Professional Documents
Culture Documents
SKRYPT
Na podstawie ksiki J. Bardacha oraz wykadw i skryptu prof. Jurka
AUTORZY:
DAMIAN BARON JUSTYNA BARTNIK WERONIKA BRYA ANNA CELUCH MARTA CEMPEL OLGA CERAN ANETTA CHAREMSKA KLAUDIA GRUM TOMASZ GRZDKOWSKI ASIA GRZEKOWIAK PAULINA GUDZOWSKA MARTYNA HABERLAND ANNA HADASIK SYLWIA HEPPEL DARIA KOTLISKA KAROL RYBCZYSKI ANNA SOJAT AGNIESZKA MUSIA
Spis treci
I. Ustrj ..............................................................................................................................................6
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. Periodyzacje historii ustroju Polski. ................................................................................................................... 6 Patrymonialna koncepcja pastwa piastowskie zasady dziedziczenia tronu i wadzy. ....................................... 7 Pozycja krla w monarchii patrymonialnej. ........................................................................................................ 7 rda dochodw i wydatki w monarchii patrymonialnej. .................................................................................. 8 Ciary prawa ksicego. ................................................................................................................................. 9 Urzdy w monarchii patrymonialnej. ................................................................................................................. 9 Ksztatowanie si wielkiej wasnoci ziemskiej w monarchii patrymonialnej ..................................................... 10 Immunitety i ich podzia. ................................................................................................................................. 10 Pozycja Kocioa w monarchii patrymonialnej. ................................................................................................. 11 Ksztatowanie si stanu rycerskiego ................................................................................................................ 12 Powstanie i rozwj miast w Polsce do XVI wieku. Lokacje miast na prawie niemieckim. .................................... 13 Pooenie ludnoci wiejskiej w monarchii patrymonialnej. Lokacje wsi. ............................................................ 14 Poddastwo chopw do poowy XV w. ........................................................................................................... 16 Ksztatowanie si ustroju feudalnego w Polsce (X- XVI w.)................................................................................ 18 Pastwo polskie wobec papiestwa i cesarstwa w okresie monarchii parlamentarnej ........................................ 19 Monarchia stanowa- istota i nowa koncepcja pastwa..................................................................................... 19 Sukcesja tronu w monarchii stanowej.............................................................................................................. 20 Pozycja krla w monarchii stanowej ................................................................................................................ 21 Instytucja stanw............................................................................................................................................ 21 Przedstawicielstwo stanowe ........................................................................................................................... 22 Urzdy w monarchii stanowej ......................................................................................................................... 23 rda dochodw skarbowych w monarchii stanowej ...................................................................................... 24 Zwizki Polski i Litwy charakter prawny, etapy. ............................................................................................. 24 Stan szlachecki- geneza, przywileje. Sposoby nabycia szlachectwa. Utrata szlachectwa. ................................... 26 Stan duchowny i jego pozycja w pastwie ....................................................................................................... 27 Pozycja stanu mieszczaskiego........................................................................................................................ 28 Chopi w monarchii stanowej 1320 1454....................................................................................................... 29 Periodyzacja Rzeczypospolitej szlacheckiej. ..................................................................................................... 30 Wadza krlewska w Rzeczypospolitej szlacheckiej. Elekcje Jagiellonw a wolna elekcja. .................................. 32 Sejm w Rzeczypospolitej szlacheckiej: struktura, skad, kompetencje, porzdek obrad...................................... 34 Szlachecki ruch egzekucyjny. ........................................................................................................................... 35 Liberum veto. Zerwanie i niedojcie sejmu do skutku. ...................................................................................... 37 Rodzaje sejmw.............................................................................................................................................. 37 Sejmiki i ich rodzaje. ....................................................................................................................................... 38 Artykuy henrykowskie i pakta konwenta......................................................................................................... 39 Instytucja senatorw - rezydentw.................................................................................................................. 40 Urzdy w Rzeczypospolitej szlacheckiej ........................................................................................................... 40 Skarbowo w Rzeczypospolitej szlacheckiej (dochody, administracja, kontrola skarbu) ................................... 41 Pospolite ruszenie i wojska zacine w Rzeczypospolitej szlacheckiej ............................................................... 43 Oligarchia magnacka jako forma rzdw ......................................................................................................... 44 Konfederacje i rokosze .................................................................................................................................... 45 Rzdy sejmowe w XVII-XVIII wieku .................................................................................................................. 45
43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81. 82. 83. 84.
Reformy sejmu niemego z 1717 r. ................................................................................................................ 46 Reformy ustrojowe z lat 1764- 1775. Rada Nieustajca. Komisje Wielkie. Wpyw ideologii Owiecenia ............. 47 Prawa kardynalne w Rzeczypospolitej szlacheckiej........................................................................................... 48 Komisje porzdkowe cywilno-wojskowe z 1789 r. ............................................................................................ 49 Wadza wykonawcza w Konstytucji 3 Maja ...................................................................................................... 50 Wadza ustawodawcza w Konstytucji 3 Maja ................................................................................................... 51 Droga ustawodawcza wedug konstytucji 3 Maja. ............................................................................................ 52 Postanowienia sejmu grodzieskiego z 1793 r. ................................................................................................ 52 Ustrj wadzy powstania kociuszkowskiego. Reformy. .................................................................................... 53 Stosunki wyznaniowe w Rzeczypospolitej szlacheckiej. Pozycja Kocioa katolickiego........................................ 55 Spoeczno-prawna pozycja szlachty w Rzeczypospolitej szlacheckiej................................................................. 57 Gospodarka folwarczano-paszczyniana. ....................................................................................................... 58 Miasta i mieszczanie w Rzeczypospolitej szlacheckiej. Anty-miejska polityka szlachty. ...................................... 59 Ustawa o miastach krlewskich z 1791 r. ......................................................................................................... 60 Pooenie chopw w Rzeczypospolitej szlacheckiej. Formy zalenoci ludnoci wiejskiej. ................................. 61 Prawa stanw w Konstytucji 3 Maja ................................................................................................................ 62 Sprawa chopska w Sejmie Wielkim i Insurekcji kociuszkowskiej ..................................................................... 63 Geneza konstytucji Ksistwa Warszawskiego. Cechy konstytucji....................................................................... 64 Wadza wykonawcza w konstytucji Ksistwa Warszawskiego ........................................................................... 64 Wadza ustawodawcza w konstytucji Ksistwa Warszawskiego ........................................................................ 65 Droga ustawodawcza wedug konstytucji Ksistwa Warszawskiego .................................................................. 66 Administracja terytorialna w Ksistwie Warszawskim ...................................................................................... 66 Geneza konstytucji Krlestwa Polskiego. Cechy konstytucji. ............................................................................. 68 Wadza wykonawcza w konstytucji Krlestwa Polskiego................................................................................... 69 Wadza ustawodawcza w konstytucji Krlestwa Polskiego................................................................................ 70 Droga ustawodawcza wedug konstytucji Krlestwa Polskiego ......................................................................... 71 Administracja terytorialna w Krlestwie Polskim.............................................................................................. 71 Ustrj wadz powstania listopadowego i styczniowego .................................................................................... 72 Ograniczanie odrbnoci Krlestwa Polskiego po upadku powstania listopadowego. Statut organiczny z 1832r. 74 Likwidacja odrbnoci Krlestwa Polskiego po upadku powstania styczniowego .............................................. 75 Rzeczpospolita Krakowska i jej konstytucje. ..................................................................................................... 76 Wielkie Ksistwo Poznaskie odrbnoci ustrojowe. ..................................................................................... 77 Galicja w okresie autonomii. Statut krajowy. Instytucje autonomii galicyjskiej. ................................................. 78 Prawo wyborcze na ziemiach polskich pod zaborami. ...................................................................................... 80 Przemiany w ustroju spoecznym na ziemiach polskich pod zaborami. Prawa obywatelskie. Sprawa chopska. Uwaszczenie chopw. ................................................................................................................................... 80 Krlestwo Polskie w czasie I wojny wiatowej. Konsekwencje prawne aktu z 5 listopada 1916 r. ....................... 82 Sprawa polska w czasie I wojny wiatowej. ...................................................................................................... 82 Proces odbudowy pastwa polskiego. Dzielnicowe i centralne organy wadzy pastwowej. Ksztatowanie granic. 83 Geneza konstytucji marcowej.......................................................................................................................... 85 Koncepcje pastwa w Konstytucji Marcowej.................................................................................................... 85 Naczelne zasady ustroju w konstytucji Marcowej............................................................................................. 86 Wadza wykonawcza w konstytucji Marcowej. ................................................................................................. 87
85. 86. 87. 88. 89. 90. 91. 92. 93. 94. 95. 96. 97. 98. 99. 100. 101. 102. 103. 104. 105. 106. 107. 108. 109. 110. 111. 112. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13.
Wadza ustawodawcza w konstytucji Marcowej............................................................................................... 88 Droga ustawodawcza w Konstytucji Marcowej ................................................................................................ 89 Wpyw Prawa Natury na postanowienia w konstytucji marcowej. .................................................................... 89 Tryb zmiany konstytucji marcowej................................................................................................................... 90 Konsekwencje ustrojowo prawne zamachu majowego. Nowela sierpniowa. .................................................. 91 Geneza Konstytucji Kwietniowej...................................................................................................................... 91 Koncepcja pastwa w konstytucji kwietniowej. Elitaryzm, autorytaryzm, solidaryzm spoeczny. ....................... 93 Pozycja i kompetencje prezydenta w konstytucji kwietniowej, prerogatywy & uprawnienia zwyke. ................. 94 Rzd w konstytucji kwietniowej....................................................................................................................... 95 Sejm i senat w konstytucji kwietniowej............................................................................................................ 95 Droga ustawodawcza w konstytucji kwietniowej. ............................................................................................ 96 Tryb zmiany i rewizji konstytucji kwietniowej. ................................................................................................. 97 Prawa i obowizki obywatelskie w konstytucji marcowej i kwietniowej. ........................................................... 97 Prawa wyborcze w II RP. ................................................................................................................................. 98 lsk w II RP. ................................................................................................................................................... 99 Administracja w II Rzeczypospolitej. .............................................................................................................. 100 Samorzd w II Rzeczypospolitej. .................................................................................................................... 101 Podzia ziem polskich po klsce w kampanii wrzeniowej ............................................................................... 102 Ziemie polskie wczone do Rzeszy ................................................................................................................ 103 Generalne Gubernatorstwo- organizacja wadz.............................................................................................. 103 Ziemie polskie wczone do Zwizku Radzieckiego. ........................................................................................ 104 Sytuacja prawna ludnoci polskiej pod okupacjami ........................................................................................ 105 Organy administracyjne i wadze policyjne na okupowanych ziemiach polskich. ............................................. 106 Polskie wadze pastwowe na emigracji w latach II wojny wiatowej ............................................................. 106 Struktury organizacyjne polskiego pastwa podziemnego. ............................................................................. 107 Ugrupowania polityczne nie uznajce rzdw na emigracji. KRN, PKWN ......................................................... 109 Przeobraenia ustrojowe w Polsce w latach 1944 1947. .............................................................................. 110 Ustrj polityczny wg maej konstytucji z 19 lutego 1947. ................................................................................ 111 Oglna charakterystyka dawnego prawa polskiego ........................................................................................ 112 Zdolno prawna i zdolno do czynnoci prawnych w dawnym prawie .......................................................... 113 Dawne prawo maeskie osobowe. Rodzice i dzieci ...................................................................................... 114 Dawne prawo rzeczowe. Posiadanie i wasno. Nabycie wasnoci. Obrt nieruchomociami (ograniczenia obrotu). Cechy feudalnej wasnoci ziemi ...................................................................................................... 116 Dawne prawo zobowiza ............................................................................................................................ 117 DAWNE PRAWO SPADKOWE ......................................................................................................................... 118 DAWNE PRAWO MAESKIE MAJTKOWE .................................................................................................. 120 POJCIE PRZESTPSTWA W DAWNYM POLSKIM PRAWIE KARNYM. DZIA PRZESTPSTW. RODZAJE PRZESTPSTW. POSTACIE PRZECTPSTW ....................................................................................................... 121 MIR .............................................................................................................................................................. 121 WRDA, ODWET, POKORA I OKUP .............................................................................................................. 122 ZASADY ODPOWIEDZIALNOCI W DAWNYM PRAWIE POLSKIM ...................................................................... 122 POJCIE I RODZAJE KAR, ZASADA KOMPOZYCYJNA W DAWNYM PRAWIE POLSKIM......................................... 123 DAWNY PROCES SDOWY ............................................................................................................................. 124
14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16.
SYTUACJA PRAWNA KOBIETY W DAWNYM PRAWIE POLSKIM ........................................................................ 126 Kodyfikacje i prby kodyfikacji prawa sdowego w dawnej Polsce. ................................................................. 127 Nowoytne pojcie kodyfikacji prawa. Cechy idealnego kodeksu.................................................................... 128 Pruskie i niemieckie prawo cywilne na ziemiach polskich. Landrecht Pruski. BGB ............................................ 130 Prawo cywilne w Ksistwie Warszawskim. Kodeks Napoleona. ....................................................................... 131 Prawo cywilne w Krlestwie Polskim ............................................................................................................. 132 Rosyjskie prawo cywilne na ziemiach polskich. .............................................................................................. 132 Austriackie prawo cywile na ziemiach polskich. ABGB .................................................................................... 133 Pruskie i niemieckie prawo karne na ziemiach polskich. ................................................................................. 134 Prawo karne w Ksistwie Warszawskim......................................................................................................... 136 Prawo karne w Krlestwie Polskim ................................................................................................................ 137 Rosyjskie prawo karne na ziemiach polskich. Kodeks Tagancewa.................................................................... 137 Austriackie prawo karne na ziemiach polskich. .............................................................................................. 138 Prawo handlowe i gospodarcze na ziemiach polskich u schyku XIX w. i na pocztku XX w............................... 139 Unifikacja i kodyfikacja prawa w II Rzeczypospolitej. Komisja kodyfikacyjna.................................................... 139 Prawo cywilne w II Rzeczypospolitej. Kodeks zobowiza. ............................................................................. 140 Prawo karne w II Rzeczypospolitej. Kodeks Makarewicza. .............................................................................. 141 Prawo handlowe w II Rzeczypospolitej. ......................................................................................................... 142 Prawo pracy w II Rzeczypospolitej. ................................................................................................................ 143 Prawo na ziemiach polskich pod okupacjami w czasie II wojny wiatowej. Prawo karne dla Polakw i ydw. 144 Zmiany w prawie w pocztkach Polski Ludowej.............................................................................................. 146 Sdownictwo w monarchii patrymonialnej. ................................................................................................... 146 Sdownictwo w monarchii stanowej. ............................................................................................................ 147 Sdy centralne w Rzeczpospolitej szlacheckiej ............................................................................................... 148 Sdy szlacheckie Rzeczpospolitej szlacheckiej ................................................................................................ 150 Trybuna Koronny oraz Litewski:.................................................................................................................... 151 Sdownictwo kocielne w Rzeczpospolitej szlacheckiej .................................................................................. 152 Sdownictwo miejskie w Rzeczpospolitej szlacheckiej .................................................................................... 153 Sdownictwo wiejskie w Rzeczpospolitej szlacheckiej .................................................................................... 154 Reformy sdw szlacheckich w XVIII w. Sdy w Konstytucji 3. Maja ................................................................ 154 Sdy powstania kociuszkowskiego ............................................................................................................... 155 Ustrj sdw Ksistwa Warszawskiego .......................................................................................................... 155 Ustrj sdw Krlestwa Polskiego ................................................................................................................. 156 Ustrj sdw na ziemiach polskich pod zaborami .......................................................................................... 157 Organizacja wymiaru sprawiedliwoci w II Rzeczypospolitej. Sdy powszechne i szczegowe. ........................ 160 Sdownictwo Polskiego Pastwa Podziemnego ............................................................................................. 162 Sdownictwo okupacyjne na ziemiach polskich w okresie II wojny wiatowej. ................................................ 162
III.Sdownictwo ..............................................................................................................................146
I. Ustrj
1. Periodyzacje historii ustroju Polski.
Wedug J.Bardacha, B. Lenodorskiego i M.Pietrzaka:
Periodyzacja historii ustroju nie pokrywa si z periodyzacj w dziedzinie prawa. Dowodzi to, i zmiana ustroju jest atwiejsza od zmiany prawa. I Pastwo plemienne i powstanie pastwa polskiego VII/VIII- 966 ycie odbywao si w wsplnotach opolach. czyy si one w plemiona. Plemiona natomiast tworzyy pastwa plemienne (quasi- pastwa). Na polskich ziemiach istniay dwa takie pastwa; Wilan na ziemiach Maopolski oraz Polan na ziemiach Wielkopolski. Polanie dali pocztek pastwu polskiemu. II Monarchia patrymonialne (piastowska) 966 -1320 Mona w niej wyrni dwa podokresy: pierwszy do roku 1138 to monarchia wczesnofeudalna (jednolita monarchia), po tym roku nastpuje rozbicie dzielnicowe powizane z decentralizacj wadzy. III Monarchia stanowa 1320 -1454 Nazwa nie do koca adekwatna, poniewa stany istniay ju przed 1320, lecz o kocu stanw mona mwi z chwil uwaszczenia chopw w 1864 r. IV Rzeczypospolita szlachecka 1454-1795 - > od 1569 Rzeczpospolita Obojga Narodw Wyodrbni mona tutaj 3 podgrupy: - demokracja szlachecka 1454 1652 (pierwsze veto) [inne daty kocowe: 1606 rokosz Zebrzydowskiego lub 1665 rokosz Lubomirskiego] - oligarchia magnacka 1652 ok 1770 - okres reform (czasy stanisawowskie) V Ziemie polskie pod zaborami 1795-1918 Na ziemiach polskich w tym czasie istniay rne formy autonomii. 1795 - 1918 Krlestwo Galicji i Lodomerii 1807 - 1815 Ksistwo Warszawskie 1815 - 1866 Krlestwo Polskie, przeksztacio si w Pastwo Przywilaskie 1866 - 1917 1815 - 1848 Wielkie Ksistwo Poznaskie 1815 - 1846 Rzeczpospolita Krakowska VI II Rzeczypospolita - Okres ksztatowania si pastwa XI 1918 III 1921 - demokracja parlamentarna III 1921- VIII 1926 - system rzdw autorytarnych VIII 1926 IX 1939 VII Okupacja 1939 -1944/45 VIII Polska po II Wojnie wiatowej 1944/45 -1989
- Walka o wadze 1944 -1947 - Utrzymania wadzy ludowej 1947- 1952 - Polska Rzeczpospolita Ludowa 1952- 1989 Wedug W. Oruszczoraka:
- Historia ustroju i pastwa piastowskiego 966-1370 - Historia monarchii Andegawenw i Jagiellonw 1370-1572 - Rzeczypospolita Obojga narodw 1769/1572- 1795
najsprawniejszego z ksit, ktrego popierali moni. Silna wadza monarsza sprzyjaa cigoci dynastycznej. Elekcja bya w formie mieszanej: poczenie elekcji z dziedzicznoci (tylko w krgu dynastii panujcej). Monarcha pocztkowo posiadajcy ogromny autorytet w poowie XI wieku zaczynaa go traci. Nie wszyscy moni popieraj koronacje wadcw. Przeciwstawiali si temu czsto ksita juniorzy. Przeomow data jest rok 1138 kiedy to dziki testamentowi Bolesawa Krzywoustego potwierdzono rozbicie dzielnicowe kraju. Ksiciem zwierzchnim by kadorazowo najstarszy z ksit (zasada senioratu). Sprawowa wadze zwierzchni nad pozostaymi ksitami, ponadto wada wasn dzielnic oraz dzielnic senioraln. Dzielnice byy dziedzicznie i ulegay dalszym podziaom. Zasada senioratu zostaa zamana w 1177 kiedy Kazimierz Sprawiedliwy przekaza swoja dzielnice synowi. Od tego momentu dzielnica pryncypacka zostaa zrwnana z innymi. Wadcy dzielnicowi ograniczeni byli w sprawowaniu wadzy przez rade krlewsk, a w najwaniejszych sprawach rwnie wiece. Kolejne ograniczenie wadzy to take przywileje i immunitety, ktre wadca musia respektowa.
Kasztelan (komes grodowy)- administracja gospodarcza i sdowa w danym okrgu. Sciganie i magazynowanie danin. Ochrona przed wrogami. Chory organizowa rycerstwo i wid przed kasztelana. Wojski zastpowa kasztelana w sprawach wojskowych Wodarz zajmowa si sprawami gospodarczymi w kasztelani Starosta- wprowadzony przez Wacawa II, na wzr istniejcy w Czechach. Namiestnik wadcy z pen wadz administracyjn i wojskow na powierzonym mu terenie. Urzd ten by wyjtkowy gdy nie by doywotni i nie musia go peni przedstawiciel pochodzcy z danej ziemi, dlatego sprawniej wykonywa powierzane mu przez wadc funkcje.
Rwnolegle z nadaniem immunitetw odbywao si przekazanie na rzecz wacicieli dbr czci regaliw. Immunitety umacniay podstaw ustroju jakim by feudalizm. Pocztkowo immunitety otrzymyway tylko klasztory i biskupstwa (1210 i 1215). Dopiero pniej tego przywileju dowiadczyli wieccy moni. Upowszechnione w XIV wieku. Przyjcie przez wacicieli dbr uprawnie wadzy pastwowej w stosunku do ludnoci zalenej pognbio zaleno chopw oraz doprowadzio do usankcjonowania poddastwa. Immunitety mona podzieli na ekonomiczne i sdowe: I. Ekonomiczne (skarbowe) polegay na zwolnieniu ludnoci w dobrach prywatnych z koniecznoci speniana ksicych posug oraz pacenia danin. Wolno odgradzaa chopw od samowoli urzdnikw ksicych pobierajcych daniny. Umoliwiao to reform i racjonalizacje danin i posug, ktre teraz pobiera pan. Sdowe(sdowo-administracyjne) ograniczay lub wyczay sdownictwo urzdnikw ksicych nad ludnoci objt immunitetem. Od tego momentu sprawy sdowe podlegay wacicielowi dbr lub osobie przez ni wyznaczonej. Immunitety wizay si rwnie z zakazem wjazdu urzdnikw ksicych na dobra immunizowane. Pan mia prawo przeciwstawia si im si. Kary pienine wymierzane dziki immunitetom zasilay kas pana.
II.
niebezpieczestwa). Rodem heraldycznym nazywano zatem grup rycerzy posiadajcych wsplny herb i zawoanie.
11. Powstanie i rozwj miast w Polsce do XVI wieku. Lokacje miast na prawie niemieckim.
Monarchia patrymonialna: Podgrodzia: Podgrodzia byy to skupiska ludnoci rzemielniczej, powstajce na terenie Polski w okresie panowania pierwszych Piastw. Osady te byy zwizane z wikszymi grodami. Stanowiy one bowiem grup konsumentw jak i gwarantoway bezpieczestwo osadnikom. Powstay w ten sposb cae zespoy ochronne zoone z ufortyfikowanego grodu i podgrodzia. Podgrodzia wyrniaa take specyficzna urbanistyka. Niektre wiksze podgrodzia stanowiy orodki typu miejskiego, np. Wrocaw, Gniezno, Pozna. W podgrodziach najwysz pozycje zajmowali kupcy i stanowili w miecie grup rzdzc zwan melioratem. Targi: Osady targowe zaczy rozwija si w Polsce w XII w. Byy to miejscowoci, w ktrych cyklicznie (raz w tygodniu) odbyway si targi. Wok targu osiadali rzemielnicy. Z powodu handlu prowadzonego na terenie targw nadawano im specjalne prawo targowe, umoliwiajce swobodne dokonywanie transakcji przez wszystkich zgromadzonych na targu, bez wzgldu na to z jakiego stanu spoecznego pochodzili. Monarcha nadajc prawo targu jednoczenie zrzeka si uprawnie sdowniczych nas danym terenem, a targ posiadajcy takie prawo zwany by targiem wolnym. Wikszo targw w pniejszym czasie zostaa ulokowana na prawie niemieckim. Lokacja miast: Przeniesienie miasta na prawo niemieckie okrelane jest mianem progu lokacyjnego. Tak uksztatowane miasto wyrniao si przede wszystkim: struktur zawodow ludnoci zabudow i umocnieniami otaczajcymi miasto organizacj wadz i sdw odrbnym pooeniem prawnym ludnoci Miasta wznoszono w okolicy dawnej osady miejskiej, ktra stawaa si przedmieciem. Miasta na prawie niemieckim posiaday charakterystyczn zabudow z rynkiem w centrum i wychodzcymi od niego prostopadymi ulicami. Podstaw ustrojow takiego miasta by dokument lokacyjny, stanowicy o odrbnoci miasta i jego ludnoci. Jeli lokacji dokonywa sam wadca (miasta ksice), wydawa on tylko dokument zasadcy, za pan feudalny potrzebowa zgody wadcy na wydanie takiego dokumentu (miasta prywatne). Przywilej lokacyjny stanowi podstaw przyznania miastu odrbnego prawa sdowego. Lokacja polegaa na poddaniu miasta pod wadz dziedzicznego wjta (zwykle zostawa nim zasadca). Powoaniu wjta towarzyszyo nadanie prawa niemieckiego mieszkacom miasta. Oprcz nadania praw miejski, dokument lokacyjny zawiera: przywileje udzielone wjtowi nadanie prawa targu okrelenie warunkw wykonywania rzemiosa okrelenie obowizkw mieszczan nadanie mieszczanom gruntw poza miastem Monarcha lub pan otrzymywa za: czynsz za wydzielone parcele opaty za urzdzenia targowe 2/3 kar sdowych Zasadniczo miasta polskie byy zakadane na wzr magdeburski lub lubecki. Niektre miasta na
lsku takie jak Nysa czy Racibrz lokowano take na prawie flamandzkim. To wanie tam powstay pierwsze miasta na prawie niemieckim: Zotoryja (1211r. ), Lwwek (1217 r.). Gwny nurt lokacyjny na ziemiach polskich mia miejsce w XIII w. W czasach panowania Kazimierza Wielkiego ponownie si oywi. Na czele miasta sta dziedziczny wjt, ktry by wasalem w stosunku do pana lub monarchy. Do zada wjta naleao: przewodniczenie awie sdowej wykonywanie funkcji policyjnych ciganie czynszw przygotowanie obrony miasta Do jego uposaenia wjta naleao za: 1/6 czynszu od dworzyzny 1/3 kar sdowych wpywy z jatek, mynw wodnych, wolne od czynszw any Wraz ze wzrostem wadzy krlewskiej, malaa samodzielno wjtw, ktrzy przestali peni swoja funkcje dziedzicznie (byli mianowani przez wadc). W XIII w. w miastach powstawa zaczy rady miejskie. Skaday si one z kilku rajcw z burmistrzem na czele. Mieszkacy miasta zapewnili sobie w ten sposb udzia w sprawowaniu wadzy nad miastem, ograniczajc tym samym uprawnienia wjta i pana feudalnego. Monarchia stanowa W tym okresie nasilia si lokacja mniejszych miast prywatnych. Korzystanie z prawa miejskiego uzalenione byo od posiadania obywatelstwa miejskiego, ktre byo nadawane przed poszczeglne miasto. Patrycjat miejski coraz silniej dy do skupienia caoci wadzy w miecie w swoich rkach, poprzez podporzdkowanie wjta radzie miejskiej, a w kocu zlikwidoway go. Rady prboway obciy wszystkimi ciarami podatkowymi posplstwo, jednak przeciw polityce patrycjuszy wystpiy cechy rzemielnicze Rada miejska bya naczelnym organem samorzdowym w miastach wikszych. Do jej kompetencji naleao: powoywanie awnikw i wjta sdowego mianowanie starszych cechw W zarzdzaniu miastem udzia bray trzy kolegia rada miejska posiadajca kompetencje uchwaodawcze, administracyjne i sdowe awa stanowica sd miejski reprezentacja posplstwa (gwnie starsze cech), ktre prowadziy kontrole finansow rady i bray udzia w podejmowaniu waniejszych uchwa Wilkerze, byy to dokumenty regulujce sprawy targowe lub statuty cechowe, wymagay jednak kontrasygnaty pana. Miasta rywalizoway midzy sob, szczeglnie o prawo skadu, poniewa miasto ktre taki przywilej posiadao, stawao si gwnym orodkiem handlowym danego towaru. Sprzyjao to rozwojowi tych miast, ich specjalizacji i wzrostowi produkcji. W XIV i XV wieku pastwa posiaday due znaczenie polityczne, jednak w kolejnych wiekach rozwj miast ustpowa rozwojowi gospodarki szlacheckiej. Przewaga gospodarcza jak i polityczna szlachty sprawia i na mocy przywilejw nieszawskich i uchwa korczyskich zahamowano rozwj miast w Polsce.
zalenej. Gwna rol w uzaleznianiu ludnoci chopskiej penia wadza pastwowa poprzez nadawanie ziemi wraz z osiad na tym terenie ludnoci. Wieniacy ksicy byli to chopi podporzdkowani bezporednio ksiciu. Byli samodzielnymy gospodarzami i zachowali prawo do ziemi jako wasnoci podlegej. Posiadali take do znaczn samodzielnoc zarwno gospodarcz jak i osobist. Przypisacy to ludnoc osiada na dobrach nalecych do Kocioa. Sposb ich podlegoci spisany by w dokumencie nadawczym, a sami przypisacy nie mogli opuci dbr, do jakich zostali w nim przypisani. Zakupowie ich zalenoc powstawaa w wyniku zaduenia u pana i przejcia wraz z ca rodzin w charakterze zastawu, dopki nie spac dugu, lecz przewanie nie bdc w stanie spaci zakup pozostawa odtd zaleny od pana. W drodze komendacji oddanie si wolnych chopw pod opiek panw duchownych lub wieckich, poszukujc pomocy pomocy i opieki. Chop zachowywa swoje gospodarstwo, ale jako wasno podleg, w zamian za okrelone wiadczenia. Ludnoc niewolna znajdowaa si w posiadaniu panujcego, monych lub rycerzy, Rekrutowani oni byli z jencw wojennych, niewypacalnych dunikw lub przestpcw. Niewola bya stanem dziedzicznym (dzieci ludzi niewolnych, take nie byy wolne). Bya to grupa ludzi wykorzystywana do pracy w gospodarstwach typu chopskiego. Ludno niewolna organizowana bya w dziesitki i setki dla uatwienia pracy urzdnikw. Rodzaje wiadcze a zrnicowanie ludnoci wiejskiej: Chopi obcieni byli rent naturaln i odrobkow. W zalenoci od penionych posug ludno wiejsk podzieli mona na: rolnikw rzemielnikw dworskich ludno suebna W miar ksztatowania si gospodarki towarowo-pieninej w XIII w. ludno ta przeksztacia si w ludnoc rolnicz wiadczc czynsze w zbou i w pienidzach. Stopnie zalenoci ludnoci wiejskiej: Wedle stopnia uzalenienia wyrzniamy ludzi: wolnych (liberi): w ramach ludzi wolnych wyrniamy miejscowych (mieszkajcy na danym terenie i podlegych panu) oraz goci (ludzi przybywajcy z zewntrz, osiadli na mocy umowy czynszowej). Poddanych grupa ludnoci pozbawiona prawa wychodu Dziedzicw - waciciele dziedzicznej ziemi podlegej panu Osadnictwo na prawie polskim: Wraz z rozwojem gospodarczym ozywi si proces osadnictwa. Ruch osadniczy wykurzystywali panowie feudali w celu podniesienia dochodowoci swoich gospodarstw zwikszajc liczb osadnikw. Do kolonizacji terenw ktre nie byy uprawiane naleao zgromadzi nowych osadnikw, ktrcyh zachcano agtrakcyjnymi warunkami: uiszczanie czynszu w naturze (rzadko w pienidzu) okreslonego co do wysokoci i terminu zawieranie umw z ludnocia przyby prawo wychodu (moliwo opuszczenia wsi po spenieniu okrelonych warunkw) unormowanie praw do ziemi na zasadzie wasnoci podlegej Osadnictwo niemieckie: Osadnictwo wewntrzne nie zaspokajao potrzeb polskich wacicieli ziemskich, spowodowao to zabieganie o pozyskanie chopw z innych pastw gwnie Niemiec a pomc w tym miay warunki na jakich mieli si oni osiedla w Polsce: prawo wasnoci w stosunku do nadziau okrelony czynsz prawo wychodu stosowanie wasnego prawa i form organizacji osadniczej Osadnictwo na prawie niemieckim:
Kolejnym krokiem majcym na celu rozwj wsi w Poslce byo osadnictwo na prawie niemieckim, ktrego istot byo: uznanie wasnoci podlegej do nadziau chopskiego racjonalizacja ciarw chopskich (usunicie ucizliwych danin i suebnoci i wprowadzenie czynszu) przyznanie prawa wychodu wprowadzenie jednolitego sdownictwa dominalnego Osadnictwo na tym prawie mialo charakter masowy i przyczynio si do ugruntowania czynszowego charakteru wsi polskiej. Lokacja wsi na prawie niemieckim: Zezwolenie lokacyjne monarchy byo pozwoleniem na osadnictwo i jednoczenie zrzeczeniem si ogranicze, ktre ciyy na swobodzie gospodarczej pana. Na podstawie zezwolenia lokacyjnego pan zawiera umow z zasadc dotyczc warunkw organizacji wsi. Uwalnia lokowan ludnoc spod jurysdykcji wadcy i okrela prawa jak i zakres obowizkw zasadcy i osadnikw. Sotys: Zostawa nim zwykle zasadca wsi, ktry po zakoczeniu lokacji stawa na czele wsi. Soectwo byo dziedzczne, lecz mona je byo zby na mocy postanowie aktu lokacyjnego. Uposaenia sotysa: ziemia pod upraw wolna od czynszu prawo zakadania staww, owienia ryb i polowania 1/6 czynszw 1/3 kar sadowych prawo zaoenia karczmy, jatki misnej i myna Obowizki sotysa: przewodniczenie wiejskiej awie sdowej zbieranie czynszw suzba wojskowa Prawa i obowizki chopw: Prawa: dziedziczne posiadanie ziemi ( w istocie byo to jednak posiadanie podlege) prawo zakupne (pan nie mg usunc chopa z ziemi przed spacenie go z zastawu jak chop da panu przy zakupie) otrzymanie wsplnego uytkowania pastwiska dla wszystkich mieszkacw wsi nieprzywizanie do ziemi chopa (jeli chcia opusci gospodarstwo, musia tylko znale zastpstwo) zwolnienie z czynszy na czas okrelony w umowie (wolnizna) Obowizki: czynsz mona byo ustalic w: zbou, zbou i pienidzach lub w samych pienidzach wiadczenia w naturze robocizna podatki na rzecz pastwa, ktre nie zostay zniesione przez immunitety dziesicina kocielna W wyniku osadnictwa na prawie niemeickim upowszechni si trjpolowy system rolny, co zwiekszyo wydajno gleby i zyski uzyskiwane przez gospodarstwa.
Wieniacy ksicy byli to chopi podporzdkowani bezporednio ksiciu. Byli samodzielnymy gospodarzami i zachowali prawo do ziemi jako wasnoci podlegej. Posiadali take do znaczn samodzielnoc zarwno gospodarcz jak i osobist. Przypisacy to ludnoc osiada na dobrach nalecych do Kocioa. Sposb ich podlegoci spisany by w dokumencie nadawczym, a sami przypisacy nie mogli opuci dbr, do jakich zostali w nim przypisani. Zakupowie ich zalenoc powstawaa w wyniku zaduenia u pana i przejcia wraz z ca rodzin w charakterze zastawu, dopki nie spac dugu, lecz przewanie nie bdc w stanie spaci zakup pozostawa odtd zaleny od pana. W drodze komendacji oddanie si wolnych chopw pod opiek panw duchownych lub wieckich, poszukujc pomocy pomocy i opieki. Chop zachowywa swoje gospodarstwo, ale jako wasno podleg, w zamian za okrelone wiadczenia. Ludnoc niewolna znajdowaa si w posiadaniu panujcego, monych lub rycerzy, Rekrutowani oni byli z jencw wojennych, niewypacalnych dunikw lub przestpcw. Niewola bya stanem dziedzicznym (dzieci ludzi niewolnych, take nie byy wolne). Bya to grupa ludzi wykorzystywana do pracy w gospodarstwach typu chopskiego. Ludno niewolna organizowana bya w dziesitki i setki dla uatwienia pracy urzdnikw. Rodzaje wiadcze a zrnicowanie ludnoci wiejskiej: Chopi obcieni byli rent naturaln i odrobkow. W zalenoci od penionych posug ludno wiejsk podzieli mona na: rolnikw rzemielnikw dworskich ludno suebna W miar ksztatowania si gospodarki towarowo-pieninej w XIII w. ludno ta przeksztacia si w ludnoc rolnicz wiadczc czynsze w zbou i w pienidzach. Stopnie zalenoci ludnoci wiejskiej: Wedle stopnia uzalenienia wyrzniamy ludzi: wolnych (liberi): w ramach ludzi wolnych wyrniamy miejscowych (mieszkajcy na danym terenie i podlegych panu) oraz goci (ludzi przybywajcy z zewntrz, osiadli na mocy umowy czynszowej). Poddanych grupa ludnoci pozbawiona prawa wychodu Dziedzicw - waciciele dziedzicznej ziemi podlegej panu W okresie monarchi stanowej przejawiay si tendencje majce na celu wzrost pieninej czci czynszu przy redukcji wadcze osobistych i skadanych w naturze. Oprcz renty chop uiszcza dodatkowo podatek poradlny od ana chopskiego i dziesiciny kocielne. Ludno wiejska bya zrznicowana jednak majtkowo i dzielia si na: kmieci posiadajcych samodzielne gospodarstwa rolne zagrodnikw czeladnikw Prawo wychodu i jego ograniczenia: Wolno wychodu mono opuszczenia gospodarstwa pana.Chop na prawie niemieckim mg opuci wie w kadym momencie po uporzdkowaniu gospodarstwa, obsia ziemie i uici roczny czynsz, lub znale rwnie zasobnego zastpc. Chop na prawie polskim mg opuci gospodarstw raz do roku w grudniu okoo boego narodzenia. Doprowadzi gospodarstwo do porzdku, obrobi ziemi zwrci poyczk panu. Rkojemstwo kmieci instytucja uatwiajca wychodzenie chopa ze wsi nawet gdy nie speni wszystkich zobowiza wobec pana. Nie mona byo opuci wsi przed odpracowaniem wolnizny. We wsiach na prawie niemieckim chop mgl opuci gospodarstwo swojego pana wczeniej, ale musia zapaci czynsz za czas pozostay do wygasniecia wolnizny. Wypadki, w ktrych mona byo opuci wie bez zgody pana: Gdy pan dopuci si gwatu na onie, bd crce chopa Jeli pan zosta wyklty Gdy w gospodarstwach dokonywano egzekucji za dugi pana
Uciekinier mg uwolni si od powrotu do pana pod warunkiem uiszczenia mu rocznego czynszu i trzech grzywien kary. Sotysi: Wykorzystujc swoj pozycje wielu sotysom udao si przedosta do szlachty, dlatego nie wyksztaci si oddzielny stan. Mia obowizek suby wojskowej Zwikszona gwszczyzn i nawizk
stanw uprzywilejowanych. Wyodrbnianie stanw byo dugim i zoonym procesem, jednak ten podzia nie zawsze by wyrany. W redniowieczu istniay stany: Duchowiestwo kler zacz rzdzi si odrbnym prawem kocielnym i odrbnym sdownictwem ju na pocztku XIII w. Obejmowa on zarwno wielkich feudaw, jak i tych ktrzy nie posiadali bogactw. Szlachta stan ten uksztatowa si po masowym zdobyciu immunitetw przez monowadcw i rycerzy w XIV w. Mieszczastwo wyodrbnio si ono w momencie uzyskania przez miasta praw samorzdowych i upowszechnienia si organizacji miast na prawie niemieckim. Chopi wraz z upowszechnieniem si systemu czynszowego, doszo do wzgldnego ujednolicenia pooenia ludnoci zalenej. Posiadali oni m. in. : prawo wychodu, wasno uytkow uprawianej ziemi, oznaczon wysoko ciary na rzecz pana i pewne uprawnienia sdowe.
Z powodu saboci mieszczastwa i chopstwa, krl szukajc poparcia dla swojej polityki, by zmuszony wspdziaa ze szlacht, co jeszcze bardziej wzmocnio pozycje tej grupy na arenie pastwowej. W Polsce nie wytworzya si natomiast oddzielna grupa wyszej szlachty, przez co stan ten (formalnie rwny i jednolity) stanowi a ok. 10% spoeczestwa.
