WSTP

WSTP Po ukazaniu si ksiki "Kiedy Krakw by trzecim Rzymem" wertujc jej stronice mimo woli wpada mi myl do gowy, czy rzeczywicie hierarchia niemiecka staa si powodem upadku obrzdku sowiaskiego w Polsce? Tak twierdzi ks. J. Umiski, prof. K. Lanckoroska i prof. F. Dvornik. Piszc ksik "Kiedy Krakw by trzecim Rzymem", na nich si powoaem. Hierarchia niemiecka niewtpliwie robia co moga, by utrci obrzdek sowiaski. Niemniej jednak nawet w Chorwacji, gdzie arcybiskup Splitu zabroni liturgii w jzyku staro-cerkiewnym, cyrylometodianizm potrafi utrzyma si i wygra spraw, dziki czemu jest w tym kraju do dzi w uytku. Co prawda, w Polsce moga przyczyni si do upadku obrzdku sowiaskiego Rycheza wraz z klerem niemieckiego pochodzenia, a w Czechach panujcy ksita, lecz trudno byoby przyj, aby na Rusi, w Serbii i Bugarii hierarchia niemiecka miaa co do powiedzenia, a tam cyrylo-metodianizm przeszed na obrzdek bizantyski. musia wic by jaki inny powd jego upadku. Na Bakanach odkopaa byt obrzdkowi sowiaskiemu sekta bogomilcw. Ona to przyczynia si do utworzenia autokefalicznej Cerkwi Serbskiej i do podporzdkowania Cerkwi bugarskiej Konstantynopolowi. Jest wzmianka, ze bogomilizm dotar na Ru, gdzie go biskup kijowski postpi, ale historycy s zgodni co do tego, e sekta ta nie postawia stopy w Polsce. w takim razie nie mona jej bra pod uwag przy rozpatrywaniu upadku cyrylo-metodianizmu w tym kraju. Historycy rwnie z du doz pewnoci odrzucali moliwo istnienia obrzdku sowiaskiego w Polsce. Kiedy jednak po drugiej wojnie wiatowej archeologowie znaleli szcztki katedr bizantyskich w Przemylu, Wilicy, Gnienie i Wrocawiu, ks. J. Umiski doszed do przekonania, e musiay zosta jakie lady o obrzdku sowiaskim w Polsce w najstarszych kronikach, moe niejasno podane, lub te celowo zakamuflowane, ktre zmyliyby historykw. Wzi je pod lup i przewartociowa w kierunku cyrylo -metodianizmu. doszed do sensacyjnego wniosku: obrzdek ten nie tylko by w Polsce, ale mia swoje biskupstwa, klasztory i arcybiskupstwo, ktremu byy podporzdkowane biskupstwa w rnych krajach sowiaskich. Oczywicie, pewna ilo historykw w dalszym cigu odrzuca t moliwo, ale liczba zwolennikw ks. Umiskiego wzrasta, bo jak mona sobie wytumaczy resztki katedr bizantyskich w Przemylu, Wilicy czy w Poznaniu? Zastanawiajc si nad bogomilizmem postanowiem pj w lady ks. Umiskiego i wbrew stanowczemu sdowi historykw, e sekta ta nie dotarta do Polski, przyj, i bya nad Wis, lecz istnienie jej zostao zakamuflowane przez kronikarzy. przegldnem ostronie najstarsze rda i doszedem do przekonania, e bogomilcy nie tylko byli u Polsce, ale omal nie zniszczyli j. Jak to si mogo sta, e tego faktu nie dostrzegli historycy? Do wczenie powstaa wersja o reakcji pogaskiej1 u Polsce i ona do dzi pokutuje. Historycy powtarzaj j, bo nie chce im si rozpatrze najstarszych rde do dziejw Polski z rnych stron, co naprowadzioby ich na logiczne wnioski. Odkrycie bogomilizmu u Polsce zmusio mnie do napisania niniejszej pracy. Ze wzgldu na to, e historia obrzdku sowiaskiego u Polsce jest bardzo sabo znana, trzeba wpierw poda niezbdne wiadomoci o nim, zanim przystpi do omawiania dziaalnoci bogomilcw, gdy inaczej cay problem byby raczej niezrozumiay. Autor

ROZDZIA I OBRZDEK SOWIASKI "Wydarzyo si w owych dniach, ze Rocisaw, ksi Sowiaski z witopekiem posali z Moraw do cesarza Michaa poselstwo, mwic nastpujco: Dziki asce Boga jestemy zdrowi. I wielu chrzecijaskich nauczycieli przyszo do nas z Woch i z Niemiec by nas uczy w rny sposb. My, Sowianie, jestemy prostym ludem i nie mamy nikogo, kto by nas poprowadzi do prawdy i wyjani jej znaczenie. Tak wic, Mistrzu, polij nam takiego czowieka, ktry by nas nauczy wszystkich praw". Taki powd powstania obrzdku Sowiaskiego podajeywot w. Metodego. I. MISJA WIELKOMORAWSKA.- Cesarz bizantyski Micha III odnis si przychylnie do proby Rocisawa I i wysa na Morawy w r.863 misj, na czele ktrej stan Cyryl i Metody, dwaj bracia z Salonik, miasta greckiego, zwanego Souniem w jzyku bugarskim. Z tego powodu czsto okrela si ich jako braci souskich. Obrzdek Sowiaski obok aciskiego i bizantyskiego, by jednym z wielu obrzdkw jakie chrzecijastwo wytworzyo w okresie swego istnienia. II. OBRZDEK SOWIANSKI.- Jaki to obrzdek? 1. Rzymski w treci - sowiaski w formie.- Lanckoroska za Smrzikiem podaje, ze jest to obrzdek rzymsko-sowiaski, z rzymsk liturgi w ceremoniach, a sowiask w jzyku1. Std naley do zachodniej, rzymskiej liturgii, wyrniajc si tylko jzykiem. Natomiast w ceremoniach rni si od bizantysko-sowiaskiej liturgii. a) Na dowd tego Lanckoroska przytacza tzw. Msza Kijowski, najstarszy dokument obrzdku rzymsko-sowiaskiego z X wieku, przechowany w odpisie w Kijowie2. Jest to msza rzymski, tumaczony porednio lub tez bezporednio z aciny na jzyk staro-cerkiewny. b) Podobne stanowisko zajmuje T.Lehr-Spawiski, ktry bezwzgldnie obstaje przy tym, e Cyryl i Metody przetumaczyli tylko liturgi zachodni3.Pomaga mu w tym fakt, e nie wiadomo jakie ksigi przetumaczyli Apostoowie Sowian - greckie czy aciskie? 2. Bizantyski w treci - sowiaski w formie.-Odwrotnie twierdzili tradycyjni historycy rosyjscy, wedug ktrych cyrylo-metodianizm by niczym innym, jak tylko obrzdkiem bizantyskim z liturgi prze-tumaczon na jzyk sowiaski. 3. Bizantysko-rzymsko-sowiaaki.- Midzy tymi biegunami uplasowali si rzeczoznawcy, ktrzy zajmuj stanowisko porednie. a) Dvornik przypuszcza, ze bracia souscy robic tumaczenie z jzyka greckiego na sowiaski, wprowadzili na Morawach msz w. Jana Chryzostoma, jaka wwczas bya popularna w Konstantynopolu4. b) Z drugiej strony mogli si oni zorientowa, e Morawianie s przyzwyczajeni do obrzdku aciskiego wprowadzonego tam przez misjonarzy niemieckich i woskich. Std przypuszczalnie doszli do przekonania, e msza bizantyska moga by mao zrozumiaa dla ksiy morawskich, ktrzy do niej nie byli przyzwyczajeni. Bracia souscy mogli te pod naciskiem misjonarzy niemieckich odstpi od niej. c) Cyryl zarzuci liturgi w. Jana Chryzostoma i przetumaczy msz acisk, znan Grekom jako Liturgia w. Piotra. Przetumaczona na jzyk Sowiaski msza obrzdku rzymskiego przypada wicej do gustu Morawianom, ni ta sama msza w jzyku aciskim. Z tego okresu pochodzi Msza Kijowski najstarszy dokument jzyka staro-cerkiewnego. Zawiera on 35 modlitw podczas mszy z pominiciem kanonu. Liturgia w. Piotra zachowaa si w caoci jedynie w Chorwacji wedug oryginau z XIV wieku i do dzi jest tam w uyciu. Mimo uprowadzenia mszau aciskiego wiele modlitw i ceremonii greckich pozostao. Okazuje si, e Cyryl przetumaczy rwnie modlitwy z jzyka niemieckiego na sowiaski, ktre niewtpliwie odmawiali misjonarze bawarscy na Morawach.

d) Natomiast historyk czeski J. Waica wzi pod uwag wzmiank w ywocie w. Metodego, ktra podaje, ze Aposto Sowian odprawia Msz w. Piotra. Idzie tu o specyficzny rodzaj naboestwa5. Msza w. Piotra stanowi kompilacj elementw nie tylko bizantysko-Rzymskich, lecz rwnie syryjsko-afrykaskich (na pocztku krtka proskomidia mae i wielkie wejcie), ale dalej cay kanon jest wzity z liturgii aciskiej z wstawkami bizantyskimi, a do Ojcze nasz, a potem znw koniec bizantyski. Msza w. Piotra bya dobrze znana w Konstantynopolu. Wedug Waicy bracia souscy przenieli j na Morawy i przetumaczyli na jzyk sowiaski. Stamtd przesza do Czech, Macedonii i Bugarii, a take do Chorwacji, gdzie jednak bya wypierana przez rzymsk msz u jzyku sowiaskim, ale i tam wraca kanon w. Piotra w XII wieku. Umiski uwaa, ze ta sama liturgia bya u Polsce i na Rusi zanim zostaa wyparta przez obrzdek aciski i bizantyski. e) Umiski tak definiuje obrzdek sowiaski: "Obrzdowo (Cyryla i Metodego) nie bya ani bizantyska ani rzymska, ale odrbna. Bracia souscy przyszli na Morawy z obrzdkiem bizantyskim, czyli z tym, z ktrym si zyli. Atoli chrzecijastwo w owej chwili ju byo nie zupen nowoci na Morawach. Od pewnego bowiem czasu dziaali tam misjonarze aciscy, jedni obcego, niemieckiego pochodzenia, inni ju nawet Sowianie. Na tym tle jest jasne, e chrzecijastwo metodiaskie przerobio si bardzo szybko w pewnego rodzaju stop bizantysko-aciski". Przypominajc dalej podr Cyryla i Metodego do Rzymu Umiski zamyka swj wywd tak konkluzj, e "chcc scharakteryzowa obrzdek sowiaski trzeba by rzec, i by on jurysdykcyjnie rzymskim, jzykowo sowiaskim, a liturgicznie stanowi zlep bizantysko-rzymsko-sowiaski". f) Do podobnej konkluzji dochodzi H. Paszkiewicz Uwaa on, e obrzdek sowiaski jest poredni form wypracowan poza Rzymem i Konstantynopolem. Jego rytua nie by ani aciski, ani grecki, gdy rni si od obydwu. Bya to mieszanka bizantysko -rzymska z dodatkiem elementw sowiaskich. III. JZYK LITURGICZNY.- yjc na Wschodzie Cyryl i Metody byli obznajomieni z rnymi liturgiami i jzykami. Z tego powodu nie wydaa si im dziwna sugestia Rocisawa, aby nauczali Morawian i przetumaczyli Pismo w. na jzyk sowiaski. Moe to on mia na myli, ale bracia souscy poszli dalej, wprowadzili liturgi w jzyku zrozumiaym dla tubylcw. 1.Herezja Piata.- Byo to zaskoczenie dla misjonarzy bawarskich, poniewa na Zachodzie odprawiano msze tylko po acinie, oraz gdzieniegdzie w jzyku greckim. Zaatakowali wia Cyryla i Metodego uwaajc, e liturgia chrzecijaska moe by tylko w jzyku hebrajskim, aciskim i greckim. Na to odpowiedzieli Apostoowie Sowian, e kto tak mwi, gosi herezj Piata1, gdy namiestnik cesarza rzymskiego kaza przybi tablic do krzya Chrystusa, na ktrej by napis w trzech jzykach: hebrajskim, aciskim i greckim. Na synodzie biskupw i ksiy w Wenecji w r.667 Cyryl przytoczy czternacie wyjtkw z Pisma w., ktre wskazyway, e Boga mona chwali w kadym jzyku, 2. Obrona jzyka sowiaskiego w liturgii.- Jest przypuszczenie, e Cyryl napisa jeszcze na Morawach obron jzyka sowiaskiego w liturgii, a na-stpnie wygosi j w Wenecji i przekaza w jzyku greckim bibliotece w Watykanie, gdy zarwno papie Adrian II, jak i papie Jan VIII, wydajc zezwolenie na uywanie jzyka sowiaskiego w liturgii, przytaczaj te same argumenty, ca autor ywota w. Cyryla1. IV. ELEMENTY SOWIASKIE.- Intryguje pytanie, co bracia lozascy mogli przej ze sowiaskoci? Moe wicej, ni si wydaje. 1. Kult Bogarodzicy.- UJ obrzdku sowiaskim wy-bija si kult Bogarodzicy. W owych czasach stosunki matriarchalne, jak mona si zorientowa z wierze sowiaskich, byy gboko zakorzenione. Wszystko oscylowao w okoo kobiety, ktra bya rodzicielk, matk karmic, ywicielk. Bracia lozascy nadali temu kultowi specjalny charakter i podbili sobie serca sowiaskie.

2. Bstwa sowiaskie witymi.- Nie syszy si, aby misjonarze cyrylo-metodiascy zabrali si z du gorliwoci do palenia witych gajw i niszczenia posgw bogw sowiaskich, jak to czynili misjonarze niemieccy. Jak si okazuje, wrd Sowian bakaskich naboestwa dugo odbyway si po gajach po przyjciu chrzecijastwa. Moe w nich bogw pogaskich w ogle nie byo, moe gdzie jaka bardzo prymitywna figura si znalaza, ale apostoowie Sowian nie usiowali jej spali, wrzuci do rzeki czy jeziora, lecz nadali jej charakter chrzecijaski. Std Perun otrzyma nowe imi zosta w. Eliaszem Gromownikiem. Inne bstwa sowiaskie przemieniy si w w. Andrzeja, w. Mikoaja, w. Wita. Bardzo rozsdne podejcie spowodowao, e nie min wiek, a cyrylo-metodianizm obj prawie ca Sowiaszczyzn zachodni bez Pomorza i Poabia. Sowiaszczyzn wschodni i bakask po Grecj. V. NAZWA OBRZDKU.- aciska nazwa obrzdku Cyryla i Metodego to ritus Sclavorum, lub ritus Sclavonicae Linguae. Po polsku zwie si obrzdkiem sowiaskim", cyrylo-metodianizmem, czy te metodianizmem. VI. NIEMIECKA NIENAWI.- W kronikach redniowiecznych, zwaszcza skrybw niemieckich, obrzdek ten otrzyma kilka ujemnych okrele. bya to cum pa-ganismo polluta religio - religia skaona bawochwalstwem, lub te intolerabilis simul barbaros aclaworum pertaesa ritus - nie do tolerowanie i prawie barbarzyski obrzdek sowiaski itd. Skd taka nienawi? Zoyo si na ni kilka powodw: 1. Walka z konkurencj.- Hierarchia niemiecka twierdzia, e Karol Wielki zostawi jej Wschd, w ktrym miaa ustanowi swoje wadztwo. Tymczasem bracia lozascy wydarli im obszary na Morawach. Charakterystyczne, e okadaj batogiem Metodego na synodzie biskupw niemieckich w r.870, Hermanrich biskup Passau, nie oskary go o herezje, ale pozbawienie hierarchii niemieckiej dochodw, jakie daway im obszary sowiaskie. 2. Unifikacja Kocioa.- U czasach Cyryla i Metodego przybiera na sile prd zjednoczenia wierze i liturgii w Kociele rzymskim* patronowaa mu hierarchia niemiecka. Zdaniem jej powinien by Jeden papie, jeden Jzyk liturgiczny i jednakowe naboestwo. Uywanie jzyka sowiaskiego, ktry zdaniem biskupw niemieckich by na wskro barbarzyski, uchodzio za blunierstwo. Proces unifikacji Kocioa rzymskiego doprowadzi do koca papie Grzegorz VII. 3. Pierwiastki sowiaskie.- Cyryl i Metody do swego obrzdku wprowadzili pierwiastki sowiaskie, ktre mogy wywoa zastrzeenia u acinnikw. Bogiem u Sowian by zarwno Chrystus jak i poprzednio Perun, witowit, czy Swaroyc. Moga dla Niemca powsta kwestia, do Jakiego Boga modl si wieo ochrzczeni Sowianie? Na pewno kapan ma na w(roli Chrystusa, ale czy wierni postpuj jego ladami? Moe w dalszym cigu modl si do Swaroyca, co mogo si tu i wdzie zdarzy. VI. Klin.- Obrzdek sowiaski by klinem wbity midzy obrzdkiem aciskim a bizantyjskim. Std by zwalczany zarwno przez Wschd jak i Zachd. VII. NIECH KRONIKARZY.- Najlepiej o tym wiadcz kroniki. 1. Gall.- Gall z Wgier przez Maopolsk przyby do Pocka, a wic dobrze zna Krakw. Niemniej jednak w swej kronice tylko raz wymienia to miasto i to w drobnym epizodzie z ycia Bolesawa miaego. Jego niech jest zrozumiaa. Jeeli wemie si pod uwag, e w Krakowie bya metropolia sowiaska. Gall cakiem dobrze orientowa si w stosunkach religijnych u Polsce, czego dowodem jest jego wzmianka, e zgon Bolesawa Chrobrego opakiwali zarwno acinnicy jak i sowianicy, niemniej wzbrania si od podania, jakiego obrzdku bya druga metropolia w Polsce, Co nie szo po linii zainteresowania acinnikw, nie byo godne zanotowania. 2. Nestor.- Podobnie postpuje Nestor. Kronikarz kijowski kontroluje siebie na kadym kroku, by nie wymieni obrzdku sowiaskiego, gdy on by konkurentem ruskiego prawosawia. Nestor stosunkowo duo wie o wydarzeniach w Polec zachodniej, czyli u Lachw aciskich, a uparcie milczy, jeeli idzie o Lachw cyrylo-metodianskich.

3. Kosmas.- Nie inaczej do obrzdku sowiaskie go ustosunkowa si czeski kronikarz Kosmas. Jak dalece kronikarze byli niechtnie nastawieni do cyrylo-metodianizmu wiadczy to, e poza Gallem, ktry podaje o straceniu w. Stanisawa, lecz nie wymienia jego imienia, ani Kosmas, Nestor czy inni kronikarze nic nie wiedz o tragicznym wydarzeniu w Krakowie chocia zabjstwo biskupa uchodzio w redniowieczu za straszne przestpstwo. Jeeli z polecenia krla zgin nie aciski dostojnik kocielny, to nie warto byo, zdaniem kronikarzy, o tym pisa. NOTATKI 1. K. Lanckoroska Studies on the Roman-Slavonic Rite in Poland, Roma 1961, str.l; S.Smrzik,The Glagolitic or Roman-Slavonic Liturgy, Cleveland 1959, str.15. 2. "Msza kijowski nie jest tekstem czysto zachodnim, lecz bardzo lunym tumaczeniem sakramentarza aciskiego z przeomu VI i VII wieku, posiadajcym take wstawki z liturgii greckiej. Analizuje go C.Mohlberg w Il Messale Glagolitic di Kiev, Roma 1928. 3. T.Lehr-Spawiiski, Od pitnastu wiekw ,Pax, Warszawa 1961, str.61. 4. F.Dvornik, Byzantine Missions Among the Slavs New Jersey 1970, strony 109 i 117. 5. J.Vaica, Slovanska liturgia sv. Petra,Byzantinoslavica VII, Praha 1939-1946. 6 J. Uminski,Obrzdek sowiaski w Polsce IX i X wieku i zagadnienie drugiej metropolii w czasach Bolesawa Chrobrego, Lublin 1957,str.3-5. 7. H. Paszkiewicz, The Making of the Russian Nation London 1963, str.90.

ROZDZIA II GAGOLICA I CYRYLICA I. DWA ALFABETY.- Obrzdek sowiaski mia do swojej dyspozycji dwa alfabety: gagolic i cyrylic. Pierwszy, to oryginalny alfabet ze znakami wzorowanymi na literach jzykw wschodnich; drugi oparty jest na wielkich literach uncjay greckiej. Nazwa gagolica pochodzi od starosowiaskiego gagol, czyli sowo. Historykw zastanawia fakt, dlaczego Apostoowie Sowian wprowadzili a dwa alfabety do Jzyka sowiaskiego? Czyby jeden nie wystarczy? 1. Wyjanienie Brucknera.- Zagadk prbowa rozwiza znakomity polski slawista, Aleksander Briickner, a to w ten sposb: Cyryl uchodzi za twrc obydwu alfabetw. Mona przypuszcza, ze jako uczony bizantyski przej wpierw alfabet grecki i dostosowa go do dwikw sowiaskich. To byaby normalna rzecz. Oskarony przez biskupw niemieckich o szerzenie wpyww Konstantynopola wrd Sowian, bo nawet w pimie posuguje si alfabetem greckim, Cyryl, by wytrci bro przeciwnikowi, zarzuci cyrylic i uoy gagolic, pismo nie podobne do greckiego. 2. Cyryl twrc gagolicy.- Natomiast wielu historykw stanowczo odrzuca moliwo, aby Cyryl wprowadzi do jzyka sowiaskiego alfabet grecki zwany cyrylic. Swoje twierdzenie opieraj na tym, ze na synodzie biskupw i ksiy v r.867 w Wenecji, Cyryl wyjani, i wiele ludw ma swe alfabety, Jak Persowie Goci, Arabowie, wobec tego Sowianie, jako wielki nard, rwnie powinni mie swj oryginalny alfabet. Byoby ponieniem dla nich, gdyby go nie mieli. Dlatego Cyryl uoy alfabet zwany gagolic. a) Przypuszczalnie grono ksiy pod kierownictwem Cyryla opracowao ten alfabet w Konstantynopolu zanim powstaa misja morawska. b) Gagolica bya u uyciu za czasw Metodego. miaa dwie formy: okrg i kanciast. Pierwsza po zgonie Metodego zastaa przeniesiona do Bugarii, druga natomiast, kanciasta, rozwina si w Dalmacji i Istrii. Std zwie si chorwack1 i tam dotrwaa do naszych czasw. 3. Cyrylica u Bugarii.- Kiedy uczniowie Metodego wypdzeni z Moraw zaczli krzewi obrzdek sowiaski u Bugarii, gagolica sprawiaa pewn trudno, bo jej litery rniy si od znakw greckich. Std nauczyciele szkoy w Presawiu wpadli na pomys, by do pisma wprowadzi greck

uncja z dodatkowymi znakami, ktre oddaway dwiki sowiaskie obce alfabetowi ateskiemu. Tak miaa powsta cyrylica. Przypada ona do gustu carowi Symeonowi, ktry by wyksztacony u Konstantynopolu, oraz innym Bugarom znajcym grek. Natomiast biskup Klemens, ucze Metodego, sprzeciwi si temu i stan po stronie gagolicy. To byo powodem napisania przez niego Obrony obrzdku sowiaskiego. Symeon usankcjonowa cyrylic u r.893. a) Jest przypuszczenie, e cyrylica zastaa wynaleziona w Konstantynopolu, w szkole sowiaskiej, ktra zaoy Metody i Focjusz w r.882. Z niej wyszed pniejszy biskup Konstanty, ktry pono studiowa z Symeonem i on wprowadzi cyrylic w Bugarii, podczas gdy Klemens i Naum bronili gagolicy, ktrej nauczyli si na Morawach. Nazwa Jednak cyrylica daje wiele do mylenia. b) Czy przypadkiem Cyryl wpierw nie uoy cyrylic, by j pniej zarzuci, bo ludy sowiaskie zasuyy sobie na swj odrbny alfabet? Uczniowie Apostoa Sowian mogli o tym pamita, a kiedy znaleli si w Bugarii, powrcili do niej, bo ona wicej nadawaa si na tamtejszym terenie ni gagolica II. JZYK.- Jzyk Cyryla i Metodego zosta nazwany jzykiem staro-cerkiewno-sowiaskim. l. Jeden jzyk.- Najstarsze rda znay tylko jeden jzyk sowiaski, ktrego zrnicowanie byo minimalne i w praktyce niezauwaalne1.Sowianie z Macedonii i Moraw naleeli zreszt do tego samego poudniowego odamu Sowiaszczyzny, nie rozbitego jeszcze przez najazd wgierski i ekspansj bawarsk. 2. Archaizm.- Jzyk staro-cerkiewno-sowiaski zachowa bardzo archaiczny stan we fleksji, np. liczne deklinacje, stare imperfectum, aorysty itp. Ten stan jest bardzo bliski jzykowi prasowiaskiemu. Zabytki jego s o kilkaset lat starsze ni zwarte teksty, spisane w wyodrbnionych ju narodowych jzykach sowiaskich. 3. Starszy ni greka i acina.- Jzyk staro-cerkiewno-sowiaski zawiera w swej strukturze gramatycznej wiele zjawisk bardziej archaicznych anieli greka i acina, i zwizku z tym dostarcza bezcennych danych porwnawczemu jzykoznawstwu indoeuropejskiemu. NOTATKI 1. Lech Leciejewicz. May Sownik kultury dawnych Sowian Warszawa 1972 str. 366. ROZDZIA III CYRYL I METODY Konstanty (Cyryl) urodzi si w Salonikach u 826 lub 627 roku; jego brat Metody, okoo r.815. Ich ojciec, Leon, by wyszym oficerem w armii cesarskiej. Obaj bracia otrzymali elementarne wyksztacenie w Salonikach. Ojciec ich przypuszczalnie zgin w bojach ze Sowianami na Peloponezie u 842 r. a wic cesarz zaj si wyksztaceniem najmodszego z siedmiorga dzieci, Konstantyna, i zabra go do cesarskiego uniwersytetu u Konstantynopolu. Nauczycielem chopca by pniejszy patriarcha Focjusz. Po skoczeniu studiw Konstanty zosta bibliotekarzem patriarchy By on tylko diakonem, bo ksia nie mogli sprawowa tego urzdu, chocia by on bardziej upywowy ni stanowisko ksidza czy biskupa. Metody natomiast zosta administratorem (archontem) duego okrgu w pobliu Salonik, y latach 8U3-856. Nastpnie zrezygnowa ze stanowiska. Ustpi do klasztoru na grze Olimp w Maej Azji. Podobnie postpi jego brat Konstanty. Zrezygnowa z posady bibliotekarza i wstpi do klasztoru nad Bosforem, ale w r.850 otrzyma stanowisko profesora na uniwersytecie cesarskim. Zaj w ten sposb miejsce Focjusza. Std Jest zwany filozofem. Arabowie zwrcili si do Konstantynopola o przysanie im kogo do dysput religijnych. Cesarz w r. 851 wyznaczy Cyryla, ktry mia wwczas 24 lata. Po tej misji Konstanty ponownie wstpi do klasztoru, tym razem na grze Olimp, gdzie przebywa jego brat Metody.

