You are on page 1of 12

ROCZNIKI TEOLOGICZNE Tom LIII-LIV, zeszyt 7 2006-2007

MAGDALENA GAWLIK

MARIAN ZDZIECHOWSKI (1861-1938) WOBEC MODERNIZMU KATOLICKIEGO

Potrzeba reformy w Kociele przeomu wiekw XIX i XX staa si wyzwaniem dla zachowawczych i postpowych rodowisk chrzecijaskich. Spr o redefinicj prawd wiary oraz granice wolnoci sumienia, wyznania, nauczania i dysputy teologicznej z dzisiejszej perspektywy uzna mona za etap formowania si krgw dialogu Kocioa1. W stulecie wydania encykliki Piusa X2 Pascendi Dominici gregis (1907), ktra odegraa istotn rol w ocenie modernizmu3, warto przeledzi jej wtki oraz implikacje ekumeniczne w konfrontacji z napisanym dwa lata wczeniej, pionierskim w literaturze polskiej, omwieniem nurtw katolickich Mariana Zdziechowskiego4.
Mgr lic. MAGDALENA GAWLIK doktorantka (prom. dr Leonard Grka SVD, prof. KUL) Instytutu Ekumenicznego KUL; adres do korespondencji: Luba 60, 83-422 Nowy Barkoczyn; e-mail: szancek@poczta.onet.pl Przypisy i bibliografi do zasad bibliograficznych Rocznikw Teologicznych dostosowa ks. Stanisaw Jzef Koza. 1 Por. P a w e VI. Encyklika Ecclesiam suam. AAS 56 (1964). 2 Pontyfikat Piusa X (1903-1914) cechowaa troska o formacj chrzecijask (Katechizm Piusa X, 1905), liturgiczne ycie Kocioa, reform Kurii rzymskiej i walka z modernizmem. Za jego pontyfikatu przygotowano Codex iuris canonici (1917). Zaangaowanie wieckich widzia nie tyle na polu spoeczno-politycznym, co charytatywnym i katechetycznym. 3 J. Kracik zauwaa, e po raz pierwszy terminu modernizm uy fryburski dogmatyk Carl Braig we wstpie do tumaczonej przez siebie Apologii chrystianizmu (w 1885 r.). Por. J. K r a c i k. Antymodernistyczna kampania. Znak 44:2002 nr 7 s. 30-44 [http://www.znak.com.pl/ znak/kracik566.html]. 4 Marian Zdziechowski (1861-1938) filozof religii i kultury, moralista, literaturoznawca, sowianofil. Wykada na Uniwersytecie Jagielloskim i Wileskim. Swoj twrczo powici moliwoci odrodzenia kultury europejskiej na gruncie wartoci chrzecijaskich. Autor m.in.: Mesjanici i sowianofile (Krakw 1888), Byron i jego wiek (Krakw 1894-1897), Wizja Krasiskiego (Krakw 1912), U opoki mesjanizmu (Lww 1912), Pesymizm, romantyzm a podstawy chrzecijastwa (Krakw 1914-1915), Wpywy rosyjskie na dusz polsk (Krakw 1920), Euro-

166

MAGDALENA GAWLIK

Mimo rnej rangi wypowiedzi obaj autorzy zadali sobie podstawowe pytanie o modernizm jako warto lub zagroenie dla istoty Kocioa oraz przynaleno do niej dialogu ze wiatem wspczesnym. Odpowied negatywna, bronica nienaruszalnoci depozytu wiary, powoywaa si na zasad Nihil innovetur, nisi quod traditum est (Nie naley wprowadza nic nowego poza tym, co zostao przekazane), cho w tym, co zmienne, dopuszczano regu Non nova, sed noviter (Wprawdzie to nie nowe, lecz w now przyodziane posta)5. Poza tak posta scholastyki, ku nowym punktom odniesienia, chcieli wyj zwolennicy odnowy ycia chrzecijaskiego, ktrzy jednak w wikszoci nie odnosili do siebie miana modernistw, zwaszcza w takim ksztacie, jaki przedstawiay, potpiajce liberalny, a potem modernistyczny ruch, wczesne encykliki papieskie6.

