You are on page 1of 436

Ekoenergetyka zagadnienia technologii, ochrony rodowiska i ekonomiki

Komitet naukowy GWSA: prof. zw. dr hab. Janusz urek prof. nadzw. dr hab. in. Adam Cenian prof. nadzw. dr hab. Adam Karpiski prof. nadzw. dr hab. Jzef Andrzej Straburzyski

Komitet redakcyjny GWSA: prof. Waldemar Polak doc. Tadeusz Noch doc. Wioleta Mikoajczewska mgr Aleksandra Friedberg mgr Alicja Wesoowska

Konferencja Midzynarodowe Spotkanie Klastrw Ekoenergetycznych

Komitet naukowy konferencji: prof. dr hab. in. Jarosaw Mikielewicz, cz. kor. PAN Honorowy przewodniczcy Instytut Maszyn Przepywowych PAN im. R. Szewalskiego, Gdask prof. dr hab. in. Jan Kiciski Przewodniczcy Instytut Maszyn Przepywowych PAN im. R. Szewalskiego, Gdask doc. dr hab. in. Adam Cenian Z-ca przewodniczcego Instytut Maszyn Przepywowych PAN im. R. Szewalskiego, Gdask prof. dr hab. in. Janusz Goaszewski, Uniwersytet Warmisko-Mazurski prof. dr hab. in. Jan Hupka, Politechnika Gdaska prof. dr hab. Micha Jasiulewicz, Politechnika Koszaliska prof. dr Tyde Kyor, Uniwersytet Roskilde, Dania doc. Tadeusz Noch, Gdaska Wysza Szkoa Administracji w Gdasku prof. dr hab. in. Jan Popczyk, Politechnika lska dr in. Andrzej Tonderski, POMCERT, Gdask

Komitet organizacyjny konferencji: doc. dr hab. in. Adam Cenian Instytut Maszyn Przepywowych PAN im. R. Szewalskiego, Gdask mgr in. Maria Bagiska Sekretarz Instytut Maszyn Przepywowych PAN im. R. Szewalskiego, Gdask mgr in. Micha Grski Instytut Maszyn Przepywowych PAN im. R. Szewalskiego, Gdask dr in. Sylwia Polesek-Karczewska Instytut Maszyn Przepywowych PAN im. R. Szewalskiego, Gdask

Ekoenergetyka zagadnienia technologii, ochrony rodowiska i ekonomiki


Praca zbiorowa Redakcja naukowa Adam Cenian Tadeusz Noch

Gdask 2010

Recenzja
prof. dr hab. in. Jan Kiciski Instytut Maszyn Przepywowych PAN im. R. Szewalskiego, Gdask

Wydawnictwo nie ponosi odpowiedzialnoci za treci poszczeglnych artykuw

Redaktor techniczny Tomasz Mikoajczewski

Wydanie pierwsze, objto 11,3 ark. wyd., Gdask, 2010

Druk i oprawa Sowa-Druk na yczenie, www.sowadruk.pl, tel. 22 431 81 40 Copyright by Wydawnictwo Gdaskiej Wyszej Szkoy Administracji, Gdask 2010

WYDAWCA W yda w n i c t w o Gdaskiej Wyszej Szkoy Administracji 80-656 Gdask, ul. Wydmy 3 tel. 58 305 08 12, 58 305 08 89 mail: wydawnictwo@gwsa.pl www.gwsa.pl/wydawnictwo ISBN 978-83-89762-27-6

SPIS TRECI

Wstp....................................................................................................... 7

Cz I. Biogazownie dla Pomorza


Janusz Goaszewski
Biogazownia rolnicza................................................................................... 10

Vilis Dubrovskis
Biogaz na otwie ........................................................................................ 22

Urszula Gobiowska
Produkcja rzepaku w Polsce w kontekcie Narodowego Celu Wskanikowego (The National Index Target) .................................................. 39

Waldemar Gostomczyk
Ocena efektywnoci inwestycji biogazowych ................................................... 55

Micha Jasiulewicz
Potencja produkcji biogazu w Polsce ............................................................. 81

Ksawery Kuligowski, Andrzej Tonderski, Mariusz Wjcik


Biogaz z alg szanse i zagroenia ...............................................................103

Piotr Lampart, Przemysaw Kowalski


Kogeneracja w oparciu o rda biomasy / biogazu .........................................121

Aleksandra ukaszek, Wojciech ukaszek


Burak energetyczny krl rolin energetycznych .........................................145

Grayna Rabczuk, Adam Cenian


Odpady komunalne odnawialne rdo energii .............................................167

Bogumia Ropiska
Produkcja brykietu ze somy jako rdo dochodw rolniczych studium przypadku .................................................................................185

Izabela Wardach, Adam Cenian


Odpady biodegradowalne w wojewdztwie pomorskim ....................................195

Jacek Wereszczaka
Produkcja biomasy jako energetycznego surowca odnawialnego i utylizacja pofermentu...............................................................................224

Timo Weckroth
Przykad z Finlandii: produkcja biogazu z drewna ukad kogeneracyjny ...........241

Mariusz Wjcik, Andrzej Tonderski


Region Morza Batyckiego jako rdo dobrych praktyk dla biogazu ...................244

Patrycjusz Zarbski
Atrakcyjno inwestycyjna gmin woj. pomorskiego dla przedsiwzi gospodarczych zwizanych z produkcj energii ze rde odnawialnych ..............257

Cz II. Energetyka soneczna, wiatrowa i inteligentne sieci


Piotr Doerffer
Moliwoci badawcze IMP PAN w zakresie turbin wiatrowych ............................270

Micha Grski, Adam Cenian


Skojarzona produkcja ciepa i energii elektrycznej z promieniowania sonecznego .............................................................................................275

Jan Iwaszkiewicz
Superkondensatory magazyny energii elektrycznej ......................................282

Jan Iwaszkiewicz, Tomasz Rawiski, Bogdan Sedler


Powstanie inteligentnych sieci elektroenergetycznych niezbdny warunek rozwoju i wykorzystania zielonej energetyki: odnawialnych rde energii ...........................................................................................292

Zdzisaw Kusto
Porwnanie elektrowni wiatrowych w szacowanej produkcji energii elektrycznej oraz dopasowaniu do danych warunkw wiatrowych ......................306

Zdzisaw Kusto, Tadeusz Noch


Metoda kosztw narastajcych w ocenie ekonomicznej efektywnoci przedsiwzi inwestycyjnych w energetyce rozproszonej ................................322

Tadeusz Noch
Pompa ciepa a energia soneczna w zapotrzebowaniu na ciepo ........................346

Anna Lisowska-Oleksiak, Andrzej P. Nowak, Monika Wilamowska, Katarzyna Szybowska


Elektrochemiczne Ukady Stosowane w Urzdzeniach do Magazynowania Energii.....................................................................................................365

Wojciech Litwin
Pierwsza w Polsce pasaerska jednostka pywajca z zasilaniem solarnym..........370

Jrg Mayer
Inteligentna sie (smart grid / Combined Power Plant) w Kassel .......................379

Cz III. Technologie i projekty innowacyjne


Pawe Bakun, Damian Gadzialski
Projekt Energetyczny Dom ..........................................................................390

Marcin Zagrski
Program Energa Biogaz ..............................................................................400

Carlo Gonella
Energia z odpadw komunalnych przy wykorzystaniu praso-ekstrudera VMpress...................................................................................................405

Christian Hemerka
Nowoczesne instalacje biogazowe firmy PPM technologia i zastosowania w Polsce ..................................................................................................409

Aleksandra ukaszek, Wojciech ukaszek


ELECTRA bezodpadowa i bezwonna produkcja biogazu i energii elektrycznej ....414

Krzysztof Puzdrowski
WELtec BioPower efektywno ze stali szlachetnej.....................................422 Science2Business projekt wsparcia dla innowacyjnych technologii ..................427

WSTP

Energetyka rozproszona oparta na wykorzystaniu biomasy, wiatru i promieniowania sonecznego jest szans na rozwj regionw pnocnej Polski. Pomorze Gdaskie importuje ponad 90 procent energii elektrycznej z innych regionw kraju, a bezpieczestwo energetyczne regionu dalekie jest od stanu podanego. Ponadto zielona energetyka moe sta si motorem gospodarczym Pomorza, szczeglnie w regionach sabiej zaludnionych. Jedn z rozwaanych opcji energetyki jest rozwj biogazownictwa, wspieranego przez Rzdowy Program Innowacyjna Gospodarka Rolnictwo Energetyczne. Uprawa i wykorzystanie rolin energetycznych moe zapewni stabilizacj produkcji i godne przychody, gdy dochody ze standardowej produkcji rolnej nie gwarantuj stabilizacji, a ceny skupu nie s wysokie. Seminarium Biogazownie dla Pomorza, organizowanego w ramach zadania Biznes projektu BSR Bioenergy Promotion, czciowo finansowanego przez Uni Europejsk (Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego), poprzez sesje tematyczne i rozmowy biznesowe, ma na celu uatwi podjcie decyzji o ewentualnych inwestycjach w produkcj biomasy i biogazownie. Tematyka spotkania bdzie oscylowaa wok wykorzystania biomasy (w tym biomasy i odpadw pochodzenia rolniczego) na cele energetyczne

poprzez stosowanie technologii wykorzystujcych biogaz. Seminarium jest czci Midzynarodowego Spotkania Klastrw Ekoenergetycznych organizowanego przez Batycki Klaster Ekoenergetyczny, w tym: Urzd Marszakowski Wojewdztwa Pomorskiego, Instytut Maszyn Przepywowych PAN, Politechnik Gdask, Politechnik Koszalisk, Gdask Wysz Szko Administracji, POMCERT, Fundacj Poszanowania Energii w Gdasku, Polskie Stowarzyszenie Biogazu i IMPLASER oraz Agencj Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. Druga cz spotkania jest powicona energetyce sonecznej, wiatrowej oraz sieciom inteligentnym. To wanie rozwj sieci inteligentnych i sprawnych technologii magazynowania energii daje szans na szybszy i stabilniejszy rozwj ekoenergetyki. Adam Cenian Tadeusz Noch

Cz I Biogazownie dla Pomorza

Janusz Goaszewski*

BIOGAZOWNIA ROLNICZA

Streszczenie W pracy przedstawiono podstawowe wiadomoci odnonie technologii biogazowych, substratw do produkcji biogazu, wydajnoci energetycznej oraz procesu fermentacji. * * * Wprowadzenie. wiatowy popyt na energi systematycznie ronie. Szacuje si, e w Unii Europejskiej do 2030 r. czne zuycie energii wzronie o 25% i w przypadku braku istotnej dywersyfikacji rde wskanik importu energii z obecnego poziomu 50% zwikszy si do 70%. Jest ju klarowne, e Europa, a take Polska zmierzaj w istocie do modelu bezpieczestwa energetycznego, w ktrym energia bdzie pozyskiwana z rnych rde i bdzie jednoczenie czyst dla rodowiska chodzi o racjonalne wykorzystywanie wszystkich potencjalnych rde energii, zarwno z grupy tzw. odnawialnych, jak i tradycyjnych paliw kopalnych oraz energii jdrowej. Dzisiaj, w strukturze wykorzystania odnawialnych rde
*

Batycki Klaster Ekoenergetyczny w Gdasku Centrum Bada Energii Odnawialnej UWM w Olsztynie

10

energii w UE dominuje biomasa, stanowica 65% wszystkich rde energii odnawialnej; w dalszej kolejnoci znajduj si energia wodna (27%), geotermalna (4%), wiatru (3%) i soca (1%). Prawdopodobnie, podane relacje w niewielkim stopniu zmieni si w najbliszej przyszoci. Zatem, jeli biomasa jawi si jako zasadnicze rdo energii odnawialnej, to jaki nonik energii z przetworzenia biomasy jest najbardziej efektywny. Wiele analiz wskazuje, e jest to biogaz. Wynika to nie tylko z uniwersalnoci biogazu w sensie moliwoci wykorzystania na cele paliwowe i energetyczne, ale przede wszystkim z wysokiej wydajnoci energetycznej. W przeliczeniu na jednostk powierzchni wiksz potencjaln wydajno ni procesy produkcji biogazu moe mie proces pirolizy i produkcja Btl, jednake warto energetyczna tego paliwa jest nieznacznie nisza ni biogazu (tab. 1). Tabela 1. Potencjalna wydajno biopaliw. Biopaliwo Olej rzepakowy Biodiesel Btl Bioetanol Biometan Wydajno l/(ha rok) 1480 1550 4030 2560 3560 kg/(ha rok) GJ/(ha rok) 51 51 165 54 178

rdo: Fachagentur Nachwachsende Rohstoffe e.V.

11

W porwnaniu z innymi rdami energii korzystnie ksztatuje si warto opaowa biogazu; jest mniejsza ni gazu ziemnego, ale na poziomie wgla kamiennego i zdecydowanie przewyszajca warto energetyczn drewna opaowego (tab. 2). Tabela 2. Warto opaowa wybranych paliw. Rwnowanik 1m3 biogazu o wartoci opaowej 26 MJ/m3 1.0 m3 1.1 m3 0.6 l 1.1 kg 2.0 kg

Rodzaj paliwa Biogaz Gaz ziemny Olej napdowy Wgiel kamienny Drewno opaowe

Warto opaowa 20-26 MJ/m3 22.5 MJ/m3 41.9 MJ/l 23.4 MJ/kg 13.3 MJ/kg

rdo: opracowanie wasne na podstawie Szlachta, 2007.

Gwny skadnik biogazu metan powstaje naturalnie w procesie biodegradacji materiau organicznego przebiegajcego w warunkach beztlenowych. Proces ten jest istotnym elementem biogeochemicznego obiegu wgla w rodowisku. Ostatnim ogniwem w tym procesie jest metanogeneza, w wyniku ktrej powstaje metan. Kadego roku w skali wiata do atmosfery uwalnia si okoo 800 mln ton

12

metanu, w tym 90% pochodzi z dekompozycji biomasy, a pozostae iloci metanu powstaj w procesach przerbki paliw kopalnych. Naturalnym rdem metanu jest gaz naturalny znajdujcy si w zoach podziemnych (podwodnych) zawierajcy 85% metanu lub gaz botny wydzielany na grzzawiskach, zawierajcy oprcz metanu take 5-16% etanu i ok. 8% wodoru. Biogazownie rolnicze. W zalenoci od rodzaju substratu (wsadu biomasy), biogazownie mona podzieli na rolnicze, komunalne (utylizacyjne) oraz rolniczo-utylizacyjne. Pozostamy przy biogazowniach rolniczych, w ktrych gwnym substratem jest biomasa z pozostaoci pochodzenia rolniczego (odchody zwierzce, przetwrstwo rolno-spoywcze) oraz dedykowanej produkcji rolinnej, tzn. ukierunkowanej na celow produkcj i pozyskanie rolinnego surowca energetycznego. Produkcja metanu w biogazowni w procesie anaerobowej fermentacji biomasy jest niczym innym jak przypieszeniem naturalnego procesu trwajcego miliony lat. W zalenoci od rodzaju fermentowanej biomasy udzia metanu w biogazie moe stanowi 4070% Wrd pozostaych skadnikw biogazu dominuje dwutlenek wgla 30-50%, i w maych ilociach inne gazy (do 5-10%), w tym wodr i siarkowodr. Warto zaznaczy, e odpowiednie sterowanie procesem fermentacji (dobr mikroorganizmw) w biogazowni moe prowadzi do uzyskania wikszego udziau wodoru w biogazie. Jakkolwiek w procesie fermentacji mona wyrni wiele etapw (rys. 1), to mona je sprowadzi

13

do dwch zasadniczych faz: fermentacji kwanej i metanowej. W fazie kwanej rozkadane s gwnie wglowodany do kwasw organicznych, ale take produktami rozkadu s gazy takie jak dwutlenek wgla, siarkowodr oraz niewielkie iloci metanu. W fazie metanowej odczyn substratu zmienia si na zasadowy, rozkadane s gwnie kwasy tuszczowe i powstaj zasadnicze produkty fermentacji metan i dwutlenek wgla.

Rysunek 1. Proces fermentacji metalanowej. Proces technologiczny. Z technologicznego punktu widzenia wyjciowe jest okrelenia liczby etapw procesu technologicznego (proces jednolub wieloetapowy), temperatury procesu technologicznego (fermentacja psychrofilowa, mezofilowa lub termofilowa), trybu napeniania fermentatora (proces niecigy lub cigy), sposobu prowadzenia fermentacji

14

ze wzgldu na zawarto suchej masy substratu (fermentacja mokra lub sucha) oraz sposobu zaszczepienia fermentatora (reaktora) odpowiednim skadem drobnoustrojw prowadzcych proces fermentacji. Z kolei w opracowaniu logistyki funkcjonowania biogazowni istotne jest uwzgldnienie kolejnych etapw w cigu technologicznym: zabezpieczenie cigej poday biomasy o wysokim potencjale fermentacyjnym, wstpna obrbka i konserwacja biomasy, praca reaktora, produkcja biogazu, oczyszczanie, przechowywanie, wykorzystanie, skadowanie oraz zagospodarowanie pozostaoci pofermentacyjnych (rys. 2).

Rysunek 2. Przykadowy proces technologiczny produkcji biogazu z biomasy rolin.

15

Substrat. Wydajno biogazowni zaley od rodzaju substratu. Generalnie im bardziej surowiec jest skoncentrowany energetycznie tym wikszy jest jego potencja energetyczny. Zwrmy jednake uwag na fakt, e degradacja tuszczw (rolinne, zwierzce) oraz gliceryny (produkt odpadowy w procesie estryfikacji przy produkcji biodiesla) przebiega wolniej anieli degradacja wglowodanw (tab. 3). Z surowcw rolinnych najwartociowszym dzi surowcem do produkcji biogazu jest kiszonka z kukurydzy, przede wszystkim z ekonomicznego punktu widzenia. Wysoki potencja energetyczny w tym kontekcie ma take burak cukrowy i pastewny. Tabela 3. Wydajno biogazu z 1 tony substratu pochodzenia rolinnego. rdo biomasy Gliceryna Tuszcze Kiszonka z kukurydzy (s.m. 30%) Burak cukrowy (s.m. 23%) Zielonka Domowe odpady organiczne Wywar gorzelniany Krajanka buraczana Wysodziny browarniane Biogaz, m3 840 800 180 170 110 90 80 75 75

Opracowanie wasne na podstawie: European Biomass Statistics 2007, Kujawski i in. 2007.

16

Spektrum potencjalnego rda biomasy do biogazowni rolniczej jest bardzo szerokie i moe obejmowa nie tylko rolinno ldowa, ale take i wodn (fot. 1).

Fotografia 1. Wybrane rda biomasy o wysokim potencjale energetycznym (fot. M. Krzemieniewski,


17

K. uk-Goaszewska, K. Jankowski, M. Stolarski). Z grupy rolin ldowych na uwag zasuguj: kukurydza, trawy (mozga, ycica, tymotka), roliny motylkowate, roliny zboowe (sorgo), roliny tradycyjnie uprawiane na pasz o znanych technologiach konserwacji biomasy (rolinno k, siano, sianokiszonki, kukurydza, yto, roliny motylkowate), roliny o wysokiej energetycznej produktywnoci relatywnie mao poznane (miskant, kapusta pastewna, sonecznik bulwiasty, rdestowiec sachaliski, a take pewne formy rzewienia czy pokrzywy), pozostaoci rolnicze (licie buraka, makuchy rzepaku, soma), pozostaoci przemysu biopaliwowego (gliceryna) oraz rolno-spoywczego (odpady piekarnicze, masarskie), i inne. Wrd form wodnych duy potencja energetyczny moe mie biomasa glonw, sinic i powszechnie wystpujcych rolin, takich jak rzsa wodna. Wrd funkcjonujcych dzisiaj instalacji biogazowni na surowiec rolinny mona poda przykad biogazowni rolniczej DRANCO-FARM w Nstedt, Niemcy (rys. 3).

18

Rysunek 3. Biogazownia rolnicza DRANCO-FARM w Nstedt, Niemcy (rdo: www.ows.be). Ciga poda substratu do reaktora. W odniesieniu do surowca rolinnego najlepiej poznanym sposobem jego konserwacji jest kiszenie. Najoglniej, jest to proces fermentacji mlekowej, ktry prowadzi do obnienia pH biomasy i do zahamowania wzrostu szkodliwych organizmw powodujcych procesy gnilne. Fermentacja kwasu mlekowego poprzez zainicjowanie degradacji polisacharydw jest take wstpnym etapem kondycjonowania substratu do biogazowni. Rozwizaniem w tym zakresie moe by take opracowanie tzw. zielonej tamy poday surowca, obejmujcej sekwencj poday rnej wieej biomasy, a w okresie zimowym wykorzystanie kiszonki. Alternatywnie mona tu take rozpatrywa wykorzystanie innych form przechowywania biomasy rolinnej, takie jak siano, sianokiszonki, czy uzyskanej z prasy silnego zgniotu.
19

Wydajno energetyczna i potencjalne korzyci. Przecitna wydajno biometanu z biogazowni ksztatuje si w szerokich granicach 400-5400 m3 metanu z 1 ha, co odpowiada produkcji 4-53 MWh ha-1. Sprawno biogazowni rolniczych przy produkcji energii elektrycznej i cieplnej moe siga 85%, z czego 35% stanowi energia elektryczna, a 50% energia cieplna. W kalkulacji ekonomicznej po stronie pozytyww mona uwzgldnia przychody ze sprzeday: energii elektrycznej wraz ze wiadectwami pochodzenia, energii cieplnej, usugi utylizacyjnej, pozostaoci pofermentacyjnej jako nawozu organicznego, uniknitej emisji CO2. Podsumowanie. Z pewnoci biogazownie rolnicze bd istotnym elementem produkcji energii ze rde odnawialnych. Biogazownia jest dzi i bdzie w przyszoci najefektywniejszym sposobem utylizacji materiau organicznego uciliwego dla rodowiska, w tym take pochodzenia rolniczego. Szerokie wykorzystanie w biogazowni surowca rolinnego z upraw dedykowanych oraz produkowanego na gruntach wyczonych z produkcji paszowej i spoywczej, a take pozostaoci przemysu rolno-spoywczego i biopaliwowego bdzie swoistym stymulatorem rozwoju aktywnoci i przedsibiorczoci rodowisk lokalnych, gwnie wiejskich. Przyszociowym rdem wartociowego substratu fermentacyjnego moe okaza si biomasa wodna, szczeglnie w regionach o naturalnym potencjale produkcji tego typu biomasy. Dzisiejsza wiedza w zakresie technologii prowadzenia procesw fermentacyjnych wskazuje, e parametry

20

technologiczne procesu produkcji biogazu mona dostosowa do konkretnego substratu, co z kolei umoliwia wykorzystanie naturalnych lokalnych zasobw energetycznych oraz postp innowacyjny w kierunku systematycznego zwikszania efektywnoci energetycznej. Biogazownia rolnicza jest doskona skadow skalowalnego systemu energetycznego i implementacji w praktyce idei kogeneracji rozproszonej na bazie zrnicowanych rde energii produkowanej lokalnie.

AGRICULTURAL BIOGAS INSTALATION


Summary Basic information related to biogas technologies, substrates and biogas yields as well as fermentation process is presented.

21

Vilis Dubrovskis*

BIOGAZ NA OTWIE

Streszczenie W pracy opisano histori oraz stan obecny produkcji biogazu na otwie. Szczegowe badania realizowane s na stanowiskach laboratoryjnych w 21 bioreaktorach. W opracowaniu prezentuje si wybrane rezultaty przeprowadzonych prac badawczych. Od 18 lat funkcjonuje biogazownia na fermie trzody chlewnej. Opracowano projekt (do chwili obecnej niezrealizowany) biogazowni na gnojowicy wytworzonej przy hodowli 24 000 wi oraz na odchodach ptasich 1,3 miliona ptakw. Obecnie na otwie biogaz jest produkowany tylko w 6-ciu instalacjach. Prezentowane s take rezultaty oraz najnowsze dziaania zwizane z realizacj Programu Biogazowego 2007-2013. 1. Wstp otwa jest niewielkim krajem, ktry odzyska niepodlego 21 sierpnia 1991roku. Obszar 63000 km2 zamieszkuje 2,3 miliona mieszkacw. Kraj dysponuje niewielkimi zasobami wasnych z naturalnych. Zapotrzebowanie na gaz ziemny oraz produkty naftowe a take poowa zapotrzebowania na energi elektryczn
Latvia University of Agriculture, Institute of Agricultural energetic, Latvia Biogas Association, vilisd@inbox.lv.
*

22

realizowane s poprzez import. Rzd otewski ratyfikowa Ramow Konwencj Klimatyczn a nastpnie Krajowy Komunikat Republiki otewskiej przygotowany w ramach Konwencji Klimatycznej ONZ z roku 1995. Jednym z waniejszych zagadnie poruszanych w dokumencie jest zagadnienie skadowisk odpadw stanowicych jedno z gwnych rde emisji metanu na otwie. Istnieje wiele korzyci wynikajcych z produkcji biogazu. W biogazowniach moe by przetwarzany atwo dostpny materia taki jak odchody zwierzce czy odpady z upraw rolnych. Wytwarzany w wyniku procesw fermentacyjnych w instalacjach biogazowych gaz stanowi czyste, wysokiej jakoci paliwo gazowe. Odpad poprodukcyjny przefermentowana mieszanina uytych substratw stanowi cenny nawz. Jako tego nawozu jest czsto lepsza ni nawozu otrzymanego np. w procesie tradycyjnego kompostowania masy odpadw o tym samym skadzie. Biogaz moe by wykorzystany do produkcji ciepa oraz elektrycznoci a take jako paliwo transportowe. 2. Historia Pierwsza biogazownia na otwie zostaa wybudowana na pocztku lat 60-tych ubiegego wieku przy zakadzie produkcji etanolu w procesach wytwarzania witaminy B12 z kiszonki na pasz dla zwierzt. Biogazownia funkcjonowaa tylko dwa lata w zwizku z zamkniciem produkcji etanolu.

23

2.1. Laboratoria na fermach hodowli wi Najwiksza na otwie ferma trzody chlewnej (29800 wi), od 1977 roku generuje gnojowic w iloci 300m3 dziennie oraz rne inne odpady.

Rysunek 1 Wyposaenie laboratorium B10 dla bada fermentacji beztlenowej. 1 manometer; 2 zbiornik gazu; 3 zbiornik na wod;

24

4 komora ogrzewana z 10 zbiornikami fermentacyjnymi; 5 ukad automatycznego mieszania; 6 urzdzenia grzewcze. Rozwizaniem problemu byo zastosowanie technologii fermentacji anaerobowej (beztlenowej). Prace badawcze na fermie podjto we wsppracy z Instytutem Mikrobiologii. Kompleks badawczy obejmowa 21 zbiornikw fermentacyjnych o pojemnoci od 3 l do 1m3 oraz szereg rnych urzdze technologicznych w tym np. system do oczyszczania biogazu z H2S i in. W okresie 1981-1988 wykonano wiele prac eksperymentalnych. Przy pomocy ukadu fermentacyjnego B10 (rys. 1) przeprowadzono badania dotyczce wydajnoci wytwarzania biogazu dla rnego typu biomasy: obornik zwierzcy, odpady z upraw rolnych, resztki ywieniowe, i in. Przy pomocy ukadu B4 wykonano badania produkcji biogazu przy zmianie temperatury od 280 C do 600 C z krokiem 20C. Moduy fermentacyjne o 75l, 250l oraz 1m3 zostay wykorzystane przy badaniach wpywu rnych czynnikw takich jak wieo surowca, zawarto materii organicznej, relacja C:N, zawarto czstek staych, fluktuacje temperatury, pH, HRT, masowe natenie przepywu biomasy (LR-loading rate), sprawno mieszania, wpyw inhibitorw oraz katalizatorw procesw etc. W wyniku dugookresowych bada natenia przepywu biomasy (loading rate) w warunkach fermentacji mezofilnej oraz termofilnej stwierdzono, e dla nate przekraczajcych 30g/l DOS w temperaturze 400C oraz dla 50g/l DOS w temperaturze

25

540C, obserwuje si obnienie poziomu produkcji biogazu z gnojowicy (rys. 2). Badano take wpyw obecnoci antybiotykw oraz rodkw dezynfekujcych w oborniku. W celu optymalizacji procesu badano wpyw wstpnej obrbki surowca poddawanego fermentacji. Przebadano szereg rnych konstrukcji zbiornikw fermentacyjnych take pod ktem optymalizacji sprawnoci badanych procesw. W rezultacie zostaa zaprojektowana i opatentowana w ZSRR instalacja fermentacyjna. Ukad zawiera cztery sekcje oraz zbiorniki suce do unieruchomienia bakterii. Wiele rezultatw bada opublikowano.

Rysunek 2 Wskanik obcienia biomas w zalenoci od temperatury. 2.2. Biogazownia na fermie 3000 sztuk trzody chlewnej Budow biogazowni rozpoczto 25.05.1983 na fermie trzody chlewnej Papardes. Biogazownia zawieraa dwa poziome zbiorniki fermentacyjne (rys. 3) o pojemnoci 75 m3 kady. Pocztkowo jeden ze

26

zbiornikw mia dwie sekcje drugi za cztery. Pozytywne rezultaty uzyskane dla 5-dniowego HRT przy temperaturze 54 0C pozwoliy na rozpoczcie dugoczasowych bada efektywnoci produkcji biogazu w kadym ze zbiornikw fermentacyjnych. Kadego dnia oba zbiorniki napeniane byy gnojowic tego samego typu. W okresie 54 dni rejestrowano lepsze wyniki dla zbiornika fermentacyjnego zoonego z czterech sekcji.

Rysunek 3 Schemat technologiczny biogazowni na fermie Papardes. 1 zbiornik na wie gnojowic, 2 zbiornik masy fermentacyjnej, 3 komora fermentacyjna, 4 zbiornik gazu, 5 kocio parowy, 6 basen do ogrzewania gnojowicy, 7 basen na gorc wod. Instalacja ta bya pierwsz instalacja biogazow w byym ZSRR, pracujc na gnojowicy zwierzcej w temperaturze 540C. Biogazownia funkcjonowaa do roku 2001, gdy w wyniku awarii (wywoanej niewaciw obsug) zbiorniki fermentacyjne zostay uszkodzone. Uzyskane rezultaty zebrano w Tabeli 1.

27

Nasza technologia opiera si na wysokotemperaturowych (540C) procesach termofilnych dajcych efekty sanitarne oraz krtkim czasie HRT. Wwczas niszczona jest tylko cz materii organicznej szybko ulegajcej degradacji natomiast frakcja dla ktrej procesy rozpadu zachodz wolniej jest wykorzystywana przez mikroorganizmy produkujce humus. Tabela 1 Nazwa Uzysk biogazu Energia z biogazu Uzysk CH4 / kg DOS CH4 / m3 gnojowicy w komorze Uzysk biogazu Zawarto CH4 Szybko dostarczenia substratu Jednostki m3/dzie MJ/dzie m3/kg DOS dziennie m3/m3 dziennie m3/kg DOS dziennie % % Wyniki. Okres obserwacji 730 dni 264,87 6091,92 0,320 1,7

0,518 64 18,25

Badania procesw fermentacyjnych gnojowicy prowadzono przy wsppracy z Instytutem Gospodarki Rolnej (Institute of Agriculture Economics). Znaczcy wzrost uzysku biogazu obserwowano przy zastosowaniu kukurydzy, traw, i innych dodatkw.

28

2.3. Moduowy zbiornik fermentacyjny Pozytywne rezultaty uzyskane przy pracy pierwszej biogazowni potwierdziy moliwo uruchomienia podobnych instalacji na wielu fermach na otwie. W celu uruchomienia produkcji seryjnej zbiornikw fermentacyjnych, na skal przemysow, zaprojektowano moduow wersj zbiornika. Zbiornik ten o pojemnoci 100m3, z urzdzeniem mieszajcym moe zawiera cztery sekcje. W zalenoci od specyfiki fermy mona zastosowa instalacje 2,4...n moduowe. 2.4. Biogazownia dla fermy 29,8 tys. sztuk trzody chlewnej W oparciu o uzyskane dowiadczenia i dotychczasowe rezultaty opracowano projekt dla rozkadu anaerobowego gnojowicy w iloci 300t/dzie uzyskiwanej z duej fermy trzody chlewnej. Model tej biogazowni ilustruje rys. 4.

Rysunek 4. Model biogazowni dla fermy trzody chlewnej.

29

Przewidywano uzyskanie 4,3 m3 biogazu/dzie. Realizacja projektu zostaa wstrzymana ze wzgldw finansowych. 2.5. Biotechniczny kompleks Ogre Kompleks biotechniczny (rys. 5) zosta zaplanowany jako przedsibiorstwo rolne, ktre czy w sobie najlepsze rozwizania dla hodowli speniajcej, moliwie jak najlepiej wymagania rodowiskowe oraz wymagania ukadu zrwnowaonego. Kompleks ten mia obejmowa farm byda, farm trzody chlewnej, grunty uprawne, urzdzenia do pozyskiwania biaka z lici, urzdzenia do suszenia ziarna, kontroli wilgotnoci, instalacj CO2 oraz biogazowni.

Rysunek 5. Schemat kompleksu biotechnicznego.

30

Wykonano system irygacji gruntw, w ktrym stosowano przefermentowan gnojowic jako nawz. Projekt takiego kompleksu wykonano i w ramach etapu pierwszego zbudowano system irygacyjny. Z gruntw o powierzchni 460ha zbierano trawy cztery razy w roku. Realizacj projektu przerwano w zwizku z procesami prywatyzacyjnymi rozpocztymi w tym okresie. 2.6. Biogazownia w Uzvara Instytut Mikrobiologii zbudowa may zbiornik fermentacyjny (50 m3). Budow biogazowni w tej miejscowoci zrealizowaa inna firma zewntrzna w roku 1985. Przedmiotem bada by rozkad fermentacyjny lici burakw cukrowych, kukurydzy i innych pozostaoci poprocesowych uzyskiwania biaka z lici. Ukad ten zbudowany zosta tylko do celw badawczych i funkcjonowa bardzo krtko. 2.7. Produkcja biogazu na oczyszczalni ciekw Daugavgriva Oczyszczalnia ciekw Daugavgriva w Rydze rozpocza prac w 1992 roku. Produkcj biogazu rozpoczto w roku 1994. W okresie pocztkowym gaz ten by wykorzystywany do wytwarzania pary. System ogrzewania oraz instalacja fermentacyjna zostay ulepszone w roku 1998. Gdy zwikszono produkcj gazu zainstalowano jednostk CHP o 1MWe. Problem z zawartoci H2S rozwizano w roku 2004 poprzez zastosowanie specjalnego urzdzenia redukujcego zawarto H2S. Biogazownia ta produkuje biogaz w iloci ok. 400 m3/h.

31

2.8. Biogaz ze skadowisk odpadw Obecnie 4 wysypiska odpadw wyposaone s systemy ekstrakcji gazu: Getlini, Daibe, Grobina and Skede. Wysypisko Getlini zajmujce powierzchni 87ha ma 37 lat. Rocznie kierowanych jest tam ok. 205 000 t odpadw komunalnych z regionu Rygi, a dodatkowo okoo 45 000 t odpadw przemysowych. W starszej czci wysypiska znajduje si 167 studni wertykalnych. W nowej czci wprowadzono instalacje dla poziomej ekstrakcji gazu. W komorach energetycznych, w ktrych zbierane s odpady, zainstalowano systemy cyrkulacyjne w celu infiltracji. Uzyskany biogaz jest wykorzystywany do produkcji elektrycznoci w jednostkach CHP. Rezultaty dziaania biogazowni zebrano w tabeli 2. Tabela 2 Biogaz Rok Nm3
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2549000 8191011 12633270 12212326 13450766 13707697 14632290 15944674

CH4 Nm3

CH4 %

Energia el. MWh


5098 17887.4 25748.3 25425 26391 27361 28742 31130

Ciepo MWh
6245 21912 31545 31366 33432.7 34582.5 35679 38673.5

1274500 50,0 4375839 54,1 6648138 52,6 6435980 52,8 6609525 49,15 6894972 50,3 7242984 49,5 7844780 49,2

Wysypisko Grobina to nowe wysypisko zaprojektowane dla miasta Liepaja. Odpady komunalne umieszczane s w komorach energetycznych. Gaz

32

zbierany z komr jest uywany jako paliwo w jednostce CHP. Na skadowisku tym produkuje si biogaz w iloci 3-4 milionw m3/rok. Produkcja biogazu na skadowisku Skede maleje z dnia na dzie, poniewa jest to skadowisko bardzo stare i wkrtce zostanie zamknite. Zawarto CH4 jest mniejsza ni 35% i biogaz moe by tylko spalany w pochodniach. Na najnowszym wysypisku w Daibe jednostka kogeneracyjna wytwarza energi elektryczn 175 kW. 2.9. Biogaz z upraw energetycznych Pierwsza biogazownia zbudowana na uniwersyteckiej farmie badawczej Vecauce stosowaa gnojowic bydlc oraz kiszonk z kukurydzy. Produkcj biogazu rozpoczto w 2008 (rys. 6).

Rysunek 6. Biogazownia Vecauce. Biogazownia pracuje zgodnie z zaoeniami: dostarczajc 260 kWel oraz 356 kWc.
33

Druga biogazownia produkujca biogaz z obornika bydlcego i kiszonki kukurydzy rozpocza prac w roku 2010. Przewiduje si uzyskanie mocy elektrycznej na poziomie 0,8-1 MWel. 3. Moliwoci produkcji biogazu na otwie Pierwszy otewski Krajowy Program Energetyczny zosta przyjty w roku 1966. Przewidywa on nastpujce wielkoci dla iloci produkowanego biogazu (miliony m3/rok): z odpadw rolniczych 135.4; z odpadw komunalnych i ciekw 20.8; ze ciekw przemysu spoywczego 13.6. Tabela 3 Rodzaje biomasy/odpadw Gnojowica krowia Gnojowica wiska Gnojowica drobiowa Odpady ywnociowe Osady ciekowe Wysypiska Odpady zboowe, trawa Wywar gorzelniany Sucha biomasa
t/rok

Biogaz
mln. m3/rok

Energia
GWh/rok

107300 44400 43159 57500 23000 400000 80000 (800000) 20000

32,2 20 21,6 23 7 23 20 (200) 8

193,3 118,8 129,5 138 42 138 120 (1200) 64

34

Odpady rzenicze

3500

2,1

12,6

Szacowano, e cakowita ilo biogazu moliwa do uzyskania wynie moe okoo 170 mln. m3 rocznie. Program ten by jednak raczej deklaracj, poniewa nigdy nie uzyska realnego wsparcia finansowego. W ramach Programu przewidywano podwjn taryf dla elektrycznoci AER, ale Latvenergo, jako jedyny monopolista na rynku dostarczania energii zablokowa ten projekt.
P otential of producing biogas in Latvia
Biogas m ilj.m3/ye ar

35 30 25 20 15 10 5 0 1
res our ces

Cow manure Pig manure Poultry manure Food w aste Waste w ater treatment Landf ills Crop remainder, grass Stillage Slaugtherhauses w aste

Obecnie moliwoci produkcji biogazu z odpadw rolnych zmieniaj si. Ilo odpadw jest mniejsza, poniewa zmniejszeniu ulega take hodowla zwierzt. Na otwie istniej due obszary wolnych gruntw uprawnych, co stwarza nowe moliwoci dla produkcji biogazu przy zastosowaniu rolin takich jak kukurydza, sonecznik czy wysoko wydajne trawy energetyczne.

35

4. Program biogazowy 2007-2013 W zwizku z drastycznym wzrostem cen na energi elektryczn w ostatnich latach, obserwuje si rosnce zainteresowanie alternatywnymi rdami energii w szczeglnoci biogazu. W biecym roku Rzd zaakceptowa priorytety dla energetyki na nastpne 10 lat. Oglne cele Programu s nastpujce: zaspokojenie penego zapotrzebowania na energi elektryczn do roku 2016 wymaga 700 MWh nowych mocy; zuycie lokalnych zasobw energii wzronie od 65 do 82 PJ w roku 2016; w roku 2010 produkcja energii elektrycznej z AER stanowi bdzie 49,3%; do roku 2016 zwikszy si liczba jednostek kogeneracyjnych na biomas, dla realizacji tego celu przewiduje si 90 milionw LVL. W poprzednich latach poziom cen biogazu nie mg konkurowa z poziomem cen gazu ziemnego. Obecnie cena gazu ziemnego wzrosa przeszo trzykrotnie w stosunku do roku 1995. Fakt ten stanowi czynnik zachcajcy Ministerstwo rodowiska do zainicjowania Programu Biogazowego 2007-2013. W ramach tego programu przewiduje si: realizacj projektw budowy 2-3 biogazowni (w sumie 13 w okresie 2007-2013); wsparcie finansowe z budetu pastwa dla projektw biogazowych w wysokoci 0,7-14 milionw LVL (w sumie 3,4 mln. LVL). Jednak znowu realizacja Programu pozostaje w sferze dobrych ycze. Do chwili obecnej adne

36

wsparcie finansowe nie miao miejsca. Czynniki oficjalne nie wypowiadaj si na temat Programu. 5. ajnowsze dziaania Wsparcie dla odnawialnych rde energii realizowane jest poprzez system taryf gwarantowanych wprowadzony w roku 2009. System te wydaje si korzystny (0,13 LVL/kWh). Okoo 70 wacicieli wystpio o przyznanie pozwolenia i wyznaczenie kwoty energii elektrycznej do sprzeday, ale tylko 32 z nich takie kwoty przydzielono. W 2010 roku zostanie ukoczona budowa 10-ciu biogazowni. Ministerstwo Gospodarki planuje obnienie ceny taryfowej, co moe przyczyni si do trudnoci w realizacji kolejnych projektw biogazowych. Obecnie nowe ramy prawne dotyczce zasobw odnawialnych s przedmiotem dyskusji. Obserwuje si pewien niewielki postp, ale gwnie na etapie dziaa wstpnych, niemniej wyraam przekonanie, e technologia biogazowa bdzie stopniowo rozwijana take na otwie. Literatura 1. Vilis Dubrovskis, Imants Plme, Indulis Straume, Andris Spdns, Biogas producing technologies in Latvia. Proceedings of 6th International scientific conference 24-25 May 2007 Jelgava. 2. Www.biogas.org. 3. Latvijas enertika skaitos, LIAA 2008. 4. Ola Palm, Bioenergy from agriculture and bioenergy in Sweden. Riga 26.03.2010. 5. Latvia in facts LIAA 2009.

37

BIOGAS IN LATVIA
Summary The biogas history and state of art in Latvia is described. There were 21 laboratory bioreactors and many investigations done. The biogas plant at the pig farm worked during 18 years. Projects for biogas plant using manure from farm with 24 000 pigs and 1,3 million birds were made but are not yet realised. Today biogas is produced in 6 factories. Biogas Programme 2007-2013, foreseen 2-3 biogas plants being build every year.

38

Urszula Gobiowska*

PRODUKCJA RZEPAKU W POLSCE W KONTEKCIE NARODOWEGO CELU WSKANIKOWEGO (THE NATIONAL INDEX TARGET)

Streszczenie Spord biopaliw pynnych najbardziej praktyczne znaczenie ma produkcja biodiesla z olejw rolinnych. Unia Europejska wprowadza przepisy, ktre zobowizuj koncerny paliwowe do stosowania w benzynie i oleju napdowym domieszek biopaliw. W zwizku z tym dynamicznie ronie popyt na olej rzepakowy. Aby sprosta wyzwaniom rynku Polska podobnie jak inne kraje europejskie musi zwikszy (prawie dwukrotnie) area uprawy rzepaku. Badanie przeprowadzone wrd producentw rzepaku wojewdztwa zachodniopomorskiego dowodz wzrostu udziau rzepaku w strukturze zasieww, a plany na nastpne lata zakadaj jego wzrost jeszcze o ponad 30%.

Politechnika i Regionalnej.

Koszaliska,

Zakad

Polityki

Ekonomicznej

39

Wstp Kryzys energetyczny lat siedemdziesitych zwrci uwag na paliwa alternatywne wszdzie tam, gdzie wykorzystywano gwnie produkty ropy naftowej. Spord biopaliw pynnych najbardziej praktyczne znaczenie (obok stosowania dodatku alkoholu etylowego do benzyny) ma produkcja biodiesla z olejw rolinnych. Unia Europejska wprowadza przepisy, ktre zobowizuj koncerny paliwowe do stosowania w benzynie i oleju napdowym domieszek biopaliw. Powoduje to dynamicznie rosncy popyt na ziarno rzepakowe, a to z kolei rodzi potrzeb oszacowania potencjau produkcyjnego tej roliny w Polsce i Unii Europejskiej. 1. Produkcja rzepaku w Polsce na tle Unii Europejskiej Rzepak to podstawowa rolina oleista uprawiana w Europie Zachodniej i rodkowej. W Europie w cakowitej powierzchni uprawy rolin oleistych jego udzia wynosi 80 %, natomiast w Polsce przekracza 95%1. W czterech krajach (Niemcy, Francja, Polska i Wielka Brytania) uprawia si ponad 70 % areau rzepaku w caej UE.

St. Kruszyski, J. Boryca, J. Chruciel, Rzepak jako rdo czystej energii, Czysta Energia nr 4/2008, s. 24-25.

40

Tabela 1. Powierzchnia uprawy rzepaku w Unii Europejskiej [w tys. ha]. Kraje Niemcy Francja Polska Wielka Brytania Pozostae kraje UE27 20042008 1395 1361 656 600 1509 5521 2007 1548 1618 797 681 1924 6568 2008 1371 1421 771 598 2042 6203 2009 1471 1459 810 530 1997 6267 Zmiany w% 2009/2008 7,3 2,7 5,1 -11,4 -0,2 1,0

rdo: opracowanie IERiG-BIP na podstawie danych Oil Word nr 38/2009, Rynek rzepaku stan i perspektywy nr 36/2009, s. 10.

W produkcji dominuj ozime odmiany rzepaku, ktre daj zdecydowanie wiksze i bardziej regularne plony ni odmiany jare2. Naley pamita, e wobec rosncego popytu na olej rzepakowy ze strony przemysu paliwowego, pastwa europejskie bd zwiksza area produkcji rzepaku. Ponisza tabela ilustruje ocen potencjau produkcji rzepaku dokonan przez European Oilseed Alliance.

J. Ku, Uwarunkowania moliwoci wzrostu produkcji rzepaku na cele energetyczne na Lubelszczynie. Materiay z konferencji Odnawialne rda energii na Lubelszczynie promocja i moliwoci rozwoju, Lublin, grudzie 2007.

41

Tabela 2. Potencja produkcji rzepaku w krajach UE. Kraj Polska Niemcy Francja Wielka Brytania UE 25 UE 27 Rosja (RU) Ukraina (UKR) Turcja (TUR) Powierzchnia uprawy w tys. ha 2006 Potencja w 2020 620 1200 1430 1800 1400 2000 570 700 5300 7800 5400 8400 540 1500 390 1200 0 200

rdo: dane European Oilseed Alliance, lipiec 2007.

Do akcesji Polski do Unii Europejskiej, z niewielkimi wahaniami area uprawy rzepaku wynosi niewiele ponad 400 tys. ha. Powierzchnia uprawy rzepaku ronie w Polsce wyranie od 2003 roku (wykres 1). Wpyny na to ceny rzepaku, ktre ksztatoway si na korzystnym poziomie w stosunku do cen zb.

42

Wykres 1. Powierzchnia uprawy rzepaku w Polsce.


900 800 700 w tys. ha 600 500 400 300 200 100 0 1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 rok

rdo: dane GUS.

Rekordowy pod tym wzgldem by rok 2007, kiedy to rzepak uprawiao 4 % (ponad 78 tys.) gospodarstw3. W 2008 roku zainteresowanie produkcj rzepaku byo mniejsze z powodu mniej korzystnych relacji cenowych w stosunku do zb. czne zapotrzebowanie na olej rzepakowy zuywany na cele spoywcze i energetyczne prognozowane do 2013 roku wymaga wzrostu produkcji rzepaku z 1,5 mln ton rednio w picioleciu (2003-2007) do 3,2 mln ton w 2013 roku (tabela 3). Osignicie tak znaczcego wzrostu produkcji rzepaku, zwaszcza w tak krtkim czasie, bdzie bardzo trudne. Rzepak jest
3

W. Dzwonkowski , W. opaciuk, M. Krzemiski (IERiG-PIB), Wpyw uwarunkowa prawnych, ekonomicznych, rodowiskowych oraz zmian zachodzcych na wiatowym rynku na rozwj rynku zb, rolin oleistych i wysokobiakowych w Polsce, www.minrol.pl (05.08.2009), s. 34.

43

bowiem rolin o duych wymaganiach glebowych i klimatycznych, konkurujc o ziemi z upraw burakw, pszenicy i innych zb o wysokiej wydajnoci z jednostki powierzchni (kukurydzy, jczmienia). Dlatego przewiduje si, e zwikszenie areau uprawy rzepaku bdzie nastpowao przede wszystkim kosztem zb. Oznacza to, e w perspektywie do 2013 roku trzeba wycofa z produkcji zb okoo 300-350 ha. Tabela 3. Zapotrzebowanie na rzepak Wyszczeglnienie Jedn. 2008 2009 2010 2013
miary

Zapotrzebowanie na rzepak na cele spoywcze Zuycie ON Udzia estrw w ON4 Zapotrzebowanie na estry Zapotrzebowanie na rzepak na cele energetyczne Cakowite zapotrzebowanie na rzepak

tys. ton tys. ton % tys. ton tys. ton tys. ton

1000 1000

1100

1200

8500 9400 10300 12000 3,45 324 809 4,60 477 1193 5,75 654 1634 7,10 796 1989

1809 2193

2734

3189

rdo: E. Rosiak, Krajowy rynek rzepaku w sezonie 2008/09. Kurier Magazyn Bayer CropScience dla nowoczesnego rolnika 2/2008.
4

Udzia wedug wartoci energetycznej z Narodowymi Celami Wskanikowymi.

paliw,

zgodny

44

Nie musi to jednak prowadzi do spadku produkcji zb. Przy duym udziale zb w powierzchni zasieww (ponad 73 % w 2007 roku)5 wzrost areau uprawy rzepaku poprawi gospodark podozmianow i tym samym przyczyni si do beznakadowego wzrostu ich plonw6. Ponadto istniej due moliwoci wzrostu plonw zb (i rzepaku) przez popraw agrotechniki7 i wzrost kwalifikacji i umiejtnoci zawodowych rolnikw. O tym, czy rolnik decyduje si na upraw rzepaku, decyduj rwnie i inne czynniki, w tym midzy innymi opacalno jego produkcji wzgldem pszenicy, gdy s to roliny rywalizujce o ziemi. Tabela 4. Porwnanie opacalnoci produkcji rzepaku i pszenicy.
Wyszczeglnienie Warto produkcji Koszty ogem Dopaty bezporednie Dochd ogem
5 6

z/ha z/ha z/ha z/ha

2005 2006* 2007 Rzepak ozimy 2435 2822 2904 1827 507 1115 2258 586 1150 2396 593 1102

2008* 4008 2975 627 1660

2009 3598 3303 888 1182

Www.stat.gov.pl. E. Rosiak, Krajowy rynek rzepaku w sezonie 2008/09. Kurier Magazyn Bayer CropScience dla nowoczesnego rolnika 2/2008, s. 7. 7 Prawidowe nawoenie, pena ochrona rolin, stosowanie kwalifikowanego materiau siewnego itp.

45

Warto produkcji Koszty ogem Dopaty bezporednie Dochd ogem Warto produkcji Koszty ogem Dopaty bezporednie Dochd ogem

z/ha z/ha z/ha z/ha

Pszenica ozima 1526 2186 4145 1328 507 705 1759 579 1006 1892 596 2849

3185 2391 608 1402

2634 2598 864 900

Relacje rzepak / pszenica 1,60 1,29 0,70 1,37 1,00 1,58 1,28 1,01 1,14 1,27 0,99 0,39

1,26 1,24 1,04 1,18

1,36 1,27 1,03 1,31

* lata 2006 i 2008 dane rzeczywiste; lata 2005, 2007 i 2009 dane szacunkowe rdo: Rynek oleistych w Polsce, Rynek rzepaku. Stan i perspektywy listopad 2009, IERiG-PIB Warszawa.

Jak wynika z porwnania wartoci produkcji i kosztw oraz uzyskanych dochodw, uprawa rzepaku jest ekonomicznie korzystniejsza ni pszenicy (za wyjtkiem 2007 roku, kiedy to odnotowano rekordowe ceny zb). Uprawa rzepaku, ze wzgldu na wysokie wymagania nie tylko glebowe, ale technicznoorganizacyjne, zajmuje si niewielka liczba gospodarstw (tabela 5).

46

Tabela 5. Liczba gospodarstw z upraw rzepaku (wedug grup obszarowych).


2005 2007 w liczbach bezwzgldnych 42982 54560 78287 2002 2002 2005 w%
100,0

2007

Ogem w grupach obszarowych UR: < 1 ha 1-5 ha 5-10 ha 10-20 ha 20-50 ha 50-100 ha > 100 ha

100,0

100,0

3702 4305 6740 10620 10945 3344 3326

1302 8938 9160 13197 13638 4404 4009

1814 15475 14906 18097 17135 6190 4671

8,6 10,0 15,7 24,7 25,5 7,8 7,7

2,4 16,4 16,8 24,0 25,0 8,1 7,3

2,3 19,8 19,0 23,1 21,9 7,9 6,0

rdo: GUS, www.stat.gov.pl (07.08.2009).

Wedug spisu rolnego w 2002 roku, w Polsce rzepak by uprawiany w niespena 43 tysicach gospodarstw. Po akcesji, gdy rzepak zacz by postrzegany jako rolina, ktrej uprawa jest wysoko opacalna, liczba jego producentw prawie si podwoia8. Upraw rzepaku zaczy by zainteresowane rwnie gospodarstwa mae, nawet kilku hektarowe, czego konsekwencj by ponad trzykrotny wzrost producentw rzepaku w grupie obszarowej od 1 do 5 ha i ponad dwukrotny w gospodarstwach o powierzchni od 5 do 10 ha. Zwikszya si te liczba producentw rzepaku posiadajcych 50 i wicej hektarw uytkw rolnych, ale w mniejszym stopniu ni maych producentw.
8

W 2007 roku 78,3 tys.

47

W 2002 roku odsetek gospodarstw zajmujcych si upraw rzepaku wynosi 1,4 %, w 2005 r. 2 %, a w 2007 stanowi ju 3 %, a wic na przestrzeni 5 lat zwikszy si ponad dwukrotnie (tabela 6). Tabela 6. Udzia gospodarstw producentw rzepaku w oglnej liczbie gospodarstw. Wyszczeglnienie Ogem w tym w grupach obszarowych UR: < 1 ha 1-5 ha 5-10 ha 10-20 ha 20-50 ha > 50 ha 2002 1,4 2005 w% 2,0 2007 3,0

0,4 0,4 1,6 4,0 11,4 16,8

0,1 0,9 2,4 5,3 13,7 20,5

0,2 1,5 3,7 7,4 16,7 25,7

rdo: GUS, www.stat.gov.pl (07.08.2009).

Jak wynika z powyszej tabeli, uprawa rzepaku jest domen duych gospodarstw. Wzrostowi powierzchni uprawy rzepaku w niewielkim stopniu towarzyszyy procesy poprawiajce struktur produkcji, gdy przecitny area przypadajcy na jedno gospodarstwo w 2007 roku by podobny jak w 2002 roku.

48

Tabela 7. Przecitna powierzchnia uprawy rzepaku w grupach obszarowych gospodarstw.


Wyszczeglnienie Ogem w grupach obszarowych UR: < 1 ha 1-5 ha 5-10 ha 10-20 ha 20-50 ha 50-100 ha > 100 ha 2002 2005 w ha 10,21 10,08 10,18 2007 2005 2002 =100 98,7 2007 2005 =100
100,9

2007 2002 =100 99,6

0,06 1,45 2,18 3,07 5,53 12,10 85,49

0,62 1,42 2,27 3,30 5,93 13,32 83,08

0,56 1,38 2,44 3,79 7,34 16,56 94,47

1037,8

98,2 104,4 107,7 107,3 110,1 97,2

90,5 96,6
107,2 114,7 123,9 124,3 113,7

938,8 94,9 111,9 123,5 132,9 136,8 110,5

rdo: GUS, www.stat.gov.pl (07.08.2009).

Praktycznie nie ulega zmianie (lub zmiana bya minimalna) przecitna powierzchnia uprawy rzepaku w gospodarstwach o powierzchni 1 do 10 ha. Wyraniejszy wzrost odnotowano w gospodarstwach wikszych, a zwaszcza z przedziau 50-100 ha, gdzie przecitny area uprawianego rzepaku zwikszy si o prawie 37%. 2. Stan i perspektywy uprawy rzepaku w wojewdztwie zachodniopomorskim Wojewdztwo zachodniopomorskie to jedno z czterech wojewdztw (ponadto kujawsko-pomorskie, wielkopolskie i dolnolskie), w ktrych uprawa rzepaku w 2009 r. przekroczya area 100 tys. ha.
49

Wykres 2. Powierzchnia uprawy rzepaku w wojewdztwie zachodniopomorskim.


120 100 80 tys. ha 60 40 20 0 2000 2004 2005 2006 rok 2007 2008 2009

rdo: GUS, www.stat.gov.pl (8.04.2010).

W planach wacicieli jest dalszy wzrost udziau rzepaku w strukturze zasieww od 21 do 35,5 % w 2010 roku (tabela 8). Tak wysoki udzia rzepaku wynika z ograniczenia produkcji zwierzcej w duych gospodarstwach, gdzie rzepak peni rwnie rol roliny fitosanitarnej, gdy zboa w strukturze zasieww zajmuj (rednio) 75 %. W 2009 roku przeprowadzono badania ankietowe wrd producentw rzepaku w wojewdztwie zachodniopomorskim. Do bada wybrano losowo po 20 gospodarstw z piciu grup obszarowych (10-50 ha. 50100 ha, 100-300 ha, 300-500 ha i pow. 500 ha). Respondenci odpowiedzieli, midzy innymi, na pytania dotyczce skali uprawy rzepaku w latach 2007 i 2008 oraz planw zasiewu tej roliny w latach 2009 i 2010.

50

Uzyskane wyniki zawarto w tabeli 8. Tabela 8. Zasiewy rzepaku trendy w wojewdztwie zachodniopomorskim (2007-2010).
Liczba gospodarstw Przedzia obszarowy Powierzchnia gruntw ornych 588 1339 3046 7056 18957 30986 Powierzchnia gruntw ornych 588 1339 3046 7056 18957 30986 Area uprawy rzepaku w badanych gospodarstwach 2007 2008 ha 112 352 845 993 5081 7383 % 19 26,3 27,8 14,1 26,8 23,8 ha 120 417 911 1133 4564 7145 % 24,4 31,1 29,9 16,1 24,6 23,05

20 20 20

10-50 51-100 101300 20 301500 20 >500 Razem Liczba gospodarstw Przedzia obszarowy

Area uprawy rzepaku w badanych gospodarstwach 2009 2010 (plan) ha 136,5 426 960 1419 6559
9500,5

% 23,2 31,8 31,5 20,1 34,6 30,1

ha 134 476 940 1479 6440 9469

% 22,8 35,5 30,9 21 33,9 30,06

20 20 20

10-50 51-100 101300 20 301500 20 >500 Razem

rdo: badania wasne.

51

W badanych gospodarstwach, podobnie jak w caym kraju i wojewdztwie, spad area zasiewu rzepaku (o 238 ha, tj. 3,2 %) w 2008 roku w stosunku do 2007 roku. Wida jednak pewn rnic, podczas gdy w kraju zmniejszyy zasiewy gospodarstwa mae, w wojewdztwie zachodniopomorskim ograniczyy area zasiewu te najwiksze o powierzchni powyej 500 ha. Sytuacja radykalnie zmienia si w 2009 roku, gdy waciciele badanych gospodarstw planowali zwikszy area zasiewu rzepaku o 2355,5 ha (33 %) w stosunku do zasieww w 2008 roku. Wzrost areau zasieww planowali waciciele i uytkownicy gospodarstw w kadej z badanych grup obszarowych. W roku nastpnym (2010) powierzchnia rzepaku pozostanie na podobnym poziomie (zmniejszenie w 100 badanych gospodarstwach zaplanowano na 0,04 %). Gospodarstwa z przedziaw obszarowych: 10-50 ha zamierzaj zmniejszy zasiewy o 0,4 %, 101-300 ha o 0,6 % i pow. 500 ha o 0,7 %. Waciciele i uytkownicy gospodarstw o powierzchni 51 do 100 ha zaplanowali wzrost powierzchni uprawy rzepaku o 3,7 %. Ze wzgldu na sytuacj na rynku rzepaku (dobre ceny i rosncy popyt rwnie ze strony przemysu paliwowego) trend wydaje si by trway, co jest spjne z koniecznoci wzrostu produkcji (z 1,5 mln ton w 2007 r.) rzepaku do 3,2 mln ton w 2013 r. Podsumowanie Jedynym moliwym sposobem, ktry doprowadzi, w cigu kilku najbliszych lat, do takiego areau uprawy, aby zaspokoi rosncy popyt przemysu spoywczego

52

i paliwowego na olej rzepakowy, jest zwikszenie udziau rzepaku w strukturze zasieww. Taki trend wida na wykresach obrazujcych powierzchni zasiewu rzepaku w Polsce (wzrost w 2009 r w stosunku do 2008 r, o 5,1 %) i w wojewdztwie zachodniopomorskim (wzrost o 3,6 %). Zmiany te jednak nie s tak wyrane jak w przypadku badanych gospodarstw. W ankietowanych gospodarstwach, w badanym okresie (2007 2010) area uprawy rzepaku w strukturze zasieww (na gruntach ornych) zwiksza si z 23,8 do 30,06 %. Bibliografia 1. Dzwonkowski W., opaciuk W., Krzemiski M. (IERiG-PIB), Wpyw uwarunkowa prawnych, ekonomicznych, rodowiskowych oraz zmian zachodzcych na wiatowym rynku na rozwj rynku zb, rolin oleistych i wysokobiakowych w Polsce, www.minrol.pl (05.08.2009). 2. Ku J. (IUNG), Uwarunkowania moliwoci wzrostu produkcji rzepaku na cele energetyczne na Lubelszczynie. Materiay z konferencji Odnawialne rda energii na Lubelszczynie promocja i moliwoci rozwoju, Lublin, grudzie 2007. 3. Produkcja, koszty i dochody wybranych produktw rolniczych w latach 2002-2005, IERiG-PIB, Warszawa 2006. 4. Produkcja, koszty i dochody wybranych produktw rolniczych w latach 2006-2007, IERiG-PIB, Warszawa 2008.

53

5. Rosiak E., Krajowy rynek rzepaku w sezonie 2008/09. Kurier Magazyn Bayer CropScience dla nowoczesnego rolnika 2/2008. 6. Rynek oleistych w Polsce, Rynek rzepaku. Stan i perspektywy, IERiG-PIB Warszawa listopad 2009. 7. Www.stat.gov.pl.

THE PRODUCTION OF OILSEED RAPE IN POLAND IN VIEW OF THE NATIONAL INDEX TARGET
Summary Among liquid biofuels the most practical meaning has the biodiesel production from vegetable oil. The European Union has been introducing regulations that oblige fuel corporations to use admixture of biofuels in petrol and diesel fuel oil. That is why, the demand for the rapeseed oil is dynamically increasing. In order to cope with the markets challenges, Poland must increase (almost twice) the acreage of the rape sowing similarly to other European countries. The research conducted among rape manufacturers in Western Pomeranian voivodeship indicate that the growth of the rape participation in the structure of sowings, and plans for next years assume its expansion to more than 30%.

54

Waldemar Gostomczyk*

OCENA EFEKTYWNOCI INWESTYCJI BIOGAZOWYCH

Streszczenie W pracy przedstawiono ocen efektywnoci inwestycji biogazowych oraz stan i perspektywy rozwoju rynku energetyki biogazowej. Scharakteryzowano inwestycje biogazowe w Polsce oraz czynniki wpywajce na efektywno biogazowi. Rozwj biogazowni naley rozpatrywa w powizaniu z moliwoci poprawy stanu ekologicznego i utylizacji odpadw organicznych. Wstp Do 2020 roku Polska ma uzyska 15% energii odnawialnej w bilansie energii finalnej. Cel ten zosta postawiony przez Komisje Europejsk i zapisany w Pakiecie energetycznym. Polska wstpujc do Unii Europejskiej zobowizaa si zrealizowa przyjte cele, pomimo niskiego wskanika wykorzystania odnawialnych rde energii (OZE) w wyjciowym okresie realizacji tego planu i silnego uzalenienia od paliw kopalnych, bdcych podstaw polskiej gospodarki energetycznej. W realizacji nowej polityki energetycznej
*

Instytut Ekonomii Zarzdzania, Zakad Polityki Ekonomicznej i Regionalnej, Politechnika Koszaliska.

55

wsplnoty europejskiej wan rol moe odegra polskie rolnictwo. Polska wrd wszystkich krajw UE zajmuje 3 pozycj pod wzgldem zasobw ziemi. Aktualny stan jej wykorzystania stwarza szans znacznego zwikszenia produkcji biomasy wykorzystywanej w celach energetycznych. Wytwarzana biomasa moe by spoytkowana w procesie bezporedniego spalania do produkcji energii elektrycznej i cieplnej oraz moe zosta poddania przetworzeniu w procesie fermentacji do postaci biogazu. Priorytetowym sposobem uzyskiwania energii w pocztkowym okresie tworzenia rynku odnawialnych rde i ich wykorzystania powinno by przetwarzanie surowcw odpadowych, ubocznych, szczeglnie tych, ktre mog stanowi zagroenie dla stanu rodowiska naturalnego. Do nich zaliczamy przede wszystkim gnojowic i inne odchody zwierzce oraz odpady poprodukcyjne. Stan aktualny i perspektywy rozwoju rynku energetyki biogazowej Wedug statystyk prowadzonych przez Urzd Regulacji Energii na koniec 2008 roku w Polsce zainstalowanych byo 103 elektrowni biogazowych. A 66 z nich wytwarza energi z biogazu skadowiskowego, kolejnych 35 z oczyszczalni ciekw, a tylko 2 z biogazu rolniczego. Na pocztku 2010 roku liczba biogazowni rolniczych wzrosa do 6 z czego 5 jest wasnoci firmy Poldanor. Wedug rzdowych projektw m.in. Innowacyjna Gospodarka Rolnictwo Energetyczne, Biogazownia w kadej gminie i Biogazownie Rolnicze System Zielonych Inwestycji do 2020 roku w Polsce moe powsta 2,5 tys. zakadw biogazowych.