Kolejn cech monarchii stanowej bya koncepcja Korony Krlestwa Polskiego, zgodnie z ktr pastwo polskie nie byo wasnoci monarchy (tak jak miao to miejsce w monarchii patrymonialnej), lecz naleao do obywateli i byo wsplnym dobrem, o ktre wszyscy powinni dba. Korona, ktra otrzymywa krl bya symbolem jego wadzy, ktra polega miaa na tym, i poprzez swoje dziaania powinien on dy do wzmocnienia i powikszania wpyww pastwa. Monarchia stanowa, to take okres triumfu zasady elekcyjnoci tronu i rozwoju reprezentacji stanowej w postaci sejmw walnych, sejmikw prowincjonalnych i sejmikw ziemskich. Cechy te po raz kolejny podkrelaj rosnc rol szlachty, ktra w przyszoci przejmie faktyczn wadz w kraju (Rzeczpospolita szlachecka). Mimo i wadza krlewska w XIV-XV dysponowaa szerokimi kompetencjami, to obserwowa mona byo stopniowe osabianie autorytetu krla z powodu: Powoywania na tron wadcw z obcych dynastii (Andegawenowie, Jagiellonowie) Poszerzanie przywilejw szlacheckich
Okres ten to take rosnce tendencje centralistyczne w pastwie Polskim. Unifikacja odbywaa si powoli, jednak byo to szczeglnie widoczne w organizacji urzdw i sdw. Unifikacja ta nie bya oczywicie cakowita, bowiem organizacja ziemska szlachty preferowaa ustrj polityczny nacechowany partykularyzmem.. Jednoczenie utrzymyway si znaczne rnice spoeczne i prawne midzy Maopolska i Wielkopolsk (osobne statuty Kazimierza Wielkiego i przywileje nieszawskie).
pastwo polskie. Od czasw Wadysawa III krl wydawa take oglne potwierdzenie praw stanw spoecznych.
Wadca wci zachowywa jednak szereg kompetencji do ktrych naleao : Zwierzchnictwo nad administracj, poprzez swoich namiestnikw sprawowa on wadz na terenach znajdujcymi si poza jego siedzib. Dysponowanie krlewszczyznami Swoboda nominacji urzdnikw (urzdy ziemskie musiay by jednak sprawowane przez osoby reprezentujce interesy miejscowych panw) Krl uznawany by jako rdo sprawiedliwoci Wadca by najwyszym sdzi w pastwie Piastowa urzd naczelnego dowdcy wojska Kierowa polityk zagraniczn
STAN CHOPSKI powstaje wraz z upowszechnieniem si systemu czynszowego i wice si z tym zmiany w stanowisku prawnym chopw doprowadziy do ujednolicenia pooenia mas chopskich na prawie niem. i polskim. Prawa chopw: - prawo wychodu - spokojne posiadanie uprawianej ziemi (wasno podlega) - oznaczona ukadem lub zwyczajowo okrelona wysoko ciarw na rzecz pana - gwarancje w zakresie sdownictwa
XVw. wzrost pozycji sejmikw ziemskich powoduje, i szlachta zamiast przybywa tumnie na sejmy zaczyna wysya penomocnych przedstawicieli sejmikw na sejmy prowincjonalne i sejm walny. Dziki temu nastpio powizanie dwch genetycznie niezalenych instytucji: sejmu walnego i sejmikw ziemskich. SEJMIKI ZIEMSKIE: skaday si z dwch czci: a) rady panw ziemi, b) ogu szlachty. Tak wic w wieku XV wspistniay: sejmiki ziemskie, sejmy prowincjonalne i sejm walny.
Marszaek dworu powstaje w XVw.- zarzd dworu, mistrz ceremonii, jego zastpca to marszaek nadworny. INCOMPABILITAS zakaz czenia urzdw, np. nie mona czy dwch urzdw ziemskich (starosty z sdzim ziemskim celem obrona niezalenoci sdw ziemskich). Usiowano rwnie zapobiec kumulacji najwaniejszych urzdw, np. starosta z wojewod lub kasztelanem.
XIIIw. Litwa jest zwizkiem ksistw pod wadaniem rodzin ksicych, ktre byy w stosunku zalenoci wobec wadcw Litwy, cilejszej Auksztoty. Ten patrymonialno-hierarchiczny stosunek przeksztaca si w lenny, dlatego wielki ksi wadajcy Auksztot, inicjowa w XIII-XIV w. Liczne najazdy upieskie i podboje. Do Litwy przyczenie ziem ruskich, Litwa bya rozlegym, wielonarodowociowym pastwem. XVw. Zagroenie dla Litwy Zakon Krzyacki, rocili sobie pretensje do mudzi, uzasadniali to deniem do chrystianizacji Litwy. Dlatego te zwizek z Polsk mia na celu: - likwidacj pretekstu do najazdw na Litw, bo Polska- katolickie pastwo. Przyjcie katolicyzmu pozwolioby zatrzyma Litwie jzyk, tosamo narodow, kultur, natomiast przyjcie prawosawia asymilacja Litwy - umocnienie sojuszu przeciwko Zakonowi - utrzymanie przewagi Litwinw na grujcymi Rusinami (umocnienie pozycji obu pastw w Europie rodkowowschodniej 1385 Unia w Krewie Krlestwo Polskie i Wielkie Ksistwo Litewskie - zawarcie maestwa Jadwigi i Jagiey - przyjcie chrztu przez Litw - poczenie Polski i Litwy uni personaln - sojusz militarny - Jagieo zobowizuje si do odzyskania ziem dla Polski wczeniej jej odebranych - inkorporacja - wcielenie ziem Litwy i Rusi do Korony Krlestwa Polskiego (applicare) 1392 ugoda w Ostrowie Witold zarzdc litewskim, bo do tej pory zarzdzali moni polscy 1398 ugoda na Wyspie Salin Witold okrzyknity samodzielnym wadc Litwy, jednak ponowne zagrodzenie Krzyakw skania Litw do kolejnego sojuszu: 1401 Unia wilesko radomska (Witold ma sprawowa rzdy na Litwie jako samodzielny wadca, pozostajc wobec Jagiey w stosunku zblionym do lenna. Witold wielki ksi, Jagieo najwyszy ksi (po mierci Witolda zarzd wrci w rce Polski) 1413 Unia w Horodle: - 47 rodw litewskich zostaje przyjtych do 47 rodw polskich - Litwa zobowizuje si do niezawierania szkodliwych dla Polski sojuszy - Witold wielkim ksiciem litewskim do mierci - moni polscy i litewscy wsplnie wybieraj kolejnych ksit litewskich Wygrana wojna trzynastoletnia. 1430 Witold umiera, widrygieo na Litwie panuje, chce rozluni stosunki z Polsk; podzia na dwa ksistwa: ruskie ze widrygieo, litewskie z Zygmuntem Litewskie podpisuje kolejn uni: 1432 Unia w Grodnie 1440-1447 Kazimierz Jagielloczyk wielkim ksiciem litewskim przerwanie stosunkw polsko litewskich, bo nie jest wadc w Polsce 1501 Unia w Mielniku, wadca mia by wybierany wsplnie na sejmie, jednak unia ta nie dosza do skutku Bojarowie litewscy dostaj przywileje, ich pozycja i status prawny zaczyna si upodabnia do sytuacji szlachty polskiej. Program stronnictwa egzekucyjnego akcentowa postulat inkorporacji Wielkiego Ksistwa, jednak szlachta litewsko-ruska chciaa poczenia na zasadzie rwnorzdnoci unii, bo chcieli takiej samej pozycji prawnej jak szlachta polska i wyzwolenia spod przewagi magnatw litewskich. Magnateria za chciaa utrzyma swoje wpywy i potrzebna im bya pomoc Polski. Zagroenie ze strony Szwecji i Rosji przyczynio si do zblienia Polski i Litwy. 1569 unia realna w Lublinie - Rzeczpospolita Obojga Narodw - > inkorporacja do Polski ziem podlaskich, ukraiskich (woy, Bracawszczyzna, Kijowszczyzna) Warunki prawne:
- Wielkie Ksistwo poczone z Krlestwem uni realn na zasadzie rwnoci - wsplny monarcha wybierany na wsplnej elekcji - wsplny sejm - odrbne urzdy centralne, administracja, skarb, wojsko, prawo sdowe (te odrbnoci stanowiy hamulec dla centralizacji wadzy pastwowej) Rzeczpospolita Obojga Narodw tworzya cao na zewntrz, gdy wewntrz istnia podzia na Koron i Wielkie Ksistwo. Inflanty po 1561r. Tworzyo kondominium Korony i Ksistwa. Konstytucje uchwalane na sejmach zbliay ustrj Litwy do Korony, zachowujc jednak szereg odrbnoci. Kiedy istniaa istotna potrzeba lub sejm walny nie doszed do skutku organizowano odrbne sejmy dla Korony i Litwy.
24. Stan szlachecki- geneza, przywileje. Sposoby nabycia szlachectwa. Utrata szlachectwa.
STAN RYCERSKI, pniej SZLACHECKI uksztatowa si po masowym zdobyciu immunitetw przez monowadcw i rycerzy (XIVw.) Podstawowe uprawnienie rycerzy to dziedziczna wasno ziemi. Wasno rycerska zwolniona od ciarw prawa ksicego. GENEZA: Proces ten w Polsce postpowa powoli. Podstawowym uprawnieniem bya dziedziczna wasno ziemi. Wasno rycerska (DZIEDZICZNA) bya zwolniona od ciarw, wiadczya tylko dziesicin na rzecz Kocioa. Kocow faz tworzenia si stanu rycerskiego-szlachty byo rozszerzanie immunitetw na og dbr rycerskich, dokonane ostatecznie na przeomie XII i XIV w. W toku walk o zjednoczenie pastwa. Obowizkiem bya suba wojskowa. W XIIIw. Uformoway si uprawnienia rycerzy, naleay do nich (prawo rycerskie): - prawo wykupu przez wadc w razie popadnicia w niewol - prawo do odszkodowania za straty poniesione w czasie wyprawy wojennej - prawo dania wynagrodzenia za wypraw zagranic kraju. Szlachcica wyrniao posiadanie herbu i zawoania. Rd heraldyczny rycerze piecztujcy si wsplnym herbem, posiadajcy wsplne zawoanie. Instytucja szlachectwa utrwalaa si w monarchii stanowej jako pojcie jednolite dla caego stanu szlacheckiego. Stan szlachecki nie obj jednak wszystkich elementw nalecych do rycerstwa. NAGANA SZLACHECTWA, NOBILITACJA: Ustawowe zamknicie stanu szlacheckiego. Od po.XIVw. stwierdzenie faktu przynalenoci do stanu szlacheckiego nie byo posiadanie ziemi, lecz pochodzenie od przodkw szlacheckich. Naganienie szlachectwa wymg oczyszczenia, wymg przedstawienia po dwch wiadkw z rodu matki i babki ojczystej. W XVIw. Praktyka wymagaa wikszej iloci wiadkw z rodu ojca i babki ojczystej, z rodu matki i babki macierzystej. Prawn form wejcia do stanu szlacheckiego osoby nieposiadajcej przodkw szlacheckich byo USZLACHCENIE NOBILITACJA w drodze specjalnego aktu prawnego panujcego. Nastpowaa adopcja do rodu heraldycznego. Kolejn drog nabycia szlachectwa poprzez maestwo 1578 tylko sejm mia prawo nobilitacji Nobilitacja za czyny wojenne SKARTABELAT instytucja niepenego szlachectwa INDYGENAT udzielenie szlachcicowi zagranicznemu szlachectwa polskiego (dokonywane na sejmie)
Po konstytucji 3 maja szlachectwo miao czy si nie tylko z urodzeniem, ale te wasnoci ziemi i funkcj spoeczn Inne rodzaje szlachty: - zagrodowa, pniej zaciankowa drobna szlachta, sama uprawiajca swoj ziemi - nieosiada, goota nieposiadajca ziemi PRZYWILEJE: to akty monarsze nadajce szlachcie szczeglne uprawnienia gospodarcze, prawne, polityczne w zamian za ustpstwa szlachty w okrelonych sprawach. Przywileje: - generalne, gdy otrzymywa je cay stan szlachecki - prowincjonalne/ziemskie, obejmujce szlacht jednej prowincji/ziemi 1228r. Przywilej w Cieni Wadysaw Laskonogi rzdzi wg rady biskupa i baronw, wyczajc uciski i nienalene podatki 1291 Przywilej w Lutomylu Wacaw II obsadzanie stanowisk w porozumieniu z dostojnikami 1355 w Budzie - Przywilej przyznany w zamian za uznanie za dziedzica tronu. Rezygnacja monarchy z prawa stacji (nieodpatnego ywienia monarchy, jego dworu i urzdnikw w czasie podry po kraju), obietnica wynagradzania rycerstwu strat doznanych podczas zagranicznych wypraw wojennych. 1374 Koszyce- Ludwik Wgierski wypacanie odu za sub wojsk.poza granicami kraju i obnienie poradlnego z 12 do 2 groszy. 1422 - przywilej czerwiski Wadysaw Jagieo - zakaz czenia stanowiska sdziego ziemskiego i starosty w jednym rku; nietykalno majtkowa bez wyroku sdowego; sdy miay sdzi wedug prawa pisanego; krl musia uzyska zgod rady krlewskiej na bicie monety 1423 - statut warcki - Wadysaw Jagieo - szlachta moga wykupi majtki sotysw "krnbnych i nieuytecznych" i sama wyceniaa warto soectw; ograniczenie wychodstwa chopw ze wsi; taksy wojewodziskie - wojewodowie ustalali ceny maksymalne na produkty rzemielnicze w miastach 1430, 1433 - przywilej jedlnesko-krakowski - Wadysaw Jagieo - nietykalno osobista i majtkowa szlachty (Neminem captivabimus nisi iure victum - "nikogo nie bdziemy wizi bez wyroku sdowgo"); tylko szlachcic mg zosta dostojnikiem kocielnym 1454 - przywileje cerekwicko-nieszawskie - Kazimierz Jagielloczyk - potwierdzenie dotychczasowych praw dla szlachty; krl nie mg wyda nowych praw, nakada nowego podatku i zwoywa pospolitego ruszenia bez zgody sejmikw ziemskich; przywilej sta si podstaw polskiego parlamentaryzmu PUNKT WYJCIA DEMOKRACJI SZLACHECKIEJ 1496 - statuty piotrkowskie - Jan Olbracht - ograniczenie wychodstwa chopw ze wsi (tylko jeden chop w roku mg opuci wie, tylko jeden przedstawiciel rodziny chopskiej mg zmieni zawd i i do miasta; jeli by to jedynak, nie mg opuci wsi); zwolnienie szlachty z opat celnych na towary wasne i sl; zakaz kupowania ziemi przez mieszczan 1505 - konstytucja "Nihil novi Aleksander Jagielloczyk - anulowanie przywilejw Senatu z 1501r. nowe prawa i podatki mog by stanowione tylko za zgod Sejmu i Senatu UTRACENIE SZLACHECTWA: W drodze sdowego orzeczenia infamii; skazania na banicj W razie zajmowania si przez szlachcica zajciami miejskimi rzemiosem lub handlem (1633)
Duchowiestwo jako osobny stan wyodrbnio si najwczeniej, okoo XIIIw. Kler zacz w peni rzdzi si odrbnym prawem kocielnym i uzyska wasne sdownictwo, a dla dbr kocioa wasne immunitety, potem jeszcze rozszerzane. Obejmowa on zarwno hierarchi duchown (biskupw, praatw, opatw) jak i nisze duchowiestwo w miastach i na wsi. T cz duchowiestwa czyy wizy z ludem, z ktrego si w duej mierze wywodzio. 1180 przywilej ius spoli dla duchowiestwa, nadany przy okazji jednoczenia ziem pastwa przez Kazimierza Sprawiedliwego, poniewa obejmuje on tron niezgodnie z zasadami testamentu zamanie zasady senioratu. Zrzeka si on majtku po zmarych biskupach. Majtek ten pozostaje w rkach Kocioa. Obowizek za czasw Kazimierza Wielkiego duchowni posiadacze dbr rycerskich zobowizani do suby wojskowej. Jeeli nie mogli jej peni, winni byli przekaza te dobra krewnym wieckim, w przeciwnym razie przypaday one krlowi. Kazimierz Wielki mia na celu zmniejszenie iloci ziem w rkach duchownych oraz umocnienie pozycji szlachty i wadzy krlewskiej kosztem duchowiestwa. Podatki kiedy szlachta wyrazia zgod na podatek, duchowiestwo na og te wyraao zgod na obcienie, jednak okrelao to jako dobrowoln pomoc. Wysoko tego subsydium ustalano w formie ryczatu i duchowiestwo rozkadao go samo pomidzy siebie. Duchowiestwo (dokadniej arcybiskupi gnienieski oraz lwowski i biskupi katoliccy) zasiadali w skadzie rady krlewskiej. Sdownictwo sdy synodalne. Kazimierz Wielki dy do ograniczenia kompetencji sdw duchownych w sprawach wieckich. Jednak za czasw panowania Jagiey kompetencje te ulegy rozszerzeniu. Po unii lubelskiej duchowiestwo nie byo zainteresowane w uczestniczeniu w obradach izby poselskiej, gdzie szlachecka wikszo staraa si obciy take dobra duchowne podatkami na rzecz pastwa.
- brak wspdziaania miast midzy sob - wzajemne osabiajca je rywalizacja - obcy narodowo charakter wikszoci patrycjatu wikszych miast osabiajcy jego pozycj jako siy przewodniej i reprezentacji miast - 1454r. Przywilej nieszawski ogranicza uprawnienia sdowe miast moliwo wywoania przed sd ziemski sprawy mieszczanina, ktry zrani szlachcica. - uchway korczyskie naoenie podatku - mieszczanie krakowscy zobowizani do zapacenia podatku bez pytania ich o zgod Zahamowanie rozwoju uprawnie miast w Polsce. XVI w. 1496 przywilej piotrkowski zakaz mieszczanom nabywania i posiadania dbr ziemskich - 1543 nakaz mieszczanom dobra ziemskie sprzeda - Mieszczanie nie mog piastowa urzdw pastwowych - ograniczenie dla mieszczan w zajmowaniu wyszych stanowisk duchownych - 1565 zaraz kupcom polskim wywoenia towarw krajowych zagranic - 1633 szlachcic zajmujcy si rzemiosem lub handlem traci szlachectwo, a wic miasta trac reprezentacj w sejmie - zakaz dla mieszczan noszenia kosztownych futer, szat, pasw (ustawa przeciw zbytkowi), co miao na celu ponienie mieszczan
sotysa wyodrbni si osobny, niszy stan feudalny. Jednak statut warcki moliwo usunicie buntowniczego, nieposusznego sotysa. Obowizki wojskowe w razie napadu wroga ludno chopska tego okrgu, gdzie pojawi si nieprzyjaciel, bya zobowizana do udziau w wojnie obronnej. Giermkowie towarzyszcy rycerzom to chopi. Piechota i ucznicy to te chopi. Sdy wiejskie: we wsiach na prawie polskim sdy gajone Wsie na pr niem sd awy wiejskiej (sotys i awnicy)
Szlachcie sprzyjao te utworzenie Trybunau Koronnego w 1578r. (i pniej Litewskiego), ktre odebrao krlowi ostatni prerogatyw - sdownictwo. Uksztatowaa si doktryna szlacheckiego pastwa prawnego: krl i wszyscy poddani podlegaj prawom ustanowionym przez Sejm jako reprezentacj "narodu polit." Wolno szlach. prowadzia do decentralizacji wadzy. Po unii polsko-litewskiej z 1569r. magnateria zyskaa sojusznika w monowadztwie litewsko-ruskim i zacza odbudowywa sw pozycj. Kryzys demokracji przejawi si w rokoszu sandomierskim (Zebrzydowskiego) 1606-07, gdy szlachcie, dcej do zerwania sojuszu krl-magnaci i osabienia krla w obawie przed dominium absolutum (sprzeciw wobec planowanych reform krla), nie udao si osabi magnaterii. 2) Oligarchia magnacka (1652-1764) Oligarchia - gr. wska, drobna grupa decydujca o wadzy i polityce pastwa; w RP istniao kilka oligarchii - byy to koterie magnackie, oparte na latyfundiach (ordynacje ziemskie)! Za pocztek uznaje si liberum veto W. Siciskiego. Magn., ju na uprzywilejowanej pozycji, umocnia si po rokoszu Lubomirskiego 1666-67, gdy pogbi si kryzys w. monarszej. Faktyczne swe rzdy krya za fasad rwnoci szlachty ("szlachcic na zagrodzie rwny wojewodzie"). Spowodoway one dalsz decentralizacj wadzy, prowadzc nieraz a do jej dezorganizacji i rzdw "pastw" magnatw. Rozwiny si ideay wolnoci szlach., znajdujcej wyraz w sarmatyzmie, i kontrreformacji, przeciwnej innowiercom. Oligarchia bya moliwa take z powodu rozwoju gospodarki folwarczno-paszczynianej, tworzeniu latyfundiw. Czasy oligarchii to okres marazmu, zastoju, stopniowego upadku pastwowoci polskiej. Na tle innych pastw Europy model ustrojowy w wczesnej Rzeczp. by anachroniczny, uwsteczniony. 3*) Podokres owiecenia - okres ksztatowania si konstytucyjnego pastwa (1764-1791) Rozpoczyna si elekcj St.A. Poniatowskiego (bo pierwsze projekty reform na sejmie konwokacyjnym i elekcyjnym), sojusznika carycy Katarzyny II, zwolennika reform w porozumieniu z Rosj. Jest to okres intensywnych reform parlamentu, Sejmu i sejmikw. Wspistniay one, z koniecznoci, z prawami kardynalnymi (1775; zastpiy artykuy henrykowskie), ale toroway drog konstytucjonalizmowi i w dalszej perspektywie, ruchowi demokratycznemu, ktry wyraz znalaz w insurekcji 1794. Reformom sprzyja oglny wzrost spoeczno-gospodarczy (pokj, wzrost ludnoci i gospodarki). Ich propagatorami bya postpowa szlachta. Mecenas reform i rozwoju umysowego, Poniatowski, wspiera edukacj i owiecenie, co odzwierciedla pniejszy skad Sejmu Wlk. Reformy okresu: - zniesienie jurydyk i sewitoriatw w miastach krl.; zwierzchnictwo starostw nad nimi; sdy starociskie - komisje dobrego porzdku (nadzorcze i uchwaodawcze) w miastach - reforma Asesorii (sdu apelacyjnego dla miast krl.) - Rada Nieustajca (1775) - plany kodyfikacji pr. sdowego (bo byo rozproszone): odrzucony "Zbir praw sdowych" A. Zamoyskiego 1778 art. 7 Konstytucji 3 maja: konieczno spisania pr. sdowego -> 1792 nowy zbir S.A. Poniatowskiego
Reformy ws. Sejmu: - nowy regulamn obrad - materie ekonomiczne - przyjmowane zwyk wikszoci gosw - "materie status" (waniejsze sprawy pastwowe, w tym podatki) - jednomylnoci - zakaz przysigania na instrukcje sejmikowe - delegacje sejmowe: przekazanie czci kompetencji sejmu wybranym senatorom w kwestiach kryzysowych, dla usprawnienia obrad - ograniczenie praw rnowiercw (oprcz 3 nie-katolikw w sejmie) - Komisje Skarbowa i Wojskowa (Koronne i Litewskie) - dla usprawnienia administracji, infrastruktury, transportu; take sdownictwo skarbowe i instancja apelacyjna w in. sprawach handlowych. 1768: Komisja Skarbowa wprowadza budet - Komisja Edukacji Narodowej (1773) - stanowisko autonomiczne od sejmu (ale skadaa mu sprawozdania finansowe) i rzdu. Podlegao jej Towarzystwo dla Ksig Elementarnych. "Ustawa KEN..." regulowaa zasady organizacji szk. Sejm Wielki (Czteroletni) 1788-92 uchwali: - prawo o miastach 1791 - Konstytucj 3 maja 1791, nazwan "Ustaw rzdow" dla odrnienia od wczeniejszych reform pastwowych o nazwie "konstytucji". Uchwalono j przez aklamacj, a nie wikszoci gosw; pord krzykw. Wnosi unifikacj pastwa polsko-litewskiego (= znosi uni realn). Jej postanowienia zostay obalone przez "prawo grodzieskie" (Sejm w Grodnie 1793) - powrt do praw kardynalnych jako podstawy ustroju pastwa (oligarchii).
Uprawnienia krla w zakresie w. ustawodawczej byy relatywnie szerokie: - prawo inicjatywy ustawodawczej - prawo sankcji uchwa sejmowych i ich interpretacji - samodzielno decyzji ws. miast krl., ydw, chopw z krlewszczyzn - konstytucje sejmowe ogaszano w imieniu krla "za zgod sejmu" - wyczne prawo mianowania urzdnikw (ale sejmiki zgaszay kandydatw na ziemskie urzdy sdowe), w tym senatorw, co dawao moliwo ksztatowania senatu - sdownictwo dyscyplinarne nad urzdnikami zagroone grzywn, bez prawa usunicia ich (chyba, e za zbrodni) W. wykonawcza: - naczelny wdz (w praktyce ograniczony przez hetmanw) - polityka zagraniczna (cho podczas podpisywania traktatw midzynarodowych towarzyszyli krlowi przedstawiciele szlachty i mieszczastwa - ograniczona moliwo dysponowania finansami pastwa. Pozostae graniczenia krla: - elekcja viritim od 1573 - w stosunku do sejmu (zakaz samodzielnego nakadania podatkw, konstytucji, dysponowania majtkiem pastwa; by tylko jednym z 3 stanw sejmujcych) - instytucja senatorw-rezydentw (pyt. 36) (1/4 musiaa przebywa u boku krla i udziela mu rad) - niezalene sdy szlacheckie - nieusuwalno urzdnikw (nawet jeli nie wypeniali obowizkw) - kwestie prywatnoprawne: zakaz zawierania maestwa, nabywania dbr i wyjazdu za granic bez zgody sejmu. Dynastia Jagiellonw miaa ugruntowan pozycj w Rzeczp. jako "panowie przyrodzeni" w wiadomoci szlachty (sprzyja temu fakt posiadania praw dziedzicznych na Litwie). Mimo elekcji korona utrzymywaa si w dynastii. Jednak w 1530r. szlachta zbuntowaa si, gdy dokonano elekcji vivente rege Zygmunta Augusta, syna Zygmunta Starego. Od 1572r. przyjto zasad wolnej elekcji nieograniczonej do dynastii, a od bezkrlewia tego roku - elekcji viritim. Jej formua stanowia pole do naduy magnatw, ktrzy wpywali na biedniejsz szlacht, oraz dla obcych pastw, ktre dyy do osignicia wpywu na obsadzenie tronu pol. W czasie bezkrlewia urzdoway tzw. konfederacje kapturowe (kaptury); obowizki interrexa (najwysz wadz) sprawowa prymas. Bezkrlewie skadao si z faz: 1) konwokacji (zgromadzenie zawizujce konfederacj generaln i ustalajce skad sdw kapturowych) 2) sejmu elekcyjnego (wypowiedzi obcych posw przedstawiajcych kandydatury; uoenie pacta conventa)
3) sejmu koronacyjnego (wybr jednomylny; nieznaczn opozycj ignorowao si, wiksza moga skutkowa wojn domow. Podczas elekcji obowizyway specjalne przepisy, m.in. zakaz handlu alkoholem, noszenia broni.
30.
Sejm (=zgromadzenie powszechne) narodzi si ze zjazdw dostojnikw pastwowych. W RP by on 2izbowy, ale skada si (wg doktryny od po. XVIw.) z 3 stanw sejmujcych: krla, izby poselskiej i senatu (1493r. przedstawiciele sejmikw utworzyli izb poselsk, natomiast rada krlewska przeksztacia si w senat). Od pocz. XVw. wyksztacia si praktyka zjazdw oglnopastwowych, zw. sejmami walnymi lub wielkimi. Rozwojowi reprezentacji stanowej sprzyja obowizek zgody stanw na nowe podatki, okresy bezkrlewia i elekcja krla. Pierwsze sejmy walne powicone podatkom zwoano podczas wojny 13-letniej (1454); wczeniej nie stanowio to gwnej kwestii. Na sejm w. mg przyby og szlachty. Skada si pocztkowo z 3 grup: - dostojnicy koc. i wieccy (tzw. panowie-rada = rada krlewska) - urzdnicy ziemscy - szlachta nie-urzdnicza, przedstawiciele miast i kapitu katedralnych. Sejm zwoywa krl zwykle 1 raz w roku (ureguloway to artykuy henrykowskie, zobowizujc krla do zwoywania go raz na 2 lata), zazwyczaj w Piotrkowie (po 1569 w Warszawie, od 1673 co trzeci sejm mia odbywa si w Grodnie). Od 1572 sejmy dzieliy si na zwyczajne (raz na 2 lata na 6 tyg.) i nadzwyczajne (2 tyg.) - przeduenie (prolongacja) wymagaa zgody wszystkich posw. Do podjcia uchway sejmowej i wydania konstytucji (wydawanych w imieniu krla) potrzebna byo zgoda powszechna (jednomylno), co utrudniay instrukcje sejmikowe. Gos wikszoci decydowa przy wyborze marszaka izby i sprawdzaniu wanoci mandatw (tzw. rugi poselskie). Od schyku XVIw. kadziono nacisk na jednomylno; idea ta doprowadzia do wyksztacenie instytucji liberum veto. Izba pos. stanowia wycznie reprezentacj szlachty. Nie wchodzio do niej: - duchowiestwo (take dlatego, e posowie chcieli obciy Koci podatkami) - mieszczanie (pocztkowo dlatego, e widzieli wygodniejsze , lepsze wyjcie w bezporednim zwizaniu z krlem. Potem szlachta wzbraniaa si dopuci przedstawicieli miast); wyjtek: posowie Krakowa i Wilna = ablegaci - mogli asystowa na obradach bez prawa gosu). Senat skada si z arcybiskupw i biskupw, wojewodw, kasztelanw i czonkw rady krlewskiej: marszaka wielkiego, marszaka nadwornego, kanclerza, podkanclerza, podskarbiego. Po 1569r do senatu doczono odpowiednich dostojnikw litewskich. Senatorowie byli wybierani doywotnio. Senatorowie nie gosowali, a kolejno wypowiadali swoje zdanie (votum), na podstawie ktrych to opinii krl formuowa konkluzj. Kompetencje: - oglnie uchwalone w konst. Nihil novi - zgoda na podatki, zwoanie pospolitego ruszenia, od 1578 na nobilitacj - przyjmowanie wizyt posw obcych pastw i nadawanie oglnego kierunku polityce zagr. - zawieranie traktatw pokojowych i przymierzy: tzw. wielkie poselstwa wysyane na podst. decyzji sejmu - kontrola nad ministrami; podskarbi mia skada rachunki sejmowi
- senatorowie-rezydenci kontrolowali krla - prawo aski i amnestii - sd sejmowy (sprawy szczeglnej wagi) - XVIIw. wzrost znaczenia i kompetencji sejmu Porzdek obrad: Nie by cile okrelony. Po naboestwie poprzedzajcym obrady senatorowie zbierali si wok krla, a izba poselska pod przewodnictwem najstarszego posa wybieraa marszaka. Nastpnie sprawdzano wano mandatw poselskich (rugi) i udawano si do krla. Po powitaniu monarchy, w ktrego imieniu odpowiada kanclerz, posowie caowali rk wadcy, po czym izba poselska i senat obradoway wsplnie. Kanclerz przedstawia powody zwoania sejmu, wysuchiwano posw cudzoziemskich, sprawozda z kontroli rachunkw podskarbich itp. Nastpnie senatorowie kolejno wypowiadali swoje zdanie (wota senatorskie). Pniej senat i izba poselska obradoway oddzielnie. Projekt ustawy mg przedoy kady pose marszakowi, jednak o tym, czy zostanie on poddany pod obrady sejmu walnego decydowa krl. Izba poselska i senat co pewien czas wysyay deputatw w celu wzajemnego informowania si o obradach; dochodzio rwnie do wsplnych obrad. Krl odpowiada na pytania poselskie, zasigajc opinii senatu. Na zakoczenie obrad marszaek wraz z izb przystpowa ponownie do ceremonii caowania rki krlewskiej.
marszaek nadworny: pomocnik i zastpca podskarbi koronny i nadworny: zarzdza dochodami pastwa przeznaczonymi na utrzymanie dworu - zakaz zastawiania, sprzeday, darowania dbr domeny krl. (konstytucja Nihil novi 1505r.) - Statut askiego 1506r. - zbir praw koronnych - danie egzekwowania nakazu osiadoci urzdnikw (1374?) Autor programu: J. Przyuski ("Statuta Regni Poloniae" 1548-51). Wspiera go A.F. Modrzewski ("O naprawie Rzeczpospolitej") Pozostae postulaty: - reforma sdw najwyszej instancji (krlewskich) oraz zniesienia sdw kocielnych w sprawach wyznaniowych - podatkowanie Kocioa katolickiego na obron kraju - postulat zmniejszenia znaczenia Kocioa w pastwie i prawne zagwarantowanie tolerancji religijnej - reforma wojska: wprowadzenie staej armii - reforma skarbu i monety Stosunek krlw: - Zygmunt Stary: opiera si na magnatach i senacie, spowodowa wic zaniechanie projektu reform skarbowowojskowych oraz odejcie kanclerza askiego. Sprzeciw szlachty budzia polityka krlowej Bony (prba stworzenia majtku dynastii; elekcja vivente rege Zygmunta Augusta). - Zygmunt August: pocztkowo opiera si na senacie i odrzuca postulaty szlachty; potem je popar (1562-69) Osignicia ruchu: Stronnictwo zrealizowao znaczn cz swoich postulatw - egzekucja dbr (sejm 1563/64) - nakaz lustracji krlewszczyzn (przegld i ich opis) - utworzenie staego wojska tzw. kwarcianego (za 1/4 dochodw z dbr koronnych) - wprowadzenie jednej monety: florena polskiego, zw. zotym - zniesienie egzekucji sdw koc. przez starostw - wprowadzenie tolerancji religijnej - incompatibilitas - powoanie sdw najwyszej instancji: Trybunaw Koronnego (1578) i Litewskiego (1581) - Mazowsze od 1576 podlegao prawu koronnego z tzw. ekscerptami (wyjtkami mazowieckimi) - wzrost roli izby poselskiej i sejmikw - wzrost poczucia odpowiedzialnoci szlachty (narodu polit.) za pastwo, ustrj, decyzje pastwowe - inkorporacja Prus Krl.
- unia z Litw, Niepopularne byy plany zagodzenia rnic stanowych - sprzeciwia si m.in. St. Orzechowski w apologetach "zotej wolnoci szlach." Czoowi przedstawiciele: Hieronim Ossoliski, Mikoaj Sienicki, Rafa Leszczyski, Jan Ostrorg.
Sejm dokonywa elekcji krla, przyjmowa przez aklamacj podjte uchway (tzw. konkluzje). By istotny, jak i sejmy prowinc., w zakresie ustawodawstwa i wystawianiu nowych przywilejw. Jego delegaci nieraz brali udzia w zawieraniu traktatw midzynarodowych. Unia horodelska 1413r. przewidywaa moliwo wsplnych obrad sejmw Polski i Litwy. Zbiera si zwykle 1 raz w roku, w Piotrkowie. Od 1493r. przedstawiciele sejmikw utworzyli izb poselsk, natomiast rada krlewska przeksztacia si w senat. Wiksze wojewdztwa wysyay po 6 posw, mniejsze oraz ziemie po 2, drobne ziemie po 1. Pocztkowo posowie jednego sejmiku wystpowali i gosowali cznie; dopiero od po. XVIw. oddzielnie. Otrzymywali strawne (diety), pocztkowo od skarbu krlewskiego, potem od sejmikw. Praktyka nie postawia sejmu walnego powyej sejmikw partykularnych. Sejm prowincjonalny: wielkopolski zazwyczaj zbiera si w Kole, maopolski - w Nowym Miecie Korczynie Sejm obozowy: zwoywany podczas pospolitego ruszenia (np. czerwiski 1422r.; sejmy prowincjonalne: wielkopolski pod Cerekwic i maopolski pod Opokami 1454r.) Sejm zwyczajny (ordynaryjny): od artykuw henrykowskich zwoywany raz na 2 lata na 6 tyg. Sejm nadzwyczajny (ekstraordynaryjny): zwoywany w razie potrzeby na 2 tyg. Sejm konwokacyjny: zwoywany przez interrexa w czasie bezkrlewia, ustala czas i miejsce przeprowadzenia sejmu elekcyjnego Sejm elekcyjny: wysuchiwa przedstawicieli kandydatw do tronu; dokonywa wyboru i ustala pacta conventa Sejm koronacyjny: koczy okres bezkrlewia; odbywa si w Krakowie (poza elekcjami St. Leszczyskiego i St.A. Poniatowskiego); elekt zaprzysiga art. henrykowskie i pacta conventa, po czym zostawa koronowany Sejm rokoszowy: bdcy wypowiedzeniem posuszestwa krlowi
walnego, ktry mg je kasowa, mimo protestw. Lauda wydawane podczas pospolitego ruszenia byy zwane obozowymi. - przejmoway sdownictwo, konkurujc z sdem wiecowym; - nakaday lokalne podatki Z czasem zrezygnowano z zasady jednomylnoci i wybierano zwyk wikszoci gosw m.in. deputatw trybunalskich i posw, by w kocu decydowa tak o wszystkich sprawach. W wyniku decentralizacji wadzy zaistniay tzw. rzdy sejmikowe: krl zwraca si do sejmikw o zgod na podatki na wojsko, ktre one same egzekwoway, gromadzc nadwyki wzgldem skarbu pastwa w skarbach wojewdzkich. Rzdy sejmikowe zniosa konstytucja z 1717, odbierajc im kompetencje ws. wojska i wikszoci skarbowych. Podzia: Z samej istoty sejmiku nie wynika rnorodna nomenklatura: ona stanowi jedynie o rnych konkretnych celach, dla ktrych je zwoywano. Zasadniczo bowiem sejmiki byy jednolite, zmianie ulega tylko cel. - sejmiki przedsejmowe: zwoywane przez krla, ktry wysya legata z legacj (pismem krl.), zawierajcym powody zwoania sejmu; potem wybieray posw na sejm i sporzdzay instrukcj poselsk (sejmikow) wskazwki dot. stanowiska w sprawach bdcych przedmiotem obrad (nawet kilkadziesit artykuw). Nieraz dawaa ona swobod dziaania ("zupen moc" - plena potestas), przeciwne do niej byo penomocnictwo ograniczone (limita potestas); moga te ogranicza decyzj posa tylko co do niektrych spraw. Take instrukcje warunkowe: zgoda na decyzje krla nastpowaa po wypenieniu postulatw szlachty. Instrukcje wpisywano do ksig grodzkich. - sejmiki generalne (generay): zebranie posw wybranych na sejmikach i senatorw z danej prowincji (Maopolski, Wielkopolski, Mazowsza, Litwy)[ - ziemskie: z danej ziemi]; uzgadniano stanowisko prowincji na sejmie walnym. Zaniky w po. XVIIw. (oprcz generaa pruskiego); w ich miejsce posowie i senatorowie Litwy oraz Maopolski zbierali si na tzw. sesjach narodw. - sejmiki elekcyjne: zwoywane przez wojewodw dla wyonienia kandydatw na urzdy sdowe ziemskie: podkomorzego, sdziego ziems., podsdka, pisarza ziems. (urzdy doywotnie, wic sejmiki te odbyway si rzadko) - sejmiki kapturowe: funkcjonoway od 1572 podczas bezkrlewi dla wybrania wadz konfederacji i sdw kapturowych - sejmiki deputackie: od utworzenia Trybunay Koronnego w 1578 dla wyboru deputatw do niego - sejmiki relacyjne: po sejmach - dla zdania relacji z obrad; decydowa o przychyleniu si do decyzji sejmu; ustala sposb rozdziau podatkw uchwalonych na sejmie. Odbyway si do 1589.