Gdy by w klasztorze przysza decyzja, by go wysa w poselstwie do Chazarw. Konstanty wraz z Metodym i innymi osobami przyby do Chersonia i znalaz tam w r.861 relikwie w. Klemensa, trzeciego z kolei papiea. W Samander spotka kagana Chazarw, ktry misj bizantysk przyj z duymi honorami. Konstanty potrafi przekona okoo 200 osb do przyjcia chrzecijastwa. Po powrocie z Chazarii zosta profesorem w patriarchalnej akademii przy kociele witych Apostow w Konstantynopolu. Chcc si odci od wpyww niemieckich ksi wielkomorawski Rocisaw I zwrci si w r.862 do cesarza Michaa III w Konstantynopolu o przysanie mu misji chrzecijaskiej, Wybr pad na Cyryla i Metodego. Wie, ze bracia souscy wioz z sob relikwie w. Klemensa i ewangeli tumaczon na jzyk sowiaski, poruszya Morawian, ktrzy tumnie ruszyli na ich spotkanie w 863 roku. Z opisu dziaalnoci Cyryla i Metodego na Morawach wynika, e celem misji bizantyjskiej nie byo nawracanie, ale nauczanie. Chrzecijastwo zapucio ju korzenie w tym kraju, std Rocisaw od razu przydzieli Apostoom Sowian modziecw przeznaczonych do stanu duchownego. Bracia souscy zabrali si gorliwie do pracy. Przetumaczyli ksigi liturgiczne na jzyk sowiaski i wprowadzili msz w. Jana Chryzostoma, ktra wwczas bya popularna w Konstantynopolu. Przetumaczenie ewangeliarza na jzyk sowiaski byo pierwszym tumaczeniem jego na jzyk wiecki na Zachodzie. W r.866 obaj bracia z Salonik doszli do przekonania, ze misje na Morawach skoczyli, wobec czego postanowili wrci do Konstantynopola. Wybrali drog morsk z Wenecji. Zanim do niej przybyli, zatrzymali si w Mosaburgu, w Panonii, u ksicia Kocela, ktry ich do siebie specjalnie zaprosi. Bracia souscy spdzili u niego kilka miesicy W Wenecji natrafili na synod Ksiy i biskupw. Wzili w nim udzia, bronic liturgii w jzyku sowiaskim. Kiedy w Wenecji czekali na pomyln pogod, przyszo zaproszenie od papiea Mikoaja I, by bracia souscy przybyli do Rzymu. mogo to by pn jesieni, bo Mikoaj I umar, a jego nastpca Adrian II, wstpi na tron papieski u grudniu 667 roku. Gdy bracia souscy przybyli do Rzymu przed bram miasta czeka na nich papie Adrian II z licznym orszakiem ksiy, ktrzy mieli u rkach zapalone wiece. Powodem uroczystego przyjcia by fakt, ze Apostoowie Sowian nieli z sob relikwie w. Klemensa, ktre nastpnie zoyli u kociele w. Klemensa. Adrian II wyda due przyjcie na cze Cyryla i Metodego u lutym 868 r Biograf w. Cyryla pisze, ze papie przyj ksigi sowiaskie, powici je i zoy w kociele sw. Marii (dzi St. Maria Maggiore) i tam zostaa odprawiona pierwsza msza sowiaska. Nastpnie papie zleci biskupom, Formuzusowi i Gauderichowi, aby wywicili klerkw, ktrzy przybyli w orszaku Apostow Sowian. Gdy to si stao, wieo wywiceni ksia odprawiali msze sowiaskie u kocioach wiecznego miasta. Biograf w. Metodego nadmienia, ze Metody wraz z trzema klerykami otrzyma u Rzymie wicenia kapaskie. Stosunkowo do dugi pobyt Apostow Sowian we wiecznym miecie mona sobie tumaczy tym, e u Konstantynopolu zaszy dla nich raczej przykre wypadki. Bazylii kaza zamordowa Michaa III i ogosi si cesarzem. Usun te i patriarch Focjusza. Wiadomoci te musiay podziaa deprymujco na braci souskich. Konstanty powanie zapad na zdrowiu. Czujc, e mier si zblia, owiadczy gotowo zoenia zarwno wstpnego jak i wyszego lubu zakonnego, co byo zgodne z przepisami obrzdku bizantyskiego. Skadajc luby zmieni sobie imi, przy czym nowe imi musiao si zaczyna t sam liter, co poprzednie. Tak wic z Konstantego (Constantin) zosta Cyrylem. y jedynie 50 dni jako zakonnik, umar 14 lutego 868 r. w opinii witego i dlatego zosta pochowany w kociele w. Klemensa. W chwili zgonu liczy 42 lata.

Kiedy po mierci Cyryla Metody przebywajc u Rzymie waha si z powrotem do Konstantynopola, przysza proba od Kocela do papiea, aby nauczyciel Metody powrci do Panonii. Adrian II przypomnia sobie, e jego poprzednik, Mikoaj I, walczc z hierarchi niemieck, utworzy biskupstwo w Ninie, w Chorwacji, bezporednio podporzdkowane Stolicy Apostolskiej. Nadarzya si okazja, by niemieckim praatom odebra Panoni i Morawy, trzeba tylko zgodzi si na obrzdek sowiaski. Przedyskutowa wic spraw z Metodym, ktry zgodzi si na powrt na Morawy. Papie Adrian II wysa listy do Kocela, Rocisawa i witopeka informujc ksit sowiaskich, e posya im naszego syna (std wiadomo, e Metody wtedy nie by jeszcze biskupem, gdy u tym wypadku papie uyby zwrotu naszego brata), by na ziemiach sowiaskich dalej prowadzi dziaalno misyjn i tumaczy ksigi liturgiczne. List koczy si ostrzeeniem, e kto by si temu sprzeciwi, zostanie ekskomunikowany. Metody przyby na wiosn 869 roku do Panonii, Zaraz Kocel odesa go wraz z orszakiem 20 najwybitniejszych mw do Rzymu z petycj, aby papie udzieli sakry biskupiej Apostoowi Sowian i zamianowa go arcybiskupem w Sirmium ( dzi Mitrovica Srjemska w Jugosawii). Metody bez oporu ksiy niemieckich obj metropoli u Sirmium. Niestety na Morawach zaszy wypadki, ktre arcybiskupowi sowiaskiemu zaday cios. Ksi witopek sprzymierzy si z Niemcami przeciwko wujowi Rocisawowi I. Karloman, syn cesarza Ludwika Niemca, najecha na Morawy. Rocisaw zosta pobity i wtrcony do wizienia. Tak si wydarzyo, e podczas najazdu niemieckiego Metody bawi na Morawach. Hermanrich, biskup Passau, ktry by z wojskiem Karlomana, aresztowa go i po zmaltretowaniu zabra do Bawarii. W listopadzie 870 r. biskupi biorcy udzia w Sejmie Rzeszy Niemieckiej, utworzyli sobie synod w Regensburgu. Przed tym zgromadzeniem dostojnikw Kocioa niemieckiego biskup Hermanrich postawi Metodego i oskary go o herezj. Podczas przesuchw okada on apostola Sowian batem na konia, na oczach wszystkich biskupw niemieckich. Ciekawe, e gwnym zarzutem przeciwko Metodemu nie byo wprowadzenie jzyka sowiaskiego do liturgii, ale pozbawienie hierarchii niemieckiej dochodw, jakie jej przynosiy obszary sowiaskie. Biskupi niemieccy cakowicie zignorowali fakt, ze papie udzieli sakry biskupiej Metodemu i osadzi go na tronie arcybiskupim w Sirmium. Zamknli go w klasztorze w Elluangen, nie w Bawarii, ale w dalszej od niej Szwabii, z tym, e mia on tam pozosta a do mierci. Aby papie nie dowiedzia si o tej zbrodni biskupi niemieccy postanowili pokry spraw cakowitym milczeniem. Metody przesiedzia dwa i p roku w uwizieniu. Kocel jednak si o tym dowiedzia i zaalarmowa papiea. Ten zawiesi w czynnociach trzech biskupw i poleci Ludwikowi Niemcowi, aby Metody by natychmiast wypuszczony z wizienia i bez szwanku odesany na Morawy. witopek I nie by takim entuzjast obrzdku sowiaskiego jak Rocisaw I. Wychowa si jako acinnik i otoczy klerem niemieckim, ktremu przewodzi Wiching. Biskupi niemieccy wywarli presj na papieu, e u 879 roku posa on list do apostoa Sowian w ktrym zakaza uywania jzyka sowiaskiego w liturgii, polecajc w jego miejsce acin lub grek. Metody odmwi wykonania nakazu, powoujc si na to, e jego wszystkie osignicia opieraj si na uywaniu jzyka sowiaskiego w kociele. Wobec tego biskupi niemieccy przypucili nowy atak na Metodego. Tym razem oskaryli go o herezj w nauce o Trjcy w. Papie wezwa apostola Sowian na dyskusj do Rzymu. odbya si ona w lecie 878 r. Gwnym oskarycielem by ksidz niemiecki Wiching. Chocia zosta pobity w dyspucie, hierarchia niemiecka potrafia nacisn na papiea Jana VIII, e go zamianowa biskupem aciskim w Nitrze. W ten sposb zosta usankcjonowany birytualizm na Morawach. w 880 lub 881 roku Metody uda si do Konstantynopola na zaproszenie Bazylego I i patriarchy Focjusza, ktry zosta zrehabilitowany i przywrcony do wadzy. Na jego podr chtnie si zgodzi papie Jan VIII, poniewa doszo do chwilowej zgody midzy Rzymem a Konstantynopolem.

Cesarz i patriarcha przyjli Metodego z niezwykymi honorami w Konstantynopolu. Oznaczao to, e Bizancjum ywo interesowao si osigniciami misji wielkomorawskiej, chcc sobie pozyska Sowian. w r.882 Metody powrci na Morawy. Ostatnie lata powici Metody przekadom Pisma w. na jzyk sowiaski. S kontrowersje, czy on sam, czy te jego uczniowie dokonali przekadu Starego Testamentu, ktry jak ju zdyli stwierdzi lingwici; zosta sporzdzony na Morawach z jzyka greckiego. Stwierdzono, e Metody przetumaczy pisma Jana Scholastyka, natomiast Zakon sudnyj ludem,pierwsze skodyfikowane sowiaskie prawo cywilne, oparte na prawie bizantyskim, podobnie jak Ksigi Ojcw s kwestionowane. Pod nadzorem Metodego jeden z uczniw, moe Klemens, napisa w latach 874-880 ywot w. Cyryla , natomiast ywot w. Metodego zosta napisany na Morawach zaraz po mierci Metodego. Obok pracy nad tumaczeniami i pismami Metody duo czasu powici objazdom swej rozlegej archidiecezji. Przypuszczalnie by w Maopolsce i w Czechach, ktre wtedy naleay do Wielkich Moraw. Nastpc po sobie wyznaczy Gorazda, pochodzcego z morawskiej rodziny ksicej. Moe chcia aby sam papie udzieli mu sakry i dlatego gotowa si do podry z Gorazdem do Rzymu, ale mier pokrzyowaa mu plany. Metody umar u Palmow Niedziel, 6 kwietnia 885 roku. Wzmianki wskazuj, e zosta pochowany w kociele Marii Panny, po lewej stronie gwnego otarza. Niestety, nie zostaa zanotowana nazwa miejscowoci. Przypuszczano, e byo to Stare Mesto lub Velehrad, ktre mogy by stolicami witopeka I, lecz poszukiwania archeologiczne nie potwierdziy tego. Koci wschodni wkrtce po mierci zaliczy obu braci souskich w poczet witych. Koci zachodni dugo si z tym ociga. Dopiero papie Leon XIII 1885 r. wynis ich na otarze. Kult Cyryla i Metodego sta si dzi szczeglnie ywy. W dobie dialogu i ekumenizmu bracia souscy stali si patronami zblienia midzy kocioami, narodami i kulturami, Wymowne znaczenie posiada fakt, e relikwie w. Cyryla decyzj papiea Pawa VI zostay w r.1976 odesane z Rzymu do Salonik w Grecji tam zoone u kociele specjalnie dla nich zbudowanym. Natomiast papie Jan Pawe II zaliczy obu braci souskich w r.1980 do najwikszych witych Kocioa. ROZDZIA IV PIERWSZA WZMIANKA I. ZNAMIENNY ZAPIS.- W ywocie w. Metodego, napisanym przez jednego z uczniw apostoa Sowian tu po roku 885, znalaz si nastpujcy zapis1: "Pogansk knjaz, silen vel'mi, sedja v Visle, rugaesja krstja-nom i pakosti dejae. Poslav e k nemu rec: dobroti sja krstiti, synu, voleju swojeju na svojej zemli, da ne plenen, nudmi kren budei na uej zemli i pomjanei mja, jee byst". W polskim tumaczeniu zapis brzmi: "Potny Ksi panujcy we Wisach urga chrzecijanom i wyrzdza im krzywdy. Posawszy wic do niego wie (Metody) rzecze: Dobrze byoby, synu, aby si dobrowolnie ochrzci na swej ziemi, bo nie bdziesz wzity do niewoli i pod przymusem ochrzczony na obcej ziemi. I wspomnisz mnie, co si tez stao". 1. Legenda panoska.- Niektrzy historycy sdz, e ta wzmianka nie ma nic wsplnego z cyrylometodianizmem w Polece2. zostaa wtrcona do ywota w. Metodego przez autora, ktry j wymyli, by wykaza dar proroczy apostoa Sowian. W owych czasach dar ten przypisywano kademu witemu. Fakt, e ywot w. Metodego i inne wczesne pisma staro-cerkiewne byy zaliczane do tzw. legend panoskich, uzasadnia takie przypuszczenie. 2. Fakt historyczny.- Inaczej do sprawy podchodzi wikszo historykw. Drobiazgowe badania wykazay, ze ywot w. Metodego nie jest zbiorem legend i poucze, czy bani. To fakty historyczne

zanotowane nie w Panonii, ale na Morawach. Std dzi odrzuca si pojcie legend panoskich. 3. Punkty zapisu.- Oto one: a) nad grn Wis, by kraj, w ktrym rzdy sprawowa potny Ksi sowiaski; b) wrd jego poddanych byli chrzecijanie i to w powanej iloci, bo obawiajc si ich, ksi gnbi now wiar; c) Metody przez posaca ostrzeg ksicia, by si dobrowolnie ochrzci w swoim kraju, bo inaczej jako jeniec bdzie zmuszony do przyjcia nowej wiary na obcej ziemi; d) tak si tez stao i to za ycia Metodego, czyli przed rokiem 885, kiedy aposto Sowian umar. 4. Nazwa kraju.a) Do tej wzmianki potrzebne jest wyjanienie we Wisach . Ot kraj, ktry mia nazw od gwnej rzeki jaka przepywaa przez jego terytorium, by wymieniany w liczbie mnogiej, bo jego obszary rozcigy si po obu brzegach rzeki. Std na rzek Moraw byy Morawy. Zgodnie z tym autor ywota w. Metodego zanotowa, e nad rzek Wis byo pastwo Wise. W polskiej literaturze zamiast Kraj Wise przyja si nazwa Kraj Wilan3. b) mg te zakra si bd. w potny ksi sowiaski rezydowa w Wilicy, a autor znw, sabo orientujcy si w polskich nazwach geograficznych sdzi, ze Wilica i Wisa to jedno i to samo. Std na wzr Moraw urobi sobie Wisy. II. NAJAZD WITOPEKA.- Kto mg najecha na Wilan? Nikt inny, tylko witopek I, Ksi wielkomorawski. 1. Plan ksicia.- Ostrzeenie przesane sowiaskiemu ksiciu (szkoda, ze autor nie zanotowa jego imienia) nie byo proroctwem. Rezydujc w Velehradzie, stolicy pastwa wielkomorawskiego, Metody, jako arcybiskup, musia wiedzie o zamiarze ksicia. witopek pod paszczykiem szerzenia nowej wiary najeda ssiednie kraje, czyli przygotowywa uderzenie na poudniowe obszary dzisiejszej Polski, na ktrych rozwijay si pastwa plemienne. Aposto Sowian ostrzeg o tym wadc Wilan. Wskaza mu, e ma ostatni szans uratowania si, jeeli dobrowolnie da si ochrzci na swojej ziemi, gdy inaczej poniesie klsk i jako jeniec bdzie zmuszony do przyjcia nowej wiary w obcym kraju. 2. Wcielenie Maopolski do Wielkich Moraw.- Ksi Wilan zlekceway sobie ostrzeenie i ponis z tego konsekwencje. Historia i archeologowie notuj e w latach 879/880 witopek najecha na Kraj Wilan i wcieli go do pastwa wielkomorawskiego4. III. INNE LADY MISJI SOWIASKIEJ W POLSCE.-Obok wzmianki w ywocie w. Metodego s lady pracy misyjnej w Polsce w innych rdach. 1. Sawa.- W legendzie macedoskiej Uspenje Sv. Kyrilla, napisanej w XV lub XVI wieku, jest wymieniony Sawa, ucze Cyryla, jako biskup Lachw5. Jest to posta historyczna, bo wrd siedmiu uczniw Cyryla i Metodego, czczonych w Kociele bugarskim, figuruje Sawa. 2. Wisnog i 0slav.- Czeski historyk Stredovsky w dziele Sacra Moraviae Historia, napisanym w 1710 roku, wymienia dwa imiona: Wisnog i 0slav. Mieli to by misjonarze cyrylo-metodiaacy w Polsce. S przypuszczenia, e Stredovsky znalaz te imiona w dzieach zakonnika cystersw, Christiana. Wisnoga i Oslsva wymienia rwnie J. Lelewel w swej Historii Polskiej do Stefana Batorego. 3. Sowiaski biskup misyjny.- 0 sowiaskim biskupie misyjnym w Polsce, ktrym mia by jeden z siedmiu uczniw apostow Sowian, mwi tez krakowski brewiarz z 1443 roku6. IV. NIEWOLNICY Z KRAJU WILAN.- Zdobycie Kraju Wilan zaznaczyo si duym napywem jasnowosych niewolnikw w Wenecji, gdzie znajdowa si wtedy orodek handlu niewolnikami7.

V. SOWIASKI WSCHD NAWRCONY PRZED 900 ROKIEM.-Zdaje si, e nie jest przesad list arcybiskupa Theotmara z Salzburga z r.900 ze skarg, i cay Wschd sowiaski jest ju nawrcony przez uczniw Metodego, wobec czego misjonarze bawarscy nie maj co tam czyni. NOTATKI 1. P. A. Lavrov, Materijaly po istoriji vozniknovenija drevnejsej slavjanakoj pismennosti, Leningrad 1930 str.70. 2. T. Lehr-Spawiski, Misja sowiaska w. Metodego a Polska, Collectanea Theologica, Leopoli 1938. 3. J.Widajewicz w Pastwie Wilan, Krakw 1947, nazywa t formacj polityczn pastwem. Zdaje si, e bardziej odpowiadaaby nazwa Kraj Wilan, jak podaje Geograf Bawarski w poowie IX wieku, gdy przypuszczalnie na jego terenie byo nie jedno, ale dwa, lub nawet trzy pastwa plemienne, ze stolicami w Krakowie, Wilicy, Sandomierzu. 4.Odkrycia archeologiczne w okresie midzywojennym i w latach 1970-tych ujawniy, e Switopek podczas najazdu na Maopolsk zniszczy rwnie pastwo plemienne Goszycw na Grnym lsku, ktrego gwny grd mieci si koo wioski Lubomia, w okrgu Rybnik. Resztki imponujcych potrjnych waw, jakie go otaczay, przetrway do naszych czasw, 5. F. Ovornik, Les legends de Constantin et de Methode vues de Byzance,1933. 6. M. Niechaj, De cultu SS. Cyrilli et Methodii in Polonia, Olomucci 1937. 7. Moe tu ma jaki sens legenda o smoku wawelskim, ktremu pobliscy mieszkacy musieli uiszcza haracz w postaci pewnej iloci modych ludzi do poarcia. Jeeli to nie by smok, ale Skok, administrator Krakowa, osadzony tam przez witopeka I, i to jemu okoliczna ludno musiaa dostarcza co roku modzie, pdzon na rynek niewolnikw w Wenecji. ROZDZIA V ODKRYCIA ARCHEOLOGICZNE Czy zapis w ywocie w. Metodego o potnym ksiciu Wilan, ktry przeladowa chrzecijan, naley do legend panoskich, jakie mona midzy bajki woy? I. ODKRYCIA W WILICY.- Odkrycia archeologicznej potwierdzaj suszno przypuszczenia, e w latach 870-tych chrzecijastwo byo w Maopolsce faktem dokonanym. 1. Szcztki kociow.- Wodzimierz Antoniewicz, profesor Uniwersytetu Warszawskiego, znalaz w r.1956 pod powierzchni ulicy w Wilicy szcztki niewielkie go kocika (4.65 m dugoci, 3.30 m szerokoci)z epoki przedromaskiej. By on uderzajco podobny do kocika w Starem Mestie na Morawach i kocika Matki Boskiej na wzgrzu hradczaskim w Pradze1. To pozwolio Antoniewiczowi na datowanie swego odkrycia na X wiek. 2. Baptysterium.- Nie by to jednak najstarszy okaz chrzecijastwa w Wilicy. Pod pnocn cian kocika byo nieregularne, gipsowe dno baptysterium o rednicy 4 m i wgbieniu w rodku na 35 cm. Boki napewno miao drewniane. Zgodnie z wczesnym obyczajem chrzczono dorosych pogan przez zanurzenie w wodzie. Do tego potrzebna bya kad-chrzcielnica, a wic baptysterium. Baptysteria byy przy siedzibach biskupw. Skoro znaleziona w Wilicy chrzcielnica stanowia wsparcie dla ciany kocika, to znaczy, e przez duszy okres czasu nie bya w uyciu. Dorosych pogan ju nie byo w okolicy. Ich masowy chrzest odby si co najmniej o 70 lat wczeniej, czyli pod koniec IX wieku. Zofia Wartoowska czy najstarszy zabytek w Wilicy, z mis chrzcieln, z podbiciem Wilan przez witopeka I, w latach 879/880, a czym wspomina zmianka w ywocie w. Metodego2 3. Kaplica grobowa.- W X wieku na tej czci misy zbudowano niewielki kociek z absyd, do ktrej w XI wieku dobudowano kaplic grobow. Dobudowanie kaplicy, wedug opinii Wartoowskiej, wskazuje na sowiaski charakter tego orodka w IX wieku. W tym bowiem czasie, pomimo zakazw

soborw na Zachodzie, ustala si zwyczaj grzebania zmarych nie tylko w nawach, lecz nawet w prezbiteriach kociow, podczas gdy Wschd pozostaje wierny dawnemu zwyczajowi dobudowujc dla chowania znaczniejszych zmarych osobne kaplice, nie raz obok prezbiterium. Przykadem moe by pochowanie Jarosawa Mdrego w osobnej kaplicy, ktra zostaa wczona do katedry w. Zofii w Kijowie. Podobne umieszczenie osobnej kaplicy grobowej mamy w Wilicy, co dowodzi wikszego zwizku tego miasta z Kijowem i Morawami ni z orodkiem acisko-niemieckim. II. ODKRYCIA W KRAKOWIE.- W Krakowie te s lady archeologiczne mwice o nie- aciskim chrzecijastwie tego miasta. 1. Chr i absyda w. Salwatora.- Jerzy Hawrot, w zwizku z odkryciami przy kociele w. Salwatora na Zwierzycu, postawi tez o istnieniu zwizku pomidzy trjdzieln form choru we wczesnym pocztku polskiej architektury sakralnej, a potrzebami obrzdku wschodniego3. W r.1961 odkryto pod kocioem w. Salwatora w Krakowie podobn do wilickiej czworoktn budowl z absyd, co jeszcze bardziej moe utwierdza w przekonaniu, e znajdujemy si wci na gruncie tej samej tradycji. 2. Rotunda na Wawelu.- Istnieje ju olbrzymia literatura na temat rotundy Marii Panny na Wawelu, ktr dawniej wyprowadzano z architektury karoliskiej, pniej zaczto czy z wzorami czeskimi4, a w kocu odkryto jej cisy zwizek z architektonicznym kompleksem na Ostrowiu Lednickim w Wielkopolsce, majcym rwnie pokrewiestwo z Wilic5. 3. Geneza rotund.- Rotundy mog mie ciekaw genez. Najstarsze kocioy sowiaskie maj podstaw kwadratow, lub zblion do niej. Z chwil, kiedy Sowianie zapoznali si z technik murowania domw, ich witynie otrzymuj ksztat cylindrw, czyli rotund* Dlaczego budowle s okrge a nie prostoktne? Przypuszczalnie swj ksztat zawdziczaj tradycjom celtyckim. Jak wiadomo, zanim sie Celtowie zeslawizowali, zamieszkiwali Czechy, pnocn Jugosawi i zachodni Polaka. Swe obrzdy religijne odbywali w krgach kamiennych, ktrych pie nazwy by krk, lub crc. Tradycje te przejli Sowianie. Ich wite gaje tez miay ksztat krgw. Obrzdek cyrylo-metodiaski zasymilowa szereg wierze i poj z doby przedchrzecijaskiej, a w tym przypuszczalnie i miejsc do naboestwa. Budownictwo drewniane nie nadawao si do wznoszenia wity cylindrycznych, std pierwsze budowle sakralne byy kwadratowe. Po zapoznaniu si z technik murowania Sowianie nadali swym wityniom ksztat rotund, Wystpuj one na terenie Chorwacji, Czech i Polski, czyli na obszarze obrzdku sowiaskiego. Jeeli idzie o Polsk, to nie tylko w Cieszynie i Krakowie, ale rwnie w Wielkopolsce s lady rotundowych budowli sakralnych. III. ODKRYCIA W POZNANIU.- Z acuchem zagadnie archeologicznych czy si te sprawa katedry poznaskiej, przedstawiona przez Krystyn Jzefowiczwn. Podaje ona trzy elementy, jakie kwalifikuj najstarszy orodek kultu chrzecijaskiego, ktry istnia za czasw Mieszka I w miejscu obecnej katedry poznaskiej, a mia charakter zupenie wschodni. 1. Trzy misy chrzcielne.- S to przede wszystkim relikty trzech mis chrzcielnych, istniejcych na tym samym miejscu, na ktrym pniej zostaa zbudowana katedra* wiadcz one o chrzcie zbiorowym, co autorka kwalifikuje jako lad pierwszego chrztu. Wane tu jest, e budow swoj przypominaj mis chrzcieln w Wilicy, a wic relikty te suyy obrzdowi chrztu przez zanurzenie, co autorka uwaa za jeden z przedmiotw sporu midzy zwolennikami ordo Romanusiordo orientalia. I w zwizku z tym konkluduje: "Myl, e mamy prawo domyla si reliktw wschodniego typu obrzdku chrzcielnego w pierwszej fazie chrzecijastwa w Polsce w drugiej poowie X wieku". 2. Ikonostas. - Drugim odkryciem archeologicznym, tym razem w fundamentach katedry poznaskiej, jest lad poprzecznego muru oddzielajcego naw od prezbiterium, na sposb wschodniego ikonostasu, w czym Jzefowiczwna widzi wyrane nawizanie "do poudniowego typu rozwiza bazylikowych, ktry niewtpliwie wyksztaci si w zasigu oddziaywania orodkw znanych jako dugotrwae bazy obrzdku wschodniego".

