyczą inne odpowiednie umowy lub
działania organizacji międzynarodowych są wyłączone z zakresu niniejszego rozporzą-
dzenia. Rozporządzenie reguluje kwestie wywozu GMO do państw trzecich. Zgodnie z
przepisami tego dokumentu eksporter jest obowiązany do pisemnego zgłoszenia właści-
wemu organowi Strony przywozu, przed pierwszym zamierzonym transgranicznym
przemieszczeniem tych GMO, które są przeznaczone do zamierzonego uwalniania do
środowiska. Każdemu przemieszczaniu danego GMO powinna towarzyszyć odpowied-
nia dokumentacja. Ponadto w stosunku do GMO – przeznaczonych do bezpośredniego
wykorzystania jako żywność, pasza lub do celów przetwórczych, Komisja Europejska w
imieniu Wspólnoty lub państwo członkowskie, które wydało decyzję dotycząca obrotu
danym GMO, zgodnie z przepisami prawa wspólnotowego – są obowiązane do powia-
domienia innych Stron Protokołu kartageńskiego poprzez System Wymiany Informacji o
Bezpieczeństwie Biologicznym (BCH – Biosafety Clearing House) o wydanych decy-
zjach. Tym GMO, które są przeznaczone do bezpośredniego wykorzystania jako żyw-
ność, pasza lub do celów przetwórczych, w przypadku transgranicznego przemieszcza-
nia także powinna towarzyszyć niezbędna dokumentacja, o której mowa w art. 12
omawianego rozporządzenia.

VII.3.8. Podsumowanie

Spojrzenie na całość regulacji wspólnotowych dotyczących GMO pozwala dostrzec


ich wielowątkowy, a zarazem szczegółowy charakter. Uregulowanych zostało bardzo
wiele kwestii o odmiennym często charakterze. Można jednak wskazać liczne elementy
wspólne dla wszystkich regulacji. Należy do nich niewątpliwie bardzo silny nacisk
kładziony na ochronę życia i zdrowia ludzkiego, a także troska o dobro środowiska
naturalnego. W Unii Europejskiej postępuje się według najwyższych światowych stan-
dardów mających na celu ochronę wyżej wymienionych dóbr. Przepisy nakazują nie
tylko szczegółowe badanie wszystkich GMO na każdym etapie uzyskiwania zgody na
ich użycie, ale również wymagają one późniejszego monitorowania GMO i wprowadza-
ją instrumenty pozwalające na natychmiastową reakcję w przypadku pojawienia się
zagrożeń. Zasadą leżącą u podstaw całej regulacji wspólnotowej w omawianym zakresie
jest zasada przezorności, której przestrzeganie ma prowadzić do zapobiegania negatyw-
nym efektom, zamiast podejmowania działań dopiero, gdy one wystąpią. Ponadto,
omówione regulacje pozwalają na szybką reakcję odpowiednich organów w przypadku
pojawienia się zagrożeń. Pod uwagę brane są również prawa konsumentów na czele z
prawem do swobodnego wyboru pomiędzy produktami zmodyfikowanymi genetycznie a
konwencjonalnymi. Prawodawstwo europejskie stanowi podstawę dla polskich uregulo-
wań związanych z GMO.
132 A. DALBIAK, J. ZIMNY, T. ZIMNY

Agnieszka DALBIAK

Ministerstwo Środowiska, Zespół ds. GMO

Janusz ZIMNY

Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w Radzikowie

Tomasz ZIMNY

Unwersytet Warszawski

VII.4. Krajowe uregulowania prawne z zakresu GMO

VII.4.1. Co reguluje Ustawa o GMO w Polsce

Podstawowym aktem prawnym normującym sprawy organizmów genetycznie zmo-


dyfikowanych jest ustawa z dnia 22 czerwca 2001 roku o organizmach genetycznie
zmodyfikowanych (Dz. U. Nr 76, poz. 811, z 2002 r. Nr 25, poz. 253 i Nr 41, poz. 365, z
2003 r. Nr 130, poz. 1187 oraz z 2004 r. Nr 96, poz. 959), która weszła w życie z dniem
26 października 2001 roku.
Zakres przedmiotowy tej ustawy obejmuje:
- zamknięte użycie organizmów genetycznie zmodyfikowanych (GMO),
- zamierzone uwalnianie GMO do środowiska w celach innych niż wprowadzenie
do obrotu,
- wprowadzanie do obrotu produktów GMO,
- wywóz za granicą i tranzyt produktów GMO,
- właściwość organów administracji rządowej w sprawach GMO.

Ustawy z dnia 22 czerwca 2001 roku o organizmach genetycznie zmodyfikowanych


nie stosuje się do modyfikacji genetycznych genomu ludzkiego oraz spraw dotyczących
żywności i środków farmaceutycznych. Celem tej ustawy jest zapewnienie bezpieczeń-
stwa biologicznego i ochrona środowiska oraz zdrowia ludzi w związku z podjęciem
działań, których przedmiotem są organizmy genetycznie zmodyfikowane. Ustawa o
GMO transponuje zagadnienia przepisów prawa europejskiego jak i zagadnienia objęte
„Protokołem kartegeńskim o bezpieczeństwie biologicznym”.
Zgodnie z ustawą z dnia 22 czerwca 2001r. o organizmach genetycznie zmodyfiko-
wanych (Dz.U. Nr 76, poz. 811 ze zm.) minister właściwy do sprawy środowiska jest
centralnym organem administracji rządowej właściwym w sprawach dotyczących
organizmów genetycznie zmodyfikowanych. Zadania wynikające z ustawy o organi-
zmach genetycznie zmodyfikowanych realizowane są w Ministerstwie Środowiska przez
Zespół ds. GMO.
AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO 133

Zadania ministra właściwego ds. ochrony środowiska odnośnie GMO określono w


rozdziale IX.1.

Ponadto minister właściwy do spraw środowiska wykonuje zadania i kompetencje


właściwego organu państwa członkowskiego, o których mowa w rozporządzeniu (WE)
nr 1946/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 15 lipca 2003 r. w sprawie trans-
granicznego przemieszczania organizmów genetycznie zmodyfikowanych. Minister
właściwy do spraw środowiska jest także organem właściwym w sprawie przekazywania
informacji między Rzeczpospolitą Polską a Komisją Europejską w zakresie spraw
objętych przepisami rozporządzenia nr 1946/2003.
W sprawach realizacji zadań wynikających z Protokołu Kartageńskiego do Konwen-
cji o różnorodności biologicznej oraz realizacji zadań ustawowych Minister Środowiska
stale współpracuje z Głównym Inspektorem Sanitarnym oraz Ministrem Rolnictwa i
Rozwoju Wsi.

Zgodnie z ustawą z dnia 22 czerwca 2001r. o organizmach genetycznie zmodyfiko-


wanych minister właściwy do spraw środowiska, sprawuje nadzór oraz kontrolę nad
przestrzeganiem i stosowaniem przepisów rzeczonej ustawy. Poza nim kontrolę prze-
strzegania przepisów ustawy sprawują w zakresie objętym swoją właściwością następu-
jące organy: Państwowa Inspekcja Sanitarna, Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i
Nasiennictwa, Inspekcja Ochrony Środowiska, Inspekcja Weterynaryjna, Inspekcja
Handlowa, Państwowa Inspekcja Pracy, organy administracji celnej w zakresie kontroli
legalnego obrotu GMO oraz Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-
Spożywczych. Minister może występować do wymienionych Inspekcji o przeprowadze-
nie kontroli przestrzegania przepisów ustawy, według ich właściwości. Jednocześnie
organy kontrolne przeprowadzają kontrolę z urzędu. Inspekcje obowiązane są do nie-
zwłocznego powiadamiania Ministra o stwierdzonych zagrożeniach związanych z GMO
i podjętych w związku z tym działaniach. Zakres działań poszczególnych organów
omawia dział IX.

Ponadto zgodnie z art. 29 ustawy o organizmach genetycznie zmodyfikowanych


udział społeczeństwa w postępowaniu, którego przedmiotem jest wydanie zgody lub
zezwolenia na zamierzone uwolnienie GMO do środowiska, w tym wprowadzenie do
obrotu produktów GMO regulują przepisy o udziale społeczeństwa w postępowaniu w
sprawie ochrony środowiska. Społeczeństwo ma prawo zapoznać się z wnioskiem i
towarzyszącą mu dokumentacją. Odbywa się to poprzez rejestry dotyczące GMO, które
funkcjonują na stronie http://gmo.mos.gov.pl. W rejestrach nie są umieszczane wyłącz-
nie informacje poufne, określone jako takie przez wnioskodawcę.

Na podstawie ustawy z dnia 22 czerwca 2001 roku o organizmach genetycznie zmo-


dyfikowanych zostały wydane następujące akty wykonawcze:

1) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 8 lipca 2002 roku w sprawie określenia


szczegółowego sposobu przeprowadzenia oceny zagrożeń dla zdrowia ludzi i śro-
dowiska w związku z podjęciem działań polegających na zamkniętym użyciu GMO,
zamierzonym uwolnieniu GMO do środowiska, w tym wprowadzeniu do obrotu
produktów GMO oraz wymagań jakie powinna spełniać dokumentacja zawierająca
ustalenia takiej oceny (Dz. U. z 2002 roku Nr 107, poz.44).
134 A. DALBIAK, J. ZIMNY, T. ZIMNY

2) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 21 lutego 2002 roku w sprawie określe-


nia szczegółowego sposobu funkcjonowania Komisji do spraw organizmów gene-
tycznie zmodyfikowanych (Dz. U. z 2002 r. Nr 19, poz. 196).

3) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 29 listopada 2002 roku w sprawie


określenia listy organizmów patogennych oraz ich klasyfikacji, a także niezbędnych
środków dla poszczególnych stopni hermetyczności (Dz. U. Z 2002 r. Nr 212, poz.
1798).

4) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 czerwca 2002 roku w sprawie określe-


nia wzorów wniosków dotyczących zgód i zezwoleń na działania w zakresie organi-
zmów genetycznie zmodyfikowanych (Dz. U, z 2002 r. Nr 87, poz. 797).

5) Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 19 kwietnia 2002 roku w sprawie urzędów


celnych właściwych dla przywozu i wywozu produktów GMO (Dz. U. Nr 43, poz.
406 z późn .zm.).

Inne akty prawne mające związek z budowaniem systemu bezpieczeństwa biologicz-


nego w Polsce:
- ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia (Dz. U.
z 2006 r. Nr 171, poz. 1225),
- ustawa z dnia 22 lipca 2006 r. o paszach (Dz. U. z 2006 r. Nr 144, poz. 1045),
- ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 roku prawo ochrony środowiska (Dz. U. Nr 62,
poz. 627 z późn. zm.) regulująca dostęp do informacji o środowisku oraz udział
społeczeństwa w procesie podejmowania decyzji,
- szereg aktów prawnych dotyczących organów wykonujących kontrolę przestrze-
gania przepisów ustawy o GMO (ustawy dotyczące działania poszczególnych in-
spekcji).

Wymienione wyżej akty prawne zostały opracowane w oparciu o odpowiednie dy-


rektywy unijne. Niemniej na terenie RP obowiązują wprost także rozporządzenia WE,
które omówiono w rozdziale dotyczącym regulacji prawnych UE.

Dodatkowo w zakresie ochrony praw własności intelektualnej podstawowe znacze-


nie ma ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r. – Prawo własności przemysłowej (Dz. U. z
2001 r., Nr 49, poz. 508, ze zm.). Przepisy niniejszej ustawy dostosowują polski system
prawa patentowego do standardów europejskich Ten podstawowy akt prawny powiązany
jest ściśle z licznymi innymi normami.

Podsumowując tę część niniejszego opracowania podkreślić należy, iż ustawa o


GMO jest aktem podstawowym w kwestach organizmów genetycznie zmodyfikowanych
i bezpieczeństwa biologicznego transponującym przepisy prawa unijnego i umów
międzynarodowych w dziedzinie GMO.
AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO 135

W najbliższym czasie system prawnej reglamentacji działalności w obszarze organi-


zmów genetycznie zmodyfikowanych ulegnie gruntownej przebudowie, Ministerstwo
Środowiska przygotowało bowiem projekt nowej ustawy – Prawo o organizmach gene-
tycznie zmodyfikowanych”. Opracowany projekt ustawy reguluje całokształt spraw
dotyczących organizmów genetycznie zmodyfikowanych, określając zasady i warunki:
prowadzenia zakładów inżynierii genetycznej, zamkniętego użycia mikroorganizmów
genetycznie zmodyfikowanych oraz zamkniętego użycia organizmów genetycznie
zmodyfikowanych, zamierzonego uwolnienia organizmów genetycznie zmodyfikowa-
nych do środowiska w celach doświadczalnych, wprowadzenia do obrotu organizmów
genetycznie zmodyfikowanych jako produktów lub w produktach, współistnienia upraw
roślin genetycznie zmodyfikowanych z uprawami roślin niezmodyfikowanych genetycz-
nie, udostępniania informacji o organizmach genetycznie zmodyfikowanych.
Projekt ustawy - Prawo o organizmach genetycznie zmodyfikowanych uchyli w cało-
ści obowiązującą obecnie ustawę z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie
zmodyfikowanych (Dz. U. Nr 76, poz. 811 z późn. zm.). Omawiany projekt nowej
ustawy ma na celu: zapewnienie pełnej transpozycji przepisów prawa Unii Europejskiej
w obszarze organizmów genetycznie zmodyfikowanych, doprecyzowanie tych przepi-
sów, które w trakcie okresu obowiązywania ustawy o organizmach genetycznie zmody-
fikowanych budziły wątpliwości interpretacyjne, określenie organów odpowiedzialnych
za sprawy organizmów genetycznie zmodyfikowanych na terytorium Rzeczypospolitej
Polskiej. W szczególności projekt ustawy wprowadza także konkretne zmiany w przepi-
sach kompetencyjnych dotyczących organów kontrolnych, precyzujące zakres zadań
służb kontrolnych w ramach kontroli i nadzoru przestrzegania przepisów o organizmach
genetycznie zmodyfikowanych. Nowa ustawa - Prawo o organizmach genetycznie
zmodyfikowanych, a wraz z nią inne akty prawne stworzą spójny system prawnej
reglamentacji działalności w zakresie organizmów genetycznie zmodyfikowanych, jak
również zapewnią precyzyjny podział zadań kontrolnych pomiędzy organami admini-
stracji publicznej.
W dniu 13 lutego 2007 roku Projekt ustawy – Prawo o organizmach genetycznie
zmodyfikowanych został przyjęty przez Radę Ministrów.
Biorąc pod uwagę powyższe, a jednocześnie uwzględniając opinie specjalistów moż-
na stwierdzić, że zarówno prawo Unii Europejskiej jak i krajowe w zakresie organizmów
genetycznie zmodyfikowanych należy do najsurowszych na świecie, stawia bowiem
wiele wymagań użytkownikom GMO, wyznacza również nowe zadania organom
kontrolującym przestrzeganie przedmiotowych przepisów prawnych.

Podkreślenia wymaga fakt, iż w polskim porządku prawnym z zakresu GMO znajdu-


ją się jeszcze rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady w omawianym zakresie:
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady Nr 1829/2003 z dnia 22 września
2003 roku w sprawie genetycznie zmodyfikowanej żywności i pasz; oraz Rozporządze-
nie Parlamentu Europejskiego i Rady Nr 1830/2003 z dnia 22 września 2003 roku w
sprawie identyfikacji i oznakowania organizmów genetycznie zmodyfikowanych oraz
identyfikacji produktów żywnościowych i paszowych wytworzonych z organizmów
genetycznie zmodyfikowanych, zmieniającym Dyrektywę 2001/18/WE; omówione w
poprzednich rozdziałach.
136 A. DALBIAK, J. ZIMNY, T. ZIMNY

VII.4.2. Zamknięte użycie organizmów


genetycznie zmodyfikowanych

„Poprzez zamknięte użycie GMO - rozumie się każde działanie polegające na mody-
fikacji genetycznej organizmów oraz procedury, według których GMO są hodowane,
przechowywane, transportowane, niszczone, usuwane lub wykorzystywane w jakikol-
wiek inny sposób, podczas którego stosowane są specjalne zabezpieczenia w celu
ograniczenia kontaktu GMO z ludźmi i środowiskiem”.
Zamknięte użycie GMO wymaga uzyskania zgody Ministra Środowiska. Aby taką
zgodę uzyskać niezbędne jest złożenie odpowiedniego wniosku.
Zgodę wydaje się na czas określony, nie dłuższy niż na 5 lat, po stwierdzeniu, że
spełnione zostały wymagane prawem warunki dokonania zamkniętego użycia GMO.
Jeżeli przemawia za tym szczególnie ważny interes społeczny, związany z potrzebą
ochrony zdrowia i życia ludzi lub ochrony środowiska, w zgodzie na zamknięte użycie
GMO może być ustanowione zabezpieczenie roszczeń z tytułu wystąpienia negatywnych
skutków w środowisku.
Podjęcie działania polegającego na zamkniętym użyciu GMO wymaga przeprowa-
dzenia oceny zagrożeń dla zdrowia ludzi i środowiska oraz zastosowania niezbędnych
środków w celu uniknięcia tych zagrożeń.
Klasyfikacji zamkniętego użycia GMO do jednej z kategorii dokonuje użytkownik
GMO przeprowadzając ocenę zagrożeń.
W zależności od stopnia zagrożenia dla zdrowia ludzi i środowiska wyróżnia się
cztery kategorie działań zamkniętego użycia GMO:
• kategoria I – działania nie powodujące zagrożeń,
• kategoria II – o niewielkich zagrożeniach,
• kategoria III – o umiarkowanych zagrożeniach,
• kategoria IV – niosące duże zagrożenia.
Użytkownik GMO ma obowiązek przestrzegania szczegółowych wymagań odnośnie
do poziomów i rodzajów zabezpieczeń, określonych dla poszczególnych kategorii
zamkniętego użycia GMO.
Warunkiem przystąpienia do zamkniętego użycia GMO jest posiadanie przez użyt-
kownika GMO planu postępowania na wypadek awarii powodującej niekontrolowane
rozprzestrzenianie się GMO zagrażające zdrowiu ludzi lub środowisku w sposób bezpo-
średni lub z opóźnieniem.
Plan postępowania, o którym mowa powyżej powinien być zgodny z kategorią dzia-
łań zamkniętego użycia i zawierać w szczególności:
- informacje o środkach bezpieczeństwa, które osoby narażone na zagrożenie po-
winny zastosować w przypadku awarii,
- informacje o sposobach przeciwdziałania skutkom niekontrolowanego rozprzestrzenia-
nia się GMO, w tym informacje o działaniach, które powinny być podjęte przez służby
ratownicze działające w ramach krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego.
Użytkownik GMO jest obowiązany do dołożenia należytych starań zmierzających do za-
poznania się z planem postępowania na wypadek awarii przez osoby narażone na bezpośred-
nie zagrożenie spowodowane niekontrolowanym rozprzestrzenianiem się GMO.
W przypadku zamkniętego użycia GMO zaliczonego do III lub IV kategorii zagrożenia
użytkownik GMO ma obowiązek uzgodnienia planu postępowania, z właściwym miejscowo
wojewodą. Wojewoda zgłasza, w drodze decyzji administracyjnej, swoje zastrzeżenia do planu
postępowania lub potwierdza ich brak w terminie 30 dni od dnia otrzymania wniosku.
AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO 137

VII.4.3. Szczegółowe informacje dotyczące zamierzonego


uwolnienia GMO do środowiska oraz wprowadzania do
obrotu produktów GMO

Poprzez zamierzone uwolnienie GMO do środowiska - rozumie się każde działanie


polegające na zamierzonym wprowadzeniu do środowiska GMO albo ich kombinacji,
bez zabezpieczeń ograniczających rozprzestrzenianie takich jak bariery fizyczne lub
połączenie barier fizycznych z barierami chemicznymi lub biologicznymi, mających na
celu ograniczenie kontaktu GMO z ludźmi i środowiskiem.
Uwolnienie GMO do środowiska wymaga uzyskania zgody Ministra Środowiska.
Aby taką zgodę uzyskać niezbędne jest złożenie odpowiedniego wniosku.
Poniższy schemat obrazuje niezbędne procedury przy wprowadzaniu do środowiska
GMO i produktów GMO.

Rys. 13. Procedury przy uwalnianiu GMO do środowiska i wprowadzania do obrotu


1
produktów GMO

Użytkownik

Ocena zagrożeń Komisja ds. GMO

Rośliny

Zgoda na zamierzone uwol-


nienie GMO do środowiska w
celach innych Zwierzęta
niż wprowadzenie do obrotu

Mikroorganizmy
Decyzja ministra
właściwego ds.
środowiska
Nasiona**

Zezwolenie na Środki
wprowadzenie do obrotu żywienia
produktów GMO** zwierząt**

Produkty
przemysłowe

** w zezwoleniu na wprowadzenie do obrotu produktów GMO określa się sposób wykorzystania produktu

1
Według opracowania Strategia Biobezpieczeństwa 2002
138 A. DALBIAK, J. ZIMNY, T. ZIMNY

Podjęcie działań polegających na zamierzonym uwolnieniu GMO do środowiska, w


tym wprowadzeniu do obrotu produktów GMO, wymaga przeprowadzenia oceny zagro-
żeń dla zdrowia ludzi i środowiska, oraz zastosowania niezbędnych środków w celu
uniknięcia tych zagrożeń..
Utożsamianie ryzyka z niebezpieczeństwem jest niefortunne, ponieważ niebezpie-
czeństwo jest tylko jednym z elementów ryzyka. Innym elementem jest spodziewana
korzyść2 Niestety wielu ludzi wiąże ryzyko ze szkodliwością, a są to zupełnie różne
kategorie. Każda substancja, również żywność stanowi potencjalne zagrożenie, a
stopień jej szkodliwości zależy od tego jak jej użyjemy. Dotyczy to nawet wody.
Ocena zagrożenia jest procesem, który z jednej strony przeprowadzany jest przez
podmiot ubiegający się o wydanie zezwolenia na użytkowanie GMO. Powinna być
stosownie udokumentowana (zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 8
lipca 2002 roku w sprawie szczegółowego sposobu przeprowadzania oceny zagrożenia
oraz dokumentacji zawierającej ustalenia takiej oceny (Dz.U. 02. 107. 944)) oraz złożo-
na wraz z wnioskiem w Ministerstwie Środowiska. Z drugiej strony jest to proces, który
jest przeprowadzany przez organy administracji - ministra właściwego ds. środowiska i
organ opiniodawczo-doradczy - Komisję ds. GMO przy rozpatrywaniu wniosków o
wydanie zezwolenia na użytkowanie GMO.
„Poprzez wprowadzenie do obrotu - rozumie się zamierzone uwolnienie GMO do
środowiska polegające na dostarczaniu lub udostępnianiu osobom trzecim, odpłatnie lub
nieodpłatnie produktu GMO, w tym wprowadzanie na rynek w wyniku produkcji lub
dopuszczenie do obrotu na polskim obszarze celnym w ramach obrotu handlowego”.
Produktem GMO –zgodnie z ustawą o GMO - jest GMO lub każdy wyrób składający
się z GMO lub zawierający GMO lub ich fragmenty lub kombinację GMO, który jest
wprowadzany do obrotu lub wywożony za granicę bądź przewożony tranzytem przez
terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.
Wprowadzenie do obrotu GMO jako produktu i w produktach obejmuje jednocześnie
import danego GMO na teren Wspólnoty. Ponadto, zgodnie z art. 22 dyrektywy 2001/18,
po wydaniu zezwolenia na wprowadzenie do obrotu danego GMO, państwa członkow-
skie nie mogą zakazywać, ograniczać ani utrudniać wprowadzenia do obrotu tego GMO.
Oznacza to, że GMO może być swobodnie przemieszczane przez terytoria poszczegól-
nych państw członkowskich. Jednocześnie każdy produkt, jeśli jest pakowany powinien
być odpowiednio znakowany, stosowanie do postanowień art. 26 przywołanej dyrekty-
wy, jak również Rozporządzeń1829/2003/WE i 1830/2003/WE.

Ustawa o GMO wskazuje również, że minister właściwy do spraw środowiska,


sprawuje nadzór oraz kontrolę nad przestrzeganiem i stosowaniem zawartych w niej
przepisów.
Innymi organami administracji państwowej sprawującymi kontrolę przestrzegania
przepisów ustawy, a także kontrolę produktów GMO, w zakresie swoich kompetencji są
ponadto:
1) Państwowa Inspekcja Sanitarna,
2) Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa,
3) Inspekcja Ochrony Środowiska,
4) Inspekcja Weterynaryjna,
5) Inspekcja Handlowa,

2
K. Buchała, A. Zoll. 2000. Kodeks Karny, Część ogólna, komentarz do artykułów1-116 Kodeksu Kar-
nego, Zakamycze, s.251
AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO 139

6) Państwowa Inspekcja Pracy,


7) organy administracji celnej w zakresie kontroli legalnego obrotu GMO,
8) Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych.
Funkcje tych organów zostały opisane w rozdziale 9.

Laboratoria Referencyjne
Dyrektywa Unii Europejskiej, jak też polska Ustawa o GMO, przewidują powstanie
laboratoriów zajmujących się analizą próbek żywności i produktów rolnych. Takie
laboratoria funkcjonują przy wymienionych powyżej inspekcjach państwowych. Jedno-
cześnie wymienione akty prawne nakładają obowiązek powołania tzw. laboratoriów
referencyjnych, których zadaniem będzie m.in.
- wykonywanie analiz i badań oraz wydawanie opinii w zakresie GMO,
- wykonywanie analiz i badań oraz wydawanie opinii w zakresie GMO w przypadku
zaistnienia rozbieżności, kwestionowania lub potrzeby potwierdzenia wyników uzy-
skanych na podstawie analiz i badań wykonanych przez inne laboratoria, w tym
przez laboratoria należące do państwowych inspekcji:
- przygotowywanie metodyk służących wykrywaniu GMO,
- posiadanie wzorców fragmentów DNA dla techniki PCR, które pozwolą na iden-
tyfikację rodzajów wprowadzonej modyfikacji genetycznej,
- organizowanie badań porównawczych w odniesieniu do poszczególnych metod ana-
liz,
- ujednolicanie poszczególnych metod analiz,
- ujednolicanie metod i procedur badawczych,
- wdrażanie nowych metod badań,
- przekazywanie Ministrowi Środowiska informacji dotyczących metod analiz i
badań porównawczych stosowanych przez laboratoria referencyjne państw człon-
kowskich Unii Europejskiej,
- szkolenie pracowników laboratoriów Inspekcji w zakresie nowych metod analiz i
badań,
- współpraca z laboratoriami referencyjnymi innych państw.
Zgodnie z art. 15 ustawy z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmo-
dyfikowanych (dz. U. Nr 76, poz. 811 z późn. zm. trzy instytuty naukowe uzyskały
zezwolenie Ministra Środowiska na wykonywanie analiz :
– Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w Radzikowie na przeprowadzanie badań i
wydawanie opinii w zakresie roślin genetycznie zmodyfikowanych, produktów
pochodzenia roślinnego i pasz.
– Instytut Biochemii i Biofizyki Polskiej Akademii Nauk w Warszawie na
przeprowadzanie badań i wydawanie opinii w zakresie roślin genetycznie
zmodyfikowanych, produktów pochodzenia roślinnego oraz mikroorganizmów
genetycznie zmodyfikowanych.
– Instytut Genetyki i Hodowli Zwierząt Polskiej Akademii Nauk w Jastrzębcu na
przeprowadzanie badań i wydawanie opinii w zakresie genetycznie
zmodyfikowanych zwierząt gospodarskich i przetworzonych produktów pochodzenia
zwierzęcego.
W międzyczasie pierwsze z nich, Laboratorium w IHAR uzyskało w maju 2006 roku
akredytację Polskiego Centrum Akredytacji na wykonywanie analiz żywności i pasz
metodami jakościowymi (PCR) i ilościowymi (PCR w czasie rzeczywistym).
140 A. DALBIAK, J. ZIMNY, T. ZIMNY

VII.4.4. Projekt nowej ustawy – Prawo o GMO

Projekt ustawy - Prawo o organizmach genetycznie zmodyfikowanych ma na celu


zapewnienie transpozycji przepisów prawa Unii Europejskiej w zakresie organizmów
genetycznie zmodyfikowanych, jak też wdrożenia postanowień Ramowego Stanowiska
Polski dotyczącego tych organizmów, przyjętego przez Radę Ministrów w dniu 7 marca
2006r. Projekt ustawy ma także na celu sprecyzowanie tych przepisów, które w trakcie
dotychczasowego okresu obowiązywania ustawy o organizmach genetycznie zmodyfi-
kowanych budziły wątpliwości interpretacyjne.
Projekt nowej ustawy – Prawo o organizmach genetycznie zmodyfikowanych regulu-
je zagadnienia dotyczące organizmów genetycznie zmodyfikowanych, w zakresie:
a) prowadzenia zakładów inżynierii genetycznej,
b) zamkniętego użycia mikroorganizmów genetycznie zmodyfikowanych oraz za-
mkniętego użycia organizmów genetycznie zmodyfikowanych,
c) zamierzonego uwolnienia organizmów genetycznie zmodyfikowanych do środo-
wiska w celach doświadczalnych,
d) wprowadzenia do obrotu organizmów genetycznie zmodyfikowanych jako pro-
duktów lub w produktach,
e) tworzenia stref wskazanych do prowadzenia upraw roślin genetycznie zmodyfikowa-
nych, udostępniania informacji o organizmach genetycznie zmodyfikowanych.

W zakresie transpozycji przepisów prawa Unii Europejskiej, projekt ustawy dokonu-


je wdrożenia postanowień dyrektyw z omawianej dziedziny. W zakresie wykonania
przepisów prawa Unii Europejskiej, projekt ustawy wprowadza regulacje prawne,
mające na celu zapewnienie stosowania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej rozpo-
rządzeń Parlamentu Europejskiego i Rady odnoszących się do omawianego zagadnienia.

W projekcie ustawy wskazano organy odpowiedzialne za sprawy organizmów gene-


tycznie zmodyfikowanych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. W szczególności
projekt ustawy wprowadza konkretne zmiany w przepisach kompetencyjnych, dotyczą-
cych organów kontrolnych, precyzujące zakres zadań służb kontrolnych w ramach
kontroli i nadzoru przestrzegania przepisów o organizmach genetycznie zmodyfikowa-
nych. Ze względu na niechęć polskiego społeczeństwa, skierowaną przeciwko organi-
zmom genetycznie zmodyfikowanym oraz negatywne stanowisko Rządu wobec wszyst-
kich kategorii działań z GMO, za wyjątkiem zamkniętego użycia GMO, w projekcie
ustawy znajdują się jasno określone zakresy kontroli przewidziane dla siedmiu inspekcji
w celu uszczelnienia i zagwarantowania skutecznego systemu kontrolnego.

Zaproponowane zmiany legislacyjne obejmują również swoim zakresem także inne


ustawy, które pozostają w związku z problematyką dotyczącą organizmów genetycznie
zmodyfikowanych i ich prawnej reglamentacji.

Projekt ustawy dzieli się na jedenaście działów. W każdym dziale zostały umiesz-
czone przepisy, pogrupowane w jednostki systematyzacyjne niższego rzędu - rozdziały.
Kryterium grupowania zespołów przepisów w działy stanowił zakres spraw regulowa-
nych w danym dziale, określony zwięźle w tytule działu. Pogrupowanie zespołów
przepisów w działy zapewnia przejrzystość oraz ułatwia adresatom norm prawnych
odszukanie tych przepisów, które ich bezpośrednio dotyczą.
AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO 141

Na uwagę zasługuje fakt istnienia wyłączeń z zakresu zastosowania projektu ustawy,


co jest zgodne z postanowieniami dyrektyw regulujących omawiany obszar. Wskazano
w nich, że przepisy projektu ustawy nie mają zastosowania do żywności, produktów
leczniczych oraz pasz genetycznie zmodyfikowanych. Przepisy ustawy nie maja zasto-
sowania do modyfikacji genetycznych istoty ludzkiej, w tym także w prenatalnej fazie
jej rozwoju.

Dział I – to przepisy ogólne, zawierający definicje i przepisy natury ogólnej majace


zastosowanie do całego projektu (np. ocena zagrożenia)
Dział II - zawarte są przepisy dotyczące organów właściwych w sprawach dotyczą-
cych organizmów genetycznie zmodyfikowanych.
Dział III – przepisy dotyczące zamkniętego użycia GMO – zawierają regulacje odno-
szące się do prac eksperymentalnych prowadzonych w systemach zamkniętych.
Dział IV - ustawy dotyczy zamierzonego uwolnienia organizmów genetycznie zmo-
dyfikowanych do środowiska w celach doświadczalnych. Biorąc pod uwagę fakt, że
zamierzone uwolnienie organizmów genetycznie zmodyfikowanych do środowiska w
celach doświadczalnych będzie przebiegało w środowisku naturalnym, dlatego zasadą
przyświecającą opracowaniu przepisów było stworzenie maksymalnie surowego reżimu
oceniania bezpieczeństwa danego eksperymentu polowego w kontekście jego bezpie-
czeństwa dla środowiska. Biorąc pod uwagę, że Polska jest ewenementem pod wzglę-
dem bogactwa bioróżnorodności wprowadzenie organizmów genetycznie zmodyfikowa-
nych do środowiska może spowodować poważne zakłócenia w jego funkcjonowaniu,
zasadą naczelną stało się maksymalnie surowe ocenianie wszystkich elementów składo-
wych danego eksperymentu polowego.
Dział V – wprowadzenie do obrotu organizmów genetycznie zmodyfikowanych jako
produkt lub w produktach - określono szczegółowe procedury dotyczące postępowania z
wnioskami, które dotyczą wprowadzenia do obrotu organizmów genetycznie zmodyfi-
kowanych jako produkt lub w produktach. Zgodnie z przepisami projektu ustawy wpro-
wadzenie do obrotu organizmu genetycznie zmodyfikowanego jako produkt lub w
produktach na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej wymaga uzyskania decyzji. Decyzję
tą wydaje minister właściwy do spraw środowiska. Decyzja ministra właściwego do
spraw środowiska wydawana jest dopiero po przekazaniu mu decyzji właściwego organu
Wspólnoty Europejskiej, w przypadku zastosowania procedury wynikającej z art. 18 ust.
1 Dyrektywy 2001/18/EC. Jednocześnie na obszarze Wspólnoty mogą znaleźć się
organizmy genetycznie zmodyfikowane jako produkty lub w produktach, które zostały
dopuszczone do obrotu decyzjami właściwych organów innych niż Rzeczypospolita
Polska państw członkowskich W takich przypadkach decyzje wydane przez te organy są
uznawane w takim samym stopniu, co decyzja wydana przez Ministra Środowiska.

Dział VI - na uwagę zasługują przepisy dotyczące zasad tworzenia stref wskazanych do


prowadzenia upraw roślin genetycznie zmodyfikowanych, które wynikają z konieczności
wdrażania zasad koegzystencji. W Ramowym Stanowisku RP znajduje się informacja, że
Polska opowiada się przeciwko wprowadzaniu do uprawy genetycznie zmodyfikowanej
kukurydzy, rzepaku, buraka, ziemniaka i soi. Jednocześnie Państwa Członkowskie powin-
ny opracować zasady prowadzenia upraw na swoich terytoriach biorąc pod uwagę warunki
krajowe i regionalne. Zgodnie z Ramowym Stanowiskiem Rządu RP prowadzenie upraw
roślin genetycznie zmodyfikowanych powinno być maksymalnie ograniczone lub wręcz
wykluczone. Zaproponowane w projekcie ustawy przepisy pozwalają na minimalizację
ryzyka związanego z wymieszaniem materiału rozmnożeniowego, bądź krzyżowaniem się
142 A. DALBIAK, J. ZIMNY, T. ZIMNY

roślin zmodyfikowanych genetycznie z niezmodyfikowanymi oraz umożliwiają kontrolę


upraw genetycznie zmodyfikowanych. Organem administracji rządowej właściwym w
zakresie upraw roślin genetycznie zmodyfikowanych będzie minister właściwy do spraw
rolnictwa i rozwoju wsi, który będzie wydawał decyzję w tej sprawie w porozumieniu z
ministrem właściwym ds. środowiska oraz po zasięgnięciu opinii rady gminy. Rolnik
zamierzający utworzyć strefę, w której będzie prowadził uprawę roślin genetycznie zmo-
dyfikowanych będzie ponosił odpowiedzialność cywilną za swoją działalność w związku z
ewentualnym przekrzyżowaniem lub mechanicznym wymieszaniem materiału rozmnoże-
niowego.

W dziale VII zostały określone zasady dotyczące konieczności zgłaszania organi-


zmów genetycznie zmodyfikowanych, które zostały dopuszczone do obrotu jako produkt
lub w produktach lub dopuszczone do uprawy na obszarze Wspólnoty Europejskiej,
które mają być wykorzystywane w pracach zamkniętego użycia i zamierzonego uwol-
nienia. Dział ten został opracowany w celu pozyskiwania danych koniecznych dla
prowadzenia monitoringu prac z organizmami genetycznie zmodyfikowanymi na teryto-
rium Rzeczypospolitej Polskiej.

W dziale VIII - projekt ustawy reguluje udostępnianie informacji w sprawach organi-


zmów genetycznie zmodyfikowanych i udziału społeczeństwa w procesie podejmowania
decyzji dotyczących tych organizmów.

W projekcie w dziale IX zawarto także przepisy dotyczące odpowiedzialności prawnej,


zarówno cywilnej jak i karnej. Pojawiły się nowe kategorie czynów, które powinny być
penalizowane (karze podlega osoba nieuzyskująca decyzji na utworzenie strefy wskazanej do
uprawy, osoba nieprzechowująca dostatecznie długo dokumentacji handlowej w przypadku
zbytu produktów GMO). Ze względu na stopień szkodliwości czynów określona zastała
kategoria czynów kwalifikowanych jako wykroczenia oraz jako przestępstwa.

Dział X i XI zawierają przepisy zmieniające poszczególne ustawy oraz przepisy końcowe.

Uwagi końcowe
Aktualnie trwają prace nad nową ustawą o GMO. Stworzono już projekt nowej usta-
wy, która będzie nosiła nazwę Prawo o Organizmach Zmodyfikowanych Genetycznie.
Nowa wersja ustawy wzbudza wiele kontrowersji i polemik. Wypowiadają się o niej
autorytety naukowe, organizacje pozarządowe, biuro analiz Sejmu i politycy. W efekcie
dyskusji stworzono projekt aktu, który przewiduje szereg zmian w stosunku do ustawy z
2001 roku.

Znakowanie produktu GMO, o którym mowa w Dyrektywie 2001/18, nie będą-


cym żywnością lub paszą.

Produkt GMO – to organizm genetycznie zmodyfikowany lub każdy wyrób składający


się z organizmu genetycznie zmodyfikowanego lub zawierający organizm genetycznie
zmodyfikowany lub kombinację organizmów genetycznie zmodyfikowanych, który jest
wprowadzany do obrotu;
AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO 143

Nowa ustawa o GMO wprowadza obowiązek znakowania produktów GMO:


1) udostępnianych w celu dokonywania zamkniętego użycia;
2) udostępnianych w celu dokonywania zamierzonego uwolnienia;
3) wprowadzanych do obrotu.

Obowiązek znakowania produktu nie dotyczy produktów przeznaczonych do bezpo-


średniego przetwarzania, jeżeli:
1) zawierają organizmy genetycznie zmodyfikowane w ilości poniżej 0,9%; także gdy
2) zawartość GMO jest przypadkowa lub jest nieunikniona technicznie.

Na etykiecie lub w dokumentacji handlowej, produktów wprowadzanych do ob-


rotu umieszcza się następujące informacje:
1) nazwę handlową produktu;
2) nazwę organizmu genetycznie zmodyfikowanego zawartego w produkcie;
3) imię i nazwisko, miejsce zamieszkania albo nazwę i siedzibę użytkownika wpro-
wadzającego do obrotu produkt oraz jego adres;
4) napis „Ten produkt zawiera organizmy genetycznie zmodyfikowane”;

Napis na etykiecie powinien być czytelny i zapisany czcionką tej samej wielkości, co
nazwa produktu.

Ponadto W decyzji na zamknięte użycie, na zamierzone uwolnienie oraz w decyzji


na wprowadzenie do obrotu organizmu genetycznie zmodyfikowanego jako produkt lub
w produkcie mogą być określone dodatkowe wymagania dotyczące znakowania organi-
zmów genetycznie zmodyfikowanych wykorzystywanych podczas tych działań.