- zgoda sejmu konieczna do zwoania pospolitego ruszenia + niewyprowadzanie go za granic bez zapaty 5 grzywien od kopii - utrzymywanie wojska kwarcianego - staa rada senatorw zw. rezydentami u boku krla - sejm co 2 lata + zasady funkcjonowania - wyposaay szlacht w moliwo wypowiedzenia posuszestwa (articulus de non praestanda obedientia), gdyby krl ama te prawa, ale take i inne (odpowiedzialno monarchy za wiadome amanie prawa) nowoytna wersja redniowiecznego prawa oporu; od 1576 przepis ten sta si czci przysigi koronacyjnej; w praktyce zwykle sprzeciw przyjmowa form rokoszu.
hetman wielki koronny - dowdca wojsk zacinych z ramienia krla. Godno staa, doywotnia. Na Litwie analogicznie. Hetman wielki koronny wydawa przepisy sdowo-wojskowe, tzw. artykuy hetmaskie. W czasie wojen mg kara na gardle, ale te przedstawia onierzy do nobilitacji czy nagrody. Mia prawo utrzymywania rezydentw w Turcji, Modawii, na Krymie - dziki temu mg wpywa na polityk zagraniczn polski. By wic naczelnym wodze, ministrem wojny i kierownikiem polityki zagranicznej wobec wschodu. Wywiera te, poprzez zacignit do wojska szlacht, wpyw na polityk wewntrzn. Hetman wielki czy z urzdem hetmaskim godno wojewody lub kasztelana. hetman polny - zastpca hetmana wielkiego koronnego, wyoni si z dowdcw obrony potocznej regimentarz - tymczasowy zastpca hetmana, gdy ten nie mg peni swojej funkcji referendarz - urzd utworzony w XVI w. Referendarzy byo dwch: wiecki i duchowny. Powoywany do prowadzenia spraw w sdach krlewskich. URZDY LOKALNE Aparat urzdniczy szlacheckiej Rzeczpospolitej nie by dobrze rozwinity, bowiem szlachta miaa w tym swj interes - dobrze rozwinita administracja krlewska umacniaaby pozycj krla i osabiaa pozycj szlachty. W stosunku do ludnoci poddaczej funkcje administracyjne sprawowali panowie. Miasta posiaday wasne organy wadzy. Nisze urzdy ziemskie tworzono w wojewdztwach, ziemiach i powiatach dla dogodzenia ambicjom szlachty. Posiadanie tytuu urzdniczego miao bowiem prestiowe znaczenie. Wiksz rol odgrywali wojewodowie i kasztelanowie jako senatorowie oraz nisze urzdy z uprawnieniami w dziedzinie sdowej. Starosta - urzdnik krlewski; urzd upodobniony jednak do urzdu ziemskiego. Funkcje administracyjne, policyjne, sdowe. Mianowa innych urzdnikw - podstarociego, burgrabiego (oboje penili funkcj zastpcw starosty), sdziego grodzkiego (jak sama nazwa wskazuje - sdzi w sdzie grodzkim) - ktrym w praktyce zleca swoje funkcje. Obowizywa porzdek starszestwa: urzdy senatorskie, podkomorzy, starosta, chory, sdzia ziemski, stolnik, podczaszy, podsdek, podstoli, czenik, owczy, wojskowy, pisarz, miecznik. Przestrzegano awansowania z jednego urzdu na drugi zgodnie z hierarchi. Zakaz czenia urzdw (incompatibilitas) - nie wolno byo piastowa cznie urzdu kanclerza bdc starost, kasztelanem lub wojewod, nie mona czy wanych urzdw w tym samym okrgu (np. kasztelan i starosta), nie mona dziery naraz dwch starostw grodowych. Bya to droga do osabienia magnatw przez szlacht. Sprzeda urzdw - zjawisko powszechne zwaszcza w XVII w, obejmowao niemal wszystkie urzdy. Sprzedawali: krlowie, krlowe, wysocy dygnitarze krlewscy, sami urzdnicy piastujcy funkcj (by zdoby zabezpieczenie, swoist emerytur). Na sprzeda urzdu trzeba byo mie zgod krla.
Do skarbu pospolitego wpyway inne dochody, przede wszystkim podatki. Podskarbi koronny skada sejmowi rachunki z gospodarki funduszami pastwowymi. Od XVIIw. sprawozdania byy skadane rzadko, co przyczynio si do wzrostu zamonoci podskarbich. KRLEWSZCZYZNY. Jan Olbracht i Aleksander rozdawali krlewszczyzny magnatom, by zdoby ich przychylno. Robili to gwnie tytuem zastawu. Szlachta bya jednak przeciwna takim dziaaniom, wic konstytucja z 1504r. zakazywaa rozdawania zastaww krlewszczyzn, a zastawnikom nakazano ich zwrot. Stao si to punktem wyjcia dla egzekucji dbr. Zygmunt I Stary uzyskiwa zwrot zastaww przez ugody z posesorami, ktrzy w zamian za zwrot otrzymywali cz krlewszczyzny na wasno. Ubytki skarb rekompensowa intensywn akcj osadnicz, ktra zwikszaa dochodowo krlewszczyzn. Egzekucja dbr rozpocza si w latach 1562-3, gdy ok. 1/3 krlewszczyzn pozostawaa w zastawie. W nastpnych latach rewindykowano znaczn cz dbr zastawionych lub rozdanych wbrew zakazowi z 1504r. Co do "starych sum" (zastaww sprzed 1504), ustalono, e zapisy tych sum ulegaj umorzeniu po "czterech ywotach" - czyli po ok. 60 latach wikszo dbr wrcia do skarbu. W 1563 sejm uchwali, e 1/4 dochodu (kwarta) z krlewszczyzn ma by przeznaczona na utrzymanie staego wojska. Praktyka jednak odbiegaa od tej zasady, bowiem pocztkowo pozwolono posesorom starostw potrca sobie 1/5 dochodw (czyli dochody z krlewszczyzn to 1/5 na wojsko, 1/5 dla posesora i 3/5 dla krla), a pniej posesorowie zaczli przeciga terminy wypat lub prosi o ich umorzenie ze wzgldu na klski ywioowe lub najazdy tatarskie. W rezultacie posesorowie starostw zatrzymywali ok. 4/5 dochodw. Wrd krlewszczyzn rozrniamy: starostwa grodowe - dobra pod zarzdem starosty grodowego starostwa niegrodowe - obszerne kompleksy dbr krlewskich wypuszczane z zastaw lub dzieraw (zastawnika nazywano tenutariuszem). Najwicej dochodw skarbowi przynosia zwyka dzierawa, najlepiej trzyletnia. Magnateria dya jednak do zastaww doywotnich, a nawet dziedzicznych. Ekonomie - wielkie starostwa w Koronie i Wielkim Ksistwie, ktre miay pozostawa pod bezporednim nadzorem krla. Wyodrbniono je w 1590r., by przynie dochody skarbowi. DOCHODY SKARBOWE: 1) dochd z mennicy - podstawow walut by grosz (1 zoty = 30 groszy) 2) czynsze dzierawne z krlewszczyzn - coraz mniejsze z upywem czasu 3) kwarta - jw. 4) podatki - dochd niestay, uchwalany raz na kilka lat. Stany uprzywilejowane byy od podatkw zwolnione. Chopi pacili tylko anowe i podatek nadzwyczajny - pobr. W XVII w. za jednostk opodatkowania przyjto "dym", tj. dom mieszkalny. Mieszkacy miast pacili podatek majtkowy - szos. Od ydw pobierano pogwne ydowskie. Dodatkowo podatkiem bya akcyza (procent wartoci towarw sprzedawanych na rynku), szelne (podatek od napojw), czopowe (od wyrobu i szynkowania piwa), hiberna (podatek z dbr krlewskich i zimowych na utrzymanie wojska). Duchowiestwo pacio dobrowoln "donatyw duchown". 5) dochody z Prus Krlewskich i ksistw lennych 6) ca - czsto puszczano ca w dzieraw, tak wic bogaciy gwnie dzierawcw. Czasem nakadano nadzwyczajne co generalne wynoszce 35% wartoci towaru - na ten czas kupcy zaprzestawali handlu Sejm z 1717r. zaprowadzi pewien ad w finansach. Podatkami staymi miay by: pogowie generalne, hiberna, kwarta, pogowie ydowskie, na Litwie take podatki porednie. Intencj byo zerwanie z praktyk
kadorazowych uchwa sejmowych w sprawach podatkowych, co stanowio nie lada utrudnienie (sprzeciw szlachty, rozoenie w czasie). Sejm zlikwidowa zaleno oddziaw wojskowych od sejmikw, a take uzyska uprawnienia do egzekucji podatkw w razie nieotrzymania ich w terminie. WYDATKI I KONTROLA. Sumy skarbowe byy wydawane gwnie na wojsko, ale te na zagraniczne poselstwa, diety posw, nagrody. Kontrola wydatkw skarbu pospolitego bya w kompetencji sejmu walnego, ktry wyania Komisj Skarbow (zwan te Trybunaem Skarbowym). Wybr komisarzy nalea do sejmikw relacyjnych. Komisja Skarbowa sprawowaa rwnie sdownictwo w sprawach skarbowych, a take sprawy wojskowe (np. o zalegy od). OD 1717r. Trybuna Skarbowy by instytucj sta.
ONIERZ ANOWY. II po. XVII w. Bya to piechota lub jazda rekrutowana w dobrach szlacheckich, krlewskich i kocielnych. Dodatkowo byy to zalki nowych, opartych na poborze rekrutacji. AUTORAMENTY NARODOWY I CUDZOZIEMSKI. Wojsko dzieli si na autorament (zacig) narodowy, ktry skada si gwnie z jazdy (husarze, pancerni, lekka jazda) i autorament cudzoziemski, skadajcy si gwnie z piechoty i artylerii oraz dragonw. Byli to Niemcy, Wgrowie, chopi polscy. W autoramencie narodowym odbyway si samorzutne zgromadzenia, tzw. koa generalne, formuujce postulaty wobec wojska i podejmujce uchway w sprawach dyscypliny i karnoci. Autorament cudzoziemski by zorganizowany w regimenty, na czele kadego - pukownik. Niepatne wojska zawieray nieraz konfederacje celem wymuszenia wypaty zalegego odu. WOJSKO RZECZYPOSPOLITEJ PO REFORMIE 1717r. Uchwalono stay budet na wojsko, jednak zmniejszono liczb wojskowych ze staym etatem do 24200. WOJSKA PRYWATNE. Magnaci posiadali dobrze zorganizowane i zaopatrzone wojska, zwane milicjami. Stae utrzymanie takich wojsk byo wyrazem procesu rozdrobnienia pastwa, a uzasadniano je obowizkiem pospolitego ruszenia. Milicje obejmoway wszystkie rodzaje broni, a stopnie wojskowe byy analogiczne do tych pastwowych. Magnaci posiadali take wasne twierdze. Wojska prywatne byy przede wszystkim narzdziem polityki magnatw.
wizao sejmik, jednak z czasem instrukcje nabray charakteru obowizujcych nakazw - mandatw imperatywnych. W senacie, ktry wyksztaci si z dawnej rady krlewskiej, senatorowie nie gosowali, ale kolejno wypowiadali swoje zdanie (votum). Konstytucje sejmu ogaszano w imieniu krla, ktry mia prawo do ostatecznej redakcji (ucierania konstytucji). c) Kompetencje Zostay ustalone w konstytucji Nihil novi (1505). Sejm: - uchwala podatki - wyraa zgod na zwoanie pospolitego ruszenia - przyznawa nobilitacje - nadawa oglny kierunek polityce zagranicznej - sprawowa kontrol nad rzdem - dokonywa sdu sejmowego w sprawach szczeglnej wagi - mia prawo amnestii i aski - zawiera traktaty pokojowe i przymierza Ponadto waniejsze godnoci mogy by nadawane przez krla tylko na sejmie. d) Zrywanie sejmw Od XVII wieku dziaalno sejmu walnego, pomimo jego rozlegych uprawnie, zaczea ulega skrpowaniu, a czasem nawet paraliowi. Przyczyn takiego stanu rzeczy byy zasada jednomylnoci oraz obowizek cisego trzymania si coraz bardziej szczegowych instrukcji sejmikowych. Zasada jednomylnoci pozwalaa pojedyczym posom zrywa lub limitowa sejmy, odpowiednio przez liberum veto i sisto activatem. Limitacja sejmu bya prb zapobiegnicia pochopnym zerwaniom i polegaa na zawieszeniu obrad a do uzgodnienia spornych stanowisk. Od posa zrywajcego sejm nie wymagano nawet uzasadnienia. Trudnoci lub niemono zrealizowania instrukcji sejmikowych powodoway czste niedochodzenie sejmu do skutku, to jest brak uzgodnienia uchwa po upywie 6 tygodni. Instrukcje staway si z biegiem czasu coraz bardziej rygorystyczne. Nieraz nakazywano posom, aby nie zgadzali si z adnymi uchwaami sejmu, dopki nie uchwali on da sejmiku. Takie praktyki spowodoway, e w latach 1573-1763 nie dosza do skutku bd zostaa zerwana przeszo 1/3 sejmw (53 z niemal 150). W takich warunkach ciar wadzy przeniesiony zosta na sejmiki ziemskie, ktrych znaczenie od drugiej poowy XVII wieku przeroso sejm. Ich rzdy formalnie ukrcia konstytucja z 1717 roku, jednak w praktyce zmiany na tym polu zostay przeprowadzone dopiero w drugiej poowie XVIII wieku.
REFORMY SEJMY "NIEMEGO": Postanowienia sejmu wzmocniy podstawowe skadowe ustroju Polski, co przekrelio nadzieje Augusta II na powoanie sasko-polskiej unii realnej. Zniesiono samowol hetmanw, a kwestie armii i skarbu ponownie znalazy si w rkach pastwa. Uchwalono take stae podatki, ktre miay wspiera zawodow armi. Podatkami staymi miay by: pogowie generalne, hiberna, kwarta, pogowie ydowskie Liczebno wojska wynosi miaa 24tys. onierz-18tys. w Koronie, a 6tys. na Litwie. W rzeczywistoci na terenie kraju wystawiono w sumie 12tys. onierzy. Sejm zlikwidowa zaleno oddziaw wojskowych od sejmikw, a take uzyska uprawnienia do egzekucji podatkw w razie nieotrzymania ich w terminie. SKUTKI. Uchway Sejmu Niemego przywrciy w Polsce i Litwie niezbdne bezpieczestwo wewntrzne, ale nie zapewniy skutecznej ochrony przed wrog agresj. Do prowadzenia polityki zagranicznej niezbdna bya wwczas silna armia. Sejm ten ustali na okres pwiecza ustrj Rzeczpospolitej. W spoeczestwie utrwalia si niestabilna rwnowaga pomidzy szlacht i monarch. Rosja uznaa si za gwarantk powyszych uchwa, ze wzgldu na podpis carskiego posa widniejcy pod traktatem pacyfikacyjnym.
44. Reformy ustrojowe z lat 1764- 1775. Rada Nieustajca. Komisje Wielkie. Wpyw ideologii Owiecenia
Reformy zapocztkowane w 1764 reprezentoway denia do nowych form ustrojowych. Z kolei akty ustawodawcze wymierzone przeciw nim - prawa kardynalne (1768, 1775) i konstytucje gnienieskie (1793) miay suy utrzymaniu na ziemiach polskich dawnego systemu rzdw. Jednak mimo petryfikacji, potrzeby reform byy tak silne, e znalazy swoje czciowe odzwierciedlenie nawet w anachronicznych aktach. NOBILITACJA MIESZCZAN. Konstytucja z 1775r. mwia, e kady nobilitowany mieszczanin powinien zakupi w cigu roku dobra ziemskie o wartoci min. 50 tys. z., inaczej utraci szlachectwo. Druga konstytucja, wydana tego samego roku, stwierdzaa, e szlachcic nie utraci szlachectwa za zajmowanie si handlem. By to wyraz kompromisu szlachecko-mieszczaskiego. MIASTA. W krlewszczyznach przywracano niektrym miejscowociom utracone prawa miejskie, zakadano te nowe miasta. Rwnoczenie jednak potwierdzono zwierzchnictwo starostw nad miastami krlewskimi. W miastach krlewskich zniesiono jurydyki (osady obok miasta krlewskiego, nie podlegajce miejskiemu sdownictwu) i serwitoria (wyczenia z jurysdykcji miejskiej kupcw i rzemielnikw zatrudnionych przez krla). Powstay miejskie komisje dobrego porzdku, skadajce si wycznie ze szlachcicw i zajmujce si podnoszeniem miast z upadku oraz ich modernizacj. W 1764 zmodyfikowano Asesori i uznano j za sd najwyszy dla miast. Wyroki Asesorii egzekwoway urzdy grodzkie. CHOPI. Pooenie chopw byo zrnicowane w zalenoci od ich miejsca zamieszkania. Byli zaleni od woli pana, a czyy ich z panem stosunki na zasadzie emfiteuzy. Akty uwalniania chopw z poddastwa wynikay zwykle z aktw wykupienia si. W 1768 w prawach kardynalnych wydano przepis o zakazie karania chopw mierci przez sd dominialny. Sprawa gardowa miaa przechodzi do sdu grodzkiego lub miejskiego. Usankcjonowano wasno uytkow chopsk gruntu. Wymierzono kary urzdnikom winnym zncania si nad poddanymi. "Ludziom lunym" (robotnikom) nadawano paszporty, by uniemoliwi im swobodne poruszanie si po kraju oraz zmuszano ich do pracy. INNOWIERCY. W 1768 pod naciskiem pastw ociennych nastpio rwnouprawnienie innowiercw w zakresie stosunkw publicznych. W 1775 powtrnie ograniczono prawa innowiercw, zezwalajc na zasiadanie jedynie trzech niekatolikw w izbie poselskiej. ZMIANY W SEJMOWANIU. Uchwalono regulamin obrad. Ustalono, e niektre, mniej wane sprawy (materie ekonomiczne) bd uchwalane wikszoci gosw. W skad waniejszych spraw (materie status) wchodziy
m.in. podatki. Zakazano zaprzysigania przez posw instrukcji sejmikowych. Powstaa instytucja delegacji sejmowych, ktrym sejm powierza cz swych kompetencji (najczciej po to, by podejmoway niewygodne i niepopularne decyzje). Oprcz tego istniay deputacje - komisje sejmowe przygotowujce projekty ustaw dla obrad plenarnych; usprawniay one obrady. Wszyscy ministrowie znaleli si w senacie KOMISJA SKARBOWA. Utworzono dwie instytucje administracyjne, osobne dla Polski i Litwy: Komisj Skarbow i Komisj Wojskow. Nowe organy zarzdu dziaay wadliwie, znajdujc si - wbrew intencji twrcw - w rkach hetmanw. Czonkw komisji wybiera sejm spord kandydatw przedstawionych przez krla. Komisja zajmowaa si te sprawami komunikacji, transportu, przemysu i handlu oraz sdownictwem w sprawach skarbowych. By to pierwszy w Polsce odpowiednio kierowany aparat administracyjny. Komisja Skarbowa wpyna na zniesienie ce i myt wewntrznych, ujednolicenie miar i wag, ulepszenie i polepszenie monety. Do najwikszych jej osigni zalicza si wprowadzenie od 1768 budetu (zestawienia planowanych dochodw i wydatkw pastwowych) zatwierdzanego przez sejm. Odtd ustawa budetowa okrelaa cao gospodarki pastwa. Opiera si na zasadzie jednoci (obejmowa cao pastwa), jawnoci i kontroli wykonania budetu przez sejm. Wyczono z niego jednak fundusz edukacyjny i list cywiln (wydatki krla) KOMISJA EDUKACJI NARODOWEJ (1773). Stanowisko KEN w systemie wadzy byo autonomiczne - nie podlegaa utworzonej pniej Radzie Nieustajcej. Komisja bya wsplna dla Polski i Litwy. Sejm kontrolowa jej wydatki i wypowiada si o linii dziaania. Podstaw materialn powstania KEN bya kasata zakonu Jezuitw. Podlegay komisji wszystkie szkoy publiczne, uniwersytety, jedynie za wyczeniem Szkoy Rycerskiej (1765) i innych szk wojskowych. Szkoy prowadzone przez pijarw pozostawiono nadal w ich rkach, majc zaufanie do reform S. Konarskiego - sprawowano nad nimi jedynie kontrol. Wydawaniem podrcznikw zajmowao si Towarzystwo dla Ksig Elementarnych. Ujednolicono zasady organizacyjne ogu szk i ich wewntrzn hierarchi. GABINET KRLEWSKI I KANCELARIA WOJSKOWA stay si organami zatrudnionymi przy krlu. Zajmoway si administrowaniem spraw krla. Oprcz tego stworzono sie placwek dyplomatycznych i konsularnych, gwnie w pastwach europejskich. RADA NIEUSTAJCA. Ju przed elekcj (1764) wysnuto ide utworzenia dla kraju rzdu centralnego, ktry miaby zarzdza krajem. W 1775 ustanowiono na sejmie Rad Nieustajc. Pocztkowo bya organem zatrzymujcym wszelkie prby reform, lecz pniej staa si - w rezultacie gitkiej polityki krla - instrumentem jego polityki. Bya poyteczna w zakresie administracji. Jako narzdzie Petersburga bya atakowana przez koa patriotyczne, przylgno do niej okrelenie "Zdrada Nieustajca". Znaczna cz uprawnie kierowniczych krla przesza na Rad Nieustajc. Naleao do niego jedynie formalne przewodniczenie i gos decydujcy w razie rwnoci gosw. Rad Nieustajc w liczbie 36 czonkw powoywa sejm co dwa lata. W poowie byli to reprezentanci senatu, w poowie - przedstawiciele szlachty. 1/3 czonkw dawnej Rady miaa by wybierana ponownie, dla cigoci dziaa. Spord szlachty by powoywany Marszaek Rady. Prace Rady toczyy si w 5 departamentach: Interesw Cudzoziemskich, Policji czyli Dobrego Porzdku, Wojskowym, Sprawiedliwoci i Skarbowym. Decyzje miay zapada absolutn wikszoci gosw. Departament Wojny wpyn na zwikszenie wojska. Departament sprawiedliwoci uporzdkowa sdownictwo; Rada wydaa drukiem par tomw rezolucji wicych organy pastwowe. Instytucj kontrolujc Rad Nieustajc byy komisje sejmowe. WPYW OWIECENIA. Zakaz karania chopw mierci wynika z idei owieceniowych (zwaszcza humanitaryzm). Komisj skarbow wprowadzone dla popularnej w owieceniu idei "wygody publicznej", ku "lepszemu poytkowi Rzeczypospolitej". KEN by instytucj cile owieceniow, spenia postulaty ksztacenia ludzi wiatych.
racjonaln gospodark. Rosja i Austria utrzymyway kilkakrotnie liczniejsze armie ni Polska. Rwnie ich polityka zagraniczna bya ekspansywna. W Rosji krzyoway si dwie tendencje - jedna zmierzaa do ustanowienia protektoratu nad Polsk, druga - do jej rozbioru. Rwnie Austria i Prusy byy zainteresowane powikszeniem swojego terytorium. W 1768r. i na sejmie rozbiorowym w 1773r. ustanowiono delegacj, ktrej sejm przekaza swe kompetencje w zakresie ratyfikowania traktatw rozbiorowych i ustawodawstwa. PRAWA KARDYNALNE Z 1768 byy narzdziem, ktre miao zastopowa rozpoczte w 1764r. reformy. Przeforsowaa je w sejmie koalicja pastw ociennych i koa magnacko-staroszlacheckie. Ponowiono je po pierwszym rozbiorze. Miay charakter ustawy zasadniczej. CEL: utrwalenie dawnych stosunkw spoecznych i dotychczasowej formy rzdw. Uporzdkowanie stosunkw prawnych. Prba zagwarantowania niepodzielnoci terytorium Polski. Umoliwienie pastwom ociennym wpywu na stosunki wewntrzne w Polsce. Skuteczno i nienaruszalno praw kardynalnych zagwarantowaa Rosja (Katarzyna II) w 1768r., pniej take dwa pozostae mocarstwa. Jednym z dodatkowych zabiegw majcych na celu petryfikowanie ustroju i zapobieganie zmianom, byo powoanie w 1775r. Rady Nieustajcej. PRAWA KARDYNALNE W stosunku do stanu szlacheckiego: nietykalno osobista, doywotno nadanych urzdw i krlewszczyzn zwierzchno dominalna nad chopstwem, bez prawa karania poddanych mierci W zakresie ustroju: usiowano uwieczni woln elekcj viritim; krlem moe by tylko "Piast, rodowity szlachcic i posesjonat". Dodatkowo nikt nie mg by obrany krlem po dziadku i ojcu potwierdzenie prawa wypowiedzenia posuszestwa monarsze wadza naczelna w rkach sejmu, okrelanego mianem "rzdu Rzeczpospolitej" zasada, e sejm nie moe obradowa duej ni 6 tygodni, a przeduenie moe by przegosowane tylko jednomylnie zasada jednomylnoci sejmu we wszystkich istotnych sprawach (liberum veto)
a. b. c. d. e. f. g. h.
i. j.
szkolnictwo opieka spoeczna nad chorymi i biednymi Komisje wykonyway ponadto polecenia centralnych komisji rzdowych i wspdziaay w realizacji ich zada. Rozwj komisji porzdkowych, obejmujcych swymi kompetencjami zakres o wiele bardziej rozlegy ni wczeniejsze funkcje starosty, napotyka znaczny opr czci szlachty. Sejm Czteroletni znis jednak cakowicie urzd starosty, powierzajc cao funkcji administracyjnych w pierwszej instancji wanie komisjom. (*Podwoda jedna z posug komunikacyjnych wynikajcych z prawa ksicego; polegaa na obowizku dostarczenia na potrzeby wadcy lub urzdnikw koni wierzchowych)
a.
b.
c.
d.
e. f. g. h. i.
j.
k.
gosw poczonych izb, rwnie wtedy, gdy jego dziaalno bya zgodna z prawem KOMISJE RZDOWE skupiay w sobie wszystkie istotne czynnoci administracyjno-wykonawcze. Stray Praw podlegay komisje wielkie - kolegialnie zorganizowane ministerstwa, zoone z czonkw wybieranych przez sejm. Byy to komisje Policji (dla miast), Wojska, Skarbu oraz Edukacji Narodowej. Krl powrci take do praktyki z pierwszych lat swego panowania, urzdzajc poza Stra zebrania konsultacyjne wszystkich ministrw. Przewodniczcymi komisji byli ministrowie zasiadajcy w Stray Praw, co wywoywao kopotliw dwutorowo wadzy. W skad kadej komisji wchodzio 14 lub 15 komisarzy (wybieranych na sejmie na 2 lata) oraz po 6 plenipotentw miast (tylko w Komisji Policji i Skarbu). Ponadto 8 spord plenipotentw miano wybiera do Asesorii koronnej, a 4 do Asesorii litewskiej. W Komisji wojskowej przewag miay osoby cywilne. Organem nowym, a przez to szczeglnie wanym, bya Komisja Policji sprawujca nadzr gwnie nad miastami. Do jej kompetencji naleay nie tylko sprawy bezpieczestwa, ale i szeroko pojta administracja. Miaa take przestrzega wasnoci literackiej (jako prawa autorskiego) oraz zbiera dane statystyczne. W zarodku stanowia pniejsze ministerstwo spraw wewntrznych. Komisja podzielia kraj na 26 okrgw z ustanowionymi intendentami. W dobie Sejmu Czteroletniego wysuwano take projekt reorganizacji Komisji Edukacji - chciano zmieni jej skad i charakter poprzez wprowadzenie na miejsce dygnitarzy przedstawicieli rnych dziedzin nauki. Reform tych jednak nie przeprowadzono. Terytorialnymi organami administracji rzdowej byy za KOMISJE PORZDKOWE WOJSKOWO-CYWILNE (patrz zagadnienie 46.).
a.
b.
W Konstytucji znacznie zmniejszono uprawnienia ustawodawcze krla. Utraci on prawo sankcji ustaw, ale zachowa przywilej zwoywania Sejmu oraz, wraz ze Stra Praw, inicjatyw ustawodawcz. Ustawy ogaszane byy w jego imieniu. Sejm mg si jednak zebra take z mocy prawa, jeeli krl w okrelonym terminie nie rozpisa wyborw i nie zwoa posw i senatorw na sesj. W przypadku sesji nadzwyczajnej, jeli krl pomimo interwencji marszaka sejmu nie zwoa sejmu na obrady, mg je zainicjowa swym zarzdzeniem marszaek sejmu. ORGANIZACJA SEJMU: Wane byy postanowienia o zniesieniu mocy wicej instrukcji poselskich uchwalanych przez sejmiki. Posowie mieli by odtd reprezentantami caego narodu, majcymi na uwadze potrzeby oglne, a nie postulaty swoich ziem. Sejm mia by 'zawsze gotowy'. Posowie, wybierani na 2 lata, zatrzymywali mandaty przez ca kadencj i w kadej chwili mogli by zwoani przez krla lub marszaka na sesj nadzwyczajn. Sesje zwyczajne miay si odbywa co 2 lata i trwa 70 dni, z moliwoci przeduenia do 100 dni. Zniesiono liberum veto i wprowadzono zasad wikszoci gosw (prostej lub kwalifikowanej, w zalenoci od wagi uchway). Dono do skrcenia obrad, wobec czego prace szczegowe powierzano wybranym przez sejm komisjom (deputacjom). Na plenarnych zebraniach sejm mia tylko przyjmowa, odrzuca lub po dyskusji odsya projekt w celu poprawy do wspomnianej deputacji. Marszaek Sejmu czuwa nad wykonywaniem ustaw i uchwa sejmowych oraz caoci spraw w kraju take poza sesj sejmu. W zwizku z tym wchodzi w skad Stray Praw i sprawowa ww. funkcje a do wyboru i zebrania si nastpnego sejmu prawodawczego. Na SEJMIKACH ZIEMSKICH gos oddano szlachcie-dziedzicom i ich synom (po ukoczeniu 18 lat), a ponadto zastawnikom i doywotnim posesorom, jeli pacili okrelony podatek. Nieposesjonaci zostali z sejmikw wykluczeni. Uprawnionych do gosowania wpisywano do osobnych ksig, tzw. ziemiaskich. Sejmiki zapewniay wadz szlachcie-ziemianom oraz jej przeniesienie na sejm, jako najwyszy organ scentralizowanej wadzy pastwowej.
c.
d.
e.
f.
g.
a. b.
c. d. e.
samorzd miejski (zorganizowany na zasadach zblionych do postanowie Sejmu Czteroletniego) Postanowienia w dziedzinie ustroju politycznego: wadz najwysz zoono w rce szlachecko-magnackiego sejmu na czele rzdu postawiono ponownie Rad Nieustajc (zniesion przez Sejm Czteroletni); Rad Nieustajc zobowizano do zgaszania liberum veto przeciwko ustawom sejmowym niezgodnym z prawami kardynalnymi pod oglnym kierownictwem Rady Nieustajcej miay dziaa departamenty resortowe, komisje rzdowe i komisje porzdkowe w wojewdztwach Istotniejszy od postanowie sejmu grodzieskiego by jednak faktyczny ukad stosunkw politycznych w Polsce. Powodowa on obalenie wszelkich reform postpowych i pene oddanie Rzeczypospolitej Rosji. Zapewnia to zawarty z ni traktat, gwarantujcy carowi prawo do wpywania i ingerencji w stosunki wojskowe i polityczne wewntrz kraju. Mimo protestw grupy patriotycznych posw sejm grodzieski zatwierdzi (w atmosferze zdrady i terroru) w 1793 roku II rozbir Rzeczypospolitej, dokonany przez Rosj i Prusy.
f.
Faktyczny podzia czynnoci i wzajemne relacje pomidzy Rad i Naczelnikiem uregulowaa praktyka. Rada zoya w rzeczywistoci w rce Kociuszki wadz dyktatorsk, a o wpywy na ni walczyy prawe i lewe skrzydo Rady. Wyrazem demokratycznych zaoe byo wezwanie Naczelnika i Rady do wydawania czstych odezw do narodu, aby informowa go na bieco o stanie powstania i szerzy idee wyzwolecze. Do walki o niepodlego chciano wcign szerokie rzesze narodu, pogbiajc w nich uczucia patriotyczne i poczucie wspodpowiedzialnoci za losy kraju. Jako haso oficjalne przyjto w insurekcji kociuszkowskiej sowa "wolno-cao-niepodlego". W trakcie powstania utworzono sdy karne nowego typu, tj. kryminalne w wojewdztwach oraz Sd Kryminalny Ksistwa Mazowieckiego w Warszawie, zmieniony potem na Sd Kryminalny Wojskowy z dominacj polskich jakobinw. Sdy te miay realizowa cele insurekcji i tpi zdrad, oraz - w mniemaniu jakobinw - pogbia wiadomo rewolucyjn. Sd Kryminalny Wosjkowy orzeka bez uwzgldniania rnic stanowych, w trybie jednoinstancyjnym, ale z zachowaniem gwarancji praw oskaronego i domniemanie niewinnoci. Proces mia charakter mieszany (proces inkwizycyjny + proces mieszany). Wymiar sprawiedliwoci w sprawach cywilnych uleg zawieszeniu. Kociuszko i dziaacze lewicy wysunli koncepcj armii narodowej. W organizacji si zbrojnych chciano poczy zasady armii regularnej, milicji ludowej oraz masowego pospolitego ruszenia. Do armii regularnej rekrutowano ze wszystkich dbr bez adnych wyjtkw. Do milicji wiejskiej i miejskiej zacigano wszystkich zdolnych do noszenia broni w wieku od 18 do 28 lat. Pospolite ruszenie miao za obj wszystkich mczyzn w wieku od 18 do 46 lat. Gwnych i przewaajcych si dostarczy mieli chopi, co samo w sobie prowadzio rzd do podjcia reform w ich sprawie. Obok udziau chopw warto podkreli take rol mieszkacw miast, chociaby w wyzwoleniu Wilna czy Warszawy. W ostatnim okresie insurekcji zrezygnowano z pospolitego ruszenia ze wzgldu na brak odpowiedniej liczby dowdcw, wiksz rol armii regularnej oraz konieczno zatrudnienia chopw w rolnictwie. REFORMY CHOPSKIE miay bardzo due znaczenie dla przyszoci narodu. Wadze insurekcyjne sformuoway reform pooenia chopw oraz plany i idee okrelajce dalsze dziaania w tym wzgldzie. Uniwersa Poaniecki opracowano przy udziale Hugo Kotaja i ogoszono 7 maja 1794 roku. Zawiera nastpujce postanowienia: Celem wywarcia odpowiedniego wpywu na szlacht (bdc przecie gwnymi odbiorcami dokumentu) nawizano do postanowie Konstytucji 3 Maja o 'opiece prawa i rzdu' nad chopami. Opieka ta przybraa konkretn form przez ustanowienie instytucji dozorcw. Chopom zapewniono wolno osobist, co oznaczao moliwo opuszczenia wsi - cho nadal tylko pod pewnymi warunkami (np. uprzedniej spaty dugw w stosunku do dworu). Zapewniono chopom nieusuwalno z ziemi, jeeli wypeniali wiadczenia wobec dworu. Oznaczao to zakaz rugw czy ustalenie konkretnego stanu posiadania ziemi typu wasnoci podlegej. Na czas powstania ograniczono wiadczenia chopw w robocinie, nawet do poowy. Stae uregulowanie ich powinnoci nastpi za miao w akcie po zakoczeniu powstania. Cz szlachty uznaa to postanowienie za niedopuszczalne i naruszajce ich wasno. W formie uzupenienia zmniejszonej przez uniwersa paszczyzny zalecano zawieranie umw o przymusowy najem pracy (w zamyle za przyzwoit zaplat, co zachci miao chopw do jej wykonywania).
a.
b.
c.
d.
e.
W celu realizacji postanowie uniwersau poanieckiego Rada Najwysza ogosia ustaw o organizowaniu dozorw i funkcjonowaniu urzdw dozorcw. Chodzio zarwno o wprowadzanie jego postanowie w ycie, wbrew oporowi znacznej czci szlachty, jak i potrzeby ekonomiczne kraju. Dozorc mg zosta kady mieszkaniec danego powiatu, jeeli umia czyta, pisa i liczy oraz cieszy si nieposzlakowan opini. Pierwszych ustanowi miay komisje porzdkowe z wasnego wyboru, nastpnie kandydatw mieli przedstawia waciciele ziemscy, mieszczanie, urzdy miejskie i gromady wiejskie. W praktyce dozorcami najczciej zostawali przedstawiciele patriotycznego odamu szlachty, biorcego udzia w insurekcji. Dozorcy mieli poredniczy w sporach pomidzy dworem a wsi, dbajc o interesy obu stron (odwoania - komisje porzdkowe). Mieli take zapobiega rozruchom na wsi, zaj si spisem ludnoci, dba o rozwj rolnictwa, ochron lasw oraz stan drg i mostw. Sprawowali take opiek nad nauczycielami wiejskimi, ktrzy poza zwykymi obowizkami tumaczyli chopom treci uniwersaw i odezw rzdowych. Pod koniec padziernika 1794 roku, ju po dostaniu si Kociuszki do niewoli rosyjskiej, Rada Najwysza Narodowa wydaa opracowan przez Kotaja ustaw, w ktrej zapowiadano pierwsze w Polsce uwaszczenie czci chopw. Uczestnikom powstania, a w razie mierci na polu bitwy - ich synom, przyrzekano nadanie na wasno ziem z dbr narodowych i konfiskat.
zwierzchnictwem patriarchy moskiewskiego. Zapewniono im wolno kultu, wasne szkolnictwo, itp. Nadal jednak faworyzowano unitw, Koci prawosawny znalaz za oparcie w Kozakach. Rezultatem rozamu byo zaostrzenie antagonizmw religijno-narodowociowych na ziemiach Ukrainy i Biaorusi. Pogbiay si take rnice pomidzy ludem a szlacht, w znacznym stopniu spolonizowan i przechodzc na katolicyzm. Po upadku Kozakw w XVII/XVIII wieku ponownie nasilia si propaganda na rzecz unii. Ostatecznie zwyciya ona na Rusi Halickiej i w czci Biaorusi, Naddnieprze pozostao prawosawne. W 1630 roku Koci ormiaski w Polsce uzna zwierzchnictwo papiey. W ten sposb powsta Koci ormiasko-katolicki z biskupstwem we Lwowie.
REFORMACJA W latach trzydziestych XVI wieku w Polsce zacza szerzy si reformacja, gwnie w postaci luteranizmu i kalwinizmu. Rne stany i warstwy implikoway w jej idee rozmaite treci spoeczne, prbujc wykorzysta j do wasnych celw. Wadze pastwowe wystpiy za przeciwko nowym nurtom religijnym, drog edyktw i mandatw krlewskich zakazujc ich wyznawania oraz wprowadzajc cenzur kocieln. Jurysdykcja sdw duchownych w walce z odstpowaniem od katolicyzmu okazaa si jednak nieskuteczna. Sytuacja prawna innowiercw przypominaa raczej faktyczn tolerancj wyznaniow (jako e od wiary odstpia take cz wpywowej szlachty), ale ich sytuacja prawna dugo pozostawaa nieunormowana. Represje stosowano gwnie przeciwko tendencjom antyfeudalnym, prbujcym obali istniejce stosunki spoeczne pod sztandarem reformacji. UGODA SANDOMIERSKA z 1570 roku doprowadzia do proklamowania tolerancji religijnej oraz do ustalenia stanowiska prawnego wyzna niekatolickich w konfederacji warszawskiej z 1573 roku. Wysunicie hasa wolnoci wyznania stanowio rozszerzenie zasady wolnoci politycznej na sfer religii. Haso to natrafio na podatny grunt, jako e Litwa i Polska ju wczeniej byy pastwami wielowyznaniowymi. Nie brakowao take grup etniczno-religijnych, jak ydzi, Ormianie, Tatarzy i Karaimi. Tolerancj religijn trzeba byo teraz rozszerzy na zwolennikw reformacji. W czasie bezkrlewia 1572 - 1573 na sejmie konwokacyjnym podpisano w 1573 (5 miesicy po 'nocy w. Bartomieja' we Francji) akt konfederacji, ktry deklarowa zasad pokoju religijnego. Potwierdzony zosta przez Stefana Batorego i wprowadzony do konstytucji sejmowych jako obowizujce prawo. Konfederacja warszawska, deklarujc zasad tolerancji religijnej wobec wyzna niekatolickich, nie naruszaa jednak prymatu Kocioa katolickiego w pastwie. Warte zaznaczenia jest take, i wolno religijna odnosia sie tylko do szlachty. Z czasem uzyskali j take mieszkacy miast krlewskich, zwaszcza tych najwikszych. Hierarchia katolicka protestowaa przeciwko uchwaom konfederacji, ale zaprzysiana przez krlw na stae wesza do artykuw henrykowskich. Pod koniec lat 70. XVI wieku rozpocz si odwrt szlachty od reformacji. Istotn rol odegra w tym zakon jezuitw sprowadzony w tym czasie do Polski. Podstaw akcji kontrreformacyjnej stao si za przyjcie przez synod piotrkowski w 1578 roku uchwa soboru trydenckiego. Reformacja okazaa si wic na Litwie i w Polsce zjawiskiem krtkotrwaym. Chopi odnosili si do niej niechtnie, jako wyznania szlacheckiego. Mieszczastwo w ogromnej mierze pozostao przy katolicyzmie. Koci katolicki utrzyma wpyw na lud, a i zapa reformacyjnej szlachty ostyg, gdy napotkaa ona pierwsze trudnoci w zwizku z utworzeniem kocioa narodowego oraz ze wzgldu na radykalizm spoeczny arian. W tym okresie, kiedy to kontrreformacji patronowa sam Zygmunt III Waza, zaznaczyo si - wbrew konfederacji warszawskiej - stopniowe ograniczanie praw niekatolikw. Zwrcio si to najpierw przeciwko protestantom w miastach krlewskich - krlowie bowiem, jako e miasta te naleay do ich domeny, zaczli tu stosowa zasad cuius regio eius religio. Po najedzie szwedzkim fala nietolerancji wobec innowiercw jeszcze si nasilia. Szlacht niekatolick zaczto prawnie dyskryminowa, co znalazo ostateczny wyraz w konstytucji o wygnaniu arian w 1658 roku. Wielu z nich opucio wtedy Rzeczpospolit - za pozostanie w kraju groono im mierci, konfiskat
mienia i infami. W 1668 roku odstpstwo od religii katolickiej uznane zostao za przestpstwo apostazji, za ktre grozio wygnanie i konfiskata majtku. Najsurowiej karano za ateizm. Wojna pnocna i rzdy saskie przyniosy dalsze nasilanie ksenofobii i nietolerancji religijnej. Zamknito pozostae, nieliczne ju, zbory rnowiercw i zezwolono jedynie na odprawianie prywatnych naboestw w domach (1717). Konstytucja z 1733 roku odebraa im za prawo piastowania mandatu poselskiego i godnoci deputata do Trybunau.
wybieraa krla, uchwalaa prawa i podatki oraz moga wypowiedzie krlowi posuszestwo. Szlachcic osiady by jedynym penoprawnym obywatelem Rzeczypospolitej. Szlachta utosamiaa siebie narodem, wykluczajc zupenie inne stany. Nard polityczny rozumiano jako nard szlachecki, a kryterium przynalenoci do niego bya przynaleno stanowa. Zaliczenie w poczet obywateli szlachty litewskiej i ruskiej, a wyczenie chopw i mieszczan polskich, prowadzio do petryfikacji stosunkw spoecznych. Uparty konserwatyzm szlachty wobec postpujcych przemian spoecznych, gospodarczych i politycznych nieuchronnie prowadzi Rzeczpospolit Obojga Narodw do upadku. Tatarzy (gwnie na Litwie) zorganizowani byli w osobne chorgwie wojskowe i z tego tytuu otrzymywali wasnoci ziemskie, tzw. Tatarszczyzny. Pozycj spoeczn zblieni byli do szlachty, ale nie podsiadali jej praw politycznych.
swoich dobrach wadz o zakresie wadzy pastwowej. Szczeglnie widoczne byo to w latyfundiach magnackich. Panowie wydawali tutaj nawet ustawy dla swoich poddanych, czy instrukcje dla oficjalistw urzdnikw paskich penicych funkcje gospodarcze, administracyjne i sdowe. Organizacja latyfundiw, ze wzgldu na ich obszar, bya niezwykle skomplikowana. Na Ukrainie i Litwie, zamiast zarzdu dbr we wasnym zakresie, stosowano czsto wydzierawianie poszczeglnych folwarkw lub caych kluczy. Wzrost znaczenia magnaterii w Polsce mia podstaw wanie w rozwoju latyfundiw, zwaszcza na przyczonych do Korony ziemiach Ukrainy, ale i na terytoriach polskich. Obszerne latyfundia posiadali take kniaziowie i panowie ruscy oraz litewscy, wzmacniajc po unii lubelskiej polsk magnateri. Przeobraenia w ekonomice, a zwaszcza rozwj szlacheckiego folwarku pod koniec XV i w XVI wieku, a nastpnie wzrost magnackich latyfundiw, miay istotny wpyw na zmiany spoeczne i polityczne.