3. Diaconicon.- Wreszcie trzecim elementem, ktry w poczeniu z poprzecznym murem oddzielajcym absyd nie mg by odczytany inaczej ni jako relikt obrzdku wschodniego, s dwa aneksy boczne absydy, co odpowiadaj bizantyskiej prothesis i pomieszczeniu zwanemu diaconicon. IV. ODKRYCIA W PRZEMYLU.- Archeologowie znaleli rwnie szcztki katedry z X wieku w Przemylu wskazujce na morawskie powizania . V. GROBY BISKUPW SOWIASKICH.- Obok reliktw budowli sakralnych wschodniego obrzdku na ziemiach polskich, archeologowie natrafili rwnie na groby biskupw nie aciskiego obrzdku z X - XI wieku. 1. Grb w Smogorzewie.- Jeden z nich odkryli uczeni niemieccy przed pierwsz wojn wiatow w Smogorzewie na lsku. Zmary dostojnik kocielny dziery w kociach palcw ikon wschodniego obrzdku. Resztki szat liturgicznych, w jakich zosta pochowany, wskazyway rwnie na bizantyskie powizania. Poniewa w owych czasach byo nie do pomylenia, aby obrzdek sowiaski opanowa nawet lsk,- archeologowie tumaczyli sobie przypadkowo odkryty grb tym, ze jaki biskup bizantyski podrujcy po Europie, umar po drodze w Smogorzewie i tu zosta pochowany. Dzi t tez mona odrzucie. 2. Groby na Wawelu.- W okresie midzywojennym archeologowie natrafili w fundamentach tzw. katedry Bolesawa Chrobrego na Wawelu na szcztki dwu grobowcw biskupw, ktrych szaty liturgiczne nie byy aciskiego pochodzenia. Moe w tych grobowcach zostali pochowani dwaj pierwsi arcybiskupi obrzdku sowiaskiego, Prohor i Prokulf. NOTATKI 1. 3.Cibulka,Velkomoravsky Kostel w Modre u Uelehradu a zacatki Krestanstyj na Morave,Praha 1958, str.22. 2. Zofia Wartoowska, Dzieje Wilicy w wietle odkry archeologicznych, referat wygoszony na V Konferencji Naukowej Zespou Bada nad polskim redniowieczem, UW i PW Busko-Wilica 19-20 V.1966. 3. J. Hawrot, Pierwotny koci pod wezwaniem Salwatora na Zwierzycu w Krakowie, Kwartalnik Archeologii i Urbanistyki, 1966. 4. J. Cibulka, Vaclavova rotunda Svateho Wita, Svatovaclavsky slovniki, 1934, str.230 i 685; V. Mole, Nowy pogld na rotund . Feliksa i Adaukta, Przegld Historii Sztuki III, 1932/33. 5. K. Zakrzewska, Rotunda wawelska w wietle bada i odkry archeologicznych, Studia do dziejw Wawelu II, 1960. 6. K. Jzefowiczwna, Z bada nad architektur przedromask w Poznaniu, Inst. Hist. Kult. Mat.PAN, Wrocaw 1963. 7,Ukraine: a Concise Encyclopedia, University of Toronto Press, Toronto 1971, tom II, str.l34.

ROZDZIA VI GORAZD Metody wskaza na Gorazda jako swego nastpc. I. RESTYTUCJA METROPOLII NA MORAWACH.- Skadajc protest w Watykanie w r.980 przeciwko restytucji metropolii sowiaskiej na Morawach, Theotmar, arcybiskup Salzburga, pisze w licie, ze trzej legaci papiescy w skadzie: arcybiskup Jan, biskupi Benedykt i Daniel, udzielili sakry

arcybiskupowi i trzem biskupom cyrylo-metodiafiskim w r.898. List nie podaje imion hierarchw obrzdku sowiaskiego, wic nie mona si zorientowa kim oni byli. Przypuszcza si, e jeden z biskupw obj opuszczon przez Wichinga diecezj w Nitrze, drugi otrzyma siedzib w Oomucu, a trzeci w Krakowie. II.GORAZD ARCYBISKUPEM?- Czy arcybiskupem zasta Gorazd, tak jak sobie yczy Metody? Nie ma go wrd uczniw Apostoa Sowian, ktrzy uszli do Bugarii, gdy ich Wiching wypdzi z Moraw.1 Gorazd pochodzi ze znaczniejszego rodu wielkomorawskiego i dlatego Metody powoa go na tron arcybiskupi na Morawach2. Mona byo wypadzie uczniw Apostoa Sowian macedoskiego czy greckiego pochodzenia, ale trudno byo wypchn z kraju Morawianina, za ktrym sta mony rd. III. NAJAZD MADZIARW.- witopek pozostawi po sobie dwch synw: Mojmira II i Switopeka II. Jak to czsto w takich wypadkach bywa, obaj bracia toczyli z sob zaarte walki o dziedzictwo po ojcu. Skorzystali z tego ssiedzi, chrzecijascy Bawarczycy i pogascy koczownicy madziarscy. Doszli wic do porozumienia i wsplnymi siami uderzyli z dwu stron na Wielkie Morawy w r.907. Osabione wewntrznymi walkami pastwo upado. Stao si upem najedcw. Co wicej, nigdy si juz nie podnioso. 1. Ucieczka do Maopolski.- Cesarz bizantyski Konstantyn Porfirogenita zanotowa, e Morawianie uciekali przed Wgrami do Bugarii i Polski3. Pomidzy nimi byli zarwno dygnitarze pastwowi jak i kocielni4. Maopolska wwczas wchodzia u skad Wielkich Moraw. Uciekinierzy wic z jednej strony kraju szukali schronienia u drugiej, przypuszczajc, e Madziarzy nie przekrocz Karpat i pozostawi ich w spokoju nad Wis. Oczywicie, nie pomylili si. Po cakowitym zniszczeniu Moraw Wgrzy skierowali swe najazdy na poprzednich sojusznikw - Bawarczykw. 2.-Madzierzy zostawiaj Maopolsk w spokoju.-Dlaczego Madziarzy nie napadli na Maopolsk? Przypuszczalnie bardziej ich nciy bogate miasta bawarskie ni skromne siedziby Wilan. Skoro Maopolska uchodzia w skad Wielkich Moraw po rozbiciu ich musiaa popa u jak zaleno od Madziarw. Moe pacia haracz nowym wadcom, moe maopolskie rody byy skoligacone z dworami wgierskimi i to ich zabezpieczyo od najazdu? Jest rzecz charakterystyczn, ze zarwno Piastowie jak i ksita chorwaccy do wczenie weszli w stosunki dynastyczne z koczownikami madziarskimi. IV. ARCYBISKUP GORAZD W WILICY.- Wrd uciekinierw do Maopolski musia si znajdowa arcybiskup Gorazd. Osiad w Wilicy i z niej kierowa rozleg metropoli sowiask. Jakie podstawy ma ta supozycja? 1- Kalendarz wilicki- Zathey znalaz w Wilicy kalendarz z drugiej poowy XIV wieku i przekaza go Bibliotece Narodowej w Warszawie. Niestety, ten dokument nie dochowa si, zgin w poarze stolicy podczas drugiej wojny wiatowej5. Ot w kalendarzu wilickim dzie 17 lipca jest dedykowany w. Gorazdowi, uczniowi i nastpcy w. Metodego. 2. Czczony w Wilicy nie jest kanonizowany w Rzymie.- Dotychczas Koci wschodni czci go w tym dniu, natomiast Gorazd nigdy nie znalaz si na licie kanonizowanych przez Koci zachodni. W Wilicy znw ktra za czasw Bolesawa Krzywoustego przesza na obrzdek aciski, kult Gorazda nie da si usun, ucze Apostoa Sowian do dzi jest tam czczony jako wielki wity, chocia papie nie kanonizowa go. Znaleziony w Wilicy kalendarz by niewtpliwie kopi kalendarza z XI wieku, gdy obok Gorazda figurowa w nim w. Leonard i w. Willibord, kanonizowani w Rzymie. Wskazuje to na czasy wzajemnego szacunku midzy obrzdkiem aciskim i sowiaskim, kiedy osoby kanonizowane przez jedn stron byy respektowane rwnie przez drug stron. 3- Dvornik opowiada si za Wilic- Dvornik nadmienia, ze w Maopolsce moga si mieci metropolia cyrylo-metodiaska po roku 907. Arcybiskup Gorazd przypuszczalnie zasta tam biskupa wczeniej ustanowionego, a uciekajc z drugim biskupem, mg udziela we trjk sakry biskupiej6. Jest mao prawdopodobne, by jeden z biskupw sowiaskich schroni si w Czechach, bo one miay

wrogie stosunki z Mojmirem II, ktry restytuowa metropoli sowiask na Morawach przed najazdem Madziarw. Korzystajc ze wzgldnego spokoju metropolie sowiaska w Wilicy moga w okresie 50 lat rozszerzy swe wpywy na Czechy, Wielkopolsk, Ru i Pomorze. 4. - Zniszczenie Wilicy- Dlaczego o tym nic nie wiemy? Jest niemoliwoci, aby w Wilicy nie byo adnych kronik i rejestrw, jeeli w niej miecio si arcybiskupstwo. Na pewno byy, ale w r.1195 miasto zostao doszcztnie zniszczone przez najazdy Rusi. Wiemy, jak do cyrylo-metodianizmu odnosi si Nestor, mona si wic domyle, ze wszystkie ksigi obrzdku cyrylo-metodiaskiego musiay by celowo spalone. Gdyby nie odpis kalendarza, ktry jako si zachowa powizanie Gorazda z Wilic uchodzioby za fantazj. V. SAMODZIELNO METROPOLII.- Od 907 do 955 roku Maopolska bya odcita od poudnia i zachodu przez najazdy madziarskie. Arcybiskup Gorazd i jego nastpcy dziaali wic samodzielnie, bez dyrektyw papiea. Samodzielno metropolii sowiaskiej nie datuje si od czasu, kiedy niefortunny zbieg wypadkw zmusi arcybiskupa Gorazda do szukania schronienia w Wlicy. Potkaski uwaa, e lata przebyte w wizieniu niemieckim byy dla Metodego okresem kryzysu i przeomu duchowego7. Musia si rozczarowa do Rzymu, jako orodka zachodniego obrzdku. Fakt, e biskupi niemieccy postpowali na wasn rk, ignorujc akty papiea, wywar na nim wraenie. Potwierdza to sytuacja, e kiedy wyszed z wizienia i z powrotem obj obowizki arcybiskupa, nie usucha papiea Jana VIII, zakazujcego mu liturgii sowiaskiej. Nie wstawi si rwnie na sd przeciwko biskupom bawarskim, jaki odby si w Rzymie. Co prawda, raz jeszcze uda si do Rzymu w r.880, ale pod naciekiem witopeka I tam na nowo uzyska aprobat liturgii sowiaskiej tym razem jako rwno uprawnionej z acisk. Arcybiskup Gorazd znalaz si w lepszej sytuacji ni jego poprzednik. W Maopolsce nie byo biskupstw aciskich obsadzonych przez Niemcw. Mona byo spokojnie rozwin dziaalno misyjn na Wielkopolsk, Pomorze i Ru. NOTATKI l.Vita S.Clementis Bulg.Archiep. 2. J.Stanislav,0 prehodnotenie vel'komoravskych prykov w cyrilormetodejakiej literature,Sofia 1955, str.258-9, uwaa, ze Gorazd by ksiciem wielkomorawskim, a Metody wyraa si o nim jako o wielkim mu. 3. De Administrando Imperio. U. B. Paprocki, Herby rycerstwa polskiego,1584,podaje, e herb Wieniawa przywdrowa z Moraw do Polski. Moe rd nim piecztujcy si zbieg do Maopolski podczas najazdu Madziarw na Wielkie Morawy, jak to miay zrobi rody Odroww i Gryfitw. Warto nadmieni, ze Bossuta, ktry w r.1027 zosta arcybiskupem w Krakowie, mia by herbu Wieniawa 5. J. Zathey O kilku przepadych zabytkach rkopimiennych Biblioteki Narodowej w Warszawie, Warszawa 1979. 6. F. Dvornik, Byzantine Missions Among the Slavs New Jersey 1970, str.88. 7. K. Potkaski, Konstanty i Metodiusz. Krakw 1905 str.88. ROZDZIA VII METROPOLIA W KRAKOWIE Dwa wydarzenia miay miejsce w roku 955: cesarz niemiecki Otton I rozgromi Wgrw nad rzek Lech w Bawarii i arcybiskup Prohor rozpocz list biskupw krakowskich. Gorazda na niej nie ma, bo rezydowa we Wilicy, a nie w Krakowie. Te fakty, z natury rne, mog mie z sob powizania. I. Klska Madziarw.- Od roku 907, czyli od zniszczenia Wielkich Moraw, Madziarzy stali si zmor dla Zachodu. Urzdzali bowiem wyprawy upieskie na miasta bawarskie.

1. Zmiana nastawienia.- Po klsce nad rzek Lech Madziarzy doszli do przekonania, e jeeli bd nadal urzdza wyprawy upieskie, to podziel los Hunw i Awarw, to znaczy znikn z powierzchni ziemi. Wobec tego zarzucili upiestwo i wzorujc si na sowiaskich ssiadach, zabrali si do uprawy roli. Zainteresowali si te chrzecijastwem. 2. Kraj Wilan podporzdkowany Czechom.-W bitwie nad rzek Lech ksi czeski Bolesaw I, ojciec Dubrawki, ony Mieszka I, wspomaga cesarza Ottona I. W nagrod za to cesarz prawdopodobnie zleci mu zarzd nad lskiem i Krajem Wilan, ktre byy podporzdkowane Madziarom. 3. Krakw stolic,- Mona przypuszcza, ze Bolesaw jako stolic wieo uzyskanych ziem Wilan wybra Krakw. Miasto to miao specjalne znaczenie, poniewa uplasowao si na wanej wwczas drodze handlowej z Pragi do Kijowa. II. METROPOLIA SOWIASKA W KRAKOWIE.- Skoro niebezpieczestwo madziarskie przestao grozi, arcybiskup sowiaski mg przenie sw siedzib z Wilicy do Krakowa. Z tego miasta wygodniej mu byo zarzdza rozleg metropoli, w skad ktrej weszy ziemie polskie, czeskie i ruskie. Przypuszczalnie Gorazd ju nie y. Pomidzy nim Prohorem mg by conajmniej jeszcze jeden arcybiskup, ktry udzieli sakry biskupiej Prohorowi okoo 955 roku, a nastpnie umar, lub wycofa si u zacisze klasztorne. Prohor musia wic przenie siedzib arcybiskupstwa cyrylo-metodianakiego z Wilicy do Krakowa. W rdach trudno szuka potwierdzenia, ze Krakw sta si Rzymem, czyli stolic obrzdku sowiaskiego. Mona tylko drog poredni doj do takich wnioskw. 1.- Sprawa Prohora- Wedug katalogw biskupw krakowskich Prohor piastowa swj urzd od r.966 przez 18 lat. Dugosz natomiast w swojej Historii podaje, e Prohor umar w 986 r., po 31 latach sprawowania urzdu arcybiskupiego. Pniej, w ywotach biskupw krakowskich zmienia dat i pisze, e Prohor umar po 20 latach piastowania urzdu! Widocznie Dugosz zorientowa si e jeeli Prohor umar w r.986 i by arcybiskupem przez 31 lat, to znaczy, ze zacz! urzdowa na 11 lat przed chrztem Mieszka I, co nie powinno si sta, jeeli Polaka przed r.966 miaa by pogaska. Chcc zatrze lad za cyrylo-metodianizmem poprawi Prohorowi czas, skracajc go o 11 lat. Ale i ta korekta pozostawia frapujce pytanie: "Jak to si mogo sta, e kiedy w r.968 powstao w Poznaniu pierwsze polskie biskupstwo, o dwa lata wczeniej w Krakowie rezydowa arcybiskup, majcy jurysdykcj kocieln nad kilkoma biskupstwami w Polsce? 2.- Stwierdzenie Dugosza.- Dugosz, ktry by dobrze zorientowany w rdach jakie mia do dyspozycji pisze, e w Krakowie miecia si siedziba metropolii, jednak powstrzymuje si od podania jakiego ona bya obrzdku. W jego czasach w dalszym cigu zacierano lady za cyrylometodianizmem w Polsce. 3.- Biskupi i arcybiskup.- Dwa katalogi biskupw krakowskich (Nr.4 i Nr.5) podaj, e od Prohora do Lamberta wszyscy biskupi krakowscy byli arcybiskupami, natomiast trzy mniejsze katalogi, e byli tylko biskupami. 4. -Zapis w Roczniku Kapituy.- Rocznik kapituy krakowskiej podaje pod rokiem 1027 "Ypolitua archiepiscopus obiit, Bossuta successit", a pod rokiem nastpnym, -1028- "Stephanus archiepiscopus obiit", co znaczy: "Hipolit arcybiskup umar, Bossuta (Bota?) obj po nim sukcesj", oraz "Stefan arcybiskup umar. Wynika z tego, e trzej wymienieni hierarchowie byli arcybiskupami, skoro tak podaje rocznik. 5.- Najstarsze kocioy- Do najstarszych kociow na Wawelu nale: Zbawiciela, Bogarodzicy, w. Michaa ,w. Jerzego i w. Marii Egipcjanki. Te dedykacje s charakterystyczne dla obrzdku greckiego, a tym samym i dla sowiaskiego. 6.- wici bizantyscy- Najstarszy kalendarz kapituy krakowskiej zawiera imiona wybitnych witych czczonych w Konstantynopolu, i raczej mao znanych na Zachodzie.

7. Groby hierarchw na Wawelu.- Jak ju zostao nadmienione, w okresie midzywojennym pod szcztkami tzw. katedry Bolesawa Chrobrego na Wawelu archeologowie natrafili na pozostaoci dwch grobw hierarchw kocielnych. Resztki szat liturgicznych w jakich zostali pochowani, nie wskazyway na zachodnie ich pochodzenie. Moe to byy grobowce Prohora i Prokulfa? 8.-Brak arcybiskupstw.- Na ziemiach sowiaskich gdzie rozpowszechni si obrzdek cyrylo-metodiaski byy liczne jego biskupstwa, ale nigdzie nie ma zapisu, aby jacy hierarchowie byli arcybiskupami, poza tymi, ktrzy rezydowali w Krakowie. Tymczasem, jak wiadomo, sakry w redniowieczu mg udzieli tylko arcybiskup w asycie dwch biskupw. Skoro Rzym potpia obrzdek sowiaski, a Konstantynopol nastawi si niechtnie do niego, to sakry kandydatowi na biskupa cyrylo-metodiaskiego w Sowacji, Chorwacji, na Rusi, w Polsce i Czechach mg jedynie udzieli arcybiskup urzdujcy w Krakowie. Za istnieniem metropolii sowiaskiej w Krakowie opowiada si M. Gumplowicz, przy czym lokuje j nie w Krakowie, ale Tycu2, Natomiast H. Paszkiewicz uwaa, e miecia si w Sandomierzu3. Lanckoronaka nie podaje nawet wtpliwoci, ze metropolia Cyrylo-metodiaska w Polsce stanowia kontynuacj metrolii zaoonej na Morawach4. Dwaj pierwsi arcybiskupi sowiascy w Krakowie doczekali si sporej literatury. Jedni historycy uwaaj, e imiona ich s Sowiaskie, inni, ze greckie; natomiast s tacy, ktrzy twierdz, ze Prokulf mg by Niemcem. III. ZASICG METROPOLII.- Jaki zasig moga mie metropolia sowiaska w Krakowie? 1. -Za ycia Metodego.- Pod koniec ycia Metodego kiedy przypuszczalnie Velehrad by siedzib arcybiskupstwa, obejmowao ono Maopolsk, lsk, Morawy, Czechy, Sowacj, Dalmacj i Serbi 2. -Po upadku Moraw.- Po zniszczeniu Moraw w 907 roku Sowiaszczyzna zostaa przepoowiona przez Madziarw. Poudniowa cz arcybiskupstwa cyrylo-metodianskiego, do ktrej dosza Bugaria, rozwijaa si raczej samodzielnie, chocia musiay by jakie kontakty z arcybiskupstwem wpierw w Wilicy, a nastpnie w Krakowie, moe jedynie na tej paszczynie, e arcybiskupi w Polsce udzielali sakry kandydatom na biskupw w innych krajach sowiaskich. 3.- Dwa okresy.- W dziejach pnocnej czci metropolii sowiaskiej mona wyrni dwa okresy: pierwszy, po najedzie Wgrw na Wielkie Morawy i drugi od czasw Mieszka I. a) Jeeli idzie o pierwszy okres, to pewne wiato na rozmiary metropolii rzuca przywilej praski z r.1085-1086, w ktrym cesarz niemiecki Henryk IV okrela granice aciskiej diecezji praskiej Jaromirowi- Gebhardowi, biskupowi Pragi. Przywilej ratyfikowa Klemens III, antypapie z aski cesarza. W przywileju podane jest, ze cesarz jedynie potwierdza granice diecezji praskiej, ustanowione przez papiea Benedykta VI i cesarza niemieckiego Ottna I przy zakadaniu tej diecezji. Dokument informuje, e wschodnie obszary diecezji praskiej oparte s na rzekach Boh i Styr, a na poudniu na rzece Wag "cum omnibus regionibus ad predictam urbem pertimentibus quse Gracouus Est- z wszystkimi regionami wspomnianego miasta, ktrym jest Krakw5. Zaskoczeniem dla historykw byo, w jaki sposb Jaromir- Gebhard doszed do wniosku, e do praskiej diecezji ma nalee caa Maopolska z Krakowem i Sowacj?" Jaromir-Gebhard by skcony ze swoim bratem, ksiciem czeskim Wratysawem II. Przy poparciu dwch innych braci zosta biskupem Pragi. Chcc go powcign, Wratysaw wystpi z projektem podziau kocielnego kraju na dwa biskupstwa: w Pradze i Oomucu. Jaromir-Gebhard, ktry obok kierownictwa diecezj prask by takie kanclerzem cesarza Henryka IV, przechytrzy brata. Moe wrd zrabowanych w Krakowie przedmiotw przez Czechw podczas najazdu na Polsk w r. 1037 znalaz si dokument okrelajcy granice metropolii sowiaskiej. Jaromir-Gebhard skorzysta z niego i sfabrykowa pismo, w ktrym papie Benedykt VI i cesarz niemiecki Otton I, mieli jako by wyrazie zgod przy zakadaniu diecezji praskiej, aby ona obejmowaa te kraje, ktre kiedy naleay do metropolii cyrylo-metodiafiskiej. Henryk IV i antypapie Klemens III, nie dopatrzyli si podstpu,

wic podsunity papier podpisali. Oczywicie nie mia on adnego znaczenia, bo ani Sowacja, ani Maopolska nigdy nie naleay do diecezji praskiej. b) Jeeli idzie o drugi okres rozwoju, to tu nam suy Nestor. Kronikarz ruski wskazuje, ze cyrylometodianizm by powszechnym obrzdkiem nie tylko wrd Lachw w Maopolsce, ale i u Polan w Wielkopolsce, na lsku, Mazowszu, Pomorzu, oraz wrd Lutykw. A wic granica jego na zachodzie biega Odr, a nastpnie zakrcaa na pnocny- wschd, obejmujc port Koobrzeg nad Batykiem. 4. Ru.- Odnonie wschodu, to nie tylko sowiaskie plewiona Polan, Drzewian, Nowogrodzian, Poocczan, Dregowiczan, Sowenian i Buan wyznaway wiar chrzecijask obrzdku cyrylometodiaskiego, ale te skandynawscy Warangowie, ktrzy wwczas sprawowali wadz nad plemionami wschodnich Sowian. 5. Poudnie.- 0prcz tych terytoriw trzeba bra pod uwag poudniow cz cyrylo-metodianizmu, obejmujc Chorwacj, Dalmacj, Serbi, Macedoni, Bugari, Czechy i Sowacj. Jak wic mona si zorientowa, metropolia sowiaska w Krakowie miaa w swym zasigu olbrzymi obszar, wchodzcy klinem pomidzy Koci wschodni i zachodni. NOTATKI 1. Katalogi biskupw krakowskich stanowi zagadk. Znamy je ze stosunkowo pnych rkopisw: tzw. pierwszy pochodzi z XIII wieku, pozostae - z XIV i XV w. Katalog pierwszy stanowi sucha lista imion wpisanych na ostatniej stronie Rocznika Kapituy Krakowskiej Drugi katalog podaje rok objcia urzdu i liczb lat rzdw kadego biskupa. Oto pocztek listy: Prohor ustanowiony 969, y penic urzd 18 lat. Pokulf ustanowiony 986, y penic urzd 27 lat. Poppon ustanowiony 1014, y penic urzd 8 lat. Gompon ustanowiony 1023, y penic urzd 8 lat. Rachelin ustanowiony 1032, y penic urzd 13 lat. Aron ustanowiony 1046, y penic urzd 12 lat. Nastpne katalogi zawieraj bogatsz tre opisow. Istotne zmiany w partii pocztkowej s dwie: poprawki chronologii i dodanie Lamberta. Ordynacja Prohora zostaa przesunita na rok 966, co oczywicie wyniko z dopasowania jej do daty chrztu Mieszka I. Nastpnie przeduano liczby lat rzdw tak, by zlikwidowa wakanse. Te dowolnoci mocno podrywaj autorytet katalogw. 2. M. Gumplowicz, Pocztki biskupstwa krakowskiego, 1907. 3. H. Paszkiewicz, The Origin of Russia ,New York 1969. 4. F. Dvornik, Byzantine Missions Among the Slavs New Jersey 1970, str.202, pisze:"one thing is certain A Slavonic metropolia with several epiacopal sees did exist in Poland in continuation of the Moravian hierarchie order established by Pope John IX" - jedno jest pewne. Sowiaska metropolia z licznymi biskupstwami na pewno istniaa w Polsce jako kontynuacja hierarchicznego porzdku na Morawach ustanowionego przez papiea Jana IX. 5. Z licznej literatury kilka pozycji: L. Hauptmann Das Regensburger Privilegiura v.1086,1952; R. Hiltzmann,Die Urkunde Heinrichs IV 1086,1918; K. Buczek, 0 dokumencie biskupstwa praskiego. 1939; J.Widajewicz, Krakw i Powe w dokumencie biskupstwa praskiego z r.1086,1938. ROZDZIA VIII BISKUPSTWA Metropolia sowiaska miaa ogromny zasig wrd Sowian. Mona by powiedzie, ze do niej naleaa prowincja polska, czeska, morawska, sowacka, ruska, chorwacka i soweska, jeeli by si posuy dzisiejszym jzykiem. Wwczas jednak nie rozwina si jeszcze wiadomo narodowa, gdy wizy plemienne byy zbyt due. Proces ten dokona si pniej pod wpywem religijnym. I. BISKUPSTWA SOWIASKIE W POLSCE.- Gdzie mogy by biskupstwa cyrylo-metodiaakie na ziemiach polskich?