I. PAPIEE WOBEC POSTULATW MODERNISTYCZNYCH

Modernizm katolicki by wielopostaciowym ruchem w nurcie filozofii kantowskiej, opisujcej religi jako czyn moralny, czsto podwaajcy nadprzyrodzony charakter Objawienia. Obawy wobec tego rodzaju aggiornamento wynikay z poszerzenia dotychczasowych ram teologii o prby wprowadzenia do neoscholastyki elementw kultury wspczesnej oraz nadanie jej metodzie wymiaru krytyki historyczno-krytycznej. Lamennaisowskie7 postulaty wolnoci jako warunku reformy Kocioa i uznania liberalizmu za
pa, Rosja, Azja. Szkice polityczno-literackie (Wilno 1923), Renesans a rewolucja (Wilno 1925), W obliczu koca (Wilno 1937). 5 Por. B e n e d y k t XV. Encyklika Ad beatissimi Apostolorum Principis cathedram (1914). 6 W tym charakterze wymienia si encykliki: Mirari vos Grzegorza XVI (1832) o kierunku liberalnym jako skutku indyferentyzmu religijnego, Qui pluribus (1846) i Quanta cura Piusa IX (1864), ktra ukazaa si wraz z Syllabusem, czy Humani Generis Piusa XII (1951). Warto w tym miejscu zacytowa nastpujc opini: Postawa zamknicia i totalnego potpienia wszystkich teorii innowacyjnych, z tego tylko powodu uwaanych za niebezpieczne, majca trwa take w nadchodzcych dziesicioleciach, prowadzia czasem do powoywania si na prymat Piotrowy rwnie w kwestiach, ktre nie naleay do jego kompetencji, czego rezultatem byo to, e przez du cz stulecia wyznaczona bya sztywna linia demarkacyjna midzy katolikami a niekatolikami (A. M. P i a z z o n i. Historia wyboru papiey. Krakw 2004 s. 311). 7 Ks. Hugues-Flicit-Robert de Lamennais (1782-1854) zwolennik katolickiego liberalizmu i otwarcia si Kocioa, autor m.in. ostrej w tonie ksiki Affaires de Rome (1836). By zaoycielem i redaktorem dziennika katolicko-liberalnego Avenir 1830-31), ktrego haso brzmiao Bg i wolno. Zosta potpiony przez Grzegorza XVI w encyklikach Mirari vos i imiennie w Singulari nos (1834).

MARIAN ZDZIECHOWSKI (1861-1938) WOBEC MODERNIZMU KATOLICKIEGO

167

opatrznociowy znak czasw, na tym etapie historii zbawienia, spotkay si ze zdecydowanym sprzeciwem papiey. Zagroenie dla zasad wiary i moralnoci katolickiej nie mogo by odczytane jako wola Boa. Ton encyklik i krytyki w stylu Syllabusa wobec wrogw doktryny Kocioa uleg zmianie dziki wprowadzonemu przez Leona XIII zrnicowaniu negowanych zjawisk oraz propozycji reinterpretacji i rdowego opracowania pism w. Tomasza. Pynne granice postaw modernistycznych i atmosfera podejrzliwoci sprawiy, e przypisywano je nie tylko jej jawnym zwolennikom w onie Kocioa, takim jak Alfred Loisy, George Tyrell, Maurice Blondel czy Ernesto Buonaiuti8, ale w pewnym okresie rwnie Giacomo della Chiesa czy Angelo Roncallemu przyszym papieom Benedyktowi XV i Janowi XXIII. Wraz z Piusem X Koci rzymskokatolicki zacz si wycofywa na wycznie obronne pozycje. W programowej encyklice Ex supremi Apostolatus Cathedra (1903) papie uczuli biskupw na sympatie modernistyczne wrd ksiy. W latach 1903-1907 na oficjalnym indeksie znalazy si 32 ksiki m.in. Loisyego, Houtina, Laberthonnirea i Le Roya oraz powie Il Santo Antonio Fogazzaro9 o moralnym odrodzeniu Kocioa. Reakcja Piusa X bya na tyle wyrazista (by przytoczy tylko dekret Kongregacji witego Oficjum

Ks. Alfred Loisy (1857-1940) religioznawca i modernista francuski, wykadowca egzegezy Starego Testamentu w Instytucie Katolickim w Paryu. W 1903 r. opublikowa LEvangile et lglise, ktra dostaa si na indeks, on sam za zosta ekskomunikowany. George Tyrrel (1861-1909) angielski jezuita i filozof, wczeniej anglikanin, interpretowa doktryn katolick w wietle wspczesnej wiedzy, za co zosta ekskomunikowany w 1905 r.; autor m.in.: Religion as a Factor of Life, Lex orandi i Lex Credendi. Maurice Blondel (1861-1949) filozof czynu i religii, wykada na Uniwersytecie w Lille i Aix; strona katolicka oskaraa go czsto o racjonalizowanie chrzecijastwa, a rodowisko uniwersyteckie o ureligijnienie autonomicznej filozofii; przez ponad 30 lat wsppracowa z Laberthonnirem; opublikowa m.in.: LAction, La Pense, Lettre sur les exigences, Histoire et dogme czy La philosophie et lEsprit Chrtien; nie podziela wszystkich zaoe modernizmu, zwaszcza po ekskomunice przez Piusa X w 1907 r. Ernesto Buonaiuti (1881-1946) historyk Kocioa i doktryny chrzecijaskiej, przy wsppracy innych teologw opublikowa pod pseudonimem Il programma dei modernisti, w ktrym uskara si na wypaczenie jego pogldw co do odnowy i wymogw wspczesnej myli religijnej oraz ideau powszechnego braterstwa, na ktre nie odpowiadaa Summa w. Tomasza; po ekskomunice wyda jeszcze radykalniejsz apologi modernizmu pt. Lettere di un prete modernista. 9 Antonio Fogazzaro (18421911) prawnik, pisarz i poeta. Bohaterowie jego powieci czsto angaowali si w reform Kocioa (Piccolo mondo antico, Il Santo); innym tematem bya prba pogodzenia w wiatopogldzie katolickim ewolucjonizmu Darwina z nauk w. Augustyna; jego program odnowy chrzecijaskiej skania go do popierania postaw modernistw.