Rozwj rzemiosa nastpowa w miastach wikszych, natomiast w mniejszych znaczna cz mieszkacw zajmowaa si rolnictwem. Cechy rzemielnicze zaczy z czasem utrudnia do siebie dostp czeladnikw poprzez wysokie opaty przy wyzwalaniu na mistrza, rwnoczenie nadajc przywileje synom i ziciom mistrzw, ktrych zwalniano od opat. cierajce si interesy mistrzw i czeladnikw zaczy prowadzi do organizowania, przez tych ostatnich, zbiorowych odmw pracy lub bojkotowania pewnych mistrzw zmuszajc ich w ten sposb do ustpstw, jednake dziaania takie wizay si z represjami wadz miejskich. W XVI-XVII w. kupcy wikszych miast byli zorganizowani w bractwa, czyli k o n f r a t e r n i e. Ich czonkowie mieli wyczne prawo handlu w danym miecie. Opanowanie Konstantynopola przez Turkw (1453) i upadku kolonii woskich nad Morzem Czarnym doprowadzio do zmniejszenia si roli handlu tranzytowego, w zwizku z czym starano si zwikszy zyski z handlu wewntrznego przez uzyskiwanie przywilejw na czstsze jarmarki. Od po. XVI w. zaczto organizowa doroczne zjazdy gospodarcze w centach miast, zwane kontraktami, ktrych celem byo zawieranie rnego rodzaju umw i transakcji. Kupcy zobowizani byli do pacenia ce wywozowych i przywozowych za towary zagraniczne, w przeciwiestwie do szlachty, jednake Gdask posiada przywileje handlowe, np. wycznego skupu zboa rwnie i od szlachty, co ograniczao przywileje tych ostatnich. Rozwj Warszawy i przeniesienie do niej rezydencji krlewskiej przez Zygmunta III wizao si z jej rozwojem zwizanym z tym, e leaa ona na skrzyowaniu wanej drogi tranzytowej z Niemiec do Rosji z gwn arteri transportu podw rolnych i lenych w Polsce Wis. Bya te orodkiem, przez ktry odbywaa si wiksza cz wymiany midzy Polska i Litw. W XVII w. zahamowany zosta rozwj miast, a w mniejszych postpowaa agraryzacja, co nie dotyczyo jednak miast prywatnych, pooonych na Ukrainie, a take Gdaska i Torunia oraz zachodniej Wielkopolski. Tu nadal rozwijaa si produkcja rzemielnicza, powstaway nakady i manufaktury. Konkurencj dla miast krlewskich byy jurydyki, ktre rozwijay si pod opiek magnatw i duchowiestwa. Gromadzili si w nich wytwrcy konkurujcy z rzemiosem cechowym. Rwnie karczmy i targi jurydyk byy konkurencj dla miasta. Liczniejsze jurydyki przybieray form miasta prywatnego z wasn organizacj miejsk . Osabiay one mieszczastwo miast krlewskich, ale sprzyjay produkcji rzemielniczej i nakadczej. Jednolito prawn terytorium miejskiego rozbijay libertacje od prawa miejskiego i inkorporacje do prawa ziemskiego, udzielane przywilejem krlewskim pojedynczym domom czy dworom szlacheckim znajdujcym si w miecie. Doprowadzio to do tego, e wiele nieruchomoci miejskich przestao podlega wadzy miejskiej, tym samym osabiajc miasta pod wzgldem prawnym, a take finansowym, gdy takie wyczone nieruchomoci nie opacay podatkw miejskich.
5) czynne i bierne prawo wyborcze dla posesjonatw 6) wyrnienie w miastach zgromadze uchwalajcych i urzdw wykonawczych; w mniejszych miastach tworzono jedno zgromadzenie oglne, do ktrego naleeli wszyscy posesjonaci tego miasta, wiksze zostay podzielone na cyrkuy 7) podzia kraju na w y d z i a y skupiajce pewn liczb miast, ktre posiaday prawo urzdzania z g r o m a d z e w y d z i a o w y c h zoonych z deputatw wybranych przez zgromadzenia oglne lub cyrkuy 8) zniesienie autonomii miast - od tej pory nie miay prawa wydawania statutw i wilkierzy 9) kontrola miast przez Komisj Policji Postanowienia te byy wyrazem centralizacji pastwa i wprowadzay ad organizacyjny i gospodarczy miast.
6. Od pocztku XVI w. chop by poddany absolutnej wadzy swego pana, ktra wyczaa wadz pastwow. W konstytucjach z lat 1496-1501 usunito moliwo sdzenia spraw chopskich przez sdy grodzkie i miejskie, jako powd chop mg wystpowa tylko w asystencji pana. Konfederacja warszawska z 1573r. potwierdzia peni sdownictwa dominialnego. 7. O r g a n i z a c j a g r o m a d z k a dobrowolne powierzenie przez pana wsi czci swych funkcji na gromad, do ktrej naleeli wszyscy mieszkacy wsi. Moga mie ona wasny majtek, zawiera umowy i posiada swoj kas. Organami gromady byy oglne zebranie gromadzkie i urzd wiejski, tj. wjt z przysinymi, nieraz i z pisarzem, ktry prowadzi wiejsk ksig sdow. Zebranie gromadzkie nakadao podatek gromadzki, na nim tez odbywa si rug. Za nieziszczenie podatkw, niewykonywanie paszczyzny, niewykrycie przestpstw pan pociga gromad do odpowiedzialnoci zbiorowej. 8.O l d r z y grupa osobicie wolnej ludnoci chopskiej wyksztacona na obszarze uaw Wilanych. Zachowywali oni wolno osobist i samorzd gromadzki na podstawie umowy z panem, ich prawa do ziemi okrelano mianem emfiteuzy, ich obowizki wobec pana po okresie przysugujcej im wolnizny sprowadzay si jedynie do czynszu i korzystania z monopoli dworskich (np. propinacja) 9.Wsie na prawie wooskim wsie czynszowe skadajce si z pasterzy i hodowcw; na czele takiej osady sta k n i a ; czynsz pacono w postaci dziesiciny z owiec i sera; kilka lub kilkanacie wsi tworzyo k r a i n , na ktrej czele sta k r a j n i k (wojewoda wooski); krainy pokryway si zazwyczaj z kluczami posiadoci paskich lub krlewszczyzn; taka organizacja pozwalaa uchwyci og ludnoci pasterskiej, rozrzuconej w niewielkich grupach na duej przestrzeni. 10.Za sytuacja ekonomiczno-spoeczna chopw czsto prowadzia do zbiegostwa, a nawet powsta chopskich (np. powstanie Bohdana Chmielnickiego w 1648r.)
Sprawie chopskiej zosta powicony art. IV Konstytucji, w ktrym to wzito ich pod opiek prawa i rzdu krajowego, co w pewnym stopniu umoliwio ingerencj sdw pastwowych i administracji w stosunki pomidzy dworem a gromad i w sprawy intensyfikacji rolnictwa i hodowli. Ponadto postanowienia konstytucji: zachcay dziedzicw do zawierania z chopami umw indywidualnych lub zbiorowych co do rodzaju, rozmiaru i czasu trwania ich wiadcze b) zapewniay wolno osobist przybyszom z zagranicy i zbiegom, ktrzy chc wrci do kraju U s t a w a z 1792r. o sprzeday krlewszczyzn zapewniaa chopom osiadym w takich dobrach wasno wieczyst( wasno uytkow ziemi) oraz wolno osobist (mono odejcia z gruntu po rozwizaniu kontraktu, wypenieniu zobowiza, wprowadzeniu na gospodarstwo nowego chopa) Duchowiestwo: Konstytucja deklarowaa swobod wyzna, jednake przyznawaa pierwszestwo religii katolickiej jako panujcej, przez co utrzymywaa uprzywilejowanie katolikw ( a co za tym idzie take duchowiestwa) a)
Tadeusz Kociuszko, aby zachci chopw do udziau w powstaniu 7 maja 1794r. wyda Uniwersa z obozu pod Poacem ( uniwersa poaniecki), ktry stanowi: 1) nawizanie do Konstytucji 3 Maja i opieki prawa i rzdu nad chopami, ktra to opieka przybraa w uniwersale konkretn form przez ustanowienie instytucji dozorcw, ktrzy dziaajc m. in. w sprawach spornych pomidzy dworem a wsi, stawali si pierwszymi w Polsce na wsi urzdnikami pastwa, a nie reprezentantami dominialnej wadzy panw 2) poddastwo chopw zostao ograniczone przez zapewnienie im wolnoci osobistej oznaczajcej moliwo opuszczenia wsi pod okrelonymi warunkami ( uprzedniej spaty dugw w stosunku do dworu, opacenia zalegych podatkw i zawiadomienia wojewdzkiej komisji porzdkowej o miejscu, do ktrego chop chce si przenie) 3) zapewnienie chopom nieusuwalnoci z ziemi, jeeli wypeniali wiadczenia na rzecz dworu 4) na czas powstania miay ulec zmniejszeniu wiadczenia chopw w robocinie; stae uregulowanie powinnoci chopskich miao nastpi po zakoczeniu powstania 5) w zamian za zmniejszenie paszczyzny zalecano zawieranie umw o przymusowy najem pracy( chopi mieli si nie wymawia od pracy za przyzwoita zapat)
Dozorcy, poza wymienionymi wyej funkcjami, mieli rwnie opiekowa si nauczycielami wiejskimi, ktrzy oprcz normalnego nauczania winni byli wyjania chopom uniwersay rzdowe, naucza obowizkw wzgldem kraju, a take tumaczy im sprawy dotyczce witoci umw i kontraktw. Uniwersa poaniecki wyrnia si pozytywnie, w stosunku do norm obowizujcych w pastwach ssiednich, ujciem sprawy wolnoci osobistej, jednake nie narusza on podstaw szlacheckiej wasnoci ziemi i zwizanego z ni prawa do renty gruntowej. W kocu padziernika 1794r. Rada Najwysza Narodowa wydaa ustaw zapowiadajc dalszy krok pierwsze w Polsce uwaszczenie czci chopw.
5) rady departamentalne 6) podprefekci 7) magistraty wikszych miast 8) wjtowie miast i wsi Ministrowie i sekretarz stanu z kancelarii monarszej ds. Ksistwa tworzyli zarzd KW. Monarcha posiada wyczno stanowienia w formie dekretw w sprawach ustroju pastwa oraz administracyjnych, mia sprawowa kierownictwo rzdu. Rada Stanu, w ktrej skad wchodzili krl jako przewodniczcy, lub w jego zastpstwie i w braku wicekrla prezes Rady, ministrowie, sekretarz Rady, oraz czterej referendarze jako organ pomocniczy. Do jej zada naleay m. in. sprawy budetowe i urzdzenia tzw. dbr narodowych, rozkad podatkw na departamenty, a ponadto ocena sprawozda ministerialnych z dziaalnoci rzdu i stanu kraju. Dekret krlewski z 20. IV. 1808r.- ministrom powierzono wykonywanie ustaw sejmowych i dekretw krlewskich ( musiay one by kontrasygnowane przez odpowiedzialnych politycznie ministrw ) Prefekt sta na czele departamentu i podlegaa mu administracja oraz policja porzdkowa i polityczna. Spod kompetencji prefekta wyczone byy sprawy sdownictwa i wojskowe. Podprefekt sta na czele powiatu. Prefekci i podprefekci podlegali osobicie ministrowi spraw wewntrznych, obowizani byli jednak spenia polecenia wszystkich ministrw. Gwnymi miastami zarzdzali prezydenci municypalni, innymi burmistrzowie; prezydenci pochodzili z nominacji krla, burmistrzowie i awnicy byli mianowani przez ministra spraw wewntrznych. Wjtw we wsiach mianowali prefekci, zatwierdza ich minister spraw wewntrznych. Rady departamentalne i powiatowe zoone byy z radcw mianowanych przez krla spord kandydatw przedstawionych w podwjnej liczbie przez sejmiki. Przedmiotem narad byo wszystko, co miao na celu zapewnienie dobra departamentu czy powiatu, podejmowanie melioracji i innych robt publicznych, dbao o porzdek, spokj, bezpieczestwo i wygod publiczn. Rady dokonyway rozkadu podatkw pastwowych, otrzymay rwnie prawo uchwalania skadek od ludnoci na wspomniane wyej cele.
a) podatki b) prawo cywilne i karne c) sprawy monetarne Sejm nie mia adnych uprawnie kontrolnych w stosunku do rzdu. Rwnie ustawodawstwo w sprawach ustrojowych, politycznych i administracyjnych oraz stanowienie budetu naleao wycznie do krla. Sejm mia by zwoywany przez monarch co 2 lata. Senat kontrolowa, czy izba poselska przestrzega przepisw konstytucji i procedury ustawodawczej oraz kontrolowa wano wyborw. Rada Stanu opracowywaa projekty ustaw sejmowych i dekretw krlewskich.
7) 8)
B. Samorzd terytorialny: RADY MUNICYPALNE, MIEJSKIE I WIEJSKIE r. municypalne pochodziy z wyborw na zgromadzeniu gminnym, r. miejskie i wiejskie z nom. prefekta spord kandydatw przedstawionych przez wacicieli nieruchomoci. Do ich kompetencji naleao debatowanie nad potrzebami lokalnymi, sprawy budetu i podatkw gminnych, rozkadem podatkw pastwowych, zaaleniami na wadze miejskie czy wiejskie. Rady wiejskie nie zostay faktycznie powoane do ycia. RADY DEPARTAMENTALNE I POWIATOWE- zoone z radcw mian. przez krla spord kandydatw przedstawionych w podwjnej liczbie przez sejmiki. Narady dotyczyy tego, co miao na celu zapewnienie dobra departamentu czy powiaty, podejmowanie melioracji i innych robt publicznych, dbao o porzdek, ochdstwo, spokojno, bezpieczestwo i wygod publiczn. Ponadto, dokonyway rozkadu podatkw pastwowych, prawo uchwalania skadek od ludnoci na wspomniane wyej cele.
C.
Organizacja rzdu:
Skad rzdu: 6 ministrw: sprawiedliwoci, spraw wewntrznych, wyzna, wojny, skarbu, policji; sekretarz stanu przebywajcy w Drenie i bdcy porednikiem pomidzy rzdem a monarch. Polityka zagraniczna nie sprowadzaa si do zakresu kompetencji rzdu. Czynnoci rzdowe koordynowaa Rada Ministrw ( skad: kierownicy resortw rzdowych, prezes Rady). Ministrowie zachowywali du samodzielno. Kontrol nad dziaalnoci ministrw i rzdu sprawowaa Rada Stanu. RS moga, po rozpatrzeniu czyjejkolwiek skargi na akt wadzy lub dziaalno ministra, wystpi do krla z wnioskiem o zwolnienie lub pocignicie go do odpowiedzialnoci sdowej. Dekret z 1808r. o organizacji ministrw podporzdkowanie urzdnikw ministrowi, dobr, nadzr nad nimi, prawo napominania i coroczna ocena sprawowania.
E. Sdownictwo:
Cechy: niezawiso sdziw, zniesienie sdownictwa stanowego ( w tym dominalnego), zrwnanie wobec prawa i sdu. Wprowadzenie na stanowiska sdziowskie wielu dotychczasowych adwokatw. Od urzdnikw i sdziw wymagano kwalifikacji fachowych. Zasada doywotniego mianowania przez krla, od sdziw pokoju nie wymagano kwalifikacji i powoywano ich spord kandydatw wysunitych przez sejmiki ( a wic spord szlachty). Odrbne sdy cywilne i karne. SPRAWY KARNE: o s. policji prostej (wykroczenia) sdzi 1-os. podsdek lub burmistrz/wjt, o s. policji poprawczej po 2-3/departament, (wystpki zagroone kar do 2 lat wizienia), o s. sprawiedliwoci kryminalnej 1na 2 departament (zbrodnie i apelacje od wyrokw s. policji prostej i poprawczej). SPRAWY CYWILNE:
o o o
s. pokoju w powiatach i miastach, sdzili sdziowie pokoju, a w sprawach majtkowych podsdkowie, trybunay cywilne I instancji w kadym departamencie ( w sprawach majtkowych i powaniejszych sprawach majtkowych), sd apelacyjny jeden na cae Krlestwo.
sdownictwa, prawo przygotowywania list kandydatw na urzdy oraz wybr sdziw najniszej instancji samorzdom wojewdzkim. Konstytucja 1815r. okrelaa najszersz autonomi pastwowoci, jak zdoali zdoby Polacy w cigu 123 lat porozbiorowych. Skadaa si ze 165 artykuw zgrupowanych w 7 tytuach. KP miao by pastwem o ograniczonej suwerennoci. Konstytucja gwarantowaa osobny byt pastwowy, prawa narodowe i wolnociowe. Ordynacja wyborcza do sejmu bya najbardziej liberalna w wczesnej Europie, dopuszczajc do czynnego prawa wyborczego znaczn liczb ponad 100tys.osb, przy stosunkowo niskim cenzusie wyborczym KP posiadao parlament wybierany w wyborach bezporednich przez wszystkie warstwy spoeczne ( z niewielkim udziaem chopw). Rwnoczenie konstytucja bya mniej demokratyczna.
Zgromadzenie Oglne w jego skad wchodzio 5 ministrw kierujcych resortami, sekretarz, radcy stanu i nadzwyczajni radcy stanu oraz referendarze. Do r. 1826 jego obradom przewodniczy namiestnik, pniej prezes R. Administracyjnej. Zadania: przygotowywanie projektw ustaw sejmowych i dekretw krlewskich, decydowanie o oddaniu pod sd urzdnikw mianowanych przez monarch, za przestpstwa popenione w zwizku ze sprawowaniem urzdu, sdownictwo kompetencyjne. Rada Administracyjna w jej skad wchodzili ministrowie kierujcy komisjami rzdowymi oraz osoby specjalnie do niej przez krla powoane. Do r. 1826 funkcjonowaa pod przewodnictwem namiestnika, a potem samodzielnie. Rada bya organem doradczym wobec krla i namiestnika w sprawach, ktre przekraczay zakres funkcji poszczeglnych ministrw, a ponad to wprowadzaa w ycie postanowienia krlewskie lub namiestnika. Po 1826r. Rada Administracyjna zamieniaa si w najwyszy organ sdowy. Art.35. Rzd jest w osobie krla. Krl sprawuje wadz wykonawcz w caej swej rozcigoci. Wszelka wadza wykonawcza lub administracyjna od niego tylko pochodzi moe. Art.63. Rada Stanu pod prezydencj krla lub jego namiestnika skada si z ministrw, radcw stanu, referendarzy jako te osb, ktre krl zechce szczeglnie do niej wezwa. Art.64. W nieprzytomnoci krla namiestnik i Rada Stanu zarzdzaj w jego imieniu sprawami publicznymi Krlestwa .Art.65. Rada Stanu dzieli si na rad administracyjn i na oglne zgromadzenie.
Jedynym stanem sejmujcym wyposaonym w prawo inicjatywy ustawodawczej by krl, ktry sprawowa je z porednictwem Rady Stanu. Projekt prawa sejmowego mg by skierowany do jednej lub drugiej izby. Wyjtkiem byy projekty dotyczcego materii skarbowych, ktre najpierw musiay trafi do Izby Poselskiej. Rada Stanu przygotowywaa projekty ustaw sejmowych i kierowaa je z jednej izby do drugiej. Rada Stanu na polecenie krla przekazywaa projekty waciwej rzeczowo komisji parlamentarnej. Kada z izb w tajnym glosowaniu wybieraa kilkuosobowe komisje do spraw: - skarbowych - cywilnych i kryminalnych - organicznych i administracyjnych. Zmiany do tekstu projektu moga wprowadzi jedynie Rada Stanu. Izby mogy projekt przyj w caoci lub odrzuci. Projekt przyjty przesz jedn izb kierowano do drugiej. Czonkowie zgodnie z ustalon kolejnoci mogli bra udzia w dyskusji, o ktrej zamkniciu decydowa Marszalek Izby Poselskiej. Glosowanie (odmiennie ni w Ks. Warszawskim) nad projektem prawa sejmowego byo jawne. Projekt po przyjciu przez obie izby, a nastpnie po uzyskaniu sankcji krlewskiej, stawaa si prawem obowizujcym i podlega ogoszeniu w Dzienniku Ustaw (art.164).
B. Wadza administracyjna:
Wadz administracyjn sprawowaa Rada Stanu, skadajca si ze: Zgromadzenia Oglnego i Rady Administracyjnej ( patrz pyt. 66 )
C. Zarzd kraju:
Zarzd kraju nalea do komisji rzdowych ( organy kolegialne, wykonujce zarzd pastwem na szczeblu lokalnym), ktrych utworzono 5: Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego, Sprawiedliwoci, Spraw Wewntrznych i Policji, Wojny, Przychodw i Skarbu.
Komisjom rzdowym podlege byy rnego rodzaju dyrekcje generalne, np. Poczt, Grnicza, Lasw i Dbr Pastwowych, zwanych narodowymi, itd. Doradcze i samorzdowe funkcje speniay rady Budownictwa, Lekarska, Szpitali, 4 izby handlowe i rkodzielnicze oraz Rada Oglna Handlu i Rkodzielnictwa przy Komisji Spraw Wewntrznych i Policji, rady dobroczynne. Wojewdztwa: w omiu istniay komisje wojewdzkie, ktre odznaczay si intensywn dziaalnoci ekonomiczn i spoeczn. Obwody: organami komisji byli tu komisarze obwodowi. Miasta: organami zarzdu byli burmistrzowie z awnikami, a w paru najwikszych prezydenci. Istniay rwnie rady wojewdzkie , zoone z przedstawicieli sejmikw i zgromadze gminnych ( w stos. 2 do 1), ktre miay prawo przedstawiania rzdowi oglnych uwag dotyczcych dobra wojewdztwa oraz donoszenia o wykroczeniach urzdnikw.
d. Wadze powstania: R. Administracyjna chwilowo speniaa wadz naczeln, 2 razy zmienia swj skad, uzupeniajc raz 6 cz. Sejmu, drugi 4 cz. Towarzystwa Patriotycznemu. Rzd Tymczasowy 4.12.1830r. R. Administracyjna przeksztacia si w Rz.T , ale ju 5.12 powierzy on, przy udziale J. Lelewela, dyktatur gen. Jzefowi Chopickiemu. Dyktator w powst. list. nie uzyskiwa penego zwierzchnictwa nad wadzami cywilnymi. Sprawowa naczelne dowdztwo nad wojskiem, on oraz sejm mieli wspdziaa w prowadzeniu wojny. G. celem byo
osignicie porozumienia z w. ks. Konstantynem i Petersburgiem na gruncie poszanowania litery i ducha konstytucji 1815r. Rzd Tymczasowy zwoa Sejm, ktry zatwierdzi dyktatur. 21.12 ogosi powstanie narodowe, 25.01.1831r. uchwali detronizacj Mikoaja I i d. Romanoww + znis te art. konst., ktre dot. unii z Rosj. Sejm zastrzeg sobie wadz najwysz. Na wniosek J. Lelewela, sejm po raz pierwszy wprowadzi barwy pastwowe biay i czerwony. Postanowiono rozszerzy skad sejmu na delegatw tzw. ziem zabranych ( Litwy i Ukrainy). Uznano pastwo za monarchi konstytucyjn. 18.01.1821 (po ustpieniu Chopickiego) kierowanie powstaniem przej Rzd Narodowy z A.J Czartoryskim na czele. Naczelnym wodzem zosta gen. Skrzynecki. W nocy 15/16.08.1831r. faktyczn dyktatur przej gen. Jan Krukowiecki. We 09.31r. prezesur rzdu obj Bonawetura Niemojowski. 23.09 odbyo si ostatnie ju, po opuszczeniu Warszawy, posiedzenie sejmu Krlestwa na ziemi polskiej.
B. Powstanie styczniowe:
a. Przyczyny: reformy M. Gorczakowa i A. Wielopolskiego nie speniay poziomu aspiracji spoecznych, oywienie patriotyczne (liczne demonstracje od pocztku lat 60. XIX w.), represje caratu przeciwko dziaalnoci niepodlegociowej wzmagay opr spoeczny. Bezporednie : branka ( nadzwyczajny pobr do wojska na podstawie ustalonych wczeniej przez wadze z udziaem policji list poborowych) zarzdzona na rozkaz Aleksandra Wielopolskiego. b. Obozy polityczne w czasie powst. styczniowego: Czerwoni ( ugrupowanie radykalno-demokratyczne) dyli do nadania powstaniu charakteru ludowego. Oprcz sporej cz inteligencji, urzdnikw, literatw, dziennikarzy, take znaczne grupy niszego kleru, ludno miejska, mniej zamoni ziemianie. Dziaacze czerwonych m.in. Jarosaw Dbrowski, Narcyz Jankowski, Zygmunt Sierakowski, Apollo Korzeniowski, Witold Marczewski, Ignacy Chmielewski, Leon Gowacki. Dyli do utworzenia jednolitej sieci administracji podporzdkowanej dyrektywom centrali. W 61r. powoali Komitet Miejski, przeksztacony w 62r.w Komitet Centralny Narodowy. Postulowali wzmoenie przeprowadzania nielegalnych akcji i doprowadzenie t drog do wybuchy oglnego powstania. Kolor czerwony by symbolem walki o niepodlego i rwno spoeczn. Biali ( ugrup. konserwatywne)- skupiali zamon buruazj, ziemiastwo, cz inteligencji. Umiarkowani dziaacze wywodzcy si z Delegacji Miejskiej, Towarzystwa Rolniczego, rodowisk liberalnych i konserwatywnych. Zwolennicy korzystania z uzyskanych od cara ustpstw, postulowali prowadzenie pracy organicznej i uwaszczenie chopw za penym odszkodowaniem dla dziedzicw od chopw. Chcieli nie dopuci do niekontrolowanego wybuchu powstania. Kierowaa 6-os. Dyrekcja Krajowa (m.in. Leopold Kronenberg, Edward Jurgens, Karol Majewski, hr. Wadysaw Zamoyski syn Andrzeja) Millenerzy- zblieni pogldowo do biaych, domagali si rozszerzenia autonomii KP, sprzeciwiali si organizacji spiskw i powstania. Patronowa: Edward Jurgens i Leopold Kronenberg. Ugodowcy zwolennicy polityki prowadzonej przez Wieloposkiego. c. Wadze powstania: 22.01.1863r. Komitet Centralny Narodowy przeksztaci si w Rzd Tymczasowy ( pod kierownictwem Stefana Bobrowskiego), ktry w tym samym dniu wyda manifest, postulujcy: zniesienie rnic stanowych i natychmiastowe uwaszczenie za odszkodowaniem dla ziemian z funduszy pastwowych; dla
bezrolnych, ktrzy by przystpili do powstania, 3-morgowe gospodarstwa z dbr narodowych; potwierdzenie praw chopw do dalszego korzystania z serwitutw. W marcu 1863r. do powstania przystpili biali, podejmujc szereg dziaa majcych na celu spowodowanie interwencji mocarstw zachodnich Francji i Anglii na rzecz Polski. Polska prowadzia wojn partyzanck, miaa bardzo dobrze zorganizowane pastwo podziemne. W organizacji wadz powstania cieray si rne stanowiska. W dekrecie z 10.05 T. Rz. N przeksztaci si z Rzd Narodowy z wydziaami spraw wewntrznych, zagranicznych, wojny, skarbu, prasy. Posiada poczt, sub dyplomatyczn, policj. Dekret z 23.06 o uniezalenieniu naczelnikw cywilnych w powiatach od organw wojskowych. Dekrety z 2.06 o ustanowieniu trybunaw rewolucyjnych i o stosowaniu przez nie praw dotyczcych przestpstw politycznych. Pod koniec r.1863 Romuald Traugutt ogosi si dyktatorem powstania. Organizacja aparatu powstaczego posiadaa wzorow organizacj skarbu i gospodarki finansowej.
71. Ograniczanie odrbnoci Krlestwa Polskiego po upadku powstania listopadowego. Statut organiczny z 1832r.
A. Represje bezporednio po stumieniu powstania rozpocz si szereg represji zarwno w stosunku do instytucji pastwowych, jak i uczestnikw powstania. Patronowa tym represjo on feldmarszaek Iwan Paskiewicz, a jego rzdy w KP nazwano pniej noc paskiewiczowsk. Represje ze strony caratu prowadziy do ograniczenia odrbnoci ustrojowych KP. B. Cytadela ( w Warszawie) symbol nowego porzdku, zarwno niezwykle cikie wizienie polityczne. C. Represje dorane wcielenie do armii carskiej kilkudziesiciu tys. onierzy polskich i wysanie ich do walk na Kaukazie lub na Syberi; skazanie na katorg w Rosji kilkuset wybitnych uczestnikw powstania; konfiskata majtkw; wysoka kontrybucja (22mln rubli); obowizek utrzymywania 100-tys. rosyjskiej armii okupacyjnej. D. Represje polityczne w 1832r. car Mikoaj I znis konstytucje z 1815r. i ustanowi Statut Organiczny ( ogoszony jako rzekomo legalna zmiana konstytucji). Postanowienia SO: Likwidacja unii i inkorporacja KP do Cesarstwa Rosyjskiego jako prowincj, Zlikwidowano sejm i armi KP, Zlikwidowano dwie komisje rzdowe ( wojny, wyzna religijnych i owiecenia publicznego) Ponadto: nie wszed w ycie zapowiedziany w SO samorzd miejski i wiejski; nie powstaa instytucja zgromadzenia stanw prowincjonalnych; nie weszy w ycie takie przepisy jak: wolno wyznaniowa i swoboda przenoszenia si, nietykalno osobista, prawo wasnoci. E. Stan wyjtkowy i stan wojenny Po 1831r. obok nowych organw cywilnych dziaa aparat wadz wojskowo-policyjnych. W 1833r. wprowadzono stan wyjtkowy zawieszenie mocy powszechnego prawa karnego i sdw powszechnych. Obowizywa blisko 25lat. Podporzdkowywa administracj cywiln w kraju carskim dowdcom, jako lokalnym naczelnikom wojennym. Przestpstwa stanu ( polityczne) naleay do kompetencji s. wojskowych. Stan wojenny miano ustanawia w czasie wojny, a w przypadku szczeglnych zaburze lub poczyna rewolucyjnych rwnie w czasie pokoju. P. stanu (polityczne) naleay do kompetencji s. wojennopolowych, postpowanie przed nimi miao ch. sdu doranego, skrcone, czsto orzekana kara mierci. F. Likwidacja autonomii- w 1841r. zlikwidowano Rad Stanu i Sd Najwyszej Instancji KP. oraz wydziay kasacyjne w S. Apelacyjnym; w ich miejsce wprowadzono dwa departamenty Rzdzcego Senaty: IX rozpoznajcy odwoania w ostatniej instancji i X w sprawach karnych.
Inne urzdy doby konstytucyjnej weszy w skad rosyjskiej administracji rzdowej. Ponadto, przemianowano wojewdztw na gubernie ( 1837r.): zarzdzali nimi gubernatorzy. Zlikwidowano polski kodeks karny. G. Represje gospodarcze: likwidacja ulg celnych z Rosj; wprowadzenie rosyjskich miar i wag ( 1841) i rosyjskiego systemu monetarnego ( 1841) odtd Bank Polski nie mg emitowa pienidzy. H. Represje spoeczno-kulturalne : szlachta nieposiadajca ziemi stracia prawa szlacheckie; wprowadzono rosyjski kodeks karny (1847); zamknicie UW i Towarzystwa Przyjaci Nauk; likwidacja wielu szk w zamian rozwijano szkolnictwo rosyjskie; itd. I. Skutki represji: stopniowe ograniczanie autonomii KP; uksztatowanie si taktyki pracy organicznej; postpujca rusyfikacja Polakw; wzrastajca niech spoeczna do zbrojnych dziaa powstaczych.
Przejciowe rdo pomylnego rozwoju gospodarczego -potem zagroziy Miastu ca nakadane i podwaane w Krlestwie ( jednak pomoga skuteczna interwencja mocarstw na rzecz Krlestwa Odnowienie najstarszego polskiego uniwersytetu ( skupienie uczonych i modzie)
2. Instytucje Ustrj -parokrotne zmiany -coraz silniejszy nadzr rezydentw trzech mocarstw (faktyczne zwierzchnictwo nad wadzami miasta ustrj spoeczny -zasady z Ks. Warszawskiego (wolno osobista; rwno wobec prawa i sdu, przy podobnym ograniczeniu ydw) Korzystna zmiana w pooeniu chopw- KOMISJA WOCIASKA (oparcie u rezydentw wbrew Sejmowi i Zgromadzeniu Reprezentantw) -oczynszowanie( zmiana paszczyzny w czynsz pieniny) -regulacja stanu posiadania chopw (zapewnia im wasno budynkw, inwentarza, zasiewu) Zgromadzenie reprezentantw -wadza ustawodawcza i kontrolujce - zoone z 26 deputowanych gmin oraz przedstawicieli Senatu, kapituy i Uniwersytetu( po 3) oraz 6 sdziw pokoju - doszo do gosu mieszczastwo i duchowiestwo -czynne prawo wyborcze- cenzus majtkowy i wg. Sprawowanej funkcji -nowelizacje konst. -zmniejszono skad ZR do 20 z przewodniczcym wybieranych przez Senat - rzadko zbierao si tylko do wyborw sdziw i Senatu -sprawy konst. I waniejsze sprawy polityczno-administracyjne w rkach trzech rezydentw Senat -organ rzdzcy -pochodzi czciowo z wyborw, a po czci z przedstawicieli kapituy krakowskiej i Uniwersytetu -praktyka: opanowany przez przedstawicieli miejscowej arystokracji Sdownictwo- ograniczenia ze strony pastw zaborczych -zniesiono jawno postpowania przed sdami -przywrcono proces inkwizycyjny w sprawach karnych 2. Powstanie krakowskie-1846 -proklamowana powstanie narodowe skierowane przeciwko trzem zaborc 22 lutego ogoszono w Krakowie powstanie Rzdu Narodowego Rzeczpospolitej Polskiej, ktry ogosi Manifest do Narodu Polskiego.
-Opracowany przez Karola Libelta -wyzwa nard do powstania, wywalczenia niepodlegej i demokratycznej Polski, likwidacji przywilejw stanowych i klasowych - Zapowiada: przyznanie kademu prawa do ziemi, nadania chopom na wasno gruntw przez nich uytkowanych bez odszkodowa na rzecz dziedzicw -obiecywano ludnoci bezrolnej nadziay ziemi z dbr narodowych, ludziom ubogim i niezdolnym do pracy opiek spoeczn -stwierdzenia powszechnego ruchu nie odpowiadao rzeczywistoci - zasady wzorowane na postulatach Wielkiego Manifestu Towarzystwa Demokratycznego Polski( przewyszay go radykalizmem) -manifest zdoby uznanie w europejskich koach rewolucyjnych - odwoywano si do niego w ruchu socjalistycznym (np. Marks) - wprowadzono go do zbioru dokumentw wydanego w Londynie przez pastwa koalicji antyhitlerowskiejmajcego przedstawi dziedzictwo kulturowe Europy Losy powstania. -gdy lud krakowski garn si do szeregw powstania, umiarkowani politycy usunli z Rzdu Narodowego dwch czonkw radykaw i ogosili dyktatorem trzeciego- Jana Tyssowskiego -siy radykalne umocniy si- urzd sekretarza dyktatora- Edward Bembowski (zorganizowa Klub Rewolucyjny, publikowa odezwy publikowane w Dzienniku Rzdowym Rzeczpospolitej Polskiej). Ogoszono natychmiastowe zniesienie paszczyzny, obnik podatkw, utworzenie warsztatw narodowych ( dwukrotnie wysza ni dotychczas paca i nadanie ziemi po zwycistwie chopom bezrolnym ( program zbliony do idei Gromad Ludu Polskiego). Zniesiono tytuy, pan zastpiono obywatelem. -narzdziem powstania miao by sprawne sdownictwo -powstanie trwao 9 dni ( zbyt dua dysproporcja si), jednak stao si istotnym ogniwem polskich zmaga o niepodlego -wejcie wojsk austryjackich, zmiana nazyw na Wielkie Ksistwo Krakowskie, wczono je do Galicji Konstytucje Wolnego Miasta Krakw 1) konstytucja 1815, nadana na kongresie wiedeskim, opracowana przez cara Aleksandra I, okrelia oglne zasady ustrojowe 2) konstytucja 1818(tzw. konstytucja rozwinita) dokadnie precyzowaa niektre artykuy wczeniejszej 3) konstytucja 1833- wzmocnienie roli Senatu wobec Zgromadzenia Reprezentantw oraz znacznie zwikszya kompetencje rezydentw
-1815 ustanowienie granicy celnej- zamanie jednej zasady traktatw wiedeskich -pocztek usuwania odrbnoci Zamykanie polskich szk Funkcja namiestnika reprezentatywna( od 1831- nie obsadzano). Faktyczna wadza w pruski nadprezydent Prowincji( trzecim z kolei by Flottwell- aktywny germanizator) 1832 jzyk niemiecki- administracyjnym Po powstaniu listopadowym ( z liberalnymi pertrakcjami w 1848) zatarcie odrbnoci WKP wraz z nazw. 1835 zniesienie przejciowej odrbnoci sdownictwa( jeszcze z Ksistwa Warszawskiego) Osobna pozycja WKP- przyczynia si do umocnienia przewodniej roli Wielkopolski w polskim ruchu narodowym -formy legalnej walki z nacjonalizmem pruskim gwnie w formach pracy organicznej
Podstawowe rda rabacji galicyjskiej -reformy jzefiskie i pniejsze oglnoaustriackie- ograniczay wadz panw nad poddanymi; w praktyce nie wprowadzano ich w peni w ycie( za ulego szlachty wobec Habsburgw) -wspistnienie dominialnego zwierzchnictwa i nadzoru administracji pastwowej -spisek 1846 cz szlachty- zmiana polityki zaborcy, podburzanie chopw przeciwko szlachcie Ustrj Galicji do Wiosny Ludw -system stanowy z sejmem postulatowym w Lwowie (reprezentacja interesw ziemiastwa)- gwna uprawnieniem byo prawo przestawienia postulatw monarsze -gubernatorzy Krlestwa Galicji i Lodomerii urzdujcy w Lwowie ( ostatni Franz Stadion)- niewiele liczyli si z potrzebami kraju Pierwsza fala reform. Skutki Wiosny Ludw 1848: -due cho krtkotrwae oywienie polityczne -nawizanie przez elity Galicji kontaktw z politykami innych pastw -definitywna likwidacja wszelkich form poddastwa i uwaszczenie chopw Po upadku ruchw rewolucyjnych-reakcja absolutystyczna -wie saba ekonomicznie-zaleno od dworu (w erze Bacha) Liberalizacja lat 60 , wzrost samowiedzy spoecznej i narodowej,( mimo biedy galicyjskiej)
Rozwj chopskiego ruchu ludowego Zabiegi o autonomie i lojalizm. Lata 60 XIX wieku- starcie midzy deniami centralistycznymi i federalistycznymi
W Galicji- postulat przeksztacenia monarchi dualistycznej w trialistyczn (austro- wgiersko-galicyjsk) Lojalizm, ch zabezpieczenia interesw polskich przy monarchii Franciszka Jzefa I- adres galicyjskiego sejmu krajowego z 1866 (Przy Tobie Najjaniejszy Panie stoimy i sta chcemy) -chciano dalekiego wyodrbnienia w monarchii -chciano aby sejm galicyjski w tym kraju koronnym decydowa o sposobie wyborw do Rady Pastwa ( czyli Parlamentu w Wiedniu) bez rezultatw -w innych czci czciowe sukcesy Ugoda. Konserwatyci Krakowscy (Stanisaw Tarnowskie, Jzef Szujski). W pamflecie Teki Staczyka: -potpili liberum conspiro (polskie skonnoci spiskowe i powstacze)
Instytucje autonomiczne
1) Sejm Krajowy Galicja otrzymaa autonomie dyplomem cesarskim z 1860 roku i patentem z 1861- na ich podstawie statut krajowy i ordynacja wyborcza. 161 czonkw, 12 wirylistw( z racji sprawowanej funkcji): - 3 arcybiskupw lwowskich: obrzdku aciskiego, grecko-katolickiego, ormiaskiego -5 biskupw katolickich -prezes Akademii Umiejtnoci w Krakowie -rektorzy uniwersytetw w Krakowie i Lwowie -rektor Politechniki Lwowskiej -149 z wyborw Wybory kurialne- 4 kurie -1 kuria: wielkiej wasnosci ziemskiej, najbardziej uprzywilejowana przez ten system- 44 posw -2 kuria: izb przemysowo-handlowych- 3 posw( reprezentujcych izby w Lwowie, Krakowie i Brodach) -3 kuria: miast wikszych- cenzus majtkowy, dochodowy, inteligencja- 28 posw -4 kuria: mniejszych miast i gmin wiejskich- 74 posw w wyborach porednich Prawyborcy wybierali wyborcw, wyborcy +wirylici na zebrali wyborczym wybierali posa. -ludno nie posiadajca wasnoci, wyszych dochodw, lub wyksztacenia- brak prawa wyborczego -ordynacja dyskryminowaa ludno chopsk i na wschodzie ukraisk Kompetencje Sejmu Krajowego SK samodzielne uprawnienia w zakresie kultury krajowej: rolnictwo, lenictwo, cao struktury i organizacji produkcji, wznoszenie publicznych budowli, zakady dobroczynne, uchwalanie budetu krajowego- Statut Krajowy drobiazgowo to wylicza W ramach ustaw oglnopastwowych mg regulowa na drodze zarzdze kwestie w dziedzinie szkolnictwa, administracji i sdownictwa, pomocy wojska, spraw kocielnych Ustawy krajowe wymagay sanki cesarskiej. SK mg wzywa wadz centralne do wydania norm poza jego kompetencjami Kontrola nad administracj rzdow i samorzdow 2) Wydzia Krajowy -wybierany przez Sejm na 6 lat, dzieli z nim kompetencje -Marszaka mianowa cesarz -organ przygotowawczy i wykonawczy Sejmu, w jego imieniu sprawowa wadz administracje - marszakami wybitni( Leon Sapieha, Mikoj Zyblikiewicz czy hr. Stanisaw Badeni) 3) Rada Szkolna Krajowa - na czele namiestnik, zastpowany przez wiceprezydenta Rady -w skad czonkowie mianowani przez cesarza: wrd nich 2 przedstawiciele nauki i fachowi pedagogowie, 5 duchownych rnych wyzna, reprezentanci Wydziau Krajowego i rad miejskich Krakowa i Lwowa - podlegay jej rady szkolne okrgowe i gminne -kierowaa caoci szkolnictwa poza uniwersytetami( to ministerstwo szkolnictwa) -kontrola nad ni- Sejm Krajowy
4) Minister do Spraw Galicji - miay przechodzi wszystkie akty dotyczce Galicji -pierwszym- hr. Kazimierz Grochowski (przyczyni si do zaoenia Akademi Umiejtnoci Krakowie, do wprowadzenia Jzyka polskiego na miejsce w Uniwersytecie lwowskim - zagadnienia spoeczne- skrajne skrzydo konserwatystw Statut krajowy Krlestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Ksistwem Krakowskim, Statut dla Galicji, prowincjonalna konstytucja Galicji 18611918, okrelajca zasady funkcjonowania i kompetencje najwyszych wadz autonomicznych (krajowych): Sejmu Krajowego i Wydziau Krajowego, w ramach monarchii austrowgierskiej.