Z braku dokumentw trzeba si oprze na dowodach porednich. Kronika Hildesheimu podaje, ze siedem biskupstw zostao wydzielonych podczas zjazdu monarchw w Poznaniu w 1000 roku. Niewtpliwie byy to biskupstwa sowiaskie podporzdkowane arcybiskupowi w Krakowie l. Biskupstwa sowiaskie na ziemiach polskich mogy powstawa i gin w trzystu latach istnienia cyrylo-metodianizmu. Poza tym, obok normalnych biskupstw mogy by zakadane chorbiskupstwa". czyli biskupstwa wiejskie Z tego powodu bdzie tu wzita pod uwag wiksza liczba miejscowoci ni jedynie siedem. 1. Wilica.- Zacznijmy od Wilicy, ktra moga by najstarsz siedzib biskupa cyrylometodianakiego, a przez jaki czas nawet metropolity. Wspomniane odkrycia archeologiczne utwierdzaj w tym przekonaniu, podobnie jak i miejscowy kult w. Gorazda. Dugosz, ktry by kanonikiem wilickim jaki czas, wymieniajc kolegiaty diecezji krakowskiej lokuje wilick poza sandomiersk. Nadmienia te, ze tam mia by wystawiony koci w stylu greckim, charakterystyczny dla dawnego budownictwa sakralnego w Polsce. Dugosz dorzuca tez, e pewna mieszkanka w Wilicy, imieniem Anna, ufundowaa otarz dedykowany 10-tysicom Mczennikw z Gry Ararat (typowa dedykacja cyrylo-metodiaska).Do XV wieku Wilica stanowia orodek organizacji kocielnego duym zasigu, co pozwala przypuszcza, e tu musia istnie grd stoeczny jakiego pastwa plemiennego, niezalenego od Krakowa i Sandomierza, a nastpnie biskupstwo. Skoro Wilica nie istniaa na licie biskupstw aciskich, mogo to by tylko biskupstwo sowiaskie. Przypuszczalnie zostao zniesione przy legalizacji metropolii sowiaskiej w 1000 roku na korzy Sandomierza. 2- Krakw.- Drugie co do wieku byo prawdopodobnie biskupstwo w Krakowie. Powstao zapewne po najedzie witopeka morawskiego w r.879, co pocigno za sob przymusow chrystianizacj Maopolski. a) Katedr jego przypuszczalnie by may kociek w. Spasa (Zbawiciela) na Zwierzycu. Zosta on spalony podczas rozruchw w latach 1036-1038.Po zbudowaniu nowego kocioa zlatynizowano mu dedykacj. Jest to koci w. Salwatora. Warto nadmieni, e misjonarze sowiascy dedykowali pierwsze kocioy w. Spasowi. b) Moliwe, e drug katedr sowiask w Krakowie by koci w. Mi chaa na Skace, gdzie wedug tradycji mieci si kiedy silny orodek kultu pogaskiego. Nie jest wykluczone e koci ten suy arcybiskupowi Prohorowi, ktry ulokowa siedzib metropolii w Krakowie. Jeli przy latynizacji chrzecijastwa sowiaskie biskupstwo krakowskie zostao zmienione na archidiakonat aciski, to miao due terytorium. Dugosz podaje, ze granica archidiakonatu krakowskiego biega poza Owicim. Bytom do Czstochowy i Kobucka, przecinaa Pilic i Nid posuwaa dalej na poudnie do granicy wgierskiej. 3 -Sandomierz.- W dalszej kolejnoci idzie Sandomierz. Gall podaje, e Krakw, Wrocaw i Sandomierz stanowiy siedziby ksit krlewskich. Dugosz pisze, e Sandomierz posiada koci, ktry swym splendorem nie ustpowa katedrom. Bya to kolegiata Bogarodzicy zaoona przez Bolesawa Krzywoustego u r.1121, na tym miejscu, gdzie sta koci w. Mikoaja. Dugosz dorzuca te, e w miecie tym by stary koci w. Jana. Dedykacje tych kociow s typowe dla obrzdku sowiaskiego. 0 znaczeniu Sandomierza wiadczy fakt, e w tytuach ksit i krlw polskich miasto to jest podawane na drugim miejscu po Krakowie (dux Cracoviae et Sandomiriae). W XIII wieku kanclerzami Krakowa zazwyczaj byli kanonicy krakowscy, natomiast wicekanclerzami kanonicy sandomierscy2. Nie ulega wtpliwoci, e Sandomierz by siedzib biskupa sowiaskiego3. Dugosz w rkopisie swej Historii pod rokiem 1030 zanotowa, e w Sandomierzu biskup Roman umar, a gdy si zorientowa, e w tym miecie nie byo biskupstwa aciskiego w redniowieczu, skreli to imi4. Zmiank o

mierci biskupa Romana zawiera rwnie Rocznik Kapituy Krakowskiej, a wic z due pewnoci mona przyj, e okoo 1030 roku rezydowa w Sandomierzu biskup sowiaski, Roman. Sandomierz mia si sta siedzib metropolii sowiaskiej po przesuniciu jej z Krakowa za czasw Bolesawa miaego. Zdaje si, e Kazimierz Wielki zamierza rwnie ulokowanie tu arcybiskupstwa cyrylo -metodiaakiego, ktre chcia wznowi, dlatego w Sandomierzu kaza wznie okazae budowle sakralne. 4.-Zawichost.- Jako siedziby biskupw sowiaskich uchodz te miasta Zawichost i Lublin. Skoro w pobliskim Sandomierzu byo biskupstwo za czasw Bolesawa Chrobrego, to mona przyj, e w Zawichocie mogo ono powsta wczeniej, to znaczy w X wieku. Dugosz wyranie podkrela, e miasto to miao kiedy due znaczenie. Przypuszczalnie przy restytucji metropolii cyrylometodiaskiej w 1000 roku Zawichost straci swoje biskupstwo na korzy diecezji sandomierskiej, podobnie jak to mogo by z Wilic. 5. Lublin,- Co do Lublina, to poza faktem ,e tam zosta zbudowany koci w. Mikoaja, specjalnie uwielbianego u obrzdku Sowiaskim, mona przypuszcza, ze by on katedr cyrylo-metodiask. Moe w tym miecie ulokowana bya siedziba biskupa wiejskiego. 6. Przemyl.- W Przemylu, podobnie jak w Wilicy, archeologowie natrafili na lady katedry z X w. Moga ona by jedynie obrzdku Sowianskiego, gdy obrzdek aciski w owych czasach jeszcze do tych stron nie dotar. Moliwe, e Przemylowi przypada rola chrystianizacji Rusi. 7. -Czersk- Na Mazowszu mona wzi pod uwag takie miasta jak Grjec, Czersk i Pock. Grjec uwaany jest za najstarsze miasto na tym terenie, czyli mg by siedzib biskupstwa sowiaskiego. Andrzej, biskup poznaski, w dokumencie z r.1303, mwi o diecezji czerskiej5. Moga ona by tylko obrzdku Sowiaskiego, bo aciskiego biskupstwa w tamtych czasach nie byo. Niewtpliwie biskupstwo Sowiaskie musiao by w Pocku, gdzie rezydowa Masaw, wielki obroca cyrylo-metodianizmu na Mazowszu. 8. czyca.- Z ni zwizane s legendy pogaskie. W dobie przedchrzecijaskiej mg tam by orodek kultowy boga lenego, Boruty. Misjonarze sowiascy lokowali si w centrach kultu pogaskiego, std w Rczycy mogli zaoy biskupstwo. Wskazuje na to fakt, e tamtejsze opactwo benedyktynw dedykowane byo Bogarodzicy i w. Aleksemu, co czsto zdarzao si w obrzdku sowiaskim. 9. Gniezno.- W Gnienie archeologowie znaleli w podziemiach katedry szcztki drewnianej budowli. Moga tam by siedziba biskupa Sowiaskiego i to duego znaczenia, skoro w tym miecie zjazd monarchw w 1000 roku ulokowa metropoli acisk. Fakt, e w katedrze przez dugie wieki przechowywane byy rkopisy i ksigi greckie, a podczas naboestw piewano Bogurodzic, mwi bardzo wiele. 10. Pozna.- Jest nie do pomylenia, aby w Poznaniu ktry by stolic Polan za Mieszka I, nie byo biskupstwa Sowiaskiego, zanim ksi przeszed na obrzdek aciski w r.966. Odkrycia archeologiczne wskazuj na budowl sakraln wschodniego typu i to duych rozmiarw. 11. Wrocaw. Z Moraw by atwiejszy dostp do lska anieli przez Karpaty do Maopolski. Std na jego obszarze mogy wczeniej powsta biskupstwa cyrylo-metodiaskie ni w Kraju Wilan. W katedrze wrocawskiej byy przechowywane relikwie w. Jerzego i w. Klemensa, czoowych witych obrzdku Sowiaskiego. 12- Smogorzew.- Najstarsz siedzib biskupstwa Sowiaskiego na lsku by przypuszczalnie Smogorzew. Dugosz w katalogu biskupw wrocawskich jako trzeciego wymienia biskupa Klemensa, ktry rezydowa w Smogorzewie. Przeszo sto lat temu natrafiono w tym miecie na grb biskupa z ikon i innymi ladami wskazujcymi na nie-aciski obrzdek. Moe w nim spocz w Klemens, ktrego Dugosz wprowadza na list aciskich biskupw Wrocawia?6 Niezwykle ciekawa wzmianka zachowaa si odnonie biskupstwa wrocawskiego. Annlalea Silesiae podaj, e powstao ono w r.966, a w rok pniej ukaza si zakaz uywania jzyka Sowiaskiego w liturgii i zastpienie go acina.

NOTATKI 1. K. Lanckoronska,Studies on the Roman-Slavonic Rite in Poland ,str.43-56. 2. S.Ktrzyski,0 zaginionej metropolii czasw Bolesawa Chrobrego, Warszawa 1947; W. Ktrzyski, Studia nad dokumentami XII wieku 3. W. Ktrzyski sdzi, e nie Krakw, ale Sandomierz by stolic drugiej metropolii w Polsce. Podobnie sdzi H. Paszkiewicz (The Origin of Russia, strona 289). 4. W.Semkowicz-Zarembina,Powstanie i dzieje autografu Annalum Jana Dugosza, Rozprawy PAN 1952,str. 24. 5. J. Natanson-Leski,Zarys granic i dziejw Polski najstarszej, Wrocaw 1953. 6. M. Niechaj,De cultu SS Cyrilli et Methodii in Polonia, Acta VII Conventus Velehradensis,1954 ,str. 159; UJ. A. Maciejowski , Pamitniki o dziejach pimiennictwa i prawodawstwa Sowian. Warszawa 1939,str.147. ROZDZIA IX OPACTWA W Kociele zachodnim rozwiny si zakony o rnej regule. Inaczej byo na Wschodzie. Powsta tam jeden typ zakonu oparty na regule opata Zozimasa1. Stanowia ona podstaw monastyru zwanego Laur po rusku awr I. REGUA ZOSIMASA.1. Klasztor i pustelnia.- Orodkiem ycia zakonnego by koci i klasztor z grup stale zmieniajcych si mnichw, penicych funkcje kocielne i gospodarczo- spoeczne. W okolicy znw, w oddaleniu do 100 km, znajdoway si domki pustelnicze zakonnikw. Jeeli warunki geograficzne pozwalay, to mnisi bd to zajmowali pieczary, bd te w skaach sobie dryli pomieszczenia. Std powstaa sawna awra Peczerska w grotach wysokiego brzegu Dniepru w Kijowie. 2. Nauczyciel i ucze.- Kandydat na zakonnika przebywa dugie lata w klasztorze i po przyjciu habitu pobiera nauki, oraz sprawowa rne czynnoci kocielne i gospodarcze. Dopiero po przejciu dwch faz ycia zakonnego - pocztkowej i redniej w starszym wieku, jako nauczyciel mg si wycofa na reszt ycia do pustelni, lub te zrobi to na polecenie opata. Przydzielano mu wwczas modego mnicha do posug codziennych i do uksztatowania duchowego. Pustelnik stawa si w ten sposb nauczycielem, a mody zakonnik uczniem. II. NAZWA ZAKONNIKW.- Cyryl i Metody przejli ten typ zakonu i spopularyzowali na terenach swych misji. Zakonnicy byli zwani benedyktynami sowiaskimi, lub tez ze wzgldu na kolor habitu czarnymi mnichami i czarnoksinikami" (czarnymi ksiami). III. KLASZTORY SOWIASKIE W POLSCE.- Gdzie mogy by klasztory benedyktynw sowiaskich w Polsce? Stanisaw Szczygielski, benedyktyn i archiwista w Tycu w XVII wieku, pisze, ze klasztory benedyktynw sowiaskich w Czechach i na Wgrzech, oraz w Polsce zostay zlatynizowane2. Istniay przez cae redniowiecze w Dalmacji. Najsawniejszy klasztor benedyktynw sowiaskich by w Saawie, w Czechach. Zaoy go w. Prokop wraz z ksiciem czeskim Oldrzichem w r.l0343. Nie jest wykluczone, ze do jego powstania przyczynie si mogli zakonnicy wypdzeni z Polski przez Bolesawa Chrobrego. Warto zwrci uwag na ciekawy fakt, e po mierci w. Prokopa zakonnicy sowiascy zostali wypdzeni z Sazawy, a ich klasztor przejli benedyktyni aciscy. Po szeciu latach wygnani sowiascy zakonnicy powrcili na dawne miejsce, lecz nie na dugo, bo w 1097 roku nastpia ostateczna latynizacja opactwa w Sazawie.4 Podobna sytuacja, e klasztory przechodziy z rk benedyktynw sowiaskich do rk benedyktynw aciskich i na odwrt, moga zaistnie i w Polsce. Kronikarze natomiast ukrywajc ten fakt podaj

absurdalne historie, na podstawie ktrych wynikaoby, e poszczeglne opactwa byy fundowane po trzy czy nawet pi razy. 1. Tyniec- Jeeli idzie o wiek, to przypuszczalnie najstarsze opactwo benedyktyskie byo w Tycu. Odkrycia archeologiczne wskazuj, e Celtowie zbudowali tu sobie osad obronn za cesarza Augusta. Moliwe, e kiedy do Tyca przybyli zakonnicy sowiascy zastali tam jak wsplnot chrzecijask zaoon jeszcze przez misjonarzy irlandzkich w VI wieku7. Szczygielski, ktry jasno stawia spraw odnonie Sowiaskich pocztkw benedyktynw w oglnoci, jeeli idzie o jego opactwo, to usiuje t spraw zatuszowa. Robi to zreszt w bardzo niezrczny sposb. Podaje, e pierwszym opatem w Tycu by Aron. Kady z jego piciu nastpcw sprawowa urzd przez 12 lat, z czym trudno si pogodzi, zwaszcza, e funkcja opata jest doywotna. Szczygielski mimo woli wskazuje na koneksje sowiaskie, a moe nawet bogomilskie, Tyca, podajc, i w roku 991 z Wgier (obecnie Sowacja) przybya liczna grupa zakonnikw, ktrzy przynieli z sob prawdziw wiar. Wymieniajc relikwie w Tycu Szczygielski na pierwszym miejscu stawia relikwie w. Aleksego, charakterystyczne dla obrzdku sowiaskiego, dalej relikwii w. Jerzego i w. Wojciecha. Ciekawe, e w kalendarzu w. Wincentego we Wrocawiu rwnie w. Jerzy jest wymieniany jako pierwszy przed w. Wojciechem. Bulla Grzegorza IX z r.1229 informuje, ze fundatorami klasztoru tynieckiego by krl Bolesaw Chrobry i jego ona Judyta. Poniewa midzy zonami Bolesawa Chrobrego, Bolesawa miaego i Bolesawa Krzywoustego imi to nie zachodzi, powstao wic pytanie ktry z Bolesaww mg by fundatorem? Czy Bolesaw Chrobry wraz z pierwsz zon, Wgierk, matk Bezpryma, ktrej imi nie znalazo si w kronikach? Gumplowicz zwraca uwag na ciekawy fakt, e kiedy z polecenia cesarza austriackiego Jzefa II komisarz przejmowa klasztor w Tycu, w protokole odbiorczym zanotowa 500 rkopisw aciskich i sze ksig zapisanych prastarym pismem, prawdopodobnie cyrylic lub gagolic8. Pod opiek zakonnikw tynieckich znalazy si trzy najstarsze kocioy w Krakowie: w. Mikoaja, w. Andrzeja koo Wawelu i w. Jerzego na Wawelu. S to typowe dedykacje cyrylo-metodiaskie. 2.w.Krzy.- Midzy Kielcami a Sandomierzem, na najwyszym szczycie Gr witokrzyskich, uplasowao si opactwo w. Krzya. Z powstaniem jego zwizane s dwie legendy. a) Jedna gosi, e fundatorem klasztoru bya Dubrawka, ona Mieszka I, ktra sprowadzia zakonnikw z czeskiej Sazawy. Nie zgadza si to z rzeczywistoci, bo opactwo w Sazawie powstao w r.1032, a wic stosunkowo pno. Niemniej jednak legenda wskazuje na powizania z cyrylometodianizmem. b) Druga legenda gosi, e w tych stronach polowa Bolesaw Chrobry ze swym kuzynem w. Emerykiem. Urzeczony piknym krajobrazem Emeryk prosi Bolesawa, by tu zaoy klasztor, ktremu Emeryk podarowa relikwie w. Krzya, otrzymane od cesarza bizantyskiego. Tego samego roku (1006) Bolesaw Chrobry wystawi klasztor wraz z kocioem w. Krzya greckiego obrzdku. Nie wszystko w tej legendzie zanotowanej przez Dugosza jest bani. Jeeli w r. 991 przybya z Wgier wiksza grupa zakonnikw, to ona moga z sob przynie relikwie w. Krzya z Bizancjum. Std relikwiarz w formie krzya o dwch poprzeczkach sta si herbem klasztoru. Oczywicie Dugosz nie mg poda, e Emeryk zoy relikwie w opactwie, bo wynikaoby, i klasztor ju istnia, wic skrci, e zaoy go Bolesaw Chrobry w r.1006. Najstarsza zmianka odnoszca si do zaoenia tego klasztoru jest w Kronice Wielkopolskiej napisanej w XIII wieku. Informuje, e Bolesaw Krzywousty fundowa opactwo na w. Krzyu. 3. Sieciechw- Trzeci z kolei byby klasztor w Sieciechowie. Dugosz podaje, e zaoy go Bolesaw Chrobry w 1010 r. Mia on tu przenie cz zakonnikw z opactwa witokrzyskiego, przy czym ufundowany klasztor dedykowa-tysicom Mczennikw z Gry Ararat. Dugosz wiedzia, e jest to typowa dedykacja cyrylo-metodiaska, dlatego stara si usprawiedliwi krla dodajc od siebie, i

wito tych mczennikw przypada wedug kalendarza juliaskiego, bo na Zachodzie nie s oni znani. Warto tu dorzuci, e w klasztorze tynieckim te miay by relikwie 10 tysicy Mczennikw z Gry Ararat. Fakt, e koci w. Andrzeja w Krakowie przeszed spod opieki Tyca pod zarzd klasztoru w Sieciechowie, oznacza, ze Sieciechw by raczej koloni Tyca ni w. Krzya. Kronika Wielkopolska podaje, e klasztor w Sieciechowie, ufundowa Bolesaw Krzywousty, On to koci mia dedykowa Bogarodzicy9. 4. Tropie.- Klasztor benedyktynw sowiaskich musia by te w Tropiu, koo Nowego Scza, skoro w tej miejscowoci kult w. wierada, zakonnika cyrylo-metdiaskiego przetrwa do naszych czasw. 5 Pock.- Opactwo w Pocku na Mazowszu na pewno byo starsze ni podaje Dugosz. Bolesaw Krzywousty raczej je zlatynizowa ni ufundowa. On nie mia zaufania do benedyktynw. Jeeli zakada klasztory, tak dla zakonnikw zachodnich, jak np. cystersw, augustianw, kanonikw regularnych, ktrzy byli bojowo nastawieni do benedyktynw sowiaskich. NOTATKI 1. Zosimas, Fenicjanin z urodzenia, y w pierwszej poowie VI wieku. Legenda wie go z pustelnic Mari Egipcjank, ktrej kult by szeroko rozpowszechniony w obrzdku sowiaskim. 2. I. Oatojic, Katalog Benediktinskih Samostana na Dalmatinakom Primoriju,Split 1941. 3. Rerum Bohemicarium,11.187U. 4. Chalupecky-Ryba,Stredovake legendy Prokopske Praha 1951. 5. A. Maecki,Klasztory i zakony w Polsce,1875; W. Ktrzyski, Biskupstwa i klasztory w Polsce,1889; B.Albers,Zur Geschichte des Benediktinerordens in Polen, 1896; P.David,Les Benedictins et l'ordre de Cluny dans la Pologne medieuele, Paris 1939. 6. Materiay staroytne ,Warszawa 1956,I.str.1-50; A. aki,Celtowie na ziemiach polskich, Rocznik Biblioteki PAN, Krakw 1958. 7. Wsplnoty chrzecijaskie zaoone przez misjonarzy irlandzkich miay przetrwa na Morawach do czasw Cyryla i Metodego. 8. M. Gumplowicz, Zur Geschichte Polens in Mittelalter, Radom 1872. 9. I. Gacki, Benedyktyski klasztor w Sieciechowie Radom 1872. ROZDZIA X DUALIZM Zostawmy na razie obrzdek cyrylo-metodiaski, a zajmijmy si rakiem, ktry go omal cakowicie nie zniszczy. Bya to sekta bogomilcw. I. ZARATHUSTRA.-W systemach religijnych utrwalio si przewiadczenie, e wiat nie mona zreformowa, odnowi, przebudowa. Trzeba go tylko pozna, czci i praw jego przestrzega. Nic tu si nie zmienio na wschd od Indii. Szyntoizm, taoizm, konfucjanizm i mahajanizm mimo, i powstay na szczeblach wyszej kultury, uwaaj ,e bezsilny jest czowiek wobec praw wiata. Wrcz odwrotne stanowisko zaj Zarathustra, zwany Zoroastrem przez Grekw, ktry y w latach 630-553 przed nasz er w Persji. Doszed on do przekonania, e wiat zosta zepsuty nie na skutek swojej natury, ale przez przypadek i skutek tego moe by naprawiony przez ludzk dziaalno. Bya to nie lada rewelacja dla staroytnoci. S dwie przeciwne siy, ktre stworzyy i utrzymuj wiat ywych istot: pierwsz jest Mazda ,Pan ycia, wiata, Twrca Zakonu Prawdy; lecz rwnie jego jest przeciwnik, Angria, Mainu ,Demon Kamstwa, ktry kiedy wiat zosta stworzony, zdeprawowa kad jego cz. Obie siy istniej odwiecznie, lecz nie s wieczne, bo przyjdzie czas, kiedy Ksia Ciemnoci i Kamstwa zostanie pokonany, a prawda zwyciy. Du rol w odmienieniu wiata odegra wolna wola czowieka. Zdaniem Zarathustry ludzie nie s stadem baranw popdzanym przez prawa natury. Kady czowiek ma mono rozeznania dobra i za, oraz dziaania w ramach jednego czy drugiego. O tym decyduje jego woa. Jeeli wybierze dobro,

po mierci czeka go wieczna zapata, poniewa czowiek dziaa w kierunku naprawy zepsutego wiata. Natomiast ci, co id za podszeptami Demona Kamstwa, pjd na mki. Nauk Zarathustry zredukowali magowie, jego zwolennicy, do prostego, bezkompromisowego dualizmu boga Ormuzda i szatana Arymana, dwch bez pocztku si, ktre reprezentuj absolutne wartoci dobra i za. W tej formie Zoroastranizm sta si religi pastwow Persji za panowania dynastii Sassanidw i przetrwa do naszych czasw jako religia Persw. II. RELIGIE ZACHODU.-Idea dualizmu odpowiada duchowi narodw Zachodu. Dynamizm i prno ich nie day si wepchn w statyczno wiata, jak wyznaway ludy Dalekiego Wschodu. Zasada walki dobra z zem staa si podstaw religii staroytnych Grekw, Egipcjan, Rzymian; judaizmu i chrystianizmu, zarwno w gwnym czonie jak i w jego odmianach. Bez niej trudno byoby sobie wyobrazi powstanie i rozwj potg politycznych oraz kultur Zachodu. III, SEKTY DUALISTYCZNE.- Chrzecijastwo, podobnie jak inne systemy religijne Bliskiego Wschodu, cile rozgraniczyo role, jakie w nich odgrywa mai dobro i zo, oraz siy stojce z nimi. Nie kademu trafiao to do przekonania, dlatego zrodziy si sekty dualistyczne, ktre wywary nie lada pitno na dziejach Bliskiego Wschodu i Zachodu. 1. Manicheizm.- Mani, twrca manicheizmu, urodzi si 4 kwietnia 214 r. naszej ery w armeskiej rodzinie arystokratycznej. Twierdzi on, e stworzenie wiata jest rezultatem walki w trzech fazach midzy siami dobra i za; duchw niebiaskich i podziemnych potg. wiat skada si z dwch krlestw rzdzonych przez Ojca Wielkoci i Ksicia Ciemnoci Manicheizm szybko rozprzestrzeni si. W r. 2971 zosta potpiony w Egipcie, w r.373 w Syrii, a w Rzymie jego ksika Mani, Aposto Jezusa Chrystusa zostaa zakazana w r.372. 2. Paulikanizm.- Drug z kolei sekt dualistyczn na terenie chrzecijaskim by paulikanizm. Zaoy j biskup Paul (Pawe) w Armenii, okoo r.657. Odrzuci on manicheizm, chocia by o niego posdzany i jest jego gorcym zwolennikiem. Paulikanie wierzyli, e Bg stworzy dusz, natomiast wiat materialny by dzieem szatana. Odrzucali Stary Testament, kapastwo, sakramenty i ycie klasztorne. Przedmioty materialne i dziaalno fizyczn ktra absolutnie nie miaa dla nich znaczenia. ROZDZIA XI BOGOMILCY Paulikanie tak szybko rozprzestrzenili si u Cesarstwie wschodnio-Rzymskim, e stworzyli powane zagroenie dla Kocioa bizantyskiego. Wobec tego Wadze postanowiy wytpi ogniem i mieczem niebezpieczn sekt. Realizujc to cesarzowa Teodora zabia, utopia i powiesia ponad sto tysicy paulikanw. I. PAULIKANIE W EUROPIE.- W poowie VIII wieku cesarz bizantyski Konstanty Kopronim przenis pewn ilo paulikanw z Armenii do Tracji, by osabi wpywy sekty w Maej Azji. W lady jego wstpi inny cesarz, Jan Zimisces. Chocia by Ormianinem z pochodzenia, przerzuci z Armenii dalsz parti paulikanw, w liczbie ponad dwiecie tysicy i osadzi; ich koo Philipolis na Bakanach, na pocztku X wieku. Cesarz mia sporo kopotu z Bugarami, ktrzy urzdzali napady w kierunku Konstantynopola. Sdzi wic, e sekciarze tworzy bd wa chronicy Cesarstwo przed najazdami Mongow z pnocnego zachodu, Nie spodziewa si wiele. Najedcy bugarscy na pewno wybij wiksz ilo paulikanw podczas kolejnych napadw, a wic naleycie ukrc sekt, co bdzie bardziej znone ni topienie, wieszanie i palenie sekciarzy, jak to robia cesarzowa Teodora. Jakie si pomyli cesarz Zimisces! Osadzeni na Bakanach paulikanie szybko weszli w kontakt z Bugarami. Zamiast zwalcza najedcw wywarli na nich duy wpyw swoimi doktrynami religijnymi. Pozyskali dla sekty nie tylko lud, ale nawet ksicia. II. BOGOMILCY.- Doktryny paulikanw nie zupenie odpowiaday mentalnoci sowiaskiej. Pewien pop, Bogomi, wprowadzi do nich pewne innowacje okoo roku 940, wskutek czego sekta otrzymaa nazw od jego imienia. Wyznawcw zwano bogomilcami.