168

MAGDALENA GAWLIK

Lamentabili sane exitu10 czy encyklik Pascendi Dominici gregis11), e dla modernistw istniay dwie moliwoci: albo ulec, albo odej z Kocioa. Papie uznawa zasad autorytetu nauczania Kocioa we wszystkich dziedzinach, stosowan, aby broni wartoci chrzecijaskich. Popar rodowiska katolikw integrystw i inicjatywy wydawnicze tych, ktrzy brali czynny udzia w misji antymodernistycznej.

II. OMNIA INSTAURARE IN CHRISTO

ycie Mariana Zdziechowskiego przypado na okres piciu pontyfikatw12 i nauczanie Soboru Watykaskiego I. Do szybko wkroczy na drog poszukiwa interdyscyplinarnych, sucych rwnie pogbionej refleksji religijnej. Wobec wyzna chrzecijaskich przyjmowa otwart na wzajemno, woln od uprzedze i lkw postaw intelektualisty wiernego swemu Kocioowi. By realist i nie wierzy w szybkie osignicie penej, instytucjonalnej jednoci, ale za konieczne uwaa przygotowanie jej gruntu przez realizacj Chrystusowego przykazania mioci. Otwarcie papiey na teologi i liturgi Wschodu podziela, cho inspirowa si gwnie wspczesnymi rosyjskimi mylicielami religijnymi: Soowjowem, Trubeckim, Merekowskim czy Bierdiajewem. Nawiza liczne kontakty i promowa idee odnowy religijnej wspominanych ju przedstawicieli myli zachodniej. Dostrzega rnice w rdach denia do odnowy chrzecijastwa w polskim mistycyzmie, rosyjskim sowianofilstwie czy na Zachodzie, a zarazem rol, jak w zblieniu Kociow mogo odegra wzajemne poznanie i komplementarno dorobku myli teologicznej. Dziea modernistw czyta w oryginale bd w tumaczeniach na jzyki zachodnie13. W literaturze szuka tych

Dotyczyy one autorytetu Urzdu Nauczycielskiego Kocioa, natchnienia Pisma witego, istoty Objawienia, dogmatw, wiary, pochodzenia i ewolucji doktryny oraz ustanowienia Kocioa. 11 Przy powstaniu czci doktrynalnej encykliki wsppracowa o. Giuseppe Lemius (18601923), misjonarz Oblatw Maryi Niepokalanej, oraz inni teologowie (gwnie jezuici), natomiast przy czci moralnej kard. Jos Vives y Tuto (1854-1913), hiszpaski kapucyn. 12 Piusa IX (1846-1878), Leona XIII (1878-1903), Piusa X (1903-1914), Benedykta XV (1914-1922) i Piusa XI (1922-1939). 13 Polskie tumaczenia publikacji zachodnich modernistw ukazyway si od ok. 1915 r. Por. T. L e w a n d o w s k i. Modopolski modernizm katolicki. W: Problematyka religijna w literaturze Pozytywizmu i Modej Polski. wiadectwa poszukiwa. Red. S. Fita. Lublin 1993 s. 206-207.