77. Przemiany w ustroju spoecznym na ziemiach polskich pod zaborami. Prawa obywatelskie. Sprawa chopska. Uwaszczenie chopw.
Likwidacja poddastwa i uwaszczenia chopw- dwa dugotrwae procesy zwizane z ewolucyjnym przechodzeniem od feudalizmu do kapitalizmu. Po pierwszym rozbiorze: -z. rosyjski:- wiksza eksploatacja chopw, wiksza paszczyzna, wieloletnia suba wojskowa, obcieni nowymi podatkami -pruski: pod szczegln opiek kolonici niemieccy, zakaz rugowania bez wyroku sdowego, mona byo wykupi si z poddastwa, dzieci (po zapewnieniu nastpcy na gospodarce) kierowa do szk i innych zawodw -Austria( reformy Jzefa II): ograniczone poddastwo zapewniao dziedziczne uytkowanie ziemi pod warunkiem wypeniania zobowiza, zakaz usuwania chopw ziemi, paszczyzna 3 dni w tygodniu , chopi mogli przedstawia skargi wadz, oczynszowanie poddano kontroli wadz. U pocztku XIX wieku: pocztki bardziej intensywnej gospodarki; ulepszania, unowoczenianie rolnictwa, wzrost wydajnoci ziemi, Najwikszy postp w Poznaskiem -rozbudowano przemys leny W Ksistwie Warszawskim i Krlestwie Polskim- reformy trzy kategorie
Stanu rzeczy stanu osb (wasno uytkowanie) (zwolnienie z poddastwa przy utrzymaniu Upoledzenia prawnego i zalenoci)
stanu cywilizacji
-chopi poddani nadzorowi ze strony administracji -zwikszanie sankcji przeciw burzycielom wsi i za przestpstwa przeciw bezpieczestwu wasnoci
Po 1831
1830-1850 Austria, Prusy ; 1830-1861- konflikty midzy dworem a wsi, konserwatystami a rzecznikami postpu -pogorszenia si pozycji chopw (ucisk rwnie ze strony administracji) liczne bunty chopskie na terenach pod panowaniem Prus. - projekt reformy agrarnej
Reformy agrarne w zaborze pruskim. - 1807-poddastwo chopw zniesiono w Prusach -Edykt regulacyjny z 1811 moliwo nabycia wasnoci przez wikszych posiadaczy, tzw. sprzajnych, za uiszczeniem odszkodowania -uwaszczenie wizao si ze zniesieniem serwitutw -1823 przepisy rozcignito na Wielkie Ksistwo Poznaskie -1872 zlikwidowano prawo dominalne patronatu- m.in. desygnowanie wjta przez dwr. Regulacja ziem i zobowiza trwa ponad 50 lat - reformy przeksztaciy wie- przewaga zamonych chopw Uwaszcznie w zaborze austryjackim - Wiosna Ludw 1848- zniesienie poddastwa i uwaszczenie chopw -Pastwo wzio na siebie indemnizacj( odszkodowania dla wacicieli[i tak z podatkw ciganych od chopw]) -utrzymano serwituty (np. prawo podory drewna z lasu, wypasu byda)- zaostrzay konflikty midzy wsi a dworem Reforma uwaszczeniowa 1864 w Krlestwie -od 1846: zakazano rugowa chopw, zlikwidowano darmochy (dokuczliwe wiadczenia w robocinie) -kontrola administracji nad umowami midzy wsi a dworem -umocniono prawo do wasnoci budynkw chopw -zasadnicza reforma napotkaa sprzeciw Towarzystwa Rolniczego z A. Zamoyskim na czele- sprzeciw chopw -1861- A. Wielopolskie przeprowadzi oczynszowanie uwaszczenie 1864 -pene prawo wasnoci dla chopw- posiadaczy, z indemnizacj prowadzon przez rzd (praktyka: chopi i dziedzice przez podatek gruntowy) -utrzymano serwituty -nadzielano chopom bezgruntowym nadziay z dbr rzdowych, kocielnych i skonfiskowanych - nie wprowadzono zakazu dzielenia gruntw (jak w pruskim)
Prawa Obywatelskie 1. Konstytucja Krlestwa Polskiego Konstytucja gwarantowaa obywatelom liczne prawa i swobody obywatelskie: - wolno osobist, - nietykalno osobist i majtkow - wolno wyznania - wolno sowa i druku - rwno obywateli wobec prawa (z wyczeniem ydw, ktrzy nie uzyskali praw obywatelskich) - opiek prawn zgodnie z zasad nikogo nie pozwalamy wizi krl zachowa dla siebie prawo decydowania o bezprawnym uwizieniu - wprowadzono zakaz odbywania kary poza Krlestwem
2. Wielkie Ksistwo Poznaskie- przepisy konstytucji pruskiej z 1850 -rwno wobec prawa -wolno osobista -wolno wyznania- potem polityka Kulturkampfu ogranicza -wolno opinii i swoboda prasy -jednake prawa w normach szczegowych byy ograniczane 3. Galicja-szerokie swobody obywatelskie: rwno wobec prawa, rwnouprawnienie narodw i jzykw, wolno wyznania, tolerancja religijna, swoboda kultu, wolno osobista, nietykalno mieszkania, tajemnica korespondencji, wolno sowa, wolno prasy, swoboda poruszania si, osiedlania, wyboru miejsca pracy, ochrona wasnoci, prawo do ochrony przed sdem, swoboda stowarzysze, zgromadze, prawo petycji, jak rwnie wolno nauki i nauczania.
78. Krlestwo Polskie w czasie I wojny wiatowej. Konsekwencje prawne aktu z 5 listopada 1916 r.
1)sierpie 1915- ustpienie wojsk rosyjskich wejcie na ziemie wojska niemieckie i austryjackie -utworzono 2 generalne gubernatorstwa- niemieckie z siedzib w Warszawie i austryjackie z siedzib gubernatora w Lublinie - zniesiono podzia na gubernie, zastpiono powiatami: Niemiecka : 32 powiaty( 4 powiaty przewidywane do utworzenia pastwa ukraiskiego; gubernia suwalska przewidywana na pastwo litewskie), austryjacka -27 -- gospodarcze wyzyskiwanie terenw okupowanych GG Warszawskim- okupant: objcie administracji cywilnej, rozbudowa andarmerii i sdownictwa karno-policyjnego - powoano Rad Gwn Opiekucz (RGO)- opieka spoeczna 2) Akt 5 listopada 1916 i jego konsekwencje -cesarze Niemiec i Austrii, Wilhelm II i Franciszek Jzef I proklamowali utworzenie Krlestwa Polskiego (uzalenionego od mocarstw centralnych) -naruszenie prawa midzynarodowego- zakaz tworzenia trwaych zmian na terenach okupowanych -nie precyzowa granic ani systemu rzdw( poza form monarchiczn) -wydany by uzyska polskich rekrutw ( mimo wysikw nie udao si zrealizowa) Pierwszy organ proklamowany- Tymczasowa Rada Stanu -powoana w Warszawie w 1916 -25 czonkw (15 z niemieckiej i 10 z austriackiej) gwnie aktywici (opcja opowiadajca si za pastwami centralnymi) listopad 1915- Uniwersytetu Warszawskiego- pocztek polonizacji i rozwj szkolnictwa
Wzi czynny udzia w wojnie z Rosj -socjalici z Jzefem Pisudskim Sierpie 1914- Naczelny Komitet Narodowy ( czonek np. Wadysaw Leopold Jaworski
z Romanem Dmowskim ( trwanie przy Rosji; uwaali Niemcy za najwiksze zagroenie -po intensywnej germanizacji)
Inne Pastwa a sprawa polska -akt 5 listopadw Zjednoczonych Wilsona 13 punkt mowa o stworzeniu niezalenego pastwa polskiego 1916- proklamowano utworzenie Polski z wadz monarchiczn (cesarze Niemiec i Austrii) -29 sierpnia 1917- deklaracja o uniewanieniu traktatw rozbiorowych -8 stycznia 1918- ordzie prezydenta Stanw Zjednoczonych Wilsona 13 punkt mowa o stworzeniu niezalenego pastwa polskiego Zmiana orientacji - 9 lipca 1917- Kryzys przysigowy. (odmowa zoenie przysigi przez Pisudskiego i wikszoci legionistw - po rewolucji lutowej Polski Komitet Narodowy jesieni 1917 w Paryu stan po stronie koalici zachodniej Udzia polakw w wojnie -powoano przez NKN Legiony ( kadr stanowiy uformowane przez J. Pisudskiego) -po drugiej stronie barykady- nieliczny Legion Puawski (zorganizowany przez Stronnictwa narodowodemokratyczne -Pierwsza Brygada Legionw i tajna Polska Organizacja Wojskowa (utworzona przez Pisudskiego) miay stanowi si militarn i by atutem w tworzeniu odrodzonego pastwa polskiego. W obliczu niepowodze pastw centralnych wikszo legionistw (I i III Brygada) odmowa przysigi.( internowanie Pisudskiego). Nowa Formacja Polska Sia Zbroja zaakceptowaa rot przysigi. -armia ochotniczna we Francji pod dowdztwem gen. Jzefa Hallera -I wojna wiatowa nie skoczya si w Polsce w listopadzie 1918- powstanie wielkopolskie, 3 powstania lskie
80. Proces odbudowy pastwa polskiego. Dzielnicowe i centralne organy wadzy pastwowej. Ksztatowanie granic.
1) Niemcy i Austriacy- powoanie namiastki wadzy najwyszej w Krlestwie- Rada regencyjna (Zdzisaw Lubomirski, Aleksander Kakowski, Jzef Ostrowski) -zwierzchnictwo nad Polsk Si Zbroj (Polnische Wehrmacht) 2) Dekret rady Regencyjnej z lutego 1918- powoanie namiastki wadzy ustawodawczej Rady Stanu (12 wirylistw, 43 mianowanych przez Rad regencyjn, 55 pochodzcych z wyborw) rozwizana 7 padziernika 1918 roku 3) 11 listopada 1918 przekazanie naczelne dowdztwo przybyemu z internowania w Magdeburgu Jzefowi Pisudskiemu (14 peni wadz), ogosi si Tymczasowym Naczelnikiem (nie powoujc si na dekret Rady Regencyjnej; pozostawi jednak w mocy akty prawne wydane przez Rad Stanu i Rad Regencyjn) Pierwsze dzielnicowe organy pastwowe Po zaamaniu pastw centralnych- przystpienie do tworzenia niezalenych oddziaw pastwowych. posowie polscy wchodzcy do parlamentu austriackiego podjli 1918 uchwa, e uwaaj si za obywateli polskich 28 padziernika 1918 stronnictwa galicyjskie powoay- Polsk Komisje Likwidacyjn (na czele Witos) -zadania: zapewnienie bezpieczestwa, utrzymanie dotychczasowego ustroju spoecznego, likwidacja stosunkw prawnopastwowych z Austri Walki polsko- ukraiskie( proklamowanie utworzenia Ukraiskiej Republiki Ludowej), wyparcie oddziaw ukraiskich przez Wojsko Polskie. Wadza w Galicji wschodniej utworzony 25 listopada 1918- Tymczasowy Komitet Rzdzcy Rada Narodowa Ksistwa Cieszyskiego przeja od Austriakw wadz na lsku Cieszyskim Organy utworzone przez Rad Regencyjn- brak poparcia spoecznego. Ugrupowania pozostajce w opozycji do Rady ch stworzenia niezalenych organw. -inicjatywa PPS i PSL- Wyzwolenie powoanie 7 listopada 1918- Tymczasowego Rzdu Ludowego ( na czele Daszyski). Rzd ten ogosi manifest: 1.nadanie Polsce ustroju demokratycznej republiki parlamentarnej
2. wszystkim obywatelom rwne prawa wyborcze 3. 8-godzinny dzie roboczy 4. zapowiada radykalne reformy spoeczne i gospodarcze: -upastwowienie niektrych gazi przemysu -wywaszczenie wielkiej i redniej wasnoci rolnej Powstanie centralnych organw pastwowych 1)Przekazanie wadzy Pisudskiemu przez Rad Regencyjn. Rozwizanie Rzdu Ludowego w Lublinie. 2) Dekret z 14 listopada 1918 Naczelny Dowdca Wojsk Polskich (Pisudski) oznajmi, e mianowa I. Daszyskiego na prezydenta Gabinetu -rzd tymczasowy -zakaz przeprowadzenia reform spoecznych- prawa mia Tworzy Sejm Ustawodawczy - jak najszybsze przeprowadzenie wyborw Daszyskiemu nie udao si sprzeciw stronnictw prawicowych 3) 18 listopad 1918 Tymczasowy Rzd Ludowy Republiki Polskiej , Jdrzejem Moraczewskim na czele 4) dekret z 22 listopada 1918 o najwyszej wadzy reprezentacyjnej Republiki polskiej- ustalenie organizacji tymczasowych organw pastwowych - Pisudski-Tymczasowy Naczelnik Pastwa (najwysza wadza w pastwie); Naczelny Dowdca Wojsk Polskich 5) 28 listopada 1918- zarzdzenie przez Tymczasowego Naczelnika Pastwa wyborw do Sejmu Ustawodawczego -demokratyczna ordynacja wyborcza -gosowanie rwne, tajne, bezporednie, proporcjonalne -czynne i bierne prawo wyborcze- obywatele polscy po 21 roku ycia, kobiety prawa wyborcze, Uznanie organw pastwowych przez wadz lokalne -najwczeniej podporzdkowaa si Polska Komisja Likwidacyjna i Rada Narodowa lska Cieszyskiego -Wielkoposka: 3 grudnia 1918 powstanie Naczelnej Rady Ludowej (przewaga Narodowej Demokracji), nie podejmowaa akcji usunicia administracji niemieckiej-ludnoci nie podzielaa stanowiska- 27 grudnia 1918 wybuch powstania -Wadza ustawodawcza i wykonawcza- Komisariat Naczelnej Rady Ludowej, wadz centralne uznano dopiero po podpisaniu traktatu pokojowego z Niemcami. 17 stycznia 1919 porozumienie Pisudskiego z Komitetem Narodowym Polskim ( kierowanym przez Dmowskiego, uznawanego przez pastwa zachodnie za oficjalne przedstawicielstwo spoeczestwa polskiego)- osigniete przez powoanie rzdu I. Paderewskim jako premierem i ministrem spraw zagranicznych Stosunkowo krtki czas uznania organw pastwowych w Warszawie. Wpyw -20 luty 1919 jednomylna uchwaa Sejmu ustawodawczego nazywana Ma Konstytucj 1) Przyjcie rezygnacji Pisudskiego ze stanowiska Tymczasowego Naczelnika Pastwa i powierzya mu stanowiska ponownie. -okrelia jego pozycje wzgldem sejmu i rzdu -dokonano legalizacji dotychczasowych struktur centralnych organw pastwa. Zasady ustrojowe Maej Konstytucji: -koncentracja wadzy pastwowej w Sejmie Ustawodawczym (uzalenienie od niego wadzy wykonawczej, nieokrelenie czasu) - Sejm Ustawodawczy: wyczne uprawnienia do uchwalanie ustaw, ogasza marszaek sejmu za kontrasygnat prezydenta rady ministrw i waciwego ministra - Naczelnik Pastwa: reprezentowa pastwo w stosunkach midzynarodowych, sta na czele administracji wojskowej i cywilnej, odpowiedzialny przed sejmem, kady jego akt wymaga kontrasygnaty ministra -Naczelnik w porozumieniu z sejmem powoywa rzd -ministrowie indywidualnie a rzd solidarnie odpowiada przed sejmem Ustalenie granic pastwa polskiego Uksztatowanie granic decydowaa zwyciska koalicja. O sprawach europejskich od 1919 Rada Czterech ( Stany Zjednoczone, Wlk. Brytania, Francja i Wochy) -zasada samostanowienie narodw ( w praktyce wzgldy gospodarcze oraz koncercje geopolityczne) Istota rola-ludno polska i powstanie. Dwie koncepcje:
1) federacyjna ( Pisudski) federacja z Polski(przewodnictwo), Ukrainy, Biaorusi, Litwy przeciwko dominacji Rosji 2) inkorporacyjna-Narodowa Demokracja, wczenie ziemi wschodnich z Lwowem i Wilnem i polonizacja zamieszkujcej tam ludnoci Granice pnocne i zachodnie ustali traktat pokojowy z Niemcami-28 czerwiec 1919 -Niemcy zrzeknicie si praw do Wielkopolski (nie oswobodzonej w powstaniu) i Pomorza - Gry lsk i okrg kwidzyski i olsztyski - plebiscyt
Niepomylny wynik -plebiscyt 20 marca 1921-przegrany Przeciwko temu wybucho 3 maja 1921 trzecie powstanie ludnoci polskiej. -decyzja Rady Ambasadorw o podziale Grnego lska: Polska ok. 30% Gdask- wole miasto pod opiek Ligi Narodw Granica poudniowa -porednio przez traktat pokojowy z Austri 10 wrzenia 1919 w Saint- germainen-Laye. Zrzeczenie si przez Austrie terenw poza nowymi granicami Austrii -Spr midzy Polsk a Czechosowacj o lsk Cieszyski; 10 lipca 1920 arbitra wielkich mocarstw-podzia Granica Wschodnia 1) 8 grudnia 1919 tymczasowa granica wschodnia Polski- nie odpowiadaa adnej koncepcji 2) Wojna z Rosj Radzieck (1919-1920)- 18 marca 1921- Traktat pokojowy w Rydz 3) spory polsko-litewskie, 9 padziernik 1920 zajcie przez oddziay Lucjana eligowskiego Wilna, utworzenie Litwy rodkowej, Inkorporacja Wileszczyzny( nie uznana przez zwizek radziecki i Litw) 4)15 marca 1923- Rada Ambasadorw wielkich mocarstw- uznanie wschodnich i pnocnych granic Polski
Kilka koncepcji spory ideowe o przyszy ustrj Polski : Dwa podstawowe Projekty: 1. Projekt ludowy : wysunity przez partie lewicowe i umiarkowane, bliskie Pisudskiemu, projekt przewidywa utworzenie republiki ludowej z zapewnieniem w duej mierze demokracji bezporedniej, odrzucenie izby Senatu, powszechne wybory na prezydenta, rozbudowany system samorzdu lokalnego oraz gwarancje praw socjalnych 2. Model przedstawiony gownie przez Endencje: propozycje republiki parlamentarnej z siln wadz prezydenta oraz wprowadzenie izby wyszej. Wyniki sporw: Spory wpyw tzn. prdy socjalizacji prawa uspoecznienie, czyli prawo polityczne, gospodarcze itp. Dla szerokiego krgu ludzi. Odznaczyy si tu due wpywy socjalistw. Ostateczny tekst konstytucji przedstawi prof. Dubanowicz ( uniwersytet Lwowski) zwyciya koncepcja republiki. Prace trway cznie 2 lata: 17.03.1921. Marszaek Sejmu Wojciech Trbczyski zdecydowa o gosowaniu. Ostateczny tekst konstytucji przedstawia nowy model pastwa : Polski jako pastwa prawnego, na co miaa wpyw myl konstytucjonalizmu z XIX wieku. Podstawami byy: Koncepcje liberalno- indywidualistyczna: ( znaczenie miaa mie przede wszystkim jednostka) Pastwo- jedyny twrca prawa, gdzie prawo powoane do ycia obowizuje nie tylko obywateli ale i pastwo rzdz nie ludzie a prawa zaufanie do prawa( myl owieceniowa) Ograny pastwa dziaaj w granicach prawa: ( tylko to co prawo zezwala- pastwo , to czego prawo nie zabrania- obywatel)
Przy koncepcji pastwa prawnego cieraj si rwnie 2 szkoy : niemiecka ( formalistyczna) gdzie przewodzia zasada ze pastwo to prawo jako wadza zgodnie przyjta z procedur oraz przesanie ze wadza sama siebie uzasadnia. Oraz: Szkoa Francuska( demokratyczna) gdzie prymat ma koncepcja suwerennoci narodu, zwierzchnictwa oraz uzasadnienia wadz. Twrcy konstytucji Marcowej przyjli model francuski, oparty na wzorach III republiki francuskiej. - niepodzielna i niezbywalna suwerenno, demokratyczny tryb tworzenia prawa, demokratyczna zasada pastwa, zasady: Rwno praw politycznych/ udzia w realizacji funkcji pastwowych Demokratyczne prawo wyborcze Swoboda istnienia i dziaania partii politycznych Legalny tryb utraty i uzyskiwania wadzy w pastwie Rozbudowany katalog praw i wolnoci umoliwiajcych kontrole organw pastwowych.
Jako ze Polska bya pastwem nowym, przy istniejcej wiadomoci zbiorowej polakw, potwierdzenie tradycji narodowo-pastwowej zawiera wstp do konstytucji, ktry zawiera: podzikowania dla Opatrznoci za wyzwolenie, wspomnienie ofiarnej walki pokole oraz nawizanie do konstytucji 3 maja. 2. 3. Republikaska forma ustroju politycznego : art. 1 Pastwo Polskie jest Rzecz pospolit powszechne poparcie spoeczne dla tej formy w okresie midzywojennym. Zasada zwierzchnictwa Narodu: art. 2 wadza zwierzchnia naley do Narodu dopuszczenie do udziau w zyciu politycznym wszystkich obywateli. Znajdowaa w tym wyraz demokracja polityczna i swoboda dla partii politycznych Zasad Demokracji reprezentacyjnej: Sprawowanie wadzy obywateli poprzez wybrane w 5przymiotnikowych wyborach ograny : sejm, senat. Dominujca pozycja izb z tego tytuu Zasada podziau wadzy System rzdw parlamentarnych: Jego istota polegaa na tym, e rzd powoany przez gow pastwa sprawowa wadze tak dugo, a posiada zaufanie wikszoci parlamentu Zasada pastwa liberalnego: pastwo pojmowane byo jako organizacja stworzona dla ochrony interesw jednostki jednostka wyej ni pastwo Zasada jednolitoci pastwa: RP jako pastwo jednolite, nieprzewidujce rnic ustrojowych dla poszczeglnych czci kraju. Wyjtkiem pod tym wzgldem stanowia autonomia lska. Jej geneza wywodzia si z walk o te tereny zaraz po wojnie. Dla skonienia lzakw do gosowania za przynalenoci do RP, wydano ustaw o statucie autonomicznym dla lska: w. Ustawodawcza: Sejm lski ( nie mog decydowa o spr. Zagranicznych i wojskowych) wykonawcza: Rada Wojewdzka.
4. 5. 6. 7. 8.
Zakres wadzy wykonawczej: mianowa i odwoywa rzd, obsadza najwysze urzdy cywilne i wojskowe, sprawowa zwierzchnictwo nad siami zbrojnymi. Oprnienie urzdu prezydenta nastpowaa w razie mierci, rezygnacji, zoenia uchwa Sejmu w przypadku niemonoci sprawowania urzdu duej ni 3 miesice, skazania przez Trybuna Stanu za delikt konstytucyjny. Prezydenta w razie potrzeby zastpowa marszaek Sejmu. Mae uprawnienia
Jak wida, wadza prezydenta bya saba. Nie mia on prawa veta w stosunku do uchwalonych przez Sejm ustaw. Nie przysugiwaa mu nawet inicjatywa ustawodawcza. Nie mia adnych uprawnie wadczych w stosunku do postanowie rzdu. Nie mg samodzielnie usn rzdu lub poszczeglnego ministra. Niewielkie uprawnienia prezydenta wynikay std, e bdca najsilniejszym stronnictwem w Sejmie Ustawodawczym Narodowa Demokracja (endecja) obawiaa si, e na urzd ten wybrany zostanie jej najwikszy polityczny wrg - Jzef Pisudski. <3 Tyle tylko, e tego ostatniego taka prezydentura, jak przewidywaa Konstytucja Marcowa, nie interesowaa. 2. Rada ministrw. Skada si z prezesa i ministrw. Premier by jednynie koordynatorem rzdu, a nie jego kierownikiem. Liczb i kompetencje ministrw okrela ustawowo Sejm. Kompetencje rzdu: decydowanie o polityce zagranicznej i wewntrznej, wystpowanie z inicjatyw ustawodawcz, wydawanie rozporzdze wykonawczych, zarzdze i podejmowanie uchwa oraz realizacj uprawnie prezydenta. Najwaniejszym jednak uprawnieniem Sejmu w stosunku do rzdu i poszczeglnych ministrw byo prawo do udzielania im votum nieufnoci. Cay rzd wzgldnie poszczeglny minister musia ustpi ze stanowiska, jeeli Sejm zada tego zwyk wikszoci gosw.
Ministrowie ponosili odpowiedzialno: 1.parlamentar kierunki polityki rzdu lub poszczeglnych ministrw ( wotum nieufnoci dla caego rzdu lub poszczeglnych ministrw) 2. polityczna: odpowiedzialnoc za prezydenta ( kontrasygnaty dla jego aktw) -3. solidarna: og polityki rzdu jako ogranu kolegialnego. 4. indywidualna: dotyczya dziaalnoci poszczeglnych ministrw jako szefw administracji rzdowej. -5. Konstytucyjna: za naruszenie K. lub ustaw. ( miaa charakter indywidualny) w stan oskarenia stawia Sejm wikszoci bezwzgldn.
3. 4. 5. 6.
Prawo interpelacji dla rzdu lub ministrw ( to rwnie jako uprawnienia kontrolne) Szczeglnym organem pastwowym majcym uatwi Sejmowi kontrol nad dziaalnoci rzdu bya Najwysza Izba Kontroli. Jej zadaniem bya kontrola caej administracji pastwowej pod wzgldem finansowym, badanie zamkni rachunkw Pastwa oraz coroczne przedstawianie Sejmowi wniosku o udzielenie bd odmow udzielenia rzdowi absolutorium. Podlegaa bezporednio Sejmowi.
Oglnie rzecz biorc: Pozycja ustrojowa Senatu w stosunku do Sejmu bya jednak saba. Senatowi nie przysugiwaa (w przeciwiestwie do np. rozwiza przyjtych w 1989 r.) inicjatywa ustawodawcza - t miay tylko Sejm i Rzd. Nie sprawowa adnej kontroli na wadz wykonawcz. Wszelkie za zmiany lub veto, jakie Senat uchwali w stosunku do projektw ustaw, Sejm mg odrzuci wikszoci zaledwie 55% gosujcych
Wpyw praw naturalnych widoczne byy w Konstytucji Marcowej w kilku aspektach: Przede wszystkim w samej koncepcji pastwa prawa (Koncepcja liberalno- indywidualistyczna, gdzie znaczenie miaa mie przede wszystkim jednostka)
Liberalna koncepcja, w jakiej bya utrzymana Konstytucja Marcowa miaa stanowi zamknity system norm , przeciwko pastwu. W wizji tej pastwo nie wyznacza celw politycznych, lecz realizuje cele spoeczestwa pojmowanego jako suma jednostek. Pastwo liberalne to forma supremacji praw obywatelskich wobec tradycyjnej idei suwerennoci pastwa. Spoeczestwu wolno ingerowa w pastwo (np. poprzez wybory), ale pastwu nie wolno ingerowa w spoeczestwo i rzdzce nim reguy liberalizmu Odwoujc si do samej konstytucji mona przytoczy tu kilka artykuw: 1) . Wadz zwierzchni zostaa przyznana narodowi, ktry nie sprawowa jej sam, lecz za porednictwem specjalnych organw, zbudowanych zgodnie z monteskiuszowsk koncepcj trjpodziau wadz (art. 2) 2) Zagwarantowane zostay : rwno wobec prawa wzgldem innych obywateli, nietykalno wasnoci prywatnej, ochron ycia, wolno, tajno korespondencji oraz brak cenzury ( art. 104) : Kady obywatel ma prawo swobodnego wyraania swoich myli i przekona, o ile przez to nie narusza przepisw prawa" 3) Szczeglnym tego wyznacznikiem byo zniesienie tytuw szlacheckich: Konstytucja Marcowa w sposb bardzo wyrany podkrelaa egalitarny charakter pastwa i rwno obywateli wobec prawa. Charakterystyczny- i istotny z historycznego punktu widzenia - zapis umieszczony by w jej art. 96: "() nie uznaje przywilejw rodowych ani stanowych, jak rwnie adnych herbw, tytuw rodowych i innych z wyjtkiem naukowych , urzdowych i zawodowych. () ". Dziki tym zasad konstytucja marcowa, zbieraa pozytywne opinie. Czsto podkrela si jej demokratyzm, a take szeroki katalog praw obywatelskich, w tym praw o charakterze socjalnym.
Powtarzanie hase walki z sejmowadztwem i partyjniactwem oraz denie do sanacji ycia politycznego ( czyli do jego uzdrowienia). Dlatego te grup rzdzc od 1926 nazwano SANACJ. 2) Zamach stanu oznacza odrzucenie regu postpowania zawartych w Konstytucji Marcowej. Nowela Sierpniowa udzielia prezydentowi penomocnictw do wydawania rozporzdze z moc ustaw w zakresie reorganizacji administracji, uporzdkowania stanu prawnego w pastwie, wymiaru sprawiedliwoci, wiadcze spoecznych i naprawy stanu gospodarczego pastwa. Te pierwsze penomocnictwa zapocztkoway proces ograniczenia funkcji ustawodawczych parlamentu. ( przejaw gwnie w uchwalaniu budetu) Sejm utraci rwnie swoje dotychczasowe uprawnienia w procesie tworzenia gabinetw. Rzdy powstaway i zmieniay si niezalenie. W takim wypadku sejm nie by w stanie usun sanacji od rzdzenia pastwem. W 1928 wybrano nowy Sejm, ktry chcia odzyska peni swoich uprawnie. denie do wybrania na marszaka sejmu socjalisty I. Daszyskiego. Rzd sanacji reagowa na przejawy samodzielnoci ( np. powrt uprawnie budetowych) utrudniajc funkcjonowanie sejmu ( skracanie i zamykanie sesji) i oczerniajc go w oczach opinii publicznej. Mimo cigego ograniczenia kompetencji sejmu, w latach 1926-1930 odegra on wan role, poniewa koncentrowaa si w nim opozycja przeciwko sanacji oraz walka w obronie ustroju parlamentarnego. Konsolidacja opozycji: utworzenie Centrolewu ( 1929) danie przywrcenia i poszanowania przepisw konstytucji marcowej. Spowodowao to podjcie akcji przez sanacje: Rozwizanie sejmu przed upywem kadencji Zarzdzenie nowych wyborw Aresztowanie 19 czonkw Centrolewu, pod zarzutem nawoywania do obalenia rzdu Zastraszanie opozycji Propaganda wrd spoeczestwa, uniewanianie list wyborczych
Skutkiem tego byo uzyskanie 56% mandatw w Sejmie i 67% w Senacie, dla bloku rzdowego. Po wyborach 1930 roku, gdy obz sanacji uzyska bezwzgldn wikszo gosw Bezpartyjny Blok Wsppracy z Rzdem ( Zaoony przez Walerego Sawka w 1927 Przede wszystkim w jego skad wchodzili ludzie i cae grupy o rnych interesach i
pogldach, ktrych czy przede wszystkim stosunek do Jzefa Pisudskiego. Ponadto Blok by organizacj utworzon przez wadz polityczn, a wic "od gry". Dodatkowa rnica BBWR nie dy do zdobycia wadzy, ale do utrzymania i umocnienia ju posiadanej.)
nie
przejawia samodzielnoci na obradach sejmu. Akceptowaa wszystkie propozycje Sejmu. Rzd wyda w tym okresie (1930 -1935) ponad 250 rozporzdze z moc ustaw. Sta si gwnym orodkiem decyzji pastwowych. Kontrola Sejmu nad dziaalnoci rzdu staa si fikcj. Wadz centraln w rzdzie sanacji ( Formanie zajmujc 2 krotnie stanowisko premiera a bez przerwy stanowisko ministra spraw wojskowych i generalnego inspektora si zbrojnych) sprawowa J. Pisudzki, ktry faktycznie sam okrela swoje kompetencje. Podporzdkowali mu si kolejni premierzy a take wybrany w 1926r. prezydent Mocicki. Przeksztacenia w system partii dominujcej: Opozycja zepchnita do roli krytykowania dziaa rzdu bez moliwoci wpywu.
KONSTYTUCJA KWIETNIOWA : Prace w komisjach rozpoczy si ju w 1928 roku, ulegy intensyfikacji w sejmie wybranym w 1930 r. Jej podstaw byy tezy konstytucyjne przygotowane w 1933 przez blok BBWR , byy totalnie oderwane od zasad konsty. Marcowej , co wywoao krytyk opozycji. 26 Stycznia 1934 roku zostao zoone na posiedzeniu Sejmu sprawozdanie Komisji Konstytucyjnej wraz z nowymi tezami. Opozycja w wyrazie protestu opucia sal a wikszo rzdowa uchwalia tezy k. jako projekt konstytucji, od razu w drugim i 3 czytaniu Naruszao to przepisy o zmianie K. Marcowej. Opozycja Odmawiaa uznania j za obowizujc. Po przyjciu projektu przez senat ( stycze 1935) i po wprowadzaniu poprawek przez Sejm, Konstytucja zostaa podpisana przez prezydenta 23 KWIETNIA 1935r
3) Koncentracji wadzy w osobie prezydenta- skupia on jednolit wadz pastwow, a pod jego zwierzchnictwem i kontrol znalazy si: sejm, senat, rzd, sdy, siy zbrojne; by on nieodpowiedzialny politycznie i konstytucyjnie (synna odpowiedzialno wobec Boga i historii). SOLIDARYZM SPOECZNY- kierunek spoeczno-polityczny zakadajcy, e podstawow cech spoeczestwa jest naturalna wsplnota interesw wszystkich warstw spoecznych niezalenie od istniejcych rnic majtkowych i spoecznych SOLIDARYZM SPOECZNY W KONSTYTUCJI KWIETNIOWEJ: rdem solidaryzmu jest z pewnoci pojcie dobra wsplnego zrwnanego z pastwem, (art. 1), ktre za traktowano, jako warto ponadindywidualn i ponadklasow. W imi dobra wsplnego pastwo mogo ingerowa w sfer spoeczn, gospodarcz i kulturaln.
92. Pozycja i kompetencje prezydenta w konstytucji kwietniowej, prerogatywy & uprawnienia zwyke.
POZYCJA PREZYDENTA Wadza pastwowa bya skupiona w rkach prezydenta. Posiada on uprawnienia w zakresie wszystkich funkcji pastwowych. Co wicej harmonizowa on dziaania naczelnych organw pastwowych ( art.11). By on rwnie nieodpowiedzialny za swoje akty urzdowe. PREROGATYWY-kompetencje gowy pastwa wyczone spod kontroli organu przedstawicielskiego, niewymagajce kontrasygnaty odpowiedniego ministra. UPRAWNIENIA ZWYKE- wymagay one kontrasygnaty ministerialnej. 1) Uprawnienia zwyke ustawodawcze: a) Wydawanie dekretw z moc ustawy: w przerwach midzy kadencjami sejmu i senatu; z tytuu zwierzchnictwa nad siami zbrojnymi i administracj; na podstawie upowanienia ustawowego. b) Prawo weta zawieszajcego w stosunku do ustaw uchwalanych przez senat i sejm. c) Zwoywanie, otwieranie, zamykanie sejmu i senatu. d) Promulgacja i publikacja ustaw. 2) Uprawnienia zwyke ustrojodawcze: a) Uprzywilejowana inicjatywa odnonie zmiany konstytucji. b) Prawo weta zawieszajcego wobec poselskiego projektu zmiany konstytucji, uchwalonego przez obie izby ustawodawcze. 3) Uprawnienia zwyke wykonawcze: a) Decyzje zwizane z wyborem nastpcy: zwoywanie zgromadzenia elektorw; wskazanie kandydata na prezydenta; zarzdzanie gosowania powszechnego. b) Zwierzchnictwo nad siami zbrojnymi. c) Funkcja reprezentacyjna. d) Powoywanie czonkw kolegium NIK. e) Mianowanie ministrw na wniosek prezesa Rady Ministrw. 4) Prerogatywy ustawodawcze: a) Mianowanie 1/3 senatorw. b) Rozwizywanie sejmu i senatu przed upywem kadencji. 5) Prerogatywy wykonawcze: a) Wyznaczanie na czas wojny swojego nastpcy.
b) Mianowanie i odwoywanie: prezesa Rady Ministrw, prezesa Najwyszej Izby Kontroli, prezesa Sdu Najwyszego, naczelnego wodza, generalnego inspektora si zbrojnych, szefa i urzdnikw Kancelarii Cywilnej. c) Prawo aski. 6) Prerogatywy kontrolne: a) Oddawanie czonkw rzdu pod sd Trybunau Stanu. 7) Nadzwyczajne uprawnienia na okres wojny: a) W formie prerogatyw: wyznaczanie swojego nastpcy, mianowanie naczelnego wodza. b) Inne uprawnienia: zarzdzenie stanu wojennego; wydawanie dekretw w zakresie caego ustawodawstwa z wyjtkiem zmiany konstytucji; przeduanie kadencji sejmu i senatu; powoywanie obu izb ustawodawczych w zmniejszonym skadzie.