56

Byy by to mae, wydajne jednostki o mocy 1-2 MW, pozwalajce uzyska czn moc rzdu 3 tys. MW. Jest to moc porwnywalna do planowanej elektrowni atomowej. Rzdowe analizy szacuj czne koszty inwestycyjne na poziomie okoo 40 mld z, przy zaoeniu kosztu budowy 1 MW mocy produkcyjnej w postaci biogazowni w wysokoci 12-14 mln z. Przeprowadzone przez autora analizy pozwalaj twierdzi, e cele te mona osign przy niszych nakadach. W latach 2001-2008 pozyskiwany biogaz pochodzi gwnie z wysypisk odpadw i oczyszczalni ciekw. W omawianym okresie ilo pozyskiwanego gazu stale wzrastaa. W wikszoci paliwo to zostao wykorzystane na wsad przemian energetycznych w elektrociepowniach i ciepowniach. W strukturze zuycia biogazu w 2008 roku na wsad przemian energetycznych zuyto 55% pozyskanego biogazu a 45% stanowio zuycie kocowe. Tabela 1. Bilans biogazu w Polsce w latach 2001-2008 [TJ]. Wyszczeglnienie Pozyskanie ogem Pozyskanie z wysypisk odpadw Pozyskanie z oczyszczalni ciekw Pozostay biogaz 2001 1477 544 2002 1353 628 2003 1624 704 2004 1941 636

933

725

896

1297

57

24

Zuycie na wsad przemian, z tego: Elektrownie zawodowe Ciepownie zawodowe Elektrociepownie przemysowe Ciepownie przemysowe Zuycie wasne sektora Zuycie kocowe (finalne) Wyszczeglnienie Pozyskanie ogem Pozyskanie z wysypisk odpadw Pozyskanie z oczyszczalni ciekw Pozostay biogaz Zuycie na wsad przemian, z tego: Elektrownie zawodowe Ciepownie zawodowe

563 29 532 2 12 902

615 5 609 1 18 720

861 127 19 714 1 763

1293 57 1236 16 632

2005 2243 649

2006 2613 791

2007 2708 879

2008 5515 1432

1586

1803

1802

3976

8 1820 21 -

19 2021 18 2

27 2305 15 4

107 3037 19

58

Elektrociepownie przemysowe Ciepownie przemysowe Zuycie wasne sektora Zuycie kocowe (finalne)

1798 1 12 411

2001 15 577

2286 28 375

3016 2 17 2461

rdo: opracowanie wasne na podstawie tabel 13-16: Energia ze rde odnawialnych w 2008r., GUS, Warszawa 2009, s.32-36.

Tabela 2. Produkcja biogazu [w ktoe] i energii elektrycznej [w GWh] z biogazu w krajach Unii Europejskiej w 2007 roku.
Biogaz z wysypisk odpadw / Landfill Gas 416,4 1393,1 357,7 325,0 259,6 43,2 10,7 10,2 19,1 48,1 29,4 19,1 Biogaz z oczyszczalni ciekw / Sewage Sludge Gas 270,2 199,0 1,0 51,3 49,1 48,0 2,0 20,7 52,4 18,0 32,1 43,0 Pozostay biogaz / Other biogas

Kraj/ Land

Niemcy/Germany Wielka Brytania/UK Wochy/Italy Francja/France Hiszpania/Spain Holandia/Netherlands Austria/Austria Dania/Danmark Szwecja/Sweden Belgia/Belgium Czechy/Czech Rep. Polska/Poland

1696,5 47,5 3,7 27,3 82,8 126,4 62,6 19,1 12,5 17,0 0,5

59

Grecja/Greece Finlandia/Finland Irlandia/Ireland Wgry/Hungary Portugalia/Portugal Sowenia/Slovenia Luksemburg/Luxembourg Sowacja/Slovakia otwa/Latvia Estonia/Estonia Litwa/Lithuania Cypr/Cyprus Ogem UE/Total EU Kraj/ Land

38,0 26,4 23,9 2,1 7,6 0,5 5,4 3,1 1,6 3040,0 Ogem / Total [ktoe]

9,8 10,3 7,9 12,4 0,6 7,6 2,2 1,1 0,8 839,3 Produkcja energii elektrycznej z biogazu / Electicity production from biogas [GWh]

1,7 5,7 15,4 3,8 10,0 0,5 0,0 0,2 2133,1 Energia z biogazu na mieszkaca [toe/1000 mieszkacw] / Primary biogas energy production per inhabitant [toe/1000 inhab.] 29,0 26,7 6,9 4,9 7,4 10,6

Niemcy/Germany Wielka Brytania/UK Wochy/Italy Francja/France Hiszpania/Spain Holandia/Netherlands

2383,1 1592,1 406,2 380,0 336,0 174,0

9520,0 5194,7 1381,9 637,7 687,1 497,4

60

Austria/Austria Dania/Danmark Szwecja/Sweden Belgia/Belgium Czechy/Czech Rep. Polska/Poland Grecja/Greece Finlandia/Finland Irlandia/Ireland Wgry/Hungary Portugalia/Portugal Sowenia/Slovenia Luksemburg/ Luxembourg Sowacja/Slovakia otwa/Latvia Estonia/Estonia Litwa/Lithuania Cypr/Cyprus Ogem UE/Total EU

139,1 93,5 90,6 78,6 78,5 62,6 47,8 36,7 33,5 20,2 15,4 11,9 10,0 8,6 7,5 4,2 2,5 0,2 6012,4

492,6 270,6 36,0 279,4 175,3 160,1 175,3 22,3 118,8 22,1 65,4 48,2 36,6 4,0 36,9 14,1 6,3 1,4 19931,9

16,8 18,0 3,0 7,4 7,6 1,6 4,3 6,9 7,8 2,0 1,5 5,9 21,0 1,6 b.d. 3,1 0,7 0,2 11,9

rdo: opracowanie wasne na podstawie: Etat des energies renouvelables en Europe, edition 2008, 8 bilan EurObserver s.48-49 oraz Barometre Biomasse Solide Eurobserver, December 2009, tab. 4.

Najwikszymi producentami biogazu i energii elektrycznej z tego rda s Niemcy i Wielka Brytania. Kraje te rwnie charakteryzuj si najwyszymi przelicznikami na mieszkaca. Dane statystyczne pokazuj istotne rnice w produkcji i wykorzystaniu biogazu pomidzy starymi i nowymi czonkami Unii Europejskiej. W najbliszych latach te dysproporcje si zmniejsz ze wzgldu na wysok dynamik przyrostu produkcji i wykorzystania biomasy rolniczej w nowych
61

pastwach czonkowskich. Gwn przyczyn wysokiej dynamiki wzrostu s przyjte Narodowe Cele Indykatywne oraz wymogi ochrony rodowiska zobowizujce do bardziej rygorystycznego przestrzegania prawa w dziedzinie rozwoju zrwnowaonego. Charakterystyka inwestycji biogazowych w Polsce Jedyn firm agrobiznesu, ktra w praktyce w szerszej skali realizuje inwestycje biogazowe jest Poldanor S.A. w gminie Przechlewo, woj. pomorskie. Koncepcja budowy biogazowni powstaa jeszcze w 1999 roku. Po 6 latach uruchomiono pierwsz biogazownie w miejscowoci Pawwko, przy fermie trzody chlewnej. Dugi okres finalizacji inwestycji wynika z wielu problemw organizacyjno-technicznych, prawnych i finansowych, ktre udao si skutecznie pokona, czego dowodem s kolejne biogazownie uruchamiane w nastpnych latach. Aktualnie czas budowy pojedynczej biogazowni wynosi okoo 6 miesicy. Docelowo firma planuje uruchomi okoo 15 biogazowni, zlokalizowanych przy fermach hodowlanych, na terenie wojewdztw pomorskiego i zachodniopomorskiego. Tabela 3. Charakterystyka biogazowni w Pawwku. Miejsce lokalizacji Data oddania instalacji Moc instalacji [MWe/MWc] Pawwko 09.06.2005 pocztkowo 0,725 MW, aktualnie 0,940/0,980

62

Pojemno zbiornikw

Wykorzystywany surowiec

Produkcja biogazu Produkcja energii Nakady inwestycyjne


rdo: opracowanie wasne.

- zbiornik fermentacji wstpnej 180 m - dwa zbiorniki fermentacyjne kady po 750m 80 ton surowca na dob (30 tys. ton rocznie), z czego: - 52 ton gnojowicy - 20 ton kiszonki kukurydzy - 8 ton odpadw - na dob 9500 m - 3,4 mln m/rok - 21,6 tys. kWh/dob - 8 mln kWh rocznie 7 mln z

W 2008 roku biogazownia w Pawwku zostaa rozbudowana o trzy nowe zbiorniki pofermentacyjne do skadowania odgazowanej gnojowicy. Umoliwio to przyjmowanie transportw gnojowicy z innych ferm oraz odpadw poprodukcyjnych. Wybudowano rwnie odpowiednio utwardzony i zabezpieczony plac do przechowywania kiszonki kukurydzianej. Bya to jedna z zaoonych inwestycji proekologicznych, gdy z czysto produkcyjnego punktu widzenia nie przyniosa ona istotnych dochodw ale zabezpieczya teren przed moliwymi zanieczyszczeniami wd gruntowych.

63

Tabela 4. Charakterystyka biogazowni w Paszczycy. Miejsce lokalizacji Data oddania instalacji Moc instalacji [MWe/MWc] Pojemno zbiornikw Paszczyca 21.04.2008 0,625/0,692 - dwa zbiorniki fermentacji wstpnej kady po 300 m - zbiornik na komponenty 300 m - zbiornik fermentacyjny 1500 m 63 tony surowca na dob (23 tys. ton rocznie), z czego: - 50 ton gnojowicy - 10 ton kiszonki kukurydzianej - 3 tony odpadw - 7000 m na dob - 2,5 mln m/rok - 14,5 tys. kWh/dob - 5 mln kWh rocznie 8 mln z

Wykorzystywany surowiec

Produkcja biogazu Produkcja energii Nakady inwestycyjne


rdo: opracowanie wasne.

Biogazownia w Paszczycy jest maym, samowystarczalnym obiektem. Raz dziennie do instalacji dodawana jest kiszonka, ktra automatycznie zostaje wymieszana w zbiorniku mieszania komponentw. Pozostaa cz procesu produkcyjnego sterowana jest automatycznie. Biogazownia ta pozwolia zaoszczdzi 110 tys. l oleju opaowego rocznie. Produkcja energii

64

elektrycznej odpowiada redniemu zapotrzebowaniu dla okoo 1600 gospodarstw domowych. Energia ta przede wszystkim jest zuywana na zaspokojenie potrzeb energetycznych spki, natomiast nadwyki sprzedawane s do sieci. Wytwarzana energia cieplna wykorzystywana jest na potrzeby technologiczne biogazowni oraz do ogrzewania wasnych budynkw. Tabela 5. Charakterystyka biogazowni w Kujankach. Miejsce lokalizacji Data oddania instalacji Moc instalacji [MWe/MWc] Pojemno zbiornikw Wykorzystywany surowiec Nakady inwestycyjne
rdo: opracowanie wasne.

Kujanki 12.09.2008 pocztkowo 0,330, docelowo 0,350 Zbiorniki ziemne o pojemnoci 4000 m 12 tys. ton surowca rocznie (gnojowica 33 tony dziennie) 4 mln z

Biogazownia w Kujankach rozpocza produkcj w grudniu 2008r. Pocztkowo zainstalowano tam tylko piec na biogaz, ktrego zadaniem byo ogrzewanie fermy i podgrzewanie duych zbiornikw fermentacyjnych. Jest ona specyficzn instalacj w Poldanorze, gdy zbiorniki fermentacyjne wykonano w formie tzw. lagun zamiast standardowych zbiornikw betonowych. Rozwizanie to sprawdzio si w praktyce. W 2009 roku zainstalowano generator prdu.

65

Tabela 6. Charakterystyka biogazowni w Koczale. Miejsce lokalizacji Data oddania instalacji Moc instalacji [MWe/MWc] Pojemno zbiornikw Wykorzystywany surowiec Koczaa 15.04.2009 2,126/2,176 9300 m 91 tys. ton rocznie, z czego: - 56 tys. ton gnojowicy - 25 tys. ton kiszonki kukurydzianej - 10 tys. ton gliceryny - 22000 m na dob - 7,8 mln m/rok - 50 tys. kWh/dob - energia elektryczna 18 mln kWh rocznie - energia cieplna ok. 19,5 mln kWh/rok 16 mln z

Produkcja biogazu Produkcja energii

Nakady inwestycyjne
rdo: opracowanie wasne.

Biogazownia w Koczale jest du inwestycj, gdzie surowce przez duszy czas s zatrzymywane w zbiornikach fermentacyjnych. Podyktowane jest to tym, e znaczn czci surowcw jest kiszonka kukurydziana, ktra wymaga duszego okresu fermentacji, tak aby surowiec zosta odpowiednio rozoony i przetworzony na biogaz. Przy produkcji 2,1 MWe jest ona w stanie zaopatrzy zarwno ferm w Koczale oraz Wytwrnie pasz treciwych a nadwyki sprzedawane s do sieci. W tym celu zbudowano wasn

66

sie elektryczn o dugoci 3,5 km wraz ze stacj transformatorow. Biogazownia w Koczale jest centrum dyspozycyjnym i zarzdzania dla pozostaych biogazowni w okolicy. Pracownicy, ktrzy obsuguj zmian nocn w biogazowni maj za zadanie sprawowa kontrol take nad pozostaymi instalacjami za pomoc poczenia internetowego. W przypadku przestoju pracy silnikw pracownicy s zobowizani dojecha na miejsce i ponownie uruchomi silnik, bd powiadomi mechanikw. Dla uzyskania wysokiej efektywnoci wane jest, by gaz produkowany by bez przerw i zakce i wykorzystywany by w silnikach do produkcji energii elektrycznej. Biogazownia ta pokrywa zapotrzebowanie energetyczne dla okoo 35-40 tys. gospodarstw domowych. Podstawowym mankamentem biogazowni w Koczale jest niskie wykorzystanie energii cieplnej. Za pomoc 16 wentylatorw jest ona wydmuchiwana do atmosfery tak aby zabezpieczy waciw temperatur silnika napdzajcego generator. Jest to kwestia do przemyle, jak produkowane ciepo mona by efektywnie wykorzysta. Najblisze osiedle mieszkaniowe jest kilka kilometrw od biogazowni dlatego wykorzystanie ciepa w celach grzewczych przy takiej odlegoci byoby kosztowne. Firma Poldanor 5 czerwca 2009 roku rozpocza budow pitej biogazowni. Jest to pierwsza inwestycja tego typu w wojewdztwie zachodniopomorskim w miejscowoci Nacaw w gminie Polanw. Planowano j zakoczy w grudniu 2009 roku, ale ze wzgldu na cik zim uruchomienie nastpi wiosn 2010 roku. Zlokalizowano j przy fermie trzody chlewnej, z ktrej bdzie pochodzi podstawowy surowiec w postaci

67

gnojowicy. Biogazownia rocznie produkowa bdzie okoo 2,3 mln m biogazu, ktry bdzie utylizowany w module kogeneracyjnym o mocy elektrycznej 625 kW i mocy cieplnej 692 kW. Zapewni to produkcj energii elektrycznej w iloci 5,3 mln kWh i cieplnej okoo 5,9 mln kWh rocznie. Szacuje si, e nowa biogazownia bdzie w stanie zasili okoo 1200 gospodarstw domowych redniej wielkoci w energi elektryczn. Cakowity koszt inwestycji wynosi okoo 8 mln z. Kolejna biogazownia powstanie w Uniechwku przy fermie trzody chlewnej, w gminie Debrzno. Ma ona kosztowa 10 mln z a zakoczenie budowy planowane jest na koniec sierpnia 2010 roku. Dziaanie biogazowni oparte zostanie na fermentacji metanowej gnojowicy pochodzcej z fermy. Produkowa bdzie okoo 4,2 mln m biogazu, ktry napdza bdzie modu kogeneracyjny o mocy elektrycznej 1063 kW i 1103 kW mocy cieplnej. Zapewnia bdzie w skali roku produkcj ok. 9,3 mln kW energii elektrycznej i 9,4 mln kW energii cieplnej. Firma Poldanor w stosunku do konkurentw ma niskie koszty budowy instalacji biogazowej. Wielko nakadw inwestycyjnych na budow instalacji biogazowej jest uzalenione od: wielkoci instalacji, lokalizacji, dostpu do substratw, celu budowy biogazowni, stopnia zaawansowania zastosowanej biogazowni. Koszt niemieckiej instalacji biogazowej typu NaWaRo z silnikiem o mocy 500 kW wynosi 1,5-2,0 mln euro (3-4 euro/1 kW). Do ceny ofertowej dostawcy technologii czsto trzeba doliczy koszty budowy:

68

laguny, przycza elektrycznego, prac ziemnych, kosztw zwizanych z przygotowaniem inwestycji i uzyskania odpowiednich pozwole. Tabela 7. Nakady inwestycyjne i koszt wytworzenia mocy 1 MW w biogazowniach firmy Poldanor. Miejsce lokalizacji Pawwko Paszczyca Kujanki Koczaa Nacaw Uniechwek rednio Moc instalacji Koszt Koszt inwestycji wytworzenia mocy 1 MW
[mln z]
[mln z/1 MW]

[kWe]

720 625 350 2126 625 1063 918

7 8 4 16 8 10 8,8

9,72 12,8 11,43 7,53 12,8 9,41 10,62

rdo: obliczenia i opracowanie wasne.

Obliczenia wykazuj, e koszt wytworzenia mocy 1 MW w duych biogazowniach jest niszy. Aktualnie, ze wzgldu na okres uytkowania, dostp do danych, symulacje ekonomiczne dotyczce przychodw, kosztw i zyskw mona przeprowadzi na podstawie wylicze rocznych dla generatora 625 kWe, pracujcego w firmie Poldanor. Autorzy tych wylicze zastrzegaj, e s one wiarygodne tylko dla warunkw i dowiadczenia Poldanoru.

69

Tabela 8. Przychody roczne biogazowni dla generatora 625 kWe. Przychody biogazowni Energia elektryczna (625 kW x 8300h 10% technologia) wiadectwa pochodzenia (625 kW x 8300h) Energia cieplna (692 kW x 8300 x 30 sprzeda Opcjonalnie utylizacja odpadw (ok. 5% wsadu) cznie przychody Ilo 4.667 MWh 5.188 MWh 1.723 MWh 1000 ton x Tys. PLN 725 1.245 258 150 2.378

rdo: opracowanie wasne na podstawie: Ekonomika biogazowni Poldanor S.A., 2009 oraz Biogazownie rolnicze, Grzegorz Brodziak, Benny Laursen, 14 padziernik 2009 r.

Tabela 9. rda przychodw biogazowi. rdo przychodw Energia elektryczna (cena ustawowa URE) Zielone certyfikaty Energia cieplna Utylizacja odpadw poprodukcyjnych Dodatkowo (w przyszoci) czerwone certyfikaty PLN 0,15544 0,24500,2600 0,10000,1800 120,00400,00 ~ 0,1000 Nonik kWh kWh kWh tona kWh

rdo: opracowanie wasne na podstawie: Ekonomika biogazowni Poldanor S.A., 2009 oraz Biogazownie rolnicze, Grzegorz Brodziak,

70

Benny Laursen, 14 padziernik 2009 r.

Tabela 10. rda kosztw biogazowni (625 kWe). Rodzaje kosztw Amortyzacja Materiay do produkcji Wynagrodzenia Pozostae koszty cznie koszty Tys. PLN 400 600 200 250 1.450

rdo: opracowanie wasne na podstawie: Ekonomika biogazowni Poldanor S.A., 2009 oraz Biogazownie rolnicze, Grzegorz Brodziak, Benny Laursen, 14 padziernik 2009 r.

Tabela 11. Rachunek wynikw dla generatora 625 kWe. Wynik dziaalnoci Przychody Koszty Zysk Nakady inwestycyjne (generator 625 kWe) Cash Flow dla rodkw wasnych inwestora Prosty okres zwrotu Zdyskontowany okres zwrotu (stopa dyskontowa 7%) Cash Flow dla rodkw obcych (zwrot kapitau 10 lat + koszty finansowe 5%) Prosty okres zwrotu Zdyskontowany okres zwrotu Tys. PLN 2.378 1.450 928 8.000 1.328 8 lat 10 lat Od (-)72 do 1.328 14 lat Pow. 15 lat

rdo: opracowanie wasne na podstawie: Ekonomika biogazowni Poldanor S.A., 2009 oraz Biogazownie rolnicze, Grzegorz Brodziak,

71

Benny Laursen, 14 padziernik 2009 r.

Poldanor S.A. wikszo inwestycji realizuje z wasnych rodkw. Tylko przy jednej inwestycji uzyskano wsparcie ze rodkw funduszy ochrony rodowiska w wysokoci 16% wartoci. Tabela 12. Produkcja energii elektrycznej w 2008 r. w biogazowni w Pawwku.
Produkcja Sprzeda % sprzeday Wydajno silnika gazowego [%] 70

I kwarta 2008 II kwarta 2008 III kwarta 2008 IV kwarta 2008 cznie w roku

[kWh] 1 102 137

[kWh] 906 210

82,22

1 318 849

1 086 030

82,35

83

1 266 802

1 028 430

81,18

79

1 271 458

1 070 190

84,17

79

4 959 246

4 090 860

82,49

78

rdo: opracowanie wasne na podstawie sprawozdania z dziaalnoci spki za 2008 r.

Niska wydajno silnika gazowego bya spowodowana jego czst awari. By to ju czwarty rok eksploatacji w systemie cigym co przeoyo si na

72

jego sprawno. Po zmniejszya.

modernizacji

awaryjno si

Tabela 13. Produkcja energii elektrycznej w 2008 r. w biogazowni w Paszczycy.


Produkcja Sprzeda % sprzeday Wydajno silnika gazowego [%] 11

I kwarta 2008 II kwarta 2008 III kwarta 2008 IV kwarta 2008 cznie w roku

[kWh] 141 984

[kWh] 89 300

62,89

811 536

539 814

66,52

59

1 096 460

779 198

71,06

79

1 282 310

922 086

71,91

93

3 332 290

2 330 398

69,93

61

rdo: opracowanie wasne na podstawie sprawozdania z dziaalnoci spki za 2008 r.

Niska wydajno w pierwszym kwartale spowodowana bya okresem rozruchu, poniewa oficjalne przekazanie inwestycji nastpio w kwietniu 2008 roku. Wydajno silnika z kadym kwartaem rosa. cznie dwie biogazownie, w Pawwu i Paszczycy w 2008 roku wyprodukoway 8 291 536 kWh a sprzeda wynosia 6 427 258 kWh. Energia

73

sprzedana stanowia 77,52%. Okoo 15-30% produkowanej energii elektrycznej zuywane jest bezporednio na potrzeby samej biogazowni oraz znajdujcych si w pobliu ferm, warsztatw itp. Aktualnie wszystkie biogazownie s nastawione aby pracoway maksymaln ilo godzin w roku, przy penym wykorzystaniu mocy wytwrczych. Ich podstawowy cel to produkcja prdu przekazywanego do sieci ze sprzeday ktrego firma ma otrzymywa zyski. O ile na pocztku podstaw podejmowania inwestycji byy cele rodowiskowe zwizane z utylizacj odpadw tak obecnie na pierwszym miejscu stawia si cele biznesowe. Czynniki wpywajce na efektywno biogazowi Efektywno ekonomiczna biogazowni uzaleniona jest od wielu czynnikw z ktrych najwaniejsze to: 1. Rodzaj zastosowanych substratw. 2. Wykorzystanie odpadw i ich utylizacja. 3. Lokalne uwarunkowania lokalizacyjne. 4. Przyjty model biznesowy (rodki wasne, dotacje poprawiajce opacalno inwestycji, warunki kredytowe). 5. Korzyci ekologiczne i spoeczne nieuwzgldniane w rachunku ekonomicznym biogazowni. 6. Sposb wykorzystania produkowanej energii i ciepa (potrzeby wasne, lokalne, przemysowe). Stosowane w biogazowniach substraty charakteryzuj si ogromnym zrnicowaniem wydajnoci biogazu oraz parametrami technologicznymi. Podstawowy surowiec stosowany w biogazowniach tj.

74

gnojowica z 1 tony pozwala wyprodukowa tylko 20-30 m biogazu, podczas gdy kiszonka z kukurydzy 180, burak cukrowy 160 a ziarno yta 600 m. Jaki surowiec stosowa powinno wynika z kalkulacji wpyww ze sprzeday prdu wyprodukowanego z danego surowca i kosztami jego produkcji i zakupw. Jeeli koszt produkcji jest wysoki to jego zastosowanie w biogazowni jest ekonomicznie nieuzasadnione. Badania przeprowadzone przez Jwiaka (2006) wskazuj, e osigany zysk i stopa zwrotu jest znacznie wysza w biogazowniach rolniczo-utylizacyjnych ni w samych rolniczych. Biogazownie takie s bardziej zoone ze wzgldu na skomplikowany proces technologiczny natomiast nakady inwestycyjne mog by nisze ni w przypadku biogazowni rolniczych. Dla uzyskania tego samego efektu energetycznego przetwarzaj one mniej biomasy co pociga za sob nisze nakady na fermentatory i laguny. Podobny efekt daje dobr surowca ze wzgldu na czas rozkadu w fermentatorze. Dla przykadu przewidywany czas rozkadu kiszonki z kukurydzy wynosi okoo 56 dni natomiast buraka cukrowego tylko kilka dni. Efektywno biogazowni znacznie podnosi dodatek gliceryny, powstajcej jako produkt uboczny przy produkcji biodiesla. Badania Dacha i in. (2009) dowodz, e dodatek 5% gliceryny (1,85 tony dziennie wobec 37 ton wsadu bazowego) pozwala na wyprodukowanie o ponad 55% wicej energii elektrycznej. Dodatek 10% gliceryny z kolei pozwala na uzyskanie wzrostu produkcji energii o 81%. Przekada to si bezporednio na polepszenie dochodowoci instalacji. Aktualnie podstawowym modelem lokalizacyjnym jest budowa biogazowni przy fermach zwierzt

75

hodowlanych. Ze wzgldw na wystpujce odory lokalizowane s one z dala od osiedli mieszkaniowych i szlakw komunikacyjnych. W pobliu fermy zlokalizowane s magazyny gnojowicy, fermentatory, zbiorniki i silnik z generatorem. Bezporednie wykorzystanie produktw w postaci energii elektrycznej i ciepa jest niewielkie. Wytwarzana energia elektryczna suy tylko do owietlenia pomieszcze i napdu silnikw elektrycznych a pozostaa cz odprowadzana jest do sieci. Wymaga to budowy trafostacji i dodatkowych sieci energetycznych. Problem z zagospodarowaniem energii elektrycznej jest niewielki poniewa atwo jest j transportowa do lokalnych odbiorcw. Znacznie wikszy problem wystpuje z zagospodarowaniem nadwyek ciepa powstajcego podczas chodzenia silnika napdzajcego agregat prdotwrczy. Pewne iloci ciepa s wykorzystywane do podtrzymywania procesu technologicznego poniewa fermentacja metanowa jest mezofilna i optymalna temperatura tego procesu to okoo 37C. Cz ciepa moe by rwnie wykorzystana do ogrzewania pomieszcze gospodarczych, produkcyjnych (szczeglnie gdy odchowywane s prosita) oraz pomieszcze mieszkalnych jeli takowe w pobliu fermy wystpuj. Pozosta cz ciepa odprowadza si do atmosfery albo naleaoby poszuka moliwoci jej alternatywnego wykorzystania. Mogo by nim by wybudowanie w pobliu biogazowni szklarni, pieczarkarni lub suszarni. Nie w peni rozwizuje to problem, poniewa w okresie letnim zapotrzebowanie na ciepo spada. Za pomoc pomp cieplnych ewentualnie mona by je wykorzysta w klimatyzacji do produkcji

76

chodu. Mona rwnie zaproponowa nastpujce koncepcje lokalizacyjno-urzdzeniowe: 1. Magazyn gnojowicy przy fermie transport gnojowicy rurocigiem do biogazowni ulokowanej w pobliu osiedli mieszkaniowych. Energia elektryczna niskim kosztem byaby odprowadzana do lokalnej sieci i na miejscu wykorzystywana, energia cieplna suyaby do ogrzewania osiedli mieszkaniowych i jako ciepa woda uytkowa. W tym wariancie istnieje moliwo penego wykorzystania energii i ciepa, wzrastaj jedynie koszty dostarczenia gnojowicy. 2. W tym wariancie magazyny gnojowicy i produkcja biogazu znajdowaa by si w pobliu fermy. Nastpnie wytworzony biogaz transportowany byby specjalnie wybudowanym gazocigiem do osiedli mieszkaniowych. Zlokalizowany na ich terenie modu kogeneracyjny zasilany dostarczonym gazem suyby do wytwarzania energii elektrycznej i cieplnej. 3. Istnieje rwnie moliwo oczyszczenia biogazu do parametrw gazu ziemnego i wtoczenia go do sieci. Wariant ten na razie cechuje si wysokimi kosztami. W przyszoci nowe technologie mog ten problem ograniczy. 4. Kolejny wariant to wykorzystanie biogazu poprzez spalanie i przekazywanie energii poprzez kocio parowy na turbin generujc prd. 5. W niektrych krajach (np. w Szwecji) praktykuje si wariant produkcji biogazu w pobliu fermy, nastpnie jego oczyszczenie, skroplenie i wykorzystywanie w transporcie. W duych agrofirmach mona by

77

w ten sposb znacznie ograniczy koszty zakupu paliw i ograniczy emisje szkodliwych gazw. Wnioski: 1. Rolnictwo odgrywa bdzie wan rol w realizacji unijnych celw zwizanych z wypenieniem narodowych celw wskanikowych do 2020 roku. W szczeglnoci dotyczy one bd produkcji biomasy oraz biogazu. 2. Rozwj biogazowni naley rozpatrywa w powizaniu z moliwoci poprawy stanu ekologicznego i utylizacji odpadw organicznych. 3. Biogazownie poprzez postp technologiczny powinny by rdem konkurencyjnej energii, szczeglnie na poziomie lokalnym. 4. Inwestycje biogazowe powinny przyczyni si do zwikszenia bezpieczestwa energetycznego, poprawy jakoci ycia spoecznoci lokalnej i stworzenia dodatkowych, stabilnych dochodw w rolnictwie. 5. Podstawowym problemem i zasadniczym celem poprawy efektywnoci ekonomicznej biogazowni powinno by poszukiwanie sposobw wikszego wykorzystania wytwarzanej energii cieplnej. 6. Inwestycje biogazowe napotykaj na nierozwizane problemy prawne i finansowe powodujce wstrzymywanie si potencjalnych inwestorw od podejmowania ostatecznych decyzji. Literatura: 1. J. Dach, Z. Zbytek, K. Pilarski, M. Adamski; Badanie efektywnoci wykorzystania odpadw z produkcji

78

biopaliw jako substratu w biogazowni, Technika Rolnicza Ogrodnicza Lena, 6/2009. 2. K. Kosewska, J.Kamiski; Analiza ekonomiczna budowy i eksploatacji biogazowni rolniczych w Polsce, Inynieria Rolnictwa 1(99)/2008. 3. J. Krzak; Biogazownie w Polsce niedocenione rdo energii, Biuro Analiz Sejmowych nr 4(51), 19 luty 2009. 4. J. Szlachta, M. Fugol; Analiza moliwoci produkcji biogazu na bazie gnojowicy oraz kiszonki z kukurydzy, Inynieria Rolnicza 5(114)/2009, s. 275-280. 5. S. Rusak, A. Kowalczyk-Juko; Biogaz z zastosowaniem biomasy rolinnej technologie, Czysta Energia 11/2006. 6. M. Jwiak; Biogazownie - tak ale czy rolnicze, Czysta Energia 11/2006. 7. Sprawozdanie z dziaalnoci spki Poldanor za 2008r. 8. Biogazownie Rolnicze rda energii przyjaznej rodowisku, materiay Poldanoru S.A. 9. G. Brodziak, B. Laursen; Biogazownie rolnicze, Przechlewo, 14 listopada 2009r. 10. B. Laursen, L. Ciurzyski; Ekonomika biogazowni Poldanor S.A., 2009r. 11. Energia ze rde odnawialnych w 2008r., GUS, Warszawa, s.32-36. 12. Etat des energies renouvelables en Europe, edition 2008, 8 bilan EurObserver s.48-49. 13. Barometre Biomasse Solide Eurobserver, December 2009, tab.4.

79

ASSESSMENT OF THE EFFICIENCY OF BIOGAS INVESTMENTS


Summary Efficiency assessment, current state and perspectives of biogas energy market are described. A profile of biogas investments in Poland and factors influencing efficiency of biogas stations are discussed. Biogas power stations development should be considered in connection with the ecological state improvement and organic waste utilization.

80

Micha Jasiulewicz*

POTENCJA PRODUKCJI BIOGAZU W POLSCE

Streszczenie Rolnictwo Polski posiada duy potencja w zakresie produkcji biogazu w procesie fermentacji. Istnieje wiele moliwoci wykorzystania biomasy odpadowej z produkcji rolinnej i zwierzcej oraz produkcji odpadowej przemysu rolno-spoywczego, a take upraw energetycznych do procesu biogazowania. Stworzenie na du skal systemu biogazowi w ukadzie rozproszonym umoliwi nie tylko wykorzystanie wszelkich odpadw lecz take poprawi bezpieczestwo energetyczne. Wane jest kogeneracyjne wykorzystanie energii elektrycznej i cieplnej. Wstp Wrd krajw czonkowskich UE Polska naley do najwikszych potentatw produkcji biogazu, w oparciu gwnie o substraty rolnicze na bazie technologii metanowej. Jeeli uwzgldnimy rozwj dotychczasowy produkcji biogazu w Polsce tab. 4, to mona stwierdzi, i pozyskanie biogazu (TJ) stopniowo wzrasta, lecz dotychczasowe efekty trudno uzna za zadowalajce.

Politechnika Koszaliska.

81

Tabela 1. Bilans biogazu w latach 2001-2008 (TJ). Wyszczeglnienie Pozyskanie Zuycie na wsad przemian Zuycie kocowe (finalne) Wyszczeglnienie Pozyskanie Zuycie na wsad przemian Zuycie kocowe (finalne) 2001 1477 563 902 2002 1353 615 720 2003 1624 861 763 2004 1941 1293 632

2005 2243 1820 411

2006 2613 2021 577

2007 2708 2305 375

2008 5515 3037 2461

rdo: Energia ze rde odnawialnych w 2008 r., GUS, Warszawa 2009.

W wikszoci biogazowni paliwo to zostao wykorzystane na wsad przemian energetycznych w elektrociepowniach i ciepowniach. W tym celu zuyto 55% pozyskanego biogazu, a 45% stanowio zuycie kocowe (finalne)1. Rwnie pozyskanie gazu wysypiskowego ksztatowao si w ostatnich latach na zblionym poziomie (od 544 TJ w 2001 r. do 1433 TJ w 2008 r.). Gaz wysypiskowy by w caoci wykorzystywany w przemianach energetycznych na wytwarzanie energii elektrycznej i ciepa. Due znaczenie odgrywa take produkcja biogazu z oczyszczalni ciekw (w 2001 r. 933 TJ, a w 2008 r.
1

Energia ze rde odnawialnych, s. 33.

82

3976 TJ). Zatem nastpuje stay wzrost iloci biogazu uzyskiwanego z oczyszczalni ciekw. Wrd krajw UE, spord nonikw OZE najwysz dynamik obserwuje si w przetwrstwie energetycznym biomasy, zwaszcza w rozwoju biogazowni fermentacyjnych. Wedug danych EUROOBSERVER kraje UE wytworzyy w 2006 r. biogaz w iloci rwnowanej 5,35 mln t ropy, z czego na Niemcy przypada 2 mln t, na Wielk Brytani 1,7 mln t a w Polsce 93,8 tys. t. W Niemczech obecnie funkcjonuje ju ok. 5 tys. biogazowni. Naley wzi pod uwag, i w Polsce s podobne warunki agroklimatyczne co wskazuje na due rezerwy istniejce w Polsce w tym zakresie. Wrd niemieckich biogazowni rolniczych wikszo (93%) przetwarza gnojowic z rolinami uprawnymi, z tego 75% biogazowni wykorzystuje gnojowic bydlc, a 30% gnojowic trzody chlewnej, i a 82% z tych biogazowni wykorzystuje jako substrat kukurydz2. Wykorzystywanie w duym stopniu w biogazowniach jako substratu kukurydzy wynika zarwno z wysokiej produktywnoci biogazu z kiszonki kukurydzy, jak rwnie nieskomplikowanej uprawy rolin i ich magazynowania (kiszonka). Bardzo przydatnymi rolinami w produkcji biogazu mog by rwnie zboa oraz buraki pastewne, ktre cechuj si najwysz wydajnoci biogazu uzyskiwan
2

B. Linke, G. Vollmer, P. Mhnert, Kinetik der Biogasgewinnung aus nachwachsenden Rohstoffen bei Kontinuierlicher Prozessfhrung als Grundlage fr die Bemessung von landwirtschaftlichen Biogasanlagen Schlussbericht zum FNR Verbundvorhaben 22011402. Potsdam 2006, s. 92.

83

z jednostki suchej masy (magazynowanie jest moliwe po rozdrobnieniu w silosach)3. Produktywno biogazu z burakw pastewnych, kukurydzy i zboa w mieszaninie z gnojowic trzody chlewnej naley uzna za wysok. Im wysze jest stenie suchej biomasy organicznej w mieszaninie substratu, tym wiksza jest produkcja biogazu. Istotnym kryterium przy doborze rolin do wytwarzania biogazu jest jego uzysk w przeliczeniu na 1 ha uprawy roliny. Wedug tego parametru, najbardziej efektywn upraw jest kukurydza, nastpnie buraki pastewne i w nastpnej kolejnoci zboe4 tab. 2. Tabela 2. Zawarto metanu w biogazie w warunkach biofermentacji mezofilowej (37C) z udziaem rnych rolin. Proces mezofilowy gnojowica byda gnojowica trzody chlewnej udzia CH4 w udzia CH4 w biogazie % obj. biogazie w % obj. 54,5 52,1 56,2 53,5 58,2 56,1 55,4 51,2

Substraty

100% kukurydzy 67% kukurydzy 33% kukurydzy 100% burakw pastewnych

M. Abdel-Hadi, J. Beck, T. Jungbulth, Methanertrage bei der Kofermentation flssig sielierten Gehaltsrben, Landtechnik 2/2002. 4 K. Hopfner-Six, V. Zolltisch, J. Boxbedreger, Biogaserzeugung aus agrarischen Rohstoffen-Kennwerte zur stofflichen und energetischen Bewertung, Landtechnik 3/2006.

84

67% burakw pastewnych 33% burakw pastewnych 100% zboa 67% zboa 33% zboa 100% gnojowicy

56,4 58,4 57,4 58,5 60,0 61,5

55,3 57,8 54,1 55,5 57,6 61,3

rdo: W. Kotowski, E. Konopka, Biogazownie oraz produkcja biopaliw silnikowych w Europie, Czysta Energia 9/2007.

Uwzgldniajc ograniczone zasoby paliw kopalnych, ju obecnie przyjmuje si, i po 2020 r. stopniowo miejsce paliw kopalnych zaczn zajmowa surowce odnawialne, wrd ktrych biogaz uzyskiwany w rolnictwie bdzie stanowi powan pozycj. Pomimo i niewtpliwie bdzie si to wizao ze wzrostem kosztw produktw energetycznych, takie dziaanie wydaje si konieczne, ze wzgldu na wyczerpywanie si zasobw surowcw kopalnych. Dodatkowym elementem jest wzrost wiadomoci spoeczestw zmian klimatycznych i efektu cieplarnianego. Koszty wydobycia surowcw kopalnych take wzrastaj wraz z koniecznoci wydobywania ich w coraz trudniejszych warunkach geologicznych. Polska naley do krajw UE, ktre dysponuj wyjtkowo wysokim potencjaem biomasy energetycznej, zwaszcza moliwej do wykorzystania w biogazowniach (fermenetacyjnych). Podstawowym skadnikiem energetycznym biogazu jest metan (CH4), ktrego udzia jest w zakresie 50-75%.

85

Metan odznacza si wysok wartoci opaow, tj. 35,8 MJ/m3, a w 1 m3 biogazu skumulowane jest 5,3 kWh energii w procesie produkcyjnym w biogazowni mona z niej uzyska 2,1 kWh energii elektrycznej i 2,4 kWh energii cieplnej (przy stratach technologicznych ok. 0,8 kWh), rednio 1m biogazu zawiera 23,2 MJ5. Produkcja energii z biogazu wymaga duych nakadw inwestycyjnych na budow instalacji oraz konieczna jest dobra organizacja dostaw surowcw. Biogazownie rolnicze powinny by zlokalizowane w pobliu fermy byda, trzody chlewnej gdzie powstaje gnojowica, stanowica podstawowy skadnik mieszaniny substratu biogazowni. Stosowane s rne systemy biogazowe wykorzystujce wsad masy organicznej, pochodzcej wycznie z upraw przeznaczonych do celw energetycznych (np. kukurydza, buraki pastewne) lub instalacje mieszane, bazujce na wsadzie zrnicowanym (gnojowica, obornik, biomasa rolinna, osady ciekowe). Oczywist spraw jest, i wykorzystywanie wycznie samej gnojowicy jest nieuzasadnione ze wzgldu na ma zawarto substancji organicznej i nisk efektywno produkcji. W warunkach polskich naley obecnie bra pod uwag stosowanie masy organicznej z upraw: zboowych, kukurydzy, sorgo, upraw rolin oleistych w caoci, wytoki upraw oleistych, odpadw organicznych z produkcji bioetanolu oraz z przemysu spoywczego.
A practical trial to investigate the feasibility of wide-scale collection of cuttings from roadside verges In Powys for use in biogas and compost production. Living Highways Project, January 2006, M.Delafield, United Kingdom, p. 55.
5

86

Wana jest proporcja stosunku wgla do azotu, co ma ogromny wpyw na przebieg fermentacji metanowej i jej efektywno energetyczn i ekonomiczn. W przypadku, jeeli stosujemy w biogazowni surowce mniej wydajne wskazane jest uzupenienie wsadu dodatkami o wyszej zawartoci metanu (np. gliceryna, tuszcze zwierzce, oleje posmaalnicze, odpady poubojowe z rzeni i ubojni, odpady z zakadw owocowo-warzywnych, mleczarni, gorzelni, cukrowni). Odpady te s cennym, tanim surowcem, a jednoczenie zakady produkcyjne unikaj kosztw utylizacji odpadw. Istotn zalet technologii przetwarzania odpadw z biomasy rolinnej jest moliwo nawozowego wykorzystania pozostaoci pofermentacyjnych w uprawie rolin. Znaczcym rdem pozyskiwania biomasy do biogazowni mog by take trwae uytki zielone, zwaszcza ze wzgldu na niskie koszty pozyskania surowca. Ze wzgldu na to, i siano uzyskane z uytkw zielonych stanowi take dobry surowiec energetyczny w procesie spalania jego zasoby i potencja zosta uwzgldniony w grupie surowcw biomasy staej. Potencja tego surowca jest duy i jak okrela IMUZ (Kaca 2008, Ksiak 2009) bez szkody dla produkcji pasz dla zwierzt. ki 3-kone mog by w Polsce wykorzystane na powierzchni 1,3 mln ha. Z takiego areau jak oceniaj autorzy (Kaca, Ksiak) przy uprawie ekstensywnej mona uzyska ok. 2,3 mln t biomasy, a przy intensywnym uytkowaniu ok. 3,4 mln t biomasy. Przy zaoeniu, e z 1 tony suchej masy trawy mona wyprodukowa ok. 500 m3 biogazu to przy

87

ekstensywnej uprawie mona uzyska ok. 1,1 mld m3 biogazu, a przy intensywnej ok. 1,7 mld m3 (Kaca 2008). Do produkcji biogazu najbardziej wydajne s trawy intensywnie uytkowane (34 pokosy) oraz trawy uprawiane na gruntach ornych6. Jednake najbardziej przydatnym i wysokowydajnym gatunkiem rolin jest kukurydza, ktrej plony uzyskiwane w polskich warunkach s na poziomie 1518 ton suchej masy (przy wilgotnoci zbioru rolin ok. 30%). Poniewa rolina ta nie naley do rolin wymagajcych bardzo dobrych gleb, mona j uprawia na terenie caego kraju, na glebach zasobnych w prchnic, przepuszczalnych i przewiewnych, o odczynie obojtnym. Do rolin majcych znaczenie jako surowiec w produkcji biogazu, naley take sorgo, ktrego plony przewyszaj nawet wielko plonw kukurydzy. Wanymi rolinami w produkcji biogazu mog by take zboa, zwaszcza yto, pszenyto i owies (zbioru naley dokonywa w fazie dojrzaoci woskowej). Do rolin, ktre naley bra pod uwag jako surowiec w biogazowniach, zaliczamy take lazowiec pensylwaski, ktra to rolina jest mao wymagajca i udaje si na wszystkich glebach, i mona dokona dwa pokosy w cigu roku. Skad chemiczny biogazu i jednoczenie zwizana z tym warto energetyczna jest zrnicowana i uzaleniona w duym stopniu od zawartoci skadnikw pokarmowych w materiale zakiszanym7. Z 1 kg wglowodanw otrzymuje si rednio 0,42 m3, z biaek
6

J. Ksiak, Surowce do biogazowni rolniczych, Wie Jutra, 8-9/2009, s. 26. 7 J. Ksiak, Surowce do biogazowni, s. 26-27.

88

0,47 m3, z tuszczw 0,75 m3 metanu. Wiksz efektywno produkcji biogazu uzyskuje si z zakiszonych traw ni ze wieo koszonych. Szacunek potencjau produkcji biogazu w Polsce Ju na etapie planowania inwestycji biogazowych naley zabezpieczy wystarczajc ilo substratw do fermentacji (z uwzgldnieniem cen zakupu). W procesie fermentacyjnym surowcami do produkcji biogazu s wszelkie odpady rolinne z produkcji rolniczej, przemysu rolno-spoywczego, osadw ciekowych z oczyszczalni, zbdne trawy, a take nawozy naturalne pochodzenia rolniczego. W zalenoci od rodzaju i skadu rni si one produktywnoci (ilo biogazu uzyskiwana z 1 tony suchej masy organicznej substratu). Tabela 3. Potencja produkcji substratw do produkcji biogazu w Polsce. Wyszczeglnienie Cakowita Osady produkcja nawozw ciekoweb z naturalnych oczyszczalni ciekw
obornika gnojowicaa tys. t tys. m3 komun. w t s.m.

1. Dolnolskie 2. Kujawskopomorskie 3. Lubelskie 4. Lubuskie 5. dzkie 6. Maopolskie 7. Mazowieckie

2 070 6 625 6 267 1 152 6 440 3 966 12 565


89

173 602 591 89 618 364 1 217

41 554 28 346 22 707 14 631 36 960 38 241 68 660

8. Opolskie 9. Podkarpackie 10. Podlaskie 11. Pomorskie 12. lskie 13. witokrzyskie 14. Warmiskomazurskie 15. Wielkopolskie
16. Zachodniopomorskie

2 203 2 839 8 299 3 231 2 161 2 640 5 171 13 249 1 916 80 794

195 260 834 283 184 241 479 1 161 165 7 459

15 923 21 537 16 069 33 595 65 260 12 522 27 494 64 371 25 500 533 370

Polska

Wyszczeglnienie

1. Dolnolskie 2. Kujawsko-pomorskie 3. Lubelskie 4. Lubuskie 5. dzkie 6. Maopolskie 7. Mazowieckie 8. Opolskie 9. Podkarpackie 10. Podlaskie 11. Pomorskie 12. lskie 13. witokrzyskie

Odpady z Uprawa przem. rolno- kukurydzyd do spo.c celw (poubojowe) energetycznych tys. ton ha 18,2 13 800 56,7 48 600 44,1 47 400 18,2 7 200 67,9 49 800 25,2 29 400 85,4 97 800 18,9 24 600 17,5 21 000 39,9 67 200 25,9 22 800 28,0 15 000 18,9 19 200

90

14. Warmiskomazurskie 15. Wielkopolskie 16. Zachodniopomorskie Polska

42,0 163,1 30,1 700,0

38 400 93 600 13 200 609 000

rdo: a J. Igras, J. Kopiski, Zuycie nawozw mineralnych i naturalnych w ukadzie regionalnym, Studia i Raporty IUNGPIB, Zeszyt 5/2007; b Rocznik statystyczny wojewdztw, GUS, 2009; c Wedug danych MRiRW (K. muda, 2008); d Przyjto wielko 200 ha uprawy kukurydzy i 3000 biogazowni. Wielko produkcji kukurydzy przyjto wedug udziau poszczeglnych wojewdztw w oglnej powierzchni zasieww kukurydzy.

Jak wynika z bada (J. Igras, J. Kopiski, 2009)8 cznie w polskim rolnictwie powstaje 80 757 tys. t obornika oraz 7 459 tys. m3 gnojowicy. Przyjte wielkoci produkcji obornika i gnojowicy przez M. Szymask i J. abtowicz9 do obliczenia potencjau biogazu pozwoliy okreli potencja produkcji biogazu z obornika na poziomie 3 059,4 mln m3, a z gnojowicy 145,6 mln m3, razem stanowi to potencja biogazu w wysokoci 3 205 mln m3. Jak wynika z tab. 3, przyjta wielko produkcji obornika (80 794 tys. t) oraz gnojowicy (7 459 tys m3) stanowia podstaw do szacunku wielkoci produkcji obornika i gnojowicy wedug wojewdztw. Do oblicze przyjto wartoci za Min. Roln. i RW (K. muda, 2008) wedug wynikw uzyskanych przez
J. Igras, J. Kopiski, Zuycie nawozw mineralnych i naturalnych w ukadzie regionalnym, Studia i Raporty IUNGPIB, Zeszyt 5/2007, Puawy. 9 M. Szymaska, J. abtowicz, Dostpno i zasoby substratw do produkcji biogazu w Polsce, Czysta Energia 5/2009.
8

91

Politechnik lsk, tj. z obornika wiskiego produktywno biogazu: 240550 dcm3/kg s.m.org., a obornika bydlcego 90310 dcm3/kg s.m.org. Do oblicze przyjto redni warto 250 dcm3/kg s.m.org. (1 t s.m.org. 250 m3) oraz 1/3 oglnej iloci obornika do wykorzystania w biogazowniach (pozostaa ilo, tj. 2/3 oglnej produkcji obornika do wykorzystania w produkcji rolinnej). Z przyjtej iloci obornika oglny potencja produkcji biogazu wynosi 6 730 mln/m3 (M. Szymaska, J. abtowicz, 2009, oceniaj na poziomie 3 059,4 mln m3). Dla oceny potencjau biogazu z gnojowicy przyjto (wedug MRiRW, K muda, 2007) z 1 m3 gnojowicy uzyskanie 25 m3 biogazu, co stwarza moliwo uzyskania 186,4 mln m3 biogazu. Wielko produkcji obornika oraz gnojowicy wedug wojewdztw oszacowano na podstawie udziau trzody chlewnej i byda w oglnej liczbie w kraju tab. 4. Wanym substratem, ktry mona wykorzysta w biogazowniach, s osady ciekowe z oczyszczalni komunalnych, ze wzgldu na wysokie koszty utylizacji i du ich ilo, trudn do skadowana. Jak wynika z danych GUS, w 2008 r. produkcja wynosia 533,4 tys t.s.m. Wedug danych uzyskanych w Politechnice lskiej (2008) (za MRiRW, 2008) z odpadw ciekowych mona uzyska 310740 dcm3/kg s.m.org. Do oblicze przyjto redni warto na poziomie 500 dcm3/kg s.m.org., tj. 1 t s.m. = 500 m3 biogazu cznie mona uzyska z tego substratu 266,7 mln m3 biogazu. Poziom potencjalny produkcji biogazu z osadw ciekowych wedug wojewdztw jest zrnicowany i uzaleniony od wielkoci produkcji osadw ciekowych.

92

Wartociowym, wysokoenergetycznym substratem w produkcji biogazu s odpady poubojowe, ktre (wedug MRiRW, K. muda, 2008) s szacowane na 700 tys. ton. Z 1 tony tego surowca mona rednio uzyska (wedug MRiRW) ok. 800 m3 biogazu. Uwzgldniajc wielko produkcji przemysu misnego wedug wojewdztw i ich udzia w oglnej produkcji w kraju uzyskano wielkoci odpadw poubojowych w poszczeglnych wojewdztwach i odpowiednio przeliczone wartoci produkcji biogazu z tego surowca. Brak danych dotyczcych innych odpadw z przemysu rolno-spoywczego uniemoliwio ich uwzgldnienie w szacunku potencjau biogazu (przemys browarniczy, gorzelniczy produkcja spirytusu, przemys cukrowniczy, owocowo-warzywny itd.). W ocenie potencjau biogazu rolniczego przyjto zaoenie, i odpady i osady organiczne nie bd stanowiy wystarczajcej iloci substratw dla przyjtej w zaoeniach budowie ok. 3000 biogazowni rolniczych. Zaoenie to przyjto w oparciu o bogate dowiadczenia Niemiec, gdzie funkcjonuje ju ok. 5 tys. biogazowni rolniczych. Jak wynika z dowiadcze niemieckich, a take duskich najbardziej wydajn upraw przydatn w biogazowniach jako uzupenienie substratw organicznych jest uprawa kukurydzy. Niemieckie dowiadczenia wskazuj, i przy redniej wielkoci biogazowni (1 MW) konieczna jest uprawa rolin (kukurydzy) na obszarze ok. 200 ha dla zapewnienia cigoci dostaw i pracy biogazowni. Przyjto, i w Polsce mona uruchomi ok. 3000 biogazowni i przy zapewnieniu cigoci produkcji

93

substratw uprawy np. kukurydzy na pow. 200 ha co stanowi w skali kraju ok. 600 000 ha wykorzystywanych do celw energetycznych. Przyjmujc (za MRiRW i Politechnik lsk) warto energetyczn kiszonki z kukurydzy na poziomie 400550 dcm3/kg s.m.org., przyjto rednio uzyskanie z 1 t s.m.org = 400 m3 biogazu oraz jak wykazuj dane z bada niemieckich10, i z 1 ha uprawy kukurydzy na kiszonk uzyskuje si 7 8008 300 m3 biogazu. Zatem z uprawy 600 000 ha kukurydzy na kiszonk mona uzyska wyniku procesu zgazowania 4 872,0 mln m3 biogazu. Uwzgldniajc udzia potencjau gnojowicy w produkcji biogazu proporcjonalnie przyjto powierzchni uprawy i potencja kukurydzy do produkcji biogazu w poszczeglnych wojewdztwach tab. 4. Najwyszy potencja produkcji biogazu z kiszonki kukurydzy istnieje w woj. wielkopolskim (748 mln m3) i mazowieckim (782 mln m3) oraz podlaskim (537 mln m3). czny potencja z produkcji biogazu tab. 4, uwzgldniajc tylko produkcj: z obornika (6 730 mln m3), gnojowicy (186,5 mln m3), osadw ciekowych (266,7 mln m3), odpadw poubojowych (560,0 mln m3), osadw ciekowych (266,7 mln m3), odpadw poubojowych (560,0 mln m3), kukurydzy kiszonka (4 872 mln m3), stanowi 12 615,2 mln m3. Przeliczajc czny potencja biogazu11 wynosi 272 487 tys. TJ, tj. 272,5 PJ.
Biogas an introduction. Federal Ministra of Ford, Agriculture and Consumer Protection, Gtzow 2009 (Germany). 11 Biogas an introduction, przyjmuje si 1 m3 biogazu = 5,0-7,5 kWh (ogem), a 1,5 3 kWh el., 1 kWh = 3,6 MJ (3,6 x 106 Jula), s. 24.
10

94

W obliczeniach cznego potencjau biogazu przyjto (Biogas an introduction, Federal Ministry, 2009) wartoci: 1 m3 biogazu = 6 kWh X 3,6 MJ = 21,6 MJ, std 1 tys m3 biogazu = 21,6 GJ, a 1 mln m3 = 21,6 TJ ogem, natomiast uwzgldniajc wycznie produkcj energii elektrycznej z 1 m3 biogazu mona uzyska = 1,5 3 kWh el., do oblicze przyjto redni warto 1 m3 biogazu = 2,5 kWh el. x 3,6 MJ = 9 MJ el. Wykorzystujc cay potencja biogazu (12 615 mln m3), tj. 272,5 PJ a w przypadku do produkcji wycznie energii elektrycznej, jego wielko stanowi tylko poow wartoci ogem tj. 137 PJ tab. 4. Najwikszy potencja moliwoci produkcji biogazu w biogazowniach rolniczych istnieje w Polsce rodkowej i wschodniej, w woj. wielkopolskim, kujawsko-pomorskim, mazowieckim, dzkim i podlaskim oraz lubelskim. Tabela 4. Potencja produkcji substratw do produkcji biogazu.
Cakowita produkcja nawozw naturalnych Wyszczeglnienie 1. Obor- 2. Gnojonik wica tys. ton tys. m3 3. Osady ciekowe z oczyszczalni ciekw komun. w t.s.m.

Lp.

1 2 3 4

Polska Dolnolskie Kujawskopomorskie Lubelskie Lubuskie

80794 2070 6625 6267 1152

7459 173 602 591 89

533 370 41 554 28 346 22 707 14 631

95

5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

dzkie Maopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie lskie wietokrzyskie Warmiskomazurskie 15 Wielkopolskie 16 Zachodniopomorskie

6440 3966 12565 2203 2839 8299 3231 2161 2640 5171 13249 1916

618 364 1217 195 260 834 283 184 241 479 1161 165

36 960 38 241 68 660 15 923 21 537 16 069 33 595 65 260 12 522 27 494 64 371 25 500

Lp.

Wyszczeglnienie

4. Odpady z przemysu rolno-spo. (poubojowe) tys. ton

5. Uprawa kukurydzy do celw energetycz. ha

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Polska Dolnolskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie dzkie Maopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie

700,0 18,2 56,7 44,1 18,2 67,9 25,2 85,4 18,9 17,5 39,9 25,9

609 000 13 800 48 600 47 400 7 200 49 800 29 400 97 800 24 600 21 000 67 200 22 800

96

12 13 14 15 16

lskie wietokrzyskie Warmisko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie

28,0 18,9 42,0 163,1 30,1

15 000 19 200 38 400 93 600 13 200

rdo: dane MRiRW (K.muda 2008) za Polit. lska, 3 GUS, 2009, 4 dane MRiRW (K.muda 2008), 5 obliczenia wasne wg udziau zasiewu kukurydzy.

Tabela 5. Potencja produkcji biogazu w Polsce.


Produkcja biogazu z kiszonki kukurydzy tys. m3 4 872 000 Potencja Potencja biogazu biogazu z z gnojoobornika wicy tys. m3
6 730 000

Lp.

Wyszczeglnienie

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

Polska Dolnolskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie dzkie Maopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie lskie wietokrzyskie Warmiskomazurskie

tys. m3 186 475

110 400 388 800 379 200 57 600 398 400 235 200 782 400 196 800 168 000 537 600 182 400 120 000 153 600 307 200

172 000 552 000 522 000 96 000 536 000 330 000
1 047 000

183 000 236 000 692 000 270 000 180 000 220 000 431 000

4 325 15 050 14 775 2 225 15 450 9 100 30 425 4 875 6 500 20 850 7 075 4 600 6 025 11 975

97

15 Wielkopolskie 16 Zachodniopomorskie

748 800 1 104 000 105 600 159 000


Potencja biogazu z osadw ciekowych z oczyszcz. kom. tys. m3 266 685 Potencja biogazu (poubojowe odpady) tys. m3 560 000

29 025 4 125
Potencja biogazu ogem

Lp.

Wyszczeglnienie

tys. m3
12 615 160

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

Polska Dolnolskie Kujawskopomorskie Lubelskie Lubuskie dzkie Maopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie lskie wietokrzyskie Warmiskomazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie

20 777 14 173 11 354 7 316 18 480 19 121 34 330 7 962 10 769 8 035 16 798 32 630 6 261 13 747 32 186 12 750

14 560 45 360 35 280 14 560 54 320 20 160 68 320 15 120 14 000 31 920 20 720 22 400 15 120 33 600

322 062
1 015 383

962 609 177 701


1 022 650

613 581
1 962 475

407 757 435 269


1 290 405

496 993 359 630 401 006 797 522

130 480 2 044 491 24 080 305 555

98

Lp.

Wyszczeglnienie

Potencja biogazu ogem w TJ (tys. TJ) 272 487 6 957 21 932 20 792 3 838 22 089 13 253 42 389 8 808 9 402 27 873 10 735 7 768 8 662 17 226 44 161 6 600

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

Polska Dolnolskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie dzkie Maopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie lskie wietokrzyskie Warmisko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie

Potencja biogazu prod. energii elektr. (tys. TJ) 113 536 2 899 9 138 8 663 1 599 9 204 5 522 17 662 3 670 3 917 11 614 4 473 3 237 3 609 7 178 18 400 2 750

rdo: jak w tab. 4 odpowiednie wartoci.

Najwysze wielkoci, prezentuj wojewdztwa Polski rodkowej i wschodniej, a najnisze w czci zachodniej i poudniowej Polski. Jeeli uwzgldnimy tylko moliwo produkcji i wykorzystania energii elektrycznej z istniejcego

99

potencjau biogazu to jego wielko znaczco obnia si we wszystkich wojewdztwach. Wnioski Polska jest krajem o wysokim potencjale produkcji biogazu w procesie fermentacji, opartej gownie na surowcach rolniczych. Istnieje moliwo wykorzystania rnorodnych odpadw rolinnych i zwierzcych, stanowicych dotd uciliw biomas, trudn do zagospodarowania i kosztown w utylizacji. Pene wykorzystanie potencjau biomasy do zgazowania stanowi duy potencja energetycznych w ukadzie rozproszonym. Zachodzi pilna potrzeba dynamicznego rozwoju biogazyfikacji, zwaszcza stworzeniu instrumentw pobudzajcych inwestycje i wieloletnie gwarancje finansowych korzyci. Naley planowo wykorzystywa energi w systemie kogeneracyjnym energi elektryczn i ciepln. Literatura 1. Handreichung Biogasgewinnung und nutzung, Bundesministerium fur Verbraucherschutz, Ernahrung und Landwirtschaft, Fachagentur Nachwachsende Rohstoffe e.V., Gulzow, 2006 (in German). 2. Raggam A., Klima Wandel Biomasse als Chance gegen Klimakollaps und globale Erwarmung, Graz, 2004 (in German). 3. Jasiulewicz M., Sie osadnica maych i rednich miast i osad wiejskich, a problemy wykorzystania

100

4.

5.

6.

7.

8.

odnawialnych rde energii (OZE), ze szczeglnym uwzgldnieniem produkcji biomasy [w:] Ekspertyzy do koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju 2008-2033. Tom I, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, KPZK, Warszawa, 2008, ss. 1-66. Jasiulewicz M., Potencja rozwoju rolnictwa energetycznego w Polsce [w:] Roczniki SERiA, Tom XI, Nr 6, Warszawa - Pozna - Olsztyn, 2009. Jasiulewicz M., Economical Aspect of Short Rotation Coppies Willow and Results of Co Combustion Process in the Middle Boiler, [in:] 17-th European Biomass Conference and Exhibition from Research to Industry and Markets, Proceedings, Hamburg, 2009. Hoogwijk M.M., On the Global and Regional Potential of Renevable Energy Sources, Utrecht, 2004. Regiel F., The Substitution Potential of Biofuels in Aviation: A Global Assessment Cousidering Sustainability Criteria Proceedings of the XVII-th International Biomass Conference, Hamburg, 2009. Hannula I., Lappi K., Simell P., Kurkela E.,Luoma P., Haavisto I., High Efficiency Biomass to Power Operation Experiences and Economical Aspect of the Novel Gasification Process, 3-rd International Bioenergy Conference and Exhibition, Iyvaskyla (Finland), 2007.

101

POTENTIAL OF BIOGAS PRODUCTION IN POLAND


Summary Polands agriculture possesses a huge potential as concerns biogas production in the fermentation process. There are many possibilities to use waste biomass from plant and animal production and from the waste production of agrarian and food industries, and also from energy tillage for the biogasification process. A creation of a system of biogas plants on such a large scale in a dispersed system will facilitate not only the use of waste of all types but will also improve the energy security. A cogeneration use of electric and heat energy is of a great importance.

102

Ksawery Kuligowski*, Andrzej Tonderski*, Mariusz Wjcik*

BIOGAZ Z ALG SZANSE I ZAGROENIA

Streszczenie Eutrofizacja i efekt cieplarniany s problemami rodowiskowymi, ktre powoduj zanieczyszczenie wd i pla oraz zmiany klimatyczne. Analizowana koncepcja produkcji biogazu z alg przyczynia si do ograniczenia obydwu tych problemw. Oprcz podstaw naukowych, przedstawione zostay wiatowe dowiadczenia dotyczce zbierania alg na plaach, hodowli alg, prowadzenia procesu fermentacji beztlenowej oraz wykorzystania biogazu czy osadu pofermentacyjnego. Technologia stwarza szanse rozwizania problemw oraz produkcji energii, ale powoduje te szereg zagroe, np. niestabilno sezonowa dostaw surowca, trudno lokalizacji biogazowni w pobliu rda surowca, wysokie koszty zbierania i transportu, wysoki stopie uwodnienia surowca oraz utrudnione wykorzystanie osadu pofermentacyjnego z powodu podwyszonej zawartoci niektrych elementw.

Pomorskie Centrum Bada i Technologii rodowiska, POMCERT, Gdynia, Polska.

103

Wstp Zatoka Gdaska uznawana jest jako obszar wodny Batyku najbardziej zagroony eutrofizacj, gwnie z powodu zrzutw zanieczyszcze Wis oraz braku rwnomiernego mieszania wd zatoki z wodami otwartego morza1, 2. Rezultatem nadmiernej eutrofizacji jest wzrost alg morskich w okresie letnim, ktre dryfujc po wodach zatoki spychane s na okoliczne plae, zanieczyszczajc je. Dopki zrzuty nadmiernych iloci zanieczyszcze (gwnie azotu i fosforu) do zatoki nie zostan ograniczone, problem alg na trjmiejskich plaach bdzie narasta. Dodatkowym rdem zanieczyszczenia algami na sopockiej play moe by ich przemieszczanie si z Zatoki Puckiej za pomoc sprzyjajcych ku temu wiatrw (poudniowo-zachodnich od maja do wrzenia) i prdw morskich (gwnie z pnocnych kierunkw). Oszacowano, e ok. 2.2-4.4 x 102 ton suchej masy alg moe by przetransportowane do play sopockiej w czasie 1 godziny. W padzierniku natomiast, silne poudniowo-wschodnie wiatry mog przyczyni si do przemieszczenia si tych alg w gb ldu3. Alternatyw do utylizacji tych materiaw moe by fermentacja metanowa w biogazowni celem odzysku energii. Jednake algi wyrzucane przez morze i zbierane
1

ysiak-Pastuszak E., Drgas N. and Pitkowska Z. (2004) Eutrophication in the Polish coastal zone: the past, present status and future scenarios. Marine Pollution Bulletin, 49, pp. 186-195. 2 Kowalewska G. (1999) Phytoplankton blooms - a 'fever' of the Baltic ecosystem. Oceanologia, 41 (2), pp. 265-275. 3 Filipkowska A., Lubecki L., Szymczak-ya M., otocka M., Kowalewska G. (1999) Factors affecting the occurrence of algae on the Sopot beach (Baltic Sea), Oceanologia, 51(2), pp. 233-262.

104

na plaach to surowiec o sezonowym dostpie. Ich wzrost spowodowany jest eutrofizacj i przypada jedynie na miesice letnie. Aby zrekompensowa te niezrwnowaone dostawy surowca, proponuje si dodatkow hodowl alg. W kolejnych czciach artykuu przedstawiona jest koncepcja produkcji biogazu z alg oraz aspekty dotyczce zbierania alg, hodowli alg, produkcji biogazu, wykorzystania biogazu oraz wykorzystania osadu pofermentacyjnego. Koncepcja produkcji biogazu z alg Biogazownia moe by zasilana zarwno algami morskimi, wyrzucanymi na pla, ktrych nadmierny wzrost spowodowany jest eutrofizacj wd Batyku, jak i algami z hodowli, gdzie dwutlenek wgla (CO2) wykorzystany jest przez te organizmy w procesie fotosyntezy do przyrostu biomasy (rys. 1).