10

MARIAN ZDZIECHOWSKI (1861-1938) WOBEC MODERNIZMU KATOLICKIEGO

169

chrzecijaskich intuicji, ktre wyrastay z imperatywu sumienia, osobistego dowiadczenia Boga i suyy pogbieniu wiary 14. Pocztek wieku by okresem jego wzmoonej pracy intelektualnej i pisarskiej15. U ponad czterdziestoletniego naukowca nadzieje zwizane z osob nowego papiea wzbudzia jak sam przyznaje lektura jego programowej encykliki Ex supremi Apostolatus Cathedra. Ju w pierwszym zdaniu Pius X jawi si jako czowiek, ktry swoje uczucia dotyczce objcia steru Kocioa przyrwnuje do lamentu w. Anzelma wzbraniajcego si przed przyjciem godnoci arcybiskupiej w Canterbury. Te zy pocztku dotyczyy rwnie opakanego stanu czowieka i spoeczestwa nkanego chorob odrzucenia Boga. Celem pontyfikatu miao by przeciwstawienie si temu stanowi, postulat i obietnica Instaurare omnia in Christo, nawrcenia do Boga ywego i Sdziego. Drog za do Jego Syna, Jezusa Chrystusa, jest zaoony przez Niego Koci, uposaony we wszystkie aski i nauki potrzebne do zbawienia. Piusowy program odnowy Kocioa skoni Zdziechowskiego do odbycia prywatnej audiencji w 1904 r.16, by zapozna si ze stanowiskiem papiea i podzieli wasnymi przemyleniami, m.in. o ziarnach prawdy i apologetycznej wartoci w dzieach mylicieli nieortodoksyjnych. Ju wwczas musiaa dojrzewa w nim myl napisania publikacji na temat modernizmu, ktr wyda rok pniej17. W tytule przewrotnie nawiza do okrelenia pestis perJawi si zatem modernizm jako forma wewntrznej od-rodkowej krytyki tych cech i znamion kultury chrzecijaskiej, ktre zagraaj jej w postaci tzw. czynnikw rozkadowych, takich jak: klerykalizm, babska pobono, upadek kultu eucharystycznego i liturgicznego. Poza tym opis zagroe zewntrznych, takich jak przede wszystkim socjalizm [], rozbicie hierarchii wartoci, symulacj Krlestwa Boego na ziemi, kae spojrze na modernizm w kontekcie wspczesnych (nowoczesnych) definicji i typologii. Mona wwczas okreli mianem modernistycznych zagroe atmosfer i klimat dekadencji, poczucie schyku cywilizacji, ktra nie proponuje wspczesnemu czowiekowi adnych odpowiedzi na tzw. fundamentalne pytania. Zob. te: A. y w i o e k. Chrzecijastwo wobec modernistycznych zagroe. Wok myli Mariana Zdziechowskiego. W: Drogi i rozdroa kultury chrzecijaskiej Europy. Red. U. Cierniak, J. Grabowski. Czstochowa 2003 s. 587. 15 Zaoy i przewodniczy w Krakowie Klubowi Sowiaskiemu, w latach 1901-1912 by czonkiem korespondentem, a od 1907 r. czonkiem zwyczajnym Polskiej Akademii Umiejtnoci. W tym te roku nawiza kontakt z Lwem Tostojem. W 1905 r. wygosi referat na VI Zjedzie Dziennikarzy w Abbacji, a w 1909 r. wzi udzia w drugim Kongresie Welehradzkim. W 1905 r. zacz wydawa miesicznik wiat Sowiaski. Na temat Kongresw Welehradzkich zob. L. G r k a. Dziedzictwo Ojcw. Ekumeniczny charakter tradycji welehradzkiej. Warszawa 1995. 16 Szerzej na ten temat zob. Z. O p a c k i. Midzy uniwersalizmem a partykularyzmem. Myl i dziaalno spoeczno-polityczna Mariana Zdziechowskiego 1914-1938. Gdask 2006 s. 29-36. 17 M. Z d z i e c h o w s k i. Pestis perniciosissima. Rzecz o wspczesnych kierunkach myli katolickiej. Warszawa 1905. Ukazao si rwnie tumaczenie na jzyk niemiecki: Pestis perni14

170

MAGDALENA GAWLIK

niciosissima uytego przez Piusa IX, ktry potpia liberalizm katolicki jako najgroniejsz zaraz18. Zdziechowskiego diagnoza czasw wspczesnych zdaje si odpowiada tej dokonanej przez papiea: Boga neguje si we wszystkich sferach ycia publicznego i prywatnego, w ktrych zanika zmys nadprzyrodzonoci. Czowiek stawia si na miejscu Stwrcy, nie rozpoznajc w sobie Jego dziea i chcc przej ster nad wiatem. Przestrzeganie prawa Boego we wszystkim miao wewntrznie umocni Koci i podda go woli miosiernego i sprawiedliwego Boga. Podobnie jak papie, Zdziechowski dostrzega to, co wrogie Kocioowi (a nie wrogw, jak w encyklice Pascendi) w samym jego wntrzu: brak wiadectwa Ewangelii i denia do witoci wiernych, zwaszcza duchownych, ich niewystarczajca formacja duchowa i intelektualna, niedowartociowanie liturgii i powierzchowna pobono oraz niepowane traktowanie religii, ktra bya spraw jedynie rzeczywicie wan19. Rnica pojawia si w niesusznym wedug Zdziechowskiego a zapocztkowanym przez Grzegorza XVI, napitnowaniu wspczesnego wiata, coraz bardziej poddanego prawom indywidualizmu, jako za. Nie pozwalao to chrzecijanom rozpozna w nim tych przejaww, ktre mogy nie znami ducha Chrystusowego, zrazu nierozpoznanego, ale mogcego okaza si pozytywnym bodcem, i odczyta znaki czasu w ich kontekcie. Prowadzio to do pogbienia izolacjonizmu w teologii przez odrzucenie wszystkiego, co nie mwio jej wczesnym jzykiem i zuboenia jej wewntrznego wielogosu. Ksika Zdziechowskiego miaa by reakcj na to, a jednoczenie zamierzaa wpuci do ycia naszego i literatury powiewu z dziedziny wspczesnych kierunkw wspczesnej myli katolickiej20; reakcj wobec te rosncej potrzeby i wiadomoci udziau wieckich reformatorw w yciu Kocioa.