Dodatkowe wymagania dotyczące znakowania mogą dotyczyć następujących informacji:


1) opisu zamierzonego zastosowania produktu;
2) informacji o różnicy wartości użytkowej między produktem a jego tradycyjnym
odpowiednikiem;
3) opisu regionów geograficznych i rodzaju środowisk, na terytorium państw człon-
kowskich Unii Europejskiej, w których produkt zamierza się wykorzystywać, a w
razie potrzeby także szacunkowej skali wykorzystania tego produktu na każdym z
tych obszarów;
4) środków, które powinny być podjęte w przypadku niezamierzonego uwolnienia
organizmu genetycznie zmodyfikowanego jako produkt lub w produkcie;
5) szczególnych wymagań dotyczących magazynowania i transportu produktu;
6) szczegółowych instrukcji dotyczących monitorowania i przekazywania sprawoz-
dań, zapewniających efektywne informowanie o działaniach niepożądanych pro-
duktu;
7) środków ograniczających wykorzystywanie produktu, w szczególności dotyczą-
cych miejsca i celu dozwolonego wykorzystywania produktu.
144 A. DALBIAK, J. ZIMNY, T. ZIMNY

ZNAKOWANIE ŻYWNOŚCI GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANEJ 3


Znakowanie spełnia jedno z podstawowych założeń ustawodawstwa w zakresie żyw-
ności GM, a mianowicie daje konsumentowi możliwość świadomego wyboru określone-
go produktu spożywczego. Wymogiem znakowania objęta jest dostarczana końcowemu
konsumentowi żywność, która zawiera lub składa się z GMO, jest wyprodukowana lub
zawiera składniki wyprodukowane z GMO.
Zgodnie z art. 13 rozporządzenia 1829/2003, na etykiecie produktu spożywczego,
który zawiera lub składa się z GMO, jest wyprodukowany lub zawiera składniki wypro-
dukowane z GMO powinna być umieszczona jedna z następujących informacji:
• ‘genetycznie zmodyfikowany’,
• ‘wyprodukowany z genetycznie zmodyfikowanej (nazwa organizmu np. kukurydzy)’,
• ‘zawiera genetycznie zmodyfikowany (nazwa organizmu np. rzepak)’,
• ‘zawiera (nazwa składnika np. olej) wyprodukowany z genetycznie zmodyfikowa-
nej (nazwa organizmu np. kukurydzy)’,

Istnieją również wymagania dodatkowego znakowania genetycznie zmodyfikowa-


nych produktów spożywczych, które różnią się od swoich konwencjonalnych odpowied-
ników pod względem np. wartości odżywczych, lub mogą mieć wpływ na kwestie o
charakterze etycznym lub religijnym.
Uzupełniające informacje powinny znaleźć się także na etykiecie genetycznie zmo-
dyfikowanego produktu spożywczego, który nie ma konwencjonalnego odpowiednika.
W takiej sytuacji konieczną, uzupełniającą informacją umieszczoną na etykiecie jest
charakterystyka tej żywności.
Ww. rozporządzenie 1830/2003, zgodnie z tytułem, również reguluje kwestie zna-
kowania produktu GMO, w tym także żywności GM.
Wszystkie produkty w opakowaniach jednostkowych, zawierające lub składające się
z GMO, muszą zawierać na etykiecie następującą informację: „ten produkt zawiera
genetycznie zmodyfikowany organizm” lub „ten produkt zawiera genetycznie zmodyfiko-
wany (nazwa organizmu)”. Dla nieopakowanych jednostkowo produktów, oferowanych
konsumentowi końcowemu lub w miejscach zbiorowego żywienia (restauracjach,
szpitalach, stołówkach itp.), taka informacja musi pojawić się przy produkcie w widocz-
nym dla konsumenta miejscu.

MOŻLIWOŚĆ ŚLEDZENIA PRODUKTU (TRACEABILITY)


Zakresem obowiązywania rozporządzenia 1830/2003 objęta jest nie tylko żywność,
ale każde GMO, które uzyskało pozytywną decyzję instytucji Unii Europejskiej na
umieszczenie na rynku. Biorąc pod uwagę powyższe przepisy, rozporządzenia
1830/2003 muszą być przestrzegane zarówno w przypadku nasion przeznaczonych do
uprawy, jak również keczupu wyprodukowanego z genetycznie zmodyfikowanych
pomidorów.
System traceability jest ułatwieniem kontroli i weryfikacji wymaganego przepisami
prawnymi znakowania. Umożliwia również sprawne wycofanie produktów spożywczych
zawierających lub składających się z GMO, w przypadku kiedy zaistnieje ryzyko zagro-
żenia dla zdrowia ludzi lub bezpieczeństwa środowiska. Jednocześnie, zaletą dobrze

3
I. Tańska. „Żywność genetycznie zmodyfikowana – uregulowania prawne obowiązujące w Unii Eu-
ropejskiej”, Poświętne 2005.
AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO 145

funkcjonującego systemu traceability jest ograniczenie potrzeb przeprowadzania kosz-


townych badań laboratoryjnych żywności pod kątem zawartości GMO.
W praktyce system powinien działać w sposób następujący: rolnik uprawiający rośli-
ny GM musi poinformować każdego odbiorcę swoich plonów, że są one genetycznie
zmodyfikowane. Co więcej, musi posiadać rejestr zawierający informację komu i kiedy
udostępnił GM plony. Rejestr musi być prowadzony bez względu na fakt, czy rolnik
udostępnił ww. plony za opłatą czy też bezpłatnie.
Wymóg wdrożenia systemu traceability obowiązuje wszystkich operatorów żywno-
ści, to znaczy wszystkie osoby, które umieszczają produkt GM na rynku lub otrzymują
taki produkt od dostawców wewnątrz Unii Europejskiej. Ma to na celu szybkie zidenty-
fikowanie źródła pochodzenia i podmiotu, do którego produkt spożywczy został dostar-
czony.
Istnieje pewne rozróżnienie wymogów systemu traceability w zależności od tego,
czy produkt spożywczy zawiera lub składa się z GMO, czy jest wyprodukowany z
GMO.
W pierwszym przypadku (produkt spożywczy zawiera lub składa się z GMO) opera-
tor żywności musi przekazać na piśmie operatorowi otrzymującemu produkt spożywczy,
informację o tym, że produkt ten lub jego składniki zawierają lub składają się z GMO
oraz unikalny identyfikator, przypisany zgodnie z rozporządzeniem Komisji nr 65/2004 z
14 stycznia 2004 r. ustanawiającym system określania i powoływania unikalnego identy-
fikatora dla organizmów genetycznie zmodyfikowanych, każdemu GMO wprowadzone-
mu do obrotu w UE.
W sytuacji, kiedy produkt spożywczy jest wyprodukowany z GMO, operatorzy żyw-
ności muszą przekazać odbiorcy produktu, na piśmie, informację wskazującą, który z
poszczególnych składników żywności jest wyprodukowany z GMO, natomiast w przy-
padku produktu spożywczego, który nie posiada listy składników, ww. pisemna infor-
macja musi zawierać wskazanie, że produkt jest wyprodukowany z GMO.
W obydwu przypadkach dokumentacja powinna być przechowywana przez 5 lat od
daty każdej transakcji zarówno przez podmiot udostępniający, jak i otrzymujący gene-
tycznie zmodyfikowany produkt spożywczy. Każdy operator żywności jest zobligowany
do udostępnienia informacji, zawartych w rejestrze, na życzenie kompetentnego urzędu.
Biorąc pod uwagę fakt, że proces produkcji żywności jest wieloetapowy, może się
zdarzyć, że na którymś z jego etapów nastąpi przypadkowe zanieczyszczenie produktu
spożywczego lub jego składnika organizmami genetycznie zmodyfikowanymi. Taka
sytuacja może mieć miejsce np. podczas transportu czy przechowywania. Eksperci
twierdzą, że praktycznie nie jest możliwe uzyskanie produktów spożywczych lub ich
składników, które są w 100 % wolne od GMO. Dlatego też, w aktach prawnych przewi-
dziano wyjątki, w których żywność GM nie podlega wymogowi znakowania lub nie jest
przedmiotem systemu traceability. W tym celu zostały określone progi zawartości GMO
(ang. thresholds). Próg ten wynosi 0,9% dla każdego składnika liczonego indywidualnie.
Po przekroczeniu ww. progu konwencjonalny produkt spożywczy musi być znakowany
jako składający się, zawierający lub wyprodukowany z GMO.
Zwolnienie z obowiązku znakowania i traceability, ze względu na zawartości GMO
poniżej progu 0,9%, ma zastosowanie tylko i wyłącznie wtedy, jeśli producent żywności
jest w stanie udowodnić, że obecność materiału genetycznie zmodyfikowanego jest
przypadkowa lub technicznie nieunikniona. W takiej sytuacji operatorzy żywności
muszą udowodnić, że podjęli wszelkie dostępne działania i wykorzystali wszystkie
możliwe środki, aby uniknąć obecności materiału genetycznie zmodyfikowanego w
produkowanej przez nich żywności.
146 A. DALBIAK, J. ZIMNY, T. ZIMNY

Próg 0,9 % zawartości materiału genetycznie zmodyfikowanego został wyznaczony


dla GMO, które pozytywnie przeszły proces autoryzacji na podstawie przepisów Unii
Europejskiej.
Artykuł 47 rozporządzenia 1829/2003 odnosi się do sytuacji, w której w żywności
GM, lub w jej składnikach, przypadkowo lub w sposób technicznie nieunikniony znaj-
dzie się materiał genetycznie zmodyfikowany, który ww. autoryzacji nie uzyskał. Dla
takich GMO został wyznaczony próg 0,5 % zawartości GMO, liczony indywidualnie dla
każdego składnika. Niemniej jednak istnieją dwa warunki, które muszą być spełnione,
aby środki spożywcze zawierające ten nieautoryzowany materiał genetyczny mogły
znaleźć się na rynku. Po pierwsze materiał ten musi posiadać przychylną opinię komite-
tów naukowych Wspólnoty lub Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności
(EFSA), wydaną przed wejściem w życie rozporządzenia 1829/2003. Po drugie metoda
detekcji tych GMO musi być dostępna publicznie. Rozporządzenie 1829/2003 wyznacza
również ramy czasowe dla znajdowania się w obrocie ww. środków spożywczych - do
2007r.
Zgodnie z ww. art. 47 oraz na podstawie art. 18 rozporządzenia Komisji nr 641/2004
z 6 kwietnia 2004 r. w sprawie szczegółowych zasad wykonywania rozporządzenia nr
1829/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady odnoszącego się do wniosków o zatwier-
dzenie nowego typu żywności i paszy genetycznie zmodyfikowanej, powiadamiania o
istniejących produktach, oraz przypadkowym lub technicznie nieuniknionym występowa-
niu materiału genetycznie zmodyfikowanego, który pomyślnie przeszedł ocenę ryzyka;
Komisja Europejska opublikowała listę materiałów genetycznie zmodyfikowanych,
które uzyskały pozytywną oceną ryzyka.
(http://www.europa.eu.int/comm/food/food/biotechnology/gmfood/events_en.pdf )
Innym wyjątkiem, nie objętym wymogiem prowadzenia systemu traceability
i znakowania są także produkty spożywcze takie jak mięso, mleko czy jajka, pochodzące
od zwierząt karmionych paszami genetycznie zmodyfikowanymi, lub w leczeniu których
zostały wykorzystane genetycznie zmodyfikowane produkty lecznicze.

Znakowanie produktów, będących paszą określa art. 25 Rozporządzenia (WE) nr


1829/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 września 2003 r. w sprawie
genetycznie zmodyfikowanej żywności i paszy (Dz. Urz. UE L 268 z 18.10.2003, str. 1)
oraz rozporządzenie WE) nr 1830/2003 z dnia 22 września 2003 r. Parlamentu Europej-
skiego i Rady dotyczącego możliwości śledzenia i etykietowania organizmów zmodyfi-
kowanych genetycznie oraz możliwości śledzenia żywności i produktów paszowych
wyprodukowanych z organizmów zmodyfikowanych genetycznie i zmieniającego
dyrektywę 2001/18/WE (Dz. Urz. UE L 268 z 18.10.2003, str. 24 i n.). Znakowanie
dotyczy produktu autoryzowanego na terenie Wspólnoty, w którym zawartość GMO
przekracza 0,9 %.
VIII. RAMOWE STANOWISKO POLSKI
DOTYCZĄCE ORGANIZMÓW
GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH (GMO)
WZMOCNIENIE SYSTEMU INFORMACJI O ŚRODOWISKU
W SZCZEGÓLNOŚCI Z ZAKRESU BEZPIECZEŃSTWA BIOLOGICZNEGO
R AMOWE STANOWISKO P OLSKI DOTYCZĄCE ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH ( GMO )

wersja z uwzględnieniem uwag Rady Ministrów z dnia 03 kwietnia 2006 r.

RAMOWE STANOWISKO POLSKI


DOTYCZĄCE ORGANIZMÓW
GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH (GMO)

Wprowadzenie
Obowiązujące aktualnie przepisy wspólnotowe z zakresu GMO regulują następujące
zagadnienia:
1. zamknięte użycie mikroorganizmów genetycznie zmodyfikowanych - dyrektywa
90/2191
i zmieniająca ją dyrektywa 98/812 organem odpowiedzialnym w Polsce za te kwe-
stie, na podstawie ustawy z 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmody-
fikowanych (DZ.U. nr 76, poz. 811 ze zmianami), jest minister właściwy do spraw
środowiska;
2. zamierzone uwolnienie organizmów genetycznie zmodyfikowanych do środowiska
w celach doświadczalnych, oraz wprowadzanie do obrotu produktów genetycznie
zmodyfikowanych - na podstawie przepisów dyrektywy 2001/18/WE3 - organem od-
powiedzialnym w Polsce za te kwestie, na podstawie ustawy z 22 czerwca 2001 r.
o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (DZ.U. nr 76, poz. 811 ze zmiana-
mi), jest minister właściwy do spraw środowiska;
3. wprowadzanie do obrotu żywności i pasz genetycznie zmodyfikowanych na podsta-
wie przepisów Rozporządzenia 1829/20034 Parlamentu Europejskiego i Rady - or-
ganami odpowiedzialnym w Polsce za kwestie wprowadzanie do obrotu żywności,
na podstawie ustawy z dnia 11 maja 2001 r. o warunkach zdrowotnych żywności i
żywienia (DZ.U. z 2005r. Nr 31 poz. 265 tekst jednolity), jest Główny Inspektor
Sanitarny. Natomiast za wprowadzenie do obrotu pasz genetycznie zmodyfikowa-
nych organem odpowiedzialnym w Polsce będzie minister właściwy do spraw rol-
nictwa (projekt ustawy o paszach przyjęty przez KERM w dniu 7 lutego 2006r.);

1
dyrektywa 90/219/EWG z dnia 23 kwietnia 1990 r. w sprawie ograniczonego stosowania mikroorga-
nizmów zmodyfikowanych genetycznie (Dz.Urz. WE L 117 z 08.05.1990),
2
dyrektywa 98/81/WE z dnia 26 października 1998 r. zmieniającej dyrektywę 90/219/EWG w sprawie
ograniczonego stosowania mikroorganizmów zmodyfikowanych genetycznie (Dz.Urz. WE L 330 z
05.12.1998),
3
dyrektywa 2001/18/WE z dnia 12 marca 2001 r. w sprawie zamierzonego uwalniania do środowiska organi-
zmów zmodyfikowanych genetycznie i uchylenia dyrektywy 90/220/EWG (Dz.Urz.WE L 106 z 17.04.2001),
4
rozporządzenie (WE) nr 1829/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 września 2003 r. w spra-
wie genetycznie zmodyfikowanej żywności i paszy (Dz.Urz. WE L 268 z 18.10.2003),
150 WERSJA Z UWZGLĘDNIENIEM UWAG RADY MINISTRÓW Z DNIA 03 KWIETNIA 2006 R.

4. rejestracja odmian roślin uprawnych, w tym również odmian genetycznie zmodyfi-


kowanych - zgodnie z przepisami ustawy z dnia 26 czerwca 2003 r. o nasiennictwie
(Dz.U. z 003.Nr137, poz.1299) oraz przepisami dyrektywy 2002/53/W5 jest mini-
ster właściwy do spraw rolnictwa;
Na poziomie UE brak jest jeszcze wiążących regulacji prawnych dotyczących upra-
wy roślin genetycznie zmodyfikowanych oraz współistnienia pomiędzy trzema formami
rolnictwa - rolnictwem tradycyjnym, ekologicznym i rolnictwem wykorzystującym
rośliny transgeniczne. Istnieją jedynie regulacje cząstkowe w postaci zaleceń Komisji
Europejskiej.

NINIEJSZY DOKUMENT ZAWIERA STANOWISKO RZĄDU RP W STOSUNKU DO:


I. ZAMKNIĘTEGO UŻYCIA ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH
II. ZAMIERZONEGO UWOLNIENIA ORGANIZMÓW GENETYCZNIE
ZMODYFIKOWANYCH DO ŚRODOWISKA W CELACH DOŚWIADCZALNYCH
III. PRODUKTÓW GM INNYCH NIŻ ŻYWNOŚĆ I PASZE
IV. ŻYWNOŚCI GM I PASZ GM
V. UPRAW GATUNKÓW ROŚLIN GM

I. ZAMKNIĘTE UŻYCIE ORGANIZMÓW


GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH

Zgodnie z przepisami dyrektywy 90/219 i zmieniającej ją dyrektywy 98/81 -


zamknięte użycie pojmowane jest jako działanie polegające na modyfikacji genetycznej
organizmów lub prowadzeniu kultur organizmów genetycznie zmodyfikowanych, oraz
polegające na magazynowaniu, transporcie w obrębie zakładu inżynierii genetycznej,
niszczeniu, usuwaniu lub wykorzystywaniu tych organizmów w inny sposób, podczas
którego są stosowane zabezpieczenia, w szczególności w postaci zamkniętej instalacji,
zamkniętego pomieszczenia lub innej fizycznej bariery, w celu efektywnego ogranicze-
nia kontaktu organizmów z ludźmi i środowiskiem. Na terenie RP Minister Środowiska
jest organem właściwym w sprawach wydawania decyzji na prowadzenie prac w syste-
mach zamkniętych, w których wykorzystywane są organizmy genetycznie zmodyfiko-
wane (art. 9 ustawy z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfiko-
wanych).
Prace naukowe prowadzone w systemach zamkniętych mają na celu otrzymanie or-
ganizmów, które mogą być wykorzystane między innymi jako farmaceutyki. Realizowa-
ne są projekty związane z opracowaniem np. szczepionki czerniakowej, insuliny, szcze-
pionki przeciw żółtaczce, dotyczące mechanizmów naprawy układu nerwowego u
ssaków. Wyniki prac zamkniętego użycia mają w przyszłości służyć ksenotransplantacji.
Zamknięte użycie dotyczy także prac nad chorobami genetycznymi u człowieka.

5
dyrektywa 2002/53/WE z dnia 13 czerwca 2002 r. w sprawie Wspólnego Katalogu Odmian Gatunków Ro-
ślin Rolniczych (Dz. Urz. L 193 z 20.07.2002).
RAMOWE STANOWISKO RZĄDU RP DOTYCZĄCE ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH (GMO) 151

Podłożem wykonywania wszystkich prac jest inżynieria genetyczna wykorzystująca


organizmy genetycznie zmodyfikowane. Jednocześnie podkreślić należy, iż badania
polskich jednostek naukowych prowadzone są na bardzo wysokim poziomie i są cenione
w świecie. Z punktu widzenia potencjalnego odbiorcy „produktów” zamkniętego użycia,
nie jest właściwe zaprzestanie wykonywania tego rodzaju prac, gdyż spowoduje to
eliminację nauki polskiej ze światowego nurtu rozwoju biotechnologii i uniemożliwi
wprowadzanie rozwiązań innowacyjnych w zakresie wielu dziedzin gospodarczych.
Biorąc pod uwagę oczekiwania społeczeństwa dotyczące nowych technologii, które
umożliwią zastosowanie skuteczniejszych działań w medycynie i farmacji, oraz produk-
cję organizmów, które będą wykorzystywane w procesach technologicznych służących
ochronie środowiska (biopaliwa, bioplastiki, bioremediacje gleb) prace w tym zakresie
powinny być kontynuowane.

Stanowisko Rządu RP:


Rząd Polski popiera prowadzenie prac zamkniętego użycia GMO zgodnie z wa-
runkami określonymi w przepisach prawa.

II. ZAMIERZONE UWOLNIENIE ORGANIZMÓW GENETYCZNIE


ZMODYFIKOWANYCH DO ŚRODOWISKA W CELACH
DOŚWIADCZALNYCH

Zgodnie z przepisami dyrektywy 2001/18 - zamierzone uwolnienie pojmowane jest


jako działanie polegające na zamierzonym wprowadzeniu do środowiska organizmów
genetycznie zmodyfikowanych albo ich kombinacji, w celach doświadczalnych, bez
stosowania zabezpieczeń mających na celu ograniczenie ich kontaktu z ludźmi i środo-
wiskiem. Działania te mają na celu określenie wpływu organizmów genetycznie zmody-
fikowanych na zdrowie ludzi i na środowisko i poprzedzają wprowadzenie do obrotu
produktów GMO. Działania te jako jedyne umożliwiają również otrzymanie wyników,
na podstawie których można orzec o bezpieczeństwie bądź zagrożeniu ze strony danego
organizmu genetycznie zmodyfikowanego. Wyłącznie na ich podstawie władze krajowe
mogą starać się zgodnie z przepisami dyrektywy 2001/18/WE jak też dyrektywy
2002/53/WE o pełne bądź czasowe ograniczenia użytkowania danego organizmu gene-
tycznie zmodyfikowanego na swoim terytorium.
Zgodnie z Dyrektywą 2001/18/WE sprawa uwolnienia do środowiska organizmów
genetycznie zmodyfikowanych wiąże się z większym ryzykiem aniżeli prace zamknięte-
go użycia (szczególnie w zakresie oddziaływania danego organizmu genetycznie zmody-
fikowanego na środowisko, jak też może spotkać się z protestem lokalnej społeczności),
Minister Środowiska przed wydaniem decyzji zawsze konsultuje się z władzami lokal-
nymi, informując je o zamiarze przeprowadzenia testów polowych na terenach zarzą-
dzanych przez nie i daje im czas na powiadomienie o tym fakcie lokalną społeczność
oraz na zgłoszenie ewentualnych uwag. Jednocześnie zgodnie z obowiązującymi przepi-
sami w sprawach testowania organizmów genetycznie zmodyfikowanych w warunkach
środowiskowych zawsze opracowywana jest opinia Komisji ds. Organizmów Genetycz-
nie Zmodyfikowanych, która jest organem opiniodawczo-doradczym Ministra Środowi-
ska. Decyzja Ministra Środowiska wydawana jest po opracowaniu szczegółowej oceny
152 WERSJA Z UWZGLĘDNIENIEM UWAG RADY MINISTRÓW Z DNIA 03 KWIETNIA 2006 R.

zagrożenia dla zdrowia ludzi i dla środowiska, które może być wynikiem użycia danego
organizmu genetycznie zmodyfikowanego. Informacja o przeprowadzaniu eksperymen-
tów polowych z organizmami genetycznie zmodyfikowanymi wraz ze streszczeniem
opisującym doświadczenie przesyłana jest do Komisji Europejskiej i przekazywana do
wiadomości każdemu państwu członkowskiemu. Postępowanie w procesie podejmowa-
nia decyzji na zamierzone uwolnienie do środowiska opierają się zarówno na kryteriach
naukowych dotyczących oceny zagrożenia dla zdrowia ludzi i środowiska w kontekście
danego organizmu genetycznie zmodyfikowanego, jak też kryteriach proceduralnych
przed wydaniem decyzji. Zarówno kryteria naukowe jak i proceduralne określone są w
obowiązujących przepisach ustawy z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycz-
nie zmodyfikowanych oraz aktach wykonawczych wydanych do niej6.

Zgodnie z Dyrektywą 2001/18/WE prowadzenie doświadczeń polowych powinno


pozwolić na:
• testowanie w warunkach polowych transgenicznych roślin uprawnych w celu
uzyskania niezbędnych wyników jeżeli będzie planowane ich zarejestrowanie w
Krajowych Katalogach,
• uzyskanie wyników rolno-środowiskowych dotyczących wpływu organizmów
genetycznie zmodyfikowanych na środowisko w warunkach klimatycznych da-
nego kraju,
• prowadzenie krajowych badań naukowych z poszczególnymi roślinami, ponie-
waż tylko wyniki uzyskane podczas przeprowadzania testów krajowych, które
wskazują na niebezpieczeństwo danego organizmu, są uznawane przez właściwe
organy Unii Europejskiej podczas starań państwa o wprowadzanie czasowego
bądź całkowitego zakazu stosowania i ewentualnej uprawy w danym kraju roślin
genetycznie zmodyfikowanych,
• zbadanie faktycznych możliwości ograniczenia stosowania środków ochrony ro-
ślin w przypadkach doświadczeń z roślinami transgenicznymi czy zwiększenie
skuteczności pobierania składników pokarmowych przez rośliny np. przy badaniu
mikroorganizmów genetycznie zmodyfikowanych.

Stanowisko Rządu RP:


Ponieważ Polska dąży do tego, aby być krajem wolnym od GMO a powyższe re-
guły nie są w pełni precyzyjne, dlatego Rząd Polski opowiada się przeciwko prowa-
dzeniu zamierzonego uwolnienia GMO do środowiska w celach doświadczalnych na
terytorium RP.

6
ustawa z dnia 22 czerwca 2001 roku o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (Dz. U. Nr 76,
poz. 811, z 2002 r. Nr 25, poz. 253 i Nr 41, poz. 365, z 2003 r. Nr 130, poz. 1187 oraz z 2004 r. Nr
96, poz. 959); Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 8 lipca 2002 roku w sprawie określenia
szczegółowego sposobu przeprowadzenia oceny zagrożeń dla zdrowia ludzi i środowiska w związku z
podjęciem działań polegających na zamkniętym użyciu GMO, zamierzonym uwolnieniu GMO do
środowiska, w tym wprowadzeniu do obrotu produktów GMO oraz wymagań jakie powinna spełniać
dokumentacja zawierająca ustalenia takiej oceny (Dz. U. z 2002 roku Nr 107, poz.944);
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 czerwca 2002 roku w sprawie określenia wzorów
wniosków dotyczących zgód i zezwoleń na działania w zakresie organizmów genetycznie zmodyfi-
kowanych (Dz. U, z 2002 r. Nr 87, poz. 797).
RAMOWE STANOWISKO RZĄDU RP DOTYCZĄCE ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH (GMO) 153

III. WPROWADZENIE DO OBROTU PRODUKTÓW GMO -


PRODUKTY GM INNE NIŻ ŻYWNOŚĆ I PASZE
Wprowadzenie do obrotu produktu GM, w myśl definicji znajdującej się w dyrekty-
wie 2001/18, polega na dostarczeniu lub udostępnieniu osobom trzecim, odpłatnie lub
nieodpłatnie, tego produktu.
Produkty, które będą mogły znajdować swe zastosowanie w celach przemysłowych
lub jako materiał siewny do uprawy wprowadzane są do obrotu zgodnie z procedurą
określoną w dyrektywie 2001/18/EC . Zgodnie z obowiązującymi przepisami za wpro-
wadzenie do obrotu produktów GM w oparciu o tę dyrektywę odpowiada w Polsce
Minister Środowiska. Produkty dopuszczone do obrotu na jej podstawie mogą być
użytkowane i wykorzystane we wszystkich gałęziach przemysłu, z wyłączeniem stoso-
wania ich jako żywność lub pasza. Procedura wprowadzenia do obrotu produktów GM
zapewnia wszystkim państwom członkowskim UE udział w podejmowaniu decyzji
podczas głosowań na forum Komitetu dyrektywy 2001/18 i ewentualnie Rady Ministrów
ds. Środowiska. Głosowania poprzedzone są dyskusjami, które dają możliwość wypo-
wiedzenia się w odniesieniu do poszczególnych wniosków i wyjaśnienia ewentualnych
wątpliwości. Procedura ta zapewnia również możliwość wypowiedzenia się każdego
podmiotu, włączając opinię publiczną, w stosunku do rozpatrywanego wniosku o wpro-
wadzenie produktu GM do obrotu. Przepisy prawne UE określające wymogi dla produk-
tów GM uważane są za najbardziej surowe na świecie. Stawiają one bardzo wysokie
wymagania dla tych produktów. Konieczność właściwego znakowania produktów GM
zapewnia konsumentom możliwość świadomego wyboru między tymi produktami a ich
konwencjonalnymi odpowiednikami.
Zgodnie z traktatową zasadą swobodnego przepływu towarów wprowadzenie do ob-
rotu produktu GM na terytorium jednego z krajów członkowskich Unii Europejskiej
oznacza również możliwość występowania w obrocie tego produktu na terenie Rzeczy-
pospolitej Polskiej. Na obszarze Wspólnoty w obrocie znajdują się produkty GM do-
puszczone do obrotu decyzjami właściwych organów państw członkowskich wydanymi
zgodnie z procedura zawarta w dyrektywie 2001/18.
Decyzje zawsze dotyczą wprowadzenia do obrotu żywego organizmu genetycznie
zmodyfikowanego, który może być w dalszych procesach przetwarzany i wykorzysty-
wany w odpowiednich gałęziach przemysłu.
W odniesieniu do wprowadzania do obrotu produktów GM dotychczas Rząd Polski
rozpatrywał indywidualnie każdy produkt. We wrześniu 2004 r. Komitet Europejski
Rady Ministrów przyjął dokument, z którego wynika konieczność osobnego rozpatry-
wania każdego produktu genetycznie zmodyfikowanego, wprowadzanego do obrotu na
terenie Wspólnoty Europejskiej przez upoważnione do tego organy RP.
Na terytorium Wspólnoty odbywa się proces dopuszczania do obrotu na podstawie
Dyrektywy 2001/18/WE produktów GM takich jak genetycznie zmodyfikowana baweł-
na, genetycznie zmodyfikowane kwiaty cięte, genetycznie zmodyfikowany ryż. Dopusz-
czane sa również do obrotu produkty takie jak kukurydza, rzepak, burak, ziemniak
skrobiowy. W przypadku pierwszej grupy produktów nie ma możliwości ich uprawy na
terytorium RP i nie ma możliwości spowodowania tym samym szkód w środowisku, zaś
produkty te mogą być wykorzystywane w gospodarce. Druga grupa produktów ma
istotne znaczenie zarówno dla rolnictwa, przemysłu związanego z rolnictwem i innych
branż (np. przemysł paliwowy, skrobiowy, włókienniczy) ale produkty te mogą też
zakłócać funkcjonowanie ekosystemów.
154 WERSJA Z UWZGLĘDNIENIEM UWAG RADY MINISTRÓW Z DNIA 03 KWIETNIA 2006 R.

Stanowisko Rządu RP:


Ponieważ Polska dąży do tego, aby być krajem wolnym od GMO a powyższe
reguły nie są precyzyjne, dlatego Rząd Polski opowiada się przeciwko wprowadze-
niu do obrotu produktów GM dopuszczanych na podstawie Dyrektywy 2001/18.

IV. ŻYWNOŚĆ i PASZE GM

Żywność i pasze GM zawierające, składające się lub wyprodukowane z GMO wpro-


wadzane są do obrotu zgodnie z procedurą określoną w rozporządzeniu 1829/2003.
Urzędem właściwym na terenie Polski, do przyjmowania wniosków o wprowadzenie do
obrotu żywności GM pochodzenia roślinnego jest Główny Inspektorat Sanitarny, a
urzędem właściwym na terenie Polski, do przyjmowania wniosków o wprowadzenie do
obrotu pasz GM będzie Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi, natomiast decyzje o wpro-
wadzeniu do obrotu ww. żywności i pasz podejmowane są przez Instytucje Unii Euro-
pejskiej.
Procedura wprowadzenia do obrotu żywności i pasz GM zapewnia wszystkim pań-
stwom członkowskim UE udział w podejmowaniu decyzji podczas głosowań na forum
ww. Instytucji tj.: Stałego Komitetu ds. Łańcucha Żywnościowego i Zdrowia Zwierząt i
resortowych Rad UE. Głosowania poprzedzone są dyskusjami, które dają możliwość
wypowiedzenia się w odniesieniu do poszczególnych wniosków i wyjaśnienia ewentual-
nych wątpliwości. Procedura ta zapewnia również możliwość wypowiedzenia się każde-
go podmiotu, włączając opinię publiczną w stosunku do rozpatrywanego wniosku o
wprowadzenie żywności i pasz GM do obrotu. Przepisy prawne UE określające wymogi
dla żywności GM i pasz GM uważane są za najbardziej surowe na świecie. Stawiają one
bardzo wysokie wymagania dla żywności GM i pasz GM. Konieczność właściwego
znakowania żywności GM i pasz GM zapewnia konsumentom możliwość świadomego
wyboru między żywnością GM i paszami GM a jej konwencjonalnym odpowiednikiem.
Przepisy prawne nakładają na wszystkie państwa członkowskie UE obowiązek nad-
zoru nad przestrzeganiem przepisów prawnych w tym zakresie.
Zgodnie z traktatową zasadą swobodnego przepływu towarów Polska nie może za-
bronić na swoim terytorium obrotu żywnością GM i paszami GM, które zostały umiesz-
czone na rynku UE zgodnie z decyzją Komisji Europejskiej. Obecnie jest to 30 rodza-
jów modyfikacji znajdujących się w Rejestrze Żywności GM i Pasz GM. Oznacza to, że
nawet gdyby Polska opowiadała się przeciwko wprowadzeniu do obrotu nowych GMO z
przeznaczeniem na żywność lub pasze, to zgodnie z zasadą swobodnego przepływu
towarów, GMO które znajdują się w Rejestrze będą mogły znajdować się wciąż na
polskim rynku.

Stanowisko Rządu RP:


Ponieważ Polska dąży do tego, aby być krajem wolnym od GMO, dlatego Rząd
Polski dopuszcza jedynie możliwość importu żywności GM spoza Unii Europejskiej
oraz sprowadzania jej z krajów członkowskich UE pod warunkiem wyraźnego jej
znakowania i bez dalszej możliwości jej przetwarzania w Polsce. Rząd Polski
opowiada się przeciwko wprowadzaniu do obrotu pasz GM.
RAMOWE STANOWISKO RZĄDU RP DOTYCZĄCE ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH (GMO) 155

V. UPRAWA GATUNKÓW ROŚLIN GM

Zgodnie z obowiązującymi przepisami wspólnotowymi uprawa roślin genetycznie


zmodyfikowanych możliwa jest po wprowadzeniu do obrotu danego organizmu gene-
tycznie zmodyfikowanego na podstawie decyzji umożliwiającej uprawę wydanej zgod-
nie z Dyrektywą 2001/18/WE i a następnie jego zarejestrowaniu zgodnie z przepisami
Dyrektywy katalogowej 2002/53/WE i wpisaniu do krajowego lub Wspólnotowego
katalogu roślin uprawnych. Przeprowadzając analizę potencjalnego ryzyka i korzyści
stosowania technologii genetycznych modyfikacji roślin w uprawach powinno się
uwzględnić:
- biologię rozpatrywanego gatunku (przede wszystkim możliwość niekontrolowanego
przekrzyżowania z uprawami niezmodyfikowanymi oraz z dziko występującymi ga-
tunkami roślin),
- rodzaj zastosowanej modyfikacji genetycznej,
- przydatność danej modyfikacji w Polsce i ewentualną możliwość jej zastąpienia
przez stosowanie środków ochrony roślin lub właściwą agrotechnikę.
Bardzo ważnym aspektem, który bezwzględnie powinien zostać wzięty pod uwagę
podczas rozpatrywania ewentualnych korzyści wynikających z wprowadzenia tej tech-
nologii, jest dostępność rynków zbytu akceptujących produkty zmodyfikowane gene-
tycznie.
Obecnie najistotniejsze jest określenie stanowiska wobec stosowania poszczególnych
grup genetycznych modyfikacji w ważnych gospodarczo gatunkach roślin, które zostały
dopuszczone do obrotu na terenie Unii Europejskiej lub mogą w perspektywie kilku lat
stać się dostępne dla polskiego rolnika, po przejściu procedury uzyskania zgody na
uprawę i pojawieniu się na rynku odmian przydatnych do uprawy w warunkach Polski.
W związku z tym poniższe stanowisko dotyczy następujących gatunków: kukurydza,
ziemniak, burak cukrowy, rzepak oraz soja.

KUKURYDZA
W stosunku do kukurydzy należy wziąć pod uwagę dwa rodzaje modyfikacji, polega-
jące na uzyskaniu:
- odporności na substancje czynne herbicydów (glufosynat amonu lub glifosat),
lub
- odporności na szkodniki z rzędów Lepidoptera i/lub Coleoptera.
Zastosowanie genetycznie zmodyfikowanych odmian kukurydzy niesie ze
sobą możliwość niezamierzonego przeniesienia transgenów na pola niezmodyfikowanej
kukurydzy. W warunkach klimatycznych Polski nie występują gatunki, które mogłyby
krzyżować się z kukurydzą istnieje jednak możliwość niezamierzonego przeniesienia
transgenów na pola niezmodyfikowanej kukurydzy.
Na rynku Unii Europejskiej dostępne są do uprawy odmiany kukurydzy linii MON 810
odporne na omacnicę prosowiankę (Pyrausta nubilalis Hubn. = Ostrinia nubilalis L).
Obecnie w Polsce nie stosuje się insektycydów do zwalczania tego szkodnika.
Należy jednak podkreślić, że omacnica prosowianka jest szkodnikiem coraz bardziej
powszechnie występującym w Polsce i najprawdopodobniej w przyszłości konieczna
będzie ponowna ocena przydatności tej modyfikacji w Polsce.
156 WERSJA Z UWZGLĘDNIENIEM UWAG RADY MINISTRÓW Z DNIA 03 KWIETNIA 2006 R.

Za koniecznością ponownej oceny sytuacji w ciągu kilku lat przemawia również fakt,
że w tym roku po raz pierwszy wykryto w Polsce zachodnią kukurydzianą stonkę korze-
niową {Diabrotica virgifera Le Conte), szkodnika dotychczas niewystępującego w
naszym kraju, którego zwalczanie wymaga zastosowania kosztownych i wyjątkowo
toksycznych insektycydów. Kukurydza MON 863, odporna na tego szkodnika, nie jest
obecnie dopuszczona do uprawy na terenie Unii Europejskiej, ale należy przypuszczać,
że wniosek o wydanie stosownego zezwolenia zostanie wkrótce złożony.
Obecnie Polska jest samowystarczalna, jeżeli chodzi o produkcję ziarna kukurydzy,
biorąc pod uwagę zapotrzebowanie na cele paszowe, spożywcze i przemysłowe. Wpro-
wadzenie genetycznie zmodyfikowanych odmian kukurydzy do uprawy mogłoby
natomiast wpłynąć na ewentualną utratę dla nadwyżek produkcji europejskich rynków
zbytu, niechętnych produktom genetycznie zmodyfikowanym. Uwzględniając obawy
rolników i ewentualne szkody, jakie mogą wyniknąć po przedostaniu się transgenów do
upraw konwencjonalnych rząd RP nie powinien opowiadać się za wprowadzeniem do
uprawy kukurydzy GM.

Stanowisko Rządu RP:


Rząd Polski opowiada się przeciwko wprowadzaniu do uprawy genetycznie
zmodyfikowanej kukurydzy.

ZIEMNIAK
W Unii Europejskiej toczy się obecnie postępowanie, mające na celu dopuszczenie
do obrotu z przeznaczeniem do uprawy i przetwarzania genetycznie zmodyfikowanej
linii ziemniaków ze zmienionym składem skrobi - ziemniaki te charakteryzują się bardzo
wysoką zawartością amylopektyny. Skrobia wyprodukowana z takich ziemniaków jest
wykorzystywana w przemyśle papierniczym (produkcja klejów).
Ziemniak, jako roślina rozmnażana wegetatywnie, nie stwarza zagrożeń związanych
z niekontrolowanym rozprzestrzenianiem się transgenów w środowisku. Istnieje jednak
ryzyko mechanicznego zmieszania się genetycznie zmodyfikowanych bulw z niemody-
fikowanymi, mogące prowadzić do przedostania się wspomnianych ziemniaków do
łańcucha pokarmowego.
Ze względu na specyficzne zastosowanie skrobi zawierającej prawie wyłącznie amy-
lopektynę polski przemysł przetwórczy nie jest obecnie zainteresowany jej produkcją.
Roczne zapotrzebowanie przemysłu papierniczego na skrobię ziemniaczaną jest obecnie
pokrywane przez niespełna połowę rocznej produkcji średniej wielkości zakładu, wydaje
się więc, że koszty jakie musiałby ponieść zakład chcący rozdzielić produkcję skrobi z
ziemniaków modyfikowanych genetycznie i produkcję skrobi z przeznaczeniem na
żywność byłyby niewspółmierne do możliwych korzyści. Również rolnicy chcący
uprawiać takie odmiany mogliby być narażeni na zwiększone koszty transportu płodów
rolnych do zakładu przetwórczego.

Stanowisko Rządu RP:


Rząd Polski opowiada się przeciwko wprowadzaniu do uprawy genetycznie
zmodyfikowanych ziemniaków.
RAMOWE STANOWISKO RZĄDU RP DOTYCZĄCE ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH (GMO) 157

BURAK CUKROWY
Burak jest rośliną wiatropylną, której pyłek może być przenoszony na znaczne odległo-
ści. Burak cukrowy może krzyżować się zarówno z burakiem pastewnym, jak i ćwikło-
wym, co stwarza możliwości niekontrolowanego rozprzestrzeniania się transgenow wśród
niezmodyfikowanych upraw. W Polsce nie występują dzikie gatunki, z którymi mógłby
krzyżować się burak (na terenie Europy występuje jednak Beta maritima, gatunek mogący
tworzyć mieszańce z burakiem cukrowym). Pewne zagrożenie niekontrolowanego roz-
przestrzeniania się transgenów stwarzają jednak burakochwasty, jednoroczne rośliny łatwo
krzyżujące się z burakiem cukrowym.

