Automatyzmy Dnia Powszedniego

Czasopismo Psychologiczne Psychological Journal
Automatyzmy dnia powszedniego *

JohnA. Bargh**
New York University
AUTOMATICITY OF EVERYDAY LIFE
Since 1960's the explanations of social cognition phenomena based upon the conccpt of free will and conscious choice have beencontinuously losing their validity. Massive evidence supports the thesis that some situations may provoke psychological effects without any conscious information processing. In this article a detailed overview of automatic psychological effects on perceptional, evaluational and motiyational processes is presented. As both social psychology and automaticity theory and research, are concerned with phenomena that occur whenever certain situational features or faetors are in place so the author claims that social psychological effects must be essentially automatic in natur.
ZAMIAST WSTPU
Jak trafnie zauway! Skinner, im wicej wiemy o sytuacyjnych przyczynach zjawisk psychologicznych, tym mniejsz czujemy potrzeb wyjaniania tych zjawisk istnieniem wewntrznych, wiadomych procesw poredniczcych. Obecnie, gdy psychologia spoeczna koncentruje si na poszukiwaniu wanie tych sytuacyjnych przyczyn lecych u podstaw mylenia, odczuwania i dziaania czowieka w rzeczywistej lub wyobraonej obecnoci innych ludzi (np- Ross i Nisbett, 1991), nie sposb unikn przewidywa, e wraz z postpem wiedzy dotyczcej zjawisk psychologicznych zmaleje wyjaniajca rola wolnej woli i wiadomego wyboru. Innymi sowy, poniewa psychologia spoeczna skoncentrowana jest na sytuacyjnych determinantach mylenia, odczuwania i dziaania, zatem nieuniknione jest, e zjawiska przez ni badane oka si automatyczne z natury. Tendencja ta ju -----------------------------------------------------------------------------------si zaznaczya i wszystko wskazuje na to, * Oryginalna wersja tego artykuu e bdzie ona obecna w przyszoci (zob. ukazaa si pod tytuem *Automaticity of Bargh, 1994; Greewald i Ba-naji, 1995). Everyday Life" w: Aduances in Soeial Jeli mamy stosowa metod naukow w nauce o czowieku, musimy zaoy, e zachowanie podlega pewnym prawom. Musimy oczekiwa odkrycia, e to, co czowiek czyni czyni wskutek pewnych moliwych do ustalenia okolicznoci oraz, e kiedy okolicznoci te zostan poznane, bdziemy mogli przewidywa i do pewnego stopnia determinowa ludzkie dziaania. Ta moliwo moe razi wielu ludzi. Bywa ona przeciwstawiana sigajcej daleko wstecz tradycji traktujcej czowieka jako woln jednostk, ktrej zachowanie nie jest wynikiem poprzedzajcych je okolicznoci, ale stanowi rezultat spontanicznych, wewntrznych przemian. Jeli nie potrafimy wskaza co rzdzi ludzkim zachowaniem, twierdzimy, e to czowiek sam nim kieruje. Tb samo robili kiedy prekursorzy nauk przyrodniczych, ale dzi Eol ju nie panuje nad wiatrem, a i Jupiter Pluwiusz nie sprowadza deszczu. (Skinner, 1953, ss. 67,283)
Cogni-tion , Vol. 10, pp. 1-61 [Copyright 1997 by Lawrence Erlbaum Associates]. Przekadu dokonali: Krzysztof Przybyszewski, Szko-la Nauk Spoecznych przy IFiS PAN, Instytut Psychologii PAN oraz Dorota Kutkowska, Wydzia Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego, konsultacja -prof. dr hab. Maria Jarymowicz. Artykul przetumaczono za zgod wydawcy oraz autora. Law-rence Erlbaum Associates nie odpowiada za trafno tego tlu-maczenia. Ani orygina, ani niniejsze tumaczenie nie mog by powielane, rozpowszechniane w adnej formie (niezalenie od techniki reprodukcji), oraz zapisywane w bazie danych bez przedniej pisemnej zgody Lawrence Erlbaum AssociatesCzasopismo Psychologiczne, Tbm S. Nr 3, 1999, 209-256
** Korespondencj na temat artykuu mona kierowa pod adresem: JohnA. Bargh, Department of Psychology; New York University 6 Washington Place. Seventh Floor; New York. NY 10003. (e-maii barghigpsych.nyu.edu). Korespondencj na temat tumaczenia mona kierowa pod adresem: Krzysztof Przybyszewski, Instytut Psychologii PAN ul. Podlena 61, 01-073 Warszawa. (e-mail: crispy@psychpan.waw.pl)
209
John A. Bargh
Oczywicie Skinner (np.: 1978) myli) si sdzc, e poznanie nie odgrywa adnej roli w kontrolowaniu zachowania przez bodce zewntrzne. Dzisiaj nawet teoretycy uczenia si zwierzt, kontynuujcy tradycj Skinnera (np. Rilling, 1992) przyznali, e od kiedy tylko bodce eksperymentalne stay si bardziej zoone i dugotrwale anieli proste, statyczne dwiki i wiata stosowane przez Skinnera, mechanizmy poznawcze, szczeglnie za percepcja i tworzenie reprezentacji, s niezastpione w przewidywaniu i kontrolowaniu zachowania zwierzt. Jednak, jak zauway Barsalou (1992), moliwo porednictwa mechanizmw poznawczych w procesach wpywu bodcw sytuacyjnych na reakcje nie wiadczy o tym, i reakcje te s w mniejszym stopniu determinowane przez takie bodce: Wikszo psychologw poznawczych, tak jak be-hawioryci-ywi przekonanie, e fundamentalne prawa fizycznego wiata cakowicie determinuj zachowana czowieka. Podczas, gdy behawiory-ci spostrzegaj kontrol jako usytuowan jedynie w rodowisku zewntrznym, psychologowie poznawczy widz j rwnie w mechanizmach poznawczych... Zudzenie wolnej woli jest dla nich po prostu kolejnym zjawiskiem czekajcym na wyjanienie (s. 91) W dalszej czci tego artykuu postaram si dowie, e znaczna cz codziennego ycia -mylenia, odczuwania i dziaania jest automatyczna, w tym sensie, e jest ona sterowana przez aktualnie postrzegane waciwoci rodowiska (np. ludzi, przedmioty, zachowania innych, okolicznoci, role i normy spoeczne itd.) za pored-nictwem automatycznego, pozbawionego udziau refleksji i wiadomcyh wyborw, przetwarzania informacji.
Fundamentalne znaczenie automatyzmw w rozumieniu natury ludzkiej przez psychologi spoeczn
Podejcia teoretyczne spotykane na gruncie psychologii spoecznej, poszukujc sytuacyjnych czynnikw determinujcych okrelony sposb mylenia, odczuwania czy zachowania jednostki, zawsze podkrelay automatyczny charakter procesw psychicznych. Mona tu przytoczy nastpujce, klasyczne ju dzi przykady. W sferze myslenia przejawia si to na przykad w tym, e jeeli interakcja spoeczna moe mie doniose
skutki dla jednostki, to wkada ona dodatkowy wysiek poznawczy w blisze poznanie partnera interakcji zamiast, po prostu, zaklasyfikowa go do istniejcej ju w jej umyle zbiorczej kategorii (Erber, Fiske, 1984). W sferze odczuwania, przykadem moe by fakt, e ludzie znajdujcy si w stanie pobudzenia maj tendencj do interpretowania swoich odczu w kategoriach reakcji emocjonalnych obserwowanych u innych uczestnikw sytuacji (Schachter i Singer, 1962). W sferze zachowania przykady mog by nastpujce. Jednostka skonna jest wykona kade polecenie osoby obdarzonej autorytetem nawet, jeeli wymaga to od niej kamstwa lub dostarczania gronych dla zdrowia szokw elektrycznych (Milgram. 1963). Ponadto, jestemy skonni pomc osobie tego potrzebujcej tylko wwczas, gdy w pobliu nie ma nikogo innego, kto mgby to zrobi (Darley i Latane, 1968). i| W tych kilku przykadach wpywu sytuacji na procesy poznawcze i emocjonalne oraz zachowa-nia spoeczne, zwizek midzy waciwociami sytuacji i interesujcymi nas efektami mona sformuowa w kategoriach przyczynowo-skutko-wych (jeeli to; if - then), W obecnoci specy ficznego zbioru waciwoci sytuacji (np. osoby lub wydarzenia) pojawiaj si okrelone psychologicz-ne, emocjonalne bd behawioralne nastpstwa. Poszukiwania specyficznych zwizkw przy-czynowo-skutkowych charakteryzuj take badania nad automatycznymi procesami poznawczymi. Automatyczne zjawiska psychiczne pojawiaj si natychmiast po wystpieniu okrelonych warunkw wyzwalajcych; w obecnoci tych warunkw procesy automatyczne przebiegaj autonomicznie, pozbawiajc wiadomo moliwoci sterowania ich przebiegiem (Anderson, 19929 Bargh, 1989, 1996). Dlatego te teoria i badania w dziedzinie psychologii spoecznej i automatycznych procesw psychicznych, maj u podstaw poszukiwanie i ustalenie zwizkw przyczynowo-skutkowych midzy warunkami sytuacyjnymi jednej, a ich poznawczymi, emocjonalnymi i behawioralnymi efektami z drugiej strony. Natura tych warunkw wstpnych (strona je-eli" przedstawionego rwnania) moe by r-noraka. Niektre wymagaj jedynie wystpienia wyzwalajcego wydarzenia zewntrznego, bez wzgldu na przedmiot koncentracji uwagi jed-nostki, tre jej procesw mylowych, czy obecno wiadomych intencji lub celw. Innymi soCzasopismo Psychologiczne, Tbm 5. Nr 3, 1999, 209-256
210
Automatyzmy dnia powszedniego
wy s one cakowicie niezalene od stanu urnysu jednostki i jako takie, mog by okrelone jako przedwiadome procesy automatyczne (preconscious) (Bargh, 1989). One wanie stanowi gwny przedmiot rozwaa Lego artykuu. Mona je przeciwstawi postwiadomym procesom automatycznym (postconsciousy (Bargh. 5 989; Bargh i Tota, 1988), ktre zale od czego wicej, ni tylko samej obecnoci obiektw czy wydarze zewntrznych. Postwiadome automatyzmy s powszechnie badane przy zastosowaniu eksperymentalnej techniki torowania (priming). Torowanie rozpoczyna automatyczny proces umysowy, ktry, pocztkowo latentny, ujawnia si nastpnie w obecnoci wyzwalajcej informacji zewntrznej. Automatyczne procesy postwiadome aktywizowane s zatem przed pojawieniem si bodca zewntrznego. Natomiast wystpienie automatyzmw zwizanych z celem wymaga spenienia jednego warunku wstpnego zaistnienia intencji wykonania czynnoci umysowej. Jeli warunek ten zostanie speniony, bezporednio potem nastpi autonomiczny proces, nie wymagajcy adnego dodatkowego, wiadomego i refleksyjnego sterowania jego przebiegiem (na przykad tak, jak to ma miejsce w dobrze wywiczonej procedurze poznawczej albo umiejtnoci perCepcyjno-motorycznej; zob. Anderson, 1983; Newell i Rosenbloom, 1987; Smith, 1994). Zatem proces psychologiczny mona nazwa automatycznym, jeeli wystpuje on w sytuacji Spenienia okrelonych warunkw wstpnych
Dokadne odzwierciedlanie intencji autora wymagao zachowania nieomal dosownego tumaczenia wprowadzonego prze-ze terminu odnoszcego si do procesw post wiadomych (postonscious) przeciwastawianych procesom przedwiadomym preconscious), Dla pierwszej kategorii procesw wymienionych przez autora nie istnieje polski odpowiednik zastosowanego terminu. Natomiast pojecie przedwiadomoci funkcjonuje od daw-na w polskiej terminologii psychologicznej, zatem nieuprawnione wydawao si stosowanie w tej sytuacji przedrostka pre", tylko po to, aby zachowa konsekwencj w nazewnictwie obydwu kateorii procesw. (przyp. tum.) W polskiej terminologii psychologicznej sowo "priming" bywa tumaczone na dwa sposoby, albo jako poprzedzanie", albo jako "torowanie". Podczas, gdy pierwszy z tych terminw kadzie nacisk na rodzaj wykorzystywanej manipulacji eksperymentalnej drugi stanowi kategori interpretacyjn efektw uzyskiwanych w wyniku zastosowania tej metody. Autor artykuu uywa omawianego terminu w obydwu znaczeniach, jednak zamienne stosowanie dwch jego polskich odpowiednikw mogoby doprowadzi do utrudnie w zrozumieniu tekstu. Tote zdecydowano si na konsekwentne uywanie polskiego terminu "torowanie", poniewa ten polski termin wydawa si lepiej pasowa do prezentowanych przez autora tez. (przyp. tum.) Czasopismo Psychologiczne, 7bm 5, Nr 3, 1999, 209-256
oraz, gdy odbywa si on bez udziau wiadomego wyboru czy sterowania jego przebiegiem. Poniewa psychologia spoeczna, podobnie jak nurt rozwaa oraz bada nad automatycznymi procesami psychicznymi, koncentruj si na sytuacyjnych uwarunkowaniach zjawisk psychologicznych i spoecznych, twierdz, e zjawiska te maj charakter automatyczny. To, do ktrej kategorii automatyzmw zaliczymy dane zjawisko, zaley od natury sytuacyjnych (a wic rwnie wewntrznych, poznawczych) warunkw wstpnych. Pewne sytuacje mog prowokowa wystpienie zjawisk psychicznych pozbawionych udziau jakichkolwiek procesw wiadomego przetwarzania informacji. Tote, aby pokaza automatyzacj zjawisk powszechnych w yciu codziennym w jej najsilniejszych i najczystszych przejawach, ogranicz moje rozwaania w tym rozdziale do przedstawienia dowodw potwierdzajcych istnienie takich przedwiadomych, automatycznych procesw psychicznych. Istnieje te inna kategoria uwarunkowa sytuacyjnych przyczyniajcych si do wystpienia podobnych efektw. S one jednak zaporedniczone przez wyzwolenie wiadomych, specyficznych dla jednostki intencji i celw, ktre z kolei prowadz do angaujcych uwag procesw przetwarzania informacji (np.: automatyczna aktywizacja procesw motywacyjnych; zob. Bargh, 1990). Jednake jeli dana sytuacja wyzwala u nieomal wszystkich ludzi takie same cele, mamy wwczas do czynienia ze zgeneralizowanym w populacji efektem, moliwym do wywoania przez dobr losowy uczestnikw eksperymentu do poszczeglnych warunkw. Oznacza to, e jedynym warunkiem wstpnym wystpienia takiego zjawiska s w tym wypadku uwarunkowania sytuacyjne. Mona si nie zgodzi z powysz konkluzj, wskazujc na wag wiadomych wyborw i procesw poredniczcych w uzyskiwaniu efektw sytuacyjnych opisanych w przytoczonych wczeniej przykadach wynikw bada. W przypadku bada nad wpywem liczby wiadkw zdarzenia na prawdopodobiestwo udzielenia pomocy, za proces poredniczcy w powstawaniu tego efektu uwaane jest poczucie ponoszenia mniejszej odpowiedzialnoci, gdy jest si czonkiem wikszej grupy (tj. dyfuzja odpowiedzialnoci) (Darley i atane, 1968). Jeli jednak te wiadome procesy rzeczywicie porednicz w powstawaniu efektw sytuacyjnych, wwczas musz pozosta211
John A. Bargh
wa w zwizkach przyczynowo - skutkowych z uwarunkowaniami sytuacyjnymi. W przeciwnym razie nie byoby moliwe uzyskanie adnych zgeneralizowanych efektw zmiennej sytuacyjnej. Moe to wyduy zwizek przyczynowo - skutkowy o kilka dodatkowych etapw (ij. jeeli inne osoby mogce udzieli pomocy, to poczucie mniejszej osobistej odpowiedzialnoci i to wiadoma decyzja o nie udzieleniu pomocy i to nie udzielenie pomocy). Skoro jednak omawiany efekt wystpuje regularnie w populacji, oznacza to. e poczucie mniejsz osobistej odpowiedzialnoci, wiadoma decyzja o nie udzieleniu pomocy itd., stanowi rwnie automatyczne ludzkie reakcje na informacj napywajc ze rodowiska. Gdzie mona znale dowody potwierdzajce istnienie rzekomych wiadomych procesw poredniczcych? Musz wyzna, e celowo wybraem przykad udzielania pomocy. Ot badacze nie mieli adnych danych wskazujcych na istnienie zakadanych w teorii procesw poredniczcych w dyfuzji odpowiedzialnoci. Wnioskowali natomiast o ich wystpieniu na podstawie efektu liczby wiadkw zdarzenia (Darley i atane, 1968). Innymi sowy, zachowanie zostao potraktowane jako wskanik obecnoci poznawczego mediatora (zob. uwagi krytyczne Zajonca, 1980). Badania nad efektem liczby wiadkw zdarzenia nie s pod tym wzgldem odosobnione. Bem (1972), dokonawszy przegldu bada, w ktrych na podstawie pomiaru zachowania wnioskowano o wystpieniu poznawczych procesw poredniczcych, stwierdzi: Spraw, e czowiek zaakceptuje nudne zadanie, a bdzie on pracowa nad nim bardziej wytrwale. Spraw, aby myla, e jest zy, a bdzie zachowywa si bardziej agresywnie. Wpy na jego percepcj godu, pragnienia i blu, a bdzie potrzebowa mniej luk wicej jedzenia i picia, czy te wytrzyma mniej lub bardziej awersyjn stymulacj. Dostosuj dokonywane przez niego atrybucje do przewidywa teorii, a pojawi si zgodne z ni zachowanie. Jest w tym chyba jednak pewna puapka. Wszystko to moe nie by prawd. Nie chodzi o to. e zachowana czasem odbiegaj od przewidywa; takie negatywne dowody z rzadka wprawiaj kogokolwiek w zakopotanie. Chodzi o to, ze zachowania te pojawiaj si z wiksz atwoci i sil. s bardziej wiarygodne i bardziej przekonywujce, anieli zmiany atrybucji. ktre teoretycznie powinny im poredniczy." (s. 50)
212
Bem przedstawi rwnie kilka przykadw bada, w ktrych zmiennymi zalenymi byy za. rwno zmienne behawioralne, jak i atrybucyjne W badaniach tych uzyskano klarowne wyniki w odniesieniu do zmiennych behawioralnych (takich jak warunkowanie mrugania, poziom wyuczenia, percepcja blu, zblianie si do obiektu budzcego lk) podczas, gdy w odniesieniu do rzekomych, wiadomych procesw poredniczcych otrzymane efekty byy sabe lub nie byo ich w ogle. Bez wzgldu na to, czy podzielamy stanowisko Bema w odniesieniu do ogranicze poredniczcej roli wiadomych procesw mylowych, faktem pozostaje, i dostarczenie materiau dowodowego spoczywa (co niesprawiedliwe) na tych, ktrzy obecnie postuluj brak koniecznoci odwoywania si do wiadomego wyboru w celu wyjanienia uzyskiwanych efektw. Aby przekona sceptykw, e zjawiska te zachodz poza wiadomoci, trzeba ponad wszelk wtpliwo zademonstrowa w badaniach, jaki jest w nich udzia niewiadomoci. Pewnym krokiem naprzd mogoby okaza si w psychologii spoecznej przyjcie takiego samego sceptycznego stanowiska wobec modeli postulujcych rol wiadomoci jako mediatora. Gdzie bowiem mona znale dowody na poparcie tez o istnieniu procesw poredniczcych i gdzie s dane wiadczce o ich porednictwie w determinowaniu obserwowanych efektw? Zaoenie, e wiadomo moe peni rol poredniczc powinno by traktowane z tak sam doz sceptycyzmu, jak zaoenie, e istniej procesy automatyczne. Wyniki bada jako niepodwaalne wiadectwo automatycznego charakteru procesw psychicznych Rozwijajc argumentacj na rzecz wagi procesw automatycznych w psychologii spoecznej, twierdz, e dziedzina ta zawsze koncentrowaa si na sytuacyjnych determinantach zachowania. Nawet modele atrybucyjne, kadce nacisk na poredniczc rol procesw wiadomych przeciwstawianych wpywom sytuacyjnym, nie dostarczyy wystarczajcych dowodw, pozwalajcych na podtrzymanie stanowiska, e porednictwo wiadomoci stanowi regu, nie za wyjtek w przypadku tego typu zjawisk. Dane uzyskiwane w pniejszych badaniach zawsze znaczco ograniCzasopismo Psychologiczne. Tom 5, Nr 3, 1999, 209-256
czay zasig i znaczenie propozycji przypisujcych procesom wiadomym rol poredniczc w determinowaniu zachowa. Trzeba zauway, e wraz z istniejcym od lat 60-tych postpem bada w dziedzinie poznania spoecznego, dotyczcych procesw atrybucji, postaw i powstawania stereotypw, dane wskazyway raczej na wzgldn automatyzacj badanych zjawisk ni na ich refleksyjny charakter. To, co wczeniej opisywano w kategoriach przemylanych etapw wiadomego rozumowania, okazywao si by nadrzdn (Taylor i Fiske, 1978), opart na stosowaniu heurystyk (Hansen, 1980), spontaniczn (Winter i Uleman, 1984) czy wreszcie zautomatyzowan (np. Gilbert, 1989) reakcj na zachowania innych ludzi. Proces poredniczcy zjawisku wpywu postaw na zachowanie, opisywany pocztkowo jako wiadome i intencjonalne wydobywanie informacji z magazynu pamiciowego, zaczto z czasem traktowa jako przejaw automatycznego wpywu zaktywizowanych postaw. Zademonstrowano te, e wpyw takich struktur poznawczych, jak stereotypy, czy pojcie JA na percepcj oraz reakcje emocjonalne nie wymaga zaangaowania intencjonalnych i wiadomych procesw przetwarzania. Rola wiadomego wyboru zmalaa nawet w sferze selekcji celw, ktrym w danym momencie podlega przetwarzanie. Modele powstae w ramach nurtu poznania spoecznego w latach 80-tych zwrciy na przykad uwag na zmienno wyniku przeitwarzania informacji jako funkcj tego, jakie s oczekiwania dotyczce celu tego procesu. Jednak w ujciu tych obfitujcych w wykresy modeli, zbir celw traktowano nie jako co, co istnieje rzeczywicie w wyniku dziaania innych czynnikw, ale jako sterujc procesami przetwarzania zmienn egzogenn (zob. Smith, 1984; Srull i Wyer, 1986; Wyer i Srull, 1986). W miar jak badacze odkrywa-li coraz wiksz ilo mechanizmw selekcji celw w obrbie ich zbioru (Atkinson i Birch, 1970; Bargh, 1990; Chaiken, Liberman i Eagly, 1989; Chartrand i Bargh, 1996; Gollwitzer i Moskowitz. 1996; Kamiol i Ross, 1996, Martin i Tesser, 1989; Martindale, 1991; Pervin, 1989; Wyer i Srull, 1989) zaoenie, e wolna wola i wiadomy wybr odgrywaj tu jakkolwiek rol ponownie stracio na znaczeniu przynajmniej za zmalaa potrzeba odwoywania si do wiadomej woli jako do ostatniej deski ratunku, poniewa jako pojcie wyjaniajce stal si ona zbyteczna.
Czasopismo Psychologiczne. 7?jm 5. Nr 3, 1999, 209-256
Zatem w miar postpu bada, zaoenie istnienia poredniczcej roli wiadomego przetwarzania malao nawet w przypadku powstajcych na gruncie psychologii spoecznej modeli uwzgldniajcych porednictwo procesw poznawczych. Uszczegowiona zostaa wiedza na temat czynnikw sytuacyjnych, ktre u wikszoci ludzi wywouj te same zjawiska - owych zalenoci przyczynowo-skutkowych, co byo rwnoznaczne ze wskazaniem na automatyczny charakter tych procesw. Chocia nadal odwoujemy si do ogromnej liczby spoeczno-poznawczych procesw poredniczcych, takich jak atrybucje, kategoryzacje, postawy, stereotypy i cele, ronie liczba danych pokazujcych, i procesy te s rwnie automatycznymi, warunkowymi reakcjami na specyficzne czynniki sytuacyjne.
PRZEDWIADOME KONSTRUOWANIE SYTUACJI PSYCHOLOGICZNEJ
Niektre, historyczne ju podejcia teoretyczne oraz niedawno uzyskane dane empiryczne dowodz tego, e automatyzmy odgrywaj ogromn rol we wszystkich aspektach codziennego ycia. Dzieje si tak nie tylko w odniesieniu do procesw poznawczych na wejciu i na wyjciu, takich jak kategoryzacja percepcyjna czy powstawanie stereotypw, stanowicych gwny nurt bada nad automatyzmami w psychologii spoecznej(zob. Bargh, 1994); nie tylko w odniesieniu do wiadomego i intencjonalnego wykorzystywania sprawnoci percepcyjnych i motorycznych, jak jazda samochodem lub pisanie na maszynie (np.: Smith, 1989), czy w zakresie formuowania sdw spoecznych. Dzieje si tak rwnie jeli chodzi o reakcje emocjonalne i procesy ewaluacji, aktywizacj i funkcjonowanie celw i motywacji, oraz wreszcie w zakresie samych zachowaniach spoecznych. Wydarzenia zachodzce w rodowisku bezporednio aktywizuj trzy, wchodzce ze sob w interakcje, cho zarazem odrbne systemy, odpowiadajce znanej od dawna triadzie mylenie - odczuwanie - dziaanie (ryc. 1.1). Bezporednia aktywizacja oznacza tu przedwiadom - najsilniejsz form automatyzmu (Bargh,1989). Procesy zachodzce przedwiadomie wymagajjedynie, proksymalnej rejestracji wydarzenia bodcowego. Innymi sowy wystarczy, aby doszo do detekcji tego zdarzenia przez aparat sensorycz213
John A. Bargh
ny jednostki. Samo wystpienie wyzwalajcego wydarzenia powoduje uruchomienie takiego procesu, ktry do koca trwa przy braku wiadomej intencji i wiadomego we wgldu.
Ryc. 1.1. Paralelne formy przedwiadomej analizy
Kombinacja poznawczych, afektywnych i motywacyjnych reakcji jednostki na wydarzenie zewntrzne, stanowi jej sytuacj psychologiczn. (Koffka, 1925; Lewin, 1935;Mischel, 1973). Jako, e jest to sytuacja psychologiczna, nie za obiektywna, suy ona za podstaw pniejszych wiadomych reakcji jednostki, a proces jej przedwiadomego konstruowania stanowi kontekst dla tego wszystkiego, co nastpi pniej w rodowisku zewntrznym. Skoncentruj si dalej na przedwiadomych i automatycznych sposobach powstawania sytuacji psychologicznej jednostki. W wielu badaniach zademonstrowano zachodzc w systemie percepcyjnym, automatyczn i niewiadom interpretacj bodcw spoecznych (np.: Bargh i Pietromonaco, 1982; Devine, 1989; Higgings, Rholes i Jones, 1977; Niedenthal, 1990; Srull i Wyer, 1979). Jednak zachowania spoeczne s zazwyczaj niejednoznaczne, co pozwala na ich rnorakie interpretacje i kategoryzacje (np. niezaleny - nieprzyjazny; odwany - lekkomylny). W wyniku niezbyt odlegego w czasie torowania lub dugotrwaego wykorzystywania w przeszoci, dostpno pamiciowa kategorii istotnych z punktu widzenia klasyfikacji danego zachowania, ma decydujcy wpyw na sposb rozumienia go przez jednostk. Co wicej, czsto dochodzi do powstawania bdnych, opartych jedynie o przynaleno grupow, przekona na temat innych ludzi, bowiem zaktywizowane automatycznie stereotypy grup spoecznych wpy-
waj na percepcj bez wiadomej intencji czy te wgldu w ten proces (zob. przegld w Bargh, 1994). Dane wskazujce na istnienie przedwiadomych procesw wartociowania uzyskano stosunkowo niedawno i prawdopodobnie nie s one jeszcze do koca poznane. Mona je jednak odnale w takich dziedzinach jak badania dotyczce postaw spoecznych (np.: Bargh, Chaiken, Ray-mond i Hymes, 1996; Fazio, Sanbonmatsu, Po-well i Kardes, 1986), podprogowego rozpoznawania emocji wyraanych przez ludzkie twarze (Murphy i Zajonc, 1993), czy neuronalnych wyznacznikw reakcji emocjonalnych (LeDoux, 1989). Przed rozpoczciem dyskusji tych danych oraz ich znaczenia, korzystnym byoby przedstawienie przesanek a priori uzasadniajcych dlaczego mona oczekiwa, e tak jak w przypadku procesw percepcyjnych i afektywnych, wpywy przedwiadome wystpujrwnie w odniesieniu do zachowania oraz procesw motywacyjnych. Przede wszystkim, teoretycy prezentujcy tak odmienne stanowiska, jak Lewin(1935), Mischel(1973) i Berkowitz (1984) uwaaj, e sytuacja psychologiczna jednostki nie ogranicza si tylko do percepcyjnych i poznawczych reakcji na wydarzenie zewntrzne. Zatem, kiedy na przykad powiemy co naszemu znajomemu, a nastpnie chcielibymy cofn wasne sowa, mamy do czynienia nie tylko z reakcj poznawcz, ale te z natychmiastow reakcj emocjonaln, wisceraln i behawioraln. Wszystkie one s z pewnoci reprezentowane w umyle. Cele i reakcje behawioralne nie egzystuj w prni, ale odpowiadaj reprezentacjom umysowym, podobnie jak to si dzieje w odniesieniu do postaw i wzorcw percepcyjnych. Jako, e s one reprezentowane w umyle, powinny podlega zasadom automatyzacji takim samym, jak te, ktre przyczyniaj si do automatycznych interpretacji poznawczych. Hebb (1984) opisa t zasad jako zasad bliskoci aktywizacyjnej (contiguous actiuation) wynikajcej z tego, e pomidzy dwiema (lub wicej) jednoczenie aktywizowanymi reprezentacjami rozwijaj si zwizki skojarzeniowe. Zatem, jeeli w duszym czasie okrelone zachowanie (np. pomaganie koledze podczas egzaminu) jest konsekwentnie kategoryzowane w ten sam sposb (p.p. jako lojalno), to w kocu kategoria ta bdzie aktywizowana zawsze, kiedy w rodowisku zostanie zaobserwowany dany wzoCzasopismo Psychologiczne. Tom 5, Nr 3, 1999, 209-256
214
rzec zachowania (Smith, Bramnscombe i Borman, 1998; Smith i Lerner, 1986). Jeeli jednostka w duszym okresie czasu konsekwentnie ustosunkowuje si do okrelonego obiektu (lubienie lub nielubienie), wwczas ustosunkowanie takie bdzie aktywizowane automatycznie, ilekro spostrzeony zostanie ten obiekt (Fazio i in., 1986). Tak samo dzieje si w przypadku celw i intencji. Jeeli w okrelonej sytuacji spoecznej jednostka posiada kadorazowo ten sam cel i intencj, to zawsze, gdy w rodowisku obecne bd waciwoci sytuacji aktywizujce jej wewntrzn reprezentacj, automatycznie zaktywizowana zostanie rwnie (Bargh, 1990; Bargh i Gollwitzer, 1994)3 reprezentacja tego celu, wraz z planami jego realizacji (Miller, Galanter i Pribram, 1960; Wilensky, 1983). Ta hipotetyczna automatyzacja reprezentacji celu powstajca w wyniku powtarzajcego si kojarzenia okrelonej sytuacji z t sam intencj, stanowi centralny element modelu automatycznych procesw motywacyjnych (auto-motive model), omwionego w dalszej cz artykuu.
Kiedy umys spotyka si ze wiatem zewntrznym
Nasze natychmiastowe, pojawiajce si z chwili na chwil, rozumienie wiata stanowi punkt wyjcia dla tego wszystkiego, co mylimy, czujemy i jak w odpowiedzi na to dziaamy. Przedwiadome przetwarzanie to wstpne stadium poznania, dziki ktremu dochodzi do kontaktu wiata zewntrznego z ludzkim umysem. Umys odbiera sygna zmysowy, redukuje go i przeksztaca, nadajc w ten sposb sens obiektom i zdarzeniom. Reprezentacja umysowa aktywizowana w toku przedwiadomej analizy bodca na wejciu", to
Obiektywne cechy sytuacji stanowi bodce wyzwalajce dla aktywizacji celu. Dzieje si tak dziki wewntrznej reprezentacji tej sytuacji (tzn. dziki cigemu konstruowaniu i weryfikowaniu tej reprezentacji). W procesie tym wystpujjednak rnice indywidualne. Np. to. co przez niektrych ludzi odbierane jest jako zagroenie, przez innych traktowane jest jako szansa. Cele s formuowane w odpowiedzi na to, w jaki sposb jednost ka oceni lub zinterpretuje swojsytuacj. Mona zatem zauway, e cel staje si automatycznie skojarzony z reprezentacj sytuacji. Zarwno zwizek cech obiektywnej sytuacji z jej reprezentacj, jak i zwizek tej reprezentacji z celem s automatyczne. Percepcyjny odbir obiektywnych cech rodowiska zewntrznego automatycznie owocuje aktywizacj celu Czasopismo Psychologiczne, Ibm 5. Nr 3, 1999, 209-256
taka reprezentacja, ktra bya w konsekwentny sposb wizana z tym bodcem w przeszoci. Oryginalny, zaprezentowany przez Neissera (1967) opis procesw przedwiadomej uwagi {preattentwe processing) ogranicza si do rozpoznawania wzorw i syntezy figur, umoliwiajcych rozpoznawanie ludzi, samochodw, budynkw czy drzew, nie za mozaiki pozostajcych w nieustannym ruchu wiate i kolorw. Neisser, kontynuujc wczeniejsze prace na temat mikrogenezy percepcyjnej (Flavel i Draguns, 1957; Werner, 1956; Werner i Kapan, 1963), ukaza w sposb przekonywujcy, i potrzeba znacznej ilo poznawczego wysiku, zanim pojawi si wiadomo wystpienia bodca i dostrzeemy zwyczajny obiekt, ktrego istnienie wydaje si nam cakowicie naturalne. Niemniej jednak, nasze subiektywne, wiadome dowiadczenie zaczyna si dopiero w chwili dostrzeenia takiego obiektu, nie zdajemy sobie bowiem sprawy z dokonanych przedwiadomie przeksztace, ktre nam to umoliwiy (zob. te Lazarus, 1982). Ta zasada przedwiadomego przetwarzania wykracza poza spostrzeganie prostych obiektw percepcyjnych. Pozwala ona rwnie na tworzenie odnoszcych si do ycia i wiata spoecznego danych, ktre nastpnie staj si dostpne wiadomym wgldom. Przedstawiam przegld bada pokazujcych, e przedwiadome przetwarzanie informacji spoecznej przebiega tak samo, jak opisywane przez Neissera przetwarzanie informacji nie odnoszcej si do wiata spoecznego oraz, e procesy te pozwalaj w krtkim czasie, bez udziau woli i wiadomoci dokonywanych operacji, zrozumie i nada znaczenie sytuacjom spoecznym i funkcjonujcym w nich ludziom. My dowiadczamy jedynie wyniku tych przedwiadomych analiz, co stwarza iluzoryczne wraenie obiektywizmu naszego sposobu rozumienia realnego wiata oraz znacze nadawanych rzeczywistoci (zob. Jones i Nisbett, 1971).
Charakterystyka sytuacji psychologicznej
Natychmiastowe reakcje nie dotycz jednak tylko kategoryzacji obiektu czy rozumienia zdarzenia. Lewin (1943) uwaa, e na bezporedni sytuacj psychologiczn jednostki skadaj si potrzeby, motywacja, nastrj, cele, lk, ideay" (s. 306) - czyli wszystkie natychmiastowe reakcje na obiektywnie zaistnia sytuacj. Zgodnie z
215
John A. Bargh
nadrzdnymi zasadami psychologii Gestalt (np. Koffka, 1925), Lewin podkrela, e to nie obiektywna sytuacja, ale wanie zestaw wewntrznych reakcji czy nadawanych znacze stanowi bodziec dla zachowa jednostki. W socjo-kognitywnym modelu osobowoci Mischel (1973) rozwin znaczenie pojcia sytuacji psychologicznej. Zwrci on uwag, e jednostka moe przejawia nie tylko poznawcze czy percepcyjne. ale rwnie inne bezporednie reakcje wobec jakiej osoby lub zdarzenia, wczajc w to (a) oczekiwania dotyczce rozwoju danej sytuacji, (b) subiektywn ocen tego co si dzieje, (c) reakcje emocjonalne, przejawiane w takich sytuacjach w przeszoci, oraz, co najwaniejsze dla tej pracy, (d) wzorce behawioralnych reakcji dostpnych w tej sytuacji, a opartych na przeszym dowiadczeniu. Niniejsza praca dodaje do analizy Mischela (1973) to, e bezporednia sytuacja psychologiczna tworzy si w znacznym stopniu w oparciu o procesy przedwiadome. Przedwiadomo determinuje interpretacje zachowa innych ludzi na poziomie percepcyjnym oraz oparte na nich reakcje wartociujce, i to zarwno te odnoszce si do cech fizycznych tych osb, jak i te odnoszce si do ich dziaa. Determinuje ona rwnie motywy jednostki i jej reakcje behawioralne w obliczu danej sytuacji. Innymi sowy, mona wyodrbni trzy podstawowe formy przedwiadomej analizy rodowiska zewntrznego, percepcyjn, ewaluatywn i motywacyjno-dziaaniow, ktre cznie skadaj si na bezporedni sytuacj psychologiczn czowieka (zob. rys. 1). W dalszej czci tego rozdziau przedstawi dowody na to, e te trzy typy reakcji pojawiaj si przedwiadomie w obecnoci bodca wyzwalajcego. Sdz, e wymienione wyej systemy dziaajjednoczenie, paralelnie oraz, e zachodz midzy nimi procesy wymiany informacji takie, e wyjcie z jednego systemu niesie okrelone konsekwencje dla pozostaych. W obecnoci tego samego zdarzenia zewntrznego, przetwarzanego bezporednio w kategoriach jego ewaluacyjnych, motywacyjnych i percepcyjnych implikacji, te rne systemy przetwarzania musz dziaa jednoczenie, korzystajc z tej samej informacji na wejciu (tj. paralelnie). Sensowne wydaje si wic zaoenie, e systemy te bazuj na tych samych informacjach i operuj tymi samymi reprezentacjami poznawczymi. Prezentuj dowody na istnienia takich zwizkw przyczynowych.
216
Sdz te, ze cechy charakterystyczne dziaania tych trzech systemw nie s takie same. Wydaje si raczej, e systemy te s rozdzielne i odpowiadaj innym moduom przetwarzajcym (zob. Fodor, 1983; Jacoby, 1991; Johnson, 1983; Tooby i Cosmides, 1992 zawierajce podobne argumenty wskazujce na modularno oraz, w ramach tej samej serii, najnowsze prace Klein i Loftus, 1993, Carlston, 1994 zawierajce kolejne dowody na rozdzielno procesw socjo-kognitywnych). Przedstawiam rwnie dowody na odrbno tych trzech systemw (zob. Dunn i Kirsner, 1988).
ROZWJ PROCESW PRZEDWIADOMYCH