ciosissima. Ein Beitrag zur Charakteristik der modernen Strmungen im Katholizismus. Wien Leipzig 1905. 18 Sformuowanie to Pius IX uy w encyklikach Qui pluribus i Quanta cura (1864). 19 Pestis perniciosissima s. V. 20 Sam autor ucila, e istniao ju wtedy kilka publikacji polskich autorw o pokrewnej tematyce; jako przykad wymienia m.in. F. Mieszki Katolicyzm a reforma, artyku K. Kaszewskiego o genezie i rozwoju uczu religijnych oraz S. Witkiewicza o katechizmie i chrzecijastwie (z serii Reformy szkolne). Zgadza si z Kaszewskim, e apologetyka chrzecijaska, aby pocign umysy oporne, powinna oprze si na niewzruszonym gruncie etyki ewangelicznej, jako najwyszej, doskonaej i absolutnej i z tego stanowiska dziaa zaczepnie wobec nieprzyjaci (Pestis perniciosissima s. V).

MARIAN ZDZIECHOWSKI (1861-1938) WOBEC MODERNIZMU KATOLICKIEGO

171

W ocenie Piusa X moralnymi przyczynami modernizmu byy pycha i ignorancja, ktrych skutkiem byo przedkadanie filozofii nowoytnej nad magisterium Kocioa, Tradycj, Ojcw Kocioa i tomizm, niewaciwe interpretowanie autorytetu nauczycielskiego i hierarchii. Zoon posta modernisty przeanalizowa w jej rnych postaciach: filozofa, wierzcego, teologa, historyka, krytyka, apologety i reformatora (pod kad z nich mona domyle si znanych nazwisk) wyznajcego agnostycyzm, immanentyzm religijny, symbolizm teologiczny, sowem: samowiadomo religijn zrwnujcych z porzdkiem Objawienia, a w rzeczy samej burzcego wszelki porzdek niewiadomoci konsekwencji swoich paranaukowych eksperymentw. Jego przewrotno polegaa na wyrywkowej interpretacji i sposobie przedstawiania doktryny. Munus pascendi oznacza wic stanie na stray caoci depozytu wiary, odrzucajc niezbone nowoci sw oraz zarzuty rzekomej nauki21 tych, ktrych sumienie i mio do Kocioa byy faszywe. Dla Zdziechowskiego katolik liberalny za jakiego sam si uwaa by czowiekiem poszukujcym prawdy, ale nienegujcym powagi autorytetu Kocioa i niegonicym za antyreligijnym postpem. Korzysta z Boego daru wolnoci i wynikajcego ze poszanowania osoby posiadajcej niemierteln na obraz Boy stworzon dusz i obdarzonej dostateczn ask do zbawienia, [] wypywa to musi z nauki Chrystusa i Kocioa. Liberaem w tem znaczeniu moe by kady katolik, a w kimby to jak wtpliwo rodzio, niech stara si okreli granice midzy liberalizmem zym a dobrym22. Dlatego razia go jednostronnie negatywna, ze strony nieliberaw, ocena kierunku liberalnego jako najciszego grzechu, bo przecie w poszukiwaniu prawdy obok faszu wiadomego istnieje niewiadome bdzenie, a w nim naleaoby rozrni te jego odcienie, ktre najbardziej zbliaj si do prawdy: Czowiek bowiem dusz ca szukajc prawdy, choby jej nie znalaz, przechodzi, jak nas ucz, przez chrzest pragnienia i dziki temu bliszym staje si Bogu, czyli prawdy absolutnej, ni ten, co posiada wszystkie formuy prawdy, a nie stosuje do nich ycia swego23. Koci stoi na stray niezmiennej prawdy, ale jest te miejscem mistycznej wizi z Chrystusem w Eucharystii, ktra daje moc przeistoczenia siebie w plemi synw Boych24. Nawet jeli przez swoj grzeszno nie tworz

21 22

Tame. Tame. 23 Tame s. 14. 24 Tame s. 3.