Stanowisko Rządu RP:


Rząd Polski opowiada się przeciwko wprowadzaniu do uprawy genetycznie
zmodyfikowanych odmian buraka cukrowego.

RZEPAK
Rzepak jest amfidiploidem, powstałym ze skrzyżowania rzepiku i kapusty, w związ-
ku z czym wykazuje powinowactwo do gatunków pokrewnych, głównie rzepiku, ale
także gorczyc, rzodkwi świrzepy i innych. Spośród 235 gatunków należących do ple-
mienia Brassiceae, do którego należy także rzepak, 14 występuje w Europie, większość
z nich także w Polsce. W przypadku pojawienia się samosiewów genetycznie zmodyfi-
kowanego rzepaku (chociażby w wyniku niezamierzonego rozsypywania się nasion w
miejscach przeładunku) jego pyłek może być przenoszony przez owady na znaczne
odległości.
Doskonałym wskaźnikiem możliwości długotrwałego zanieczyszczenia produkcji
nasiennej rzepaku przez samosiewy i krzyżówki międzygatunkowe, jest kwas erukowy.
Kwas ten w oleju nasion odmian tradycyjnych stanowił 50% wszystkich kwasów tłusz-
czowych, natomiast w nasionach odmian bezerukowych i obecnie uprawianych odmian,
tzw. podwójnie ulepszonych, praktycznie nie występuje - dopuszczalna norma jego
zawartości dla nasion siewnych wynosi 1%, a dla nasion konsumpcyjnych 2%.W Polsce
od ponad dwudziestu lat uprawia się wyłącznie odmiany nie zawierające kwasu eruko-
wego w nasionach, a mimo to w dalszym ciągu występują problemy z zanieczyszcze-
niami produkcji rzepaku nasionami samosiewów wysokoerukowych, co powoduje
wzrost zawartości kwasu erukowego w zbieranym materiale nawet do 10% i, w konse-
kwencji, dyskwalifikację plonu. Uwzględniając obawy rolników, negatywne zdanie
przemysłu tłuszczowego i ewentualne szkody, jakie mogą wyniknąć po przedostaniu się
transgenów do upraw konwencjonalnego rzepaku rząd RP nie powinien opowiadać się
za wprowadzeniem do uprawy rzepaku GM.

Stanowisko Rządu RP:


Rząd Polski opowiada się przeciwko wprowadzaniu do uprawy genetycznie
zmodyfikowanego rzepaku.
158 WERSJA Z UWZGLĘDNIENIEM UWAG RADY MINISTRÓW Z DNIA 03 KWIETNIA 2006 R.

SOJA
Soja jako roślina uprawna ma niewielkie znaczenie gospodarcze w Polsce (areał
upraw to zaledwie kilkadziesiąt ha). Na terenie Polski możliwa «jest jedynie uprawa
odmian o bardzo krótkim okresie wegetacji, wyhodowanych z myślą o polskim rynku.
Soja jest rośliną samopylną, niosącą niewielkie ryzyko rozprzestrzeniania się trans-
genów w środowisku. Uprawa soi niezmodyfikowanej genetycznie powinna być bardziej
opłacalna, ponieważ obecnie soja niezmodyfikowana jest około 10-15% droższa niż jego
zmodyfikowany genetycznie odpowiednik. Krajowa produkcja soi nie ma jednak więk-
szego znaczenia, ponieważ Polska importuje soję i jej półprodukty.

Stanowisko Rządu RP:


Rząd Polski opowiada się przeciwko wprowadzaniu do uprawy genetycznie
zmodyfikowanej soi.

Podsumowanie
Polska jest ewenementem pod względem bogactwa bioróżnorodności. Wprowadze-
nie GMO do środowiska spowoduje poważne zakłócenia w jego funkcjonowaniu. Zatem
zaproponowane Ramowe Stanowisko przedstawia się następująco:
• Rząd Polski dopuszcza prowadzenie prac zamkniętego użycia GMO zgodnie z
warunkami określonymi w przepisach prawa.
• Rząd Polski opowiada się przeciwko prowadzeniu zamierzonego uwolnienia
GMO do środowiska w celach doświadczalnych na terytorium RP.
• Rząd Polski opowiada się przeciwko wprowadzeniu do obrotu produktów GM
dopuszczanych na podstawie Dyrektywy 2001/18.
• Rząd Polski dopuszcza możliwość importu żywności GM spoza Unii Europej-
skiej oraz sprowadzania jej z krajów członkowskich UE pod warunkiem wyraź-
nego jej znakowania i bez dalszej możliwości jej przetwarzania w Polsce.
• Rząd Polski opowiada się przeciwko wprowadzaniu do obrotu pasz GM.
• Rząd Polski opowiada się przeciwko wprowadzaniu do upraw genetycznie zmo-
dyfikowanej kukurydzy, rzepaku, buraka cukrowego, ziemniaka i soi.

Biorąc pod uwagę z jednej strony konieczność realizacji zobowiązań wynikających z


przepisów wspólnotowych dotyczących organizmów genetycznie zmodyfikowanych
oraz z drugiej strony uwzględniając wyraźną niechęć społeczeństwa skierowaną prze-
ciwko organizmom genetycznie zmodyfikowanym, Rząd RP użyje wszelkich dostęp-
nych środków, aby zmienić prawo Unii Europejskiej w tym zakresie. Jednocześnie w
celu zastosowania przesłanek zawartych w niniejszym stanowisku Rząd RP deklaruje, że
w obowiązujących przepisach prawnych jak też w przepisach tworzonych, w dostępnych
do tego granicach prawa dokona zmian umożliwiających ograniczenie stosowania
organizmów genetycznie zmodyfikowanych na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej.
Równolegle podczas procedury dopuszczania do obrotu na terytorium Unii Europejskiej
nowych produktów genetycznie zmodyfikowanych, Polska będzie każdorazowo głoso-
wała przeciw wprowadzeniu do obrotu takich produktów.
RAMOWE STANOWISKO RZĄDU RP DOTYCZĄCE ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH (GMO) 159

Stanowisko Rządu RP dotyczące organizmów genetycznie zmodyfikowanych zostało


opracowane na podstawie wkładów przygotowanych przez poszczególne resorty
w zakresie odpowiadającym ich kompetencjom:
1. ZAMKNIĘTE UŻYCIE GMO - MINISTERSTWO ŚRODOWISKA
2. ZAMIERZONE UWOLNIENIE GMO DO ŚRODOWISKA W CELACH
DOŚWIADCZALNYCH - MINISTERSTWO ŚRODOWISKA
3. PRODUKTY GM INNE NIŻ ŻYWNOŚĆ I PASZE - MINISTERSTWO ŚRODOWISKA
4. ŻYWNOŚĆ GM - GŁÓWNY INSPEKTORAT SANITARNY
5. UPRAWY ROŚLIN GM - MINISTERSTWO ROLNICTWA I ROZWOJU WSI
IX. ROLA ORGANÓW ADMINISTRACJI
PAŃSTWOWEJ
WZMOCNIENIE SYSTEMU INFORMACJI O ŚRODOWISKU
W SZCZEGÓLNOŚCI Z ZAKRESU BEZPIECZEŃSTWA BIOLOGICZNEGO
R OLA ORGANÓW ADMINISTRACJI PAŃSTWOWEJ

Andrzej ANIOŁ

Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w Radzikowie

ROLA ORGANÓW ADMINISTRACJI PAŃSTWOWEJ

Informacje zawarte w niniejszym rozdziale zostały zaczerpnięte z „Krajowej Strategii Bezpiec-


zeństwa Biologicznego” opracowanej w 2005 UNEP/GEF Pt. „Wsparcie krajowych ram
bezpieczeństwa biologicznego w Polsce” Nr GFL/2716-02-4531 roku w ramach projektu”.

Zadania i rola organów administracji państwowej w realizacji przepisów ustawy o GMO


przedstawiono poniżej w oparciu o bieżący stan faktyczny tzn. zgodnie z obowiązującą
ustawą o GMO z 2001r. W projekcie nowej ustawy „Prawo GMO” wprowadzono pewne
zmiany w tym zakresie, które zostaną przedstawione w poszczególnych podrozdziałach.

IX.1. Minister Środowiska - organ administracji rządowej,


właściwy ds. GMO
Minister Środowiska koordynuje wszystkie sprawy związane z GMO.

IX.1.1. Bezpośrednie zadania wynikające z prawa krajowego

Zgodnie z art. 10 ustawy z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie


zmodyfikowanych do zadań ministra należy:
• Wydawanie zgody na zamknięte użycie GMO,
• Wydawanie zgody na zamierzone uwolnienie GMO do środowiska,
• Wydawanie zezwoleń na wprowadzenie do obrotu produktów GMO,
• Wydawanie zezwoleń na wywóz lub tranzyt produktów GMO,
• Koordynacja kontroli i monitorowania działalności regulowanej ustawą,
• Koordynacja gromadzenia i wymiany informacji dotyczących zapewnienia bez-
pieczeństwa ludzi i środowiska w zakresie GMO.
W projekcie nowej ustawy dołączono obowiązek :
• opracowania projektu Krajowej Strategii Bezpieczeństwa Biologicznego,
oraz:
• planu działania wynikającego z tej Strategii.
Zadania wynikające z ustawy o organizmach genetycznie zmodyfikowanych w minister-
stwie środowiska realizowane są w Departamencie Ochrony Przyrody przez Zespół ds. GMO.
Minister do wykonywania swoich zadań powołuje komórkę ds. GMO w Minister-
stwie Środowiska, zwaną dalej wydziałem ds. GMO. Organem opiniodawczo-
doradczym Ministra jest powoływana przez niego Komisja ds. GMO.
164 A. ANIOŁ

Projekt nowej ustawy modyfikuje zadania Ministra w tym zakresie przekazując:


• Ministrowi właściwemu do spraw rolnictwa kompetencje w sprawach rejestracji
odmian, nasiennictwa i uprawy, w tym współistnienia upraw roślin genetycznie
zmodyfikowanych z konwencjonalnym oraz wprowadzania do obrotu pasz GMO,
• Wójtom, burmistrzom lub prezydentom miast sprawy związane z decyzjami na
prowadzenie upraw GMO na ich terenie,
• Ministrowi właściwemu do spraw zdrowia kompetencje w sprawach o dopusz-
czenie do obrotu leków uzyskanych przy pomocy GMO,
• Głównemu Inspektorowi Sanitarnemu kompetencje w sprawach dotyczących
żywności GMO, przestrzegania zasad przepisów BHP w zakładach inżynierii
genetycznej.

IX.1.2. Kompetencje i zadania Ministra Środowiska


wynikające z Protokołu Kartageńskiego

Minister właściwy do spraw środowiska wykonuje zadania i kompetencje właściwe-


go organu państwa członkowskiego, o których mowa w rozporządzeniu (WE)
nr 1946/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 15 lipca 2003 r. w sprawie trans-
granicznego przemieszczania organizmów genetycznie zmodyfikowanych (Dz. Urz. UE
L 287 5.11.2003, str. 1 i n., z późn. zm.), Jest on organem właściwym w sprawie przeka-
zywania informacji między Rzeczpospolitą Polską a Komisją Europejską w zakresie
spraw objętych przepisami rozporządzenia nr 1946/2003.
W zakresie przekazywania informacji między Rzeczpospolitą Polską a Komisją Eu-
ropejską w sprawach objętych przepisami rozporządzenia nr 1946/2003 właściwe organy
administracji rządowej i samorządowej współdziałają z ministrem właściwym do spraw
środowiska, a w szczególności udostępniają dane niezbędne do realizacji jego zadań i
obowiązków.

IX.1.3. Bezpośrednie zadania wynikające


z Protokołu Kartageńskiego

• powołanie zgodnie z art. 19 Protokołu („Krajowe Organy Kompetentne i Krajowe


Punkty Kontaktowe”), punktu kontaktowego, odpowiedzialnego za utrzymywanie
stałych kontaktów z Sekretariatem Protokołu. Punkt ten funkcjonuje w Minister-
stwie Środowiska, w Departamencie Ochrony Przyrody (Zespół ds. GMO) i
prowadzi stałą współpracę z innymi organami w Polsce, które podejmują decyzje
w sprawach związanych z organizmami genetycznie zmodyfikowanymi (Mini-
sterstwo Zdrowia oraz Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi);
• wdrożenie stosownie do art. 20 Protokołu („Wymiana Informacji i Mechanizm
Wymiany Informacji o Bezpieczeństwie Biologicznym”) systemu wymiany in-
formacji o bezpieczeństwie biologicznym (ang. Biosafety Clearing House) służą-
cemu wymianie informacji naukowych, technicznych, ekologicznych i prawnych
o żywych zmodyfikowanych organizmach i doświadczeniu związanym z ich wy-
korzystaniem;
• przygotowanie, w myśl art. 22 (dotyczącego „Tworzenia potencjału”), listy eks-
pertów krajowych w dziedzinie bezpieczeństwa biologicznego, którzy otrzymają
ROLA ORGANÓW ADMINISTRACJI PAŃSTWOWEJ 165

nominacje Ministra Środowiska, a ich kandydatury zostaną przekazane Sekreta-


riatowi Protokołu, który umieści je na liście ekspertów międzynarodowych. Eks-
perci figurujący na liście przygotowanej przez Sekretariat będą uczestniczyć w
spotkaniach mających na celu przygotowanie wytycznych do wdrażania Protoko-
łu oraz służyć radą krajom wymagającym wsparcia naukowego, technicznego i
prawnego w sprawach związanych z realizacją postanowień Protokołu;
• zgodnie z art. 23 („Świadomość społeczeństwa i jego udział”), określającym mię-
dzy innymi sposoby udziału społecznego w sprawach dotyczących bezpiecznego
transferu, przemieszczania i użytkowania LMO, Minister Środowiska poprzez
prowadzoną w Zespole ds. GMO bazę danych zapewnia dostęp do informacji
związanych z bezpiecznym stosowaniem, przemieszczaniem i transferem LMO
oraz w ten sposób zapewnia społeczeństwu udział w procesie podejmowania de-
cyzji związanych z powyższymi działaniami;
• zgodnie z art. 27 („Odpowiedzialność i Zadośćuczynienie”) Krajowy Punkt Kon-
taktowy zobowiązany jest przekazywać do Sekretariatu Protokołu informacje o
postanowieniach, uzgodnieniach, umowach i przepisach krajowych związanych z
odpowiedzialnością i zadośćuczynieniem za szkody powstałe w wyniku prowa-
dzenia prac z GMO. Dane te zostaną wykorzystane przy opracowywaniu między-
narodowych reguł i procedur w zakresie odpowiedzialności i zadośćuczynienia za
szkody wynikające z transgranicznego przemieszczania LMO;
• z art. 33 („Monitoring i raporty”) wynika obowiązek monitorowania realizacji
zobowiązań wynikających z Protokołu oraz raportowania do Sekretariatu o podję-
tych działaniach.

IX.2. Komisja opiniodawczo-doradcza ds. GMO Ministra


Środowiska
Na podstawie art.12 ustawy o GMO została utworzona Komisja ds. GMO jako organ
opiniodawczo-doradczy Ministra Środowiska. Komisja liczy 19 członków, powoływa-
nych przez Ministra na okres 4 lat. Aktualnie w skład Komisji wchodzą:
1) Po jednym przedstawicielu wskazanym przez organy administracji państwowej:
• ministra właściwego do spraw nauki,
• ministra właściwego do spraw rolnictwa
• ministra Obrony Narodowej,
• ministra właściwego do spraw gospodarki
• ministra właściwego do spraw transportu,
• ministra właściwego do spraw zdrowia
• ministra właściwego do spraw środowiska,
• Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów.
2) Siedmiu przedstawicieli nauki, o uznanym autorytecie i kompetencjach w dziedzi-
nach ochrony środowiska, ochrony zdrowia, bezpieczeństwa biologicznego, biotech-
nologii, hodowli roślin oraz etyki, powoływanych po zasięgnięciu opinii ministra
właściwego do spraw nauki ministra właściwego do spraw zdrowia, ministra właści-
wego do spraw rolnictwa.
166 A. ANIOŁ

3) Jeden przedstawiciel przedsiębiorców związanych z biotechnologią, powoływany po


zasięgnięciu opinii ministra właściwego do spraw gospodarki i organizacji praco-
dawców,
4) Dwóch przedstawicieli pozarządowych organizacji ekologicznych, zgłoszonych
przez te organizacje,
5) Przedstawiciel organizacji konsumenckich.

Do zadań Komisji należy:


• Opiniowanie wniosków w sprawach wydawania zgody lub zezwolenia na:
- zamknięte użycie GMO,
- zamierzone uwolnienie GMO,
- wprowadzanie do obrotu produktów GMO,
- wywóz lub tranzyt produktów GMO.
• Wydawanie opinii w sprawach przedstawianych przez Ministra w związku z jego
uprawnieniami wynikającymi z ustawy,
• Opiniowanie projektów aktów prawnych dotyczących GMO oraz bezpieczeństwa
biologicznego,
• Opiniowanie projektów założeń polityki państwa w dziedzinie zastosowań GMO i
bezpieczeństwa biologicznego, biorąc pod uwagę zadania przypisane Komisji na
podstawie rozporządzenia z dnia 21 lutego 2002 roku w sprawie szczegółowego
sposobu funkcjonowania Komisji do spraw organizmów genetycznie zmodyfikowa-
nych.
Obsługę biurową Komisji zapewnia Zespół ds. GMO.
W sprawach realizacji zadań wynikających z Protokołu Kartageńskiego do Konwen-
cji o Różnorodności Biologicznej oraz realizacji zadań ustawowych Minister Środowi-
ska stale współpracuje z Głównym Inspektorem Sanitarnym oraz Ministrem Rolnictwa i
Rozwoju Wsi.
W nowym projekcie ustawy o GMO proponuje się inny skład Komisji złożonej z 25
członków, z czego 8 reprezentuje organy administracji państwowej (2 – ministerstwo
zdrowia, 2 ministerstwo rolnictwa, po jednym: minister środowiska, spraw wewnętrz-
nych i obrony narodowej i nauki; 7 przedstawicieli nauki powoływanych po zasięgnięciu
opinii u ministra nauki; 9 przedstawicieli nauki o kompetencjach w dziedzinie ekologii
oraz jeden przedstawiciel ekologicznych organizacji pozarządowych.
Poza rozszerzonym składem, istotną zmianą w stosunku do obowiązującej ustawy jest
powołanie w ramach Komisji ds. GMO Zespołu do Spraw Bezpieczeństwa Środowiska w
którego skład wchodzi dziewięciu przedstawicieli nauk ekologicznych, posiadających
wyłączność na wydawanie opinii w sprawie bezpieczeństwa środowiska (pkt. 4 art.26).

IX.3. Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi


Minister właściwy do spraw rolnictwa jest centralnym organem administracji rządo-
wej właściwym w sprawach dotyczących rejestracji odmian, nasiennictwa i uprawy. W
oparciu o powstające aktualnie przepisy będzie on również centralnym organem admini-
stracji rządowej do spraw współistnienia upraw roślin genetycznie zmodyfikowanych z
uprawami roślin genetycznie niezmodyfikowanych oraz wprowadzania do obrotu pasz w
rozumieniu art. 15 ust. 1 rozporządzenia (WE) nr 1829/2003 Parlamentu Europejskiego i
ROLA ORGANÓW ADMINISTRACJI PAŃSTWOWEJ 167

Rady z dnia 22 września 2003 r. w sprawie genetycznie zmodyfikowanej żywności i


paszy (Dz.Urz. UE L 268 z 18.10.2003).
Jednocześnie Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi dokonuje rejestracji środków
ochrony roślin, w skład których mogą wchodzić organizmy genetycznie zmodyfikowa-
ne. Dodatkowo minister właściwy do spraw rolnictwa będzie organem właściwym w
sprawach dotyczących wydania decyzji na prowadzenie upraw roślin genetycznie
zmodyfikowanych na terenie właściwej miejscowo gminy, gdzie planowana jest uprawa
roślin genetycznie zmodyfikowanych.

IX.4. Główny Inspektor Sanitarny


Główny Inspektor Sanitarny jest centralnym organem administracji rządowej wła-
ściwym w sprawach dotyczących żywności genetycznie zmodyfikowanej oraz przestrze-
gania warunków higieny pracy w zakładach inżynierii genetycznej oraz w sprawach
dotyczących przyjmowania wniosków, o których mowa w art. 27 rozporządzenia nr
1829/2003 (wnioski te dotyczą tych GMO, które mają być wykorzystywane jednocze-
śnie jako żywność i pasza).

IX.5. Kontrola przestrzegania przepisów ustawy


Zgodnie z ustawą z dnia 22 czerwca 2001r. o organizmach genetycznie zmodyfiko-
wanych minister właściwy do spraw środowiska, sprawuje nadzór oraz kontrolę nad
przestrzeganiem i stosowaniem przepisów rzeczonej ustawy.
Kontrolę przestrzegania przepisów ustawy sprawują ponadto w zakresie objętym
swoją właściwością następujące organy:
• Państwowa Inspekcja Sanitarna,
• Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa,
• Inspekcja Ochrony Środowiska,
• Inspekcja Weterynaryjna,
• Inspekcja Handlowa,
• Państwowa Inspekcja Pracy,
• Służba Celna,
• Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych.
Minister może występować do wymienionych Inspekcji o przeprowadzenie kontroli
przestrzegania przepisów ustawy, według ich właściwości. Jednocześnie organy kontrol-
ne przeprowadzają kontrolę z urzędu. Inspekcje obowiązane są do niezwłocznego
powiadamiania Ministra o stwierdzonych zagrożeniach związanych z GMO i podjętych
w związku z tym działaniach.

IX.5.1. PAŃSTWOWA INSPEKCJA SANITARNA

Biorąc pod uwagę aktualnie zmieniające się prawo dotyczące organizmów genetycz-
nie zmodyfikowanych, w momencie kiedy Parlament przyjmie aktualnie opracowywaną
168 A. ANIOŁ

przez Rząd nową ustawę Prawo o organizmach genetycznie zmodyfikowanych, zgodnie


z zaplanowanymi zmianami kontrola nad GMO będzie wykonywana przez Państwową
Inspekcję Sanitarną w następujących zakresach:
1) Wykonywanie kontroli przestrzegania przepisów ustawy z dnia 22 czerwca 2001 r. o
organizmach genetycznie zmodyfikowanych i wydanych na jej podstawie zgód doty-
czących:
• prowadzenia zakładów inżynierii genetycznej, w których prowadzone są operacje
zamkniętego użycia genetycznie zmodyfikowanych mikroorganizmów, które
mogą wykazywać właściwości chorobotwórcze dla człowieka oraz tych, co do
których istnieje podejrzenie, że mogą wykazywać właściwości chorobotwórcze
dla człowieka,
• prowadzenia zakładów inżynierii genetycznej, w których prowadzone są operacje
zamkniętego użycia genetycznie zmodyfikowanych organizmów innych niż gene-
tycznie zmodyfikowane mikroorganizmy, których użycie może stanowić zagro-
żenie dla życia i zdrowia ludzi oraz tych, co do których istnieje podejrzenie, że
mogą stanowić zagrożenie dla życia i zdrowia ludzi,
• c) w zakresie zgodności z warunkami określonymi w zgodzie na utworzenie i
prowadzenie zakładu inżynierii genetycznej, rodzaju i ilości używanych gene-
tycznie zmodyfikowanych mikroorganizmów lub genetycznie zmodyfikowanych
organizmów innych niż genetycznie zmodyfikowane mikroorganizmy, kategorii
operacji zamkniętego użycia lub typu i rozmiaru prowadzonych operacji za-
mkniętego użycia,
2) Wykonywanie kontroli przestrzegania przepisów rozporządzenia nr 1829/2003/WE z
dnia 22 września 2003 r. w sprawie genetycznie zmodyfikowanej żywności i paszy
(Dz. Urz. UE L 268 z 18.10.2003, str.1 i n.) oraz rozporządzenia nr 1830/2003/WE z
dnia 22 września 2003 r. dotyczącego możliwości śledzenia i oznakowania organi-
zmów zmodyfikowanych genetycznie oraz możliwości śledzenia żywności i produk-
tów paszowych wyprodukowanych z organizmów zmodyfikowanych genetycznie i
zmieniającego dyrektywę 2001/18/WE (Dz. Urz. UE L 268 z 18.10.2003, str. 24 i n.)
w zakresie identyfikacji GMO w żywności oraz oznakowania żywności genetycznie
zmodyfikowanej,
3) Wykonywanie kontroli przestrzegania przepisów rozporządzenia nr 1946/2003/WE z
dnia 15 lipca 2003 r. w sprawie transgranicznego przemieszczania organizmów gene-
tycznie zmodyfikowanych (Dz. Urz. UE L 287 5.11.2003, str. 1 i n., z późn. zm.) w
zakresie transgranicznego przemieszczania genetycznie zmodyfikowanych organi-
zmów przeznaczonych do bezpośredniego wykorzystania jako żywność.

IX.5.2. PAŃSTWOWA INSPEKCJA OCHRONY


ROŚLIN I NASIENNICTWA

Jeżeli zostanie przez Parlament przyjęta aktualnie opracowywana przez Rząd nowa
ustawa Prawo o organizmach genetycznie zmodyfikowanych to zgodnie z zaplanowa-
nymi zmianami Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa będzie realizowała
zadania związane z nadzorem nad zdrowiem roślin, zapobieganiem zagrożeniom zwią-
zanym z obrotem i stosowaniem środków ochrony roślin oraz nadzorem nad wytwarza-
niem, oceną i obrotem materiałem siewnym w tym materiałem siewnym odmian gene-
ROLA ORGANÓW ADMINISTRACJI PAŃSTWOWEJ 169

tycznie zmodyfikowanych oraz kontrolą zamierzonych uwolnień do środowiska i nadzo-


rem nad uprawą roślin genetycznie zmodyfikowanych.
W ramach zaplecza diagnostycznego Centralnego Laboratorium PIORiN powstała
pracownia badania tożsamości odmianowej i analiz GMO. Oznacza to, że Państwowa
Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa jest przygotowana do przeprowadzania analiz
pod kątem zbadania obecności GMO w produktach, które podlegają jej właściwości.
Pracownia badania tożsamości odmianowej i analiz GMO przygotowana jest do
oznaczania tożsamości odmianowej zbóż metodą elektroforezy białek w żelu poliakry-
lamidowym, badania konwencjonalnego materiału siewnego pod kątem obecności
nasion zmodyfikowanych genetycznie (kontrola monitoringowa), analizy prób pobra-
nych podczas kontroli doświadczeń polowych w ramach zamierzonego uwolnienia
GMO do środowiska.

IX.5.3. INSPEKCJA WETERYNARYJNA

Inspekcja Weterynaryjna została wskazana w ustawie z dnia 22 czerwca 2001 roku o


organizmach genetycznie zmodyfikowanych jako organ kontroli urzędowej GMO.
Zgodnie ze swoimi kompetencjami Inspekcja Weterynaryjna sprawuje nadzór nad
wytwarzaniem i stosowaniem środków żywienia zwierząt oraz ich obrotem. Działania te
skupiają się na kontroli środków żywienia zwierząt, w tym zezwoleń na obrót GMO,
kontroli obecności GMO w środkach żywienia zwierząt i przestrzegania zasad etykieto-
wania, warunków przechowywania i transportu.
Jeżeli zostanie przez Parlament przyjęta aktualnie opracowywana przez Rząd
nowa ustawa Prawo o organizmach genetycznie zmodyfikowanych, to zgodnie z zapla-
nowanymi zmianami Inspekcja Weterynaryjna będzie prowadziła:
• nadzór nad bezpieczeństwem produktów pochodzenia zwierzęcego, w tym pro-
duktów genetycznie zmodyfikowanych pochodzenia zwierzęcego, w szczególno-
ści nad wymaganiami weterynaryjnymi przy ich produkcji, umieszczaniu na ryn-
ku oraz sprzedaży bezpośredniej,
• nadzór nad wytwarzaniem, obrotem i stosowaniem środków żywienia zwierząt,
w tym nad przestrzeganiem przepisów rozporządzenia nr 1829/2003/WE z dnia
22 września 2003 r. w sprawie genetycznie zmodyfikowanej żywności i paszy
(Dz. Urz. UE L 268 z 18.10.2003, str. 1 i n.) oraz rozporządzenia nr
1830/2003/WE z dnia 22 września 2003 r. dotyczącym możliwości śledzenia i
oznakowania organizmów zmodyfikowanych genetycznie oraz możliwości śle-
dzenia żywności i produktów paszowych wyprodukowanych z organizmów zmo-
dyfikowanych genetycznie i zmieniającym dyrektywę 2001/18/WE (Dz. Urz. UE
L 268, z 18.10.2003, str. 24 i n.) w zakresie identyfikacji organizmów genetycz-
nie zmodyfikowanych (GMO) w paszy oraz oznakowania paszy genetycznie
zmodyfikowanej, oraz w zakresie przekazywania i przechowywania wymaganej
dokumentacji dotyczącej obrotu paszą genetycznie zmodyfikowaną
• nadzór nad przestrzeganiem przepisów rozporządzenia nr 1946/2003/WE z dnia
15 lipca 2003 r. w sprawie transgranicznego przemieszczania organizmów gene-
tycznie zmodyfikowanych (Dz. Urz. UE L 287 5.11. 2003, str. 1 i n., z późn.
zm.), zwanego dalej „Rozporządzeniem nr 1946/2003/WE”, w zakresie transgra-
nicznego przemieszczania GMO przeznaczonych do bezpośredniego wykorzysta-
nia jako pasza w rozumieniu rozporządzenia nr 1946/2003/ WE,
170 A. ANIOŁ

• nadzór nad przestrzeganiem przepisów o GMO i wydanych na ich podstawie


zgód w zakresie utworzenia i prowadzenia zakładów inżynierii genetycznej, w
których odbywają się prace zamkniętego użycia zwierząt genetycznie zmodyfi-
kowanych, w tym zastosowanych rodzajów zabezpieczeń w pomieszczeniach dla
zwierząt.
Jednocześnie Główny Lekarz Weterynarii będzie wykonywał czynności właściwego or-
ganu państwa członkowskiego, o których mowa w rozporządzeniu nr 1946/2003/WE z dnia
15 lipca 2003 r. w sprawie transgranicznego przemieszczania organizmów genetycznie
zmodyfikowanych (Dz. Urz. UE L 287 5.11.2003, str. 1 i n., z późn. zm.) w zakresie GMO
przeznaczonych do bezpośredniego wykorzystania jako pasza lub do przetwarzania.
Biorąc pod uwagę nowe zadania Inspekcji powiązane z koniecznością analizy próbek
produktów zwierzęcych bądź przeznaczonych do wykorzystania jako środek żywienia
zwierząt w Państwowym Instytucie Weterynaryjnym w Puławach powstało laboratorium
oceny jakościowej i ilościowej zawartości GMO w środkach żywienia zwierząt.
Tworzone są również laboratoria GMO w Zakładach Higieny Weterynaryjnej kilku
Wojewódzkich Inspektoratów Weterynarii.

IX.5.4. INSPEKCJA HANDLOWA

W oparciu o istniejące przepisy ustawy z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach gene-


tycznie zmodyfikowanych (Dz. U. Nr 76, poz. 811, ze zm.). Inspekcja Handlowa jest upo-
ważniona do wykonywania czynności kontrolnych zgodnie ze swoimi kompetencjami.
Aktualnie toczą się prace nad opracowaniem przez Rząd nowej ustawy – Prawo o
organizmach genetycznie zmodyfikowanych i jeżeli Parlament przyjmie zaproponowane
do niej zmiany, to zgodnie z nowym zakresem kontroli GMO Inspekcja Handlowa
będzie prowadziła nadzór i kontrolę produktów GMO będących w obrocie detalicznym,
a w szczególności pobieranie próbek tych produktów i identyfikację w tych produktach
organizmów genetycznie zmodyfikowanych.

IX.5.5. PAŃSTWOWA INSPEKCJA PRACY

Na Państwową Inspekcję Pracy został również nałożony obowiązek kontroli przepi-


sów ustawy o organizmach genetycznie zmodyfikowanych zgodnie z kompetencjami
inspekcji.
Jeżeli zostanie przez Parlament przyjęta aktualnie opracowywana przez Rząd nowa usta-
wa Prawo o organizmach genetycznie zmodyfikowanych, to zgodnie z zaplanowanymi
zmianami Państwowa Inspekcja Pracy będzie prowadziła nadzór i kontrolę przestrzegania
wymagań bezpieczeństwa i higieny pracy, o których mowa w ustawie z dnia 22 czerwca
2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych oraz aktach wykonawczych wydanych
na jej podstawie, w tym określonych w zgodzie na utworzenie i prowadzenie zakładów
inżynierii genetycznej, w których prowadzone są operacje zamkniętego użycia mikroorgani-
zmów genetycznie zmodyfikowanych (GMM) i organizmów genetycznie zmodyfikowanych
(GMO) innych niż GMM w szczególności w zakresie:
• oznakowania zakładu inżynierii genetycznej lub jego części,
• środków bezpieczeństwa związanych z daną kategorią operacji zamkniętego uży-
cia GMM oraz GMO innych niż GMM,
ROLA ORGANÓW ADMINISTRACJI PAŃSTWOWEJ 171

• urządzeń używanych podczas operacji zamkniętego użycia w odniesieniu do da-


nej kategorii operacji zamkniętego użycia określonej w zgodzie na utworzenie i
prowadzenie zakładów inżynierii genetycznej, w których prowadzane są operacje
zamkniętego użycia GMM lub operacje zamkniętego użycia GMO innych niż
GMM.
Państwowa Inspekcja Pracy będzie również wykonywała kontrolę prowadzonej przez
użytkownika dokumentacji dotyczącej operacji zamkniętego użycia GMM lub zamknię-
tego użycia GMO innych niż GMM prowadzonych w zakładach inżynierii genetycznej.

IX.5.6. ORGANY CELNE

Służba Celna przeprowadza kontrolę w zakresie:


• kontroli legalności obrotu GMO,
• kontroli transgranicznego przemieszczania GMO (LMO,)
• uniemożliwianie niezamierzonego transgranicznego przemieszczania GMO.
Do zadań Służby Celnej związanych z obrotem GMO/LMO należy w szczególności:
• sprawowanie dozoru celnego towarów, w tym dokonywanie kontroli celnej i po-
bieranie próbek towarów do badań laboratoryjnych,
• sprawdzanie dokumentacji i oznaczeń przemieszczanych GMO i produktów
GMO,
• sprawowanie nadzoru nad transgranicznym przemieszczaniem GMO
• rozpoznawanie, wykrywanie i zapobieganie nieprawidłowościom związanym z
przywozem lub wywozem towarów oraz informowanie o wykrytych nie-
prawidłowościach odpowiednich organów
Nadzór nad całością spraw dot. GMO w ramach administracji celnej sprawuje Wy-
dział Środków i Ograniczeń Pozataryfowych DC MF.

IX.5.7. INSPEKCJA JAKOŚCI HANDLOWEJ ARTYKUŁÓW ROLNO-


SPOŻYWCZYCH

Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych w ramach swojej dzia-


łalności przeprowadziła dwie duże kontrole rynku pod kątem zidentyfikowania GMO w
produktach, które podlegają jej właściwości.
Jedno ze specjalistycznych laboratoriów (laboratorium w Warszawie) oprócz anali-
tyki produktów rolnictwa ekologicznego, badania olejów i tłuszczów roślinnych, mięsa i
przetworów mięsnych, zboża i produktów zbożowych gotowe jest do oznaczania jako-
ściowego GMO w soi i produktach sojowych oraz w kukurydzy i jej przetworach. Jeżeli
zostanie przez Parlament przyjęta nowa ustawa o GMO to zgodnie z zaplanowanymi
zmianami Inspekcja będzie prowadziła:
• nadzór i kontrolę przestrzegania przepisów rozporządzenia nr 1829/2003/WE z
dnia 22 września 2003 r. w sprawie genetycznie zmodyfikowanej żywności i pa-
szy (Dz. Urz. UE L 268 z 18.10.2003, str. 1 i n.) oraz rozporządzenia nr
1830/2003/WE z dnia 22 września 2003 r. w sprawie możliwości śledzenia i
oznakowania organizmów genetycznie zmodyfikowanych oraz możliwości śle-
dzenia żywności i produktów paszowych wyprodukowanych z organizmów zmo-
dyfikowanych genetycznie i zmieniającego dyrektywę 2001/18/WE (Dz. Urz. UE
172 A. ANIOŁ

L 268 z 18.10.2003, str. 24 i n.) w zakresie identyfikacji i oznakowania organi-


zmów genetycznie zmodyfikowanych (GMO) w surowcach i produktach goto-
wych, na etapie ich produkcji, wytwarzania i obrotu hurtowego,
• nadzór i kontrolę przestrzegania przez przedsiębiorców przepisów rozporządzenia
nr 1830/2003/WE z dnia 22 września 2003 r. w sprawie możliwości śledzenia i
oznakowania organizmów genetycznie zmodyfikowanych oraz możliwości śle-
dzenia żywności i produktów paszowych wyprodukowanych z organizmów zmo-
dyfikowanych genetycznie i zmieniającego dyrektywę 2001/18/WE (Dz. Urz. UE
L 268 z 18.10.2003, str. 24 i n.) w zakresie przekazywania i przechowywania
wymaganej dokumentacji dotyczącej surowców i produktów gotowych na etapie
ich produkcji, wytwarzania i obrotu hurtowego.

IX.5.8. INSPEKCJA OCHRONY ŚRODOWISKA

Jeżeli zostanie przez Parlament przyjęta aktualnie opracowywana przez Rząd nowa
ustawa Prawo o organizmach genetycznie zmodyfikowanych, to zgodnie z zaplanowa-
nymi zmianami Inspekcja Ochrony Środowiska będzie wykonywała kontrolę w zakresie
nadzoru i kontroli przestrzegania przepisów o organizmach genetycznie zmodyfikowa-
nych i wydanych na ich podstawie zgód i zezwoleń w zakresie zamkniętego użycia
genetycznie zmodyfikowanych mikroorganizmów, zamkniętego użycia genetycznie
zmodyfikowanych organizmów oraz zamierzonego uwolnienia GMO do środowiska, a
w szczególności:
• identyfikacji, w odpadach stałych i płynnych wydostających się poza zakład in-
żynierii genetycznej, obecności GMM używanych podczas przeprowadzania ope-
racji zamkniętego użycia zaklasyfikowanych do kategorii II, III lub IV oraz w
operacjach zamkniętego użycia GMO,
• kontroli postępowania z odpadami zawierającymi GMO po zakończeniu operacji
zamierzonego uwolnienia do środowiska.

IX.6. Laboratoria referencyjne w zakresie GMO


Podmiotom ubiegającym się o przeprowadzanie badań i wydawanie opinii, zezwole-
nie wydaje Minister biorąc pod uwagę wymagania jakie muszą spełniać te jednostki i
zakres przedmiotowy tych badań, a także uwzględniając w szczególności profil działal-
ności tych jednostek kwalifikacje zatrudnionych w nich pracowników oraz wyposażenie
jednostek. Celem działalności tych podmiotów będzie wykonywanie ekspertyz na
zlecenie Ministra, Komisji ds. GMO, instytucji kontrolujących oraz przeprowadzanie
szkoleń.