Rysunek 1. Schemat przedstawiajcy wspzalenoci midzy poszczeglnymi elementami, ktre wpywaj na

105

produkcj biogazu z alg. Takie przechwycenie CO2 wpywa na ograniczenie efektu cieplarnianego. Wci jednak nierozwizany pozostaje problem efektywnego zbierania alg z powierzchni wody lub z play, lokalizacja biogazowni, ktra powinna by w miar moliwoci jak najbliej miejsca wystpowania surowca aby ograniczy koszta jego transportu oraz sezonowo wystpowania surowca. Biogaz moe by wykorzystany do produkcji energii elektrycznej i cieplnej lub wtoczony do sieci gazowej, zapewniajc zyski producentowi. Osad pofermentacyjny to teoretycznie wydajny naturalny nawz, jednak wci brak jest jednolitych regulacji prawnych okrelajcych status tego materiau, a jednym z warunkw uzyskania pozwolenia na budow biogazowni jest przedstawienie sposobu jego utylizacji. Zbieranie alg Poniewa kilka litrw wody zawiera jedynie kilka gramw alg, ich pozyskiwanie w suchej postaci stanowi znaczcy problem. Algi mog by zbierane z wody za pomoc specjalnej platformy unoszcej si na wodzie, gdzie napd stanowi dwa boczne koa wyposaone w opatki zagarniajce wod, a elementem oddzielajcym wod od alg jest ruchomy pas wykonany z pprzepuszczalnej membrany, przez ktr przescza si woda, osadzony na dwch waach. Do innych metod efektywnego zbierania alg naley flotacja pianowa specjalnie zaprojektowana dla wd o duym stopniu rozproszenia alg. Zbiory s przeprowadzone w dugiej kolumnie zawierajcej wod

106

napowietrzan od spodu. Stabilna kolumna piany zbierana jest w grnej czci kolumny na jej krawdzi. Zagszczenie zbieranych alg jest funkcj pH, stopnia napowietrzania, porowatoci aeratora, stenia alg w wodzie dopywajcej do kolumny oraz wysokoci piany w kolumnie. Proces okaza si wykonalny take finansowo4. Inn technik zbioru alg jest filtracja na membranach celulozowych z uyciem pompy prniowej. Zalet tej techniki jest odzysk mikroalg o bardzo maej gstoci, jednak przy filtrowaniu wikszych iloci wody istnieje ryzyko zapychania si filtru. Mona tego unikn aplikujc przepyw powietrza w przeciwn stron filtra, co powoduje jego oczyszczenie. Metoda ta pozwala na zagszczenie materiau alg z 20 l do 300 ml wody w czasie 3 h. Pozostae metody zbioru alg opieraj si o flokulacj i odwirowanie5. Technologia oparta na zasadzie magnetyzmu zostaa opracowana na razie w skali laboratoryjnej, jednak naukowcy s pewni powodzenia tego rozwizania na wiksz skal, i przygotowuj si do zbudowania instalacji pilotaowej6. W Chinach opatentowana zostaa technologia przeznaczona do zbierania alg z powierzchni jezior. Instalacja skada si z rurocigu, urzdzenia do rozdzielania wody i zawieszonych w niej alg oraz
Levin G.V., Clendenning J.R., Gibor A., Bogar F.D. (1962) Harvesting of algae by froth flotation. Applied Microbiology, 10, pp 169-175. 5 Http://www.oilgae.com/algae/har/fil/fil.html. 6 Nanopatents and Innovations, Siemens: Algae for biogas easily harvested using micrometer magnetite, dostpne na: http://nanopatentsandinnovations.blogspot.com/2009/11/siemensalgae-for-biogas-easily.html.
4

107

pompy. Rurocig umieszczony jest na unoszcej si na wodzie platformie a jego wylotowa cz zlokalizowana jest pod wod i zorientowana pod ktem mniejszym ni 90o do powierzchni wody w celu optymalnego czerpania zawiesiny7. Hodowla alg Konwencjonalne, ldowe roliny energetyczne nie zapewniaj tak duego pochaniania dwutlenku wgla z atmosfery jak algi morskie. Poza tym, roliny te konkuruj o teren i dostp do wody z rolinami przeznaczonymi do produkcji ywnoci. Algi morskie s teoretycznie lepszym kandydatem na roliny energetyczne poniewa rosn szybciej, wymagaj mniej konserwacji, bytuj w rodowiskach niezagraajcych rolnictwu czy lenictwu oraz przystosowane s do ycia w rnych warunkach (od wd sodkich po wody bardzo sone). Algi s take bardzo efektywne w przetwarzaniu energii sonecznej na biomas a ich prosta struktura biologiczna sprawia e ulegaj szybszej biodegradacji ni roliny ldowe8. Algi s atrakcyjnym rdem energii z biomasy, poniewa nie konkuruj z rolinami spoywczymi i charakteryzuj si wysz wydajnoci energetyczn w przeliczeniu na powierzchni upraw (rys. 2). Badania cyklu ycia produktu (Life Cycle Assessment) wskazuj, e niektre konwencjonalne roliny energetyczne (kukurydza, rzepak) maj niszy
Yiping Huang, Yichun Ye, Wei Xia, Jingfu Xu (2009) Blue algae collection system, Patent zgoszony przez Sichuan Dutch Sino Separation, Nr CN 101560046 (A). 8 The Sustainable Fuels from Marine Biomass project, BioMara: www.biomara.org.
7

108

wpyw na rodowisko ni algi w kontekcie zuycia energii, wody i emisji gazw cieplarnianych, niezalenie od miejsca uprawy. Tylko w kontekcie uytkowania gruntw i potencjalnej eutrofizacji algi wypadaj lepiej. W celu zmniejszenia tego wpywu, spaliny z konwencjonalnych elektrowni na paliwa kopalne zawierajce CO2 a w wikszym stopniu cieki mogyby by wykorzystane do rekompensaty wikszoci obcie rodowiskowych zwizanych z hodowl alg9 10. W celu uzasadnienia korzyci z produkcji alg w poczeniu z oczyszczaniem ciekw jako rda azotu i fosforu, zostay przeprowadzone obliczenia cyklu ycia produktu (LCA). Dziki tym wynikom stwierdzono, e taki scenariusz produkcji alg zmniejsza ich wpyw na rodowisko i czyni t produkcj bardziej zrwnowaon ni w przypadku tradycyjnych rolin uprawnych11.

Yeoung-Sang Yun, Sun Bok Lee, Jong Moon Park, Choong-I Lee, Ji-Won Yang (1997) Carbon dioxide fixation by algal cultivation using wastewater nutrients. J. Chem. Tech. Biotechnol., 69, 451-455. 10 Samson R., LeDuy A. (1982) Biogas production from anaerobic digestion of Spirulina maxima algal biomass. Biotechnology and Bioengineering, 24, pp. 1919-1924. 11 Clarens A. F., Resurreccion E. P., White M. A. and L. M. Colosi (2010) Environmental Life Cycle Comparison of algae to other bioenergy feedstocks. Environ. Sci. Technol., 44 , pp 1813-1819.

109

Rysunek 1. Schemat przedstawiajcy produkcj biogazu z alg morskich wyrzuconych na pla przez morze (wariant podstawowy) i produkcj biogazu z mieszaniny alg wyrzucanych przez morze i alg z hodowli (wariant rozszerzony).

Oprcz skadnikw odywczych (nawozw) i CO2, algi potrzebuj take odpowiedniej temperatury i dostpu do wiata. Algi na powierzchni basenu hodowlanego zacieni te pod spodem, wic cao wymaga bdzie staego mieszania. Nawietlenie w wysokoci 50-100 W/m2 wystarczy do dobrego wzrostu. W Polsce rednie roczne nasonecznienie wynosi 126 W/m2 12. Niedobr ciepa moe spowolni wzrost, a w kracowych warunkach wzrost moe by zahamowany. Istniej przynajmniej trzy sposoby dostarczania energii - pompowanie powietrza
12

Www.wikipedia.org.

110

(ewentualnie spalin bogatych w CO2), mieszanie alg oraz ich dogrzewanie. Sprawno przemiany wiata na energi dla alg jest na poziomie 3% - kilka razy mniej ni ogniwa fotowoltaiczne, jednak wicej ni miskant czy burak cukrowy. Algi zuywaj dwutlenek wgla dla prawidowego rozwoju podczas fotosyntezy, jednak zawarto dwutlenku wgla zawartego w powietrzu atmosferycznym jest zbyt maa do wydajnego wzrostu alg. W zwizku z tym rozwaa si inne rda, bardziej skoncentrowanego CO2. Na kad kilowatogodzin energii elektrycznej wyprodukowanej w elektrowni opalanej wglem, okoo 1 kg CO2 uwalniane jest ze spalinami. Uprawa alg wymaga od 1.5 do 3kg CO2 na kady kg alg. Problematycznym moe okaza si zdefiniowanie szczepw alg, ktre bd akceptowa gazy odlotowe z du iloci siarki i zwizkw azotu w porwnaniu z czystym strumieniem gazw z innych procesw produkcyjnych. Jeli spaliny maj by rdem najwikszym wyzwaniem jest wybr CO2, odpowiedniego gatunku alg, niewraliwego na dodatkowe zanieczyszczenia gazowe zakadajc niewielki lub niski koszt ewentualnego oczyszczenia gazu. Zastosowanie alg w pochanianiu dwutlenku wgla jest popularnym pomysem w USA. W ramach kilku pilotaowych projektw sponsorowanych przez przemys, hodowla alg bya zlokalizowana w pobliu rda CO2. Mimo spodziewanej toksycznoci tlenkw siarki i azotu, badania wykazay, e kilka szczepw alg (m.in. NANNO2, NANNP2 i PHAEO2) tolerowao stenia NOx do 300 ppm w spalinach. Surowy strumie spalin z elektrowni zawiera w przyblieniu od 12 do 15

111

procent CO2 objtociowo. Alternatyw dla ograniczenia kosztw przesyu surowych spalin i zagszczenia CO2 byoby upynnienie tego gazu. Biorc pod uwag korzyci z sekwestracji CO2 przez algi oraz pniejszy odzysk z nich energii, budowa rurocigu do transportu upynnionego CO2 moe by wykonalna w danej lokalizacji13. Specjalnie przygotowane rusztowanie do hodowli i uatwionego zbioru alg morskich zostao opatentowane w Belgii14. Mimo i zainteresowanie upraw alg jest ogromne, nie s jeszcze dostpne rentowne metody produkcji na skal przemysow. Algi nie wydaj si wpywa na zasoby sodkiej wody, s biodegradowalne i wywieraj minimalny wpyw na rodowisko. Mona je rwnie uprawia w rnych rdach wody, take w ciekach. Jednake koszty pocztkowe i operacyjne s obecnie zbyt wysokie, aby uprawa alg moga realnie zastpi inne, dostpne na rynku paliwa15. W polskich warunkach, czsto problemem jest fakt, e roliny przeznaczone na produkcj wysokokalorycznego biogazu maj bardzo mae przyrosty masy przy naszych warunkach klimatycznych. Algi s dobrymi kandydatami, rosn szybko przy moliwie minimalnych wymaganiach rodowiskowych oraz nie stanowi konkurencji dla rolin ywnociowych. Planuje si zbieranie alg z Zatoki Gdaskiej, Zalewu
Rusing S.A. (2009) Examining CO2 sources for algae, Advanced Cryogenics Ltd., BBI International report. 14 Vanhoutte Koenraad, Vanhoutte Jan (2009) Method for harvesting algae or plants and device used thereby, Patent zgoszony przez SBAE Ind Nv, Nr WO 2009037355 (A1). 15 Http://ebiomasa.pl/Biomasa/unijny-projekt-biomara-poszukujenowych-sposobow-na-produkcj-biopaliw-z-alg.html.
13

112

Wilanego i jezior olsztyskich bez koniecznoci tworzenia hodowli16. Produkcja biogazu Dotychczasowe badania nad niektrymi gatunkami alg (m.in. Macrocystis pyrifera, Durvillea Antarctica) wykazay, e produkcja biogazu z tych alg w dwustopniowym systemie fermentacji beztlenowej siga 180.4 (1.5) ml/g suchej masy alg, a stenie metanu w biogazie wynosi okoo 65%. W przypadku uycia mieszaniny tych gatunkw w stosunku 1:1 wagowo, zaobserwowano nisz produkcj biogazu, jednak zawarto w nim metanu bya porwnywalna17. Dla tradycyjnych mieszanek gnojowicy z kiszonk kukurydzian, produkcja biogazu wynosi okoo 216 ml/g suchej masy surowca a stenie metanu w biogazie 6065% (dane urednione dla 20 duskich biogazowni rolniczych18). Na wiecie przeprowadzono badania wykorzystania takich gatunkw alg jak Macrocystis pylifera, Sargassum, Laminaria, Ascophyllum, Ulva, Cladophora, Chaetomorpha, Gracilaria, Spirulina

Http://www.portfel.pl/pdf/art5624. Vergara-Fernndez A., Vargas G., Alarcn N. and Velasco A. (2008) Evaluation of marine algae as a source of biogas in a twostage anaerobic reactor system. Biomass and Bioenergy, 32, pp 338344. 18 Poulsen, T.G., Prapaspongsa, T., Hansen, J.Aa., (2008) Energy and greenhouse gas balances for pig manure using alternative treatment options. In: Proceedings of the ISWA/WMRAS World Congress, November 2008, Singapore.
17

16

113

Maxima w celach kompostowania i produkcji biogazu19 20 21 22 , jednak niektrzy naukowcy twierdz, e produkcja biogazu z tego materiau w wielu regionach wiata jest ekonomicznie niewykonalna co jest gwnie zwizane z sezonowoci dostaw surowca23. Biogaz moe by wtaczany do basenu hodowlanego, gdzie CO2 jest wykorzystywany przez hodowane algi, jednoczenie oczyszczajc biogaz z dwutlenku wgla24. Inna technologia, oprcz recyrkulacji gazu syntezowego zakada rwnie podgrzewanie alg zanim dotr one do komory fermentacyjnej w celu usprawnienia produkcji biogazu25.

Chynoweth D.P., Owens J.M., Legrand R. (2001) Renewable methane from anaerobic digestion of biomass. Renewable Energy, 22 (1-3), pp. 1-8. 20 Caliceti M., Argese E., Sfriso A., Pavoni B. (2002) Heavy metal contamination in the seaweeds of the Venice lagoon. Chemosphere, 47 (4), pp. 443-454. 21 Demirbas A. (2005) Potential applications of renewable energy sources, biomass combustion problems in boiler power systems and combustion related environmental issues, Prog. Energ. Combust., 31 (2), pp. 171-192. 22 Samson R., LeDuy A. (1982) Biogas production from anaerobic digestion of Spirulina maxima algal biomass. Biotechnology and Bioengineering, 24, pp. 1919-1924. 23 Gunaseelan V.N. (1997) Anaerobic digestion of biomass for methane production: a review, Biomass Bioenergy, 13 (1-2), pp. 83114. 24 Offerman J.D., Mc Tavish H. (2009) Integrated systems for producing biogas and liquid fuel from algae, US Patent zgoszony przez Novus Energy Llc, Nr US 2009/0321/349 A1. 25 Merimon T., Mccall J. (2010) System and method for continuous fermentation of algae, US Patent zgoszony przez Missing Link Technologies LL, Nr US 2010068791 A1.

19

114

Aby ograniczy koszta transportu surowca do minimum, biogazownia powinna by zlokalizowana moliwie jak najbliej rda wystpowania alg. Niemoliwe jest jednak z prawnego i technicznego punktu widzenia, zbudowanie jej na miejskiej play. Biorc pod uwag jednak przewaajcy zachodni i poudniowo-zachodni kierunek wiatrw nad trjmiejsk aglomeracj, lokalizacja biogazowni na wybrzeu Zatoki Gdaskiej byaby dobrym pomysem, gdy ewentualna emisja odorw nie stwarzaaby problemu dla terenw zamieszkanych i obszarw chronionych znajdujcych si na zachd od wybrzea. Jeeli zaistniaaby konieczno transportu surowca na dalsze odlegoci, dodatkowym rodkiem obniajcym koszta transportu mokrych wodorostw byoby ich wysuszenie w pobliu miejsca zbierania oraz kompresja w celu zmniejszenia ich objtoci. Naukowcy we Woszech opracowali metod sezonowego odzysku energii z alg (Ulva, Glacilaria, Chetomorphia, Valonia) w regionie turystycznym Jesolo w Wenecji. Technologia ta skada si z nastpujcych procesw26: rozdzielanie wody zawierajcej algi na frakcj such i mokr obejmujce filtracj, mycie, mielenie i kompresj cinieniow, przesczanie frakcji mokrej przez zoe bakterii beztlenowych, osadzone na staej konstrukcji
Croatto, U. (1985) Improved technologies in biogas production from algae of the Venice Lagoon and waste treatment, Proceedings of the International Conference on Biomass, 25-29 March 1985, Venice. In: Energy from Biomass, eds. Palz W., Coombs J., Hall D.O., Elsevier Applied Science Publishers, England.
26

115

o duym steniu tych bakterii na powierzchni zoa w przecigu 24 godzin celem oszczdnoci na wielkoci pniejszej komory fermentacyjnej biogazowni, usuwanie dwutlenku wgla z biogazu za pomoc adsorpcji-desorpcji w roztworze etanolaminy w rnych temperaturach i pod rnym cinieniem w celu uszlachetniania biogazu (odzysku metanu), kogeneracja energii elektrycznej i cieplnej, fermentacja beztlenowa. Wykorzystanie biogazu Biogaz moe by wykorzystany do produkcji energii elektrycznej w turbinach gazowych lub do produkcji ciepa wskutek jego spalenia. Najczstszym i jednoczenie najefektywniejszym zastosowaniem biogazu jest produkcja elektrycznoci i ciepa w skojarzeniu. Jednak biogaz jak i inne rda energii odnawialnej stosowane s gwnie jako rda wspomagajce dla podstawowych jednostek opartych na paliwach kopalnych. Wynika to z faktu, e adne OZE (Odnawialne rdo Energii) w pojedynk nie jest w stanie zapewni stabilnych dostaw energii elektrycznej by pokry podstawowe obcienie sieci. Jednak istniej alternatywne sposoby wykorzystania biogazu. Na przykad w szwedzkiej gminie Linkping, biogaz przeksztacany jest w paliwo dla pojazdw. Na dzie dzisiejszy okoo 7% pojazdw osobowych korzysta z 14 stacji tankowania CBG na terenie gminy27. W innym szwedzkim miecie Trelleborg
Notatka ze spotkania z Bertilem Carlsonem kierownikiem projektu firmy Tekniska Verken z Linkping 29.01.2010.
27

116

planuje si budow biogazowni na algi jesieni 2010 r. Szacuje si, e biogazownia ta bdzie w stanie wyprodukowa 350 GWh rocznie, co stanowi wicej energii ni obecne zuycie jej przez gmin Trelleborg. Algi maj by zbierane caego wybrzea Skanii. Dodatkow zalet produkcji biogazu z alg w Trelleborgu bdzie zasilanie promw pasaerskich uzyskan energi elektryczn. Celem projektu jest zasilenie wszystkich promw pasaerskich (40 przyjazdw i odjazdw dziennie) energi z biogazu do roku 2015. Wacicielem biogazowni jest Eon Gas i Sknska Biobrnslebolaget stworzona przez wacicieli gruntw, czciowo finansowana przez Szwedzk Agencj Ochrony rodowiska28. Bardzo interesujcym rozwizaniem, ktre wci jeszcze jest w fazie pilotaowej, jest zastosowanie ogniw paliwowych wykorzystujcych metan do produkcji energii elektrycznej29. Jest to ogromna szansa wykorzystania biometanu powstaego z biogazu do produkcji czystej energii elektrycznej ze sprawnoci osigajc do 85%. Zasada dziaania urzdzenia opiera si na procesach elektrochemicznych, w wyniku ktrych z tlenu i metanu powstaje dwutlenek wgla i para wodna. Technologia ta jest ju testowana midzy innymi przez amerykask firm eBay.
28

Bark, S. (2010) Algal digestion produces biogas and a cleaner Baltic, Trelleborg municipality environment council, available at: http://www.se2009.eu/en/the_presidency/me-we/mewe_and_the_eu_baltic_sea_strategy/algal_digestion_produces_bioga s_and_a_cleaner_baltic. 29 Kosmiczna elektrownia w domu: Bloom Box, 28 lutego 2010, dostpne na www.agroenergetyka.pl.

117

Wykorzystanie osadu pofermentacyjnego Materia odpadowy z biogazowni to przefermentowane algi, zwane take pulp pofermentacyjn. W przypadku konwencjonalnych biogazowni zasilanych kiszonk kukurydzian i gnojowic zwierzc, skad takiej pulpy pofermentacyjnej rni si od skadu substratu w nastpujcym zakresie: mniejsza zawarto suchej frakcji, gdy jej lotna cz ulega odgazowaniu oraz wiksza zawarto azotu amonowego, co powoduje problematyczn emisj amoniaku. Jednym ze sposobw zrwnowaonej utylizacji pulpy pofermentacyjnej w celu efektywnego jej wykorzystania jako nawz jest mechaniczna separacja na frakcj sta bogat w fosfor i frakcj ciek bogat w azot. Takie rozwizanie pozwalaoby wykorzysta rozdzielone skadniki odywcze w wybranych regionach o szczeglnym deficycie tych elementw, przyczyniajc si do zamknicia obiegu tych pierwiastkw w danym ekosystemie30. Gwn przeszkod w bezpiecznej utylizacji pulpy pofermentacyjnej moe by zawarto metali cikich w substracie przeznaczonym do fermentacji. Badania zostay przeprowadzone na algach zgromadzonych na sopockiej play, w celu analizy ich potencjalnego wpywu na rodowisko i zaproponowania sposobw bezpiecznego wykorzystania. Wystpowanie alg byo stale monitorowane na przestrzeni 2 lat (2004H.B. Mller, I. Lund, S.G. Sommer (2000): Solid-liquid separation of livestock slurry: efficiency and cost, Bioresource Technology, 74, 223-229.
30

118

2006), a prbki badane byy na zawarto metali cikich, radionuklidw i zanieczyszcze organicznych. Zbadano te stopie ich naturalnej degradacji. Generalnie algi mogyby by wykorzystane jako naturalny nawz. W Polsce zuycie takiego nawozu jest dozwolone, jednak do tej pory te nawozy byy jedynie importowane. W przypadku alg z sopockiej play, nie ma pewnoci, e speni one wymagania polskiego prawa i utrudnione bdzie uzyskanie odpowiednich certyfikatw, dlatego poszukuje si alternatywnych sposobw ich utylizacji (np. kompostowanie lub materia uyty w parkach miejskich)31.

BIOGAS FROM ALGAE CHANCES AND BARRIERS


Summary Eutrophication and greenhouse effect are environmental problems leading to water and beach pollution as well as climate change. The idea of producing biogas via anaerobic digestion of marine algae can possibly reduce both of these problems. This article presents scientific background as well as worldwide experience in this area. This includes harvesting,
Filipkowska A., Lubecki L., Szymczak-ya M., Kowalewska G., bikowski R., Szefer P. (2008) Utilisation of macroalgae from the Sopot beach (Baltic Sea), Oceanologia, 50 (2), pp. 255-273.
31

119

cultivation, anaerobic digestion of algae as well as the use of biogas and fermentation residue. Such technology creates an opportunity to solve the above- mentioned problems and provides an added value, namely production of renewable energy. However, there are several threats related to this technology such as seasonal, unstable algae supply, localization of the biogas plant in vicinity of the algae source, high costs for harvesting and transport related to high water content of the material and safe utilization of the fermentation residue due to high levels of some contaminants.

120

Piotr Lampart*, Przemysaw Kowalski**

KOGENERACJA W OPARCIU O RDA BIOMASY / BIOGAZU

Streszczenie W artykule przedstawiono krtki przegld ukadw kogeneracyjnych energetyki rozproszonej opartych na rdach biomasy i biogazu oraz naszkicowano problematyk zrwnowaonego rozwoju sektora energetyki biomasowej w Polsce. Kogeneracja Kogeneracja to jednoczesne wytwarzanie energii elektrycznej i cieplnej, ktre prowadzi do lepszego, ni w przypadku produkcji rozdzielonej, wykorzystania energii pierwotnej. Przykadowe liczbowe zyski z kogeneracji przedstawiono na rys. 1. Jak wida ze schematu, dla wytworzenia 21 jednostek energii elektrycznej i 33 jednostek ciepa w kogeneracji (przy zaoeniu teoretycznej sprawnoci cakowitej na poziomie 90%) potrzeba 60 jednostek energii pierwotnej. Natomiast do wytworzenia tej samej iloci energii kocowej przy generacji rozdzielnej potrzeba a 97
*

Instytut Maszyn Przepywowych im. R. Szewalskiego PAN, lampart@imp.gda.pl. ** RenCraft Sp. z o.o., Bydgoszcz, przemyslaw.kowalski@ymail.com.

121

jednostek energii pierwotnej. Kogeneracja prowadzi zatem do obnienia kosztw wytwarzania energii kocowej, jak i przyczynia si do zmniejszenia emisji, w szczeglnoci CO2. Moliwoci produkcji energii w kogeneracji s zwykle ograniczone poprzez brak zapotrzebowania na energi ciepln.

Rysunek 1. Produkcja energii elektrycznej i ciepa w trybie generacji rozdzielnej i kogeneracji. Energetyka rozproszona Kogeneracja jako jednoczesne wytwarzanie energii elektrycznej i cieplnej znajduje szczeglne zastosowanie w maych jednostkach wytwrczych energetyki rozproszonej. Rozwj tych jednostek nie jest planowany centralnie. Klasyfikacja jednostek energetyki rozproszonej odnosi si gwnie do systemw wytwarzania energii elektrycznej, z moliwoci wytwarzanie take ciepa. Najbardziej adekwatny podzia energetyki rozproszonej wedug mocy jednostek wytwrczych wydaje si nastpujcy: mikro energetyka rozproszona (do 5 kW), maa energetyka rozproszona (5 kW 5 MW),
122

rednia energetyka rozproszona (5 MW 50 MW), dua energetyka rozproszona (50 MW 100 lub 150 MW). W rdach rozproszonych stosowane s rne technologie wytwarzania energii elektrycznej i cieplnej. Mog to by mae elektrownie konwencjonalne, ciepownie lub elektrociepownie wglowe, kotownie biomasowe, elektrownie wodne, farmy wiatrowe, morskie farmy wiatrowe, elektrownie soneczne, stacje ogniw paliwowych i magazynw energii, biogazownie i biorafinerie, rys. 2. W tych ostatnich odbywa si zreszt skojarzona produkcja paliw drugiej generacji i energii. Jakkolwiek za grn granic mocy jednostek zaliczanych do energetyki rozproszonej uwaa si 100-150 MW, nasze dalsze rozwaania dotyczy bd energetyki rozproszonej w maej skali dotyczcej mocy jednostek do 5 MWe. Energia wyprodukowana w jednostkach mikro i maej energetyki rozproszonej trafia w pierwszej kolejnoci do lokalnego odbiorcy. Rozrnia si generacj na uytek wasny gospodarstw, budynkw przedsibiorstw, obiektw administracji i uytecznoci publicznej. Nadwyki energii elektrycznej przekazywane s rozdzielczych sieci elektroenergetycznych. Nadwyki ciepa trafiaj do lokalnych sieci ciepowniczych. Wyprodukowane paliwa mog zosta wykorzystane dla celw transportowych lub by zatoczone do lokalnych sieci paliwowych.

123

Rysunek 2. Model energetyki rozproszonej. Wrd podstawowych zalet energetyki rozproszonej naley wymieni: moliwo wykorzystania lokalnych zasobw energetycznych, w tym w szczeglnoci odnawialnych rde energii, moliwo produkcji rnych rodzajw energii w kogeneracji w miejscu zapotrzebowania na ciepo, uniknicie nadmiernej mocy zainstalowanej, zmniejszenie obcienia szczytowego, redukcja strat przesyowych, zwikszenie bezpieczestwa energetycznego przez dywersyfikacj rde energii, redukcj emisji gazw cieplarnianych (kogeneracja, odnawialne rda energii). Wrd wad energetyki rozproszonej naley wymieni: nieprzewidywalno produkcji energii z niektrych rde (elektrownie wiatrowe, soneczne) i konieczno utrzymania rezerw mocy,
124

wysokie pocztkowe nakady inwestycyjne, wysokie koszty przyczenia opomiarowania i bilansowania energii na jednostk mocy wytworzonej. Energia biomasy Biomasa to ogromny rezerwuar energii. Biomas stanowi roliny zielone, roliny zdrewniae, cinki drzew, odpady ciekowe, odchody zwierzce, pozostaoci organiczne przemysu rolno-spoywczego, itp. Roliny przechwytuj energi soneczn i zamieniaj j w energi chemiczn w procesie fotosyntezy. Ta energia z kolei moe zosta poddana konwersji do biopaliwa, energii elektrycznej lub cieplnej przy zastosowaniu nastpujcych procesw: spalania dla uzyskania ciepa, fermentacji metanowej dla uzyskania biogazu, tj. mieszaniny metanu i dwutlenku wgla, pirolizy termicznej obrbki biomasy dla uzyskania syngazu, tj. mieszaniny wodoru i tlenku wgla, fermentacji alkoholowej dla konwersji rolin lignocelulozowych do cukrw i dalej do alkoholi, kogeneracji jednoczesnej produkcji energii elektrycznej i ciepa z biomasy lub biopaliw. Biomasa jest spalana jest w piecach domowych lub jest przetwarzana na biopaliwo lub energi elektryczn i ciepln w zawansowanych technologicznie siowniach biomasowych, biogazowniach i biorafineriach. Biomasa moe pokry istotn cz wiatowego zapotrzebowania na energi, przy zaoeniu wysokosprawnych technologii produkcji biomasy i jej przetwarzania.

125

Siownie biomasowe Jedn z moliwych metod wykorzystania biomasy jest jej spalenie w celu pokrycia zapotrzebowania na ciepo. Biomasa w Polsce jest wspspalana z wglem w piecach elektrowni i elektrociepowni duej mocy. W Polsce istniej take setki maych ciepowni opalanych biomas. Dostarczaj one ciepo/ciep wod do lokalnych spoecznoci. Energia uzyskana ze spalenia biomasy moe by take wykorzystana do napdu ukadu kogneracyjnego produkujcego zarwno ciepo, jak i energi elektryczn. Tego typu instalacje siownie lub mikrosiownie biomasowe nie s jeszcze zbyt rozpowszechnione. W Europie istnieje conajmniej kilkadziesit takich instalacji, zasilanych gwnie biomas drzewn (Austria, Niemcy). W Polsce zbudowano na razie 3 takie obiekty o mocy elektrycznej poniej 2 MW kady. Biogazownie Biogazownie to instalacje do produkcji biogazu z biomasy rolinnej, ciekw komunalnych, odchodw zwierzcych, pozostaoci przemysu rolnospoywczego, itp. Biogaz uzyskany w biogazowni to produkt fermentacji metanowej biomasy, inaczej beztlenowej dekompozycji substancji organicznej przez bakterie anaerobowe do mieszaniny metanu i dwutlenku wgla. Gwnym skadnikiem biogazu jest metan. Dziki temu biogaz podobnie jak metan moe by stosowany jako paliwo w transporcie, moe by zataczany do sieci gazowej lub, w miejscu wytworzenia, wykorzystany do kogeneracji energii elektrycznej i ciepa.

126

Gwnymi urzdzeniami biogazowni s zbiorniki substratw, komora fermantacyjna, zbiorniki biogazu, zbiorniki osadu pofermentacyjnego i urzdzenia kogeneracyjne. W Chinach znajduje si ponad 5 mln biogazowni przydomowych wykonanych metod chaupnicz. W wikszoci posiadaj one podziemne komory fermentacyjne, a uzyskany biogaz jest spalany dla zaspokojenia potrzeb gospodarstwa na ciepo. W Niemczech i Danii zbudowano kilka tysicy biogazowni, cz z nich reprezentuje najwyszy poziom technologiczny. Najwiksza biogazownia na wiecie zostaa zainstalowana w miejscowoci Penkun (Niemcy) 10 km od granicy z Polsk ma moc elektryczn 20 MW. W Polsce mamy ponad 100 biogazowni zlokalizowanych przy oczyszczalniach ciekw i miejskich wysypiskach mieci. Mamy take ok. 10 biogazowni rolniczych zasilanych m.in. gnojowic i kiszonk kukurydzy. Urzdzenia kogeneracyjne siowni biomasowych Najbardziej odpowiednimi urzdzeniami ko generacyjnymi siowni biomasowych s mae turbiny lub mikroturbiny parowe pracujce w organicznym obiegu Rankinea (ORC), ktrego schemat przedstawiono na rys. 3. Podstawowymi elementami skadowymi siowni s: ekologiczny kocio przystosowany do spalania rnego rodzaju biomasy i biopaliw, obieg poredni oleju termalnego odbierajcy ciepo od spalin i przekazujcy je do czynnika roboczego, parownik, turbina na czynnik niskowrzcy, generator, skraplacz oraz pompy obiegowe czynnika roboczego i oleju termalnego. W przyjtym

127

rozwizaniu prd elektryczny stanowi ok. 10-20% mocy cieplnej ukadu. Na cele ciepownicze wykorzystuje si ciepo przegrzania i kondensacji czynnika roboczego ukadu ORC. Rozwizanie to jest ciekawe ze wzgldu na jego szczegln predyspozycj do wykorzystania niskotemperaturowych rde ciepa, moliwo utylizacji rnych rodzajw paliwa i moliwo zastosowania budowy moduowej a zatem atwo dostosowania do wymaganego zakresu mocy. Wyrni mona przykadowo dwa podstawowe zakresy mocy siowni kogeneracyjnych - mikrourzdzenia dla odbiorcw indywidualnych o mocy do 20kWc i 4kWe oraz na potrzeby kompleksw agroenergetycznych o mocy moduu do 1000kWc i 200kWe (maksymalnie do: 5MW i 1 MWe odpowiednio). W zakresie mocy do kilku lub kilkunastu kWe perspektywiczne s take ukady kogeneracyjne z silnikiem Stirlinga (ze spalaniem zewntrznym).

Rysunek 3. Siownia kogeneracyjna w obiegu parowym ORC; P parownik, TP turbina parowa, K kondensator, G generator.

128

Urzdzenia kogeneracyjne biogazowni Podstawowymi urzdzeniami ukadw kogeneracyjnych skojarzonych z ukadami produkcji biogazu s agregaty prdotwrcze na bazie silnikw spalinowych nadbudowane wzem ciepowniczym. Silniki spalinowe wyposaone w odpowiednie ukady zasilania i automatyk zaponu mog spala paliwa gazowe jak i cieke, take paliwa mniej kaloryczne, takie jak biogaz z biogazowni fermentacyjnej, gaz syntezowy otrzymywany w wyniku zgazowania pirolitycznego, cieke produkty fermentacji alkoholowej i pirolizy, produkty palne z procesu estryfikacji tuszczw zwierzcych, itp. Silniki spalinowe przewanie pracuj w zakresie mocy od kilkunastu kWe do kilku MWe. Na rys. 4 przedstawiono schemat obiegu kogeneracyjnego silnika spalinowego. Spalinowy silnik tokowy napdza generator energii elektrycznej. Ciepo z ukadu chodzenia i smarowania zostaje wykorzystane na podgrzanie ciepej wody. Ciepo spalin z wylotu silnika mona wykorzysta do produkcji pary dla procesw technologicznych lub take dla celw ciepowniczych.

129

Rysunek 4. Schemat obiegu kogeneracyjnego silnika spalinowego. Podstawowymi zaletami elektrowni opartych na silnikach tokowych s: wysoka sprawno produkcji energii elektrycznej w szerokim zakresie mocy, w tym take podczas pracy w obszarze obcie czciowych, moliwo szybkiego uruchomienia i uzyskania obcienia nominalnego, moliwo pracy w miejscach oddalonych od linii przesyowych i w charakterze zasilania awaryjnego, dua rnorodno stosowanych paliw, stosunkowo niskie nakady inwestycyjne. W ukadach kogeneracyjnych w maej skali mona take wykorzystywa turbiny lub mikroturbiny gazowe. Na rys. 5 przedstawiono schemat obiegu cieplnego kogeneracyjnej turbiny gazowej pracujcej w obiegu otwartym. Do komory spalania dostarczone jest sprone

130

powietrze. W komorze spalania nastpuje spalenie paliwa i przekazanie ciepa do spalin. Spaliny rozpraj si w turbinie, ktra napdza generator. Spaliny z wylotu turbiny, o jeszcze wysokiej temperaturze na poziomie 400-600oC trafiaj najpierw do rekuperatora, gdzie nastpuje wstpne ogrzanie spronego powietrza, po czym trafiaj do wymiennika ciepowniczego, gdzie zostaje podgrzana woda dla celw ciepowniczych. Z uwagi na wysok temperatur spalin z wylotu turbiny mona take budowa obiegi gazowo-parowe z kogeneracj. Turbiny gazowe charakteryzuj si znacznie duszym czasem eksploatacji ni silniki spalinowe i nie wymagaj czstych usug dla podtrzymania eksploatacji. Zalet jest moliwo szybkiego uruchomienia do uzyskania obcienia nominalnego. Sprawno turbin gazowych w odniesieniu do produkcji energii elektrycznej wypada jednak przewanie o kilka punktw procentowych gorzej ni dla silnikw spalinowych w rozwaanym zakresie mocy. Wysze s take koszty inwestycyjne.

Rysunek 5. Schemat obiegu cieplnego kogeneracyjnej turbiny gazowej.


131

Z myl o rozwijaniu technologii minisiowni kogeneracyjnych skojarzonych z ukadami produkcji paliw z biomasy charakteryzujcych si wysok sprawnoci produkcji energii elektrycznej (40-50%), prowadzone s prace nad realizacj obiegw kombinowanych gazowo/parowych przedstawionych na rysunku 6. Wydaje si, e najwiksz rol odegraj tu jednostki o mocy 0.5-1MWe. Podstawowy obieg siowni to obieg silnika spalinowego lub turbiny gazowej, gdzie generator napdzany jest przez silnik spalinowy / turbin gazow. Dodatkowym obiegiem jest obieg parowy ORC pracujcy na cieple odpadowym stanowicym ciepo spalin oraz ciepo chodzenia silnika / turbiny. Turbina parowa w obiegu ORC napdza dodatkowy generator, ktry produkuje dodatkow energi elektryczn. Ciepo przegrzania i kondensacji czynnika roboczego ukadu ORC jest wwczas wykorzystywane na cele ciepownicze. A/

132

B/

Rysunek 6. Schematy siowni kogeneracyjnych w ukadzie kombinowanym: A silnik spalinowy + ukad ORC; B turbina gazowa + ukad ORC; TP turbina parowa, K kondensator, G1, G2 generatory, S sprarka, KS komora spalania turbiny gazowej, W, W1, W2 wymienniki ciepa. Zrwnowaony rozwj energetyki biomasowej w Polsce Polityka Unii Europejskiej jest bardzo korzystna dla wytwarzania energii w jednostkach energetyki rozproszonej i w oparciu o odnawialne rda energii, w tym biomasy. Przykadami s: dyrektywa 2009/28/WE w sprawie promocji wykorzystania odnawialnych rde energii, dyrektywa 2004/8/WE w sprawie promocji kogeneracji,

133

dyrektywa 2003/87/WE w sprawie ustanowienia handlu przydziaami emisji gazw cieplarnianych. Rozwj kogeneracji w oparciu o rda biomasy/biogazu zbiega si z gwnymi celami polityki energetycznej w Polsce: wzrost udziau odnawialnych rde energii w cakowitym bilansie energii do 15% w roku 2020 oraz do 20% w roku 2030, wzrost udziau biopaliw w transporcie do 10% w roku 2020, ochrona lasw przed nadmiern eksploatacj oraz zrwnowaona poda gruntw obszarw rolnych na cele upraw energetycznych. Rozwj energetyki biomasowej jest wany w kontekcie rozwoju caego sektora energetycznego kraju. Stanowi element bezpieczestwa energetycznego naszego pastwa. Pozwala na wiksze uniezalenienie si od dostaw paliw i energii z importu, szczeglnie z pastw niedemokratycznych. Ponadto, energetyka biomasowa to gwnie mae przedsibiorstwa zlokalizowane blisko odbiorcy finalnego, w zwizku z czym unika si strat transmisyjnych, a bezpieczestwo energetyczne wzrasta na poziomie lokalnym. Rozwj tego typu energetyki pozwala rwnie na ograniczenie inwestycji sieciowych, w szczeglnoci w system przesyowy. Produkcja bioenergii charakteryzuje si zerow lub nisk emisj do rodowiska, co ma pozytywny efekt ekologiczny. Energetyka biomasowa jest szans dla regionw zaniedbanych gospodarczo, ktre maj duy potencja produkcji biomasy. Energetyka biomasowa to nie tylko zaspokojenie potrzeb energetycznych, ale take

134

aktywizacja zawodowa ludnoci i rozwj obszarw wiejskich rozwj maej i redniej przedsibiorczoci na terenach wiejskich, wzrost zatrudnienia, wzrost dochodu z podatkw i promocja regionw. Beneficjentami rozwoju rolnictwa energetycznego s m.in. przedsibiorcy inwestujcy w kompleksy agroenergetyczne i siownie kogeneracyjne, a zatem producenci biopaliw oraz rnych form energii kocowej, przedsibiorstwa innowacyjno-wdroeniowe, producenci urzdze i instalacji, stanowicych wyposaenie technologiczne kompleksw agroenergetycznych i siowni oraz plantatorzy rolin energetycznych. Potencja rolnictwa energetycznego w Polsce jest ogromny. Grunty rolne w Polsce zajmuj ok. 15 mln ha, z czego na potrzeby ywnociowe wystarcza 4-5 mln ha. Plantacje wierzby energetycznej o powierzchni 1 mln ha przeznaczonej do spalania w ciepowni to poda energii pierwotnej rwna 125 TWh rocznie przy zaoeniu wydajnoci biomasy o wilgotnoci 15-20% na poziomie 25 ton / (ha rok) i wartoci opaowej 18 MJ/kg (1 mln ha x 25 ton / (ha rok) x 18 MJ/kg = 450 mln GJ rocznie = 125 TWh rocznie). Przy kogeneracji w oparciu o technik kotow i obieg termodynamiczny ORC z turbin parow mona pozyska ok. 20 TWh energii elektrycznej (przy zaoeniu sprawnoci produkcji energii elektrycznej na poziomie 1/6) oraz ok. 90 TWh energii cieplnej. W kontekcie zastosowa biogazowych, plantacje rolin zielonych (np. kukurydzy) o powierzchni 1 mln ha to poda energii pierwotnej na poziomie 50 TWh rocznie przy obecnym potencjale fermentacyjnym na poziomie

135

5000 m3CH4/(ha rok) i wartoci opaowej metanu 36 MJ/m3 (1 mln ha x 5000 m3CH4/(ha rok) x 36 MJ/m3 = 180 mln GJ rocznie = 50 TWh rocznie). Dodatkowo biomasa z odchodw zwierzcych i pozostaoci przemysu rolno-spoywczego o potencjale fermentacyjnym 2.5 mld m3CH4/rok to poda energii pierwotnej 25 TWh rocznie. Przy wysokosprawnej kogeneracji (przy zaoeniu sprawnoci produkcji energii elektrycznej na poziomie 1/3) mona otrzyma 25 TWh energii elektrycznej rocznie oraz ponad 40 TWh ciepa. To wielkie iloci energii biorc pod uwag, e obecne zapotrzebowanie na energi ksztatuje si na poziomie: energia elektryczna 140 TWh, cieplna 240 TWh, transportowa 150 TWh. Do podstawowych dziaa na rzecz rozwoju energetyki biomasowej w Polsce naley zaliczy: wsparcie dla inwestorw i producentw bioenergii, realizacj programu promocji biopaliw i innych paliw odnawialnych w transporcie na lata 2008 2014, wdroenie programu budowy biogazowni rolniczych przy zaoeniu powstania do roku 2020 co najmniej jednej biogazowni w kadej gminie, stymulowanie rozwoju zaplecza produkcyjnego i technologicznego dla energetyki biomasowej. Wanym elementem dziaa jest program Ministerstwa Gospodarki pt. Innowacyjna Energetyka Rolnictwo Energetyczne1. Program wychodzi naprzeciw podnoszonym postulatom o koniecznoci ustanowienia systemu promujcego i wspierajcego produkcj biogazu
Program Innowacyjna Energetyka - Rolnictwo Energetyczne, Ministerstwo Gospodarki, 2009.
1

136

rolniczego. Celem programu jest stworzenie optymalnych warunkw do rozwoju instalacji wytwarzajcych biogaz rolniczy i wykorzystujcy go do produkcji energii elektrycznej i ciepa (tzw. biogazownie rolnicze) oraz wskazanie moliwoci wspfinansowania tego typu instalacji ze rodkw publicznych (krajowych oraz Unii Europejskiej) i przeprowadzenie stosownych dziaa edukacyjno-promocyjnych w zakresie budowy i eksploatacji biogazowni rolniczych. W opinii autorw programu sukcesywne wdraanie programu powinno doprowadzi do utworzenia do 2020 roku rednio jednej biogazowni rolniczej w kadej gminie wykorzystujcej biomas pochodzenia rolniczego, przy zaoeniu posiadania przez gmin odpowiednich warunkw do uruchomienia takiego przedsiwzicia. Program skierowany jest do rnych podmiotw dziaajcych na rynku energii, m.in. do przedstawicieli administracji pastwowej i samorzdowej, odbiorcw energii, tj. gospodarstw domowych, zakadw uytecznoci publicznej i podmiotw gospodarczych, do dostawcw surowcw, wytwrcw i dystrybutorw energii, tj. producentw rolnych, inwestorw w wytwrnie biogazu, producentw oraz sieciowych dystrybutorw energii elektrycznej, energii cieplnej i gazu oraz do sektora bankowego. Autorzy programu szacuj potencja surowcowy rolnictwa energetycznego pozwalajcy na wytworzenie 5-6 mld m3 biogazu, o parametrach jakociowych gazu ziemnego wysokometanowego rocznie. W pierwszej kolejnoci wykorzystane zostan produkty uboczne rolnictwa, odchody zwierzce i pozostaoci przemysu rolno-spoywczego. Wykorzystanie tych

137

niezagospodarowanych dotychczas odpadw do produkcji biogazu przyczyni si do ochrony rodowiska przed zanieczyszczeniem oraz wzrostu dochodw rolnikw. W produkcji biogazu wykorzystywane s substraty, ktre trudno wykorzysta gdzie indziej, stwarzaj problemy z utylizacj i mog stanowi zagroenie dla rodowiska podczas skadowania (gnojowica czy gnojwka). Z tych substratw powstaje wanie biogaz, a pozostaoci pofermentacyjne stanowi przyjazny dla rodowiska nawz organiczny, do wykorzystania na miejscu lub z moliwoci transportu do dalej zlokalizowanych odbiorcw. Rwnoczenie w programie IERE przewiduje si prowadzenie upraw rolin energetycznych z przeznaczeniem na substrat dla biogazowni na powierzchni 700 tys ha, co pozwoli na pene zabezpieczenie krajowych potrzeb ywnociowych oraz pozyskanie surowcw niezbdnych do wytwarzania biopaliw i biogazu. Rozwj biogazowni rolniczych uwarunkowany jest usuniciem szeregu barier instytucjonalno-prawnych, techniczno-technologicznych oraz ekonomicznych, ktre wpyn na powstanie rynku biogazowni oraz usug i zaplecza technicznego dla instalacji biogazowych. Niezbdne jest take wsparcie nauki w zakresie realizacji programw badawczych i demonstracyjnych zwizanych z wdraaniem i udoskonalaniem nowych technik i technologii wykorzystywanych do produkcji biogazu. Kluczowym elementem programw badawczych jest budowa instalacji modelowych i demonstracyjnych obrazujcych procesy technologiczne zachodzce w biogazowni.

138

Mechanizmy wsparcia Producenci bioenergii w Polsce mog liczy na szereg mechanizmw wsparcia, na ktre skadaj si: obowizek zakupu bioenergii nakadany na instytucje zajmujce si obrotem energii, dodatkowe przychody wytwrcw bioenergii, wsparcie inwestycji poprzez fundusze strukturalne, w tym Program Operacyjny Infrastruktura i rodowisko, Regionalne Programy Operacyjne, Program Rozwoju Obszarw Wiejskich, dofinansowanie w ramach Narodowego oraz Wojewdzkich Funduszy Ochrony rodowiska i Gospodarki Wodnej. I tak: Dystrybutor energii elektrycznej jest zobowizany do zakupu energii elektrycznej wytworzonych w odnawialnych rdach energii przyczonych do sieci znajdujcych si w obszarze dziaania dystrybutora, oferowanej przez przedsibiorstwa energetyczne, ktre uzyskay koncesje na jej wytwarzanie. Zakup ten odbywa si po redniej cenie sprzeday energii elektrycznej w poprzednim roku kalendarzowym. Przedsibiorstwo energetyczne zajmujce si obrotem ciepem i sprzedajce to ciepo jest obowizane do zakupu oferowanego ciepa wytwarzanego w przyczonych do sieci odnawialnych rdach energii znajdujcych si na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, w iloci nie wikszej ni zapotrzebowanie odbiorcw tego przedsibiorstwa, przyczonych do sieci, do ktrej s przyczone odnawialne rda energii.

139

Operator systemu elektroenergetycznego, w obszarze swojego dziaania, jest obowizany do odbioru energii elektrycznej wytworzonej w wysokosprawnej kogeneracji w rdach znajdujcych si na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej przyczonych bezporednio do sieci tego operatora. Operator systemu elektroenergetycznego, w obszarze swojego dziaania, jest obowizany zapewni wszystkim podmiotom pierwszestwo w wiadczeniu usug przesyania lub dystrybucji energii elektrycznej wytworzonej w odnawialnych rdach energii oraz w wysokosprawnej kogeneracji, z zachowaniem niezawodnoci i bezpieczestwa krajowego systemu elektroenergetycznego. Przychody wytwrcy zielonej energii pochodz z dwch rde: przychd ze sprzeday fizycznej energii elektrycznej (po redniej cenie sprzeday energii elektrycznej w poprzednim roku kalendarzowym) oraz przychd ze sprzeday praw majtkowych wynikajcych ze wiadectw pochodzenia, ktre stanowi potwierdzenie wytworzenia energii elektrycznej w odnawialnym rdle energii lub w kogeneracji. Take wiadectwa pochodzenia otrzymuje si za zataczanie biogazu z biogazowni rolniczej do sieci gazowej. Prawa majtkowe wynikajce ze wiadectwa pochodzenia s zbywalne i stanowi towar giedowy. Rejestr wiadectw pochodzenia prowadzi Towarowa Gieda Energii SA. Przedsibiorstwo energetyczne zajmujce si wytwarzaniem energii elektrycznej w odnawialnych rdach energii o cznej mocy elektrycznej nieprzekraczajcej 5 MW zwolnione jest z opat za wpis do rejestru wiadectw pochodzenia oraz dokonane

140

zmiany w rejestrze, z opaty skarbowej za wydanie wiadectwa pochodzenia oraz z opaty skarbowej za wydanie koncesji na wytwarzanie energii elektrycznej w odnawialnych rdach energii. Energia elektryczna wytwarzana z odnawialnych rde energii zwolniona jest z akcyzy. Przyjmuje si zerow stawk akcyzy na biogaz. Ponadto na kadym przedsibiorstwie energetycznym zajmujcym si wytwarzaniem energii elektrycznej lub jej obrotem, ktre sprzedaje t energi odbiorcom kocowym, przyczonym do znajdujcej si na terenie naszego kraju sieci, ciy obowizek uzyskania i przedstawienia do umorzenia Prezesowi Urzdu Regulacji Energetyki (URE) wiadectw pochodzenia, ktre stanowi potwierdzenie wytworzenia energii elektrycznej w rdle odnawialnym. Co rok kady przedsibiorca powinien rozliczy si z obowizku uzyskania i przedstawienia do umorzenia wiadectw pochodzenia energii oraz wiadectw pochodzenia z kogeneracji za poprzedni rok kalendarzowy lub uici opat zastpcz stosownej wielkoci. Wymagany udzia ilociowy sumy energii elektrycznej wytworzonej z odnawialnych rde energii oraz sumy energii elektrycznej wytworzonej w kogeneracji, w cakowitej rocznej sprzeday energii elektrycznej przez przedsibiorstwo, zosta okrelony w rozporzdzeniach Ministra Gospodarki z dn. 26 wrzenia 2007 i 14 sierpnia 2008. Inwestorzy na rynku energetyki biomasowej mog liczy na szereg moliwoci uzyskania dotacji z funduszy strukturalnych. Dla przykadu przedsibiorstwa prywatne, jednostki samorzdu terytorialnego, instytucje

141

publiczne mog otrzyma dotacje na budow lub rozbudow wysokosprawnych jednostek kogeneracyjnych opalanych biomas lub biogazem w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i rodowisko, Priorytet IX. Infrastruktura energetyczna przyjazna rodowisku i efektywno energetyczna, Dziaanie 9.1. Wysokosprawne wytwarzanie energii. Inwestycje w zakresie budowy jednostek wytwrczych energii elektrycznej z odnawialnych rde energii lub jednostek kogeneracyjnych niespeniejcych warunku wysokosprawnej kogeneracji mog by dotowane w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i rodowisko, Priorytet IX. Infrastruktura energetyczna przyjazna rodowisku i efektywno energetyczna, Dziaanie 9.4. Wytwarzanie energii ze rde odnawialnych. Producenci urzdze i linii technologicznych do budowy instalacji biogazowych, instalacji do produkcji energii elektrycznej i ciepa z biomasy mog otrzyma dotacje w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i rodowisko, Priorytet X. Bezpieczestwo energetyczne, w tym dywersyfikacja rde energii, Dziaanie 10.3. Rozwj Przemysu dla odnawialnych rde energii. Budowa siowni biomasowych lub biogazowych moe zosta wsparta z Narodowego Funduszu Ochrony rodowiska i Gospodarki Wodnej lub z Programu Rozwoju Obszarw Wiejskich, Dziaanie 121. Modernizacja gospodarstw rolnych, Dziaanie 123. Zwikszenie wartoci dodanej podstawowej produkcji rolnej i lenej, Dziaanie 312. Tworzenie i rozwj mikroprzedsibiorstw.

142

Edukacja i promocja Gwnym celem dziaalnoci edukacyjnopromocyjnej jest dotarcie do potencjalnych beneficjentw rozwoju energetyki biomasowej poprzez nastepujce dziaania: opracowanie i rozpowszechnianie (TV, radio, internet) informacji o biogazowniach / siowniach biomasowych w aspekcie korzyci rodowiskowych i przyczynku do zwikszenia bezpieczestwa energetycznego kraju i regionw, nauka specjalistw w dziedzinie energetyki odnawialnej na poziomie szk wyszych i rednich, organizacja konkursw wiedzy z obszaru odnawialnych rde energii dla uczniw szk podstawowych i rednich, opracowanie przewodnika dla inwestorw, producentw rolnych, producentw urzdze technicznych dla biogazowni i siowni biomasowych zawierajcego m.in. podstawowe informacje techniczne, obowizujce procedury administracyjne, koszty inwestycji i mechanizmy wsparcia inwestycji i produkcji, udostpnienie instalacji pilotowych, czy demonstracyjnych obrazujcych zachodzce procesy technologiczne. Przewiduje si, e dziaania powysze doprowadz do przeamania niewiedzy odnonie konwersji energii z biomasy i pozwol szerokiej rzeszy potencjalnych beneficjentw na zapoznanie si z procesami technologicznymi zachodzcymi przy produkcji paliw, energii elektrycznej i cieplnej z biomasy oraz na zapoznanie si z logistycznymi, instytucjonalnymi

143

i prawnymi aspektami funkcjonowania siowni biomasowych i biogazowych. Wane jest take przeamanie pewnej bariery psychologicznej i znieksztaconego obrazu energetyki biomasowej kreowanego przez pewne niechtne rodowiska wyolbrzymiajce problemy zwizane z jej rozwojem.

BIOMASS / BIOGAS COGENERATION


Summary The paper provides a short overview of distributed cogeneration systems fired by biomass or biogas and describes the sustainability of the emerging biomass energy sector in Poland.

144

Aleksandra ukaszek*, Wojciech ukaszek*

BURAK ENERGETYCZNY KRL ROLIN ENERGETYCZNYCH

Streszczenie W pracy omwiono gospodarcze, badawcze, technologiczne i ekonomiczne aspekty wykorzystania uprawy buraka energetycznego dla produkcji biogazu. * * * W zdecydowanej wikszo publikowanych w ostatnim okresie w Polsce materiaach i dokumentach dotyczcych rozwoju energetyki odnawialnej, ktrych autorzy opieraj si o majc odbicie w rzeczywistoci charakterystyk polskiego rolnictwa, biomasa pochodzenia rolinnego stanowi bazowy rodzaj substratu na ktrym ta energetyka powinna si opiera. Nieprawdziw jest teza, lansowana agresywnie przez zachodnie firmy inwestujce w polsk energetyk wiatrow (szczeglnie RWE) e podstawowym segmentem energetyki odnawialnej w Polsce powinien by ze wzgldu na potencja wiatr. W tym miejscu naley rozprawi si te z drug szkodliw tez z uporem maniaka lansowan przez
*

EKOENERGIA Kolonia Pozezdrze, mail: ekoenergia@ekoenergia-oze.pl.

145

orodki zblione do Ministerstwa Rolnictwa jakoby rozwj polskiej bioenergetyki opartej o przemysow upraw rolin energetycznych zagraa poziomowi ycia Polakw w szczeglnoci przez ograniczenie dostpu do produktw ywnociowych, przez co grozi nam mniejszy lub wikszy gd. O ile pierwsza teza nie znajduje uznania ju wrd samych inwestorw w energetyk wiatrow , a zaczyna by goszona i realizowana formua daleko idcej wsppracy wiatru z biomas (vide wspdziaanie warszawskiej firmy Wind Power i Konsorcjum Projektowo Wykonawczego EKOENERGIA SANECO zakresie wsparcia siowni wiatrowych bioelektrowniami biogazowymi np. farmy wiatrowe i bioelektrownie w Sokoach i Klukowie) o tyle autorzy drugiej tezy okopali si na swych stanowiskach i nie zamierzaj przyj do wiadomoci, e rzeczywisto jest zgoa mniej dramatyczna ni sobie to wyobraaj.

146

W tym miejscu naley zacytowa wyliczenia potencjau biomasy jakich dokonywali rni wybitni specjalici m.in. prof. Jan Popczyk, prof. Anna Grzybek, prof. Jzef Szlachta, dr Maciej Sygit, dr Jacek Dach i inni z ktrych jednoznacznie wynika e potencja energetyczny zawarty w biomasie uprawianej na 1 mln ha, ksztatuje si na poziomie 8-10 mld m3 biogazu. Ale naley podkreli, e autorzy tych oblicze oparli je o upraw kukurydzy, nie uwzgldniajc innych, bardziej wydajnych pod wzgldem poziomu wygazowania rolin. Zesp Konsorcjum Projektowo-Wykonawczego EKOENERGIA-SANECO, przy udziale pracownikw naukowych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu i Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego w Olsztynie wykona obliczenia w oparciu o potencja energetyczny kukurydzy, topinamburu oraz buraka
147

energetycznego uprawianych na powierzchni 1,5 mln ha ( z podziaem uprawy na: 1/3 buraki, 1/3 kukurydza i 1/3 topinambur) + 30% odchodw z wielkotowarowych ferm trzody, byda i drobiu + 30% odpadw poprodukcyjnych zakadw przetwrczych przemysu rolno spoywczego (browary, mleczarnie, zakady przetwrstwa warzywno owocowego itp.), ktrych wynik zamyka si moliwoci wyprodukowania w cigu roku w Polsce takiej iloci biogazu, ktra moe zasili bioelektrownie o szacunkowej mocy 6-7 tys. MW oraz pozwala na wyseparowanie okoo 8 mld m3 czystego metanu, stanowicego po uzdatnieniu rwnowanik gazu ziemnego GZ-50. Oczywicie mona po takim stwierdzeniu dyskutowa o 1 tysicu MW mocy elektrycznej w gr czy w d, mona spiera si o rnic 1 mld m3 czystego metanu, ale rzd wielkoci pozostaje. W areale 1,5 mln ha, ktry bezpiecznie mona zagospodarowa pod upraw rolin energetycznych, uwzgldnilimy 400.000 ha doskonaej pszennoburaczanej ziemi, na ktrej do roku 2000 uprawiane byy buraki cukrowe, a ktra obecnie przeznaczona jest pod inne uprawy, midzy innymi pod rzepak, od uprawy ktrego Europa powoli odchodzi. Tych 400 tys. ha, to rnica pomidzy powierzchni uprawy burakw cukrowych w roku 2000, a rokiem 2009 jak sprokurowaa w wyniku polityki Unii Europejskiej, likwidacja znakomitej czci polskiego przemysu cukrowniczego. W roku 2000 dziaao w Polsce 76 cukrowni, w roku biecym jedynie 19, w roku 2000 uprawiano buraki na 550.000 tys. ha, w roku biecym na 150.000 tys. ha.

148

I tu dochodzimy do zasadniczego tematu jakim jest wykorzystanie rolin energetycznych w tym burakw do celw energetycznych w warunkach Polskich.

149

Dotychczasowa klasyfikacja energetycznej przydatnoci biomasy pochodzenia rolinnego oparta bya (a w zasadzie jest nadal) na niemieckim modelu funkcjonowania bioelektrowni pracujcych zasadniczo w technologii NaWaRo lub innych pochodnych. A te bioelektrownie byy i s lokowane w znaczcej swej iloci przy fermach hodowli trzody i byda, gdzie naturalnymi substratami s gnojowica i kiszonka z kukurydzy. Bardzo czsto, waciciel bioelektrowni, rezygnujc z hodowli, pozostawa przy substracie wycznie w postaci kiszonki. Przez lata ten model si utrwali i w zasadzie mona powiedzie, e dzi taka formua surowcowa stanowi w Niemczech, Danii, Woszech, Holandii czy Austrii prawie 94% wszystkich pracujcych instalacji. Pozostae 6% to bioelektrownie wykorzystujce inne substraty, takie jak odpady poubojowe, pomiot drobiowy, wywar gorzelniany i inne odpady przetwrstwa rolno-spoywczego, oczywicie ze znaczcym ilociowo dodatkiem kiszonki z kukurydzy. Sporadycznie wykorzystuje si kiszonki z traw, przed i poplonw oraz innych rolin brak zreszt jakichkolwiek bliszych danych na ten temat. W roku 2003 firmy EKOENERGIA (wwczas jako Ekoenergoterm) z Kolonii Pozezdrze, SETO z odzi oraz BUDIMEX z Olsztyna przedstawiy w SGGW wyniki prac zmieniajcych w zasadniczy sposb klasyfikacj rolin pod wzgldem ich przydatnoci energetycznej. Na pierwszym miejscu zdecydowanie znalaz si burak energetyczny (cukrowy), na drugim topinambur, a dopiero na trzecim kukurydza za nimi pozostae uprawiane i dziko rosnce roliny ktre mona wykorzysta do celw energetycznych. Klasyfikujc

150

roliny energetyczne w takiej kolejnoci, bralimy pod uwag przede wszystkim ich plenno (uzysk zielonej masy z 1 ha) oraz ilo biogazu jak mona uzyska z 1 tony masy zakiszonej. Nasze opracowanie przeszo wtedy bez szerokiego echa, tym niemniej, zaczto zwraca na nie w okrelonych rodowiskach uwag. Prowadzone przez nas prace byy wielokrotnie zbiene z pracami realizowanymi w innych placwkach na terenie Polski czy orodkach niemieckich. W roku 1999 rwnolegle w Polsce i w Niemczech rozpoczto intensywnie prace nad wykorzystaniem do celw energetycznych sonecznika bulwiastego topinamburu (Helianthus tuberosus L.). W Polsce najsilniejszym orodkiem by Wydzia Nauk Rolniczych w Zamociu obecnego Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie z dr in. Alin Kowalczyk Juko, dr in. Bogdanem Kocikiem, in. Kajetanem Kocikiem. Znaczce wyniki osignli rwnie mgr Oleg Brudzenia, prof. dr hab. Anna Grzybek, prof. dr hab. Witold Podkwka, dr in. Tomasz Piskier i prof. dr hab. B. Sawicka, za w praktycznym wykorzystaniu do celw energetycznych nieyjcy ju dr in. Tadeusz Sdzikowski i Wojciech ukaszek. Oczywicie grono osb ktrych zasugi na polu popularyzacji uprawy topinamburu dla celw energetycznych i zdjcia cicego na nim odium roliny niebezpiecznie ekspansywnej s wielkie i oczywiste jest wicej nie sposb wymieni je wszystkie. Ich prace pozwoliy na jednoznaczne stwierdzenie e topinambur jest rolin wielce przydatn w bioenergetyce, dajc wysze i lepsze efekty energetyczne ni kukurydza, jest przede wszystkim

151

rolin wieloletni, ktrej uprawa nie wymaga w zasadzie zmiany usprztowienia w stosunku do uprawy kukurydzy. Parametry poziomu biogazowania s prawie identyczne jak kukurydzy, przy co najmniej dwukrotnie wikszym plonowaniu z 1 hektara. Realny redni poziom biogazowania to okoo 200 m3 z 1 tony masy zakiszonej a redni plon z 1 ha to 100 120 ton masy zielonej: odygi z trzech pokosw i bulwy). Informacje o wygazowaniu na poziomie 480 590 m3 z 1 tony biomasy (dr Alina Kowalczyk Juko za A. Kryowiczem, K. Chrzanowskim, J. Usidusem w: Sonecznik bulwiasty topinambur. Wok energetyki sierpie 2006, dr Tomasz Jan Piskier w: Topinambur rolina o wielokierunkowym wykorzystaniu, agro-energetyka.pl 24.05.2008 r.) naley przyjmowa mimo wszystko bardzo ostronie. Badania poziomu biogazowania topinamburu przeprowadzone w roku 2003 przez Laboratorium Wydziau Inynierii Procesowej Politechniki dzkiej na zlecenie dr T. Sdzikowskiego i W. ukaszka day wyniki oscylujce pomidzy 190 a 230 m3 z jednej tony masy zakiszonej. Od roku 2001 z przerw na lata 2003 2006, firma Ekoenergia w oparciu o wspprac z dr T. Sdzikowskim, Politechnik dzk a take z zaprzyjanionymi plantatorami burakw cukrowych w Wielkopolsce, na Opolszczynie i na terenie dawnego wojewdztwa przemyskiego, prowadzia obserwacje i badania nad moliwoci wykorzystania do celw energetycznych buraka cukrowego oraz jego hybryd przystosowanych do celw energetycznych. Hybrydyzacja odmian i ich przestawienie z przydatnoci

152

cukrowej do energetycznej polegao przede wszystkim na zmianie agrotechniki, a w szczeglnoci na takim prowadzeniu uprawy, aby przywrci wybranym odmianom znaczc wielko lici przy jednoczesnym utrzymaniu zawartoci cukru w korzeniu na poziomie 1315%. Stao si to moliwe dziki opracowaniu innego recepturowo ni dla buraka cukrowego sposobu nawoenia oraz zwikszeniu odlegoci pomidzy rzdami rolin. W latach 2004 2005 zintensyfikowano prace nad uzyskaniem buraka cukrowego przeznaczonego do celw energetycznych. Tak oficjalnie nazywa si efekt tych prac nie ma bowiem botanicznej nazwy burak energetyczny. My jednak, dla podkrelenia jego cakowicie innego ni konsumpcyjny cel przeznaczenia, bdziemy stosowali nazw burak energetyczny (doniesienia mwi o zoeniu przez Strube i KWS do rejestracji nowych odmian buraka nazwanego ju energetycznym, przeznaczonego wanie stricte do celw energetycznych). O ile w Polsce badania te prowadzone byy i s wycznie marginalnie przez pasjonatw tematu, o tyle za granic badania ruszyy z kopyta i objy bardzo szerokie spectrum dziaa.