Odpowiedzialno ministrw: 1) Polityczna - odpowiedzialno ministrw przed prezydentem. 2) Parlamentarna - przed sejmem i senatem; prezydent mg jej nie aprobowa, ale by wtedy zmuszony do rozwizania obu izb. 3) Konstytucyjna- przed Trybunaem Stanu; w skadzie 6 sdziw i 6 zastpcw powoanych przez prezydenta spord kandydatw zaproponowanych przez sejm i senat, pod przewodnictwem I prezesa Sdu Najwyszego (rwnie wybranego przez prezydenta).
Wybr i skad izb: 1) Sejm: 208 posw; gosowanie powszechne, tajne, rwne, bezporednie w 104 okrgach dwumandatowych; Zgromadzenie Okrgowe zgaszao kandydatw na posw (naruszenie powszechnoci i rwnoci prawa wyborczego). 2) Senat: 96 posw; 1/3 wybr prezydenta, 2/3 wybrana przez niewielk grup obywateli ( patrz zagadnienie 91.). Kompetencje sejmu i senatu: kompetencje ustawodawcze, ustrojodawcze i kontrolne, ograniczane uprawnieniami prezydenta; odsunicie sejmu od rzdzenia pastwem art. 31 konstytucji funkcje rzdzenia pastwem nie nale do sejmu.
1) Kompetencje ustrojodawcze wbrew woli prezydenta, zmiana konstytucji przez sejm i senat bya niemoliwa. 2) Kompetencje ustawodawcze: a) Brak kompetencji ustawodawczych/inicjatywy ustawodawczej w sprawach: administracji, organizacji rzdu, si zbrojnych, budetu, ratyfikacji umw midzynarodowych, dotyczcych wydatkw ze skarbu pastwa. b) Kompetencje ograniczane przez: prawo dekretowania prezydenta, prawo weta prezydenta. 3) Kompetencje kontrolne: a) Moliwo dania ustpienia rzdu/ministra- wymagana zgoda prezydenta. b) Prawo pocigania ministrw/ premiera do odpowiedzialnoci konstytucyjnej. c) Moliwo interpelacji rzdu. d) Zatwierdzanie corocznych zamkni rachunkw pastwa przedstawionych przez NIK. e) Udzielanie rzdowi absolutorium (zatwierdzenie sprawozdania z dziaalnoci finansowej).
3) Odrzucenie projektu/ wprowadzenie zmian/ przyjcie projektu przez senat- (decyzja senatu moga by odrzucona wikszoci 3/5 w sejmie). 4) Przekazanie projektu ustawy do prezydenta. 5) Podpisanie projektu przez prezydenta i zarzdzenie ustawy do ogoszenia/ Zwrcenie w terminie 30 dni projektu ustawy do sejmu z daniem ponownego rozpatrzenia. ponowne rozpatrzenie mogo nastpi najwczeniej na nastpnej zwyczajnej sesji sejmowej jeeli i sejm i senat wikszoci ustawow uchwal ponownie projekt bez zmian, prezydent podpisywa projekt i zarzdza ogoszenie ustawy.
4) Prawa wolnociowe: wolno sowa i prasy ( gwarantem: zakaz wprowadzania cenzury), wolno sumienia i wyznania ( konstytucja przyznaa uprawnienia zwizkom wyznaniowym), nietykalno wasnoci, wolno narodowociowa, nietykalno wasnoci itp. Ograniczenia praw obywatelskich w konstytucji marcowej: ograniczenia wolnoci osobistej dopuszczano tylko w przypadkach okrelonych w ustawach karnych i tylko na mocy decyzji sdowych; ograniczenia praw wizay si z ochron praw innych obywateli; sama konstytucja okrelaa granice niektrych praw. Konflikt pomidzy konstytucj marcow a prawami zaborczymi w sferze praw obywatelskich: konstytucja przewidywaa, e w przecigu roku przepisy z ni niezgodne zostan w sejmie uzgodnione, co okazao si fikcj; w zwizku z konfliktem ustaw zaborczych i konstytucji przyjmowano, e do czasu opracowania ustaw wykonawczych do konstytucji bd obowizyway ustawy zaborcw. Powszechne obowizki obywatelskie w konstytucji marcowej: 1) Wierno dla Rzeczypospolitej Polski. 2) Poszanowanie ustaw i rozporzdze wadz. 3) Sumienne wykonywanie obowizkw publicznych. 4) Obowizek suby wojskowej, ponoszenia ciarw i wiadcze publicznych. 5) Obowizek pobierania nauki w zakresie szkoy podstawowej. Prawa obywatelskie w konstytucji kwietniowej: pastwu przypisano funkcj organizatorsko-spoeczn, odejcie od funkcji ochrony praw indywidualnych (zawartej w konstytucji marcowej); prawa przyjte z konstytucji marcowej: prawo wasnoci, prawo narodowociowe, wolno sumienia i wyznania, wolno nauki i nauczania; umniejszenie znaczenia praw politycznych, zwizane z ograniczeniem roli sejmu i senatu oraz wprowadzeniem elitaryzmu wyborczego; zmniejszenie iloci praw spoecznych i ich oglny charakter ( art. 8 () Pastwo roztacza opiek na d prac i sprawuje nadzr nad jej warunkami.); prawom wolnociowym nadano bardzo niejasny charakter, ich granic byo dobro spoeczne. Obowizki obywatelskie w konstytucji kwietniowej: 1) Wierno wobec pastwa. 2) Ponoszenie wiadcze na rzecz pastwa i sumienne wypenianie naoonych na obywateli obowizkw. 3) Pobieranie nauki w zakresie szkoy podstawowej. 4) Powszechny obowizek suby wojskowej.
b) Do senatu- obywatele powyej 44 roku ycia, z wojskowymi w subie czynnej wcznie. 3) Wybr prezydenta by on wybierany przez Zgromadzenie Narodowe. Prawo wyborcze w konstytucji kwietniowej: gosowanie powszechne, tajne, rwne, bezporednie w 104 dwumandatowych okrgach; kandydaci na posw zgaszani przez Zgromadzenie Narodowe, nie obywateli. 1) Czynne prawo wyborcze: a) Do sejmu- prawo wyborcze mieli obywatele powyej 24 roku ycia, niepozbawieni praw cywilnych i obywatelskich, wcznie z Wojkowymi. b) Do senatu- wyboru 1/3 senatu dokonywaa tzw. elita (patrz zagadnienie 91). 2) Bierne prawo wyborcze: a) Do sejmu- obywatele powyej 30 roku ycia. b) Do senatu- obywatele powyej 40 roku ycia. 3) Wybr prezydenta: by on wybierany przez Zgromadzenie Elektorw (80 osb= 50 osb z wyboru sejmu+ 25 z wyboru senatu+ 5 wirylistw, czyli marszakw sejmu i senatu, I prezesa SN, GISZ, prezesa Rady Ministrw), ktrzy wybierali kandydata na prezydenta na 7 lat kadencji; ustpujcy prezydent mg wskaza swojego nastpc, jeeli dokona tego wyboru to wtedy przeprowadzano gosowanie powszechne, ktre wybieraa gow pastwa spord 2 kandydatw: wybranego przez Zgromadzenie Elektorw i osobnika namaszczonego przez ustpujcego prezydenta.
1) lsk Cieszyski. 5.11.1918 r. Pierwszy podzia lska Cieszyskiego midzy Polsk a Czechosowacj, wedug kryterium narodowociowego; rzd czechosowacki go nie uzna. lsk Cieszyski zosta zajty przez Czechosowacj. 3.02.1919 r. Podpisano w Paryu ugod, okrelajc tymczasow lini demarkacyjn na lsku Cieszyskim. 10.07.1920 r.- Umowa w Spa na mocy, ktrej oba kraje zgodziy si uzna arbitra mocarstw w sprawie lska Cieszyskiego. 28.07.1920 r.- Decyzj Rady Ambasadorw, Polska otrzymaa 1012 km 2 lska Cieszyskiego, Czechosowacja za 1270 km2. 1938 r.- Polska zmusia Czechosowacj do zrzeczenia si 2/3 terytorium lska Cieszyskiego (np. Zaolzie), korzystajc z trudnej sytuacji Czechosowacji po podpisaniu ukadu w Monachium. 2) Grny lsk. 28.06.1919 r. - Traktat pokojowy w Wersalu, postanowienia wane dla Grnego lska: Trakat przewidywa przeprowadzenie na Grnym lsku plebiscytu, ktry mia zadecydowa o przynalenoci tego obszaru albo do Polski albo do Niemiec. 11.07.1920 r. Plebiscyt w okrgach olsztyskim i kwidzyskim; niekorzystny dla Polski
15.07.1920 r.- Uchwalenie ustawy konstytucyjnej ustanawiajcej antonimiczny statut wojewdztwa lskiego. 20.03.1921 r.- Plebiscyt na Grnym lsku, przeprowadzony na warunkach korzystniejszych dla Niemcw; wynik niekorzystny dla Polski. 3.05.1921 r.- Trzecie powstanie lskie, tym razem przeciwko wczeniu terenu plebiscytowego do Niemiec. 20.10.1921 r.- Uchwaa Rady Ambasadorw o podziale Grnego lska midzy Polsk i Niemcy. Polska otrzymaa 1/3 obszaru objtego plebiscytem i 46% ludnoci Grnego lska, na skutek tego podziau. Skutki ustawy konstytucyjnej z 15.07.1920 r. 1) Wadz ustawodawcz- Sejm lski: wydawanie ustaw w sprawach administracyjnych (np. szkolnictwie oglnoksztaccym, samorzdzie powiatowym i gminnym); uchwalanie budetu; brak kompetencji ustawodawczych jedynie w sprawach wojskowych i zagranicznych; na 25000 mieszkacw przypada jeden pose; inicjatywa ustawodawcza przysugiwaa wojewodzie, Radzie Wojewdzkiej, posom sejmowym. 2) Wadza wyknowacza- Rada Wojewdzka: skad: wojewoda, wicewojewoda, lska Rada Wojewdzka (5 czonkw wybranych przez Sejm lski i wicewojewoda); wojewodzie podlegay sprawy administracji szkolnej i skarbowej.
Rada Ministrw stanowia centralny organ administracji publicznej. Jej funkcje administracyjne polegay na uzgadnianiu dziaalnoci administracyjnej ministrw, rozpatrywaniu sprawozda, zatwierdzaniu statutw organizacyjnych ministerstw. Uprawnienia swoje realizowaa przez wydawanie zarzdze, podejmowanie uchwa, wydawanie aktw administracyjnych. Ministrowie byli czonkami Rady Ministrw oraz kierownikami wyodrbnionych resortw administracji pastwowej. Aparatem pomocniczym byo ministerstwo, ktre dzielio si na departamenty(dyrektorzy na czele) a te na wydziay (kierowane przez naczelnikw). ADMINISTRACJA OGLNA Administracja wojewdztwa na czele z wojewod. By on przedstawicielem rzdu oraz szefem administracji oglnej i dziaw administracji specjalnej, ktre byy z ni zespolone. Do jego zada naleaa: koordynacja dziaalnoci rzdowej w myl zasadniczej linii polityki pastwa, sprawowa nadzr nad obsad personaln kierowniczych stanowisk na obszarze wojewdztwa, wykonywa administracj w zakresie spraw wewntrznych, spoczywa na nim obowizek zapewnienia bezpieczestwa i porzdku publicznego, podlegaa mu policja pastwowa, sprawowa nadzr nad pras, stowarzyszeniami, samorzdem wykonywa zlecenia waciwych ministrw w sprawach wyznaniowych, kultury i sztuki Przysugiwao mu prawo wydawania rozporzdze wykonawczych i rozporzdze porzdkowych. Funkcj sprawowa przy pomocy urzdu wojewdzkiego, podzielonego na wydziay i oddziay. Czynnik obywatelski realizoway ciaa kolegialne: Rada Wojewdzka wyraaa opinie na danie wojewody Wydzia Wojewdzki-uprawnienia doradcze i stanowcze Administracja powiatu na czele ze starost. Podlega on wojewodzie. Tak jak on by przedstawicielem rzdu oraz szefem administracji oglnej. Gwnym obowizkiem byo zapewnienie bezpieczestwa i porzdku publicznego. Podlegay mu organy policji pastwowej, ktrym wydawa polecenia i kontrolowa ich dziaalno. Swoje funkcje sprawowa przy pomocy starostwa, czynnik spoeczny to organy samorzdu powiatowego, sejmiki powiatowe i wydziay powiatowe. Administracj w miastach wydzielonych sprawowa starosta grodzki z tymi samymi prawami i obowizkami jak starostowie powiatowi. . ADMINISTRACJA SPECJALNA Administracja wojskowa i organizacja si zbrojnychAdministracja i organizacja szkolnictwa powszechnego i redniego Organizacja szk wyszych Administracja wyznaniowa Administracja gospodarcza -prawo rolne i administracja rolnictwa -prawo i administracja przemysowa
zwikszenia zalenoci samorzdw od organw administracji rzdowej. Organizacj samorzdu cechoway nastpujce zasady: Organizacja samorzdu by dostosowana do podziau terytorialnego kraju dla celw administracji oglnej Prawo stanowienia w sprawach samorzdu przysugiwao radom obieralnym Jednostki organizacyjne samorzdu mogy si czy w zwizki dla realizacji zada Dzieliy si na organy uchwalajce i wykonawcze. GMINY WIEJSKIE- organ uchwalajcy- rada gminna Organ wykonawczy- zarzd gminny (wjt i awnicy) W 1933r wprowadzono GMIN ZBIORCZ, skadajc si z gromad. Organ uchwalajcy- rada gromadzka lub zebranie gromadzkie Organ wykonawczy- sotys GMINY MIEJSKIE- organ uchwalajcy- rada miejska Organ wykonawczy- zarzd miejski (prezydent/burmistrz i awnicy) POWIAT organ uchwalajcy- rady powiatowe Organ wykonawczy- wydziay powiatowe(starosta i 6 czonkw) Samorzdy wojewdzkie nie zostay powoane. W wojewdztwie poznaskim i pomorskim utrzymano z zaboru Pruskiego sejmik wojewdzki, wydzia wojewdzki i starost krajowego. SAMORZD GOSPODARCZY Forma przymusowego zrzeszenia osb prowadzcych dziaalno gospodarcz w danej dziedzinie wytwrczoci. Jego zadaniem byo zaspokojenie potrzeb grupowych i wspdziaanie z wadzami krajowymi w kierowaniu yciem gospodarczym kraju. Dzieli si na przemysowo-handlowy, rzemielniczy i rolniczy. Jednostki organizacyjne stanowiy terytorialne Izby Przemysowo-Handlowe, Izby Rzemielnicze i Izby Rolnicze. W zasigu krajowym tworzyy one Zwizek Izb Przemysowo-Handlowych, Zwizek Izb Rzemielniczych i Zwizek Izb i Organizacji Rolniczych. Organu uchwaodawcze to radcy wybierani i radcy mianowani przez ministrw. Aparatem wykonawczym kierowali dyrektorzy. Zadania: -reprezentacja i obrona interesw gospodarczych czonkw wobec organw administracji pastwowej -podejmowanie inicjatyw i popieranie rnych form dziaalnoci w celu rozwoju danej dziedziny ycia gosp. -wypenianie w okrelonym zakresie funkcji pastwowej administracji gospodarczej.
nowym traktacie granica przebiegaa wzdu Pisy, od ujcia Pisy do Narwi w linii prostej do Bugu, wzdu Bugu i nastpnie na rzece San a do jej rde.
Doradczym i wykonawczym organem by Urzd Generalnego Gubernatora, od 1940r noszcy nazw Rzdu. Kierownikiem by sekretarz stanu, jego staym zastpc podsekretarz stanu. W skad wchodzili: sekretarz stanu, podsekretarz, wyszy dowdca SS i policji, dowdcy policji bezpieczestwa i policji porzdkowej, komisarz banku Emisyjnego, prezes najwyszego urzdu kontroli, kierownik dyrekcji generalnej monopoli i kierownicy wydziaw administracji. Na czele administracji dystryktu stali szefowie dystryktu, ktrzy od 1941 nosili tytuy gubernatorw. Podlegali generalnemu gubernatorowi. Administracja powiatw kierowali starostowie powiatowi i miejscy. Organy z II RP ulegy likwidacji. Pozostay jedynie organy wykonawcze samorzdu z burmistrzami w miastach i wjtami w gminach wiejskich, poddajc je nadzorowi niemieckiemu. Wjtom podlegali sotysi. Burmistrzowie i wjtowie byli funkcjonariuszami administracji GG, powoywani przez gubernatorw dystryktw. Podlegay im zarzdy miejskie i gminne. Jzykiem urzdowym by niemiecki, dopuszczony by polski. Policja na terenie GG bya kierowana przez wyszego dowdc SS i policji. Przyznano mu uprawnienia do wydawania rozporzdze policyjnych. Kompetencje byy podobne jak na ziemiach wcielonych. W ramach policji porzdkowej i pod jej kierownictwem dziaaa policja polska (granatowa), a na terenach wschodnich policja ukraiska. Jej wspdziaanie z policj niemiecka spotykao si z potpieniem spoeczestwa. Dochodzio do sporw kompetencyjnych midzy administracja cywilna a policj. Generalny Gubernator pragn zachowa w swoim rku penie wadzy policyjnej, podczas gdy wyszy dowdca SS i policji wykazywa tendencje do niezalenoci funkcjonalnej. W 1942r powsta osobny sekretariat ds. bezpieczestwa w rzdzie GG, gwn przyczyn jego powstania by wzrost nasilenia terroru okupacyjnego wobec Polakw i rozpoczcie masowej eksterminacji ydw.
Trudniejsze okazao si dokonanie przemian w wiadomoci ludzi. Postanowiono wymusi posuszestwo przez zastosowanie represji i terroru. W praktyce cechowao je zrnicowanie wynikajce z radzieckiego systemu kar. Odrzucao ono zasad lex retro non agit i uznawao zasad odpowiedzialnoci zbiorowej. Istnia te system kar pracy poprawczej: kara pozbawienia wolnoci w obozach pracy poprawczej, kara pozbawienia wolnoci w oglnych miejscach odosobnienia, kara wysiedlenia, kara zesania do okrelonej miejscowoci. Wszystkie osoby po odbyciu kary w obozie pracy poprawczej byy osiedlane w rejonie obozu i nie mogy tego miejsca opuci. Wrd form represji znajdyway si take zabjstwa osb aresztowanych czy wizionych. W ledztwach stosowano tortury, zncanie si psychiczne i fizyczne, by wymusi przyznanie si do winy. W 1940 rozpoczto realizacj planu masowej deportacji obywateli polskich na tereny pnocnej Rosji, Syberii i Azji rodkowej. Przeprowadzano je noc, dziaajc przez zaskoczenie. Deportowanym pozwalano w cigu godziny zebra niezbdne rzeczy, reszt konfiskowano. Oficerowie polscy zostali umieszczeni w trzech obozach: Starobielsku, Kozielsku i Ostaszkowie. Pocztkowo obozy te podlegay radzieckim wadzom wojskowym, nastpnie przekazano je w gesti organw bezpieczestwa wewntrznego. Wiosn 1940r specjalne oddziay NKWD wymordoway wszystkich internowanych oficerw. W 1941r jednostki NKWD zaskoczone inwazj wojsk niemieckich wymordoway tysice osb przetrzymywanych w wizieniach we Lwowie, Wilnie, ucku, Wilejce, Pisku, Krzemiecu. Pogromw dokonywano take podczas ewakuacji winiw.
Realizacja rozporzdzenia o niemieckiej licie narodowej spowodowaa istotne rnice w traktowaniu ludnoci polskiej w poszczeglnych okrgach i prowincjach. Grny lsk i Pomorze- formy przymusu przy wpisywaniu na listy niemieckie, by obj germanizacja jak najwiksz liczb osb. Kraj Warty-na og przestrzegano dobrowolnoci w wpisywaniu na list Etapy germanizacji:
Wywaszczanie ludnoci polskiej i ydowskiej z posiadanego majtku nieruchomego i ruchomego. Objy majtek pastwa polskiego, samorzdu i organizacji spoecznych oraz obywateli polskich, z wyjtkiem osb, ktre uzyskay niemiecka przynaleno pastwow. Wysiedlanie czci Polakw i ydw do Generalnego Gubernatorstwa. Pozwalano im zabra tylko rczny baga, reszta ulegaa konfiskacie. Masowo przesiedlano te ludno z centrw miast na przedmiecia, z lepszych do gorszych mieszka, usuwanie z gospodarstw rolnych. Ludno na terenach wcielonych poddano przymusowi pracy, cz wywieziono na roboty przymusowe do Niemiec. Denie do biologicznego osabiania i wyniszczenia Polakw znalazo wyraz w reglamentacji warunkw bytu. Stanowiy je m.in. przymusowa praca, niskie przydziay ywnoci, odziey, opau, fatalne warunki mieszkaniowe, brak opieki lekarskiej. Ludnoci polskiej uniemoliwiono wszelk dziaalno kulturaln, usuwano zewntrzne oznaki polskoci. Polakw oddzielano od Niemcw, publiczne uywanie jzyka polskiego wizao si z represjami. ycie religijne zostao ograniczone lub uniemoliwione. GENERALNE GUBERNATORSTWO Polityka niemiecka na tym terenie sprowadzaa si do ujarzmienia, za pomoc rnych form terroru, narodu polskiego by zapewni maksymaln eksploatacj zasobw gospodarczych i ludnociowych dla potrzeb wojennych Rzeszy. Po zakoczeniu wojny GG miao sta si obszarem osadnictwa niemieckiego. Pozycja prawna mieszkacw nie bya pod wzgldem przynalenoci pastwowej jasno okrelona. Niemiecka polityka gospodarcza polegaa na wykorzystaniu istniejcych zasobw produkcyjnych, nastpiy masowe konfiskaty i wywz maszyn, urzdze produkcyjnych, surowcw. Stosowano te rekwizycje, czego rodzajem byy kontyngenty produktw rolnych. Przedsibiorstwa zostay gwnie przejte, a te ktre zostaway w rkach polskich poddawane byy rnorodnym ograniczeniom. Wyywienie ludnoci regulowa system kartkowy. Ludno zmuszona bya zaopatrywa si na czarnym rynku. Likwidacji ulego szkolnictwo wysze i rednie, w ten sposb zamierzano uniemoliwi ksztacenie inteligencji. Zachowane zostay szkoy podstawowe i zawodowe. Wydawana bya tzw. prasa gadzinowa. Konfiskowano dziea sztuki, burzono pomniki narodowe, rozwizywano stowarzyszenia polityczne, owiatowe i naukowe. Koci katolicki dziaa z wieloma ograniczeniami. OKUPACJA ROSYJSKA Omwione w pytaniu 105
wrzenia 1939 obj stanowisko prezydenta. Powoa on nowy rzd z Wadysawem Sikorskim na czele, ktry skada si gwnie z przedstawicieli: Polskiej Partii Socjalistycznej Stronnictwa Narodowego Stronnictwa Ludowego Stronnictwa Pracy. Zmiany te byy zgodne z konstytucj kwietniow przez co automatycznie pozbawiay znamion legalnoci ewentualne organizmy pastwowe powoane przez Niemcw. Powsta te pogld, e wadze emigracyjne nie s uprawnione do zmiany konstytucji. Wadze pastwowe pozwoliy na pozostawanie Polski jako czonka midzynarodowej spoecznoci. Pocztkowo we Francji, pniej w Anglii, budynki zajmowane przez urzdy polskie otrzymay prawo eksterytorialnoci. W praktyce jednak dziaalno prezydenta i rzdu pocigaa ich polityczn zaleno od rzdu francuskiego i angielskiego. PREZYDENT Uprawnienia prezydenta do wydawania aktw normatywnych oraz powoywania rzdu zostay cile zawone. Uznano, e zmiany w rzdzie powinny by uzgadniane z szefem rzdu i reprezentantami stronnictw politycznych. W praktyce wystpoway antagonizmy midzy Raczkiewiczem a Sikorskim. W lipcu 1943 nowy rzd z Stanisawem Mikoajczykiem na czele zosta utworzony w porozumieniu z dziaajc w kraju Krajow Reprezentacj Polityczn. Po mierci Sikorskiego nastpi wzrost samodzielnoci politycznej prezydenta. Rada Narodowa Stanowia namiastk parlamentu. Liczya pocztkowo 9 osb, pniej 40. Mianowani przez prezydenta na wniosek prezesa Rady Ministrw. Organ doradczy prezydenta i rzdu. wydawanie dekretw i zarzdze prawo interpelacji rzdu Opracowywanie zasad przyszego ustroju polski Siedzib bya siedziba Rzdu. Funkcjonowaa do 21 marca 1945, kiedy ulega rozwizaniu. Przewodniczcym by I. Paderewski oraz S. Grabski. Rada Ministrw Pod wzgldem faktycznego znaczenia wysuna si na pierwsze miejsce. Przyja si praktyka, gdzie prezydent mg realizowa swoje uprawnienia wycznie w porozumieniu z rzdem. Oba organy stay si rwnorzdne. Akty wydawane na emigracji zmierzay do rozszerzenia uprawnie Rady Ministrw. Dominujca pozycja rzdu wynikaa rwnie z poparcia kierownictw wikszoci stronnictw politycznych. 13 listopada 1939r powoano Komitet Ministrw dla Spraw Kraju, w celu kontaktw z organizacjami i organami podziemnymi. Dziaania rzdu polegay gwnie na zespalaniu wysikw spoeczestwa w kraju i za granic by odzyska niepodlego, prowadzeniu aktywnej polityki midzynarodowej i rozbudowywaniu polskich si zbrojnych.
Obz komunistyczny -od 1942 (Polska Partia Robotnicza i uzalenione od niej mniejsze organizacje polityczne i wojskowe) Sta si on narzdziem Moskwy do realizacji planu podporzdkowania Polski Stalinowi. Kady z tych obozw wyoni osobne od siebie orodki wadzy konspiracyjnej w kraju. Dualizm dwch pionw: cywilno-prawnego i wojskowego: Organizacje podporzdkowane AK: -Narodowa Organizacja Wojskowa ( SN) -Bataliony Chopskie (SL) -tajne organizacje wojskowe Organizacje, ktrych nie zdoano podporzdkowa: Pion -Narodowe Siy Zbrojne wojskowy: -Polska Armia Ludowa (RPPS) Suba Zwycistwu Polski W dobie wojny to ten pion zyskiwa przewag, stajc si si ksztatujc lini 27. IX.1939 polityczn rzdu londyskiego Komendant: M Karaszewicz-Tokarzewski Zwizek Walki Zbrojnej (ZWZ) Wadza polityczna i cywilna: wadza zwierzchnia: Prezydent i rzd w Londynie 13.XI.1939 Delegat Rzdu: cznik midzy krajem, a rzdem na emigracji, wspdziaanie ze stronnictwami -od 26.IV.44 ranga ministra sprawujcego w kraju funkcj wicepremiera Armia Krajowa (organ dowodzenia: Komenda (walka z okupantem, prowadzenie przygotowania do objcia wadzy po Gwna AK wyzwoleniu kraju) Od 14.II.1942 -Krajowa Rada Ministrw: Delegat+ trzej jego zastpcy Komendanci Gwni: -Delegatami byli kolejno: Cyryl Ratajski, Jan Piekakiewicz, Jan Jankowski S.Grot-Rowecki (do 30.VI.1943) Delegatura- organ pomocniczy delegata rzdu, dzielia si na Gen. T. Komorowski(do 2.X.1944) departamenty (np. owiaty i kultury, sprawiedliwoci) Gen L.Okulicki (do 19.I.1945) Delegatury okrgowe i powiatowe Zadania AK: Pastwowy Korpus Bezpieczestwa (policja podziemna, miaa nie -rozwj organizacyjny, szkolenie kadr i dopuci do wadzy si komunistycznych gromadzenie bron 2. Polityczny Komitet Porozumiewawczy (od II.1940) Na bazie SN, SL, SP, -prowadzenie akcji scaleniowej PPS-WRN -dziaalno wywiadowcza Uniezalenia si od czynnikw wojskowych, funkcje -sabota i dywersja(Zwizek Odwetu, pniej opiniodawcze w stosunku do delegata rzdu, kandydat na delegata Kedyw przedstawiany wanie przez PKP -dziaalno Biura informacji i Propagandy 3. Krajowa Reprezentacja Polityczna Narodu Polskiego(III.1943 z przeksztaconego PKP) Organ doradczy delegata przygotowujcy polityczne warunki dla odbudowy pastwa polskiego 4. Rada Jednoci Narodowej (I-III.1944) (niejako Parlament) Przedstawicielstwo centrowo-prawicowych ugrupowa stojcych na gruncie umiarkowanych reform Przewodniczcy Rady-Kazimierz Puak 1.VII- rozwizanie, testament Rady Jednoci Narodowej Komendant Gwny: K. Sosnkowski (od 13.XI.1939) Gen. S. Grot-Rowecki (do 30.VI.1940) 1. Delegatura Rzdu na Kraj IV/V 1940-VII 1945
-mglicie wypowiadaj si o reformach, zapowiada wprowadzenie swobd demokratycznych, rwnoci, reform spoecznych -konfiskata majtku niemieckiego, reforma rolna bez odszkodowania -przewidywa, e PKWN obejmie wadz na wyzwalanych przez Armi Radzieck terenach(26.07.44porozumienie w Moskwie o przekazywaniu ziem) 26.VII.44-zgoda na lini Curzona; Stalin zabiega bdzie o o granic n Odrze i Nysie 27.VII.44- przybycie PKWNu do Chemna, pocztek tworzenia aparatu wadzy- wadz administracyjn powierzaj jednoosobowym organom-wojewodom i starostom; 10.44- dekret o Milicji Obywatelskiej i Urzdzie Bezpieczestwa; nowelizacja wojskowego kodeksu karnego 8.44- formowanie drugiej armii Wojska Polskiego (gen. wierczewski Walter) Podstawowe zadanie PKWN to zdobywanie poparcia spoeczestwa i neutralizowanie poparcia udzielanego rzdowi londyskiemu Tylko ZSRR uznawa PKWN za rzd de facto, wszystkie inne mocarstwa uznaway rzd londyski. Jednak im bliej zakoczenia wojny, tym Zwizek Radziecki bardziej wpywa na ostateczne decyzje w sprawie Polski.
Trzy razy TAK - frekwencja 85%, sfaszowane Mikoajczyk skada protest- okazuje si e pastwa zachodnie i tak nic nie zrobi, komunici ucz si faszowa wybory 4) Wybory do Sejmu Ustawodawczego 19.01.1947 Blok demokratyczny (PPR, SL,SD, PPS)- 80% Cud nad urn-frekwencja 90%, sfaszowane PSL- 10% SD, SP- 10% W lutym zbiera si Sejm, Bierut prezydentem, Cyrankiewicz premierem
5) Maa Konstytucja 19.II.1947
- Deklaracja o Prawach i Wolnociach Obywatelskich (uchwalona przez Sejm) 6)PPR prowadzi bitw o handel, chc zlikwidowa handel prywatny i podporzdkowa pastwu handel spdzielczy
2.
3.
4.
-byo to wycznie prawo uzupeniajce, w prawie politycznym- w sdowym dalej wystpuj zwyczaje 2. Stanowo prawa : od XIIIw. (pocztek ksztatowania si stanw i przywilejw) - przepisy prawa w niejednakowy sposb odnosiy si do rnych grup feudalnych spoeczestwa (stanw) W tym czasie wystpuje: Prawo ziemskie(dworskie) Miejskie(niemieckie) Kanoniczne i kocielne wiejskie
- w ramach jednego stanu moga wystpowa dalsza dyferencjacja, na prawo poszczeglnych grup: np. w
prawie miejskim (gdzie prawo ma charakter korporacyjny) pojawiy si odrbne prawa cechowe, kupieckie, tworzone w postaci statutw.
- prawa szczeglne:
3. lenne wojskowe grnicze, wekslowe bartne
Partykularyzm.
-prawo zwyczajowe nie miao zasigu powszechnego, charakterystyczne dla prawa sdowego
*nie mg zawrze maestwa bez zgody pana *pan musia si zgodzi na wyjcie chopa do miasta *chop nie mg swobodnie dysponowa majtkiem, ze wzgldu na w. Zwierzchni pana
*ograniczenia w zakresie monoci testowania i nabywania praw spadkowych *ograniczenia dot. Nabywania dbr ziemskich(zakaz alienacji nieruchomoci na rzecz kocioa) - pci- peni praw posiadaj mczyni (dojrzae dziewczyny zostaway pod opiek rodziny a do wydania jej za m); do XIIIw. Wyczone byy od spadkobrania dbr ziemskich, miay prawo wasnoci rzeczy ruchomych; wdowy: prawo doywotniego zarzdu majtkiem zmarego ma, opieka nad dziemi - przynalenoci pastwowej- ograniczane byy prawa cudzoziemcw; spadek po nim, jeli nie byo spadkobiercy, przechodzi na wadc (ius albinagii) - przynalenoci etniczno-wyznaniowej- przede wszystkim ograniczana zdolno ydw, Tatarw: * nie mogli nabywa na wasno, ani dzierawi wszelakich dbr ziemskich
*nie mogli mie u siebie suby skadajcej si z chrzecijan, ani zawiera z nimi maestw *mogli mieszka tylko w wyznaczonych dzielnicach lub miejscowociach; mogli za to poycza na
procent
Dla ludzi ubogich wystarczy jednak nieformalny konsensus- zamieszkanie razem, potwierdzone owiadczeniem woli. Wpyw Kocioa na instytucj maestwa: Kocielna forma zawarcia maestwa zostaa nakazana dopiero w 1197r. przez legata papieskiego Piotra z Kapui (tylko wrd elit).
maestwa zwyczajowe byy bogosawione przez kapana, do czasw Soboru Trydenckiego nie wymagano
okrelonej formy zawarcia maestwa umowne s uwaane za tzw. Maestwa tajemne- od XVIw. Niewane. przeksztacone zostaj w zarczyny(sponsalia de praesenti)
maestwa
* zmwiny * od
Soboru Lateraskiego wprowadzono obowizek zapowiedzi zawarcia maestwa- 3razy (szlachta osiada byy zwolniona), obowizek ten mia na celu wykrycie przeszkd, ktre dziel si na:
Zrywajce- ich naruszenie czynio maestwo niewanym (np. miedzy bliskimi krewnymi) Wzbraniajce- tylko zabraniay zawarcia maestwa, ale nie czyniy go niewanym (wiek)
Rozwizanie maestwa nastpowao wskutek: 1. 2. mierci maonka Oddalenia ony przez ma do domu ojca (wczeniej) pniej oboplna zgoda
-Dominujca pozycja naleaa do ma, ona bya pod jego opiek, miaa obowizek posuszestwa i wiernoci. Lepsza pozycja kobiet wrd stanw wyszych. Wedug Ksigi Elblskiej ona rycerza kierowaa sama gospodarstwem i sub ziemsk(prawo klucza), miaa wasne rda dochodu (np. z tkania z lnu, uprawy rolin) -sprawy maeskie znajduj si pod jurysdykcj Kocioa Stosunki majtkowe maeskie: - ona wnosi : *wypraw: ruchomoci przeznaczone do jej osobistego uytku, gospodarstwa kobiecego, pozostawaa ona wasnoci ony
*wiano- zabezpieczenie posagu przez ma, odwzajemnienie go; cel: zabezpieczenie na wypadek mierci ma:
oprawa- suma posagu podjtego przez ma +przywianek ; XIVw. Wpisywanym do ksig. Stosunki majtkowe midzy maonkami: Wsplnota majtkowa: majtek ma i ony pocztkowy i nabyty pniej, tworzy cao, w przypadku mierci jednego, przechodzi w caoci na drugiego Rozdzielno majtkowa: przez cay czas trwania maestwa majtki s rozdzielone Jedno zarzdu: przy istnieniu rozdzielnoci majtkowej m administruje majtkiem ony; np zarzd posagowy- m zarzdza dobrami, ktre wniosa ona, ale pozostaj one jej wasnoci zapisywano to w specjalnym licie wiennym, od
W sprawach z zakresu prawa maeskiego majtkowego utrzymana zostaa jurysdykcja sdw wieckich. *wdowa- miaa pewn samodzielno-rozporzdza swoim posagiem i wianem, na rwni z synami korzysta z pozostaego po mu majtku Pokrewiestwo: W linii prostej- jedna osoba pochodzi od drugiej, przy czym lini od rodzicw do dzieci okrelano lini zstpn, a od rodzicw w gr jako lini wstpn W linii bocznej- bracia, siostry, bratankowie Sztuczne- powstaje w wyniku aktu prawnego- przysposobienie(adopcja): sposb przekazania majtku nieruchomego na wypadek mierci, zapewnienie sukcesji dynastii itp. Wsplnota domowa- rodzina tworzy cao, na pierwszy plan wysuwa elementy kolektywne: ojcowskie i braterskie. Ojciec mia wadz rodzicielsk nad dziemi oraz dorosymi, ktrzy sami nie mogli prowadzi swoich spraw. Rodzaje opieki: -opieka naturalna po jego mierci wadz przejmowaa matka-wdowa wraz z krewnymi:, ojciec mg wyznaczy opiekuna na wypadek mierci(akt ostatniej woli):
opieka zapisana,(testamentowa) :ojciec mg wyznaczy opiekuna na wypadek mierci(akt ostatniej woli opieka nadana: w szczeglnych wypadkach opiek nadawa krl kuratela: opieka nad podeszymi wiekiem
4. Dawne prawo rzeczowe. Posiadanie i wasno. Nabycie wasnoci. Obrt nieruchomociami (ograniczenia obrotu). Cechy feudalnej wasnoci ziemi
Prawo rzeczowe: normy regulujce takie spoeczne formy korzystania z rzeczy, ktre uksztatowane s jako prawa podmiotowe bezwzgldne tj, skuteczne wzgldem wszystkich osb. 1. Wasno- istot byo wadanie rzecz, jej fizyczne dzierenie; moe si nie pokrywa ze stanem faktycznym , nie ma podziau na prawo wasnoci, a prawo na rzeczach cudzych, wasno uwaana bya za najwyszy stopie posiadania.
- prawo zajmuje si przede wszystkim wasnoci ziemi, jako e bya ona podstawowym rodkiem produkcji i wykadnikiem stanowiska prawnego jednostki w spoeczestwie = najwiksze znaczenie ma podzia na rzeczy ruchome i nieruchome(ziemia i wszystko co byo z ni trwale poczone) 2. Dobra dziedziczne- te, ktre waciciel otrzyma po przodkach, przedmiot praw rzeczowych caej rodziny- obwarowane licznymi ograniczeniami w zakresie dyspozycji Dobra nabyte: dobra nadane przez panujcego-swobodna dyspozycja ich waciciela, dobra kupne Posiadanie: faktyczne wadztwo nad rzecz, odrniano posiadanie prawne i bezprawne, podstawa to prawo wasnoci, ale i zastaw, czy dzierawa
Posiadanie i wasno wyodrbniano na drodze procesu sdowego, np. poprzez stwierdzenie posiadania, lub wyzucie z posiadania 3. Wasno podzielona (pomidzy kilka podmiotw) *wasno dominalna(zwierzchnia)- pana *wasno uytkowa
4. Niedzia: inaczej wasno posplnej rki; wsplne gospodarowanie na ziemi ojca i synw, braci, czasem dalszych krewnych. Udzia czonkw wsplnoty nie wyraa si w sposb uamkowy. W razie czyjej mierci, jego wasno nie podlega spadkobraniu, lecz przechodzia na innych czonkw niedziau -prawo wasnoci przysuguje cznie wszystkim uczestnikom niedziau Ograniczenia wasnoci: istniao zwizanie wasnoci licznymi ograniczeniami i wzajemnymi zalenociami midzy podmiotami danej wasnoci. Ograniczenie swobody alienacji nieruchomoci polegao na tym, e wymagana bya zgoda najbliszych krewnych. Panowao bowiem przekonanie, e dysponowanie majtkiem nie moe narusza interesw rodziny. prawo bliszoci: Prawo pierwokupu: w razie zamiaru zbycia dbr dziedzicznych krewni mogli si domaga od waciciela, by najpierw im zaproponowa nabycie, jeli nie skorzystali z tego prawa, mg zaproponowa je obcym Prawo retraktu: odzyskanie dbr w drodze skupu przez krewnych ( zwrot zapaconej ceny) lub w drodze retraktu-zaboru, realizowanego przez krewnych w wypadku darowizny bez ich zgody -regalia -prawo ssiedzkie -wolnoci: ograniczenia, stanowice uprawnienia osb trzecich(no. prawo kobylego pola)
Pierwotne: nabywca nie wywodzi prawa od innej osoby, nie mia poprzednika prawnego, jego nabycie byo niezalene od czyichkolwiek uprawnie *zawaszczenie (occupatio) rzeczy niczyjej lub porzuconej; rzecz ruchom zawaszczao si przez zabr, nieruchomo przez stae uytkowanie gospodarcze -zapowied- forma prawna, potwierdzajca najpierw zawaszczenie, a pniej prawo wasnoci *zasiedzenie tytu nabycia wasnoci nieruchomej na podstawie upywu czasu, w ktrym istniao spokojne i nieprzerwane posiadanie *zdobycz wojenna rzeczy zagarnite u nieprzyjaci (zwykle rzeczy ruchome i niewolnicy) *zawaszczenie rzeczy, ktre morze wyrzucio na brzeg- np. rozbity statek- rozbitkowie staj si niewolnikami Pochodne: przeniesienie wasnoci z jednej osoby na drug na podstawie kupna-sprzeday, darowizny, czy zamiany -wzdanie: umowa realna midzy zbywc, a nabywc, przeniesienie wasnoci, akt formalny, w XIII wieku dokonywany przed ksiciem -wwizanie: wejcie w posiadanie, dokonywany na miejscu Utrata wasnoci nastpowaa w drodze porzucenia lub przeniesienia wasnoci na inn osob, gdy chodzio o wasno monarsz, przybierao to form nadania, wadca mg te wasno skonfiskowa ZASTAW: prawo przysugujce wierzycielowi na rzeczy cudzej, celem uzyskania z niej zabezpieczenia wierzytelnoci; pod koniec XIVw. Ksztatuje si zastaw bez dzierenia: przedmiot pozostawa przy duniku, a wierzyciel nabywa prawo do zastawu przez sam wpis wierzytelnoci do ksig. Rodzaje: Umowny= zastaw dany- powstaje w drodze dodatkowej umowy midzy wierzycielem, a dunikiem Wzity- taki, ktry powstaje niezalenie od dunika: ustawowy lub sdowy Przedmiot zastawu: Wycznie ruchomoci= zastaw rczny+dzierenie (jeli strony umawiay si, e wierzyciel moe sprzeda rzecz to jest to zastaw na upad Zastaw nieruchomoci z dziereniem: rodzaje- antychreza(wierzyciel cignie dochody z rzeczy, niezaliczajc ich na poczet dugu) , extenuacja(poytki byy pobierane na poczet dugu) W Rzeczpospolitej szlacheckiej pojawiaj si fideikomisy i ordynacje. Fideikomis powstawa na podstawie aktu prawnego fundatora. Dobro ziemskie na zawsze miao pozosta przy jednym rodzie jako wasno niezbywalna i niepodzielna. Rosa wic pozycja ordynata-status ordynacji zatwierdza krl, potem sejm.