Podmioty ubiegające się o wydanie zgody winny udokumentować:


• odpowiednie wyposażenie techniczne umożliwiające przeprowadzanie badań ge-
netycznie zmodyfikowanych organizmów,
• wyspecjalizowany personel, o odpowiednim wykształceniu, mogący zagwaran-
tować właściwą pracę jednostki,
• pięcioletnie doświadczenie w badaniach GMO,
ROLA ORGANÓW ADMINISTRACJI PAŃSTWOWEJ 173

• ustalone procedury reklamacyjne oraz odwoławcze w zakresie prowadzonej dzia-


łalności,
• ubezpieczenie od odpowiedzialności cywilnej w wysokości odpowiedniej dla ry-
zyka związanego z prowadzoną działalnością.
Laboratorium referencyjne powinno spełniać wymogi laboratorium akredytacyjnego
krajowego oraz międzynarodowego. Wyposażenie laboratorium powinno umożliwić
przeprowadzanie analizy jakościowej, wyniki której pozwolą na stwierdzenie obecności
GMO oraz ilościowego określenia organizmów genetycznie zmodyfikowanych w partii
towaru.
W projekcie nowego prawa o GMO w art. 9 zawarta jest tylko ogólnikowa delegacja dla
ministrów środowiska, rolnictwa, nauki i zdrowia, którzy wspólnym rozporządzeniem
określą zadania laboratoriów referencyjnych zgodnie z odpowiednimi przepisami UE.
X. ROLA ADMINISTRACJI NIŻSZEGO SZCZEBLA
W PROCESIE PODEJMOWANIA DECYZJI
W SPRAWACH DOTYCZĄCYCH ORGANIZMÓW
GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH
WZMOCNIENIE SYSTEMU INFORMACJI O ŚRODOWISKU
W SZCZEGÓLNOŚCI Z ZAKRESU BEZPIECZEŃSTWA BIOLOGICZNEGO
R OLA ADMINISTRACJI NIŻSZEGO SZCZEBLA W PROCESIE PODEJMOWANIA DECYZJI
W SPRAWACH DOTYCZĄCYCH ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH

Agnieszka DALBIAK, Michał GIŹIŃSKI

Ministerstwo Środowiska, Zespół do spraw GMO

ROLA ADMINISTRACJI NIŻSZEGO SZCZEBLA


W PROCESIE PODEJMOWANIA DECYZJI
W SPRAWACH DOTYCZĄCYCH ORGANIZMÓW
GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH

Zarówno przepisy ustawy z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfi-


kowanych (Dz. U. z 2001 r. Nr 76, poz. 811 z późn. zm.), jak i przepisy projektowanej
ustawy – Prawo o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (GMO) przewidują udział
administracji niższego szczebla w procesie podejmowania decyzji w sprawach dotyczą-
cych organizmów genetycznie zmodyfikowanych.
Przedstawiciele administracji terenowej biorą udział w konsultacjach społecznych –
informując społeczeństwo zamieszkałe na terenach objętych właściwością poszczegól-
nych urzędów – o mających odbywać się działaniach związanych z użytkowaniem GMO.
Organy właściwej gminy podają do publicznej wiadomości plany postępowania na wypa-
dek awarii dla wszystkich kategorii zamkniętego użycia - dokument ten dołączany jest
przez użytkownika do wniosku o wydanie zgody na zamknięte użycie. Jednocześnie
organy administracji rządowej w województwie biorą udział w uzgadnianiu planu postę-
powania na wypadek awarii w przypadku zamkniętego użycia zaliczonego do III lub IV
kategorii zagrożenia.
Ponadto projektowane przepisy ustawy – Prawo o organizmach genetycznie zmodyfiko-
wanych przewidują udział administracji niższego szczebla w procesach decyzyjnych.
Organy pełnić będą funkcję informującą oraz będą brały udział w opiniowaniu wniosków.

Szczegółowy opis zadań zostanie przedstawiony w poniższych podrozdziałach.

X.1. Przepisy obowiązujące


Ustawa z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych
(Dz. U. z 2001 r. Nr 76, poz. 811 z późn. zm.) nakłada obowiązki na organy samorządu
terytorialnego (wójtów, burmistrzów, starostów, prezydentów miast) oraz organy admi-
nistracji rządowej w województwie (wojewodę).
Na organach samorządu terytorialnego spoczywa między innymi obowiązek infor-
mowania społeczeństwa o pracach prowadzonych z organizmami genetycznie zmodyfi-
kowanymi w systemach zamkniętych (zamknięte użycie GMO) oraz o działaniach
dokonywanych w ramach zamierzonego uwolnienia GMO do środowiska w celach
eksperymentalnych.
178 A. DALBIAK, M. GIŹIŃSKI

Zgodnie z art. 29 ustawy o organizmach genetycznie zmodyfikowanych społeczeństwo


ma możliwość udziału w postępowaniu, którego przedmiotem jest wydanie zgody lub
zezwolenia Ministra Środowiska na podjęcie prac z GMO, przy czym udział ten regulują
przepisy o udziale społeczeństwa w postępowaniu w sprawie ochrony środowiska. Jednocze-
śnie w myśl art. 3 pkt 19 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r - Prawo ochrony środowiska,
podanie do publicznej wiadomości to „ogłoszenie w sposób zwyczajowo przyjęty, w siedzi-
bie organu właściwego w sprawie oraz poprzez obwieszczenie w pobliżu miejsca planowa-
nego przedsięwzięcia, a w sytuacji, gdy siedziba właściwego organu mieści się na terenie
innej gminy lub gmina właściwa miejscowo ze względu na przedmiot ogłoszenia – także
przez ogłoszenie w prasie lub w sposób zwyczajowo przyjęty w miejscowości lub miejsco-
wościach właściwych ze względu na przedmiot ogłoszenia”.
W związku z tym obowiązki informowania społeczeństwa spoczywają zarówno na
organach administracji rządowej (ogłoszenie informacji w siedzibie organu, do którego
wpływa wniosek i który wydaje decyzję), jak i na organach samorządu terytorialnego
(obwieszczenie w pobliżu miejsca planowanego przedsięwzięcia). Dodatkowo podkre-
ślić należy, że przepisy ustawy z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie
zmodyfikowanych (art. 14a) określają rodzaje informacji o GMO, które zawsze podlega-
ją udostępnianiu. Informacji tych nie wolno klasyfikować jako tajne lub poufne, i dostę-
pu do nich organ nigdy nikomu nie może odmówić.
Zgodnie z art. 14a omawianej ustawy udostępnieniu podlegają informacje dotyczące:
1) ogólnej charakterystyki GMO,
2) nazwiska i adresu lub nazwy i siedziby użytkownika GMO,
3) miejsca zamkniętego użycia GMO lub zamierzonego uwolnienia GMO do śro-
dowiska,
4) miejsca, zakresu i charakteru wprowadzenia produktu GMO do obrotu,
oraz informacje
5) inne niż wymienione w pkt 1-4 mające znaczenie dla zapewnienia bezpieczeń-
stwa oraz ochrony zdrowia ludzi i środowiska.
Do „innych informacji” zawartych w punkcie 5 zaliczyć można:
• oceny zagrożeń,
• plany postępowania na wypadek awarii,
• plany monitorowania,
• informacje o awariach.
Kolejnym zadaniem spoczywającym na organach samorządu terytorialnego jest po-
dawanie do publicznej wiadomości w sposób zwyczajowo przyjęty oraz udostępnianie
do wglądu w siedzibie gminy planu postępowania na wypadek awarii, który jest dołą-
czany przez użytkownika do każdego wniosku o wydanie decyzji w sprawie zamknięte-
go użycia GMO. Zgodnie z art. 19 ust. 3 ustawy o organizmach genetycznie zmodyfi-
kowanych użytkownik GMO ma obowiązek przekazania planu postępowania na wypa-
dek awarii organom właściwej gminy, które z kolei w terminie 7 dni od daty otrzymania
planu podają go do publicznej wiadomości w sposób zwyczajowo przyjęty oraz udo-
stępniają do wglądu w siedzibie gminy. W przypadku zamkniętego użycia GMO zali-
czonego do III lub IV kat. zagrożenia użytkownik GMO ma, zgodnie z art. 19 ust. 5
powyższej ustawy, obowiązek uzgodnienia planu postępowania z właściwym miejscowo
wojewodą. Jednocześnie wojewoda zgłasza, w drodze decyzji administracyjnej, zastrze-
żenia do planu postępowania na wypadek awarii lub potwierdza ich brak w terminie 30
dni od dnia otrzymania wniosku.
ROLA ADMINISTRACJI NIŻSZEGO SZCZEBLA W PROCESIE PODEJMOWANIA DECYZJI W SPRAWACH... 179

X.2. Projekt nowej ustawy – „Prawo o organizmach


genetycznie zmodyfikowanych”
Projekt nowej ustawy - Prawo o organizmach genetycznie zmodyfikowanych także
reguluje kwestie udostępniania informacji o GMO. Podobnie, jak obecnie obwiązująca
ustawa o GMO, ustawa projektowana odsyła w kwestii udostępniania informacji do
ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. - Prawo Ochrony Środowiska, ale też wprowadza
pewne modyfikacje w tym zakresie.
Podobnie jak obecna, projekt nowej ustawy określa rodzaje informacji o GMO, które
zawsze podlegają udostępnianiu tzn. takie, których nie wolno klasyfikować jako tajne
lub poufne.

Należą do nich:
1) ogólna charakterystyka mikroorganizmów genetycznie zmodyfikowanych i organi-
zmów genetycznie zmodyfikowanych innych niż mikroorganizmy genetycznie zmo-
dyfikowane będących przedmiotem wniosków o wydanie decyzji w sprawie za-
mkniętego użycia lub zamierzonego uwolnienia organizmów genetycznie zmodyfi-
kowanych do środowiska w celach doświadczalnych lub wprowadzenia do obrotu
organizmu genetycznie zmodyfikowanego jako produkt lub w produktach;

2) imię i nazwisko, miejsce zamieszkania albo nazwę i siedzibę oraz adres wniosko-
dawcy i użytkownika;

3) informacje o położeniu zakładu inżynierii genetycznej, w którym ma być dokonywa-


ne zamknięte użycie mikroorganizmów genetycznie zmodyfikowanych i organizmów
genetycznie zmodyfikowanych innych niż mikroorganizmy genetycznie zmodyfiko-
wane;

4) informacje o zamkniętym użyciu mikroorganizmów genetycznie zmodyfikowanych i


organizmów genetycznie zmodyfikowanych innych niż mikroorganizmy genetycznie
zmodyfikowane;

5) informacje o kategorii zamkniętego użycia mikroorganizmów genetycznie zmodyfi-


kowanych i organizmów genetycznie zmodyfikowanych innych niż mikroorganizmy
genetycznie zmodyfikowane oraz o środkach bezpieczeństwa zastosowanych pod-
czas zamkniętego użycia;

6) informacje o miejscu zamierzonego uwolnienia organizmów genetycznie zmodyfi-


kowanych do środowiska w celach doświadczalnych;

7) informacje o celu zamierzonego uwolnienia organizmów genetycznie zmodyfikowa-


nych do środowiska w celach doświadczalnych;

8) o metodach i planach monitorowania organizmów genetycznie zmodyfikowanych


uwalnianych do środowiska w celach doświadczalnych;

9) informacje o miejscu, zakresie i charakterze wprowadzenia do obrotu organizmów


genetycznie zmodyfikowanych jako produkt lub w produktach;
180 A. DALBIAK, M. GIŹIŃSKI

10) informacje o ocenie zagrożenia przygotowanej dla mikroorganizmów genetycznie


zmodyfikowanych i organizmów genetycznie zmodyfikowanych, ze szczególnym
uwzględnieniem negatywnych skutków dla zdrowia ludzi lub zwierząt albo bezpie-
czeństwa środowiska.

Projekt ustawy - Prawo o organizmach genetycznie zmodyfikowanych daje każdemu


obywatelowi prawo zgłaszania uwag w postępowaniu w sprawie wydania: zezwolenia na
utworzenie i prowadzenie zakładu inżynierii genetycznej, decyzji w sprawie zamknięte-
go użycia mikroorganizmów genetycznie zmodyfikowanych, decyzji w sprawie za-
mkniętego użycia organizmów genetycznie zmodyfikowanych innych niż mikroorgani-
zmy genetycznie zmodyfikowane, decyzji w sprawie zamierzonego uwolnienia organi-
zmów genetycznie zmodyfikowanych w celach doświadczalnych, decyzji w sprawie
wprowadzenia do obrotu organizmu genetycznie zmodyfikowanego jako produkt lub w
produktach, decyzji w sprawie ponownego wprowadzenia do obrotu organizmu gene-
tycznie zmodyfikowanego jako produkt lub w produktach.
Zgodnie z projektowanymi przepisami ustawy wnioski o wydanie decyzji w sprawie
zamkniętego użycia, zaklasyfikowanego do III i IV kategorii zagrożenia oraz streszcze-
nie wniosku o wydanie decyzji w sprawie zamierzonego uwolnienia GMO do środowi-
ska, z wyłączeniem danych niepodlegających udostępnianiu, przekazuje się wójtowi,
burmistrzowi lub prezydentowi miasta właściwemu ze względu na miejsce zamkniętego
użycia lub zamierzonego uwolnienia, wskazanego we wniosku o wydanie decyzji w
sprawie zamkniętego użycia III lub IV kategorii zagrożenia lub zamierzonego uwolnie-
nia GMO do środowiska. Niezwłocznie po otrzymaniu wyżej określonych dokumentów
wójt, burmistrz lub prezydent miasta, w sposób zwyczajowo przyjęty na danym obsza-
rze, informują o zamkniętym użyciu lub zamierzonym uwolnieniu. Wójt, burmistrz lub
prezydent miasta przekazują następnie ministrowi właściwemu do spraw środowiska, w
formie pisemnej, informację o uwagach zgłoszonych do wniosku o wydanie decyzji w
sprawie zamkniętego użycia zaklasyfikowanego do III lub IV kategorii zagrożenia oraz
zamierzonego uwolnienia.
Nowa ustawa nakłada ponadto obowiązki na radę gminy, na terenie której prowa-
dzona będzie uprawa roślin genetycznie zmodyfikowanych (dział VI projektowanej
ustawy). Zgodnie z art.172 ust. 6 projektu nowej ustawy minister właściwy do spraw
rolnictwa przekazuje ministrowi właściwemu do spraw środowiska oraz radzie gminy,
na terenie której prowadzona będzie uprawa roślin genetycznie zmodyfikowanych kopię
wniosku o wydanie decyzji w sprawie strefy wskazanej do prowadzenia upraw roślin
genetycznie zmodyfikowanych, w terminie 5 dni od dnia wniesienia wniosku. Jednoc-
ześnie minister właściwy do spraw środowiska oraz rada gminy mają obowiązek przeka-
zywania ministrowi właściwemu do spraw rolnictwa, w terminie 45 dni od dnia dorę-
czenia im kopii wniosku, stanowiska w sprawie wniosków o wydanie decyzji
umożliwiającej uprawę roślin genetycznie zmodyfikowanych w strefie do tego wska-
zanej wraz z uzasadnieniem. Rada gminy ma ponadto obowiązek przekazania, niezwłoc-
znie po otrzymaniu wniosku, informacji w nim zawartych do wiadomości publicznej w
miejscowości, na terenie której ma być utworzona strefa wskazana do prowadzenia
upraw roślin genetycznie zmodyfikowanych, w sposób zwyczajowo przyjęty na danym
terenie.
XI. REJESTRY ORGANIZMÓW
GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH
WZMOCNIENIE SYSTEMU INFORMACJI O ŚRODOWISKU
W SZCZEGÓLNOŚCI Z ZAKRESU BEZPIECZEŃSTWA BIOLOGICZNEGO
R EJESTRY ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH

Joanna RYBAK

Ministerstwo Środowiska, Zespół do spraw GMO

Andrzej ANIOŁ

Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w Radzikowie

REJESTRY ORGANIZMÓW GENETYCZNIE


ZMODYFIKOWANYCH

XI.1. Rejestry GMO według obowiązującej ustawy


o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (GMO)
Zgodnie z art. 34, 40, 50, 56 ustawy z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach gene-
tycznie zmodyfikowanych (Dz. U. z 2001 r. Nr 76, poz. 811 z późn. zm.), zwaną dalej
ustawą o GMO, minister właściwy do spraw środowiska ma obowiązek prowadzić
publicznie dostępne rejestry GMO: zamkniętego użycia GMO, zamierzonego uwolnienia
GMO do środowiska, produktów GMO oraz wywozu za granicę i tranzytu przez teryto-
rium Rzeczypospolitej Polskiej produktów GMO. Rejestry prowadzone są w postaci baz
danych. Umożliwiają one przechowywanie wszystkich danych o działaniach, które
zostały zgłoszone do Ministra Śśrodowiska w celu wydania zgody lub zezwolenia na
prace z GMO.
Rejestry są jawne i publicznie dostępne przez przeglądarkę Internetową i stronę
WWW http://gmo.mos.gov.pl. Wgląd do rejestrów jest zwolniony z opłat. Każdy
obywatel naszego kraju ma prawo, zgodnie z ustawą o GMO i ustawą o dostępie do
informacji, wglądu we wszystkie informacje dotyczące postępowań o wydanie zgód i
zezwoleń na prace z GMO. Szczególnie przydatne informacje mogą znaleźć pracownicy
inspekcji, które to w swoich kompetencjach mają kontrolę prac z GMO oraz pracownicy
administracji niższego szczebla, którzy na mocy ustawy o GMO oraz projektu ustawy -
„Prawo o organizmach genetycznie zmodyfikowanych” mogą brać udział w procesie
podejmowania decyzji.
Dostęp do informacji jest publiczny, jednak niektóre dane mogą być oznaczone przez
wnioskodawcę „jako poufne”. Dostęp do nich jest ograniczony tylko dla niektórych
organów administracji publicznej oraz inspekcji, które mają w swoich kompetencjach
przeprowadzenie kontroli działań z GMO i jest to tzw. dostęp autoryzowany. Dostęp
autoryzowany jest możliwy dla osób, które przeszły pozytywnie procedurę rejestracyjną
– wypełniły i przesłały formularz podpisany przez zwierzchnika.
184 J. RYBAK, A. ANIOŁ

W rejestrach Ministra Środowiska udostępnieniu podlegają informacje dotyczące:


- ogólnej charakterystyki GMO,
- nazwiska i adresu lub nazwy i siedziby użytkownika GMO,
- miejsca zamkniętego użycia GMO lub zamierzonego uwolnienia GMO do śro-
dowiska,
- miejsca, zakresu i charakteru wprowadzenia produktu GMO do obrotu,
- innych informacji mających znaczenie dla zapewnienia bezpieczeństwa oraz
ochrony zdrowia ludzi i środowiska.
W rejestrze można znaleźć wszystkie dokumenty, złożone przez wnioskodawcę:
wnioski wraz z wymaganymi załącznikami oraz decyzje Ministra Środowiska w forma-
cie PDF.

XI.1.1. Rejestr zamkniętego użycia GMO

Rejestr zamkniętego użycia GMO prowadzony jest na podstawie art. 34 ustawy o GMO.
Zamknięte użycie GMO wymaga zgody ministra ds. środowiska, wydawanej na
wniosek zainteresowanego użytkownika GMO. Wniosek wraz z towarzyszącą dokumen-
tacją składany jest w Ministerstwie Środowiska i zarejestrowany w rejestrze zamknięte-
go użycia GMO (nadawany jest unikatowy numer) i sprawdzony pod względem formal-
nym przez jednostkę merytoryczną ds. GMO.

Rejestracji podlegają:
- informacje o użytkowniku GMO, w tym jego nazwę siedzibę lub imię, nazwisko i
adres, oraz imię i nazwisko osoby bezpośrednio odpowiedzialnej za planowane
zamknięte użycie GMO,
- informacje o planowanym działaniu, w tym charakterystykę GMO lub kombinacji
GMO,
- wykorzystywane organizmy biorcy, dawcy, oraz stosowany system nośnika,
- źródło i planowaną funkcje materiału genetycznego używanego przy modyfikacji,
- cechy identyfikujące GMO,
- informacje o planowanych poziomach i rodzajach zabezpieczeń,
- informacje o środkach bezpieczeństwa pracy z GMO,
- informacje o planowanym sposobie postępowania z odpadami zawierającymi
GMO,
- dokumentację oceny zagrożeń,
- plan postępowania na wypadek awarii.

Rejestr zamkniętego użycia zawiera:


- wnioski o wydanie zgody na zamknięte użycie GMO wraz z dokumentacją,
- powiadomienia o ponownym zamkniętym użyciu GMO,
- zgody na zamknięte użycie GMO wraz z uzasadnieniami oraz informacje o cof-
nięciu i zmianie tej zgody,
- opinie Komisji, dotyczące wniosków,
- informacje o awariach, w tym listę awarii, analizę przyczyn poszczególnych
awarii, opis doświadczeń zdobytych podczas akcji ratowniczej i usuwania skut-
ków awarii, wykaz środków podjętych przez użytkownika GMO w celu uniknię-
cia podobnych awarii w przyszłości, ocenę skutków awarii.
REJESTRY ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH 185

Rejestr umożliwia wyszukiwanie wniosków według zadanych kryteriów: unikatowe-


go numeru wniosku, nazwie wnioskodawcy, województwie, w którym prowadzone jest
zamknięte użycie GMO, mieście, nazwie organizmu, dacie wydania i obowiązywania
decyzji.

XI.1.2. Rejestr zamierzonego uwalniania GMO do środowiska

Rejestr zamkniętego użycia GMO prowadzony jest na podstawie art. 40 ustawy o


GMO.
Zamierzone uwolnienie GMO do środowiska w celach innych niż wprowadzenie do
obrotu wymaga zgody ministra, wydawanej na wniosek zainteresowanego. Wniosek
wraz z towarzyszącą dokumentacją składany jest w Ministerstwie Środowiska i zareje-
strowany w rejestrze zamierzonego uwolnienia GMO do środowiska (nadawany jest
unikatowy numer) i sprawdzony pod względem formalnym przez jednostkę merytorycz-
ną ds. GMO.

Rejestracji podlegają:
- informacje o użytkowniku GMO, w tym jego nazwę i siedzibę lub imię, nazwisko
i adres,
- dane o GMO, w tym charakterystykę dawcy, biorcy i organizmu rodzicielskiego,
jeżeli występuje, wektora, charakterystykę GMO,
- informacje dotyczące warunków zamierzonego uwolnienia GMO do środowiska,
miejscu zamierzonego uwolnienia i szerszym środowisku, do którego nastąpi za-
mierzone uwolnienie,
- opis celu zamierzonego uwolnienia,
- charakterystykę środowiska, do którego ma nastąpić uwolnienie,
- informacje dotyczące zależności między GMO, a środowiskiem (w tym o możli-
wości krzyżowań), charakterystykę oddziaływań środowiska na przeżycie, rozm-
nażanie i rozpowszechnianie GMO, oddziaływanie i ewentualny wpływ GMO na
środowisko,
- informacje dotyczące przygotowania zawodowego pracowników, biorących
udział w pracach nad zamierzonym uwolnieniem GMO do środowiska,
- informacje dotyczące trybu kontroli i monitorowania procesu uwalniania GMO
do środowiska, oraz sugestie dotyczące izolacji przestrzennej, informacje o moni-
torowaniu, kontroli zamierzonego uwolnienia do środowiska oraz plany reago-
wania na zagrożenie,
- informacje dotyczące deaktywacji GMO i postępowania z odpadami,
- informacje dotyczące wyników poprzedniego zamierzonego uwolnienia do śro-
dowiska tego samego GMO lub tej samej kombinacji GMO, na które wniosko-
dawca uzyskał zgodę.

Do wniosku o wydanie zgody na zamierzone uwolnienie GMO do środowiska dołą-


cza się dokumentację oceny zagrożeń wraz ze wskazaniem metod przeprowadzenia
oceny.
Rejestr umożliwia wyszukiwanie wniosków według zadanych kryteriów: unikatowe-
go numeru wniosku, nazwie wnioskodawcy, województwie, w którym prowadzone jest
zamknięte użycie GMO, gminie, nazwie organizmu, dacie wydania i obowiązywania
decyzji.
186 J. RYBAK, A. ANIOŁ

XI.1.3. Rejestr produktów GMO

Rejestr produktów GMO wprowadzonych do obrotu prowadzony jest na podstawie


art. 50 ustawy o GMO.
Rejestr ten zawiera wnioski o wprowadzenie do obrotu produktów GMO oraz decy-
zje Ministra Środowiska wydane przed dniem 1 maja 2004 roku, czyli przystąpieniem
Polski do UE.
Wprowadzenie do obrotu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej produktów GMO
wymaga zezwolenia ministra, wydawanego na wniosek zainteresowanego użytkownika
GMO. Wniosek wraz z towarzyszącą dokumentacją składany jest w Ministerstwie
Środowiska i zarejestrowany w rejestrze zamierzonego uwolnienia GMO do środowiska
(nadawany jest unikatowy numer) i sprawdzony pod względem formalnym przez jed-
nostkę merytoryczną ds. GMO.

Rejestracji podlegają:
- informacje o użytkowniku GMO, w tym jego nazwę i siedzibę lub imię, nazwisko
i adres,
- informacje o produkcie GMO, opis produktu, instrukcje lub zalecenia dotyczące
przechowywania i użytkowania, informacje o GMO zawartym w produkcie, w
tym charakterystykę GMO, charakterystykę biorców lub organizmów rodziciel-
skich, z których otrzymano GMO,
- informacje o zalecanych środkach ostrożności związanych z bezpiecznym uży-
waniem produktu GMO i o ewentualnych zagrożeniach dla zdrowia ludzi lub
środowiska mogących wystąpić w konsekwencji niezgodnego z przeznaczeniem
używania produktu GMO,
- informacje dotyczące opakowania i oznakowania produktu GMO,
- informacje o uzyskanych przez dany produkt GMO zezwoleniach na wprowadza-
nie do obrotu na terenie innych krajów oraz o ewentualnych odmowach uzyska-
nia takich zezwoleń.

Do wniosku o wydanie zezwolenia dołącza się:


- dokumentację potwierdzającą, że GMO, z których składa się produkt lub które są
zawarte w produkcie, były uprzednio użyte w procesie zamkniętym albo uwol-
nione do środowiska zgodnie z odpowiednimi przepisami,
- dokumentację potwierdzającą, iż w rezultacie zamkniętego użycia lub uwalniania
do środowiska GMO nie wystąpiły zagrożenia dla zdrowia ludzi lub środowiska,
- dokumentację oceny zagrożeń.
Obecny rejestr produktów GMO nie umożliwia przeszukiwania danych.

Na stronie Internetowej stworzono także spis produktów GMO, wprowadzonych do


obrotu na terenie UE, na podstawie dyrektywy 90/220/EEC i 2001/18/WE, wraz z
wydanymi decyzjami.
REJESTRY ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH 187

XI.1.4. Rejestr wywozu za granicę i tranzytu przez terytorium


Rzeczypospolitej Polskiej produktów GMO

Rejestr wywozu za granicę i tranzytu przez terytorium Rzeczypospolitej Polskiej


produktów GMO prowadzony jest na podstawie art. 56 ustawy o GMO. Wywóz za
granicę i tranzyt przez terytorium Rzeczypospolitej Polskiej produktów GMO wymagał
do 1 maja 2004 roku zezwolenia ministra, wydawanego na wniosek zainteresowanego.

W rejestrze powinny znajdować się:


- wnioski o wydanie zezwoleń na wywóz za granicę produktów GMO z dokumen-
tacją lub na tranzyt przez terytorium Rzeczypospolitej Polskiej produktów GMO
z dokumentacją,
- zezwolenia na wywóz za granicę wraz z uzasadnieniami lub na tranzyt przez tery-
torium Rzeczypospolitej Polskiej produktów GMO wraz z uzasadnieniami,
- opinie Komisji.

XI.2. Inne rejestry


Oprócz prowadzenia rejestrów wynikających z ustawy o GMO, minister właściwy do
spraw środowiska, jako koordynator działań związanych z organizmami genetycznie
zmodyfikowanymi, wypełniając zobowiązania wynikające z ratyfikowanego przez RP
Protokółu kartageńskiego o bezpieczeństwie biologicznym do Konwencji o różnorodno-
ści biologicznej, jest obowiązany do prowadzenia wymaganych tym protokołem baz
danych w związku z Systemem Wymiany informacji BCH (Biosafety Clearing-House),
który powinien służyć jako narzędzie udostępniania informacji o żywych organizmach
genetycznie zmodyfikowanych oraz o bezpieczeństwie biologicznym, udostępniania
Państwom Stronom innych międzynarodowych systemów wymiany informacji o bezpie-
czeństwie biologicznym.
Polska aktywnie uczestniczy również w Systemie Wymiany Informacji o Bezpie-
czeństwie Biologicznym (BCH). Zgodnie z Protokołem w zakresie elektronicznego
systemu wymiany informacji, każdy kraj ma obowiązek prowadzić rejestry decyzji
wydawanych w związku z działaniami GMO oraz jest obowiązany powiadomić każde
państwo członkowskie o podejmowanych działaniach związanych z GMO jak również
ułatwiać wymianę informacji poprzez System Wymiany Informacji o Bezpieczeństwie
Biologicznym.

XI.3. Rejestry GMO w projekcie ustawy - „Prawo


o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (GMO)”
Projekt ustawy „Prawo o GMO” nakłada na ministra właściwego do spraw środowi-
ska stworzenie w formie elektronicznej następujących rejestrów:
- zakładów inżynierii genetycznej,
- zamkniętego użycia mikroorganizmów genetycznie zmodyfikowanych,
- zamkniętego użycia organizmów genetycznie zmodyfikowanych,
188 J. RYBAK, A. ANIOŁ

- zamierzonego uwolnienia organizmów genetycznie zmodyfikowanych do śro-


dowiska,
- wprowadzania do obrotu organizmów genetycznie zmodyfikowanych.

Minister właściwy do spraw środowiska określi po wejściu w życie ustawy, w dro-


dze rozporządzenia, sposób i tryb prowadzenia rejestrów, mając na względzie w szcze-
gólności tryb postępowania przy dokonywaniu wpisów, zmian i skreśleń w rejestrach
oraz formę ich udostępniania.

Projektowana ustawa nakłada również na Głównego Inspektora Ochrony Roślin i


Nasiennictwa obowiązek prowadzenia rejestru stref wskazanych do prowadzenia upraw
roślin genetycznie zmodyfikowanych.

W rejestrze tym umieszczane będą dane o:


- gatunku i odmianie roślin genetycznie zmodyfikowanych;
- właściwości uzyskanej w wyniku modyfikacji genetycznej;
- unikalnym identyfikatorze;
- powierzchni działki rolnej oraz nazwy gminy, na obszarze której położona jest
działka.
Jednocześnie minister właściwy do spraw rolnictwa określi, po wejściu w życie pro-
jektowanej ustawy, w drodze rozporządzenia, sposób i tryb prowadzenia tego rejestru, a
w szczególności tryb postępowania przy dokonywaniu wpisów, zmian i skreśleń oraz
formę jego udostępniania.
XII. REJESTRY UŻYTKOWANIA ORGANIZMÓW
GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH
WZMOCNIENIE SYSTEMU INFORMACJI O ŚRODOWISKU
W SZCZEGÓLNOŚCI Z ZAKRESU BEZPIECZEŃSTWA BIOLOGICZNEGO
R EJESTRY UŻYTKOWANIA ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH

Andrzej ANIOŁ

Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w Radzikowie

REJESTRY UŻYTKOWANIA ORGANIZMÓW


GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH

XII.1. Rejestry GMO według ustawy z 2001 r.


Obowiązująca dotąd ustawa z dnia 22 czerwca 2001r. o organizmach genetycznie
zmodyfikowanych (Dz. U. Nr 76 poz. 811) nakłada na ministra właściwego do spraw
środowiska obowiązek prowadzenia rejestrów związanych z użytkowaniem GMO.

XII.1.1. Rejestr wydanych zgód na zamknięte użycie GMO

Powinien być prowadzony w księdze ewidencyjnej, która powinna być drukiem ści-
słego zarachowania oraz w wersji komputerowej. Rejestr powinien zawierać następujące
kolumny:
• Nr pozycji wpisu do rejestru;
• Data wpisu;
• Nr sprawy (odpowiadający nr przyjęcia wniosku i nadawany wszystkim pozosta-
łym dokumentom dotyczącym danego wniosku zarówno przed uzyskaniem zgody
jak i po jej uzyskaniu np. w przypadku cofnięcia zgody, lub weryfikacji oceny
zagrożenia, awariach itp.);
• Określenie przedmiotu zgody;
• Wskazanie adresata zezwolenia (nazwa podmiotu lub imię i nazwisko, siedziba,
adres);
• Kategoria zagrożenia;
• Informacja czy określono dodatkowe wymagania;
• Okres, na jaki została wydana zgoda;
• Adnotacja o cofnięciu wydanej zgody z podaniem terminu;
• Adnotacja o ustanowieniu zabezpieczenia roszczeń oraz jego forma oraz orzecze-
nie o jego przeznaczeniu;
• Adnotacja o przeprowadzonych kontrolach;
• Adnotacja o dostarczeniu przez użytkownika okresowej weryfikacji ustaleń oceny
zagrożenia oraz podjętych środków bezpieczeństwa;
• Adnotacja o awariach (informacja o ich wystąpieniu - w dokumentacji powinna
być lista awarii, analiza przyczyn poszczególnych awarii);
• Adnotacja o dostarczeniu przez użytkownika informacji o przebiegu akcji ratow-
niczej i jej wynikach (w dokumentacji powinien znajdować się opis doświadczeń
192 A. ANIOŁ

zdobytych podczas akcji ratowniczej i usuwania skutków awarii, wykaz środków


podjętych przez użytkownika w celu uniknięcia podobnych awarii w przyszłości,
ocenę skutków awarii);
• Uwagi;
• Podpis pracownika dokonującego wpisu do rejestru;
• Data i podpis wnioskodawcy potwierdzającego odbiór zgody.

XII.1.2. Rejestr wydanych zgód na zamierzone uwolnienie GMO


do środowiska w celach innych niż wprowadzenie do obrotu

Powinien być prowadzony w księdze ewidencyjnej, która powinna być drukiem ści-
słego zarachowania oraz w wersji komputerowej. Rejestr powinien zawierać następują-
ce kolumny:
• Nr pozycji wpisu do rejestru;
• Data wpisu;
• Nr sprawy (odpowiadający nr przyjęcia wniosku i nadawany wszystkim pozosta-
łym dokumentom dotyczącym danego wniosku zarówno przed uzyskaniem zgody
jak i po jej uzyskaniu np. w przypadku cofnięcia zgody, lub weryfikacji oceny
zagrożenia, awariach itp.);
• Określenie przedmiotu zgody;
• Wskazanie adresata zezwolenia (nazwa podmiotu lub imię i nazwisko, siedziba,
adres);
• Informacja czy określono dodatkowe wymagania;
• Okres, na jaki została wydana zgoda;
• Adnotacja o cofnięciu lub zmianie wydanej zgody z podaniem terminu;
• Adnotacja o ustanowieniu zabezpieczenia roszczeń oraz jego forma oraz orzecze-
nie o jego przeznaczeniu;
• Adnotacja o przeprowadzonych kontrolach;
• Adnotacja o weryfikacji ustaleń oceny zagrożenia oraz podjętych środków bez-
pieczeństwa;
• Adnotacja o sprawozdaniach po zakończeniu działań;
• Uwagi;
• Podpis pracownika dokonującego wpisu do rejestru;
• Data i podpis wnioskodawcy potwierdzającego odbiór zgody.

XII.1.3. Rejestr wydanych zezwoleń na wprowadzenie


do obrotu produktów GMO

Powinien być prowadzony w księdze ewidencyjnej, która powinna być drukiem ści-
słego zarachowania oraz w wersji komputerowej. Rejestr powinien zawierać następujące
kolumny:
• Nr pozycji wpisu do rejestru;
• Data wpisu;
• Nr sprawy (odpowiadający nr przyjęcia wniosku i nadawany wszystkim pozosta-
łym dokumentom dotyczącym danego wniosku zarówno przed uzyskaniem zgody
REJESTRY UŻYTKOWANIA ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH 193

jak i po jej uzyskaniu np. w przypadku cofnięcia zgody, lub weryfikacji oceny
zagrożenia, itp.);
• Określenie przedmiotu zezwolenia;
• Wskazanie adresata zezwolenia (nazwa podmiotu lub imię i nazwisko, siedziba,
adres);
• Informacja czy określono dodatkowe wymagania;
• Okres na jaki zostało wydane zezwolenia;
• Adnotacja o cofnięciu lub zmianie (w tym m.in. decyzja o wycofaniu produktu
GMO z obrotu) wydanego zezwolenia z podaniem terminu;
• Adnotacja o nałożeniu szczególnych wymagań dotyczących magazynowania i
transportu;
• Adnotacja o ustanowieniu zabezpieczenia roszczeń oraz jego forma oraz orzecze-
nie o jego przeznaczeniu;
• Adnotacja o przeprowadzonych kontrolach;
• Adnotacja o weryfikacji ustaleń oceny zagrożenia oraz podjętych środków bez-
pieczeństwa;
• Adnotacja o sprawozdaniach z podjętych działań w celu zagwarantowania prze-
strzegania przepisów ustawy;
• Uwagi;
• Podpis pracownika dokonującego wpisu do rejestru;
• Data i podpis wnioskodawcy potwierdzającego odbiór zezwolenia;
• Adnotacja o poinformowaniu Prezesa Głównego urzędu Ceł oraz Komendanta
Głównego Straży Granicznej (data i podpis pracownika) w przypadku produktów
importowanych.

XII.1.4. Rejestr wydanych zezwoleń na wywóz


za granicę lub tranzyt przez terytorium RP produktów GMO

Powinien być prowadzony w księdze ewidencyjnej, która powinna być drukiem ści-
słego zarachowania oraz w wersji komputerowej. Rejestr powinien zawierać następujące
kolumny:
• Nr pozycji wpisu do rejestru;
• Data wpisu;
• Nr sprawy (odpowiadający nr przyjęcia wniosku i nadawany wszystkim pozosta-
łym dokumentom dotyczącym danego wniosku zarówno przed uzyskaniem zgody
jak i po jej uzyskaniu np. w przypadku cofnięcia zgody, lub weryfikacji oceny
zagrożenia, itp.);
• Określenie czy jest to wywóz za granicę czy tranzyt;
• Określenie przedmiotu zezwolenia;
• Wskazanie adresata zezwolenia (nazwa podmiotu lub imię i nazwisko, siedziba,
adres);
• Informacja czy określono dodatkowe wymagania;
• Okres na jaki zostało wydane zezwolenie;
• Ilość produktu GMO;
• Adnotacja o cofnięciu lub zmianie wydanego zezwolenia z podaniem terminu;
194 A. ANIOŁ

• Adnotacja o nałożeniu szczególnych wymagań dotyczących magazynowania i


transportu;
• Adnotacja o ustanowieniu zabezpieczenia roszczeń oraz jego forma oraz orzecze-
nie o jego przeznaczeniu;
• Trasa wywozu lub tranzytu;
• Rodzaj środka transportu;
• Wskazanie nazwy i siedziby podmiotu odbierającego produkt;
• Adnotacja o przeprowadzonych kontrolach;
• Adnotacja o weryfikacji ustaleń oceny zagrożenia oraz podjętych środków bez-
pieczeństwa;
• Adnotacja o sprawozdaniach z podjętych działań w celu zagwarantowania prze-
strzegania przepisów ustawy;
• Uwagi;
• Adnotacja o zwrocie zezwolenia;
• Podpis pracownika dokonującego wpisu do rejestru;
• Data i podpis wnioskodawcy potwierdzającego odbiór zezwolenia;
• Adnotacja o poinformowaniu Prezesa Głównego Urzędu Ceł oraz Komendanta
Głównego Straży Granicznej (data i podpis pracownika).
Ponadto minister właściwy do spraw środowiska, jako koordynator działań związa-
nych z bezpieczeństwem biologicznym, wypełniając zobowiązania wynikające z ratyfi-
kowanego przez RP Protokółu z Kartaginy, jest obligowany do prowadzenia wymaga-
nych tym protokołem baz danych w związku z globalnym systemem wymiany informa-
cji BCH (Biosafety Clearing-House). Międzynarodowe bazy danych, które gromadzą
informacje na użytek CBD, UNDP, OECD, UNIDO i innych międzynarodowych
organizacji są zlokalizowana w Biurze ds. GMO w Ministerstwie Ochrony Środowiska.

XII.2. Rejestry GMO według projektu nowego prawa o GMO


Zgodnie z projektem minister właściwy do spraw środowiska tworzy w formie elek-
tronicznej następujące rejestry:

XII.2.1. Rejestr Zakładów Inżynierii Genetycznej

zawierający:
• Wnioski o wydanie zezwolenia na utworzenie i prowadzenie takiego Zakładu;
• Tekst zezwolenia;
• Decyzje o ewentualnych zmianach;
• Decyzję o ewentualnym uchyleniu zezwolenia.
REJESTRY UŻYTKOWANIA ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH 195

XII.2.2. Rejestr zamkniętego użycia mikroorganizmów genetycznie


zmodyfikowanych

zawiera:
• Wnioski o wydanie decyzji w sprawie zamkniętego użycia;
• Decyzje;
• Uchylenia decyzji;
• Dane o stosowany środkach bezpieczeństwa, w tym alarmowych.

XII.2.3. Rejestr zamkniętego użycia organizmów genetycznie


zmodyfikowanych

zawiera:
• Wnioski o wydanie decyzji w sprawie zamkniętego użycia;
• Decyzje;
• Uchylenia decyzji;
• Opinie dotyczące wniosków.

XII.2.4. Rejestr zamierzonego uwolnienia organizmów genetycznie


zmodyfikowanych do środowiska

zawiera:
• Wnioski w sprawie zamierzonego uwolnienia wraz z dokumentacją;
• Decyzje wraz z uzasadnieniami oraz informacje o ewentualnej odmowie, cofnię-
ciu lub zmianie decyzji;
• Opinie Komisji ds. GMO;
• Sprawozdania wnioskodawcy zamierzonego uwolnienia zawierające szczegółowy
opis wyników uwolnienia, w tym informacje o zaobserwowanych zagrożeniach
dla zdrowia ludzi, zwierząt i środowiska.