Niektrzy historycy wtpi, czy pop Bogomi w ogle y. Sdz, e innowacje doktrynalne uprowadzili rni przywdcy sekty, a nazwa bogomilcy powstaa dlatego, e zdaniem wyznawcw ich wiara bya Bogu mia Tak czy owak, sekciarze odrzucali nazw paulikanie(paulikanw) jak i bogomilcw dla siebie. Tak nazywali ich przeciwnicy. Oni sami mwili o sobie, e s chrzecijanami. Jest to znamienna bardzo rzecz w dalszych rozwaaniach o bogomilimie. III. ZASADY BOGOMILCW.1. Bg.- Zgodnie z wierzeniami bogomilcw byo z jednej strony dobre bstwo, zwane Bogiem, niewidzialne, niematerialne, doskonae i miosierne, ktrego dzieem byo stworzenie wiata. Tylko dusza ludzka i wszechwiat skadajcy si z siedmiu niebios, oraz cztery ywioy byy tworem Boga. 2. Szatan.-Z drugiej strony istniaa za sia, nazwana szatanem, lukawim - oszustem, lub neczestwim - nieczystym duchem, ktry stworzy ciemno, materi i cay widzialny wiat, wcznie z socem, gwiazdami, ziemi, ludmi, kocioem i krzyem. 3. Odrzucone tezy.- Bogomilcy odrzucili dogmat o Trjcy w., sakramenty i ceremonie. Nie uznawali adnej wadzy, tak wieckiej jak i kocielnej. 4. Cel.- Celem bogomilcw bya praca dla siebie gminy wyznaniowej, rozmylanie, mwienie prawdy, zachowanie czystoci i postw. IV. ORGANIZACJA.1. Gminy wyznaniowe.- Bogomilcy tworzyli niewielkie gminy wyznaniowe. Zbierali si po domach na modlitwy, piewanie hymnw i Zemanie si chlebem. Z modlitw podstaw dla nich by Ojcze nasz, odmawiany w regularnych odstpach czasu w dzie i w noc. 2. Stara i strojnik.- Gow gminy bogomilcw by stara - starzec, natomiast strojnik zajmowa si administracj gminy. 3. Gost.- Gminy bogomilcw regularnie odwiedza gost, specjalny duchowny, ktry utwierdza wiernych u tezach religijnych, 4. Died.- Bogomilcy w zasadzie nie uznawali hierarchii kocielnej. Niemniej jednak, kiedy objli Boni, by midzy nimi died - dziad, ktry spenia jak gdyby rol biskupa caego kraju, W procesach katarw we Woszech i albigensw we Francji, ktrzy tworzyli odamy bogomilcw, wymieniany jest died, jako papie sekciarzy, rezydujcy gdzie w Bugarii. Bliszych szczegw jego wadzy nie ma. Przypuszczalnie by to died boniacki. 5, Stopnie,- Byy trzy stopnie dla bogomilcw. Najniszy stanowili suchacze, Przysuchiwali si wyjanieniom tez religijnych przez misjonarzy. Kiedy wreszcie uwierzyli w nie i wyrazili ch wstpienia do sekty, stawali si wierzcymi. Najwyszy stopie osigali doskonali. Byli to ci bogomilcy, ktrzy wyrzekli si wszelkich wiatowych wasnoci, wcznie z on, rodzin i spdzali czas na postach i rozmylaniach na pustkowiu. V, AKCEPTACJA U SOWIAN.- Jak to si staa, ze Sowianie bardzo szybko zaakceptowali tezy bogomilcw? Zoyo si na to kilka powodw, 1, Dopuszczalno grzechu,- Zwyczajni bogomilcy mogli grzeszy. Jeeli respektowali doskonaych to mogli od nich otrzyma duchowy chrzest na ou mierci, czyli odpuszczenie grzechw. Nie obowizywaa ich spowied i pokuta, jak w zwykym chrzecijastwie. Posty, wyrzeczenie si uciech wiatowych, odnosiy si tylko do szczytwki bogomilcw, jak tworzyli doskonali. Tego rodzaju uatwienie dla ogu byo powodem duej popularnoci sekty, 2. Mae gminy,- Podstaw organizacyjn bogomilcw byy mae gminy wyznaniowe, Odpowiadao to mentalnoci Sowian, ktrzy wwczas tworzyli osady zoone przewanie z najbliszych krewnych, zwane za drugami na Bakanach. 3. Demokratyczny charakter.- Zadrugi miay charakter demokratyczny. Zarwno kierownictwo ich jak i zasadnicze decyzje odnoszce si do ycia w osiedlu zapaday na naradach, zwanych wiecami, w ktrych doroli brali udzia. Na podobnych zasadach zbudowana bya gmina bogomilcw, Og wybiera sobie starca i strojnika. Wprawdzie gminy odwiedza gost, ale nie mia on charakteru

duchownego wyszego szczebla, czyli nie by biskupem, jedynie tylko doradc utrzymujcym wiernych w dogmatach wiary, U. Brak kultu figur.- Sowianie w epoce pogaskiej zbierali si w gajach na naboestwa, gdzie czcili swoje bstwa ofiarami, hymnami i modlitw. Posgi bstw i witynie byy im raczej obce, Przyszy one do niektrych plemion dopiero w ostatniej dobie pogastwa. Kapanw do odprawiania naboestw w gajach zadrugi sobie wybieray. Ten charakter bogomilizm utrzyma. Nie uznawa on wity, krzyw, ani posgw uwaajc je za dzieo szatana, 5. Walka z feudalizmem,- Sowianie pojawili si na arenie wiatowej w momencie, kiedy krystalizowa si system feudalny w polityce i Kociele, By on sprzeczny z duchem demokratycznych zadrug. Std natrafi na zdecydowany opr osad plemiennych, ktre nie chciay si podporzdkowa woli monych, czy ksicia, narzuconej im przez obcy orodek. Nawet w obliczu miertelnego zagroenia przez Niemcw, poabskie plemiona nie potrafiy utworzy spoistego sojuszu, ktry by ich ratowa przed zagad, Odrzucajc cakowicie hierarchi kocieln i system feudalny, bogomilcy szli jak najbardziej Sowianom na rk, 6, Literatura apokryficzna,- Bogomilcy, jak rzadko ktra sekta, rozwinli literatur apokryficzn. Histori biblijn przedstawiali na swj, czsto bardzo wiecki sposb. Dla utrwalenia ich potrzebne byo pimiennictwa, Bogomilcy skorzystali z gagolicy i cyrylicy, w obydwch alfabetach sowiaskich pisali swe ksigi. Aby one byy jak najbardziej zrazu* miale dla ogu w kadym kraju, stosowali jzyk miejscowej ludnoci. U ten sposb powanie przyczynili si do rozwoju jzykw sowiaskich, to znaczy, jzyka staro-bugarskiego, staro-serbskiego, staro-ruskiego i niewtpliwie staro-polskiego, a wic tego, w jakim zostay spisane Kazania witokrzyskie. Opowieci biblijne o szatanie, stworzeniu wiata, grzechu etc. dosadnie przedstawione dziaay na wyobrani Sowian. Std nic dziwnego, ze ludzie chtnie si gromadzili, by posucha historie jakie im powie, lub z ksig wyczyta gost, ktry przyszed od wiedzie osiedle. ROZDZIA XII WALKA Z BOGOMILIZMEM Szybki rozwj niebezpiecznej sekty, ktra nieuznawaa hierarchii kocielnej i politycznego feudalizmu, zaalarmowa wadze duchowne. I. BUGARIA.- Bugaria zostaa pierwsza zaatakowana przez bogomilizm. Patriarcha Teofilakt w licie napisanym okoo 950 roku ostrzega cara bugarskiego Piotra o istnieniu w jego pastwie manicheizmu wymieszanego z paulikanizmem. W 972 r. bugarski duchowny pisze Traktat o bogomlicach, okrelajc ich heretykami odmawiajcymi posuszestwa Kocioowi i pastwu. Pierwsze przeladowania bogomilcw w Bugarii zaczy si okoo 1110 r., kiedy ich przywdca, Bazyli, zosta spalony na stosie. Cios decydujcy wymierzy im car bugarski Borys, ktrego Synodicon wydany w r.1211 potpia bogomilcw. II. SERBIA.- Bogomilcy opanowali tez Serbi. Przeciwko nim wystpi ksie Stefan Nemania okoo 1160 r. nakazujc spalenie na stosie przywdcw sekty i ich ksiek, lii walce z bogomilizmem utworzya si autokefaliczna Cerkiew Serbska o silnym zabarwieniu narodowym. III. Ru.- Jak szybko rozwija si bogomilizm wrd Sowian wiadczy zmianka, ze biskup Leontyn kaza uwizie popa Adriana w 1004 roku za szerzenie herezji na Rusi. IV. BONIA.- Niezwyke dzieje przypady w udziale bogomilizmowi w Boni. Zaniepokojony szybkim rozrostem sekty patarenw, jak w tym kraju byli zwani bogomilcy, papie Innocenty III wysa legata, ktremu udao si nakoni mnichw boniackich do Porzucenia herezji, odbycia pokuty i powrotu na Zono Kocioa. Ale to nie powstrzymao bogomilizmu. Papie Honoriusz III po raz drugi potpi Boni w r 1221 i wezwa rycerstwo do krucjaty przeciwko niej. Wyprawa krzyowa, w ktrej brali udzia Wgrzy, wyruszya u r.1237. wraz z wojskiem postpowali dominikanie palc na stosach nie tylko zapanych heretykw i ich ksigi, ale i osoby niewinne.

Wywoao to oglne oburzenie. Powsta bunt na czele ktrego stan ban (kaie) boniacki Matej Ninosaw. W midzyczasie Tatarzy napadli na Wgry. Krucjata u Boni zaamaa si. Boniacy utworzyli wasne pastwo z Cerkwi Boniack opart na zasadach bogomilizmu, niemniej jednak o umiarkowanych charakterze Na czele jej stan died ktry peni obowizki biskupa kraju majc do pomocy gosti ,odwiedzajcych gminy wyznaniowe, oraz staracw, przewodniczcymi poszczeglnych gmin. Przez dwa wieki Bonia bya orodkiem bogomilizmu na ca Europ. Lecz ksita i monowadcy boniaccy nie czul si pewnie w swoim kraju. Umiarkowany bogomilizm mg si przerodzi w kracowy i potpi wszelk wadz. Zaprosili w r.l340 zakonnikw franciszkaskich i zaczli przechodzi na katolicyzm. Kiedy szeregi nawrconych wzrosy, krl Tomasz w r.l450 zada, by wszyscy jego poddani wrcili na ono Kocioa. Okoo czterdzieci tysicy Boniakw sprzeciwio si temu i wraz ze swoim *diedem przenioso si do ssiedniej Hercegowiny, ktra staa si ostatnim bastionem bogomilizmu. Najazd Turkw na Boni w 1463 r. i Hercegowin w r,1482 pooy kres bogomilizmowi. Jego wyznawcy znaleli wiele wsplnych cech z islamem i przeszli na niego. Podobnie postpili magnaci, ktrzy chocia powrcili do katolicyzmu, tylko powierzchownie go wyznawali W ten sposb poprzez bogomilizm mahometanizm dosta si do szeregw sowiaskich, Dzi nie ma ywych ladw tej herezji na Bakanach. Pozostao tylko okoo 55 tysicy steczakw nagrobkw bogomilskich (rysunek na okadce),na ktrych widniej ryte w kamieniu symboliczne soca.

ROZDZIA XIII ALBIBENSI I KATARZY Bogomilizm nie ograniczy si do ludw sowiaskich na Bakanach. Jego misjonarze rozpowszechnili sekt w pnocnych Woszech, gdzie pocztkowo heretycy byli zwani patarenami, jak w Boni i Serbii, a nastpnie katarami - doskonaymi. Z Woch zostaa przerzucona dziaalno sekciarska do poudniowych Niemiec. Tam nazwa katarzy* zostaa zmieniona na kacerzy. I. ALBIGENSI.- Najwiksz furor zrobia sekta dualistyczna w poudniowej Francji. Jej orodek stanowio miasto Albi (staroytna Albiga), std bogomilcw we Francji zwano albigensami. W XII i XIII wieku heretycy byli znani pod nazw Bougres- Bugarzy, co wskazuje na kierunek skd przysza sekta. W St. Felix koo Tuluzy w poudniowej Francji katarzy odbyli swj synod w r.1167. Wzili w nim udzia delegaci sekty z Lanquedoc, Bugarii i Woch. Notatka z 1223 r. nadmienia, e papie albigensw rezyduje gdzie w Bugarii. Albigensi wystpowali przeciwko hierarchii kocielnej i korupcji duchowiestwa. Asceci wrd nich, zwani doskonaymi (katarami), lub tez po francusku bons hommes- dobrzy ludzie, bon chretiens dobrzy chrzecijanie, byli do liczni. Pocztkowo natrafili na reakcj Kocioa. W r. 1127 kilku katarw zostao spalonych na stosie w Tuluzie. Sytuacja sekty znacznie si poprawia, kiedy William IX, ksie Akwitanii, wzi albigensw w opiek. Za nim poszli inni monowadcy i szlachta w poudniowej Francji. Sekta bya im na rk. Nie zwalczaa wadzy wieckiej, tylko korupcj w Kociele, ktra denerwowaa arystokracj w Prowansji. II. KRUCJATA.- Po wstpieniu na tron papie Innocenty III postanowi zgnie albigensw. Zwoa wic wypraw krzyow przeciw nim w r.1209. Rycerstwo z pnocnej Francji ruszyo przeciwko rycerstwu poudniowej Francji. W walkach zniszczona zostaa wysoko rozwinita kultura prowansalska.

Pokojem w Paryu w r.1229 poudniowa Francja utracia sw niezaleno i staa si czci pnocnej Francji, lecz herezja nie zostaa wykorzeniona mimo, e albigensi byli nielitociwie masakrowani przez krzyowcw. W podbitym kraju papie Innocenty III ustanowi z cystersw inkwizycj z poleceniem, by oczycia go z heretykw. Jak dalece cystersi byli gorliwi w wykonywaniu nakazu papieskiego wiadczy raport ich z roku 1245, ze w miecie Mantsequr w jednym tylko dniu spalili 200 katarw na stosach. Opuszczeni przez monowadcw i tpieni bezlitonie przez inkwizycj albigensi poszli w rozsypk. Po roku 1330 raporty inkwizycji ju o nich nie wzmiankuj.

ROZDZIA XIV SPRAWA W. WOJCIECHA Czy bogomilcy byli w Polsce? Na to pytanie historycy odpowiadaj zgodnie NIE! I Sekta ta nigdy do Polski nie dotara. Niestety, sprawa nie przedstawia si tak prosto, jak sobie wyobraaj dziejopisarze. I. NISZCZYCIEL PRAWDZIWEJ WIARY.- W Chronografiae niejakiego Samuela, diaka z Dubkowa, rkopisie z XV wieku, lecz opartym na tekcie wczeniejszym1 po przytoczeniu faktu, ze Cyryl, filozof, "wynalazszy pismo sowiaskie zapisa je u Morawian, u Lachw, i u innych narodw, a potem na Rusi" - czytamy, e w. Wojciech "zniszczy prawdziw wiar i sowiaskie pismo odrzuci i zaprowadzi pismo aciskie, obrazy prawdziwej wiary popali, biskupw i ksiy jednych pozabija, drugich rozegna i poszed do Prus i tam by ubity, Wojciech, biskup aciski". II. OBRONA W.WOJCIECHA.- Wrd Polakw i Czechw w. Wojciech cieszy si wielkim kultem. Std zrozumiae oburzenie, z jakim czytaj powysz notatk. Jak to w. Wojciech? Ten wielki mczennik i patron sowiaski? Zmianka w Chronografie ruskim to nic innego jak obrzydliwy paszkwil napisany przez zaciekego popa prawosawnego, ktry zieje nienawici do wszystkiego co pochodzi z aciskiego Zachodu. 1. Replika Klingera.- Ks. Jerzy Klinger tak komentuje powysz notatk: "Oczywicie w ustpie tym zawarte s anachronizmy. w. Wojciech wierzymy, e nikogo nie pozabija, ani nie rozegna, zreszt zbyt krtko dziaa sam na terenie Polski. Ale po jego mierci Bolesaw Chrobry, ufundowawszy nad jego grobem pierwsz acisk metropoli w r.1000, w par lat pniej, bo w r.1022 rozpocz wielkie przeladowanie mnichw, wypdzi wszystkich ze swego pastwa, jak o tym mwi ywot Mojesza Wgrzyna i co potwierdza Kronika Kosmassa. Musiaa wic powsta na Rusi tradycja, e przeladowanie sowiaskiego obrzdku w Polsce za Bolesawa jako zwizane byo z pamici w. Wojciecha, ustanowiony na dzie 23 kwietnia wszed w miejsce kultu w. Jerzego - wedug ks. Umiskiego - szczeglnie charakterystycznego w obrzdku sowiaskim. Wedug Ch. Frizego w. Wojciech zastawszy jeszcze obrzdek sowiaski w Czechach i Morawach dooy wszelkich stara by wykorzeni liturgi w jzyku sowiaskim", co stao si razem z przyjani do cesarza powodem jego wygnania z kraju. Wypdzony z Czech Wojciech przebywa na dworze cesarza, zatrzymawszy si na Wgrzech nawraca syna ksicia Bejzy Stefa na, pierwszego krla, twrc- aciskiej orientacji Kocioa wgierskiego, ktry od papiea otrzyma za to koron". Tyle na temat jednego kierunku tradycji dotyczcej w. Wojciecha, w ujciu ktrej przedstawia si on jako zdecydowany wrg obrzdku sowiaskiego, oraz krzewiciel misji Kocioa aciskiego wrd pogan i w krajach poprzednio ochrzczonych, oglnie, jako burzyciel dziea . Cyryla i Metodego. Ale historycy wspczeni ukazuj nam inny obraz apostoa Pomorza. Ks. Umiski dowodzi, ze wrogami obrzdku sowiaskiego byli jedynie duchowni niemieccy nigdy za woscy i obrzdek w. Metodego kwit dowolnie wrd narodu czeskiego za pierwszych Bolesaww i w czasach w. Wojciecha, a take jeszcze w pierwszych dziesitkach XI wieku. "Sam w. Wojciech - wedug Jzefa Birkenmajera - nazywa siebie biskupem sowiaskim, episcopus Sclavus, arliwy wyznawca zasady

poli-liturgicznej, przejtej z grecko-rzymskiego klasztoru w. Aleksego i Bonifacego, ucze najukochaszy w. Nilusa, przez Grekw italskich najpierw uznany za witego zaraz po swej mczeskiej mierci. Brat jego... Radim, zostawszy niezalenym od Niemiec arcybiskupem gnienieskim dawne zwizki z klasztorami woskimi odnowi... panujca za tam zasada tolerancji liturgicznej (w przeciwiestwie do Niemiec, gdzie duchowiestwo w znacznej mierze hoduje zapocztkowanej przez dynasti karolisk unitaryzacji obrzdowej rzymsko-aciskiej) widocznie ma zwolennikw w Polsce, skoro Mieszko II modli si w jzyku aciskim, greckim i ojczystym2 2.Pomieszanie faktw.- K. Lanckoroska rwnie zajmuje si problemem w. Wojciecha, burzyciela cyrylo-metodianizmu3. Uwaa, e w zmiance diaka Samuela nastpio pomieszanie faktw. Zabijanie biskupw w Polsce miao miejsce, ale w pniejszych czasach, podczas tzw. reakcji pogaskiej, ktra waciwie bya rzezi kleru sowiaskiego. III. ZASTRZEENIA.- H. owmiaaki dochodzi do innych wnioskw w sprawie w. Wojciecha4. Pisze e w pocztkach roku 997 biskup praski Wojciech w drodze z Wgier do Gniezna przebywa w Krakowie nalecym wwczas do jego diecezji, a pozostajcym pod wadz Bolesawa Chrobrego (przyjaciela Wojciecha) i tam natrafi na obrzdek sowiaski z biskupami (sic) na czele, co uzna za naruszenie wasnych uprawnie jako ordynariusza diecezji praskiej. Co gorsza musiao wyj na jaw, e obrzdek przyjty w Krakowie pochodzi z Bugarii, aktualnie za podlega raczej patriarsze konstantynopolitaskiemu (a nie Ochrydzie po zwycistwie Bazylego II), co byo drugim kamieniem obrazy dla biskupa obediencji rzymskiej, co wicej, ksigi liturgiczne, ktrymi si posugiwano, byy zapewne skaone bdami greckimi .Przyszo do gwatownej rozprawy z obrzdkiem sowiaskim, jednak nie ze wzgldu na jego sowiasko tylko z powodu nienalenego wschodniego posuszestwa". IV. BOGOMILCY.- Wygldajca na zupenie zagmatwan sprawa w. Wojciecha staje si jasna, jeeli przyjcie si, ze mia on do czynienia z bogomilcami. Przemawia za tym szereg faktw: 1. Zwrot prawdziwa wiara.- Bogomilcy uwaali, e jedynie oni s chrzecijanami, bo tylko ich wiara uchodzia za prawdziw. Mnich, ktry podczas czystki urzdzonej w Polsce przez biskupa praskiego ratowa si ucieczk na Ru, niewtpliwie by skalony bogomilizmem, skoro oskara w. Wojciecha o zniszczenie prawdziwej wiary 2. Napyw mnichw.- Szczygielski zanotowa, e u 991 roku przybya z Wgier (Sowacji)liczna grupa zakonnikw do Tyca, ktrzy przynieli z sob prawdziw wiar. Mg on nie wiedzie, kim byli wyznawcy prawdziwej wiary, bo y w XVII wieku. Moe wydawao mu si, e to byli zakonnicy aciscy, dlatego ten szczeg wygrzebany w starych rocznikach odnotowa. Mamy wic drug notatk wskazujc na bogomilcw w Polsce. 3. Atak na Krakw.- Jeeli wemie si pod uwag, e w r. lOO4 biskup kijowski Leontyn kaza zamkn popa Adriana za szerzenie bogomilstwa na Rusi, to wrcz narzuca si idea, e herezja musiaa poczyni jakie kroki w Maopolsce. Co wicej, dla bogomilcw Krakw mg mie specjalne znaczenie. Skoro rezydowa w nim arcybiskup cyrylo-metodiaski, opanowanie gwnego orodka obrzdku sowiaskiego oznaczaoby zdobycie caej Sowiaszczyzny. Moe wanie z tego powodu celem dziaalnoci gorliwych doskonaych sta si grd wawelski, bardziej ni jakikolwiek inny orodek cyrylo-metodianski. Liczny ich napyw w 991 roku, o czym wspomina Szczygielski, byby w peni zrozumiay. 4. Akcja wrd pustelnikw.- Wprawdzie bogomilcy nie uznawali klasztorw, niemniej jednak ich tolerowali, wiedli tryb ycia podobny do zakonnikw sowiaskich w pustelniach. Niezawodnie pielgrzymowali, jak to wwczas robia wiksza cz mnichw. Wdrujc ze swymi ksigami psalmw i apokryfw wstpowali do domkw pustelnikw na posiek i nocleg. Podczas tego rozprawiali na tematy religijne i rozwijali tezy bogomilskie, ktre mogy si wydawa atrakcyjne dla pustelnikw. Nie zdajc sobie sprawy z kim maj do czynienia, zakonnicy mimo woli stawali si bogomilcami.

Misjonarzom sekty nie wyszaby tak gadko sprawa, gdyby mieli do czynienia z zakonnikami w zamknitych klasztorach. Zanim mogliby skontaktowa si z nimi, musieliby otrzyma zezwolenie przeora, ktry na pewno by ich przepdzi, gdyby zorientowa si, ze przybysze gosz herezj. Tak byo w niektrych krajach na Bakanach. Zarwno w Chorwacji jak i Serbii klasztory odegray gwn rol przy oczyszczaniu terenu z bogomilatwa. Inaczej byo w Boni, gdzie wanie klasztory byy opanowane przez sekciarzy. Podobny wypadek mg nastpi w Polsce, kiedy grupa wyznawcw prawdziwej wiary przybya do Tyca. 5. Pitnacie lat pniej.- Jeeli ksi czeski Bolesaw I otrzyma od cesarza Ottona I Maopolsk zdobyt na Madziarach w r.955, to pod jurysdykcj biskupa praskiego mogy si znale nie tylko kraje czeskie, ale i obszary wcielone do ksistwa czeskiego. Zostawszy biskupem w r.962, w. Wojciech wiedzia; ze Krakw jest siedzib arcybiskupa sowiaskiego co do ktrego Rzym mia zastrzeenia, ale go nie potpi. Gdyby byo inaczej, trzeba by si byo spodziewa, e z chwil przyjcia sakry biskupiej Wojciech uda si do Krakowa i rozprawi z obrzdkiem sowiaskim. Tymczasem upyno pitnacie lat zanim wyprawi si do Maopolski. Std trudna si zgodzi z przypuszczeniem, jako by w. Wojciech mia si krwawo rozprawi z cyrylo-metodianizmem z powodu nienalenego wschodniego posuszestwa. 6.Wyprawa na Wgry.- Napyw wikszej grupy wyznawcw prawdziwej wiary w 991 r. i ich akcja w Maopolsce, musiay zaalarmowa biskupa praskiego. Skoro bogomilcy przybyli z Wgier, wic w. Wojciech skierowa si wpierw do tego kraju. Na Wgrzech obrzdek sowiaski poczyni ju due kroki. Niemniej jednak musia by rwnie skaony bogomilstwem. Wprawdzie nie ma wzmianki, aby biskup praski pozabija i porozpdza tam biskupw i ksiy, niemniej jednak charakterystyczne jest, e wprowadzi na Wgrzech orientacj acisk. Widocznie doszed do przekonania, e jedynie obrzdek rzymski potrafi uratowa kraj od zalewu bogomilizmu. Warto tu dorzuci ciekaw obserwacj, e w. Wojciech mimo woli zachowa Wgrw od slawizacji. Gdyby obrzdek sowiaski cakowicie opanowa Madziarw, to pozostaaby po nich jedynie nazwa jak po Mongoach w Bugarii 7. W Maopolsce.- Z Wgier uda si w. Wojciech do Maopolski. Musia przyby z jak druyn, bo trudno sobie wyobrazi, aby jemu samemu udao si zabijanie i rozpdzanie biskupw i ksiy. Bdc na dworze wgierskim mg jedynie doradza ksiciu Gejzy, czy wieo ochrzczonemu w. Stefanowi, jak ma postpowa z heretykami. W Maopolsce by u siebie w domu. Dziaa na wasn rk. Do konfrontacji musiao doj w Krakowie i w Tycu, gdzie zagniedzia si grupa przybyszw z Wgier, ktra do Polski przyniosa prawdziw wiar. 8. Mg zabija.- Zmianka, e biskup Wojciech "jednych biskupw i ksiy pozabija" nie powinna nikogo dziwi. Maszerujc z wgierskimi krzyowcami dominikanie palili na stosach w Boni zapanych bogomilcw i ich ksigi, tak e swym okruciestwem wywoali postanie w kraju, a we Francji cystersi z dum raportowali, i udao im si w jednym dniu spali a 200 albigensw. W owych czasach zabijanie heretykw naleao do obowizku pobonych chrzecijan i uwaane byo za czyn chwalebny. Jeeli to czynili dominikanie i cystersi, to czy trzeba si dziwi, e mg to samo czyni w. Wojciech? 9. Zdaa od centrw kultury.- Nie jest wykluczane, e w. Wojciech mg zabi lub wypdzi samego arcybiskupa z Krakowa. Jeeli zjazd monarchw w Poznaniu w r.1000 restytuowa metropoli w Krakowie, to znaczy, e ona w tym czasie nie istniaa. Widocznie w. Wojciech tak dobrze rozprawi si z klerem sowiaskim skaonym bogomilstwem, i reszta, ktra pozostaa, nie miaa siy czy odwagi, by z powrotem przywrci hierarchi cyrylo-metodiask. Powstaje pytanie, czy bogomilstwo mogo tak dalece opanowa obrzdek sowiaski w Polsce, e ulegli mu nie tylko zakonnicy, ksia, ale nawet biskupi? Przecie w niektrych krajach sowiaskich na Bakanach klasztory si im opary i nie ma wzmianki, aby biskupi sowiascy przechodzili na herezj. Bakany byy w lepszej sytuacji ni Maopolska. Na nich krzyoway si prdy kulturalne biegnce z Konstantynopola i Rzymu. Poziom umysowy tamtejszego kleru sowiaskiego by