Postp cywilizacji polega na tym. e wzrasta liczba istotnych dziaa, ktre potrafimy, nie zastanawiajc si nad nimi, wykona." (Whitehead, 1911, s. 143) Chocia twierdzenie Whiteheada dotyczyo rozwoju cywilizacji, mona je rwnie odnie do skromnej jednostki ludzkiej. Teoretycznie, procesy przedwiadome, podobnie jak wszystkie procesy automatyczne (Shiffrin i Dumais, 1981), bior swj pocztek z czsto powtarzanych umysowych, emocjonalnych, motywacyjnych i behawioralnych reakcji na dany zestaw waciwoci rodowiska. Pocztkowo reakcje te s intencjonalne, wymagaj wysiku oraz wiadomej uwagi. Jednak z czasem ich intencjonalny i angaujcy procesy uwagi charakter zanika, o ile te samej ustosunkowania i cele zawsze pojawiaj si w odpowiedzi na te same waciwoci wiata zewntrznego. Przedwiadome automatyzmy wzoruj si na regularnoci reakcji jednostki, by w kocu wchon te reakcje w taki sposb, e wia-l domy umys nie musi ju ani ich rozumie, ani podejmowa w stosunku do nich i tak zawsze takich samych decyzji. Gdyby twierdzenie to nie byo prawd, to, jak zauwayli Miller i in. (1960),, nikt z nas nie byby w stanie rano wsta z ka. Blisze pogldom Whiteheada jest to, e przekazanie tych rutynowych procesw do przedwiadomoci stwarza moliwo wykorzystania zasobw poznawczych w nowych, kreatywnych rodzajach aktywnoci, w ktrych wysiek umysowy jest niezbdny. Dla przykadu mistrz szachowy moe przewidywa posunicia o wiele ruchw naprzd, poniewa obliczenia obciajce uwag jego przeciwnika, on sam czyni niewiaCzasopismo Psychologiczne, Tbm 5, Nr 3, 1999, 209-256
domie. Podobnie jest w przypadku dobrego tenisisty, ktry przedwiadomie podejmuje decyzje dotyczce tego dokd pobiec oraz dokonuje przewidywa, jak uderzy przeciwnik. Pozwala mu to na zaskakiwanie przeciwnika now strategi. Mona zatem stwierdzi, e rozwj jednostkowy przebiega dokadnie w ten sam sposb co rozwj cywilizacyjny. Procesy przedwiadome w subie umysu Obecnie programici komputerowi rozwijaj interfejsy komputerw osobistych tak, e staj si one bardzo podobne do opisywanych procesw przedwiadomych. Interfejsy te znane s jako programowanie interaktywne (agent programming) (Negroponte,1995). Polega ono na tym, e interaktywny program rezyduje na dysku komputera osobistego i wykonuje zadania takie jak: sortowanie poczty elektronicznej, kontaktowanie si z preferowanymi grupami dyskusyjnymi, czy wyszukiwanie informacji, ktre mog zainteresowa uytkownika. Jeszcze waniejszy jest jednak fakt, e programy interaktywne posiadaj zdolno samoprogramowania si poprzez odtwarzanie wasnych rutynowych operacji oraz regularnie wykonywanych czynnoci uytkownika. W Massachusets Institute for Technology Media Lab wszyscy uytkownicy maj takie wanie "inteligentne" programy, ktre po pewnym czasie przejmuj lub automatyzuj operacje, takie jak ukadanie programu spotka, udzielanie odpowiedzi za porednictwem poczty elektronicznej, selekcjonowanie wiadomoci napywajcych z sieci itp. Nicholas Negroponte, dyrektor Media Lab, w taki oto sposb opisa koncepcj programowania interaktywnego: Najlepsza metafora jaka nasuwa mi si dla opisu interakcji czowiek komputer to dobrze wyszkolony angielski kamerdyner... Zdolno komputera do odbierania i przetwarzania sygnaw winna by funkcj jego wiedzy o mnie i moim 1 rodowisku wiedzy tak osobistej, e w wikszoci przypadkw mgbym by wrcz niepotrzebny. Sowo agent" zawarte w nazwach zawodw opierajcych si na sueniu pomoc innym ludziom, uywane jest tam, gdzie dowiadczenie zawodowe w rzeczywistoci wie si z wiedz na temat ludzi. Dobry agent podry czy wiedz na temat hoteli i restauracji z wiedz o kliencie (ktr czsto zdobywa w oparciu o to, co klient w
Czasopismo Psychologiczne, Tbm 5, Nr 3, 1999. 209-256
sdzi na temat innych hoteli i restauracji). Agent nieruchomoci tworzy wizerunek swojego klienta na podstawie proponowanych domw, ktre w rnym stopniu zyskuj jego aprobat jako potencjalnego kupca.... To, co jest wsplne dla tych wszystkich zawodw, to umiejtno skonstruowania obrazu innego czowieka." (ss. 151, 155) Przedstawiona konceptualizacja procesw przedwiadomych w niczym si nie odbiega od tego, co opisaem powyej: procesy te su odcieniu kosztownych poznawczo i wymagajcych wiadomego wysiku procesw przetwarzania. Uwalniaj je one od dokonywania takich wyborw, ktre s waciwie niezmienne i nie warte zaangaowania ze strony procesw wiadomych. Jeeli raz przyjmiemy, e kogo lub co lubimy albo nie lubimy i konsekwentnie reagujemy na w ten sam sposb, to po pewnym czasie owo pozytywne lub negatywne ustosunkowanie pojawi si w kadej sytuacji kontaktu z dan osob lub obiektem. Nawet, jeeli nie uwiadomimy sobie tego, co czujemy. Jeeli konsekwentnie bdziemy ocenia pewien typ zachowania jako uprzejmy" lub pozbawiony wraliwoci", to w kocu nasz podwiadomy agent" bdzie dokonywa takiej oceny za nas, bez naszego wiadomego zaangaowania i wiedzy o tym. Jeeli w pewnej sytuacji konsekwentnie wybieramy ten sam cel, to po pewnym czasie ten intencjonalny wybr dokonuje si za nas kiedy tylko znajdziemy si w takiej sytuacji. Moemy wwczas zachowywa si zgodnie z tym celem mimo, e nie wybralimy go wiadomie. We wszystkich tych sytuacjach udaje si nam omin procesy wiadomego zaangaowania dziki istnieniu zoptymalizowanych przedwiadomych pocze informacji pyncych ze rodowiska z procesami percepcji i ewaluacji jednostki oraz z jej zachowaniem.
Procesy przedwiadome a nabywanie umiejtnoci
Wspomniana optymalizacja nastpuje z tych samych powodw i w toku tych samych procesw, na drodze ktrych odbywa si tworzenie struktur wiedzy i jej proceduralizacja (Anderson, 1983; Smith, 1984; 1994) oraz nabywanie umiejtnoci (Bargh, 1996; Newell i Rosenbloom, 1981; Wegner i Bargh, 1997). Warto zauway, e w obu przypadkach, odrbne uprzednio skadniki i procedu-
217
John A. Bargh
ry cz si ze sob, tworzc jedn cao lub struktur. Kiedy uczymy si prowadzi samochd, kada skadowa czynno, taka jak skrcanie kierownicy pod odpowiednim ktem, naciskanie pedau gazu i hamulca z odpowiedni si. sprawdzanie co si dzieje na drodze, wymaga wiadomej uwagi i moe rozpocz si tylko w wyniku wiadomego aktu woli. Po pewnym czasie jednak wszystkie te skadniki wi si ze sob, tworzc cao, ktr nazywamy prowadzeniem samochodu. Do jej rozpoczcia nadal potrzebne jest wystpienie intencji lub aktu woli, ale kiedy czynno ta ju trwa, to poszczeglne, wchodzce w jej skad operacje nie wymagaj ju wiadomych wyborw czy aktywizacji. To, co wczeniej stanowio zbir odrbnych elementw, z ktrych zaistnienie kadego wymagao wystpienia osobno intencji, staio si jedn czynnoci wymagajc tylko jednego, wiadomego aktu woli. Co istotne, to fakt, e idea przedwiadomych myli, wartociowania czy motywacji, ktrych pojawienie si nie wymaga wiadomej intencji czy aktu woli, jest ju obecna w literaturze badawczej na temat nabywania i proceduralizacji umiejtnoci. W miar jak nabywane s umiejtnoci czy tworzone procedury, to wszystko, czego zaistnienie wymagao pocztkowo aktu woli (np. nacinicie pedau hamulca po zobaczeniu znaku stop"), moe zachodzi bezwiednie w wyniku powtarzanego skojarzenia cech bodca i towarzyszcej mu intencji zdobycia danej umiejtnoci.
TRZY FORMY PRZEDWIADOMEJ ANALIZY
nych (np. automatyczne wzbudzanie motywacji) Poniewa twierdz, i s to odrbne drogi wpy. wu, zaprezentuj te dowody wskazujce na istnienie tej odrbnoci.
PROCESY PERCEPCJI
Przedwiadome, nie zaporedniczone istnieniem wiadomych intencji, efekty wystpujce w toku spostrzegania rzeczywistoci spoecznej, pokazano zarwno w ramach nurtu bada dotyczcych konstruowania wraenia, jak i badaniach nad powstawaniem stereotypw.4 Zademonstrowano, e przedwiadome procesy percepcyjne maj wpyw na kategoryzacje i rozumienie zachowa ludzi, a w konsekwencji na tworzone wyobraenie o osobie. Pojcia odnoszce si do cech, takie jak szczero, inteligencja i agresywno, mog aktywizowa si automatycznie w obecnoci okrelonych aktw zachowania. Jest to moliwe w wyniku czstego wykorzystywania tych poj dla zrozumienia odpowiadajcych im zachowa (tj. zachowa, ktrych charakterystyczne waciwoci odpowiadaj zawartoci reprezentacji tych poj). Oznacza to, e zachowania s kodowane i kategoryzowane w oparciu o te cechy, bez wzgldu na to, na czym w danej chwili skoncentrowana jest wiadoma uwaga jednostki oraz bez wzgldu na to, jakim celom podlega proces przetwarzania informacji (Bargh i Pratto, 1986; Bargh i Thein, 1985; Higgins, King i Mavin, 1982; Uleman, Newman i Moskowitz, 1996; Winter i Uleman, 1984). Kategoryzacja informacji dotyczcej zachowa innych ludzi Gdy informacja o zachowaniu jest w przejrzysty sposb diagnostyczna dla danej cechy - gdy odpowiada ona jednemu lub kilku pojciom -to aktywizuje ona te pojcia bez udziau wiadomych intencji. Dowodem na to moe by fakt, e Srull i Wyer (1979) zdoali zaktywizowa pojcia uprzej4 Automatyzacja procesw spostrzegania spoecznego zostaa przebadana najdokadniej ze wszystkich trzech dyskutowanych tu form przedwiadomej analizy. Zasadnicza ilo danych wskazuje na jej istnienie, tote stanowi ona najmniej kontrowersyjna. z tych form. Kilkakrotnie dokonano ju dokadnego przegldu tych badu (Bargh. 1989. 1994; Brewer, 1988; Greenwaldi Banaji. 199S; Hicgincs. 1989; Smith. 1994; Wyer i Srull, 1989). Dlatego te tutaj nie przedstawi ich tak szczegowo, jak dowodw na istnienie automatycznych procesw wartociowania oraz automatycznych procesw motywacyjnych.
Przejdmy teraz do opisu trzech form, czy te systemw, przedwiadomej analizy rodowiska. W kadym podrozdziale przedstawione zostan dowody na rzecz istnienia bezporedniej kontroli rodowiskowej nad kad z tych form reakcji psychologicznych. Dalej, wraz z dowodami na istnienie automatyzmw w tym obszarze poznania, opisana zostanie relacja pomidzy danym systemem a zachowaniem spoecznym. Zgodnie za skrtowym schematem przedstawionym na rysunku 1, przeledzimy trzy drogi wpywu bodcw rodowiskowych na ksztatowanie zachowa spoecznych: procesy automatycznej percepcji spoecznej (np. zwizki percepcja zachowanie), automatyczne procesy wartociowani;) (np. motywacj typu zblianie - unikanie), oraz automatyczn aktywizacj celw i procesw motywacyj218
Czasopismo Psychologiczne, Tbm 5. Nr 3. 1999, 209-256
moci i wrogoci dziki ekspozycji bodcw torujcych w postaci zawartych w tecie zdolnoci jzykowych, pomieszanych fragmentw zda opisujcych zachowania odnoszce si do danej cechy. Zadanie osb badanych polegao wic tylko na uporzdkowaniu wyrazw w zdaniach, nie za na uywaniu zawartych w nich informacji do budowania obrazu jakiejkolwiek osoby. Jednak, gdy uczestnicy eksperymentu generowali nastpnie opisy osoby, to wraenia badanych, ktrych poddano dziaaniu bodcw torujcych byy blisze kategoriom wzbudzonym w trakcie rozwizywania testu, anieli wraenia badanych nie poddanych torowaniu. Winter i Uleman (1984) i pniejsze badania Ulemana i in. (zob. Newman i Uleman, 1989; Uleman i in. (1996) wykazali, e zdania opisujce zachowania spoeczne s kodowane w oparciu o zawarte w nich cechy mimo, e zadanie uczestnikw przytaczanych tu eksperymentw polegao tylko na zapamitaniu prezentowanych zda. Gilbert i in. (np. Gilbert, 1989; Gilbert, Pellham i Krull, 1988) zademonstrowali natomiast konsekwencje jakie dla wiadomych procesw atrybucyjnych niesie automatyczne kodowanie przez wnioskowanie o cechach na podstawie zachowa. Kiedy manipuluje si przeciemem uwagi uniemoliwiajc badanym uzyskanie i integracj informacji o przyczynach (np. sytuacyjnych) okrelonego zachowania, wwczas stosuj oni automatyczne domylne kodowanie, przejawiajc tendencj do przypisywania zachowania dyspozycyjnym cechom aktora, Badania nad dostpnoci konstruktw (zob. przegld w Bargh, 1989; Higgins, 1989; Wyer i Srull, 1989 ) pokazuj, e takie same nieinten-cjonalne, przedwiadome interpretacje zachowa mog pojawi si wwczas, gdy zachowania te s mao diagnostyczne dla okrelonej cechy. Kiedy zachowanie w sposb niejednoznaczny odpowiada wicej ni jednemu spord konstruktw odnoszcych si do cech, wwczas do interpretacji owego zachowania zostanie wykorzystany ten konstrukt, ktry jest najbardziej dostpny czy najatwiej aktywizowlny spord wszystkich moliwych. Dostpno konstruktu wywierajca Wpyw o kierunku gra - d nie jest ani odczuwana, ani dowiadczana przez jednostk. Jednak okrelone zachowanie jest przez ni spostrzegane jako diagnostyczne dla danej cechy, chocia inni uczestnicy eksperymentu, u ktrych cecha ta nie jest atwo dostpna, zinterpretowaliby to
Czasopismo Psychologiczne, Tbm 5. Nr 3, 1999, 209-256
zachowanie inaczej (Bargh i Pietromonaco, 1982; Higgins, Rholes i Jones, 1977; Srull i Wyer, 1979). Zatem, jeeli w wyniku podwyszonej dostpnoci jednostka jest gotowa percepcyjnie" (Bruner, 1957) do dostrzeenia danej cechy, to nawet wtedy, gdy dane o zachowaniu nie s wystarczajco diagnostyczne, mog pojawi si przedwiadome procesy percepcji. Zwikszona dostpno konstruktw odpowiadajcych cechom moe wynika z wczeniejszego, niezbyt odlegego w czasie ich uywania. Tak dzieje si w przypadku osb poddawanych w opisanych badaniach manipulacji eksperymentalnej technikami torowania, ktre polegaj na tym, e dyskretnie prezentuje si bodce semantycznie powizane z danym konstruktem. Zwikszona dostpno okrelonych konstruktw moe te stanowi rezultat czstego wykorzystywania ich przez jednostk w przeszoci. Biorc pod uwag techniczny aspekt tej kwestii, tylko ten drugi sposb rzeczywicie wywouje przedwiadome efekty percepcyjne, poniewa nie wystpuj wwczas w wiecie zewntrznym adne inne warunki ich wystpienia, oprcz obecnoci informacji istotnej z punktu widzenia okrelonego zachowania. Natomiast w efekty uzyskiwane w wyniku torowania uwikany jest warunek dodatkowy taki mianowicie, e dany konstrukt by w niedalekiej przeszoci uywany przez jednostk (dlatego te efekty te lepiej opisywa w kategoriach procesw postwiadomych; Bargh, 1989). Skoro jednak dojdzie do torowania lub niewiele wczeniejszego uycia danego konstruktu w przeszoci, to efekty interpretacyjne, wywoane przez ten zaktywizowany konstrukt, staj si niemoliwe do odrnienia od efektw staych i przedwiadomych (zob. Bargh, Lombardi i Tbta, 1986; Bargh, Lombardi i Higgins, 1988).
Stereotypizacja
W ten sam sposb, w wyniku dostrzeenia cech waciwych danym grupom spoecznym dochodzi do aktywizacji stereotypw tych grup (zob. Bargh, 1994). Rasowe, etniczne, powizane z wiekiem czy pci, cechy jednostki su za wskazwki diagnostyczne przynalenoci grupowej. Jeeli istnieje stereotyp zawierajcy zestaw zaoe i przekona dotyczcych cech charakterystycznych danej grupy, moe doj do jego automatycznej aktywizacji ze wzgldu na sam tylko obecno osoby
219
John A Bargh
bdcej jej czonkiem (Brewer, 1988). Czynnikiem decydujcym o aktywizacji stereotypu jest, tak jak w przypadku innych procesw przed.wiadomych czste i konsekwentne reagowanie za jego porednictwem na uznane za charakterystyczne cechy grup spoecznych. Dowody na przedwiadom natur stereotypu pochodz z bada, w ktrych: (a) stereotypy aktywizuje si w sposb podwiadomy (Devine, 1989). (b) manipulujc przecieniem uniemoliwia si wiadome przetwarzanie informacji waciwej (Pratto i Bargh, 1991), (c) osoby badane w sposb cakowicie wiadomy przetwarzaj informacje powizane ze stereotypem nie odnoszc ich jednak do ludzi (Mills i Tyrrell, 1983). Na przykad, Mills i Tyrrell poprosili osoby badane o zapamitanie listy prezentowanych pojedynczo sw. Badani nie wiedzieli o tym, e prezentowane kolejno w obrbie serii prb sowa powizane byy ze stereotypem mczyzny lub kobiety (by to zreszt jedyny zwizek midzy tymi seriami sw). Po kadej serii eksponowano jedno sowo zgodne z przeciwstawnym stereotypem. Wyniki pokazay, e osoby badane lepiej zapamitay sowa prezentowane midzy seriami, ni nalece do serii. Uczestnicy badania nie byli wiadomi tego. e sowa eksponowane w seriach aktywizoway stereotypy kobiety lub mczyzny. Nie wiedzieli te o tym, e stereotypy te mogy wpywa na przetwarzanie napywajcych, zgodnych z nimi bodcw przy mniejszym zaangaowaniu uwagi, co stanowi gwn waciwo przetwarzania automatycznego (patrz Bargh, 1982; Bargh i Thein 1985; Gilbert, 1989; Mcrae, Milne i Bodenhausen, 1993). Gdy jednak osoba badana napotykaa sowo niezgodne ze stereotypem, musiaa silniej zaangaowa procesy uwagi i dlatego sowa te podobnie, jak wszystkie nieoczekiwane bodce (zob. Piske, 1980; Hastie i Kumar. 1979). byy lepiej wydobywane z pamici. Devine (1989) aktywizowa stereotyp AfroAmerykanina podtrzymywany przez Biaych Amerykanw. Stosowa t sam manipulacj podprogow, ktr wykorzystywali Bargh i Pietromonaco (1982) w celu torowania konstruktu odnoszcego si do pojedynczej cechy. Jednak LVvine zademonstrowa, e nie tylko ten jeden konstrukt, ale cay stereotyp aktywizowa si przedwiadomie w wyniku podprogowego torowania przy pomocy zwizanych z nim sw. Sowa te nie odnosiy si do wrogoci, chocia wiadomo, e jest ona skadow stereotypu Afro-Ameryka220
nina. Nastpnie uczestnicy eksperymentu czytali opis fikcyjnej (nieokrelonej rasowo) osoby, zachowujcej si w niejednoznacznie wrogi sposb Ci spord badanych, w stosunku do ktrych zastosowano procedur torowania stereotypu AfroAmerykanina, przypisyway opisywanej osobie wiksz wrogo. Zastosowanie podprogowej techniki torowania, jak rwnie fakt, e w opisie osoby nie znalazo si jawne okrelenie jej jako AfroAmerykanina, sugeruje, e aktywizacja i uvcie stereotypu w tym eksperymencie byy przedwiadome. Zosta on zaktywizowany niewiadomie i nieintencjonalnie przez bodce zewntrzne zgodne ze stereotypem. Nastpnie wpywa on na sposb spostrzegania opisanej osoby tak, e badani nie zdawali sobie sprawy z dokonywanych znieksztace.
Pojcie JA
Struktura JA, ktra, podobnie jak stereotypy, stanowi (oprcz innych jej waciwoci) zbir powizanych ze sob poj odnoszcych si do cech. Wykazano, e struktura ta moe aktywizowa si w obecnoci bodcw istotnie odnoszcych si do JA, a tym samym wpywa na autopercepcj oraz emocje (Bargh, 1982; Bargh i Tota, 1988; Higgins, 1987; Strauman i Higgins, 1987). Na przykad Bargh (1982), stosujc metod zwan stymulacj dychotyczn (dichotic listening), uzyska wyniki pokazujce, e wymiary skadajce si na pojcie JA jednostki aktywizuj si, kiedy odnoszce si do nich bodce kierowane s do tego ucha, do kt-rego eksponowany jest jednoczenie dystraktor. O automatycznej aktywizacji wiadczyo wiksze, ni w przypadku prezentacji bodca nie zwizanego z wymiarami JA, odwrcenie uwagi od wia-domie wykonywanego zadania, chocia w obu tych sytuacjach badani nie byli wiadomi treci napywajcych zakcanym kanaem. Stosujc inny paradygmat badawczy, Strauman i Higgins (1987) odkryli wystpowanie odmiennych reakcji fizjologicznych na sowa odnoszce si do pojcia JA idealnego" (tj. poziomu aspiracji), oraz JA powinnociowego" (tj. poczucia obowizku) osb badanych. W wyniku prezentacji sw odnoszcych si do tych aspektw JA, badani majcy poczucie niesprostania swoim oczekiwaniom czy zobowizaniom, odczuwali odpowiednio spadek nastroju lub pobudzenie psychomotoryczne. Nastpio to mimo, i osoby badane, ani nie byy
Czasopismo Psychologiczne, Tbm 5, Nr 3. 1999, 209-256
wiadome zastanawiania si nad wiasn osob, ani nie miay takich intencji. Podsumowujc, interpretacja zarwno wasnych, jak i przejawianych przez innych zachowa spoecznych, przypuszczenia i oczekiwania dotyczce zachowa ludzi oparte na ich cechach fizycznych (np. kolorze skry, pici, akcencie mowy), mog by generowane przedwiadomie w wynikaniu samej tylko obecnoci tych cech i zachowa w rodowisku. W nastpnej czci przeledz zwizki pomidzy automatycznym system percepcji spoecznej a behawioralnymi reakcjami na rodowisko spoeczne. INTERAKCJA PROCESW PERCEPCJI I ZACHOWANIA Zasada dziaania ideomotorycznego Opierajc si na ogromnych zdolnociach ludzi i innych naczelnych do naladowania zachowa (oraz, jedynie w odniesieniu do ludzi, naladowa nia mowy), wielu wybitnych uczonych postulowao istnienie silnych zwizkw midzy percepcyjnymi i behawioralnymi reprezentacjami tej samej czynnoci. Zwizki te miay przejawia si tym, e ju sam akt spostrzegania zachowania innej osoby wywouje tendencj do naladowania go kap.. Bandura, 1977; Hilgard, 1965; James, 1890; Koffka, 1925; Lashley, 1951; Piaget, 1946; zobacz przegld w Prinz, 1990). James nazwa to zjawisko zasad dziaania ideomotorycznego, polegajcego na tym, e (wiadome) zastanawianie si nad dziaaniem aktywizuje tendencj do zaangaowania si w nie. Piaget zauway, e powizanie midzy percepcj i zachowaniem musi by wrodzone, poniewa zdolnoci naladowcze wystpuj ju we wczesnym dziecistwie. Pacjenci upoledzeni umysowo oraz pacjenci z uszkodzeniami mzgu, cho niezdolni do adnych intencjonalnych form kontroli dziaania, przejawiaj jednak reakcje naladowcze, w tym reakcje naladowania dwikw (Prinz, 1990). Przykadem sformuowanej przez Jamesa zasady dziaania ideomotorycznego jest teoretycz-ny mechanizm, ktry postulowa Berkowitz (1984) wyjaniajc zjawisko wzrostu prawdopodobiestwa wystpienia agresji u widzw ze wzldu na przemoc prezentowan w massmediach. Berkowitz twierdzi, e w pamici docho-dzi do rozprzestrzeniania si aktywizacji repreCzasopismo Psychologiczne, Tbm 5, Nr 3. 1999, 209-256
zentacji aktw przemocy spostrzeganych w mediach na inne agresywne myli w umyle widza. Proces ten mia zachodzi "automatycznie, bez udziau mylenia" (s. 410). Carver, Ganelen, Froming i Chambers (1983) przeprowadzili eksperyment testujcy model ideomotorycznego dziaania w odniesieniu do wpywu sugerujcych agresj wskazwek na wystpienie agresji w zachowaniu. W pierwszej czci badania, rzekomo nie zwizanej z eksperymentem waciwym, aktywizowali oni pojcie wrogoci u osb badanych, stosujc procedur opracowan przez Srulla i Wyera (1978). Nastpnie, w drugim badaniu, rzekomo nie majcym zwizku z pierwszym, kademu badanemu kazano dostarcza szokw elektrycznych innemu uczestnikowi badania (ktry w rzeczywistoci by wsppracownikiem eksperymentatora i adnych szokw nie otrzymywa). Szoki miay by dostarczane za kadym razem, gdy zostaa udzielona bdna odpowied na postawione przez badanego pytanie. Badani, u ktrych dokonano torowania wrogoci przy pomocy zwizanych z ni sw, dostarczali duszych szokw anieli osoby, wobec ktrych nie zastosowano procedury torowania.
Automatyczny wpyw percepcji na zachowanie
Z przytoczonych przez Berkowitza (1984) bada wspierajcych model dziaania ideomotorycznego (rwnie Berkowitz i LePage, 1967; oraz Carver i in., 1983, eksperymenty), dla naszych rozwaa nad tym, czy zachowania spoeczne mog by wywoywane cakowicie automatycznie (tj. niewiadomie), krytyczne znaczenie ma fakt istnienia u uczestnikw wiadomych celw i intencji (przekazanych im poprzez instrukcje), aby zachowywa si we wrogi sposb - dostarcza wsppracownikowi eksperymentatora szokw elektrycznych za bdne odpowiedzi. Pojawia si jednak pytanie, czy uczestnicy eksperymentu zachowaliby si w jakikolwiek agresywny sposb, gdyby nie udzielono im takich instrukcji i gdyby nie poddano u nich torowaniu pojcia agresji. Aby w oparciu o zwizek percepcja - zachowanie zademonstrowa istnienie przedwiadomie zdeterminowanych zachowa spoecznych, naley dowie, e dla wystpienia tego efektu nie potrzeba wiadomego zaangaowania ani intencji, a jedynie wydarzenia zewntrznego, stanowicego bodziec wyzwalajcy. T hipotez sprawdzano w
221
Jatin A. Bargh
ostatnich badaniach Bargha, Chena i Burrow.sa (1996). Behawioralne nastpstwa aktywizacji poj odnoszcych si do cech. Pod pretekstem testu jzykowego, przedstawionego jako pierwszy eksperyment, osoby badane poddano procedurze torowania. Dokonano tego przy pomocy sw wicych si albo z nieuprzejmoci (np. asertywny, nieuprzejmy, przerywa, przeszkadza), albo z uprzejmoci (np. cierpliwy, uprzejmy, peen szacunku). W przypadku grupy kontrolnej uyto sw nie zwizanych z adn z tych cech. Podobnie jak w badaniu nad konstruowaniem wraenia, spodziewalimy si e uyte sowa zaktywizuj u osb badanych percepcyjny konstrukt uprzejmoci lub nieuprzejmoci. Zgodnie z przewidywaniami zasady dziaania ideomotorycznego oczekiwalimy jednak, e ten zaktywizowany konstrukt bdzie wywiera wpyw nie tylko na procesy percepcji, ale take na zachowanie. Po wypenieniu testu, uczestnikw proszono o udanie si do holu i znalezienie eksperymentatora po to, by mc wzi udzia w drugim badaniu. Gdy osoba badana docieraa na miejsce, zastawaa badacza pogronego w rozmowie z innym uczestnikiem bada, ktry w rzeczywistoci by jego wsppracownikiem. Po ujrzeniu nadchodzcego badanego eksperymentator, nie przerywajc rozmowy wcza stoper. Eksperymentator i jego pomocnik kontynuowali rozmow do czasu przerwania im przez badanego, a jeli to nie nastpio koczyli j po 10 minutach. Wyniki pokazay, e znaczco wiksza (67%), cz uczestnikw przydzielonych do grupy nieuprzejmej" decydowaa si przerwa rozmow eksperymentatorowi. Dla grupy cierpliwej" odsetek ten by znacznie niszy (16%), Przeprowadzona dodatkowo ocena uprzejmoci eksperymentatora pozwolia na ustalenie, e midzy grupami eksperymentalnymi nie byo adnych, wynikajcych z zastosowanego typu manipulacji, istotnych rnic percepcyjnych, ktre teoretycznie mogyby poredniczy zachowaniu (zob. Herr, 1986; Neuberg, 1988). Nie oczekiwalimy zreszt takich rnic, gdy zachowanie eksperymentatora nie zostao zaprojektowane w taki sposb, aby byo niejednoznaczne pod wzgldem uprzejmoci. Oglnie eksperymentator by oceniany jako umiarkowanie nieuprzejmy. W trakcie wyjaniania osobom badanym zasad eksperymentu oka-
zao si, ze nie zdaway sobie one sprawy z wpywu zadania torujcego na ich zachowanie. Nasze wyniki oraz wyniki uzyskane przez Carvera i in. (1983) pokazuj, e ta sama manipulacja wywoujca zmiany w percepcji spoecznej, wpywa te na zachowania spoeczne uczestnikw eksperymentu. Aktywizacja konstruktu sprzyja rwnoczenie wzrostowi prawdopodobiestwa spostrzegania danej cechy u innych ludzi (zaka dajc oczywicie, e ich zachowanie na to pozwala zob. Higgins, 1988) oraz wzrostowi prawdopodo-biestwa wystpienia odpowiednich zachowa u osoby badanej, o ile pozwalaj na to okolicznoci. Behawioralne nastpstwa aktywizacji stereotypu. Logiczn konsekwencj faktu, e kontekstualr torowanie konstruktw wpywa rwnolegle n procesy percepcji i na zachowanie, jest odniesienie tego efektu do stereotypw. Jedn z waciwoci stereotypw jest midzy innymi to, e stanowi one zbir cech. Jak wspomniaem poprzed nio, dowiedziono, e podobnie jak konstrukt1 stereotypy aktywizuj si automatycznie w obec noci innych ludzi (Brewer, 1988; Devine, 198! Macrae i in., 1993; Prato i Bargh, 1991). Zatem jeeli niewiadoma aktywizacja konstruktu powoduje zgodne z nim zachowanie oraz wpywa na procesy percepcji, to automatyczna aktywizacji stereotypw powinna take spowodowa wzrost prawdopodobiestwa wystpienia zachowa zgodnych z ich treci. Drugi eksperyment Bargha i Chena (1996 dotyczy behawioralnych nastpstw automatycz-nej aktywizacji stereotypw. Przypuszczenia oparte byy na idei istnienia zwizku pomidzy percepcj i zachowaniem. Wczeniejsze badania nad treci stereotypu ludzi starych (np. Brewer Dull i Lui, 1981; Perdue i Gurtman, 1990), jak rwnie przeprowadzony przez nas pre-test wska-zyway, e stereotyp ten zawiera w sobie wyobra-eni spowolnienia i saboci fizycznej. Pod poza rem zoonego z pomieszanych zda testu do badania zdolnoci jzykowych, poddalimy osoby badane procedurze torowania przy uyciu in nych ni wyej wymienione elementw stereoty-pu ludzi starych (np. zapominalski, Floryda bingo). Pozostali uczestnicy eksperymentu otrzy mali test zawierajcy sowa nie zwizane z tym stereotypem (niezrczny, Kalifornia, jabka). eby pokaza, ze zaktywizowany zosta cay stereotyp, a nie tylko pojedynczy wymiar spowol Czasopismo Psychologiczne, 'Ibm 5, Nr 3. 1999, 209-256
222
mienia, adne ze sw w tecie nie odnosio si do spowolnienia ani saboci fizycznej. Oczekiwalimy e poprzez aktywizacj stereotypu ludzi starych, zaktywizowane zostan skadajce si na midzy innymi wymiary fizycznego spowolnienia i saboci oraz, e powinno to mie wpyw na zachowanie uczestnikw eksperymentu. Oznacza to zatem, ze cay stereotyp ludzi starych, nie za pojcie odnoszce si do pojedynczej cechy (wykorzystano tu procedur opracowan przez Devine'a, 1989, do automatycznej aktywizacji ste-reotypu Afro-Amerykanina), peni tu rol pored-niczc wobec uzyskanego efektu. Po wypenieniu testu jzykowego, osoby bada-ne otrzymyway informacj, e eksperyment dobieg koca, dzikowano im za udzia w badaniach. po czym opuszczay one pracowni. Gwn zmienn zalen by czas potrzebny badanym na przejcie odcinka korytarza o dugoci okoo 12 m. Czas ten by mierzony po kryjomu przez innego eksperymentatora, ktry udawa czekajcego na wejcie uczestnika bada, (nie wiedzcego jaki warunek eksperymentalny zastosowano wobec kolejno wychodzcych osb). Zgodnie z hipotez, osoby, u ktrych poddano torowaniu tre stereotypu, potrzeboway wicej czasu na przejcie wy-znaczonej trasy ni badani z grupy kontrolnej. Pniejsza replikacja z udziaem dodatkowej gru-p uczestnikw daa podobne rezultaty. W obu zadaniach po przekroczeniu linii pomiaru czasu uczestnikom wyjaniano zasady manipulacji eksperymentalnej. Podczas tej procedury, adna z osb badanych nie zdawaa sobie sprawy z wpy-wu testu jzykowego na jej zachowanie czy po-ddanym energii. Przebadano dodatkow grup osb w celu sprawdzenia alternatywnego wyjanienia wynikw tzn. ewentualnego wpywu bodcw zwiza-nych ze staroci na pogorszenie nastroju osb podanych, a w konsekwencji spowolnienie ich zachw. Po aktywizacji stereotypu bd prezen-tacji bodcw neutralnych osoby te proszono o wypenienie kwestionariusza nastroju Salo-veya i Singera (1989). Nie uzyskano danych wska-zujcych na pogorszenie nastroju u badanych ze zaktywizowanym stereotypem w porwnaniu z osobami z grupy w ktrej zastosowano neutralne bodce torujce. Badani ze zaktywizowanym stereotypem byli w lepszym nastroju anieli osoby z grupy kontrolnej, cho rnica ta nie bya