XII.2.5. Rejestr wprowadzania do obrotu organizmów genetycznie


zmodyfikowanych

zawiera:
• Wnioski o wydanie decyzji na wprowadzenie do obrotu GMO lub jego produktu;
• Wnioski w sprawie ponownego wprowadzenia do obrotu GMO lub jego produk-
tu w przypadku gdy wygasł termin poprzedniej zgody;
• Decyzje w sprawie powyższych wniosków;
• Decyzje o zmianie lub uchyleniu zezwolenia;
• Inne decyzje wydane w związku z powyższymi wnioskami.
196 A. ANIOŁ

XII.3. Rejestry prowadzone przez ministra właściwego do


spraw rolnictwa poprzez Głównego Inspektora Ochrony
Roślin i Nasiennictwa (art.177.1)
Rejestr stref wskazanych do prowadzenia upraw roślin genetycznie zmodyfikowa-
nych, zawierający:
• Gatunek i odmianę rośliny GM;
• Właściwości uzyskane na drodze modyfikacji genetycznej;
• Unikalny identyfikator;
• Powierzchnia i lokalizacja (gmina), na której uprawia się dane rośliny GM.

XII.4. Rejestry prowadzone przez ministra właściwego


do spraw zdrowia

• Minister prowadzi sprawy związane z dopuszczeniem do obrotu produktów lecz-


niczych zawierających GMO.
Za pośrednictwem Głównego Inspektora Sanitarnego
• sprawy związane z żywnością zmodyfikowaną genetycznie.
Szczegółowe wymagania, jakim mają odpowiadać powyższe rejestry elektroniczne
zostaną określone w rozporządzeniach poszczególnych ministrów. Merytoryczna zawar-
tość tych rejestrów będzie bardzo podobna do wymogów wyszczególnionych w Ustawie
z 2001r.
XIII. ZAGROŻENIA WYNIKAJĄCE
Z UŻYTKOWANIA GMO
WZMOCNIENIE SYSTEMU INFORMACJI O ŚRODOWISKU
W SZCZEGÓLNOŚCI Z ZAKRESU BEZPIECZEŃSTWA BIOLOGICZNEGO
Z AGROŻENIA WYNIKAJĄCE Z UŻYTKOWANIA GMO

Stanisław Kazimierz WIĄCKOWSKI

ZAGROŻENIA WYNIKAJĄCE
Z UŻYTKOWANIA GMO

XIII.1. Genetyczne zanieczyszczenie środowiska


Największym skarbem służącym całej ludzkości jest przyroda i jej biologiczna róż-
norodność. Różne gatunki roślin i zwierząt, bez których nasze życie nie byłoby możliwe:
nasza żywność, lekarstwa, tkaniny, drewno itp. Dzisiaj ta podstawa naszej egzystencji
jest zagrożona przez genetyczne zanieczyszczanie środowiska.
Do niedawna wydawało się nam, że największym zagrożeniem jest masowe stoso-
wanie trucizn przez rolnictwo, medycynę, wojsko, czy terrorystów. Trucizny mają
jednak ograniczony czas oddziaływania i rozprzestrzeniania. Zanieczyszczenie gene-
tyczne środowiska stwarzają znacznie większe zagrożenia. Są to organizmy żywe, które
aktywnie się rozmnażają i rozprzestrzeniają, mogą migrować i mutować. Raz uwolnione
nie mogą być zatrzymane ani kontrolowane. Jest to więc zagrożenie nieodwracalne.
Odkrycie praw rządzących przekazywaniem informacji genetycznej przez Mendla,
pozwoliło na opracowanie metod bezpośredniego manipulowania fragmentami DNA czy
genami. Rokiem przełomu był 1946 r kiedy to amerykańscy biolodzy Josua Lederberg i
Edward Tatum odkryli szybko wzrastającą odporność bakterii na antybiotyki, tworząc
podwaliny współczesnej inżynierii genetycznej (Wiąckowski, 2006). Dzisiaj inżynieria
ta pozwala człowiekowi na dowolne ingerowanie w ład biologiczny, który kształtował
się przez miliony lat. Może ona doprowadzić teraz do gwałtownych zmian w ciągu
jednego pokolenia, nie mając pojęcia o skutkach tych działań. Dzisiaj genetycy z ol-
brzymią arogancja próbują być lepsi od Pana Boga w tworzeniu nowych gatunków,
Manipulują genami niekiedy bardzo odległych od siebie gatunków, a potem nowe
stworzone przez siebie twory wprowadzają bezkarnie do środowiska. Są to działania
zupełnie nieodpowiedzialne. Np. tworzą toksyczne lub zdolne do antykoncepcji rośliny.
Działalność ta nie jest z nikim konsultowana ani uzgadniana. Nie ma tu kombinacji
kontrolnej, nie przeznacza się też poważniejszych środków na długotrwale badania,
które mogłyby wyjaśnić jak wielkie jest ryzyko takiej działalności.
Wyniki tych bardzo wstępnych działań wykorzystują globalne firmy i przemysł, któ-
ry zwietrzył tu szansę na bardzo duże zyski. Cele inżynierów genetycznych są łatwe do
zrozumienia. Ich celem nie jest etyka ale zysk. Nie zamierzają na wyniki długo czekać,
bo jak twierdzą byliby skazani na bankructwo.
Badania, na których się opierają firmy biotechnologiczne przeprowadzono z wielkim
pośpiechem i za krótkim czasie, aby można się na nich opierać i podejmować ważkie
decyzje. Większość takich działań pozostaje poza kontrolą społeczną, co nie może
budzić zaufania. Np. w Hiszpanii w 1999 roku ilość projektów inżynierii genetycznej
wzrosła do 124. Jednak, jak wykazała grupa "Ecologistas en Accion", tylko 17 z nich
200 S. K. WIĄCKOWSKI

(=13%) była zlecona uniwersytetom czy instytucjom publicznym, a pozostałe na pry-


watnych polach, w tajemnicy przez wielkie firmy międzynarodowe (Novartis, Rhone
Poulenc, Agro Evo). W krajach trzeciego świata ilość badań prowadzonych na terenie
prywatnym jest jeszcze większa niż w Ameryce Północnej i w Europie. Nic więc dziw-
nego, że takie eksperymenty nie mogą budzić zaufania, tym bardziej że jak twierdzą
liczni naukowcy ryzyko dla zdrowia ludzkiego i dla środowiska może być bardzo duże,
bowiem kombinacja genów w naturalnym środowisku może wywołać nieprzewidziane
reakcje!
Wielkie korporacje przemysłowe zapewniają, że to właśnie ich nowe produkty stwo-
rzą trwałe i zrównoważone rolnictwo, zlikwidują głód na świecie i znacznie poprawią
stan zdrowia społecznego. Nikt jednak już w to nie wierzy. Chodzi tu o coś zupełnie
innego niż zmonopolizowanie światowego rynku na nasiona, żywność, środki medyczne,
drewno i papier. Światowe korporacje jak Monsanto, Novartis, Syngenta, Bayer, Agro
Avo, Du Pont, Pioneer i inne - czynią hałaśliwą reklamę, obiecując olbrzymie sukcesy
przede wszystkim w 4 głównych kierunkach:
• uzyskanie wyższych plonów,
• mniejsze zużycie chemicznych środków ochrony roślin,
• rozwiązanie problemu głodu na świecie,
• zachowanie czystości naturalnych nasion.

Każdy człowiek orientujący się w działalności tych korporacji musi przyjąć taką re-
klamę z mieszanymi uczuciami. Przecież firmy te w czasie wieloletniej działalności już
wielokrotnie bezkarnie mijały się z prawdą obiecując bezpieczeństwo swoich produk-
tów. Np. DDT czy 2,4,5,T znany jako Agent Orange masowo stosowany herbicyd, w
szczególności do niszczenia roślinności w Wietnamie okazały się rakotwórcze. Zmody-
fikowany genetycznie hormon wzrostu (BSH) miał w założeniu zwiększyć u krów
produkcję mleka, a okazało się, że zwiększa ryzyko raka piersi, prostaty i okrężnicy u
pijących to mleko. Przypomina się tu historia ujawnienia o kilkanaście lat za późno
negatywnego działania azbestu, Polichlorowanych Bifenyli, Freonów, Talidomidu i
wielu pestycydów. Ich producenci często ci sami, którzy dziś zalewają świat GMO
zapewniali, że skutki produkowanych przez nich substancji będą zbawienne.
Po 10 latach handlowych upraw GMO można już ocenić jak wyglądają te obietnice.
1. Ewidencja faktów zebrana w ostatnich latach wykazała, że wysokość plonów upraw
GMO nie wzrosła. Np. w Północnej Ameryce rolnicy zebrali np. plony soi o 5 – 10%
mniejsze. W wielu przypadkach wprowadzenie GMO do upraw spowodowało, iż
amerykańscy farmerzy stracili miliardy dolarów z eksportu. Jak dotąd przeważają
straty. Pisze się kłamliwie o ogromnych zyskach z tych upraw, ale są to zyski wiel-
kich korporacji a nie rolników. Jako dowód polecamy filmy z wypowiedziami rolni-
ków amerykańskich, kanadyjskich, argentyńskich czy hinduskich, a więc osób naj-
bardziej upoważnionych do oceny tych faktów (których tu nie dopuszczono).
2. GMO są bardziej wrażliwe na suszę, a ich uprawy wymagają więcej pestycydów. Dr
Charles Benbrook wykorzystując dane Ministerstwa Rolnictwa USA wykazał, że zu-
życie pestycydów i herbicydów na 222 mln ha uprawy GM soi, kukurydzy i bawełny
w latach 1996 – 2004, było większe w porównaniu do upraw tradycyjnych o 22,7 tys.
ton (źródło: http://www.organicconsumers.org/clothes/failing021204.cfm). W połu-
dniowo wschodnich Stanach Zjednoczonych gdzie niemal całkowicie rolnicy
przeszli na uprawę soi i bawełny GM, rolnictwo jest na granicy załamania. Duża
ilość chemicznych środków ochrony roślin powoduje, że zyskowność farm gwał-
townie spadła
ZAGROŻENIA WYNIKAJĄCE Z UŻYTKOWANIA GMO 201

3. Wykorzystywanie GMO w rolnictwie, zamiast przyczynić się do rozwiązywania


problemów głodu na świecie dodatkowo go pogłębiło. Miliony tradycyjnych rol-
ników zachowuje nasiona i wymienia je z sąsiadami. Jest to ich podstawowe
prawo i od tego zależy ich egzystencja. Odbieranie im tego prawa przez patento-
wanie nasion czy roślin, to niszczenie podstaw ich egzystencji. Genetycznie mo-
dyfikowane nasiona i rośliny są patentowane co zwiększa kontrolę międzynaro-
dowych korporacji nad rolnikami, produkcją i konsumpcją żywności. Odkrywa to
prawdziwe cele międzynarodowych korporacji. Chodzi tu nie o ratowanie świata
przed głodem ale o maksymalne uzależnianie rolników od siebie i uzyskiwanie za
wszelką cenę maksymalnych zysków. W ostateczności rujnuje to rolników, czę-
sto ruguje ich z ziemi, którą od lat uprawiali; a ludzi ubogich łatwo jest zmusić do
kupowania tańszej żywności produkowanej przez wielkie korporacje.
4. Prawo patentowe USA umożliwia patentowanie genów czy sekwencji DNA. To-
czy się spór o to czy, naturalne komponenty organizmów występujące w przyro-
dzie mogą podlegać prawu patentowemu, gdyż to nie człowiek je wynalazł lecz
stworzyła je natura. Zaangażowanie wielkich funduszów ze strony agrobiznesu
jak dotąd przesądziło sprawę. Okazuje się, że za pieniądze można kupić wszyst-
ko, nawet prawo.
Opatentowanie GMO zagrozi produkcji rolniczej istniejącej od ponad 12 tys lat. Kla-
sycznym przykładem kontrolowania produkcji nasion jest patent „Terminator Techno-
logy”. Jest to złożona manipulacja genetyczna, która wprowadzona dodatkowo do
rośliny transgenicznej powoduje, że ziarno drugiego pokolenia staje się jałowe, niezdol-
ne do kiełkowania. Jest to olbrzymie zagrożenie dla światowego rolnictwa a nie ratowa-
nie świata przed głodem. Rolnicy, którzy kupują ziarno GM roślin uzależniają się od
korporacji. Ziarno jest patentowane i trzeba je kupować co roku od producenta i nie
wolno wysiewać zebranych ziaren. Nawet za obecność GM roślin, które przedostały się
wbrew woli rolnika na jego teren zmusza się go do płacenia tantiem licencyjnych.
Jednak te GM rośliny przedostały się na pola rolnika wbrew jego woli. Powinien on za
to dostać wysokie odszkodowanie za zanieczyszczenia genetyczne roślin na jego polu.
Bardzo niebezpieczne są też marzenia biotechnologów z Uniwersytetu Johna Hop-
kinsa - rozległe łany antykoncepcyjnej kukurydzy kołyszącej się na wietrze. Dr Kevin
Wheley i wsp. uzyskali genetycznie modyfikowaną kukurydzę produkującą przeciwciała
przeciw plemnikom (Hałat, 2007). Takie projekty mogą zagrozić gatunkowi ludzkiemu.
Skutki wprowadzenia produktów inżynierii genetycznej do środowiska są zdecydo-
wanie negatywne.
Jak wynika np. z udostępnionej w Internecie dyskusji pomiędzy przedstawicielami
Greenpeace i jednej z większych firm zaangażowanych w produkcję genetycznie mani-
pulowanych organizmów „Agro Evo”, jest faktem potwierdzonym, że Genetycznie
Modyfikowane Organizmy przenoszą się poza poletka doświadczalne. Przedstawiciel
Agro Evo uspokajał, że dzieje się to tylko na odcinku kilkunastu metrów”. To jednak nie
tylko nie uspokaja, ale wręcz przeciwnie - niepokoi, gdyż świadczy o tym, jak bardzo
małą wiedzę przyrodniczą posiadają „uzdrawiacze” i „poprawiacze natury”, Nie rozu-
mieją oni, jak przenosi się pyłek, zarodniki czy nasiona nowych organizmów przy
pomocy wiatru, deszczu, wody, przez pszczoły i inne zwierzęta zapylające, ptaki i ryby.
Owady przy pomocy wiatru mogą pokonywać odległości kilku tysięcy kilometrów, a
ptaki i ryby nawet do kilkunastu tysięcy.
Gatunek ptaka z Alaski opocznik białorzytka (Oenanthe oenanthe) pokonuje dwu-
krotnie trasę około 11 200 km do Afryki, a inny gatunek ptaka rybołówka zwyczajna
(Sterna paradisea) wędruje z terenów Arktycznych gdzie gniazduje do Antarktyki tam i z
202 S. K. WIĄCKOWSKI

powrotem pokonując około 16 tys km. Ekolodzy wiedzą, że nawet oceany nie izolują
kontynentów całkowicie. „Plankton powietrzny” kilka kilometrów nad oceanami składa
się z licznych gatunków lądowych lub ich form przetrwalnikowych (Tomiałojć, 2007).
W biologii istnieje nawet specjalna dziedzina zwana forezją mówiąca o tym jak gatunki
jednych organizmów wykorzystują inne gatunki jako środki transportu. Informacje na
ten temat można znaleźć w wielu podręcznikach ekologii czy ochrony środowiska (np.
Wiąckowski 1998, 2000).
Wszelkie formy rolnictwa konwencjonalnego, a w szczególności ekologicznego są
nieustannie zagrożone przez uprawy roślin genetycznie modyfikowanych. Dochodzi do
krzyżowania się między GMO a roślinami konwencjonalnymi. Wiele placówek nauko-
wych w Anglii stwierdziło przenoszenie się pyłków roślin GM na bardzo duże odległo-
ści. Np. rzepak GM krzyżuje się łatwo w drodze zapylenia z wieloma gatunkami roślin
jak rzepa, buraki, rzodkiew, kalarepa itd. Z raportu organizacji Gene Watch UK oraz
Greenpeace International wynika, że liczne przypadki uwolnienia do środowiska natu-
ralnego roślin GM miały miejsce w 39 krajach (Sieciarska, 2007).
Rośliny i zwierzęta modyfikowane genetycznie z pewnością można traktować jako
organizmy dla danego środowiska obce, zaopatrzone w nowe cechy dające im przewagę
w nowym dla nich środowisku. Przyrodnicy wiedzą, że już kilkaset lat temu zwrócono
uwagę na spektakularny charakter pojawiania się obcych przybyszów w naszej faunie
czy florze. Należą do nich zarówno wirusy i drobnoustroje chorobotwórcze zagrażające
populacjom ludzkim, jak i owady zawleczone z innych krajów, czy wreszcie gatunki
roślin rozmnażające się błyskawicznie i powodujące olbrzymie straty gospodarcze.
Nieraz nadawano im miano „najeźdźców” i wiele mówiące nazwy jak „zielone wid-
mo”(moczarka kanadyjska – Elodea canadiensis) czy „natrętny Mongoł” (niecierpek
drobnokwiatowy – Impatiens parviflora).
Przykładów klęsk spowodowanych przez obce gatunki owadów jest bardzo wiele;
jak np. brudnica nieparka (L. dispar), która zagroziła 2 mln ha lasów dębowych w USA,
mszyca lucerniana – (Therioaphis maculata), która w ciągu 3 lat zniszczyła uprawy
lucerny, podstawowej rośliny pastewnej stawiając pod znakiem zapytania dwa wielkie
przemysły: mięsny i mleczny USA; czy wreszcie znane wielkie problemy powodowane
przez rośliny takie jak nasz dziurawiec (Hipericum perforatum), który zagroził rolnikom
w Kalifornii i wreszcie kaktusy z rodzaju Opuncja, które zagroziły rolnictwu w Australii.
Przykładów można mnożyć wiele. Przy tym rozważaniu należy się zastanowić czy
inżynierowie genetyczni nie fundują nam w najbliższym czasie licznych podobnych
bardzo kosztownych eksplozji ekologicznych.
Krzyżowanie się roślin, normalne w świecie flory, w przypadku obecności w nich
obcego genu, może doprowadzić do rozpowszechnienia się go w sposób niekontrolowa-
ny i niemożliwy do powstrzymania. Są już niepokojące sygnały w tej kwestii. Otóż np.
w Australii takie skrzyżowanie stworzyło gatunek chwastu odpornego wobec skuteczne-
go dotąd nań herbicydu (Roundap). Mamy już liczne przykłady np. GM trawa mietlica
rozłogowa (Agrostis stolonifera) czy inny chwast Palmer amaranth (Szkarłat Palmera),
spowodowały poważne problemy gospodarcze.
Najlepsze wyniki w zwalczaniu chwastów uzyskuje się przez stosowanie nowocze-
snych herbicydów albo jeśli skala zagrożenia jest zbyt wielka na chemiczne zwalczanie,
przez wykorzystanie fitofagów w biologicznej metodzie ochrony roślin. Nie trudno sobie
jednak wyobrazić jak może to wyglądać w przypadku rośliny modyfikowanej genetycz-
nie. Jak podano na wstępie pod względem typu transformacji genetycznej najczęściej
dominuje cecha odporności na herbicydy (69%), a następnie geny z cechami odporności
na fitofagi (21%), i wreszcie równoczesna odporność na obie cechy (7%) (Anioł, 2002).
ZAGROŻENIA WYNIKAJĄCE Z UŻYTKOWANIA GMO 203

Jak z tego przykładu łatwo wywnioskować, to co jest sukcesem na lokalnej uprawie


może stać się katastrofą w skali światowej. Genetycznie Modyfikowane Organizmy
odporne na herbicydy czy pestycydy mogą prowadzić do coraz większej sterylizacji
środowiska. Powstaną nowe super szkodniki czy super chwasty, z którymi będzie coraz
trudniej walczyć.
Już dziś świat alarmuje, że ochrona przyrody czy biologicznej różnorodności nie
jest możliwa przy beztroskim genetycznym zanieczyszczaniu środowiska. Współist-
nienie a więc sąsiedztwo upraw konwencjonalnych, a tym bardziej ekologicznych, z
uprawami roślin genetycznie modyfikowanych nie jest możliwe. Wręcz przeciwnie
tam gdzie się chce zachować nieskażoną produkcję naturalną musi się zabronić całkowi-
cie obecności roślin genetycznie modyfikowanych. Czy jednak rozumieją to władze
odpowiedzialne za nasze bezpieczeństwo.
Liczna literatura informuje, że nie ma możliwości współistnienia upraw konwencjonal-
nych czy ekologicznych z uprawami roślin GM. Proponowane przez prawników dla roślin
GM i konwencjonalnych bariery bezpieczeństwa są dalece niewystarczające. Pyłek GM
roślin będzie się przenosił na tysiące kilometrów. Także ptaki mogą wykorzystać nieuwagę
rolnika, który ma przeciwdziałać rozprzestrzenianiu się GMO do środowiska (ptaki,
pszczoły). Tendencja wprowadzania nowych gatunków odmian jest często bardzo krótko-
wzroczna. Bierze się pod uwagę, że gatunki te uzyskują większą wagę, czy szybszy wzrost
(np. GM łosoś) ale zupełnie ignoruje się ich rolę w nowym środowisku; jak zniosą lokalne
warunki klimatyczne, czy nie spowodują zagrożeń np. nowych infekcji, schorzeń i jaki
będzie ich wpływ na gatunki lepiej przystosowane do lokalnych warunków ekologicznych.
Stare gatunki mają niewątpliwie ogromną przewagę w dostosowaniu się do warunków
ekologicznych środowiska w stosunku do nowych GM gatunków.
Z ekologicznego i narodowego punktu widzenia istnieje wielka i pilna konieczność
ochrony gatunków rodzimych przystosowanych do miejscowego klimatu i warunków
życia w Polsce. Mieliśmy jeszcze niedawno mnóstwo ras i gatunków zwierząt, przysto-
sowanych do miejscowych warunków klimatycznych i do miejscowej roślinności.
Żywotność tych zwierząt przejawiała się przede wszystkim w długowieczności. Np.
krowy żyły nawet 20 lat, a na 15 letnią nikt nie mówił, że jest stara. Miały one wysoką
płodność, wielką odporność na choroby, doskonale wykorzystywały pasze i dawały
mleko o zawartości tłuszczu, o której dziś nawet nie można marzyć. Niestety o doborze
ras decydowali nie specjaliści ale komunistyczni politycy, którzy polecili zlikwidowanie
wszystkich ras pierwotnych. W czasach PRL wyniszczono w bardzo poważnym stopniu
pierwotne rasy. Państwowym dekretem zabroniono utrzymywania tzw. rozpłodników,
wszystkie poddawano kastracji. Opornych rolników stawiano przed kolegiami karno
administracyjnymi, szykanowano ich także częstymi kontrolami obór a nawet zmuszano
sołtysów do donosicielstwa. Nowe rasy nie są już długowieczne, gdyż żyją zaledwie 6 -
7 lat. Z importowanymi owcami przywleczono do Polski groźne i nieznane u nas choro-
by takie jak rzucawka, powolne wirusy czy priony śmiertelne dla owiec. Nie jest wyklu-
czone, że mogą się one przenosić na ludzi jak np. BSE.
Liczne gremia ekspertów zajmujących się zagrożeniami ludzi zwierząt i środowiska od
samego początku dostrzegały poważne ryzyko związane z produktami inżynierii genetycz-
nej (Hałat, 2007). Obawiano się, że inżynieria genetyczna może przenosić nowe i nieznane
białka pomiędzy produktami spożywczymi i wyzwalać reakcje alergiczne. Nowe alergeny
mogą pojawić się w żywności i pyłku roślin i w ten sposób uwolnić się do środowiska. Po
wprowadzeniu do roślin nowych genów modyfikowane organizmy mogą wytwarzać
kombinacje białek wcześniej nieznane i wywołujące nieprzewidziane efekty.
204 S. K. WIĄCKOWSKI

Faktem jest, że pomimo zapewnień o bezpieczeństwie, choroby alergiczne związane


z żywnością GM są szczególnym zagrożeniem w okresie dziecięcym i w okresie dojrze-
wania, gdyż dzieci są o wiele bardziej wrażliwe na alergeny niż osoby dorosłe (Bucchini
i inni 2002, Wiąckowski, 2004).
Przeciwnicy żywności GM coraz to głośniej wyrażają swoje obawy argumentując to
lawinowo wzrastającym zagrożeniem chorobami alergicznymi i zagrożeniem środowi-
ska. Należy tu zaliczyć między innymi (Zduńczyk, 2002): możliwość zdominowania
upraw przez odmiany zmodyfikowane i groźbą ograniczania bioróżnorodności; możli-
wość pojawiania się superchwastów odpornych na herbicydy; groźbę transferu wprowa-
dzanych fragmentów DNA do innych organizmów i pojawienie się nowych patogennych
bakterii i wirusów.
Niektóre produkty z GMO miały mieć swoje własne insektycydy, co miało zmniej-
szać stosowanie chemicznych środków ochrony roślin. Sam pomysł wprowadzania
toksyn do roślinności jest makabryczny Przecież ta nowa toksyna z pewnością nie będzie
działać selektywnie tylko na gąsienice szkodnika danej rośliny ale będzie prowadziła do
sterylizacji wszystkiego co żyje w danych warunkach środowiska
Wprawdzie gąsienice atakujące roślinność ze wszczepionym np. genem Bacilus thu-
ringiensis czy jadu skorpiona giną, ale ginęły również owady pożyteczne, jak złotooki,
pszczoły, mikroorganizmy glebowe, a nawet ptaki, które zjadały takie gąsienice. Takie
rośliny przyspieszają też powstawanie oporności na biopreparaty oparte na tej bakterii.
Toksyna Bt przez długi czas pozostaje w glebie co prowadzi do jej wyjałowienia. Są
doniesienia, o padnięciach owiec wypasanych na polach po zbiorze bawełny z Bt wiąza-
nych z zanieczyszczeniem gleby po uprawach tej bawełny (Chorąży, 2007). Podekosys-
tem glebowy jest najliczniejszy w gatunki i to co wnosi do niego biotechnologia jest
olbrzymim i zupełnie dotąd niedostrzeganym niebezpieczeństwem. Natomiast jest
naprawdę zaskakujące, że nie badano pośredniego wpływu na człowieka.
Transgeniczna odmiana pomidorów Flor Savr wywołuje wrzody w przewodzie po-
karmowym szczurów, ziemniak transgeniczny z genem przebiśniegu powoduje zaburze-
nia w przewodach pokarmowych młodych szczurów. Soja transgeniczna z genem Bt
powoduje u gryzoni doświadczalnych zaburzenia w funkcjonowaniu trzustki i redukcje
enzymów trawiennych i zmiany w wątrobie myszy a szczególnie w jądrach komórko-
wych (Malatesta i wsp 2002, 2005)
Jak podaje Hałat (2007) element struktury genetycznej wykorzystywany do modyfi-
kacji roślin, może prowokować ekspresje genów w hodowlach komórek człowieka.
Wcześniej panował pogląd, że promotor ten działa w ten sposób tylko w roślinach.
Wspomniany promotor 35SCaMV to fragment wirusa choroby mozaikowej kalafiorów,
należący do pararetrowirusów, a więc do podobnego wirusa, który wywołuje AIDS. Po
okresie uśpienia może on sprowokować upośledzenie odporności człowieka i w konse-
kwencji rozwój np. nowotworów złośliwych albo może być punktem wyjścia nowych
wirusów. Już sama możliwość takich skutków dla ludzi i zwierząt przemawia za niedo-
puszczeniem w najbliższych latach na nasz rynek tak ryzykownych innowacji jak pasze i
żywność Polska nie ma żadnego powodu by sprowadzać, a tym bardziej produkować
żywność GM mając nadprodukcję własnej cieszącej się coraz lepszą renomą żywności.
Polska jest zagłębiem żywnościowym o wysokich walorach smakowych Jej eksport
rośnie o 1/4 do 1/3 rocznie.(Tomiałojć, 2007).
Jak wykazały badania Uniwersytetu w Michigan, genetycznie modyfikowane rośliny
odporne na wirusy mogą powodować mutowanie wirusa w nową, bardziej wirulentną
formę.
ZAGROŻENIA WYNIKAJĄCE Z UŻYTKOWANIA GMO 205

Orzech brazylijski jest konsumowany przez bardzo niewielką ilość ludzi natomiast
soja przez miliony. Ponieważ soja ma niewielką ilość metioniny, dodano do niej gen
orzecha brazylijskiego, który ma jej bardzo dużo 18% ale równocześnie ma 25% alerge-
nu jakim jest albumina. (Nordlee i inni, 1996). W ten sposób skutecznie zwiększono
zagrożenie alergią.
Aby uchronić kukurydzę przed trzema ważnymi szkodnikami: Pyrausta nubilalis,
Elasmopalpus lignosellus, Heliothis armigera – wprowadzono do kukurydzy gen pospo-
litej bakterii owadobójczej Bacillus thuringiensis. Jednak w 1998 roku przeznaczono ją
na paszę, gdyż u ludzi wywoływała szereg objawów alergicznych jak: zawroty głowy,
osłabienie, utrata przytomności, wysypka, mrowienie, obrzęki, wymioty i biegunkę.
Instytucje handlujące produktami z kukurydzy straciły na tym ponad 2 miliardy dolarów.
Pomimo tego biotechnolodzy nadal starają się namówić polskich rolników na powtórze-
nie tego makabrycznego doświadczenia. Niektórzy producenci kukurydzy w Polsce
uwierzyli, że GM kukurydza z genem Bt uratuje ich przed oprzędnicą prosowianką.
Rolnicy produkujący produkty roślinne przez wiele lat powinni bardziej wierzyć
ochroniarzom roślin niż genetykom czy przedstawicielom Firm, które chcą aby im nasi
rolnicy płacili dywidendy od upraw GM kukurydzy. Ukraińcy czy Rosjanie mają bardzo
dobre wyniki w zwalczaniu biologicznym oprzędnicy przy pomocy kruszynka Tricho-
gramma evanescens Westw.
W 1989 roku genetycznie zmodyfikowany L-tryptofan stał się przyczyną śmierci 37
osób w USA i poważnych, bolesnych dolegliwości 5000 innych osób, powodując po-
ważne zaburzenia krwi zanim został wycofany przez Food and Drug Administration.
Podobne wypadki odnotowano w Japonii. Za utratę zdrowia ofiarom tego niebezpiecz-
nego eksperymentu firma Showa Denko wypłaciła ponad dwa miliardy dolarów odszko-
dowania. Pomimo licznych zapewnień o bezpieczeństwie żywności GM co roku w USA
notuje się prawie 30 tys. przypadków zachorowań alergicznych i około 150 przypadków
śmierci, co podważa zaufanie do takich produktów i budzi poważny społeczny niepokój.
W 1999 roku w prestiżowym piśmie medycznym „The Lancet" ukazała się informa-
cja o toksycznym działaniu genetycznie modyfikowanych ziemniaków na ssaki.
W USA i krajach Europy Zachodniej toczy się walka świadomych grup konsumenc-
kich przeciwko tzw. "Żywności Frankensteina", czyli genetycznie modyfikowanej.
Przeciwko tej żywności w Anglii wypowiada się wielu ludzi, a także szereg organizacji
takich jak: Rada Ochrony Wsi Angielskiej, Związek Lekarzy Brytyjskich, organizacje
kobiece i wiele innych. Konsumenci w Wielkiej Brytanii nie mają zaufania do władz. W
Polsce to samo robi Koalicja dla Ochrony Polskiej Wsi i wiele innych instytucji
Przez ekologów podważana jest idea tworzenia żywności transgenicznej w obliczu trud-
ności z zagospodarowaniem nadwyżek żywności wyprodukowanej z pełnym poszanowa-
niem praw ekologii. Problem polega jedynie na tym, by organizacje międzynarodowe
opracowały system takiego podziału zasobów żywności już wyprodukowanej, by z jednej
strony nie umierano na świecie z głodu, a z drugiej strony nie niszczono nadwyżek żywności.
GM produkty muszą być odpowiednio etykietowane, aby kupujący mogli sami decy-
dować czy takich produktów chcą czy nie. Producenci jednak najczęściej albo nie
spełniają tych oczywistych oczekiwań w obawie, że sprzedaż GMŻ znacznie spadnie
albo etykietują jedynie żywność z określonym alergenem, aby bronić się przed zarzutami
osób u których reakcje alergiczne mogłyby wystąpić.
W Australii dwóch inżynierów genetycznych wprowadziło gen kodujący interleukinę
do wirusa ospy mysiej, licząc na to, że mysz będzie produkowała przeciwciała zwalcza-
jące jej własne komórki jajowe, co uczyni ją bezpłodną. Jednak w 9 dni później wirus
spowodował zniszczenie ich układu opornościowego i wszystkie zginęły. Ten "genialny"
206 S. K. WIĄCKOWSKI

eksperyment ożywił dyskusję, że można takie badania wykorzystać do produkcji broni


biologicznej, która mogłaby być wykorzystana przez terrorystów.
Niebezpieczne eksperymenty inżynierii genetycznej nie omijają również leśnictwa. Także
i tutaj "drzewa Frankensteina" są masowo wprowadzane w wielu krajach świata, a ewentual-
ne konsekwencje ignorowane. Wzrastający popyt na papier (w USA 400kg/osobę na rok)
powoduje zwiększony popyt na masę drzewną. Tak więc postanowiono, że drzewa transge-
niczne zabezpieczą nie tylko produkcję drewna ale i pochłoną nadmiar CO2.. W Ameryce Pn i
Płd.j, w Europie, Azji, Afryce i Australii wprowadzono blisko kilkadziesiąt takich gatunków
drzew. Do znanych leśnikom europejskim należą między innymi (w nawiasie podano pierw-
szy rok wprowadzenia): Populus tremula (1988), Juglans nigra (1989), Populus nigra (1995),
Malus domestica (1991), Prunus domestica (1992), Betula pendula (1996), Picea abies
(1996), Pinus sylvestris (1996), Pinus radiata (1997), Olea europea (1998), Populus deltoides
(1998), Populus tremuloides (1998), Prunus avium (1998). (Materiały tu prezentowane
pochodzą z Sympozjum poświęconemu leśnej biotechnologii w Keble College w Oxfordzie
w lipcu 1999r (Owutsu, 1999)).
Celem badań inżynierów genetycznych są między innymi: próba zmiany zawartości li-
gniny, uzyskanie drzew o szybszym wzroście, drzew o większej tolerancji na herbicydy,
drzew odpornych na żery szkodliwych owadów, wiążących więcej węgla itp. Np lignina w
drzewach iglastych jest dla przemysłu produkującego papier elementem niepożądanym,
którego usuwanie z drewna jest procesem kosztownym i niepożądanym dla środowiska.
Szybkość wzrostu jest jedną z bardziej poszukiwanych cech przez biotechnologów, stąd
starają się oni ograniczyć np. blisko 30% wydatków energetycznych danego gatunku na
produkcję kwiatów, szyszek czy owoców, aby mogły je wykorzystać na przyśpieszenie
wzrostu. Bardzo częste są badania nad możliwością wyprodukowania drzew o większej
tolerancji na herbicydy, które mogłyby rosnąć w warunkach trudnych, przy większej konku-
rencji. Wyprodukowano też kilka genetycznie zmodyfikowanych topól, świerków, orzechów
czy jabłoni zawierających znany biologiczny insektycyd jakim jest Bacillus thuringensis Berl.
Np. Shell prowadzi dwa projekty badawcze nad eukaliptusem, aby poprawić jego wzrost i
tolerancję na herbicydy, Uniwersytet w Derby próbuje zmodyfikować odporność rajskiej
jabłoni na szkodniki i choroby, a Astra Zenca prowadzi badania nad wyhodowaniem topoli o
małej zawartości ligniny itd. itd.
Wizja lasów GM jest naprawdę przygnębiająca. To już nie są lasy ale plantacje krót-
ko żyjących drzew, bez runa leśnego i podszytów, bez owadów, ptaków i innych zwie-
rząt. Plantacje drzew o małej zawartości ligniny falują pod wpływem wiatru jak zboża.
Do często wykorzystywanych należy Światowa Organizacja Handlu. Szczególnie
nasilone są ataki na Europę (UE). Próbuje się za pośrednictwem Brukseli wywierać
naciski na kraje bardziej oporne, w tym na Polskę. Jest to jednak utrudnione gdyż proce-
sy decyzyjne odbywają się w UE zarówno na poziomie państwowym jak i ogólnoeuro-
pejskim. Pomiędzy członkami Unii istnieje w tej materii bardzo wiele różnic Zgodnie z
zasadami obowiązującymi w UE, państwa członkowskie mogą wprowadzać bardziej
restrykcyjne prawa niż cała wspólnota.
Oficjalnie w Ramowym Stanowisku RP znajduje się informacja, że Polska opowiada
się przeciwko wprowadzaniu do uprawy roślin GM jednak w dalszych sformułowaniach
stanowisko to ulega bardzo niebezpiecznym modyfikacjom. Mówi się, że prowadzenie
upraw GM powinno być maksymalnie ograniczane, ryzyko zminimalizowane, mówi się
o zasadzie koegzystencjiNie uratują nas przed zagrożeniem ani dziennikarze ani polity-
cy, z których ci pierwsi są najczęściej całkowicie zależni od właścicieli swoich miejsc
pracy, a drudzy od kierownictwa swoich partii. Znacznie lepiej problemy te rozumieją
rolnicy ale ci są także manipulowani przez część polityków, którzy powinni reprezento-
ZAGROŻENIA WYNIKAJĄCE Z UŻYTKOWANIA GMO 207

wać ich interesy. Prawdę mogą i powinni ujawnić ci rolnicy, których oszukano obiecując
im złote góry pod nazwą GMO jak np. amerykańscy, kanadyjscy czy argentyńscy
farmerzy, gdzie już prawie wszędzie panuje GMO.
Firmy, które doprowadziły do katastrof gospodarczych powinny być tak surowo ka-
rane aby takie działania już nigdy nie były dla nich opłacalne. Pobudzenie powszechnej
świadomości o faktach związanych z GMO dałoby szansę na wygraną, bo jest to znako-
mita większość elektoratu. Uratowanie zagrożonej biologicznej różnorodności cennych
dostosowanych do naszych warunków ekologicznych gatunków roślin czy zwierząt,
zależy więc od świadomości szerokich warstw społecznych.
Polska powinna bardzo aktywnie bronić się przed genetycznymi zanieczyszczeniami
środowiska zarówno w warunkach lokalnych, w całym kraju, jak też zajmować zdecy-
dowaną postawę na forum Unii Europejskiej. Jak dotąd w UE 172 duże regiony (woje-
wództwa) i około 4500 mniejszych (jak powiaty, czy gminy) zadeklarowało się jako
strefy wolne od GMO. Takimi strefami są np. w Anglii 44 hrabstwa (14 mln mieszkań-
ców), we Francji 14 z 21 regionów, Włochy 90% powierzchni oraz cała Austria, Grecja,
Szwajcaria i Polska.
W Polsce wszystkie sejmiki wojewódzkie zadeklarowały chęć tworzenia stref wol-
nych od GMO i podpisały odpowiednie dokumenty. W tej sprawie jednoznacznie wy-
powiedział się Konwent Marszałków wszystkich województw R.P., Komitet Ochrony
Przyrody PAN, Związek Twórców Odmian Roślin Uprawnych, Krajowa Rada Izb
Rolniczych, Akademia Rolnicza w Krakowie, Międzynarodowa Organizacja Ochrony
Wsi i wiele innych.
Konwent Marszałków zaapelował do Rządu Polskiego o wystąpienie do Komisji Eu-
ropejskiej z wnioskiem o wprowadzenie zakazu obrotu produktami GMO na terytorium
całego kraju. Działania te należy skoordynować z działaniami rządów państw członkow-
skich UE, które występowały już do Komisji Europejskiej z podobnymi wnioskami.
Ponieważ już 10 letni eksperyment z GMO jest pozbawiony kombinacji kontrolnej,
to Polska powinna jako teren wolny od GMO taką rolę pełnić. Jest krajem bardzo kato-
lickim o silnych organizacjach ekologicznych a jej specyficzne rolnictwo w opinii wielu
specjalistów najbardziej się do tego nadaje. Wiele małych i średnich, rodzinnych gospo-
darstw chłopskich przetrwało, a wraz z nimi bezcenna znajomość ziemi i zdolność do
utrzymywania jej w optymalnym stanie z pokolenia na pokolenie. Większość gruntów
pozostała nieskażona i zachowała wysoki poziom żyzności gleby. Z małymi wyjątkami
mamy różnorodność biologiczną nie mającą sobie równej w całej Europie. Dałoby to
możność zapobieżeniu planom zniszczeniu polskiego rolnictwa przez wielkie korporacje
biotechnologiczne i genetyczne zanieczyszczenie środowiska.
Ryzyko popełnienia nieodwracalnych zmian w środowisku przyrodniczym przez
wprowadzenie do niego roślin GM jest bardzo wielkie. Nie można promować nowych
technologii, które są sprzeczne z wiedzą biologiczną, z rosnącą świadomością społeczną,
kolidujące ze społeczną troską o przyszłość życia na Ziemi. Nie powinna tego robić
Polska, ani UE ani też Międzynarodowa Organizacja Handlu.
Dawniej wielkie katastrofy ekologiczne zdarzały się na skutek nieszczęśliwego
wypadku czy ludzkiej niewiedzy. Zanieczyszczenia genetyczne przyrody mogą
doprowadzić do jeszcze większej do globalnej katastrofy Produkty GMO są w
środowisku nieprzewidywalne. Wydaje się, że inżynieria genetyczna to nowy wspaniały
klucz, do puszki Pandory. Bez głębokiej znajomości praw rządzących ekosystemami i
inwazjami biologicznymi znaleźć się możemy wkrótce w sytuacji ucznia
czarnoksiężnika, który uruchomił potężne moce przyrody i doprowadził do katastrofy
ale nie umie ich po tym zatrzymać i tej katastrofie zapobiec.
208 J. NARKLEWICZ-JODKO