153

Prym wiod dwaj potentaci w zakresie dostaw materiau siewnego dla sektora cukrowego, niemieckie firmy Strube i KWS. Trudno dzi wyrokowa kto jest liderem w wycigu do uzyskania optymalnej odmiany buraka energetycznego, mona jedynie z uwag ledzi te poczynania i mie nadziej e doprowadz one w niedugim czasie do odmiany wysokoplennej i wysoko gazujcej. Chocia ju ubiegoroczne efekty prac s imponujce Strube na polu dowiadczalnym na Lubelszczynie uzyska w jednej ze swych odmian plonowanie na poziomie 226 ton masy zielonej z ha,
154

a KWS na Dolnym lski 220 ton z ha przy czym t ostatni informacj podaj bez autoryzacji nie udao si uzyska ze strony KWS jednoznacznej odpowiedzi potwierdzajcej ten wynik. Badania poziomu biogazowania kiszonki z odmiany Strube day uredniony wynik 212 m3 z 1 tony masy zakiszonej. Wynik ten jest zbliony do matematycznych wylicze potencjau wygazowania opartego o bilans masowy.

Skad chemiczny buraka.

155

W roku 2008 w czasie spotkania w Institut fr Energetik und Umwelt gGmbH w Lipsku przekazano niepublikowan do tej pory informacj o pracach pod Essen po raz pierwszy z rkaww wyssano powietrze rkawy otwarte zostay w marcu 2008 r. i day doskonay materia do zgazowania. Poziom biogazowania z tego surowca (po skompletowaniu substratu we waciwej proporcji lici i korzenia w takiej proporcji wagowej jaka wystpowaa przy zbiorze licie do korzenia 1,2 : 1,0) wynis (w poszczeglnych prbkach) 225, 242, 237, 252, 261, 247, 231, 262, 245, 241 m3 z 1 tony masy zakiszonej. Rnice niewielkie poziom minimalny (225) i maksymalny (262) dzieli zaledwie 14,12 %. Rnice wynika mog rnej dokadnoci oczyszczenia burakw, rnicy w poziomie cukru (cz materiau miaa bardziej wybujae rozety lici, cz bya bardziej rozbudowana w korzeniu). Porwnywalne wyniki z burakw bez wyssania powietrza z rkaww byy rednio o okoo 50 m3 z 1 tony masy zakiszonej nisze. I nawet gdyby te wyniki, z racji ich niepublikowania, przyj z du rezerw, to pokazuj one nieporwnywalny z innymi rolinami energetycznymi ogromny potencja buraka energetycznego. Prowadzone obecnie dziaania maj na celu nie tylko uzyskania super selektywnego materiau siewnego (Strube wykorzystuje do tego celu jako jedyna firma na wiecie tomograf komputerowy), ale rwnie opracowanie optymalnego wzorca agrotechniki, majcej wspomc energetyczne odmiany buraka w uzyskaniu maksymalnego plonu nawet w przypadku wystpienia zachwia pogodowych.

156

Badanie rozrodczoci nasion buraka tomografem komputerowym w formie Strube w Solingen. Bardzo zaawansowane s prace agrotechnikw nad uzyskaniem ozimych odmian buraka energetycznego (co w kapitalny sposb wypeni podozmian) oraz nad udoskonaleniem pnych odmian buraka w celu wzmocnienia jego mrozoodpornoci co pozwoli na rozoenie zbioru w czasie (po zebraniu lici korze moe nawet kilka tygodni pozostawa bez strat energetycznych w ziemi). W tych pracach rwnie prym wiod Strube oraz KWS. Od przyszego roku w dziaania intensywnie wcz si: Technikum Rolnicze oraz Stacja Dowiadczalna Oceny Odmian w Krzyewie.

157

Istnieje due prawdopodobiestwo, e Technikum Rolnicze w Krzyewie w niedugim czasie uruchomi nowy przedmiot nauczania: bioenergetyka lub agroenergetyka. Aktualnie trwaj w tej sprawie rozmowy, w ktrych wiodc postaci jest Wjt Gminy Sokoy dr in. Jzef Zajkowski. Poletka dowiadczalne KWS z posianymi burakami cukrowymi odmian pnych i ozimych (foto: KWS) Oczywicie, uprawa buraka energetycznego, wymaga obok zabezpieczenia doskonaej jakoci materiau siewnego rwnie doskonaego przygotowania organizacyjnego ze strony waciciela bioelektrowni a przede wszystkim chci i zapau plantatorw. Ci ostatni s w caej ukadance najwaniejsi. Najbezpieczniejszym rozwizaniem dla inwestora jest lokowanie bioelektrowni na terenach na ktrych kiedy uprawiano buraki cukrowe dla zlikwidowanych obecnie cukrowi. Uprawa buraka energetycznego, odbiegajca nieznacznie od uprawy buraka cukrowego

158

jest niezwykle pracochonna i musi da, obok satysfakcji, sowite wynagrodzenie. Jest to moliwe do osignicia szczeglnie w tych rejonach gdzie tradycja i kultura uprawy jest zakorzeniona od pokole. Konsorcjum Projektowo Wykonawcze EKOENERGIA SANECO przygotowao i rozpoczyna wdraa dwa programy zwizane z burakiem energetycznym. S to: transformacja likwidowanych sektorw przemysu cukrowniczego do bioenergetyki i biogazownictwa, przy czym dla nas likwidowanym sektorem nie s same cukrownie ale wanie plantacje upraw buraka i ich waciciele oraz biogazownictwo alternatyw tradycyjnych form dywersyfikacji dostaw gazu ziemnego do Polski. Oba programy powoli skupiaj wok siebie nie tylko przedsibiorstwa zainteresowane inwestowaniem w bioenergetyk ale rwnie instytucje finansowe chcce te dziaania na przyjaznych dla inwestorw warunkach finansowa, a ich oficjalny start bdzie mia miejsce w biecym roku, po zakoczeniu rokowa z wspomnianymi wyej instytucjami finansowymi. Wracajc do podstawowego ogniwa jakim s w tych i innych dziaaniach z wykorzystaniem buraka energetycznego jako substratu bazowego plantatorzy, caa zabawa musi im si po prostu opaca. Polski rolnik, ktry uprawia buraki, wie jak trudna jest to praca, jednak za odpowiednie pienidze z pewnoci si jej podejmie i bdzie sumiennym i solidnym dostawc surowca. Dowodz tego podpisane ju w rejonie Podlasia, Wielkopolski, Lubelszczyzny oraz Podkarpacia wstpne umowy kontraktacyjne, w wikszoci zawierane na okres 15 lat. Oczywicie umowy te zabezpieczone s

159

dwustronnymi gwarancjami, przy czym dla plantatora najwaniejsze s dwie z nich: pierwsza, o corocznej waloryzacji ustalonej kwoty za 1 ton kiszonki o poziom inflacji i druga o moliwoci korekty ceny sprzeday kiszonki w przypadku istotnych zmian ceny 1 litra oleju napdowego (indeksacja dwa razy w roku). Umowa okrela rwnie standard jakociowy kiszonki oraz sposb jej przygotowania. W podpisywanych w tym roku umowach przewidziano cen 80 z za 1 ton kiszonki liczc warto na bramie bioelektrowni. Biorc pod uwag przyjte dla wykonania oblicze iloci burakw z 1 ha, wspczynniki zakiszania a tym samym iloci kiszonki oraz koszt uprawy 1 ha burakw cukrowych (danych dotyczcych uprawy burakw energetycznych jeszcze nie ma) naley przyj e gdyby w tym roku pracowaa w Polsce jakakolwiek bioelektrownia zasilana kiszonk z burakw, plantator na 1 hektarze zarobiby na czysto okoo 4.400 z. Wyliczenie wynika z nastpujcego dziaania: koszt uprawy i zakiszenia burakw na powierzchni 1 ha okoo 6.000 z, rzeczywisty plon kiszonki z 1 ha moliwy do uzyskania bez specjalnych zabiegw 130 t, cena 1 tony kiszonki 80 z, co daje z 1 ha 10.400 z. Po odjciu kosztw uprawy i zakiszenia pozostaje 4.400 z. Najistotniejszym zadaniem stojcym przed organizatorami nowych plantacji buraka jest zmechanizowanie uprawy. Nie do wszystkich prac mona bowiem wykorzysta istniejcy w gospodarstwach park maszynowy. O ile siew w przypadku burakw cukrowych i energetycznych nie rni si niczym (siewniki punktowe 72-78 tys. lub 110 tys. punktw siewnych) o tyle zbir odbywa si ju

160

inaczej: buraki nie s ogawiane, licie zbiera si przy pomocy orkana bijakowego, korzenie wykopuje w sposb tradycyjny. Do celw energetycznych korze buraka po umyciu upycha si w rkawie foliowym, a licie w caoci kisi w silosie lub na stercie (oczywicie odpowiednio zabezpieczone). Wbrew panujcej opinii mycie burakw nie jest skomplikowane. Istniej ju stacjonarne myjki obrotowe przeznaczone do uytku w maych gospodarstwach, jak rwnie doczepne do cignikw urzdzenia wytrzsajco-myjce. Jedna z firm duskich opracowuje prototyp kombajnu, ktry wykopuje cae buraki, obcina licie a korzenie myje. Pierwszy egzemplarz ma by gotowy pod koniec 2010 roku. W rejonach gdzie Konsorcjum Projektowo Wykonawcze EKOENERGIA SANECO przystpuje do realizacji inwestycji, powstaj firmy ktre zajmowa si bd zbiorem i zakiszaniem burakw na rzecz plantatorw, i to jest najprawdopodobniej najsuszniejszy kierunek w jakim pjdzie nowoczesny system plantacji burakw energetycznych. Rolnikowi firmujcemu przedsiwziciu przyjd w sukurs specjalistyczne przedsibiorstwa ktre wykonaj na jego zlecenie cao zbioru i czyszczenia (mycia) korzeni buraka oraz ich zakiszania w rkawach (np. AG BAG).

161

162

Biorc pod uwag oferowane przez usugodawcw ceny, taki ukad wydaje si dla obu stron bardzo korzystny, stwarzajc jednoczenie bardzo podan dla polskiej wsi sytuacj, generowania nowych miejsc pracy. Aby podkreli wszystkie pozytywy wynikajce z przywrcenia uprawy buraka cukrowego w postaci buraka energetycznego, naley doda niezwykle wany aspekt fitosanitarny po wypadniciu buraka z czteroletniego podozmianu, pojawiy si na naszych polach zupenie nowe, niewystpujce do tej pory choroby rolin. Na pierwszym miejscu naley wymieni

163

wdrujc od poudnia stonk kukurydzy. Ponadto pojawiy si m.in. kia kapustnych czy niespotykane do tej pory choroby zb. Przywrcenie w podozmianie buraka energetycznego w istotny sposb moe wpyn na zahamowanie rozwoju tych chorb. Reasumujc upowszechnienie uprawy buraka energetycznego, obok walorw czysto ekonomicznych i gospodarczych, niesie za sob korzyci sanitarne. Konsorcjum Projektowo Wykonawcze EKOENERGIA SANEKO wraz ze wsppracujcymi naukowcami oraz specjalistycznymi firmami nie poprzestaje na pracach zwizanych z burakiem energetycznym. W ubiegym roku rozpoczlimy badanie energetycznej przydatnoci nowej roliny energetycznej amarantusa (Amarantus Caudatus) wystpujcego w Polsce pod nazw szarat, zwanego te lisim ogonem. Jest to rolina charakteryzujca si du zawartoci wglowodanw oraz biaka (charakteryzuje si wysz ni mleko zawartoci biaka biologicznego) oraz nienasyconych kwasw tuszczowych co stawia j grupie najbardziej energetycznych rolin ktre mog by uprawiane w Polsce. Mionikw medycyny tradycyjnej zainteresuje fakt, e w amarantusie wystpuj due iloci skwalenu, substancji opniajcej starzenie si organizmu (eliksir modoci?). Wyniki bada s zaskakujco pozytywne, zakadamy e pierwsze rezultaty sprecyzujemy w drugiej poowie 2010 roku

164

Na razie naley z wielu wzgldw skoncentrowa si na buraku energetycznym, ktrego walory energetyczne, tradycja uprawy, ogromny kapita powierzchniowy pod upraw, jak rwnie najwaniejszy element dla plantatora ewidentna efektywna opacalno uprawy, w sposb jednoznacznie oczywisty predestynuj do miana krla polskiej bioenergetyki.

Amarantu.
165

ENERGETIC BEET A KING AMONG ENERGY CROPS


Summary The economical, technological and scientific aspects of energetic beet cultivation for biogas production are presented and discussed.

166

Grayna Rabczuk*, Adam Cenian**

ODPADY KOMUNALNE ODNAWIALNE RDO ENERGII

Streszczenie Odpady komunalne s alternatywnym rdem energii odnawialnym, zrwnowaonym i ekologicznym, a waciwe nimi zarzdzanie jest niezwykle istotne. W pracy przedstawiamy zasady europejskiej strategii zarzdzania odpadami komunalnymi. Rne strategie zarzdzania odpadami s analizowane biorc pod uwag ich hierarchi wg EU. Przedyskutowano dostpne dane odnonie strategii dziaania w rnych krajach EU. 1. Wprowadzenie Pakiet Energetyczno-Klimatyczny przyjty przez Uni Europejsk w 2007 roku wyznacza plan dziaa integrujcych polityk klimatyczn i energetyczn, ktrych realizacja winna przyczyni si do zagodzenia skutkw niekorzystnych zmian klimatycznych a take do zmniejszenia poziomu zuycia oraz zalenoci od dostpu do naturalnych surowcw energetycznych (ropy i gazu).
Instytut Maszyn Przepywowych PAN, Fiszera 14, 80-952 Gdask, rabczuk@imp.gda.pl. ** Instytut Maszyn Przepywowych PAN, Fiszera 14, 80-952 Gdask, cenian@imp.gda.pl.
*

167

Ramy prawne nowej polityki energetycznej UE okrela Dyrektywa (RES) 2009/28/WE [1], ktra zobowizuje Pastwa Czonkowskie do dziaa, ktre winny umoliwi realizacj powyszych celw w okresie do roku 2020 poprzez zwikszenie efektywnoci energetycznej (20%), zwikszenie udziau odnawialnych rde w bilansie energetycznym (20%) oraz redukcj emisji gazw cieplarnianych (20%) w stosunku do rejestrowanych poziomw roku 2005. Zgodnie z Dyrektyw RES biomasa oznacza ulegajc biodegradacji cz produktw, odpadw lub pozostaoci pochodzenia biologicznego z rolnictwa, lenictwa i zwizanych dziaw przemysu a take ulegajc biodegradacji cz odpadw przemysowych i komunalnych za definicja energii odnawialnej obejmuje m.in. energi pozyskiwan z biomasy, z gazu pochodzcego z wysypisk mieci, oczyszczalni ciekw oraz biogazu uzyskiwanego w procesach beztlenowej fermentacji frakcji organicznej odpadw komunalnych. Cigy strumie odpadw generowanych w efekcie codziennej aktywnoci czowieka zapewnia odnawialno rda energii, jakim s odpady komunalne. Ze wzgldu na fakt, e przeszo 60% odpadw komunalnych stanowi odpady organiczne, ktre w wietle zapisw unijnych kwalifikowane s jako biomasa, czyli odnawialne rdo energii, waciwe strategie postpowania z odpadami w istotny sposb mog przyczyni si do realizacji celw 3x20. 2. Ramy prawne gospodarki odpadami w UE Zasady gospodarowania odpadami w krajach Unii Europejskiej okrelone s dyrektywami UE, ktre tworz

168

obowizujce ramy prawne dla regulacji w pastwach czonkowskich. Obszerna i szczegowa legislacja w formie dyrektyw przedmiotowych okrela zasady postpowania z rnymi strumieniami odpadw np. ciekw, opakowa, wrakw samochodw, baterii, artykuw elektronicznych i elektrycznych, odpadw niebezpiecznych itd. Wan grup dyrektyw stanowi dyrektywy odnoszce si do metod przetwarzania i unieszkodliwiania odpadw. Okrelaj one ramy prawne dotyczce gospodarki odpadami w UE, ktre winny zapobiec negatywnym skutkom rnych procedur postpowania z odpadami na stan rodowiska naturalnego w tym na stan wd powierzchniowych i gruntowych, gleby oraz powietrza oraz wynikajcym std zagroeniom dla zdrowia ludzkiego. I tak np. Dyrektywa 1999/31/EC [2] dotyczca skadowania odpadw okrela szczegowe zasady postpowania z odpadami odprowadzanymi na skadowiska za Dyrektywa 2000/76/EC [3] w sprawie spalania odpadw okrela warunki eksploatacji oraz wymagania techniczne dotyczce spalarni oraz wspspalarni, przez ustalenie dopuszczalnych wartoci emisji produktw spalania do atmosfery. Nowa Dyrektywa Ramowa Unii Europejskiej 2008/98/EC [4] konsoliduje oraz aktualizuje stan prawny, dotyczcy gospodarowania odpadami w UE, redefiniuje takie pojcia kluczowe jak odpady, odzysk, unieszkodliwianie, okrela zasady postpowania z odpadami majce na celu uniknicie lub przynajmniej zmniejszenie negatywnego wpywu na rodowisko

169

i zdrowie ludzkie zwizanego z wytwarzaniem odpadw oraz gospodarowaniem nimi. Dyrektywa Ramowa w sposb jednoznaczny ustala hierarchi postpowania z odpadami okrelajc kolejno priorytetw dziaa optymalnych z punktu widzenia ochrony rodowiska: 1. zapobieganie powstawaniu odpadw, 2. przygotowywanie do ponownego uycia, 3. recykling, 4. inne metody odzysku, np. odzysk energii, 5. unieszkodliwianie. Zapobieganie [4] oznacza rodki zastosowane zanim dana substancja, materia lub produkt stan si odpadami, za przygotowanie do ponownego uycia oznacza procesy odzysku polegajce na sprawdzeniu, czyszczeniu lub naprawie, w ramach, ktrych produkty lub skadniki produktw, ktre wczeniej stay si odpadami, s przygotowywane do tego, by mogy by ponownie wykorzystywane bez jakichkolwiek innych czynnoci przetwarzania wstpnego. Recykling definiuje si jako proces odzysku, w ramach, ktrego materiay odpadowe s ponownie przetwarzane w produkty, materiay lub substancje wykorzystywane w pierwotnym celu lub innych celach. Definicja recyklingu obejmuje ponowne przetwarzanie materiau organicznego, ale nie obejmuje odzysku energii i ponownego przetwarzania na materiay, ktre maj by wykorzystane np. jako paliwa. W odniesieniu do punktu 4-tego hierarchii (inne metody odzysku, np. odzysk energii) Dyrektywa [4] okrela, kiedy przeksztacanie termiczne staych odpadw komunalnych jest efektywne energetycznie

170

i moe by uznane za proces odzysku (Zacznik 2). Za proces taki uznaje si: wykorzystanie odpadw jako paliwa lub innego rodka wytwarzania energii w obiektach przeksztacania termicznego przeznaczonych wycznie do przetwarzania komunalnych odpadw staych, pod warunkiem, e ich efektywno energetyczna jest rwna lub wiksza ni: 0,60 dla dziaajcych instalacji, ktre otrzymay zezwolenie zgodnie ze stosowanymi przepisami wsplnotowymi obowizujcymi przed dniem 1 stycznia 2009 r. oraz 0,65 dla instalacji, ktre otrzymay zezwolenie po dniu 31 grudnia 2008 r.( Za. 2 zawiera obowizujc formu na podstawie, ktrej wyznacza si efektywno energetyczn); recykling/odzysk substancji organicznych w tym kompostowanie i inne biologiczne procesy przeksztacania. Pozycja ta obejmuje take zgazowanie i piroliz. Zgodnie z Zacznikiem 1 Dyrektywy Ramowej do dziaa typu unieszkodliwianie nale skadowanie odpadw w gruncie lub na powierzchni ziemi (np. skadowiska); przetwarzanie odpadw w glebie i ziemi (np. biodegradacja odpadw pynnych lub szlamw w ziemi); skadowanie odpadw na skadowiskach w sposb celowo zaprojektowanych (np. umieszczanie w uszczelnionych oddzielnych komorach, przykrytych i izolowanych od siebie i od rodowiska);

171

obrbka biologiczna oraz obrbka fizycznochemiczna, w wyniku, ktrej powstaj ostateczne zwizki lub mieszanki, ktre s usuwane za pomoc ktregokolwiek spord procesw wymienionych w Za. 1. Zgodnie z kolejnoci priorytetw wskazanych w hierarchii, najlepszym rozwizaniem jest zapobieganie produkcji odpadw oraz recykling surowcw wchodzcych w ich skad, o ile istniej ku temu odpowiednie rodki racjonalne z ekonomicznego punktu widzenia i bezpieczne dla rodowiska. Unieszkodliwianie odpadw poprzez skadowanie nieprzetworzonych odpadw (bez wstpnej selekcji) stanowi najgorsz opcj z punktu widzenia rodowiska ze wzgldu na emisj metanu z frakcji biodegradowalnej a w perspektywie dugofalowej emisj szkodliwych substancji do gleby i wd. Dodatkowo skadowanie zmieszanych odpadw komunalnych oznacza utrat surowcw, ktre w tych odpadach mog by zawarte a take konieczno przeznaczania coraz wikszych obszarw ze wzgldu na rosncy poziom generacji masy odpadw. Rwnie nisk pozycj w hierarchii gospodarki odpadami zajmuje spalanie odpadw bez odzysku energii. Pozycja strategii odzysku energii z odpadw (WtE waste to energy) jest przedmiotem debaty na forum europejskim zwaszcza w kwestii spalania odpadw zmieszanych a take ze wzgldu na niepewno ocen wpywu emisji na zdrowie ludzkie nawet przy bardzo rygorystycznych wymogach dotyczcych emisji

172

szkodliwych zwizkw do atmosfery bdcych wynikiem spalania take w nowoczesnych instalacjach. Strategia UE dotyczca unieszkodliwiania skadowisk odpadw komunalnych [2] przewiduje konieczno redukcji odpadw biodegradowalnych kierowanych na skadowiska w roku 2010 - do 75% w stosunku do roku 1995, do 50% w roku 2013 natomiast w roku 2020 ilo ta nie moe przekroczy 35%. Realizacja tego planu zobowizuje pastwa czonkowskie do opracowania krajowych strategii ograniczenia skadowania biodegradowalnej frakcji odpadw komunalnych, wskazania dziaa promujcych recykling i kompostowanie tych odpadw, produkcj biogazu a take odzysk energii. Odstpstwo od przedstawionej hierarchii postpowania z odpadami moe by konieczne w przypadku okrelonych strumieni odpadw, jeeli jest to uzasadnione np. wykonalnoci techniczn, opacalnoci ekonomiczn a take i ochron rodowiska 3. Metody przetwarzania odpadw komunalnych Waciwe zagospodarowanie strumienia odpadw komunalnych stwarza moliwoci nie tylko dla odzysku energii czy surowcw, ale take przyczyni si moe do ograniczenia niekorzystnych zmian klimatycznych poprzez redukcj emisji lub unieszkodliwienie gazw cieplarnianych generowanych zarwno w energochonnych procesach produkcyjnych, ktrym towarzyszy produkcja odpadw, jak i w trakcie ich skadowania czy te przetwarzania [5], [6]. Wybr procedury czy technologii przetwarzania odpadw zale cile od specyficznych uwarunkowa

173

lokalnych oraz zasobw odpadw generowanych w gospodarstwach domowych, przemyle i handlu, a take od skadu odpadw majcych by przedmiotem przetworzenia. Skadowanie odpadw na wysypiskach mieci jest cigle jedn z czciej stosowanych metod usuwania odpadw komunalnych i przemysowych, cho stanowi najmniej korzystn opcj w hierarchii postpowania z odpadami, ze wzgldu na zagroenia dla rodowiska wynikajce z niebezpieczestw przenikania szkodliwych substancji do gleby wody i powietrza. Odzysk gazu pochodzcego ze skadowisk odpadw i wykorzystanie zasobw energii w nim zawartych jest procedur minimalizujc emisj gazw wysypiskowych, przyczyniajc si do spenienia wymogw Dyrektywy RES [1] dotyczcych zarwno wzrostu udziau energii ze rde odnawialnych, jak i ograniczenia emisji gazw cieplarnianych. Gaz wysypiskowy [7] powstaje w efekcie procesw rozkadu materiau organicznego zdeponowanego na skadowiskach odpadw. Gaz ten skada si w gwnej mierze z metanu (od 40% do 70%) i dwutlenku wgla, ale zawiera take inne gazy, m. in. azot, siarkowodr, tlenek wgla, amoniak i tlen. Udzia metanu w powstawaniu efektu cieplarnianego jest bardzo wysoki, szacuje si, i wpyw ten jest okoo 20-krotnie wyszy ni oddziaywanie podobnej iloci dwutlenku wgla. Aby zredukowa emisj metanu do atmosfery gaz wysypiskowy musi by spalany. Energia uzyskiwana ze spalania gazu moe by tracona (tak jak np. przy spalaniu w pochodniach) lub odzyskiwana w formie energii elektrycznej w specjalnie przystosowanych do tego

174

instalacjach. rednia efektywno w wytwarzaniu energii elektrycznej z gazu wysypiskowego wynosi ok. 35% . Istniej take inne formy wykorzystania gazu wysypiskowego: gaz ten, po doprowadzeniu go do odpowiedniej jakoci, moe by dostarczany do sieci gazowej lub moe by uywany jako paliwo transporcie lub w procesach technologicznych. Organiczna frakcja odpadw komunalnych (np. papier, opakowania, odpady ywnociowe, odpady z pielgnacji terenw zielonych, itp.) stanowi od 3070% odpadw komunalnych. Odpady te wydzielone z masy odpadw komunalnych (np. poprzez selektywn zbirk) mog istotnie przyczyni si do redukcji emisji gazw cieplarnianych a take do poprawy wartoci uytkowych gruntw. Okrelon pozycj w gospodarce odpadami organicznymi posiadaj biologiczne metody przetwarzania tych odpadw [8] (w tym kompostowanie i fermentacja beztlenowa). Metody te s kwalifikowane jako recykling, gdy powstay kompost (lub odpad przefermentowany) wykorzystuje si na gruntach uprawnych do ich uyniania lub do produkcji podoy uprawowych. Gdy nie przewiduje si takiego wykorzystania, biologiczne przetwarzanie odpadw stanowi form przetwarzania wstpnego przed spaleniem lub skadowaniem. Procesy fermentacji beztlenowej uznawane s za odzysk energii ze wzgldu na powstajcy w tych procesach biogaz, ktry moe by wykorzystany do celw produkcji energii. Dodatkowo odpady stae bdce efektem tych procesw mog stanowi wartociowy nawz.

175

Najbardziej powszechn metod biologicznego przetwarzania odpadw organicznych jest kompostowanie. Jest to proces w ktrym materia organiczna ulega procesom rozkadu zwizkw organicznych wywoanym przez mikroorganizmy w odpowiednich warunkach temperatury i wilgotnoci, przy dostpie powietrza. Rne nowoczesne techniki kompostowania pozwalaj na produkcj wysokiej jakoci kompostu, ktry jest najtaszym, najatwiej dostpnym oraz odpowiednim dla wszystkich uprawianych rolin nawozem organicznym. Fermentacja beztlenowa stanowi zoony acuch procesw chemicznych i biologicznych prowadzcych do degradacji substancji organicznej w warunkach beztlenowych. Wymaga ona dokadniejszej, ni w przypadku kompostowania selekcji przeznaczonych do przetworzenia odpadw i zwykle jest realizowana w specjalnych zamknitych kontrolowanych instalacjach bioreaktorach. Powstajcy w wyniku procesu fermentacji beztlenowej biogaz (mieszanina gazw, gwnie metanu 50-70%) moe by, podobnie jak gaz wysypiskowy, wprowadzany do sieci dystrybucji gazu, moe by wykorzystany jako biopaliwo w transporcie lub te do produkcji energii elektrycznej i ciepa. Mechaniczno-biologiczne przetwarzanie odpadw oznacza techniki czce przetwarzanie biologiczne z obrbk mechaniczn sortowaniem. Celem tego procesu jest take wygenerowanie frakcji palnej z przeznaczeniem do odzysku energii. Termiczne metody unieszkodliwiania odpadw to najbardziej radykalne metody prowadzce do

176

unieszkodliwiania odpadw poprzez znaczc redukcj masy i objtoci odpadw kierowanych na skadowiska. Stae odpady komunalne, stae i pynne odpady przemysowe posiadajce wysokie waciwoci paliwowe, rnego rodzaju palne odpady niebezpieczne a take osady ciekowe z oczyszczalni komunalnych i przemysowych stanowi gwn baz materiaow dla spalarni Spalanie odpadw w bardzo wysokich temperaturach (750-10000C) w nowoczesnych piecach jest efektywn metod przeksztacania odpadw w energi (WtE - waste to energy) [9]. Instalacje te wykorzystujc do produkcji energii odpady przyczyniaj si do zmniejszenia zuycia paliw kopalnych a tym samym do redukcji emisji CO2. Energia uzyskiwana w efekcie spalania wszelkiego rodzaju odpadw organicznych biomasy jest uznawana za energi odnawialn. Nowe zaawansowane technologie oraz surowe normy dla dopuszczalnych emisji szkodliwych zwizkw powstajcych w wyniku spalania [3] zapewniaj wysoki poziom bezpieczestwa funkcjonowania nowoczesnych instalacji WtE dla rodowiska i zdrowia czowieka [5], [9]. Techniki termicznego przeksztacania odpadw wykorzystujce procesy np. pirolizy czy zgazowania [10], [11] rozwaane s jako alternatywa dla spalania, umoliwiajca redukcj poziomu emisji szkodliwych substancji do atmosfery w stosunku do poziomw emisji spalarni konwencjonalnych. W procesach tych masa odpadowa poddawana jest dziaaniu wysokiej temperatury bez obecnoci powietrza lub przy jego

177

niewielkim dostpie (piroliza 450-750o, zgazowanie ~12000). Powstajce w wyniku procesw produkty gazowe mog by wykorzystane do celw energetycznych. Ze wzgldu na wysoki koszt instalacji oraz brak udokumentowanego wpywu na redukcj emisji szkodliwych dla rodowiska technologie te nie s zbyt powszechnie stosowane. Zgodnie hierarchi postpowania odpadami pierwszestwo przed odzyskiem energii z odpadw maj ponowne wykorzystanie i recykling materiaw. Istnieje szereg rnych technologii recyklingu odpadw staych, ktrych celem jest odzysk okrelonego typu materiaw (recykling surowcowy) takich jak np. metale, papier plastik lub drzewo. Recykling przyczyniajc si redukcji odpadw gromadzonych na skadowiskach przyczynia si do redukcji emisji CO2 . Poprzez przetwarzanie materiaw i wyrobw odpadowych do postaci surowcw, z ktrych te materiay zostay wykonane recykling przyczynia si do zmniejszenia zapotrzebowania na surowce oraz oszczdnoci energii, ktra byaby wymagana do ich wytworzenia (wydobycia transportu, produkcji itd.). 4. Gospodarka odpadami w krajach UE W marcu biecego roku (2010) opublikowano komunikat Eurostatu (Urzd Statystyczny Unii Europejskiej) [12] dotyczcy produkcji odpadw komunalnych jak i sposobw ich zagospodarowania w krajach UE27. Komunikat ten informuje, e w roku 2008 rednio na mieszkaca Europy wyprodukowano 524kg odpadw komunalnych. Z masy wytworzonych odpadw skadowano 40% na wysypiskach, 20%

178

spalono, 23% poddano recyklingowi a 17% przeznaczono na kompost. Zestawienie danych Eurostatu (rys. 1) ilustruje poziom produkcji odpadw (kg/osob) w rnych krajach UE oraz sposoby ich zagospodarowania. Rejestruje si istotne rnice w iloci wygenerowanych odpadw a take rnice w sposobach ich zagospodarowywania midzy poszczeglnymi krajami w UE. Ilo wytworzonych odpadw zaley od wielu czynnikw w tym od poziomu ekonomicznego, liczby ludnoci zachowa konsumenckich. Preferowane techniki gospodarowania odpadami s okrelone z jednej strony przyjtymi priorytetami, na og zgodnymi z wytycznymi polityki europejskiej, z drugiej za poziomem ekonomicznym oraz poziomem rozwoju i wdroe nowych strategii i technologii w postpowaniu z odpadami.

179

Rysunek 1. Metody gospodarowania odpadami w krajach Unii Europejskiej. Jak to wynika z powyszego zestawienia (rys. 1), pastwa czonkowskie Unii Europejskiej mona podzieli na trzy kategorie w oparciu o stosowane strategie w postpowaniu z odpadami komunalnymi: wysoki poziom (>35%) unieszkodliwiania odpadw w instalacjach termicznego przetwarzania odpadw (spalarnie): Dania (54)% , Szwecja (49%), Belgia (36%), Holandia (39%), Luksemburg (36%), Niemcy (35%) ale take wysoki poziom odzysku materiaw (recykling): Niemcy 48%, Belgia i Szwecja 35%, Holandia 32%; wysoki poziom odzyskiwania materiaw przy stosunkowo niszym poziomie spalania: Austria,

180

Wochy, Hiszpania. W przypadku Austrii np. rejestruje najwyszy procent odpadw poddawanych procesom kompostowania (40%); niski poziom odzysku materiaowego, niski poziom spalania, wikszo generowanych odpadw kierowana na skadowiska: w grupie siedmiu krajw, do ktrej naley take Polska mniej ni 10% odpadw poddanych byo recyklingowi lub kompostowaniu. W przypadku takich krajw jak Bugaria, Malta, Litwa, otwa, Rumunia przeszo 90% odpadw skadowano. Stosunkowo wysoki procent odpadw jest skadowanych take w Anglii, w Irlandii, Grecji i na Cyprze. Mimo, e w krajach takich jak np. Polska czy Czechy rejestruje si przeszo dwukrotnie niszy poziom iloci wytwarzanych odpadw komunalnych, np. w porwnaniu z Dani czy Holandi to i tak ilo odpadw trafiajcych na skadowiska jest znacznie wiksza. Zestawienia powysze wskazuj na konieczno z jednej strony podjcia dziaa, majcych na celu ograniczenie iloci odpadw kierowanych na skadowiska a z drugiej za na implementacj metod i technologii umoliwiajcych efektywny odzysk materiaw i energii w gromadzonych odpadach zarwno w obrbie wsplnoty jak i w obrbie poszczeglnych krajw czonkowskich. Ograniczenie lub powstrzymanie wzrostu iloci odpadw, coraz szersze i skuteczniejsze wdraanie procedur recyklingu a take procedur termicznego przetwarzania odpadw umoliwiajcych odzysk energii pozwoli na zagodzenie negatywnych skutkw

181

wytwarzania i gromadzenia odpadw na rodowisko naturalne oraz na redukcj poziomu emisji gazw cieplarnianych pochodzcych z sektora gospodarki odpadami komunalnymi. Przykad szeregu pastw, ktrych strategie opieraj si na koncepcji hierarchii metod postpowania z odpadami wskazuje na fakt, e metody przyjazne rodowisku naturalnemu mog by take korzystne ekonomicznie umoliwiajc zarwno oszczdnoci surowcw naturalnych poprzez ich odzysk ze strumienia odpadw jak i odzysk energii z odpadw, ktre mog by przetworzone tylko drog przeksztace termicznych. Bibliografia 1. Directive 2009/28/EC on the promotion of the use of energy from renewable sources, 23 April 2009. 2. Directive 1999/31/EC on the landfill waste, 26 April 1999. 3. Directive 2000/76/EC on the incineration of waste, 4 December 2000. 4. Directive 2008/98/EC on waste, 19 November 2008. 5. ISWA; Waste and Climate Change White Paper, December 2009. 6. Bogner et. all, The IPCC Assessment Report Waste Management in Climate Change 2007.J. Dudek, Wykorzystanie biogazu ze skadowisk odpadw komunalnych , Inst. Grnictwa Naftowego i Gazownictwa, www.inig.pl. 8. Green Paper, On the management of bio-waste in the European Union, COM(2008) 811.

182

9. Report of ASME, Waste-to-Energy, A renewable energy source from municipal solid waste, .2008, www.asme.org. 10. J.W. Wandrasz, Wspczesne spalanie odpadw a ochrona rodowiska, Ochrona rodowiska, 1(72),1999. 11. W. Nikodem, Zgazowanie odpadw komunalnych i przemysowych, Energetyka i Ekologia, 2008. 12. Environment in the EU27, Eurostat Newsrelease 43/2010.

MUNICIPAL WASTE RENEWABLE ENERGY SOURCE


Summary Municipal waste is alternative energy source that is renewable, sustainable and eco-friendly and its proper management is of vital importance. The main characteristics of the European strategy concerning the municipal waste management are reviewed on the base of the relevant EU Directives. Different methods for management of the municipal waste are analyzed from the point of view of the waste hierarchy the principal concept in EU waste policy. Available data on the waste management in EU countries are compared. The conclusions following the analysis can be summarized as follow:

183

The EU promotes sustainable waste management including waste minimization and recycling. WtE technology is environmentally beneficial alternative to landfill.Member States are developing their own waste strategies corresponding to the EU waste hierarchy with taking into account local conditions and constraints. In most EU countries landfilling is still the most common waste treatment method and new approach to waste problem as well as new effective and cheap technologies for waste management are needed.

184

Bogumia Ropiska*

PRODUKCJA BRYKIETU ZE SOMY JAKO RDO DOCHODW ROLNICZYCH STUDIUM PRZYPADKU

Streszczenie Praca przedstawia uproszczon analiz opacalnoci produkcji brykietu ze somy zboowej przez rolnika wykorzystujcego surowiec z wasnych upraw i upraw ssiadw. Wysoka efektywno ekonomiczna, przy niskiej, czsto ujemnej efektywnoci finansowej inwestycji w energetyk odnawialn potwierdza zasadno dziaa pastwa w celu wsparcia rozwoju energetyki odnawialnej w Polsce. Podkreli naley, e w rozwaaniach tych nie podniesiono aspektu korzyci ekologicznych, niezmiernie wanego w kontekcie oglnospoecznym, pokazano tylko efektywno finansow przedsiwzicia. Ponadto jako niepewny czynnik naley przyj dostpno surowca (somy zboowej), biorc pod uwag zarwno jego ilo, jak i cen. Wstp Korzyci jakie przynosi wykorzystanie energii odnawialnej dla lokalnych spoecznoci to przede
Instytut Ekonomii i Zarzdzania Politechniki Koszaliskiej, Zakad Polityki Ekonomicznej i Regionalnej.
*

185

wszystkim promowanie rozwoju regionalnego, zwikszenie poziomu bezpieczestwa energetycznego, stworzenie nowych miejsc pracy oraz pozytywne oddziaywanie ekologiczne, w tym gwnie ograniczenie emisji dwutlenku wgla wpywajcego na efekt cieplarniany. Wykorzystanie odnawialnych rde energii poza korzyciami oglnospoecznymi w wymiarze spoecznym, gospodarczym i ekologicznym ma rwnie due znaczenie jako rdo dochodw prowadzonej dziaalnoci m.in. rolnikw wykorzystujcych biomas jako surowca do produkcji paliw. Niniejsza publikacja stanowi analiz moliwoci wykorzystania przez rolnika somy zboowej jako surowca do produkcji brykietu opaowego. 1. Charakterystyka gospodarstwa i uwarunkowania produkcji brykietu ekologicznego Gospodarstwo produkujce brykiet ze somy zboowej zlokalizowane jest w gminie Konarzyny w powiecie chojnickim, bdcym czci wojewdztwa pomorskiego. Prowadzone przez 32-letniego rolnika legitymujcego si wyksztaceniem rednim. Gospodarstwo to, o wielkoci 36 ha UR, przejte zostao jako ojcowizna w roku 1998. W chwili obecnej dziki dzierawie gruntw wzrosa jego powierzchnia do 70 ha UR. W przedmiotowym gospodarstwie prowadzi si tylko produkcj rolinn upraw zb, na ktr w 30% skada si produkcja rolin strczkowych, w kolejnych 30% zboa ozime (gwnie yto) w pozostaej czci zboa jare (gwnie pszenica).

186

Dochd z tej produkcji osigany jest ze sprzeday ziarna oraz ze sprzeday brykietu somianego. Ponadto rdem dochodu tego gospodarstwa jest wiadczenie usug nauki jazdy konnej oraz obsugi spyww kajakowych. W przyszoci rolnik zamierza poszerzy dziaalno o usugi agroturystyczne. Rolnik nie posiada adnych zwierzt gospodarskich poza czterema komi sucymi wiadczeniu usug nauki jazdy konnej. 2. Produkcja brykietu ze somy dodatkowe rdo dochodu Pozarolnicz dziaalno gospodarcz w zakresie produkcji z biomasy brykietu w badanym gospodarstwie rozpoczto w padzierniku 2009 r. Produkcja brykietu ze somy bya poprzedzona produkcj pelet, jednak z uwagi na fakt, e zakupiona maszyna okazaa si zbyt energochonn i zbyt drog w utrzymaniu pod wzgldem zuywajcych si czci zamiennych podjta zostaa decyzja o sprzeday tej maszyny i zakupie maszyny produkujcej brykiet ze somy i trocin za kwot okoo 100 tys. PLN. Naley podkreli, e bardzo istotne jest przeanalizowanie zakupu odpowiedniej prasy brykietujcej, biorc pod uwag nie tylko cen zakupu ale przede wszystkim jej wydajno przy okrelonej mocy silnika (energooszczdno). W analizowanym gospodarstwie wybrano maszyn hydrauliczn, ktra ma lepsze parametry dotyczce zuycia energii i czci zamiennych oraz jest bardziej wydajna anieli brykieciarka limakowa.

187

Surowiec do produkcji brykietu stanowi soma ytnia, pszeniczna oraz soma z pszenyta. W ocenie producenta (jednoczenie wykorzystujcego produkowany brykiet) najbardziej kaloryczny jest brykiet ze somy ytniej. Do produkcji tego ekologicznego opau rolnik wykorzysta w minionym sezonie grzewczym nie tylko som z wasnego gospodarstwa ale rwnie z gospodarstw ssiednich. Do przechowywania somy wykorzysta swoje budynki gospodarskie (chlewnie oraz stodo), jednak cz somy, foliowan w balotach przechowa z powodzeniem w tzw. kopcach bezporednio na gruntach. Soma ta nie stracia na swojej wartoci i moga zosta wykorzystana do produkcji brykietu. W przyszoci producent planuje cao somy przechowywa w ten sposb a budynki w tej chwili wykorzystywane do magazynowania czci surowca przeznaczy pod dziaalno agroturystyczn. Do rozdrobnienia somy na 0,5-5 cm wykorzystano uywan do prac rolniczych maszyn do cicia m.in. masy zielonej, wczeniej uywanej do przygotowywania karmy dla trzody chlewnej. Pocity materia zosta, przy pomocy prasy brykietujcej, sprasowany w mae kostki i walce. Dzienna produkcja wynosia 1,5 t brykietu dziennie (150 kg/h). Rolnik wiadczy rwnie usugi w zakresie produkcji brykietu z powierzonego materiau, o wielkoci produkcji zalenej od potrzeb. Zarwno produkcja opau z wasnego materiau lub z powierzonego dostosowywana bya do zamwie

188

odbiorcw, wielkoci i terminu odbioru. Poza brykietem ze somy produkowany jest rwnie brykiet z trocin, z materiau zakupionego w cenie 200 PLN za 1 ton. Odbiorcami materiau opaowego wyprodukowanego ze somy zboowej s gwnie klienci indywidualni oraz jeden, ale znaczcy odbiorca hurtowy (w znaczeniu zakupu duych iloci). Jest to przedsibiorca, caorocznie wykorzystujcy brykiet do utrzymania orodka wypoczynkowego (ogrzewania wody m.in. w basenach kpielowych). Osiga on dodatkow korzy z tytuu ogrzewania ekologicznym opaem a mianowicie zwolnienie z podatku ekologicznego. Brykietem zarwno ze somy jak i z trocin mona opala w piecach tzw. tradycyjnych czyli przystosowanych do spalania drewna i wgla, jednak jak wynika z opinii odbiorcw najlepsze wyniki uzyskuje si spalajc brykiet, w piecach posiadajcych nawiew lub tzw. sterowniki, dotyczy to zwaszcza brykietu ze somy. W prace zwizane z produkcj brykietu zaangaowana jest jedna osoba domownik, obsugujc jednoczenie pras brykietujc jak i maszyn do cicia somy. Producent szacujc koszty, w ktrych nie uwzgldni pracy wasnej dotyczcej bezporedniej obrbki somy1 okreli koszt produkcji 1 tony brykietu ze somy na kwot okoo 200 PLN w szczeglnoci: zakup somy lub dostarczenie do bezporedniej obrbki wasnej somy: 100 PLN, koszty energii elektrycznej: 40 PLN,
Naley rozumie koszty bez uwzgldnienia kosztw zebrania, magazynowania i dostarczenia somy do maszyny tncej mas somian.
1

189

pozostae koszty (w tym m.in. amortyzacja maszyn, budynkw, podatek dochodowy) 60 PLN. rednia cena, po ktrej producent sprzedaje 1 ton brykietu to 350 PLN. Stosuje on rne ceny, w zalenoci od iloci zakupionego towaru. Caoroczny odbiorca paci najmniej. Mniej pac rwnie stali odbiorcy. Rnica midzy kosztami a przychodami stanowi 150 z na 1 tonie brykietu (naley tutaj podkreli e w kwocie tej musi znale si rwnie wynagrodzenie za prac wasn, ktrej rolnik nie oszacowa). W ocenie rolnika jest to dochd satysfakcjonujcy. Ponadto rolnik wiadczy rwnie usugi zwizane z dowozem pakowanego w 30 kg worki brykietu po konkurencyjnej cenie: 80 gr. za kilometr dowozu. Najwaniejszymi parametrami termo-fizycznymi s warto opaowa oraz ciepo spalania, nazywane te czasem doln wartoci opaow Tabela 1. Warto opaowa somy. Rodzaj somy Warto opaowa wieej somy MJ/kg 12,9-14,9 12-13,9 3,3-7,2 Zawarto wilgoci w somie wieej 12-22 12-22 50-70 Warto opaowa somy suchej MJ/kg 17,3 16,1 16,8

Pszenna Jczmienna Kukurydziana

rdo: T. Solarski, Energetyczne wykorzystanie biomasy, Lubelski Orodek Doradztwa Rolniczego w Koskowoli.

190

Porwnujc warto opaow wgla, ktra wacha si od 18,8 do 29,3 MJ/kg oraz somy suchej, ktrej warto opaowa zawiera si w przedziale od 14-15 MJ/kg, to pod wzgldem energetycznym 1,5 tony somy rwnowane jest podczas spalania z 1 ton wgla kamiennego redniej jakoci2. rednia cena, redniej jakoci wgla kamiennego w obecnym sezonie 2009-2010 ksztatowaa si na poziomie okoo 700 PLN z 1 ton, natomiast rednia cena oferowanego przez producenta brykietu ekologicznego wyniosa 350 PLN za 1 ton, tak wic kosz zakupu przez odbiorc 1,5 tony brykietu ksztatuje si w granicach 525 PLN i jest o okoo 25% niszy od rwnowanej energetycznie 1 tony wgla. Dodatkowo dla odbiorcy wykorzystujcego brykiet do dziaa zwizanych z prowadzon dziaalnoci gospodarcz dodatkowy zysk stanowi zwolnienie z podatku ekologicznego z uwagi na stosowanie ekologicznego paliwa. Przedsibiorca planuje zakup kolejnej prasy brykietujcej oraz zatrudnienie 1 osoby do pomocy w pracach zwizanych z produkcj tego ekologicznego paliwa opaowego. Wnioski i podsumowanie Jest to oczywicie bardzo prosta analiza opacalnoci produkcji brykietu ze somy zboowej przez rolnika wykorzystujcego surowiec z wasnych upraw i upraw ssiadw. Naley tu uwzgldni nakady

T Solarski, Energetyczne wykorzystanie biomasy, Lubelski Orodek Doradztwa Rolniczego w Koskowoli.

191

finansowe w postaci zakupu prasy brykietujcej, ktrej cena ksztatuje si od 50 tys. PLN do 200 tys. PLN. Powoduje to wieloletni okres zwrotu inwestycji. W tej sytuacji dostpno preferencyjnych kredytw moe okaza si niewystarczajcym elementem wsparcia. Bezzwrotna dotacja dla rolnikw np. ze rodkw UE moe zdecydowa o upowszechnieniu si tej formy rnicowania rde dochodw rolniczych. Wysoka efektywno ekonomiczna, przy niskiej, czsto ujemnej efektywnoci finansowej inwestycji w energetyk odnawialn potwierdza zasadno dziaa pastwa w celu wsparcia rozwoju energetyki odnawialnej w Polsce3. Podkreli naley, e w rozwaaniach tych nie podniesiono aspektu korzyci ekologicznych, niezmiernie wanego w kontekcie oglnospoecznym, pokazano tylko efektywno finansow przedsiwzicia. Ponadto jako niepewny czynnik naley przyj dostpno surowca (somy zboowej) biorc pod uwag zarwno jego ilo jak i cen.

M. Ligus, Efektywno inwestycji w odnawialne rda energii. Analiza kosztw i korzyci. CEDEWU.PL, Warszawa 2010, s. 206.

192

PRODUCTION OF THE BRIQUETTE FROM THE STRAW AS A SOURCE OF AGRICULTURE REVENUES A CASE STUDY
Summary This is obviously a very simple analysis of the production profitability concerning the straw briquette by the farmer, who uses his own and his neighbours crops. The expenses connected with purchasing briquetting press should be taken into account, the price of which varies from 50 thousand PLN to 200 thousand PLN. This results in a long period of return the investment. In this situation the availability of preferential credit can turn out to be the insufficient element of the support, the non-refundable grant for farmers e.g. from European Union funds can decide of spreading of such form of diversifying agricultural sources of income. High economic efficiency, at low, often negative financial efficiency of investments in renewable energy confirms the validity of state action to support development of renewable energy in Poland.4 It should be emphasized that in these considerations the aspect of the environmental benefits has not been raised, which is vitally important in general4

M. Ligus, Efektywno inwestycji w odnawialne rda energii. Analiza kosztw i korzyci. (Effectiveness of investment in renewable energy. Analysis of the costs and benefits.) CEDEWU.PL. Warszawa 2010, s. 206.

193

social context, only the financial effectiveness of the project has been shown. Moreover, as the uncertain factor, the availability of raw material (wheat straw), should be taken into account, both its quantity and the price.

194

Izabela Wardach*, Adam Cenian**

ODPADY BIODEGRADOWALNE W WOJEWDZTWIE POMORSKIM

Streszczenie W pracy opisano baz danych wystpowania biodegradowalnych odpadw oraz zanalizowano ich charakterystyki na terenie wojewdztwa pomorskiego. Tworzona baza na posuy planowanym dziaaniom inwestycyjnym w dziedzinie produkcji paliw i energii z biomasy majcym na celu aktywizacj zawodow ludnoci i gospodarcz gmin wojewdztwa pomorskiego. 1. Cel pracy Celem pracy jest stworzenie bazy danych dotyczcych wystpowania odpadw biodegradowalnych na terenie Wojewdztwa Pomorskiego i ich utylizacji w biogazownictwie. Zebrane informacje su realizacji zada w projekcie Bioenergy Promotion, obejmujcych oszacowanie potencjau biomasy poprzez okrelenie rynku poday i popytu tego surowca, oraz do oceny moliwoci branowych inwestorw. Tworzona baza na posuy planowanym dziaaniom inwestycyjnym
Instytut Maszyn Przepywowych PAN, Fiszera 14, 80-952 Gdask, izkaw@imp.gda.pl. ** Instytut Maszyn Przepywowych PAN, Fiszera 14, 80-952 Gdask, cenian@imp.gda.pl.
*

195

w dziedzinie produkcji paliw i energii z biomasy majcym na celu aktywizacj zawodow ludnoci i gospodarcz gmin Wojewdztwa Pomorskiego. 2. Zakres pracy Ze wzgldu na fakt, i podstawowym celem jest wykorzystanie biomasy odpadowej w produkcji biogazu, w pracy przedstawiono rozkad odpadw z takich bran jak rolnictwo, sadownictwo, uprawy hydroponiczne, rybowstwo, lenictwo, owiectwo oraz przetwrstwo ywnoci. Wymienione dziedziny dziaalnoci zostay sklasyfikowane do grupy nr 02 katalogu odpadw wg Rozporzdzenia Ministra rodowiska z dnia 27 wrzenia 2001 r. Grup t stanowi 7 kategorii, w skad ktrych wchodz poszczeglne podkategorie. Szczegowy opis podano w Tablicy 1. Tablica 1. Klasyfikacja odpadw grupy 02 wg Rozporzdzenia Ministra rodowiska z dnia 27 wrzenia 2001 r. Grupy podkrelone to kategorie odpadw niebezpiecznych, wg[1]. 2 Odpady z rolnictwa, sadownictwa, upraw hydroponicznych, rybowstwa, lenictwa, owiectwa oraz przetwrstwa ywnoci Odpady z rolnictwa, sadownictwa, upraw hydroponicznych, lenictwa, owiectwa i rybowstwa Osady z mycia i czyszczenia Odpadowa tkanka zwierzca Odpadowa masa rolinna Odpady tworzyw sztucznych (z wyczeniem opakowa)
196

02 01 02 01 01 02 01 02 02 01 03 02 01 04

02 01 06 Odchody zwierzce 02 01 07 Odpady z gospodarki lenej Odpady agrochemikaliw zawierajce substancje niebezpieczne, w tym rodki 02 01 08 ochrony rolin I i II klasy toksycznoci (bardzo toksyczne i toksyczne) Odpady agrochemikaliw inne ni 02 01 09 wymienione w 02 01 08 02 01 10 Odpady metalowe Zwierzta pade i ubite z koniecznoci oraz 02 01 80 odpadowa tkanka zwierzca, wykazujce waciwoci niebezpieczne Zwierzta pade i odpadowa tkanka zwierzca 02 01 81 stanowice materia szczeglnego i wysokiego ryzyka inne ni wymienione w 02 01 80 02 01 82 Zwierzta pade i ubite z koniecznoci 02 01 83 Odpady z upraw hydroponicznych 02 01 99 Inne niewymienione odpady Odpady z przygotowania i przetwrstwa 02 02 produktw spoywczych pochodzenia zwierzcego 02 02 01 Odpady z mycia i przygotowywania surowcw 02 02 02 Odpadowa tkanka zwierzca Surowce i produkty nienadajce si do 02 02 03 spoycia i przetwrstwa 02 02 04 Osady z zakadowych oczyszczalni ciekw Odpadowa tkanka zwierzca wykazujca 02 02 80 waciwoci niebezpieczne Odpadowa tkanka zwierzca stanowica materia szczeglnego i wysokiego ryzyka, w 02 02 81 tym odpady z produkcji pasz misno-kostnych inne ni wymienione w 02 02 80
197

02 02 82 02 02 99

02 03

02 03 01 02 03 02 02 03 03 02 03 04 02 03 05 02 03 80 02 03 81 02 03 82 02 03 99 02 04 02 04 01 02 04 02 02 04 03 02 04 80 02 04 99

Odpady z produkcji mczki rybnej inne ni wymienione w 02 02 80 Inne niewymienione odpady Odpady z przygotowania, przetwrstwa produktw i uywek spoywczych oraz odpady pochodzenia rolinnego, w tym odpady z owocw, warzyw, produktw zboowych, olejw jadalnych, kakao, kawy, herbaty oraz przygotowania i przetwrstwa tytoniu, drody i produkcji ekstraktw drodowych, przygotowywania i fermentacji melasy (z wyczeniem 02 07) Szlamy z mycia, oczyszczania, obierania, odwirowywania i oddzielania surowcw Odpady konserwantw Odpady poekstrakcyjne Surowce i produkty nienadajce si do spoycia i przetwrstwa Osady z zakadowych oczyszczalni ciekw Wytoki, osady i inne odpady z przetwrstwa produktw rolinnych (z wyczeniem 02 03 81) Odpady z produkcji pasz rolinnych Odpady tytoniowe Inne niewymienione odpady Odpady z przemysu cukrowniczego Osady z oczyszczania i mycia burakw Nienormatywny wglan wapnia oraz kreda cukrownicza (wapno defekacyjne) Osady z zakadowych oczyszczalni ciekw Wysodki Inne niewymienione odpady
198

02 05 02 05 01 02 05 02 02 05 80 02 05 99 02 06 02 06 01 02 06 02 02 06 03 02 06 80 02 06 99 02 07 02 07 01 02 07 02 02 07 03 02 07 04 02 07 05 02 07 80 02 07 99

Odpady z przemysu mleczarskiego Surowce i produkty nieprzydatne do spoycia oraz przetwarzania Osady z zakadowych oczyszczalni ciekw Odpadowa serwatka Inne niewymienione odpady Odpady z przemysu piekarniczego i cukierniczego Surowce i produkty nieprzydatne do spoycia i przetwrstwa Odpady konserwantw Osady z zakadowych oczyszczalni ciekw Nieprzydatne do wykorzystania tuszcze spoywcze Inne niewymienione odpady Odpady z produkcji napojw alkoholowych i bezalkoholowych (z wyczeniem kawy, herbaty i kakao) Odpady z mycia, oczyszczania i mechanicznego rozdrabniania surowcw Odpady z destylacji spirytualiw Odpady z procesw chemicznych Surowce i produkty nieprzydatne do spoycia i przetwrstwa Osady z zakadowych oczyszczalni ciekw Wytoki, osady moszczowe i pofermentacyjne, wywary Inne niewymienione odpady

W przypadku odpadw istotn spraw jest moliwo ponownego ich wykorzystania i ich

199

unieszkodliwianie. Klasyfikacj przedstawiono w Tablicy 2 i 3.

takich

dziaa

Tablica 2. Klasyfikacja dziaa polegajcych na wykorzystaniu odpadw w caoci lub w czci lub prowadzcych do odzyskania z odpadw, wg [2]. Kod R1 R2 R3 Dziaanie Wykorzystanie, jako paliwa lub innego rodka wytwarzania energii Regeneracja lub odzyskiwanie rozpuszczalnikw Recykling lub regeneracja substancji organicznych, ktre nie s stosowane jako rozpuszczalniki (wczajc kompostowanie i inne biologiczne procesy przeksztacania) Recykling lub regeneracja metali i zwizkw metali Recykling lub regeneracja innych materiaw nieorganicznych Regeneracja kwasw lub zasad Odzyskiwanie skadnikw stosowanych do usuwania zanieczyszcze Odzyskiwanie skadnikw z katalizatorw Powtrna rafinacja oleju lub inne sposoby ponownego wykorzystania oleju Rozprowadzenie na powierzchni ziemi, w celu nawoenia lub ulepszania gleby lub rekultywacji gleby i ziemi Wykorzystanie odpadw pochodzcych z ktregokolwiek z dziaa wymienionych w punktach od R1 do R10

R4 R5 R6 R7 R8 R9 R10

R11

200

Wymiana odpadw w celu poddania R12 ktremukolwiek z dziaa wymienionych w punktach od R1 do R11 Magazynowanie odpadw, ktre maj by poddane ktremukolwiek z dziaa wymienionych w R13 punktach od R1 do R12 (z wyjtkiem tymczasowego magazynowania w czasie zbirki w miejscu, gdzie odpady s wytwarzane) Inne dziaania prowadzce do wykorzystania odpadw w caoci lub czci lub do odzyskania z R14 odpadw substancji lub materiaw, cznie z ich wykorzystaniem, niewymienione w punktach od R1 do R13 Tablica 3. Klasyfikacja dziaa polegajcych na unieszkodliwianiu odpadw, wg [3]. Kod D1 D2 D3 D4 D5 D6 D7 Dziaanie Skadowanie na skadowiskach odpadw obojtnych Obrbka w glebie i ziemi (np. biodegradacja odpadw pynnych lub szlamw w glebie i ziemi) Skadowanie poprzez gbokie wtryskiwanie (np. wtryskiwanie odpadw, ktre mona pompowa) Retencja powierzchniowa (np. umieszczanie odpadw na poletkach osadowych lub lagunach) Skadowanie na skadowiskach odpadw niebezpiecznych lub na skadowiskach odpadw innych ni niebezpieczne Odprowadzanie do wd z wyjtkiem mrz Lokowanie (zatapianie) na dnie mrz

201

D8

D9

D10

D11 D12 D13

D14

D15

Obrbka biologiczna niewymieniona w innym punkcie niniejszego zacznika, w wyniku ktrej powstaj odpady, unieszkodliwiane za pomoc ktregokolwiek z procesw wymienionych w punktach od D1 do D12 (np. fermentacja) Obrbka fizyczno-chemiczna niewymieniona w innym punkcie niniejszego zacznika, w wyniku ktrej powstaj odpady, unieszkodliwiane za pomoc ktregokolwiek z procesw wymienionych w punktach od D1 do D12 (np. parowanie, suszenie, strcanie) Termiczne przeksztacanie odpadw w instalacjach lub urzdzeniach zlokalizowanych na ldzie Termiczne przeksztacanie odpadw w instalacjach lub urzdzeniach zlokalizowanych na morzu Skadowanie odpadw w pojemnikach w ziemi (np. w kopalni) Sporzdzanie mieszanki lub mieszanie przed poddaniem ktremukolwiek z procesw wymienionych w punktach od D1 do D12 Przepakowywanie przed poddaniem ktremukolwiek z procesw wymienionych w punktach od D1 do D13 Magazynowanie w czasie ktregokolwiek z procesw wymienionych w punktach od D1 do D14 (z wyjtkiem tymczasowego magazynowania w czasie zbirki w miejscu, gdzie odpady s wytwarzane)

202

3. Wyniki Przedstawiona baza danych zostaa utworzona na podstawie informacji otrzymanych z Urzdu Marszakowskiego Wojewdztwa Pomorskiego z Departamentu rodowiska, Rolnictwa i Zasobw Naturalnych oraz od przedstawicieli poszczeglnych powiatw i gmin. Dane zebrano na pocztku 2010 roku i obejmuj one informacje z roku 2008 na temat: rodzaju (odpad, produkt)/ roku produkcji/ wytworzonej iloci/ wojewdztwa /miejscowoci/ producenta, wytwrcy/ adresu wytworzenia/ telefonu/ posiadacza/ adresu posiadacza. Uytkownik bazy danych (program Excel) wybiera poszczeglne grupy i dane dotyczce grupy tak jak to pokazano na Rysunku 1.

Rysunek 1. Baza danych o odpadach stan z 03.2010. W Tablicy 4 przedstawiono generacj i utylizacj odpadw w poszczeglnych powiatach Wojewdztwa Pomorskiego.

203

Tablica 4. Zestawienie bilansu generacji i utylizacji odpadw w poszczeglnych powiatach Wojewdztwa Pomorskiego w roku 2008. Lp. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 odpady bilans bytowski 13 172,82 -1 963,75 chojnicki 6 457,41 5 903,82 czu52 728,82 463,33 chowski gdaski 12 975,27 4 341,26 8 634,02 kartuski 15 323,82 3 441,62 11 882,20 kocierski 1 068,14 92,60 975,54 kwidzyski 1 259,63 422,99 836,64 lborski 59 232,90 53 243,90 5 989,00 malborski 12,93 675,63 -662,71 nowo3,30 4,00 -0,70 dworski pucki 2 854,70 1 739,00 1 115,70 supski 26 404,49 49 739,14 -23 334,65 starogardzk 4 385,80 7 128,87 -2 743,07 i sztumski 110,03 0,00 110,03 tczewski 967,89 948,15 19,74 wej8 111,32 14 004,70 -5 893,38 herowski suma 205 069,28 203 737,50 1 331,78 Powiat Ilo, [t] utylizacja 15 136,56 553,59 52 265,49

Jak mona zauway zarwno pod wzgldem iloci generowanych odpadw, jak rwnie pod wzgldem ich unieszkodliwiania przoduj powiaty lborski, czuchowski i supski. Niektre z obszarw

204

charakteryzuj si bilansem ujemnym, co oznacza, e utylizacja przekracza produkcj. Dotyczy to m.in. powiatw: bytowskiego, supskiego i starogardzkiego. Wynika to z faktu, e odpady s przewoone z ssiadujcych obszarw w celu ponownego wykorzystania w produkcji przemysowej. Najmniejsz ilo odpadw wytwarza i utylizuje powiat sztumski, nowodworski, kwidzyski i tczewski. Warto jednak zwrci uwag na fakt, i dane te powstay w oparciu o zgoszenia poszczeglnych producentw i wytwrcw spoywczych, zatem nie s kompletne. Poza tym cz wytwarzanych odpadw w gospodarstwach domowych jest wykorzystywana na uytek wasny. Dotyczy to zwaszcza odpadw ulegajcych biodegradacji (makulatura, odzie i tekstylia z materiaw naturalnych, odpady zielone, odpady ulegajce biodegradacji wchodzce w strumie zmieszanych odpadw komunalnych, odpady z targowisk itp.). Szacuje si, e ok. 70% tych odpadw w jednostkach wiejskich oraz ok. 15% na terenach miejskich wykorzystywanych jest do wytwarzania kompostu, karmienia zwierzt lub spalania w domowych kotach grzewczych.

205

Rysunek 2. Udziay procentowe iloci wygenerowanych odpadw z grupy 02 oraz ich unieszkodliwienie i przetwarzanie w poszczeglnych powiatach Wojewdztwa Pomorskiego w roku 2008.

206

Rysunek 3. Udziay iloci wygenerowanych odpadw z grupy 02 w poszczeglnych powiatach Wojewdztwa Pomorskiego w roku 2008.

207

Rysunek 4. Udziay iloci unieszkodliwionych i przetworzonych odpadw z grupy 02 w poszczeglnych powiatach Wojewdztwa Pomorskiego w roku 2008. W Tablicy 5 przedstawiono generacj i utylizacj odpadw z klasyfikacj na poszczeglne kategorie. Tablica 5. Zestawienie bilansu generacji i utylizacji odpadw na terenie Wojewdztwa Pomorskiego w roku 2008 z podziaem na poszczeglne kategorie. kod 02 01 02 02 02 03 02 04 02 05 02 06 odpad 37 622,41 39 916,68 57 664,19 0,00 15 198,53 396,57 ilo, [t] utylizacja 42 721,65 27 196,97 74 396,24 1,60 10 482,83 0,00 bilans -5 099,24 12 719,71 -16 732,05 -1,60 4 715,70 396,57

208

02 07 suma

54 281,22 205 079,59

48 923,14 203 722,43

5 358,08 1 357,17

Rysunek 5. Udziay iloci odpadw z grupy 02 na terenie Wojewdztwa Pomorskiego z podziaem na poszczeglne kategorie w roku 2008. Na Rysunku 5 przedstawiono udzia poszczeglnych rodzajw odpadw w cakowitej iloci generowanej w Wojewdztwie Pomorskim. Najwicej (prawie 30%) stanowi odpady z przygotowania i przetwrstwa produktw, i uywek spoywczych oraz odpady pochodzenia rolinnego, w tym odpady z owocw, warzyw, produktw zboowych, olejw jadalnych, kakao, kawy, herbaty oraz przygotowania i przetwrstwa tytoniu, drody i produkcji ekstraktw drodowych, przygotowywania i fermentacji melasy. Nieco mniej (ponad 25%) stanowi odpady z produkcji napojw alkoholowych i bezalkoholowych (z wyczeniem kawy, herbaty i kakao). Na tym samym poziomie utrzymuj si odpady z przygotowania

209

i przetwrstwa produktw spoywczych pochodzenia zwierzcego oraz odpady z rolnictwa, sadownictwa, upraw hydroponicznych, lenictwa, owiectwa i rybowstwa (odpowiednio ok. 20% i 19%). Odpady z przemysu mleczarskiego stanowi niecae 8%. Najmniejsz, znikom ilo generuje przemys piekarniczy i cukierniczy tj. niecay procent. Podobnie ksztatuje si utylizacja odpadw. Najwiksz ilo poddan ponownej obrbce stanowi odpady z przygotowania i przetwrstwa produktw pochodzenia rolinnego (40% caoci), najmniejsz za, ale ponad 5% cz stanowi odpady z przemysu cukrowniczego (Rysunek 6).