Przeprowadzilimy rwnie trzeci eksperyment, majc na uwadze realizacj dwch celw. Po pierwsze, chcielimy sprawdzi, czy wyniki dotyczce stereotypu ludzi starych generalizuj si na wszystkie inne stereotypy. Po drugie, chcielimy dokona podprogowej aktywizacji stereotypu, aby w sposb najbardziej przekonywujcy unikn efektu oczekiwa, a take innych wiadomych procesw wyboru. W eksperymencie tym (Bargh, Chen i wsppracownicy, 1996, Eksperyment 3) na ekranie komputera podprogowo prezentowano twarze modych, dorosych mczyzn, Afro-Amerykanw lub przedstawicieli rasy biaej. Uczestnicy eksperymentu byli skoncentrowani na ocenianiu, czy liczba pojawiajcych si na ekranie punktw jest parzysta, czy nieparzysta. Przed rozpoczciem kadej prby (ekran z kolorowymi punktami) przez krtki moment (13 msek.) na ekranie eksponowano twarz. Badanie kadej osoby trwao okoo 12 minut i obejmowao 130 prb. Wyniki pilotau wskazyway, e badani uwaali zadanie eksperymentalne za nudne i nie sprawiajce przyjemnoci. Wedug Devine'a (1989) i wczeniejszych bada dotyczcych stereotypu Afro-Amerykanw rozpowszechnionego wrd Biaych mieszkacw Stanw Zjednoczonych, jednym ze skadnikw tego stereotypu jest wrogo. Dlatego zmienn zalen w naszym badaniu by stopie wrogoci okazywanej przez jego uczestnikw w odpowiedzi na agodn prowokacj nastpujc po wykonaniu zadania eksperymentalnego. Na podstawie zaoenia o istnieniu wpywu percepcji na zachowanie, postawilimy hipotez, ze podprogowa prezentacja osobom biaym twarzy Afro-Amerykanw powinna automatycznie zaktywizowa wchodzce w skad stereotypu tej rasy pojcie wrogoci. W konsekwencji powinno to doprowadzi do wzrostu prawdopodobiestwa wystpienia zachowa agresywnych u osb z aktywnym stereotypem w porwnaniu z badanymi, ktrym eksponowano twarze przedstawicieli rasy biaej. Po wykonaniu ostatniej prby testowej, eksperymentator dzikowa badanym i prosi o zajcie miejsca obok, z ktrego widoczny by ekran komputera. Nieoczekiwanie komputer wydawa sygna dwiekowy oraz wywietla komunikat o bdzie ostrzegajc, e dane uczestnika zostan stracone z powodu bdu w zapisie. Eksperymentator udawa zmartwionego, mwic do badane-
zwrotna.
223
John A. Bargh
go: No, nie, wyglda na to, ze bdziesz musia zrobi to zadanie jeszcze raz . Ukryta kamera video rejestrowaa wyraz twarzy i reakcje werbalne osoby badanej na usyszany komunikat. Nastpnie dwch sdziw kompetentnych nie zaznajomionych z treci hipotezy oceniao rekcje badanych na skalach nasilenia wrogoci. Ponadto pytalimy o to samo osob przeprowadzajc eksperyment, ktra wprawdzie znaa hipotez, ale nie wiedziaa jaki warunek eksperymentalny zastosowano wobec danego uczestnika badania. adna z osb biorcych udzia w eksperymencie nie musiaa powtarza prb testowych, informowano je bowiem, e dane na dysku udao si uratowa. Wyniki tego eksperymentu raz jeszcze potwierdziy, e zjawisko automatycznej aktywizacji stereotypu powoduje wystpienie zgodnego z nim zachowania. Wedug oszacowa sdziw i eksperymentatora, uczestnicy, ktrym prezentowano podprogowo twarze Afro-Amerykanw reagowali w znacznie bardziej wrogi sposb na prowokacj anieli osoby, ktrym eksponowano twarze Biaych.
Implikacje
sprowokowa wrog odpowied ze strony tej osoby. Bdziemy jednak przekonani o niczym nie sprowokowanym wrogim nastawieniu tej osoby wobec nas, co zinterpretujemy jako dowd susznoci posiadanego przez nas stereotypu. Ostatnie badania przeprowadzone przez Chena i Bargha (1997) dostarczyy poparcia dla takiej hipotezy. W porwnaniu z czonkami grupy kontrolnej nie poddanej torowaniu, wyraz twarzy osb, u ktrych zaktywizowano stereotyp Afro-Amerykanina powodowa w ocenie sdziw kompetentnych i, co waniejsze, w ocenie samych uczestnikw eksperymentu, wiksz wrogo w zachowaniu ich partnerw interakcji.
PROCESY EWALUACJI
Jestemy przekonani, ze opisane wyniki maj daleko idce implikacje dla kwestii automatyzmu zachowa i natury interakcji spoecznych. Fakt, e spostrzeganie zachowania, emocji itp. u innych ludzi powoduje wzrost prawdopodobiestwa wystpienia podobnych zachowa u nas samych, sugeruje moliwe wyjanienie reakcji empatycznych. (zob. take Hodges i Wegner, w druku). Oczywicie prawdziwa empatia zaley rwnie od stopnia zgodnoci pomidzy nasz kategoryzacj zachowania innych a ich wasnym sposobem rozumienia tego zachowania. W zalenoci od staej lub chwilowej dostpnoci kategorii, rny aioe by stopie, w jakim drugi czowiek odczuwa nasz empati i zrozumienie. Nasze wyniki maj te rwnie wane implikacje dla samospenianiajcej si natury stereotypw (np. Snyder, Tanke i Berscheid, 1997). Zamy na przykad, e automatyczna aktywizacja stereotypii Afro-Amerykanina powoduje nasz automatyczn (nieintencjonaln i zachodzc poza wiadomoci), wrog reakcj wobec takiej osoby, przejawiajc si choby tylko w wyrazie twarzy. Taka automatyczna reakcja moe z kolei
Istniej dwa rodzaje dowodw wspierajcych tez o istnieniu procesw przedwiadomego wartocio wania. Po pierwsze, okazao si e wyraz twarzy wpywa na procesy percepcji bez udziau wiado mego wgldu i intencji jednostki (Murphy i Zajonc, 1993; Niedenthal, 1990; Niedenthal i Cantor, 1986). Po drugie, postawy zarwno wobec obiektw spoecznych, jak i nie nalecych do wiata spoecznego, aktywizuj si bez wiadomej refleksji i w sposb niezamierzony, bezporednio po tym, jak jednostka natknie si na obiekt postawy (Bargh, Chaiken, Govender i Prattoj 1992; Fazio i in., 1986).
Niewiadome efekty wpywu ekspresji emocjonalnej na procesy ewaluacji
Wyniki kilku bada pokazuj, e ludzie bez udziau wiadomego wgldu, zdolni s odczytywa emocje na podstawie wyrazu twarzy. Uzyskane t drog informacje wywieraj wpyw na ocn pojawiajcych si nastpnie bodcw. Niedenthal i Cantor (1986) zademonstrowali, e osobom ba danym, ktrym prezentowano fotografie twarzy ludzkich, bardziej podobay si te z nich, ktrych renice byy rozszerzone w stosunku do tych samych twarzy, ale ze zwonymi renicami. Niedenthal (1990) wykaza, e twarze przedstawione na rysunkach oceniane s jako smutne lub wesoe w zalenoci od wyrazu twarzy ekspono wanej wczeniej podprogowo. Z kolei Baldwin, Carrell i Loper (1990) wpywali na procesy war tociowania wasnej osoby przez badanych, pre zentujc im podprogowo fotografie ludzi obdarzoCzasopismo Psychologiczne, Tbm .5, Nr 3. 1999, 209-256
224
nych autorytetem o twarzach umiechnitych bd wyraajcych niezadowolenie. Edwards (1990) uzyska wyniki wskazujce, e formowa-nie si postawy wobec okrelonego obiektu na-stpuje w kierunku zgodnym ze znakiem ekspre-sji emocjonalnej prezentowanej uprzednio podprogowo twarzy ludzkiej. Murphy i Zajonc (1993) uzyskali podobny efekt wpywu podprogowej prezentacji twarzy na ocen oryginalnych bodcw (ktrymi byy chiskie ideogramy). Czy efekty przedwiadomych procesw wartociowania ograniczaj si do szczeglnego przypadku ekspresji twarzy ludzkiej? Badania nad automatyczn aktywizacj postaw pokazuj, e efekty przedwiadomej ewaluacji s powszechne w odniesieniu do bodcw spoecznych i nie pochodzcych ze wiata spoecznego. Automatyczny wpyw aktywizacji postaw Pocztki bada. Fazio i in. (1986) przedstawili hipotez, e dla niektrych (silnych") postaw istnieje wiksze ni dla innych prawdopodobiestwo automatycznej aktywizacji w samej tylko obecnoci ich obiektu. Dokonali oni operacjonalizacji siy postaw, przyjmujc za jej wskanik czas potrzebny osobie badanej na przeprowadzenie oce-ny obiektu im by on krtszy, tym postawa uwa-ana bya za silniejsz. Okrelenia obiektw postaw odpowiadajcych najkrtszemu i najdu-szemu czasowi oceniania, zostay nastpnie uy-te jako bodce torujce w badaniu Neely'ego (1977). W paradygmacie tym bodce torujce eks-ponowane s przez krtki czas (okoo 250 msek.), po czym pojawia si bodziec waciwy, na ktry musz zareagowa badani. Okres pomidzy eks-pozycjami jest zbyt krtki, aby pojawiy si wia-dome oczekiwania oraz, aby osoba badana moga przemyle swoj reakcj (to zazwyczaj zajmuje co najmniej 500 msek.; zob. Neely, 1977; Posner i Snyder, 1975). Oznacza to, e torowanie wywiera wpyw na przetwarzanie bodca tylko wtedy, gdy bodziec torujcy przetwarzany jest przedwiadomie i automatycznie. Jako bodce waciwe posuyy przymiotniki o pozytywnym lub negatywnym znaczeniu. Oso-by badane miay je ocenia naciskajc w jak najkrtszym czasie przyciski z napisami dobry" lub "zy". Zgodnie z hipotez Fazio i in. (1986) okazao si, e jedynie bodce torujce odpowiadajce silnym postawom (krtkiemu czasowi reakcji),
Czasopismo Psychologiczne, Tom 5, Nr 3, 1999, 209-256
rzeczywicie wpyny na czas oceny przymiotnikw. Zgodno znakw bodca torujcego i ocenianego przymiotnika owocowaa krtszym czasem reakcji ni w przypadku, gdy znaki te byy przeciwne. Generalizacja zjawiska. Bargh i in. (1992) badali zjawisko generalizacji automatycznych procesw wartociowania, uwzgldniajc oprcz ekstremw rwnie wartoci porednie rozkadu siiy postaw. W oparciu o dane ustalone dla kadego z 92 obiektw uytych przez Fazio i in. (1986), wybralimy zestawy obiektw postaw pozytywnych i negatywnych reprezentujcych rednie wartoci rozkadu siy postaw (latencji wartociowania) i wykorzystalimy je w replikacji eksperymentu cznie z obiektami postaw ekstremalnych. Nie uzyskalimy efektu automatycznego wpywu postaw na procesy oceniania, gdy jako bodcw torujcych uywalimy obiektw postaw sabych, uzyskalimy go jednak w odniesieniu do obiektw postaw o silnym i umiarkowanym nateniu. Wynik ten sugeruje, e zachodzi do silne zjawisko generalizacji tego efektu. Czy procesy wartociowania s rzeczywicie przedwiadome? Pniejsze eksperymenty powicone byy poszukiwaniu warunkw niezbdnych do wystpienia efektw przedwiadomego wartociowania. W serii eksperymentw systematycznie eliminowano te spord elementw paradygmatu badawczego, ktre mogy przyczynia si do powstawania artefaktw. Gdy na przykad prosilimy uczestnikw badania o wiadom ocen obiektu postawy przed sprawdzeniem czy postawy te zostay ju zaktywizowane, otrzymany efekt mg by jedynie efektem torowania bd tymczasowej aktywizacji postawy (zob. Bargh i in., 1986). Gdy jednak midzy ocen siy postaw osb badanych a pomiarem automatyzacji (zadanie z przymiotnikami) nastpia dwudniowa przerwa, wtedy rzeczywicie uzyskalimy efekt automatyzacji, jednak zarwno w odniesieniu do postaw najsilniejszych, jak i najsabszych. Innymi sowy, przerwa pomidzy ocen siy postaw a badaniem procesw automatyzacji powoduje wzrost generalizacji uzyskiwanego efektu na obiekty postaw o rnym stopniu nasilenia.
225
John A. Bargh
Innym elementom paradygmatu badawczego, ktry utrudnia uzyskanie absolutnej pewnoci co do przedwiadomego tj. nieintencjonalnego charakteru efektu, jest fakt, e podczas badania procesw automatycznych uczestnicy otrzymywali jawn instrukcj, aby oceniali prezentowane im przymiotniki jako dobre" lub ,.zle". Ten uwiadamiany przez uczestnikw badania cel mg oddziaywa na ocen zarwno obiektw bdcych bodcami torujcymi, jak i samych przymiotnikw, poniewa jedne i drugie byy prezentowane nieomal jednoczenie. W konsekwencji uzyskany efekt mg nie dotyczy procesw przedwiadomych - mg on stanowi rezultat istnienia intencji. Aby wyeliminowa ten problem Bargh, Chaiken i in. (1996) w toku trzech kolejnych eksperymentw prosili osoby badane, aby zamiast dokonywa oceny przymiotnikw, po prostu wypowiedziay je w jak najkrtszym czasie. Zadanie polegajce na wypowiadaniu sw okazao si czuym narzdziem wykrywajcym automatyczne rozprzestrzenianie si aktywizacji (Balota i Lorch, 1986). Ponownie uzyskalimy efekt automatyzacji procesw ewaluacji dla najsilniejszych i najsabszych postaw (Eksperyment 1). Nastpnie usunlimy inne ewauatywne aspekty paradygmatu badawczego takie, jak poprzedzajce zadanie oceny siy postaw wzgldem okrelonych obiektw (Eksperyment 2) oraz wartociujce przymiotniki (Eksperyment 3). Zastpilimy te bodce waciwe umiarkowanie pozytywnymi i negatywnymi rzeczownikami (np. woda, fasola). We wszystkich przypadkach uzyskalimy interesujcy nas efekt, co pokazuje, e do jego wystpienia nie potrzebne jest istnienie wiadomej intencji. Podsumowujc, efekt automatyzacji procesw ewaluacji pojawia si bez wzgldu na si postawy wobec obiektu bdcego bodcem torujcym oraz w warunkach wolnych od jakichkolwiek przejaww intencjonalnego wartociowania. Usunicie elementw wiadomego przetwarzania informacji spowodowao jedynie, e uzyskany efekt by wyraniej widoczny i bardziej przekonywujcy. (Powrcimy jeszcze do rozwaa nad pytaniem o to, dlaczego usunicie z paradygmatu elementw wiadomego przetwarzania informacji moe doprowadzi do znniku wpywu siy postaw jako moderatora). Wszystkie bodce byy oceniane bezporednio jako "ze" lub "dobre" bez prowokowania mylenia wartociujcego w czasie poprzedzajcym badanie, bez intencji dokonywania ocen
226
oraz bez wiadomoci zachodzenia tego procesu Zatem wszystkie napotykane przez jednostk obiekty s przedwiadomie selekcjonowane i klasyfikowane jako zle lub dobre w cigu uamka sekundy.
Odrbno przedwiadomych procesw wartociowania oraz procesw poznawczych
Wyniki uzyskane przez Bargha, Chaikena i in. (1996), wiadcz o tym, e jakikolwiek pozytywnie oceniany obiekt (np. woda) uatwia wypowiedzenie nazwy innego pozytywnie ocenianego obiektu (np. pitek). Dzieje si tak chocia arwno bodziec torujcy, jak i bodziec waciwy nie maj adnych wsplnych cech semantycznych. Mona to wyjani za pomoc istniejcych mode-li pamici semantycznej. Pary typu bodziec torujacy bodziec waciwy, w ktrych tylko jedna globalna cecha jest wsplna, powinny wywoywa najsabszy efekt torowania (Balota i Lorch, 1986; Collins i Loftus, 1975). W wietle modeli sieci semantycznej, stopie w jakim dwa pojcia mog si nawzajem torowa, tosamy z prawdopodobiestwem, e aktywizacja rozprzestrzeni si z reprezentacji jednego pojcia na reprezentacje drugiego jest funkcj liczby wzgldnie unikalnych cech wsplnych dla tych dwch reprezentacji. Istnieje przekonanie, e cecha (np. red; Collins i Loftus, 1975) wsplna dla wielu reprezentacji powoduje najsabsze efekty torowania, . poniewa minimalna jest ilo aktywizacji rozprzestrzeniajcej si midzy reprezentacjami, zawierajcymi t cech. Przecz jednak temu otrzymane przez nas wyniki. Uzyskalimy bowiem znaczn intensywno rozprzestrzeniania si aktywizacji wycznie jako rezultat wzbudze- nia jednej cechy (dobry zy), wsplnej przecie dla wikszoci reprezentacji. Jak twierdzi wielu teoretykw (Kuhl, 1986; Zajonc, 1980) musi istnie co specyficznego w przetwarzaniu informacji afektywnej, skoro przetwarzanie to nie operuje tymi samymi zasadami, co zimne" poznanie. Istniej rwnie neuropsychologiczne dane wiadczce o odrbnoci poznania i afektu. Pacjenci z zespoem Korsakowa ju po dwudziestu dniach nie pamitaj adnych informacji biograficznych pochodzcych z opisw innych osb, ale prawie 80% z nich preferuje osoby uprzednio opisane jako dobre" od opisanych jako ze" (Johnson, Kim i Kisse, 1985). W badaniach nad zwieCzasopismo Psychologiczne, Tbm 5, Nr 3, 1999, 209-256
rztami przeprowadzonych przez LeDoux i in. (zob. LeDoux, Iwata, Cicchetti i Reis, 1988; Le-Doux, 1989) okazao si, e okolice mzgu (jdra wzgrza) odpowiedzialne za recepcj bodcw akustycznych skojarzonych z blem rozwijaj podkorowe, synaptyczne poczenia prowadzce bezporednio do ciaa migdaowatego (odpowiedzialnego za emocjonalne reakcje na bodce). Pozwala to na ominicie okolic kory czuciowej. Innymi sowy bezporednie poczenia pomidzy reprezentacj cech bodca i mechanizmem reakcji afektywnej mog rozwija si z cakowitym pominiciem poznawczego przetwarzania. Podobne wyniki wskazujce na odrbno afektu i poznania opisali Murphy i Zajonc (1993). Przeprowadzili oni kilka eksperymentw testujcych hipotez pierwszestwa afektu, zgodnie z ktr informacja afektywna przetwarzana jest bardzo szybko i w sposb niewiadomy za porednictwem odrbnego systemu. Zdoali oni wywrze wpyw na sdy wartociujce dotyczce bodcw neutralnych (chiskich ideogramw), prezentujc podprogowo twarze wyraajce pozytywne vs negatywne stany emocjonalne. Jednake bodce podprogowe pozbawione wasnoci afektywnych, takie jak rozmiar prezentowanych w innym eksperymencie wieloktw, nie wpyway na ocen chiskich ideogramw na wymiarach deskryptywnych (tj. dotyczcych tego, czy ideogram oznacza duy czy may obiekt).
5
Wartociowanie jako jakociowo odmienny aspekt zakresu semantycznego. Czterdzieci lat temu Osgood, Suci i Tannenbaum (1957) stwierdzili, e ewauacja jest pierwotn cech semantyczn (odpowiedzialn za najwiksz cz wariancji w badaniach przestrzeni semantycznej). Prawdopodobnie jest ona najwczeniej ocenianym wymiarem spord innych wymiarw semantycznych, a czsto przy braku oceny jakichkolwiek innych wymiarw. Innymi sowy, Osgood i in. zaproponowali identyczne wyodrbnienie procesw przetwarzania informacji afektywnych i nieafektywnych, podobnie jak czyni to niniejsza praca i prace wczeniejsze, (np. LeDoux, 1989; Zajonc, 1980). W nastpnej czci przytoczymy inne argumenty Osgooda (1953) na poparcie jego stanowiska, e znaczenie wartociujce ma unikalny status wrd wymiarw semantycznych. Badania Bargha, Litta, Pratto i Spjelmana (1989) potwierdziy pogldy Osgooda i in. (1957).
Czasopismo Psychologiczne, Tbm 5, Nr 3, 1999, 209-256
Osobom badanym prezentowano przy uyciu tachistoskopu seri opisujcych cechy sw. Czas ekspozycji tych sw znajdowa si poniej progu wiadomoci. Wykorzystujc paradygmat stworzony przez Marcela (1983), uczestnikw eksperymentu w kadej prbie prosilimy albo o podanie zakresu semantycznego prezentowanego podprogowo bodca - odpowied, czy eksponowane pniej inne sowo byo jego synonimem - albo o okrelenie czy prezentowane podprogowo sowo miao pozytywne, czy negatywne znaczenie. Badani na poziomie przekraczajcym poziom wyboru przypadkowego, odpowiedzieli poprawnie na pytanie dotyczce ewaluatywnych cech prezentowanych bodcw, chocia zarazem nie byli oni w stanie okreli ich zakresu semantycznego. Mieli zatem dostp do ewaluatywnego znaczenia prezentowanych sw przy jednoczesnym braku dostpu do ich niewartociujacego aspektu czyli zakresu semantycznego. Bargh, Raymond i Chaiken (1996) sprawdzali czy efekty uzyskiwane w zakresie automatycznego wartociowania wystpi rwnie w odniesieniu do innych wanych wymiarw przestrzeni semantycznej. Oznaczaoby to, ze wartociowanie mogoby by gwnym, ale nie jedynym wymiarem zakresu semantycznego. W badaniach prowadzonych przy uyciu dyferencjau semantycznego znaczn cz wariancji tumaczy szacowanie na wymiarach aktywnoci (aktywny bierny) oraz siy (silny - saby) (Osgood i in., 1957). Moliwe wydaje si, e procesy wartociowania nie s zjawiskiem unikalnym ze wzgldu na swj automatyczny charakter. Oznaczaoby to e mona uzyska automatyczny efekt torowania jeli w obrbie wymiarw aktywnoci i siy dobierzemy bodce torujce i bodce waciwe o takim samym i odwrotnym nateniu. Sugerowaoby to, e efekt ten nie jest ani jedynym, ani specyficznym dla przetwarzania informacji afektywnych. Dlatego te punktem krytycznym wydawao si sprawdzenie takiego alternatywnego wyjanienia. Poprosilimy du grup studentw o oszacowanie standardowego zestawu zarwno 92 obiektw postaw, jak i bodcw waciwych w postaci przymiotnikw na wymiarach aktywny - bierny oraz silny saby. Dziki temu zdoalimy stworzy pary skadajce si z bodca torujcego i bodca waciwego w nastpujcych wariantach: obydwa bodce ocenione jako silne, obydwa
227
John A. Bargh
bodce ocenione jako sabe oraz jeden bodziec oceniony jako silny, za drugi jako saby (Eksperyment 1). Takie same pary stworzylimy w odniesieniu do wymiaru aktywny - bierny (Kksperyment 2). Jednoczenie w obrbie kadego opisanego warunku poow stanowiy pary, w ktrych bodziec torujcy i bodziec waciwy miay ten sam znak, za drug poow pary, w ktrych bodziec torujcy i bodziec waciwy miay znak przeciwny (np.: obydwa bodce o znaku pozytywnym, obydwa bodce o znaku negatywnym, pierwszy bodziec o znaku pozytywnym, za drugi o znaku negatywnym oraz pierwszy bodziec o znaku negatywnym a drugi o znaku pozytywnym). W ten sposb moglimy sprawdzi wpyw ewaluatywnego charakteru bodca torujcego, testujc jednoczenie efekty torowania wymiarw aktywnoci i siy. W obydwu badaniach nie byo danych wskazujcych na wystpienie automatycznego efektu torowania w odniesieniu do adnego z dwch gwnych wymiarw semantycznych, dwukrotnie natomiast zreplikowany zosta efekt automatycznego wartociowania. Skoro efekt ten nie pojawi si w odniesieniu do innych kluczowych wymiarw znaczeniowych, wymiar ewaluatywny wydaje si by rzeczywicie wymiarem specyficznym. Interferencja procesw wiadomych i efektw przedwiadomego wartociowania. Drugim powodem dla ktrego twierdzimy, e afektywny i poznawczy system przetwarzania to systemy odrbne, s dane wiadczce o tym, e im wicej wyeliminujemy wiadomych strategicznych i poznawczych aspektw zadania, tym silniejszy i bardziej zgeneralizowany bdzie uzyskany efekt przedwiadomego wartociowania (zob. te Cha-iken i Bargh, 1993). Jak wczeniej wspomniano, Fazio i in. (1986) po raz pierwszy zademonstrowali ten efekt stosujc przerw pomidzy ekspozycjami bodca torujcego i bodca waciwego, trwajc 1000 msek., czyli wystarczajco dugo, aby pojawiy si wiadome procesy przetwarzania. Spowodowao to zanik efektu automatycznej aktywizacji postaw. Pniej, w naszym pierwszym eksperymencie (Bargh i in.. 1992) zreplikowali-my dokadnie paradygmat zastosowany przez Fazio i in. (1986) i nie otrzymalimy efektu automatycznych procesw wartociowania w odniesieniu do najsabszych postaw reprezentowanych przez uczestnikw eksperymentu. Lecz kiedy odseparowalimy zadanie polegajce na oszacowa-
niu siy postaw od pomiaru automatyzacji, uzy. skalimy efekt dla wszystkich obiektw postaw, bez wzgldu na ich si (Chaiken i Bargh, 1993). Nastpnie kolejno eliminowalimy elementy podejrzewane o wzbudzanie wiadomych, wartociujcych nastawie umysu. W badaniu waciwym zastpilimy jawn instrukcj oceniania bodcw jako dobrych lub zych (przez zadanie wypowiadania ich nazw) oraz zastpilimy przymiotniki rzeczownikami pospolitymi, majcymi jasne, wartociujce znaczenia. Po dokonaniu tych operacji badany efekt wystpi w wikszym nasileniu i z wikszym zasigiem. W trakcie caej tej serii eksperymentw, wraz z kolejnymi etapami usuwania elementw wiadomego przetwarzania z paradygmatu badawczego, omawiany efekt przedwiadomego wartociowania wszystkich bodcw spoecznych i pozaspolecznych, eksponowanych werbalnie oraz obrazowo by coraz bardziej wyrazisty. Rezultaty te potwierdzaj hipotez Murphy i Zajonca (1993). zgodnie z ktr im wicej aspektw wiadomego przetwarzania usuniemy z paradygmatu, tym bardziej wyrany bdzie efekt afektywnego torowania. Badacze ci zademonstrowali to eksponujc podprogowo oraz nadprogowo te same twarze wyraajce stany emocjonalne. Jednak tylko wtedy, gdy bodce prezentowano podprogowo, wpyny one na oceny bodcw waciwych czyli ideogramw.
INTERAKCJA PROCESW EWALUACJI I ZACHOWANIA (ZAPOREDNICZONA PRZEZ PROCESY MOTYWACYJNE)
Jeeli zaoymy, e efekt automatycznego wartociowania jest efektem natychmiastowym i rozprzestrzeniajcym si, musimy zada sobie pytanie: dlaczego wszystko, co napotkamy oceniamy jako dobre lub ze ju w cigu pierwszych 250 msek. od chwili pojawienia? Z jakimi innymi systemami czy si wyjcie moduu ewaluatywnego?
Ewaluacja jako bodziec wyzwalajc reakcj denia - unikania
Niektrzy teoretycy, od Lewina poczynajc, proponowali ide bezporednich powiza midzy procesami wartociowania i motywacj denia - unikania. W swoim artykule z 1931 roku (przedruk w Lewin. 1935), otwarcie postulowa on ist-
Czasopismo Psychologiczne, 'Ibm 5, Nr 3, 1999, 209-256 t
228
nienie takiego zwizku: Pozytywny znak obecnego w polu obiektu czy z nim motyw lub cel denia, za znak negatywny motyw unikania" (s. 1992). Osgood (1953), zastanawiajc si dlaczego wartociowanie odpowiada za lwi cz zakresu semantycznego pojcia, stwierdzi, ze znaczenia znakw" czy reprezentacji semantycznych poczone s z otwart (tj. motoryczn) instrumentaln lub behawioraln reakcj na dany obiekt. Szczeglnie podkrela on, e reprezentacje semantyczne poczone s z reakcjami wartociujcymi takimi, jak denie i unikanie obiektu oraz, e te behawioralne dyspozycje wczone s do reprezentacji czy znaczenia znaku. Dane neuropsychologiczne. Ostatnio uzyskane wyniki bada neuropsychologicznych s zgodne z przypuszczeniami Lewina i Osgooda. LeDoux i in. (1988) odkryli, e reakcje autonomiczne i behawioralne na bodce wywoujce strach u szczurw przebiegaj odrbnymi drogami. Elektrolityczne lub mechaniczne uszkodzenia jednej drogi pomidzy ciaem migdaowatym a boczn czci podwzgrza blokoway reakcje autonomicznego ukadu nerwowego (wzrost cinienia krwi) na bodziec warunkowy, natomiast nie blokoway behawioralnej reakcji zastygania w bezruchu. Uszkodzenia drugiej z wymienionych, przebiegajcych w midzymzgowiu drg, blokoway reakzastygania, nie blokoway jednak reakcji autonomicznej. Zatem wydaje si, e u szczurw istnieje bezporednie poczenie midzy reprezentacjami emocji i zachowa. Lang, Bradley i Cuthbert (1990) postulowali, e znak bodca jest podstawowym wymiarem, za pomoc ktrego mzg przetwarza informacje. Zaproponowali oni rwnie istnienie dwch, aktywizowanych przez bodziec, systemw motywacyjnych: pozytywnego systemu de i negatywnego systemu unikania. Te dwa podstawowe afektywno-motywacyjne systemy to system denia oparty na pozytywnym znaku bodca oraz system unikania oparty na znaku negatywnym. Aktywizacja jednego z tych systemw przez odpowiedni bodziec wywouje tzw. dyspozycj do dziaania. Wedug tego modelu wszystkie efekty s prymitywnie skojarzone (s. 377) albo z motywami denia (zblienia, przywizania, z motywami konsumacyjnymi), albo z motywami unikania (ucieczki, obrony).
Czasopismo Psychologiczne. Tbm 5, Nr 3, 1999. 209-256
Ostatnie badania Langa i in. (1990) oraz Cacioppo, Priestera i Berntsona (1993) dostarczyy dalszych dowodw na istnienie zwizku wartociowanie motywacja. W badaniach Langa i in. podstawowe zachowania odruchowe, takie jak wzdrygnicie si po nagym usyszeniu haasu oraz odruch kolanowy okazay si silniejsze i bardziej prawdopodobne u osb znajdujcych si w negatywnym stanie emocjonalnym ni u osb bdcych w stanie pozytywnym. Pozytywne odruchy takie, jak reakcja linienia si na smaczne jedzenie nasilay si u osb badanych znajdujcych si w pozytywnym stanie emocjonalnym, saby za u osb bdcych w stanie negatywnym. Zatem pozytywne i negatywne stany emocjonalne predysponuj jednostk do zgodnych z ich znakiem zachowa denia vs unikania na poziomie automatycznym i nieintencjonalnym (tj. na poziomie odruchw). Cacioppo i in. (1993) wykazali, e ruchy wycigania i przywodzenia rk wzbudzay u badanych odczucia denia i unikania i wpyway na tworzenie si postaw. Uczestnikom eksperymentu bardziej podobay si bodce przedstawiane wtedy, gdy ich rami byo zgite (pozycja przycigania czego), ni wtedy, gdy ich rami byo wyprostowane (odpychanie). Take i tym razem uzyskany efekt nie posiada ani intencjonalnego, ani wiadomego charakteru, poniewa uczestnicy badania nie zdawali sobie sprawy z jakiegokolwiek zwizku midzy pozycj ich rk a wartociowaniem bodcw. Efekt automatycznego wartociowania a zachowanie typu denie - unikanie. Naley zatem przypuszcza, e wedug Osgooda (1953), LeDoux (1989), Langa i in. (1990) i Cacioppo i in. (1993), automatyczna reakcja ewaluatywna zademonstrowana przez Bargha i Chaikena i in. (1996) powinna mie zwizek z behawioralnymi reakcjami denia unikania, powodujc ich powstawanie (zob. te Lewin, 1926, 1935). Okazao si, e ju dawno przypuszczenie to weryfikowa w pomysowym eksperymencie5 student Osgooda z Illinois, Solarz (1960). Uczestnicy badania trzymali dwigni, ktr mogli przyciga do siebie lub odpycha. W kadej prbie eksponowano im kart z wydrukowanym na niej sowem. Suyo do tego urzdzenie zamontowane powyej dwi Dzikuj Jerremu Clore za zwrcenie mi uwagi na te badania.
229
John A. Bargh
gni, ktra wczaa stoper. Osoby badane miay odepchn dwigni, gdy prezentowane sowo miao nieprzyjemne znaczenie lub przycign dwigni na widok sw o znaczeniu przyjemnym. Druga grupa badanych otrzymaa odwrotn instrukcj. Wyniki potwierdziy hipotez Osgooda o istnieniu zwizku midzy procesami wartociowania a motywacj: osoby badane szybciej odpychay ni przycigay dwigni po ekspozycji sw nieprzyjemnych oraz szybciej przycigay niz odpychay dwigni po ekspozycji sw przyjemnych. Chen i Bargh (1996) ostatnio przeprowadzili dwa eksperymenty, aby bezporednio sprawdzi istnienie potencjalnego zwizku midzy efektem przedwiadomego wartociowania a motywacj denia - unikania. W pierwszym z tych bada dokadnie zreplikowano eksperyment Solarza (1960), proszc uczestnikw o ocen na wymiarze dobry zy zestawu 92 sw bodcowych, zaczerpnitych ze standardw ustalonych przez Barghaiin. (1992). W pierwszej serii prb osoby badane miay za zadanie albo w jak najkrtszym czasie odpycha dwigni, okazujc niech wobec bodca, ktrego nazwa pojawiaa si na ekranie oraz przyciga j, okazujc, e bodziec by przyjemny, albo wykonywa zadanie odwrotne. W drugiej serii prb instrukcje te zostay zamienione. Wyniki dokadnie zreplikoway dane uzyskane przez Solarza. Jednak zarwno w zreplikowanym, jak i oryginalnym badaniu, osoby badane byy wiadome, e ich celem jest ocenianie bodcw. Natomiast teza tego artykuu mwi, e efekty ewaluacyjne i motywacyjne pojawiaj si w samej tylko obecnoci bodca, tj. przedwiadomie, bez udziau wiadomego zaangaowania. Efekty te musz si zatem pojawi w sytuacji, w ktrej nie bdzie istnia wiadomy cel w postaci dokonywania oceny. Zgodnie z logik takiego rozumowania, Bargh, Chaiken i in. (1996) dowiedli, ze efekt automatycznego wartociowania ma charakter przedwiadomy, poniewa wystpi! on. gdy badani nie posiadali intencji ani celu dokonywania ocen, a jedynie wypowiadali nazwy bodcw. Zatem w Eksperymencie 2 Bargha i Chena (1996) informowano uczestnikw, e badaczy interesuj jedynie czasy ich reakcji oraz udzielano im instrukcji, eby. kiedy tylko na ekranie pojawi si sowo, poruszali dwigni tak szybko, jak potrafi w celu przerwania jogo ekspozycji. Uytymi sowami byy ponownie nazwy pozytywnych
230
i negatywnych bodcw, pochodzce ze standardw ustalonych przez Bargha i in (1992). Prezentowano je w lo.= owych odstpach czasu, aby uprawdopodobni instrukcj maskujc", wskazujc na pomiar czasu reakcji. W poowie prb badani odpychali dwigni, aby sowo znikno z ekranu, w drugiej poowie natomiast przycigali dwigni. Kolejno odpychania i przycigania dwigni bya losowa w przypadku kadego uczestnika eksperymentu. W instrukcjach eksperymentalnych nie wspomniano o niczym, co mogoby mie zwizek z ocenianiem bodcw. Niemniej jednak, w prbach, w ktrych badani odpychali dwigni, reakcja ta bya szybsza dla bodcw o znaku negatywnym. za w prbach, w ktrych badani przycigali dwigni, reakcje byy szybsze w przypadku bodcw o znaku pozytywnym. Wyniki te pokazay, wpyw przedwiadomych reakcji wartociujcych na aktywizacj okrelonych tendencji w reakcjach motorycznych bezporedni drog od bodca do motywacji i zachowania, co jest zgodne ze stanowiskiem Osgooda (1953), Langa i in. (1990) oraz innych badaczy. Przedwiadomy efekt zademonstrowany przez Solorza (1960) oraz Bargha i Chena (1996) odbywa si w systemie wartociowania i predysponuje jednostk do okrelonej reakcji behawioralnej. Stanowi to kolejny dowd na istnienie automatycznych procesw motywacyjnych, pojawiajcych si niezmiennie w odniesieniu do wszystkich napotykanych bodcw, a opartych jedynie na ich znaku emocjonalnym. CELE 1 PROCESY MOTYWACYJNE Cele jako strategie interakcji ze rodowiskiem Jednym z historycznych rde wspczesnych bada nad automatyzacja procesw psychicznych s badania nad nabywaniem umiejtnoci (zob. Bargh, 1996). Kada umiejtno, percepcyjna, motoryczna czy poznawcza, tytm mniej wymaga wiadomej uwagi, im czciej i bardziej konse-kwentnie bywa ona wykorzystywana (np.: Newell i Rosenbloom, 1981). Ostatecznie przy wystarczajcym wywiczeniu i wystarczajco czstym jej wykorzystywaniu, moe by ona angaowana bez udziau procesw wiadomej uwagi. Przeprowadzone na gruncie psychologii spoecznej badania Smithfl (np. 1994) pokazay, e wraz ze wzrostem dowiadczenia w formuowaniu sdw spoeczCzasopismo Psychologiczne, Tbm 5, Nr 3, 1999, 209-256