3.Sposoby umacniania umw: Przysiga- umacniano ni umowy prywatne; naruszenie=kara boska Litkup- zwyczaj biesiady przez nabywc dla wzmocnienia umowy, popularne wrd chopw Zaoga-zwyczaj szlachecki, osoba odpowiedzialna mia w razie nieuiszczenia wiadczenia w terminie zjecha do gospody z okrelon iloci suby i koni i przebywa tam na wasny koszt, dopki nie wykona wiadczenia- ze wzgldu na niedogodnoci miaa skoni dunika do wykonania zobowizania ajanie- dunik godzi si na to, e w razie niewypenienia wiadczenia wierzyciel bdzie mg go aja np. sowem- oparta na wartoci czci rycerskiej Zakad- umowny lub urzdowy- ustanowienie okrelonej sumy na wypadek niewykonania wiadczenia; przy umownym- dostawaa go strona przeciwna, przy urzdowym-przepada Cenzura kocielna- dodawana do umowy jako groba na wypadek niedotrzymania umowy Zadatek- danie kontrahentowi okrelonej sumy pieninej, na dowd, e dajcy chce dotrzyma umowy; zaliczano go na poczet strony, ktra go daa Zastaw-(najwaniejszy i najczciej stosowany sposb zabezpieczenia wierzytelnoci) zabezpieczenie patnoci na majtku dunika, cho naley do praw rzeczowych ma due znaczenie w prawie zobowiza Rkojemstwo- osabiona forma egzekucji, rkojmia- rczyciel rczy swoj osob i majtkiem za dunika, ale pozostawa od czasu wykonania wiadczenia na wolnoci, dunik jest zobowizany wynagrodzi wszystkie szkody, jakie rkojmia mg ponie, musia go te ochrania. Np. rkojmia kmieci Zastp: odpowiedzialno zbywcy za wady prawne, na wypadek zbycia rzeczy przez osob nieuprawnion lub te z naruszeniem praw osb trzecich ( np. krewnych) 4.Rodzaje umw Zamiana: umowa, w ktrej obie strony wiadcz sobie wzajemnie przedmioty Darowizna: powoduje powstanie wasnoci obdarowanego; darowizna wzajemna- obdarowany musia si odwdziczy. Kupno -sprzeda Umowa o usugi Umowa zlecenia Najem rzeczy Poyczka 5.Zmiana i wyganicie zobowizania: zmiana treci lub osb zobowizania, w drodze nowej umowy lub na przykad przez mier jednej z osb Zobowizanie nie gaso przez samo wiadczenie, lecz przez akt przeciwny- np. kwit
Dziedziczenie kobiet pocztkowo ograniczone byo do ruchomoci stanowicych ich posag. Statut warcki (1423) przyznawa crkom rycerzy-szlachty, w braku synw, prawo dziedziczenia dbr ziemskich. Gdy byli synowie, crkom nalea si posag w pienidzach. Dobra macierzyste (posagowe i oprawne) crki dziedziczyy na rwni z synami. Inaczej byo na Mazowszu, gdzie szlachta utrzymywaa dawny zwyczaj i dziedziczka moga by skupiona przez krewnych bocznych Pocztkowo po mierci matki ojciec winien by odpisa dzieciom poow wasnych dbr ojczystych (przed obaw, e w nowym maestwie dzieci te zostan pokrzywdzone). Statuty Kazimierza Wielkiego uchyliy ten zwyczaj, umacniajc indywidualn wasno ojca rodziny. Jeli wdowa ponownie wychodzia za m, musiaa w caoci odda dzieciom z poprzedniego maestwa dzierone dobra wienne oraz poow wasnych dbr macierzystych W niedziale posplnej rki (wasno wsplnoty rodzinnej) w ogle nie byo spadkobrania. W niedziaach pniejszych, opartych na wspwasnoci, gdy uczestnicy niedziau byli wacicielami czci idealnych, udzia zmarego przyrasta do masy majtkowej wszystkich uczestnikw niedziau na rwni Dziedziczenie testamentowe Testament pocztkowo ustny, w XIII w. ustali si jako pisemne rozporzdzenie ostatniej woli spadkodawcy na wypadek jego mierci Spadkodawca zapisywa zwykle w testamencie cz spadku Kocioowi, pozostawiajc reszt dziedzicom. Koci wystpowa w obronie swobody testowania. Bywao, e testament suy dokonaniu okrelonego podziau midzy dziedzicw koniecznych lub wyjtkowo by rodkiem oddalenia caego majtku od bliskich Pucizna Majtek bezdziedziczny (w braku dzieci i krewnych, ktrym przysugiwao prawo do spadku oraz niedokonania dyspozycji testamentowej) przypada panujcemu (uprawnienie waciciela zwierzchniego wobec waciciela podlegego). Majtek taki stanowi pucizn, zwan pniej kadukiem Do po. XIV w. dziedziczenie w rodowisku chopskim byo ograniczone wycznie do synw. Prawo spadkowe chopw rozszerzy statut maopolski Kazimierza Wielkiego, wprowadzajc dziedziczenie majtku chopskiego rwnie w linii bocznej i znoszc pucizn pana jako przewrotny obyczaj Rzeczypospolita szlachecka Od XVI w. postpowao pod naciskiem szlachty ograniczenie testowania skierowane przeciw Kocioowi. Konstytucje sejmowe (1505, 1510) wprowadziy oglny zakaz rozporzdzania nieruchomociami w drodze testamentu Od XVII w. pod wpywem prawa wgierskiego ograniczenia praw kobiet w dziedziczeniu nieruchomoci przybray form czwarcizny. Dobra ojczyste dziedziczyli synowie w , a crki bez wzgldu na ich liczb w caoci dbr II Rzeczpospolita Spadkobranie reguloway przepisy obowizujce na ziemiach polskich do 1918 r. Trzon rozwiza opiera si na kombinacji zasad typowych dla prawa kapitalistycznego. Przewidyway one, e spadek powinien przypa najbliszej rodzinie zmarego, ale pozostawiay spadkodawcy znaczn swobod dysponowania swym majtkiem. Rozwizanie kompromisowe wyraao si w instytucji zachowku i w wyczeniu czci majtku od swobodnego rozporzdzania przez spadkodawc
W poszczeglnych dzielnicach kraju obowizyway uksztatowane w przeszoci rozmaite zwyczaje spadkowe wocian. W byym zaborze pruskim rodzice przekazywali gospodarstwo za swego ycia jednemu dziecku, zastrzegajc dla siebie doywocie, czyli utrzymanie do koca ycia (umowa o doywocie). Pozostae dzieci otrzymyway spaty. W byej Galicji i wojewdztwach centralnych dominowa zwyczaj podziau gospodarstwa midzy wszystkie dzieci za ycia rodzicw
Zarzd dobrami wiennymi sprawowa m, gdy uzyska zgod ony. Dobra te nie byy obcione dugami ma. W razie mierci ony posag po niej dziedziczyy dzieci, a w razie braku, rodzina, z ktrej wysza Rzeczypospolita szlachecka W prawie ziemskim i miejskim z zarczynami wizao si zawarcie umowy zwanej intercyz, ktra szczegowo okrelaa co zoy si na wypraw, jaka bdzie wysoko posagu i wiana. Intercyzy wpisywano do ksig sdowych Konstytucja z 1588 r. przypominaa, e po mierci ojca obowizek wyposaenia crek przechodzi na braci, a jeli utracili dobra po ojcu, na wierzycieli. Posag wypacano w gotwce albo zapisywano na dobrach, ktre przekazywano w zastaw uytkowy. Wiano, ktre zabezpieczao on na wypadek mierci ma, nie odpowiadao za jego dugi W prawie miejskim majtkowe stosunki maeskie odmiennie regulowao prawo magdeburskie, przewidujce odrbno majtkow maonkw, a odmiennie prawo chemiskie, ktre stao na stanowisku wsplnoty majtkowej (m dysponowa caoci majtku bez potrzeby uzyskania zgody ony) W prawie wiejskim stosunki majtkowe midzy maonkami charakteryzoway si rnorodnoci form. Najczstsz bya wsplno majtkowa Od XV w. upowszechnio si doywocie zapis ma na rzecz ony na wypadek wdowiestwa, dajcy jej doywotnie uytkowanie caego majtku, ale bez prawa zbycia go lub obcienia. Od XVI w. wzajemny zapis doywocia zapewnia temu z maonkw, ktry przey drugiego, doywotnie uytkowanie majtku obojga maonkw II Rzeczpospolita Prace przygotowawcze dotyczce majtkowego prawa maonkw zakoczyy si opublikowaniem w 1937 r. projektu, ktry jako zasad przewodni przyjmowa zrwnanie sytuacji maonkw w zakresie stosunkw majtkowych. Zakoczeniu prac nad postpowymi i oryginalnymi rozwizaniami przeszkodzi wybuch wojny
8. POJCIE PRZESTPSTWA W DAWNYM POLSKIM PRAWIE KARNYM. DZIA PRZESTPSTW. RODZAJE PRZESTPSTW. POSTACIE PRZECTPSTW
Przestpstwo (ac. crimen): W sensie materialnym czyn zabroniony, wyrzdzajcy szkod jednostce lub spoeczestwu, naruszajcy porzdek i bezpieczestwo publiczne ustalone przez zwyczaj oraz obowizujce prawo; w wczesnym prawie brano pod uwag skutek a nie wol sprawcy (pierwotny sposb rozumienia, w dawnym prawie polskim nie znano samego pojcia przestpstwa) W sensie formalnym czyn zabroniony przez ustaw (to pojcie pojawio si u schyku XVIII w. pod wpywem humanitaryzmu) Zalenie od wagi spraw oraz sdu waciwego do ich rozpoznania obowizywa podzia na: sprawy wiksze (causae maiores; gwnie sprawy o dobra ziemskie) i sprawy mniejsze (causae minores) Podzia ze wzgldu na podmiot wszczynajcy ciganie: 1. Przestpstwa cigane z urzdu: Zbrodnie obrazy majestatu dziaania wymierzone przeciw panujcemu w celu odebrania mu wadzy lub zamach na jego ycie Zdrada np. poddanie zamku nieprzyjacielowi, sprowadzenie nieprzyjaci do kraju, bunt przeciw wadcy Przestpstwa przeciw religii panujcej, do ktrych naleao przestpstwo herezji Przestpstwa przeciw interesom skarbowym pastwa np. zabr przez urzdnikw czci dochodw nalenych skarbowi, faszerstwo monety i puszczanie jej w obieg Przestpstwa przeciw wadzom i sdom np. nieposzanowanie wadz przez wyciganie miecza czy zranienie kogo w obecnoci krla lub przed sdem, opr wobec wadzy przeprowadzajcej egzekucj wyroku Przestpstwa naruszajce konstrukcj miru (pokoju) obok pieninej kary prywatnej, pobierano rwnie kar pastwow, czasem osobno kar sdow; np. mobjstwo, zabjstwo na gocicu, sdziego Przestpstwa urzdnicze np. wymuszanie apwek przez urzdnikw sdowych; Statuty Kazimierza Wielkiego przewidyway szereg przestpstw dokonywanych przez niszych urzdnikw sdowych na szkod osb prywatnych, przestpstwa urzdnikw wyszych nie znalazy odbicia w ustawodawstwie otrostwa zawodowo uprawiany rabunek i kradziee (due spoecznie niebezpieczestwo) 2. Przestpstwa dochodzone na podstawie skargi prywatnej: a. Mobjstwo; w XIV-XV w. zabjstwo szlachcica karane byo, oprcz gwszczyzny, rwnie kar pastwow; kwalifikowane wypadki zabjstwa ze Statutw Kazimierza Wielkiego: krewnobjstwo, zabjstwo szlachcica w jego domu, za co pomocnicy odpowiadali na rwni z gwnym sprawc b. Uszkodzenie ciaa prawo rozrniao zranienie: rany krwawe, sine i pobicie oraz okaleczenie: obcicie czci ciaa i ochromienie c. Obraza czci zniewaga przez uycie sw obraliwych oraz potwarz, oszczerstwo polegajce na zarzuceniu komu przestpstwa lub nazwanie matki szlachcica nierzdnic d. Gwaty uycie fizycznego przymusu (gwaty na osobie: bezprawne uwizienie, porwanie lub zgwacenie kobiety; gwaty na majtku: kradzie, zwana chb) e. Podpalenie (odrbny rodzaj gwatu) f. Kradziee kwalifikowane: na dworze krla lub rycerza, kradzie koni ze stada oraz noc zboa na polu oraz zwyke; do kradziey kwalifikowanych stosowano kary mutylacyjne, kary mierci spaday na zodziei zawodowych, otrw; Statuty Kazimierza Wielkiego wprowadzi za gwaty i kradziee obok kar prywatnych kary pastwowe
a.
b. c. d.
e.
f.
g.
h.
Tam gdzie wadza monarsza bya silniejsza, zakres cigania z urzdu by szerszy, gdzie sabsza wszy. Statuty Kazimierza Wielkiego usprawniy ciganie przestpstw z urzdu
9. MIR
Konstrukcja miru (pokoju) umoliwiaa ciganie z urzdu i karanie za przestpstwa stanowice grob dla porzdku i bezpieczestwa publicznego (np. mobjstwa) Pokoju na terytorium podlegym jego wadzy strzeg panujcy, std inna nazwa miru rka paska W wypadku zamania miru za czyn przestpny pobierano:
Pienin kar prywatn (gwszczyzn, nawizk) Kar pastwow (na rzecz monarchy) Kar sdow (na rzecz sdu) Rodzaje miru: a. b. c. Miejscowy obejmowa pewne miejsca; np. drogi publiczne, targi, domy, pola Osobowy obejmowa pewne kategorie osb; np. kobiety, ydzi Mieszany przysugiwa m.in. arcybiskupowi, obejmujc jego osob i miejsce pobytu W tym mir sdowy otacza miejsca sdu, sdziego i urzdnikw sdowych
Wadza pastwowa popieraa formy ugodowego zaatwiania sporu w wypadku zabjstwa, w szczeglnoci pojednanie (jednanie). Na pojednanie skaday si: zapata przez winnego gwszczyzny i dopenienie pokory, ktra miaa charakter stanowy (dopeniano jej tylko midzy rwnymi stopniem w hierarchii spoecznej). Pokora polegaa na tym, e zabjca z towarzyszcym mu orszakiem, obnaony do pasa, z mieczem wydobytym do poowy, przystpowa do krewnych zabitego i prosi o przebaczenie Okup System kompozycyjny (ac. compositio - ugoda) uksztatowa si w XII-XIII w. By to system kar pieninych, ktry pocztkowo mia charakter wykupu od kary mierci czy mutylacji. Kary oznaczone w grzywnach srebra (grzywna = 0,2-0,3 kg) wypaca sprawca poszkodowanemu, a gdy naleaa si kara publiczna (np. w wypadku zabjstwa, gwatu, zamania miru), pobierano j rwnolegle z kar prywatn Okup stwarza uprzywilejowan sytuacj dla bogatszych, poniewa bya to kara subsydiarna i gdy ubogich nie byo sta na zapacenie kary, skazywani byli na mier czy okaleczenie
a. b.
c.
Krgu najciszych przestpstw; wywoaniem, czasem mierci karano czonkw najbliszej rodziny sprawcy w razie zbrodni przeciw panujcemu Wypadkw, gdy by to rodek nacisku, majcy na celu wykrycie sprawcy przestpstwa (zagroenie odpowiedzialnoci zbiorow miao zawa krg jej stosowania i doprowadzi do osoby odpowiedzialnej indywidualnie); odpowiedzialno zbiorowa opoli i wsi zanika w miar rozpowszechniania si immunitetw, ktre zwalniay od niej dobra immunizowane Statuty Kazimierza Wielkiego: zasada, e ojciec nie odpowiada za syna i odwrotnie oraz e znosi si odpowiedzialno krewnych
Indywidualizacja odpowiedzialnoci: W wypadku zbiorowego popenienia mobjstwa, powd mg przeprowadzi dowd przeciw jednemu z obwinionych (pozostali mieli bliszo do dowodu w celu oczyszczenia si przy pomocy wspprzysinikw). Wyjtek stanowi napad i zamordowanie szlachcica w jego domu, wtedy wszyscy uczestnicy napadu odpowiadali na rwni Ograniczona odpowiedzialno karna sug, odpowiedzialno pana za ludzi zalenych wynikaa z panujcych stosunkw spoecznych (np. za szkody i krzywdy uczynione przez parobka, goomk odpowiada pan) Ograniczenie odpowiedzialnoci podegaczy i pomocnikw (konstruowano j jako osobne przestpstwo) Szcztkowe elementy odpowiedzialnoci zbiorowej: Statuty Kazimierza Wielkiego wyczay potomstwo krewnobjcy od dziedziczenia po zabitym Edykt wieluski (1424) rozcign infami dotyczc heretyka rwnie na jego potomstwo
a.
b.
a.
b. c.
Kary niewoli (skazanego oddawano w niewol albo sprzedawano do obcych krajw) i wygnania (banicj stosowano wzgldem rycerzy) stosowane jako zagodzenie kary mierci Konfiskata majtku pocztkowo wsplnie z karami mierci lub proskrypcji; kara dotkliwa i skuteczna, bo pozbawienie majtku przekrelao pozycj spoeczn waciciela i jego rodziny; od XIII w. jako kara samoistna (korzystna dla wadcy); do XV w. nazywano zupieniem Kary pienine nabieray znaczenia w XII-XIII w., stae kary pienine za okrelone przestpstwa miay pocztkowo charakter wykupu od kary mierci czy mutylacji System kompozycyjny (ac. compositio ugoda) system kar pieninych oznaczonych w grzywnach srebra (grzywna = 0,2-0,3 kg); stwarza on uprzywilejowan sytuacj dla bogatszych, bo bya to kara subsydiarna i gdy ubogich nie byo sta na jej zapacenie, byli skazywani na kary na yciu lub zdrowiu Kary pienine dzielono na publiczne (pobiera je ksi lub sdzia albo pan w dobrach immunizowanych) i prywatne, pat (przypaday powodowi jeli wygra spraw; np. gwszczyzna suma skadana na gow zabitego na rzecz jego rodziny, nawizka pacona pokrzywdzonemu za okaleczenie, zranienie, pobicie). Gdy obok kary prywatnej, naleaa si kara publiczna (np. za zabjstwo, gwat, zamanie miru), pobierano j rwnolegle Kary wielkie: 70 (kara niemiociwa; na Mazowszu 50), 15 i 12 grzywien oraz kary mae: 6 grzywien i 300 w denarach (kary pienine stopniowo si dewaluoway)
d.
e. f. g.
Kary na czci stosowane wobec szlachty; np. infamia (powodowaa utrat czci szlacheckiej, infamis mg y w kraju), odwoanie zniewagi (oszczerczy zarzut, e szlachcic jest synem prostytutki) Zakad ustanawia monarcha w oznaczone sumie dla zapobieenia gronemu przestpstwu, paci winny w razie dokonaniu czynu zagroonego zakadem Kary kocielne orzekane przez sdy duchowne; np. ekskomunika (wyczenie ze spoecznoci chrzecijaskiej, a pastwo konfiskowao mienie ekskomunikowanego), interdykt miejscowy (zakaz naboestw, udzielania sakramentw i pogrzebw religijnych na terytorium nim objtym); rodki presji do spenienia okrelonej pokuty
Proces rozpoczyna si skarg powoda (aob) wniesion przed sdziego. Jeli obaowany by obecny w sdzie, sdzia mg od razu wszcz spraw, w razie nieobecnoci nakazywa pozwanie go
Pozew (citatio) formalne wezwanie strony na rozpraw do sdu (w XIII w. pojawi si pozew pisemny, zaopatrzony w piecz ksic, od XV by on obowizkowy dla szlachty osiadej); wyznacza termin, zwany rokiem, na ktry pozwany mia si stawi do sdu (nieobecno w sdzie powodowaa odroczenie, dylacj sprawy, termin trzeci zwano rokiem zawitym, gdy pozwany si nie stawi przegrywa spraw; gdy powd nie stawi si w pierwszym terminie przegrywa od razu) Na wstpie powd przedstawia danie skargi, nastpnie pozwany wyjania swoje stanowisko (odpr, replika). Jeli pozwany uzna danie pozwu, sd wydawa wyrok zgodny z daniem skargi. Jeli pozwany nie godzi si z tym daniem to nastpowao wdanie si w spr (litis contestatio). Pozwany przed wdaniem si w spr mg zasoni si ekscepcj (Statuty Kazimierza Wielkiego ekscepcje peremptoryjne powodoway oddalenie pozwu, np. ekscepcja przedawnienia; rozwijay si ekscepcje dylatoryjne powodoway odroczenie sprawy, np. niewaciwo sdu ze wzgldu na stan pozwanego czy wystpienie bez asystencji chopw i kobiet) Przystpowano do meritum sprawy, ktra ze wzgldu na kontradyktoryjn form procesu czsto si przecigaa (przywileje nieszawskie przekazay inicjatyw w prowadzeniu rozprawy sdziemu, po dokonaniu aoby powoda i odeprzy pozwanego) Prawo ustalao hierarchi dowodw, co pozwalao sdziemu okreli, ktra strona bdzie miaa priorytet w przeprowadzeniu dowodu, bliszo do dowodu (w XIII w. dowd z dokumentu > ze wiadkw > przysiga strony). Przeciwdowd by niedopuszczalny (chyba e strona majca pierwszestwo upada w dowodzie). Istotne znaczenie w przyznaniu bliszoci do dowodu miao stanowisko spoeczne strony (od XIII w. przynaleno stanowa). Podstaw tu bya formalna teoria dowodw sdzia, nie chcc si narazi potnej stronie, opiera si na gruncie formalnym, nie szukajc prawdy obiektywnej Postpowanie dowodowe przeprowadza bezporednio sd albo przez wyznaczonego prawidlnika (osob publicznego zaufania) rodki dowodowe: a) Przysiga strony (samodzielny dowd) b) Wspprzysinicy (w sprawach wikszej wagi wymagano poparcie przysigi strony przez przysig innych osb gwarantujcych jej prawdomwno i rzetelno) c) Ordalia, sdy boe (w Polsce stosowane w XI-XIII w. w celu oczyszczenia od oskarenia; np. prba wody zimnej, wody gorcej, pojedynek sdowy, prba elaza) d) Wstecz (stosowana gdy sprawa bya ju rozpatrywana przez sd, posaniec, komornik by wysyany do danego miejsca, a nastpnie skada zeznanie przed sdzi; dowd zanik po wprowadzeniu ksig sdowych XIV-XV w.) e) wiadkowie (zyskiwali coraz wiksze znaczenie, gdy ksztatowaa si zasada prawdy materialnej); charakter wiadectwa urzdowego zeznania wonych sdowych (wony stwierdza naocznie zdarzenia, ktre mogo by przedmiotem sporu i wnosi odpowiednie zeznanie, relacj do ksig sdowych) f) Dokument (rwnie jego rola wzrastaa, gdy zmierzano do dojcia do prawdy obiektywnej) Proces koczyo publiczne ogoszenie wyroku (pocztkowo ustny, od XIV w. wpisywany do ksig sdowych). Wyrok kocowy by stanowczy. Strona wygrywajca skadaa na rzecz sdziego opat, zwan trzesnym, pniej pamitnym rodki odwoawcze od wyroku: Instytucj apelacji, jako odwoanie si do sdu wyszego celem uchylenia i zmiany wyroku, znano w prawie kanonicznym i miejskim, w prawie ziemskim wyksztacia si w I wierci XVI w.
Nagana sdziego namiastka apelacji; strona niezadowolona z wyroku pozywaa sdziego o to, i sdzi niesprawiedliwie a sdzia naganiony musia si wstrzyma od sdzenia Remisja sd w toku procesu przekazywa spraw do rozstrzygnicia sdowi wyszemu (gdy strona dowioda, e waciwym dla niej jest sd wyszy)
Na sejmie bydgoskim 1520 r. powoano komisj, ktrej powierzono kodyfikacj caego prawa sdowego. Komisja zebraa si po dwch latach, a owocem jej pracy byo skodyfikowane postpowanie sdowe, ktre weszo pod obrady sejmu w 1523 r. Uchwalone prawo procesowe pocztkowo (w 1523 r.) przyja tylko Maopolska, a z czasem pozostae ziemie Korony (Mazowsze dopiero w 1577 r.). Formula processus liczy 111 artykuw i opiera si na prawie procesowym maopolskim. Bya to zwiza i dobrze opracowana kodyfikacja, jedyny w Polsce a do koca XVIII w. skodyfikowany dzia prawa sdowego, gdy dalsze projekty komisji nie uzyskay zatwierdzenia sejmu. Correctura iurium (korektura praw) W 1532 roku opublikowano efekt prac komisji sejmowej, na czele ktrej sta sdzia ziemski krakowski Mikoaj Taszycki. Liczca 930 artykuw korektura Taszyckiego lub Correctura iurium, bya projektem caociowego skodyfikowania prawa polskiego: publicznego, prywatnego, karnego, procesowego, sdowego. Sejm w 1534 roku odrzuci jednak korektur, poniewa nie realizowaa ona postulatw ruchu egzekucyjnego, a interesy krla. Korektura dya do wzmocnienia wadzy krlewskiej, np. przez zmian zapisu w konstytucji nihil novi. KODYFIKACJE PRYWATNE Z koca XV w. pochodzi anonimowy ukad prawa polskiego. Autor wykorzysta wydanie ustaw polskich, tzw. Syntagamte, oraz rkopimienne kopie statutw. Zabytek wspczenie nie by drukowany, w przyszoci posuy w pracy nad ukadem ustaw polskich J. Przyuskiemu. Ponadto do kodyfikacji prywatnych naleay: Kompendium Jana Sierakowskiego, Ukad Jana Palczowskiego, Zbir praw Jana Herburta, Zbir Jana Januszowskiego. PROJEKTY KODEKSW Z XVIII W. Kodeks Andrzeja Zamoyskiego. Sejm w 1776 r. uchwali i zleci Zamoyskiemu, byemu kanclerzowi, aby w cigu dwch lat przedoy sejmowi codicem civilem. Miaa to by korektura istniejcego prawa sdowego. Projekt ogoszono drukiem w 1778 r. pt. Zbir praw sdowych. Dzieli si na trzy czci wedug instytucji rzymskich res personae-actiones. Redakcja projektu nie odznaczaa si jasnoci ani cisoci, le rozumiano prawo prywatne, prawo karne byo zacofane i zbyt surowe. Projekt odrzucono na sejmie jednomylnie uchwalon konstytucj z dnia 21 listopada 1780 r. z daniem, aby nie by nigdy wnoszony pod obrady. Prace nad kodeksem Stanisawa Augusta. Ustawa Rzdowa z 3 maja 1791 r. w art. VIII nakazywaa, aby osoby wyznaczone przez sejm spisay codex praw cywilnych i kryminalnych. W dniu 28 czerwca 1791 r., wyznaczono komisj do opracowania zbioru praw, ktry mia nosi nazw kodeksu Stanisawa Augusta. Przewodniczcymi komisji byli kanclerz Jacek Maachowski i podkanclerzy Hugo Kotaj. Kodeks mia obj tylko prawo sdowe, cywilne i karne wraz z organizacj sdw z procesem. W czasie prac nad prawem wcigano do take materie z prawa politycznego. Do uoenia caoci kodeksu Stanisawa Augusta nie doszo z powodu braku czasu. Pozostay cenne materiay, w nich m.in. projekty norm prawa karnego o charakterze humanitarnym (domniemanie niewinnoci oskaronego, uzalenienie kar finansowych od stanu posiadania skazanego, zastosowanie zasad nullum crimen sine lege i nulla poena sine lege penale anteriori). W projektowanym kodeksie najlepiej opracowane byy przepisy, ktre dotyczyy ustroju sdw. Wyrazem zastosowania tych przepisw w praktyce byo przyjcie przez sejm 10 stycznia 1792 r. prawa o urzdzeniu sdw ziemiaskich oraz pro projekt urzdzenia Trybunau, ktry ogoszono 21 stycznia 1792 r.
przyszym doskonaym prawodawstwie. Naley zaznaczy, e za twrc samego terminu kodyfikacja" uwaany jest wybitny angielski prawnik i filozof Jeremiasz Bentham. Idea spisywania i porzdkowania prawa, ukadania rnorodnych nierzadko rozproszonych i trudno dostpnych przepisw w jednolitym zbiorze wystpowaa i w poprzednich epokach. Myl zaprowadzenia adu w prawie obowizujcym, w celu jego lepszego poznania i atwiejszego stosowania w praktyce, nie bya obca jurystom redniowiecza, a powstajce wtedy zbiory prywatne lub opatrzone sankcj monarsz nierzadko nosiy nazw kodeksw". W dobie Odrodzenia pojawiy si w powstajcych wwczas zbiorach prawa prby racjonalnej systematyzacji przepisw prawnych, w czym upatrywa mona zacztkw nowoytnej techniki kodyfikacyjnej. Jednak w czasach Owiecenia pojawi si zasadniczo odmienny od poprzednich motyw dziaania kodyfikatorw, pozwalajcy widzie w przedsiwziciach legislacyjnych XVIII w. nowy etap dziejw myli kodyfikacyjnej. Postulatem epoki bya bowiem idea cakowicie nowego, oderwanego od spucizny wiekw ciemnoci" porzdku prawnego, zbudowanego od podstaw, niejako z niczego" (ex nihilo). wspln cech kodyfikacji XVIII w. byo to, e ich podstaw ideologiczn staa si filozofia nowoytnego prawa natury. Wpyw tego kierunku filozoficznego zaway zarwno na treci, jak strome formalnej powstajcych wwczas kodeksw. Czowiek by uwaany za czstk wielkiego mechanizmu Natury, a wizja nowego porzdku spoecznego wywodzona bya z poznawalnych rozumem praw przyrody. Krytyka istniejcych urzdze, feudalnej nierwnoci i niesprawiedliwoci spoecznej, przywilejw szlacheckich, poddastwa chopw, skrpowania wasnoci i innych opieraa si na argumentach ich niezgodnoci z rozumem i rzdzcym wiatem porzdkiem naturalnym, skoro w stanie natury ludzie byli wolni i obdarzeni rwnymi, przyrodzonymi" prawami. Ujmujc rzecz najbardziej oglnie: wszelkie owieceniowe postulaty przebudowy istniejcego porzdku prawnego nacechowane byy w dziedzinie prawa prywatnego egalitaryzmem i liberalizmem, za w dziedzinie prawa karnego goszone byy pod hasami humanitaryzmu i bezpieczestwa prawnego jednostki. Jednym z celw ruchu kodyfikacyjnego wieku wiate" miao by zerwanie z feudalnym partykularyzmem prawnym, istnieniem wielu rozproszonych, czsto niezgodnych ze sob przepisw. Hasem ruchu kodyfikacyjnego XVIII w. byo generalne zerwanie z dotychczasowym stanem niepewnoci prawnej, brakiem bezpieczestwa, samowol i naduyciami w dziedzinie wymiaru sprawiedliwoci. Przyszy kodeks mia stworzy prawo pewne (ius certum), dajce rozstrzygnicia dla wszystkich moliwych do pomylenia sytuacji, tak by nie zostawia pola dla dowolnoci wyrokowania Zadanie to mg speni tylko kodeks zupeny pod wzgldem zawartoci, bez luk. Idea zupenoci kodeksu wysuwana bya na czoo stawianych przed ustawodawc zada, a Jeremy Bentham uznawa j za najwyszy przymiot dobrej kodyfikacji. Naley tu podkreli, e postulat zupenoci kodeksu nabra fundamentalnego znaczenia na gruncie kodyfikacji prawa karnego, stanowic podstawowy warunek realizacji hasa: nullum crimen sine lege, wyraajcego istot de do zapewnienia praworzdnoci i bezpieczestwa prawnego. Innym wanym postulatem kodyfikacyjnym, tak znamiennym dla czasw, w ktrych dziaania podejmowano zgodnie z kartezjask maksym myle jasno i wyranie", by wymg jasnoci i powszechnej zrozumiaoci kodeksu. Jak pisa Monteskiusz w Duchu praw: prawa nie powinny by zawie; przeznaczone s dla ludzi miernego pojcia; nie s kunsztem logiki, lecz prostym rozsdkiem ojca rodziny". Stworzenie kodeksu dla ludzi", a nie tylko dla
fachowcw, suy miao upowszechnieniu znajomoci prawa, zabezpieczeniu jednostek przed naduyciami w dziedzinie wymiaru sprawiedliwoci. Wan cech kodyfikacji byo rwnie odstpienie od dawnej zagmatwanej kazuistyki.
17. Pruskie i niemieckie prawo cywilne na ziemiach polskich. Landrecht Pruski. BGB
Okres zaboru pruskiego: Na ziemiach zaboru pruskiego: Wielkopolska, Prusy Krlewskie oraz znaczna cz Mazowsza z Warszaw wcznie prawo cywilne zawarte zostao w wydanym w 1794r. Landrechcie pruskim. feudalno- buruazyjne: nierwno wobec prawa (zalenie od przynalenoci stanowej) wspistnienie wasnoci penej i rwnoczenie wasnoci podzielonej pomieszanie typw umw z nowego trendu z drobiazgowymi przepisami o czeladzi oddajcymi j pod rygorystyczn kontrol pracodawcw i organw pastwowych przewaga mczyzny w rodzinie upoledzenie dzieci pozamaeskich ograniczenie swobody testowania Prawo Landrechtu obowizywao do 1900 r. Wprowadzano jednak coraz wicej zmian dogodnych dla kapitalistycznych stosunkw produkcji i midzyludzkich, uchylajc przepisy specyficzne dla feudalizmu. Zamieniono m. in. lenna w wasno pen i przeksztacono je w fideikomisy (system dziedziczenia wielkiej wasnoci, polegajcy na przejciu majtku tytuem spadku na najstarszego syna dziedzica bez prawa sprzeday, zastawu itp., majcy na celu utrzymanie majtku w caoci w rodzie). Zniesiono take przeszkody stanowe w prawie maeskim (1869), wprowadzono wieck form zawierania maestw oraz ograniczono ingerencj wadzy pastwowej w sprawy opiekucze. Tolerowano do liczne odrbnoci prowincjonalne. Po wielu dyskusjach podjto prace nad nowym kodeksem, ukoczone w 1896 roku ( wszed w ycie w 1900 r.). Nosi on nazw Burgerlichses Gesetzbuch ( BGB). Dzieli si na pi ksig: cz oglna, zobowizania, prawo rzeczowe, prawo rodzinne i prawo spadkowe.. Zawiera on w sobie wiele cech liberalnych: pena wasno prywatna Mia on cechy
Utrzymao si jednak uprzywilejowane stanowisko mczyzn, a take upoledzenie dzieci pozamaeskich. Wasno zostaa ograniczona licznymi przepisami administracyjnymi, a take szerokie, kauczukowe gitkie normy umoliwiajce sdom znaczn swobod w orzekaniu. Kodeks na ziemiach polskich zaboru pruskiego obowizywa nie w caoci, lecz w pewnych czciach do 1946r.
Podstaw podziau materii Kodeksu by stosunek czowieka do rzeczy i ochrona jego praw majtkowych. W ksidze I znalazy si przepisy o nabywaniu i utracie praw cywilnych, o aktach stanu cywilnego, prawo maeskie osobowe, przepisy o wadzy ojcowskiej, adopcji, opiece i kurateli. Ksiga II zawieraa przepisy o wasnoci, uytkowaniu i suebnoci. W Ksidze III umieszczono przepisy o spadkach darowiznach i testamentach, prawo maeskie majtkowe i prawo zobowiza. Kodeks ten podkrela nierwno praw mczyzn i kobiet zamnych uzaleniajc je od woli ma. Wystpowao w nim ostre upoledzenie dzieci nielubnych., a take wprowadza laicki typ maestwa. Przywrcono w nim tzw. mier cywiln dla przestpcw za najcisze kary a zatem na pozbawienie ich praw take w stosunkach prawnocywilnych. Proklamujc wolno stron w stosunkach umownych uzaleniono w praktyce ludzi yjcych z pracy najemnej od pracodawcw. Tym stosunkom Kodeks powici niewiele miejsca, przez co rozwin si swobodny wyzysk pracownikw ograniczony tylko w niewielkim stopniu przez ingerencj administracji pastwowej. Ponadto kodeks znosi wadz nad penoletnimi, a penoletnio ustalono na 21 lat. Ponadto wprowadzono w Ksistwie francuski Kodeks handlowy z 1807 r. Normowa on wymian i kredyt oraz produkcj przemysow ponadto okrela organizacj sdw handlowych i zawiera przepisy proceduralne. Dzieli si na 4 ksigi:
poszczeglnych republik, ktre byy wzorowane na kodeksie republiki rosyjskiej. W zakresie prawa cywilnego due znaczenie mia Kodeks Rosyjskiej Socjalistycznej Federacji Radzieckiej wydany w 1992r.
dziedziczenia po wspmaonku. ABGB w jzyku polskim nazywany Powszechn ksiga ustaw cywilnych take w byym zaborze austriackim w II RP.