Jan NARKLEWICZ-JODKO

Instytut Warzywnictwa i Sadownictwa

XIII.2. GMO - na razie dziękujemy


Sądzę, że problem organizmów transgenicznych w naszym kraju należy traktować
rozważnie, bez pośpiechu i emocji "nie wychodzić przed orkiestrę". Nie zaczynać jakoby
od końca. Najpierw wykazać przy pomocy wnikliwych badań, że organizmy transge-
niczne nie stanowią zagrożenia, a następnie rozważyć celowość ich wprowadzenia.
Obecnie brak jest jeszcze rzetelnych badań na temat skutków uwolnienia do środowi-
ska organizmów GMO. Komisja Europejska jest obecnie na etapie prac dotyczących
ustalenia metod i zakresu badań jakie będą wymagane przy rejestracji organizmów
genetycznie zmodyfikowanych, do uwolnienia w środowisku.
Należy traktować poważnie wnioski z Protokołu kartageńskiego i ze Szczytu Ziemi
w Rio de Janerio, nakazujące stosować daleko idącą zasadę przezorności oraz traktowa-
nie ochrony środowiska naturalnego i zdrowia ludzi jako najważniejszego problemu,
który winien by zawsze w centrum uwagi każdego działania człowieka. Jest wiele
dowodów na to, że brak przezorności, pochopne wprowadzanie do praktyki niektórych
odkryć, bez rzetelnych badań, może prowadzić do nieszczęść. Przykładem może być
przeciwstresowy lek Talidomid.
Należy uczciwie informować społeczeństwo o racjach zwolenników i przeciwników
GMO w celu umożliwienia dokonywania świadomego wyboru. Nie uprzedzać się z góry
do wszystkiego co wiąże się z organizmami transgenicznymi. Umożliwić naukowcom
prowadzenie badań z zachowaniem szczególnej ostrożności w warunkach odizolowa-
nych od środowiska, stwarzając szansę na nowe, unikalne odkrycia, szczególnie w
medycynie i farmacji. Eksperci alarmują jednak, że ryzyko uwolnienia organizmów
transgenicznych do środowiska jest większe niż dotychczas przypuszczano (alergie,
toksyczne proteiny, endotoksyny).
Transgeniczne uprawy nie przyniosły oczekiwanych korzyści dla rolnictwa. Wiele
doświadczeń polowych w ostatnich latach wykazało obniżenie plonów upraw transge-
nicznych soi i rzepaku od 5 do 10% w stosunku do tradycyjnych odmian tych roślin.
Dotyczy to także transgenicznych buraków cukrowych. Naukowcy wyjaśniają, że
przyczyną obniżenia się plonów jest brak ustabilizowania genetycznego w GMO. Me-
chanizm obrony genów rodzinnych powoduje osłabienie lub inaktywację genów obcych.
Zachodzi strukturalna, genetyczna nietrwałość i brak integracji między genami prowa-
dząca do zmniejszenia zbiorów. Także i inne argumenty zwolenników transgeniki
dotyczące ograniczenia stosowania pestycydów nie sprawdziły się. Zgodnie z raportem
USDA po wytworzeniu odpornej kukurydzy i soi na glifosat, zużycie tego herbicydu w
roku 2003 wzrosło na wymienionych uprawach o około 30%.
W wielu wypadkach nie zmniejszyła się również ilość stosowanych insektycydów w
transgenicznych uprawach z genem Bt. Powodem tego może by uodpornienie się
szkodników w stosunku do endotoksyn Bt w ostatnich latach.
ZAGROŻENIA WYNIKAJĄCE Z UŻYTKOWANIA GMO 209

Zgodnie z prawem Unii Europejskiej, rolnicy którzy wprowadzą do uprawy rośliny


transgeniczne, w razie zanieczyszczenia transgenami roślin sąsiadów, poniosą karną
odpowiedzialność. Dojdą także dodatkowe obciążenia dla rolników związane z obo-
wiązkowym zakupem od firm biotechnologicznych opatentowanego materiału siewne-
go i wysadkowego.
Osobnym problemem są sprawy alergii. Zgodnie z najnowszymi informacjami prze-
kazanymi mi przez ekspertów Unii Europejskiej, kukurydza transgeniczna Star Link
wykazuje wyraźny wpływ uczuleniowy w stosunku do organizmów ludzi. Dotyczy to
także kilku odmian soi transgenicznej. Niezależni naukowcy tłumaczą ten fakt wyższą
zawartością w soi transgenicznej alergenu trypsyny.
Należy także uwzględnić fakt, że przy tworzeniu organizmów transgenicznych jako mar-
kery i promotory umożliwiające zamierzoną lokalizację i uaktywnienie przeniesionego
transgenu stosowane są bakterie i wirusy. Transgeny charakteryzują się silnymi właściwo-
ściami poziomego rozprzestrzeniania się do sąsiednich genomów. Naukowcy alarmują, że
wiąże się z tym duże niebezpieczeństwo dla zdrowia ludzi i zwierząt. W genotypach organi-
zmów żywych występują uśpione komórki wirusów i bakterii.
Wprowadzone do nich transgeny mogą powodować reaktywacje utajonych form mi-
kroorganizmów oraz nieprzewidywane rekombinacje i mutacje drobnoustrojów prowa-
dzące do rozwoju nowych generacji chorobotwórczych mikroorganizmów. Naukowcy
nazywają to terroryzmem biologicznym. Potwierdzeniem tego jest przypadek, który
niedawno zdarzył się w laboratorium biotechnologicznym w Australii. Przy manipulacji
genetycznej nieszkodliwych mikroorganizmów powstał zabójczy wirus, który w krótkim
czasie zniszczył wszystkie doświadczalne gryzonie i tylko cudem nie rozprzestrzenił się
na zewnątrz, a to już krok od katastrofy.
Podobne niekontrolowane procesy mogą także zachodzić po zetknięciu się transgenu
lub pyłku transgenicznego z mikroflorą glebową oraz mikroorganizmami występującymi
w otaczającym nas środowisku. Z tych względów wszystkie manipulacje transgeniczne
naukowcy winni prowadzić tylko w warunkach ściśle odizolowanych i ze skrajną
ostrożnością, w celu niedopuszczenia do wymknięcia się tych procesów spod kontroli.
Rośliny odporne na szkodniki z genem Bt zawierają endotoksyny silnie działające
przeciwko szkodliwym owadom z przewodem pokarmowym o odczynie zasadowym.
Zgodnie z informacją wybitnych gastrologów, także niektórzy ludzie, mają w przewo-
dzie pokarmowym odczyn obojętny lub zasadowy. Ponieważ insektycyd Bt wbudowany
jest na trwałe w każdej komórce rośliny GMO, nie uchroni nas przed spożywaniem
trucizny znajdującej się w roślinie transgenicznej z genem Bt żaden okres karencji.
Należy dokładnie wyjaśnić, czy nie istnieje realne niebezpieczeństwo (szczególnie dla
ludzi z dolegliwościami i dzieci) spożywających rośliny transgeniczne razem z endotok-
synami. Między innymi dotyczy to transgenicznych ziemniaków odpornych na stonkę i
kukurydzy odpornej na niektóre gatunki szkodników. Veber z Departamentu USDA
informuje, że wprowadzona w roku 1990 do praktycznej uprawy w Stanach Zjednoczo-
nych transgeniczna odmiana ziemniaków Newleaf, odpornych na stonkę, po upływie
dwóch lat od rejestracji została wycofana, ze względu na niewyjaśniony wpływ na
zdrowie ludzi endotoksyn Bt i zablokowanie sprzedaży przez supermarkety, pod presją
organizacji konsumenckich. Zgodnie z informacją Vebera obecnie czynione są starania o
zarejestrowanie transgenicznej odmiany ziemniaków Newleaf w którymś z krajów
Europy środkowo-wschodniej! Fakt ten został potwierdzony przez profesora Wiktora
Zadrożnego z Ukraińskiego Instytutu Akademii Nauk na Europejskiej Konferencji
Ochrony Roślin w Belgii w maju 2006 roku.
210 J. NARKLEWICZ-JODKO

Stosunkowo największe zagrożenie ze strony GMO wynika z uwalniania do środowiska


żywych organizmów transgenicznych (materiał siewny, sadzeniaki). W przypadku przetworzo-
nej żywności transgenicznej, która ustawowo podlega obowiązkowi znakowania, konsument
ma możliwości wyboru na podstawie ogólnodostępnych informacji o GMO. Uwolnione do
środowiska żywe organizmy transgeniczne (nasiona, sadzonki) ze względu na silne ich właści-
wości rozprzestrzeniania się mogą zanieczyścić cały teren, a po dłuższym czasie wyprzeć
uprawy ekologiczne, integrowane i konwencjonalne, prowadząc do nieprzewidywalnych i
nieodwracalnych skutków.
Ze względu na to, że pyłek z roślin transtgenicznych utrzymuje się w powietrzu do kilku
godzin, a przy odpowiedniej prędkości wiatru przenosi się na dziesiątki kilometrów, istnieje
duże zagrożenie dla upraw ekologicznych, integrowanych i konwencjonalnych. Uprawy
ekologiczne zanieczyszczone transgenami ulegają dyskwalifikacji. Tolerancja zanieczysz-
czeń dla tych upraw wynosi 0%, a dla integrowanych i konwencjonalnych 0.5%.
W razie wprowadzenia upraw GMO w Polsce trzeba będzie zapomnieć o uprawach
ekologicznych i integrowanych, które nie mogą współistnieć z prawami GMO tak jak
nie może współistnieć hałas z ciszą. Uderzy to w małe i średnie gospodarstwa w Polsce
specjalizujące się w uprawach ekologicznych i integrowanych.
Bardzo ważnym problemem jest także wpływ transgenów na ekotoksykologię.
Wstępne badania wykazały między innymi szkodliwy wpływ pyłku z roślin trangenicz-
nych na owady pożyteczne do jakich należą złotooki - drapieżcy mszyc i błonkówki
pasożytnicze. Może to dotyczyć także owadów zapylających, szczególnie pszczół.
Transgeniczna odmiana pomidorów Flovr Savr wywołuje wrzody w przewodzie po-
karmowym szczurów. Soja transgeniczna z genem Bt u doświadczalnych gryzoni powo-
duje zaburzenie funkcjonowania trzustki i redukcję syntezy enzymów trawiennych.
Stwierdzono także, że soja transgeniczna powoduje wyraźne zmiany w wątrobie myszy,
szczególnie w jądrach komórkowych, które przybierają nieregularny kształt, powstają
mikropory i mikrowłókienka. Do ważnych informacji jakie ostatnio uzyskałem, to
wpływ transgenicznej bawełny Bt na zdrowie ludzi. Dłuższy kontakt z transgeniczną
bawełną, na skutek zawartości w niej endotoksyn Bt powoduje lekki stan zapalny i
zaczerwienienie skóry, pieczenie oczu i zaburzenie w oddychaniu.
Skutki pochopnego wprowadzenia transgenów będą nieodwracalne i nieprzewidy-
walne. Aby skutki postępu biotechnicznego nie wymknęły się spod kontroli, niezbędne
jest współdziałanie władzy i wiedzy polityków, naukowców, etyków, genetyków,
lekarzy. Tylko to pozwoli zapanować nad rewolucją biotechnologiczną i uniknąć kata-
strofy (Fakujama). Wobec braku głębszego poznania problemu, w celu uniknięcia
zagrożeń dla ludzi i środowisk, obecnie należy bezwzględnie przedłużyć moratorium na
uwolnienie do środowiska żywych organizmów transgenicznych do czasu wyjaśnienia
istotnych spraw związanych z zagrożeniem i ewentualnymi korzyściami omawianej
dziedziny biotechnologi. Obecnie Polska nie jest przygotowana do wprowadzania upraw
transgenicznych, a pośpiech i pochopne działania w tym bardzo ważnym problemie
może doprowadzić do nieobliczalnych skutków. W dużej mierze dotyczy to także
żywności i paszy transgenicznej.
Zdaniem niezależnych ekspertów, ewentualne szerokie, komercyjne prowadzenie upraw
transgenicznych w najbliższym czasie, bez wyników rzetelnych badań, nie może mieć
miejsca. Alternatywą dla rolnictwa wykorzystującego rośliny GM w najbliższych latach jest
rolnictwo integrowane, zapewniające wysoki ilościowo, a także dobre jakościowo zbiory.

Polska ma dużą szansę na integrowaną produkcję i eksport zdrowej, nie


zanieczyszczonej transgenami i innymi szkodliwymi substancjami żywnościowymi.
ZAGROŻENIA WYNIKAJĄCE Z UŻYTKOWANIA GMO 211

Tadeusz P. ŻARSKI

Katedra Biologii Środowiska Zwierząt,


SGGW Warszawa

XIII.3. Czy pasze zawierające GMO stanowią zagrożenie dla


zdrowia zwierząt i ludzi?
Zanieczyszczenie środowiska to stan otaczającej nas natury wynikający z wprowa-
dzenia do powietrza, wody lub gleby a także nagromadzenia na powierzchni ziemi
substancji lub energii w takich ilościach lub w takim składzie, że może to ujemnie
wpływać na zdrowie człowieka, zwierząt i roślin a także na klimat, glebę i wodę. Może
być ono spowodowane przez źródła naturalne, niezależne od człowieka lub antropoge-
niczne będące wynikiem działalności ludzkiej. Intensywny rozwój przemysłu, urbaniza-
cja, chemizacja rolnictwa a niekiedy zwykła ludzka głupota wynikająca z niewiedzy czy
też celowych zamierzonych działań z chęci zysku (wielkie korporacje chemiczne) czy
przesłanek ideologicznych (dymiące kominy jako symbol rozwoju gospodarki socjali-
stycznej), spowodowały, że zanieczyszczenie środowiska osiągnęło w niektórych rejo-
nach świata poziom zastraszający. Na szczęście obszary Polski wykorzystywane rolni-
czo mimo, że wielu próbuje nas przekonywać ze jesteśmy rejonem klęski ekologicznej,
nadal pozostały ekologicznie czyste.
Najgroźniejszymi czynnikami zanieczyszczającymi środowisko ze źródeł antropo-
genicznych, oprócz tzw. gazów cieplarnianych są: metale ciężkie rtęć i ołów, trwałe
zanieczyszczenia organiczne (TZO) wśród nich polichlorowane bifenyle (PCB),
pestycydy szczególnie DDT, dioksyny, WWA i inne ulegające bioakumulacji lub
działające rakotwórczo.
Wiedza o stanie środowiska i zachodzących w nim zmianach oraz o stopniu degrada-
cji poszczególnych jego elementów jest konieczna do podejmowania optymalnych
decyzji dotyczących jego ochrony. W tym zakresie posiadamy szereg sposobów zarad-
czych, które przy aktualnym stanie wiedzy pozwalają wyeliminować lub w znacznym
stopniu ograniczyć działanie toksyn środowiskowych. Są to bowiem pierwiastki lub
związki chemiczne, które raz wprowadzone do środowiska pozostają w nim w tych
samych ilościach bądź też w wyniku naturalnych mechanizmów detoksykacyjnych a
także świadomych działań ludzkich są unieczynniane lub z niego usuwane.
Z zupełnie inną sytuacja mamy do czynienia w przypadku GMO czyli organi-
zmów genetycznie modyfikowanych. GMO to żywy organizm, który może mutować,
rozmnażać się, krzyżować z innymi żywymi organizmami, a także może się w
środowisku przemieszczać. Stąd też wprowadzenie do środowiska transgenicznych
organizmów lub fragmentów ich materiału genetycznego oznaczać może powstanie
trwałych nieodwracalnych skutków i nieprzewidywalne zmiany w naturalnym
środowisku, między innymi:
• wyniszczenie rodzimych gatunków na danym terytorium przykładem są transge-
niczne ryby (m. in łosoś, pstrąg), które rosną szybko, osiągając znacznie większe
rozmiary niż zwierzęta nie modyfikowane.
212 T. P. ŻARSKI

• zanik różnorodności biologicznej przykładem są uprawy roślin z wbudowanym


genem odporności na herbicyd totalny, które całkowicie oczyszczają pola z każdej
innej rośliny, rośliny z genem bakterii Bacillus thuringiensis, które produkują
niszczącą owady toksynę Bt przez cały okres wegetacji.
Norweski genetyk, w przeszłości gorący zwolennik GMO, prof. Terje Traavik uwa-
ża, że nie da się dziś żadnymi dostępnymi metodami przewidzieć konsekwencji inżynie-
rii genetycznej, a ponieważ jej nieprzemyślane skutki znane będą dopiero w bardzo
odległych terminach, wobec tego naukowcy XXI wieku mają obowiązek zastosować
tzw. "zasadę przezorności". Brak dowodów na istnienia zagrożenia nie jest dowodem
na brak zagrożenia. Za wcześnie może być już za późno, ponieważ z GMO nie będzie
się można wycofać. Uwolnienie genetycznie zmodyfikowanych organizmów do środo-
wiska oraz spożywanie żywności pochodzącej z GMO nie mieści się w podstawowych
standardach bezpieczeństwa żywieniowego społeczeństwa.
O ile informacja na temat oddziaływań środowiskowych, gospodarczych, socjalnych
i etycznych GMO staje się w nieco większym zakresie dostępna, o tyle wiedza na temat
aspektów zdrowotnych stosowania tej żywności dociera do wiadomości publicznej
bardzo powoli.
Czy GMO rzeczywiście mogą być szkodliwe? W jaki sposób geny przeniesione z
innych gatunków mogą nam zaszkodzić? Najpowszechniej wskazywanym zagrożeniem
jest toksyczność nowego genu, ale przede wszystkim jego produktów - to jest białek
syntetyzowanych pod jego wpływem, które mogą spowodować niezamierzone zmiany w
procesach metabolicznych modyfikowanych organizmów. Obecność obcego materiału
genetycznego w pokarmie jak się wydaje, nie powinna stanowić zagrożenia dla makro-
organizmu ani poprzez bezpośrednią toksyczność, ani przez transfer genowy. Nie można
wykluczyć jednak wpływu transgenu na materiał genetyczny bakteryjnej flory jelitowej.
U ludzi po wyprowadzeniu światła jelita cienkiego na powierzchnię brzucha (ileosto-
mia), stwierdzono, że wydalane mikroorganizmy zawierają DNA z roślin GM. Bardziej
niepokojący jest fakt, że chloroplastowe DNA z roślin było znajdowane w limfocytach
zwierząt karmionych tak konwencjonalnymi i modyfikowanymi paszami, a także DNA
roślin tradycyjnych stwierdzano w mięśniach kurcząt i narządach wewnętrznych cieląt
oraz w mleku krów . Jakkolwiek nie stwierdzono obecności modyfikowanego genetycz-
nie DNA w tkankach zwierząt i ich produktach, to przy ciągłym żywieniu paszami z
roślin GM takiej możliwości wykluczyć nie można. Duggan i wsp.. stwierdzili obecność
wolnego DNA z roślin GM z wprowadzonym genem oporności na ampicylinę w jamie
ustnej owiec. Według nich daje to możliwość w krótkim okresie czasu wytworzenia
szczepów bakteryjnych opornych na antybiotyki.
Problemem najważniejszym jest jednak to, że produkowane pod wpływem wprowa-
dzonego transgenu białka mogą inicjować nieprzewidywalne reakcje mające wpływ na
organizm zwierząt i ludzi drogą alimentarną inne niż w przypadku pokarmu tradycyjne-
go tzn. niezmienionego genetycznie. Nowe białka syntetyzowane pod wpływem trans-
genu mogą stać się potencjalnymi alergenami powodując alergie pokarmowe lub zabu-
rzenia metabolizmu. Nie można również wykluczyć ich bezpośredniego, często spotę-
gowanego działania toksycznego. Oczywiście wszyscy powiedzą, że modyfikowane
genetycznie pasze i żywność są pod tym względem sprawdzane, trzeba jednak pamiętać,
że pewne relacje między tymi białkami i innymi składnikami pokarmu mogą ujawnić się
dopiero po wielu latach czy nawet dziesięcioleciach a nie w 30 czy 90 dniowym do-
świadczeniu. Argument, że analogiczne substancje występują także w żywności nie
modyfikowanej jest nie do przyjęcia, bo po pierwsze często nie występują jak ma to
miejsce w przypadku wprowadzenia obcego genu np. bakterii, innego gatunku roślin
ZAGROŻENIA WYNIKAJĄCE Z UŻYTKOWANIA GMO 213

wyższych czy zwierzęcego Czy też nawet jeżeli są obecne w pokarmach tradycyjnych,
to stulecia ich spożywania dają znacznie większą pewność niż w przypadku świeżo
wprowadzonych odmian po modyfikacjach genetycznych
W żywieniu zwierząt wykorzystywane są genetycznie modyfikowane rośliny upraw-
ne takie jak: soja, kukurydza, ziemniaki i inne. Rośliny te mogą stanowić procentowo
znaczący składnik pasz.
Badania wskazujące na negatywny wpływ pasz pochodzących z roślin genetycznie
modyfikowanych na zdrowie zwierząt gospodarskich oraz laboratoryjnych stanowiących
model odniesienia do ludzi i zwierząt są stosunkowo nieliczne a i te wielokrotnie pod-
ważane bądź kwestionowane przez innych badaczy, których celem jak się wydaje nie
jest dochodzenie do prawdy obiektywnej. Tak było z badaniami Armada Pusztaia nad
genetycznie modyfikowanymi ziemniakami zakwestionowanymi przez innych badaczy z
Rowett Research Institute Dyrekcja Rowett Research Institute zachowała się w tym
przypadku co najmniej dwuznacznie, zaprzeczając początkowo, że Pusztai w ogóle
zajmuje się badaniem roślin transgenicznych, a potem wyrzucając go z pracy.
Mimo tych trudności czy też celowego blokowania informacji na temat niekorzyst-
nego wpływu pasz z modyfikowanych genetycznie roślin informacje, które budzą pewne
obawy, można znaleźć w oficjalnych materiałach Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeń-
stwa Żywności (EFSA), zawierających informację dotyczących genetycznie modyfiko-
wanych roślin rekomendowanych przez Komisję Europejską do wprowadzenia na rynek
i do uprawy w krajach UE.
W materiałach dotyczących genetycznie modyfikowanej kukurydzy 1507 odpornej
na działanie glufosynatu amonowego substancji czynnej herbicydu totalnego BASTA
oraz wytwarzającej białko Cry1F skierowane przeciwko owadom z rzędu motyli (Lepi-
doptera).są pewne uchybienia, które w przypadku tak ważnej decyzji jaką jest dopusz-
czenie do obrotu i uprawy GMO mogą budzić wątpliwości i powinny być wyjaśnione.
Badania degradacji białka Cry1F wykonano jedynie w warunkach in vitro co biorąc pod
uwagę specyfikę procesów trawiennych różnych gatunków zwierząt gospodarskich, a
także interakcję z innymi składnikami paszy, nie do końca wyjaśnia czy jego pozostało-
ści nie mogą znaleźć się w odchodach zwierząt.
Poważne wątpliwości budzi sposób oceny badań toksyczności ostrej doustnej wyko-
nane na nieznanej liczebnie grupie myszy, gdzie jedynymi parametrami ocenianymi w
14 dniowym doświadczeniu były przyrosty masy i sekcja bez badań patomorfologicz-
nych narządów miąższowych.
Badania toksyczności subchronicznej wg Dyrektywy Rady (83/228/EWG) powinny
być prowadzone przez co najmniej 90 dni. Z reguły badania te powinny być prowadzone
na dwóch gatunkach zwierząt, z których jeden należy do gryzoni. W dokumentach EFSA
mamy jedynie streszczenie 90 dniowych badań wykonanych na 5 grupach szczurów po
12 osobników. Wydaje mi się, że do podjęcia jakiejkolwiek decyzji konieczne będzie
uzyskanie pełnej dokumentacji doświadczalnej. Tym bardziej, że moim zdaniem same
badania toksyczności przewlekłej tylko przy 33% dodatku kukurydzy gdy w praktyce
żywieniowej stosuje się blisko dwukrotnie wyższe ilości są źle założone a uzyskane
wyniki też są niewłaściwie interpretowane. W opisanym w dokumentach doświadczeniu
w grupie otrzymującej 33 % dodatku kukurydzy stwierdzono zmiany hematologiczne w
postaci istotnej eozynopenii, która może być wynikiem wystąpienia odczynów zapal-
nych w tym także na tle alergicznym. Nie można tych wyników skomentować jedynie
zmiennością osobniczą czy związaną z płcią.
Zastanawiającym jest także fakt, że wszystkie badania tak toksyczności subchronicz-
nej jak i żywieniowe były prowadzone z zastosowaniem kukurydzy 1507 ale nie trakto-
214 T. P. ŻARSKI

wanej w czasie wegetacji glufosynatem. Kto może przewidzieć jaka będzie reakcja
metabolizmu rośliny odpornej na ten herbicyd i jaką odpowiedz uzyskamy w badaniach
toksykologicznych i żywieniowych ?
Do rangi problemu nie przystaje również fakt, że badania żywieniowe wykonano,
jedynie na 35 kurczętach i u 12 krów mlecznych utrzymywanych grupowo, podczas gdy
kukurydza w różnej postaci stosowana jest i to w znacznie wyższym udziale niż zasto-
sowane w badaniach , w żywieniu świń czy niosek. Dlatego uważam że badania te są nie
wystarczające i nie można ich uznać jako reprezentatywne.
Podobne jak sformułowane powyżej wątpliwości nasuwają się po analizie wyników
zawartych w innych oficjalnych dokumentach opracowanych przez Komitet Naukowy
ds. GMO EFSA dla Komisji Europejskiej. w odniesieniu do innych roślin genetycznie
modyfikowanych dopuszczonych do obrotu i uprawy.
W przypadku kukurydzy MK603 odpornej na herbicyd Roundup w badaniach tok-
syczności przewlekłej też wystąpiły zmiany hematologiczne. U szczurów otrzymujących
najwyższy dodatek kukurydzy MK603wystąpiła hyperchromia i makrocytoza czyli
zwiększenie stężenia hemoglobiny w krwinkach (MCHC) i ich objętości (MCV), wyli-
czonych na podstawie hematokrytu, stężenia hemoglobiny i liczby erytrocytów. Trudno
powiedzieć jak była tego przyczyna, mogą być różne; od zaburzeń w hematopoezie
poprzez zmienność osobniczą, odwodnienie, niedobory witaminowe, zaburzenia wymia-
ny gazowej do niedoczynności tarczycy włącznie.
Najwięcej wątpliwości budzą jednak badania toksyczności przewlekłej, genetycznie
modyfikowanych ziemniaków EH 92-527-1 BASF ze zmienionym składem skrobi.
Przeprowadzenie badań toksykologicznych na grupach liczących 10 szczurów nie
jest badaniem reprezentatywnym. Wątpliwości dotyczą stwierdzonych zmian w układzie
białokrwinkowym i wzrostu masy śledziony (bez wykonania badań morfopatologicz-
nych tego narządu), które to badania są niezbędne dla oszacowania ryzyka zdrowotnego
dla zwierząt a w konsekwencji dla ludzi. Nieodpowiedzialne i niedopuszczalne jest
skomentowanie tych zmian stwierdzeniem, że wyniki badań na grupie szczurów karmio-
nych ziemniakiem GM były zbliżone do wyników przeprowadzonych na grupie szczu-
rów, które otrzymywały paszę standardową. Bo po prostu nie były i w takim przypadku,
co jest standardem w badaniach toksykologicznych powinny być przedłużone i wykona-
ne w kilku powtórzeniach. Nie można tłumaczyć jedynie naturalną zmiennością, obec-
ności cyst w strukturze tarczycy w większej liczbie przypadków w grupie szczurów
otrzymującej transgeniczne ziemniaki.
Podkreślić należy, że zaburzenia funkcji endokrynnych tarczycy w istotny sposób
zmieniają aktywność mikrosomalnych enzymów wątrobowych uczestniczących w
procesach detoksykacyjnych. Przedstawione w taki sposób, jak w dokumentacji wyniki
wskazują albo na fakt, że badania mogły być wykonane na chorych zwierzętach lub też
na negatywne skutki dodatku ziemniaków GM ujawniły się w tak krótkim czasowo
eksperymencie.
Jest niemal nie do wyobrażenia, żeby tak znaczne uszkodzenia ważnych narządów
lub zmiany w parametrach hematologicznych występujące we wszystkich cytowanych
wyżej eksperymentach u zwierząt karmionych paszą ze zmodyfikowanych genetycznie
roślin, były objawami przypadkowymi wynikłymi z samej biologicznej zmienności.
Wątpliwości które nasuwają się po lekturze oficjalnej dokumentacji dostarczonej
przez EFSA utwierdzają w przekonaniu, że decyzje Komisji Europejskiej o dopuszcze-
niu do obrotu i uprawy roślin GMO są przedwczesne i nie poparte rzetelnymi badaniami,
które w tak wrażliwej materii jaką jest żywienie paszami zawierającymi GMO nie
powinny budzić najmniejszych zastrzeżeń co do ich bezpieczeństwa. Jeżeli te wątpliwo-
ZAGROŻENIA WYNIKAJĄCE Z UŻYTKOWANIA GMO 215

ści skonfrontujemy z faktem, że wszystkie badania dokumentujące nieszkodliwość i


efekty żywieniowe poszczególnych roślin GMO są wykonywane przez laboratoria firm
będących ich właścicielami bądź na zlecenie tych firm realizowane to wątpliwości te
mogą jedynie się potęgować. Twierdzenia o nieszkodliwości takiej żywności dla zdro-
wia ludzi są jeszcze naukowo nieuprawnione Nie jesteśmy odosobnieni w swoich
wątpliwościach, bowiem zastrzeżenia do dokumentacji przedstawionej przez EFSA
zgłaszają również inne kraje UE wśród nich Austria, Grecja, Belgia i szereg innych.
Szczegółowe zastrzeżenia metodyczne i interpretacyjne odnośnie do innych badań do-
kumentacyjnych EFSA nad roślinami GM zestawione w opracowaniu Genetically Modified
Foods: Are They a Risk to Human/Animal Health? autorstwa Arpada Pusztaia można
znaleźć na stronie internetowej http://www.actionbioscience.org/biotech/pusztai i mogę
zapewnić, że są to zastrzeżenia merytoryczne i w pełni zasadne.
Jak już wspomniano wcześniej istnieje w literaturze szereg prac, które jednoznacz-
nie wskazują na negatywny wpływ pasz zawierających rośliny GMO na zdrowie i
produkcyjność zwierząt. Wspomniane wcześniej doświadczenia Pusztaia wykazały, że
skarmianie szczurami genetycznie modyfikowanych ziemniaków zawierających gen
odpowiedzialny za produkcję lektyny, trującej dla owadów substancji występującej w
przebiśniegach. Badania wykazały że szczury karmione ziemniakami transgenicznymi
miały gorsze przyrosty, wystąpiły zmiany w wątrobie i w nerkach, a także w grasicy co
mogło mieć wpływ na układ odpornościowy. Pozornie sprawa była prosta: lektyna jest
toksyczna i nie należy się dziwić, że ziemniaki, które ją zawierały, też stały się toksycz-
ne. Jednak problemem ważniejszym był fakt, grupa otrzymująca czystą lektynę i trady-
cyjne ziemniaki zmian tych nie wykazała. Mimo, że inni naukowcy podważyli te wyniki
nie można ich zlekceważyć, bowiem Fares i wsp. 1998 żywiąc myszy ziemniakami GM
zawierającymi gen CryI Bacillus thuringiensis stwierdzili różnice w nasileniu zmian
degeneracyjnych w nabłonku jelitowym w stosunku do grupy otrzymującej tradycyjne
ziemniaki z dodatkiem endotoksyny wyizolowanej z kultury B. thuringiensis.
Podobnie niepokojące a wręcz szokujące są wyniki eksperymentu z żywieniem
szczurów soją GM (RR-Monsanto) i soją nie zmodyfikowaną przeprowadzonego przez
Ermakową z Rosyjskiej Akademii Nauk. Upadki potomstwa matek karmionych soją GM
w pierwszych 3 tygodni życia wyniosły 55,6% przy wahaniach w poszczególnych
miotach od 46 do 64%) podczas gdy w grupie otrzymujące soję tradycyjną jedynie 9%.
Te młode szczury które przeżyły charakteryzowały się bardzo słabym tempem wzrostu i
na koniec drugiego tygodnia życia 36% z nich nie osiągnęło masy 20g podczas gdy w
grupie z tradycyjną soją tylko 6,7%...
Długotrwałe badania Malatesty i wsp. przeprowadzone na myszach żywionych GM
soją RR wykazały zmiany w strukturze jąder komórkowych komórek wątroby, trzustki
oraz jąder u samców. Badania te prowadzono przez 24 miesiące. Autorzy sugerują, że
obserwowane przez nich zmiany w strukturach komórkowych mogą mieć istotny wpływ
na ich funkcje wewnątrz i zewnątrz wydzielnicze a w efekcie na przemiany metabolicz-
ne u zwierząt Badania przeprowadzone ostatnio wykazały, że zaobserwowane zmiany w
strukturze komórek wątrobowych ustępują po powrocie do żywienia soją tradycyjną.
Jak podaje Halat, naukowcy norwescy z Uniwersytetu z Trompo Myhre i Feton wykazali,
że promotor 35S CaMV, element struktury genetycznej wykorzystywanej do modyfikacji
roślin, może prowokować ekspresję genów w hodowlach komórek człowieka. Wcześniej
panował pogląd, że promotor działa w ten sposób tylko w roślinach.
Wspomniany promotor 35S CaMV to fragment wirusa choroby mozaikowej kalafio-
rów, należącego do pararetrowirusów, a więc podobnego do wirusa wywołującego
AIDS, który po okresie uśpienia może sprowokować upośledzenie odporności człowieka
216 T. P. ŻARSKI

i w konsekwencji rozwój np. nowotworów złośliwych albo też może być punktem
wyjścia nowych wirusów.
Już sama możliwość takich skutków dla ludzi i zwierząt przemawia za niedopusz-
czeniem w najbliższych latach na nasz rynek tak ryzykownej innowacji jaką są pasze i
żywność GM oraz powstrzymaniem się od niepotrzebnego traktowania Polski jako
laboratorium a Polaków jako królików doświadczalnych. Polska nie ma żadnego powo-
du by sięgać po GMO mając nadprodukcję własnej cieszącej się dobrą marką i renomą
żywnością. Mimo zapewnień. EFSA i naszych rodzimych zwolenników GMO jestem
przekonany a przekonanie to wynika min. z wyżej dokonanego przeglądu literatury
przedmiotu że wcześniej czy później ujawnią się na masową skalę negatywne skutki
tego eksperymentu tak jak ze znacznym opóźnieniem ujawniły się uboczne skutki
stosowania DDT mączki mięsno-kostnej, antybiotyków w żywieniu zwierząt czy nawet
ostatnio szczepień doustnych lisów przeciwko wściekliźnie które spowodowały nie
kontrolowany wzrost populacji .tego gatunku i groźbę wyniszczenia innych gatunków
zwierząt wolno żyjących.
Wprowadzenie do obrotu i uprawy roślin GMO na teren Polski zagraża głównym prio-
rytetom w rozwoju polskiego rolnictwa i w strategii eksportu naszych produktów rolnych.
Tradycyjne gatunki i stare odmiany roślin to nasze bogactwo biologiczne, które Polska
wniosła do zubożonej przyrodniczo poprzez masowe stosowanie chemizacji rolnictwa
zachodniej Europy. Uprawy roślin tradycyjnych , wcale nie o niższych plonach, a o wyso-
kich walorach smakowych, spowodowały że Polska stała się europejskim zagłębiem
zdrowej żywności. Również żywność pochodzenia zwierzęcego uzyskiwana w oparciu o
żywienie tradycyjnymi paszami jest poszukiwana na rynkach europejskich. Konkurentom
zagranicznym może wręcz zależeć na wymuszeniu na Polsce zgody na uprawy GMO, aby
podważyć nasz atut czystej ekologicznie i genetycznie żywności, Mogę zapewnić, że
cytowane badania wykonane przez Ermakową mogą być koronnym argumentem dla
całkowitego zamknięcia rynku rosyjskiego dla importu żywności z Polski.
Jedynie brakiem wyobraźni i arogancją wynikającą z nadmiernej specjalizacji, nieuc-
twa ekologicznego, oraz niezrozumienia specyfiki polskiego rolnictwa można tłumaczyć
pojawiające się tendencje do lobbingu. na rzecz wprowadzenia do obrotu i uprawy w
Polsce roślin GM.