Rysunek 6. Udziay iloci utylizowanych odpadw z grupy 02 na terenie Wojewdztwa Pomorskiego z podziaem na poszczeglne kategorie w roku 2008. Na wykresach znajdujcych si na Rysunkach 7-9 przedstawiono szczegowy podzia odpadw (Rysunek 7a) i ich utylizacji w powiecie lborskim (Rysunek 9a). Najwiksz grup stanowic prawie 90% caoci tworz

210

odpady z przygotowania i przetwrstwa produktw spoywczych pochodzenia rolinnego, w ktrych skad wchodz gwnie wytoki, osady i inne odpady z przetwrstwa, reszta to osady z zakadowych oczyszczalni ciekw oraz szlamy z mycia, oczyszczania, obierania, odwirowywania i oddzielania surowcw (Rysunek 8b).

Rysunek 7. Odpady z grupy 02 w powiecie lborskim w roku 2008: a) udziay poszczeglnych odpadw, b) szczegowy podzia dla odpadw z rolnictwa,

211

sadownictwa, upraw hydroponicznych, lenictwa, owiectwa i rybowstwa (grupa 02 01).

Rysunek 8. Odpady z grupy 02 w powiecie lborskim w roku 2008 z podziaem na grupy: a) szczegowy podzia dla odpadw z przygotowania i przetwrstwa produktw spoywczych pochodzenia zwierzcego (grupa 02 02) b) szczegowy podzia dla odpadw z przygotowania i przetwrstwa produktw spoywczych pochodzenia rolinnego (grupa 02 03). Odpady z przygotowania i przetwrstwa produktw spoywczych pochodzenia zwierzcego to

212

w powiecie lborskim przewanie odpadowa tkanka zwierzca, reszt stanowi osady z przyzakadowych oczyszczalni ciekw oraz surowce i produkty nienadajce si do spoycia i przetwrstwa (Rysunek 8a). Niewielka grupa stanowica niecae 2% odpadw w powiecie to odpady o kodzie 02 01, skadajce si gwnie z odpadowej tkanki zwierzcej (Rysunek 7b).

Rysunek 9. Unieszkodliwienie i przetworzenie odpadw z grupy 02 w powiecie lborskim w roku 2008:

213

a) udziay poszczeglnych odpadw i dziaa, b) szczegowy podzia dla odpadw z przygotowania i przetwrstwa produktw spoywczych pochodzenia rolinnego (grupa 02 03). W powiecie lborskim gospodarka odpadami polega przede wszystkim na ich utylizacji i ponownym wykorzystaniu: gwnym procesem jest recykling lub regeneracja substancji organicznych, (wczajc kompostowanie i inne biologiczne procesy przeksztacania). W 2008 roku unieszkodliwiane odpadw (w tym gwnie skadowanie) stanowio zaledwie 0,01% wszystkich procesw utylizacyjnych. Na wykresach znajdujcych si na Rysunkach 1012 przedstawiono szczegowy podzia odpadw (Rysunek 10) i ich utylizacji w powiecie czuchowskim. Najwiksz grup stanowic prawie 65% caoci tworz odpady z rolnictwa, sadownictwa, upraw hydroponicznych, lenictwa, owiectwa i rybowstwa, w ktrych skad wchodz gwnie odchody zwierzce, ladow ilo stanowi zwierzta pade i ubite z koniecznoci oraz inne odpady (Rysunek 11a).

Rysunek 10. Odpady z grupy 02 w powiecie czuchowskim w roku 2008.


214

Rysunek 11. Odpady z grupy 02 w powiecie czuchowskim w roku 2008 z podziaem na grupy: a) szczegowy podzia dla odpadw z rolnictwa, sadownictwa, upraw hydroponicznych, lenictwa, owiectwa i rybowstwa (grupa 02 01), b) szczegowy podzia dla odpadw z przygotowania i przetwrstwa produktw spoywczych pochodzenia zwierzcego (grupa 02 02). Odpady z przygotowania i przetwrstwa produktw spoywczych pochodzenia zwierzcego to w powiecie czuchowskim przewanie odpadowa tkanka zwierzca, reszt stanowi osady z przyzakadowych oczyszczalni ciekw oraz surowce i produkty

215

nienadajce si do spoycia i przetwrstwa wraz z innymi odpadami z produkcji mczki rybnej (Rysunek 11b). Spor grup odpadw, ok. 25% stanowi odpady z produkcji napojw alkoholowych i bezalkoholowych (z wyczeniem kawy, herbaty i kakao Rysunek 11a) i s to wytoki, osady moszczowe i pofermentacyjne oraz wywary.

Rysunek 12. Unieszkodliwienie i przetworzenie odpadw z grupy 02 w powiecie czuchowskim w roku 2008: a) udziay poszczeglnych odpadw i dziaa,

216

b) szczegowy podzia dla odpadw z przygotowania i przetwrstwa produktw spoywczych pochodzenia rolinnego (grupa 02 03). W powiecie czuchowskim gospodarka odpadami polega przede wszystkim na ich utylizacji i ponownym wykorzystaniu. Ok. 60% stanowi odzysk odchodw zwierzcych, ok. 30% odzysk odpadw z produkcji napojw alkoholowych i bezalkoholowych s to wytoki, osady moszczowe i pofermentacyjne oraz wywary, reszt stanowi odzysk odpadw z przygotowania i przetwrstwa produktw spoywczych pochodzenia zwierzcego. 4. Utylizacja odpadw w biogazownictwie Autorzy pracy [4] przedstawili potencja tkwicy w odpadach biodegradowalnych, biorc pod uwag moliwo ich utylizacji w biogazowniach rolniczych. Na podstawie analiz okrelono podstawowe parametry i charakterystyki poszczeglnych rodzajw organicznych odpadw rolniczych, hodowlanych i przemysowych oraz odchodw w aspekcie przydatnoci do przebiegu procesw fermentacji metanowej, zapewniajcej duy udzia metanu w wyprodukowanym biogazie. Wyniki tych prac przedstawiono w Tablicy 6 i 7. Tablica 6. Moliwa do wyprodukowania ilo biogazu z poszczeglnych substratw rolniczych, wg [4]. Substrat Obornik wiski Obornik bydlcy Ilo biogazu [dm3/kg s.m.org.] 340-550 90-310

217

Obornik koski Obornik owczy Odchody ptasie Soma ytnia Soma pszenna Soma jczmienna Soma owsiana Trawa Trzcina Odpady rolnicze Czci warzyw Konopie

200-300 90-300 310-620 200-300 200-300 250-300 290-310 280-550 170 310-430 330-360 360

Jak mona zauway, najwiksz ilo biogazu otrzymuje si z obornika wiskiego i odchodw ptasich. Najmniej efektywn jest za trzcina. W Wojewdztwie Pomorskim 1/5 wszystkich stanowi odpady z przygotowania i przetwrstwa produktw spoywczych pochodzenia zwierzcego oraz odpady z rolnictwa, sadownictwa, upraw hydroponicznych, lenictwa, owiectwa i rybowstwa. Najwiksz ilo w 2008 r. stanowiy odpady z przygotowania, przetwrstwa produktw i uywek spoywczych oraz odpady pochodzenia rolinnego, w tym odpady z owocw, warzyw, produktw zboowych, olejw jadalnych, kakao, kawy, herbaty oraz przygotowania i przetwrstwa tytoniu, drody i produkcji ekstraktw drodowych, przygotowywania i fermentacji melasy. Z odpadw rolniczych mona uzyska gaz na poziomie nawet 400dm3/kg suchej masy wsadu, zatem jest to cakiem nieza baza surowcowa. Zawarto metanu w biogazie wyprodukowanym z tej grupy odpadw wynosi nieco

218

ponad 50%. Najwiksz warto kaloryczn biogazu mona uzyska z odpadw pochodzenia zwierzcego, ktrych w wojewdztwie jest najwicej (ok. 30% caoci). Tablica 7. Teoretyczna wydajno biogazu z poszczeglnych substratw rolniczych, wg [4]. Zawarto suchej masy [%] 90 15 86 40 20-33 27 11-88,3 17 5,6 88,6 89,9 18-32 92 77 30 99,9 22 14-12 Zawarto masy organicznej [%] 95,2 79,1 93,7 85,6-89,8 93,8-95,9 67 91,6-94,7 90,7 92,2 93,4 93,6 93-95,7 93 93 74,4 99,9 97,7 84,4-85,5

Substrat Muto suche Kiszonki z lici burakw Soma jczmienna Kiszonka z traw Zielona kukurydza Pomiot kurzy Odpady ziemniaczane Koniczyna Serwatka wiea Odpady lnu Makuchy lniane Kiszonka z kukurydzy Kieki sodowe Melasa Laktoza Tuszcz mieszany Resztki z przerobu jabek Rzepak mody

219

Pozostao po ekstrakcji rzepaku Gnojowica bydlca Czerwona koniczyna Kwana serwatka Gnojowica wiska Odpadki kuchenne Odpady z uboju ubogie w tuszcz Koniczyna Trawa Siano Kiszonka z burakw cukrowych

88,6 10 18-20 5,6 7,5 15,6-18 14,4 87,6-88,1 15-86 86 18

92,1 68,5 89,7-90,2 88,8 82 86,6-92,3 81,5 93,5-96,2 87,7-92,7 90,4-92,9 80,5

Substrat

Muto suche Kiszonki z lici burakw Soma jczmienna Kiszonka z traw Zielona kukurydza Pomiot kurzy

Teoretyczna wydajno biogazu Objto na Zawarto biogazu z 1000 kg metanu w 1 kg suchej wieej biogazie masy masy organicznej [dm3] [m3] [%] 602 66 62 627 74 56 427 596-674 602-635 773 344 214-238 113-201 140 52 55-56 53 58

220

Odpady ziemniaczane Koniczyna Serwatka wiea Odpady lnu Makuchy lniane Kiszonka z kukurydzy Kieki sodowe Melasa Laktoza Tuszcz mieszany Resztki z przerobu jabek Rzepak mody Pozostao po ekstrakcji rzepaku Gnojowica bydlca Czerwona koniczyna Kwana serwatka Gnojowica wiska Odpadki kuchenne Odpady z uboju ubogie w tuszcz Koniczyna Trawa Siano

690-738 579 764 681 698 588-635 600 600 756 1200 566 706-708 633

68-609 86 39 563 587 98-186 514 514 169 1198 122 73-83 516

51-54 55 53 59 60 53 58 58 56 67 53 56 61

801 572-579 762 815 411-540 375 581-723 393-707 512-583


221

55 94-103 38 50 55-90 44 478-613 95-311 409-453

55 56 54 58 68-69 69 55-56 52-56 53-55

Kiszonka z burakw cukrowych

675

98

55

5. Podsumowanie W pracy przedstawiono generacj i utylizacj odpadw biodegradowalnych na terenie Wojewdztwa Pomorskiego w roku 2008. Celem analizy jest moliwo ich ponownego wykorzystania jako substratu do produkcji gazu w biogazowniach rolniczych. Przedstawione wyniki pokazuj wysoki potencja tkwicy w tego typu biomasie. W przyszoci naley uwzgldni rwnie analiz ekonomiczn, uwzgldniajc uregulowania prawne, zapotrzebowanie na ciepo i energi poszczeglnych powiatw, czy te moliwoci podczenia do sieci w celu sprzeday wygenerowanych nadwyek. Baza o odpadach powinna by w przyszoci aktualizowana, co pozwoli zweryfikowa i okreli kierunki rozwoju gospodarki odpadami pod wzgldem ich utylizacji i produkcji energii ze rde odnawialnych. 6. Literatura [1] Rozporzdzenie Ministra rodowiska z dnia 27 wrzenia 2001 r. w sprawie katalogu odpadw, DU Nr 112, poz. 1206, str. 8586-8616. [2] Zacznik nr 5 do Ustawy o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r., Dziaania polegajce na wykorzystaniu odpadw w caoci lub w czci lub prowadzce do odzyskania z odpadw substancji lub materiaw lub energii wraz z ich wykorzystaniem. DU, Nr 62, poz. 628.

222

[3] Zacznik nr 6 do Ustawy o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r., Procesy unieszkodliwiania odpadw. DU, Nr 62, poz. 628. [4] Szlachta J. i inni., Analiza i przygotowanie wsadu zawierajcego organiczne odpady rolnicze, hodowlane i przemysowe oraz odchody, Seminarium Projektu Kluczowego nr POIG.01.01.02-00-016/08 pt. ,,Modelowe kompleksy agroenergetyczne jako przykad kogeneracji rozproszonej opartej na lokalnych i odnawialnych rdach energii, Kudowa Zdrj, 18-19.01.2010 r.

BIODEGRADABLE WASTE IN POMORSKIE REGION


Summary Database for distribution of biodegradable waste in Pomerania is described and used for waste distribution analyses. The database is being developed in order to facilitate new investments in fuel and energy production as well as increase professional activity of the people in the region.

223

Jacek Wereszczaka*

PRODUKCJA BIOMASY JAKO ENERGETYCZNEGO SUROWCA ODNAWIALNEGO I UTYLIZACJA POFERMENTU

Streszczenie Praca zajmuje si zagadnieniem potencjau Polski w produkcji biomasy w celach energetycznych. Podejmuje pytanie, czy obcienie rodowiska z tytuu zwikszenia intensywnoci produkcji pozwoli na ochron potencjau produkcyjnego gruntw ornych. Ponadto, rozwaa zagadnienie waciwego doboru i proporcji substratw dla procesu fermentacji oraz metody zagospodarowania pozostaoci pofermentacyjnych. Wykorzystanie przekompostowanych pozostaoci pofrementacyjnych w celu poprawy bilansu substancji organicznej w glebie jest uzasadnione przyrodniczo i konieczne, zwaszcza w gospodarstwach wielkoobszarowych, ktre prowadz produkcj rolinn bez stosowania obornika, ktrego brakuje ze wzgldu na specjalizacj produkcji (gospodarstwa bez chowu zwierzt).

Katedra Agronomii, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie, 71-434 Szczecin, ul. J. Sowackiego 17, tel. 91 4496296, e-mail: Jacek.Wereszczaka@zut.edu.pl.

224

1. Problem konkurencyjnoci produkcji surowcw ywnociowych i energetycznych na gruntach ornych Polska jest krajem o powierzchni 312,7 tys. km2 i zajmuje 9 miejsce w Europie i 68 w wiecie. Pod wzgldem liczby ludnoci (38,1 mln) 8 miejsce w Europie i 32 w wiecie (GUS 2008). Obszar naszego kraju charakteryzuje dua rnorodno przyrodnicza, krajobrazowa i kulturowa. Udzia gruntw lenych w oglnej powierzchni ldowej kraju przekracza 30%. Klimat charakteryzuje si duymi wahaniami w dugoci poszczeglnych pr roku. rednia temperatura powietrza mieci si w przedziale od 8,3oC do 9,4oC, a suma opadw od 585 mm do 609 mm. Opady atmosferyczne s gwnym rdem zasobw wodnych i charakteryzuj si du zmiennoci zarwno w latach, miesicach jak i w regionach. Rolnictwo polskie charakteryzuje si duym rozdrobnieniem rednia wielko gospodarstwa rolnego wynosi 10,15 ha gruntw rolnych, przy czym ponad poowa gospodarstw produkuje wycznie lub gwnie na wasne potrzeby. W przekroju terytorialnym najwiksza rednia wielko uytkw rolnych w gospodarstwie rolnym wystpuje w wojewdztwie zachodniopomorskim (24,11 ha), warmisko-mazurskim (21,47 ha), a najmniejsza w wojewdztwie maopolskim (3,31 ha) i podkarpackim (3,82 ha) (MR i RS 2005). Warunki gospodarowania pod wzgldem waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej w Polsce i w wojewdztwie zachodniopomorskim Dzienia i in. (2007) ocenili jako rednio korzystne (tab. 1).

225

Tabela 1. Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej Powierzchnia (km2/ %) Wskanik bonitacji jakoci i agrokli- rze- warunprzydatmatu by kw noci terewodrolniczej nu nych gleb 50,0 9,8 4,0 3,6

Zachodniopomorskie 22 896 / 7,3 Polska 312 658 / 100

49,5

9,9

3,9

3,3

Powierzchnia (km2/ %) Zachodniopomorskie 22 896 / 7,3 Polska 312 658 / 100


rdo: Dzienia i in., 2007.

Oglny wskanik jakoci 67,5 66,6

Ocena warunkw rednio korzystne rednio korzystne

Polska jest znaczcym w wiecie i Europie producentem produktw rolnych, ogrodniczych i pochodzenia zwierzcego. Pod wzgldem produkcji ziemniakw, yta, burakw cukrowych, rzepaku, pszenicy, czy mleka zajmuje przodujce w Unii Europejskiej, odpowiednio 1, 2, 3, 3, 4 i 4 miejsce. Czy nasz kraj stanie si rwnie potentatem w produkcji biomasy w celach energetycznych?

226

Znaczenie energetyki odnawialnej w Polsce stale ronie. W przyjtej dugoterminowej strategii rozwoju sektora energetycznego poruszono problem wykorzystania potencjalnych moliwoci produkcyjnych pl uprawnych z rwnoczesnym wprowadzeniem zasad zrwnowaonego rozwoju zgodnego z wymogami rodowiska naturalnego. Produkcja biomasy w celach energetycznych staje si niezwykle konkurencyjna w stosunku do surowcw ywnociowych. Aby sprosta dyrektywie unijnej 2001/77/EC w Polsce naley intensywnie wykorzysta odnawialne rda energii, w tym rwnie biomas - jako jeden z gwnych surowcw energetycznych. Do roku 2020 udzia energii ze rde odnawialnych w bilansie energii pierwotnej w skali kraju powinien osign minimum 15%. W znacznym stopniu zapotrzebowanie surowcowe bdzie pokrywane z biomasy produkowanej na gruntach ornych. Jak podaj Faber (2005) i Krasowicz (2005) area uytkw rolnych do alternatywnego, w stosunku do surowcw ywnociowych, wykorzystania w Polsce mgby wynie 5,3 mln ha (w tym 2 mln ha gruntw ornych z tytuu zmian w strukturze zasieww), 1,0 mln ha uytkw zielonych oraz 2,3 mln ha gruntw odogowanych. Wg raportu EEA (Report EEA 7/2006) w Polsce, w latach 2020 i 2030 mona szacowa ogln powierzchni gruntw ornych z przeznaczeniem na produkcj biomasy, odpowiednio na 4,312 i 4,525 mln ha. Czy takie obcienie rodowiska z tytuu zwikszenia intensywnoci produkcji pozwoli zachowa wyznaczone cele, w ktrych wymienia si

227

rwnie ochron potencjau produkcyjnego gruntw ornych? Jak stwierdzi Wereszczaka (2008 a, b) wojewdztwo zachodniopomorskie moe sta si jednym z przodujcych producentw biomasy pozyskiwanej w celach energetycznych. Speniajc postanowienia protokou z Kioto (1997), Wojewdztwo moe w znacznym stopniu ograniczy niekorzystne oddziaywanie na rodowisko naturalne w wyniku zmniejszenia emisji gazw cieplarnianych. Moliwo realizacji tych celw zalee bdzie w znacznym stopniu od pozyskania i wykorzystania biomasy jako rda energii. Autor w swoim opracowaniu wskazuje gwnie grunty rolne niszych klas (IVa, IVb, V do VIz) jako miejsce produkcji biomasy w celach energetycznych, szacujc dla wojewdztwa zachodniopomorskiego ich powierzchni w 2030 roku na 140 tys. ha gruntw ornych, przy zbiorach biomasy na poziomie 1 030 tys. ton. Jak podaje Ciechanowicz (2001), Hall i in. (1993) oraz Nalborczyk (2002) uprawa rolin energetycznych na gruntach rolniczych bdzie najwaniejszym potencjalnym rdem biomasy w Polsce. Ku (2003) oraz Olejniczak i Adamska (1996) wskazuj, e uzupenieniem bilansu poday biomasy na rynku energetycznym moe by jej pozyskiwanie z jednorocznych upraw rolin rolniczych. Wany aspekt zmian zwizanych z kierunkiem produkcji podkrela Szczukowski i in. (2006) wskazujc, e przeznaczenie czci gruntw ornych dla produkcji biomasy w celach energetycznych nie moe mie niekorzystnych nastpstw

228

dla produkcji ziemiopodw przeznaczonych na potrzeby ywnociowe. Najwiksze moliwoci pozyskania energii ze rde odnawialnych daje zagospodarowanie biomasy pochodzcej z rolnictwa. W rolnictwie i lenictwie Polski wytwarzana jest biomasa rwnowana pod wzgldem kalorycznym 150 mln t wgla. Jak podaje Kinal (2007) po rozszerzeniu Unii Europejskiej jest do wykorzystania ok. 202 miliony hektarw na potrzeby produkcji rolnej. Przy rednim zapotrzebowaniu do produkcji rolnej powierzchni ok. 0,3 ha na 1 obywatela - 480 milionw obywateli UE potrzebuje w sumie 144 miliony hektarw powierzchni uprawnej. Pozostae 58 miliony hektarw odpowiadaj mniej wicej uytkowej powierzchni rolnej Niemiec, Francji i Woch. Potencja bioenergetyczny tej powierzchni wynosi 469 miliardw metrw szeciennych biometanu. To jest ok. 80 % rocznego rosyjskiego wydobycia gazu ziemnego w 2004 r. (589 miliardw m). Majc na uwadze cytowane dane mona atwo zobrazowa, jak duy jest potencja energetyczny do wykorzystania przy produkcji energii z biogazu. Biogazownie rolnicze produkuj energi w sposb wysoce efektywny. Skojarzona produkcja energii cieplnej oraz elektrycznej pozwala na osignicie sprawnoci przetworzenia energii zawartej w biogazie nawet do okoo 87 %, z czego okoo 37 % stanowi energia elektryczna natomiast 50 % energia cieplna, ktra praktycznie bez strat moe by wykorzystana w obszarze danej lokalizacji. W porwnaniu do innych rde energii odnawialnej jej produkcja z biomasy

229

przetwarzanej w procesie fermentacji metanowej pozwala na sterowaln produkcj, co oznacza oszczdnoci przy eksploatacji sieci oraz moliwo wytwarzania energii w momencie zapotrzebowania. W przypadku surowcw kierowanych do biogazowni pojawia si jeden problem. Szczegln uwag naley zwrci na fakt, e nie mona produkowa energii w biogazowni w oparciu tylko i wycznie na surowcu pozyskiwanym z produkcji rolinnej. Takie rozwizane moe sta si zagroeniem dla produkcji surowcw ywnociowych. Podstaw fermentacji metanowej musz by odpady organiczne, ktrych duy udzia w surowcu powinien promowa stosowane technologie (dopaty producenckie). Jak podaj w swoim opracowaniu Kujawski i Kujawski (2007) biogaz moe by wytwarzany z rnych rodzajw oraz typw substratw. Do surowcw odnawialnych bardzo dobrze nadajcych si do zastosowania w biogazowniach rolniczych nale takie materiay jak nawozy naturalne (np: gnojowica, obornik), odpady z produkcji rolnej (np: odpady zboowe, odpady pasz), uprawiane w tym celu roliny energetyczne (np: kukurydza, pszenyto, pszenica, jczmie, rzepak, lucerna, trawa sudaska, burak pastewny, burak cukrowy, ziemniak). W biogazowniach rolniczych mona rwnie przetwarza na biogaz odpady organiczne pochodzce z produkcji spoywczej lub biopaliw oraz inne czyste chemicznie odpady organiczne. Dodatkowo mona tu wymieni: odpady warzyw i owocw, z produkcji elatyny, skrobi, z piekarni, cukierni, odpady tuszczy i serw z mleczarni, wytoki

230

owocw i warzyw, wywar gorzelniany, wysodziny browarniane, odpady poubojowe jak i rwnie odpady ywnoci ze stowek i restauracji. Dobranie odpowiednich rodzajw i proporcji substratw dla fermentacji nie jest atwym zadaniem. Wsad jest to materia organiczna niezbyt stabilna pod wzgldem mikrobiologicznym. Charakteryzuje si ona rn wydajnoci procesu produkcji biogazu (tab. 2), dynamik tego procesu, jakoci uzyskanego z nich biogazu, zawartoci substancji hamujcych i toksycznych oraz zmiennymi i trudnymi do okrelenia reakcjami zachodzcymi pomidzy poszczeglnymi materiaami wsadowymi. Tabela 2. Rnorodne substraty i ich wydajnoci w produkcji biogazu. Substraty gnojowica bydlca gnojowica wiska Serwatka krajanka buraczana wysodziny browarniane wywar gorzelniany ilo biogazu (m3gaz.t-1substrat) 25 36 55 75 75 80

rdo: Fachagentur Nachwachsende Rohstoffe.

Wydajno jednej tony suchej masy wybranych substratw pochodzenia rolniczego wyraona w m3 biogazu przedstawia si nastpujco: obornik wiski 340-550, bydlcy 90-310, soma ytnia 200-300, pszenna 200-300, jczmienna 250-300 czy owsiana 290-310.

231

Nie ulega wtpliwoci, e podstawow zalet stosowania rolinnych surowcw odnawialnych pochodzcych z produkcji polowej jest ich dostpno przez cay rok. 2. Pozostaoci pofermentacyjne po produkcji biometanu Biogazownie rolnicze produkuj due iloci pozostaoci pofermentacyjnych, ktre mog, po odpowiedniej obrbce, sta si wartociowym nawozem organicznym, zawierajcym pierwiastki biogenne w formie atwo przyswajalnej dla rolin oraz o zredukowanych, w porwnaniu do nawozw naturalnych, emisjach zapachu i wyeliminowaniu niektrych szkodliwych dla rolin waciwoci (np: wypalanie rolin przez gnojowic). Pozostao pofermentacyjna jest gromadzona w zbiornikach magazynowych, ktrych objto jest tak dobrana aby wystarczya na przechowywanie substratu na czas zakazu jego aplikacji na polu (okres zimowy). Resztki pofermentacyjne z biogazowni mog, po uprzedniej obrbce, zastpi nawozy minerale, co moe znacznie ograniczy nakady na produkcj rolinn. Szczeglne zainteresowanie budzi w Polsce wykorzystywanie w biogazowniach rolniczych osadw ciekowych z komunalnych lub przemysowych oczyszczalni ciekw. Zastosowanie tego typu substratu jest problematyczne z uwagi na fakt wykorzystania pozostaoci pofermentacyjnej jako nawozu. W osadach ciekowych mog znajdowa si substancje zawierajce materiay szkodliwe i uniemoliwiajce zastosowanie

232

przetworzonego substratu w produkcji rolnej. Dla producenta energii z biogazu zastosowanie osadw ciekowych wiza si bdzie z dodatkowymi nakadami na badanie obecnoci i zawartoci niedozwolonych substancji oraz kosztown utylizacj przefermentowanego osadu w razie braku moliwoci jego wykorzystania jako nawozu. W procesie produkcji biogazu dziki fermentowaniu gnojwki, obornika i biomasy znajdujce si w nich substancje, takie jak: masa organiczna, azot i fosfor mineralizuj si i tym samym staj si dostpne dla rolin. Zawarto suchej masy w resztkach pofermentacyjnych jest mniejsza ni przed fermentacj, co pozwala na lepsze rozprowadzenie po powierzchni pola. Dodatkowo, resztki pofermentacyjne s mniej agresywne. Jedynym niebezpieczestwem s patogenne zarodki chorb i nasiona chwastw, ktre w dobrze prowadzonej obrbce pozostaoci pofermentacyjnych trac zdolnoci przetrwania. Stryjecki (2010) na swoim portalu internetowym wymienia nastpujce moliwoci postpowania z odpadami pofermentacyjnymi: 1. Rozrzucenie na kach, bez wczeniejszego przetworzenia. 2. Rozdzielenie fazy staej od osadu (rozrzucony na polach) i fazy pynnej (po rozcieczeniu z wod deszczow w proporcji 1:1 moe zosta wykorzystana jako woda technologiczna). 3. Separacja membranowa (mikrofiltracja, ultrafiltracja, nanofiltracja, odwrcona osmoza). 4. Odparowanie.

233

Przefermentowana biomasa (pozostao pofermentacyjna) moe zosta poddana dodatkowej obrbce, dziki ktrej mona otrzyma nawz organiczny przy jednoczesnym zwikszeniu stenia substancji odywczych oraz znacznym zmniejszeniu objtoci odpadw pofermentacyjnych. Zmniejszenie iloci odpadw pofermentacyjnych poprzez ich kompostowanie pozwala na redukcj kosztw zwizanych z rozrzucaniem pozostaoci oraz na ograniczenie wymaganej objtoci zbiornikw na odpady pofermentacyjne. Jednoczenie, zastosowanie biotechnologii w postaci szczepionek mikrobiologicznych Probio (przygotowana przez autora opracowania biotechnologia z wykorzystaniem Ema Plus) moe znacznie podwyszy jako przetworzonego w procesie kompostowania odpadu pofermentacyjnego. Podstaw oceny wartoci pozostaoci pofermentacyjnych pod ktem wykorzystania rolniczego jest zawarto suchej masy. W przypadku rozwodnionych pozostaoci koszty transportu na pole mog znacznie przekroczy ich warto nawozow. Wycena pozostaoci pofermentacyjnych powstaych w procesie pozyskiwania biometanu pod ktem wartoci nawozowej jest trudna. Warto ich zaley od substratw uytych jako wkad fermentacyjny, wydajnoci procesu fermentacji, okresu i warunkw, w tym intensywnoci procesw biologicznych, w czasie przechowywania. Jak podaje Makowiak (2004) rednia zawarto skadnikw pokarmowych w oborniku zaley od gatunku zwierzt (tab. 3).

234

Tabela 3. Zawarto wybranych makroi mikroelementw w nawozach naturalnych Skadnik w % wieej masy Sucha masa Azot (N) Fosfor (P2O5) Potas (K2O) Wap (Ca) Magnez (Mg) Bor (B) mg.kg-1 elazo (Fe) mg.kg-1 Skadnik w % wieej masy Sucha masa Azot (N) Fosfor (P2O5) Potas (K2O) Wap (Ca) Magnez (Mg) Bor (B) mg.kg-1 elazo (Fe) mg.kg-1
rdo: Makowiak (2004).

Gatunek zwierzt ub rodzaj obornika Bydo Trzoda Konie 21,0 21,4 24,7 0,5 0,5 0,5 0,3 0,4 0,3 0,7 0,7 0,9 0,4 0,4 0,4 0,2 0,2 0,2 20,9 15,9 13,6 2325 2613 1373 Gatunek zwierzt lub rodzaj obornika Owce Mieszany 26,8 21,0 0,7 0,5 0,4 0,3 0,2 0,7 0,6 0,4 0,2 0,2 18,4 21,5 1438 2500

Po przeprowadzeniu analizy chemicznej pozostaoci pofermentacyjnych pod ktem zawartoci podstawowych skadnikw i porwnaniu uzyskanych wynikw do podawanych przez Makowiaka (2004)

235

mona dokadnie okreli jego warto, ktr szacuje si, rednio na 75% wartoci obornika bydlcego. Pozostaoci pofermentacyjne mog by stosowane w rolnictwie jedynie w przypadku spenienia norm opisanych w Dzienniku Ustaw (Dz. U. nr 228 poz. 1685). Wykorzystanie rolnicze pozostaoci pofermentacyjnych aplikacja doglebowo, daje szans uzupenienia w glebie substancji organicznej, ktrej bilans w wikszoci gospodarstw jest ujemny. Utrzymanie wysokiego potencjau produkcyjnego gleb uprawnych bez tego skadnika jest niemoliwe. Zrwnowaony rozwj obszarw wiejskich to rwnie, zapewnienie glebie odpowiednich warunkw do zachowania yznoci decydujcej o jej produktywnoci. Prchnica spenia wielokierunkow i niezwykle cenn funkcje w glebie. Zawarto jej w decydujcy sposb wpywa na ksztatowanie si szeregu podstawowych jej waciwoci (Dziadowiec 1993). Jak wskazuj Myskw i in. (1986) oraz Andrzejewski (1993), prchnica w glebie poprawia jej waciwoci fizyczne przez co stwarza rolinom optymalne warunki do pobierania wody, oddychania i odywiania si. Wykorzystanie przekompostowanych pozostaoci pofrementacyjnych w celu poprawy bilansu substancji organicznej w glebie jest uzasadnione przyrodniczo i konieczne, zwaszcza w gospodarstwach wielkoobszarowych, ktre prowadz produkcj rolinn bez stosowania obornika, ktrego brakuje ze wzgldu na specjalizacj produkcji (gospodarstwa bez chowu zwierzt).

236

W gospodarstwach o duych areaach czsto bezinwentarzowych, stosuje si bezorkowe systemy uprawy roli. Re technologie uprawy gleby w systemie bezpunej uprawy roli czy siewu bezporedniego mog w niewielkim stopniu rekompensowa brak regularnego nawoenia organicznego. Jak podkrela Pranagal (2004) mimo niestosowania przez okres przynajmniej omioletni nawoenia organicznego na obiektach, gdzie wykonywano siew bezporedni lub system bezpunej uprawy roli nie stwierdzono w tym czasie obniania si, w stosunku do stanu wyjciowego, poziomu zawartoci materii organicznej w glebie. Jedynie w przypadku gleby powej wytworzonej z lessu stwierdzono znaczco korzystny wpyw wieloletniego stosowania siewu bezporedniego na zasobno w materi organiczn. Biogazownie, w pewnym stopniu, bd zastpoway naturalnych producentw obornika zwierzta hodowlane, a powstay w wyniku fermentacji metanowej odpad moe sta si cennym rdem skadnikw pokarmowych oraz substancji organicznej. Aplikacja do gleby przefermentowanych resztek pofermentacyjnych moe intensyfikowa ycie biologiczne gleby a zarazem powodowa wahania zawartoci substancji organicznej. Majc na uwadze prace Andrzejewskiego (1993) ktry wskazywa, e nawoenie obornikiem stabilizuje zawarto prchnicy w glebie naley poleci kompostowanie przefermentowanych resztek pofermentacyjnych w celu poprawienia parametrw charakteryzujcych powstay nawz organiczny i jego regularne stosowanie. Dodatkowo w swoich badaniach Andrzejewski (1993)

237

wykaza take wahania zawartoci substancji organicznej uzasadniajc je cisym powizaniem z rotacj nawoenia organicznego. W dwch kolejnych latach po zastosowaniu nawoenia nastpowa wzrost zawartoci wgla organicznego, a w dwch nastpnych powolny spadek do okrelonego dla danej gleby poziomu. W wietle powyszych danych naley podkreli konieczno prowadzenia bada polowych w rnych warunkach siedliskowych nad wpywem stosowania odpadu pofermentacyjnego na zmiany waciwoci gleb i reakcj rolin uprawnych. Majc na uwadze wzgldy ekonomiczne procesu produkcji biogazu przy wykorzystaniu biomasy z gruntw ornych naley w pierwszej kolejnoci przestrzega Kodeksu Dobrej Praktyki Rolniczej, a nastpnie szacowa koszty i przychody zwizane z produkcj biogazu. W przypadku koniecznoci ograniczenia negatywnego oddziaywania biogazowni na otocznie Autor opracowania posiada wdroone biotechnologie pozwalajce zmniejszy uciliwo odorow oraz zintensyfikowa proces kompostowania. Wykorzystanie resztek pofermentacyjnych przy wykonywaniu rekultywacji biologicznej moe ograniczy nakady zwizane z rekultywacj gruntw zdegradowanych i bezglebowych. Lista gwnych publikacji 1. Andrzejewski M. 1993. Znaczenie prchnicy dla yzno gleb. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 411, 1122. 2. Ciechanowicz W. 2001. 7. Bioenergia. Aura. 4, 8-10.

238

3. Dziadowiec H. 1993. Ekologiczna rola prchnicy glebowej. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 411, 269-282. 4. Dzienia S., Puyski S., Schiller M. 2007. Rolnictwo wojewdztwa zachodniopomorskiego w latach 19502002. Folia Univ. Agric. Stettin., Ser. Agricultura, Alimentaria, Piscaria et Zootechnika 253 (1), 27-38. 5. Kinal Portal internetowy - biogazownierolnicze 2010. 6. Krasowicz S. 2005. Ocena moliwoci rozwoju zrwnowaonego gospodarstw o rnych kierunkach produkcji. Rocz. Nauk. Ser. a Warszawa-Pozna, t.VII, z. 1, 144-149. 7. Myskw W., Jaszczewska B., Stachyra A., Naglik E. 1986. Substancje organiczne gleby ich rolnicze i ekologiczne znaczenie. Rocz. Gleb. 37, 2/3, 15-36. 8. Faber A. 2005. Potencja uprawy rolin energetycznych w Polsce. Wie Jutra 7 (84) 21-22. 9. Pranagal J. 2004. Wpyw systemu uprawy na zawarto wgla organicznego w glebie. Annales UMCS Sectio E Agricultura vol. 59, 1, sectio e, 1-10. 10. Raport EEA 12/2007 http://destinet.ew.eea.europa.eu. 11. Rocznik statystyczny. 2008. GUS W-wa. 12. Strategia. 2005. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. 13. Wereszczaka J. 2008 a. Biomasa jako surowiec energetyczny produkowany na gruntach ornych. Energia odnawialna 3, 32-37. 14. Wereszczaka J. 2008 b. Potencjalne moliwoci uprawy rolin w celach energetycznych na gruntach ornych z przeznaczeniem dla Elektrowni Szczecin, z prognoz dugoterminow Energia odnawialna 1, 12- 21.

239

BIOMASS PRODUCTION AS ENERGY RESOURCES AND UTILIZATION OF DIGESTION RESIDUE


Summary The potential for biomass production in Poland as energy resource is considered. The question of environmental ballast and protection of agricultural regions is analysed. The problem of proper choice and substrates composition for biogas production as well as digestion residue utilization is discussed.

240

Timo Weckroth*

PRZYKAD Z FINLANDII: PRODUKCJA BIOGAZU Z DREWNA UKAD KOGENERACYJNY

Streszczenie W pracy przedstawiono efektywny system produkcji gazu z odpadw drzewnych wraz z jednostk kogeneracyjn (90-150 kW). 1. Wprowadzenie Rozwj bioenergetyki w Finlandii oparty jest o wykorzystanie drewna (odpady przemysu drzewnego, wiry, pelety oraz drewno kominkowe), a jego udzia w produkcji energii ze rde odnawialnych wynosi prawie 80%. W kwietniu br. Fiski rzd wytyczy narodowy cel dla produkcji energii w 2020 r.: % OZE (OZE 38 % cakowitej konsumpcji energii) 55 % 16 % 15 %

Rodzaje OZE Drewno Biopaliwa Wiatr


*

Forestry Development Centre Tapio, Soidinkuja 4, FI-00700 Helsinki, Finland; timo.weckroth@gmail.com.

241

Pompy ciepa Biogaz, pellety, drewno odpadowe, energia soca Razem

8% 8% 100 %

Biogaz produkowany w procesach fermentacyjnych nie odgrywa znaczcej roli w produkcji energii ze rde odnawialnych. 2. Promocja innowacyjnych technologii energetycznego wykorzystania drewna Fiski rzd wspiera innowacyjne technologie energetycznego wykorzystania drewna w sposb bardziej efektywny oraz czystszy w maej i redniej wielkoci instalacjach kogeneracyjnych. Spalanie i zgazowanie drewna jest uznawane za rodowiskowo neutralne biorc pod uwag produkcj gazw cieplarnianych, problem stanowi jednak emisja pyw i mikroczsteczek. Jednym z innowacyjnych przedsibiorstw jest GasEK (Reisjrvi), producent instalacji do zgazowania drewna. Temperatura procesu wynosi ok. 900C, moc 90150kW, a emisja szkodliwych gazw i pyw jest zminimalizowana. Instalacja moe wykorzystywa drewno o wilgotnoci poniej 45%. Wicej informacji: Yrj Muilu, yrjo.muilu@centria.fi Matti Kiviniemi, matti.kiviniemi@reisjarvi.fi GSM +358403008250 GasEK http://www.finbio.fi/

242

FINISH EXAMPLE: BIOGAS PRODUCTION FROM WOOD COGENERATION


Summary An efficient installation for gas production from wood and cogeneration (90-150kW) is presented and discussed.

243

Mariusz Wjcik*, Andrzej Tonderski*

REGION MORZA BATYCKIEGO JAKO RDO DOBRYCH PRAKTYK DLA BIOGAZU

Streszczenie Niektre rejony Morza Batyckiego (w tym Polska i Pomorze) stoj przed powanymi wyzwaniami dotyczcymi rozwoju energetyki. Inne maj wietnie rozwinite rozwizania technologiczne i organizacyjne (tzw. dobre praktyki). Aby unikn bdw ssiadw i przyspieszy rozwj energetyki opartej na biogazie przeprowadzona zostaa regionalna inwentaryzacja dobrych praktyk energetyczno-biogazowych. Artyku zawiera opis dwch praktyk organizacyjnych (Model Linkping i model Jhnde) oraz kilku technologicznych, w tym produkcje biogazu ze zmieszanych odpadw rolniczych i komunalnych, komplementarne wykorzystanie biogazu w energetyce regionalnej, frakcjonowanie osadu pofermentacyjnego oraz uszlachetnianie biogazu.

Pomorskie Centrum Bada i Technologii rodowiska, POMCERT, Gdynia, Polska.

244

Wstp W ostatnich latach mona zaobserwowa olbrzymie zainteresowanie odnawialnymi rdami energii, gdzie oprcz energii wiatrowej ogromna uwaga skupiona jest na bioenergetyce, a w szczeglnoci na biogazie. Biogaz czy w sobie wiele elementw, ktre wzajemnie si przenikaj i uzupeniaj tworzc rozbudowan i logiczn sie zalenoci. Instalacje biogazu wpywaj na rozwj rolnictwa poprzez nowe uprawy rolin energetycznych i tworzenie nowych miejsc pracy, jednoczenie pozwalaj przeksztaci miejskie odpady organiczne w wartociowy substrat. Biogaz wykorzystany w kogeneracji jest rdem prdu oraz ciepa dla wielu ludzi, a stosowany w transporcie z powodzeniem moe uzupeni konwencjonalne paliwa. Ramka 1. Dobre Praktyki interpretacja. Dobre praktyki naley rozumie jako inicjatywy, ktre poprzez zastosowanie nowych dziaa, elementw technologicznych, bd struktur organizacyjnych zaowocoway osigniciem lepszych rezultatw, w porwnaniu do podobnych inicjatyw, lub utworzeniem nowych funkcjonalnoci. Jest to pojcie bardzo szerokie, ktre nie jest nieograniczone skal, gdy moe dotyczy zarwno zastosowania nowych podzespow jak i caych instalacji, lub wprowadzenia nowych struktur organizacyjnych na skal przedsibiorstwa jak i gminy czy regionu. Dobr praktyk moe by wszystko, co w efekcie prowadzi do osignicia lepszych rezultatw.

245

Popularno biogazu wie si z realizacj duej liczby inwestycji w krajach Europejskich. W samych Niemczech istnieje ponad 4500 biogazowni, ktre powstay na przeomie lat 1990/2000. Taka liczba przedsiwzi cignie za sob rozwj nowych technologii oraz rozwiza organizacyjnych. Polska, w tym Pomorze, stoi u progu wielkiego rozwoju sektora biogazowego, ktry ma pomc w osigniciu celu UE 20% udziau energii ze rde odnawialnych w cakowitym zuyciu. Mona w tym celu wykorzysta dowiadczenia ssiadw skupiajc si jedynie na rozwizaniach przynoszcych najlepsze efekty. Identyfikacja najlepszych rozwiza, czyli tak zwanych dobrych praktyk, zarwno technologicznych jak i organizacyjnych, moe pomc w ich odpowiednim zaadaptowaniu w polskich warunkach. Ze wzgldu na obszerno znaczenia pojcia dobrych praktyk oraz w celu usystematyzowania zebranych przykadw jako pierwsze omwione zostan ciekawe modele organizacyjne acucha produkcji i wykorzystania biogazu, a nastpnie przytoczone zostan dobre praktyki dotyczce pojedynczych technologii. 1. Dobre praktyki organizacyjne zwizane z produkcj biogazu Linkping Szwecja Przykadem godnym uwagi jest model wytwarzania i wykorzystania biogazu jaki zastosowaa szwedzka gmina Linkping. Jest on intrygujcy zarwno ze wzgldu na du midzysektorowo jak si charakteryzuje ale rwnie z uwagi na ciekawy proces

246

wdraania. Serce modelu stanowi dwie biogazownie cznie produkujce 9 milionw Nm3/rok. Mniejsza biogazownia wykorzystuje osady ciekowe z lokalnej oczyszczalni ciekw druga natomiast wykorzystuje odpady z rzeni, produkcji ywnoci oraz w niewielkim stopniu odpady z obiektw gastronomicznych. Do produkcji biogazu wykorzystywane s nie tylko odpady produkcji rolniczej, ale rwnie odpady z obszarw miejskich tj. odpady komunalne oraz osady ciekowe. Produkty wytwarzania biogazu trafiaj nastpnie z powrotem do rolnictwa i obszarw miejskich. Pozostao pofermentacyjna stosowana jest przez rolnikw jako wysokiej jakoci nawz, natomiast biogaz przeksztacany jest w paliwo dla pojazdw. Aby jednak surowy biogaz mg zosta wykorzystany jako paliwo CBG (Compressed BioGas), czyli bio-odpowiednik CNG (Compressed Natural Gas) musi on zosta uszlachetniony. Ten proces przeprowadzany jest w lokalnej stacji uszlachetniania biogazu opartej o wod jako medium uszlachetniajce (Water Scrubbing). W wyniku tego procesu zawarto metanu w biogazie osiga 97% co odpowiada waciwociom gazu naturalnego1. Poprzez nieznaczne modyfikacje modelu z Linkping mona wykreowa interesujcy schemat (Rysunek 1), ktry w prosty sposb pokazuje jak biogaz moe czy interesy zarwno obszarw miejskich jak

Information from the International Energy Agency Bioenergy Task 37 Energy from biogas and landfill gas publication, 100% Biogas for Urban Transport in Linkping Sweden Biogas in Buses, Cars and Trains http://www.iea-biogas.net/Dokumente/casestudies/ linkoping_final.pdf.

247

i wiejskich tworzc swoisty pomost i interakcje midzy tymi obszarami.

Jak wida biogaz moe wkomponowywa si w elementy lokalnej gospodarki rolnej, odpadowej czy te gospodarki ciekowej. Sektor transportu, ktry stanowi jeden z najwikszych problemw na drodze do redukcji emisji CO2, rwnie moe czerpa ogromne zyski z produkcji biogazu. To wanie wykorzystanie CBG jako paliwa samochodowego stanowi jeden z sukcesw Linkping. W tej chwili wszystkie autobusy komunikacji publicznej zasilane s biogazem, co wicej od 2005 roku wprowadzony zosta rwnie lokalny pocig zasilany tym paliwem.

248

Sukces Linkping zosta osignity midzy innymi dziki jasno okrelonej wizji wadz lokalnych, tj. stworzenia lokalnej struktury transportowej opartej na biogazie. Nie byoby to moliwe gdyby nie fakt, e zarwno instalacje do produkcji biogazu, oczyszczalnie ciekw, transport publiczny jak i elektrociepownie s administrowane przez spk, kontrolowan i zarzdzan przez wadze lokalne. W ten sposb ogromne koszty zwizane z wdroeniem systemu biogazowego byy rekompensowane przez zyski osignite z innych obszarw dziaalnoci, a wizja polityczna rozwoju dziaalnoci komunalnej zgodna bya ze strategi firmy za te usugi odpowiedzialnej. Mona by powiedzie, e odpowiedni system wasnoci oraz odpowiednie zarzdzanie stanowiy tu dobr praktyk organizacyjn. Wdroenie publicznego transportu opartego o biogaz byo bardzo istotnym elementem, ktry pozwoli zainicjowa rynek zbytu na biogaz. Niemoliwym byoby rozpoczcie produkcji biogazu gdyby nie byo na niego popytu. Ciekawym rozwizaniem byo rwnie zastosowanie biogazu w takswkach dla niepenosprawnych. Transport publiczny stanowi moe pocztek dla rozwinicia dytrybucji biogazu dla uytkownikw prywatnych. Na dzie dzisiejszy okoo 7% pojazdw osobowych korzysta z 14 stacji tankowania CBG na terenie Linkpingu2. Sektor edukacji i nauki odegra znaczn rol w caym przedsiwziciu. Jednym z elementw byy akcje edukacyjne, w postaci wizyt studyjnych, prowadzone przez gmin w celu podniesienia
2

Notatka ze spotkania z Bertilem Carlsonem kierownikiem projektu firmy Tekniska Verken z Linkping 29.01.2010.

249

wiadomoci i akceptacji spoecznej. Zwizek nauki i przemysu jest rwnie widoczny na polu badawczym, w postaci cisej wsppracy Uniwersytetu w Linkping, a gminn jednostk zarzdzajc biogazowni. Nieustannie prowadzone s badania prowadzce do zwikszenia wydajnoci procesu a tym samym do rozwoju technologii. Nie bez znaczenia pozostaj rwnie narodowe regulacje prawne w Szwecji, w myl ktrych biogaz nie jest opodatkowany co pozwala mu konkurowa cenowo z paliwami konwencjonalnymi. Jhnde iemcy Innym przykadem tzw. dobrej praktyki jest niewielka, bo zamieszkaa przez 800 mieszkacw, miejscowo Jhnde w Niemczech3. W myl lokalnej idei utworzenia bioenergetycznej wsi elektryczno jak i ciepo pochodz w caoci z 700KWel biogazowni oraz wspomagajcej j kotowni na biomas. Instalacje te zostay sfinansowane w interesujcy sposb. Cz inwestycji zostaa dofinansowana ze rde zewntrznych, reszta natomiast zostaa pokryta przez samych mieszkacw, ktrzy w tym celu zaoyli spdzielni. W ramach tej inicjatywy kady czonek, ktry wpaci 1500 EUR sta si wspwacicielem zaoonej instytucji i zdoby prawa do gosowania. Ponad 70% mieszkacw zdecydowaa si przystpi do tego przedsiwzicia, co pozwolio sfinansowa ca inwestycj. Gmina boryka si jednak z problemem wykorzystania nadmiaru ciepa. W zimie, gdy
3

Kotowski W., Konopka E (2009) Odnawialne rda Energii Aeroenergetyka, 3(29), pp 25-26.

250

zapotrzebowanie na ciepo jest due oprcz jednostki kogeneracyjnej biogazowani uruchamiana jest rwnie kotownia na biomas. W lecie natomiast, kiedy zapotrzebowanie na ciepo jest znacznie mniejsze ni moliwoci biogazowni, cz odpadowego ciepa wykorzystywana jest do suszenia biomasy. Pozwala to znacznie poprawi jej warto kaloryczn, a tym samym zwiksza efektywno opalania. Mimo to wci jedynie 70% produkowanego rocznie ciepa w Jhnde jest wykorzystywane, reszta ulatuje do rodowiska, co jest nie tylko strat z punktu widzenia ekonomicznego ale rwnie moe negatywnie wpywa na rodowisko. 2. Dobre praktyki technologiczne zwizane z produkcj biogazu Odpowiedni model organizacyjny to bardzo istotny czynnik osignicia sukcesu, nie mniej musi by wspierany przez wybr odpowiedniej technologii. Sektor biogazu, ze wzgldu na swoj ogromn popularno w ostatnich latach, dowiadczy ogromnego rozwoju rnego rodzaju technologii i rozwiza na kadym etapie produkcyjnym od stosowania nawozw rolnictwie, przez metody fermentacyjne po nowoczesne technologie uszlachetniania biogazu i wykorzystania odpadw pofermentacyjnych. Biogaz z odpadw rolniczych i komunalnych Biogazownia rolnicza w Vsters charakteryzuje si dwoma ciekawymi rozwizaniami technologicznymi4. Pierwsze rozwizanie dotyczy wykorzystania organicznej czci odpadw komunalnych jako 60% wsadu do
4

Heiskanen E., (2006) Case 7+8 Vsters and Lund Biogas Plant.

251

produkcji biogazu. Pozosta cz stanowi roliny pastewne oraz osady z tuszczownikw z pobliskiej oczyszczalni ciekw. Proces produkcji biogazu w tej instalacji skada si z nastpujcych elementw: mieszania w turbomikserach (homogenizacja wkadu); higienizacji (70oC przez 1 godzin); fementacji mezofilowej; seperacji pozostaoci pofermentacyjnej na dwie frakcje; odzysku wody procesowej, ktra pniej stosowana jest do rozcieczania wsadu. Wykorzystanie odpadw komunalnych jest szczeglnie interesujce dla Polski, gdy Dyrektywa Rady 1999/31/WE z dnia 26 kwietnia 1999 r. w sprawie skadowania odpadw nakada na kraje czonkowskie obowizaek znacznego ograniczenia odpadw biodegradowalnych trafiajcych na skadowiska. Do roku 2020 ilo skadowanych odpadw bdzie naleao ograniczy do 35% w porwnaniu do roku 1995. W Polsce natomiast w 2008 r. ponad 92% odpdadw komunalnych unieszkodliwionych zostao przez skadowanie. Wykorzystanie biogazu Mimo tego, i biogaz ma wiele zastosowa to najczstszym i jednoczenie najefektywniejszym jest produkcja elektrycznoci i ciepa w skojarzeniu. Jednak biogaz jak i inne rda energii odnawialnej stosowane s gwnie jako rda wspomagajce dla podstawowych jednostek opartych na paliwach kopalnych. Wynika to

252

z faktu, e adne OZE (Odnawialne rdo Energii) w pojedynk nie jest w stanie zapewni stabilnych dostaw energii elektrycznej by pokry podstawowe obcienie sieci. Rozwizanie tego problemu jest obecnie testowane w Niemczech, w miejscowoci Prenzlau gdzie powstaje pierwsza hybrydowa elektrociepownia czca w sobie instalacje do produkcji biogazu, wodoru oraz energii wiatrowej5. Bdzie to pilotaowy kompleks czcy dwie jednostki kogeneracyjne, elektrolizer do produkcji wodoru, trzy turbiny wiatrowe bezporednio podczone do elektrolizera oraz biogazowni. Gwnym motorem kompleksu jest elektrolizer, ktry w momentach nadprodukcji energii elektrycznej przez farmy wiatrowe produkuje wodr z wody. W tym momencie wodr staje si swojego rodzaju magazynem energii lub buforem, ktry zapewnia stabilno dostaw energii elektrycznej. Gdy produkcja energii elektrycznej jest nisza ni zapotrzebowanie wtedy uruchamiane s jednostki kogeneracyjne oparte na mieszaninie biogazu i wodoru, co pozwala na pokrycie deficytu. Ca infrastruktur steruje rozbudowany system informatyczny, ktry odpowiada za optymalizacj i zachowanie dynamicznej rwnowagi pomidzy wszystkimi rdami energii. Bardzo interesujcym rozwizaniem, ktre wci jeszcze jest w fazie pilotaowej jest zastosowanie ogniw paliwowych wykorzystujcych metan do produkcji energii elektrycznej6. Jest to ogromna szansa
Www.uk.reuters.com, Comentz J. Germany's Merkel presents new hybrid power plant, 21 kwietnia 2009. 6 Www.agroenergetyka.pl, Kosmiczna elektrownia w domu: Bloom Box, 28 lutego 2010.
5

253

wykorzystania biometanu powstaego z biogazu do produkcji czystej energii elektrycznej ze sprawnoci osigajc do 85%. Zasada dziaania urzdzenia opiera si na procesach elektrochemicznych, w wyniku ktrych z tlenu i metanu powstaje dwutlenek wgla i para wodna. Technologia ta jest ju testowana midzy innymi przez amerykask firm eBay. Omawiana wczeniej wie Jhnde rwnie upatruje przyszo wytwarzania energii w wykorzystaniu ogniw paliwowych do produkcji energii elektrycznej. Frakcjonowanie osadu pofermentacyjnego Innym interesujcym rozwizaniem zastosowanym w Vsters jest mechaniczne oddzielanie pozostaoci pofermentacyjnej na frakcj pynn i sta za pomoc wirwek. Otrzymane w ten sposb frakcje stanowi dwa rne nawozy o odmiennych waciwociach. Faza staa stanowica odpowiednik nawozu fosforowego aplikowana jest podobnie jak obornik, natomiast faza cieka jest bogatym rdem azotu i jest rozprowadzana za pomoc rozpylaczy. Uszlachetnianie biogazu Uszlachetnianie biogazu jest to ciekawe rozwizanie mimo tego, e stosunkowo nowe w Europie. Jest ono opacalne i uzasadnione w sytuacji, gdy w pobliu biogazowni nie ma odbiorcw ciepa pochodzcego ze spalania biogazu. Prym w Europie w iloci instalacji przeksztacajcych surowy biogaz w tak zwany biometan wiod Niemcy, a tu za nimi Szwedzi. Spord piciu podstawowych technologii najwiksz popularnoci cieszy si metoda puczek

254

wodnych (Water Scrubbing), a tu za ni metoda PSA (Pressure Swing Absorption), ktra rwnie bya stosowana w Linkping jednak zostaa wyparta ze wzgldu na wysze koszty operacyjne7. Godne przytoczenia s dodatkowe dwa przykady instalacji uszlachetniania biogazu w Gothenburg w Szwecji oraz w Rathenow w Niemczech. Ta pierwsza jest jedn z najwikszych instalacji do uszlachetniania na wiecie i wykorzystuje technologi absorbcji chemicznej (Chemical Absorption)6. Instalacja w Rathenow stosuje technologi absorpcji fizycznej z uyciem rozpuszczalnikw organicznych, jednak interesujcy w tej technologii jest system wykorzystania ciepa wytwarzanego podczas procesu uszlachetniania. Ciepo jest odzyskiwane i stosowane do podtrzymania temperatury komr fermentacyjnych pobliskiej biogazowni. Dodatkowo rozpuszczalnik organiczny jest rwnie odzyskiwany i regenerowany, co znacznie obnia koszty jak i wpyw na rodowisko8.

Beil M., Hoffstede U. (2009), European Biomethane Fuel Conference, Gothenborg (Szwecja), 9 wrzenia 2009. 8 Http://www.haase-energietechnik.de, informacja prasowa z targw Agritechnika, Hannover, 8-14 Padziernika 2009.

255

BALTIC SEE REGION (BSR) A SOURCE OF BIOGAS GOOD PRACTICES


Summary Some areas of the Baltic Sea (including Poland and Pomerania) face serious challenges related to development of energy sector. Others have welldeveloped technological and organizational solutions (socalled good practices). To avoid errors neighbors and to accelerate the development of biogas-based power regional inventory of good practices in the biogas energy has been carried out. The article contains a description of the two organizational practices (Model Jhnde and model Linkping) and several technologies, including biogas production from agricultural and municipal waste, complementary use of biogas in the regional generation of heat & power, fractionation of fermentation residue and purification of biogas.

256

Patrycjusz Zarbski*

ATRAKCYJNO INWESTYCYJNA GMIN WOJ. POMORSKIEGO DLA PRZEDSIWZI GOSPODARCZYCH ZWIZANYCH Z PRODUKCJ ENERGII ZE RDE ODNAWIALNYCH

Streszczenie Celem artykuu bya ocena przestrzennego zrnicowania atrakcyjnoci inwestycyjnej gmin wiejskich woj. pomorskiego. W tym celu zastosowano metod sum standaryzowanych oraz algorytm analizy wielofunkcyjnej obszaru. Wyniki bada pozwoliy dokona klasyfikacji gmin ze wzgldu na atrakcyjno inwestycyjn. Wstp Produkcja energii ze rde odnawialnych podlega takim samym zasadom ekonomii jak typowe przedsiwzicia rynkowe powszechnie spotykane w gospodarce. Zarzdzanie takim przedsiwziciem musi uwzgldnia podstawowy warunek opacalnoci determinowany przychodami i kosztami, ktrych relacja w dugim okresie prowadzonej dziaalnoci powinna dy do sytuacji, w ktrej s one sobie rwne. Te dwa
*

Politechnika i Regionalnej.

Koszaliska,

Zakad

Polityki

Ekonomicznej

257

gwne czynniki wpywajce na opacalno inwestycji oraz wielko zysku s podstaw podejmowanych dziaa przez menederw w celu poprawy rentownoci firmy. Istotnym elementem na pocztku planowanej dziaalnoci jest take lokalizacja, ktra ma zarwno wpyw na osigane przychody jak i moliwoci redukcji kosztw zwizanych midzy innymi z transportem, dotarciem do klienta, czy dostpnoci rodkw produkcji. O wyborze lokalizacji produkcji decyduj zrnicowane czynniki, ktre zmieniaj si wraz z rodzajem produkcji jak chcemy uruchomi. Pomocne w wyborze mog by wszelkiego rodzaju bazy atrakcyjnoci inwestycyjnej generowane na potrzeby inwestorw polskich jak i zagranicznych poszukujcych obiektywnych ocen moliwoci lokowania kapitau. Celem niniejszego opracowania jest prba stworzenia syntetycznej miary oceny atrakcyjnoci inwestycyjnej dla produkcji energii odnawialnej w ujciu oglnym. Oznacza to, i przeprowadzona zostanie ocena kluczowych elementw najczciej wymienianych jako te, ktre wpywaj na wikszo oglnie znanych decyzji inwestycyjnych. Pojcie atrakcyjnoci inwestycyjnej Na atrakcyjno inwestycyjn skadaj si wszystkie te czynniki, ktre moemy okreli mianem potencjalnych korzyci moliwych do osignicia w na danym obszarze przez inwestorw. Wrd tych czynnikw najczciej wymienia si koszty pracy, ceny nieruchomoci, rynki zbytu, kapita ludzki, dostpno i jako infrastruktury, aktywno wadz lokalnych itp.

258

Lista tych czynnikw nie jest zamknita i zmienia si w zalenoci od potrzeb i charakteru planowanej inwestycji. Jednak ju teraz wrd nich moemy wskaza te ktre odgrywaj najwaniejsz rol. S to m.in. koszty pracy, ktre staj si we wspczesnej ekonomii wiatowej podstawowym czynnikiem migracji kapitau inwestycji bezporednich. Produkcja pracochonna lokalizowana jest w tych krajach lub regionach gdzie koszt zatrudnienia pracownika jest relatywnie niski co znaczco wpywa na kocowy koszt produkcji. Poziom wynagrodze (koszt pracy) jest w gwnej mierze pochodn popytu na rynku pracy jak te oglnej sytuacji gospodarczej w kraju. Kolejnym wanym czynnikiem decyzyjnym dla firm jest obecno kapitau ludzkiego przynajmniej w tych dziaaniach, w ktrych stanowi on nieodzowny element realizacji produkcji. Na kapita ludzki skada si wiele czynnikw ale gwnymi jego skadowymi jest wiedza i zdolno do podejmowania dziaa z jej wykorzystaniem. Wiedza ma przekada si na zdolnoci adaptacyjne, podejmowanie samodzielne przedsiwzi w tym gospodarczych utosamianych czsto z przedsibiorczoci. Kapita ludzki jest mocno powizany z aktywnoci wadz lokalnych. Aktywno ta moe m.in. polega na podejmowaniu w obszarze jednostki administracyjnej dziaa, ktre przyczyniaj si do pozyskania funduszy np. z Unii Europejskiej a nastpnie prowadzenie inwestycji spoecznie podanych. Prowadzenie dziaalnoci gospodarczej jest rwnie uzalenione od tzw. otoczenia biznesu czyli firm funkcjonujcych w pobliu i wsppracujcych

259

w zakresie wykonywania pewnych usug wspierajcych na rzecz przedsibiorstwa. Gwnie dotyczy to firm konsultingowych, instytucji finansowych, agencji nieruchomoci itp. Ich podstawowym zadaniem jest wsppraca na zasadach outsourcingu, ktrego gwn zalet jest obnianie kosztw prowadzonej dziaalnoci jak i wiadczenie usug na wysokim poziomie co jest czsto podyktowane specjalizacj dziaa. W celu wyznaczenia atrakcyjnoci inwestycyjnej mona jeszcze uwzgldni takie cechy jak rynki zbytu, czyli potencjalnych odbiorcw naszych usug, infrastruktura techniczna i niekiedy spoeczna oraz charakter funkcjonalny obszaru. Za kadym razem lista czynnikw determinujcych atrakcyjno moe ulega zmianie w zalenoci od charakteru zamierzonych inwestycji jak i dostpnoci informacji na dany temat. Na potrzeby niniejszego opracowania zdecydowano, i atrakcyjno inwestycyjn dla inwestycji zwizanych z odnawialnymi rdami energii bdzie opisywa 7 gwnych kategorii wraz 16 cechami czstkowymi, ktrym przypisano odpowiednie wagi (tab. 1). Tabela 1. Cechy przyjte do budowy syntetycznego mirnika atrakcyjnoci inwestycyjnej. Kategorie i cechy 1) Funkcja rolnicza a) Podatek rolny na 1 km2 powierzchni gminy 2) Wynagrodzenia a) Podatek od osb fizycznych na 1 mieszkaca
260

Jednostka z/km2
2

Waga cechy 1 1 1 1

z/km

3) Infrastruktura a) Sie wodocigowa na 100 km2 b) Sie kanalizacyjna na 100 km2 c) Sie gazowa na 100 km2 d) Drogi gminne na 100 km2 4) Rynek zbytu a) Liczba ludnoci na 1 km2 b) Liczba firm na 100 km2

km/km

1 0,25 0,25 0,25 0,25 1 0,50 0,50

km/km2 km/km2 km/km2

liczba ludnoci /km2 liczba przedsibiorstw / km2 % %

5) Wsparcie biznesu a) Odsetek firm porednictwo finansowe b) Odsetek firm obsuga nieruchomoci, wynajem i usugi zwizane z prowadzeniem dziaalnoci gospodarczej 6) Kapita ludzki a) Odsetek radnych z wyszym wyksztaceniem b) Odsetek ludnoci w wieku produkcyjnym c) Natenie bezrobocia 7) Aktywno wadz lokalnych

1 0,50 0,50

% % %

1 0,33 0,33 0,33 1

261

a) Udzia rodkw z budetu Unii Europejskiej w dochodach wasnych b) Udzia dochodw wasnych w dochodach ogem c) Wydatki inwestycyjne gminy na jednego mieszkaca
rdo: opracowanie wasne.

0,33

0,33

z/1 mieszkaca

0,33

Ocena atrakcyjnoci inwestycyjnej obszarw wiejskich wojewdztwa pomorskiego Do oblicze syntetycznego miernika atrakcyjnoci inwestycyjnej wykorzystano metod sum standaryzowanych oraz algorytm stosowany przy wyznaczaniu wielofunkcyjnego rozwoju obszarw. Analizie poddano wszystkie gminy wiejskie i miejskowiejskie wojewdztwa pomorskiego z uwzgldnieniem danych za rok 2008. Wyniki oblicze zaprezentowano na mapie 1 oraz tabeli 2. Na podstawie odchylenia standardowego dla grupy wynikw stworzono klasy od 1 do 5, przy czym klasa 1 oznacza najgorsze warunku inwestycyjne natomiast klasa 5 najkorzystniejsze. Dodatkowo oznaczenia od A do G naniesione na mapie ukazuj te kategorie, ktre przyjmuj ponadprzecitne wartoci w wojewdztwie.

262

Rysunek 1. Atrakcyjno inwestycyjna obszarw wiejskich wojewdztwa pomorskiego.


rdo: opracowanie wasne.

Tabela 2. Obszary wiejskie o najwyszym wskaniku atrakcyjnoci inwestycyjnej w woj. pomorskim.


263

Lp.

Gmina

Wskanik syntetyczny AI1

Klasa AI

Dominujce kategorie2

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15.