nych, zmniejsza si potrzeba wiadomego sterowania przebiegiem tego procesu. Umiejtnoci te sprocesami intencjonalnymi. Chocia przebiegaj one bardzo sprawnie i wymagaj niewielkiego zaangaowania procesw uwagi, jednak dla ich wystpienia nadal konieczne jest pojawienie si aktu intencji czy woli. Rozpatrzmy czynno chodzenia po ulicy. Czynno ta jest przez wikszo z nas wykonywana na tyle automatycznie, e moemy jednoczenie snu marzenia, u gum i wykonywa wiele innych czynnoci, ani nie kontrolujc ruchw naszych ng i stp, ani nimi nie sterujc. Przede wszystkim jednak, aby czynno ta miaia miejsce, musimy przejawia intencj, aby dokd i. Wraz ze wzrostem dowiadczenia te zautomatyzowane umiejtnoci autonomizuj si, tak, e raz zainicjowane wchodz w interakcj ze zoonym rodowiskiem zewntrznym jako zautomatyzowane strategie. Dostosowujemy bez wysiku nasz czynno chodzenia do ruchu innych ludzi i pojazdw oraz warunkw pogodowych i owietleniowych. Czci naszej umiejtnoci chodzenia jest odbir biecych informacji i opieranie na nich naszych reakcji. Odbir informacji istotnych z punktu widzenia czynnoci chodzenia oraz nasze przystosowanie do nich stanowi cz zautomatyzowanej czynnoci chodzenia w takiej samej mierze, jak podnoszenie ng i stawianie ich z powrotem na chodniku. Poniewa proces ten jest automatyczny, nie zdajemy sobie sprawy z tego, jak selekcjonujemy, wykorzystujemy czy reagujemy na informacje pochodzce ze rodowiska. Vera i Simon (1993) nazwali to zjawisko funk- cjonaln przejrzystoci (functional transparency) danej umiejtnoci. Kiedy mamy wystarczajce dowiadczenie w danej dziedzinie, istotne informacje srepreeritowane na wysoce abstrakcyjnym, funkcjonalnym poziomie. To wanie z tego poziomu (np.: ,jazda samochodem do pracy") czowiek zdaje sobie spraw, nie za z poziomu wykonywania konkretnych, poszczeglnych czynnoci (np. jazda prosto ulic Depot, czekanie na wiatach, zasygnalizowanie skrtu w lewo. skrcenie w lewo w Madison..."). Kiedy uczymy si jedzi samochodem, musimy wszystkie decyzje podejmowa wiadomie, nawet decyzje tak szczegowe, jak pozwolenie na to, by samochd sam wszed w zakrt. Wraz z nabywaniem praktyki, takie decyzje nie wymagaj ju udziau wiado Czasopismo Psychologiczne, Tbm 5, Nr 3. 1999, 209-256
moci, poniewa s one opracowywane i podporzdkowane nadrzdnym reguom wikszej caoci, jak jest wchodzenie w zakrt". Niemniej jednak, na tym poziomie umiejtnoci, kierowca nadal musi wiadomie podj decyzj, kiedy skrci. W kocu nawet ta decyzja staje si funkcjonalnie przejrzysta - nie wymagajc ju duej udziau wiadomoci w procesie jej podejmowania, pozostaje ona pod wpywem jeszcze bardziej abstrakcyjnego celu, ktry mog stanowi jazda zgodnie z tym, jak prowadzi droga" czy jazda do pracy". Tak wic realizacja okrelonego celu dokonuje si autonomicznie i nie podlega sterowaniu przez procesy wiadome. Nie jest to pojedyncza, niezmienna behawioralna reakcja na bodziec, ale zautomatyzowana strategia lub plan interakcji ze rodowiskiem po to, by osign podany cel. Aktywn jest wwczas struktura umysowa, ktra pozostaje w interakcji z informacjami pochodzcymi ze wiata zewntrznego. Potrzebuje ona tych informacji, by mc dziaa tak, jak samochd potrzebuje benzyny, by jecha. Kiedy mwimy o celu bd motywie uruchamianym przedwiadomie, mamy na myli cel wraz z planami osigania kocowego rezultatu. Jak opisali to Vera i Simon (1993) Plany nie stanowi ustalonej sekwencji poszczeglnych dziaa. S one strategiami, ktre determinuj kade kolejne dziaanie jako funkcj biecych informacji dotyczcych sytuacji" (s. 17). Na podstawie literatury dotyczcej nabywania umiejtnoci jasne staje si, e czsto i konsekwentnie realizowane w danej sytuacji cele, zdolne s funkcjonowa autonomicznie i nie podlegaj sterowaniu przez procesy wiadome. C uruchamia ten proces? Odbywa si on za spraw aktywizacji intencji czy celu wyszego rzdu, ktre determinuj przebieg procesw ich realizacji.
Model automatycznych procesw motywacyjnych (aufo-motive model)
Gdy funkcjonalnie przejrzysta lub zautomatyzowana umiejtno zostanie zaktywizowana, moe ona wchodzi w interakcj ze rodowiskiem w bardzo szczeglny sposb. Polega on na-odbiorze informacji istotnych z punktu widzenia okrelonego celu oraz na kierowaniu odpowiednimi reakcjami bez angaowania wiadomoci. Model
231
John A Bargh
automatycznych procesw motywacyjnych dziaa ukierunkowanych na cel (Bargh, 1990) dodaje do tej idei jedno zaoenie: bodziec wyzwalajcy, ktry na wstpie aktywizuje cel, rwnie moe zosta podporzdkowany tej regule i nie podlega wiadomym wyborom. Jest to moliwe, poniewa sam moment dokonywania wiadomego wyboru staje si ratynowo skojarzony ze zbiorem waciwoci rodowiska zewntrznego. Zwizek reprezentacji warunkw zewntrznych oraz dokonywanego wyboru moe powsta w wyniku regularnej, jednoczesnej aktywnoci danej reprezentacji i wspomnianego celu (Hayes-Roth, 1977; Hebb, 1948). Twierdzenie, e jednostka moe zaangaowa si w dziaanie ukierunkowane na cel bez wiadomej intencji z jej strony, jest rwnoznaczne ze stanowiskiem, e ludzie czsto nie maj wiadomej kontroli nad swoimi reakcjami na wiat zewntrzny. Chyba jednak nie ma powodu przyjmowa a priori, ie zasada funkcjonalnej przejrzystoci nie rozciga si rwnie na cel sam w sobie. Jeli te same reguy, ktre spowodoway pojawienie si oraz eliminacj wiadomego wyboru z pierwotnie odrbnych elementw skadowych okrelonej umiejtnoci, znajduj zastosowanie rwnie wobec samego wyboru, to taki wybr powinien podobnie sta si zalenym od wiata zewntrznego. Zatem centraln hipotez modelu automatycznych procesw motywacyjnych jest to, e cel lub intencja skomplikowane strategie interakcji ze wiatem zewntrznym mogby aktywizowane przez bodce rodowiskowe. Bodce te mog bezporednio aktywizowa cel, ktry nastpnie, bez udziau wiadomej decyzji, bdzie sterowa przebiegiem procesw poznawczych oraz zachowaniem jednostki w wiecie zewntrznym. Stanowisko, e moliwe jest niewiadome funkcjonowanie celw i motyww ma swoich prekursorw. Jung (1927) twierdzi, e ludzie czsto powtarzaj rutynowe wzorce zachowa, chocia mog oni nie mie wiadomego dostpu do ich motyww. Niemniej jednak jednostka moe dowiadcza tych zachowa jako bdcych rezultatem wiadomego wyboru, dziki temu, e stworzy ona dla nich wiadom motywacj czy dokona ich "racjonalizacji": Pzzyzwyczailimy si do analizowania naszych dziaa i poszukiwania dla nich racjonalnych wyjanie. Jest absolutnie powne, e wyjanienia te
232
bd wewntrznie spjne, lecz mao prawdopodobne. Wskutek naszych sztucznych racjonalizacji, moe nam si wydawa, e nie zostalimy pobudzeni przez instynkt, a przez wiadome motywy." (s. 301) Pojcie niewiadomie dziaajcych motyww pojawiao si nie tylko w dzieach przedstawicie li teorii psychodynamicznych. Gazzaniga (1985) zauway to samo zjawisko polegajce na racjo nalizowaniu zachowa wywoanych przez nie wiadom aktywizacj celu u osb z przerwan cznoci midzypkulow oraz u pacjentw z zespoem Korsakowa. Jeeli do prawej pkuli pacjenta podawano komunikat aby, na przykad, wsta i wyszed z pokoju, uzyskiwano dane za chowanie. Kiedy jednak eksperymentator zatrzy mywa pacjenta i pyta go, dlaczego wychodzi, natychmiast pojawiaa si odpowied podajca wiarygodny powd, na przykad: Chciaem na pi si wody." Ludzie w stanie hipnozy, przeka zawszy hipnotyzerowi kontrol nad wasnym za chowaniem (Hilgard, 1965), posiadali tak sam zdolno racjonalizacji dziaa, ktrych nie wy woali samodzielnie. Hilgard (1977) przytacza przykad osoby badanej, ktra otrzymaa polece nie, aby po przebudzeniu chodzia na czworaka po pododze wok pokoju. Gdy pacjentka obudzia si i zacza czoga si wok pokoju, powiedziaa Chyba gdzie tu zgubiam mj kolczyk". Zgodnie z modelem automatycznych procesw motywacyjnych, cele i motywy, podobnie jak inne i struktury, musz by reprezentowane w umyle. Powinny wic one take, mie zdolno do automatycznego tworzenia skojarze z reprezentacjami tych waciwoci rodowiska zewntrznego, z ktrymi s konsekwentnie wizane (np. Shiffrin i Schneider, 1977). Dlatego te, jeli w pewnej sytuacji zawsze realizowany jest ten sam cel, to bdzie on w kocu aktywizowany przedwiadomie przez t sytuacj, niezalenie od wiadomych zamiarw jednostki. Kiedy po raz pierwszy zaprezentowano modela automatycznych procesw motywacyjnych (Bargh, 1990), mia on status nie sprawdzonej hipotezy. Jednak od tego czasu przeprowadzono kilka istotnych eksperymentw, w ktrych badano dwa gwne rodzaje efektw automatycznej aktywizacji celw: cele zwizane z poznaniem i przetwarzaniem informacji oraz cele zwizane z zachowaniami spoecznymi.
Czasopismo Psychologiczne, Ibm 5, Nr 3, 1999, 2O9-256
Automalyzmy dnia powszedniego
Automatyczna aktywizacja celw, ktrym podlega proces przetwarzania informacji Wyniki kilku bada wspieraj tez, e zaktywizowany poza wiadomoci cel moe wywiera nieuwiadamiany wpyw na procesy przetwarzania informacji. Utrzymujce si efekty aktywizacji celw badano eksperymentalnie. W pierwszym zadaniu eksperymentalnym ukierunkowywano procesy przetwarzania u osb badanych, wyznaczajc przy pomocy jasnej instrukcji okrelony cel przetwarzania informacji. W drugiej czci eksperymentu, rzekomo nie zwizanej z pierwszym zadaniem, okazywao si, e cel ten nadal wywiera! wpyw na procesy przetwarzania. Refleksja versus realizacja. Pierwsze badanie tego typu wykonali Gollwitzer, Heckhausen i Steller (1990). Eksperymentator ukierunkowywa myli osb badanych ku procesom refleksji lub procesom realizacji. Instruowa je, aby zastanowiy si nad pewnym problemem osobistym albo w kategoriach jego moliwych alternatywnych rozwiza, albo w kategoriach niezbdnych dla tego rozwizania krokw. Nastpnie, w rzekomo nie zwizanym z pierwszym zadaniem eksperymencie, uczestnicy otrzymywali polecenie dokocze- nia historyjek. Byy to banie, z ktrych osoby badane otrzymyway tylko kilka pocztkowych zda. Przykadowo, jedna z tych bani opowia- daa o redniowiecznym krlu, ktry wybierajc si na wojn, nie chcia zostawi swojej crki w zamku pozbawionym obrony. Uczestnicy mogli dokoczy t ba w dowolny sposb, ale ci spord nich, u ktrych wzbudzono refleksyjny stan umysu, napisali wicej na temat moliwoci, ktre krl rozwaa, podczas, gdy osoby nastawione na realizacj opisyway kolejne dziaania krla podjte dla rozwizania problemu. Najwyraniej cel zaktywizowany w pierwszym eksperymencie, pozostawa aktywny take i w drugim. Wpywa on na przetwarzanie istotnych informacji poza wiadomoci badanych i mimo, e nie decydo- wali si oni na taki sposb przetwarzania. Motywy przetwarzania komunikatw perswazyjnych. Chaiken i in. (Chaiken, Giner-Sorolla i Chen, 1996; Chen, Shechter i Chaiken. 1996) rwnie zastosowali paradygmat nie zwizanych zada, aby dokona torowania odmiennych celw, ktrym mia podlega proces przetwarzania informacji. W pierwszym zadaniu badani otrzymywali
Czasopismo Psychologiczne-, Tbm 5, Nr 3, 1999, 209-256
do przeczytania jeden z dwch rodzajw scenariuszy. W pierwszym rodzaju scenariusza, pewna osoba opisana zostaa jako kto, kto stara si dokadnie zrozumie otaczajce go okolicznoci, w drugim opisana osoba skoncentrowana bya na wywarciu na kim dobrego pierwszego wraenia. Manipulacja ta miaa zaktywizowa albo motyw trafnoci, albo motyw manipulowania wraeniem. W nastpnym, rzekomo niezalenym eksperymencie, uczestnikom prezentowano kontrowersyjne rozwizanie pewnego problemu (tj. ograniczenie prawa do posiadania broni). Informowano ich rwnie, ze bd dyskutowa o tym zagadnieniu z innym uczestnikiem bada, ktrego przedstawiano bd jako zwolennika, bd przeciwnika prezentowanego rozwizania (w rzeczywistoci taki dyskutant nie istnia). Nastpnie uczestnicy czytali i zapisywali swoje reakcje na esej zawierajcy argumenty obydwu stron sporu. Po przeczytaniu, badanych proszono o okrelenie swojej wasnej postawy wobec przedstawionego problemu. Okazao si, e deklarowane postawy tych, ktrzy czytali opis osoby pragncej wywoa korzystne pierwsze wraenie, byy bardziej zgodne z pogldami rzekomego przyszego dyskutanta ni postawy tych, ktrzy jako bodziec torujcy otrzymali opis osoby skoncentrowanej na trafnoci przetwarzania informacji. Co wicej, analiza protokow z reakcji na tre czytanego eseju wykazaa, ze osoby w warunku eksperymentalnym zwizanym z manipulacj wraeniem bardziej pozytywnie oceniay przedstawione w rozprawie argumenty popierajce pogld ich potencjalnego dyskutanta. Jak wida, podobnie jak w badaniach Gollwitzera i in. (1990), wiadoma aktywizacja celu lub motywacji poznawczego przetwarzania informacji w pewnym kontekcie, zwikszaa prawdopodobiestwo wpywu tego wanie celu na przetwarzanie kolejno napywajcych informacji. Dziao si tak mimo, e uczestnicy ani nie byli wiadomi tego wpywu, ani nie przejawiali takich intencji. Motywacja zgodnoci poznawczej. W badaniach Batora i Cialdiniego (1995; Cialdini, 1994), w pierwszym eksperymencie u czci uczestnikw dokonano torowania celu zgodnoci poznawczej. Nastpnie wszystkie osoby badane wziy udzia w eksperymencie dotyczcym dysonansu poznawczego. Informowano je o czekajcej je interakcji z inn osob, a nastpnie proszono o przeczytanie
233
John A. Bargh
eseju, o ktrym mwiono, i zosta napisany przez t wanie osob. Tre eseju odnosia si do tego, czy osoba, ktra miaa zosta partnerem interakcji badanego, ceni sobie spjno przekona z zachowaniem. Potem, w rzekomo odrbnym eksperymencie, osoby badane poproszono o napisanie eseju zachwalajcego ich uniwersytet, ktry wprowadza obszerne egzaminy jako warunek ukoczenia studiw. Stanowisko takie byo przeciwne rzeczywistym, osobistym pogldom badanych w tej sprawie. Uczestnicy eksperymentu pisali swoje eseje w warunkach wolnego wyboru lub braku wyboru. Po ukoczeniu eseju badanych proszono o przedstawienie swojego rzeczywistego stanowiska wobec poruszanej kwestii. Jak wynika z teorii dysonansu, badani piszcy esej w warunkach wolnego wyboru, powinni silniej opowiedzie si po stronie wprowadzanego systemu egzaminacyjnego, anieli ci, ktrzy takiego wyboru nie mieli (Wicklund i Brehm, 1976). W badaniu Batora i Cialdiniego (1995) uzyskano ten efekt tylko u tych osb badanych, ktre poddano manipulacji torujcej motywacj zgodnoci poznawczej. W grupie osb nie poddanych manipulacji efekt ten nie wystpi ani wrd tych, ktrzy pisali swoje eseje w warunkach wolnego wyboru, ani tych, ktrzy pisali je w warunkach braku wyboru. Wyniki te potwierdzaj hipotez Cialdiniego (1994), e dysonans i inne efekty zgodnoci byy uzyskiwane we wczeniejszych badaniach za spraw dyskretnych wskazwek spjnoci komunikowanych badanym przez eksperymentatora, co w jego badaniu zostao zasymulowane przez manipulacj torujc. Dla celw niniejszego artykuu najwiksze znaczenie ma wynik wiadczcy o tym, e moliwe jest torowanie motywacji zgodnoci poznawczej, co wspiera model automatycznych procesw motywacyjnych.
Przedwiadoma aktywizacja i oddziaywanie celw w procesie przetwarzania informacji spoecznych
innym, nowym kontekcie, w ktrym nie jest on ju wybierany wiadomie. Jest to postwiadomy wpyw wieych dowiadcze (Bargh, 1989), a jego wystpienie zaley od dokonania w przeszoci wiadomego wyboru celu. Aby wykaza, e cel, ktremu podlega przetwarzanie informacji, moe by wyzwalany bezporednio i bezwarunkowo przez wydarzenie zewntrzne przy braku ingerencji intencjonalnych procesw poznawczych, trzeba pokaza, e cel taki moe by torowany biernie czy niewiadomie i, e nadal moe on wwczas wywiera charakterystyczny dla siebie wpyw. Dwa eksperymenty Chartranda i Bargha (1996) potwierdziy to przypuszczenie. Zreplikowano dwa eksperymenty wedug wczeniejszych paragmatw badawczych. Obydwa badania wykazay istnienie odmiennych rezultatw procesu przetwarzania informacji (organizacj pamici, formuowanie sdw) w zalenoci od rodzaju celu, ktry byl zaktywizowany u osoby badanej w chwili otrzymania przez ni informacji bodcowej. Jednak w odrnieniu od poprzednich eksperymentw, w ktrych uczestnikom narzucano okrelone cele przy pomocy jawnej instrukcji, tym razem torowano je biernie, w jednym przypadku za podprogowo. Oglne wraenie vs pami jako cele poznawcz. Pierwszy eksperyment stanowi replikacj klasycznych bada Hamiltona, Katza i Leirera (1980). W badaniu tym uczestnicy czytali seri opisw zachowa wraz z instrukcj, eby albo uformowali swoje wraenie na temat aktora, albo zapamitali podane informacje. W stosunku do badanych, ktrych celem byo zapamitanie przedstawionych informacji, osoby z grupy, ktrej celem byo uformowanie wraenia, charakteryzoway si wyszym poziomem swobodnej reprodukcji opisw zachowa prezentowanej osoby oraz lepsz pamiciow organizacj materiau ze wzgldu na kategorie odpowiadajce cechom (towarzyski, inteligentny, sprawny fizycznie, religijny). W naszym badaniu nie dalimy osobom badanym adnych jawnych instrukcji dotyczcych sposobu przetwarzania informacji. Poprosilimy natomiast uczestnikw o przeczytanie materiau w taki sposb, aby potrafili oni potem odpowiedzie na zadawane pytania. Aby zapobiec spontanicznemu tworzeniu si wraenia u osb badanych, przedstawilimy im opisy zachowa jedynie w formie bezosobowej, nie mwic, e chodzi tu o
Czasopismo Psychologiczne, Tbm 5, Nr 3, l999, 209-256
Aby zademonstrowa przedwiadomy aktywizacj celw, a nastpnie ich niewiadomy wpyw na przetwarzanie, naley najpierw wyeliminowa oddziaywanie wiadomej intencji. Obecny stan wiedzy wskazuje na to. e wiadomie wybrany, realizowany w nicdalekiej przeszoci ccl, wywiera opniajcy wpyw na procesy poznawcze w
234
zachowania jednej konkretnej osoby (tak, jak zrobili to Hamilton i in., 1980; np. zorganizowanie przyjcie dla kilkorga znajomych w ubiegym tygodniu). Zanim jednak osoby badane otrzymay opisy zachowa, poprosilimy je o wzicie udziau w rzekomo odrbnym eksperymencie jzykowym", podczas ktrego poddalimy je w niezauwaalny dla nich sposb procedurze torowania przy uyciu opisanego wczeniej testu zdolnoci jzykowych (Srull i Wyer, 1979). Sowa zawarte w pitnastu pozycjach tego testu odnosiy si albo do celu rwnoznacznego z budowaniem wraenia na temat jakiej osoby (np.: opinia, osobowo, ocenia), albo do celu zwizanego z zapamitywaniem informacji (przyswoi, zachowa, pamita). Nasze wyniki dokadnie powtrzyy rezultaty uzyskane przez Hamiltona i in. (1980). Ci spord badanych, ktrych poddano torowaniu celu w postaci konstruowania wraenia istotnie lepiej przypominali sobie opisane zachowania, anieli osoby z warunku eksperymentalnego polegajcego na zapamitywaniu. Ponadto, protokoy z przypominania materiau pochodzce od tych osb charakteryzoway si istotnie wysz strukturalizacj ze wzgldu na kategorie odpowiadajce cechom. Efekt bezporedniego konstruowania wraenia. Nasz drugi eksperyment stanowi replikacj eksperymentu przeprowadzonego przez Hastie'ego i Kumara (1979) oraz pokrewnych bada nad pamici, opartych na tym paradygmacie (np. Bargh i Thein, 1985; Srull, 1981). Inaczej jednak ni w tamtych badaniach, nie prowokowalimy badanych do budowania wraenia na temat innej osoby. Natomiast tak, jak poprzednio, zaprezenwalimy im jedynie opisane bezosobowo przykady zachowa. U niektrych badanych torowalimy podprogowo cel, ktrym byo konstruowanie wraenia. Suya temu nie angaujca wiadomej uwagi badanych (tj. odbywajca si poza polem widzenia, bardzo szybka oraz zamaskowana) prezentacja bodcw zwizanych z tworzeniem wraenia. Odbywao si to w kontekcie nadania wymagajcego szybkiego reagowania (Bargh i Pietromonaco, 1982). Pozostali uczestnicy podczas tego zadania nie byli poddawani manipulacji, a samo zadanie zostao opisane jako nie zwizane z eksperymentem waciwym. Przede wszystkim przewidywalimy, e u osb, ktrych podprogowo zaktywizowano cel, uzyCzasopismo Psychologiczne, Tbm S, Nr 3, 1999, 209-256
skamy efekt bezporedniego konstruowania wraenia (Bargh i Thein, 1985; Hastie i Park, 1986; Lichtenstein i Srull, 1987) tzn., ze wraenie na temat opisanej osoby uformuje si zanim badany zostanie o nie wprost zapytany przez eksperymentatora. Przypuszczalimy take, e u osb nie poddanych manipulacji wraenie nie pojawi si zanim nie zostan one zapytane przez eksperymentatora o opini (Srull, 1981) a zatem, e nie wystpi u nich efekt bezporedniego konstruowania wraenia. Mona wyodrbni trzy widoczne przejawy tego efektu. Pierwszy z nich to bezporedni wpyw prezentowanej informacji na opinie bdce wyrazem uformowanego wraenia wpyw, w ktrym nie porednicz informacje wydobyte przez badanego z pamici w trakcie (poprzedzajcego opis wraenia) testu swobodnego przypominania. Oddzielenie wpyww bezporednich od porednich moe nastpi dziki zastosowaniu technik analizy cieek. Drugim wskanikiem efektu bezporedniego konstruowania wraenia mog by sdy, ktre lepiej rnicoway osoby bodcowe na wymiarze, na ktrym si one rniy (uczciwy nieuczciwy) przy zaoeniu, e istniay wyrane rnice w stopniu uczciwoci midzy tymi dwiema prezentowanymi osobami. Poowa uczestnikw otrzymaa bowiem opisy dwunastu uczciwych, szeciu nieuczciwych (i szeciu neutralnych) zachowa, za druga poowa opisy szeciu uczciwych, dwunastu nieuczciwych (i szeciu neutralnych) zachowa (za: Bargh i Thein, 1985). Trzeci oznak bezporedniego konstruowania wraenia, ktrej poszukiwalimy, byo pojawienie si znieksztace przypominanych informacji dotyczcych zachowania typu mniejszociowego. Ten efekt pojawia si tylko wtedy, gdy uczestnik eksperymentu najpierw konstruuje wraenie a nastpnie z wikszym wysikiem przetwarza napywajce kolejno, niespjne z nim informacje w taki sposb, aby zintegrowa je z tym wczeniej uformowanym wraeniem (Srull, Lichtenstein, Rothbart, 1985). Po przedstawieniu opisw zachowa, osoby badane, otrzymyway niespodziewanie dla siebie test swobodnego przypominania tzn. proszono je, aby zapisay wszystkie zachowania, ktre zapamitay. Nastpnie informowano je, e wszystkie przedstawione zachowania, byy zachowaniami jednej osoby i proszono, aby oceniy t osob na wymiarze uczciwoci i innych wymiarach z ni nie powizanych. W sytuacji, gdy osoby badane
235
John A. Bargh
po samym tylko przypomnieniu zachowa opisuj swoje wraenie, stopie odpowiednioci pomidzy wskanikiem przypominania a ocen wraenia powinien wzrosn. Jednak, jeli osoby badane skonstruoway i przechoway bezporedn i e wraenie podczas przyswajania informacji (zob. Carlston, 1980), wtedy oceny uczciwoci powinny stanowi funkcj liniow proporcji prezentowanych uczciwych (vs nieuczciwych) zachowa, niezalenie od proporcji zapamitanych zachowa jednego i drugiego rodzaju. Nasze wyniki potwierdziy te przewidywania. Tvlko u osb, u ktrych podprogowo zaktywizowano cel w postaci uformowania wraenia, oceni wraenia byy istotn liniow funkcj prezentowanych informacji. Ponadto, ich wraenia byy istotnie bardziej spolaryzowane na wymiarze uczciwy - nieuczciwy, ni u innych uczestnikw eksperymentu, trafniej oceniajcych wyrane rnice w uczciwoci obydwu osb bodcowych. Niezaleno wpywu zaktywizowanych celw od wiadomego vs niewiadomego sposobu ich aktywizacji Te wyniki jasno potwierdzaj wyrastajc z modelu automatycznych procesw motywacyjnych hipotez, e cele prowadzc do kocowego wyniku, dziaaj opierajc si na istotnych dla nich informacjach (np. dotyczcych uformowania wraenia). Dzieje si tak bez wzgldu na to, czy cele te zostay zaktywizowane wiadomie, czy niewiadomie. Oznacza to, e bez znaczenia jest przyczyna ich aktywizacji, a take fakt, czy jednostka przejawia intencj realizacji danego celu oraz czy w danym momencie zdaje sobie ona spraw z jego istnienia. Model automatycznych procesw motywacyjnych postuluje, e motywacje takie, jak motywacja trafnoci, motywacja obronna, motywacja manipulacji wraeniem i motywacja zgodnoci wystpuj niezmiennie u pewnych ludzi oraz. e wszyscy ludzie maj niezmienne cele, ktre s wyzwalane automatycznie przez bodce rodowiskowe. Torowanie jest doskona technik eksperymentalnej manipulacji automatyczn aktywizacj i oddziaywaniem celu. Jednak badacze stosujcy technik torowania d do zgenerahzowania swoich wynikw tak. by wykraczay one pozn chwilowe wpywy kontekstualne oraz, b\;osignK' status stanw stabilnych i niezale-
nych od kontekstu. Efekty staej dostpnoci przy. pominaj efekty torowania i dostpnoci chwilowej. Obie te formy s addytywne, co sugeruje istnienie wsplnego, lecego u i c h podstaw mechanizmu (tj. stopnia aktywizacji; Bargh i in. 1986; Bargh i in. 1988; Higgings, Bargh i Lombardi, 1985). Model automatycznych procesw motywacyjnych zaktada, ze wyniki bada z zastosowaniem procedury torowania celw generalizuj si na przypadki, w ktrych cele takie istniej u jednostki w formie stale dostpnej. Oznacza to, e aby cel zaktywizowa si w ramach sytuacji, z ktr jest skojarzony, nie s potrzebne adne dodatkowe czynniki, nawet takie, jak wykorzystywanie go w niedalekiej przeszoci (jak ma to miejsce w badaniach z zastosowaniem torowania). S to jednak jedynie zaoenia, a tezymodelu zostayby wzmocnione, gdyby dowiedziono, e te same motywacje istniej w stabilnej formie, i stanowi przedmiot rnic indywidualnych. W badaniach Chaikena i in. (1996) oraz Cialdiniego (1994) zademonstrowano istnienie stal ych rnic indywidualnych w motywacji manii pulowania wraeniem i motywacji zgodnoci. Uzyskano te same efekty, kiedy w zastosowanym przez nich paradygmacie eksperymentalnym manipulacj torujc zastpiono zmienn rnic indywidualnych. W badaniu przeprowadzonym przez Chena, Shechtera i Chaikena (1996)j osoby o wysokim poziomie obserwacyjnej samokontroli wykazay wysz w porwnaniu z osobami o niskim poziomie tej zmiennej, tendencj do kierowania si motywacj manipulowania wraeniem w sytuacji perswazji. Wykazay one rwnie silniejsz tendencj do upodabniania demonstrowanych przez siebie postaw do rzekomych postaw ich partnera interakcji. Cialdini, Trost i Newsom (1995) zademonstrowali istnienie rnic indywidualnych w kwestionariuszu
potrzeby zgodnoci ("preference for consistency questionaire), ktrego wyniki s predyktorami
reakcji w paradygmacie bada nad rwnowagij dysonansem poznawczym oraz zjawiskiem stopa w drzwi". Klasyczne wyniki uzyskane w tych badaniach wystpoway tylko w odniesieniu do osb ze sta potrzeb zgodnoci. Osoby, u ktrych nie stwierdzano takiej motywacji nie wykazyway podatnoci na wpywy potrzeby zgodnoci w standardowych warunkach eksperymentalnych.
236
Czasopismo Psychologiczne, 'bm 5, Nr 5, 1999, 209-256
Automatyczne zachowania spoeczne Bargh, Gollwitzer i Barndollar (1996) badali sytuacj konfliktu celw zwizanych z potrzeb osigni i potrzeb afiliacji w warunkach szkolnych. Wielu z nas dowiadczyo konfliktu midzy chci podnoszenia rki w odpowiedzi na wszystkie pytania nauczyciela a pragnieniem uniknicia niechci innych uczniw spowodowanej obnaaniem ich niewiedzy. Aby zachowa przyjaci i akceptacj reszty klasy, konflikt ten czsto rozwizuje si zostajc niemow" oraz nie osigajc maksymalnego puapu wasnych moliwoci. Torowanie potrzeby osigni vs potrzeby afiliacji. W eksperymencie tym, podczas wstpnej ukadanki sownej dokonalimy torowania potrzeby osigni i potrzeby afiliacji przy uyciu odnoszcych si do nich sw (np. dy, sukces oraz przyjaciel, towarzyski). Nastpnie uczestnicy badania pracowali w parach (w rzeczywistoci jedna z osb w parze bya wsppracownikiem eksperymentatora) a ich zadaniem byo znalezienie jak najwikszej liczby sw do kadej serii skadajcej si z piciu dodatkowych ukadanek jzykowych. Pomocnik eksperymentatora bardzo sabo radzi sobie z tym zadaniem i wraz z upywem czasu czu si z tego powodu coraz bardziej upokorzony. Zatem uczestnik eksperymentu znajdowa si w sytuacji konfliktu celw. Mg} on uzyska wysoki wynik, ale kosztem sprawienia przykroci swojemu partnerowi (tj. wsppracownikowi eksperymentatora). Osoby, u ktrych dokonano torowania potrzeby osigni znalazy, szczeglnie w trakcie wczesnych prb zadaniowych, istotnie wicej sw w ukadance ni osoby, ktrych torowano potrzeb afiliacji. Przypuszczalimy, e efekt torowania moe by znoszony przez sytuacj promujc zachowania afiliacyjne. Jest to moliwe, poniewa manipulacja torujca symuluje jedynie wpyw sytuacyjny, jednak rzeczywiste waciwoci sytuacji stanowi znacznie silniejszy efekt kontekstu. Chocia wpyw to rowania wystpi jako efekt gwny dla wszystkich uczestnikw, to jednak by on bardziej wyrany wrd chopcw ni wrd dziewczt. W trakcie wyjaniania badanym na czym polegaa manipulacja, okazao si, e nie zdawali oni sobie sprawy z jej potencjalnego wpywu na poziom wykonania zadania.
Drugi eksperyment mia sprawdza, czy manipulacja torujca wchodzi w interakcj ze staymi dyspozycjami motywacyjnymi w taki sam sposb jak miao to miejsce w przypadku staej dostpnoci konstruktw w badaniach nad konstruowaniem wraenia (Bargh i in. 1988: Higgings i in. 1985). W niektrych badaniach dotyczcych spostrzegania spoecznego pomniejszano znaczenie efektw torowania na rzecz odnoszcych si do tego samego zachowania, ale konkurencyjnych alternatyw w postaci staych tendencji (np. niezaleny vs zdystansowany). W badaniach tych torowanie determinowao formowanie wrae w fazie pocztkowej, potem jednak dominoway stae tendencje. Interakcja torowanych i stale dostpnych celw. W naszym drugim eksperymencie ponownie zastosowalimy paradygmat: potrzeba osigni vs potrzeba afiliacji. Tym razem dokonalimy jednak wstpnej selekcji uczestnikw badania w oparciu o natenie ich potrzeby osigni oraz potrzeby afiliacji. Motywacj osigni mierzono w standardowy sposb Testem Apercepcji Tematycznej (TAT; Murray, 1943) - projekcyjnym narzdziem uywanym od wielu lat do pomiaru tej zmiennej (McClelland, 1953; Sorrentino i Higgings, 1986). W trakcie publicznej demonstracji tej techniki na pocztku semestru, potencjalnych uczestnikw badania pytano o to, co dzieje si na zaprezentowanym obrazku (zaczerpnitym ze standardowej wersji TAT), przedstawiajcym modego mczyzn wygldajcego przez okno. Zadano standardowe pytania takie, jak: Co dzieje si na tym obrazku?", Co stanie si w przyszoci?", O czym myli osoba przedstawiona na obrazku?" Nastpnie zakodowano odpowiedzi w kategoriach odnoszcych si do potrzeby osigni, posugujc si kluczem Heckhausena (1990). W celu oszacowania potrzeby afiliacji zastosowano Kwestionariusz Badania Osobowoci (Personality Research Form) (PRF) Jacksona (1974), zawierajcy podskal afiliacji. Uczestnicy wybrani do eksperymentu charakteryzowali si albo wysok potrzeb osigni i nisk potrzeb afiliacji, albo nisk potrzeb osigni i wysok potrzeb afiliacji. W kadej grupie poow badanych poddano torowaniu potrzeby osigni, drug poow - torowaniu potrzeby afiliacji. Take i tym razem, podobnie jak w naszym pierwszym eksperymencie, u badanych pci e237
John A. Bargh