172

MAGDALENA GAWLIK

oni societas perfecta, to maj ask uwicania si w Kociele, ktry jest doskonalc si i przeobraajc spoecznoci yw. Autor nie godzi si jednak z okazywaniem moralnej wyszoci i triumfalizmu, co dotyczyo rwnie teologii i posugi, nad tymi, co s poza Kocioem, poza prawd, poza ask rwnie dlatego, e sami katolicy, a zwaszcza hierarchia, czsto byli zgorszeniem dla wiata. Std omawianie reformy Kocioa zaczyna wanie od posannictwa i porednictwa strw objawienia, bo tylko urzeczywistnienie ideau kapastwa szczeglnie wobec sfery sacrum w Kociele byoby najskuteczniejsz apologetyk. Apologetyka to bardziej wiadectwo ni scholastyczny argument. Nieco inn perspektyw miaa troska Piusa X o formacj przyszych kapanw w duchu reformy trydenckiej, ktra miaa suy intelektualnemu przygotowaniu na apologetyczny odpr wrogom wiary. W rodkach zaradczych kad nacisk na konsekwentn i czujn postaw hierarchii, kadry naukowej i wychowawczej. Ograniczono te moliwo publicznej debaty, rwnie na forum kapaskim, ktra mogaby zachwia wczesnym modelem Kocioa hierarchicznego. Nakazowy ton encykliki Pascendi (niedajcej pozytywnego wykadu o Kociele, a jednoczenie majcej przywrci posuszestwo autorytetowi) dla wielu okaza si wyrazem autorytetu nie do przyjcia.

III. O WACIWY JZYK I METOD ODNOWY KOCIOA

W chrystocentrycznej odnowie Kocioa i wiata Zdziechowski uznawa metafor Boga-Zegarmistrza, w relacji do stworzenia, za niewystarczajc. Postulowa uwolnienie apologetyki z obrczy matematycznej cisoci, by z walczcej z innowiercami staa si duchowym wsparciem. Percepcji treci teologicznych nie suy racjonalizm teologiczny, ale dopeniajcy go dogmatyzm moralny, podporzdkowujcy racjonalno wiary jej moralnemu wymiarowi. Pokusa absolutyzowania twierdze teologicznych nie wytrzymuje bowiem samych podstaw rozumowych, a innych nie ma. W pniejszym dziele Pesymizm, romantyzm a podstawy chrzecijastwa jednoznacznie twierdzi, e apologetyka scholastyczna nie spenia pozytywnej roli w krzewieniu osobistej wiary, ktr uwaa za najwaniejsz. Niewaciwy jzyk i metoda przekazu niezmiennej Prawdy s nacechowane zbytni nieuchronnoci i martwoci, ktre tak dalece odeszy od pierwotnego przekazu, e wity Piotr, gdyby si zjawi wrd nas takim, jakim by, gdy ze wiata tego schodzi, to

MARIAN ZDZIECHOWSKI (1861-1938) WOBEC MODERNIZMU KATOLICKIEGO

173

niezawodnie zabkaby si w labiryntach dzisiejszej teologii dogmatycznej i nie zdaby egzaminu ju nie tylko z dogmatyki, ale nawet z katechizmu25. Tymczasem podstaw studiw teologicznych miay stanowi filozofia i teologia scholastyczna, cho z pewn doz krytyki wobec pniejszych opracowa w. Tomasza. W encyklice zarzucono modernistom poddanie dogmatu prawu ewolucji i ingerencj w jego form, co pocigao za sob zmian jego pierwotnej treci, a jednoczenie odpierano argument jego niewystarczalnoci wyrazu i bycie biernym przewodnikiem prawd wiary. Teologom modernistom zarzucono podporzdkowanie wiary nauce, sprowadzajc rol dogmatu do kryterium pomocniczoci w wierze oraz rozumienia Kocioa i Tradycji jako wytworu kolektywnej wiadomoci, pyncej z potrzeby dzielenia si wiar. Inn niebezpieczn konsekwencj przeczucia religijnego jako rda wiary byo zrwnanie pod tym wzgldem wszystkich religii. Zgubny wpyw na takie mylenie upatrywano w doktrynie protestanckiej, ktra ju wczeniej wpada w puapk racjonalizmu, torujc drog modernizmowi, a ten z kolei ateizmowi. W refleksji Zdziechowskiego nad religijnoci istotne byo odkrycie, dziki dzieu La Chiesa26 Geremii Bonomellego27, wiarygodnego dla wiata modus vivendi et agendi Kocioa w penieniu jego misji mioci wobec caej ludzkoci. Tylko miosierdziem, bez przymusu nawracania i przeladowa na tle wyznaniowym, uwzgldniajc kontekst ycia czowieka i to, e nie kady mg przej formacj katolick, mona oddziaywa na ludzi, by zwrci ich ku Bogu. Zasada Extra Ecclesia nulla salus Bonomellego mwia wic o granicach Kocioa sigajcych poza jego jawnych czonkw, obejmujca nawet tych, ktrzy z niego odeszli bd jeszcze go nie poznali. Wracajc do pytania o znaczenie modernizmu, mona zauway, z jak rnych paszczyzn intelektualnych by on rozpoznawany. Stanowcza postawa Piusa X doprowadzia do przerzedzenia szeregw ojcw modernizmu, a mimo to w latach dwudziestych ich szyki zwary si na nowo. Benedykt