1

Nowy Dwr Gdaski Nowy Staw Sztum Pszczki Bytw Kosakowo Stare Pole Pruszcz Gdaski Dzierzgo Kolbudy ukowo Subkowy Lichnowy Pelplin Stegna

3,618 3,570 3,476 3,249 3,232 3,230 3,149 3,123 3,088 3,068 2,987 2,974 2,960 2,939 2,893

5 5 5 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4

ACDEF AEF ADEFG ACD ADEFG CDEG ABF ACDE G ADEF CDEG CDG AG AB AD ACF

Obliczenia przeprowadzono wykorzystujc metod sum standaryzowanych. Macierz danych poddano standaryzacji a wskaniki czstkowe skorygowano o przyjte wagi. Suma wartoci standaryzowanych stanowi ocen atrakcyjnoci inwestycyjnej gminy oraz jej przynaleno do poszczeglnych klas atrakcyjnoci. 2 Algorytm opisano w: P. Zarbski. 2007. Wielofunkcyjny rozwj obszarw wiejskich a wybrane teorie rozwoju regionalnego na przykadzie wojewdztwa zachodniopomorskiego, Folia Univ. Agroc. Stetin., Ser. Oeconomica (47), Akademia Rolnicza w Szczecinie. Polega on na wyznaczeniu funkcji gospodarczych bd dominujcych cech przyjtych w badaniu dla danego obszaru.

264

16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24.

Tczew Mikoajki Pomorskie Mioradz Malbork Stary Targ Supsk Cedry Wielkie Ostaszewo Kwidzyn

2,881 2,850 2,809 2,784 2,769 2,741 2,739 2,733 2,720

4 4 4 4 4 4 4 4 4

ACG ABE ABF AF ABEF EFG AG A AE

rdo: opracowanie wasne.

Z oblicze wynika, i w wojewdztwie mona wyrni trzy skupiska gmin wiejskich o ponadprzecitnym potencjale inwestycyjnym. Na szczegln uwag zasuguj gminy pooone we wschodniej i poudniowo-wschodniej czci wojewdztwa, do ktrych nale Nowy dwr Gdaski, Nowy Staw, Sztum, Pszczki. Jednak kada z nich dysponuje nieco innymi warunkami wzgldem przyjtych do oblicze kategorii czyli kapitau ludzkiego, infrastruktury, rynku zbytu itp. Jest to o tyle istotna informacja gdy pozwala na ukierunkowanie planowanych inwestycji, ktre mog mie charakter pracochonny lub kosztochonny lub wymagaj w pobliu znaczcych rynkw zbytu. Zdecydowanie najgorsza sytuacja ma miejsce w centralnej czci wojewdztwa, gdzie wikszo gmin pozbawiona jest ponadprzecitnych warunkw dla planowania przedsiwzi gospodarczych. Nie mona jednak tej oceny traktowa jak wyroku dla tych obszarw
265

gdy atrakcyjno ulega zmianom w czasie i przy odpowiednim zaangaowaniu wadz lokalnych oraz inwestycji moe si szybko zmieni np. poprzez inwestycje zwizane z produkcj zielonej energii np. biomasy. Dodatkowo obszary te zazwyczaj charakteryzuj si wysok stop bezrobocia oraz niskimi kosztami pracy co stanowi istotn zacht dla inwestorw, ktrzy podejmuj strategi minimalizacji kosztw. Zakoczenie Atrakcyjno inwestycyjna regionw jest istotnym elementem w planowaniu dziaalnoci gospodarczej w tym take zwizanych z produkcj energii odnawialnej. Obecnie prowadzone kalkulacje ekonomiczne czsto pokazuj, i bez dotowania takich przedsiwzi s one nierentowne. Dzieje si tak gwnie z powodu prowadzenia niepenej kalkulacji i nieuwzgldniania w obliczeniach tzw. efektw zewntrznych w gospodarce. Dotyczy to szczeglnie kosztw jakie ponosi spoeczestwo w wyniku stosowania w gospodarce tradycyjnych paliw kopalnianych. Do kosztw tych mona m.in. zaliczy zanieczyszczenie rodowiska, choroby wywoane tym zanieczyszczeniem, zmiany klimatyczne itp. Czsto nawet trudno jest oszacowa jak due straty ponosimy emitujc do atmosfery coraz to zwikszone iloci CO2 oraz innych szkodliwych substancji i gazw. Naley si jednak spodziewa, i w miar wzrostu wiadomoci na temat skutkw stosowania dotychczasowych rozwiza energetycznych zacznie si zwraca wiksz uwag na energi produkowan ze rde odnawialnych, a poprzez

266

odpowiednie mechanizmy wsparcia inwestycje takie stan si opacalne. Pierwszym krokiem do tworzenia rentownych dziaa bdzie dobr odpowiedniej lokalizacji inwestycji co pozwoli znaczco zredukowa koszty produkcji i zwikszy szanse na komercyjny sukces. Prezentowany przykad woj. pomorskiego pokazuje jak bardzo zrnicowane s obszary, na ktrych mona planowa dziaalno gospodarcz. Jednak prezentowane wyniki s tylko ogln ocen, ktr dla ostatecznej decyzji inwestycyjnej naley pogbi o indywidualn analiz dla danego przypadku.

INVESTMENT ATTRACTIVENESS OF THE COMMUNES OF POMORSKIE PROVINCE FOR ECONOMIC UNDERTAKINGS RELATED TO THE PRODUCTION OF ENERGY FROM RENEWABLE SOURCES
Summary The purpose of the present study is an attempt to create a synthetic measure for the evaluation of investment attractiveness for the production of renewable energy from a general perspective. This means that an evaluation will be conducted of the key elements, which are most often mentioned as those having an impact on most of generally known investment-related decisions. It

267

is evident from the calculations that three centres of rural communes with an investment potential being above the average can be distinguished in the Province. It is especially true of those communes which are located in the east and south-east part of the Province, including Nowy Dwr Gdaski, Nowy Staw, Sztum and Pszczki. However, each of them has slightly different conditions as regards the categories accepted for the calculations, or the human capital, infrastructure, market of services etc.

268

Cz II Energetyka soneczna, wiatrowa i inteligentne sieci

Piotr Doerffer*

MOLIWOCI BADAWCZE IMP PAN W ZAKRESIE TURBIN WIATROWYCH

Streszczenie Praca omawia rne rodzaje turbin wiatrowych, zasady ich dziaania oraz zalety i ograniczenia. Przedstawiony jest potencja badawczy IMP PAN w zakresie bada i rozwoju maych turbin przydomowych i typu offshore. * * * Z aerodynamicznego punktu widzenia turbiny wiatrowe mog by dzielone wzgldem wykorzystywanej siy. Jeden typ wykorzystuje si oporu aerodynamicznego a drugi si non. Typowym przedstawicielem wykorzystujcym si non jest turbina o osi poziomej z kilkoma patami (Rys.1a). Turbiny wykorzystujce si oporu aerodynamicznego posiadaj pionow o obrotu typowy dwuopatowy wirnik Savoniusa (Rys.1b) lub wirnik o wikszej iloci elementw na obwodzie. Istnieje rwnie turbina o osi pionowej wykorzystujca si non, zwana wirnikiem Darrieusa (Rys.1c).

IMP PAN Gdask, doerffer@imp.gda.pl.

270

Rys. 1 a) Turbina o osi poziomej z kilkoma patami; b) Dwupatowy wirnik Savoniusa; c) Turbina o osi pionowej wirnik Darrieusa. a) b)

c)

Istniej zasadnicze rnice w dziaaniu tych dwch typw wirnikw. Wykorzystujc si oporu element napdowy porusza si z prdkoci mniejsz od wiatru. Std prdko obrotowa wirnika jest ograniczona

271

prdkoci wiatru i nie moe osiga zbyt duych wartoci. Jest to podstawow zalet tego typu turbin, ktra wyklucza niebezpieczestwo rozkrcenia si wirnika. Inn typow wasnoci takiego wirnika jest potrzeba zastosowania duych powierzchni wirnika dla duych mocy, ale to pozwala na uruchamianie wirnika przy maych prdkociach wiatru, co jest du zalet. Stosujc si non mona przyspieszy element nony do prdkoci wikszych od prdkoci wiatru (Rys.1a oraz 1b). Uzyskujc due prdkoci opaty mona uzyskiwa due siy none przy maej powierzchni opaty. Prdko kocwki opaty na Rys.1a dochodzi do 80 m/s, co jest wielokrotnie wicej od prdkoci wiatru. Podobnie w wirniku na Rys.1c bardzo due obroty daj du prdko opaty, co pozwala na jej mae wymiary. Mae powierzchnie opat takich wirnikw powoduj ich ma efektywno przy sabych wiatrach. W przypadku wirnika na Rys.1c moe wystpi potrzeba rozkrcenia wirnika na pocztku aby mona byo odbiera energi kiedy obroty s odpowiednio wysokie. Na istniejcym rynku turbin wiatrowych podzia jest raczej narzucony przez ich wielko. Wielko gabarytowe turbiny s typu jak Rys.1a, ze wzgldu na swj wzgldnie niski opr aerodynamiczny i wzgldnie niski ciar. Ze wzgldu na stale rosnc ilo implementacji potencja produkcyjny tego typu turbin jest bardzo duy. Z tego wynika, e rozwizania tych turbin s dobrze dopracowane i angauj spore rodowisko badawcze. Nowymi wyzwaniami s morskie implementacje farm wiatrowych. IMP PAN jest dobrze przygotowany do udziau w rozwoju turbin wiatrowych. Istniej stale jeszcze dwa

272

istotne obszary badawcze. Jeden to monitoring stanu konstrukcji wiatraka. Drugi to ulepszenie aerodynamiki wirnika pod ktem zmniejszenia haasu poprzez zastosowanie metod sterowania przepywem. IMP PAN z jednej strony jest mocno zaangaowany w monitorowanie kompozytowych struktur lotniczych a z drugiej strony ma siln pozycj w metodach sterowania przepywami ciliwymi. Istniejca wiedza moe by korzystnie zastosowana w badaniach duych turbin wiatrowych. Inn grup turbin wiatrowych, ktra rozwija si szybciej ni wielkie turbiny s turbiny mae do zastosowa indywidualnych, do mocy 3-5 kW. Ten sektor rynku jest bardzo dynamiczny ze wzgldu na duy popyt jak i fakt, e budowa nowych prototypw w tym zakresie jest niedroga. Szerokie zainteresowanie energi z wiatru grup badawczych jak i indywidualnych osb owocuje du iloci opatentowanych nowych rozwiza. W sektorze maych turbin dominuj stale typowe wirniki o osi poziomej (HWT) jakkolwiek istnieje dua oferta turbin o osi pionowej (VWT). Oglnie uwaa si, e HWT s bardziej efektywnie ni VWT, jednake przegld rynku ofert nie potwierdza tej zasady. Prawd jest, e najlepsze HWT s bardziej efektywne ni VWT, ale na rynku mona znale VWT, ktre s bardziej efektywne ni wiele z oferowanych HWT. Z tego powodu gwne zalety VWT, prosta konstrukcja i nieczuo na sile wiatry moe zwikszy popularno VWT. Szybko rosnce zainteresowanie turbinami wiatrowymi maej mocy przyciga interesownie tym

273

sektorem. Istnieje obecnie szeroka oferta maych turbin wiatrowych w Polsce, rozwiza pochodzcych z zagranicy, ktre s drogie, a przede wszystkim, ktre s zoptymalizowane na silne wiatry powyej 10 m/s. Jednake w Polsce, z wyjtkiem niektrych obszarw, wiatry nie s tak silne bdc w zakresie 5-8 m/s. Z tego powodu istnieje potrzeba na turbiny zoptymalizowane dla polskiego zakresu prdkoci. Nastpnym wyzwaniem jest cena turbin wiatrowych, ktra musi by powanie obniona. Jest to moliwe przy zastosowaniu nowych materiaw. IMP PAN jest doskonale przygotowany do tych ambitnych zada. Powstaj innowacyjne rozwizania, ktre s obecnie badane.

POTENTIAL OF IMP PAN FOR WIND TURBINE AERODYNAMICS RESEARCH


Summary Different principles of wind turbines, their advantages and limits are presented and discussed. The research potential of Institute of Fluid-Flow Machinery in the field of small and offshore wind turbines is described.

274

Micha Grski*, Adam Cenian**

SKOJARZONA PRODUKCJA CIEPA I ENERGII ELEKTRYCZNEJ Z PROMIENIOWANIA SONECZNEGO

Streszczenie Praca powicona jest zagadnieniu skojarzonej generacji elektrycznoci i ciepa z energii sonecznej. Przedstawia rne metody i konkretne rozwizania. * * * W ostatnim czasie obserwujemy bardzo dynamiczny wzrost udziau w rynku urzdze sucych do konwersji energii sonecznej. Wrd tych urzdze wyodrbni si naturalny podzia: na te wykorzystujce tzw. efekt fotowoltaiczny suce do produkcji energii elektrycznej oraz te, ktre wykorzystuj zdolno wysokiej absorpcji promieniowania sonecznego pewnych materiaw do produkcji energii cieplnej. Intensywny rozwj technologii oraz systemy wsparcia stosowane przez rzdy wielu krajw sprawiy, e obie technologie staj si realn alternatyw dla
Instytut Maszyn mgorski@imp.gda.pl. ** Instytut Maszyn cenian@imp.gda.pl.
*

Przepywowych Przepywowych

PAN PAN

w w

Gdasku, Gdasku,

275

tradycyjnych nonikw energii, take w regionach o niszym potencjale promieniowania sonecznego. Polski rynek energetyki sonecznej charakteryzuje si dominujcym udziaem urzdze przeznaczonych do produkcji ciepa, w szczeglnoci systemw do przygotowywania ciepej wody uytkowej. Inwestycje w fotowoltaik przy braku rozwiza wspar systemowych, mimo malejcych cen urzdze pozostaj nieopacalne, co w naturalny sposb przekada si na znikomy udzia w rynku. Prace koncepcyjne nad skojarzeniem tych dwch urzdze rozpoczy si ju w latach 70-tych, jednak gwne prace rozwojowe przypady na koniec ubiegego stulecia. Wymagania rynku dotyczce zmniejszania powierzchni urzdze oraz zwikszania oglnej wydajnoci stymuluj rozwj tego typu technologii. Ponadto wraz ze wzrostem temperatury pracy ogniw fotowoltaicznych spada ich wydajno. Stosujc dodatkowy system odbioru ciepa zmniejszamy ich temperatur powodujc zwikszenie produkcji energii elektrycznej ! Istnieje obszerny zakres moduw PVT (photovoltaic-thermal) w zalenoci od stosowanego medium oraz przeznaczenia. Obecne konstrukcje mona wykorzysta do podgrzewania wody uytkowej c.w.u., wspomagania c.o., systemw wentylacji oraz chodzenia. Wrd urzdze PVT mona wyrni cztery grupy: PVT cieczowy, PVT powietrzny, PVT koncentrator oraz ogniwa PV z odzyskiem ciepa. Niej skupimy si na dwch rozwizaniach majcych najwiksz szans zastosowa w polskich warunkach.

276

PVT cieczowe jest konstrukcj analogiczn do dobrze znanych w Polsce kolektorw sonecznych cieczowych. Funkcj absorbera peni ogniwo fotowoltaiczne odpowiednio poczone z systemem rurek odbierajcych ciepo, tak aby zapewnione byy mae opory przewodzenia ciepa.

Rysunek 1. PVT cieczowy. Drug interesujc nas grup bd PVT powietrzne. W nich nastpuje przepyw i ogrzewanie powietrza pod ogniwem PV. Przewag tego rozwizania jest moliwo wykorzystania dostpnych moduw fotowoltaicznych. Natomiast wad jest ograniczona moliwo wykorzystania podgrzanego powietrza gwnie w ukadach ogrzewania powietrznego oraz suszenia produktw rolnych. Rozwizania skojarzone warte s uwagi take ze wzgldu na nisz cen w porwnaniu do dwch niezalenych systemw produkcji ciepa i energii elektrycznej. Mimo wszystkich zalet istnieje jeszcze blokada prawna uniemoliwiajca swobodny rozwj rynku. Brak jednolitej normy na urzdzenia PVT skutkuje brakiem systemu certyfikacji tego typu

277

produktw. I dalej brak mechanizmw finansowych dopasowanych do tego typu urzdze. Kolejn, interesujc prb poczenia dwch typw urzdze jest wykorzystanie ogniwa PV do zasilania tradycyjnej instalacji kolektorw sonecznych. W klasycznym rozwizaniu zarwno pompa obiegowa jak i ukad elektroniczny (wczajcy pomp przy odpowiedniej rnicy temperatur pozwalajcej przekaza ciepo z kolektora do odbiornika) wymagaj do swojej pracy zmiennego prdu elektrycznego. Zuycie energii, mimo i niewielkie (ok. 100 kWh rocznie) wpywa na koszty eksploatacji systemu solarnego. Inn niedogodnoci zwizan z podczeniem systemu do sieci elektroenergetycznej s nage skoki napicia oraz zaniki w dostawach prdu. Problemy te maj szczeglne znaczenie w mniejszych miejscowociach, znajdujcych si na kracach systemu energetycznego. Mog powodowa one awari ukadw elektronicznych kontrolera solarnego. Przerwy w pracy ukadu solarnego mog prowadzi za do wzrostu cinienia czynnika roboczego w instalacji, co w konsekwencji moe objawi si otwarciem zaworu bezpieczestwa i zwizanych z tym nieprzyjemnoci dla uytkownika. Zwykle stosowane ukady wykorzystujce energi soneczn do zasilania skaday si z baterii sonecznych podpitych do akumulatora, a ten nastpnie do przetwornicy prdu staego na prd przemienny. Wad takiego systemu s wysokie koszty oraz dodatkowe utrudnienia eksploatacyjne zwizane z akumulatorem. Kolejna idea kojarzenia ogniw PV z kolektorami sonecznymi (poczenie kolektora sonecznego

278

i elementu fotowoltaicznego, w autonomicznej instalacji solarnej c.w.u.) urzeka swoj prostot.

Rysunek 2. Autonomiczna instalacja solarna c.w.u. Strumie przepywu ciepa w kolektorze jest zdeterminowany rnic temperatur czynnika w kolektorze i wody w zasobniku. Rnica ta jest funkcj chwilowej wartoci nasonecznienia. Z drugiej strony ilo docierajcej energii sonecznej przekada si na moc chwilow ogniwa fotowoltaicznego zasilajcego bezporednio pomp obiegow pracujc na prd stay. Wytworzona ilo energii elektrycznej w ogniwie o mocy nominalnej 25 W moe z powodzeniem stanowi rdo zasilania pompy dziaajcej w zakresie 1-25 W. Pompa obiegowa jest wyposaona w ukad kontroli temperatury w zasobniku ciepej wody. Przy temperaturze granicznej wynoszcej 95C pompa przestaje pracowa. Takie rozwizanie zapewnia bezpieczne warunki pracy (ze

279

wzgldu na parowanie) zbiornika, samej pompy, jak i caej instalacji solarnej. Do zalet takiego rozwizania naley zaliczy due uproszczenie systemu kolektorw sonecznych poprzez wyeliminowanie regulatora solarnego oraz czujnikw temperatury. Upraszcza to monta oraz wydua czas ycia systemu jako caoci. Niepodwaalnym argumentem jest pena niezaleno od systemu elektroenergetycznego, ktra uwalnia uytkownika od problemw z sieci elektroenergetyczn oraz zmniejsza koszty eksploatacji. Cho system nie wymaga skomplikowanego systemu regulacji, ze wzgldu na wysoki koszt baterii sonecznych oraz pompy prdu staego taki system jest na chwil obecn wci droszy (o ok. 1500 PLN) od rozwizania standardowego. Jednak biorc pod uwag okres uytkowania instalacji solarnej jest to inwestycja, ktra zwraca si po uwzgldnieniu niszych kosztw eksploatacji oraz serwisu. Opisane urzdzenia s kolejnym etapem na drodze rozwoju energetyki sonecznej. Zwikszona wydajno uzysku energii z jednostki powierzchni oraz aspekty ekonomiczne wr ciekaw przyszo dla tego typu rozwiza Bibliografia 1. PVT Roadmap - A European guide for the development and market introduction of PV-Thermal technology; Energy Research Centre of the Netherlands (2006).

280

2. K. Kurowski - Dwa w jednym, czyli ciepo i elektryczno z PVT. Integracja na dachu; Magazyn Instalatora nr 3 (2007). 3. Al-Ibrahim - Optimum Selection of Direct-Coupled Photovoltaic Pumping System; Thesis (PhD), University of Wisconsin-Madison (1997).

COGENERATION FROM SUN ENERGY


Summary The paper presents possibilities of simultaneous production of heat and electricity from solar radiation. Different types of available solutions, in particular PVT devices and direct coupled solar systems are discussed. It seems that such approach is very promising new way for the solar industry.

281

Jan Iwaszkiewicz*

SUPERKONDENSATORY MAGAZYNY ENERGII ELEKTRYCZNEJ

Streszczenie Wielko energii pozyskiwanej z takich rde odnawialnych jak farmy wiatrowe czy baterie soneczne podlega w znacznym stopniu losowym wahaniom. Sprawia to niemae problemy zwizane z efektywnym wykorzystaniem pozyskanej energii, a take- w sytuacji poczenia licznych rde do wsplnej sieci- problemy zwizane ze sterowaniem i zarzdzaniem tak rozproszon elektrowni. Konieczne jest wwczas zastosowanie buforujcych magazynw energii elektrycznej zdolnych do przejcia chwilowych uderze energii i do podtrzymania napicia przy zaniku energii ze rda. Najnowszymi elementami magazynujcymi energi elektryczn s superkondensatory, ktre posiadaj du pojemno, mog przyjmowa i generowa bardzo due prdy (kilka kA) i bardzo du ywotno stwarza to due perspektywy ich wsppracy z odnawialnymi rdami energii. W ostatnich latach rozwinito dwie rodzaje konstrukcji superkondensatorw: superkondensatory zwijane oraz superkondensatory skadane.
*

Instytut Elektrotechniki, Oddzia w Gdasku.

282

Superkondensatory skadane maj mniejsz gsto energii ni superkondensatory zwijane, ale znacznie wiksz moc czyli moliwo pracy z wielkimi prdami oraz niskie straty. Produkowane jest wiele modeli superkondesatorw skadanych na rne napicia od 14V do 700V, w tym modele wysokonapiciowe na napicie od 300V do 700V. Stwarza to moliwo szerokiego ich zastosowania w energetyce. Fakt ten spowodowa, e w Oddziale Instytutu Elektrotechniki w Gdasku podjte zostay prace nad superkondensatorami, zwaszcza o konstrukcji skadanej. Prace te dotycz z jednej strony rozwijania samej technologii, z drugiej za wykorzystania superkondensatorw do magazynowania i przeksztacania energii elektrycznej. Badania nad superkondensatorami skadanymi prowadzone s w ramach europejskiego projektu Cost Action 542 pt. HPSMT High Performance Energy Storages for Mobile and Stationary Applications (Wysokosprawne Urzdzenia Magazynowania Energii w Zastosowaniach Pojazdowych i Stacjonarnych). Dziaanie COST Action 542 zostao ustanowione w ramach programu Unii Europejskiej COST (Wsppraca Europejska w zakresie Bada Naukowych i Technicznych) i uruchomione w dn. 29/30 marca 2006 r. Potrzeba magazynowania energii przy wykorzystaniu odnawialnych rde energii Wielko energii pozyskiwanej z takich rde odnawialnych jak farmy wiatrowe czy baterie soneczne podlega w znacznym stopniu losowym wahaniom.

283

Nakadaj si one na wahania w pewnym stopniu przewidywalne, zalene np. od prognozy pogody lub, zwaszcza w przypadku energii sonecznej, pory dnia lub roku. Sprawia to niemae problemy zwizane z efektywnym wykorzystaniem pozyskanej energii, a take- w sytuacji poczenia licznych rde do wsplnej sieci- problemy zwizane ze sterowaniem i zarzdzaniem tak rozproszon elektrowni. Konieczne jest wwczas zastosowanie buforujcych magazynw energii elektrycznej zdolnych do przejcia chwilowych uderze energii i do podtrzymania napicia przy zaniku energii ze rda. Gdyby wymieni waciwoci jakie powinna mie energia doskonaa, a wic atwo wytwarzania i przeksztacania parametrw, niezwoczn dostpno i moliwoci transportowania na due odlegoci, a take zdolno magazynowania znacznych iloci energii, to energia elektryczna nie mogaby zosta uznana za energie doskona poniewa nie udao si dotychczas rozwiza zadowalajco problemu jej magazynowania. Jednake obok znanych, od czasw ogniwa Volty, baterii (akumulatorw) ostatnie osignicia technologiczne z zakresu elementw energoelektronicznych pozwalaj widzie superkondensator jako element magazynujcy energi elektryczn. Superkondensator dziki ogromnej pojemnoci i podwyszeniu napicia znamionowego w porwnaniu do klasycznych baterii tworzy nowe moliwoci w energoelektronice i elektroenergetyce, moliwoci nie tylko przeksztacania, ale rwnie magazynowania energii.

284

Superkondenatory Zasada dziaania superkondensatora opiera si na wykorzystaniu zjawiska podwjnej warstwy Helmholtza, ktra stanowi obszar na granicy dwch faz odznaczajcy si statystycznie nierwnomiernym rozmieszczeniem elektronw lub jonw w obu fazach. Elektryczna warstwa podwjna powstaje np. na powierzchni elektrody zanurzonej w elektrolicie, z elektronw zgromadzonych w elektrodzie i jonw z roztworu zgromadzonych na jej powierzchni. Elektryczna warstwa podwjna wpywa na przebieg procesw elektrochemicznych. Jej dziaanie mona porwna do umieszczenia kondensatora na powierzchni elektrody. Wykorzystanie tego zjawiska pozwala osign du powierzchni styku materia + elektrolit, a to umoliwia osignicie pojemnoci 2000 F/g. W ostatnich latach rozwinito dwie technologie konstrukcji superkondensatorw: zwijan oaz skladan.

285

Przykady wykona superkondensatorw


Konstrukcja zwijana (EPCOS, Maxwell)
Maxwell Boostcap 2600 F/2,7 V 102x60 mm/0,4 kg

Konstrukcja skadana (ECOND)


ECOND 64/400 0,8 F/400 V 600x220 mm/50 kg

19

IEL Gdask

Examples of supercapacitors of different design.


Superkondensatory wysokonapiciowe
Konstrukcja pryzmatyczna wymagane ukady wyrwnywania napi

3 V

24 V

36 V

Konstrukcja skadana nie wymaga ukadw wyrwnywania napi


+ + +

14 V

64 V

300V

20

IEL Gdask

High voltage supercapacitors

286

W tabeli zestawiono podstawowe parametry dostpnych superkondensatorw wykonanych w tej technologii.


Typoszereg superkondensatorw
E/U kJ/V 9/14 12/14 25/14 40/28 60/28 70/36 90/300
Napicie

[U/V] 14 14 14 28 28 36 300

Pojemno [C/F] 100 140 255 100 160 110 2.0

Prd Wysoko [Imax/A] mm 670 1350 2000 4000 4000 1800 500 95 130 230 300 380 510 570

Waga kg 10.0 14.5 22.0 26.0 31.0 40.0 38.0

Zastosowanie Diesel start silnika, pojazdy szynowe, autobusy .

Pojazdy hybrydowe transport, samochody elektryczne, UPSy, trafostacje, energia wiatrowa

40/96 40/64
22

96 64

8.5 23

1300 2125

390 415

34.0 38.0

Diesel - start lokomotywy

IEL Gdask

Portfolio of supercapacitors.

Prace nad superkondensatorami w Oddziale Instytutu Elektrotechniki w Gdasku Wielkie nadzieje wie si zwaszcza z konstrukcj skadan, a intensywne prace badawcze prowadzone s w tym zakresie w Oddziale Instytutu elektrotechniki w Gdasku. Dotycz one z jednej strony rozwijania samej technologii, z drugiej za wykorzystania superkondensatorw do magazynowania i przeksztacania energii elektrycznej. Podstawowe waciwoci superkondensatorw ECOND przesdzaj o ich przydatnoci.

287

Mona tu wymieni: wysok trwao, odporno przeciwwybuchow i na ogie, odporno na przepicia i przetenia wywoane przez zwarcia, prac bezobsugow, wysok niezawodno, a take dugi czas ycia i zakres temperatur <-45 to +50> C. Badania nad superkondensatorami skadanymi prowadzone s w ramach europejskiego projektu Cost Action 542 pt. HPSMT High Performance Energy Storages for Mobile and Stationary Applications (Wysokosprawne Urzdzenia Magazynowania Energii w Zastosowaniach Pojazdowych i Stacjonarnych). Dziaanie COST Action 542 zostao ustanowione w ramach programu Unii Europejskiej COST (Wsppraca Europejska w zakresie Bada Naukowych i Technicznych) i zatwierdzone przez Komitet Wyszych Urzdnikw COST podczas 164 zebrania w Brukseli w dn. 29/30 marca 2006r. Koniec projektu jest okrelony na 12.07.2010r. Wniosek o ustanowienie Dziaania 542 zosta przygotowany i zoony przez polsko-niemieck grup inicjatywn, w ktrej ze strony polskiej uczestniczy Instytut Elektrotechniki, w tym Oddzia Gdaski IEL, ktry by gwnym inicjatorem przedsiwzicia. Udzia w projekcie 542 potwierdzio 18 krajw, w tym jako pierwsze: Belgia, Bugaria, Niemcy, Holandia, Polska, Rumunia, Hiszpania, Francja, a zebranie inicjujce (kick off meeting) odbyo si w Brukseli 13 lipca 2006r. W ramach Dziaania 542 jego uczestnicy bd prowadzili wsplne prace badawczo-rozwojowe nad rozwojem superkondensatorw skadanych i ich zastosowa w ramach piciu grup roboczych: WG 1: "Zaawansowane Materiay".

288

WG 2: "Technologia Konstrukcji i Produkcji". WG 3: "Zastosowania Samochodowe". WG 4: "Zastosowania w Transporcie Elektrycznym". WG 5: "Zastosowania w Energetyce". Gwnym celem Dziaania COST Nr 542 jest opracowanie Wysokosprawnych Urzdze Magazynowania Energii i ich wdroenie w zastosowaniach pojazdowych i stacjonarnych w urzdzeniach transportowych i energetycznych. Rdzeniem/kluczowym elementem tych urzdze bd wysokonapiciowe moduy superkondesatorowe. Oddzia Instytutu Elektrotechniki w Gdasku bierze aktywny udzia w pracach grup roboczych 3, 4 i 5. W szczeglnoci w grupie 5 IEL OG odgrywa rol wiodc w zakresie zastosowania superkondensatorw w urzdzeniach energoelektronicznych. We wrzeniu 2006 Oddzia Gdaski Instytutu Elektrotechniki zoy w Ministerstwie wniosek o finansowanie projektu badawczego specjalnego dotyczcego bada filtrw aktywnych na bazie superkondensatorw, w zwizku z udziaem Oddziau w Cost Action 542. Wniosek zosta rozpatrzony pozytywnie i Oddzia Gdaski zawar umow na opracowanie projektu pt. Filtr aktywny (kompensator) zapadw i krtkotrwaych zanikw napicia sieci energetycznej z magazynem energii w postaci baterii wysokonapiciowych superkondensatorw skadanych.

289

SUPERCAPACITORS ELECTRIC ENERGY STORING DEVICES


Summary A quantity of energy produced by renewable sources as wind farms or solar panels is unstable and changes in time in unpredictable manner. It results in serious problems with efficient use of produced energy as well as problems with control and management of generating plant including several networked renewable sources. To solve these problems it is necessary installing buffering electric energy storages capable to accept short-time bursts of energy and to maintain output voltage at declines of energy generation. The new energy storing elements are supercapacitors featuring high capacity, ability to accepts and generate very big currents (few kA) and long operational life it creates good perspectives for supercapacitors cooperation with renewable energy sources. Recently two different designs of supercapacitors where developed -prismatic and stacked supercapacitors. The stacked supercapacitors are featuring lower energy density than pristmatic ones, but much bigger power i.e. ability to work with big currents and low losses. It results in serious problems with efficient use of produced energy as well as problems with control and management of generating plant including several networked renewable sources. To solve these problems it is necessary installing buffering electric energy storages

290

capable to accept short-time bursts of energy and to maintain output voltage at declines of energy generation. Several models of the stacked supercapacitors manufactured with voltage from 14V to 700V, including high-voltage models with voltage from 300V to 700V. It enables application of these supercapacitors in power industry. This fact resulted at initiating at the Gdansk Brach of Electrotechnical Institute a R+D work on supercapacitors, especially the stacked ones. The work is includes development of the supercapacitor technology as well as application of supercapacitors at the electric energy storing and processing systems. The research on stacked supercapacitors is performed within European project Cost Action 542: HPSMT High Performance Energy Storages for Mobile and Stationary Applications. Cost Action 542 was established within European Union program COST: ( European Cooperation in the Field of Scientific and Technical Research) and initiated on March 29/30, 2006.

291

Jan Iwaszkiewicz*, Tomasz Rawiski*, Bogdan Sedler**

POWSTANIE INTELIGENTNYCH SIECI ELEKTROENERGETYCZNYCH NIEZBDNY WARUNEK ROZWOJU I WYKORZYSTANIA ZIELONEJ ENERGETYKI: ODNAWIALNYCH RDE ENERGII

Streszczenie Rozwj gospodarki oraz coraz wiksze znaczenie energii elektrycznej, a w szczeglnoci plany wprowadzania OZE: Odnawialnych rde Energii oraz powstanie gospodarki cyfrowej powoduj, e powstaje potrzeba opracowania i wdroenia nowej inteligentnej sieci elektroenergetycznej. Wynika to z wad i saboci obecnych sieci elektroenergetycznych. Sieci inteligentne bd posiada szereg nowych cech i waciwoci eksploatacyjnych. Sieci te bd rozwijane w cigu wielu lat poprzez wdraanie szeregu nowych technologii, gownie w zakresie telekomunikacji i sterowania oraz wsppracy z odbiorcami energii. Najbardziej zasadnicz zmian potrzebn dla powstania rozwinitej sieci inteligentnej jest zmiana struktury przepywu energii w sieci. W obecnych
*

**

Instytut Elektrotechniki, Oddzia w Gdasku. Fundacja Naukowo-Techniczna Gdask.

292

sieciach przepyw energii jest zasadniczo jednokierunkowy od wielkich elektrowni do odbiorcw. Przysza sie bdzie systemem dwukierunkowym, w ktrym energia wytwarzana przez wiele maych, rozproszonych rde uzupeniajcych wielkie elektrownie bdzie przepywa przez sie, ktrej struktura bdzie sieciowe, a nie hierarchiczna. Przejcie do rozwinitej sieci inteligentnej przyniesie szereg korzyci dla szerokiej grupy podmiotw uczestniczcych w przemyle energetycznym. Firmy dystrybucyjne uzyskaj nisze straty dystrybucyjne i obnienie kosztw. Odbiorcy zyskaj wikszy wpyw na koszty energii oraz bardziej niezawodne zasilanie w energi. rodowisko odniesie korzyci w wyniku zmniejszenia emisji CO2, jak rwnie zanieczyszcze. Realizacja potencjau inteligentnych sieci bdzie wymagaa uzyskania nowego poziomu wsppracy midzy przemysem, grupami interesw i szczeglnie instytucjami regulacyjnymi, ktre posiadaj bezporedni wpyw na przebieg procesu przemiany sieci. W ostatecznym wyniku, rozwinita sie inteligentna przyniesie korzyci wszystkim uczestnikom rynku energetycznego. Wstp Rozwj gospodarki oraz coraz wiksze znaczenie energii elektrycznej, a w szczeglnoci plany wprowadzania OZE: Odnawialnych rde Energii oraz powstanie gospodarki cyfrowej powoduj, e powstaje

293

potrzeba opracowania i wdroenia nowej sieci energetycznej / systemu dostawy energii. Sie ta bdzie wykorzystywaa t sam podstawow infrastruktur, ktra dziaa w chwili obecnej, ale take bdzie zawieraa zaawansowane rozwizania i systemy monitorowania, sterowania oraz telekomunikacji, ktrych zastosowania s obecnie w stanie pocztkowym. Wynikiem bdzie powstanie sieci, ktra bdzie szeroko zautomatyzowana i bdzie wykorzystywa wicej inteligencji w swoim dziaaniu, monitorowaniu lub nawet dla samonaprawy. Taka inteligentna sie (ang smart grid) bdzie bardziej elastyczna, niezawodna i lepiej przystosowana do zaspokojenia potrzeb cyfrowej gospodarki. Wady / saboci obecnych sieci elektroenergetycznych Od wielu lat nakady na modernizacj sieci elektroenergetycznych w Polsce, ale take w innych krajach jak np. USA byy bardzo niskie, skutkiem tego obecne funkcjonowanie sieci powoduje coraz wicej problemw. Przykadowo, wedug analiz firmy Morgan Stanley, koszt dla gospodarki USA przerw w dostawach energii wynosi w skali roku midzy 25 miliardw a 180 miliardw dolarw. Straty energii w systemie przesyu i dystrybucji energii w USA podwoiy si od 5% w r. 1970 do 9.5% w r. 2001. Straty energii w polskim systemie elektroenergetycznym s bardzo wysokie, dwukrotnie wysze ni rednio w Europie.

294

W listopadzie roku 2005 Delegatura NIK we Wrocawiu zakoczya kontrol nr P/04/178 na temat: Dziaalno zakadw energetycznych w zakresie ograniczania nieuzasadnionych strat energii wprowadzanej do sieci elektroenergetycznych i wpyw tych strat na wysoko ustalanych taryf. W podsumowaniu wynikw kontroli NIK stwierdza: Kontrol objto 17 zakadw energetycznych (lub ich oddziaw) z terenu caego kraju oraz Urzd Regulacji Energetyki w Warszawie. Straty energii elektrycznej w sieciach elektroenergetycznych w Polsce naleay do najwyszych w Europie. Wedug Electricity Information 2004 OECD/IEA wskanik strat w relacji do energii dostarczonej na rynek by w 2002 r. wyszy o ponad 4 punkty procentowe od redniej europejskich krajw OECD. Warto strat w sieciach zakadw energetycznych w Polsce w 2003 r. osigna warto 1.577 mln z. W badanych zakadach energetycznych straty energii elektrycznej obniyy si z 8,9% energii wprowadzonej do ich sieci w 2001 r. (utracono 6.183,2 GWh energii) do 8,4% w 2003 r. (5.974,2 GWh). Ich warto wzrosa natomiast z 713,6 mln z w 2001 r. do 745,3 mln z w 2003 r. Wysoki poziom strat wynika gwnie z niewykorzystywania moliwoci ograniczenia technicznych strat sieciowych energii elektrycznej i kradziey energii. Saboci obecnej sieci jest jej struktura zawierajca wielkie, centralne elektrownie przesyajce

295

energi do odlegych odbiorcw poprzez dugie linie przesyowe rozwizanie takie stwarza liczne zagroenia i wiele moliwoci przerwania dostaw energii. Jednoczenie, wczenie wikszej iloci rozproszonych rde energii, w szczeglnoci dziaajcych niestabilnie jak rda wiatrowe i soneczne, stwarza nowe wyzwania w dziaaniu sieci. Ponadto zmieni si sposb uycia elektrycznoci i wymagania wobec jej parametrw. W obecnym spoeczestwie cyfrowym jako zasilania jest duo waniejsza ni bya 15 lat temu. Jako ta jest wana dla odbiorcw indywidualnych, jak rwnie dla firm jak np. producenci ukadw scalonych, u ktrych nawet mae zakcenia w zasilaniu mog powodowa due szkody w produkcji. Biorc to wszystko pod uwag mona stwierdzi, e sieci jakie istniej obecnie nie posiadaj waciwoci umoliwiajcych spenienie przyszych wymaga. Co czyni sieci inteligentnymi? Brak jest obecnie oglnie przyjtej, w przemyle energetycznym i poza nim, definicji znaczenia terminu czy koncepcji inteligentne sieci ( ang. smart grid). Firma ABB, czoowa firma oferujca szereg rozwiza usprawniajcych dziaanie sieci elektroenergetycznych przyjmuje, e istot inteligentnych sieci, stanowi moliwoci i waciwoci eksploatacyjne sieci, a nie wykorzystanie konkretnych technologii. Wdraanie technologii sieci inteligentnych bdzie nastpowao w cigu dugiego okresu czasu, na bazie istniejcych urzdze i systemw bd wprowadzenie kolejne warstwy moliwoci funkcjonalnych.

296

Nowe technologie s spraw kluczow, ale stanowi jedynie rodek do osignicia celu sieci inteligentne winny by definiowane przez okrelenie ich szerszych waciwoci funkcjonalnych i uytkowych. W czerwcu 2009r. Ministerstwo Energetyki USA zorganizowao spotkanie liderw przemysu, ktrzy wskazali siedem zada czy funkcji, ktre inteligentne sieci winny realizowa: 1. Optymalizacja wykorzystania zasobw oraz efektywnoci eksploatacyjnej. 2. Wykorzystanie wszystkich rozwiza w zakresie generacji I magazynowania energii. 3. Zapewni jako zasilania dla wszelkich potrzeb wystpujcych w gospodarce cyfrowej. 4. Przewidywa zakcenia w pracy systemu i reagowa na nie w trybie samonaprawy. 5. Posiada odporno na ataki fizyczne i cybernetyczne oraz katastrofy naturalne. 6. Umoliwia czynne uczestnictwo odbiorcw. 7. Umoliwia wprowadzanie nowych produktw, usug i rynkw. Trzeba jeszcze zaznaczy, e koncepcja rozwinitej sieci inteligentnej obejmuje duo wicej ni wprowadzenie inteligentnych licznikw. W Europie, raport Komisji Europejskiej okrela sie inteligentn, jako sie ktra: jest elastyczna czyli spenia wymagania odbiorcw i jednoczenie odpowiada na przysze zmiany i wyzwania, jest dostpna czyli zapewnia podczenie wszystkich uytkownikw sieci, a w szczeglnoci podczenie odnawialnych rde energii oraz lokalnych

297

generatorw o wysokiej efektywnoci, powodujcych zerow lub nisk emisj dwutlenku wgla. jest niezawodna czyli zapewnia oraz poprawia bezpieczestwo i jako zasilania, zgodnie z wymaganiami ery cyfrowej, oraz posiada znakomit odporno na zagroenia i niepewnoci, jest ekonomiczna czyli zapewnia usugi o najlepszej wartoci poprzez innowacje, efektywne zarzdzanie energi oraz gadkie miejsce dla konkurencji oraz dziaa regulacyjnych. Wedug firmy ABB, wykaz waciwoci sieci inteligentnej jest podobny do wykazu Ministerstwa Energetyki USA, lecz koncentruje si na oglnych waciwociach, a nie na specyficznych funkcjach: Wedug podejcia ABB sie inteligentna jest: Adaptowalna, z mniejszym uzalenieniem od firm operatorskich, szczeglnie w zakresie szybkich odpowiedzi na zmienne warunki. Przewidywalna, poprzez wykorzystywanie danych eksploatacyjnych w praktyce konserwacji urzdze czy nawet identyfikacji moliwych wycze przed ich wystpieniem. Zapewniajca interakcje midzy odbiorcami oraz rynkami. Optymalna poprzez maksymalizacj niezawodnoci, dyspozycyjnoci, efektywnoci oraz sprawnoci ekonomicznej. Zabezpieczona przeciw atakom oraz zaburzeniem o charakterze naturalnym.

298

Czym sieci inteligentne rni si od sieci obecnych? Ponisza tabela przedstawia syntetyczne podsumowanie rnic, jakie wystpuj w rnych obszarach sieci.
Sie obecna Brak lub jednokierunkowa, zwykle nie w czasie rzeczywistym Ograniczone Elektromechaniczne Sie inteligentna Dwukierunkowa, w czasie rzeczywistym

Telekomunikacja

Wspdziaanie z odbiorc Liczniki

Na szerok skal Cyfrowe (umoliwiajce ustalanie cen i odczyt licznikw w czasie rzeczywistym) Zdalny monitoring, wyprzedzajca konserwacja, obsuga w czasie rzeczywistym Scentralizowana oraz rozproszona W szerokim zakresie, zautomatyzowane Zautomatyzowane, czynna ochrona zapobiega wyczeniom przed ich wystpieniem

Eksploatacja oraz

Rczna kontrola urzdze

Generacja Sterowanie przepywami energii Niezawodno

Scentralizowana Ograniczone

Podatno na awarie i kaskadowe wyczenia, reakcja po awarii

299

Przywrcenie dziaania po zaburzeniu Topologia systemu

Rczne

Samonaprawa

Promieniowa; oglnie przepyw energii w jedn stron

Sie; wiele drg przepywu energii

Od hierarchii do sieci Ostatnio pozycja w tabeli, topologia, wskazuje, co jest najbardziej zasadnicz zmian, jaka jest potrzebna dla powstania rozwinitej sieci inteligentnej. Obecne systemy energetyczne zostay zaprojektowane dla obsugi wielkich elektrowni zasilajcych odlegych odbiorcw poprzez system przesyu i dystrybucji energii, ktry jest zasadniczo jednokierunkowy. Natomiast przysza sie bdzie musiaa by systemem dwukierunkowym, w ktrym energia wytwarzana przez wiele maych, rozproszonych rde uzupeniajcych wielkie elektrownie bdzie przepywa przez sie, ktrej struktura bdzie sieciowe, a nie hierarchiczna.

300

Obecny hierarchiczny system energetyczny Rozwinita sie inteligentna

Powysze rysunki pokazuj t zmian. Rysunek po lewej stronie przedstawia obecny hierarchiczny system energetyczny, ktry jest podobny do struktury organizacji, w ktrej na szczycie znajduje si wielka elektrownia, odbiorcy na dole. Rysunek po prawej stronie przedstawia struktur sieciow, ktra bdzie charakteryzowa rozwinit sie inteligentn. Korzyci: co jest dobrego w sieciach inteligentnych? Przejcie do rozwinitej sieci inteligentnej przyniesie szereg korzyci dla szerokiej grupy podmiotw uczestniczcych w przemyle energetycznym. Operatorzy sieci uzyskaj skokowe usprawnienie zdolnoci monitoringu i sterowania sieci, co umoliwi im zapewnienie wyszego poziomu niezawodnoci systemu, nawet przy stale rosncym zapotrzebowaniu na energi.

301

Firmy dystrybucyjne uzyskaj nisze straty dystrybucyjne, opnienie nakadw inwestycyjnych oraz obnione koszty utrzymania ruchu. Odbiorcy zyskaj wikszy wpyw na koszty energii, w tym moliwo wasnego wytwarzania energii, a jednoczenie korzyci z bardziej niezawodnego zasilania w energi. rodowisko odniesie korzyci w wyniku zmniejszenia szczytowego zapotrzebowania, rozpowszechnienia odnawialnych rde energii i zwizanego z tym zmniejszenia emisji CO2, jak rwnie zanieczyszcze jak rt . Amerykaski EPRI:Electric Power Research Institute dokona wyceny tych korzyci w USA w ujciu finansowym. EPRI ocenia, e inwestycje w rozwj technologii sieci inteligentnych i ich wdroenie w wysokoci 165 miliardw dol. przynios przychody w wysokoci od 638 do 802 miliardw dolarw. Oznacza to wspczynnik przychd/koszt w wysokoci od 4:1 do 5:1. Warto te zdawa sobie spraw, e w wielu wypadkach midzy rozwizaniami tworzcymi sieci inteligentne wystpuje relacja symbiozy czy synergii. Przykadowo, uzyskanie wysokiej niezawodnoci i efektywnoci s to dwa wane cele w dowolnym systemie energetycznym. Natomiast w sieciach inteligentnych rozwizania wdraane dla osignicia jednego z tych celw jednoczenie powoduj realizacj drugiego z nich. Urzdzenia energoelektroniczne okrelane skrtem FACTS (flexible AC transmission systems), czyli elastyczne systemy transmisji prdu zmiennego,

302

zwikszaj niezawodno, gdy powoduj, e linie przesyowe staja si bardziej odporne oraz mniej wraliwe na zaburzenia systemowe. Jednoczenie urzdzenia FACTS znacznie zwikszaj przepustowo linii przepustowych, co zwiksza ich efektywno ekonomiczn. Jest to jeden z przykadw w jaki sposb technologie sieci inteligentnych mog prowadzi do jednoczesnego osigania wielu celw. Podsumowanie Sieci inteligentne powstan przez zastosowanie wielu technologii oraz korzyci wynikajce z powstania tych sieci w rzeczywistoci pojawi si take daleko poza systemem energetycznym. Przejcie od obecnych sieci to sieci jutra bdzie tak gbok zmian jak wszystkie postpy w systemach energetycznych w cigu ostatnich stu lat, ale nastpi w uamku tego czasu. Przejcie to nie bdzie jednak atwe. Integracja wielu rnych inteligentnych technologii bdzie kluczowa dla dziaania inteligentnych sieci i osignicie tej integracji wymaga wprowadzenia wielu norm umoliwiajcych wspdziaanie rozmaitych urzdze. Realizacja potencjau inteligentnych sieci bdzie wymagaa uzyskania nowego poziomu wsppracy midzy przemysem, grupami interesw i szczeglnie instytucjami regulacyjnymi, ktre posiadaj bezporedni wpyw na przebieg procesu przemiany sieci. W ostatecznym wyniku, rozwinita sie inteligentna przyniesie korzyci wszystkim uczestnikom rynku energetycznego.

303

IMPLEMENTING SMART POWER GRID A NECESSARY REQUIREMENT TO DEVELOP AND UTILIZE GREEN ENERGY: RENEWABLE ENERGY SOURCES
Summary Development of economy and increasing importance of electric energy, as well as the extensive plans for implementing of REN: Renewable Energy Sources and formation of digital economy result in a need to develop and implement new, smart power grid. It is caused by imperfection and weakness of existing power grid. The smart grid will feature several new functionalities and operational capabilities. The smart networks will be developed over long period of time through implementing several new technologies, mainly in the area of communications, control and cooperation with customers. The most fundamental change necessary to develop a fully realized smart grid is change of a topology of energy flow. At existing grids the energy flow is one-way from large generation plants to customers. The grid of the future will necessarily be a two-way system where power generated by a multitude of small, distributed sources in addition to large plants flows across a grid based on a network rather than a hierarchical structure.

304

The transition from the grid we know today to the a fully realized smart grid of tomorrow will result in benefits for several players and participants of power industry and energy market. Utilities will experience lower distribution losses and reduced costs. Consumers will gain greater control over their energy costs and more reliable energy supply. The environment will benefit from reduction in emissions of CO2, as well as pollutants. Realizing smart grids potential will require a new level of cooperation between industry players, advocacy groups, the public and especially the regulatory bodies that have immediate influence over the process of grid change. In the end, though, a fully realized smart grid will benefit all stakeholders.

305

Zdzisaw Kusto*

PORWNANIE ELEKTROWNI WIATROWYCH W SZACOWANEJ PRODUKCJI ENERGII ELEKTRYCZNEJ ORAZ DOPASOWANIU DO DANYCH WARUNKW WIATROWYCH

Streszczenie W publikacji opisano charakterystyki wytwrcze elektrowni wiatrowych, ktre s kompilacj rocznych meteorologicznych danych wiatrowych opisanych funkcj Weibulla oraz krzywej mocy (charakterystyki zewntrznej) elektrowni wiatrowej. Charakterystyki wytwrcze, indywidualne dla kadej elektrowni wiatrowej, pozwalaj dokona atwego wyboru typu elektrowni dla zadanych meteorologicznych warunkw wiatrowych. Zwrcono take uwag na zmienno danych meteorologicznych i wynikajcych std trudnoci w przewidywaniu rozwoju energetyki wiatrowej. 1. Wstp Oszacowanie iloci wytworzonej i oddanej do uytkowania energii elektrycznej jest pierwszymi i fundamentalnym krokiem do oceny technicznej

Politechnika Gdaska. Katedra Elektroenergetyki oraz Gdaska Wysza Szkoa Administracji.

306

i ekonomicznej efektywnoci elektrowni wiatrowych. W zwizku z tym jest bardzo wana znajomo zasobw/poday surowej energii wiatru, charakterystyki technicznej elektrowni wiatrowych i w rezultacie znajomo iloci rzeczywicie uzyskanej energii elektrycznej najpierw - w prze-dziale czasowym jednego roku a pniej w obliczeniowym horyzoncie czasowym lat (na przykad: = 20 lat). Rozkad czstoci wystpowania prdkoci wiatru jest w postaci analitycznej najczciej opisywany funkcj Weibulla k 1 w k k w F(C,k,w) = exp C C C (1) oznaczonej dwoma parametrami: parametrem ksztatu - C, parametrem skali - k, gdzie: w - prdko wiatru, m/s. Przykad danych rocznej zmiennoci prdkoci wiatru dla Suwak dla kilku wybranych lat, opracowanych przez IMGiW [1] przedstawiono na rys. 1.

307

Rysunek 1. Suwaki. Czsto rocznych rozkadw prdkoci wiatru opisanych funkcj Weibulla dla piciu wybranych lat. 2. Zgodno danych meteorologicznych z charakterystyk zewntrzn elektrowni wiatrowych Charakterystyka zewntrzna elektrowni wiatrowej opisuje zmienno wytwarzanej mocy elektrycznej w funkcji prdkoci wiatru dla zadanego zbioru pozostaych zmiennych fizycznych (gsto, wilgotno, temperatura i cinienie powietrza oraz konstrukcyjne parametry urzdze elektrowni: masa, wymiary, materia i ksztat turbiny, rodzaj i rozwizanie konstrukcyjne sprzga, przekadni obrotw, generatora, ukadu regulacji, itd.). Jest ona indywidualna dla kadej elektrowni wiatrowej i stwarza moliwo dopasowana do wystpujcych w zadanej lokalizacji danych o rozkadzie prdkoci wiatru.

308

Rysunek 2. Porwnanie zewntrznych charakterystyk wybranych elektrowni wiatrowych z danymi wietrznoci. Na rys. 2 przedstawiono zewntrzne charakterystyki wybranych elektrowni wiatrowych przedstawionych w jednostkach wzgldnych mocy (iloraz mocy elektrycznej wytwarzanej dla zadanej prdkoci wiatru i mocy znamionowej elektrowni). Jednoczenie charakterystyki te porwnano z rocznym rozkadem czstoci prdkoci wiatru wedug danych dla Suwak. Uyteczne zakresy prdkoci wiatru s mocno zrnicowane dla kolejnych elektrowni wiatrowych, co jest widoczne na ich charakterystyce zewntrznej. W rezultacie jest zrnicowane dopasowanie tych elektrowni do danych warunkw meteorologicznych co

309

w ostatecznoci zadecyduje o najlepszym doborze rodzaju i typu elektrowni do rozwaanej jej lokalizacji. Znaczne zrnicowanie charakterystyk zewntrznych jest obserwowane dla wszystkich elektrowni wiatrowych, w tym take dla obiektw zaliczanych do najwyszej klasy technologicznej. Zilustrowane to jest zbiorem charakterystyk zewntrznych przedstawionym na rys. 3 [2]. Jest wiele przyczyn takiego zrnicowania. Moz to wynika z rozwiza konstrukcyjnych poszczeglnych elementw elektrowni, mog by take specjalne prby dopasowania konkretnie projektowanych i wykonywanych elektrowni do zadanych warunkw wiatrowych wystpujcych w prze-widywanym miejscu ich lokalizacji.

310

Rysunek 3. Zbir zewntrznych charakterystyk wybranych elektrowni wiatrowych zaliczanych do najwyszej klasy technologicznej. 3. Metoda oceny dopasowania elektrowni wiatrowej do danych warunkw meteorologicznych Podstawow wielkoci charakteryzujc elektrowni wiatrow jest ilo rocznie wytworzonej energii elektrycznej - Ea 1). T ilo mona obliczy wykorzystujc parametry funkcji Weibulla: C, k. E a = P(t) dt = Ta
0 Ta wmax

P(w) F(C,k,w) dw,

[kW h/a] (2)

w0

Oprcz iloci wytworzonej energii jest istotne, jaka jest jej jako. Zagadnienie to nie jest w niniejszym artykule rozpatrywane.

1)

311

gdzie: Ta - okres czasu jednego roku, Ta = 8 760 h, w0 - startowa prdko wiatru, przy ktrej uruchamia si elektrownia wiatrowa (na og: w0 = 4 m/s), wmax - prdko wiatru, przy ktrej nastpuje zatrzymanie elektrowni wiatrowej i wyczenie jej z ruchu (na og: wmax = 25 m/s), P(t) - moc elektrowni wiatrowej w chwili t, kW P(w) - moc elektrowni wiatrowej przy prdkoci wiatru rwnej w [m/s], kW Roczne produkcja energii elektrycznej moe stanowi kryterium dopasowania danej elektrowni do zadanej lokalizacji z jej warunkami meteorologicznymi. Rwnowanym i jednoczenie uzupeniajcym kryterium dopaso-wania jest czas uytkowania mocy zainstalowanej Ti. Tu: pojcie moc zainstalowana Pi - dla elektrowni wiatrowych moe by traktowane jako rwnoznaczne z pojciem moc znamionowa - Pn.
Ta wmax

E Ti = a = Pi

P(t) dt
0

Ta =

P(w) F(C,k,w) dw
Pi = [h/a].

w0

Pi

= T(C,k,w),

(3) W zalenociach (2) i (3) zauwaamy, e wielkoci Ea oraz Ti s zalene od parametrw funkcji Weibulla. Mona wic na paszczynie (C x k) wyznaczy linie staych wartoci Ea lub/i Ti. Rodzina takich wykresw

312

stanowi charakterystyk wytwrcz elektrowni wiatrowej. Przedstawiono to poniej na rys. 4, 5 i 6.

Rysunek 4. Charakterystyka wytwrcza elektrowni wiatrowej Vestas V80 2.0. Rodzina wykresw Ti = const w zakresie:
500 h / a T i 4 000 h / a

Na rys. 4 jest scharakteryzowana elektrownia Vestas V80 2.0. Na rys. 5 zestawiono charakterystyki wytwrcze elektrowni: - Enron Wind 1.5 S,
313

Enron Wind 1.5 SL, Sdwind S 77/1.5 , Vestas V66 1.75, a na rys. 6 - charakterystyki wytwrcze elektrowni: Acowind A 63, Langerwey 50/750, Vestas V47, Vestas V80 2.0.

314

Rysunek 5. Charakterystyka wytwrcza elektrowni wiatrowych o mocy znamionowej/zainstalowanej 1,51,75 MW. Na przedstawionych wykresach charakterystyk wytwrczych na paszczynie (C x k) mona wyrni

315

kilka obszarw zmiennoci, w kadym z nich jedna cecha pozostaje dominujc. Wyrniamy obszary, w ktrych: zmiana parametru ksztatu C przy staej wartoci parametru skali k nie zmienia iloci rocznie wytworzonej energii elektrycznej lub zmiany s bardzo niewielkie, zmiana parametru skali k przy staej wartoci parametru ksztatu C nie zmienia iloci rocznie wytworzonej energii elektrycznej lub zmiany s bardzo niewielkie, wzrost parametru k przy staej wartoci parametru C podwysza ilo wytworzonej rocznie energii elektrycznej, wzrost parametru k przy staej wartoci parametru C obnia ilo wytworzonej rocznie energii elektrycznej, wzrost obu parametrw funkcji Weibulla C i k wyranie zwiksza ilo rocznie wytworzonej energii elektrycznej. Na rys. 6 zilustrowano sposb porwnania elektrowni wiatrowych poprzez porwnanie czasu uytkowania mocy zainstalowanej Ti dla kilku wybranych typw, przy zaoeniu, e w miejscu planowanej lokalizacji elektrowni parametry funkcji Weibulla, opisujcej czstoci wystpowania prdkoci wiatru, maj wartoci: kz = 2,5, Cz = 7,5. W tym przypadku najwiksz odczytan warto czasu uytkowania mocy zainstalowanej Ti uzyskuje elektrownia Langerwey 58/75. Warto Ti wskazuje na to, ktra z badanych elektrowni wiatrowych najlepiej

316

wykorzystuje poda surowej energii wiatru. W penej analizie naley jednak mie na uwadze take moc zainstalowan i w rezultacie bezwzgldn ilo wytworzonej energii elektrycznej. Poniej przedstawiono wyniki oblicze po odczycie danych wedug rys. 6: czas uytkowania mocy zainstalowanej i ilo wytworzonej energii w cigu roku. Z oblicze zestawionych w tabeli 1 zauwaamy, e pod wzgldem stopnia wykorzystania warunkw wietrznoci najlepsz jest elektrownia Lagerwey, na trzecim miejscu jest elektrownia Vestas V80-2.0, natomiast pod wzgldem iloci wytworzonej energii elektrycznej najlepsza jest elektrownia Vestas V80-2.0. Jeli natomiast porwnamy ze sob elektrowni Lagerwey i Acowind, zauwaymy stosunkowo niewielk rnic w iloci wyprodukowanej energii elektrycznej mimo znaczne rnicy w wartoci mocy zainstalowanej. W wynikach oblicze przeprowadzonych przez autora, niepublikowanych w niniejszym opracowaniu, zauwaono nawet takie przypadki, w ktrych elektrownia wiatrowa o mniejszej mocy zainstalowanej mogaby wytworzy wicej energii elektrycznej ni elektrownia o wikszej mocy. Taki rezultat jest konsekwencj zrnicowania wartoci czasu uytkowania mocy zainstalowanej czyli lepszego stopnia wykorzystania surowej energii wiatru.

317

Rysunek 6. Charakterystyka wytwrcza rnych typw elektrowni wiatrowych.

318

Tabela 1. Dane do wyboru typu elektrowni wiatrowej.


Lp.

Nazwa elektrowni wiatrowej

Moc zainstalowana Pi [kW]

1. Acowind A63 2. Lagerwey 58/750 3. Vestas V47 4. Vestas V802.0

1 200 750 660 2 000

Czas uytkowania mocy zainstalowanej Ti [h/a] 2 100 3 000 2 500 2 250

Roczna produkcja energii elektrycznej Ea [MWh/a] 2 520 2 250 1 650 4 500

Wybr najlepiej dopasowanej elektrowni do zadanych warunkw wietrznoci nie powinien ogranicza si do danych jednorocznych, w miar moliwoci powinno si uwzgldnia dane wieloletnie ze szczegln ocen przewidywanego trendu zmian poday energii wiatru, jeli jest to moliwe, wtedy, gdy przeprowadzane studium parametryczne ma wykaza zbr efektw korzystnych i niekorzystnych w zakresie rozwoju energetyki wiatrowej. Jak pokazano na rys.1, funkcje rozkadu czstoci prdkoci wiatru s nie tylko zrnicowane w poszczeglnych latach, wykazuj w kolejnych latach bardzo wyran tendencj zmniejszania si czstoci wystpowania uytecznych prdkoci wiatru na rzecz wzrostu czstoci wystpowania maych prdkoci wiatru. Zdaniem meteorologw [3] tendencja ta jest obserwowana w wielu miejscach Polski i take na kuli

319

ziemskiej, a podejmowane prby jej interpretacji prowadz do nastpujcych wnioskw: 1) Nastpuj radykalne zmiany klimatyczne (ocieplenie Ziemi), ktre w znacznej mierze s rezultatem obecnej dziaalnoci czowieka. 2) Zmiany prdkoci wiatru w kierunku wzrostu czstoci wystpowania wartoci skrajnych s przypuszczalnie zjawiskiem globalnym. Przedstawione wnioski maj bardzo niekorzystny wydwik z punktu widzenia rozwoju energetyki wiatrowej bazujcej na dotychczas realizowanych rozwizaniach konstrukcyjnych elektrowni wiatrowych, przy zaoeniu, e przedstawiona wyej tendencja zmian prdkoci wiatru ma charakter trway. Meteorologowie przypuszczaj na podstawie wieloletnich obserwacji, e ta tendencja zmian ma najprawdopodobniej charakter cykliczny. Problem ten wymaga realizacji powanych i wielokierunkowych bada, w tym take bada prognostycznych. Literatura 1. Lorenc H., Wspczesne tendencje zmian prdkoci i zasobw energii wiatru w Polsce. Oglnopolskie Forum Odnawialnych rde Energii. Warszawa, 2830 padziernika 2002. 2. Katalogi i karty informacyjne elektrowni wiatrowych. Lata 2000-2004. 3. Oglnopolskie Forum Odnawialnych rde Energii. Materiay Konferencyjne 2000-2004. 4. Kusto Z.: Warunki dopasowania odnawialnych rde energii do systemu energetycznego z uwzgldnieniem bezpieczestwa energetycznego kraju. Projekt

320

badawczy zamawiany Nr PBZ-MEiN-1/2/2006 Bezpieczestwo elektroenergetyczne kraju. Cz 1. Warunki dopasowania elektrowni wiatrowych do zadanych lokalizacji Politechnika Gdaska, Wydzia Elektrotechniki i Automatyki. Gdask, grudzie 2007.

COMPARISON OF WIND POWER STATIONS AND ESTIMATION OF ELECTRICITY PRODUCTION AND ADAPTATION TO THE WIND CONDITIONS
Summary A generation characteristics (GC) of wind power stations (WPS) are described on the paper. The GC are a compilation of the WPS power curve and the annual wind data (WMD) described by the Weibull function. Implementation of GC individual for every WPS leads to the very simple choice of the best WPS to the wind data. The annual changes of WMD have a very great influence on the annual electricity production and have a great inconvenience for forecasting of the wind power system development.

321

Zdzisaw Kusto*, Tadeusz Noch*

METODA KOSZTW NARASTAJCYCH W OCENIE EKONOMICZNEJ EFEKTYWNOCI PRZEDSIWZI INWESTYCYJNYCH W ENERGETYCE ROZPROSZONEJ

Streszczenie Obliczenia ekonomicznej efektywnoci maej instalacji niekonwencjonalnego rda energii, ktre zalicza si do rde rozproszonych sprowadza si do porwnania kosztw wytwarzania w niej ciepa lub/i energii elektrycznej z kosztem wytwarzania energii w instalacji konwencjonalnej. W artykule opisano metod kosztw narastajcych (MK ), ktra przypomina od dawna znan metod LCC. 1. Wstp Mae rda energii, w tym take rda niekonwencjonalne, zaliczane s do rde rozproszonych zasilajcych niewielkiego odbiorc. W wielu przypadkach musz one wsppracowa ze

Katedra Nauk Administracji.

Technicznych

Gdaskiej

Wyszej

Szkoy

322

rdami konwencjonalnymi tworzc w ten sposb rdo hybrydowe 1). Stosowano rne sposoby oceny ekonomicznej efektywnoci inwestycji, wrd ktrych na szczegln uwag zasuguj metody dyskontowe: stosowana w energetyce od lat metoda kosztw rocznych [1, 2] a take metody PV, IRR [3,4]. Wyej wymienione metody mona oceni jako metody kompletne pod wzgldem teoretycznym. Metoda PV (metoda wartoci biecej netto), ktra w zastosowaniu do inwestycji energetycznych, uwzgldnia roczne przychody ze sprzeday ciepa i/lub energii elektrycznej oraz roczne wydatki zwizane z ich wytwarzaniem. Te biece roczne bilanse przepyww pieninych z kolejnych lat eksploatacji s dyskontowane do roku zerowego poprzedzajcego rok oddania obiektu do eksploatacji. W przypadku maych - rozproszonych rde energii (ogniwo paliwowe, instalacja fotowoltaiczna, instalacja sonecznego ogrzewania, pompa ciepa, itp.), zasilajcych maego odbiorc indywidualnego najczciej nie ma sprzeday energii elektrycznej i/lub ciepa, w takim przypadku przychody mona zinterpretowa jako zmniejszenie rocznych wydatkw na obsug instalacji konwencjonalnej, gwnie na zakup paliwa i energii elektrycznej. To prowadzi do modyfikacji klasycznej metody PV. Jest tu porwnywany koszt energii wytwarzany w instalacji
1)

W rdle skojarzonym wytwarzane jest ciepo i energia elektryczna (np.: elektrociepownia), w ukadzie hybrydowym wytwarza si w kilku rdach ten sam rodzaj energii (albo ciepo albo energi elektryczn).