skiej nie wystpi istotny efekt manipulacji torujcej ani staych rnic w zakresie potrzeby osigni i potrzeby afiliacji. Natomiast, w przypadku mczyzn zrepikoway si wyniki dotyczce pocztkowych prb z naszych poprzednich bada: osoby, u ktrych dokonano torowania celu zwizanego z osigniciami uzyskay istotnie lepsze wyniki w ukadankach sownych ni pozostali uczestnicy eksperymentu. W czasie pniejszych prb wpyw torowanie celu zanik i przewayy stale tendencje motywacyjne uczestnikw. W prbach tych mczyni trwale motywowani potrzeb osigni uzyskali lepsze wyniki w ukadankach sownych ni osoby trwale motywowane potrzeb afiliacji. Dlaczego te efekty s silniejsze w grupie mczyzn, a sabsze lub nieobecne w grupie kobiet? Ot uzyskane przez nas zrnicowanie ze wzgldu na pe, jest identyczne ze zrnicowaniem uzyskiwanym we wczeniejszych badaniach nad motywacj osigni, w ktrych stosowano TAT jako narzdzie selekcyjne (zob. przegld w Horner. 1974). Brak wystpowania tych efektw w odniesieniu do kobiet jest tak powszechnym zjawiskiem, e nawet kiedy istnieje dostp do danych na temat kobiet, dane te nie s poddawane analizie (Reumen, Alwin i Weroff, 1984). Zatem brak efektw torowania potrzeby osigni u kobiet dokadnie replikuje dane z klasycznej literatury przedmiotu, Wzmacnia on rwnie nasze przekonanie, e zastosowana przez nas procedura torowania stanowia skuteczn technik manipulacji. Drugim moliwym powodem braku zrnicowania w zakresie wpywu potrzeby osigni i potrzeby afiliacji w warunkach stosowania i nie stosowania procedury torowania moe by fakt, e proces socjalizacji ukierunkowuje kobiety na to. by w sprzyjajcych warunkach sytuacyjnych realizowa motywacj osigni poprzez zachowania afiliatywne (Higgings, 1991). Wynika z tego. e w odrnieniu od mczyzn, kobiety uczestniczce w naszym eksperymencie nie odczuway stworzonego przez nas konfliktu celw zwizanych z potrzeb osigni i potrzeb afiliacji, poniewa prboway realizowa oba te cele dziki skoncentrowaniu si na odczuciach partnera interakcji. Niemniej jednak tak. jak w badaniach Cialdiniego (1984) oraz Chaikena i in. (1996). dotyczcych torowanych i trwaych celw poznawczych.
238
niewiadome wpywy procedury torowania celw zwizanych z osigniciami i afiliacj, wystpu, j rwnie w trwaej postaci w realnym wiecie. Jest to wane o tyle, e w modelu automatycz. nych procesw motywacyjnych torowanie ma status substytutu trwaych tendencji motywacyjnych. Torowane i trwae potrzeby osigni i a filiacji podobnie, jak torowane i trwae konstrukty uywane w procesach kategoryzacji, wchodz po jakim czasie w interakcj. Jest to przeomowe odkrycie, poniewa dowodzi ono, e stosujc manipulacje torujce wobec potrzeby osigni i afiliacji, aktywizujemy t sam kryjc si za nimi zmienn, czyli trwae rnice indywidualne w zakresie tych dwch rodzajw motywacji (zob. Bargh, 1988).jZatem nasze wyniki potwierdzaj postulowany model, zgodnie z ktrym trwae stany motywacyjne mog zosta wyzwolone niewiadomie i oddziaywa na zachowanie, co w tym konkretnym przypadku, oznacza oddziaywanie na wyniki uzyskiwane w ukadankach siownych.
Wasnoci stanw motywacyjnych wywoane torowaniem celw - dowody na odrbno w pyw u procesw percepcyjnych i motywacyjnych na zachowanie
Twierdzimy, e torowanie potrzeby osigni i potrzeby afiliacji aktywizuje stany motywacyjnej Co jednak pozwala nam na postulowanie, e efekt torowania stereotypw wie si z powstawaniem; powiza midzy procesami percepcji a zachowaj niem, za efekt torowania potrzeby osigni - z powstawaniem powiza procesw motywacyj nych z zachowaniem? Skoro obydwa efekty tworz si w wyniku manipulacji polegajcej na torowaniu konstruktw (w przypadku aktywizacji stereotypw konstrukt torowany jest bezporednio dziki temu, i stanowi cz stereotypu), to dlaczego w kadym z tych przypadkw odwoywa si do odmiennych wyjanie? Po pierwsze trudno zrozumie, w jaki sposb ten sam mechanizm mg spowodowa wystpienie wpywu torowania potrzeby osigni oraz wpywu torowania stereotypu na zachowanie. Zamy na pocztek, e oba efekty powstaj dziki aktywizacji celu, nie za aktywizacji percepcyjnej. Gdyby tak byo, to jaki motyw dziaa we wspomnianych wczeniej badaniach nad stereotypem ludzi starych (Bargh, Chen i in. 1996), w ktrym torowanie tego stereotypu spowodowao
Czasopismo Psychologiczne, Tbm 5, Nr 3 1999, 209-256
e uczestnicy eksperymentu wolniej przemierzali wyznaczony odcinek korytarza? Trudno zrozumie, w jaki sposb torowanie stereotypu ludzi starych wywouje u uczestnikw eksperymentu motywacj do wolniejszego chodzenia. Podobnie, trudno jest zrozumie wyniki bada nad stereotypem Afro-Amerykanw w kategoriach motywacyjnych, chocia mona powiedzie, e cz tego stereotypu stanowi motywacja do wrogiego zachowania wobec Afro-Amerykanw. Nadal nie mamy jednak adnych dowodw ani nie znamy sformuowanych wczeniej przesanek wskazujcych na istnienie takiego automatycznego, motywacyjnego skadnika tego (albo jakiegokolwiek innego) stereotypu. Z drugiej strony zamy, e oba efekty powsta j w wyniku aktywizacji percepcyjnej, nie za aktywizacji celu. Mona bowiem twierdzi, e to co zostao zaktywizowane w badaniach nad potrzebami osigni i afiliacji, nie byo motywacj, ale percepcyjnym konstruktem osignicia albo afiliacji, i wanie taki bierny efekt kameleona" wywoa u osb badanych tendencj do uzy- skiwania wyszych lub niszych wynikw w ukadankach sownych. To wydaje si by bardziej przekonywujce. Jednake uzyskalimy ten sam efekt przy manipulacji torowaniem osigni i przy zastosowaniu klasycznej techniki pomiaru motywacji osigni, jak jest TAT. Oznacza to, e rzeczywicie dokonalimy torowania stanu motywacyjnego. Ponadto trudno pogodzi uzyskane przez nas rnice w zakresie pci z wyjanieniem czysto percepcyjnym, poniewa jest wysoce nieprawdopodobne, e tylko mczyni posiada-j percepcyjny konstrukt osigni. Jak ju wspomniano nie ma adnych trudnoci z wyjanieniem rnic uzyskanych ze wzgldu na pe przy pomocy podejcia motywacyjnego, poniewa wyniki dotyczce motywacji osigni otrzymywane przy uyciu TAT jako narzdzia selekcyjnego, od dawna uzyskiwano tylko dla mczyzn. | Aby uzyska dodatkowe dowody na to, e to nie struktury percepcyjne odpowiadaj za efekty behawioralne, przeprowadzilimy dodatkowe badania, majce na celu weryfikacj efektw istnie-nia pewnych wasnoci stanw motywacyjnych, nie przewidywanych przez adne czysto poznaw-cze wyjanienie naszych wynikw. Wasnoci te to (a) wytrwao w koncentracji na zadaniu w obliczu zewntrznych przeszkd i trudnoci (Le-win, 1926: Ovsiankina, 1928; zob. te HechauCzasopismo Psychologiczne, Tbim .5. Nr 3, 1999. 209-259
sen, 1990; Wicklund i Gollwitzer, 1982), oraz (b) nastpujcy z upywem czasu wzrost tendencji motywacyjnej (Atkinson i Birch, 1970) przeciwstawiony spadkowi siy aktywizacji przewidywanemu przez wszystkie poznawcze wyjanienia efektw procedury torowania (np. Higgings i in., 1985).6 Wytrwao w obliczu przeszkd. Bargh, Gollwitzer, Lee-Chai i Barndollar (1997) zademonstrowali, e osoby, u ktrych dokonano torowania motywacji osigni wykazay wiksz wytrwao w koncentracji na zadaniu w obliczu przeszkody, anieli osoby, wobec ktrych zastosowano procedur torowania bodcami neutralnymi. Cz uczestnikw eksperymentu poddana zostaa torowaniu przy zastosowaniu bodcw odnoszcych si do osigni, pozostali za bodcami neutralnymi. Osoby badane bray udzia w eksperymencie w trzyosobowych grupach, siedzc twarz do przodu sali, oddzielone przegrdkami w taki sposb, e nie mogy one nawzajem widzie swoich twarzy. Podczas sesji eksperymentalnej filmowaa je ukryta kamera video. Po wykonaniu zadania torujcego rzekomego kwestionariusza zdolnoci jzykowych" badani otrzymywali zestaw klockw Scrabble z umieszczonymi na nich literami oraz instrukcj, aby znale jak najwicej sw z tymi literami w cigu nastpnych trzech minut i zapisa kade sowo na dostarczonym kawaku papieru. Nastpnie eksperymentatorka wyjaniaa, e musi opuci pokj, aby poprowadzi inne badanie, dodajc, e jeeli nie zdoa wrci przed upywem tych trzech minut, da sygna zakoczenia zadania przez zamontowany w sali interkom.
6 Naley dokona rozrnienia pomidzy si efektu torowania per se a wzgldnym, wystpujcym z upywem czasu, wpywem torowania na sdy i decyzje. Chodzi mi tu o pierwszy z nich czyli o wzgldn potencjaln si efektu torowania wystpujcego po upywie pewnego czasu, ale przed wywarciem przez nie wpywu na reakcj wobec otoczenia. Wyer i Srull (1989) udokumentowali (np: Srull i Wyer, 1980. 1983). e wzgldny efekt oceny na wymiarze, ktry podlega torowaniu, moe wzrasta wraz z usuwaniem z pamici operacyjnej innych potencjalnych rde wpywu (tj. informacji behawioralnej jako takiej). Istnieje jednak rnica midzy przewidywaniem nasilenia potencjalnego wpywu torowanego konstruktu, zanim zostanie on uvty, a przewidywaniem nasilenia wzgldnego wpywu oceny, na ktr wywaro wpyw torowanie. adne poznawcze modele torowania, rozprzestrzeniania si aktywizacji (np: Higging.s i in., 1985) czy inne (np. model kosza (bin model) Wyera i Srulla, 1989) nie przewiduj, aby po upywie czasu, moliwe byo nasilanie si ostatecznego efektu wydarzenia torujcego.
239
John A. Bargh
Osobom badanym kazano rozpocz, a cksperymentatorka opuszczaa pokj. Po upywie trzech minut padaa komenda stop". Wskanikiem zmiennej zalenej bya proporcja osb badanych, ktre nie przerway pracy po sygnale stop", kontrolowana przez eksperymentatora przy uyciu ukrytej kamery video. Wyniki potwierdziy przewidywania: 55% uczestnikw, u ktrych dokonano torowania potrzeby osigni nie przerwao wykonywania zadania po sygnale stop", podczas gdy w ten sposb postpio tylko 22% badanych, w stosunku do ktrych nie zastosowano torowania. Ten sam efekt uzyskano zarwno w odniesieniu do mczyzn, jak i w odniesieniu do kobiet. Potwierdza to wyjanienie prezentowanego wczeniej braku efektu w odniesieniu do kobiet w kategoriach moliwoci zaspokojenia potrzeby afiliacji stwarzanych przez sytuacj (zob. Higgings, 1991). W paradygmacie Bargha i in. (1997) afiliacja nie bya moliwa, zatem badane kobiety nie mogy wykorzystywa jej jako utartego sposobu wyraania celu zwizanego z motywacj osigni. W konsekwencji torowanie potrzeby osigni wpyno na ich zachowanie w obliczu przeszkody w wykonywaniu zadania czyli sygnau stop". Wzrost tendencji motywacyjnej wraz z upywem czasu. W drugim eksperymencie oceniano inn wasno stanu motywacyjnego: sprawdzano, czy efekt torowania nasila si wraz z upywem czasu, co jak twierdzili Atkinson i Birch (1970), wystpuje w odniesieniu do niezrealizowanych stanw motywacyjnych. Czysto poznawcze podejcia nie pozwalaj na wyjanienie takiego nasilenia, jako e wszystkie one przewiduj spadek lub zanik percepcyjnej i poznawczej aktywizacji, bdcej rezultatem wydarzenia torujcego (np. Higgings i in., 1985). Wedug modelu kosza (bin model) Wyera i Srulla (1989), wraz z upywem czasu ronie prawdopodobiestwo tego, e pierwotnie utorowany konstrukt usytuowany na grze kosza" zostanie zastpiony innym, zwizanym z dan sytuacj (tj. w inny konstrukt stanie si najbardziej dostpny pod wzgldem moliwoci uycia). Model kosza nie przewiduje wzrostu dostpnoci utorowanego konstruktu, poniewa znalazszy si pierwotnie na pozycji najbardziej dostpnej, konstrukt taki moe tylko stopniowo opada na dno kosza" i traci swoj dostpno. Zatem powinna istnie moliwo wykazania tego hipotetycznego, zwizanego z upywem czasu zrnicowania
240
efektu manipulacji torujcej w odniesieniu do zadania konstruowania wraenia vs zadania o charakterze behawioralnym. Uczestnicy najpierw wykonywali zadanie polegajce na wyszukiwaniu sw, stanowicych bodce torujce neutralne lub odnoszce si do osigni. Nastpnie poowa osb w obrbie kadego warunku torowania dowiadczaa piciominutowego opnienia, poprzedzajcego dokonanie' pomiaru zmiennej zalenej, podczas gdy wobec pozostaych osb nie zastosowano takiej manipulacji. Uczestnicy, w stosunku do ktrych zastosowano warunek z przerw, proszeni byli o narysowanie najdokadniej jak potrafi, drzewa genealogicznego swojej rodziny (zadanie to nie pozwalao na realizacj motywacji osigni). Nastpnie cz badanych czytaa opis osoby zachowuj, cej si w sposb niejednoznaczny, jeli chodzi o je stosunek do osigni (np. osoby, ktra nie ucz si przez cay semestr, spdzia ca noc na wkuwaniu" do egzaminu). Uczestnicy ci oceniali nastpnie t osob bodcow na wymiarach odpowiadajcych cechom zwizanym z osigniciami Inni uczestnicy mieli natomiast uoy moliwie jak najwicej sw z zestawu klockw Scrabble. Wyniki dotyczce konstruowania wraenia zreplikoway uzyskane poprzednio dane. Badani, ktrych poddano torowaniu potrzeby osigni, dokonujcy ocen osoby bodcowej bezporednio po zadaniu torujcym, ocenili j jako bardziej zorientowan na osignicia anieli badani poddani torowaniu bodcami neutralnymi. Po piciominutowym opnieniu rnica ta zanika, co wskazuje na to, e wpyw torowania na interpretacj percepcyjn podleg rozproszeniu. Rezultaty zadania o charakterze behawioralnym wskazyway na dokadnie przeciwny efekt. W warunkuj wykonywania zadania bez opnienia badani poddani torowaniu potrzeby osigni uoyli wicej sw z klockw Scrabble ni badani poddani torowaniu bodcami neutralnymi, co stanowio replikacj wynikw uzyskanych przez Bargha, Gollwitzera i in. (1996). Jednoczenie efekt ten nasili si w warunkach wykonywania zadania z opnieniem. Poziom wykonania u badanych poddanych torowaniu bodcami neutralnymi by taki sam w warunkach wykonywania zadania z opnieniem i bez opnienia, natomiast poziom wykonania osb poddanych torowaniu potrzeby osigni byl istotnie statystycznie wyszy w warunku opnienia.
Czasopismo Psychologiczne, 'Tbm 5. Nr 3, 1999, 209-256
Rezultaty te wskazuj na wyrane, nastpujce z upywem czasu zrnicowanie wpywu torowania na oceny i zachowanie, takie, e kierunek wpywu opnienia jest odwrotny w przypadku obydwu tych zmiennych zalenych (Dunn i Kirsner, 1988). Niemoliwe jest wyjanienie wzrostu poziomu wykonania jako funkcji torowania potrzeby osigni chyba, e odwoamy si do motywacyjnych wasnoci utorowanego stanu. Innymi sowy, uzyskany przez nas wpyw torowania potrzeby osigni na zachowanie nie moe by jedynie efektem poziomu aktywizacji reprezentacji percepcyjnej. W lad za tymi rezultatami nasuwa si uwaga, e to cel albo strategia, nie za specyficzna tendencja behawioralna aktywizuje si w wyniku manipulacji torowania. Gdybymy torowali jedynie specyficzn tendencj behawioralna. jak w przypadku prostego zwizku bodziec reakcja, wystpiaby ona natychmiast w zachowaniu. Zaktywizowany cel podlega jednak zasadzie stosowalnoci (applicability) (Higgings, 1989): dostpna reprezentacja nie moe zadziaa bez odpowiedniej informacji na wejciu, a tylko i wycznie w obecnoci takiej informacji rodowi skowej, wobec ktrej moe by ona zastosowana. Warto zauway, e Ach (1935), wczesny teoretyk zjawiska woli, w podobny sposb definiowa stany intencjonalne. Wedug niego, jednostka zazwyczaj nie rozpoczyna dziaania natychmiast po zaktywizowaniu si tendencji motywacyjnej, ale raczej wyczekuje stosownego momentu, wystpienia odpowiednich zjawisk sytuacyjnych, stwarzajcych jej szans osignicia celu (zob. te Pera i Simon, 1993). Niezaleno wpywu automatycznie aktywizowanych celw od biecych, wiadomych de Kolejnym argumentem, ktry mona wysun przeciw naszym konkluzjom jest fakt, e w naszych badaniach stany automatycznej aktywizacji celu nie miay niewiadomego charakteru. Wydaje si moliwe, e zastosowana procedura torowania celw spowodowaa jedynie, e stay si one bardziej dostpne procesom wiadomego wyboru. Mimo, e osoby badane nie zdaway sobie sprawy ze rde tej dostpnoci (tj. ze zwizku wydarzenia torujcego z zadaniem eksperymentalnym), to jednak postawione w sytuacji eksperyCzasopismo Psychologiczne, Tbm 5, Nr 3. 1999. 209-256
mentalnej, mogy one wiadomie dokona wyboru midzy realizacj potrzeb osigni i afiliacji. Przedstawione dotychczas wyniki wiadcz jednak o czym cakowicie przeciwnym. Po pierwsze, w toku wyjaniania osobom badanym zasad manipulacji nie zauwaylimy adnych oznak dokonywania przez nie wiadomych wyborw strategii behawioranych. Przeciw roli procesw wiadomego wyboru przemawiaj take eksperymenty Bargha i in. (1997), w ktrych zademonstrowano wystpujce wraz z upywem czasu nasilanie si wpywu torowanych stanw celowych. W badaniach tych zmienn zalen bya obecno podwyszonego pragnienia osignicia celu i wzrost wkadanego wysiku, nie za wybr okrelonego zachowania spord moliwych jego alternatyw. Trudno zrozumie w jaki sposb mogyby one by przedmiotem przemylanego wyboru. Niemniej jednak wana jest weryfikacja ostatniego, kluczowego postulatu modelu automatycznych procesw motywacyjnych. Gosi on, e kiedy zostanie zaktywizowany cel, wpywa on na przetwarzanie kadej istotnej nadchodzcej informacji mimo, e proces ten nie jest podporzdkowany wiadomemu sterowaniu ani istnieniu wiadomej intencji. Jak wczeniej powiedziano, nie ma znaczenia dla oddziaywania takiego celu, czy wydarzenie, ktre zaktywizowao cel miao charakter wiadomy i intencjonalny, czy te nie. Podobnie byo w przypadku konstruktw, kiedy to rwnie dla ich dostpnoci w procesach spostrzegania spoecznego nie odgrywa roli fakt, czy aktywizujce je zjawisko miao charakter wiadomy i intencjonalny, czy bierny i nieintencjonalny (Bargh, 1992; Higgings, 1989). Zaktywizowana reprezentacja celu teoretycznie kieruje przetwarzaniem kadej istotnej ze wzgldu na ten cel informacji, nawet wtedy, kiedy jednostka nie przejawia intencji, aby proces przetwarzania odbywa si pod tym ktem. Uzupeniony o ten ostatni postulat model automatycznych procesw motywacyjnych pokazuje, e cay acuch wydarze od bodca pochodzcego ze rodowiska zewntrznego do wpywu wywieranego przez cel przebiega w sposb niewiadomy. Oznacza to, e jednostka ani nie przejawia intencji, ani nie zdaje sobie sprawy z posiadania i realizowania jakiegokolwiek celu (zob. ryc. 1.2.). Standardow metod demonstracji, e omawiany efekt nie zaley od istnienia wiadomego zamiaru jest wykazanie, e rni si on od efektu.
241
John A. Bargh
1. Cele s reprezentacjami umysowymi 2. Reprezentacje umysowe (np. stereotypy) maj zdolno ulegania przedwiadomej aktywizacji 3. Cele mog by aktywizowane przedwiadomie 4. Kiedy s zaktywizowane, funkcjonuj poza wiadomoci kierujc przetwarzaniem informacji i zachowaniem 5. Cala sekwencja od wydarzenia zewntrznego do wystpienia procesu poznawczego lub zachowania przebiega niewiadomie 6. Automatycznie zaktywizowany cel przejawia cechy stanu motywacyjnego Ryc. 1.2. Model automatycznych procesw motywacyjnych (streszczony za: Bargh, 1990)
ktry wystpiby, gdyby nie oddziaywa wpyw niewiadomy (Jacoby, 1991; zob. przegld w Bargh, Barndollar, 1996). Zatem, aby wykaza, e oddziaywanie zaktywizowanych celw nie jest sterowane wiadomie, poszukiwalimy odpowiedzi na pytanie, czy wywoane wwczas efekty mona przeciwstawi efektom uzyskiwanym wtedy, gdy wpyw zaktywizowanych celw jest wynikiem wiadomego denia. Niezamierzone oddziaywanie celw intencjonalnego przetwarzania informacji. Bargh i Green (1996) zaprezentowali uczestnikom eksperymentu tam video z nagran rozmow dwch mczyzn. Osoby badane otrzymay uprzednio informacje, e nagranie zawiera (a) rozmow kwalifikacyjn, na stanowisko kelnera, (b) rozmow kwalifikacyjn na stanowisko tropicego przestpstwa reportera miejskiej gazety lub (c) rozmow dwch znajomych, ktrzy nie widzieli si od jakiego czasu (warunek rozmowa znajomych" zaprojektowano jako warunek kontrolny, w ktrym nie istnia aden jawny cel w postaci wartociowania). Badanie wstpne wykazao istnienie przekonania, i cechy dobrego reportera (np. zdecydowany, agresywny, dominujcy) s przeciwstawne wzgldem cech dobrego kelnera (yczliwy, ugodowy). Wszyscy badani ogldali t sam rozmow, ktrej scenariusz by wystarczajco niejednoznaczny, aby pasowa do wszystkich historii maskujcych. W poowie filmowej rozmowy trzeci mczyzna (Mik") puka do drzwi, wchodzi do pokoju i pyta osob przeprowadzajc wywiad (odwrcon tyem do kamery), czy jest ju gotowa, by pj na lunch. Przeprowadzajcy wywiad odpowiada, e jest mu przykro, ale jest zbyt zajty, aby wyj na lunch i proponowa inn godzin. W tym momencie pojawiaa si
242
kluczowa manipulacja w tym eksperymencie. W pierwszym warunku, Mik irytowa si i mwi, e on te jest bardzo zajty i nie moe czeka Kiedy przeprowadzajcy wywiad upiera si przy pniejszej godzinie i prbowa zatrzyma Mike'a, ten stwierdza, e nie moe czeka, e bd musieli umwi si na inny termin i wychodzi trzal skajc drzwiami. W drugim warunku Mik bardzo przeprasza, e przeszkodzi i spokojnym tonem stwierdza, e poczeka na zewntrz. Natychmiast po zakoczeniu filmu informowalimy osoby badane, e tak naprawd interesuj nas ich opinia na temat Mike'a czyli osoby, ktra przeszkodzia w wywiadzie pytajc o lunch, nie za opinia na temat dwch pozostaych mczyzn, Nastpnie badani mieli oceni w jakim stopniu Mik wyda im si osob sympatyczn. Stawiali my hipotez, e mimo, i osoby badane koncentrujce uwag na rozmowie dwch mczyzn nie miay wiadomego zamiaru oceniania Mike'a, to jednak oceniay go zgodnie z celem wynikajcym z instrukcji eksperymentalnej. Innymi sowy, kiedy badani oceniali osob ubiegajc si o prac w kategoriach cech dobrego kelnera, to bezwiednie dokonywaliby take oceny Mike'a przy uyciu tego samego poznawczego celu. Analogicznie byoby kiedy badani oceniali kandydata na stanowisko reportera. W kadym przypadku ocena Mike'a wypadaaby bardziej pozytywnie gdyba jego zachowanie odpowiadao cechom, ktre byy cenione w odniesieniu do danego stanowiska pracy, a bardziej negatywnie, gdyby zachowanie Mike'a do tych cech nie pasowao. W warunku kontrolnym, w ktrym osobom badanym nie narzucano adnego celu przetwarzania informacji oceny Mike'a byyby zgodne, z tym jak badani w ogle oceniaj innych ludzi, opierajc si na ich zachowaniu. Mwic dokadniej, oczekiwalimy, e osoby warunku kontrolnego bd lubiy uprzejmego Mike'a bardziej ni Mike'a gburowatego" Spodziewalimy si, e rnica ta bdzie bardziej wyrazista w warunku, gdy celem bya ocena przy datnoci na stanowisko kelnera, jako e z tego punktu widzenia wartociowymi cechami byy ulego i okazywanie szacunku. Naszym gwnym przewidywaniem byo to, e osoby z warunku, w ktrym ceem bya ocena przydatnoci na stanowisko reportera, oceni gburowatego Mike'a lepiej ni Mike'a uprzejmego, poniewa jego zachowanie lepiej pasowao do tego stanowiska.
Tak, jak przypuszczalimy, osoby z warunku kontrolnego wolay uprzejmego Mike'a ni jego gburowat wersj. Rnica ta bya silniejsza w warunku, gdy celem bya ocena przydatnoci na stanowisko kelnera, co rwnie przewidywano. Najwaniejszym jednak wynikiem byo to, i badani rozwaajcy przydatno osoby poddawanej rozmowie kwalifikacyjnej (nie za Mike'a) na stanowisko reportera woleli gburowatego Mike'a ni uprzejmego. Stao si tak mimo, i sdzc na podstawie wynikw osb z warunku kontrolnego, ci sami badani dokonaliby cakowicie przeciwnych ocen gdyby nie oceniali przydatnoci zupenie innej osoby na stanowisko reportera. Pomocnicze oszacowania cech Mike'a pokazay, e rnice w ocenie lubienia nie zaleay od rnic w sposobie kategoryzowania zachowania Mike'a przcz uczestnikw, ktrym narzucono odmienne cele poznawcze. Na przykad, w warunku oceny przdatnoci na stanowisko reportera, badani uznali gburowatego Mike'a zi. rwnie nieuprzejmego i niemiego, jak pozostali uczestnicy. Z kolei badani oceniajcy przydatno do pracy kelnera uznali uprzejmego Mike'a za rwnie niemiaego i biernego, co badani oceniajcy przydatno na stanowisko reportera. Innymi sowy, uczestnikom oceniajcym przydatno na stanowisko_reportera bardziej podoba si gburowaty Mike, mimo, e w sposb trafny spostrzegali oni jego zachowanie jako ze. Gdyby nie fakt, i zarazem myleli oni o przydatnoci osoby poddawanej rozmowie kwalifikacyjnej do okrelonego typu zatrudnienia, ich oceny lubienia Mike'a byyby cakowicie inne. Rezultaty te mona przewidzie w oparciu o model automatycznych procesw motywacyjnych. Kiedy zaktywizowany zostanie cel, oddziauje on na przetwarzanie wszystkich informacji, do ktrych moe zosta odniesiony, bez wzgldu na to, czy jednostka posiada intencj uwzgldniania danego rda informacji (np: osoby) w procesie przetwarzani. Innymi sowy, zaktywizowane cele poznawcze dziaaj samodzielnie czyli autonomicznie. Dokonywane w wyniku tego oceny s wyranie przeciwne do tych, jakich jednostka dokonaaby, gdyby zamierzaa ona uwzgldni dane rdo informacji w procesie przetwarzania. Na przykad, w przeprowadzonym przez nas pre-tecie badanym koncentrujcym swoj uwag na Mike'u zamiast na dwch pozostaych uczestni-kach nagranej na tamie rozmowy, wyranie nie podoba si gburowaty Mik. podoba si natoCzasopismo Psychologiczne, Tbm 5. Nr 3. 1999. 209-256.
miast Mik uprzejmy. Nie trudno sobie wyobrazi odpowiedniki tego efektu wystpujce w rzeczywistym wiecie. Na przykad osoba pracujca w otoczeniu, w ktrym ceni si okrelone cechy (np: klimat agresywnej rywalizacji) moe odczuwa sympati do pasujcego do tych cech wsppracownika nawet, jeli miaoby to okaza si dla niej fatalne w skutkach . Jednak gdybymy zapytali t osob poza jej miejscem pracy o cechy idealnego wsppracownika, jest bardzo prawdopodobne, e otrzymalibymy cakowicie inny opis. Symulowanie rzeczywistych powiza rodowiska z celem W opisanych dotd badaniach przyjto zaoenie, e sytuacje eksperymentalne maj swoje odpowiedniki w wiecie rzeczywistym cile mwic, w rodowiskach spoecznych o cechach trwale zwizanych z celami poznawczymi lub behawioralnymi. Jednak omawiane manipulacje eksperymentalne w rzeczywistoci aktywizoway cele w wyniku prezentacji bezporednio z nimi zwizanych bodcw takich, jak sowa wraenie" i ocenia" w przypadku celu w postaci skonstruowania wraenia oraz sowa powie si" i dy" w przypadku celu zwizanego z deniem do osigni, itp. Chocia bodce, o ktrych mowa z powodzeniem aktywizoway korespondujce z nimi pojcia odnoszce si do celw i wywoyway zachowania ukierunkowane na te cele, to jednak nie odpowiaday one cechom sytuacji zewntrznych. Trzeba zatem wykaza, e rodowiskowe waciwoci bodca, nie zwizane semantycznie z danym celem, s w stanie aktywizowa ten cel automatycznie. We wczeniejszych badaniach prowadzonych przy zastosowaniu metody torowania konsekwentnie opierano si na bodcach synonimicznie bd bezporednio zwizanych z reprezentacjami poznawczymi, ktre miay one za zadanie zaktywizowa. Stosowano zatem synonimy sowa uprzejmy" do aktywizacji pojcia uprzejmoci (np. Srull i Wyer, 1979), lub sowo meble", aby zaktywizowa nazwy rnych rodzajw mebli (Neely, 1977) etc. Wczesne badania nad teori rozprzestrzeniania si aktywizacji prowadzone w latach 70-tych (np. Collins i Loftus, 1975; Lorch, 19S2; Meyer i Schvaneveldt, 1971) wykorzystyway wprawdzie bodce, ktre nie byy wprawdzie synonimami, lecz nadal byy one bli-
243
John A. Bargh
sko semantycznie powizane (np. soce - ksiyc, lekarz - pielgniarka). Model automatycznych procesw motywacyjnych zakada jednak, ze to waciwoci rodowiska zewntrznego aktywizuj skojarzone z nimi cele, przy C2ym jedne i drugie nie musz podziela adnych wasnoci semantycznych. W ten sposb taka sytuacja jak przyjcie moe zaktywizowa cel typu wycofa si czy nie narzuca si u osoby, ktra w przeszoci zwyczajowo podejmowaa na przyjciach tego typu strategi zachowania spoecznego (patrz Bargh, 1990). Z kolei taka waciwo rodowi ska jak szkoa moe aktywizowa cele takie, jak osign lub nawiza znajomo w zalenoci od rodzaju celu, ktremu konsekwentnie podporzdkowane s denia jednostki w tego typu sytuacjach. Jak wida jednak midzy cechami sytuacji zewntrznej a aktywizowanym celem nie ma adnych wsplnych cech semantycznych. Wadza jako waciwo sytuacyjna zwizana z celami. Rozwaajc metody sprawdzenia tego aspektu naszego modelu, poszukiwalimy takich waciwoci rodowiskowych, co do ktrych istnieje prawdopodobiestwo, i s one kojarzone ze stanami orientacji na cele. Ot istnieje jedna taka waciwo, ktra wie si z takimi stanami bardziej ni inne: s to sytuacje posiadania wadzy. Zgodnie z definicj, posiada wadz w okrelonej sytuacji to mie moliwo osigania swych wasnych, osobistych celw (Cartwright, 1959; Russell, 1938; Thibaut i Kelley, 1959). Zatem pojcie wadzy ma due szanse na stworzenie automatycznych powiza z celami jednostki; szczeglnie, gdy chodzi o cele, do ktrych jednostka dy w sytuacjach posiadania wzgldnie dominujcej pozycji. Jednym z problemw spoecznych godnych uwagi ze wzgldu na rol, jak odgrywa tu wadza sytuacyjna, jest molestowanie seksualne oraz, ju w innym sensie znaczenia pojcia wadzy", agresja seksualna (patrz Bargh i Raymond, 1995; Bargh, Raymond,, Pryor i Strack, 1995; Brewer, 1982; Pryor, 1987; patrz te Kipnis, 1976). Czstokro przypadki molestowania seksualnego dotycz zrnicowania pozycji ze wzgldu na posiadan wadz, przejawiajcego si w tym, ze sprawca (prawie zawsze mczyzna) posiada pewn wladz nad wanymi dla ofiary (prawie zawsze kobiety) skutkami (patrz Brewer, 19S2; Fitzgerald, 1993) i wykorzystuje to, eby wymusi
na niej wiadczenie usug seksualnych. Problem ten jest szczeglnie intrygujcy jako potencjalna zastosowanie modelu automatycznych procesw motywacyjnych dlatego, e w wikszoci przypadkw sprawcy nie zdaj sobie sprawy lub nie rozumiej, e ich zachowanie to molestowanie (Fitzgerald, 1993). A nadto wyranie zilustroway to pamitniki Boba Packwooda. Jak to moliwe? Brewer (1982) w przekonujcy sposb zastosowa do tej sytuacji rnic w atrybucjach dokonywanych przez aktora i przez obserwatora (Jones i Nisbett, 1971; patrz te Kipnis, 1976, o roli, jak odgrywaj rnice spostrzegania z perspektywy aktora i obserwatora w naduywaniu wadzy w szerszym znaczeniu). Zauway on, e sprawca w sytuacji posiadania stosunkowo znaczcej wadzy nie dostrzega jej, dostrzega natomiast raczej przyjazny, uprzejma i bierny stosunek ze strony osoby podwadnej. Z drugiej strony, osoba podwadna jest w peni wiadoma pozycji wadzy szefa i jego kontroli nad tym, co si z ni dzieje. W ten sposb szef moe przypisywa przyczyny swojego zachowania wspomnianym waciwociom sytuacji (umiechnita, mi podwadna), podczas gdy podwadna moe przypisywa te przyczyny spostrzeganym przez si bie waciwociom sytuacji (szef i odczuwane zin groenie, jeli mu nie ulegnie). Do tej sytuacji mon zastosowa model autematycznych procesw motywacyjnych. Ci, ktrzy dopuszczaj si molestowania seksualnego lub agresji, czyni tak przynajmniej po czci ze wzgldu na automatyczne powizanie pojcia wadzy z celem, jakim jest kontakt seksualny (Bargh i in., 1995). Znaczy to, e cel seksualny jest automatycznie kojarzony z poznawczymi reprezentacjami sytuacji, w ktrych dana osoba posiada wadz. Jeli charakterystyczne cechy sytuacji posiadania wadzy automatycznie aktywizuj cel seksualny, to cel ten wywierajc pozawiadomy wpyw kieruje zachowaniem. Czowiek nie jest wwczas wiadom tego wpywu (tj. nie jest on wiadom roli, jak jego relatywna wadza odegraa w jego zachowaniu wobec kobiety). Bdzie on raczej przypisywa swe zachowanie tym cechom sytuacji, z ktrych zdaje sobie spraw (jej| umiechowi, okazywaniu szacunku, lub ulegoci: Kipnis, 1976) a jego zaktywizowany cel moe sprawia, e bdzie interpretowa spostrzegane zachowania w kontekcie seksualnym (np. flirtuje ze mn: podobam si jej).