Piśmiennictwo
[1] Prescott i wsp.:, Transgenic Expression of Bean -Amylase Inhibitor in Peas Results
in Altered Structure and Immunogenicity, Journal of Agricultural and Food Chem-
istry, 53 (23), 9023 -9030, 2005
[2] Monsanto’s report on its 90-day rat feeding trial of MON 863 submitted to EFSA,
the European body which approves GMOs, as part of its application for approval of
the maize (1139 pages), entitled “13-Week Dietary Subchronic Comparison Study
with MON 863 Corn in Rats Preceded by a1-Week Baseline Food Consumption
Determination with PMI Certified Rodent Diet #5002”, 17 December 2002,
dostępny na stronie:
[3] http://www.monsanto.com/monsanto/content/sci_tech/prod_safety/fullratstudy.pdf .
ZAGROŻENIA WYNIKAJĄCE Z UŻYTKOWANIA GMO 217

[4] Malatesta M., Biggiogera M., Manuali E., Rocchi M.B.L., Baldelli B., Gazzanelli
G.: Fine structural analyses of pancreatic acinar cell nuclei from mice fed on GM
soybean. Eur. J. Histochem., 47:385-388, 2003;
[5] Malatesta M., Caporaloni C., Gavaudan S., Rocchi M.B.L., Tiberi C., Gazzanelli
G.: Ultrastructural morphometrical and immunocytochemical analyses of hepato-
cyte nuclei from mice fed on genetically modified soybean. Cell Struct. Funct., 27:
173-180, 2002;
[6] 5.Malatesta M., Caporaloni C., Rossi L., Battistelli S., Rocchi M.B.L., Tonucci F.,
Gazzanelli G.: Ultrastructural analysis of pancreatic acinar cells from mice fed on
genetically modifed soybean. J. Anat., 201:409-416, 2002;
[7] Malatesta M., Tiberi C., Baldelli B., Battistelli S., Manuali E., Biggiogera B.:
Reversibility of hepatocyte New research on the impact of GMOs on health nuclear
modifications in mice fed on genetically modified soybean. Eur. J. Histochem.,
49:237-242, 2005;
[8] Vecchio L., Cisterna B., Malatesta M., Martin T.E., Biggiogera B.: Ultrastructural
analysis of testes from mice fed on genetically modified soybean. Eur. J.
Histochem., 48: 449-453, 2004.
[9] Ermakova IV, “Genetically modified soy leads to the decrease of weight and high
mortality of rat pups of the first generation”, preliminary studies. EcosInform 2006,
1, 4-9 (in Russian). A fuller paper is in press: Ermakova IV, Genetics and ecology,
in: Actual problems of science , Moscow, 2005, pp.53-59 (in Russian).
[10] Food Standards Agency news No. 48, June 2005
[11] Duggan i wsp.: Fate of genetically modified maize DNA in the oral cavity and
rumen of sheep", British Journal of Nutrition, 89(2): 159-166, 2003
[12] Ewen, Pusztai A.: Effects of diets containing genetically modified potatoes
expressing Galanthus nivalis lectin on rat small intestine”, The Lancet, 354, 1353-
1354, 1999;
[13] Pusztai, A.: “Can science give us the tools for recognizing possible health risks of
GM food?” Nutr. Health, 16, 73-84;
[14] Fares, N.H. andEl-Sayed, A.K., “Fine structural changes in the ileum of mice fed
on endotoxin-treated potatoes and transgenic potatoes.” Natural Toxins, 6, 219-233,
1998.
[15] Novotny E.: Report for the Chardon LL Hearing: Non-suitability of genetically
engineered feed for animals, , Scientists for Global Responsibility, May 2002
[16] Myhre M.R., K. Fenton, .: The 35S CaMV plant virus promoter is active in human
enterocyte-like cells.” European Food Research and Technology, 222(1-2):185-
193, January, 2006.
[17] http://www.halat.pl/stowarzyszenie.html
[18] Tomiałojć L. : O uprawach GMO i zmodyfikowanej żywności
218 P. POŁANECKI

Paweł POŁANECKI

XIII.4. GMO w rolnictwie - zagadnienia prawne

Wstęp

Z uwagi na szczególną, do końca nie rozpoznaną materię i naturę, jaką przedstawiają


sobą Organizmy Genetycznie Modyfikowane (GMO) przeznaczone do produkcji rolnej,
zagadnienia prawne związane z unormowaniem ich potencjalnej obecności w natural-
nym otoczeniu człowieka są przedmiotem intensywnej pracy prawników i legislatorów
szczebla europejskiego. Komisja Europejska domaga się od rządów krajów członkow-
skich zastosowania procedur dla utworzenia odpowiednich warunków dla tzw. koegzy-
stencji plantacji organizmów tradycyjnych w sąsiedztwie upraw GMO sugerując równo-
cześnie, iż polega to głównie na stworzeniu oraz egzekwowaniu sprawnego i konse-
kwentnego prawa lokalnego. Dla jednych jest to więc zagadnienie prawne, podczas gdy
znaczna część praktyków i teoretyków zajmujących się podstawowymi problemami
dzisiejszego rolnictwa autorytatywnie stwierdza, że koegzystencja, ze stworzeniem
równych warunków dla rolnictwa transgeniczengo oraz konwencjonalnego jest w prak-
tyce nieosiągalna.1 I choć od czasu wprowadzenia technologii upraw roślin transgenicz-
nych na kontynencie Amerykańskim upłynęło już wiele lat, to dopiero próby przeniesie-
nia jej na grunt Europejski wykazały istnienie na tym polu poważnego, zasadniczego
wręcz konfliktu pomiędzy wspomnianymi powyżej grupami interesów. Na dodatek skala
oddziaływania Organizmów Genetycznie Modyfikowanych stosowanych w rolnictwie
przy tzw. „użyciu otwartym” (w przeciwieństwie do zastosowania zamkniętego w
szczelnych pomieszczeniach laboratoryjnych) jest niezwykle rozległa. Obejmuje ona nie
tylko zagadnienia gospodarcze oraz związane z ogólnie pojętą ochroną środowiska i
zdrowia człowieka, lecz dotyka w znacznym stopniu spraw socjalnych, własnościowych
a nawet kulturowych, etycznych i wyznaniowych społeczeństw zamieszkujących obsza-
ry rolne. W tak skomplikowanej i delikatnej materii prawnej polityka Wspólnoty Euro-
pejskiej jest jednak niejasna. Z jednej strony Unia Europejska zapewnia, że pozostawi w
kompetencji Państw Członkowskich szczegółowe unormowania i procedury wdrażania
GMO - z drugiej zaś, jej podstawowe zasady i kryteria „zarządzania” projektami GMO
uzupełniane są o decyzje szczegółowe, mające znamiona swego rodzaju nakazów.
Przykładem niech będą choćby uchwały, tzw. Komitetu Regulacyjnego (Regulatory
Committee) będącego strażnikiem unijnych przepisów w sprawach GMO - dopuszczają-
cego do upraw nowe odmiany roślin GMO. Na obecnym etapie, wyraźnie widać zarysy
systemowego konfliktu. Komisja Europejska pod presją Światowej Organizacji Handlu
(WTO) pragnie zrealizować swoje zobowiązania, co do gwarancji wolnego obrotu
towarowego, również w odniesieniu do GMO, z drugiej zaś strony większość Państw

1
Zob. Altieri „Myth of Coexistence”
ZAGROŻENIA WYNIKAJĄCE Z UŻYTKOWANIA GMO 219

Członkowskich broni się przed potencjalną inwazją biotechnologii oraz niekorzystnymi i


nieodwracalnymi zmianami w ekosystemie, rolnictwie i jego otoczeniu, jakie może
spowodować niekontrolowane uwolnienie transgenów. Dzieje się to w atmosferze
wzrastającej świadomości konsumentów, którzy z coraz lepszym skutkiem domagają się
dokładnej informacji o tym, co jedzą, zaś producenci rolni zachęceni znakomitymi
wynikami rolnictwa ekologicznego żądają gwarancji dla zachowania stanu środowiska i
niedopuszczenia do jego degradacji na skutek potencjalnego skażenia GMO. Wszak
podstawowym warunkiem uzyskania statutu produktu organicznego jest zero tolerancji
dla obecności GMO.
Istniejące w Polsce warunki środowiskowe, a więc znikome skażenie gleb chemicz-
nymi środkami ochrony roślin i nawozami sztucznymi oraz stosowana od pokoleń dobra
praktyka rolnicza, stwarzają obecnie niepowtarzalna szansę dla rozwoju w naszym kraju
tak cenionego przez europejskich konsumentów rolnictwa ekologicznego. Nie jest więc
przypadkiem, że w debacie dotyczącej przyszłości rolnictwa europejskiego, Polska jest
jednym z liderów grupy państw opowiadających się zdecydowanie przeciw rozpo-
wszechnianiu GMO.
W kwietniu, 2006 r. Rząd Polski ogłosił tzw. „Ramowe stanowisko Polski dotyczące
organizmów genetycznie zmodyfikowanych”, w którym wyraźnie stwierdza, że,
”...Polska dąży do tego, aby być krajem wolnym, od GMO...”2
Inicjatywy organizacji pozarządowych, grup konsumenckich, przedstawicieli rolni-
ków, a także władz samorządowych oraz ich przedstawicieli w europejskich zrzesze-
niach obrońców środowiska promujących tworzenie tzw. stref wolnych od GMO znala-
zły także poparcie wśród wielu posłów Parlamentu Europejskiego (inicjatywy posła
Janusza Wojciechowskiego). Również w Sejmie RP wzrosła aktywność posłów i senato-
rów - przeciwników GMO, zaś debaty dot. regulacji w zakresie nasion i pasz zakończyły
się ich niewątpliwym sukcesem. Ostatecznie przyjęto najdalej posunięte wśród wszyst-
kich krajów członkowskich rozwiązania ustawowe mające zapobiec groźbie skażenia
środowiska naturalnego oraz ograniczenia potencjalnie szkodliwego zastosowania GMO
w żywieniu zwierząt i ludzi.
Czy będziemy w stanie zachować i obronić swoje stanowisko, czy i w jakim stopniu
uda nam się wpłynąć na zmiany w prawie europejskim gwarantujące zachowanie uni-
kalnego Polskiego ekosystemu i rozwój produkcji ekologicznej żywności? W jaki
sposób należy prowadzić dalszą kampanię na rzecz utworzenia z Polski obszaru wolnego
od GMO? Odpowiedzi na te pytania zdecydowanie przekraczają zakres niniejszego
opracowania. Trzeba jednak wyraźnie podkreślić, że podstawą prowadzenia skutecznych
akcji jest przede wszystkim wzrost świadomości oraz poziomu znajomości problemu, w
tym również podstawowych regulacji prawnych szczebla Europejskiego oraz powiąza-
nego z nim prawa polskiego dotyczącego zagadnień GMO. W tym kontekście przedsta-
wione zostaną poniżej aktualnie obowiązujące przepisy prawa unijnego dotyczące
zastosowania GMO, a także obecny stan legislacyjny państwa polskiego, na tle podję-
tych w tym zakresie przedsięwzięć niektórych Państw Członkowskich.

2
Ramowe Stanowisko Polski Dotyczące Organizmów Genetycznie Zmodyfikowanych (GMO) wersja
z uwzględnieniem poprawek Rady Ministrów z dnia 03.04.2006 r.
220 P. POŁANECKI

XIII.4.1. Prawo Unijne, cele i funkcje aktów normatywnych dot. GMO

„Fakt, że uprawy Genetycznie Modyfikowane są bardziej odporne i posiadają więk-


szą inwazyjność, rozprzestrzeniając się kosztem innych, szczególnie zaś konwencjonal-
nych i organicznych jest specjalnie podkreślany, równocześnie zaś istnienie ryzyka
związanego z zagrożeniem zdrowia ludzi i zwierząt a także ze zniszczeniem środowiska
naturalnego jest systemowo uwzględniane w cytatach niemal każdej części Ustawodaw-
stwa Unijnego” stwierdza Komitet Regionów w swojej ostatniej opinani do Komisji
Europejskiej w sprawie GMO z dnia 31 maja 2006 r. 3
Jako jedno z ostatnich stanowisk podjętych w tym względzie przez oficjalne ciało
struktur UE w kwestii rozpowszechniania GMO dokument ten stanowi dość wyraźną
wskazówkę możliwości zmiany nastawienia Komisji Europejskiej w kwestii dalszego
dopuszczania do stosowania na obszarze Europy następnych odmian roślin Genetycznie
Modyfikowanych. Stanowisko Komitetu Regionów odzwierciedla bowiem tendencje i
dążenia regionalnego szczebla większości krajów członkowskich, które bardzo niechęt-
nie wprowadzają w z życie przepisy przychylne GMO, mogące zagrażać czystości
biologicznej na ich terenach.
Inicjatywy tworzenia tzw. Stref wolnych od GMO obejmują już całą Europę (w tym
wszystkie województwa państwa Polskiego), a członkowie władz regionalnych wyzna-
jących zasadę czystości biologicznej na swoim terenie zrzeszeni są w Europejskiej sieci
Regionów wolnych od GMO. Jak wspomniano powyżej, z punktu widzenia zapisów i
procedur, prawo unijne teoretycznie zapewnia państwom członkowskim warunki odstą-
pienia od obowiązku wprowadzania na swoje terytorium zasiewów roślin GMO, jednak
w praktyce, Komisja Europejska pod presją konieczności realizacji zasady wolnego
handlu, niejako zmusza je do ulegania naciskom producentów, importerów i dystrybuto-
rów nasion GMO, żądając wprowadzenia przepisów umożliwiających powszechne
użycie transgenów w uprawach rolnych.
W tej sytuacji pomimo zapisów zawierających gwarancje do zachowania warunków
ochrony zdrowia i środowiska przed potencjalnym zagrożeniem ze strony GMO, prawo
europejskie zawiera także wiele zapisów ograniczających decyzyjność Państw Człon-
kowskich w kwestii niedopuszczenia do ich stosowania na swoim terytorium. Tak więc
unijna konstrukcja prawna jest niespójna, a wiele problemów w zakresie regulacji
prawnych zawiera luki lub pozostaje bez rozwiązania. Konsekwencje takiego stanu
mogą doprowadzić do nieodwracalnych, zdecydowanie negatywnych skutków przyrod-
niczych, ekonomicznych i społecznych na obszarze Wspólnoty zaprzepaszczając plany i
dotychczasowe dokonania w zakresie tzw. „zrównoważonego rozwoju”.

XIII.4.2. Zasady podstawowe, główne akty normatywne


i regulacje dot. GMO w UE

Zasada zrównoważonego rozwoju


Aby lepiej zrozumieć sens stosowania przepisów dot. GMO na terenie Unii Europej-
skiej należy zapoznać się z definicją wspomnianego wyżej „zrównoważonego rozwoju”.
Zasada zrównoważonego rozwoju określona może być jako: „oddziaływanie aktywności
3
CdR 149/2006
ZAGROŻENIA WYNIKAJĄCE Z UŻYTKOWANIA GMO 221

ludzi na globalne zasoby biofizyczne w taki sposób, aby postęp ludzkości i zachowanie
równowagi biofizycznej świata osiągane były na równi.”4
Z treści tego fundamentalnego pojęcia przyjętego z inicjatywy ONZ przez większość
krajów świata oraz wszystkie kraje Europy, na tzw. Szczycie Ziemi w Rio de Janeiro w
czerwcu 1992 r. wywodzą się wszystkie pozostałe zasady i regulacje prawne oraz
podstawy polityki społeczno gospodarczej, a także procedury i gwarancje dotyczące
ochrony środowiska oraz współistnienia ludzi w otoczeniu przyrody.

Zasada przezorności
W wyniku wspomnianej Konferencji Narodów Zjednoczonych w Rio de Janeiro,
przyjęto 27 zasad zrównoważonego rozwoju. Zasadą 15 jest zasada Przezorności (nazy-
wana także zasadą ostrożności lub przewidywania). Myśl przewodnia oraz sens prawny
tej Zasady sprowadza się do stwierdzenia , Iż w przypadku prawdopodobieństwa zagro-
żenia powstaniem trwałych, niemożliwych do usunięcia zmian, brak pełnej naukowej
pewności (co do zaistnienia tych zmian) nie może być przyczyną zaniechania kosztow-
nych działań, aby zapobiec potencjalnemu zniszczeniu środowiska. Zasada ta ma bezpo-
średnie odniesienie do tzw. Protokółu kartageńskiego, który jest uważany jest za jedną z
najważniejszych umów międzynarodowych, dotyczących ochrony środowiska. Powstał
on w ramach Konwencji o różnorodności biologicznej. Konwencja ta została przyjęta w
maju 1992 roku w Nairobi, weszła w życie 29 grudnia 1992 roku, a Polska ratyfikowała
ją w 1995 roku. Art. 19.3 Konwencji daje podstawę do stworzenia protokołu, określają-
cego odpowiednie procedury w sprawie bezpiecznego przemieszczania, przekazywania i
wykorzystywania wszystkich żywych organizmów zmodyfikowanych, które mogą
wywierać negatywny wpływ na ochronę i bezpieczne użytkowanie różnorodności
biologicznej.5
Zasadę Przezorności zapisano m.in. w Art. 7 Rozporządzenia Wspólnoty Europej-
skiej Nr 178/2002 dotyczącego bezpieczeństwa żywności, zaś w art. 14 tej regulacji
stwierdzono jednoznacznie , iż „ podczas podejmowania decyzji, że środek spożywczy
jest szkodliwy dla zdrowia , należy mieć na względzie nie tylko prawdopodobne na-
tychmiastowe i/lub krótkotrwałe i/lub długofalowe skutki tej żywności dla zdrowia
spożywającej ją osoby, ale także dla następnych pokoleń”. Zasada Przezorności dostar-
cza również bazy do analiz operacyjnych dotyczących ryzyka, jakie może zaistnieć, gdy
znane dotychczas przypadki zagrożenia i wiedza naukowa nie są w stanie w pełni
dokonać oceny potencjalnego zagrożenia.
W konsekwencji, działając na podstawie Zasady Przezorności, w odniesieniu do za-
grożenia GMO, niezbędne jest odwrócenie normalnego sposobu dowodzenia. Przy
podejmowaniu decyzji o dopuszczeniu danego transgenu do stosowania wymagany jest
oczywiście dowód, że produkt lub cykl produkcji nie zawiera ryzyka dla zdrowia lub
środowiska. Ale, co należy podkreślić, decyzje o zakazie stosowania należy wydawać
nie tylko na podstawie stwierdzenia przypadków jego szkodliwości, lecz wystarczający
do przyjęcia takiego stanowiska jest fakt braku potwierdzenia nieszkodliwości..
Jest to bardzo cenny, lecz niezbyt często wykorzystywany argument w dyskusjach z
propagatorami technologii transgenicznych, szczególnie z kręgów naukowych. Otóż
lansowane przez niektórych naukowców stanowisko, że organizmy GMO są nieszkodli-
4
CdR 149/2006
5
Dz.U. Nr 216 poz 2201 Protokół Kartageński o bezpieczeństwie biologicznym do Konwencji o różno-
rodności biologicznej obowiązujący od 2004 03 09
222 P. POŁANECKI

we, ponieważ dotychczas nie stwierdzono niebezpiecznych objawów ich spożywania, w


świetle zasady przezorności nie wystarcza za dowód na prawdziwą ich nieszkodliwość.
Zgodnie z zasadą przezorności wnioskujący o dopuszczenie do stosowania organizmów
GMO powinni bowiem wykazać, że nie ma w ogóle takiego ryzyka, aby były one
szkodliwe. W tym miejscu należy z uznaniem stwierdzić, że przyjęte przez UE podejście
do ryzyka związanego z GMO jest w pełni uzasadnione. Historia bowiem dostarcza nam
argumentów na niebezpieczeństwo i niewyobrażalne zagrożenie zdrowia i życia ludzi
spowodowane użyciem produktów, których szkodliwości nikt nie podejrzewał, a któ-
rych zabójcza aktywność ujawniła się dopiero po wielu latach. Przykładem niech będą
środki ochrony roślin zawierające trujące DDT a ostatnio także rakotwórczy azbest.
Podsumowując należy stwierdzić, że zarówno Zasada Zrównoważonego Rozwoju jak
i Zasada Przezorności mają fundamentalne znaczenie dla współistnienia człowieka w
agroekosysytemie. Odniesienie ich do zagadnień związanych z GMO jest więc bardzo
uzasadnione. W układzie gradacji ważności prawa, powinny być one traktowane nad-
rzędnie w stosunku do innych regulacji dotyczących GMO obowiązujących na wszyst-
kich szczeblach Wspólnoty - europejskim, krajowym i regionalnym.

Dyrektywa 18/2001/WE
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady Europy w sprawie zamierzonego uwal-
niania do środowiska organizmów zmodyfikowanych genetycznie nr 18/2001/WE z 12
marca 2001 r. jest podstawowym aktem prawnym w tej dziedzinie obowiązującym na
terenie Unii Europejskiej. W Dyrektywie tej opisano zasady postępowania w przypadku
wprowadzenia do obrotu organizmów genetycznie modyfikowanych (GMO).
Dyrektywa zawiera szereg przepisów związanych z wdrożeniem procesu wprowa-
dzania do obrotu i stosowania produktów zawierających GMO . W art. 32 Dyrektywy
potwierdzono odniesienie do wspomnianego wyżej Protokółu kartageńskiego.
W artykule 4 Dyrektywy zawarto zapisy dot. obowiązków Państw Członkowskich
dla zapewnienia, zgodnie z zasadą przezorności, wszelkich właściwych działań w celu
uniknięcia niekorzystnego wpływu na zdrowie ludzkie i środowisko naturalne, który
mogłyby zaistnieć w wyniku zamierzonego uwolnienia lub wprowadzenia do obrotu
GMO.6
W tym samym artykule wymaga się od Państw Członkowskich zapewnienia oceny
poszczególnych potencjalnych skutków niepożądanych, które mogłyby mieć wpływ na
zdrowie ludzkie i środowisko naturalne, a które mogłyby bezpośrednio lub pośrednio
wynikać z przeniesienia genów z GMO na inne organizmy.7
W art. 13 zawarto wymogi odnośnie procedury zgłoszenia zamiaru używania lub
wprowadzenia do obrotu materiałów i produktów zawierających GMO.
Dane wymagane w zgłoszeniu zawiera załącznik III A do Dyrektywy.
Na uwagę zasługuje fakt, iż zarówno plan monitorowania jak i jego technika łącznie
z częstotliwością pomiarów oraz interpretacją ich wyników oddelegowano do określenia
przez wnioskodawcę.

6
Dyrektywa 2001/18/WE art. 4 p.1 OJ C 17.4.2001
7
Dyr.2001/18/WE art. 4 p. 3
ZAGROŻENIA WYNIKAJĄCE Z UŻYTKOWANIA GMO 223

Według części V załącznika IIIA pozostawia się w gestii wnioskodawcy również


określenie sposobów postępowania w przypadku zagrożenia, a więc:
• Metody i procedury opanowania GMO w razie jego nieprzewidzianego rozprze-
strzenienia,
• Metody odkażania dotkniętych obszarów
• Metody usuwania lub oczyszczania roślin, zwierząt gleby itp. które zostały nara-
żone podczas lub po rozprzestrzenieniu się GMO
• Metody izolacji obszaru dotkniętego rozprzestrzenieniem
• Plany ochrony zdrowia ludzkiego i środowiska naturalnego w przypadku wystą-
pienia niepożądanych skutków,
Jak wspomniano, Państwa Członkowskie zostały zobowiązane do zapewnienia wła-
ściwych warunków dla ograniczenia lub uniknięcia groźby potencjalnej katastrofy
środowiskowej związanej z niekontrolowanym uwolnieniem do środowiska materiałów
transgrenicznych. Ponieważ większość z nich nie posiada wciąż instytucjonalnych ani
organizacyjnych warunków dla gwarancji bezpieczeństwa Dyrektywa 18/2001 zawiera
tzw. Klauzulę Bezpieczeństwa zapisaną w artykule 23.8 Na bazie tego przepisu Państwa
Członkowskie mogą zastosować na swoim terytorium czasowy zakaz dopuszczenia do
stosowania Organizmów Genetycznie Modyfikowanych. Jednak wniosek taki złożony
do Komisji Europejskiej musi być poparty szczegółowymi wynikami badań naukowych
potwierdzających zaistnienie zagrożenia dla zdrowia ludzkiego lub środowiska ze strony
GMO na konkretnych obszarach danego Kraju. Należy podkreślić, że Komisja Europej-
ska nie wydala żadnych rozporządzeń dotyczących szczegółów tych badań ani środków
finansowych, z których miały by one być opłacane. Jest to niewątpliwie dowód na brak
spójności i niekonsekwencję europejskiego praw z zakresu GMO. Państwa Członkow-
skie muszą na własny koszt prowadzić badania i analizy uzasadniające brak możliwości
zapewnienia bezpieczeństwa biologicznego spowodowanego uprzednim dopuszczeniem
do stosowania GMO na terenie Europy decyzją Komisji Europejskiej.
Art. 23 jest szeroko wykorzystywany jako podstawa prawna do moratorium na
wdrażanie GMO przez większość krajów, które wprowadziły zakazy upraw GMO na
swoich terenach. Na podstawie tego art. 16.2 Dyrektywy 53/2002, 8 maja 2006 Komisja
Europejska zezwoliła Rzeczpospolitej Polskiej na wprowadzenie zakazu stosowania na
swoim terenie szesnastu genetycznie zmodyfikowanych odmian kukurydzy MON 810,
które wymienione są w tzw. Wspólnotowym Katalogu odmian gatunków roślin rolni-
czych, zgodnie z Dyrektywą 2002/53/WE. Nb. Art. 16.2 Dyrektywy 53/2002 podobnie
jak art. 23 dyr. 18/2001 stanowi tzw. Klauzulę Bezpieczeństwa do zastosowania w
przypadku stwierdzenia zagrożenia dla innych upraw przez nasiona roślin genetycznie
modyfikowanych.9
W obszarze regulacji prawnych opisujących problemy związane z GMO znajduje się
wiele innych, przepisów, regulacji i zaleceń, niektóre z nich umieszczono w załączonym
na końcu spisie materiałów źródłowych.

8
Dyr.2001/18/WE art. 23 Safeguard clause
9
Dir 53/2002 art.16
224 P. POŁANECKI

XIII.4.3. Koegzystencja, praktyka stosowania prawa unijnego dot. GMO

Wprowadzenie do obrotu i stosowania roślin genetycznie modyfikowanych wymaga


stworzenia warunków dla współistnienia upraw tradycyjnych w sąsiedztwie GMO.
Stanowisko Komisji Europejskiej w tej kwestii zawarte zostało w tzw. Zaleceniach
Komisji Europejskiej w sprawie wytycznych dla rozwoju narodowych strategii w celu
zapewnienia koegzystencji GMO z uprawami konwencjonalnymi i ekologicznymi.
„Z zasady, rolnicy powinni mieć możliwość uprawy typów roślin, które sami dowolnie
wybiorą spośród dostępnych metod: GMO, konwencjonalnych czy też organicznych (ekolo-
gicznych)”10. Równocześnie zagadnienie to związane jest z wyborem konsumenta europej-
skiego, który powinien, zdaniem Komisji, mieć pełny wybór pomiędzy żywnością gene-
tycznie modyfikowaną i czystą genetycznie, gdzie nie wystarczy tylko oznakowanie towarów
na półkach sklepowych, lecz również odpowiednie dostosowanie sektora rolniczego i
przemysłu spożywczego do produkcji obu rodzajów żywności.
Jest oczywiste, że Komisja działa tu pod presją WTO (Światowa Organizacja Han-
dlu), która z inicjatywy USA, jednego z głównych producentów GMO, oskarża UE o
tworzenie, ”nielegalnych barier handlowych.”
Tymczasem systemy biologiczne, do których mają zostać one wprowadzone, i z któ-
rych, w przypadku konieczności, mają być później łatwo usunięte, w praktyce nie mogą
być ani hermetycznie podzielone, ani w podobny sposób kontrolowane, jak jest to
możliwe w zamkniętych obiektach naukowych. Biosfera to globalny, otwarty system, na
temat którego nie mamy obecnie pełnej wiedzy i który nie jest w pełni przez nas kontro-
lowany. „Obecny stan wiedzy dotyczący krzyżowania się, rozmnażania i możliwości
przetwarzania roślin zmodyfikowanych genetycznie nie pozwala wypowiedzieć się
jednoznacznie na temat możliwości wprowadzenia zasad koegzystencji.”11 Ponadto
obecność GMO w nie modyfikowanym materiale siewnym ma decydujące znaczenie dla
kosztów ponoszonych przez sektory upraw i przetwarzania w dalszej części łańcucha
produkcyjnego. W przypadkach, gdy zgodnie z przepisami dopuszczającymi pewien
poziom zanieczyszczeń, wszystkie produkty nie zmodyfikowane genetycznie muszą
mimo wszystko być poddawane testom w celu ustalenia, czy nie przekraczają wartości
granicznej dla etykietowania, czyli 0,9% dla żywności i paszy, powstają bardzo wysokie
koszty związane z testowaniem i monitorowaniem tych produktów.
Zanieczyszczenie materiału siewnego tradycyjnego i ekologicznego przez GMO bę-
dzie również czynnikiem decydującym przy ustalaniu odpowiedzialności prawnej za
jakakolwiek szkodę finansowa spowodowaną przekroczeniem wartości granicznych dla
etykietowania żywności i paszy. Oczywiście wszystkie potencjalnie odpowiedzialne
strony będą domagać się przede wszystkim dowodu, że wyrządzona szkoda została
spowodowana, przynajmniej częściowo, przez jakość nasion, a nie przez przeniesienie
organizmów na pole uprawne z sąsiedniego gospodarstwa.
Wreszcie obecność GMO w tradycyjnym i ekologicznym materiale siewnym ma
zdecydowanie niekorzystny wpływ na to, czy rolnicy w ogóle mogą zajmować się
swoimi własnymi uprawami i hodowlą. Pierwotne zanieczyszczenie materiału siewnego
może się skumulować w kolejnych pokoleniach, szczególnie w tych wypadkach, gdy
towarzyszyć temu będzie zanieczyszczenie z sąsiednich pól. Oznaczałoby to nie tylko
poważne straty finansowe dla zainteresowanych rolników (rolnictwo ekologiczne to w

10
Commission Recommendation of 23 July 2003, Brussels
11
CESE 1656/2004 Europejski Komitet Ekonomiczno Społeczny Opina w sprawie koegzystencji upraw
zmodyfikowanych genetycznie z uprawami tradycyjnymi i ekologicznymi
ZAGROŻENIA WYNIKAJĄCE Z UŻYTKOWANIA GMO 225

chwili obecnej potencjalnie bardzo dochodowy sektor produkcji rolnej), ale zagrażałoby
również zróżnicowaniu materiału siewnego oraz temu czy jest on odpowiednio dostoso-
wany do istniejących warunków lokalnych.
Co więcej, ostrożna polityka zakupów wielu zakładów przetwórczych prowadzi do
sytuacji, że w niektórych przypadkach całe regiony, na których występuje zwiększone
ryzyko zanieczyszczenia ze względu na uprawę GMO, wykluczane są ze skupu nieza-
leżnie od tego, że tylko część dostaw z tego obszaru jest rzeczywiście zanieczyszczona.
Tylko jedna uprawa eksperymentalna pszenicy modyfikowanej genetycznie w pewnym
landzie niemieckim doprowadziła do tego, ze największa niemiecka grupa młynów w tej
okolicy zaprzestała skupu pszenicy.
Komisja nie wyjaśnia, w jaki sposób dodatkowe koszty związane z koegzystencją
mają zostać zrekompensowane i rozdzielone zgodnie z zasadą pokrywania kosztów
przez sprawcę szkód i jakie środki są konieczne, aby uniknąć negatywnego wpływu na
ceny produktów spożywczych wytwarzanych bez użycia technologii modyfikacji gene-
tycznej. W tej sytuacji należy stwierdzić, że prawodawstwo unijne jest tak słabe, że w
przyszłości mogłoby przynieść koniec produkcji żywności wolnej od GMO.
Na szczeblu europejskim dotychczas nie uregulowano następujących aspektów koeg-
zystencji:
• Przepisów dotyczących czystości materiału siewnego nie zmodyfikowanego ge-
netycznie w odniesieniu do przypadkowej obecności GMO w ramach istniejących
wytycznych dotyczących materiału siewnego;
• Wymaganych celów i efektów
• Prawnych warunków ramowych i standardów minimalnych dobrej praktyki za-
wodowej przy uprawie GMO oraz pokrywaniu dodatkowych kosztów;
• Odpowiedzialności cywilnej zarówno użytkowników, jak i dostawców GMO za
potencjalne szkody związane z koegzystencją.

Dla zapewnienia bezpiecznych warunków koegzystencji wymagane jest również stwo-


rzenie nowego prawa na szczeblu krajowym i regionalnym, które określałoby m.in.:
• Konkretne środki dotyczące zapobiegania niepożądanemu krzyżowaniu się i
przenoszeniu GMO w lokalnych warunkach środowiska naturalnego.
• Przepisy regionalne dotyczące uprawy GMO, gdzie ma to sens ekonomiczny od-
powiada regionalnemu rachunkowi strat i zysków pomiędzy uprawami i wyma-
ganymi środkami ostrożności; te zapisy mogłyby i powinny zawierać również re-
gionalny zakaz uprawy GMO.
• Środki ochrony obszarów chronionych zgodnie z Dyrektywą 92/4312 w sprawie
dzikiej fauny i flory i Dyrektywą13 79/409
• W sprawie ochrony dzikiego ptactwa i innych zagrożonych ekologicznie obszarów,
• Środki ochrony lokalnych interesów gospodarczych i związanych z kulturą i religią.

Według wstępnych szacunków Komitetu Ekonomiczno – Społecznego testy oraz śle-


dzenie GMO na wszystkich etapach łańcucha produkcji w każdym wypadku będą
pociągały za sobą dodatkowe koszty. Proste testy jakościowe obecnie kosztują od 100 do
150 Euro dla każdej partii, podczas gdy ceny testów złożonych i ilościowych leżą w
przedziale od 250 do 400 Euro. Dodatkowe koszty wyprodukowania materiału siewnego
i jego reprodukcji według danych przemysł wynoszą od 10 do 50% zaś przewidywane
12
Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. (Dz. U.. L 206 z dnia 22.07.1992 r.)
13
Dyrektywa Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 r. (Dz.U. L 103 z dnai 25.04.1979 r.)
226 P. POŁANECKI

koszty sterowania wydzielonymi regionalnie uprawami wolnymi od GMO szacowane są


na poziomie 150-200 Euro za hektar. Dodatkowe koszty oddzielnego transportu i magazyno-
wania oceniane są na 10-20 Euro za tonę.
Również w zakładach przetwórczych, na przykład w młynach, istnieją systemy iden-
tyfikacji i zapewnienia jakości. Ich klienci oczekują obecnie gwarancji czystości produk-
tów na poziomie pomiędzy 0,1 i 0,5%. Mają tu miejsce standardowe próby i testy
rezerwowe, odbywają się rozmowy z dostawcami, od których ogólnie wymaga się
udowodnienia, że skupują i przetwarzają jedynie materiały wolne od technik genetycz-
nych. Przy transporcie unika się punktów krytycznych, takich jak magazyny spedycyjne
i portowe, gdzie przeładowywane są również towary z GMO i gdzie mogłoby dojść do
zmieszania i do zanieczyszczenia.
Koegzystencja upraw GMO i bez GMO oraz możliwość produkcji żywności bez
GMO jest zadeklarowaną wolą polityczną Unii Europejskiej, jednakże ten cel w kon-
frontacji z istniejącą rzeczywistością, w tym również uwarunkowaniami prawnymi i
ustawodawczymi Państw Członkowskich i ich regionów, wydaje się być nieosiągalny.

XIII.4.4. GMO, prawo niektórych krajów członkowskich

Oczekiwania Komisji Europejskiej w stosunku do regulacji prawnych w przedmiocie


GMO sprowadzają się w zasadzie do trzech aspektów:
• należy opisać prawnie procedury zapewniające osiągnięcie stanu pełnej koegzy-
stencji.
• należy zapewnić prawne warunki odpowiedzialności oraz schematy odszkodowań
i ubezpieczenia upraw objętych koegzystencją
• należy opracować i wdrożyć ustawodawstwo gwarantujące środki kontroli i mo-
nitorowania upraw polowych.
Jak dotychczas tylko trzy kraje Wspólnoty wypełniły oczekiwania, jakie w aspekcie
formalno-prawnym, dla zapewnienia koegzystencji stawia Komisja Europejska.
Najbardziej zaawansowana jest pod tym względem Dania. Stało się to na skutek in-
tensywnego działania pani komisarz ds. rolnictwa Marian Fisher Boel, Dunki, której
ambicją jest wykazanie, że koegzystencja w warunkach europejskich jest możliwa. Tak
więc regulacje dot. GMO, przyjęte na jej wniosek przez rząd Danii zawierają zarówno
zapisy dot. przestrzegania stref separacji upraw, właściwe regulacje dot. sposobu obcho-
dzenia się z materiałami genetycznie modyfikowanymi na wszystkich szczeblach dys-
trybucji i zastosowania, jak również cały pakiet procedur dotyczących zabezpieczenia
gwarancji finansowych dla rolników dotkniętych stratą z powodu skażenia ich własnych
upraw przez sąsiadów. Jednakże osiągnięty „na papierze” stan prawny zupełnie nie
sprawdza się w rzeczywistości. Specjaliści w tej materii twierdzą, że koegzystencja
według modelu duńskiego jest czystą fikcją. Strefy ochronne są zadecydowanie za
wąskie, wszak Dania nie jest zbyt wielkim krajem, a każdy skrawek ziemi uprawnej jest
cenny, i zupełnie nie zapewniają gwarancji niedopuszczenia do jednego z najistotniej-
szych problemów koegzystencji upraw GMO z niemodyfikowanymi, tzw. „przepylania”,
a więc krzyżowego skażenia pyłkiem roślin GMO, zaś skażenie materiałem genetycz-
nym rozsypywanym w transporcie jest wręcz nieuniknione. Ponadto system ubezpiecza-
nia i kompensaty start jest zbudowany na zasadzie odpowiedzialności państwa, które
pozyskuje środki na ten cel bezpośrednio z kasy unijnej. Taki schemat kompensacji jest
nieosiągalny dla innych krajów Unii.
ZAGROŻENIA WYNIKAJĄCE Z UŻYTKOWANIA GMO 227

Niemcy, w wyniku długoletnich badań i skrupulatnej „obróbki” prawnej (np. Polska


uczestniczyła w początkowych stadiach tych prac legislacyjnych we wspólnym komite-
cie naukowo politycznym dla opracowania jednolitego prawa w obu sąsiednich krajach,
jednakże z niewiadomych powodów wycofała się z tych działań w początkowej fazie ich
realizacji) stworzyli bardzo obszerną ustawę o GMO, oczywiście na bazie Dyrektywy
18/2001. Zastosowany tam schemat odszkodowań również nie wytrzymuje krytyki.
Przeciwnicy tej ustawy twierdzą, że stoi ona w sprzeczności z Art. 174 Traktatu o Unii
Europejskiej, który nakazuje pokrywanie strat spowodowanych skażeniem podmiotowi,
który tego dokonał. (tzw. zasada „polluter pays” jedna z naczelnych regulacji dotyczą-
cych ochrony środowiska). Ponadto przeciwnicy ustawy niemieckiej wskazują nie bez
powodu na jej konflikt z Konstytucją Niemiec, a w szczególności z zapisami gwarantu-
jącymi prawa własności rolników pragnących zachować czystość genetyczną swoich
upraw, którzy napotykają na ich ograniczenie na skutek skażenia przez GMO.
Trzeci, równie poważny zarzut, dotyczy konfliktu z ustawodawstwem unijnym zaka-
zującym dotowania konkurencyjnych gałęzi gospodarki. Art. 87 Traktatu Europejskiego
zakazuje niszczenia konkurencji. W przypadku wypłat odszkodowawczych za skażenie
dokonywanych przez rząd niemiecki w imieniu użytkowników GMO korzystaliby oni z
takiej właśnie zabronionej formy pomocy państwowej.
Włochy, także należą do krajów, które posiadają już odpowiednie ustawodawstwo w
zakresie GMO, zgodne z wymogami Unii Europejskiej. Jednakże we Włoszech rząd
krajowy oddelegował przekazał wszystkie kompetencje związane z odpowiedzialnością
za stworzenie warunków do koegzystencji organom szczebla regionalnego. Regiony
Włoskie mające władzę legislacyjną samodzielnie ustanawiają swoje przepisy prawne.
Ponieważ zostało stwierdzone naukowo, iż 90% powierzchni Włoch nie nadaje się do
upraw równoległych obu rodzajów upraw (GMO i tradycyjnych) wszystkie regiony
Włoch praktycznie zakazały jakiegokolwiek obrotu rolniczym materiałem genetycznie
modyfikowanym. Teoretycznie istnieją regulacje, zgodne z unijnymi, dopuszczające
potencjalnych użytkowników GMO do procedur uzyskiwania zezwoleń, jednak w
warunkach potencjalnego „włoskiego strajku” wszelkie starania wydają się być z góry
skazane na niepowodzenie. W rezultacie, w zgodności z prawodawstwem unijnym,
Włochy realizują świetnie swoją politykę izolującą ich rodzime rolnictwo od zgubnych
wpływów roślin genetycznie modyfikowanych, zaś ich rolnictwo ekologiczne i promocja
zdrowych regionalnych produktów na świecie wzrasta w niebywałym tempie.
W ślad za Włochami podąża Grecja. Również wszystkie regiony tego kraju ogłosiły
się wolnymi od GMO, zaś rząd krajowy usilnie pertraktuje z Unią na temat ustępstw
legalizujących ten stan rzeczy.
W podobny sposób postępują rządy krajów nowoprzyjętych do Wspólnoty Europej-
skiej. Zakaz zasiewów kukurydzy BT utrzymują Węgrzy, ociągając się z dostosowaniem
swojego prawa do Dyrektywy 18/2001.
Cypr i Malta zupełnie nie zajmują się tymi sprawami, zaś urzędnicy Zjednoczonego
Królestwa (UK) są na etapie wstępnego przedstawienia do akceptacji propozycji doty-
czący detekcji i śledzenia rozprzestrzeniania się GMO w warunkach środowiskowych,
panujących na Wyspach Brytyjskich.
228 P. POŁANECKI

XIII.4.5. GMO. Prawo polskie

Ustawa o organizmach genetycznie zmodyfikowanych została przyjęta w Polsce w


dniu 22 czerwca 2001 r.14. Na bazie tej regulacji prawnej powołano służby do przestrze-
gania jej przepisów, które w zakresie GMO sprawuje: Państwowa Inspekcja Sanitarna,
Państwowa Inspekcja Pracy, Inspekcja Weterynaryjna, Inspekcja Ochrony Środowiska,
Państwowa Inspekcja Handlowa, Inspekcja Handlowa Artykułów Rolno-Spożywczych
oraz Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa. Poziom szczegółowości
regulacji płynących z mocy tej ustawy nie nadąża za postępem, jaki w dziedzinie
uszczegółowienia zagadnień wokół GMO osiągnęły inne kraje europejskie. Dodatkowo
naciski ze strony Komisji Europejskiej skłaniają naszych legislatorów do dalszych prac
nad nową ustawą.
W Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz w Ministerstwie Środowiska kilka
lat trwały prace nad stworzeniem przepisów spełniających wymagania unijne w aspekcie
koegzystencji. W dniu 13 tego lutego 2007 roku Rada Ministrów przyjęła projekt
ustawy „Prawo o organizmach genetycznie zmodyfikowanych”, które następnie podle-
gać będzie zatwierdzeniu przez Parlament oraz notyfikacji Europejskiej.
Szczegółowe warunki uprawy roślin GM zawarto w projekcie rozporządzenia wyko-
nawczego do tej ustawy.
Równolegle do prac legislacyjnych podążających za wymogami Komisji Europej-
skiej w kierunku stworzenia warunków do koegzystencji, opracowano i ogłoszono w
naszym kraju dwie bardzo istotne, fundamentalne wręcz ustawy dotyczące zastosowania
organizmów modyfikowanych w rolnictwie.
Pierwsza z nich to Ustawa o zmianie Ustawy o nasiennictwie i Ustawy o ochronie
roślin przyjęta przez Sejm w dniu 27 kwietnia 2006 r. W brzmieniu art. 57 ust 3 zawarto
kategoryczne zapisy: „Materiał siewny odmian genetycznie modyfikowanych nie może
być dopuszczony do obrotu na terenie Rzeczpospolitej Polski.”.
Drugi akt prawny będący odzwierciedleniem dążeń wielu przeciwników technologii
transgenicznych w rolnictwie, to ogłoszona dnia 22 lipca 2006 r. Ustawa o paszach. Art.
15 p. 4 brzmi: Zabrania się wytwarzania, wprowadzania do obrotu i stosowania w
żywieniu zwierząt pasz genetycznie zmodyfikowanych oraz organizmów genetycznie
zmodyfikowanych do użytku paszowego.
Rynek pasz genetycznie modyfikowanych w Polsce to ponad milion ton głównie w
postaci śruty sojowej sprowadzanej ze Stanów Zjednoczonych, Argentyny i Kanady.
Przestawienie tak ogromnego sektora gospodarki na używanie wyłącznie pasz nie
zawierających GMO nie jest możliwe z dnia na dzień. Dlatego ustawodawca zastosował
dwuletnie vacatio legis dla wprowadzenia pełnego zakazu używania pasz GMO.
W tym miejscu wypada podkreślić, że powyższe przepisy oraz spodziewana nowa
ustawa o GMO, po wielu latach znikomej aktywności na tym polu, aktualnie stawia
Polskę w czołówce krajów najbardziej zawansowanych w procesie wywierania realnego
wpływu na zmianę kształtu prawodawstwa europejskiego odnoszącego się do organi-
zmów genetycznie modyfikowanych.
Kierunek z jakim zapewne będzie musiał uporać się legislator na szczeblu europej-
skim jest już wyraźnie naznaczony. Unia musi pogodzić się z koniecznością uwzględ-
nienia dążeń większości swoich obywateli dla uzyskania pełnego prawa i gwarancji
zachowania zrównoważonego rozwoju we wszystkich sektorach produkcji rolnej i
żywnościowej.