323

konwencjonalnej, ktry jest potraktowany jako koszt porwnawczy, z kosztem wytwarzania w projektowanym nowym rdle. W metodzie PV wyej wspomniane koszty wytwarzania energii, stanowice jej cz skadow, s zdyskontowanymi sumami rocznych kosztw biecych z K-letniego okresu, gdzie K = 1, 2, ... , ( przewidywany/zaoony okres eksploatacji nowego rda). Tak postrzegane strumienie corocznych kosztw z kadego K-letniego okresu czasu formuuj metod kosztw narastajcych (MK ), ktra w swojej postaci jest bardzo wizualna i ktrej algorytm przypomina metod LCC 2). Metoda kosztw narastajcych MK jest nazw zaproponowan przez autora niniejszej publikacji. Ilustruje ona dyskontow kumulacj kosztw ponoszonych w kolejnych latach realizacji inwestycji oraz eksploatacji projektowanego obiektu. 2. Skadowe metody kosztw narastajcych Podstaw do opracowania metody MK s klasyczne zasady rachunku ekonomicznego, a jej posta w swojej formule przyjmuje w obliczaniu kosztw punkt widzenia uytkownika obiektu. Graficzn ilustracj skadowych metody przedstawiono w uproszczeniu na rys. 1. Mona tu uwzgldnia, podobnie jak w metodzie PV: - zmienno corocznych dochodw i kosztw eksploatacyjnych,
2)

Metoda LCC bya sformuowana w USA. Jej nazwa jest skrtem od: Life Cycle Costs. Cieszy si ona sporym zainteresowaniem, rwnie w Polsce.

324

zmienno rocznych spat kredytu bankowego z jego oprocentowaniem i prowizj, - zmienno stopy oprocentowania kredytu, stopy dyskonta i stopy inflacji, - zmienno oprocentowania dochodw. Zdyskontowana do roku zerowego suma wydatkw rocznych - SWD stanowi dla K-letniego okresu czasu (K = 1, 2, ... , ) koszty narastajce oraz jest podstaw do wyznaczenia tu nieopisywanej, zmodyfikowanej metody kosztw rocznych 4). Dyskontowane wartoci wydatkw i przychodw (przychody w metodzie PV) ze wzgldu na wygod obliczeniow s z reguy sumowane do roku zerowego. Nie jest to warunek bezwzgldnie konieczny. Sumowanie mona realizowa do dowolnie wybranego roku bez uchybienia cisoci i dokadnoci oblicze. Sumy dyskontowe - SD, SWD oblicza si z wykorzystaniem czynnika dyskontowego (1 + d)-i (procent skadany, j=1,2, ... , ), gdzie d jest stop dyskonta, ktra najczciej przyjmuje sta warto w obliczeniowym okresie eksploatacji lat. Roczny przepyw pieniny w roku j-tym jest sum wszystkich wydatkw - Wj, ktre nazwano kosztami biecymi dla nowej instalacji - Wj = Krhj . Wj = Krhj = Kr ni j + Krk j + Pdochj , z/a, (1)
4)

Metoda kosztw rocznych bya opracowana w latach szedziesitych minionego stulecia przez prof. K. Kopeckiego z zamiarem wykorzystania jej w ocenie efektywnoci ekonomicznych w energetyce. Metoda ta w oglnym zaoeniu ma charakter uniwersalny i moe by wykorzystana w rnych gaziach gospodarki. Jest ona stosowana w energetyce do chwili obecnej, ma szczeglne znaczenie w wyborze optymalnego wariantu inwestycyjnego.

325

- nowa instalacja niekonwencjonalna Kr ni j = Kest ni j + Kezm ni j + Zkr ni j + Pkr ni j + + Amw ni j + Kdod ni j , z/a,

(2)

- konwencjonalna cz instalacji hybrydowej (w przypadku koniecznoci utworzenia rda hybrydowego) Krk j = Kest k j + Kezm k j + Zkr k j + Pkr k j + + Amw k j + Kdod k j , z/a, j = 1, 2, 3, ... , , (3)

Rysunek 1. Ilustracja skadowych metody MKN, gdzie: Kr ni j. - biece koszty roczne nowej instalacji w roku j-tym, Krkj - biece koszty wsppracujcej instalacji konwencjonalnej w roku j-tym, Kest x j - stae koszty eksploatacyjne w roku j-tym zawierajce koszty obsugi, remontw,
326

Kezm x Zkr j Pkr x

Pdoch j Amw x j Kdod j

napraw biecych, - zmienne koszty eksploatacyjne w roku jtym, - rata zwrotu kredytu bankowego w roku jtym (Zkr j = 0, gdy nie byo kredytu bankowego lub po jego spaceniu), - podatek od niespaconej czci kredytu w roku j-tym wraz z obsug operacji bankowych (prowizja) (Pkr x j = 0, gdy nie byo kredytu bankowego lub po jego spaceniu), - podatek od dochodu pochodzcego ze sprzeday energii wytworzonej w ukadzie hybrydowym /skojarzonym w roku j-tym, - roczna rata zwrotu wasnego wkadu inwestycyjnego w roku j-tym, - ewentualne dodatkowe koszty poniesione w roku j-tym podczas eksploatacji obiektu, Indeksy: - dla nowej instalacji, ni - dla instalacji k konwencjonalnej wsppracujcej z now w ukadzie hybrydowym.

Suma wydatkw pieninych w roku zerowym jest to poniesiony nakad inwestycyjny, ktry moe skada si z wkadu wasnego przyszego uytkownika projektowanej instalacji oraz z kredytu bankowego. Moe si zdarzy, e uytkownik uzyska dotacj do inwestycji, dziki temu odczuje (pozorne) zmniejszenie nakadu inwestycyjnego.

327

B0 = ( Kinwc - Dot) = [(Kinww + Kinwb) - Dot] , z , (4) gdzie: Kinwc - cakowite nakady inwestycyjne na instalacj zbilansowane do roku zerowego, Kinww - wasny wkad uytkownika w nakadach inwestycyjnych na instalacj - zbilansowany do roku zerowego, Kinwb - kredyt bankowy na pokrycie nakadu inwestycyjnego na instalacj - zbilansowany do roku zerowego, Dot - dotacja inwestycyjna. Wkad wasny cakowity - Kinww oraz kredyt Kinwb mog by rozdzielone na now instalacj oraz na wsppracujc z ni w hybrydzie z instalacj konwencjonaln. Kinww = Kinwwni + Kinwwk , z, (5) Kinwb = Kinwbni + Kinwbk , z. (6) Dotacja inwestycyjna Dotacja moe przyj rne formy, ale mona j ostatecznie przedstawi w postaci jednorazowej kwoty wniesionej w roku zerowym. Problem dotacji i uzasadnienie jej wysokoci by niejednokrotnie dyskutowany przez autora przy ocenie kosztw wytwarzania energii elektrycznej w elektrowniach wiatrowych (np.: [5 - 7]). Jednym z przedstawionych argumentw uzasadniajcych dotacj na odnawialne i niekonwencjonalne rda energii s tak zwane koszty zewntrzne towarzyszce konwencjonalnemu

328

wytwarzaniu energii, ktre obliczono po wieloletnich badaniach przeprowadzonych w ostatnich dziesicioleciach minionego wieku przez midzynarodowy zesp ekspertw Extern-E 5) [np.: 810]. Uniknicie chociaby czci tych dodatkowych kosztw mogoby by podstaw do udzielenia dotacji. Szczegln form dotacji inwestycyjnej moe by wykorzystanie efektw wsppracy midzynarodowej lub midzy-regionalnej, w przypadku, gdy w tych krajach/regionach wystpuj zrnicowane nakady inwestycyjne na dany obiekt (instalacja ogrzewania sonecznego, pompa ciepa, elektrownia wiatrowa, itp.) oraz zrnicowane koszty wytwarzania energii lub innych produktw. Problem ten jest ju od dawna w ekonomii dobrze znany, by take analizowany przez autora niniejszej publikacji w odniesieniu do elektrowni wiatrowych z wykazaniem moliwej do uzyskania bardzo duej skutecznoci takiej wsppracy z wyran korzyci dla obu stron [11]. Zamys adresowany do energetyki wiatrowej moe by take z powodzeniem zastosowany dla innych rde rozproszonych. akady inwestycyjne Nakady inwestycyjne na now instalacj s z wielu przypadkach realizowane w okresie nie duszym ni jeden rok - w cigu roku zerowego.

5)

Badania Extern-E w latach osiemdziesitych i dziewidziesitych XX wieku koncentroway si na obliczeniu zewntrznych kosztw wytwarzania energii elektrycznej. W pocztkowych latach obecnego stulecia zaplanowano podj prace badawcze nad kosztami zewntrznymi wytwarzania ciepa.

329

W przypadku, gdy nakady inwestycyjne s realizowane przez kilka lat, jak ma to miejsce w przypadku instalacji o duej mocy zainstalowanej (co najmniej kilku megawatw), wwczas poszczeglne ich skadowe w zalenoci (4) bd sumami dyskontowanymi do roku zerowego. Gdy jest staa warto stopy dyskontowej, cakowite nakady mona obliczy wedug (7). W przypadku stopy dyskontowej zmiennej w czasie (przypadek uoglniony) cakowite nakady inwestycyjne - Kinwcd - oblicza si wedug wzoru (8). K inwcd =
j=

K inwc j (1 + d ) j +
1

K
j =1

inwc j

(1 + d ) j , z, (7)

K inwcd =

j=

K inwc j (1 + d k ) +
k =1

K inwc j

j =1

(1 + d
k =1

, z, (8)

gdzie:
Kinwc j

dk 1

- cakowite nakady inwestycyjne na instalacj poniesione w roku j-tym, j = 1, 2, ... , , z/a , - warto stopy dyskonta w roku k-tym, k = 1, 2, ... , , - liczba lat realizacji nakadw inwestycyjnych poprzedzajca rok oddania obiektu do eksploatacji, - liczba lat realizacji nakadw inwestycyjnych po oddaniu obiektu do eksploatacji.

330

W podobny sposb mona obliczy sumy dyskontowe skadowych nakadw cakowitych. Skadowymi cakowitych nakadw s: wkad wasny przyszego uytkownika obiektu oraz kredyty bankowe. Ponisze wzory s zapisane w postaci uoglnionej, w ktrej uwzgldniono realizacj nakadw inwestycyjnych w latach poprzedzajcych rok zerowy i w roku zerowym (przed oddaniem obiektu do eksploatacji) oraz w okresie eksploatacji obiektu (tak zwana inwestycja etapowa). Wkad wasny:
K inwwd =
j=

K inww j (1 + d k ) +
k =1

K inww j

j =1

(1 + d
k =1

, z, (9)

gdzie: Kinww j - wasne wkady inwestycyjne na instalacj poniesione w roku j-tym, j = 1, 2, ... , , z/a. Kredyty bankowe:
K inwbd =
j=

K inwb j (1 + d k ) +
k =1

K inwb j

j =1

(1 + d
k =1

, z, (10)

gdzie: Kinwb j

- inwestycyjny kredyt bankowy na instalacj pobrany w roku j-tym, j = 1, 2, ... , , z/a .

331

Zwrot wasnego wkadu inwestycyjnego Zwrot wasnego wkadu inwestycyjnego powinien take by wliczony w koszty wytwarzania energii elektrycznej i/lub ciepa. Uytkownik instalacji ogrzewania nie wydaje tej czci pienidzy, ale musi je odkada na zrefundowanie wasnych wydatkw inwestycyjnych. Zwrot wasnego wkadu jest realizowany podczas eksploatacji obiektu. W stosowanej w drugiej poowie minionego wieku metodzie kosztw rocznych zakadao si, e trwa ona przez cay obliczeniowy okres eksploatacji obiektu przez lat ( am = ). Obecnie okres amortyzacji przyjmuje si na og krtszy od okresu obliczeniowego: am < . Zwrot wasnego wkadu inwestycyjnego musi by peny, co oznacza, e suma wszystkich rocznych spat przez am lat zdyskontowana do roku zerowego 6) musi by rwna wartoci strumienia wasnego wkadu inwestycyjnego rwnie zdyskontowanego do roku zerowego. am Amw j Amort = j j =1 (1 + d k ) k =1 , z. (11) We wzorze (11) zwrot wasnego wkadu inwestycyjnego Amw j moe by inny kadego roku. W przypadku, gdy jest to warto staa,
6)

Jak wspomniano wczeniej w niniejszym rozdziale dyskontowanie wszelkich przepyww pieninych moe by dokonane do dowolnego roku, ale dyskontowanie do roku zerowego jest najwygodniejsze.

332

Amw j = Amw = const , wwczas zaleno (11) przyjmie posta (12) A Amort = mw = K inwwd ram , z/a (12) gdzie: ram - rata zwrotu kapitaowego liczona dla okresu am lat d (1 + d am ) am ram = am (1 + d am ) am 1 . W przypadku, gdy dam = 0 (!), wwczas jest 1 ram = am , - rednia warto stopy dyskontowej za okres am lat, ktra w oglnym przypadku moe by obliczona jako rednia geometryczna
d am = Dam 1 =

dam

am

(1 + d )
t t =1

am

Podatek od dochodu ze sprzeday ciepa i energii elektrycznej W duych instalacjach (np. ogrzewanie osiedla mieszkaniowego), energia jest sprzedawana. Wytwrca ciepa musi odprowadza podatek od dochodu ze sprzeday ciepa w kolejnych latach -letniego okresu Pdoch j 0, j = 1, 2, 3, ... , . Dla instalacji, grzewczych o maej mocy, zasilajcych indywidualnych odbiorcw, ciepo

333

wytworzone nie jest sprzedawane, tylko jest zuywane bezporednio przez odbiorc. W tym przypadku podatek jest rwny zero. Pdoch j = 0, j = 1, 2, 3, ... , . Koszty eksploatacyjne Koszty eksploatacyjne s dwojakiego rodzaju. Koszty eksploatacyjne zmienne s kosztami zuytej energii i materiaw ruchowych w kolejnych latach letniego okresu. Dla nowej instalacji mona je obliczy wedug wzoru (13), dla konwencjonalnej wedug zalenoci (14) uwzgldniajc to, e koszty te mog by rne w ko-lejnych latach ze wzgldu na zmieniajce si ceny energii elektrycznej i paliw - dla rde hybrydowych z pompami ciepa & Q pc Tipc K ezm ni j = cel j k mrpc j + Eelruch sil , K ezmk j = c pal j k mrk j Bka = c pal j k mrk j

z/a (13) z/a (14)

& Qik Tik Wd k ,

- dla innych rodzajw rde hybrydowych K ezm ni j = cel j k mrni j E el a , z/a K ezmk j = c pal j k mrk j Bka = c pal j k mrk (15) & T Qik ik j Wd k , z/a (16)

334

gdzie: cel j cpal j Eelruch kmk ni j kmrk j kmr pc j


& Qik & Q

- przewidywana cena energii elektrycznej w j-tym roku, z/kWh, - przewidywana cena paliwa w j-tym roku, z/kg 7), - roczny pobr energii elektrycznej na cele ruchowe, kWh/a, - wspczynnik kosztw materiaw ruchowych dla nowej instalacji w j-tym roku, - wspczynnik kosztw materiaw ruchowych dla instalacji konwencjonalnej w j-tym roku, - wspczynnik kosztw materiaw ruchowych dla instalacji pompy ciepa w jtym roku, - moc zainstalowana kota, kW, - moc zainstalowana nowej instalacji, kW, - moc zainstalowana pompy ciepa, kW, - czas uytkowania mocy zainstalowanej nowej instalacji, h/a, - czas uytkowania mocy zainstalowanej kota, h/a,

ni

& Q pc Tini
Tik

Cena paliwa moe by odniesiona jednostki masy paliwa (wgiel kamienny, wgiel brunatny, ropa naftowa oraz jej pochodne - 1 kg), do jednostki objtoci paliwa gazowego (1 m3). Cena moe take by podawana w odniesieniu do jednostki kalorycznej paliwa. Dla oleju opaowego: 1 kg = 42 MJ = 0,042 GJ, dla gazu ziemnego: 1 m3 = 35 MJ = 0,035 GJ.

7)

335

Tipc Wd

k sil

- czas uytkowania mocy zainstalowanej pompy ciepa, h/a, - warto opaowa paliwa, kJ/kg lub kJ/m3 8) , - wspczynnik wydajnoci pompy ciepa, - sprawno kota, warto rednia roczna, - sprawno silnika napdzajcego pomp ciepa.

Koszty eksploatacyjne stae mona obliczy, jako wartoci stae w kolejnych latach, wykorzystujc rat staych kosztw eksploatacyjnych [1]. Trzeba jednak wyranie podkreli, e koszty te mog zmienia si w kolejnych latach. Przewidywanie tych zmian naley do zagadnie prognozowania. K est ni j = K estni = rce
j= 1

K
2

inw ni j

, z/a, (17)

K estkj = K estk = rce

j= 1

inwk j

, z/a. (18)

Warto opaowa dla paliwa staego (wgiel kamienny, brunatny, koks, itp.) jest podawana w kilodulach lub w megadulach na kilogram paliwa, dla paliwa gazowego (gaz ziemny, gaz wytlewny, gaz miejski, itp.) jest podawana w kilodulach lub w megadulach na metr szecienny paliwa.

8)

336

Spata kredytu bankowego i koszty jego obsugi Kredyt bankowy Kinwb jest spacany przez okres b lat. Raty rocznej spaty tego kredytu Zkr j - s stae i rwne K Z kr j = inwb b = const, z/a, j = 1, 2, .... , b. (19) Kredyt jest oprocentowany stop procentow - pkr , ktra wyznacza kwot od oprocentowania w roku j-tym Opr j, obliczan od niespaconej czci kredytu, dla j = 1, 2, , b: O pr j = ( K inwb ( j 1) Z kr ) p kr , z/a. (20) Prowizja bankowa liczona jest od kwoty przekazywanej bankowi przy zadanej wysokoci stopy prowizji - pprb K prow j = (O pr j + Z kr ) p prb , z/a. (21) Koszty dodatkowe Pod hasem Koszty dodatkowe zamieszczono wszystkie dotychczas niewymienione wydatki pienine na eksploatacj instalacji, np.: koszty ekologiczne wynikajce bezporednio z eksploatacji obiektu, nieprzewidziane koszty losowe niewymienione w grupie staych kosztw eksploatacyjnych. Jeli wskutek eksploatacji instalacji ogrzewania z pomp ciepa jej uytkownik uzyska oszczdnoci finansowe, wwczas, zgodnie z obowizujcymi przepisami, jest zobowizany odprowadza podatek od oszczdnoci, ktry take moe by skadnikiem kosztw dodatkowych.
337

3. Metoda kosztw narastajcych - MK Metoda kosztw narastajcych, jak wspomniano wyej, jest czci skadow metody PV. W metodzie MK obliczamy zdyskontowany do roku zerowego (!) strumie biecych kosztw rocznych - SKLh, dla hybrydowej instalacji dla okresu L lat, przy czym wartoci L liczymy narastajco - kolejno do osignicia wartoci . Koszty narastajce caej instalacji s sum indywidualnych kosztw narastajcych instalacji nowego obiektu i kosztw narastajcych instalacji konwencjonalnej L L K rpc j K rk j S KLh = j + j j =1 (1 + p pct ) j = 1 (1 + p kt ) t =1 t =1 , z L = 1, 2, 3, ... , . (22) Metoda kosztw narastajcych jest szczeglnie przydatna w porwnywaniu wariantw inwestycyjnych. Ma ona nastpujce due zalety: - jest to metoda dyskontowa, jest teoretycznie kompletna, - ma przejrzyst wizualn prezentacj wszystkich kosztw nakadw inwestycyjnych i kosztw biecych. Wad tej metody jest jej zoono obliczeniowa, wymagajca dobrego przygotowania oraz trudne do weryfikacji prognozowanie danych liczbowych (np.: wartoci stopy dyskonta, zmiany ceny paliw, energii elektrycznej, itd.) podobnie, jak w metodach: kosztw rocznych, PV, czy innych metod dyskontowych. Ilustracja graficzna metody MK jest pogldowo

338

przedstawiona na rys. 2, na ktrym pokazano do porwnania 3 warianty inwestycyjne. W wariancie 1 s niewielkie koszty pocztkowe w pierwszym roku eksploatacji, ktre mog wywodzi si ze stosunkowo niskich nakadw inwestycyjnych, ale s wysokie koszty biece. W okresie czasu L1 zsumowane koszty (strumienie dyskontowe) s najnisze, ale po okresie L2 ju s one najwysze. Wariant 2 ma bardzo wysokie koszty pocztkowe (wysokie nakady inwestycyjne), ale jednoczenie ma najnisze roczne koszty biece i ju po okresie czasu L2 jest bar-dziej korzystny od wariantu 1, a po okresie czasu L3 jest ju wariantem najtaszym. Mona zauway, e jeli dla przedsiwzicia inwestycyjnego przewidywany horyzont czasowy jest krtszy, ni L1, wwczas bezwzgldnie najkorzystniejszy jest wariant 1, jeli jednak ten okres jest duszy ni L3 , wwczas naley realizowa wariant 1.

Rysunek 2. Graficzna ilustracja metody (rocznych) kosztw narastajcych (MKN).

339

Porwnanie efektywnoci ekonomicznej kilku wariantw inwestycyjnych narzuca warunek spenienia podstawowego wymogu, jakim jest rwno efektw kocowych dla wszystkich wariantw. W przypadku wariantw instalacji ogrzewania rwno efektw kocowych sprowadza si do: jednakowej iloci rocznie dostarczonej energii, jednakowej szczytowej mocy cieplnej/elektrycznej oraz jej zmian w czasie (rwno rocznych wykresw uporzdkowanych). Niespenienie postawionych wyej wymienionych wymaga utrudnia taki sposb porwnywania wariantw. W przypadku rnych efektw kocowych trzeba dodatkowo zastosowa ich obliczeniowe zrwnanie. Konieczno sprowadzania wszystkich wariantw inwestycyjnych do jednakowych efektw kocowych dotyczy wszystkich znanych metod obliczeniowych. Gdy na ocen efektywnoci inwestycji patrzymy z punktu widzenia uytkownika, wwczas w kosztach pocztkowych uwzgldniamy tylko te wydatki, ktre bezporednio ponosi sam uytkownik, nie jest tu wliczany kredyt bankowy. W czasie eksploatacji ukadu ogrzewania uytkownik spaca cae zaduenie i to jest wliczane w biece koszty wytwarzania ciepa i/lub energii elektrycznej, ktre zawieraj take odliczany w kolejnych latach zwrot wasnego wkadu inwestycyjnego. W omawianych obliczeniach s zawarte wszystkie skadniki kosztw, wic te obliczenia s merytoryczne kompletne. W metodzie kosztw narastajcych mona wyrni przypadek szczeglny, gdy nakady inwestycyjne przypisane do roku zerowego przeniesione

340

s do pierwszego roku eksploatacji, co teoretycznie oznacza ich zwrot w cigu pierwszego roku wszystkich rat kredytu bankowego (jeli by udzielony) oraz zwrot wasnego wkadu inwestycyjnego. 4. Literatura 4.1. Literatura cytowana [1] Kopecki K.: Materiay i Studia. Tom V. Zasady ekonomicznego rachunku. Cz I. Oglne zaoenia i metodyka rachunku gospodarczego w pracach planowoprojektowych w elektroenergetyce. Polska Akademia Nauk. Komitet Elektryfikacji Polski, Warszawa 1960 [2] Bojarski W., W.: Podstawy metodyczne oceny efektywnoci w systemach energetycznych. Polska Akademia Nauk, Komitet Problemw Energetyki. Wrocaw Warszawa Krakw Gdask. Zakad Narodowy Imienia Ossoliskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1979 [3] Ratajczak E.: Elektroenergetyka polska w okresie prze-mian. Politechnika Gdaska, Wydzia Elektryczny. Gdask, 21 - 22 stycznia 1993 [4] Grzyski J.: Audyting Energetyczny. Narodowa Agencja Poszanowania Energii S.A. Warszawa 2002 [5] Soliski J., Soliska M.: Ekologiczne podstawy systemu wspierania rozwoju energii odnawialnej w Polsce. Midzynarodowe Seminarium Energetyka wiatrowa na ldzie i na morzu, Sopot, 15 17 grudnia 2000.

341

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

Kusto Z.: Ekonomiczne spoeczne i ekologiczne warunki urynkowienia elektrowni wiatrowej. Sympozjum Naukowe Planowanie i Eksploatacja Systemw Zaopatrzenia w Energi. Gdask, 29 30 marca 2001 Kusto Z.: Warunki rynkowego uytkowania elektrowni wiatrowych w nadmorskich miejscowociach Wybrzea Gdaskiego. Sympozjum Naukowo-Techniczne Techniczne, ekologiczne i ekonomiczne aspekty energetyki odnawialnej. Wydzia Inynierii Produkcji SGGW. Warszawa, 19 20 padziernika 2001 New research reveals the real costs of electricity in Europe. European Research Area. Brussels, 20 July 2001. http://europa.eu.int./comm/research /press/2001/pr/200/en.html 01-07-31 Malko J.: Internalizacja kosztw zewntrznych czyli ile naprawd kosztuje energia. Wok Energetyki, padziernik 2004 Radovic U.: Promocja wytwarzania energii elektrycznej ze rde odnawialnych w Polsce: czy dodatkowy koszt systemowy jest uzasadniony? POLITYKA ENERGETYCZNA, Tom 8 Zeszyt specjalny, 2005. PL ISSN 14296675 Kusto Z.: Wpyw efektw wsppracy midzynarodowej na nakady inwestycyjne na elektrowni wiatrow. VIII Oglnopolskie Forum Odnawialnych rde Energii. Midzybrodzie ywieckie 15 17 maja 2002 i Warszawa, 28 30 padziernika 2002

342

4.2. Literatura uzupeniajca [1] Berent-Kowalska G., Kasprowska J., i inni: Energia ze rde odnawialnych w 2006 roku. Gwny Urzd Statystyczny Departament Przemysu, Ministerstwo Gospodarki, Departament Energetyki, Warszawa 2007 [2] Joosen S., Wahlstrm ., Sijanec Zavrl M., i inni: Studium wykonalnoci dla alternatywnych systemw energetycznych. Czysta Energia stycze 2009 [3] Kamiski S.: Zadania sektora paliwowoenergetycznego w zakresie rodowiska w wietle integracji z Uni Europejsk. Konferencja Polityka energetyczna Polski w najbliszych latach. Warszawa, 6 -7 marca 2002 r. [4] Kulesa M.: Planowanie energetyczne w gminie. Generacja rozproszona (kogeneracja gazowa, rda odnawialne) oraz przedsibiorstwa multienergetyczne w strategii gmin. Wybrane przykady. Energetyka, stycze 2003 [5] Obwieszczenie Ministra rodowiska z dnia 20 wrzenia 2007 r. w sprawie wysokoci stawek opat za korzystanie ze rodowiska na rok 2008. Monitor Polski Nr 68, Poz. 754 [6] Rozporzdzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 9 grudnia 2004 r. w sprawie szczegowego zakresu obowizku zakupu energii elektrycznej wytwarzanej w odnawialnych rdach energii. Dziennik Ustaw Nr 267, Poz. 2655 i 2656

343

[7]

[8]

[9] [10]

[11]

[12]

Rozporzdzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 9 grudnia 2004 r. w sprawie szczegowego zakresu obowizku zakupu energii elektrycznej wytwarzanej w skojarzeniu z wytwarzaniem ciepa. Dziennik Ustaw Nr 267, Poz. 2657 Strategia Rozwoju Energetyki Odnawialnej. Ministerstwo rodowiska. Warszawa, wrzesie 2000 rok Szramka R.: Rozwj i regulacja rynku energii odnawialnej w Polsce. Biuletyn URE 5/2003 Strategia rozwoju w Polsce wysokosprawnej kogeneracji gwne kierunki. Opracowanie pod kierunkiem prof. Janusza Lewandowskiego. Umowa nr 501H/4433/0445/000. Uczelniane Centrum Badawcze Energetyki i Ochrony rodowiska Politechniki Warszawskiej, Instytut Technik Cieplnej Politechniki lskiej. Warszawa, czerwiec 2007 widerski M.: Analiza LCC (Life Cycle Cost Analysis) narzdziem wspomagajcym ocen projektw inwestycyjnych zwizanych z technik pompow. IX FORUM UYTKOWNIKW POMP. Szczyrk, 1 3 padziernik 2003 Palka-Wyykowska K.: Metoda LCC i jej przydatno do ekonomicznej oceny efektywnoci systemw energetycznych na przykadzie systemw grzewczych w budownictwie mieszkaniowym. Opracowanie SiUChKl, Wydzia Mechaniczny Politechniki Gdaskiej. Gdask 2008

344

THE INCREMENTAL COST METHOD IN THE ASSESSMENT OF THE ECONOMIC EFFICIENCY OF INVESTMENT IN THE DISSIPATED ENERGY POWER ENGINEERING
Summary The calculation of the economic efficiency of a small installation employing unconventional energy sources, which are included in the category of dissipated (energy) sources, is performed by way of comparison of the cost of generating the heat and/or electricity to the cost of generating the electricity in a conventional installation. The article describes a method of increasing costs (MKN), which resembles the long-recognized method of LCC.

345

Tadeusz Noch*

POMPA CIEPA A ENERGIA SONECZNA W ZAPOTRZEBOWANIU NA CIEPO

Streszczenie W opracowaniu pompa ciepa a energia soneczna w zapotrzebowaniu na ciepo zaprezentowano efektywno energetyczn pompy ciepa. Skupiono si nad problematyk kosztw eksploatacyjnych stosowania pomp ciepa. Scharakteryzowano zyski ciepa pochodzce z energii sonecznej. Analiz objto sezonowe zapotrzebowanie na ciepo do ogrzewania. W badaniach i obliczeniach uwzgldniono wystpujce straty ciepa oraz zyski ciepa pochodzce od soca i rde wewntrznych ze stopniem ich wykorzystania. 1. Wstp Pompy ciepa przepompowuj ciepo w kierunku przeciwnym do naturalnego biegu [1]. Mona okreli, e pompy nie s rdem ciepa, tylko przemieszczaj je w miejsce, gdzie jest efektywnie wykorzystane [5]. Pompy ciepa maj due zastosowanie jako urzdzenia grzewcze lub klimatyzacyjne domw jednorodzinnych i niewielkich pomieszcze. W sezonie grzewczym peni rol pompy ciepa. Natomiast
Katedra Nauk Administracji.
*

Technicznych

Gdaskiej

Wyszej

Szkoy

346

w sezonie letnim s klimatyzatorami pracujcymi w cyklu odwrotnym. Moc cieplna tych urzdze najczciej mieci si w zakresie od kilku do kilkudziesiciu kilowatw. Gwnie wykorzystywane s urzdzenia sprarkowe, typu powietrze-powietrze, powietrze-woda lub woda-woda, woda-powietrze (paszczyznowe, tj. podogowe, sufitowe i cienne). Badania dowodz, e ogrzewanie pojedynczych budynkw jest mniej wydajne ni ukad wikszej iloci odbiorcw ze stosowaniem skojarzonych systemw grzewczych. Z bada statystycznych wynika, e pompa ciepa typu powietrze-powietrze w cigu roku zabezpiecza wymagania odbiorcy na ciepo do ogrzewania pomieszcze i ciep wod uytkow w przypadku [2, 13]: budynkw wielorodzinnych 70-80% rocznego zapotrzebowania mocy; zespou budynkw jednorodzinnych 60-70% rocznego zapotrzebowania mocy; domkw jednorodzinnych wolnostojcych 50% rocznego zapotrzebowania mocy. Stwierdza si, e urzdzenie o wydajnoci rzdu kilku kilowatw wystarcza do przygotowania ciepej wody uytkowej dla odbiorcw. 2. Efektywno energetyczna pompy ciepa O efektywnoci pompy ciepa (sprarka, skraplacz, zawr rozprny i parownik) decyduje stosunek iloci ciepa uzyskanego w skraplaczu czyli rdle ciepa o wyszej temperaturze do iloci energii uytej do napdu sprarki. Nazywany jest on wspczynnikiem wydajnoci cieplnej COP.

347

Wspczynnik wydajnoci cieplnej jest stosunkiem otrzymanej energii grzewczej do dostarczonej energii elektrycznej niezbdnej do pracy sprarki. Im wikszy jest ten wspczynnik tym pompa ciepa pracuje wydajniej [4, 6]. Qg COP = (1) Pe Qg - moc grnego rda ciepa [kW], Pe - moc mechaniczna silnika napdowego [kW]. Wielko tego wspczynnika zaley od konstrukcji pompy ciepa oraz od temperatury dolnego jak i grnego rda ciepa. Efektywno energetyczna zalena jest przede wszystkim od rnicy temperatur pomidzy dolnym i grnym rdem ciepa. Wpyw tych czynnikw na COP opisuje rwnanie [4, 6] COP = 4,77 + 0,081 TD 0,041 TG (2) gdzie: TD temperatura dolnego rdle ciepa [C], TG temperatura grnego rdle ciepa [C]. Zaleno temperatury tak dolnego, jak i grnego rda ciepa na wielko parametru COP przedstawiaj dwa diagramy (rys. 1 i rys. 2). Z przedstawionej zalenoci (2) oraz diagramw wynika, e temperatura dolnego rda ciepa ma odmienny wpyw na wspczynnik efektywnoci energetycznej ni temperatura rda grnego. Ze wzrostem temperatury dolnego rda wspczynnik COP wzrasta zmiana temperatury o 10C powoduje zmian tego wspczynnika o 0,81. Natomiast wzrost temperatury

348

grnego rda o 10C powoduje obnienie tego wspczynnika o 0,44. Znacznie sabsze oddziaywanie temperatury grnego rda ni temperatury dolnego rda ciepa jest szczeglnie korzystne z punktu widzenia eksploatacji pompy ciepa do przygotowania ciepej wody uytkowej czy ogrzewania pomieszcze mieszkalnych.

Rysunek 1. Wpyw temperatury dolnego rda TD na wspczynnik efektywnoci energetycznej COP pompy ciepa [4, 6].

349

Rysunek 2. Wpyw temperatury grnego rda TG na wspczynnik efektywnoci energetycznej COP pompy ciepa [4, 6]. Wielko wspczynnika COP mwi wprost o spodziewanych kosztach ogrzewania. Jeeli znane jest roczne zapotrzebowanie na ciepo w budynku to po podzieleniu go przez wspczynnik efektywnoci energetycznej otrzymamy w wyniku ilo energii za ktr trzeba bdzie zapaci. Koszt eksploatacji ograniczony jest do kosztu zakupu energii elektrycznej. Dolne rdo ciepa to jeden z podstawowych warunkw efektywnej pracy systemu grzewczego z pomp ciepa. W Polsce jako dolne rdo ciepa najczciej wykorzystuje si wody gruntowe lub grunt, znacznie rzadziej powietrze ze wzgldu na to, e charakteryzuje si du zmiennoci temperatury zarwno w okresie dobowym jak i w caym sezonie grzewczym.
350

Grunt jest dobrym akumulatorem ciepa, poniewa przez cay rok zachowuje stosunkowo rwnomierne temperatury rzdu 7 do 130C (na gbokoci 2 m). Energia z gruntu moe by pobierana przez poziomy kolektor lub przez kolektor pionowy - sondy gruntowe. Dugo kolektorw ustala si na podstawie zadanej mocy grzewczej pompy ciepa. Przez kolektor lub sondy gruntowe przepywa solanka, ktra jest mieszanin wody i glikolu, ktra nie zamarza w ujemnych temperaturach. Czynnik ten odbiera ciepo z gruntu i transportuje je do parownika pompy ciepa. Kolektor poziomy wymaga jednak znacznej powierzchni dziaki. Jeeli nie dysponuje si dostatecznie duym terenem na uoenie kolektora poziomego w gruncie wtedy mona zastosowa sondy gruntowe umieszczane pionowo w ziemi. Aby pobiera ciepo z wd gruntowych, trzeba wywierci dwie studnie. Z jednej z nich toczy si wod do pompy ciepa. Do drugiej studni zrzutowej odprowadza si schodzon wod z powrotem do ziemi. Zalet wd gruntowych jako dolnego rda ciepa jest to, e maj one wysok temperatur - od +8 do +12 C, sta przez cay rok. Problemem jest wzajemne usytuowanie studni zasilajcej i zrzutowej ze wzgldu na kierunek przepywu wd podziemnych. Nie moe by tak e schodzona woda ze studni zrzutowej wraca do studni zasilajcej pomp ciepa. Musi by take zapewniona niezmienna wydajno studni zasilajcej. 3. Koszty eksploatacyjne W pracy nie zajmowano si obliczaniem kosztw ogrzewania, ograniczono si do kosztw eksploatacyjnych w ktrych zawarto jedynie koszty

351

paliwa i energii. Na koszty eksploatacyjne stosowania pomp ciepa wpyw maj gwnie dwa czynniki. Z jednej strony efektywno energetyczna i cena zakupu energii elektrycznej. Z drugiej strony koszty inwestycyjne. Koszty eksploatacyjne wahaj si w szerokich granicach. Przykadowo dla temperatury grnego rda ciepa 550C i temperatury w dolnym rdle -70C efektywno energetyczna wynosi 1,75; odpowiednio dla temperatur 300C ogrzewanie podogowe i 50C grunt efektywno wyniesie 3,55. Oznacza to, e w tym konkretnym przypadku koszt uzyskania jednostki ciepa waha si moe w granicach od 0,113z/kWh przy cenie energii elektrycznej 0,46 z/kWh i efektywnoci 4,06, do 0,25z/kWh przy cenie 0,46z/kWh i efektywnoci 1,75. Czyli wytyczn na niskie koszty eksploatacyjne jest znalezienie takiego rda ciepa, ktre bdzie mie moliwie wysok temperatur. Tabela 1. Roczny koszt energii na potrzeby ogrzewania budynku i ciepej wody w zalenoci od wspczynnika COP [9].
Temperatura dolnego rda ciepa [0C] Temperatura grnego rda ciepa [0C] EfekEfektywno tywno energe- energetyczna tyczna COP COP [-] [-] Koszt Koszt energii energii elekna trycznej ogrzena wywanie twobudynku rzenie oraz jednej ciepej kWh wody ciepa
[z/kW.h] [z/a]

12

30

4,50

4,06

0,113

1279

352

10 5 0 -5 -7 5

30 30 40 45 55 50

4,35 3,94 3,13 2,52 1,94 3,12

3,91 3,55 2,81 2,26 1,75 2,81

0,118 0,130 0,164 0,204 0,263 0,164

1332 1467 1853 2304 2976 1853

Zmniejszenie rnicy temperatury odbiornika (rda grnego) i rda dolnego powoduje, e sprawno pompy ciepa znacznie wzrasta. Najwiksze korzyci ze stosowania pompy ciepa uzyskuje si przy niskotemperaturowym ogrzewaniu podogowym gdzie temperatura wody wynosi okoo 28-30 C i zastosowaniu wody gruntowej jako dolnego rda ciepa przy zaoeniu, e ma ona temperatur okoo 10 C. W tej konfiguracji wspczynnik COP osiga wartoci najwiksze. Zdecydowanie naley odradza stosowanie ogrzewania pomp ciepa w ukadzie z kaloryferami lub z systemem kaloryferowo-podogowym, poniewa minimalna temperatura rda grnego wynosi wwczas 50 C co powoduje spadek wspczynnika COP do wartoci znacznie poniej 4. Traci si wwczas podstawowy atut pompy ciepa, jakim s niskie koszty ogrzewania Dlatego projektujc instalacj, naley podej z bardzo du uwag do temperatury, bo tylko wtedy mona si spodziewa niskich kosztw eksploatacyjnych. Wszystko zaley od warunkw, w ktrych pompa ciepa pracuje. 4. Ciepo z energii sonecznej Zyski ciepa z energii sonecznej obliczamy ze wzoru:

353

(3) gdzie: As - czne pole powierzchni okien na danej elewacji [m2], TR - wspczynnik przepuszczalnoci promieniowania sonecznego szyb, S - suma miesiczna cakowitego promieniowania sonecznego na jednostk powierzchni w danym miesicu [kW.h], Z - wspczynnik zacienienia, 0,6 - udzia ramy w powierzchni okna. Tabela 2. Sumy miesiczne cakowitego promieniowania sonecznego w watogodzinach na metr kwadratowy, na rnie zorientowane powierzchnie [10]. Energia promieniowania sonecznego Wh/m2 Orientacja Miesic zachd wschd Stycze 14 880 13 392 Luty 29 568 26 208 Marzec 49 848 49 104 Kwiecie 66 960 71 280 Maj 81 840 95 976 Czerwiec 81 360 87 840 Lipiec 92 256 89 280 Sierpie 75 144 78 864 Wrzesie 46 800 49 680 Padziernik 29 760 34 224 Listopad 12 240 13 680 Grudzie 8 184 9 672

QS = 0,6 As TR S Z [kW h / mc],

354

Okna w budynku znajduj si na elewacji wschodniej oraz zachodniej. Wspczynnik zacienienia jest rwny jednoci dla obu elewacji, gdy w ssiedztwie budynku nie ma przeszkd, ktre utrudniayby dopyw promieniowania sonecznego do danej elewacji [3, 12]. Warto wspczynnika przepuszczania promieniowania sonecznego dla przeszklenia podwjnego TR=0,7. Zyski soneczne w miesicu styczniu dla okien na elewacji wschodniej:
QES = 0,6 As TR S ( I ) Z = 0,6 9,66 0,7 13,392 1 = 54,3 kW h

Zyski soneczne w miesicu styczniu dla okien na elewacji zachodniej:


QWS = 0,6 As TR S ( I ) Z = 0,6 13,63 0,7 14,880 1 = 85,1 kW h

W pozostaych miesicach obliczenia wykonano identycznie. Wyniki zestawiono w tabeli 4. Tabela 3. Wartoci wspczynnika przepuszczania promieniowania sonecznego w zalenoci od rodzaju przeszklenia [10]. Wspczynnik przepuszczania promieniowania sonecznego TR 0,82 0,7 0,64

Lp. 1 2 3

Rodzaj oszklenia pojedyncze podwjne potrjne lub szyba zespolona jednokomorowa z jedn powok niskoemisyjn

355

jw., lecz przestrze midzy szybami wypeniona argonem szyba zespolona dwukomorowa z powoka niskoemisyjn szyba specjalna

0,64

0,55

0,5

Tabela 4. Cakowite zyski soneczne. Zyski soneczne [kWh/mc] Miesic Elewacja Elewacja wschodnia zachodnia QES QWS Stycze 54,3 85,1 luty 106,3 169,2 Marzec 199,2 285,3 Kwiecie 289,2 383,3 Maj 129,8 156,1 Wrzesie 33,5 44,6 Padziernik 138,8 170,3 Listopad 55,5 70,0 Grudzie 39,2 46,8 Suma [kW.h/a] 5. Zapotrzebowanie na ciepo Zapotrzebowanie na ciepo do ogrzewania Sezonowe zapotrzebowanie na ciepo do ogrzewania Qh oblicza si jako rnic strat ciepa oraz zyskw ciepa od soca i rde wewntrznych z uwzgldnieniem stopnia wykorzystania zyskw ciepa. Zyski razem [kW.h] 139,5 275,5 484,5 672,5 286,9 78,2 309,2 125,5 86,0 2457,3

356

Dziki zastosowaniu wentylacji mechanicznej z odzyskiem ciepa moliwe jest zminimalizowanie strat na podgrzanie powietrza wentylacyjnego, a take wykorzystanie w caoci zyskw wewntrznych oraz sonecznych. Sprawno odzysku ciepa przyjto = 85%. W obliczeniu rocznego zapotrzebowane na ciepo do ogrzewania uwzgldniono nastpujce dane: Roczna strata ciepa przez przenikanie obliczona jako suma strat ze wszystkich miesicy sezonu ogrzewczego: Q ASEZ = 8938 kW h / a . Roczna wentylacyjna strata ciepa obliczona jako suma strat ze wszystkich miesicy sezonu ogrzewczego: QwentSEZ = 18984,7 kW h / a . Wewntrzne zyski ciepa obliczone jako suma zyskw z poszczeglnych miesicy w sezonie ogrzewczym: Q zyskwew = 3459,4 kW h / a Soneczne zyski ciepa obliczone jako suma zyskw z poszczeglnych miesicy w sezonie ogrzewczym: Q zyskS = 2457,3 kW h / a . Roczne zapotrzebowane na ciepo do ogrzewania: QH = QASEZ + QwentSEZ Qzyskwew QzyskS (QwentSEZ ) [kW h / a ], (4)
QH = 8938,24 + 18984,72 3459,4 2457,3 0,85 (18984,7) = 5869,2 kW h / a

Wskanik rocznego zapotrzebowania na ciepo w odniesieniu do powierzchni 211 m2:

357

E0 =

QH = 27,8 kW h /(m 2 rok ) Powierzchnia

(5)

Z przeprowadzonych oblicze wynika, e zapotrzebowanie na energi do ogrzewania budynku spado blisko omiokrotnie. W wyniku zastosowania izolacji zapewniajcej wspczynnik przenikania ciepa na poziomie 0,15 W/m2.K dla cian oraz dla stropodachu, okien oraz drzwi o izolacyjnoci 0,8 W/m2.K, radykalnie obniono straty przez przegrody zewntrzne. Mimo wysokiej izolacyjnoci przegrd w bilansie budynku, znaczn cz strat stanowi straty wentylacyjne. Dopiero wysokowydajny odzysk ciepa z powietrza wywiewanego daje moliwo znacznego obnienia energochonnoci budynku. Dobr mocy cieplnej rde ciepa w budynku Moc szczytow urzdze grzewczych mona obliczy znajc warto rocznego zapotrzebowania na energie do ogrzewania budynku, ktra uwzgldnia najsurowsze warunki zewntrzne panujce w danej strefie klimatycznej czyli minimaln temperatur zewntrzn otocznia [8]: Q (Ti Te ) q moc = H [kW ], (6) 24 Sd QH - roczne zapotrzebowanie ciepa QH = 5869,2 kW.h, Ti - temperatura obliczeniowa wewntrzna przyjmuje si Ti = 20 0C jako redni temperatur wszystkich pomieszcze ogrzewanych w budynku, Te - temperatura obliczeniowa zewntrzna najnisza wystpujca w danej strefie klimatycznej, dla pierwszej strefy klimatycznej Te = - 180C [11],
358

Sd - liczba stopniodni dla miejsca pooenia budynku wedug danych meteorologicznych z PN-B-02025 obliczona dla wewntrznej temperatury Ti = 20oC, Sd = 3924. Zapotrzebowanie na moc ciepln w szczycie obcienia wynosi: Q (T Te ) 5869,2 [20 (18)] q moc = H i = = 2,36 kW 24 Sd 24 3924 Zapotrzebowanie na moc ciepln w szczycie obcienia w budynku przed modernizacj wynosi: Q (T Te ) 40559,08 [20 (18)] q moc = H i = = 16,36 kW 24 Sd 24 3924 Zapotrzebowanie na moc ciepln rda spado blisko siedmiokrotnie. Przy tak niewielkim zapotrzebowaniu na moc ciepln, kiedy budynek jest dobrze ocieplony, obliczeniow moc rda ciepa mona zwikszy ze wzgldu na podgrzanie ciepej wody o 0,25 kW na kadego uytkownika [4]. Wobec czego moc jak powinien dysponowa system grzewczy, w sytuacji gdy budynek uytkuj cztery odbiorcy, powinna wynosi 3,36 kW. Wanym elementem budynku jest minimalizacja zapotrzebowania na energi w trakcie eksploatacji. Skuteczno w ograniczaniu tego zapotrzebowania jest tak dua, e w teorii, sam budynek moe nie wymaga ju adnych innych aktywnych rde ogrzewania. W praktyce, potrzebne jest dogrzewanie, czsto przy uyciu pompy ciepa czy te instalacji sonecznej. Budynki takie mog jak najbardziej funkcjonowa
359

w Polskich warunkach klimatycznych. Wie si to ze zwikszonym o 10-20% nakadem inwestycyjnym [14]. Problemem jest rwnie zaprojektowanie i wykonanie budynku, jako e ten typ budownictwa (pasywnego) jest bardzo zaleny od wielu czynnikw (orientacja budynku w terenie, obecno drzew, lub innych obiektw mogcych przysania soce, ksztat budynku, itp.). W wypadku najmniejszych nawet bdw wykonawczych, czas zwrotu nakadw moe wyduy si nawet trzykrotnie. Budynki pasywne zaliczaj si do tak zwanych "budynkw inteligentnych". Inteligentny dom to taki, w ktrym zintegrowane zostay instalacje i urzdzenia elektryczne, jak owietlenie, urzdzenia audio/video, wentylacja, system alarmowy, automatyczne zraszanie ogrodu, funkcjonujce zgodnie z yczeniem uytkownika [15]. Wymagaj one precyzyjnego sterowania wentylacj oraz dodatkowymi rdami ciepa. Celem jest osignicie wysokiej jakoci technicznej budynku oraz komfortu jego uytkownikw przy jak najmniejszym obcieniu rodowiska i minimalnym zuyciu energii. W budownictwie pasywnym przesanki ekologiczne cz si z ekonomi i jakoci. Inteligentna regulacja klimatyzacji umoliwia stae utrzymanie komfortowej temperatury. Inteligentna koncepcja owietlenia jest kluczowa w deniach do minimalizacji zuycia energii elektrycznej. 6. Zakoczenie Wzrastajce z roku na rok ceny nonikw energii powoduj, e coraz czciej i goniej mwi si

360

o racjonalnym gospodarowaniu energi. Koszty ogrzewania rosn. w zwizku z tym poszerza si grupa uytkownikw budynkw oraz inwestorw, ktra rozumie konieczno oszczdzania energii. Wiele budynkw przechodzi termomodernizacj, budynki nowobudowane realizuje si tak, aby speniay europejskie standardy zuycia energii. W projektach budynkw coraz czciej pojawia si starannie zaprojektowana izolacja termiczna z dobrych materiaw o parametrach izolacyjnych znacznie przekraczajcych zalecenia normowe. Dobre okna czy wentylacja z odzyskiem ciepa(rekuperacja) staj si powoli standardem [7, 8]. Zastosowanie rwnania bilansu cieplnego do zespou pomieszcze budynku wymaga przyjcia zaoenia, e stanowi on jedn stref (we wszystkich pomieszczeniach panuje taka sama temperatura wewntrzna.). Obliczona przy takim zaoeniu krotno wymiany powietrza okrela redni intensywno wentylacji we wszystkich pomieszczeniach budynku, wobec czego ciepo tracone jest do rodowiska zewntrznego, a zyski ciepa ograniczaj si do bytowych, od promieniowania sonecznego przez przegrody przezroczyste, oraz od urzdze elektrycznych znajdujcych si w budynku. Zyski soneczne s wynikiem efektu szklarniowego i wystpuj w kadym pomieszczeniu, w ktrym s okna. Promieniowanie soneczne przenikajce przez szyby zamienia si wewntrz na ciepo. Aby wyznaczy ilo pozyskanego ciepa ustalana jest orientacja, zacienienie i zdolno przepuszczania promieniowania dla wszystkich okien. Na podstawie lokalizacji obiektu

361

okrelone s wieloletnie rednie natenia promieniowania sonecznego. Nowoczesna instalacja odpowiedzialna jest za nadzorowanie i regulowanie pozostaych urzdze obsugujcych budynek. Temperatura i jako powietrza mog by mierzone i optymalizowane poprzez odpowiednie ustawiania parametrw wentylatora doprowadzajcego powietrze. Czujniki zainstalowane w pomieszczeniach mog automatycznie wycza wiato jeeli pomieszczenie zostanie opuszczone przez duszy czas. Prawidowe sterowanie i zarzdzanie budynkiem wymaga dobrego rozpoznania jego rozwizania konstrukcyjnego, caoci i poszczeglnych elementw z uwzgldnieniem technologii wykonawczej i zastosowanych materiaw konstrukcyjnych. Uzyskanie penej optymalizacji zuycia energii i minimalizacja kosztw ogrzewania oraz niska awaryjno pomp ciepa wpynie na efektywno energetyczn. Literatura [1] Brodowicz K., Dyakowski T.: Pompy ciepa, Wyd. PWN, Warszawa 1990. [2] Chwieduk D.: Odnawialne rda energii rdem ciepa dla pomp ciepa, Materiay Oglnopolskiego Forum Maa energetyka, Chacza, maj 1996. [3] Feist W., Munzenberg U., Thumulla J., Schulze Darup B.: Podstawy budownictwa pasywnego, Wyd. Polski Instytut Budownictwa Pasywnego, Gdask. [4] Gnyra K.: Pompa ciepa w budynkach jednorodzinnych. Technika Chodnicza i Klimatyzacyjna, Nr 9, 2007.

362

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11] [12] [13]

[14] [15]

Klugmann E., Klugmann-Radzimska E.: Ogniwa i moduy fotowoltaiczne oraz inne niekonwencjonalne rda energii, Wyd. Ekonomia i rodowisko, Biaystok 2005. Knaga J., Trojanowska M., Kempkiewicz K.: Efektywno pompy ciepa ze sprark spiraln, Wyd. Zakad Energetyki Rolniczej AR, Krakw. Kompleksowa termomodernizacja budynkw opacalna inwestycja. wiat Ocieple. Magazyn firm budowlanych, Wyd. Rockwool, Nr 2, 2006. Norwisz J.: Termomodernizacja budynkw dla poprawy jakoci rodowiska, Wyd. Biblioteka Fundacji Poszanowania Energii, Gliwice 2004. Obliczanie kosztw energii na potrzeby ogrzewania budynku i ciepej wody pomp ciepa, Gdask 2008. PN-B-02025:1999 Obliczanie sezonowego zapotrzebowania na ciepo do ogrzewania budynkw mieszkalnych i uytecznoci publicznej. PN- 82/B-02403 Ogrzewnictwo Temperatury obliczeniowe zewntrzne. Rylewski E.: Energia wasna, Warszawa 2000. Zalewski W.: Pompy ciepa sprarkowe, sorpcyjne i termoelektryczne, Wyd. IPPU MASTA, Gdask 2001. Drewno zamiast benzyny.pl, http://www.drewnoza miastbenzyny.pl, 20 luty 2008. Murator dom.pl, http://www.muratordom.pl, 2 czerwiec 2008.

363

THE HEAT PUMP AND THE SOLAR ENERGY IN HEAT DEMAND


Summary The paper "The Heat Pump and the Solar Energy in Heat Demand" presents the energy efficiency of the heat pump. It focuses on the issues of operational costs of heat pumps. The heat gain from solar energy was characterized. The analysis included seasonal heat demand for heating. The research and calculations take into account the occurring heat loss as well as the heat gains coming from the sun and the internal sources to the inclusion of the degree of their use.

364

Anna Lisowska-Oleksiak *, Andrzej P. Nowak*, Monika Wilamowska*, Katarzyna Szybowska*

ELEKTROCHEMICZNE UKADY STOSOWANE W URZDZENIACH DO MAGAZYNOWANIA ENERGII

Streszczenie W prezentacji przedstawiono badania materiaw zwizanych z chemicznymi rdami prdu, w tym materiay dla kondensatorw elektrochemicznych, nowoczesnych akumulatorw litowych oraz tanie materiay aktywne w wietle widzialnym. * * * Rozwj zaawansowanych technologii wymaga opracowania sposobu na szybkie magazynowania duej iloci energii elektrycznej. W ostatnich 20 latach w dziedzinie chemicznych rde prdu (CP) obserwuje si ogromny postp w badaniach nad urzdzeniami do magazynowania energii. Jest on powodowany upowszechnieniem przenonych urzdze elektronicznych. Ponadto, zagroenie globalnym ociepleniem spowodowao, e Unia Europejska, USA i inne kraje udzielaj finansowego wsparcia dla bada
Gdansk University of Technology, Chemical Faculty, 80-233 Gdansk, Narutowicza 11/12; alo@pg.gda.pl.
*

365

podstawowych w zakresie czystych technologii energetycznych. Dziki badaniom nad innowacyjnymi materiaami elektrodowymi oraz elektrolitami powstay nowe urzdzenia zdolne do gromadzenia znacznych iloci energii. Powszechnie dzi stosowane baterie litowe i litowo-jonowe powstay dziki postpowi w badaniach w warunkach bezwodnych i rozwojowi elektrochemii ciaa staego. Wspczenie trwa wzmoona praca nad nowymi moliwociami magazynowania energii. Konstrukcja kondensatorw elektrochemicznych (KE) w peni zaspokaja zapotrzebowanie na urzdzenia szybko gromadzce i oddajce adunek elektryczny. Materiay wykorzystywane do budowy KE, znajduj si w centrum bada prowadzonych na potrzeby sektora energetycznego m.in. dla pojazdw elektrycznych i hybrydowych, systemw baterii sonecznych czy ogniw paliwowych. Jednake bez bada podstawowych w dziedzinie chemii materiaw, aden kolejny krok nie jest moliwy. W prezentacji zostan przedstawione nastpujce materiay z dziedziny CP: Materiay dla kondensatorw elektrochemicznych Gromadzenie adunku w kondensatorach elektrochemicznych polega na wykorzystaniu adunku elektrostatycznego obszaru elektrycznej warstwy podwjnej (tzw. kondensatory EDL) lub/oraz wykorzystaniu adunku szybkiej i powierzchniowej reakcji redoks (tzw. superkondensatory). Tradycyjne kondensatory EDLC wyposaone s w elektrody z materiaw wglowych o duej powierzchni waciwej, natomiast materiay elektrodowe superkondensatorw to

366

najczciej polimery elektroaktywne, tlenki metali przejciowych [1]. Porowate materiay hybrydowe projektowane s w celu zminimalizowania impedancji i uzyskania moliwie najwyszych parametrw odwracalnoci podczas wielocyklicznych adowa i rozadowa [2]. Tanie materiay aktywne w wietle widzialnym; fotogeneracja wodoru Obok ogniw krzemowych dominujcych obecnie na rynku pojawia si nowa generacja zcz fotowoltaicznych budowanych na bazie nanokrystalicznych pprzewodnikw i polimerw przewodzcych. Takie ukady charakteryzuj si atwym i tanim procesem wytwarzania a ich wydajno powoli zblia si do 15% [3]. Obecnie trwaj prby nad zastosowaniem domieszkowanego TiO2 jako materiau pprzewodnikowego, ktrego zakres absorpcji przesunity jest w stron promieniowania widzialnego. Materia ten jako fotoanoda pozwala na efektown generacj wodoru. Materiay dla nowoczesnych akumulatorw litowych Akumulatory litowo-jonowe s obecnie powszechnie uywane w przenonych urzdzeniach codziennego uytku. Niemaym wyzwaniem jest stosowanie tego typu akumulatorw do zasilania samochodw z napdem hybrydowym. Samochody elektryczne i hybrydowe stanowi dzi atrakcyjn ofert ze wzgldu zarwno na ograniczenie emisji CO2 do atmosfery jak i niezaleno od rynku ropy naftowej. Akumulatory litowe s bardzo atrakcyjne ze wzgldu na

367

moliwo gromadzenia dwukrotnej iloci energii w porwnaniu z akumulatorami niklowo-wodorkowymi (NiMH). Cigle poszukiwane s nowe materiay do akumulatorw litowych w celu uzyskiwania coraz lepszych parametrw elektrycznych tych urzdze. Nacisk kadziony jest gwnie na materiay elektrodowe oparte na mezoporowatych systemach umoliwiajcych szybki transport jonowy [4]. Podzikowania Autorzy dzikuj Ministerstwu Nauki i Szkolnictwa Wyszego za wsparcie finansowe z grantu Nr 1452/B/H03/2009/36 Literatura [1] P. Simon Y. Gogotsi, Nature 7 (2008) 845-854. [2] M.Wilamowska, A.Lisowska-Oleksiak, J.Power Sources 194 (2009) 112; A. Lisowska-Oleksiak, A.P. Nowak, ibid., 173 (2007) 829-836. [3] M. Grtzel, Nature 414 (2001) 338-344. [4] C. Zhang, S. Gamble, D. Ainsworth, A.M. Z. Slawin, Y.G. Andreev, P.G. Bruce, Nature Materials 8 (2009) 580.

368

ELECTROCHEMICAL SYSTEMS FOR ENERGY STORAGE DEVICES


Summary A reliable largescale method of storing power is required. The development of high capacity energy storage devices during last 20 years in the history of chemical power sources (CPS) are seen as an extreme move forward. That strong progress was stimulated by the commercialization of mobile electronic equipment in the early 80s. New types of devices emerged as a result of improved or novel electrode and electrolyte materials. In the early 90s we witnessed the commercialization of high power accumulators. Materials for electrochemical capacitors, cheap materials for harvesting solar light and materials for novel Lithium rechargeable batteries able to power electric vehicles are discussed in the paper.

369

Wojciech Litwin*

PIERWSZA W POLSCE PASAERSKA JEDNOSTKA PYWAJCA Z ZASILANIEM SOLARNYM

Streszczenie W pracy opisano badania i rozwj napdw elektrycznych statkw oraz wykorzystania paneli fotowoltaicznych jako rda zasilania. Przedstawiono pierwsze w Polsce wdroenie tej technologii do napdu jednostki pywajcej. * * * Rozwj najnowszych technologii, rosnce ceny surowcw energetycznych oraz coraz wiksza wiadomo ekologiczna spoeczestwa stymuluj rozwj coraz to nowych, przyjaznych rodowisku ukadw napdu i zasilania. Nikogo nie dziwi ju panele soneczne umieszczone na budynkach mieszkalnych. Dziki nim mona podgrzewa wod i zaspokoi potrzeby energetyczne mieszkacw. Rozwj nowoczesnych technologii nie omin okrtownictwa. Eksperymentuje si z wykorzystaniem latawcw do wspomagania napdu statku. Rozwizanie takie pozwala na zaoszczdzenie nawet 35% paliwa.
*

Wydzia Oceanotechniki i Okrtownictwa Politechniki Gdaskiej.

370

Rozwj elektroniki i elektrotechniki umoliwi wykorzystanie napdw elektrycznych prdu przemiennego do napdu gwnego statkw. Synny liniowiec Queen Mary II napdzaj cztery ruby sprzgnite bezporednio z silnikami o mocy kilkunastu megawatw kady. Zastosowanie napdu elektrycznego na statku opartego na trjfazowych wolnoobrotowych silnikach z magnesami trwaymi ziem rzadkich sterowanych za pomoc przeksztatnika czstotliwoci falownika ma szereg bardzo istotnych zalet. Przede wszystkim umoliwia szybkie, pynne sterowanie prdkoci obrotow pdnikw, dziki czemu moliwe jest uzyskanie wysokich zdolnoci manewrowych jednostki pywajcej. Zastosowanie napdu elektrycznego na statku stwarza moliwo wykorzystania rnorodnych rde zasilania. W przypadku duych statkw czy okrtw wojennych pokonujcych due odlegoci moliwe jest zastosowanie duych silnikw spalinowych wsppracujcych z agregatami, cho chtniej stosuje si kilka mniejszych zespow prdotwrczych. Obiecujcym rdem zasilania, wspomagajcym jednostki prdotwrcze mog by rwnie panele fotowoltaiczne. O ile czsto prace nad rozwojem duych statkw s dopiero w fazie studialnej bd te na etapie projektowania tak w przypadku niewielkich jednostek pywajcych sytuacja wyglda inaczej. Ze wzgldu na to, e w niektrych atrakcyjnych turystycznie rejonach wiata zabroniono stosowania silnikw spalinowych do napdu jednostek pywajcych praktycznie wymuszono ich modernizacj w oparciu o silnik elektryczny zasilany z pakietu akumulatorw. adowanie akumulatorw

371

najczciej realizuje si w oparciu o sie energetyczn. Krokiem naprzd jest jednak zainstalowanie paneli fotowoltaicznych. Dziki nim moliwe jest eksploatowanie jednostki przy minimalnych kosztach. Ze wzgldu na wysoki koszt takiej modernizacji pierwsze tego typu jednostki zaczy powstawa w krajach wysokorozwinitych jak Niemcy czy Szwajcaria ju kilka lat temu. W 2007 roku szwajcarski katamaran zasilany energi soneczn przepyn Atlantyk. Od kilku lat na Wydziale Oceanotechniki i Okrtownictwa Politechniki Gdaskiej przy wspudziale Centrum Techniki Okrtowej w Gdasku powstaj regatowe jednostki pywajce zasilane energi soneczn. Zaprojektowane i zbudowane przez studentw Koa Naukowego KORAB z sukcesem czterokrotnie bray udzia w midzynarodowych regatach Frisian Solar Challenge oraz Zeeuwse Solar Boat Race, ktre odbyy si w Holandii w latach 2006 - 2009. Jesieni 2007 roku Politechnika Gdaska wraz z Centrum Techniki Okrtowej zacza wspdziaa przy budowie niewielkiej jednostki pasaerskiej takswki zasilanej energi soneczn. Inicjatywa bya moliwa dziki przyznaniu przez Wojewdzki Fundusz Ochrony rodowiska i Gospodarki Wodnej w Gdasku grantu na ten cel. Projektowanie niewielkiej jednostki pywajcej moe wydawa si proste. W rzeczywistoci ju w fazie formuowania zaoe i okrelania wymogw, jakie powinna speni jednostka natrafiono na znaczn ilo powanych problemw. Naley pamita o tym, e panele fotowoltaiczne bdce rdem energii elektrycznej maj ograniczon moc. Dlatego, aby

372

uzyska zadowalajcy efekt zaoon prdko pywania przy moliwie niskiej energochonnoci kadub musi by prawie doskonay pod wzgldem hydromechanicznym i stawia moliwie may opr, a jednoczenie cay ukad napdowy musi mie wysok sprawno. Ju na etapie prac wstpnych postanowiono, e projektowana jednostka bdzie cakowicie nowa, odrzucono koncepcj adaptacji istniejcej jednostki. Ze wzgldu na ograniczon ilo czasu wynoszc dziesi miesicy przeznaczon na projektowanie i budow odzi podjto kluczowe decyzje o typie, gabarytach i masie jednostki. Postanowiono zaprojektowa jednostk dwukadubow, tak zwany katamaran o dugoci szeciu i szerokoci dwch i p metra. Dziki temu moliwe byo rwnolegle wykonywanie czci prac. W trakcie, gdy panowano wygld jednostki niezalenie projektowano i badano kaduby, projektowano pyt pokadu, zaprojektowano instalacj elektryczn oraz ukad napdowy. Przed przystpieniem do prac projektowych przyjto, e masa cakowita jednostki nie przekroczy dwch i p tony. Wedug oszacowanych ciarw uznano, e akumulatory o pojemnoci okoo 220 kWh powinny umoliwi omiogodzinn nieprzerwan eglug z prdkoci ekonomiczn wynoszc okoo 8 10 km/h. Ksztat kadubw ma kluczowe znaczenie. To od ich geometrii zaley wielko zapotrzebowania na moc jednostki. Czym moc bdzie wiksza, tym wicej akumulatorw naley umieci na odzi. Im akumulatorw bdzie wicej tym wiksza bdzie masa

373

odzi a co za tym idzie wzronie opr jednostki a w rezultacie opory pywania. Zaprojektowano trzy odmienne kaduby. Aby wybra najlepszy o minimalnych oporach postanowiono wykona badania modelowe oraz obliczenia numeryczne. Zoone obliczenia hydromechaniczne wykonano przy pomocy programw komputerowych tak zwanej obliczeniowej mechaniki pynw (CFD) w Centrum Techniki Okrtowej w Gdasku a badania modelowe na Politechnice Gdaskiej. Na podstawie zrealizowanych bada wytypowano jeden z trzech wariantw ksztatu kadubw. Niewielkie rozmiary katamaranu pozwoliy na weryfikacj bada teoretycznych i modelowych dziki pomiarom obiektu rzeczywistego, ktre zrealizowano w Centrum Techniki Okrtowej w Gdasku.