Czasopismo Psychologiczne, Tbm 5. Nr 3, 1999, 209 - 256
244
Automatyczne skojarzenie wadzy i seksu u osb molestujcych seksualnie. Zatem zgodnie z naszym zasadniczym przewidywaniem, u mczyzn, ktrzy mogliby dopuszcza si molestowania seksualnego lub agresji (lub obu tych zachowa) powinno wystpowa automatyczne powizanie wadzy i seksem, natomiast mczyni, u ktrych takie zachowania s mao prawdopodobne, nie powinni wykazywa takiego powizania. Ponadto, moliwe powinno by torowanie celu seksualnego przy pomocy bodcw semantycznie niezwizanych z seksem, ale bdcych synonimami waciwoci sytuacyjnych, ktre przypuszczalnie zwizane s z tym celem mianowicie, bodcw odnoszcych si do wiadzy. Zatem u mczyzn potencjalnie zdolnych do molestowania seksualnego lub agresji powinno by moliwym dokonanie torowania celu seksualnego gdy torowanie to odbywa si przy zastosowaniu bodcw zwizanych % wadz. Na przykad, mczyni ci, bdc poddawani procedurze torowania, powinni uzna kobiet za bardziej atrakcyjn ni w sytuacji przeciwnej. Natomiast inni mczyni nie powinni wykazywa adnego wpywu torowania pojcia wadzy na ich spostrzeganie atrakcyjnoci kobiety. Wyniki dwch eksperymentw przedstawione (przez Bargha i in. (1995) potwierdziy te przewidywania. (Uczestnicy obu bada przeszli wstp-n selekcj na podstawie odpowiedzi na skali (Prawdopodobiestwa Molestowania Seksualnego (LSH) Pryora (1987) i skali Atrakcyjnoci Agresji Seksualnej (ASA) Malamutha (1989). W LSH Jadanym przedstawia si 10 scenariuszy, w ktrych gwna posta - mczyzna - ma pewn przewag nad atrakcyjn kobiet; na przykad dziki przyapaniu jej na kradziey pienidzy z kasy w ich miejscu pracy. Przy kadym scenariuszu, badani proszeni s o podanie prawdopodobiestwa, e zaproponowaliby niewykorzystywanie swej przewagi w zamian za usugi seksualne, gdyby mieli pewno, e nie przydarzy si im w konsekwencji nic zego. W ASA uczestnicy proszeni s o wskazanie jak podniecajca i atrakcyjna jest kada z szeregu podanych praktyk seksualnych. Dla naszych potrzeb kluczow pozycj by gwat i inne sposoby doprowadzenia do stosunku pciowego z kobiet przy uyciu siy. W przeprowadzonych przez nas badaniach uczestniczyy te osoby, ktre znalazy si albo w najwyszym, albo najniszym kwartylu kadej skali.
W Eksperymencie 1, uczestnicy mieli wypowiada szereg sw najszybciej, jak potrafi. Wykazano, e to zadanie jest wraliw miar automatycznych skojarze umysowych (Balota i Lorch, 1986; Bargh, Chaiken i in., 1996). Przy kadej prbie, zanim zaprezentowano sowo do powtrzenia, w losowo wybranym miejscu na ekranie, znajdujcym si poza obszarem ostrego (z grubsza biorc, wiadomego; patrz Bargh i in., 1986) widzenia, na bardzo krtko (90 ms) pojawiao si sowo torujce, ktre natychmiast byo maskowane strumieniem liter. Zastosowana kombinacja wszystkich tych etapw procedury miaa zagwarantowa, e sowa torujce przedstawione zostay podprogowo i e uczestnicy nie byli nawet wiadomi, e w ogle byy one prezentowane. To, czego badani dowiadczali na poziomie fenomenologicznym byo jedynie byskami wiata. Bodce torujce i bodce waciwe zwizane byy albo z wadz, albo z seksem, lub nie byy zwizane z adnym z tych poj (bodce kontrolne; bodce dotyczce seksu miay jedynie zwizek dwuznaczny - tak jak ko i motel - ze wzgldu na moliwo wystpienia efektu zakcajcego, tj. latencji powtarzania sw, bdcej wynikiem skrpowania lub zaskoczenia sowami bezporednio zwizanymi z seksem, takimi jak stosunek pciowy lub seks). W ten sposb moglimy oszacowa jaki jest wpyw bodcw torujcych zwizanych z wadz, a jaki - bodcw neutralnych, na szybko wypowiadania zarwno bodcw zwizanych z seksem, jak i bodcw waciwych zwizanych z wadz. Uczestnicy badania, ktrzy uzyskali wysokie wyniki na skalach LSH lub ASA w istotny sposb szybciej wypowiadali te sowa zwizane z seksem, ktre poprzedzone zostay bodcami torujcymi zwizanymi z wadz, w porwnaniu z kontrolnymi bodcami torujcymi. W ten sposb wyniki te pokazay, e rzeczywicie istnieje automatyczny zwizek midzy pojciami wadzy i seksu dla tej grupy uczestnikw, cho nie istnieje on w przypadku pozostaych badanych. Drugi eksperyment Bargha i in. (1995) mia sprawdzi, czy obecno wskazwek dotyczcych wadzy automatycznie zaktywizuje cel seksualny, powodujc uruchomienie tego celu w sytuacji interpersonalnej. Powinno do tego doj rwnie tylko w przypadku tych uczestnikw, u ktrych wystpuje automatyczne powizanie wadzy z seksem. Badani brali udzia w eksperymencie indywidualnie, w towarzystwie kobiety - wspl245
John A. Bargh
pracowniczki eksperymentatora, udajcej innego uczestnika. W pierwszym, przedstawionym jako odrbny eksperymencie rzekomo badajcym zdolnoci jzykowe, zarwno badany, jak i wsppracowniczka wypeniali szeciopozycyjny test na uzupenianie fragmentw sw. U poowy uczestnikw 6 z wszystkich pozycji zwizanych byo 7. wadz (np. silny, autorytet), u pozostaych - adna z pozycji nie zawieraa sw zwizanych z wadz. Nastpnie uczestnik i wsppracowniczka pracowali osobno, ale przy ssiednich stolikach, nad zadaniem rzekomo zwizanym z rozumieniem zudze optycznych. Na cianie wywietiano standardowe zudzenia optyczne i w kadym przypadku uczestnik i osoba podstawiona proszeni byli o wyjanienie dlaczego nastpio zudzenie. W kocu uczestnik i wsppracowniczka wprowadzani byli do osobnych pomieszcze. Wwczas informowano badanego, e eksperyment w rzeczywistoci dotyczy tworzenia wraenia, a cilej mwic, takich wrae, jakie ludzie odnosz na temat osb, z ktrymi mieli jedynie minimaln okazj wspdziaania, tak jak miao to miejsce w przypadku badanego i drugiej uczestniczki eksperymentu". Badanego proszono o wypenienie kwestionariusza dotyczcego wraenia jakie wywara na nim kobieta, i zasugerowano mu, e robi ona to samo w odniesieniu do jego osoby w innym pomieszczeniu. Kwestionariusz zawiera dwie kluczowe pozycje, dotyczce tego, jak atrakcyjna wydaje si badanemu podstawiona osoba, a take jak bardzo pragnby on przyszego z ni kontaktu. Jak przewidywano, uczestnicy, ktrzy potencjalnie mogli okazywa agresj seksualn, uznawali wsppracowniczk eksperymentatora za bardziej atrakcyjn, gdy wczeniej dokonano u nich torowania pojcia wadzy, ni gdy pojcie to nie byo uprzednio torowane. Manipulacja torowaniem pojcia wadzy nie miaa adnego wpywu na uczestnikw, u ktrych agresja seksualna bya mao prawdopodobna. Krtko mwic, mczyni o tendencjach do agresji seksualnej wobec ko-biet uznali, e ta sama kobieta jest bardziej atrakcyjna gdy ich pojcie wadzy zostao ukradkiemzaktywizowane, ni gdy nie miao to miejsca. Uoglniajc te wyniki na sytuacje zwizan z miejscem pracy, moemy powiedzie, e szef lub przeoony, ktry uwaa sw podwadn za atrakcyin, mgby w rzeczywistoci wcale tak nie my-
le, gdyby spotka) j poza biurem, na paszczynie towarzyskiej przyznajcej im rwne pozycje Z automatycznych powiza wadzy z celem wypywaj oczywiste nastpstwa praktyczne dla problemw molestowania seksualnego i agresji oraz naduywania wadzy w ogle (patrz Bargh i Kaymond, 1995; Kipnis, 1976). Jednak wyniki te s istotne take z teoretycznego punktu widze-nia. Dowodz one, e tak spostrzeenia, jak i za-chowanie (patrz Pryor, 1987) rzeczywicie wywo-ywane s przez waciwoci otoczenia bez udziau wiadomoci oraz, e rnice indywidualne odpo-wiadajce trwaym powizaniom tych waciwo-ci z celami naprawd istniej, a ich rezultat sta-nowi rne reakcje na t sam sytuacj. Odkrycia te maj wane znaczenie dla bada nad torowaniem w ogle, poniewa przenosz one efekty torowania z poziomu bezporedniej aktywizacji reprezentacji poznawczej przy zastosowaniu bodcw bdcych jej synonimami na poziom reprezentacji bliszy wiatu zewntrznemu. Innymi sowy, reprezentacje sytuacji aktywizowa-nych bezporednio przez istotne waciwoci oto-czenia s bezporednio zwizane z reprezenta-cjami celw pochodzcymi z wyszych piter, w taki sposb, e percepcja danej charakterystycz-nej waciwoci przedwiadomie aktywizuje okrelony cel.
Podsumowanie
Z bada tych wypywa kilka wnioskw. Po pierwsze, cele behawioralne i poznawcze mog by bez-porednio aktywizowane przez rodowisko bez udziau wiadomego wyboru lub wiedzy o tej ak-tywizacji. Po drugie, cele, gdy zostan ju zakty-wizowane, kieruj przetwarzaniem informacji i zachowaniem spoecznym. Po trzecie, stany ak-tywizowane przy zastosowaniu manipulacji toru-jcej maj w tych badaniach waciwoci stanw motywacyjnych. Po czwarte, stany te wystpuj rwnie w formie trwaej i w zakresie tych trwa-ych motywacji istniej rnice indywidualne. W kocu, zaktywizowane cele dziaaj autonomicz-nie omijajc potrzeb jakiegokolwiek wiadome-go wyboru, lecz przynoszc rezultaty inne od tych, jakie miayby miejsce, gdyby wyboru dokonywano bez wczeniejszego torowania danego celu. Krtko mwic, kady postulat modelu automatycznych procesw motywacyjnych (Bargh, 1990) zosta potwierdzony badaniami, wykazujc, e
246
cay cig poczwszy od informacji z otoczenia do celu i motywacji, czy wreszcie do sformuowania sdu i dziaania moe i rzeczywicie zachodzi automatycznie i niewiadomie.
OD POZNANIA SPOECZNEGO DO SPOECZNEGO DZIAANIA
W latach dziewidziesitych naszego wieku w badaniach nad automatycznymi procesami psychicznymi nastpi spektakularny postp. Badaczy nie zadowala ju ograniczanie si do zjawisk percepcyjnych czy formuowania sdw. Nie raz przyznano, e wszystkie zjawiska psychologiczne s odpowiednie torowaniu podlega moe wszystko. Co torowalimy przez cay ten czas? atwo wpa w puapk mylc, e jedynym efektem manipulacji eksperymentalnej, jest to, co mierzymy. Najnowsze dane dotyczce automatycznej ewaluacji, motywacji i zachowania pokazuj, e w rozpocztych okoo roku 1975 przez psychologiczne orodki badaniach nad poznaniem spoecznym torowano nie to, o czym sdzono, e jest torowane tj. wymiary percepcyjne lecz tendencje behawioralne, motywacyjne i wartociujce. Zgodnie z niniejsz propozycj, wszystkie te systemy angaowane s bezporednio i rwnole-gle przez wydarzenie zewntrzne. Moemy wy-bra jedna zmienn zalen, aby uchwyci okre-lone efekty manipulacji torujcej, ale nie oznacza to, e inne efekty nie maj miejsca. Powinno to by jasne ju od czasu eksperymen-tu Carvera i in. (1983), ktry stosowa t sam manipulacj torujc pojcie wrogoci, co Srull i Wyer (1979). Zamiast jednak wpywa w ten spo-sb na konstruowanie wraenia, wpywa na samo zachowanie badanych. Stanowio to wskazwk, e zarwno efekty percepcyjne, jak i behawioralne torowane byy rwnolegle - w istocie, Carver i in. (1983) na wytumaczenie tych jednoczesnych efek-tw zaproponowali pojcie schematu behawioral-neogo (behauioral schema). Moim zdaniem, obecnie ledwie doganiamy implikacje tamtego badania. Zwizki midzysystemowe Poniewa opisane trzy typy efektw zachodz rwnolegle, musimy dowiedzie si wicej o tym, kak wpywaj one na siebie wzajemnie. Byoby
dziwne, gdyby te rne reakcje nie byy ze sob powanie zwizane. Zgodnie z podstawow zasad bliskoci aktywizacji (Hebb, 1948), wszystkie te rwnolegle wystpujce reakcje powinny by ze sob silnie powizane. I tak, aktywizacja wewntrznej reprezentacji sytuacji spoecznej przez waciwoci rodowiska powinna uruchamia natychmiastowe reakcje percepcyjne, afektywne i behawioralne w takim zakresie, w jakim wystpoway one regularnie w przeszoci. Omwiono kilka form tego typu wspzalenoci: Percepcja jest silnie zwizana z tendencjami behawioralnymi a wartociowanie z zachowaniem poprzez motywacj denia - unikania. Cele zwizane s zarwno z procesami percepcji i wartociowania, jak i z zachowaniem: Niewiadoma aktywizacja celw, ktrym podlega poznawcze przetwarzanie informacji, wpywaa na percepcj osb w badaniach Chartranda i Bargha (1996), niewiadoma aktywizacja motywacji zgodnoci poznawczej wpywa na procesy ewaluacji, takie jak zmiana postaw (Bator i Cialdini, 1995), a niewiadoma aktywizacja manipulowania wraeniem, motyww obronnych lub potrzeby trafnoci wpywa na ocen przekazw perswazyjnych (Chaiken i in., 1996). Wczeniejsi teoretycy (np. Fazio, Chen, McDonel i Sherman, 1982; Fiske i Pavelchak, 1986; Strauman i Higgins, 1987) opisywali mechanizmy, w wyniku ktrych sam akt percepcji moe mie automatyczne konsekwencje afektywne lub ewaluatywne (zob. przegld w Spielman, Pratto, i Bargh, 1988). Ma to miejsce, gdy ocena przechowywana jest w obrbie kategorii percepcyjnej (Fiske i Pavelchak, 1986) lub jest tak silnie skojarzona z reprezentacj obiektu, e aktywizowana jest w trakcie aktu jego spostrzegania (Fazio i in., 1982), lub afekt generowany jest przez rozbieno midzy pojciem cechy aktywizowanym w procesie percepcji a zgromadzonymi przez jednostk normami zachowania (Strauman i Higgins, 1987). Jest to kolejna wspzaleno midzy systemami przetwarzania: Automatyczne procesy percepcyjne maj automatyczne konsekwencje ewalutywne. Rnice midzysystemowe Twierdzi si, e te trzy przedwiadome moduy przetwarzania s mocno ze sob powizane, ale jednoczenie maj one odmienne wewntrzne reguy i struktury dziaania, a zatem take rni si midzy sob. Dlaczego konieczne jest postulowanie
247
John A. Bargh
odrbnych, rwnolegych .sposobw przedwiadomego przetwarzania informacji spoecznej? Ot w przypadku zaproponowanego przez nas kierunku bada nad wartociowaniem, percepcj i dziaaniem, nie ma adnego oglnego pojedynczego modelu poznawczego, ktry byby zdolny wyjani wszystkie uzyskane rezultaty. Istniejce modele rozprzestrzeniajcej si aktywizacji pamici semantycznej nie s w stanie wyjani wiarygodnego i silnego efektu torowania wystpujcego w zakresie procesw wartociowania w rezultacie posiadania jednej, wsplnej cechy (patrz Bargh, Chaiken i in., 1996). Nie s one w stanie rwnie odpowiedzie na pytanie, dlaczego efekt ten jest silniejszy i bardziej przekonywujcy, gdy mniejsza jest rola, jak odgrywaj w tym paradygmacie strategiczne procesy poznawcze. aden czysto poznawczy model torowania nie przewiduje wystpowania nasilajcego si w czasie efektu torowania celu w postaci osigni, co miao miejsce w eksperymencie Bargha i in. (1997) w przypadku zada behawioralnych, cho nie w przypadku zada percepcyjnych. Podobnie, bierne efekty wpywu percepcji na zachowanie, szczeglnie za wykryte przez Bargha, Chena i in. (1996) wpywy stereotypu ludzi starych, s trudne do wyjanienia w ramach motywacji automatycznej. Rwnie spoeczno-percepcyjne efekty torowania w odniesieniu do konstruowania wraenia ani nie s niezalene od kontekstu, ani cakowicie ewaluatywne czy afektywne z natury. Jeli torowany jest odpowiadajcy jakiej cesze pozytywny lub negatywny konstrukt, ktry nie moe by zastosowany do oceny dwuznacznego zachowania, efekt torowania nie wystpuje. Jest to odkrycie dokonane w pierwszym badaniu przeprowadzonym przy zastosowaniu procedury torowania (Higgins i in., 1977), niezmiennie od tamtej pory replikowane (patrz Bargh i in., 1986; Erdley i D'Agostino, 1988; Higgins, 1989). Wyglda zatem na to, e efekty torowania konstruktw naley przypisa systemowi percepcyjnemu, gdy nie daj si one wyjani za pomoc regu ewaluacji (bezporedniej i globalnej klasyfikacji na wymiarze dobry zy).
Rola wiadomoci w zautomatyzowanym wiecie
wiadczenie oraz pniejsze procesy wiadome i intencjonalne. Nasze spostrzeenia, dokonywane przez nas oceny oraz cele, do ktrych dymy, mog znale si i s pod kontrol rodowiskow. Poniewa interpretacje percepcyjne, upodobania i uprzedzenia, oraz powody naszego zachowania nie s dowiadczane wiadomie, rozumiemy je w kategoriach tych aspektw, z ktrych zdajemy sobie spraw oraz w kategoriach naszych wasnych teorii na temat tego, co mogoby sprawi, e czujemy lub zachowujemy si w okrelony sposb (Karniol i Ross, 1996; Nisbett i Wilson, 1977). Na przykad mczyzna (o automatycznym skojarzeniu umysowym wadzy z seksem) molestujcy seksualnie kobiet, przypisuje swoje odczucia dotyczce atrakcyjnoci tej kobiety jej cechom fizycznym lub jej przyjaznemu (odbieranemu jako "skonno do flirtu") zachowaniu, lub te obu tym zjawiskom (Bargh i in., 1995). Oczywicie, jak ilustruje przytoczony przykad, nasze rozumienie przyczyn naszych myli, odczu i czynw, to w duej czci dokonywane post factum racjonalizacje (Gazzaniga, 1985; Steele, 1988). Jak przekonywa Gazzaniga, wiadomo moe istnie po to, ebymy mogli wszystko to zrozumie i uoy w spjn cao, aby mie poczucie stabilnoci i kontroli - a jest to poczucie w duej mierze przystosowawcze, zwaywszy na konsekwencje wynikajce z jego utraty (np. Abramson, Seligman, Teasdale i D'Agostino, 1985; Taylor, 1989). Kad tu nacisk na pogld, e automatyczne, niewiadome procesy psychiczne obecne s we wszystkich aspektach ycia umysowego i spoecznego. Pragn tym samym przezwyciy moim zdaniem dominujce, a nawet powszechnie uznawane za prawdziwe zaoenie, e jest odwrotnie. Jednak goszc, z caym szacunkiem dla Skinnera, e nawet ukierunkowane na cel, zoone zachowanie spoeczne nie musi wymaga wiadomych poznawczych procesw wyboru, naley powiedzie co o warunkach, w ktrych, jak si uwaa, zachodz procesy niewiadomej kontroli oraz w jak ogromnym stopniu zbyteczne s, moim zdaniem, procesy wiadome.
Postulat porednictwa wiadomoci: Dziedzictwo modelu sekwencyjnego
Automatyczno przenika ycic codzienne, odgrywajc wan rol w tworzeniu sytuacji psychologicznej, z ktrej wywodzi sio subiektywne do248
Zastanwmy si jakie zmiany zaszy w psychologii poczwszy od lat szedziesitych i jak wraz z nimi malaa rola wiadomego wyboru. NajbarCzasopismo Psychologiczne, Tbm 5, Nr 3, 1999, 209-256
Automalyzmy dnia powszedniego
dziej fundamentaln zmian byo przejcie od sekwencyjnego, opartego na metaforze komputera, modelu poznania (np. Atkinson i Shiffrin, 1968; Newell i Simon, 1972), do modeli w ktrych wiele operacji umysowych dokonuje si jednoczenie, paralelnie (np. Hintzman,1998; Rumelhart i McClelland, 1986). Moim zdaniem to wanie model sekwencyjny, ktry zakada, e wiadome ocenianie i wnioskowanie, nastpuj po procesach percepcji a poprzedzaj reakcje na rodowisko, spowodowa, e przecenialimy poredniczc rol procesw wiadomych. To metazaoenie przypisywao wiadomym procesom rozpoznawania i wnioskowania rol pierwotnej przyczyny, stanowicej nieomal blokad reakcji afektywnych i behawioralnych. Innymi sowy mwic, wczesne modele poznawcze przyznaway poznaniu status tosamy ze wiadomym poznaniem (zob. Bowers. 3 981; Lazarus, 1982). Od tamtej pory usiujemy przywrci ad po tej chybionej koncepcji. Wioda ona do zaoenia, e wiadome rozpoznawanie jest niezbdnym warunkiem wstpnym dla reakcji afektywnych. Erdelyi (1974) wykaza, e powodem, dla ktrego wikszo psychologw w latach 50tych i 60-tych, odrzucia odkrycia dotyczce obrony percepcyjnej, bya trudno w zrozumieniu idei, e bodziec musi zosta spostrzeony zanim zostanie spostrzeony", czyli idei, e aby umys broni si przed bodcem i usun go ze wiadomoci, musi go najpierw spostrzec i rozpozna jako co, przed czym naley si broni. Implicite przyjmowano zaoenie, e rejestracja percepcyjna musi by wiadoma, a zatem zrozumienie tego, e co moe by wiadomie spostrzeone zanim zostanie wiadomie sposrzeone, byo niemoliwe. Erdelyi prawie samodzielnie przywrci dobre imi nurtowi New Look zgromadziwszy wszystkie teoretyczne i empiryczne zarzuty w stosunku do tego zaoenia. Argument Zajonca (1980), e reakcje afektyw-ne mog by natychmiastowe i niezalene od poznawczego" (tj. wiadomego) przetwarzania informacji by niezgodny z intuicj tylko z powodu istnienia ukrytej wiary w model sekwencyjny. Jeeli rne funkcje psychologiczne mog oddziaywa na wejciu" w tym sam}'m czasie, to hipoteza o bezporednich reakcjach afektywnych uprzednich w stosunku wiadomego rozpoznania bodca, lub wystpujcych przy jego braku wydaje si bardziej prawdopodobna.
Czasopismo Psychologiczne, Tbm 5. Nr 3, 1999, 209-256
Moje wasne ukryte przywizanie do modelu sekwencyjnego niemal doprowadzio mnie do wniosku, e zakres bezporednich automatycznych wpyww rodowiska na poznanie spoeczne ogranicza si do interpretacji percepcyjnej i nie rozciga si na formuowanie sdw, decyzje behawioralne ani inne reakcje wobec rodowiska. Trwaem przy zaoeniu, e oceny i decyzje musz poprzedza wszystkie intencje sformuowane przez jednostk oraz wszystkie jej zachowania. Hipoteza o automatycznej aktywizacji celw zostaa sformuowana tylko dziki temu, e bawic si w adwokata diaba, zadaem sobie pytanie w jaki sposb bezporedni wpyw rodowiska mgby przeama pozorn asymptot na etapie oceny i decyzji (tj. ustalania celu) (Bargh,1990). Tak jak i we wczeniejszych przykadach, metapogld o sekwencyjnym przetwarzaniu informacji, spowodowa moje trudnoci w zrozumieniu idei, e motywacje mog by bezporednio aktywizowane przez biec informacj ze rodowiska. W modelach paralelnych, takich jak prezentowany obecnie, nie ma adnego teoretycznego, przyjtego a priori, wymogu porednictwa procesw wiadomych w powstawaniu efektw w zakresie percepcji, wartociowania czy zachowanfa, na ktrym to zaoeniu oparte byy. modele sekwencyjne z lat 60-tych, do dzi w sposb ukryty bd jawny przewijajce si w badaniach nad poznaniem spoecznym. Dzieje si tak pomimo faktu, e wyniki bada prowadzonych od lat 60tych spowodoway dramatyczne zmniejszenie si mocy eksplanacyjnej poredniczcych procesw wiadomych. Chocia, jak napisano wczeniej, modele atrybucyjne postuloway jako swoj zasad wyrafinowany proces wnioskowania przez analiz wariancji" (Kelley, 1967), teraz ju wiemy, e znaczna cz sdw atrybucyjnych jest spontaniczna, nieintencjonalna i niewiadoma (np. Gilbert, 1989; Newman i Uleman, 1989; Taylor i Fiske, 1978; Uleman i. in.1995). Mimo, i kiedy sdzono, e sdy wartociujce s formuowane na podstawie rozpoznanych cech bodca (Anderson, 1974), to jednak Zajonc stwierdzi (np. Bargh i Chaiken i. in.,1996; LeDoux, 1989; Murphy i Zajonc, 1993; Niedenthal,1990), e reakcje afektywne mog by wczeniejsze, szybsze i niezalene od nawet najbardziej podstawowych procesw wiadomych takich, jak rozpoznawanie bodca. Znalazo to pniej potwierdzenie w badaniach. Na podstawie zaprezentowanego prze249
John A. Bargh
gldu bada moemy stwierdzi, e nawet intencje i cele oraz procesy poznawcze i zachowania uruchamiane po to, aby cele te realizowa, mog ulec zautomatyzowaniu i odbywa si z pominiciem dokonywania wyboru i udziau wiadomego nimi sterowania. Czy wiadomo odchodzi w niebyt? Pozbawienie wiadomoci jej uprzywilejowanej, poredniczcej pozycji w centrum wszechrzeczy, poprzez przejcie od sekwencyjnego modelu_umysu do metateorii procesw paralelnych, wcale nie oznacza twierdzenia, e wiadome przetwarzanie informacji nie odgrywa adnej roli. Ziemia wcale nie przestaa istnie kiedy Galileusz usun j z centrum wszechwiata. Podobnie, kiedy Darwin pozbawi czowieka uprzywilejowanej pozycji wrd wszystkich form ycia, istoty ludzkie yy nadal, tyle, e z mniejszym poczuciem wasnego znaczenia. Podobnie jest ze wiadomoci, ktra istnieje nadal, mimo przejcia od sekwencyjnego do paralelnego modelu umysu. W rzeczywistoci, rezygnacja z przyznawania wiadomoci przesadnie silnej pozycji, zajmowanej w centrum modeli sekwencyjnych moe doprowadzi do lepszego zrozumienia jej roli i celu. I chocia wiadomo nie moe ju duej by postrzegana jako co niezbdnego dla powstawania zachowa, dokonywania ocen i formuowania sdw w danej sytuacji, to wci jest ona potrzebna, aby mogy rozwin si procesy przedwiadome. Procesy przedwiadome podobnie, jak inne umiejtnoci i procesy umysowe, powstaj dziki wiadomoci, i_ wymagaj znacznego wysi-ku, zanim po do dugim okresie ich wykorzysty-wania, mog zosta przeniesione do sfery rzed-wiadomoci (Vera i Simon, 1993). Bez czstego i konsekwentnego udziau wiadomoci w ich tworzeniu, dostosowywaniu czy modyfikacji metod prb i bdw, nie mogyby one istnie. Ponadto. jak powiedziano na pocztku tego artykuu, przedwiadome procesy percepcyjne i ewaluacyj-no stanowi punkt wyjcia dla wiadomego, subiektywnego dowiadczenia i wiadomych decyzji dotyczcych reagowania na subiektywnie spostrzegane otoczenie (Neisser, 1967). Procesy te opisano je jako pozostajce w subie umysu, za ich rol jako uwalnianie wiadomych procesw umysowych w celu stworzenia dogodnych warunkw dla zada wymagajcych kreatywnoci.
250
W mniejszym stopniu odnosi si to do przedwiadomych procesw motywacyjnych, poniewa automatycznie zaktywizowany cel przejmuje nastpnie kontrol nad reszt machiny, jak jest umys. (zob. Wyer i Srull, 1989). Jednak nawet w przypadku automatycznie dziaajcych motywacji, jednostka moe uwiadomi sobie swoje dziaanie i zmieni wzorce zachowa, jak ma to na przykad miejsce w przypadku ziych nawykw. Zarwno z praktycznego, jak i z teoretycznego punktu widzenia wane jest pytanie o to, jak automatyczne i wiadome motywacje wzajemnie oddziaywaj na siebie, znajdujc si w konflikcie. Obecnie prowadzimy badania nad waciwociami tej interakcji. Ci, ktrzy uwaaj, e wolna wola nie jest pojciem naukowym oraz, e wraz z postpem w badaniach zawarto czarnej skrzynki z napisem wiadomy wybr" moe wycznie zmale (Barsalou, 1992; Skinner, 1953), na pewno sprzeciwi si temu, e te nowo postulowane i elastyczne procesy wiadome s, mimo wszystko, determinowane przez czynniki sytuacyjne i poznawcze Kiedy bdziemy dysponowa wystarczajc wie dz, bdziemy mogli przewidywa take te, z po zoru swobodne", procesy umysowe. Na pewno; tym kierunku poda trend w badaniach od 1980 roku. Ostatecznie wic moe by i tak, e wyjanij nia dziaania umysu przy pomocy procesw wiadomych, rozumianych w kategoriach wolnej woli i wolnego wyboru nie maj przyszoci. Jest jednak jeszcze jedna waciwo procesw wiadomych, ktra sprawia, e nie mona si bez nich oby ich sekwencyjna i hamujca natur Wiele lat temu Lashley (1951) zmaga) si z pytaniem o to, jak umys zawierajcy myli, obraz wspomnienia i idee nie zwizane z miejscem i czasem, moe kierowa zachowaniem w realnym wiecie, gdzie wydarzenia zachodz pojedynczo. Kluver (1951) dyskutujc przedstawiany na sympozjum referat Lashleya zwile postawi ten problem: ; Jeeli chodzi o zwizek midzy myleniem a tym-czasow organizacj, stajemy, jak sdz, przed dylematem. Myli, pojcia i znaczenia nie maj odniesienia do czasu i przestrzeni, a jednak wy-raanie, formuowanie i identyfikacja myli,' procesy toczce si w czasie i pojawiajce si przestrzeni." (s. 136) Trudno polega na tym, e umys posiada niezwyk zdolno do poruszania si w czasie i roCzasopismo Psychologiczne, Tbm 5, Nr 3. 1999. 209-256
Automat.yzmy dnia powszedniego
bienia wielu rzeczy jednoczenie, podczas gdy ciao nie ma takiej zdolnoci. Jednostka musi y w wiecie fizycznym, w ktrym czas jest wymiarem i rzeczy dziej si w okrelonym porzdku, nie za jednoczenie. Nieprzypadkowo wiadome przetwarzanie posiada natur sekwencyjn oraz zdolno, hamowania, poniewa to one wanie uniemoliwiaj jednostce podejmowanie prb robienia wicej ni jednej rzeczy rwnoczenie (zob. Posner i Snyder, 1975; Shallice, 1972). Celem wiadomoci moe by zatem poczenie paralelnego umysu z sekwencyjnym wiatem.-O ironio, odejcie od sekwencyjnego modelu umysu na korzy modelu paralelnego w znacznym stopniu pomniejszyo przyczynow rol procesw wiadomych w codziennym yciu. Pozwolio to jednak rwnoczenie obali w kocu stanowisko Skinnera. traktujcego wiadomo jako epifenomen.
PODZIKOWANIA
Przygotowanie tego rozdziau sfinansowano czciowo z grantu National Science Foundation Grant SBR-9409448. Cz bada zostaa przedstawiona w 1994 roku podczas zjazdu American Psychological Society w Waszyngtonie oraz w 1995 roku na zjedzie American Psychological Association w Nowym Jorku. Chciabym podzikowa Bobowi Wyerowi za jego wnikliwe uwagi oraz Peterowi Goli witzerowi, Ad van Knippenbergowi i Leonardowi Berkowitzowi za komentarze i sugestie do poprzedniej wersji tego artykuu. Tumaczenie: Krzysztof Przybyszewski Dorota Rutkowaka
LITERATURA CYTOWANA
Abramson, L.Y., Seligman, M.E.P., & Teasdale, J. (1978). Learned heJplessness in humans: Critiue and reformulation. Journal of Abnormal Psychology, 87, 49-74. Ach, N. (1935). Analyse des Willens. W: E. Abderhaldon (Ed.), Hahdbuch der bioogischen Arbeitsmcthoden (vol,6, Part E). Berlin: Urban & Schwarzenberg. Anderson, J.R. (19S3). The architecture of cognition. Cambridge, MA: Harvard University Press. Anderson, J.R. (1992). Automaticity and the ACT theory. American Journal af Psycholog}; 105, 165-180. Anderson. N.H. (1974). Cognitivc algebra: Integration thc-ory appliedto social attribution. W: L. Berkowitz (Ed. ) . Aduances in exprrinenlal social psychologu (Vol.7, s. 1-10). New York: Academic Press.. Atkinson, J.W., & Burch. D. 11970), A dynamic theory of action, New York Wiley. Czasopismo Psychologiczne. Ibm 5. Nr 3, 1999, 209-256
Atkinson, R.C., & Shiffrin, R. M. (1968). Human memory: A proposed system and its control processes. W: K. W. Spence & J.T. Spence (Eds.), Advances in the psychology of learning and motivation (Vol. 2). New York: Academic Press. Baldwin, M.E., & Lopez, D.F. (1990). My adviser and the Pope are watching me from the back of my mind. Journal of Experimental Social Psychology, 26, 435-454. Balota. D.A., & Lorch, R.F., Jr. (1986). Depth of automatic spreading activation: Mediated prim ing effects jn pronunciation but not in lexical decision. Journal of Experimental Psychology: Learning Memory, and Cognition, 12, 336-345. Bandura, A. (1977). Social learning theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall. Bargh, J.A. (1982). Attention and automaticity in the processing of self-relevant information. Journal of Personality and Social Psychology, 43, 125-436. Bargh. J.A. (1989) Conditional automaticity: Varieties of automatic influence in social perception and cognition. W: J.S. Uleman & J.A. Bargh (Eds.). Unintended thought (s. 3-51). New York: Guilford. Bargh, JA (1990). Auto-motives: Preconscious determinants of thought and behavior. W: E.T. Higgins & R.M. Sorrentino (Eds.), Handbook of motivation and cognition (Vol. 2, s. 93-130). New York: Guilford. Bargh, J.A. (1992). Being unaware of the stimulus versus unavare of its interpretation: Why subliminnnality per se does not matter to social psychology. W: R. Bornstein & T. Pittman (Eds.), Perception without awereness (s. 236-255). New York: Guilford. Bargh, J.A. (1994). The four horsemen of automatic!ty: Awareness, intention, efficiency, and control in social cognition. W: R.S. Wyer & T.K. Srull (Eds). Handbook of social cognition (2nd ed., s. 1-40). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates. Bargh, J.A. (1996). Principles of automaticity. W: E.T. Higgins & A. Kruglanski (Eds.), Social psychology: Handbook of basic principles (s. 169-183). New York: Guilford. Bargh. JA, & Barndollar, K. (1996). Automaticity in action: The unconscious as repository of chronic goals and motives. W: P.W. Gollwitzer & J.A. Bargh (Eds.), The psychology of action (s. 457-481). New York: Guilford. Bargh, J.A., Bond, R.N., Lombardi, W.J., & Tota, M.E. (1986). The additive nature of chronic and temporary sources of construct accessibility. Journal of Personality and Social Psychology, 50, 869-878. Bargh, J.A, Chaiken, S., Govender R., & Pratto, F. (1992). The generality of the automatic attitude activation effect. Journal of Personality and Social Psychology, 62,893-912. Bargh, J.A., Chaiken, S., Raymond, P., & Hymes, C. (1996). The automatic evaluation effect: Unconditionally automatic attitude activation with a pronunciation task. Journal of Experimental Social Psychology. 32, 185-210. Bargh, J.A., Chen, M, & Burrows, L. (1996), Automaticity of social behavior: Direct effects of trait construct and stereotype activation on action. Journal of Personality and Social Psychology. 71,230-244. Bargh, J.A., & Gollwitzer, P.M. (1994). Environmental control of goal-directed action: Automatic and strategic contingencies between situations and behevior. Nebraska Symposium on Motivation, 41t 71-124. Bargh, J.A.. Gollwitzer, P.M.. & Barndollar, K. (1996). Social ignition; I. The automatic activation of motivational states. Manuscript submitted for publication. New York University. Bargh. J.A., Gollwitzer, P.M., Leo-Chai. A., & Barndollar, K. (1997). Social ignition: II. The motiwational qualities of primed goal states. Manuscript in preparation, New York University.