14
(Dz.U. Nr. 76, poz. 811 z późn zm.)
XIV. PYTANIA KONTROLNE
WZMOCNIENIE SYSTEMU INFORMACJI O ŚRODOWISKU
W SZCZEGÓLNOŚCI Z ZAKRESU BEZPIECZEŃSTWA BIOLOGICZNEGO
PYTANIA KONTROLNE

Andrzej ANIOŁ

Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w Radzikowie

Tomasz TWARDOWSKI

Instytut Chemii Bioorganicznej PAN w Poznaniu

PYTANIA KONTROLNE

1. Jakie przepisy na szczeblu UE regulują współistnienie?


2. Dlaczego w przypadku uregulowań współistnienia na szczeblu UE obowiązuje
zasada pomocniczości?
3. Co to jest „zasada pomocniczości” i w jakim dokumencie jest zdefiniowana?
4. Podaj przykłady konkretnych przepisów z zakresu współistnienia upraw GM i nie-
GM w krajach UE
5. Jakie akty prawa krajowego określają zadania organów administracji w zakresie
GMO?
6. Jakie są zadania ministra właściwego do spraw środowiska w zakresie GMO?
7. Jacy ministrowie, poza ministrem środowiska, uczestniczą w realizacji zadań w
zakresie GMO i jakie to są zadania?
8. Jakie międzynarodowe akty prawne obowiązują w Polsce i jakie zobowiązania
wynikają z nich dla administracji państwowej?
9. W jakiej formie i przez kogo prowadzone są rejestry w zakresie GMO?
10. Jakie bazy danych w zakresie GMO muszą być udostępnione organizacjom mię-
dzynarodowym, zgodnie z Protokołem z Kartageny?
11. Podaj istotę mechanizmu działania w roślinach transgenicznych:
1) glifosatu,
2) glyfosynatu,
3) Bt.
12. Czego nie dotyczy ustawa „O GMO”
13. Czym różni się biuro rzecznika patentowego od Urzędu Patentowego RP?
14. Na co nie udziela się patentów?
15. Jakie są cele otrzymywania zwierząt GM?
16. Czym różni się klon od GMO?
17. Jakie są nieżywnościowe cele produkcji roślin GM?
18. Podaj 3 przykłady produktów handlowych, nieżywnościowych nowoczesnej
biotechnologii.
19. Jakie są metody detekcji GMO?
20. Jaka jest polska opinia publiczna w kwestii GMO?
21. Co należy zrobić, aby podjąć pracę eksperymentalną z GMO?
232 A. ANIOŁ, T. TWARDOWSKI

22. Wymień minimum dwa akty prawne międzynarodowe dotyczące ochrony bioróż-
norodności związane z biotechnologią.
23. Podaj nazwy w języku polskim:
1) GMO,
2) LMO,
3) Case-by-case,
4) GMM.
24. Co oznacza termin „koegzystencja” w odniesieniu do agrobiotechnologii?
25. Podaj areał upraw roślin GM w 2006 r.
26. Wymień najważniejsze produkcyjne rośliny GM.
27. Jest wiele państwowych inspekcji dotyczących GMO. Proszę wymienić co najmniej 4.
28. Podaj 3 cechy zdolności patentowej.
29. Wymień minimum 3 ustawy dotyczące biotechnologii.
30. Podaj 3 komercyjne GMO.
31. Jaki urząd centralny w Polsce koordynuje zagadnienie organizmów genetycznie
zmodyfikowanych?
32. Jaki urząd w Polsce, a jaki w Europie, przyjmuje zgłoszenia patentowe, a jaki urząd
w Polsce rejestruje odmiany roślin?
33. Jakie polskie uregulowania prawne dotyczą własności intelektualnej biotechnologii?

ODPOWIEDZI NA PYTANIA KONTROLNE

1. Jakie przepisy na szczeblu UE regulują współistnienie różnych form rolnictwa


i GMO?
Odpowiedź: Zagadnienia współistnienia różnych form rolnictwa i upraw GMO re-
guluje w UE art. 26a oraz art. 22 Dyrektywy 2001/18WE, Wytyczne dotyczące współ-
istnienia Komisji Europejskiej z 23 lipca 2003 r. oraz Komunikat Komisji dla Rady i
Parlamentu Europejskiego z dnia 9.3.2006 r. (KOM(2006)104) „Sprawozdanie w spra-
wie wdrożenia krajowych środków w zakresie współistnienia upraw genetycznie mody-
fikowanych oraz upraw tradycyjnych i ekologicznych”.

2. Dlaczego w przypadku uregulowań współistnienia na szczeblu UE obowiązuje


zasada pomocniczości?
Odpowiedź: Konkretne przepisy, które mają zapewnić odpowiednią izolację upraw
GMO od upraw nie-GMO, tak aby każdy z rolników mógł uzyskać plon odpowiadający
kryteriom jakościowym danego typu produkcji (ekologicznej, tradycyjnej), zależą od
czynników klimatycznych, geograficznych oraz struktury agrarnej poszczególnych
krajów i regionów. W tej sytuacji nie ma możliwości opracowania takich reguł dla
całego obszaru UE. Dlatego „Wytyczne Komisji w sprawie koegzystencji”, kierując się
zasadą pomocniczości, zalecają opracowanie takich zasad przez poszczególne kraje
członkowskie, przewidując ich zróżnicowanie również dla poszczególnych regionów w
danym kraju członkowskim.
PYTANIA KONTROLNE 233

3. Co to jest „zasada pomocniczości” i w jakim dokumencie jest zdefiniowana?


Odpowiedź: Zasada pomocniczości („subsydiarności”) głosi że:
„W zakresie, który nie podlega jej wyłącznej kompetencji, zgodnie z zasadą subsy-
diarności (pomocniczości), Wspólnota podejmuje działania, tylko wówczas i tylko w
takim zakresie, w jakim cele proponowanych działania nie mogą być zrealizowane
w sposób wystarczający przez państwa członkowskie, a z uwagi na skalę lub skutki,
proponowane działania, mogą zostać lepiej zrealizowane przez Wspólnotę.”
Definicja ta została sformułowana w art.3a Traktatu z Maastricht.

4. Podaj przykłady konkretnych przepisów z zakresu współistnienia upraw GM


i nie-GM w krajach UE.
Odpowiedź:
W Niemczech

KUKURYDZA:
- 20 metrowa granica (kukurydza konwencjonalna) w celu oddzielenia kukurydzy
zmodyfikowanej genetycznie od najbliższych pól kukurydzy konwencjonalnej,
- kukurydza z rzędów granicznych zostaje potraktowana jak kukurydza zmodyfi-
kowana genetycznie,
- przekazywanie informacji na temat sąsiadujących pól uprawnych,
- oddzielenie ziarna kukurydzy zmodyfikowanej genetycznie podczas zbiorów
(oddzielenie podczas transportu, czyszczenie urządzeń i maszyn).

W Czechach

KUKURYDZA:
- powiadomienie o uprawie roślin genetycznie zmodyfikowanych przed siewem
(około 1,5 miesiąca wcześniej, w przypadku kukurydzy do 1 marca) i 30 dni po
siewie; poinformowani powinni zostać sąsiadujący producenci rolni oraz mini-
sterstwo rolnictwa,
- określenie minimalnej odległości pomiędzy uprawami genetycznie zmody-
fikowanymi i uprawami niezmodyfikowanymi genetycznie,
- w przypadku upraw kukurydzy Bt i kukurydzy konwencjonalnej odległość ta
wynosi 70 m,
- w przypadku upraw kukurydzy Bt i upraw kukurydzy organicznej odległość ta
wynosi 200 m.
Jako alternatywa może być stosowany również obsiew. Jeden rząd uprawy kon-
wencjonalnej zastępuje 2 m minimalnego odstępu pomiędzy uprawami. Całkowite
zastępstwo poprzez obsiew minimalnej odległości pomiędzy uprawą kukurydzy gene-
tycznie zmodyfikowanej i konwencjonalnej to 35 rzędów (około 24,5 m).
ZIEMNIAK:
minimalna odległość między uprawami wynosi odpowiednio:
- 3 (10) m w przypadku upraw zmodyfikowanych i konwencjonalnych,
- 20 m w przypadku upraw zmodyfikowanych i organicznych.
234 A. ANIOŁ, T. TWARDOWSKI

Dokumentacja dotycząca zakupu nasion, produkcji upraw genetycznie zmodyfiko-


wanych, sprzedaży plonów powinna zostać zachowana i dostępna w gospodarstwie
przez minimum 5 lat.

5. Jakie akty prawa krajowego określają zadania organów administracji pań-


stwowej w zakresie GMO?
Odpowiedź: Zadania organów administracji państwowej w sprawach GMO okre-
śla ustawa z dnia 22 czerwca 2001 r. oraz ustawa z dnia 4 września 1997 r. o działach
administracji rządowej.

6. Jakie są zadania ministra właściwego do spraw środowiska w zakresie GMO?


Odpowiedź: Zgodnie z art. 10 ustawy z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach
genetycznie zmodyfikowanych do zadań ministra należy:
- wydawanie zgody na zamknięte użycie GMO,
- wydawanie zgody na zamierzone uwolnienie GMO do środowiska,
- wydawanie zezwoleń na wprowadzenie do obrotu produktów GMO,
- wydawanie zezwoleń na wywóz lub tranzyt produktów GMO,
- koordynacja kontroli i monitorowania działalności regulowanej ustawą,
- koordynacja gromadzenia i wymiany informacji dotyczących zapewnienia bezpie-
czeństwa ludzi i środowiska w zakresie GMO.

7. Jacy ministrowie, poza ministrem środowiska, uczestniczą w realizacji zadań


w zakresie GMO i jakie są to zadania?
Odpowiedź:
- minister właściwy do spraw rolnictwa w sprawach odmian roślin genetycznie zmody-
fikowanych – rejestracja nowych odmian i uprawa roślin GM,
- Główny Inspektor Sanitarny – sprawy związane z bezpieczeństwem żywności

8. Jakie międzynarodowe akty prawne obowiązują w Polsce i jakie zobowiąza-


nia wynikają z nich dla administracji państwowej?
Odpowiedź: Poza odpowiednimi rozporządzeniami i dyrektywami UE, które
obowiązują w Polsce jako kraju członkowskim wspólnot europejskich, najważniejszym
międzynarodowym aktem prawnym w zakresie GMO jest ratyfikowany przez Polskę
Protokół kartageński o bezpieczeństwie biologicznym do Konwencji o różnorodności
biologicznej. Nakłada on na Ministra Środowiska następujące zobowiązania:
1) powołanie, zgodnie z art. 19 Protokołu („Krajowe Organy Kompetentne i Krajowe
Punkty Kontaktowe”), punktu kontaktowego, odpowiedzialnego za utrzymywanie
stałych kontaktów z Sekretariatem Protokołu; punkt ten funkcjonuje w Minister-
stwie Środowiska, w Departamencie Leśnictwa, Ochrony Przyrody i Krajobrazu
(Zespół ds. GMO) i prowadzi stałą współpracę z innymi organami w Polsce, które
podejmują decyzje w sprawach związanych z organizmami genetycznie zmodyfi-
kowanymi (Ministerstwo Zdrowia i Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi),
2) wdrożenie, stosownie do art. 20 Protokołu („Wymiana informacji i Mechanizm
Wymiany Informacji o Bezpieczeństwie Biologicznym”), systemu wymiany infor-
macji o bezpieczeństwie biologicznym (ang. Biosafety Clearing House) służącego
wymianie informacji naukowych, technicznych, ekologicznych i prawnych o ży-
PYTANIA KONTROLNE 235

wych zmodyfikowanych organizmach i doświadczeniach związanym z ich wyko-


rzystaniem,
3) przygotowanie, w myśl art. 22, dotyczącego („Tworzenia potencjału”), listy
ekspertów krajowych w dziedzinie bezpieczeństwa biologicznego, którzy otrzyma-
ją nominacje Ministra Środowiska, a ich kandydatury zostaną przekazane Sekreta-
riatowi Protokołu, który umieści je na liście ekspertów międzynarodowych; eks-
perci figurujący na liście przygotowanej przez Sekretariat będą uczestniczyć w spo-
tkaniach mających na celu przygotowanie wytycznych do wdrażania Protokołu
oraz służyć radą krajom wymagającym wsparcia naukowego, technicznego i praw-
nego w sprawach związanych z realizacją postanowień Protokołu,
4) zgodnie z art. 23 („Świadomość społeczeństwa i jego udział”), określającym m.in.
sposoby udziału społeczeństwa w sprawach dotyczących bezpiecznego transferu,
przemieszczania i użytkowania LMO, Minister Środowiska, poprzez prowadzoną
w Zespole ds. GMO bazę danych, zapewnia dostęp do informacji związanych z
bezpiecznym stosowaniem, przemieszczaniem i transferem LMO, zapewniając spo-
łeczeństwu udział w procesie podejmowania decyzji związanych z powyższymi
działaniami,
5) zgodnie z art. 27 („Odpowiedzialność i Zadośćuczynienie”) Krajowy Punkt Kon-
taktowy zobowiązany jest przekazywać do Sekretariatu Protokołu informacje o po-
stanowieniach, uzgodnieniach, umowach i przepisach krajowych związanych z od-
powiedzialnością i zadośćuczynieniem za szkody powstałe w wyniku prowadzenia
prac z GMO; dane te zostaną wykorzystane przy opracowywaniu międzynarodo-
wych reguł i procedur w zakresie odpowiedzialności i zadośćuczynienia za szkody
wynikające z transgranicznego przemieszczania LMO,
6) z art. 33 („Monitoring i raporty”) wynika obowiązek monitorowania realizacji
zobowiązań wynikających z Protokołu oraz raportowania do Sekretariatu o podję-
tych działaniach.

9. W jakiej formie i przez kogo prowadzone są rejestry w zakresie GMO?


Odpowiedź: Obowiązująca dotąd ustawa z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach
genetycznie zmodyfikowanych (Dz.U. Nr 76, poz. 811 z późn. zm.) nakłada na ministra
właściwego do spraw środowiska obowiązek prowadzenia (w formie elektronicznej)
następujących rejestrów związanych z użytkowaniem GMO:
- rejestr zamkniętego użycia GMO,
- rejestr zamierzonego uwolnienia GMO do środowiska w celach innych niż wprowa-
dzenie do obrotu,
- rejestr produktów GMO,
- rejestr wywozu za granicę lub tranzytu przez terytorium kraju produktów GMO.

10. Jakie bazy danych w zakresie GMO muszą być udostępnione organizacjom
międzynarodowym, zgodnie z Protokołem z Kartageny?
Odpowiedź: Minister właściwy do spraw środowiska, jest obligowany do prowa-
dzenia wymaganych tym protokołem baz danych w związku z globalnym systemem
wymiany informacji BCH (Biosafety Clearing-House).
236 A. ANIOŁ, T. TWARDOWSKI

Do systemu wymiany informacji BCH Punkt Kontaktowy pod nadzorem Mi-


nistra Środowiska jest zobowiązany przekazywać informacje dotyczące:
- decyzji odnoszących się do GMO przeznaczonych do bezpośredniego uży-
cia jako żywność lub pasza lub do przerobu,
- tranzytu GMO,
- niezamierzonych transgranicznych przemieszczeń GMO,
- krajowych przepisów, wytycznych itp. w sprawie GMO, krajowych punk-
tów kontaktowych oraz umów w sprawie GMO.

11. Podaj istotę mechanizmu działania w roślinach transgenicznych:


1) glifosatu,
2) glyfosynatu,
3) Bt.
Odpowiedź:

Ad 1) Zahamowanie biosyntezy aminokwasów aromatycznych


Herbicyd uniwersalny RoundUp, którego składnikiem aktywnym jest glifosat, nisz-
czy rośliny poprzez inhibicję enzymu EPSPS. Soję odporną na glifosat otrzymano
poprzez wprowadzanie genu kodującego EPSPS z bakterii Agrobacterium sp. szczep
CP4, do chromosomu soi (EPSPS = 5-enolpyruvylshikimate-3-phosphate synthase).
Szlak biosyntezy aromatycznych aminokwasów nie występuje w szlaku metabolicznym
ssaków. Odporność na glifosat nadano roślinom i mikroorganizmom poprzez nadpro-
dukcję EPSPS lub wykorzystanie odpornego na glifosat EPSPSs.

Ad 2) Zablokowanie przekształcenia toksycznego amoniaku do azotanów


Glufosynat, czyli fosfinotrycyna [(HOCH2)3CNHCCH2CO2]3P, to składnik aktywny
herbicydu uniwersalnego stosowanego przez firmę Aventis (AgrEvo) w wielu prepara-
tach chwastobójczych, np. Basta, Ignite, Challenge, LIBERTY. Glufosynat jest wchła-
niany przez części zielone, hamuje aktywność syntazy glutaminowej, a przez to ograni-
cza detoksyfikację amoniaku. Inaktywację glufosynatu osiągnięto poprzez wydzielenie z
bakterii glebowych charakteryzujących się systemem enzymatycznym rozkładającym
glufosynat białka kodowanego przez gen PAT. Inaktywacja glufosynatu następuje
poprzez acetylację katalizowaną przez acetylotransferazę fosfinotrycyny.

Ad 3) Biosynteza endopeptydazy toksycznej dla szkodników owadzich.


„Białka Bt” są to deltaendotoksyny, krystaliczne białka, których wydzielono i scha-
rakteryzowano ok. 100 o proteolitycznej aktywności enzymatycznej. W toku procesu
protoksyna (130 kD) zostaje przekształcona do toksyny (60 kD). W trakcie procesu
trawiennego ma miejsce interakcja krystalicznego białka z receptorem komórek jelito-
wych i następuje perforacja jelita. Gen Bt wprowadzono do następujących roślin: kuku-
rydza, bawełna, rzepak, ryż, ziemniak, soja, kapusta, pomidory, uzyskując tym samym
ochronę przed owadami. Jest to białko bakteryjne, którego gen syntetyzowano chemicz-
nie i ekspresję uzyskano w roślinach.

12. Czego nie dotyczy ustawa „O GMO”?


Odpowiedź: Ustawa „O GMO” nie dotyczy na przykład:
- własności intelektualnej wynalazków biotechnologicznych,
- integralności człowieka,
PYTANIA KONTROLNE 237

- żywności,
- zagadnień zdrowia.

13. Czym różni się biuro rzecznika patentowego od Urzędu Patentowego RP?
Odpowiedź: Urząd Patentowy RP jest centralnym organem administracji rządowej
jakiś czasownik? w sprawach z zakresu własności przemysłowej i podlega Radzie
Ministrów. Biuro rzecznika patentowego pomaga twórcom, wynalazcom i autorom w
postępowaniu (uzyskaniu, zabezpieczeniu, ochronie) dotyczącym własności przemysło-
wej między innymi przed narodowymi urzędami patentowymi.

14. Na co nie udziela się patentów?


Odpowiedź: Patenty nie są udzielane na przykład na:
- odkrycia,
- prawa przyrody,
- koncepcje,
- idee.

15. Jakie są cele otrzymywania zwierząt GM?


Odpowiedź: Przykładowymi celami mogą być:
- poprawienie ekonomiki produkcji,
- ksenotransplantacje,
- wykorzystanie zwierząt jako bioreaktory,
- modele chorób.

16. Czym różni się klon od GMO?


Odpowiedź: Klon ma genom identyczny z organizmem macierzystym, GMO ma
zaś genom zmieniany w sposób reproduktywny (aseksualny) technikami inżynierii
genetycznej.

17. Jakie są nieżywnościowe cele produkcji roślin GM?


Odpowiedź: Przykładowymi celami nieżywnościowymi mogą być:
- biomateriały,
- bioenergetyka,
- rośliny jako bioreaktory,
- rośliny dla bioremediacji.

18. Podaj 3 przykłady produktów handlowych, nieżywnościowych nowoczesnej


biotechnologii.
Odpowiedź: Na przykład tytoń (z rośliny odpornej na choroby wirusowe).

19. Jakie są metody detekcji GMO?


Odpowiedź: Przede wszystkim PCR (w różnych modyfikacjach) oraz przeciwciała
monoklonalne (w tzw. testach paskowych).
238 A. ANIOŁ, T. TWARDOWSKI

20. Jaka jest polska opinia publiczna w kwestii GMO?


Odpowiedź: Według danych z 2006 r. 70% społeczeństwa jest przeciwna GMO.

21. Co należy zrobić, aby podjąć zgodę na pracę eksperymentalną z GMO?


Odpowiedź: Należy uzyskać zgodę ministra właściwego ds. środowiska.

22. Wymień minimum dwa akty prawne międzynarodowe dotyczące ochrony


bioróżnorodności związane z biotechnologią
Odpowiedź: Na przykład:
- Konwencja z Rio de Janeiro (1991) o ochronie bioróżnorodności,
- Protokół kartageński o bezpieczeństwie biologicznym do Konwencji o różno-
rodności biologicznej (Montreal, 2002).

23. Podaj nazwy w języku polskim:


1) GMO,
2) LMO,
3) Case-by-case,
4) GMM.
Odpowiedź:
Ad 1) GMO (genetically modified organism) - genetycznie zmodyfikowany orga-
nizm,
Ad 2) LMO (living modiefied organism) - żywy (zdolny do reprodukcji) gene-
tycznie zmodyfikowany organizm,
Ad 3) Case-by-case - „przypadek – po – przypadku” lub „krok – po – kroku” (każ-
dy przypadek powinien być analizowany oddzielnie),
Ad 4) GMM (genetically modiefied microorganism) - genetycznie zmodyfikowa-
ny mikroorganizm.

24. Co oznacza termin „koegzystencja” w odniesieniu do agrobiotechnologii?


Odpowiedź: Koegsystencja - współistnienie trzech rodzajów rolnictwa: 1) trady-
cyjnego (opartego na chemii), 2) ekorolnictwa, 3) agrobiotechnologii (wykorzystującej
genetycznie zmodyfikowane organizmy).

25. Podaj areał upraw roślin GM w 2006 r.


Odpowiedź: Areał upraw roślin GM w 2006 r. wyniósł ponad 100 mln ha.

26. Wymień najważniejsze produkcyjne rośliny GM


Odpowiedź: Najważniejsze produkcyjne rośliny GM to: soja, kukurydza, bawełna
i rzepak.

27. Jest wiele państwowych inspekcji dotyczących GMO. Proszę wymienić co


najmniej 4.
PYTANIA KONTROLNE 239

Odpowiedź: Na przykład: Inspekcja Sanitarna, Inspekcja Ochrony Roślin i Na-


siennictwa, Inspekcja Ochrony Środowiska, Inspekcja Weterynaryjna, Inspekcja Han-
dlowa, Państwowa Inspekcja Pracy, Sanepid, Urząd Celny.

28. Podaj 3 cechy zdolności patentowej.


Odpowiedź: Zgodnie z Dyrektywą 98/44/WE z sprawie ochrony prawnej wyna-
lazków biotechnologicznych zdolność patentową posiadają wynalazki, które są:
- nowe,
- posiadają poziom wynalazczy,
- nadają się do przemysłowego stosowania.

29. Wymień minimum 3 ustawy dotyczące biotechnologii.


Odpowiedź: Na przykład:
1) Ustawa z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowa-
nych (Dz.U. z 2001 r., Nr 76, poz. 811 z późn. zm.),
2) ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia (Dz.
U. z 2006 r. Nr 171, poz. 1225),
3) Ustawa z dnia 22 lipca 2006 r. o paszach (Dz. U. z 2006 r. Nr 144, poz. 1045),
4) Ustawa o rolnictwie ekologicznym z dnia 20.04.2004 r. (Dz.U. z 2004 r., Nr 93,
poz. 898).

30. Podaj 3 komercyjne GMO


Odpowiedź: Na przykład: Izolaty białka sojowego, koncentraty białka sojowego
(Supro595, Supro 590, Supro Ex 33, Pro Fam 646, Unisol S, Maturex L, Arcon FM,
Arcon SJ) preparaty enzymatyczne; pasze; hormony (jak insulina, hormon wzrostu).
Powszechnie konsumowane preparaty handlowe zawierają bardzo często dodatki
(w niewielkiej ilości) preparatów genetycznie zmodyfikowanych (np. wędzonki, kiełba-
sy, wędliny, konserwy mięsne i rybne, koncentraty spożywcze i dania gotowe, wyroby
„light”, garmażer, ciasta przemysłowe i cukiernicze, słodycze i wiele innych).

31. Jaki urząd centralny w Polsce koordynuje zagadnienie organizmów genetycz-


nie zmodyfikowanych?
Odpowiedź: W Polsce urzędem centralnym koordynującym zagadnienie organi-
zmów genetycznie zmodyfikowanych jest Ministerstwo Środowiska.

32. Jaki urząd w Polsce, a jaki w Europie, przyjmuje zgłoszenia patentowe, a jaki
urząd w Polsce rejestruje odmiany roślin?
Odpowiedź: W Polsce zgłoszenia patentowe przyjmuje Urząd Patentowy Rzeczy-
pospolitej Polskiej (UP RP w Warszawie), w Europie zaś European Patent Office (EPO
w Monachium). Odmiany roślin w Polsce są rejestrowane w Centralnym Ośrodku
Badania Odmian Roślin Uprawnych (COBORU w Słupi Wielkiej).
240 A. ANIOŁ, T. TWARDOWSKI

33. Jakie polskie uregulowania prawne dotyczą własności intelektualnej biotech-


nologii?
Odpowiedź: Szczególne znaczenie dla rozwoju biotechnologii ma ustawa regulu-
jąca zagadnienia własności intelektualnej (Dz.U. z 2002 r., Nr 108, poz. 945 z później-
szymi zmianami). Ze szczególnym naciskiem podkreślić należy, że w krajach Unii
Europejskiej zarówno procesy, jak i produkty inżynierii genetycznej spełniają wymogi
zdolności patentowej, bowiem patenty są udzielane na wynalazki. Do wynalazków
biotechnologicznych stosujemy cały szereg ograniczeń zdolności patentowej, o charakte-
rze moralnym, etycznym czy też wynikającym z generalnych przesłanek, jak np. nie-
możność patentowania praw przyrody i odkryć naukowych. Równolegle trzeba pamię-
tać, że wynalazki opatentowane można bez opłat licencyjnych stosować w celach czysto
naukowych i dydaktycznych..
XV. SŁOWNICZEK
WZMOCNIENIE SYSTEMU INFORMACJI O ŚRODOWISKU
W SZCZEGÓLNOŚCI Z ZAKRESU BEZPIECZEŃSTWA BIOLOGICZNEGO
S ŁOWNICZEK

SŁOWNICZEK

Genom: Całkowite DNA zawarte w komórce, reprezentujące pełną informację gene-


tyczną organizmu.

DNA – kwas deoksyrybonukleinowy – cząsteczka niosąca informację genetyczną


zakodowaną w ułożeniu czterech jednostek, które ją budują – zasad A,C,G,T

Jądro komórkowe– organella komórkowa zawierający DNA – informację genetyczną


komórki.

Rekombinacja DNA – Manipulacja DNA w laboratorium, podczas której fragmenty


DNA z różnych źródeł są cięte i łączone przy użyciu białek (enzymów).

Inżynieria genetyczna – techniki genetyczne stosowane w celu uzyskania organizmów


o nowych właściwościach. Metody te prowadzą do uzyskania i przeniesienia zrekombi-
nowanego DNA do genomu żywego organizmu w sposób aseksualny.

Transgeneza – Wprowadzenie zrekombinowanej sekwencji DNA do genomu organi-


zmu

Organizm transgeniczny – Organizm ze zrekombinowanym DNA w swoim genomie,


przekazujący to DNA następnym pokoleniom.

Bioreaktor zwierzęcy – zwierzę transgeniczne wytwarzające na dużą skalę określone


białko, np. ludzkie.

Agrobacterium tumefaciens – bakteria glebowa, która infekuje niektóre rośliny. Jej


naturalna zdolność do wprowadzania swojego DNA do komórki roślinnej spowodowała,
że wykorzystuje się ją do transformacji roślin

Bacillus thuringiensis (Bt) – bakteria glebowa wykorzystywana w rolnictwie do zwal-


czania szkodników. Jej geny, powodujące powstanie toksycznych dla szkodników
białek, zostały przeniesione do roślin.

Ekspresja – uruchomienie informacji genetycznej poprzez włączenie aktywności genu,


prowadzi do powstania białka
244 SŁOWNICZEK

Enzym – białko katalizujące określoną reakcję chemiczną. Prawie wszystkie wewnątrz-


komórkowe reakcje chemiczne odbywają się przy udziale enzymów.

Komórka – podstawowa jednostka biologiczna, zdolna do rozwoju i rozmnażania;


wszystkie organizmy żywe są zespołami komórek lub pojedynczymi, niezależnymi
komórkami.

Promotor – sekwencja DNA poprzedzająca sekwencję kodującą białko; jest konieczna


do aktywowania genu

Genetycznie zModyfikowany Organizm (GMO) - Organizm, którego materiał gene-


tyczny został zmieniony technikami inżynierii genetycznej, które nie występują w
naturalnych warunkach.

In vitro – proces odbywający się poza żywym organizmem, z łac. vitrum = szkło, czyli
„w szkle”

Herbicyd – środek chemiczny używany do zwalczania chwastów. Większość herbicy-


dów na rynku, do chwili pojawienia sie roślin odpornych na herbicydy, było selektywne,
czyli zwalczało tylko określone chwasty. Przy zastosowaniu roślin transgenicznych z
wprowadzoną cechą tolerancji na herbicyd stało sie możliwe stosowanie herbicydów o
działaniu nieselektywnym (totalnym).

Glufosynat – herbicyd (Liberty, Basta), często stosowany razem z odpowiednimi


roślinami zmodyfikowanymi genetycznie (w systemie typu Liberty Link). Działa bloku-
jąc syntazę glutaminianową.

Glifosat - herbicyd (Roundup), często stosowany razem z odpowiednimi roślinami


zmodyfikowanymi genetycznie (typu RoundupReady). Blokuje enzym syntazę EPSP.

Molecular Pharming – wykorzystanie transgenicznych zwierząt lub roślin do produkcji


biofarmaceutyków.
XVI. PRZYKŁADOWE PUBLIKACJE Z ZAKRESU
BIOTECHNOLOGII
WZMOCNIENIE SYSTEMU INFORMACJI O ŚRODOWISKU
W SZCZEGÓLNOŚCI Z ZAKRESU BEZPIECZEŃSTWA BIOLOGICZNEGO
P RZYKŁADOWE PUBLIKACJE Z ZAKRESU BIOTECHNOLOGII

PRZYKŁADOWE PUBLIKACJE
Z ZAKRESU BIOTECHNOLOGII
Podręczniki

[1] Biobezpieczeństwo biotechnologii. Twardowski T., Zimny J., Twardowska A.,


Wyd. Edytor, Poznań, 2003;
[2] Biotechnologia a prawo; zbiór przepisów. Kwapich E., Twardowski T., Wyd.
Agencja Edytor, Poznań 2003;
[3] Biotechnologia. Kwartalnik
[4] Biotechnologia i chemia antybiotyków. Chmiel A., Grudziński S., Wyd. Naukowe
PWN, Warszawa, 1998;
[5] Biotechnologia roślin. red. Malepszy S., Wyd. Naukowe PWN, Warszawa, 2001;
[6] Biotechnologia zwierząt. red. Zwierzchowski L., Jaszczak K., Modliński J. A.,
Wyd. Naukowe
[7] PWN, Warszawa, 1997;
[8] Biotechnologia żywności. Red. Bednarski W., Reps A., WNT, Warszawa, 2003;
[9] Fizjologia roślin. Kopcewicz J., Leawk S., PWN, Warszawa, 2002;
[10] Genetyka. Winter P. C., Hickey G. I., Fletcher H. L., Wyd. Nauk. PWN, Warsza-
wa, 2000;
[11] Inżynieria genetyczna u progu nowej ery. Wyd. Centrum Upowszechniania Nauki
PAN, Warszawa, 2000;
[12] KOD - korzyści, oczekiwania, dylematy biotechnologii. Twardowski T., Michalska
A., Wyd. Agencja Edytor, Poznań, 2001;
[13] Komórki roślinne w warunkach stresu; Tom II; Komórki in vitro. Woźny A.,
Przybył K., Wydawnictwo Naukowe UAM. Poznań, 2004;
[14] Mikrobiologia. Salyerss A. A., Witt D. D., Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, 2005;
[15] Mikrobiologia ogólna. Schlegal H. G., Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, 2005;
[16] Podstawy biotechnologii przemysłowej. red. Bednarski W., Fiedurek J., WNT,
Warszawa, 2007;
[17] Ssaki transgeniczne. Bishop J., Wyd. Naukowe PWN, Warszawa, 2001;
[18] Życie bakterii. Kunicki-Goldfinger W.J.H., PWN, Warszawa, 2005;
248 PRZYKŁADOWE PUBLIKACJE Z ZAKRESU BIOTECHNOLOGII

Raporty, dokumenty, publikacje

[1] Ustawa z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych


(Dz. U. Nr 76, poz. 811, z 2002 r. Nr 25, poz. 253 i Nr 41, poz. 365, z 2003 r. Nr
130, poz. 1187 oraz z 2004 r. Nr 96, poz. 959;
[2] Krajowy Program Bezpieczeństwa Biologicznego w Polsce, Anioł A., Zimny J.,
Podyma W., Janik-Janiec B., Radzików, ISBN83-891172-06-2, 2002;
[3] Krajowa strategia ochrony i umiarkowanego użytkowania różnorodności biolo-
gicznej wraz z Programem działań ( dokument zatwierdzony przez Radę Mini-
strów w dniu 25.02.2003 r.) wydane przez Ministerstwo Środowiska, Wydawnictwo
DjaF, Kraków, 1-59;
[4] Raport diagnostyczny rozwoju biotechnologii w Polsce, pod kierownictwem
Podhajskiej A., Centrum Rozwoju Technologii w Gdańsku, 2003;
[5] Protokół Kartageński o Bezpieczeństwie Biologicznym do Konwencji o Różno-
rodności Biologicznej – Komentarz, Jędrośka J., Bar M., Bukowski Z., Wrocław-
Radzików, ISBN83-891172-15-1, 2004;
[6] Prawo o organizmach genetycznie zmodyfikowanych, projekt z dnia 11 stycznia
2006;
[7] Komunikat komisji dla rady i parlamentu europejskiego; Sprawozdanie w sprawie
wdrożenia krajowych środków w zakresie współistnienia upraw genetycznie zmo-
dyfikowanych oraz upraw tradycyjnych i ekologicznych [SEC(2006) 313];
[8] Raport Perspektywy i kierunki rozwoju biotechnologii w Polsce do 2013 r., pod
red. Bieleckiego S., Biotechnologia, Monografie, nr 3, 2006;
[9] Przyszłość GMO w Polsce. Stosować czy nie? Kazimierczak A., Agro Trendy, nr
20 (48):9-12, 2006;
[10] Jak rzetelnie informować o GMO? Kossobudzki P., Mat. z Konf. Czy chcemy żyć
z GMO. Aspekty gospodarcze, ekologiczne i etyczne stosowania produktów GMO,
2006;
[11] Ekspresyjne konstrukcje genowe prawidłowych i zmutowanych genów. Lipiński
D., Szalata M., Kalak R., i in., Biotechnologia 1(60); 48-73, 2003;
[12] Genetyczna modyfikacja surowców paszowych i spożywczych: zakres, potencjalne
zagrożenia i możliwości przeciwdziałania. Zduńczyk Z., Mat. z Konf. Czy chemy
żyć z GMO. Aspekty gospodarcze, ekologiczne i etyczne stosowania produktów
GMO, 2006.
PRZYKŁADOWE PUBLIKACJE Z ZAKRESU BIOTECHNOLOGII 249

Polskie strony internetowe

[1] Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin: http://www.ihar.edu.pl


[2] Ministerstwo Środowiska: http://www.mos.gov.pl
[3] Ministerstwo Wsi i Rozwoju Rolnictwa: http://www.minrol.gov.pl
[4] Polska Federacja Biotechnologii: http://www.pfb.p.lodz.pl
[5] Biotechnolog GMO - informacyjny serwis biotechnologiczny
http://www.BioTechnolog.pl

Anglojęzyczne strony internetowe

[1] BioEconomy: http://www.bio-economy.net 2005 r.


[2] BioVision: http://www.biovision.org 2005 r.
[3] Coexistence of genetically modified, conventional and organic crops: Freedom of
choice [„Współistnienie upraw genetycznie modyfikowanych, konwencjonalnych
i organicznych: wolność wyboru”]
[4] http://ec.europa.eu/agriculture/events/vienna2006/index_en.htm
[5] EuropaBio: http://www.europabio.org
[6] Europejska Platforma Technologicznej Zrównoważonej Chemii:
[7] http://www.suschem.org
[8] Organizacja Ekonomicznej Współpracy i Rozwoju: http://www.oecd.org
[9] Rejestr produktów żywnościowych i pasz zawierających GMO dopuszczonych do
obrotu w UE: http://ec.europa.eu/food/dyna/gm/index_ en.cfm
[10] Unia Europejska: http://www.europa.eu.int/comm/food/food/biotechnology

Publikacje organizacji międzynarodowych

[1] OECD, Report: „The Application of Biotechnology to Industrial Sustainability”,


2001 http://www1.oecd.org/publications/e-book/9301061e.pdf
[2] European Commission, 2002, Life sciences and biotechnology - A strategy for
Europe “Life sciences and biotechnology: a strategy for Europe”, European Com-
mission COM(2002)27, 2002;
[3] Precautionary Expertise for Genetically-modified Crops (2002 - 2004); A Euro-
pean research project co-ordinated by the Biotechnology Policy Group, Centre for
Technology Strategy, Open University (UK) and funded by the European Commis-
sion, Quality of Life Programme, socio-economic aspects;
http://technology.open.ac.uk/cts/peg/index.htm
250 PRZYKŁADOWE PUBLIKACJE Z ZAKRESU BIOTECHNOLOGII

[4] EuropaBio, White Biotechnology: Gateway to a More Sustainable Future, April 2003
http://www.europabio.org/upload/documents/wb_100403/Innenseiten_final_screen.pdf
[5] European Commission, 2003, World energy, technology and climate policy outlook
2030/WETO;
[6] European Union: Action Plan to boost research efforts in Europe, April 2003,
IP/03/584 http://europa.eu.int/comm/research/era/3pct/pdf/press-rel-en.pdf
[7] EUR 19884, “EC-sponsored Research on Safety of Genetically Modified Organ-
isms: A Review of Results”, Eds. C. Kessler, I. Economidis, EC, 2001. Available
at Guidelines on coexistence, pub July 2003, at:
[8] http://europa.eu.int/comm/agriculture/publi/reports/coexistence2/index_en.htm
[9] Devlin A. An overview of biotechnology statistics in selected countries, OECD
Science, Technology and Industry Working Papers, OECD Publishing, 2003/13;
[10] Dutch Ministry of Economic Affairs, Life Sciences, A Pillar fot the Dutch Knowl-
edge Economy, July 2003 http://www.minez.nl/publicaties/pdfs/03142.pdf
[11] “The State of Food and Agriculture [2003-2004]”., FAO, Rome 2005, 209 ss. ISSN
0081-4539;
[12] European Commission, Plants for the Future: 2025 a European vision for plant
genomics and biotechnology, ISBN 92-894-8455-1, Brussels, June 2004;
[13] “Plants for the future” European Commission, 2004,
[14] http://europa.int/comm/research
[15] European Forest-Based Sector Technology Platform, Vision 2030: Innovative and
sustainable use of forest resources, Brussels, February 2005;
[16] EuropaBio Annual Report 2005: Biotechnology for a quality of life in a sustainable
society;
[17] European Commission, 2005, Biotechnology 2020. From the transparent cell to
the custom-designed processes;
[18] European Technology Platform on Food for Life: The vision for 2020 and beyond,
July 2005 http://etp.ciaa.be
[19] Biotechnology Industry Organization (BIO), BIO 2005-2006. Guide to biotechnology;
[20] The Commission services maintain a website providing “Questions & Answers on
the regulation of GMOs in the EU” at:
http://www.europa.eu.int/comm/food/food/biotechnology/gmfood/qanda_en.pdf

You might also like