Rysunek 1. Badania obiektu rzeczywistego katamaranu SOLAR na basenie w Centrum Techniki Okrtowej

374

w Gdasku, wida uoony na pokadzie balast dajcy czn mas 2500 kg. Wygld jednostki zaprojektowali absolwenci Wydziau Oceanotechniki i Okrtownictwa byli czonkowie Koa Naukowego KORAB. Pierwotnie stela utrzymujcy panele fotowoltaiczne mia by wykonany z citych laserem blach, nastpnie spawanych w profile zamknite o przekroju prostoktnym. Ostatecznie ze wzgldw technologicznych zastpiono je git cienkocienn rur aluminiow o duej rednicy. Pyta pokadu, ktra peni bardzo odpowiedzialn funkcj zostaa zoptymalizowana przy pomocy metody elementw skoczonych. Dziki temu zredukowano jej mas do minimum zachowujc jednoczenie podan sztywno i wytrzymao. Ukad napdowy katamaranu zaprojektowano jako tak zwany pdnik azymutalny. Umoliwia on obracanie caej ruby napdowej wzgldem katamaranu a dziki temu daje bardzo dobre wasnoci manewrowe. Kolejn jego zalet jest zblokowanie caego zespou napdowego. Dziki temu w przypadku awarii lub gdyby zaistniaa potrzeba dokonania zmian czy okresowego przegldu mona go atwo wymontowa bez koniecznoci wyjmowania caej odzi z wody. Do napdu zastosowano chodzony ciecz trjfazowy silnik prdu przemiennego z magnesami trwaymi ziem rzadkich. Zastosowanie silnika bezszczotkowego miao szereg zalet. Przede wszystkim relacja pomidzy moc a mas jest bardzo korzystna. Silnik taki jest bardzo trway przegldw zuyciu podlegaj wycznie jego oyska toczne. Silnik sterowany by poprzez przetwornik zamieniajcy prd

375

stay w trjfazowy prd przemienny. Sumaryczna zmierzona na stanowisku badawczym sprawno takiego zespou przekroczya 80%. Ukad napdowy zasilany by z dwch pakietw akumulatorw elowych umieszczonych symetrycznie w obu kadubach. Akumulatory doadowywane byy poprzez zesp dwunastu paneli fotowoltaicznych o cznej mocy maksymalnej 1440W. W letni, bezchmurny dzie pokryway one ponad poow zapotrzebowania jednostki na moc przy poruszaniu si prdkoci ekonomiczn wynoszc osiem kilometrw na godzin. Jednostka pywajca zaopatrzona bya w zesp adowarek sieciowych mogcych cakowicie naadowa akumulatory w cigu dziesiciu godzin. Dziki temu bez problemw moga odbywa codzienne dugie rejsy. Bardzo wanym elementem zespou napdowego jest ruba napdowa. Zostaa ona zaprojektowana i wykonana na sterowanej numerycznie obrabiarce w CTO w Gdasku. Jej zmierzona na stanowisku badawczym sprawno siga 72%. Po prawie dwch sezonach eksploatacji mona powiedzie, e katamaran sprawuje si poprawnie. Osiga zaoon prdko a jego wasnoci pozwoliy na odbycie nawet rejsu po Zatoce Gdaskiej. Pomiary poboru prdu poprzez ukad napdowy pozwoliy na oszacowanie maksymalnego dobowego czasu pywania. Z pomiarw wynika, e jeeli egluje si z prdkoci poniej omiu kilometrw na godzin a pogoda dopisuje to mona podrowa prawie bez przerwy. Wiosn 2009 SOLAR przepyn Kana Elblski na trasie Iawa Gdask. Liczc 170 km tras

376

pokonano w czasie dwudziestu jeden godzin efektywnej eglugi. W praktyce rejs trwa prawie trzy dni gdy czas oczekiwania na otwarcie luz i mostw wynosi nawet kilka godzin. Nie by to jednak czas stracony gdy w czasie przerw akumulatory doadowyway si.

Rysunek 2. SOLAR na Motawie w Gdasku po powrocie z trzydniowego rejsu Kanaem Elblskim (fot. K. Krzempek). [8]

377

THE FIRST IN POLAND PASSENGER SOLAR VESSEL


Summary The research and development of solar-energydriven ships, which uses solar panel and electric engines is discussed. The prototype construction is presented.

378

Jrg Mayer*

INTELIGENTNA SIE (SMART GRID / COMBINED POWER PLANT) W KASSEL

Streszczenie Zapewnienie bezpieczestwa i staoci dostaw energii elektrycznej ze rde odnawialnych (OZE) w dowolny rejon oraz w dowolnym czasie jest moliwe poprzez wprowadzenie systemu CPP (the combined power plants) inteligentnej sieci czcej rne instalacje generujce energi elektryczn. Opracowany system CPP czy i kontroluje 36 instalacji wiatrowych, solarnych, biomasowych oraz wodnych rozmieszczonych w rnych regionach Niemiec. Rozwizanie CPP jest rwnie niezawodne jak stosowanie konwencjonalnych elektrowni duych mocy. Zastosowanie systemu CPP wykazuje, e poprzez wsplny system kontroli maych zdecentralizowanych elektrowni, moliwe jest dostarczanie energii elektrycznej odpowiednio do potrzeb. * * *

Agentur fr Erneuerbare Energien e.V., Reinhardtstr. 18, 10117 Berlin; j.mayer@unendlich-viel-energie.de www.kombikraftwerk.de.

379

Zapewnienie bezpieczestwa i staoci dostaw energii elektrycznej ze rde odnawialnych (OZE) w dowolny rejon oraz w dowolnym czasie jest moliwe poprzez wprowadzenie systemu CPP (the combined power plants) czcego rne instalacje generujce energi elektryczn. Opracowany system CPP czy i kontroluje 36 instalacji wiatrowych, solarnych, biomasowych oraz wodnych rozmieszczonych w rnych regionach Niemiec. Rozwizanie CPP jest rwnie niezawodne jak stosowanie konwencjonalnych elektrowni duych mocy. Zastosowanie systemu CPP wykazuje, e poprzez wsplny system kontroli maych zdecentralizowanych elektrowni, moliwe jest dostarczanie energii elektrycznej odpowiednio do potrzeb. CPP cz w sposb optymalny korzyci zwizane ze stosowaniem rnych odnawialnych rde energii. Turbiny wiatrowe oraz moduy solarne generuj energi elektryczn odpowiednio do warunkw okrelonych si wiatru czy poziomem nasonecznienia. Instalacje biogazowe i elektrownie wodne stosuje si w celu uzupenienia, czy te zrwnowaenia krtkotrwaych fluktuacji w dostawach energii lub te w sytuacjach potrzeby przechowania tymczasowych nadwyek. System CPP jest wspln inicjatyw kompanii Enercon GmbH, Schmack Biogas AG oraz SolarWord AG. Inicjatywa ta znalaza poparcie wielu partnerw z sektora energii odnawialnych.

380

Dlaczego CPP ? Gwne wyzwania polityki energetycznej Niemiec zwizane s z zastosowaniem i wykorzystaniem energii odnawialnych. Bezpieczestwo dostaw: rda energii odnawialnej pozwalaj na unikniecie uzalenienia od ropy i gazu ziemnego, ktre wydobywane s czsto w regionach politycznie i ekonomicznie niestabilnych. rda energii odnawialnych stanowi alternatyw dla cigle rosncych kosztw importu ropy i gazu. Zmiany klimatyczne: OZE nie emituj gazw cieplarnianych, stanowicych gwn przyczyn zmian klimatycznych. Stosowanie OZE przyczynia si tym samym do zapobiegania negatywnym wpywom na rodowisko a take negatywnym skutkom ekonomicznym Eliminacja potrzeby rozwoju energetyki jdrowej: zastosowanie odnawialnych energii w poczeniu ze wzrostem efektywnoci energetycznej moe zastpi energi elektryczn produkowan obecnie w elektrowniach jdrowych. Generacja energii ze rde odnawialnych stanowi istotny wkad w zrwnowaony i przyjazny dla rodowiska sposb produkcji energii elektrycznej. W Niemczech, energia ze rde odnawialnych pokrywa 14% obecnego zapotrzebowania na energi elektryczn. Analizy wykazuj, e wprowadzenie systemu CPP umoliwi moe pokrycie potrzeb energetycznych nawet w 100% poprzez zastosowanie OZE. Odrzucane s argumenty, e dostpno energii elektrycznej z OZE jest zbyt mocno uzaleniona od warunkw meteorologicznych. Najnowsze

381

zaawansowane technologie umoliwiaj precyzyjne prognozy dotyczce warunkw pogodowych. Prognozy te wykorzystuje si w systemach kontrolnych CPP co umoliwia regulowanie dostaw energii w zalenoci od potrzeb rwnie niezawodnie i bezpiecznie jak to ma miejsce w konwencjonalnych elektrowniach duej mocy. CPP gwarantuje pewno generacji i dostaw energii elektrycznej w kady czasie przy wykorzystaniu wycznie energii ze rde odnawialnych. Projekt pilotaowy Fakt, e niezawodne dostarczenie energii z OZE wymaga cznego stosowania rnych rde energii odnawialnej zosta szybko zauwaony i doceniony przez takie firmy jak Schmack Biogas AG, SolarWord AG, Enercon GmbH. Wykorzystanie energii wiatrowej oraz energii solarnej a take energii z biomasy oraz energii wodnej, kontrolowane poprzez wsplny system zapewnia cigo i stay poziom dostawi energii elektrycznej. Projekt CPP opracowany przez w/w firmy opiera si na koncepcji poczenia i kontroli rnych instalacji produkujcych energi z elektryczn z OZE. Pojcie wirtualnej elektrowni jest dobrze znane w badaniach naukowych. Oznacza ono system, w ktrym zdecentralizowane rda energii poczone s poprzez centralny system kontrolny wykorzystujcy odpowiednie technologie informatyczne. CPP wykorzystuje model wirtualnej elektrowni, ale tylko w odniesieniu do instalacji OZE. System CPP umoliwia nie tylko symulacj, ale take aktywn kontrol pracy instalacji energetycznych wchodzcych w skad systemu, w czasie rzeczywistym. Zmiany

382

warunkw wynikajcych np. ze zmian zapotrzebowania na energi elektryczn, czy zmian warunkw klimatycznych (sia wiatru) wywouj natychmiastowe zmiany w sieci powiza elementw systemu. Moliwoci systemu a take atwo sterowania i kontroli jego elementw zapewniaj generacj energii elektrycznej odpowiednio do potrzeb. Szybki rozwj odnawialnych rde energii jest kluczowy dla bezpieczestwa dostaw przyjaznej dla rodowiska energii elektrycznej. Jak dziaa CPP ?

Rysunek. Centralna jednostka sterujca w CPP. Podstawowe etapy cyklu pracy CPP to sterowanie wyprzedzajce ( anticipatory control), oraz sterowanie i precyzyjne dostrajanie (control and fine tuning).

383

Sterowanie wyprzedzajce (anticipatory control) System CPP czy 36 instalacji energetycznych opartych na OZE rozmieszczonych w rnych regionach Niemiec. Instalacje te, w tym11 turbin wiatrowych, 4 instalacje kogeneracyjne wytwarzajce w skojarzeniu energi elektryczn i ciepo (CHP) w oparciu o paliwo biogazowe, 20 elektrowni i kolektorw sonecznych, poczono poprzez jeden centralny ukad sterowania. Wymienione instalacje zaspakajaj jedn dziesiciotysiczn zapotrzebowania na energi elektryczn w Niemczech, co w przyblieniu odpowiada potrzebom 12-tysicznego miasta (jak np. Schwbisch Hall). Prezentowany system CPP ilustruje w miniaturze moliwoci systemu w duej skali: stae w czasie, 100% zaopatrzenie w energi elektryczn wytwarzan w oparciu o OZE. System CPP dostosowuje si w cigu kilku minut do aktualnych wymaga dotyczcych poziomu produkcji energii elektrycznej. System umoliwia pokrycie zapotrzebowania szczytowego w cyklu dziennym (np. poudnie), a take gromadzenie niewykorzystanej energii w okresach obnionego zapotrzebowania. Ocena aktualnego zapotrzebowania na energi elektryczn stanowi centralny punkt startowy dla wszystkich funkcji systemu. Komunikaty dotyczce prognoz dla potrzeb energetycznych, profilu obcienia, przekazywane s do centralnego ukadu sterowania. Do ukadu tego przekazywane s take prognozy dla instalacji wiatrowych i solarnych. Niemiecki serwis meteorologiczny(DWD) dostarcza prognozy dotyczce siy wiatru, godzin i stopnia nasonecznienia. Gromadzone dane s porwnywane

384

w centralnej jednostce kontrolnej. Energia wytworzona w instalacjach wiatrowych czy solarnych nie moe w peni zaspokoi potrzeb energetycznych ze wzgldu na naturalne fluktuacje zarwno siy wiatru jak i promieniowania sonecznego. Fluktuacje te prowadzi mog do nadmiaru albo niedoboru produkowanej energii. Wahania w iloci produkowanej energii winny by zbalansowane, aby zabezpieczy dostaw wymaganej iloci energii a take zapewni stabilne warunki dla pracy sieci przesyowej. Realizacja aktualnego zapotrzebowania na energi w systemie CPP W celu zapewnienia odpowiedniego poziomu dostawy energii elektrycznej, odpowiednio do zapotrzebowania, centralny ukad sterowania kontroluje wszystkie instalacje wchodzce w skad CPP. Jeli wiatrowe lub solarne instalacje nie produkuj wystarczajcej iloci energii, dodatkowe ukady generacyjne s wczane. Brakujce iloci energii mog by uzupeniane przy zastosowaniu instalacji CHP produkujcych ciepo i energi elektryczn z biogazu. Biogaz moe by gromadzony i przechowywany std te moe on stanowi dostpne rdo dla wytwarzania elektrycznoci, gdy tylko zachodzi taka potrzeba. Energia moe by take czasowo gromadzona w elektrowni szczytowo pompowej i uwalniana w razie potrzeby. Woda uwalniana ze zbiornika grnego rezerwuaru (dua energia potencjalna masy wody) uruchamia generator prdu. W przypadku nadwyki produkcji energii nad zapotrzebowaniem woda, ze zbiornika dolnego pompowana jest w procesie odwrotnym do

385

zbiornika grnego. Przewidywania dotyczce wymaga wyjciowych umoliwiaj sporzdzanie harmonogramw czasowych zarwno dla pracy elektrowni CHP jak i elektrowni szczytowo pompowych. Gdy ilo energii produkowana w instalacjach wiatrowych czy solarnych przewysza zapotrzebowanie, nadwyka energii moe by wykorzystana np. w celu wypenienia rezerwuarw energetycznych w elektrowniach szczytowopompowych. Energia ta moe by take wyeksportowana lub wykorzystana w samochodach o napdzie elektrycznym. W wyjtkowych przypadkach wiatrowe lub solarne instalacje energetyczne mog zosta zamknite, ale wwczas oznacza to, e istniejcy potencja energetyczny jest niewykorzystany. Precyzyjne dostrajanie (fine tuning) Precyzyjne prognozy dotyczce moliwoci produkcyjnych wszystkich instalacji energetycznych wchodzcych w skad CPP umoliwiaj okrelenie modeli dla sterowania wyprzedzajcego. Jednak zbalansowanie waha w dostarczaniu energii do sieci przesyowej pozostaje kwesti wymagajc rozwizania. Mimo precyzyjnych przewidywa dotyczcych warunkw pogodowych, zwykle ma miejsce nieznaczne odchylenie midzy zapotrzebowaniem na energi elektryczn a aktualnym poziomem jej produkcji. Precyzyjne dostrojenie parametrw kontrolnych w ukadzie centralnego sterowania pozwala na modyfikacj harmonogramu wyjciowego odpowiednio do aktualnie mierzonych wartoci. W przypadku niedoboru energii, zapasy energetyczne zgromadzone w instalacjach

386

biogazowych/CHP oraz rezerwuarach wodnych s uwalniane. Dane dotyczce aktualnego stanu wszystkich ukadw generacyjnych nalecych do systemu CPP a take informacje dotyczce zapotrzebowania na dodatkow energi s gromadzone i analizowane w centralnej jednostce kontrolnej. Tak, wic, przedstawiony system CPP umoliwia zaspokojenie potrzeb energetycznych cakowicie w oparciu o rda energii odnawialnej. W szczeglnoci, wykorzystanie biogazu ma istotne znaczenie w systemie kontroli CPP. Energia z biogazu pokrywa niedobory energii w warunkach szczytowych obcie a take jest wykorzystywana w celu balansowania naturalnych fluktuacji energii w systemach wiatrowych i solarnych.

SMART GRID / COMBINED POWER PLANT IN KASSEL


Summary The secure and constant provision of power anywhere and at anytime by renewable energies is now made possible thanks to the Combined Power Plant. The Combined Power Plant links and controls 36 wind, solar, biomass and hydropower installations spread throughout Germany. It is just as reliable and powerful as a conventional large-scale power station. The Combined Renewable Energy Power Plant shows how, through joint

387

control of small and decentralised plants, it is possible to provide reliable electricity in accordance with needs.

388

Cz III Technologie i projekty innowacyjne

Pawe Bakun*, Damian Gadzialski*

PROJEKT ENERGETYCZNY DOM

1. Wprowadzenie Produkt Energetyczny Dom jest kompleksowym rozwizaniem pozwalajcym klientowi uniezaleni si czciowo lub cakowicie od dostaw energii elektrycznej i cieplnej, poprzez optymalizacj zuycia, a take wytwarzanie obydwu rodzajw energii we wasnym domu, przy penym wsparciu grupy energetycznej ENERGA. 2. Istota innowacyjnoci produktu Linia produktowa Energetyczny Dom uzupenia ofert Grupy ENERGA o rozwizania prosumenckie, wprowadzajc na polski rynek model w ktrym odbiorca energii staje si jednoczenie jej dostawc. W praktyce oznacza to, i klient ktry zdecyduje si na instalacj mikrogeneratorw we wasnym domu, otrzyma moliwo odsprzeday energii elektrycznej do sieci elektroenergetycznej, oraz moliwo pozyskania przychodw z zielonych certyfikatw, bez koniecznoci uzyskania koncesji na wytwarzanie. Istot rozwizania jest wytwarzanie energii w domu klienta korzystajc przy tym z koncesji Grupy ENERGA. rdo zostanie opomiarowane w systemie
*

ENERGA OBRT SA, ul. Reja 29, 80-870 Gdask; Damian.Gadzialski@energa.pl; Pawel.Bakun@energa.pl.

390

zdalnego odczytu, oraz podczone pod koncesj na wytwarzanie. Dziki takiemu rozwizaniu ENERGA oferuje swoim klientom nastpujce korzyci: 1) legalne wytwarzanie energii elektrycznej w mikrordle, 2) odsprzeda nadwyek energii elektrycznej do sieci elektroenergetycznej (minimalizacja nakadw inwestycyjnych wynikajca z braku koniecznoci magazynowania energii w akumulatorach), 3) pozyskiwanie przychodw z zielonych certyfikatw bez koniecznoci zdobycia koncesji na wytwarzanie przez klienta indywidualnego. Grupa ENERGA zaprasza do produktu wszystkich zainteresowanych wytwarzaniem energii we wasnym domu. Nie czekamy duej na taryfy feed-in czy racjonalizacj polityki wydawania zielonych certyfikatw. Stworzylimy produkt, dziki ktremu klient ju teraz moe nam opacalnie oddawa nadwyki wytworzonej energii, oraz uzyskiwa przychody z zielonych certyfikatw. Ambitny program budowy Ekoelektrowni rozproszonej, stanowi konkretny krok w kierunku zwikszenia bezpieczestwa energetycznego pojedynczych domw, redukcji strat sieciowych oraz zwikszenia udziau OZE w strukturze produkcji energii. Klient przystpujc do produktu, oprcz oczywistych korzyci jakie pozyska dla samego siebie, przyczynia si rwnie do realizacji szczytnych celw zrwnowaonego rozwoju.

391

3. Rozwizania umoliwiajce odsprzeda do sieci elektroenergetycznej energii wytworzonej w przydomowych mikrordach OZE

System z mikrogeneracj wiatrow 1. minielektrownia wiatrowa; 2. kontroler adowania akumulatorw; 3. akumulator; 4. inwerter; 5. sie elektryczna budynku; 6. dwukierunkowy licznik energii.

392

System z ogniwem fotogalwanicznym 1. ogniwa fotowoltaiczne; 2. kontroler adowania akumulatorw; 3. akumulator; 4. inwerter; 5. sie elektryczna budynku; 6. dwukierunkowy licznik energii. 4. Zakres produktu Oferta Energetycznego Domu to jednak nie tylko rozwizanie organizacyjne dla mikrogeneracji energii elektrycznej. To rwnie komplet elementw zwizanych z implementowaniem przydomowych rde odnawialnych takich jak pompy ciepa, kolektory soneczne, mikroelektrownie wiatrowe czy ogniwa fotowoltaiczne, wraz z systemem ich dofinansowania, pozwalajcym osign ich rentowno na poziomie energii konwencjonalnej. ENERGA w przeciwiestwie do rynku, skonstruowaa swj produkt wychodzc od strony rzeczywistych potrzeb klienta. W praktyce oznacza to cay acuch wartoci zobrazowanych na nastpujcym schemacie:

393

Audyt wstpny Klient zainteresowany produktem w pierwszej kolejnoci otrzymuje darmowy audyt wstpny, ktrego celem jest zdefiniowanie jego faktycznych potrzeb i moliwoci. Efektem audytu wstpnego jest dobr odpowiednich urzdze mikrogeneracyjnych oraz wstpne oszacowanie nakadw inwestycyjnych i moliwych do osignicia przychodw, w taki sposb, aby klient mg wiadomie zdecydowa si na sugerowane rozwizanie. Audyt gwny Jeeli klient zdecyduje si na oferowane rozwizanie, ENERGA wykonuje audyt gwny stanowicy de facto wizj lokaln przeprowadzan w domu klienta. Wynikiem tej czci audytu jest zebranie

394

danych technicznych na temat moliwoci zainstalowania proponowanych rozwiza. Na tej podstawie powstaje szczegowy kosztorys inwestycji, ktry przedstawiany jest klientowi przed podpisaniem umowy. Przy tym, klient otrzymuje moliwo wyboru najdogodniejszego modelu rozlicze z ENERGA. Projekt i technologia Po podpisaniu umowy wykonywany jest projekt instalacji oraz pozyskiwane s wymagane pozwolenia. Klient przy tym, dostarcza tylko podstawowe dokumenty, natomiast cay proces prowadzony jest przez ENERGA. Wanym wyrnikiem oferty jest fakt, i ENERGA dobiera technologie najbardziej optymalne z punktu widzenia danego klienta. ENERGA wykonaa bardzo szczegow analiz technologiczn rynku i posiada pen wiedz na temat dostpnych rozwiza. Nasz ofert zbudowalimy w oparciu o dostpn technologi wykorzystujc urzdzenia rnych marek i producentw. Nie jestemy dystrybutorem. Jestemy partnerem firm, ktre naszym zdaniem oferuj dobre produkty w dobrych cenach. Instalacja Kolejnym krokiem jest instalacja i opomiarowanie (w przypadku energii elektrycznej). Ten etap jest dla ENERGA kluczowy. Pozorne oszczdnoci i zwizane z nimi bdy, ktre czsto popeniane s przez instalatorw chccych zwikszy w ten sposb swoj mar, lub po prostu nieposiadajcych wystarczajcej wiedzy powoduj, i zainstalowane systemy nie dziaaj poprawnie. Klient korzystajc z produktu Energetyczny

395

Dom moe mie pewno, e usugi bd wykonywane z naleyt starannoci i dbaoci o prawidowe funkcjonowanie systemu. Utrzymanie Po wykonaniu instalacji klient przechodzi praktyczne szkolenie z zakresu uytkowania systemu. ENERGA udostpnia take Pogotowie Energetyczne dziaajc w systemie 24/7 jednostk dedykowan do utrzymania naleytej sprawnoci domw energetycznych Dodatkowe opcje produktu: 1) Oferta Przycz Si Do as pozyskiwanie zielonych certyfikatw oraz moliwo odsprzeday energii elektrycznej do sieci elektroenergetycznej dla klientw posiadajcych ju instalacje OZE, i niekorzystajcych tym samym z penego rozwizania Energetyczny Dom. 2) Oferta Poznaj Swj Profil Energetyczny system pomiaru przepywu energii w instalacji klienta, umoliwiajcy biece monitorowanie iloci energii pobranej / oddanej z / do sieci elektroenergetycznej oraz optymalizacj zuycia energii w domu, poprzez minimalizacj poboru w godzinach szczytowych. Pena funkcjonalno systemu dostpna bdzie po uwolnieniu taryf na energi elektryczn. 3) Oferta Dla Deweloperw systemy OZE dla budownictwa jedno i wielorodzinnego w penej integracji z technologi budownictwa energooszczdnego, pozyskiwaniem zielonych i biaych certyfikatw, odsprzeda nadwyek do

396

sieci elektroenergetycznej, oraz elastycznym systemem rozlicze z ENERGA za urzdzenia OZE. Oferta dostpna bdzie dla deweloperw, starostw, gmin oraz wacicieli obiektw usugowych w II kwartale 2010 roku. 5. Dofinansowanie dla mikro instalacji OZE Drug skadow finansowania jest umoliwienie korzystania z dostpnych na rynku systemw wsparcia finansowego inwestycji w OZE. Podstawow barier dla klienta indywidualnego stanowi dwie sprawy: 1) wiele powanych funduszy jest dla niego niedostpnych ze wzgldu na barier minimalnej kwoty inwestycji lub podmiotowo prawn, 2) wykorzystanie funduszy dostpnych dla pojedynczego inwestora wie si z koniecznoci przejcia przez skomplikowan procedur aplikacyjn. Produkt Energetyczny dom zawiera w sobie gotowe rozwizanie. ENERGA traktuje globalnie wszystkie mikrorda zainstalowane u pojedynczych klientw. Tratujemy je jako czci skadowe budowanej przez nas rozproszonej Ekoelektrowni. ENERGA pozyska dofinansowanie na duy projekt, przekadajc konkretne korzyci finansowe na klienta. Przeoenie odbdzie si poprzez obnienie nakadu inwestycyjnego, ktry ponie musi klient. System jest prosty i odbywa si bez zbdnych formalnoci. Cele budowanej Ekoelektrowni rozproszonej przedstawiaj si nastpujco:

397

Moc Ekoelektrowni pod koniec roku 2014 Moc cieplna (kolektory soneczne) 3,6 MW Moc cieplna (pompy ciepa) 5,4 MW Moc elektryczna (elektrownie wiatrowe) 2,0 MW Moc elektryczna (fotoogniwa soneczne) 0,1 MW Dodatkowo Ekoelektrownia jest pierwszym w Polsce prowadzonym na szerok skal projektem implementowania idei smart grid. Instalacje wyposaane s w system zdalnego odczytu, dziki ktremu moliwe jest okrelanie w czasie rzeczywistym realnego zapotrzebowania na energi, a co si z tym wie efektywniejsze gospodarowanie przesyem. W efekcie powstanie sie wsppracujcych ze sob mikrorde i mikroodbiorw, ktrymi zdalne zarzdzanie pozwoli na spaszczenie globalnej krzywej poboru energii. rda dofinansowania z ktrych korzysta bdzie budowana przez nas Ekoelektrownia to m in.: Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka (dziaanie 4.4. Nowe inwestycje o wysokim potencjale innowacyjnym), Program Operacyjny Infrastruktura i rodowisko (dziaanie 9.4. Wytwarzanie energii ze rde odnawialnych oraz dziaanie 10.3. Rozwj przemysu dla odnawialnych rde energii).

398

PROJECT ENERGETIC HOUSE


Summary Energetic House Product allows for becoming independent partly or fully from electric and heat energy supply. That aim may be attained through consumption optimization as well as energy generation in ones own house. The paper presents the idea of Energetic House, consumers way from the introductory audit to readybuilt house, and shows the assistance possibilities from ENERGA and other institutions.

399

Marcin Zagrski*

PROGRAM ENERGA BIOGAZ

Celem Programu Energa Biogaz jest uczestnictwo Grupy Energa w przedsiwziciach z zakresu wytwarzania energii z biogazu o cznej mocy elektrycznej nie mniejszej ni 300 MW do 2020 roku oraz obsuga tych biogazowni w zakresie obrotu energi i wiadectwami pochodzenia. Program bdzie realizowany w trzech krokach, wedug sekwencji okrelonej nazw: 5-50-500. Oznacza to, e w pierwszym etapie powstanie kilka biogazowni, w drugim kilkadziesit, a docelowo kilkaset. Ze wzgldu na skal zamierze Programu zakadamy, e bd do niego kwalifikowane gwnie inwestycje w elektrownie biogazowe o mocy elektrycznej zainstalowanej od 250 kWe do 2 MWe. W dalszych planach jest zaoferowanie kompletnych biogazowni pod klucz inwestorom posiadajcym biomas do wykorzystania.

Biuro Programu Energa BIOGAZ Al. Grunwaldzka 186, 80-266 Gdask, tel. +48 58 76 66 950 e-mail: gdansk@energa-bio.pl www.energa-bio.pl.

400

Rola Energa BIO w projektach biogazowych Inwestor strategiczny (kapitaowy). Organizacja finansowania przedsiwzicia wniesienie kapitaw umoliwiajcych realizacj caego przedsiwzicia. Gwarant zakupu energii elektrycznej oraz zielonych certyfikatw. Doradca w zakresie doboru najbardziej ekonomicznych technologii budowy bioelektrowni gazowej. Doradca w zakresie pozyskania dotacji unijnych. Zapewnienie pomocy organizacyjno-prawnej realizacji przedsiwzicia. Preferujemy jednak projekty o mocy od 500 kWe do 2 MWe. W biogazownie o takiej wanie mocy bdziemy najchtniej inwestowa. Interesuj nas praktycznie wszystkie rodzaje projektw, patrzc od strony wykorzystywanego w instalacji substratu. Gwny nacisk kadziemy jednak na biogazownie rolnicze (oparte na odchodach z hodowli, agromasie). Rwnie takie, ktre przetwarzaj odpady spoywcze na biogaz. Niezalenie od tego, analizujemy bardzo uwanie projekty biogazowni gminno-utylizacyjnych, znajdujcych si na terenie skadowisk odpadw komunalnych czy oczyszczalni ciekw.

401

Wkad naszych Partnerw do projektw biogazowych Aport rzeczowy np. grunty pod instalacj bioelektrowni gazowych. Aport w postaci przepyww z umw dostaw substratw. Gwarancja gwnych substratw. rodki pienine. Postawilimy na partnerstwo z inwestorami biomasowymi. Dlatego te regu w procesie inwestycyjnym stao si tworzenie odrbnej spki (wsplnie z dostawc biomasy) dla poszczeglnych biogazowni. Jestemy partnerem, ktry inwestuje swj kapita oraz finansuje powstanie biogazowni. Przekazujemy rwnie know how, nasze dowiadczenie oraz pomagamy oszacowa opacalno projektu. Nasz Partner (inwestor biomasowy) staje si naszym wsplnikiem, w zamian za substrat do dziaania bioelektrowni. Model wsppracy z Energa BIO przy realizacji projektu biogazowni Powoujemy spk celow (SPV Special Purpose Vehicle) w celu wybudowania bioelektrowni. ENERGA BIO i Partner obejm w SPV udziay zgodnie z wczeniej ustalonymi parametrami. SPV ubiega si bdzie o wszystkie zezwolenia zwizane z realizacj przedsiwzicia oraz odpowiednie finansowanie. SPV bdzie wacicielem bioelektrowni gazowej i funkcjonowa bdzie w oparciu o prawo spek handlowych.

402

Biogazownia jest inwestycj na dugie lata i w sposb naturalny zakada wspprac z lokaln spoecznoci. Uwaamy, e w takiej perspektywie tylko te rentowne i partnerskie biogazownie mog wesprze rozwj gospodarczy terenw wiejskich oraz przynie zysk swoim inwestorom. Oceniamy potencjaln biogazowni w kontekcie jej konkretnych, lokalnych uwarunkowa. Zwracamy w pierwszej kolejnoci uwag na rodzaj, ilo i koszt moliwej do wykorzystania biomasy, a take (co jest bardzo istotne) zapewnienie jej wieloletnich, stabilnych dostaw. Kolejnym wanym czynnikiem jest lokalizacja. Bierzemy pod uwag potencja substratu w regionie oraz bezporednich okolicach. Kolejnymi, bardzo wanymi czynnikami (z punktu widzenia uwarunkowa ekonomicznych) s pomysy na wykorzystanie produktw pracy biogazowni. Patrzymy nie tylko na sprzeda energii elektrycznej i certyfikatw, (poniewa jako Grupa Energa, mamy w tym due dowiadczenie) ale rwnie na pomysy wykorzystania ciepa i sedymentu pofermentacyjnego. Wszystkie projekty analizowane i realizowane w ramach Programu Energa Biogaz s poddane zestandaryzowanej analizie przeprowadzonej dla dwudziestu lat techniczno-ekonomicznej eksploatacji. Kluczowym kryterium akceptacji projektw jest przewidywana stopa zwrotu.

403

Kiedy biogazownia si opaca? Bliski dostp do surowcw / odpadw, szczeglnie ciekych np. gnojowica (bardziej opaca si je pompowa ni przywozi z wikszych odlegoci). Dostp do pl uprawnych pooonych w bliskiej odlegoci od biogazowni (koszty dowozu substratw i rozwiezienia odpadu pofermentacyjnego). Dostp do sieci energetycznej z odpowiedni warunkami technicznymi i moliwoci uzyskania warunkw przyczeniowych. Podstaw do rozpoczcia rozmw na temat realizacji wsplnej inwestycji jest wstpna ocena projektu. Robimy j w oparciu o ankiet pierwszego kontaktu dostpn na naszej stronie internetowej. Ankieta zawiera podstawowe informacje, ktre pozwol nam wyrobi sobie zdanie na temat potencjau projektu. Jeli potencjalny Partner ma ju gotowy biznesplan, moe to znacznie przypieszy rozmowy o wsppracy. Co powinien zawiera napywajcy do Programu projekt? Jak wstpnie analizujemy jego opacalno? Rodzaj, ilo i koszt moliwej do wykorzystania biomasy. Gwarancja wieloletniej dostawy substratw. Lokalizacja, na ktrej ma powsta bioelektrownia gazowa. + ewentualnie: Planowane rda przychodw: sprzeda energii elektrycznej, certyfikatw, ciepa i nawozu. Proponowana technologia.

404

Carlo Gonella*

ENERGIA Z ODPADW KOMUNALNYCH PRZY WYKORZYSTANIU PRASO-EKSTRUDERA VMPRESS

ECOON S.A. z siedzib w Ostrzeszowie jest firm oferujc zaawansowane technologie w brany przetwarzania odpadw. Jako wyczny przedstawiciel na Polsk woskiej firmy VMpress s.r.l. (www.vmpress.it) proponujemy systemowe rozwizania technologiczne, suce przetwarzaniu zmieszanych odpadw komunalnych. Innowacyjny sposb obrbki staych odpadw komunalnych, opracowany i opatentowany przez firm VMpress, stanowi przeom w technologiach zagospodarowywania tych odpadw. Proces ten przewiduje poddanie zmieszanych odpadw komunalnych wytaczaniu wysokocinieniowemu (6001000 bar) w urzdzeniu zwanym praso-ekstruderem, powodujc ich przeksztacenie na dwie podstawowe frakcje: such (paln) i mokr(organiczn). Frakcja sucha, skadajca si z takich materiaw, jak np. tworzywa sztuczne, drewno, tekstylia, papier, moe by poddana bezporednio termicznemu przeksztaceniu w spalarniach, poddana gazyfikacji,
*

Ecoon S.A., ul. Kociuszki 31, 63-500 Ostrzeszw biuro@ecoon.pl.

405

pirolizie czy karbonizacji. Podstawow zalet frakcji suchej dla tych procesw, jest jej bardzo niska wilgotno okoo 25% i wysoka warto opaowa. Z frakcji suchej mona bardzo atwo wyprodukowa wysokiej jakoci paliwo alternatywne (RDF), poprzez odseparowanie materiaw inertnych, metali elaznych i nieelaznych oraz rozdrobienie. Parametry paliwa.

Znaczna redukcja objtoci odpadw i zwizana z tym oszczdno kosztw transportu oraz powierzchni potrzebnych na ich skadowanie wraz z minimalizacj zawartoci substancji organicznych jest w kadym razie korzystna, nawet pod wzgldem samego skadowania (np. skadowisko dwuletnie moe przyjmowa odpady przez kolejne 4-6 lat).

406

Frakcja mokra skada si gwnie z substancji organicznych (dominuj odpady ywnociowe) i niewielkich iloci wkien, rnych tworzyw i materiaw obojtnych. Pod wzgldem fizycznym ma wygld ppynnej masy o drobnej granulacji. Zawarto wilgoci wynosi ok. 55%, nie ma adnych pynnych wyciekw z masy, natomiast gsto nasypowa rzdu od 0,5 do 0,9 t/m3. Poza tym w wyniku efektu mechanicznego, bdcego wynikiem kompresji i wytaczania materiau, nastpuje rozdrobnienie czci stanowicych frakcj mokr, co sprzyja szybkiej stabilizacji. Wzrost temperatury masy wytaczanej z praso-ekstrudera powoduje moliwo atwej inicjacji procesu fermentacji o znacznie krtszym czasie, ni czas wymagany w przypadku frakcji organicznych pochodzcych z segregacji tradycyjnej. Naley zaznaczy, i z 1 Mg odpadw organicznych uzyskuje si ok. 180 Nm biogazu.

Rys. 1. Alessandria, Wochy. Praso-ekstruder VM 2035 do obrbki zmieszanych odpadw komunalnych,

407

poddanych wysokocinieniowemu wytaczaniu; odpady zostaj rozdrobnione i przeksztacone na dwie podstawowe frakcje; wykorzystuje si: frakcj such do produkcji paliwa typu RDF, frakcj mokr jako kompost. Praso-ekstrudery VM 2000 s prostymi rozwizaniami, ktre wykorzystuj najnowoczeniejsz technologi, aby w rezultacie przeksztaci odpady w zasoby do natychmiastowego wykorzystania. Chcielibymy Pastwu zaoferowa urzdzenia VM 2015 i VM 2035 o wydajnoci odpowiednio 15 Mg/h i 35 Mg/h. Praso-ekstruder moe pracowa samodzielnie, jak i by elementem linii technologicznej do przerobu odpadw, wsppracujc w konfiguracji z innymi urzdzeniami jak: rozdrabniacze, bbny sortujce, elektromagnesy itd. Zastosowanie urzdze uzalenione jest od dalszego wykorzystania poszczeglnych frakcji odpadw, ktre kierowane mog by do: termicznej utylizacji odpadw, produkcji paliwa zastpczego typu RDF (cementownie), produkcji karbonu (energetyka) i bezporednio energii w ukadzie kogeneracyjnym, instalacji fermentacji suchej lub mokrej, kompostowania. Zapraszamy rwnie na stron: www.ecoon.pl. Znajdziecie tam Pastwo wicej szczegw dotyczcych technologii, ktr wdraamy na rynek polski.

408

Christian Hemerka *

NOWOCZESNE INSTALACJE BIOGAZOWE FIRMY PPM TECHNOLOGIA I ZASTOSOWANIA W POLSCE

Firma P.P.M. Energie aus nachwachsenden Rohstoffen GmbH rozpocza w latach 90. dziaalno w obszarze energii odnawialnych jako producent biorafinerii i biogazowni. Firma ta stoi na czele grupy powizanych przedsibiorstw rnych bran, co pozwala na zoenie klientom kompleksowej oferty wykonania inwestycji pod klucz. W Polsce, dla wygody klientw, dziaaj dwie zwizane z Grup PPM firmy: przedstawiciel handlowy Hemok Polska w Warszawie i biuro projektowe ECB Sieci Sp. z o.o w Zielonej Grze. Referencyjn biogazowni PPM jest biogazownia w Pastitz na wyspie Rugii dziaajca nieprzerwanie od 1996 roku. Tak dugie dziaanie potwierdza z jednej strony niezawodno technologii, z drugiej ekonomiczny sens takiej inwestycji. Rugia jest wysp, ktrej powierzchni zajmuj w wikszoci parki narodowe i rezerwaty. Fakt, e substratami w biogazowni s, obok gnojowicy, odpady z przetwrstwa ryb oraz osad pociekowy wiadczy, e producent sprosta bardzo

Hemok Polska, Kubickiego 7/13a, 02-954 Warszawa c.hemerka@hemok.net.

409

surowym wymogom rodowiskowym. Kada biogazownia stanowi indywidualny projekt. W zalenoci od dostpnych substratw (gnojowica, obornik, kiszonki kukurydzy i zb oraz pozostae produkty rolne) proponowane s rne rozwizania techniczne. Biogazownia jest zaprojektowana dla ustalonego wsadu substratw z zawartoci suchej masy rednio 10,00%. redni czas fermentacji wynosi okoo 24 dni. Biogazownia funkcjonuje w obszarze temperatur mezofilnych ca 370C. Proces fermentacji przebiega w nastpujcych etapach: przyjcie substratw: waenie, rozadunek w zamknitej hali dla zminimalizowania odorw (powietrze z hali oczyszczane jest przez biofiltry); obrbka wstpna: rozdrabnianie i mieszanie substratw w celu nadania masie jednolitej struktury; fermentacja w komorach fermentacyjnych (bioreaktorach): przygotowana masa wpompowywana jest do komr wielokrotnie w cigu dnia. Bioreaktory wykonane s ze stali, izolowane i ogrzewane. W kadej komorze s zamontowane po dwa mieszacze. Silniki napdowe umieszczone s poza bioreaktorami, co stanowi zalet przy pracach konserwacyjnych. Przy komorach s wskaniki pomiarowe do pomiaru temperatury i cinienia. Zawory bezpieczestwa su wyrwnaniu cinienia. Zainstalowany jest te wziernik oraz miernik kontroli wysokoci napenienia. Na poziomie gruntu znajduje si rura dla wyprowadzania osadu. Oprnianie komr, w razie awarii, jest moliwe przez rurki

410

spustowe. Bioreaktory maj poczenie ze zbiornikiem magazynowym masy pofermentacyjnej; magazynowanie biogazu: bezcinieniowe zbiorniki biogazu z gazoszczelnej warstwowej folii s zintegrowane z komorami fermentacyjnymi. Membrany zabezpieczone s przed zewntrznymi wpywami przez pokrywy zbiornikw. Zbiorniki wyposaone s w urzdzenia zabezpieczajce; magazynowanie przefermentowanej masy: przefermentowana masa magazynowana jest w zbiornikach kocowych. Moe by w nich dodatkowo odgazowana. Uzyskany biogaz odprowadzony jest do zbiornika magazynowego biogazu; odsiarczanie biogazu: biogaz podlega w specjalnych zbiornikach biokatalitycznemu odsiarczeniu. Zawarto H2S w biogazie zostaje zredukowana poniej 200 ppm, przez co znaczco spadaj koszty produkcyjne i serwisowe agregatu kogeneracyjnego, a wzrasta ywotno urzdzenia; awaryjne spalanie biogazu (pochodnia do spalania biogazu): konieczne w przypadku zakce w dziaaniu agregatu kogeneracyjnego; generowanie w sprzeniu energii elektrycznej i ciepa: blok kogeneracyjny skada si z 2 moduw, co zabezpiecza cigo wytwarzania energii. Modu ma wysok ywotno przy penym obcieniu. Motor gazowy napdza elektryczny generator. Jeeli w pocztkowym okresie moliwy bdzie jedynie odbir energii elektrycznej, nadwyka ciepa bdzie przeprowadzana przez chodnic, ktra

411

w pniejszym okresie, przy zagospodarowaniu ciepa suy bdzie jako chodnica bezpieczestwa. Sterowanie biogazowni moduem BHKW i wszystkim pompami odbywa si poprzez program SPS, S7 Siemensa. Proces jest wizualizowany. Dane produkcyjne parametrw pomiarowych (np. cinienia i temperatury) przedstawiane s na monitorze komputera, a wielkoci parametrw mog by zmieniane. Dane przekazywane s zdalnie. Bdy mog zosta przez dostawc urzdzenia skorygowane on-line. O zakceniach w funkcjonowaniu bdzie udzielona informacja telefoniczna na sie stacjonarn lub komrkow. Raport o stanie urzdzenia jest drukowany. Obsuga urzdzenia przeszkolona zostaje przez PPM. Uruchomienie odbywa si pod nadzorem producenta. Obsuga dozoruje proces produkcyjny, przeprowadza prace kontrolne, utrzymuje urzdzenia w dobrym stanie, jak rwnie rozpoznaje, analizuje i usuwa ewentualne zakcenia. Dla bezpieczestwa i utrzymania dobrego stanu technicznego wszystkich komponentw zawierane s odpowiednie umowy z zewntrznymi usugodawcami. Dla cigej kontroli procesu biologicznego, szczeglnie przy zmianie wsadu, wymagane jest regularne pobieranie prb i badanie suchej masy, suchej masy organicznej, ChZT oraz wartoci pH materiau wejciowego i masy pofermentacyjnej. PPM oferuje swoim klientom wsparcie w tym zakresie.

412

413

Aleksandra ukaszek*, Wojciech ukaszek*

ELECTRA BEZODPADOWA I BEZWONNA PRODUKCJA BIOGAZU I ENERGII ELEKTRYCZNEJ

Bioelektrownia pracujca w technologii ELECTRA, opracowana przez Konsorcjum Projektowo-Wykonawcze EKOENERGIA-SANECO, jest jednym z najnowoczeniejszych rozwiza technologicznych w zakresie przetwarzania biomasy rolinnej i zwierzcej oraz innych produktw pochodzenia organicznego metod mezofilowej fermentacji metanowej. ELECTRA jest technologi cakowicie bezodpadow i bezodorow. Pod wzgldem rozwiza technologicznych lokuje si w czowce znanych i stosowanych w chwili obecnej technologii w Europie jak rwnie, jest jedn z nielicznych, w ktrej kompleksowo rozwizano problem zagospodarowania substratw wysoko zaazotowanych. Proces technologiczny od pocztku do koca odbywa si w warunkach hermetycznych i jest jednoetapowy (bez koniecznoci dodatkowego odgazowywania). Ze wzgldu na zastosowanie w nim
*

EKOENERGIA - Kolonia Pozezdrze 47, 11- 610 Pozezdrze tel. 600-135-708; ekoenergia@ekoenergia-oze.pl.

414

autorskich rozwiza dotyczcych zasad przygotowania substratw wsadu do komory fermentacyjnej, skrci si czas fermentacji, co w konsekwencji przekada si na zmniejszenie kosztw inwestycyjnych. Recepturowy dobr substratw zasilajcych komor fermentacyjn pozwala na efektywniejsze wygazowanie materiau wsadowego. W opisowym skrcie proces technologiczny przedstawia si nastpujco: 1. Po dostarczeniu substratw do zbiornika magazynowego, nastpuje ich mieszanie i uwodnienie a nastpnie przetransportowanie do zbiornika przygotowania wstpnego (2 x na dob) zgodnie z ustalon receptur. Istnieje moliwo budowy zbiornika przygotowania wstpnego wewntrz zbiornika magazynowego, jako obiektw wsprodkowych. Pozwala to na zmniejszenie powierzchni zabudowy bioelektrowni. 2. W zbiorniku przygotowania wstpnego nastpuje pene rozdrobnienie przez rozkawakowanie, zmielenie, zmiadenie, dalsze uwodnienie materiau (do okrelonej zawartoci s.m.), wstpna homogenizacja oraz podgrzanie do temperatury okoo 20o C. 3. Nastpnie materia zostaje przetransportowany do zbiornika przygotowania zasadniczego, gdzie poddany zostaje cakowitemu zmiksowaniu oraz penej homogenizacji, uwodnieniu do 5-7 % suchej masy oraz podgrzany do temperatury 35o C. 4. Ze zbiornika przygotowania zasadniczego 4 lub wicej razy na dob (w szczeglnych przypadkach recepturowych wsadu w systemie cigym lub quasicigym), substrat zostaje wprowadzany do komory

415

fermentacyjnej przewd doprowadzajcy jest izolowany lub podgrzewany, tak e substrat na wlocie do ZKF ma temperatur 35,7-37o C i pH w przedziale 6,67,6 identyczne jak temperatura i pH substratu w komorze fermentacyjnej. 5. W komorach fermentacyjnych materia (5-7% s.m.) przebywa w zalenoci od rodzaju substratu 10-32 db. Jest systematycznie mieszany (kilka do kilkunastu razy na godzin) po czym jako osad pofermentacyjny wyprowadzany jest co najmniej 4 razy na dob lub czciej (zawsze tyle samo, ile razy nastpuje wprowadzenie substratu do komory fermentacyjnej) do pomieszczenia, w ktrym poddawany zostaje obrbce mechanicznej. Wygazowanie odbywa si do poziomu 70% zawartoci materiau organicznego. 6. W wszystkich wariantach technologii ELECTRA stosujemy pionowe centralne mieszado szczelinowe (patent konsorcjum Ekoenergia-Saneco) lub pene 7. Po przejciu osadu przez separator lub odwirowaniu czy prasowaniu, osad jest suszony, proszkowany, nawilany (naszraniany lub naparowywany) do okoo 70% s.m., granulowany (w tym czasie moe zosta uszlachetniony dowolnym dodatkiem, w tym siark z procesu odsiarczania wyprodukowanego w bioelektrowni biogazu) i pakowany w worki o wadze 1, 2, 5, 10, 15, 20, 25 i 35 kg lub big-bagi. 8. Woda z separatora, wirwek i pras (filtrat), co najmniej w poowie (lub w innej iloci wynikajcej ze stenia azotu) trafia ponownie do zbiornika przygotowania wstpnego, reszta przez mikrooczyszczalni (stanowic integraln cz

416

bioelektrowni) zrzucana jest do rzeki lub innego odbiornika (kanalizacja, staw, jezioro itp.). W systemie uwadniania substratw wykorzystywana jest rwnie woda opadowa gromadzona w zbiorniku, do ktrego doprowadzone jest systemem rynien i rur spustowych. Osad ciekowy (retentat) z mikrooczyszczalni kierowany jest do linii produkujcej nawz. 9. Biogaz z procesu fermentacji trafia do instalacji odsiarczania, po czym do zbiornika, a stamtd do siowni, gdzie napdza agregaty kogeneracyjne. 10. Energia elektryczna wytworzona w agregatach trafia w do sieci ZE lub innego lokalnego odbiorcy. Ciepo w 100% wykorzystane jest do produkcji granulowanego substytutu nawozu organicznego. Bioelektrownia na potrzeby wasne zuywa okoo 10% wyprodukowanej energii elektrycznej, jednak ze wzgldu na rnic cen, jest to energia nabywana od zakadu energetycznego cao energii wyprodukowanej jest sprzedawana. 11. W przypadku bilansowego braku ciepa do produkcji granulatu (co wystpuje programowo w biogazowniach), uzyskujemy je z paneli sonecznych solarw, zainstalowanych na obiektach bioelektrowni.

417

12. Zaproponowana technologia jest procesem hermetycznym, a tym samym nie generuje odorw w nielicznych miejscach: rozadunku czy przeadunku substratw mog by stosowane odcigi i neutralizacja odorw w filtrach biologicznych, jak rwnie trjkomorowe luzy zrzutowe. 13. W wyniku stosowania przedstawionej technologii nie powstaj jakiekolwiek odpady. Woda wykorzystana jest w systemie zamknitym, a osad pofermentacyjny przetwarzany na nawz. Uszlachetniaczem nawozu jest rwnie siarka pozyskana w procesie odsiarczania biogazu. 14. Przedstawiona technologia pozwala na zagospodarowanie dowolnych odpadw i produktw organicznych.

418

15. Technologia ELECTRA jest technologi innowacyjn. W komorach fermentacyjnych bioelektrowni pracujcej w technologii ELECTRA wykorzystano pionowe mieszado szczelinowe, stanowice rwnie przedmiot zgoszenia patentowego opracowanego rwnie przez zesp autorw technologii ELECTRA. Zastosowanie tego mieszada pozwala na szybsze i efektywniejsze wygazowanie substratw. Technologia ELECTRA zostaa zgoszona do Urzdu Patentowego RP pod numerem P-38790

W technologii ELECTRA zrealizowano bioelektrowni pracujc w oczyszczalni ciekw komunalnych w yrardowie. W obiekcie, ze wzgldu na podpisane wczeniej umowy z rolnikami na odbir osadu ciekowego w postaci odwodnionej nie zrealizowano

419

linii do granulowania. Odwadnianie osadu do okoo 30% s.m. odbywa si w prasie tamowej. Aktualnie projektuje si kilka bioelektrowni, ktre bd pracoway w technologii ELECTRA. S to m.in.: 1. bioelektrownia w gminie Mircze (woj. lubelskie) moc elektryczna okoo 1,2 MWel technologia ELECTRA 2 podstawowy substrat: kiszonka z buraka energetycznego; 2. bioelektrownia w gminie Giycko (woj. warmiskomazurskie) moc elektryczna okoo 0,6 MWel technologia ELECTRA podstawowy substrat: gnojowica wiska oraz kiszonka z buraka energetycznego; 3. dwie bioelektrownie w gminie Wolsztyn (woj. wielkopolskie) moc elektryczna okoo 1,2 MWel kada technologia ELECTRA 3 podstawowy substrat: bezcikowy pomiot drobiowy oraz kiszonka z buraka energetycznego; 4. dwie bioelektrownie w gminie Sokoy (woj. podlaskie) moc elektryczna okoo 1,2 MWel technologia ELECTRA 1 i ELECTRA 2 podstawowy substrat: kiszonka z buraka energetycznego, gnojowica wiska i bydlca, obornik wiski, odpady gastronomiczne, kiszonka z traw (1 pokos wykoszenia w Narwiaskim Parku Narodowym); 5. bioelektrownia w gminie Klukowo (woj. podlaskie) moc elektryczna okoo 1,2 MWel ELECTRA 2 podstawowy substrat: kiszonka z buraka energetycznego, gnojowica bydlca, obornik bydlcy, osady ciekowe z przydomowych oczyszczalni ciekw;

420

6. bioelektrownia w gminie Stare Czarnowo (woj. zachodniopomorskie) moc elektryczna okoo 1,6 MWel technologia ELECTRA 2 podstawowy substrat: kiszonka z buraka energetycznego, gnojowica i obornik bydlcy; 7. bioelektrownia w gminie Dolsk (woj. wielkopolskie) moc elektryczna okoo 1,2 MWel technologia ELECTRA 2 podstawowy substrat: gnojowica wiska, kiszonka z buraka energetycznego. W oparciu o technologi ELECTRA we wszystkich jej wariantach, opracowano Wstpne zaoenia techniczno-ekonomiczne dla 22 bioelektrowni, ktrych realizacja przewidziana jest na lata 2010-2012. Prowadzone s rozmowy na temat realizacji bioelektrowni w technologii ELECTRA z kilkoma nowymi inwestorami (funduszami inwestycyjnymi i grupami kapitaowymi) oraz z inwestorami zagranicznymi, majcymi zamiar inwestowa w polsk bioenergetyk.

421

Krzysztof Puzdrowski*

WELTEC BIOPOWER EFEKTYWNO ZE STALI SZLACHETNEJ

Od momentu powstania w 2001 roku firma WELtec BioPower zaprojektowaa, zbudowaa i serwisuje ponad 250 instalacji biogazowych, ktre znajduj si w 23 krajach w wikszoci europejskich ale rwnie w Stanach Zjednoczonych a nawet Japonii. Pomimo tego, e jest relatywnie mod firm, jej macierzyste spki: Erich Stallkamp ESTA GmbH i WEDA GmbH czerpi wiedz z wielu lat swojej historii. Poczenie wieloletniego dowiadczenia i nowoczesnego mylenia umoliwia dostaw kompletnych biogazowni z jednego rda. Oferujemy instalacje, ktrych producentami gwnych komponentw s macierzyste spki. Zalet jest niezmienna, wysoka jako w kadym miejscu na wiecie. Udany projekt biogazowy bazuje na obszernej wiedzy z zakresu wielu dziedzin. Nasi kompetentni doradcy wspieraj inwestora na kadym etapie jego realizacji. Do tego naley midzy innymi: rzetelne okrelenie wielkoci i parametrw instalacji;
*

Erich Stallkamp Polska Sp. z o.o., Noskowo 1, 76-122 Wrzenica tel./faks: +48 59 810 75 91; k.puzdrowski@stallkamp.pl.

422

szacowanie opacalnoci i dobr koncepcji finansowania; budowa w opcji pod klucz lub jako kompletny monta; uruchomienie biogazowni i przeszkolenie obsugi; analityczne, technologiczne poradnictwo w celu uzyskania stabilnej i optymalnej produkcji biogazu. Poniewa kompletne instalacje wymagaj rwnie kompleksowego pakietu serwisowego, dlatego ich pynn prac zapewnia firmowy serwis a dzia biotechnologiczny, jak rwnie zesp badawczorozwojowy gwarantuj nadzr bazujcy na najnowszych zdobyczach techniki. Dlaczego stal szlachetna?

Ju od wielu lat w przemyle mleczarskim i chemicznym stosuje si wycznie stal nierdzewn. Tak samo biogaz zawiera siarkowodr i amoniak, ktre niszcz niezabezpieczone powierzchnie. Aby przeduy

423

ywotno najwaniejszych i najdroszych elementw skadowych biogazowni WELtec BioPower stosuje stal szlachetn, ktra jest odporna na korozj oraz jest chemicznie i biologicznie neutralna. Dlatego w komorach fermentacyjnych stosuje si w obszarze styku blachy z fermentujc mas - stal nierdzewn V2A (1.4301/AISI 304) natomiast z biogazem stal kwasoodporn V4A (1.4571/AISI 316Ti) Rozwizania na miar potrzeb

Poniewa bardzo czsto inwestorzy poszukuj indywidualnych rozwiza, dlatego moduowe biogazownie WELtec BioPower idealnie speniaj ich oczekiwania od maych instalacji kompaktowych, ktre mona w kadej chwili rozbudowa do kompleksowych parkw biogazowych. Optymalnie dobrane i wzajemnie dopasowane technologie przygotowania substratw, ich rozdrobnienie a w niektrych przypadkach pasteryzacja,

424

s baz solidnie funkcjonujcych instalacji. Poza tym due znaczenie ma precyzyjne, w wysokim stopniu zautomatyzowane sterowanie prac instalacji, nadzorowan poprzez Internet. Dlatego stosowane s tylko sprawdzone elementy, ktre w wikszoci zaprojektowane i wykonane zostay przez specjalistw firmy WELtec i jej spek macierzystych oraz wraz z rozwojem techniki s stale przez nich optymalizowane. Do nich nale na przykad: przygotowanie substratw do fermentacji; komory fermentacyjne i ich wyposaenie; system mieszania; system sterowania; urzdzenia do higienizacji; oraz zagospodarowania masy pofermentacyjnej. W Niemczech zbudowano do koca 2007 roku okoo 3.750, gwnie rolniczych biogazowni, ktre zasilane s biomas rolinn, tak jak kukurydza lub inne podobne surowce. Biogazownie maj ogromne zastosowanie nie tylko w rolnictwie, lecz szczeglnie ich przemysowe wykorzystanie otwiera wielostronne moliwoci. Korzystne ekonomicznie moe by wczenie do procesu produkcyjnego biogazowni, wytwarzajcej wasny prd i ciepo, co moe prowadzi rwnie do uniezalenienia si od dostaw energii. Poza tym mona tanio utylizowa odpady organiczne osigajc dodatkowe zyski. Zagospodarowanie masy pofermentacyjnej nabiera coraz wikszego znaczenie dla uytkownikw biogazowni. WELtec BioPower oferuje rwnie i w tym zakresie rne rozwizania, ktre zajmuj si oddzieleniem fazy staej od pynnej, jej suszeniem

425

i zastosowaniem jako nawz stay lub opa. W celu obnienia kosztw suszenia mona wykorzysta ciepo nadmiarowe powstae w czasie spalania biogazu w agregacie kogeneracyjnym. Poprzez zastosowanie odpowiedniej techniki mona realizowa przemylane i korzystne systemy. Biometan krok w przyszo Nowym rozwizaniem wykorzystania biogazu przez firm WELtec BioPower jest jego uszlachetnianie. Uzyskany biogaz zostaje w specjalnym procesie oczyszczony do parametrw gazu ziemnego i ju jako biometan moe zasila sie gazow. W miejscowoci Knnern (Saksonia) WELtec BioPower po okoo 11 miesicach budowy uruchomiony zosta obecnie najwikszy na wiecie park biogazowy z technologi oczyszczania biogazu. Planuje si rwnie nastpne tego typu instalacje.

426

SCIENCE2BUSINESS PROJEKT WSPARCIA DLA INNOWACYJNYCH TECHNOLOGII

Science2Business (od pomysu do przemysu) to najwikszy polski inkubator innowacyjnoci sucy pomoc polskim naukowcom, inynierom i pomysodawcom w komercjalizacji pomysw, ochronie wasnoci intelektualnej, a take budowaniu firm, ktre maj czerpa zyski z innowacji. Na powstae przy inkubatorze firmy czeka wsparcie ekspertw, zaplecze do testw i bada oraz do 200 tys. EURO. Science2Business dziaa w bardzo perspektywicznych branach: biotechnologia (i telemedycyna), energia odnawialna oraz technologie informatyczne i mobilne. Do inkubatora mog zgasza si pomysodawcy z caego kraju. Inkubator innowacyjnoci Science2Business to projekt dofinansowany z unijnego Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, 2007-2013, Priorytet 3.1 Inicjowanie dziaalnoci innowacyjnej. Projekt zosta pozyskany przez Fundacj na Rzecz Budowy Spoeczestwa Opartego na Wiedzy Nowe Media z Olsztyna. Science2Business wsppracuje bezporednio z Centrum Innowacji i Transferu Technologii Lubelskiego Parku NaukowoTechnologicznego; Instytutem Maszyn Przepywowych im. Roberta Szewalskiego Polskiej Akademii Nauk

427

w Gdasku; Politechnik Warszawsk, Wydzia Elektroniki i Technik Informacyjnych, Instytut Informatyki oraz Uniwersytetem Warmisko-Mazurskim w Olsztynie.

Science2Business wypenia tzw. luk kapitaow. Stanowi pierwsze, najistotniejsze ogniwo w acuchu finansowania od pomysu do przemysu. Dziki niemu nowatorskie rozwizania i zyski z ich komercjalizacji mog pozostawa w Polsce, a nie wyjeda z kraju, czasem oddane za uamek ich wartoci. Rol inkubatora jest pobudzenie szerokiej grupy naukowcw, inynierw i pomysodawcw, a take przedstawicieli biznesu do rozwoju innowacyjnych technologii, budowania na ich bazie dochodowych firm. Wsparcie, ktre Science2Business oferuje naukowcom i pomysodawcom to m.in. ocena moliwoci komercjalizacji pomysw i ich potencjau rynkowego, a take ochrona wasnoci intelektualnej i przemysowej. Autorzy innowacji maj dostp do infrastruktury umoliwiajcej testy i prototypowanie oraz do sieci ekspertw branowych. Istotn pomoc jest rwnie tworzona w ramach inkubatora strategia komercjalizacji i wdroenia poszczeglnych projektw, a co za tym idzie wsparcie przy tworzeniu i zarzdzaniu
428

firmami wprowadzajcymi innowacje na rynek. Firmy powstae wok pomysw zgoszonych do inkubatora maj szans na dofinansowanie w kwocie do 200 tys. EURO, a take pomoc w pozyskiwaniu dalszych funduszy. Celem inicjatywy jest zwikszenie liczby przedsibiorstw dziaajcych w oparciu o nowatorskie rozwizania z zakresu biotechnologii (i telemedycyny), energii odnawialnej oraz technologii informatycznych i mobilnych. Naukowcy, inynierowie, pomysodawcy, ktrzy chc zgosi projekt do realizacji w inkubatorze Science2Business mog skorzysta z formularza zamieszczonego na stronie internetowej www.science2business.pl. Bliszych informacji udzielaj przedstawiciele Science2Business: Krzysztof Czaplicki, tel. 509 29 35 86, e-mail: k.czaplicki@science2business.pl oraz Mirosaw Obarski, tel. 601 97 55 30, e-mail: m.obarski@science2business. Pomysodawcy z dziedziny energetyki odnawialnej, w tym take z obszaru energetyki opartej na rdach biomasy i biogazu mog zgasza si do partnera projektu Instytutu Maszyn Przepywowych PAN (kontakt): Piotr Lampart, tel: 58 69 95 266, e-mail: lampart@imp.gda.pl.

429

Zawsze aktualna oferta dostpna pod adresem: www.gwsa.pl/wydawnictwo.

tytu: Globalne i regionalne problemy ochrony rodowiska autor: praca zbiorowa ISBN 83-89762-06-4, rok wyd. 2006, stron 424 Praca zbiorowa, ktrej tematem przewodnim s problemy ochrony rodowiska, tak pod wzgldem technicznym i organizacyjnym, jak i ekonomicznym czy spoecznym. W ksice zawarto cztery rozdziay: Rozdzia I. Procesy globalizacji a rodowisko naturalne Ochrona rodowiska naturalnego jako problem globalny wpywajcy na stosunki midzynarodowe. Spoeczna (i ekologiczna) odpowiedzialno biznesu. Methodological Problems of International Tax Law. The Opportunities and Requirements of Universities when offering Environmental Studies. O now filozofi ochrony rodowiska naturalnego. Etyczny model decyzyjny. Najwaniejsze koncepcje ochrony rodowiska przyrodniczego.

Promocja zdrowia i higieny psychicznej a wiadomo ekologiczna (dylematy i kontrowersje). Globalny lk przed genetycznie modyfikowan ywnoci. Analiza ramowa dyskursu publicznego. Rozdzia II. Aspekty techniczno-ekologiczne ochrony rodowiska Koncentracja pierwiastkw chemicznych w rodowisku a aktywno enzymw antyoksydacyjnych we krwi bociana biaego Ciconia ciconia. Ekofizjologiczne aspekty stresu oksydacyjnego we krwi bociana biaego (Ciconia ciconia) w zmiennych warunkach rodowiska. Experimental research for estimate of character of xenobiotics combined effect under its successive action. Wpyw wykorzystania rde energii cieplnej na rodowisko. L-arginine treatment of Lead toxicity in rats. Wykorzystanie nowoczesnych technologii informatycznych w monitorowaniu rodowiska naturalnego. Rozdzia III. Ekonomiczno-finansowe problemy ochrony rodowiska Moliwoci pozyskiwania rodkw finansowych na realizacj przedsiwzi proekologicznych. Wpyw infrastruktury transportu na rodowisko naturalne. Educational concept of Eco-Management and Audit Scheme (EMAS) at Slovakian Universities. Europejskie organizacje i stowarzyszenia ekologiczne. Perspektywa finansowa na lata 2007-2013 a szanse rozwoju zacofanych regionw UE. Ekorozwj w Regionie Batyckim. Theoretical basis of economic instruments in environmental protection. Rozdzia IV. Ochrona rodowiska szczebel regionalny i lokalny Regulacje prawne w obszarze zarzdzania rodowiskowego. Regulacja zagadnienia ochrony rodowiska w konstytucjach krajw Europy rodkowej i Wschodniej. Udzia spoeczestwa elementem wdraania systemu zarzdzania rodowiskowego EMAS w gminach. Hygienic estimation of Lviv region water. Criteria of shaping up Ukraine ecological policy. Ukraine before and after Chernobyl social and medical aftermath of the disaster in Chernobyl as a result of Soviet ecological policy. Bro chemiczna zatopiona w Morzu Batyckim po drugiej wojnie wiatowej. Realizacja polityki zrwnowaonego rozwoju zadania samorzdu i administracji publicznej (na przykadzie Gdaska w aspekcie ochrony rodowiska naturalnego). Miejsce i rola Polski w ochronie naturalnego rodowiska Batyku.

ZAWSZE AKTUALNA OFERTA DOSTPNA POD ADRESEM:

WWW.GWSA.PL/WYDAWNICTWO.

You might also like