251
John A. Bargh Bargh. J.A.. & Green. M. (1996). Unintended consequences of intentional information processing. Manuscript submit-ted for pubhcation. New York Unwiersity. Bargh. J.A., Litt, J., Pratto. F., & Spiolman, LA. (1989) On the preconscious evluation of social stirnuli. W:A. F. Bennett & K.M. McConkey (Eds.). Cognition in individual and social contexts: Proceeding of the XXV International Congress of Psychology (Vol 3, s. 357-370). Amsterdam Elsevier/North-Holland. Bargh, J.A., Lombardi, W.J., & Higgins. ET. (1988). Automaticity of Person x Situation effects on impression formation: Ite's just a matter of time. Journal of Personality and Social Psychology, 55, 599-605. Bargh. JA, & Pietramonaco, P. (1982). Automatic information processing and social perception: The influence of trait information presented outside of conscious awarentess on impression formation. Journal of Persona!ity and Social psyckology, 43, 437-449. Bargh. J.A.. & Pratto, F (1986). Individual construct accessibility and perceptual selection. Journal of Experimental Social Psyckology. 22, 293-311. Bargh. J.A. & Raymond, P. (1995). The naive misusc of power: Nonconscious sources of sexual harassment. Journal of Social Issues, 51. S5-96. Bargh. J.A, Raymond. P., & Ghaiken, S. (1996). The automatio evaluation effect: Does it hoki for the other major dimensions of semantic meaning as well? Unpublished manuscript, New York University. Bargh JA. Raymond, P.. Pryor, J., & Snack. E (1995). Attractiveness of the underling: An automatic power-sex association and its consequences for sexual harassment and aggression. Journal of Personalia and Social Psychology, 68, 768-781. Bargh. J.A, & Thein, R.D. (1985). Individual construct accessibility, person memory, and the recall-judgmont link: The case of information overload. Journal of Personality and Social Psychology, 49, 1129-1146. Bargh. J.A., & Tota, M.E. (1988). Context-dependent auto-matic processing in depression: Accessibility of negative constructs with regard to self but not others. Journal of Personality and Social Psychology, 54, 925929. Barsalou. L.W. (1992). Cognitiue psychology: An overview for cognitve scientiss. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates. Baror. R.J. & Cialdini, R.B. (1995). Priming a consistency motivation enhances cognitive dissonance effocts. Manuscript submitted for publicationf Arizona State University. Bem. D.J. (1972). Self-perception theory. W: L. Berkowitz (Ed.), Aduances in experimental social psychology (Vol. 6, s. 1-62). New York; Academic Press. Berkowitz, L. (1984). Some effects of thoughts on anti and prosocial influences of media events: A cognitive-neoassociation analysis. Psychological Bulletin, 95, 410-427. Berkowitz, L.t & LePage, A. (1967). Weapons as aggreasioneliciting stimuli. Journal of Personality and Social Psychology, 7, 202-207. Bowers. K.S. (1981)- Knowing more than we can say leads to saying more than we can know: On being implicitly informed. W: D. Magnusson (Ed.). Toward a psychology of situations: An internacional perspective, Hillsdale, NJ: Lawwence Erlbaum Associates. Brewer. M.B. (1982). Further beyond nine to five: An integration and future direction. Journal of Social Issues, 38. Brewer. M.B. (1988) A dual process model of impression formation W:T.K Srull & R.S Wyer, Jr. (Eds), Advances in social cognition (Vol. 1, s. 1-36). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates. Brewer, M.B., Dull, V., & Lui, L. (198l). Perceptions of the elderly: Stereotypes as prototypes. Journal of Personality and Sociat Psychology, 41. 656-670. Bruner, J.S. (1957). Going beyond the information given. W: H.F. Gruber, K.R, Hammond, & R. Jessor (Eds.), Contemporary approaches to cognition (s. 41-69). Cambridge, MAHarvard University Press. Cacioppo, J.T., Priester. J.R., & Bernston, G.G. (1993). Rudimentary determinants of attitudes: II: Arm flexion and extension have diffcrent effects on attitudes. Journal of Personality and Social Psychology, 65, 5-17. Carlston. D.E. (1980). The recall and use of traits and eventsin social interferonce processes. Journal of Experimental Social Psychology. 16, 303-329. Carlston. D.E. (1994). Associated systems theory: A systematic approach to cognitive representations of persons. W; R.S. Wyer, Jr. (Ed.), Aduances in social cognition (Vol. VII, s. 1-78). Hillsdale, NJ: Lavrcnce Erlbaum Associates. Cartwright, D. (Ed.).(1959). Studies in social power. Ann Arbor, Ml: Institute for Social Research. Carver , C.S.: Ganellen, R.J., Proming, W.J., & Chambers, W. (1983). Modeling: An analysis in terms of category accessibility. Journal of Experimental Social Ps\chology, 19, 403-421. Chaiken, S.. &. Bargh. J.A. (1993). Occurrence versus moderation of the automatic attitiude activation effect; Reply to Fazio. Journal of Personality and Social Psychology 64, 759-765. ' " Chaiken, S., Giner-Sorolla, R-, & Chen, S. (1996). Beyond accuracy: Defense and impression motives in heuristic and systematic information procesing. W: P.M. Goliwitzter & J. A. Bargh (Eds.), The psychology of action (s. 553- 578). New York: Guilford. Chaiken, S., Liberman, A., & Eagly, A.H. (1989). Heuristic and systematic information processing within and beyond the persuasion context. W: J.S. Uleman & J. A. Bargh (Eds.). Unintended ihought (s. 212-252). New York Guilford. ^| Chartrand, T.L., & Bargh. J.A. (1996). Automatic activation of impression formation and memorization goals: Nonconsious goal priming reproduces effects of expicit task in struetions. Journal of Personality and Social Psychotogy 71,464-478. Chen, M., & Bargh, J.A. (1996). An automatic effect of (all attitudes on faehavior: Preconscious approach and avoidance responses to liked and disliked stimuli. Manuscript submitted for publication, New York University. Chen, M., &. Bargh, JA. (1997). Nonconscious behavioral confirmation processes: The self-fulfilling nature of automatically activated stereotypes. Journal of Expenmental Social Psychology. Chen, S.. Shechter.D., & Chaiken, S. (1996)- Getting at the truth or getting along: Aceuracy and impression-motive ted heuristic and systematic processing. Journal of Personaiity and Social P$vcholog\\ 71. 262-265Cialdini. R.B. (1994, Octdbcr). The strein for consistency A history, and a surprise. Plenary address to th*1 annual meeting of the Society for Experimental Social Psychology, Lake Tahoe. NV. Cialdini. R.B., Trosl. M.R.. & Newsom, J.T. (1995). Preference for consistency: The development of a valid measure and the discovory of surprising behavioral imphcation. Journal of Personality and Social Psychology, 69, 318-328 Collins. A.M.. & Lofius. K.F. (1075). A spreading activation theory of semantic memory. Psychological Review, 82, 407Czasopismo, Psychologiczne, Tbm 5. Nr 3. 1999, 209-256
252
Darley, J.M., & atane, B. (1968). Bystander intervention in emergencies: Diffusion of responsibility. Journal of Personality and Social Psychology, 8, 377-383. Pevine, P.G. (19S9). Stereotypes and prejudicft: Their automatic and controlled components. Journal of Personality and Social Psychology, 56, 680-690. Dunn. J.C., & Kirsner. K. (1988). Discovering functionally independent mental processes: The principle ofreversed association. Psychological Rewiew, 95, 91-101. Edwards, K. (1990).The interplay of affect and cognition in attitude formation and change. Journal of Personality and Social Psychology, 59, 202-216. Erber. R., & Fiske, S.T. (1984). Outcome dependency and attention to inconsistent information. Journal of Personality and Social Psychology, 47, 709-726. Erdelyi, M.H. (1974). A new look at the New Look: Perceptual defense and vigilance. Psychological Review. 81, 1-25. Erdley, CA., & D'Agostino, P.R. (1988). Cognithe and affectjve components of automatic priming effects. Journal of Personality and Social Psychology, 54, 741-747. Fazio, R.H. (1986). How do attitudes guide behavior? W: R. M. Sorrentino & E. T. Higgins (Eds.), Handbook of motivation and cognition (Vol. 1, s. 204-243). New York: Guil ford. Fazio, R.H., Chen, J McDonel, E.C., & Sherman. S.J., (1982). Atttitude acccssibility, attitude-behavior consistency, and the strength of the object-evaluation association. Journal of Experimental Social Psychology, 18, 339-357. Fazio, R.H., Sanbonmatsu, D.M., Powell, M.C. & Kardes, F.R. (1986). On the automatic activation of attitudes. Journal of Personality and Social Psychology, 50, 229-238. Festinger, L., & Carlsmith, J.M. (1959). Cognitive consequeces of forced comphance. Journal of Abnormal and Social Psychology, 58, 203-210. Fiske, S T. (1980). Attention and weight in person perception: The impact of negative and extreme behavior. Journal of Personality and Social Psychology, 38, 889-906. Fiske S T.. & Pavelchakr M. (1986). Category-based versus piecemeal-based affective responses: Deve]opments in schema-triggered affect. W: R.M. Sorrentino & E.T. Higgins (Eds.), Handbook of motivation and cognition (s. 167203). New York: Guiliford. Fitzgerald, L.F. (1993, February). The last great open secret: The sexual harassment of women in the workplace and academia. Edited transcript of a Science and Public Policy Seminar presented by the Federation of Behavioral, Psychological, and Cognitive Sciences, Washington, DC. Flavell, J.H., & Dragons, J. (1957). A microgenetic approach to perception and thought. Psychological Bulletin, 54, 197217 Fodor, .JA. (1983). The modularity of mind. Cambridge: Bradford Books. Gazzaniga, M. (1985). The social brain. New York: Basic Books Gilbert, D.T. (1989). Thinking lightly about others: Automatic components of the social inference process. W: J.S Uleman & J.A. Bargh (Eds.), Unintended thought (s. 189211), New york: Guilford. Gilbert. D.T., Pelham. B.W., & Krull, D.S. (19S8). On cognitive busyness: When person perceivers meet persons perceived. Journal of Personality and Social Psyckology, 54 733-739. Gollwitze, P.M., Heckhausen, H., & Steller, B. (1990). Deliberativo and implemental mind-sets: Cognitive turning toward congruous and information. Journal nf Personality and Social Psychology, 59. 1119-1127. Czasopismo Psychologiczne, Tbm 5. Nr 3. 1999, 209-259
Gollwitzer, P.M., & Moskowitz. G. (1996). Goal cffects on thought andbehavior. W: E.T. Higgins &A. Kruglanski (Eds.), Social psychoogy: Handbook of basie principlen (s. 361399). New York: Guilford. Greenwald, A.G., & Banaji, M.R. (1995). Imphcit social cognition: Attitudes, self-esteem, and stereotypes. Psychological Reuiew, 102. 4-27. Flamilton, D.L., Katz, L.B., & Leirer, V.O. (1980). Organizational processes in impression formatton. W: R. Hastie. T.M. Ostrom. E.B. Ebbesen. R,S. Wy er, O.L. Hamilton, & D.E. Carlston (Eds.), Person me mory: The cognitiue basis of social perception (s. 121-153) Hillsdale, NJ: Lawronce Erlbaum Associates. Hansen, R.D. (1980). Commonsonse altribution- Journal of Personality and Social Psychoogy, 39, 996-1009. Hastie, R., & Kumar, K (1979). Person mcjinory: Personaiity traits as organizing principles in memory for behaviors. Journal of Personality and Social Psychoogy, 37, 25-38. Hastie, R., & Park, B. (1986). The relationship between memory and judgment depends on whother the judgment task is memory-based oron-Iine. Ps\chological Reuiew. 93, 58268. Hayes-Roth, B. (1977). Evolution of cognitive stnicture and process. Psychological Reuiew, 64, 260-278. Hebb, D.O. (1948). Organization of behaiior. New York: Wiley. Heckhausen, H. (1990). Motiuation and action. New York: Springer-Verlag. Herr. P.M. (1986). Consequences of priming: Judgment and behavior. Journal of Personality and Social Psychoogy, 51, 1106-1115. Higgins, E.T. (1987). Self-discrepancy: A theory relating self and affect. Psychological Reuiew, 94, 319-340. Higgins, E.T. (1989). Knowledge accessbility and activation: Subjectivity and suffering from unconscious sources. W: J.S. Uleman & J.A. Bargh (Eds.). Unintended thought (s.75-123). New York: Guilford. Higgins, E.T. (1991). Development of self-regulatory and selfevaluative processes: Costs, benefits, and tradeoffs. & L. A. Sroufe (Eds.), The Minnesota Symposia on Chiid Deoelopment: Self processes and deuelopmcnt (Vol. 23). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates. Higgins, E.T., Bargh, J.A., & Lombardi, W. (1985). Natur of priming effects on categorization. Journal of Experimental Psychoogy: Learning, memory, and cognition, 11, 59-69. Higgins, E.T., King, G.A., & Mavin, G.H. (1952). Indmdual construct accessibility and subjective impressions and recail. Journal of Personaity and Social Psychoogy, 43, 35-47. Higgins, E.T., Rholes, W.S., & Jones, C.R. (1977). Category accessibility and impression formation. Journal of Experimental Social Psychoogy, 13, 141-154. Hilgard, E.R. (1965). Hypnotic susceptibility. New York: Harcourt Bracc & World. Hilgard, E.R. (1977). Diiided consciousness. New York: Wiley. Hintzman. D.L. (1988). Judgmonts of frequency and recognition memory in a multiple-trace memory model. Psychological Reuiew, 95, 528-551. Hodges, S., & Wegner, D.M. (in press). Automaticity and controi of empathy. W: W.J. Ickes (Ed). Empathic accuracy New York: Guilford. Horner. M.S. (1974). Fear of success in women. W: J.W. Atkinson & J.O. Raynor (Eds.), Motivation and achievement (s. 76-117). Washington: Winston.
253
John A. Bargh Lichtenstein. M., & Srull, T.K. (1987). Processing objectives as a determinant of the relationship between recall and judgment. Journal of Experimental Social Psychology 23 93 - 118. ' ' Lorch, R.E, Jr. (1982). Priming and search processes in semantic memory: A test of three models of spreading activation. Journal of Verbal Learning and Verbal Behauior 21, 468-492. Macrea, C.N., Milne, A.B., & Bodenhausen, CV. (1993). Slereotypos as energy-saving device: A peek inside the cognitive toolbox. Journal of Personality and Social Psycholo. gy, 56, 37-47. Malamuth, K.M. (1989). The attraction to sexual aggression scale: Part One. Journal of Sex Research, 26, 26-49. Marcel, A.J. (1983). Constnous and unconscious perception; Experiments on visual masking and word recognition Cognitive Psychology. 15, 197-237. Martin, I.L., & Tesser, A. (1989). Toward a motivational and structural theory of ruminative thought. W: J.S. Uleman & J.A. Bargh (Eds.), Unintended thought (s. 306-326) New York: Guilford. Martindale, C. (1991). Cognitiue psychology: A neural-network. approach. Pacific Grovo, CA: Brooks/Cole. Meyer. D.E., & Schvaneveldt. R.W. (1971). Faciliiation in? recognizing pairs of words: Evidence of a dependence be-^ tweon retrieval operations. Journal of Experimental Psy-* chology, 90. 227-234. McClelland, D.C. (1953). The achieiement motiue. New York Appleton-Century-Crofts. Milgram, S. (1963). Behavioral study of obedience. Journal of Abnormal and Social Psychology, 67, 371-378. Miller, G.A., Galanter, E., & Pribram, K.H. (1960). Plans and the structure of behauior. New York: Holt, Rinehart & Winston. Mills, C.J., & Tyrrell D.J. (1983). Sex-sterotypic encoding and release from proactive interference. Journal Personality and Social Psychology, 45, 772-781. Mischel, W. (1973). Toward a cognitive social learning reconceptualization of personality. Psychological Review, 80, 252-283. i Murphy, S.T.. & Zajonc, R.B. (1993). Affect, cognition, and awareness: Affective priming with optimal and suboptimal stimulus exposures. Journal of Personality and So cial Psychology, 64, 723-739. ' " ; Murray, H. (1943). The Thematic Apperception Test manual, Cambridge, MA: Harvard University Press. Neely, J.H. (1977). Semantic priming and retrieval from lexical memory: Roles of inhibitioless spreading activation and limited-capacity attention. Journal of Experimentol Psychotogy: General, 106, 226-254. Negroponte, N. (1995). Being digital. New York: Knopf. Neisser, U. (1967). Cognitiue psychoiogy. New York: Appfoi ton-Century-Crofts. Neuberg, S.L. (1988). Behavioral implications of information presented outsidc of awareness: The effect of subliminal presentation of trait information on behavior in the Prfsoner's Dilemma Game. Social Cognition, 6, 207-230 Newell, A.. & Rosenbloom, P.S. (1981). Mechanisms of skill acuisition and the law of practice. [W:] J.R. Anderson (Ed.), Cognitive skills and their acuisition (str. 1-55) Hillsdale NJ: Lawrence Erlbaum Associates. Noweli, A.. & Simon, H.A. (1972). Human problem solving Englewwd Cliffs, NJ: Prentice-Hall. Newman. L.S. & Uleman, J.S. (1989). Spontant-ous trast inference. [W:] J.S. Uleman & J.A. Bargh (Eds.). Unin tendced thought (str. 155-188). New York: Guilford. Niedenthal, P.M. (1990), Implicjt perception of affective information. Journal of Expcrinnnta! Social Psychology. 26, 505-527
Jackson, D.N. (1974) Personality Research Form Manual. Port Huron, Ml: Ressearch Psychologists Press. Jacoby. L.L. (1991). Aprocess dissociation framework: Separating automatic: from intentional uses of memory. Journal of Memory and Language, 30, 513-541. James. W. (1890). The principles of psychology. New York.: IHolt. Johnson. M.K. (1983). A multiple entry, modular memory system. W: G.H. Poower (Ed.), 7he psychology of learning and motivation (Vol. 17, s. 81-123). New York: Acadcmic Press. Johnson. M.K., Kim.. J.K., &. Risse, G. (1985). Do alcohoic Korsakoff ssyndrome patients acquire affective reactions? Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory, and Cogniton. 11, 22-36. Jones. E.E.,& Nissbett, R.E. (1971). The actor and the observer: Divergent perccptions of the causes of behavior. W: E.E. Jones, D. Kanouse. H.H. Kelley, R.E. Nisbett. S. Valins. & B. Weir.er (Eds.), Attribuiion: Perceiving the causes of behavior (s. 79-94). Morristown, NJ: Generai Learning Press. Jung. C.G. (1927). The structurc of the psyche. W: RFC. Hull (Trans.), Collected works of C.G. Jung (Vol. 8.5.283342;. Princoion. NJ: Princeton Univursity Press. Karniol. R., & Ross. M. (1996). The motivational impact of temporal focus: Thinking about the future and the past. Annual Review of Psychology, 47, 593-620. Kelley. H.H. (1967). Attribution theory in social psychoiogy. W: D. Levine (Ed.), Nebrasha Symposium on Motwation (Yol. 15, s. 192-241). Lincoln: University of Nebraska Press. Kipnis. D. (1976). The powerholders. Chicago: University of Chicago Press. Kluver. H. (1951). Discussion of Lash!ey's chapter. W: L. A. Oeffnes (Ed.). Celebral mechanisms in behauior: The Hixon Symposium (s. 136). Now York: Wiley. Klein. S.B., & Loftus, J. (1993). The mental representation of trait and autobiographical knowledge about thc self. W: T.K. Srull &. R.S. Wyer, Jr. (Eds.). Advances in social cognition (Voi. 5, s, 1-49). Hillsdale. NJ: Lawrcnce Erlbaum Associates. Koffka. K. (1925). Die Grundlagen der psychischen Entwicklung. Osterwieck: Zickfeldt. Kuhl, J. (1986). Motivation and information processing: A new look at decision making, dynamie change, and action control. W: R.M. Sorrentino & E.T. Higgins (Eds.), Handbook of motivation and cognition (Vol. 1, s. 404-434). New York: Guilford Lang. P-J-; Bradley. M.M., & Cuthbert, B.N. (1990). Emotion, attention, and the startle reflex. Psychological Review, 97, 377-395. Lashley. K.S. (1951). The problem of serial order in behavior W: L.A. Jeffress (Ed.). Cerebral mechanisms in behavior: The Hixon symposium (s. 112-136). N Y: Wiley. Lazarus, R.S. (1982). Thoughts on the relations between emotion and cognition. American Psychologist, 37. 10191024. LeDoux, J.E. (19S9). Cognitive-emotional interactions in the bram. Cognition and Emotion, 3, 267-289. LeDoux. J.E.. Lwatta. J., Reis, D.J. (1988). Different projections of the central amygdaloid nucleus mediate autonomic and behavioral correlates of conditioned feat. Journal of Neuroscience, 8. 21 7-2529. Lewin. K. (1926). Vorsatz, Wille und Bedurfnis. Psychalagishe Forschung, 7, 33O-385. Lewin. K. (1935). Adynamic theory of personality. New york: McGraw-Hill. Lewin K. (1943) ' Defining the field a given time'. Psychological Review 50, 292-310
254
Niedenthal, P.M., & Cantor, N. (1986). Afective responses as guides to category-based influences. Motivation and Emotion, 10. 217-231. Nisbett, R.E.. & Wilson, T.D. (1977). Telling more than we can know: Verbal reports on mental procesess. Psychological Review, 84. 231-259. Osgood, C.E. (1953). Method and theory in experimental psychology. New York: Oxford University Press. Osgood, C.E., Suci, G.S., & Tannenbaum. P.H. (1957). The measurement of meaning. Urbana: University oi Ilinois Press. Ovsiankina, M. (1928). Die Wiederaufnahme Handlungen [The reasumption of interrupted goals]. Psychologische Forschung, 11. 302-379. Perdue, C.W., & Gurtman, M.B. (1990). Evidence for the automaticity of ageism. Journal of Experimental - Social Psychology, 26, 199-216. Pervin, L.A. (Ed.). (1989). Goal concepts in personality and social psychology. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates. Piaget, J. (1946J. La formation du symbole chez l'enfant, Paris: Delachaux & Niestle. Pittman, T.S.. & D'Agostino, P.R. (1985). Motivation and attribution: The effects of control deprivation on subseuent information processing. [W:] J.H. Harvey & G. Weary (Eds.), Attribution: Basic and applied issues. (str. 117-142). San Diego, CA: Academic Press. Posner, M.I., & Snyder, C.R.R. (1975). Attention and cognitive control. [W:] R. L. Solso (Ed), Information processing and cognition: The Loyola symposium (str. 55-85). Hiils-dale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates. Pratto, F, & Bargh. J.A. (1991). Stereotyping based on ap-parently individuating information. Trait and global com-ponents of sex stereotypes under attention ovorload. Journal of Experimental Social Psychology, 27, 26-47. Pryor, J.B. (1987). Sexual harassment proclivities in men. Sex Roles, 17(5-6), 269-290. Prinz W. (1990). A common coding approach to perception and action. [W;] O. Neumann & W. Prinz (Eds.), Relationships between perception and action (str. 167-201), Heildelberg: Springer-Verlag. Reuman, D.A., Alwin, D.R, & Veroff, J. (1984). Assessing the validity of the achivement motive in the presence of random measurment error. Journal of Personality and So cial Psychology, 47, 1347-1362. Relling, M. (1992). An ecological approch to stimulus control and tracking. [W:] W.K. Honig & J.G. Fetterman (Eds.), Cognitiue aspects of stimulus control (str. 347-366). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates. Rumelhart, D.E., & McClelland, J.L. (1986). Parallel distributed processing. Cambridge, MA: MIT Press. Russell, B. (1938). Power: A new social analysis. New York: Norton. Salovey, P., & Singer, J.A. (1989). Mood congruency effects in recall of childhood versus recent memorics. Journal of Social Behavior and Personality, 4, 99-120. Schachter, S., & Singer. J.L. (1962). Cognitive, social, and physiological determinants of emotional state. Psychological Review, 69. 379-399. Shallide T, (1972). Dual functions of consciousnes?. Psychological Review, 79, 383-393. Shiffrin R.M., & Dumais, S.T. (1981). The development of automatism. [W:] J.R. Anderson (Ed.), Cognitiue skills and their acquisiion (str. 111-140). Hillsdale. NJ: Lawrence Erlbaum Associates. Shiffrin R.M.. & Schneider, W. (1977). Controlled and automatic human information processing: II. Perceptual learning, automatic attending, and a general theory. Psychological Review, 84, 127-190. Czasopismo Psychologiczne, Tbm 5, Nr 3, 1999. 209-226
Skinner. B.F (1953). Science and human behavior. New York: Free Pross. Skinner, B.F. (1978). Why I am not a cognitive psychologist. [W:] B.F. Skinner (Ed), Reflections on behauiorism and society (str. 97-112). Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall. Srnith. E.R. (1984). Model of social inference processes. Psychological Reuiew. 91, 392-413. Smith. E.R. (1989). Procedura] efficicncy; General and specific components and effects on social judgment. Journal of Experimental Social Psychology, 25, 500-523. Smith, E.R. (1994). Procedural knowledge and processing strategies in social cognition. |W:J R.S. Wyer & T.K. Srull <Eds.). Handbook of social cognilion (2nd ed., Voi. 1, str. 99-152). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates. Smith, E.R., Branscombe. N.R., & Bormann, C. (1988). Generality of the effects of practice on social judgment tasks. Journal of Personality and Social Psychology, 54, 3S5-395. Smith, E.R., & Lerner, M. (1986). Development of automatism of social judgments. Journal of Personality and Social Psychology, 50, 246-259. Snyder, M., Tanke, E.D., & Berscheid, E. (1977). Social perception and interpersonal behavior: On the self-fulfilling natur of social stereotypes. Journal of Personality and Social Psychology, 35. 656-666. Solarz. A. (1960). Latency of instrumental responses as a function of compatibility with the meaning of eliciting verbal sings. Journal of Experimental Psychology, 59, 239-245. Sorrentino, R.M.. & Higgins, E.T. (1986). Motivation and cognition: Warming up to synergism. [W:] R.M. Sorrentino & E.T. Higgins (Eds.), Handbook of motwation and cognition (Vol. 1 str. 3-19). New York: Guilford. Spielman, L.A., Pratto,F, & Bargh, J.A. (1988). Automatic affect: Are one's moods. attitudes, evaluations, and emotions out of control? American Behavioral Scientist, 31, 96-311. Sruii. T.K. (1981). Person memory: Some tests of associative storage and retrieval models. Journal of Experimenlal Psychology: Human Learning and Memory, 7, 440-463. SrulL T.K., Lichtenstein, M., & Rothbart, M. (1985). Associated storage and rctrieval processes in person memory. Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory, and Cognition, 11, 316-345. Srull, T.K., & Wyer, R.S., Jr. (1979). The role of category accessibility in the interpretation of information about persons: Some determinants and implications. Journal of Personality and Social Psychology, 37, 1660-1672. Srull.. T.K., & Wyer, R.S.. Jr. (1980). Category accessibility and social perception: Some implications for the study of person and interpersonal judgment, Journal of Personality and Social Psychology, 38, 841-856. Srull* T.K.t & Wyer, R.S., Jr. (1983). The role of control processes and structural constraints in models of memory and social judgment. Journal of Experimental Social Psychology, 19, 497-521. Srull. T.K., & Wyer, R.S., Jr. (1986). The role of chroni and temporary goals in social information processing. W: R.M. Sorrentino & E.T. Higgins (Eds), Handbook of motwation and cognition (s. 503-549). New York: Guilford. Steele. CM. (1988). The psychology of self-affirmation: Sustaining the integrity of the self. Adcances in Experimental Social Psychology. 21. 261-302. Strauman, T.J., & Higgins. E.T. (1987). Automatic activation of self-discrepancies and emotional syndromes: When cognitive structures influence affect. Journal of Personality and Social Ps\chnlog\. 53. 1004-1014. Taylor. S.E. (1989). Positiive illusions. N V: Basic Books. Taylor. S.E., &. Fiske. S.T. (1978). Salionce. attention, and atiribution: Top ot'the hcad phfnomena. W: L. Borkovitz (Ed.), Advances in cxperimental social psychology (Vol. 11. s. 249-288). New York: Academic Press.
255
John A. Bargh Thibaut, J.W.. & Kclluy. H.H. (1959). The social psychology of groups. New York: Wiley Tooby. J. & Cosmides, L. (1992). The psychological founda-tions of culture. W: J.H. Barkow. J. Tooby & 1, Cosmides (Kds.). The adapted mind (s. l9-136) New York: Oxford UniversityPress Uleman, J.S., Newman, L.S., & Moskowitz. G.B. (1996). People as spontaneous interpreters: Evidence and issues from spontaneous trait inference. W: M.P. Zanna (Ed). Advances in experimental social psychology (Vol. 28, s. 211-279). San Diego, CA,: Academic Press. Vera.A. H., & Simon, H. A. (1993). Situated action: A symbo-lic interpretation. Cognitive Science, 17, 7-48 Wegner, D.M., & Bargh. J.A. (1997). Control and automaticity in social life. W: D. Gilbert. S. Fiske. & G. Lindzey (Eds) Handbook of social psychology (4th ed.). Boston MA: McGraw-Hill. Werner. H. (1956). Microgenesis and aphasia. Journal of Abnormal and Social Psycho!ogy. 52, 347-353. Werner, H., & Kaplan, B. (1963). Symbol formation: An organismic:-development approach to language and the expression of thought. New York: Wiley. Whitehead. A.N. (1911). An introduction to mathematics. New York:: Henry Holt. Wicklund. R.A., & Brehm. J.W. (1976). Perspectives on cognitive dissonance. Hillsdale , NJ. l.awrcnce Erlbaum Associates. Wicklund R.A., & Gollwitzer. P.M. (1982) Symholic self-complemion. Hillsdale. NJ: Lawrence Erlbaum Associates. Wilensky, R (1983). Plannig and understanding. Reading, MA: Addison-Wesley. Winter I., & Uleman. J.S. (1984). When are social judgments made? Evidence for the spontaneousness of trait inferences. Journal of Perssonality and Social Psychology. 47, 237252. Wyer, R.S., Jr., & Srull T.K. (1986). Human cognition in its social context PsychologicaReview, 93, 322-359 Wyer. R.S., Jr. & Srull T.K. (1989). Memory and cognition in its social context. Zajonc, R.B. (1980). Feeling and thinking: Preferences need no inferences. American Psychologist, 35, 151-175. Zillman, D., & Bryant, J. (1974)> Efffect of residual excitation on the emotional response to provocation and delayed aggressive behavior. Jurnal of Personality and Social Psychology, 30. 782-791