niewtpliwie wyszy ni w Krakowie. Sam fakt, e pierwsi arcybiskupi grodu wawelskiego mieli si wywodzi z Grekw, wiadczy dobitnie i na tubylcw liczy nie mona byo. Posiadajc nisz wiedz mogli ulec heretykom, ktrzy pielgrzymujc nauczyli si rnych chwytw, jak podchodzi do naiwnych ludzi. Nie mona stawia znaku rwnoci midzy Krakowem, Rzymem i Konstantynopolem jeeli idzie o kultur w owych czasach. 10. Palenie obrazw.- Zmianka podaje, e w. Wojciech obrazy prawdziwej wiary popali. Moe si to wyda dziwne, jeeli wemie si pod uwag, e bogomilcy ani kociow, ani krzyw, a tym samym i obrazw nie uznawali. Trzeba jednak pamita, e na steczakach- nagrobkach bogomilcw na Bakanach s wyryte symbole soca, gwiazd, ksiyca i inne znaki. Widocznie heretycy nimi si posugiwali, co skonio biskupa praskiego do palenia tych obrazw wraz z ksigami bogomilskimi jak to byo w Boni czy poudniowej Francji. 11. Legendy o w. Wojciechu.-Jest szereg miejscowoci w Polsce, ktre szczyc si tym, jako by podczas pobytu w Maopolsce w latach 996/997, w. Wojciech rozwin w nich dziaalno misyjn i ludno chrzci. S to miejscowoci na prawym brzegu Wisy midzy jej rdami a grnym Wisokiem5. Natomiast na lewym brzegu Wisy na pnoc od Krakowa legendarne lady zaczynaj si dopiero w okolicy rde Pilicy i id w d Warty, a nastpnie wzdu Wisy przez Pomorze, przy czym zarwno w ywocie w. Wojciecha, jak i ywocie piciu braci jest wzmianka o tumnym chrzcie ludnoci w Gdasku. Misje w. Wojciecha w latach 996/997 niekoniecznie dotyczya nawracania pogan. Moe tak byo w Gdasku, Natomiast w Maopolsce mogo by jedynie rugowanie bogomilizmu z obrzdku sowiaskiego. Jeeli biskup praski przepdzajc heretykw oczyszcza z nich wioski i grody, ludno moga go uwaa za wybawiciela. Niewtpliwie doskonali bogomilcw napdzali ludno do ascezy, co jej si nie podobao. Std rado, e ciemiyciele zostali przepdzeni. Fakt, e w. Wojciech chrzci ludzi jest w peni zrozumiay, jeeli wemie si pod uwag, e bogomilcy nie uznawali sakramentw, a wic nie chrzcili ani dzieci, ani dorosych. Z drugiej strony, do tej, jak i do kadej legendy trzeba podchodzi ostronie. Moga si ona zrodzi ju po mierci w. Wojciecha, kiedy biskup praski zosta wyniesiony na otarze. Ogem, jeeli przyjmie si, e w. Wojciech w latach 996/997 rozprawia si w Polsce z bogomilcami, ktrzy opanowali obrzdek i hierarchi sowiask, to wwczas wszystko staje si jasne i wcale nie ublia Mczennikowi, e jednych biskupw pozabija a innych wypdzi. On tylko niszczy herezj ,co w owych czasach naleao do obowizku kadego duchownego. Natomiast kategorycznie trzeba odrzuci tez, jako by w. Wojciech niszczy obrzdek sowiaski jako taki. Mona si zgodzi z tymi, co twierdz, e mia duy sentyment dla cyrylo-metodianizmu i sam si uwaa za biskupa sowiaskiego. NOTATKI 1. A.Bielouski,Monumenta Poloniae Historica,tom I. 2. Ks.Jerzy Klinger,Kult sowiaski w pocztkach chrzecijastwa polskiego,Porocznik Teologiczny, Warszawa 1967, 3. K.Lanckoroska,Studies on the Roman-Slavonic Rite in Poland,Roma 1961.str.lll. 4. H. owmiaski,Religia Sowian i jej upadek, Warszawa 1979, str.303. 5. H.owmiaski, jak wyej, str.305.

ROZDZIA XV DWIE METROPOLIE Kiedy chrzecijastwo wkraczao na ziemie jakiego ksistwa czy krlestwa we wczesnym redniowieczu, tworzyo wpierw biskupstwa misyjne. Po objciu caego obszaru przeksztacao na

biskupstwa podporzdkowane jednemu z nich, ktre stawao si arcybiskupstwem. Wwczas granice arcybiskupstwa pokryway si z granicami ksistwa czy krlestwa. Tymczasem Gall podaje, e za czasw Bolesawa Chrobrego Polska posiadaa dwie metropolie. Kadubek nieco poszerza wiadomo, dodajc, e granice biskupstw obu metropolii zostay dokadnie rozgraniczone, a Dugosz stwierdza, e Mieszko I wraz z Dubrawk, oraz ich synem Bolesawem, zaoyli dwie metropolie w Polsce, jedn w Gnienie, a drug w Krakowie. Powstaje wic pytanie: Skoro w owych czasach arcybiskupstwo pokrywao si terytorialnie z pastwem, to dlaczego za panowania Bolesawa Chrobrego Polaka posiadaa a dwch arcybiskupw? Jaki cel mia pierwszy krl Polski godzc si, by obok metropolity w Gnienie by metropolita w Krakowie? I. OWA 0BRZDKI.- Jedyna logiczna odpowied byaby, e wwczas musiay istnie w Polsce dwa obrzdki chrzecijaskie. Niestety, ani Gall, ani Kadubek, ani te Dugosz nie wzmiankuje takiej moliwoci. Z ich tekstw wynika, e tylko obrzdek aciski istnia w Polsce. II. BISKUPSTWO DWORSKIE.- Utrzymuje si, e w roku 966 powstao pierwsze biskupstwo w Polsce o charakterze misyjnym, a wic bezporednio podporzdkowane Rzymowi. Jeeli Polanie od dugich dziesitkw lat byli chrzecijanami obrzdku sowiaskiego, nie mogo to by biskupstwo misyjne, ale cile dworskie. Dubrawka wraz z swym otoczeniem, ktre z ni przybyo do Poznania, bya obrzdku aciskiego. To samo dotyczyo Mieszka I, skoro porzuci cyrylo-metodianizm. W latach 987-990 Mieszko I przej od Czechw Maopolsk i lsk. Tym samym w granicach jego pastwa znalaza si metropolia sowiaska w Krakowie. III. ZJAZD MONARCHW.-W roku 1000 przyby do Poznania cesarz niemiecki Otton III. Moe zna Bolesawa Chrobrego z Kwedlinburga, moe wadca Polski zostawi na dworze cesarskim jak najlepsze wspomnienia, ktre na skutek jego sukcesw politycznych wzmocniy legend o Bolesawie, a moe te Otton III lka si koca wiata? Zgodnie z wczesnymi pogldami rok tysiczny mia by ostatnim w dziejach globu ziemskiego. Warto byo, na wszelki wypadek, mie dobre stosunki z ssiadami. 1. Metropolia w Gnienie.- Wrd porozumie, jakie monarchowie zawarli, znalazo si rwnie ustanowienie metropolii aciskiej w Gnienie. Co do obrzdku to nie ma tu kwestii. Utaro si, e gwnym powodem tego kroku byo odcicie polskiego chrzecijastwa od arcybiskupa w Magdeburgu, ktry uwaa, e cay sowiaski wschd ma podlega jego jurysdykcji kocielnej. Nie chcc, aby niemiecki hierarcha miesza si mu do zarzdze, Bolesaw Chrobry postanowi si uniezaleni od jego wpyww. Moe w tym jest wiele prawdy, jako, e pierwszym arcybiskupem gnienieskim nie zosta Niemiec, ale Sowianin, brat w. Wojciecha, a moe zadziaay tu inne powody? Przejcie Mieszka I na obrzdek aciski wywaro wpyw na naczelnikw monych rodw Polan. Chcc mie atwy dostp do dworw zachodnich, wstpowali w lady ksicia. Latynizacja od gry zrobia due postpy, e jeden biskup w Poznaniu nie potrafi zaspokoi potrzeb religijnych nowych acinnikw. Trzeba byo powoa nowych biskupw w Koobrzegu nad Batykiem, a te Krakowie i Wrocawiu. Oczywicie, w tym wypadku potrzebna bya wadza zwierzchna nad wieo uformowanymi biskupstwami. Mg j sprawowa tylko arcybiskup. Std trzeba byo utworzy metropoli acisk. Zaoenie biskupstwa w Koobrzegu potwierdzaoby informacj Nestora, e cyrylo-metodianizm dotar do Batyku. Wtpliwe jest, aby tam byli chrzecijanie obrzdku aciskiego, natomiast bardziej prawdopodobne wydaje si, e obrzdek sowiaski porobi powane postpy w Sowiaszczynie nadbatyckiej, tak e mona byo wprowadzi obrzdek aciski i zacz latynizacj chrzecijastwa. Thietmar informuje, e zgodnie z porozumieniem monarchw arcybiskupem zosta Radzym, brat w. Wjciecha; Reinbern, biskupem Koobrzegu; Poppon, biskupem Krakowa; Jan biskupem Wrocawia, a Unger pozosta dalej na dawnym biskupstwie w Poznaniu1.

Jak wic wida, nowoutworzone biskupstwa zostay ulokowane na ziemiach zachodnich. Jest rzecz wprost nieprawdopodobn, aby wschodnia cz Polaki bya pogrona w pogastwie. Bolesaw Chrobry na pewno skierowaby w. Wojciecha na Mazowsze, czy w Lubelskie, a nie do Prus. 2. Metropolia w Krakowie.- A co si stao z metropoli sowiask w Krakowie? Logika wskazuje, e porozumienie monarchw powinno j zlikwidowa po utworzeniu metropolii aciskiej w Gnienie. Tymczasem Gall nadmienia, e za czasw Bolesawa Chrobrego byy w Polsce dwie metropolie, ktre miay swych biskupw. Czy mogo doj do tego, aby podczas pamitnego spotkania na szczycie w Poznaniu, Bolesaw Chrobry i Otton III zgodzili si na restytucj metropolii sowiaskiej w Krakowie? Wyglda to na absurd. Wychowany w duchu obrzdku aciskiego wadca Polski na pewno posiada nie wiele entuzjazmu dla cyrylo-me-todianizmu, a cesarz niemiecki mia o nim jak najgorsz opini wmwion mu przez jego biskupw. Gdyby nawet pod presj Bolesawa Chrobrego zgodzi si na restytucj, to spotkaby si z gwatownym protestem hierarchii niemieckiej. Okazuje si, e restytucja metropolii sowiaskiej w Krakowie nie bya takim absurdem, jak by si to wydawao. Oto powody: a) Bolesaw Chrobry zdawa sobie spraw, e likwidacja metropolii cyrylo-metodiaskiej w Krakowie spowodowaaby bunt, a nawet wojn domow w Polsce, Obrzdek ten tak dalece zapuci korzenie, e nie moga go za jednym zamachem zlikwidowa zgoda dwu monarchw. Poza tym, jak si pniej okazao, wadca Polski dobrze si orientowa jak cennym instrumentem jego polityki moe by metropolia sowiaska, wic stara si nada jej odpowiedni splendor, b) Bolesaw Chrobry mg atwo przekona cesarza. Otton III by gorcym zwolennikiem idei uniwersalistycznych. Marzy o tym, aby cay wiat by jednym wielkim cesarstwem z cesarzem (to znaczy 0ttonem III) i papieem na czele. Restytucja metropolii sowiaskiej bya mu jak najbardziej na rk. Poprzez Gniezno jego wpywy biegyby do Krakowa, a stamtd na cay wiat cyrylometodiaski. Poza tym, cesarz nie by nastawiony wrogo do bizantynizmu. Jego matka, Teofania, bya ksiniczk greck. Dc do zjednoczenia cesarstwa wschodniego z zachodnim Otton III zbudowa w Rzymie koci w. Bartomieja i w. Wojciecha na wyspie zwanej Isola Greca ,ktra w redniowieczu staa si orodkiem wschodniego kultu w Kociele zachodnim. c) Podtrzymanie tradycji sowiaskiej byo take korzystne dla Rzymu. Przykad Polski wskazywa, e nie jest le, jeeli Sowianie przez Cyrylo-metadianizm podcign si w chrzecijastwie, bo bez wielkiego trudu mona ich zlatynizowa. Fakt, e w stosunkowo krtkim okresie po wprowadzeniu obrzdku aciskiego powstaa potrzeba powoania w Polsce a czterech biskupstw, by wielce wymowny, zwaszcza, e na Poabiu misjonarze niemieccy nioscy chrzecijastwo w acinie i jzyku niemieckim, spotykali si ze staym oporem i powstaniami wywoywanymi przez tamtejszych Sowian. Thietmar, wrg cyrylo-metodianizmu, udaje, e nic nie wie o drugiej metropolii. Nieco wiata natomiast rzucaj Annales Hildesheimenses2. One to nadmieniaj, e podczas zjazdu monarchw w Poznaniu cesarz zreorganizowa, czy te odseparowa siedem diecezji w Polsce. Od razu rzuca si nieciso w oczy. Thietmar mwi o utworzeniu piciu biskupstw, a roczniki Hildesheimu o oddzieleniu siedmiu biskupstw. Mogy to by tylko biskupstwa sowiaskie, ktre monarchowie odseparowali od wieo zaoonych biskupstw aciskich, lecz kronikarz wstrzyma si od wymienienia znienawidzonego przez niego obrzdku sowiaskiego. Warto zwrci uwag na ciekawy fakt ksztatowania si pastwa polskiego. Z Wilicy czy Krakowa wdruj misjonarze na wschd i pnoc. S Lachami(Lechitami), std wraz z now wiar propaguj swoje plemi. Lechia, o ile mona by tak nazwa Kraj Wilan, wyciga si w kierunku pnocnym do Poznania, a nawet Koobrzegu nad Batykiem. 0 Polanach mao kto wie, Nie wymienia ich nawet Geograf Bawarski. Widocznie byo to mae plemi Sowian pnocnych. Do znaczenia doszo po przyjciu obrzdku aciskiego. Dopiero w X wieku pojawia si na Zachodzie nazwa Polonia i Polanie . Z kolei przechodzi ona zgodnie z kierunkiem latynizacji chrzecijastwa na poudnie i obejmuje Mazowsze, Maopolsk i lsk.

NOTATKI 1. Polikarpa Mnicha Kijowskich Pieczar, ywot Mojesza Wgrzyna, MPH IV, str.797-817. 2. W.Meysztowicz,Manuscriptum Gertrudae Filiae Mesconis II Regis Poloniae,Ant.II, Romae 1955. 3. H.Paszkiewicz,The Making of the Russian Nation, str.563, ROZDZIA XVI WYPDZENIE MNICHW I.BISKUPI BOLESAWA CHROBREGO.- Jak wskazuj zapisy kronikarskie, pierwszy krl Polski hojnie wspiera obrzdek sowiaski po restytuowaniu metropolii w Krakowie. Nie szczdzi donacji na klasztory benedyktynw cyrylo-metodiaskich. Rzecz staje si zrozumiaa, jeeli wemie si pod uwag, e majc dwa obrzdki w pastwie Bolesaw Chrobry zorientowa si, i moe je sobie przeciwstawia i wygrywa. By wic w lepszej sytuacji ni monarcha, ktry w swoim kraju mia tylko jeden obrzdek. Poza tym, Cyrylo-metodianizm by mu wicej na rk ni obrzdek aciski. Ustanawiajc arcybiskupstwo sowiaskie papie udzieli Metodemu wadz patriarchy, to znaczy, e by on podporzdkowany tylko papieowi, a nie kurii rzymskiej. Inaczej byo z arcybiskupem gnienieskim, ktry podlega kurii. Arcybiskupem w Krakowie po restytuowaniu metropolii zosta Lambert, przypuszczalnie przyrodni brat Bolesawa Chrobrego. Krlowi nie trudno byo osadzi go na tronie arcybiskupim, skoro na to potrzebna bya zgoda tylko synodu biskupw cyrylo-metodiaskich. Nie musia zabiega o nominacj Lamberta w Rzymie. Majc Lamberta przy boku Bolesaw Chrobry zyska wielkie wpywy w Kociele sowiaskim. Gall nadmienia, e krl potrafi cignc korzyci nawet w polityce z tego faktu. Jakikolwiek kraj zawojowa ustanawia w nim suos auffrageneous - swoich biskupw. Bolesaw Chrobry nie mg udziela sakry, bo nie by arcybiskupem. Niemniej jednak bra z sob na wyprawy wojenne Lamberta i dwch biskupw sowiaskich. Po zdobyciu grodu, gdzie rezydowa biskup cyrylometodiaaki, usuwa hierarch i wskazywa na osob jemu sprzyjajc, a arcybiskup Lambert w asycie dwch biskupw udziela wybracowi sakr i osadza go na tronie biskupim. W tej sprawie nie musia wysya petycji do Rzymu. Moe w ten sposb ustanawia nawet nowe diecezje w krajach pogaskich. Gall nie chcc wymienia obrzdku sowiaskiego, do ktrego czu odraz, zaznaczy, e byli to biskupi Bolesawa Chrobrego, gdy nie pochodzili z nominacji papieskiej. II. WYPDZENIE MNICHW.- Sielanka midzy Bolesawem Chrobrym a cyrylo-metodianizmem zakoczya si w roku 1022. Krl wypdzi mnichw z Polski. 1. Notatka Koamasa.- Kronikarz czeski pod rokiem 1022 notuje: In Polonia facta est peraecutio Christianorum". Informacja ta stanowi nie lada zaskoczenie. Jak Bolesaw Chrobry mg przeladowa chrzecijan, jeeli sam nim by? Poza tym, jest rzecz nie do przyjcia, aby wadca Polski, ktry ubiega si o koron w Rzymie i w trzy lata pniej j otrzyma, mg rwnoczenie wystpowa przeciw chrzecijanom? Na pewno spotkaby si z ostr reprymend Watykanu! 2.Mojesz Wgrzyn.- W rdach ruskich zachowa si ywot Bogosawionego Mojesza Wgrzyna, w ktrym mnich Polikarp z awry Peczerskiej (y okoo roku 1230) podaje, e podczas wyprawy Bolesawa Chrobrego na Kijw, Mojesz, rycerz wgierskiego pochodzenia, dosta si do polskiej niewoli. Pewna monowadczyni w Polsce wykupia go z tym, e si z ni musia oeni, lub ostatecznie popenia bdzie cudzostwo. Przez pi lat Mojesz odrzuca ofert, a przyby do Polski mnich z witej Gry (Athos, w Grecji) i potajemnie odebra od niego luby zakonne. Jako mnich, Mojesz nie mg by niewolnikiem. Gdy si o tym Bolesaw Chrobry dowiedzia wielce si rozsierdzi i rozpocz przeladowanie mnichw. "Wszystkich ich wypdzi ze swego kraju. Lecz wkrtce Bg pomci przeladowanych.

Pewnej nocy spotkaa Bolesawa naga mier, a nastpnie w caym kraju Lachw wybucha rebelia. Powstawszy, ludzie zabijali biskupw i panw, jak to podaje kronika. Ta notatka rzuca nieco wicej wiata na wydarzenia w r.1022. Bolesaw Chrobry przeladowa mnichw i wszystkich ich wyrzuci z Polski. Nie rozchodzi si tu o zwykych chrzecijan, jak to sugeruje Kosmas ale cile o zakonnikw. Natomiast sprawy kary Boej zacytowana przez Polikarpa, nie odnosi si do Bolesawa Chrobrego, ale do jego wnuka, Bolesawa Zapomnianego. Skryba kijowski nie orientujc si dobrze w wydarzeniach u Polsce, poczy dowolnie dwch Bolesaww. 3. Wypowiedz Gertrudy.- Z t wzmiank czy si, przekaz w ywocie Teodozjusza2. Kiedy ksi Izasaw wypdzi w. Antoniego z awry Peczorskiej w Kijowie, poniewa udzieli on wice kapaskich jecom Varlawowi i Jefremowi, jego ona, ksina Gertruda, modsza siostra Kazimierza Odnowiciela, miaa do Izasawa powiedzie: "Nie wa si tego czynie, bo wydarzya si podobnie u nas (w Polsce), e z jakich powodw zostali wypdzeni zakonnicy i z tego powodu due nieszczcie spado na kraj". 4. w. wierad.- W ywocie w. wierada(umar okoo 1034 roku) jest wyranie stwierdzone, ze zosta on z Polski, ojczyzny, wypdzony i umar na grze Tabor w Nitrze, Sowacja; jak rwnie, i by on mnichem sowiaskim, ktry zasyn z uprawiania niezwykle surowej ascezy. Zmianka ta pozwala na domys, e banicj zostali objci zakonnicy cyrylo-metodiaacy. III. BUNT BOGOMILCW.- Dlaczego mnisi zostali wypdzeni? Trudno zgodzie si z tez, ze wywicenie jeca wbrew woli krla spowodowaoby banicj. Niewtpliwie Bolesaw Chrobry ukaraby winnych, ale nie wypdzaby wszystkich mnichw. Lanckoroska dorzuca od siebie, e na starzejcego si krla polskiego mogy podziaa dwie Niemki na jego dworze: Oda, czwarta ona Bolesawa Chrobrego i Rycheza, synowa, ona Mieszka II; zwaszcza ta druga, co wprost paaa nienawici do cyrylo-metodianizmu. Lecz i ten powd nie wydaje si oczywisty. Zamy, podobnie jak w Rozdziale XIV (Sprawa w. Wojciecha), e przyczyn wypdzenia mnichw w r.1022 byli bogomilcy. Jakie argumenty przemawiayby za tak moliwoci? 1. Wypowied Kosmasa.- Kronikarz czeski mwi o przeladowaniu chrzecijan w Polsce. Heretycy dualistyczni znani byli pod rnymi nazwami, jako paulikeni, bogomilcy, patareni, katarzy etc, ale oni siebie tak nie nazywali. Mwili zawsze, e s chrzecijanami wyznajcymi prawdziw wiar (bons hommes lub bons chretiens po francusku). Przypuszczalnie pod t nazw byli znani w Pradze. Piszc kronik Kosmas uwaa, e nie trzeba do sowa chrzecijanie dorzuca wyjanienie, o jakich chrzecijanach mowa, bo nazwa jest jasna. Jest wykluczone, aby kanonik praski tak marnie si orientowa w sprawach religijnych, e pod nazw chrzecijanie mia na myli wszystkich chrzecijan obu obrzdkw w Polsce. Byoby tak, jak gdyby porucznik w wojsku nie odrnia majora od kapitana. Kosmas daje dowd, ze sekta bogomilcw nie tylko istniaa w Polsce, ale doprowadzia do rebelii. 2. Notatka Dugosza.- Dugosz by dobrze zorientowany w okolicznociach wypdzenia mnichw. Stwierdza bowiem, e pewni monowadcy polscy "Satana suggerente i "onerosi christianae religionis ritus ducentes" podnieli bunt. Mamy wic dokadne wytumaczenie o jakich to chrzecijan si rozchodzio. Pod wpywem doktryn bogomilcw monowadcy odmwili pacenia dziesiciny kocielnej, uczestniczenia w obrzdach i przepdzili biskupw oraz ksiy. Wypdzenie mnichw z Polski byo konsekwencj religijno-politycznej rebelii. 3. Uciekinierzy z Bugarii.- Czy sekta bogomilcw w Polsce bya tak silna, ze moga sobie pozwoli na zbrojne wystpienie przeciw wadzy wieckiej i kocielnej? Jeeli w. Wojciech w latach 996/997 przeprowadzi czystk wrd kleru sowiaskiego, to skd mogo nagromadzi si tak wielu bogomilcw, ze sta6 ich byo na wywoanie rebelii? Cesarz bizantyski Bazyli II rozgromi Bugarw u r.lOl4 i tu okrutny sposb znca si nad jecami, tak e do historii przeszed pod przydomkiem Bugarobjcy.