Pesymizm t. II s. 166-167. G. B o n o m e l l i . La Chiesa e i tempi nuovi. Cremona 1906. 27 Geremia Bonomelli (1831-1914) biskup Cremony, pierwszy woski hierarcha, ktry publicznie sprzeciwi si racjonalistycznym teoriom Loisyego, bra czynny udzia w ruchu reformy Kocioa katolickiego i regulacji stosunkw pastwoKoci. Skrytykowa ogoszony przez Piusa IX zakaz uczestnictwa katolikw w yciu politycznym. W 1889 r. zoy akt posuszestwa Leonowi XIII. Napisa m.in.: Seguiamo la ranione, listy apostolskie La Chiesa e i tempi nuovi oraz Un autunno in Oriente i Un autunno in Occidente, w ktrych omwi wsplne elementy wyznania katolickiego i prawosawnego.
26

25

174

MAGDALENA GAWLIK

XV zmieni swoje stanowisko od pierwszej encykliki Ad beatissimi. Pius XII wyranie dystansowa si w Humani generis (1950) zarwno od modernistw, jak i katolikw integralnych. Krytyka nie omina rwnie Zdziechowskiego, jak choby ze strony o. Jacka Woronieckiego, ktry dokonujc krytycznej recenzji jego pism, zarzuci mu dyletantyzm teologiczny i brak szacunku dla hierarchii, zwaszcza dla Piusa X. Fatalnie wypada rwnie ocena stosowanej przez niego metody rdowej. Nie chcia jednak Profesora nazywa modernist, aby nie skaza go tym samym na wykluczenie z Kocioa i wieczne potpienie28. Zdziechowski, polski uczony, skomentowa po latach znamienn encyklik Pascendi Piusa X, papiea jak si uwaa o polskich korzeniach, nastpujco: Nie miaa ona w sobie nic z tego ducha mioci, ktry pierwsz encyklik tego papiea cechowa29. Brakowao w niej jego zdaniem ducha mioci zarwno wobec tych, ktrych bez wzgldu na warto ich reformatorskiej twrczoci ona potpia, jak i wszystkich odbiorcw encykliki. Uczya postawy sprzeciwiajcej si mioci. Mimo odczuwania dramatu czasw papie nie zgbi jego faktycznych przyczyn. Zdziechowski przeczuwa jednak, e modernizm wybuchnie z now si i w nowej ostatecznie wypracowanej formie wejdzie do ona Kocioa, stanie si elementem kocielnego ycia i nauki30. Upyn wiek, ktry w jakiej mierze potwierdzi to przeczucie. Wydarzenie soboru, ktrego idee zarysowa Jan XXIII, mwic o chrystocentryzmie i personalizmie, o caym czowieku w jego kontekcie ycia, postulacie wolnoci wyznania i zjednoczeniu chrzecijan; a potem rozwinicie jego nauki z wizj czowieka jako pierwszej i podstawowej drogi Kocioa, z jego moraln odpowiedzialnoci w programowej encyklice Jana Pawa II Redemptor hominis, czy dialogiem osoby na wszystkich poziomach jest sum dowiadczenia tych wszystkich, ktrzy tak rnymi drogami zdali do odnowy Kocioa. * Spr o prawd i wolno w Kociele dojrza, cho si nie zakoczy. Zwolennicy konsekwentnie introwertycznej postawy wobec trudnych sytuPor. J. W o r o n i e c k i. Z powodu ostatniego dziea Profesora Zdziechowskiego. Odbitka z: Miesicznik Katecheza i Wychowanie (Lww) 1916. 29 Tame s. 337. 30 M. Z d z i e c h o w s k i. . 1908 nr 4 s. 25. Za: O p a c k i. Midzy uniwersalizmem s. 35.
28

MARIAN ZDZIECHOWSKI (1861-1938) WOBEC MODERNIZMU KATOLICKIEGO

175

acji, z ktrymi Koci musia si skonfrontowa, nadal dyskutuj z sympatykami otwartej postawy modernistw. Przy okazji tegorocznego wspomnienia w. Tomasza jako mistrza dialogu kultur i religii Benedykt XVI przypomnia chrzecijask syntez rozumu i wiary, apelujc, by ludzie nauki i kultury umieli wyraa racjonalno swej wiary, wiadczc o niej w dialogu inspirowanym mioci31.