Automatyzmy Dnia Powszedniego - Bargh

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Automatyzmy Dnia Powszedniego - Bargh

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Czasopismo Psychologiczne Psychological Journal

Automatyzmy dnia powszedniego *

AUTOMATICITY OF EVERYDAY LIFE

Automatyzmy dnia powszedniego

Ryc. 1.1. Paralelne formy przedwiadomej analizy

Automatyzmy dnia powszedniego

ROZWJ PROCESW PRZEDWIADOMYCH

Automatyzmy dnia powszedniego

Czasopismo Psychologiczne, Tbm 5. Nr 3. 1999, 209-256

Automatyzmy dnia powszedniego

Automatyzmy dnia powszedniego

Automatyzmy dnia powszedniego

Czasopismo Psychologiczne, Tbm 5. Nr 3. 1999, 209-256

Automatyzmy dnia powszedniego

Automatyzmy dnia powszedniego

Czasopismo Psychologiczne, 'Ibm 5, Nr 3, 1999, 209-256 t

Automatyzmy dnia powszedniego

Automatyzmy dnia powszedniego

Automalyzmy dnia powszedniego

Automatyzmy dnia powszedniego

Czasopismo Psychologiczne, 'bm 5, Nr 5, 1999, 209-256

Automatyzmy dnia powszedniego

Czasopismo Psychologiczne, Tbm 5, Nr 3, 1999, 209-256

Automatyzmy dnia powszedniego

Automatyzmy dnia powszedniego

Automatyzmy dnia powszedniego

Automatyzmy dnia powszedniego

Czasopismo Psychologiczne, Tbm 5. Nr 3. 1999, 209-256

Automatyzmy dnia powszedniego

Automalyzmy dnia powszedniego

Automat.yzmy dnia powszedniego

Automatyzmy dnia powszedniego

Automatyzmy dnia powszedniego

You might also like