To wydarzenie zaskakuje historykw. W owych czasach prowadzono wojny celem pojmania jecw i sprzedania ich zwaszcza Arabom. Zwycizca obok upw wojennych czerpa czasami wiksze zyski ze sprzeday niewolnikw. Dlaczego Bazyli w kadej setce jecw kaza olepi 99 osobnikw a jego rozkaz odnosi si do 14,000 jecw? Co spowodowao, e wola ich okaleczy i ponie strat materialn, ni pdzi na rynek niewolnikw? Musieli to by bogomilcy. Ju cesarzowa Teodora stracia ponad sto tysicy paulikenw, poniewa sekciarze odmawiali pracy u niewoli i woleli mier ni ycie w upodleniu, w niewoli. Poza tym, stanowili dodatkowe niebezpieczestwo, mianowicie dziaali rozkadajco na ludno i porzdek spoeczny. Sowem, byli to niebezpieczni anarchici, e lepiej byo ich wytraci ni utrzymywa przy yciu. Nie wszyscy bogomilcy dostali si w rce Bazylego Bugarobjcy. Cz ich musiaa zbiec na pnoc do stosunkowo spokojnego i rozwijajcego si pastwa Bolesawa Chrobrego. Mg ich znci te fakt, e krl Polski by bardzo hojny dla klasztorw Cyrylo-metodiaskich, w ktrych oni szerzyli swoj herezj. Historykw zastanawia fakt, co mogo by powodem, ze Bolesaw Chrobry nawiza stosunki dyplomatyczne z Konstantynopolem? Wprawdzie w owych czasach jeszcze nie dokona si rozam w Kociele, niemniej jednak kontrowersje tak dalece si posuny, ze podzia sta si ju spraw najbliszych dziesicioleci. Bolesaw Chrobry wprawdzie sta twardo na gruncie zachodnim, mg jednak narazi si na powane zarzuty Rzymu, co byoby mu nie bardzo na rk, skoro ubiega si o koron. Pomimo tego zaryzykowa. Musiay by powane powody, ktre go do tego kroku skoniy. Moe midzy innymi by problem bogomilcw? Jeeli Bolesaw Chrobry zauway w Polsce powaniejsz ilo uciekinierw z Bugarii, ktrzy mienili si by chrzecijanami, ale inaczej si zachowywali ni zwykli chrzecijanie, mg prosi cesarza bizantyskiego o zdefiniowanie sekciarzy. Na to wskazywaby fakt, e banicj objci byli mnisi uprawiajcy ascez na wzr doskonaych bogomilcw. Oni to stanowili najwiksze niebezpieczestwo. Bolesaw wiedzia wic kogo trzeba usun z pastwa. 4. Bunt Wisawa.- Dugosz pod rokiem 1022 przytacza opowiadanie, e pewni rycerze przeznaczyli opactwu na w. Krzyu cz majtku monowadcy Wisawa, herbu Zabawa, a reszt si podzielili. Wida z tego, e w Wisaw musia stan na czele buntu. Bolesaw Chrobry posa przeciwko niemu wojw, ktrzy go pokonali i podzielili majtek buntownika. Inaczej trudno sobie wyobrazi, jak to si mogo sta, e jacy rycerze dzielili si majtkiem monowadcy. To mogo si sta tylko po pobiciu go. Donacja na klasztor wydaje si by zrozumiaa, jeeli wemie si pod uwag, e walczc z krzyami, figurami i obrazami bogomilcy musieli cakowicie zniszczy uposaenie kocioa Gry witokrzyskie mogy by wymarzonym terenem zagniedenia si bogomilcw. Majc naturaln oson rozwinli dziaalno na okolicznych monowadcw. Thietmar nadmienia, e monowadcy w Polsce podnosili czsto bunty przeciwko Bolesawowi Chrobremu. Wykorzystywali oni nieobecno krla w kraju, kiedy wyprawia si w dalekie strony. To mogo by powodem rebelii za poduszczeniem bogomilcw w Grach witokrzyskich, na czele ktrej stan Wisaw. 5. Bez wstrzsu.- Wypdzenie mnichw zostao odnotowane w Pradze i Kijowie. Oznacza to, e uchodzcy z Polski zakonnicy znaleli schronienie w tych stolicach. Niemniej jednak wydarzenie to nie wywoa wstrzsu w Polsce. Poza rebeli, ktr Bolesaw pobi, nie byo wikszych rozruchw. 6. Sprawa w. wierada.- Czy w. wierad by bogomilcem? y przecie zgodnie z doktryn sekciarzy, ktra podawaa, e najwyszy szczebel doskonaoci mona osign przez modlitwy, post i jak najwiksze udrczenie wasnego ciaa. Nie wszyscy bogomilcy kierowali si tymi tendencjami. Jedni dyli do anarchii przez zniszczenie wadzy wieckiej i kocielnej, inni mieli umiarkowane dania. Natomiast cz skoncentrowaa si wycznie na umartwianiu ciaa. w. wierad swoim postpowaniem przypomina t grup, ale bogomilcem nie mg by, skoro cae swoje ycie powici regule zakonnej i umar jako wierny mnich

obrzdku cyrylo-metodiaakiego. Przypadkowo tylko znalaz si w grupie bogomilcw, ktra musiaa opuci Polsk. 7. Opakiwany krl.- Gall pisze, e mier Bolesawa Chrobrego opakiwali zarwno acinnicy jak i sowianicy(wyznawcy obrzdku sowiaskiego).Gdyby krl narazi si jednemu lub drugiemu obrzdkowi przez wypdzenie mnichw, na pewno poszkodowana strona nie opakiwaaby go. Bogomilcy musieli da si we znaki przede wszystkim obrzdkowi sowiaskiemu. Zbuntowali zakonnikw, przepdzali ksiy i biskupw. Przeladowani mieli powd do wysawiania Bolesawa Chrobrego za oczyszczenie ich szeregw z niebezpiecznych elementw sekciarskich. Moe to wanie stao si powodem, e jak wskazywa napis na nagrobku Bolesawa Chrobrego (dzi nie istniejcym)krl zosta kanonizowany. Nie ma dowodu, aby aktu dokona Rzym lub Konstantynopol, niemniej jednak mona przypuszcza, ze zrobi to arcybiskup cyrylo-metodiaski w Krakowie, wdziczny za oczyszczenie obrzdku z naleciaoci bogomilizmu. 8. Denary Bolesawa Chrobrego.- Dla historyka zagadk etanowi fakt, jak to si mogo sta, e w Krakowie za czasw Bolesawa Chrobrego byy bite denary z cyrylicznym napisem? Wiadomo, e Cyryl skonstruowa alfabet sowiaski. Jest to gagolica, do dzi uywana w obrzdku sowiaskim w Chorwacji. Wypdzeni z Moraw uczniowie Apostow Sowian rozwinli w Bugarii drugi alfabet, zwany cyrylic. Kwestia powstaje, jak to si mogo sta, e w sto lat pniej cyrylica bya tak powszechnym alfabetem w Krakowie, i stosowano j przy wybijaniu denarw Bolesawa Chrobrego? Co spowodowao jej przeskok przez gagolic na Bakanach w drodze z Bugarii do Polaki? H.Paszkiewicz3 dochodzi do wniosku, e ze wzgldu na cenne wwczas rda solne w Karpatach Bugaria przesuna swe granice na pnoc do ziem polskich. Wtedy cyrylica przenikna do Polski i staa si oficjalnym alfabetem. Wyjanienie to jest raczej problematyczne. Skoro Bugarom zaleao przede wszystkim na imporcie cennej sol , na pewno nie kadli nacisku na to, aby ich dostawca posugiwa si cyrylic. Zreszt rda sone znajdyway si w Karpatach wschodnich, a wic stosunkowo daleko jak na tamte moliwoci komunikacyjne od Krakowa, gdzie w uyciu by w alfabet. Bardziej prawdopodobne wydaje si, e bogomilcy przynieli z sob z Bugarii do Tyca cyrylic i tu dziki ksigom apokryficznym szybko si spopularyzowaa. Tym samym wypara gagolic, ktra musiaa by pierwszym alfabetem uywanym w Krakowie. Konkludujc, nie trudno zauway, e jeeli przyjmie si, i powodem wypdzenia mnichw z Polski w r. 1022 byli bogomilcy, cay szereg wydarze zwizanych z tym faktem staje si jasny. NOTATKI 1. Polikarpa Mnicha Kijowskich Pieczar, ywot Mojesza Wgrzyna, MPH IV, str.797-817. 2. W.Meysztowicz,Manuscriptum Gertrudae Filiae Mesconis II Regis Poloniae,Ant.II, Romae 1955. 3. H.Paszkiewicz,The Making of the Russian Nation, str.563, ROZDZIA XVII BEZPRYM W r.1025 Bolesaw Chrobry umar, a na tron po nim wstpi jego syn, Mieszko II. Lecz pretensje do tronu wysun Bezprym, pierworodny syn Bolesawa Chrobrego i jego ony, Wgierki. By on pozbawiony przez ojca praw do tronu i przebywa z matk na obczynie. Po mierci Bolesawa Chrobrego wrci do Polski, by upomnie si o dziedzictwo. Wypdzony przez Mieszka II zbieg na Ru. W 1031 roku wspierany przez ksicia ruskiego i cesarza niemieckiego Bezprym zmusi Mieszka II do opuszczenia kraju. Po kilku miesicach sprawowania wadzy zosta zamordowany w tajemniczych okolicznociach. Mieszko II odzyska tron w r.1032 za cen zrzeczenia si tytuu krlewskiego i oddania uyc, Sowacji oraz Moraw. Umar w 1034 r.

Do objcia wadzy w Polsce pomogli Bezprymowi nie tylko ssiedzi, ale i opr monowadcw. Czy przypadkiem nie tacy jak (Wisaw, ktrych buntowali bogomilcy przeciwko wadzy wieckiej i kocielnej? Charakterystyczny jest fakt, e kiedy Bezprym na Wawelu znalaz insygnia krlewskie, odesa je tam, skd zostay przywiezione, to znaczy do Rzymu. Dlaczego tak postpi? Przecie jego ojciec, Bolesaw Chrobry przez 25 lat zabiega o koron krlewsk, zanim j otrzyma! Niewtpliwie po stronie Bezpryma stanli wyznawcy obrzdku sowiaskiego. Chcc podkreli, e trzyma si jak najdalej od acinnikw, ktrym przewodzi Mieszko II, odesa insygnia do Rzymu. Oznaczaoby to, ze stosunki midzy obydwoma obrzdkami znacznie si ozibiy. Min okres wsppracy i wzajemnej tolerancji. Zjawisko podziau spoeczestwa na acinnikw, czyli parti dworsk i sowianikw nalecych do partii ludowej, wyranie wystpio w Chorwacji i doprowadzio do powanych zaburze u kraju .Nie jest wykluczone, ze w Polsce bi-rytualizm mg doprowadzi do podziau narodu. Bezprym zosta zamordowany. Mona przypuszcza, ze zgin z rk acinnika, bo przecie z Polski wypdzi krla obrzdku aciskiego. Tak mogo by, ale jego zabjc mg by rwnie bogomilec. Jeeli Bezprym odesa insygnia do Rzymu, widocznie planowa, by koron krlewsk naoy mu arcybiskup sowiaski w Krakowie. Tym sposobem wzmocniby pozycj hierarchii cyrylometodianakiej, co mogoby doprowadzi do przeprowadzenia wikszej czystki w szeregach wyznawcw obrzdku sowiaskiego, ni bya w r.1022. Bogomilcy wic przedsiwzili kroki, bu mu plany pokrzyowa. ROZDZIA XVIII CZY REAKCJA POGASKA? Gwatowne wypadki jakie miay miejsce po mierci Mieszka II i trway do przejcia wadzy przez Kazimierza Odnowiciela w r.1038, s okrelane w historii jako reakcja pogaska. Nie trway one przez o kres czterech lat, lecz tylko po tragicznej mierci, Bolesawa Zapomnianego. I. RYCHEZA REGENTK.- Mieszko II pozostawi po sobie dwch nieletnich synw, Bolesawa i Kazimierza. Wobec tego matka ich, niemieckiego pochodzenia Rycheza, przeja u r.1038 wadz jako regentka. Rycheza przypuszczalnie sdzia, e ma suszny powd do tego. Jej babka, ksiniczka grecka Teofania, wdowa po cesarzu niemieckim Ottonie II, cakiem dobrze sprawowaa rzdy w Rzeszy jako regentka, zanim jej syn Otton III doszed do penoletnioci. Wnuczce nadarzya si podobna okazja. Postanowia skorzysta z niej, zwaszcza, e chciaa zniszczy cyrylo-metodianizm, ktrego nienawidzia ca dusz. Jednym z ciosw zadanych jej ambitnym planom by fakt, e w Polsce nie bya znana instytucja regencji. Po mierci ksicia wstpowa na tron jego najstarszy syn, a z braku mskiego potomka, lub zdetronizowania ksicia, wiec naczelnikw rodw wybiera nastpc. Co gorzej w sowiaskich stosunkach byo wprost nie do pomylenia, aby kobieta moga sprawowa rzdy. Wystpienie Rychezy jako regentki musiao zburzy umysy naczelnikw rodw. Oliwy do ognia dolaa, jeeli wydaa zarzdzenie likwidacji cyrylo-metodianizmu. Wyznawcy obrzdku sowiaskiego zostali zmuszeni do akcji przeciwko Rychezie. Jedyne rozwizanie, jakie mieli przed sob, byo osadzenie na tronie modocianego Bolesawa. Jak kroniki podaj, cel ten zosta osignity. Zdenerwowana tym Rycheza zabraa modszego syna, Kazimierza i z nim udaa si do swego brata, Hermanna, arcybiskupa Kolonii w r.1036. II. BOLESAW ZAPOMNIANY.- Zarwno Gall jak i inne rda wskazuj na to, ze Bolesaw Zapomniany by krlem. Skoro jego ojciec, Mieszko II, zrzek si korony, Bolesaw nie dosta j od papiea. Na to nie zgodziaby si Rycheza, ktra przez brata Hermanna miaa due wpywy w Rzymie. Kto wic go ukoronowa? Jedynie tylko arcybiskup sowiaski w Krakowie, ktry by niezaleny od kurii rzymskiej.

Koronowany krl, wnuk Bolesawa Chrobrego, ktrego imi nosi, zosta zamordowany po kilku czy kilkunastu miesicach sprawowania wadzy. Mona przypuszcza, e mordu dokonali zwolennicy Rychezy, czyli acinnicy. Lecz mogli to by rwnie bogomilcy, ktrzy przypuszczalnie z analogicznych przyczyn zgadzili wczeniej Bezpryma, stryja Bolesawa Zapomnianego. III. WOJNA DOMOWA.- Po tragicznej mierci Bolesawa Zapomnianego rozszalaa si wojna domowa, zwana reakcj pogask. 1.Mordowanie biskupw.- Kronikarze polscy wyranie wskazuj, e rozruchy w Polsce wywoali jacy heretycy, a nie poganie. a) Gall pisze: "bowiem poddani podnieli bunt przeciw panowaniu monych i sami siebie uczynili panujcymi. Ponadto take od wiary katolickiej odchyliwszy si (de fide catholica deviantea), czego bez paczu nie mona powiedzie, przeciw biskupom i kapanom Boe siedziby zagarnli, a jednych z nich, ktrzy byli godni, zgadzili mieczem, a innych z nich ukamienowali. b) Dugosz opisujc te wypadki podobnie przedstawia, e spowodowali je in fide vaciliana in religione obe rans, a wic heretycy. Mogli nimi by wwczas tylko bogomilcy. Niestety, ani Gall, ani Dugosz nie zna ich pod t nazw. Gdyby byo inaczej, sprawa byaby jasna i nikt nie bredziby o jakiej tam reakcji pogaskiej. c) O wypadkach pisze te Kadubek i Kronika Wielkopolska, a Rocznik witokrzyski Nowszy wyranie stwierdza, e rozchodzio si o profanacj wiary chrzecijaskiej. 2.Jacy biskupi?- Rocznik kapituy krakowskiej podaje, e w r.1027 umar arcybiskup Hipolit, a Bossuta (Bota) przej po nim sukcesj; natomiast pod rokiem 1026, e umar arcybiskup Stefan. Niewtpliwie kto po nim zosta wybrany przez synod biskupw sowiaskich, czyli w przecigu dwch lat na tronie arcybiskupim zasiadao a czterech metropolitw. Co musiao zaj, co spowodowao ich mier. Kroniki zachowuj milczenie odnonie epidemii, czyli w rachub uchodziyby morderstwa? Jeeli wypadki te przeniesiemy o dziesi lat pniej, to sprawa staje si jasna. Zginli oni z rk bogomilcw podczas rebelii, jaka si rozszalaa po zabjstwie Bolesawa Zapomnianego. Zniszczenie cyrylo-metodianizmu mogo by dla nich celem pierwszym, jeeli ywili nienawi za klsk poniesion w r.1022. Gall nadmienia, e rebelianci cinali gowy tym ksiom i biskupom dla ktrych mieli jaki respekt. Moe to odnosio si do kleru aciskiego. Natomiast kamienowanie niegodnych biskupw mogo by stosowane do kleru sowiaskiego. Skoro kada wadza kocielna bya, zdaniem bogomilcw, dzieem szatana, trzeba wzi pod uwag, e mogy potoczy si gowy zarwno biskupw sowiaskich jaki aciskich. Natomiast stanowczo trzeba odrzuci przypuszczenie niektrych historykw, jakoby w rozruchach wyznawcy obydwu obrzdkw mordowali si wzajemnie. Takie wypadki nie zaszy na Bakanach, chocia w Chorwacji tarcia midzy acinnikami i sowianikami byy bardzo ostre. 3. Mordowanie panw.- Kroniki podaj, ze sudzy powstali przeciwko panom i sami stali si panami. Jest to zwyke zjawisko kadej rewolucji. Jeeli motoch rzuci si na rezydencj biskupa, zabi hierarch, rozgrabi jego majtek i nikt nie zosta u-karany, bo wadzy nie byo, to podziaao zaraliwie na sub monowadcw. Likwidowaa ona swych panw i majtki ich przejmowaa u swoje rce. Trudno tu mwi o jakiej walce klas, bo nic nie wskazuje, by rebelianci mieli jakie plany przebudowy spoecznej pastwa. By to zwyczajny rabunek poczony z morderstwami, jaki zazwyczaj towarzyszy rnym zaburzeniom ulicznym. IV.NAJAZDY SSIADW.- Z anarchii w Polsce skorzystali jej ssiedzi. Krakw zupi ksi czeski Brzetysaw I w r.1038. Wtargn on te do Gniezna, zniszczy miasto i wywiz z katedry relikwie w. Wojciecha. Zaj lsk. Z Kijowa ruszy Jarosaw Mdry i zagarn Grody Czerwieskie. V. NIE BYO REAKCJI POGASKIEJ.- Kilka faktw przeczy moliwoci reakcji pogaskiej, jaka miaa wydarzy si w Polsce u latach 1036-1038.

1. Brak witych.- Gdyby u Polsce bya reakcja pogaska, to u krtkim okresie czasu po rozruchach zabici biskupi byliby wyniesieni na otarze. W owych czasach najszybsz i najpewniejsz drog dostania si na list witych bya mier z rk pogan, w. Wojciech ju w trzy lata po mczestwie znalaz miejsce na otarzu. Zamordowany podczas reakcji pogaskiej na Wgrzech biskup Gerard zosta kanonizowany w kilkanacie lat pniej. Podobnie byo z biskupem Janem, ktry zgin podczas rewolucji pogaskiej na Poabiu. Tymczasem z rozruchw w Polsce nie wyszed aden wity. Co wicej, nie zanotowano nawet imion biskupw, ktrych gowy potoczyy si w tragicznych latach. 2. Papie potpia Czechy.- Polacy za najazd Brzetysawa I na Polsk zoyli zaalenie w Rzymie. Kosmas notuje, e papie wezwa do siebie delegacj czesk i mocno j zruga za najazd na chrzecijask Polsk. Gdyby w tym czasie bya w Polsce reakcja pogaska, niechtny Polakom kronikarz praski na pewno usprawiedliwiaby swych rodakw za najazd wyjaniajc, e musieli wtargn do Gniezna, by ratowa relikwie w. Wojciecha przed z bezczeszeniem z rk pogaskich Polakw. Tymczasem w jego kronice nic nie ma i nie wskazuje, aby tak miao by. 3. Brak okrele.- W adnym ze rde informujcym o nieszczsnych wypadkach nie ma sowa idolatra czy paganorum. Kronikarze polscy wyranie podaj, e sprawcami rozruchw byli sekciarze. VI.WYTARTYZ PAMICI.- rda1 podaj, e w Polsce by krl, ktry matce swojej wyrzdzi tak wielk krzywd, i nie wart jest, aby by policzony w poczet panujcych, ale jak najszybciej wytarty z pamici. Uwaga ta odnosi si do Bolesawa Zapomnianego. Morderstwa ojcw, matek, dzieci i krewnych w rodzinach panujcych nie nale do rzadkoci i o nich najstarsze kroniki wcale nie milcz. Wic niby dlaczego Bolesaw zosta skazany na wytarcie z pamici, skoro on matk Rychez nie zabi, ani nie wyrzuci? Posza sobie do brata Hermanna, arcybiskupa Kolonii. Nie wysza z Polski z pustymi rkami, skoro sta j byo na fundacje klasztoru w Braunweil, w Niemczech. Czy to miao by tak straszn zbrodni, jakiej mia si dopuci modociany krl? Absolutnie nie! To tylko niezrczne maskowanie prawdziwych wydarze przez kronikarzy. Bolesaw mg by koronowany przez arcybiskupa sowiaskiego i zgadzany przez bogomilcw. Dla wielu ludzi bogomilizm identyfikowa si z obrzdkiem sowiaskim, skoro na jego terenie si ujawni. Std przyjcie korony krlewskiej z rk arcybiskupa cyrylo-metodiaskiego mogo by uwaane, e nada j heretyk bogomilski. W takim wypadku byaby to zbrodnia niesychana jak na owe czasy, a wadca, ktry si tego dopuci, nie zasugiwaby na nic innego, jak tylko na wytarcie z pamici. Historycy wic przyjli tez ,e Mieszko II mia tylko jednego syna, Kazimierza, ktrego Rycheza zabraa z sob do Niemiec. Nowsze badania wykazay, e Bolesaw by nastpc Mieszka II, lecz zgin w tajemniczych okolicznociach po stosunkowo krtkim okresie panowania. Skoro kronikarze zrobili wszystko co si dao, by za nim zatrze lady, wic dano mu odpowiedni przydomek. Figuruje w historii jako Bolesaw Zapomniany. NOTATKI 1. Kronika Wielkopolska i Spominki Przeworskie z XV wieku. 2. T.Wojciechowski,O Kazimierzu Mnichu; O.Balzer, Genealogia Piastw,Krakw 1895; S.Ktrzynski, Kazimierz Odnowiciel; R.Grodecki,Dzieje Polski do roku 1194, 1926.

ROZDZIA XIX MASAW Najazd Brzetysawa I na Polsk zaniepokoi cesarza niemieckiego. W obawie, aby Czesi nie rozpoczli ataki na Rzesz, postanowi przywrci wadz w Polsce, by moga szachowa Prag od wschodu. I. POWRT KAZIMIERZA.-Problem nie by trudny. Kanclerzem cesarskim dla Woch by Hermann, arcybiskup Kolonii, brat Rychezy. Moe to on podsun cesarzowi myl restytucji wadzy w Polsce, by siostrzeca Kazimierza wynie na tron. 1. Sprzeciw Rychezy.- Rycheza sprzeciwia si temu. Kronikarz niemiecki nadmienia, e bagaa syna, aby nie wraca do kraju, skd j zdrajcy wypdzili, lecz jej perswazje na niewiele si zday. 2. Dwa warunki.-Kazimierz przebywa w klasztorze w Cluny, jak Dugosz podaje. Na wniosek arcybiskupa Hermanna papie zdj z niego luby zakonne, lecz uwarunkowa to tym, ze Polska bdzie paci witopietrze Stolicy Apostolskiej wysokoci denara od domu i ksi dopilnuje, by duchowni w Polsce mieli krtko przystrzyone wosy, golili brody i nosili tonsury, oraz odpowiednio si ubierali1. Obydwa punkty maj powizania z cyrylo-metodianizmem. Polska ju poprzednio skadaa witopietrze Rzymowi. Zachowa si list Bolesawa Chrobrego do papiea, w ktrym krl tumaczy si, e nie mg uici na czas opaty, poniewa toczy walki z cesarzem niemieckim. Obok witopietrza ludno skadaa te dziesicin na potrzeby Kocioa w Polsce. Ciary musiay by zbyt due i nie jest wykluczone, e stay sie jednym z powodw wybuchu buntu w r.1022 i rozruchw w latach 1036-1038.Aby nie byo naduy, papie z gry okreli minimaln stawk. Jeeli idzie o wygld zewntrzny kleru, to nie ma wtpliwoci, i odnosi si on do obrzdku sowiaskiego, ktrego duchowni, wzorem bizantyskim, nosili dugie brody, wosy, wsy, nie znali tonsury i przywdziewali dugie szaty. Papieowi wic rozchodzio si by kler sowiaski pod wzgldem zewntrznym upodobni si do kleru aciskiego. Nie jest to jedyne zarzdzenie Rzymu u tej materii2. 3. Druyna.- Wyprawiajc Kazimierza do Polski cesarz da mu niewielk druyn niemieckich rycerzy. Na jej czele ksi wkroczy z Wgier do Polski u 1038 roku. Rycerze niemieccy nie byli mu potrzebni. Na wie, e prawowity wadca wraca do Polski, zgnbiona wojn domow ludno obu obrzdkw garna si do niego spodziewajc si, e wreszcie w kraju zapanuje ad i porzdek. 4. Zaszczytny przydomek.- Kazimierz bez trudu obj wadz w Polsce i speni yczenie narodu. Std uzyska zaszczytny przydomek Odnowiciela. II. ARCYBISKUP ARON.- Po zaprowadzeniu porzdku w kraju Kazimierz przystpi do oczyszczania obrzdku sowiaskiego z bogomilizmu. Zwrci si wic do wuja Hermanna o pomoc. Arcybiskup Kolonii przysa mu mnicha klunickiego Arona. 1.Reforma Tyca.- Aron przyby w r.1046 do Krakowa. Kazimierz zleci mu reform benedyktynw w Tycu, jak podaj rda. Przypuszczalnie rozchodzio si o oczyszczenie klasztoru z elementw bogomilskich. 2. Ksigozbir.- W Tycu musiao si mieci archiwum metropolii sowiaskiej. Obok ksig o treci religijnej i wieckiej napisanych gagolic z wczeniejszej epoki, musiay by rwnie manuskrypty w cyrylicy, zapewne bogomilskie apokryfy. Ksigozbir mg by pokany. Moe w nim znajdowa si jaki letopis polskiego Nestora? Powstaje pytanie, czy Aron zniszczy ksigozbir tyniecki? Moe niektre ksigi spali, ale nie wszystkie. Spor ilo musieli zabra z sob zakonnicy, ktrzy ze wzgldu na powizania z bogomilizmem nie mogli duej przebywa w Tycu. Przenieli je do zaoonego w r.1032 opactwa sowiaskiego w Sazawie, Czechach, bo w krtkim czasie klasztor ten mia najwiksz bibliotek pism sowiaskich w rodkowej Europie. Moliwe, e przybyli z Polski zakonnicy narzucili opactwu bogomilskie nastawienie, bo ksi czeski Brzetysaw II u r.1095 wypdzi mnichw sowiaskich z

Sazawy i klasztor ich przekaza benedyktynom aciskim, ktrzy doszcztnie zniszczyli bibliotek sowiask. 3. Apokryfy.-Gwnym tworem pisarskiej dziaalnoci bogomilcw byy apokryfy. Dla etnografw zaskoczenie stanowi fakt, e zbierajc legendy i banie ludowe Oskar Kolberg zanotowa ca mas opowiada w Krakowskim, ktre maj swe odbicie w apokryfach bogomilskich. Jak one mogy dosta si do ludu? Jeeli w Tycu by ich ksigozbir, wwczas mnisi kontaktujc si z ludmi opowiadali je. Apokryficzne legendy musiay tak mocno utkwi w pamici, e przekazywano je z pokolenia na pokolenie i w ten sposb dotrway do naszych czasw. 4. Aron arcybiskupem.- Historykw zastanawia fakt dlaczego Aron zosta arcybiskupem Krakowa? Przecie do zreformowania opactwa tynieckiego nie potrzebny mu by paliusz! Cos musiao zaj, e go otrzyma. Jeli mnich kluniacki dobrze si wywiza z oczyszczania Tyca z elementw bogomilskich, to Kazimierz Odnowiciel mg mu zleci przeprowadzenie czystki u caym obrzdku sowiaskim u Polsce. I w tym wypadku potrzebna bya Aronowi uadza metropolity. Moe w midzyczasie umar arcybiskup sowiaski w Krakowie, a wic Kazimierz Odnowiciel przekona synod cyrylometodiaski, e dla dobra obrzdku Aron powinien by wybrany metropolit. Tak mogo si sta. Lecz wybr synodu nie wystarczy. Jako acinnik Aron zwrci si o zatwierdzenie do Rzymu i paliusz otrzyma. 5.lady po Aronie.- Aron piecztowa si trzema koronami, herbem miasta Kolonii, ktry od jego czasw sta si rwnie herbem biskupw krakowskich i zwie si Aronem. Inne lady jego poprzedniej ojczyzny pozostawi wznoszc na Wzgrzu Wawelskim dwa kocioy (kaplice) dedykowane w. Gereonowi i w. Leonardowi, patronom miasta Kolonii. III. MASAW.- Pod koniec panowania Mieszka II Polsk mona by podzieli na Wielkopolsk, ktra znalaza si pod wpywami aciskimi; Maopolsk, gdzie dominowa cyrylo-metodianizm i Mazowsze zdobywane przez bogomilcw. 1. Uciekinierzy.- Kiedy w r.1022 Bolesaw Chrobry wypdzi mnichw sowiaskich z Polski, ci co mieli bliej na Wgry (Sowacj), jak w. wierad (by w klasztorze w Tropiu koo Nowego Scza), powdrowali na poudnie. Natomiast inni musieli szuka schronienia na Mazowszu. Zastawszy tam po wioskach i miasteczkach raczej ludno pogask, bo obrzdek aciski nie by tam znany, sowiaski zapuci sabe korzenie, bogomilcy mieli okazj do rozwinicia swych wpyww. 2. Wielkorzdca.- Kiedy w r.1038 Kazimierz Odnowiciel wraca z zachodu do Polaki na Mazowszu wadz sprawowa Masaw, zwany take Mojsawem, czy tez Micsawem. Zleci mu j Mieszko II. Masaw prawdopodobnie pochodzi z rodu Piastw. Nie jest do pomylenia, aby Mieszko II zleci poganinowi administracj duej poaci kraju. Na to absolutnie nie zgodziaby si Rycheza. Masaw albo by wyznawc cyrylo-metodianizmu, albo bdc acinnikiem przeszed na obrzdek sowiaski, kiedy krl zamianowa go wielkorzdc Mazowsza. 3. Umiarkowani bogomilcy.- Przypuszczalnie nauczeni przykrym dowiadczeniem bogomilcy, ktrzy w 1022 roku schronili si na Mazowszu, porzucili sw bojowo i starali si respektowa wadz. To mogo spowodowa, e z trzech dzielnic Polski, jak podkrelaj kronikarze, podczas rozruchw latach 1036-1036, Mazowsze byo najspokojniejsze. Kwito pod zarzdem Masawa i byo gsto zaludnione. 4.Odmowa.- Kiedy Kazimierz Odnowiciel obj tron w Krakowie, zada, by Masaw si mu podporzdkowa Wielkorzdca Mazowsza odmwi. Moe obawia si, e dawny mnich klunicki bdzie forowa obrzdek aciski na Mazowszu, co doprowadzi moe do wojny domowej, jak to si wydarzyo w Maopolsce. Wola wic w swojej dzielnicy mie tylko wyznawcw obrzdku sowiaskiego i spokojnych bogomilcw ni acinnikw. Moe te uwaa, e ma okazj do zaoenia samodzielnego ksistwa, zwaszcza, e utrzymywa dobre stosunki z pogaskimi ssiadami na pnocy. Mg liczy na pomoc Jawingw, Litwinow, Prusw i Pomorcw.