BIBLIOGRAFIA B a r b a s z y s k i D.: Midzy racjonalizmem a mistycyzmem. Problem przestrzeni etycznej w pogldach filozoficznych Mariana Zdziechowskiego. Olsztyn: Wysza Szkoa Pedagogiczna 1999. B o n o m e l l i G.: La Chiesa e i tempi nuovi. Cremona: Unione Diocesana 1906. G r k a L.: Dziedzictwo Ojcw. Ekumeniczny charakter tradycji welehradzkiej. Warszawa: Verbinum 1995. J a w o r s k a K.: Korespondencja Zdziechowskiego i Fogazzara. Przegld Humanistyczny 33: 1989 nr 10 s. 144-168. K r a c i k J.: Antymodernistyczna kampania. Znak 44:2002 nr 7 s. 30-44 [http://www.znak. com.pl/znak/kracik566.html]. L e w a n d o w s k i T.: Modopolski modernizm katolicki. W: Problematyka religijna w literaturze Pozytywizmu i Modej Polski. wiadectwa poszukiwa. Red. S. Fita. Lublin: TN KUL 1993. O p a c k i Z.: Midzy uniwersalizmem a partykularyzmem. Myl i dziaalno spoeczno-polityczna Mariana Zdziechowskiego 1914-1938. Gdask: Wydawnictwo UG 2006. P i a z z o n i A. M.: Historia wyboru papiey. Krakw: Wydawnictwo M 2004. S k o c z y s k i J.: Listy M. Blondela do M. Zdziechowskiego. Logos i Ethos 1993 nr 2 s. 157-167. Religijno i wiara w pismach Mariana Zdziechowskiego. Zarys problematyki. W: Od Brzozowskiego do Koakowskiego. Polscy pisarze XX w. wobec religii. Red. P. Nowaczyski. Lublin: Wydawnictwo KUL 2001. W o r o n i e c k i J.: Z powodu ostatniego dziea Profesora Zdziechowskiego. Odbitka z: Miesicznik Katecheza i Wychowanie (Lww) 1916. Z d z i e c h o w s k i M.: Pestis perniciosissima. Rzecz o wspczesnych kierunkach myli katolickiej. Warszawa: E. Wende i spka 1905. Pesymizm, romantyzm a podstawy chrzecijastwa. T. 1-2. Krakw: Czas 1914-1915. y w i o e k A.: Chrzecijastwo wobec modernistycznych zagroe. Wok myli Mariana Zdziechowskiego. W: Drogi i rozdroa kultury chrzecijaskiej Europy. Red. U. Cierniak, J. Grabowski. Czstochowa: IFO WSP 2003.

31

Por. B e n e d y k t XVI. Rozwaanie przed modlitw Anio Paski (Watykan 28.01.2007).

176

MAGDALENA GAWLIK

MARIAN ZDZIECHOWSKI (1861-1938) DI FRONTE AL MODERNISMO CATTOLICO Riassunto Il centenario dellenciclica di Pio X Pascendi dominici gregis (1907) ci induce a riflettere di nuovo sullo sviluppo dellautocoscienza della Chiesa nei confronti del modernismo. Quel movimento stato condannato dal Magistero come la sintesi di tutte le eresie che minacciava gli stessi fondamenti della fede cristiana. Alcuni suoi seguaci credevano per di poter trovare una via allinterno del cattolicesimo per aggiornare linsegnamento della Chiesa attraverso una conciliazione tra teologia, filosofia e scienza moderne. Il filosofo polacco Marian Zdziechowski (1861-1938) valorizza alcuni aspetti del modernismo pur non identificandosi in pieno con questo fenomeno cos complesso. Nel suo libro Pestis perniciosissima (1905) si dichiara favorevole alla complementariet del dogmatismo morale con il metodo razionale della teologia scolastica e accenna inoltre ad uno dei postulati principali dei modernisti cattolici: allimportanza cio dellesperienza personale di Dio e della conseguente testimonianza di vita morale, tramite la pratica del comandamento dellamore che la massima espressione della vita cristiana. Il discorso sulla tensione tra verit, libert e autorit nella Chiesa tra conservatori e progessisti continua anche dopo il Concilio Vaticano II, per la prospettiva teologica gi pi ricca e approfondita. Riassunto da Magdalena Gawlik

Sowa kluczowe: Marian Zdziechowski (1861-1938), encyklika Pascendi dominici gregis (1907), modernizm katolicki, reforma Kocioa, dialog ze wiatem wspczesnym, neotomizm, dogmatyzm moralny. Parole chiavi: Marian Zdziechowski (1861-1938), enciclica Pascendi dominici gregis (1907), modernismo cattolico, riforma della Chiesa, dialogo con il mondo moderno, neotomismo, dogmatismo morale. Key words: Marian Zdziechowski (1861-1938), Encyclical Letter Pascendi dominici gregis (1907), the Roman Catholic modernism, reform of the Church, dialogue with the contemporary world, neo-Thomism, moral dogmatism.

You might also like