5. Klska.-Kazimierzowi Odnowicielowi nie pozostao nic innego, jak wyprawi si zbrojnie na Mazowsze, Wsparty oddziaami ruskimi, przysanymi mu przez tecia, ksicia kijowskiego Jarosawa Mdrego, wadca Polski uderzy na Masawa, zanim pogascy sprzymierzecy przyszli mu z pomoc. Wielkorzdca Mazowsza ponis druzgocc klska i zgin w boju. 6. Charakterystyczny zwrot.- Historycy zaliczyli bitw Kazimierza Odnowiciela z Masawem do reakcji pogaskiej. Tymczasem Gall opisujc wydarzenie nadmienia, e po zwycistwie nad wojskami Masawa Kazimierz przemawiajc do swoich rycerzy, powiedzia: "Pokonawszy tylu faszywych chrzecijan (superatis tot falsis christicolicos), ju bezpiecznie walczy bdziecie z poganami. Z tych sw wynika, e ani Masaw, ani jego rycerze nie byli poganami, jak Prusowie, ktrzy nadcignli wielkorzdcy z pomoc. 7. Cerkiew Mazowiecka?- Zwrot Galla wyranie wskazuje, e Mazowsze byo bogomilskie. Kosmas wymieni sekciarzy jako chrzecijan. Gall jest bardziej dokadny. Aby nie byo nieporozumienia, o jakich chrzecijan si rozchodzi, dorzuci, e o faszywych. Wyprawa krzyowa Kazimierza Odnowiciela na Mazowsze przypomina podobne wydarzenie na Bakanach. Ban Matej Ninosaw stan na czele buntu przeciwko krzyowcom w Boni. Usun najedcw i utrwali herezj w postaci Boniackiej Cerkwi, ktra istniaa do zagarnicia Boni przez Turkw. Gdyby Masaw wygra bitw, wwczas mona sdzi, ze powstaoby podobne zjawisko co w Boni. Wykrystalizowaby si nard mazowiecki, jako odrbny od polskiego i prawdopodobnie miaby on Cerkiew Mazowieck zabarwion doktrynami bogomilcw. NOTATKI 1. Vita Minor Sancti Stanislai, MPH IV,str.272. 2. Podobne zarzdzenie odnonie wygldu ksiy wyda papie Aleksander II, w r.1062 dla duchownych sowiaskich w Chorwacji. ROZDZIA XX RU Oficjalnie podaje si, e Ru przyja chrzecijastwo w r.988, kiedy jej ksi, Wodzimierz Wielki, oeni si z Ann, ksiniczk greck. Gdyby na Rusi nie byo chrzecijastwa, to Anna przy pomocy swoich misjonarzy zaprowadziaby obrzdek bizantyski w jzyku greckim, jak to miao miejsce przy chrzcie Bugarii. Zanim przybya do Kijowa chrzecijascy Rusini na dugo przedtem przysigali na swego Boga, a pogascy na Peruna czy Weesa. Wida z tego, e na Rusi by cyrylo-metodianizm, ktry odznacza si wiksz tolerancyjnoci ni obrzdek bizantyski, Wodzimierz musia zburzy posgi bogw, bo Ann raziy, e stay przed dworzyszczem, w ktrym ona miaa zamieszka. 1. OBRZDEK SOWIASKI NA RUSI.1. Przemyl,- Na szlaku handlowym Praga-Kijw by nie tylko Krakw, ale i Przemyl, przypuszczalna stolica ksistwa Ldzian. Musia on doj do powanego znaczenia, skoro w nim archeologowie znaleli szcztki katedry z X wieku. Chrzecijastwo przyszo do mieszkacw Przemyla z poudnia, zapewne jeszcze z Moraw, podobnie jak do Kraju Wilan. 2. Kijw.- Razem z kupcami podali misjonarze z sowiaskiego poudnia do Kijowa. Z plemion ruskich Polanie byli pierwsi, ktrzy przyjli chrzecijastwo. Za nimi poszli Drzewianie, Nowogrodzianie. Siewierzanie, Poocczanie, Dregowiczanie i Buanie. 3. Siedem biskupstw.-Za czasw Wodzimierza Wielkiego i Jarosawa Mdrego istniay na Rusi nastpujce biskupstwa: w Nowogrodzie, Poocku, Czernichowie, Turowie nad Prypeci, Begoradzie nad Dnieprem, Wodzimierzu Woyskim, no i oczywicie w Kijowie. Nie wydaje si, aby w Kijowie po przyjciu chrztu powstaa metropolia. Przypuszczalnie byo tam biskupstwo o wikszym znaczeniu. Taki wypadek zaszed w Chorwacji. Sowiaski biskup Kninu

odgrywa czoow rol, std nazywano go 'biskupem Chorwacji', ale nigdy nie by arcybiskupem, gdy metropolita wpierw rezydowa na Morawach, pniej w Wilicy, a w kocu w Krakowie. Nestor podaje, e przez chrzest powstaa Ru. Oznacza to, e cyrylo-metodianizm zosta rozcignity na skandynawskich Warangw. Przy pomocy nowej wiary obcy element etniczny zosta zeslawizowany, a poniewa on nosi nazw Ru, termin ten obj rwnie plemiona sowiaskie. Cyrylo-metodianizm w Polsce cementowa dwa rne elementy etniczne przez ujednolicenie jzyka i obrzdku. II. Patronat Konstantynopola.- Sowiaskie biskupstwa ruskie byy w zasadzie niezawise. Ich zaleno od Krakowa przypuszczalnie ograniczaa si do tego, e arcybiskup krakowski udziela sakry kandydatom na biskupw. Ten stan mg by bardzo na rk ksitom kijowskim. Std te dziwne si wydaje, e okoo 1039 roku Jarosaw Mdry podporzdkowa swj Koci Konstantynopolowi. Co go do tego skonio? 1. Bogomilizm.- Powodem decyzji moga by obawa, e Koci ruski moe ogarn sekta bogomilcw szerzca hasa anarchistyczne. rda kijowskie wzmiankuj, e biskup Leontyn potpi popa Adriana w 1004 roku za szerzenie herezji. 2. Apokryfy.- Na Rusi zachowaa si stosunkowo do dua literatura apokryficzna, dotyczca zarwno Starego jak i Nowego Testamentu (ewangelie Tomasza, Jakuba, Nikodema; 'Chodzenie Matki Boskiej po mkach' etc). wiadczy ona o tym, e bogomilcy musieli mie powane wpywy w tym pastwie. Fakt, i poza krtk zmiank o popie Adrianie kroniki nic o herezji wicej nie wiedz, jest zrozumiae e Nestor, podobnie jak Gall czy Kosmas, starannie zacierali lady za wydarzeniami, ktre wedug nich powinny by 'wytarte z pamici. 3. Przykad Polski.- Wypdzenie mnichw z Polski w r.1022 byo ostrzeeniem dla Kijowa, do czego mog doprowadzi bogomilcy. Dalsze wypadki, zwaszcza rozruchy po mierci Mieszka II, day wiele do mylenia w stolicy Rusi. Skoro metropolita i hierarchowie cyrylo-metodianscy byli za sabi, by si rozprawi z herezj, to trzeba byo szuka oparcia w jednym z dwch gwnych orodkw chrzecijastwa w owych czasach. Obrzdek aciski ze wzgldu na odlego nie wchodzi w rachub. Koci ruski mona byo podporzdkowa jedynie Konstantynopolowi. 4. Metropolia w Kijowie.- Jarosaw Mdry doszed do porozumienia z Bizancjum. Patriarcha Konstantynopola zgodzi si na utworzenie metropolii w Kijowie z jzykiem sowiaskim. Nie bya to nowo. Poprzednio patriarcha musia si zgodzi na pozostawienie w liturgii jzyka sowiaskiego w Bugarii. wieo zaoona metropolia w Kijowie nie bya prawosawna, gdy jeszcze nie nastpi podzia Kocioa na wschodni i zachodni, a tym samym biskupi cyrylo-metodianscy podporzdkowali si patriarchatowi w Konstantynopolu bez stawiania oporu. Niemniej jednak Jarosaw Mdry nie by zachwycony stosunkami w Kociele. Arcybiskupem zosta Grek, ktry w Kijowie otoczy si rodakami. Zachodzia obawa wynarodowienia Rusi. Std, kiedy metropolita umar w r.1051 ksi ruski osadzi na tronie arcybiskupim rodaka, mnicha Hilariona i kaza mu udzieli sakry bez porozumienia si z patriarch. Tym samym dy do uniezalenienia swego Kocioa, co si chwilowo stao, gdy po mierci Hilariona patriarcha odzyska swe wpywy na Rusi. NOTATKI 1. H. Paszkiewicz, The Making of the Russian Nation, str.82. 2. H. Paszkiewicz, jak wyej, str.89. ROZDZIA XXI ZANIK CYRYLO-METODIANIZMU Klska Masawa przypiecztowaa los bogomilcw w Polsce. Od tej chwili sekta znika z ziem polskich. Niemniej jednak pozostawia po sobie smutne dziedzictwo - przetrcia krgosup obrzdkowi sowiaskiemu.

I. PODKOPANE ZAUFANIE.- Wyglda na to, e bogomilcy do gboko zapucili korzenie w polskim cyrylo-metodianimie. 1. Hierarchia.- w. Wojciech powypdza i pozabija biskupw i ksiy. Znaczy to, e herezja opanowaa nawet hierarchi, w wojnie domowej po mierci Mieszka II motoch godziwym biskupom cina gowy, a niegodziwych kamienowa. Wrd zgadzonych mogli by zwolennicy doktryn bogomilskich, co ogromnie komplikuje spraw, gdy nie wiadomo kim mg by biskup czy ksidz. 2. Klasztory.- Opanowane przez bogomilcw klasztory zmusiy Bolesawa Chrobrego do drastycznej akcji. Po wypdzeniu mnichw skaonych herezj trzeba byo z bezczeszczone klasztory na nowo konsekrowa i wyposaa. Moe tu jest wanie wytumaczenie, dlaczego niektre opactwa byy trzy, a nawet cztery razy fundowane. Chcc zatrze lady za dziaalnoci sekty kronikarze za kadym razem tak przedstawiali spraw, jak si to odnosia do wieo zaoonego klasztoru. 3. Poziom umysowy kleru.- Jeeli Prohor i Prokulf byli Grekami, to musieli mie pewne wyksztacenie osignite w Konstantynopolu. Gorzej byo z biskupami i ksimi, ktrzy im podlegali. Moe niektrzy udawali si nad Bosfor, by tam zaczerpn wiedzy. Inni raczej przeszli przeszkolenie w klasztorze tynieckim, gdzie obok archiwum i biblioteki musiaa by jaka szkoa przygotowujca do stanu duchownego. Jej poziom nie by nadzwyczajny, skoro nie syszy si, aby u tych czasach wyszli z Krakowa wybitni ludzie. Tymczasem rozwijajcy si obrzdek aciski mia do dyspozycji ksiy przeszkolonych we Woszech, Niemczech, a pniej we Francji. Rnica u poziomie umysowym duchownych obydwu obrzdkw musiaa pogbia si na niekorzy cyrylo-metodianizmu. Doszed wic dodatkowy powd podkopania zaufania do obrzdku sowiaskiego, II. ZANIK METROPOLII.- Po mierci Arona w r.1059 przez dwa lata by w Krakowie wakat, zanim zosta obsadzony urzd arcybiskupi. 1. Zula biskupem.- Przypuszczalnie synod wybra Lamberta Zul, ktry chcia zosta arcybiskupem, ale Rzym si na to nie zgodzi. Polska zostaa oczyszczona z bogomilizmu, wic jej nie by potrzebny drugi arcybiskup. Targi trway dwa lata, zanim w kocu Lambert Zula zaj miejsce po Aronie, ale ju tylko jako biskup. 2.Wczcy si ksia.- Papie Grzegorz VII w licie do Bolesawa miaego z 20 kwietnia 1075 r1. nadmienia, e w Polsce s biskupi niezaleni od metropolii w Gnienie, co wskazuje na to, i mia na myli biskupw sowiaskich. Co wicej, kandydaci na biskupw wcz si po kraju w poszukiwaniu arcybiskupa, by im udzieli sakry, wobec czego trzeba im metropoli restytuowa. List ten wskazuje na ciekaw sytuacj, jaka musiaa si wytworzy po mierci Arona w Krakowie. Rzym nie zgodzi si, aby Lambert Zula zosta arcybiskupem i przypuszczalnie, aby synod obrzdku sowiaskiego wybra sobie arcybiskupa, spodziewajc si, e tym sposobem przyspieszy zgon cyrylometodianizmu. Arcybiskup aciski bdzie robi trudno w udzielaniu sakry kandydatom na biskupw sowiaskich, a nie majc swojego arcybiskupa, nie otrzymaj sakry, a wic skocz si wpierw biskupi, a potem ksia. Rachuby zawiody. W r.1059 nastpia schizma wschodnia. Koci zosta podzielony na wschodni i zachodni, przy czym oba odamy nastawiy si wrogo do siebie. 3.Arcybiskupi prawosawni.- Wczcym si kandydatom na biskupw sowiaskich mogli odmawia sakry arcybiskupi aciscy, ale arcybiskupi prawosawni mogli przyj inn taktyk. Z chci speniali ich yczenia. Metropolita w Kijowie, czy w bugarskiej Ochrydzie mg udziela sakry kandydatom na biskupw w Krakowie czy Sandomierzu, ktrzy nie zdajc sobie sprawy z rozdwikw midzy Rzymem a Konstantynopolem uwaali, e sakra z rk arcybiskupa bizantyskiego jest dalej tak wana w zachodnim Kociele jak poprzednio. 4. Konieczno restytucji metropolii.- Fakt ten musia zaalarmowa papiea. Udzielajc sakry kandydatom na biskupw sowiaskich arcybiskupi wschodni rozszerzali prawosawie na ziemiach polskich. Aby temu zapobiec trzeba byo przywrci metropoli sowiask w Krakowie. To byo powodem napisania listu przez Grzegorza VII do Bolesawa miaego2.

5. Metropolia na Ru.- By jeszcze inny powd restytuowania metropolii sowiaskiej. Wypdzony przez braci z Kijowa ksi ruski Izasaw zwrci si o pomoc do papiea. Przyrzek, e jeeli odzyska tron, to podda Ru pod jurysdykcj kocieln Rzymu3. Nie jest wykluczone, e Bolesaw miay na yczenie papiea wyruszy na Kijw, by tam na tronie osadzi swego wuja Izasawa. Grzegorz VII wysa legatw do Polski z koron krlewsk. Mieli oni wznowi metropoli sowiask, tylko nie w Krakowie, ale w Sandomierzu, by bya bliej ziem ruskich, na ktre miaa dziaa po przejciu Kijowa pod jurysdykcj Rzymu. 6. Sprawa w. Stanisawa.- S przypuszczenia, e w. Stanisaw by biskupem sowiaskim i krewnym Bolesawa miaego. Moe spr midzy nim a krlem powsta przy planowaniu obsadzenia tronu wznawianej metropolii cyrylo-metodiaskiej w Sandomierzu, Kroniki nie podaj, kto j obj. Jeeli Bolesaw miay nie zgodzi si na nominacj w. Stanisawa a zawiedziony biskup zagrozi, e przejdzie na prawosawie, lub te ju przeszed, wtedy byby zrozumiay wyrok mierci na niego. Charakterystyczne, e Gall odczuwa tak du odraz do w. Stanisawa, i podajc szczegy egzekucji wstrzymuje si od podania imienia zgadzonego biskupa. Natomiast Bolesaw miay zaraz po mierci znalaz si na licie Venerabilis ,czyli na trzecim stopniu w procesie kanonizacyjnym, jako jedyny wadca Polski, ktrego ten zaszczyt spotka. By on czczony w zakonach cystersw i benedyktynw a do XVII wieku i co ciekawe 11 kwietnia, a wic w dniu, w ktrym zosta stracony biskup Stanisaw. Czyby mier w. Stanisawa miaa dla Rzymu tak due znaczenie, e krla desygnowaa do wyniesienia na otarze? Mniej wicej w 50 lat po tragicznej mierci w. Stanisawa nastawienie kompletnie si zmienia. Czczony krl jest potpiany, a jego miejsce zajmuje biskup. 7. Krtki ywot metropolii w Sandomierzu.- Moe restytuowana i przeniesiona z Krakowa do Sandomierza metropolia sowiaska nie bya nawet obsadzona. ywot jej by stosunkowo krtki. Izasaw zgin w r.1076 walczc z brami o tron kijowski, po roku pniej Bolesaw miay musia uchodzi na Wgry, a Henryk IV wypdzi Grzegorza VII z Rzymu, zamianowa anty-papiea Klemensa III i koronowa si na cesarza niemieckiego. Metropolia sowiaska w Polsce zostaa pogrzebana na zawsze. 8. Biskup Czesaw.- Wprawdzie od Arona nie byo arcybiskupw sowiaskich w Polsce, niemniej jednak biskupi Cyrylo-metodiascy w Krakowie nabrali specjalnego znaczenia, podobnie jak biskupi Kijowa, jeeli chodzi o Ru, czy biskupi Knina w Chorwacji. Dugosz podaje, e pod koniec panowania Wadysawa Hermana biskupem w Krakowie zosta Czesaw. Mia on by krewnym w. Stanisawa. Na zapytanie, czy papie wyrazi zgod na jego sakr, mia odpowiedzie, e jemu zgoda Rzymu nie bya potrzebna, co wiadczyoby, i by biskupem sowiaskim. Przypuszczalnie by to ostatni biskup cyrylo-metodianski w Krakowie. III. ARCHIDIAKONATY.- Bolesaw Krzywousty nie mia zaufania do obrzdku sowiaskiego. W odwrotnoci do swoich poprzednikw otoczy si nie niemieckim, ale francuskim klerem. Razem z kardynaem Iwonem, legatem papieskim, doszed do przekonania, e skoro cyrylo-metodianizm ma przetrcony krgosup i nie potrafi si podnie, trzeba mu pozwoli na mier naturaln. W owych czasach dosza do szczytu rozwoju we Francji instytucja archidiakonatu. Przypominaa ona do pewnego stopnia chor-biskupstwa Kocioa wschodniego, lecz miaa daleko mniejsze uprawnienia. Archidiakon by z polecenia biskupa administratorem odlegych rejonw diecezji. Bolesaw Krzywousty wraz z kardynaem Iwonem przypuszczalnie przeksztacili diecezje obrzdku sowiaskiego na archidiakonaty aciskie, pozostawiajc dalej biskupw cyrylo-metodiaskich na swoich urzdach. Przydzieleni im archidiakoni rozwijali obrzdek aciski, na ktry przechodziy jednostki kulturalnie bardziej zaawansowane. Tak wic zaczynay znika biskupstwa sowiaskie, a dotychczasowe ich katedry otrzymay nazw kolegiat. Biskupi sowiascy w Polsce nie zniknli od razu. W sto lat po wprowadzeniu celibatu ksizy przez Grzegorza VII biskupi w Polsce dalej si enili4. Wtpi naley, aby to byli hierarchowie aciscy. To

raczej biskupi cyrylo-metodiascy, ktrych zakaz nie dotyczy, co wiadczy, e jeszcze w tych czasach mieli swoje diecezje. IV. KLASZTORY.- W klasztorach benedyktynw mona byo spotka mnichw obrzdku greckiego, sowiaskiego i aciskiego. Wieloobrzdowo monasterw znacznie uatwia bogomilcom penetracj. Wiedzia o tym Bolesaw Krzywousty dlatego z Francji zacz sprowadza do Polski zakonnikw obrzdku zachodniego, cystersw, augustianw i kanonikw regularnych. Tym ostatnim odda w opiek katedr na Wawelu, usuwajc z niej benedyktynw tynieckich, Sawne opactwo za czasw cyrylo-metodianizmu spado do rzdu zwykych opactw. Jest w bdzie ten, kto sdzi, e w Polsce obrzdek sowiaski znikn bez ladu. Posugujc si jzykiem wspczesnym mona powiedzie, e dzisiejszy katolicyzm polski jest rzymski w formie, a w dalszym cigu cyrylo-metodiaski w treci. Dominuje w nim kult maryjny, tak bardzo charakterystyczny dla obrzdku sowiaskiego. Wielk czci otoczony jest obraz Czarnej Madonny w Czstochowie, a to przecie ikona wschodniego typu. Pie Bogurodzica, przypuszczalnie uoona przez Apostow Sowian na Morawach, zachowaa si tylko w Polsce do naszych czasw. Pomimo, ze Cyryl i Metody zostali wyniesieni na otarze dopiero w r.1885 przez papiea Leona XIII, w katolickiej Polsce byli czczeni od zamierzchych czasw bez przerwy przez cae stulecia do dzi jako Apostoowie Sowian. NOTATKI 1. Monumenta Poloniae Historica T.I, str.367. 2. Historycy przyjli pogld, jako by list wymieniajcy wczcych si" ksiy odnoi si do duchownych aciskich, bo po zniszczeniu Gniezna przez Brzetysawa I w r.1038 skoczya si metropolia aciska. Nie zgadza si to z faktem, e w tym samym czasie biskup szwedzki otrzyma sakr z rk arcybiskupa polskiego, ktry musia rezydowa poza Gnieznem, skoro to miasto pozostao w ruinach. 3. W .Meysztowicz, L'union de Kiev avec Rome sous Gregoire VII, 1956. 4. Rocznik Kapitulny (MPH II,str.800) pod rokiem 1197 podaje: "Kardyna Piotr, legat papieski, przyby do Polski i oboy kltw ony biskupw". LITERATURA Abraham. W ,Organizacja Kocioa w Polsce do poowy XII w., Lww 1893. Alexander P.J., The Papacy, the Bavarian Clergy, and Slavonic Apostles, The Slavonic and East European Review 20, 1941. Amann A.M., Abriss der ostslawischen Kirchengeschichte, Wien 1950. Angelow D.,Bogomilstvoto w Balgarija, Sofija 1969. Bihalji-Merin 0. and Benac A., The Bogomils, London 1862. Bujnoch J.,Zwischen Rom and Byzanz, Graz 1958. Cibulka J.,Pocztki chrzecijastwa na Morawach,Warszawa 1967. Codrington H.W. The Liturgy of St.Peter ,Munster1936. Cronica Boemorum - Cosmas - MGH SS XI Czekanowaki J.,Wstp do historii Sowian, Pozna 1957. Ohalla M.N.History of Zoroastrianism, 1936. Dittrich Z.R.,Christianity in Great Moravia, Groningen 1962. Dlugosious J.,Opera omnia Dosta A.,0rigins of the Slavonie Liturgy,Cambridge, Mass.1965. Douais C.,LES Albigeois,leurs origines,Paris 1878. Dwornik F.,Les Slaves, Byzance et Rome au IX siecle" Paris 1926. Dvornik F.,Byzantine Missions Among the Slavs,New Jersey 1970. Douiat J.,Chrzest Polski,Warszawa 1966. Dzicio W.,The Origin of Poland,London 1963.

Gieysztor A.,Polskie badania wczesnodziejowe u r.1950,Przegld Zachodni 1951. Jiricek G.J.,Geschichte der Bulgaren,Prague 1876. Ktrzyski S.,O zaginionej metropolii czasw Bolesawa Chrobrego. Warszawa 1947. Ktrzyski W., Biskupstwa i klasztory w Polsce ,1889. Kmietowicz F.,Kiedy Krakw by Trzecim Rzymem, Detroit 1980. Labuda G.,Studia nad pocztkami pastwa polskiego, Pozna 1947. Lanckoroska K.,Studies on the Roman-Slavonic Rite in Poland. ,Roma 1961. Lehr-Spawiski T.,ywoty Konstantyna i Metodego, Pozna 1959. Lombard A.,Pauliciens, Bulgares et Bons-hommes, Geneva 1880. owmiaski H.,Religia Sowian i jej upadek, Warszawa 1979. Meysztowicz W.,L'Union de Kiev avec Rome sous Gregoire VII,SG V 1956. Moliner Ch.,L'Inquisition dans le Midi de la France ,Paris 1880. Obolensky D.,The Bogomils,1948. Paszkiewicz H.,The Origin of Russia,London 1954. Paszkiewicz H.,The Making of the Russian Nation, London 1967. Runciman S.,The Medieval Manichee,1947. Runciman S.,The Eastern Schism,Oxford 1956. Semkowicz W.,Paleografia aciska,Krakw 1951. Silnicki T.,Organizacja archidiakonatu w Polsce, Lww 1927. Smrik S.,The Glagolitic Roman-Slavonic Liturgy, Cleveland-Roma 1959. Szczniak W.,Obrzdek sowiaski w Polsce pierwotnej ,Warszawa 1904. Szostkiewicz Z.,Katalog biskupw obrzdku aciskiego w Polsce do poowy XII w. Lww 1893. Ter-Mekertichian K.,Die Pauliner in byzantinischen Kaiserreich, 1893 Urbaczyk S.,Religia pogaskich Sowian,Krakw 1947. Umiski J.,Obrzdek sowiaski X-XI w. i zagadnienie drugiej metropolii w czasach Bolesawa Chrobrego ,Lublin 1957. Wojciechowski T.,Szkice historyczne XI w,Krakw 1961. Wolf J.C.,"Historia Bogomilorum Wittenberg 1712* Zachorowski S., Rozwj i ustrj kapitu polskich u wiekach rednich, Krakw 1970, Zathey J.,O kilku przepadych zabytkach rkopimiennych Biblioteki Narodowej w Warszawie, Warszawa 1949. Zygadenus E.,Narratio de Bogomils,Gottingen 1842.