Jako kary dodatkowe przewidziano: utrat lub ograniczenie praw obywatelskich, wygnanie z kraju, oddanie pod dozr policyjny, konfiskat przedmiotw zwizanych z przestpstwem, publiczne ogaszanie wyroku oraz umieszczanie w domu pracy na okres 3 lat. Karalno wykluczaa bd ograniczaa: niepoczytalno, przymus, nieletnio, przedawnienie. Kodeks pozostawa pod wpywem ideologii pastwa policyjnego , zwaszcza pod wzgldem wzmocnionej ochrony organw pastwa. Pruski kodeks karny z 1851 po rnych zmianach w 1870 zosta przyjty w Zwizku Pnocnoniemieckim a po utworzeniu II Cesarstwa wprowadzono go w 1871 na obszarze caej II Rzeszy jako kodeks karny oglnoniemecki. Na ziemiach polskich obowizywa on a do kodyfikacji prawa karnego w 1932 r. Bya to agodniejsza unifikacja. Obniaa najwyszy wymiar kary czasowego pozbawienia wolnoci z 20do 15 lat wprowadzono instytucj przedterminowego zwolnienia wykluczono odpowiedzialno dzieci ( do 12 lat). Kar mierci ograniczono tylko do wypadku morderstwa lub jego
usiowania na osobie monarchy. Ponadto doszy w nim do gosu niektre ujcia pozytywistyczne w szczeglnoci zaznaczy si wpyw szkoy socjologicznej prawa karnego, ktrej przedstawiciele wskazywali na przestarzao tradycyjnego systemu represji karnej. Niemiecki kodeks karny wysun na pierwszy plan nie tyle represje za czyn ile czynniki indywidualne ujawnione przez sprawc czynu. Nie czyn, lecz jego sprawca podlega ukaraniu, tote rodki reakcji karnej naley stosowa do osobowoci i stanu niebezpieczestwa sprawcy. Okres niemieckiego zarzdu wojskowego: Jest to okres przed wczeniem ziem polskich do Rzeszy. Nie zniesiono wwczas formalnie prawa polskiego, ale wprowadzono m. in. nowe regulacje karne. Naley tu zwrci uwag na rozporzdzenie z 10 wrzenia 1939 O zawyrokowaniu czynw modocianych. Na jego podstawie wadze niemieckie mogy sdzi osoby niepenoletnie tak samo jak penoletnie jeli pod wzgldem rozwinicia fizycznego sprawca dorwnuje 18- letniej osobie. Brak precyzji w przepisach powodowa swobod w orzekaniu. Wyrazem zaostrzenia represji byo rozporzdzenie o posiadaniu broni z wrzenia 1939. Przewidywano w nim kar mierci za posiadanie broni amunicji lub sprztu wojennego. Obszar wczony do Rzeszy: Obszar obejmowa: Pomorze, wojewdztwo poznaskie, cz wojewdztwa dzkiego z odzi, Grny lsk, Zagbie Dbrowskie, zachodnie powiaty wojewdztwa krakowskiego, pnocna czwojewdztwa warszawskiego oraz Suwalszczyzna. Wczeniej ju we wrzesniu 1939- Wolne Misto Gdask, od 1941 Biaostocczyzn. Po wczeniu ziem polskich do Rzeszy ( X 1939) na obszarach tych istniay specyficzne przepisy prawa dotychczas niestosowane, Dla prawa karnego istotnym rozporzdzeniem byo : O sdownictwie karnym dla Polakw i ydw na wczonych obszarach wschodnich . Wydane zostao w grudniu 1941 przez Rade Ministrw do spraw obrony Rzeszy. Wprowadzio ono surowe specjalne prawo dla Polakw i Zydw, ktrzy dopuscili si aktu gwatu w stosunku do Niemca czy mienia niemieckiego. Dla sprawcy przewidywano kar mierci a w mniej cikich przypadkach kar pozbawienia wolnoci( kar pozbawienia wolnoci by obz karny od 3 miesicy do 10 lat, a w ciszych przypdkach obostrzony obz karny od 2 do 15 lat). Tak sam kar przewidywano, dla tych ktrzy uszkadzaj urzdzenia niemieckich urzdw podburzaj lub wzywaj do nieposuszestwa wobec wadz, umawiaj si w celu wystpowania przeciwko Rzeszy bd wiedzc o tym zaniechali powiadomienia wadz. Przewidywao ono rwnie kar mierci za posiadanie broni palnej, biaej, materiau wybuchowego albo innego sprztu wojennego. W tym akcie zawarto przepisy materialnego prawa karnego dla Polakw i ydw, a take okrelono postpowanie karne w tym postpowanie przed sdami doranymi. Generalne Gubernatorstwo:
W skad GG utworzonego w X 1939 na ziemiach Polski centralnej wchodzi: dystrykt krakowski lubelski, radomski warszawski, a od 1941 rwnie dystrykt Galicja. Wanym aktem byo tutaj rozporzdzenie generalnego gubernatora z padziernika 1939 O zwalczaniu aktw gwatu w GG. Wskazywao ono szeroki katalog czynw, ktre cechuje wrogo przeciwko Rzeszy i Niemcom. Za wikszo tych przestpstw przewidywano kar mierci. Rwnie osoba, ktra wiedziaa o zamiarze przestpstwa, a nie doniosa podlegaa karze mierci. Ponadto tak jak na ziemiach waczonych obowizyway przepisy O sdownictwie karnym dla Polakw i ydw na wczonych obszarach wschodnich. Zakres stosowania kary mierci by stopniowo rozszerzany wydawanymi rozporzdzeniami i dekretami, stanowic istotny skadnik polityki terroru i represji kara mierci grozia m.in. za: zaraenie Niemca chorob weneryczn, rozporzdzenie z dnia 20 lutego 1940 (o zwalczaniu chorb wenerycznych w GG), niezarejestrowanie si przez oficerw Wojska Polskiego, rozporzdzenie z dnia 31 lipca 1940, za danie lub przyjmowanie cen wyszych od maksymalnych przez osoby sprzedajce towary na rynku, oraz za ukrywanie przedmiotw codziennego uytku, rozporzdzenie z dnia 21 stycznia 1940 (o zwalczaniu nadmiernych cen), za niedostarczenie kontyngentw przez rolnikw, rozporzdzenie z dnia 11 lipca 1942 (o ochronie zbiorw), za ukrywanie ydw, kara mierci obowizywaa od 1942 i przeprowadzana bya czsto bez wyroku sdu doranego, tzw. egzekucj na miejscu zdarzenia (niem. an Ort und Stelle), uchylanie si modziey od Suby Budowlanej (niem. Baudienst), rozporzdzenie z dnia 24 lipca 1943, rozporzdzenie generalnego gubernatora z 2 padziernika 1943r. O zwalczaniu napaci na niemieckie dzieo odbudowy, ktre gosio e osoby narodowoci nie niemieckiej, ktre w zamiarze hamowania lub przeszkadzania niemieckiemu dzieu odbudowy wykraczaj przeciw ustaw rozporzdzenia i zarzdzeniom wadz naley karac mierci w 1944 wyszy dowdca SS i policji wprowadzi szczeglny rodzaj odpowiedzialnoci zbiorowej. Wraz ze sprawc zamachu karani byli wszyscy jego mscy krewni
poprawcze policyjne za wzorem francuskim. Natomiast sejm sprzeciwi si wprowadzeniu do Ksistwa francuskiego prawa karnego.
Represje karne
Do wydania statusu organicznego ( 1832 ) skazani odbywali kary w zakadach na terenie krlestwa. Od tego roku rozpoczy si zsyki na Syberi( min uczestnicy powsta nieobjci amnesti). Praktyki te trway do koca trwania zaboru rosyjskiego.
wojskowych ( korzystana z tej moliwo zwaszcza w sprawach politycznych ). Ponadto stosowano kary zsyki jako kary administracyjne a wic bez potrzeby orzekania o winie ( stao si to cech systemy represyjnego caratu). W Rosji pewne cechy postpowoci wykazywaa ustawa o przestpstwie karnym( 1864), jednak jej stosowanie zostao w praktyce ograniczone w Krlestwie. Nowoczesny kodeks krany uwzgldniajcy prdy humanitarne wprowadzono w Rosji w 1903 roku i od nazwiska twrcy nazywano kodeksem Tagancewa. W Krlestwie Polskim nie dopuszczono jednak do stosowania jego czci szczegowej jako zbyt agodnej ( stosowano dopiero od 1915 gdy wprowadzili j Prusacy). Kodeks ten wprowadzi: -formaln definicj przestpstwa, -trjpodzia czynw zabronionych na zbrodnie, wystpki i wykroczenia, -rozrnienie midzy win umyln, a w jej obrbie - zamiarem bezporednim i zamiarem ewentualnym, oraz win nieumyln, -nowoczesne ujcie usiowania, podegania i pomocnictwa, -rodki probacyjne - zawieszenie wykonania kary oraz warunkowe zwolnienie (gwnie w ramach uniknicia kosztw wykonania kary -zasad nullum crime i nullum peona -zaczto za nadrzdne uwaa prawa jednostki -starano si zracjonalizowa , zlaicyzowa i uczyni bardziej utylitarnym prawo -wprowadzono rwno wobec prawa W dobie rewolucji 1905-1907 bardzo zaostrzyy si represje karne. Karano mierci schwytanych z broni w rku. Na mier w okresie stanu wojennego skazyway sdy wojskowe i dorane wojskowo-polowe sdy. Wiele te byo egzekucji bez wyroku sdu. Polakw coraz czciej skazywano w procesach politycznych i osadzano w wizieniach w gbi Rosji.
by profesor Ksawery Fierich a po jego mierci prezes sadu najwyszego Bolesaw Pohorecki. W jej skad wchodzi prezydent komisji, trzech wiceprezydentw i 40 czonkw. Projekty kodeksw byy przedkadane ministrowi sprawiedliwoci, ktry wnosi je pod obrady Sejmu, mg te je zmieni lub wstrzyma ich przedoenie Sejmowi. Po 1926 r ( a waciwie niektre ju w 1924 na mocy penomocnictw przyznanych w zwizku z kryzysem ) . kodeksy weszy w ycie za pomoc rozporzdze z moc ustawy Prezydenta RP.
Ocena
Komisja wniosa ogromny wkad w tworzenie si polskiego prawa a jej prace stay na bardzo wysokim poziomie techniki legislacyjnej i posiada wile nowoci konstrukcyjnych. Komisja jednak pracowaa do powoli i mao wydajnie std nie udao jej si przed wybuchem wojny skodyfikowa wielu dziedzin prawa. Cz nieukoczonych projektw wykorzystano jednak po 1945.
W II Rzeczpospolitej byo wiele partykularnych rde prawa cywilnego. Utrzymano w mocy wiele z obowizujcych prawa zaborcw ( wzmagao to partykularyzmy ) a jedynie tam gdzie komisja kodyfikacyjna ukoczya swe prace wprowadzano jednolite prawo polskie. I tak na terenie Krlestwa nadal obowizywao prawo cywilne pochodzce z kodeksu Napoleona, na ziemiach wschodnich prawo rosyjskie ( z 10 Zwd Praw ). W zaborze austriackim a od 1922 r take czciowo na Spiszu u Orawie obowizywa Austriacki ABGB . Na terenie byego zaboru niemieckiego moc obowizujc utrzyma BGB. Polskie najwaniejsze akty z zakresu prawa cywilnego z okresu II Rzeczpospolitej to kodeks zobowiza z 1933 r. kodeks handlowy z tego roku, prawo autorskie a take midzydzielnicowe prawo prywatne z 1926 r.
Prawo zobowiza
Do 1932 r prawo to opierao si na przepisach kodeksw: Napoleona, austriackim , rosyjskim , niemieckim. Jednolity kodeks ktry potem obowizywa sta si czynnikiem integracyjnym. Powiela on wiele z dotychczasowych zasad uzupeniajc je o nowe istotne dla ycia spoecznego. Podstawowymi jego zasadami byy: -formalna rwno stron -wolno umw -bezpieczestwo obrotu Wedug kodeksu zobowizania powstaway gwnie w wyniku czynnoci prawnych z ktrych najwiksze znaczenie miay umowy. Innym rdem zobowiza by czyny niedozwolone ( kodeks ustanawia cise zasady odpowiedzialnoci z czyny niedozwolone oparte na zasadzie winy , ryzyka i susznoci).
Polski kodeks karny sta na wysokim poziomie i by kodeksem nowoczesnym. Opiera si on na nowoczesnych zaoeniach a ) Zasada subiektywizmu Przejawiaa si w subiektywnych podstawach winy, w indywidualizacji winy i kary. Sprawca nie odpowiada za skutki czynu ktre mg przewidzie a jedynie za zamierzone i przewidywane. przy ustalaniu odpowiedzialnoci nie mona byo pomin swobody woli i stanu psychicznego sprawcy. Dzieci poniej lat 13 nie odpowiaday w ogle, w wieku od 13 do 17 lat warunkowo w zalenoci od okolicznoci i ich rozwoju. Koncepcja subiektywizmu wpyna na liberalne traktowanie przekroczenia granic obrony koniecznej. Odrzucono koncepcje winy zbiorowej i akcesoryjnej ( odpowiedzialnoci za win innych osb). Podegacze i pomocnicy odpowiadali w granicach swego zamiaru i niezalenie od sprawcy. co do indywidualizacji kary sd powinien bra pod uwag konkretne okolicznoci a take pobudki, sposb dziaania sprawcy, stopie jego rozwoju i wiadomoci, jego ycie przed i po przestpstwie itp. Gdy sprawca by niewiadomy bezprawnoci czynu mona byo nadzwyczajnie zagodzi kare. b ) Wprowadzenie rodkw zabezpieczajcych Byo to uzasadnione ochron spoeczestwa przed popeniajcymi czyny zabronione z uwagi na sw niepoczytalno lub trwaa niewiadomo a take z uwagi na tych ktrzy popeniali je rozmylnie i stale. W rezultacie wprowadzono cztery rodki zabezpieczajce : -leczenie dla psychicznie chorych -leczenie dla alkoholikw i narkomanw -przymusowe, stosowane wobec osb dopuszczajcych si przestpstw wynikajcych ze wstrtu do pracy -przymusowe, stosowane wobec recydywistw i przestpcw zawodowych Kodeks rnicowa zastosowanie rodkw zabezpieczajcych np. zalenie od stopnia upoledzenia. Poza tym wzgldem osb chorych rodki te stosowano zamiast kary a wzgldem recydywistw razem z kar( dla nich i dla osb ktre miy wstrt do pracy odbywa si po karze i wynosi od 2 do 5 lat; mg on zosta przeduony). rodki zabezpieczajce ju w okresie midzywojennym byy krytykowane jako ograniczenie zasady humanitaryzmu i zasady nullu crimen sine lege.
Przestpstwa i kary
Kodeks karny definiowa przestpstwo w sposb formalny. By to wiec czyn zabroniony pod groba kary przez ustaw obowizujc w czasie jego popenienia. Ujcie to wyraao zasad nullum crimen sine lege. Wykluczano wic stosowanie prawa wstecz a take analogie. Czyn obejmowa win, dziaanie i skutek. Przestpstwem mogo by take zaniechanie dziaania. Przestpstwa dzieliy si na zbrodnie ( zagroone kar mierci, lub kar wizienia od lat 5 ) i wystpki ( zagroone kar pozbawienia wolnoci od 3 miesicy do lat 5, lub grzywn powyej 3000 z ). Wykroczenia regulowao osobne prawo o wykroczeniach. Przestpstwa byy umylne lub nie umyle. Odpowiedzialno za przestpstwo wyczaa niepoczytalno, dziaanie pod przymusem, istotny bd, bd obrona konieczna. Kary dzieliy si na zasadnicze(orzekane samoistnie; mierci, wizienia- uwaana za habic, aresztu- niehabica i grzywny ) oraz dodatkowe ( utrata praw obywatelskich, praw honorowych, praw wykonywania zawodu, praw rodzicielskich i opiekuczych, ogoszenie wyroku w pismach, przepadek majtku i narzdzi). Niedopuszczalne byo drczenie fizyczne. Nieletnich od 13 do 17 lat mona byo kara jedynie rodkami poprawczymi. Dopuszczano nadzwyczajne zagodzenie lub zaostrzenie kary a take na warunkowe jej zawieszenie.
si handlem. Kodeks dzieli kupcw na rejestrowych i nierejestrowych. Rejestrowi prowadzili wiksze spki. Byli wpisywani do rejestru a prawo okrelao powstawanie, organizacje i funkcjonowanie tego typu spek ( z ograniczon odpowiedzialnoci, akcyjnych, komandytowych i jawnych ). Du role odegray spki akcyjne ktre umoliwiay zebranie duego kapitau a take spki jawne ktrych prowadzenie byo prostsze. Kodeks handlowy upraszcza dokonywanie przez kupcw czynnoci prawne, zapewnia szybko i bezpieczestwo obrotu. Chroni wierzycieli; by bardzo surowy dla dunikw. Posiada przepisy majce chroni przed rozwojem nieuczciwej konkurencji.
Okres midzywojenny sprzyja wyodrbnieniu i usamodzielnieniu si prawa pracy, dyscypliny, ktra obejmowaa og norm regulujcych stosunki zwizane z odpatnym wykonywaniem pracy. Dziaalno legislacyjn w tym zakresie rozpoczto niemal od podstaw. Podstawowe akty ustawodawcze dotyczyy: - czasu pracy (dekret z 23 listopada 1918 r. wprowadzi zgodnie z traktatem wersalskim omiogodzinny dzie pracy), - zwizkw zawodowych (dekret z 6 lutego 1919 r. gwarantowa swobod zakadania zwizkw zawodowych), - inspekcji pracy (dekret z 3 stycznia 1919 r. ustali zasad powszechnoci inspekcji pracy, jej niezalenoci oraz dziaania w charakterze organu pastwowego), - ubezpiecze spoecznych (ustawa z 19 maja 1920 r. wprowadzia obowizkowe ubezpieczenia na wypadek choroby. Powszechno ubezpiecze zrealizowano przez samodzielne powiatowe kasy chorych),
- urlopw pracowniczych (ustawa z 16 marca 1922 r. unormowaa m.in. wymiary urlopw), - ochrony pracy modocianych i kobiet (ustawa z 2 lipca 1924 r. wzia pod szczegln ochron modocianych - powyej lat 15, a poniej 18 - ze wzgldu na ich wiek, a kobiety z powodu pci i macierzystwa), - stosunku pracy (dekrety z 16 marca 1928 r. poprawiy istniejcy poprzednio stan prawny w zakresie umowy o prac robotnikw i pracownikw umysowych), - bezpieczestwa i higieny pracy (np. dekret z 1928 r. obligowa zatrudniajcego do zapewnienia bezpieczestwa i higieny pracy), - ubezpiecze emerytalnych (rozporzdzenie Prezydenta RP z 25 listopada 1927 r. normuje sytuacj pracownikw umysowych przez ubezpieczenie emerytalne), - rozjemstwa i ukadw zbiorowych pracy (dekret z 27 padziernika 1933 r. o nadzwyczajnych komisjach rozjemczych w przemyle i handlu oraz ustawa o ukadach zbiorowych pracy z kwietnia 1936 r.). Sdy pracy. Do 1934 r. w sprawach pracy dziaay w byy zaborze pruskim sdy przemysowe i kupieckie. Sdy pracy powoano po raz pierwszy w 1928 r., aby rozstrzygay sprawy cywilne wynike ze stosunku pracy, sprawy zwizane z nauk zawodu, a take spory wynikajce ze stosunku chaupniczego. Dziaay w skadzie jeden sdzia zawodowy oraz dwch awnikw powoywanych przez organizacje pracodawcw i pracownikw. Sdy pracy tworzone byy bd samoistnie, bd przy sdach grodzkich. Z hierarchii sdw powszechnych nie byy one cakowicie wyodrbnione, gdy od orzecze sdw pracy suya apelacja do sdw okrgowych i ewentualnie kasacja do Sdu Najwyszego.
33. Prawo na ziemiach polskich pod okupacjami w czasie II wojny wiatowej. Prawo karne dla Polakw i ydw.
A. Okupacja niemiecka Celem polityki niemieckiej bya cakowita germanizacja terenw wczonych do Rzeszy. Prawo niemieckie stosowane wobec Polakw byo w istocie bezprawiem. Stao w cakowitej sprzecznoci to zasad humanitaryzmu, a take nie miao nic wsplnego z normami prawa midzynarodowego. W III Rzeszy czsto stosowano tajne i poufne dyrektywy, ktre czyniy fikcyjnymi wiele postanowie obowizujcego prawa. Zgodnie z dekretem z 8.padziernika.1939 na obszarach wczonych do Rzeszy pozostawiono istniejce prawo, jeli tylko nie sprzeciwiao si wcielenia do pastwa niemieckiego. Uznano take zasad, e prawo niemieckie wchodzi w ycie wtedy, gdy uprawnione wadze , dziaajce w interesie Rzeszy, tak postanowi. Dla realizacji niemieckiej polityki narodowociowej na ziemiach wcielonych wprowadzono specjaln organizacj administracji i sdownictwa oraz wydano wiele przepisw normujcych pooenie ludnoci polskiej i ydowskiej. Polskie organy sdowe, administracyjne i samorzdowe po 1941r. zostay zlikwidowane. Sytuacja prawna ludnoci polskiej niemiecka administracja i sdy opieray si na dyrektywach politycznych, gdy przepisy utrudniay realizacj polityki hitlerowskiej, zgodnie z rozporzdzeniem z 25.wrzesnia.1941r., wadze miay prawo je narusza. Ludno polska bya traktowana w bardzo zrnicowany sposb. Stworzono niemieck list narodow, co doprowadzio do rnic w spoeczestwie, w najlepszej sytuacji byli tzw. Reichdeutsche i Volksdeutsche, trzeci grup stanowili obywatele polscy i gdascy narodowoci polskiej. ydzi i Cyganie byli uwaani za bezpastwowcw. Sytuacj prawn bezpastwowcw i poddanych Rzeszy okrelay specjalne przepisy, poddajce ycie tej grupy dyskryminacyjnej reglamentacji. Ludno polska i ydowska bya wywaszczana z posiadanego majtku ruchomego i nieruchomego. Wywaszczenia objy majtek pastwa polskiego, samorzdu i organizacji spoecznych. Nastpnie zarzdzono wysiedlenie czci Polakw i ydw do Generalnego Gubernatorstwa. Ludno polsk na terenach wcielonych
poddano przymusowi pracy. ycie religijne ludnoci polskiej zostao ograniczone lub uniemoliwione. Stosowano represje wobec duchowiestwa katolickiego. 4.grudnia.1941 wydano specjalne prawo karne dla Polakw i ydw, ktre rozcignito take na Polakw przebywajcych na przymusowych robotach w Rzeszy. Karze podlegali ci, ktrzy objawiaj wrogie nastawienie w stosunku do Niemcw, zrywaj lub uszkadzaj publiczne ogoszenia i obwieszczenia wadz niemieckich, albo przez inne zachowanie szkodz interesom Rzeszy. Grozia za to kara pozbawienia wolnoci w formie obozu karnego od 3 miesicy do 10 lat, a w ciszych przypadkach obostrzony obz karny od 2 do 15 lat lub kara mierci. W zakresie procedury karnej upowaniano prokuratorw i sdy do stosowania przepisw wedug swego uznania. Polak pozbawiony by prawa do wnoszenia skargi prywatnej i ubocznej, zaalenia i apelacji. Stawa si przedmiotem procesu. Prawo karne byo bardzo oglnie sformuowane, co pozwalao na uycie go jako narzdzia eksterminacji Polakw. Najczciej zapaday wyroki mierci. Obok sdownictwa bardzo skutecznie dziaao SS i policja. Orzekali oni w trybie administracyjnym, za drobne przewinienia Polakw, kary obozu karnego od 3 do 6 miesicy i kary pienine do 10 tys. marek. Sdy dorane policji orzekay przewanie kar mierci. Do obozw koncentracyjnych kierowani byli rwnie wszyscy Polacy w Rzeszy i na ziemiach wcielonych po odbyciu kary pozbawienia wolnoci powyej 6 miesicy orzeczonej przez sdy powszechne i specjalne. B. Generalne Gubernatorstwo Przepisy prawa karnego GG zmierzay do tumienia wszelkich przejaww oporu i dziaa skierowanych przeciwko wadzom niemieckim. Rozporzdzenie z 31.padziernika.1939 o zwalczaniu aktw gwatu w GG wprowadzio szeroki zestaw przestpstw polegajcych na: - wystpieniach skierowanych przeciwko Rzeszy, wadzom niemieckim w GG, urzdzeniom i budynkom, -wzywaniu do nieposuszestwa przeciw zarzdzeniom wadz, -czynnym wystpieniom przeciwko Niemcom lub ich majtkowi. Za te przestpstwa przewidywano wycznie kar mierci. Podegacz i pomocnik byli karani na rwni ze sprawc. Kara mierci przewidziana bya take za niepoinformowanie wadz o zamierzonym przestpstwie. Stosowano masowe mordy, ktre byy traktowane jako formalne wykonanie wyrokw mierci wydanych przez sd dorany policji, oprcz tego stosowano areszt domowy, obozy koncentracyjne. Wadze niemieckie nasiliy terror poprzez uliczne apanki, rozstrzeliwanie zatrzymanych. Aparat SS i policji stosowa masowo tortury. W 1944r. wyszy dowdca SS wprowadzi szczeglny rodzaj odpowiedzialnoci zbiorowej. Wraz ze sprawc zamachu karani byli wszyscy jego mscy krewni. C. Obywatele polscy pochodzenia ydowskiego na ziemiach wcielonych do Niemiec i w GG Doktryna hitleryzmu gosia program eliminacji ydw, jej prawny wyraz to ustawy norymberskie z 1935r. Pocztkowo wyodrbniono ludno ydowsk przez obowizek noszenia opaski na ramieniu z gwiazd Dawida, nastpnie skupino ydw w gettach. Cay majtek ruchomy zosta im skonfiskowany, ludno ydowsk w wieku od 14 do 60 lat poddano przymusowi pracy. Akcja masowej zakady ydw rozpocza si w 1941r., przeprowadzono j w obozach zagady. D. Okupacja radziecka
Radzieckie prawo karne odrzucao zasad lex retro non agit oraz uznawao odpowiedzialno zbiorow czonkw rodziny sprawcy. Obok kar przewidzianych w kodeksie i orzekanych przez sd, istnia system kar pracy poprawczej, zawarty w kodeksie pracy poprawczej z 1933r., byy wymierzane przez NKWD: - kara pozbawienia wolnoci w obozach pracy poprawczej od 3 do 15 lat - kara pozbawienia wolnoci w oglnych miejscach odosobnienia od 3 lat - kara wysiedlenia od 1 do 5 lat - kara zesania do okrelonej miejscowoci do 5 lat Podczas ledztw stosowano tortury, zncano si fizycznie i psychicznie. W 1940r. rozpoczto realizacj planu masowych deportacji obywateli polskich, w wikszoci Polakw na tereny pnocnej Rosji, Syberii i Azji rodkowej. Deportowanych dzielono na trzy grupy: do pierwszej naleeli mczyni, ktrzy na mocy decyzji NKWD skazani byli na kar obozu pracy poprawczej na okres od 3 do 5 lat. Druga grupa to osoby pozbawione wolnoci i skazane na pobyt w oglnych miejscach odosobnienia. Trzecia grupa bya uznana za kategori osb skazanych na wysiedlenie wzgldnie zesanie do okrelonej miejscowoci.
III. Sdownictwo
1. Sdownictwo w monarchii patrymonialnej.
Sdownictwo w monarchii patrymonialnej dzielio si na: - sdownictwo monarsze sad by prerogatyw wadcy, ktry zapewnia przestrzeganie prawa, kara za jego naruszanie. Wraz z rozwojem monarchii wadca nie by w stanie podoa obowizkom sdziego sam, przekazywa t funkcj urzdnikom. Sdzili oni tylko w zastpstwie wadcy. Sdom tego rodzaju podlegali zarwno wieccy jak i duchowni. W dobie rozbicia dzielnicowego istnia w kadej dzielnicy sd ksicy. W XII w. wyksztacio si stanowisko sdziego dworskiego, ktry posiada zastpc podsdka. Czuwali nad prawidowym przebiegiem postpowania sdowego. Zakres spraw sdu monarszego: - przestpstwa przeciw pastwu i monarsze, jak zdrada i zbrodnia obrazy majestatu - skargi na postpowanie urzdnikw - sprawy o ziemi - sprawy dot. statusu prawnego osoby - sprawy o regalia, o nalenoci z danin i ciarw przysugujcych ksiciu - sd kasztelaski by to niszy sd sdownictwa ksicego. Kasztelan mia obowizek wykrywania przestpstw, cigania podejrzanych, sadzenia ich i karania we wszystkich sprawach nie zastrzeonych dla sdu
ksicia. Szczeglna form sdu kasztelana by sad targowy. Sdowi kasztelaskiemu podlegaa ludno zamieszkaa na terenie kasztelanii, w tym polska ludno miast nie podlegajca prawu niemieckiemu. Kasztelan kara wyrokami mierci, okaleczeniami, konfiskat mienia. - sdy dominialne w dobrach immunizowanych sdownictwo naleao do pana dominialnego w zakresie przysugujcego mu immunitetu. Peen immunitet sdowy obejmowa prawo sdzenia. W sdach dominialnych stosowano prawo zwyczajowe polskie lub niemieckie zalenie od ludnoci, poniewa istniaa wtedy jeszcze zasada osobowoci prawa - sdy kocielne powstay one w pierwszej poowie XIIw. Pierwsz instancj by sd archidiakona. Od niego przysugiwaa apelacja do sdu biskupa, ktry by te sdzi w waniejszych sprawach. W drugiej poowie XIIw. Powsta urzd oficjaa sdziego duchownego mianowanego przez biskupa. Do kompetencji sdw kocielnych naleao sdownictwo we wszystkich sprawach w ktrych pozwanym by duchowny. Przypaday im take sprawy osb wieckich, w ktrych chodzio o naruszenie wiary lub naruszenie przepisw dot. maestwa i dziesicin. Specjalnymi sdami powoanymi do walki z herezjami byy sdy inkwizycyjne. Inkwizycja nasilia swoj dziaalno na lsku w pocztkach XIVw., ze wzgldu na waldensw. - sdy prawa niemieckiego sdem miejskim prawa niemieckiego by sd awniczy, skadajcy si z wjta i awnikw, szczeglny charakter mia sd wielki gajony, ktry odbywa si 3 razy w roku przy udziale pana miasta. W wypadkach wymagajcych szybkiego rozwizania funkcjonowa sd awniczy jako nadzwyczajny sd gorcego prawa, ktry wydawa wyrok w cigu jednej doby. Sdy wiejskie zoone byy z sotysa i awnikw. Prawo niemieckie stosowano w nich gwnie gdy ludno tych wsi stanowili kolonici pochodzcy z Zachodu. Zakres uprawnie sadu wjta by kadorazowo okrelany w dokumencie lokacyjnym. Sdom specjalnym prawa niemieckiego, czyli sdom leskim, podlegali wjtowie i sotysi. Od wyrokw sdu prawa niemieckiego pocztkowo odwoywano si do Magdeburga. Pierwszy sd wyszy na ziemiach polskich powsta w Chemnie.
- najcisze przestpstwa, jak zdrada, zbrodnia obrazy majestatu - sprawy z wyjtkiem 4 artykuw grodzkich, w ktrych obwinionemu szlachcicowi osiademu grozia utrata ycia, czci, konfiskata majtku - skargi przeciwko urzdnikom z tytuu ich urzdowania - sprawy dot. majtkw i dochodw krlewskich - sprawy z zakresu prawa pastwowego - sdownictwo kocielne w tym okresie powsta sd synodalny, konkurujce z sdami archidiakona. Kazimierz Wielki dy do ograniczenia kompetencji sdw kocielnych w sprawach wieckich. Ugoda duchowiestwa ze szlacht maopolsk w 1437r. stanowia, e sdy duchowne maj rozpatrywa sprawy dot. : - herezji - zwizane z maestwem - o zaniedbanie dorocznej spowiedzi i komunii - zobowiza zoonych dobrowolnie do akt kocielnych i testamentw na cele pobone
- sdy miejskie i leskie prawa niemieckiego najwaniejszy sta si sd rady miejskiej zoony z rajcw pod przewodnictwem burmistrza. Rada miejska sdzia sama lub z aw, tworzc wtedy sd radziecko awniczy. Sd rady miejskiej sdzi sprawy najwaniejsze w pierwszej instancji. Kazimierz Wielki powoa dla Maopolski sd wyszy prawa niemieckiego na zamku krakowskim, jako prowincjonalny sad leski dla wjtw i sotysw. Instancj odwoawcz od orzecze sdu wyszego na zamku krlewskim by dla Maopolski sd krlewski zwany sadem szeciu miast. Ostatecznie uksztatoway si trzy instancje prawa niemieckiego: - sady awy i rady - sad wyszy prawa niemieckiego - krlewski sd szeciu miast - sdy wiejskie we wsiach na prawie polskim dziaay sdy gajone, w ktrych sdzi urzdnik z udziaem przysinych powoanych przez pana. We wsiach na prawie niemieckim funkcjonowa na mocy przywileju lokacyjnego sd awy wiejskiej zoony z sotysa i awnikw. Apelacja od niego kierowana bya do pana wsi
Bya to grupa przestpstw ,,gardowych zagroonych kar mierci, dla rozpatrzenia ktrych, bez wzgldu na stan, z ktrego wywodzi si oskarony, waciwym by sd grodzki. Byy to: podpalenie, napad na dom szlachcica, rabunek na drodze publicznej i porwanie dziewicy (ac. raptus puellae).
skarbowe wysokich urzdnikw, zbrodnie popenione przez szlachcica zagroone kar mierci, sprawy skarbu pastwa. Od XVII w. sd sejmowy zyska uprawnienie do wydawania prejudykatw oraz pozbawiania szlachcicw urzdw (byy doywotnie). Sd sejmowy mia te prawo aski (krl) mg darowa kar, kasowa wyroki wydane przez inne sdy gdy byy one niesuszne lub nie speniay formalnych wyrokw. W roku 1791 dodano nowa kompetencje sdu sejmowego rozstrzyganie w sprawach odpowiedzialnoci konstytucyjnej. b) Sd asesorski (Asesoria): By to sd nadworny, ktry wyksztaci si i usamodzielni w XVI w. Przewodniczy w nim kanclerz lub podkanclerz, asesorami byli referendarze, regenci kancelarii, jeden z sekretarzy krlewskich. Kompetencjami Asesorii byy: sprawy o dobra i dochody krlewskie oraz sprawy miast rzdzcych si prawem magdeburskim i chemiskim z wadzami pastwowymi, szlacht, Kocioem a take z mieszczanami. Mia kompetencje apelacyjne, rozstrzyga w sprawach cywilnych. Sd ten mia urzdniczy charakter kanclerz dobiera sobie skad wrd znawcw prawa. By to jedyny niesprzedajny sd w wczesnej Polsce. c) Sd relacyjny: Do niego kierowane byy odwoania z sdw asesorski. W sdzie relacyjnym zasiada krl w asycie obecnych na dworze senatorw. By on take sdem apelacyjnym dla lenn Koronnych (Prusy Ksice, Kurlandia, Semigalia) oraz dla sdu biskupa prawosawnego. Rozstrzyga w sprawach spornych o cerkwie i ich uposaenie midzy prawosawnymi i unitami. Z czasem do sdu relacyjnego trafiao coraz mniej apelacji (ustanowiono zakaz kierowania apelacji do tego sdu). Moliwa bya tzw. Remisja (odesanie) sprawy do sdu relacyjnego, gdy Asesoria nie moga sobie z dan spraw poradzi (np. nie uwaaa si za powoan do rozpatrywania sprawy przywilejw krlewskich). d) Sd marszakowski: By to sd skupiony przy krlu, urzdowa na dworze krlewskim a jego jurysdykcja bya ograniczona do najbliszej okolicy. Kompetencje obejmoway stanie na stray spokoju na dworze i w jego okolicy w czasie gdy przebywa na nim krl. Naleay do niego zatem sprawy karne zwizane z naruszeniem spokoju i bezpieczestwa. By sdem jednoinstancyjnym, ktremu przewodniczy mu marszaek wielki koronny lub w zastpstwie marszaek nadworny. Marszaek dysponowa take tzw. Stra Marszakowsk. e) Sd referendarski (Referendaria): Skad sdu referendarskiego wyksztaci si z Asesorii (sdziowie referendarze, ktrzy w latach osiemdziesitych XVI w. Zaczli wystpowa w sprawach pokrzywdzonych chopw z krlewszczyzn przeciw dzierawcom i posesorom). By to sd dominialnych krla, rozpatrujcy sprawy wniesione przez chopw z krlewszczyzn (nie chopw prywatnych!), a za utrudnianie wniesienia skargi przez chopa krl mg ukara starost kara pienin, zapewni chopu ochron poprzez wydanie tzw. Listu elaznego. Mimo to ochrona ta nie bya skuteczna a Referendaria nie zawsze moga uchroni chopa przez wyzyskiem. Sdem apelacyjnym bya dla Referendarii Asesoria. W sdzie tym orzeka jeden z referendarzy, procedura sdowa bya uproszczona, wszystko odbywao si w jzyku polskim, terminy dla stron byy zawsze zawite. Wyroki wykonywali wysyani do krlewszczyzn komisarze (czsto wyroki te byy sabotowane). Z czasem wyksztaci si podzia na Referendari Koronna i Litewsk. f) Trybuna Koronny (osobne pytanie).
charakterystyczn sdu podkomorskiego byo to, e zbiera si on dosownie na polu, w miejscu w ktrym naleao ustanowi granice. Z czasem sd ten straci na znaczeniu i sta si urzdem tytularnym. Sd kapturowy: Funkcjonowa w okresie bezkrlewia, nazwa pochodzi od aobnego kaptura. Zwizane w wojewdztwach konfederacje kapturowe powoyway sdy kapturowe. Wyroki tych sdw byy wyrokami nieprawomocnymi, egzekucja moga nastpi dopiero po wyborze krla. Ich kompetencje rozcigay si na sprawy cywilne i karne. Sady te funkcjonoway kolegialnie, w trybie przypieszonym czsto na wniosek instygatora czyli z oskarenia publicznego. Sdem apelacyjnym dla sdu kapturowego by sd konfederacji generalnej. Sdy kapturowe dopuszczay stosowanie tortur (ze wzgldu na stan wyjtkowy, oraz na charakter spraw jakie sdy te sdziy naruszenie bezpieczestwa, zdrady, zagroenia dla osabionej brakiem monarchy Rzeczpospolitej). W roku 1792 wesza w ycie ustawa o sdach ustanawiajc now instytucj sdu ziemiaskiego, ktry mia stanowi kompilacj sdu grodzkiego, ziemskiego i podkomorskiego. Sd ziemiaski peni 4 letnia kadencje, sdziowie wybierani byli na sejmikach ziemskich w liczbie 10. Nowoci byo to, e za sw prace sdziowie otrzymywali regularn pensj.
iudicium mixtum, skadajcy si w poowie ze szlachty a w poowie z duchownych. Kierownikiem TK by obieralny marszaek, duchowni mieli swojego prezydenta. 3. Kompetencje: Do TK naleay sprawy w ostatniej instancji od wyrokw sdw ziemskich, grodzkich i podkomorskich. Wyrok powinien zapa jednomylnie, dopiero 3 gosowanie byo wikszociowe. Wyroki trybunalskie wydawano w formie dekretw, podpisywanych przez trzech deputatw. Wyroki te nie mogy by podwaane ani znoszone przez aden sd, a ich egzekucj powierzano odpowiednio sdom grodzkim. 4. Dalszy rozwj i upadek TK: W 1581 roku powoano dla Wielkiego Ksistwa osobny Trybuna Litewski w Wilnie. W roku 1726 wydano najwaniejszy dokument dotyczcy uporzdkowania spraw Trybunau bya wielka korektura TK. W XVIII wieku doszo do cakowitego uzalenienia trybunaw od magnaterii. Ferowane przez nie wyroki sdowe stay si narzdziem w walce zwalczajcych si grupy magnackich, a strona, ktra obsadzia swoimi stronnikami sd trybunalski moga liczy na uzyskanie znaczcej przewagi nad przeciwnikami. Sdownictwo trybunalskie prbowa uzdrowi Sejm Czteroletni znoszc sesyjno trybunaw i ustanawiajc ich permanentne dziaanie. Skutki tych zmian nie zdyy jednak si ujawni przed likwidacj pastwa.
Oprcz tych sadw funkcjonoway take specjalne sdy inkwizycyjne. Byy prowadzone przez dominikanw z nakazu papiea i ich celem byo zwalczanie odstpstw od wiary. Podstaw dziaalnoci by proces inkwizycyjny, charakteryzujcy si tym, e ta sama osoba (duchowny) bya odpowiedzialna za prowadzenie ledztwa, gromadzenie dowodw wskakujcych na win i niewinno, orzekaa, wyrokowaa i jeli bya to tylko kara kocielna to take wymierzaa kar. Brak w tym procesie rozdzielenia funkcji obrocy, prokuratora i sdziego. Najczciej w wyniku postpowania sdu kocielnego orzekano kar kocieln (kara pokuty). Jeli orzeczono kar wieck (na yciu, zdrowiu lub majtku) musia j wykona starosta grodzki.
Dziaanie sdu na zamku krakowskim bya utrudniana przez szlacht. Starano si take odchodzi od instytucji sdw wyszych prawa niemieckiego jako drugiej instancji. Sdami odwoawczymi dla mieszczan miast prywatnych byy coraz czciej sdy dominialne panw miast a take sdy starostw. Sprawy z wikszych miast krlewskich kierowano take do sdu asesorskiego.
2
Sd wielki gajony odbywa si 3 razy w roku w obecnoci pana miasta lub jego zastpcy landwjta w okrelonych terminach tzw. rokach gajonych.
Ustrj sdw:
Zreorganizowano sd asesorski, osobny dla Korony i Litwy, jako najwyszy dla miast i mieszczastwa. Asesorw wybierano spord posw, senatorw i plenipotentw miejskich (8 w asesorii koronnej, 4 w litewskiej) na 2 lata. Przewodniczy mu kanclerz. Prezesem asesorii koronnej zosta Hugo Kotaj, gwny reformator asesorii. Zamierza wprowadzi w sdownictwie miejskim instytucj sdw przysigych. Sd referendarski sta si kolegialny od lat 70. XVIII w. Sdy wiejskie pozostay dominialne
Sd apelacyjny (zwany odzewnym) utworzony w Warszawie dla caego ksistwa. Podzielony na trzy 5-osobowe wydziay, czwarty wydzia dodano po przyczeniu Galicji Zachodniej (1810). Jego orzeczenia byy ostateczne. Sdy karne o Najnisze to: jednoosobowy sd podsdkw powiatowych, ktry sdzi drobniejsze sprawy karne (kary do p roku wizienia lub 100 rzg) i prowadzi dochodzenia jako organ wyszego sdu, oraz kolegialne sdy podsdkowskie i sdziy przestpstwa do 2 lat wizienia oraz apelacje od sdw pokoju. Prowadziy te ledztwa w sprawach prawdziwie kryminalnych. o Zmiana organizacji sdownictwa z 1810 wie si z podziaem na wykroczenia, wystpki i zbrodnie oraz wprowadzenia dla nich odpowiedniej jurysdykcji: policyjnej, poprawczej i kryminalnej o Wykroczenia policyjne (do 5 lat wizienia lub 30 z grzywny) sdzi sd policji prostej, tzn. podsdek sdu pokoju. Tam gdzie nie byo sdw pokoju, robi to wjt lub burmistrz. W Warszawie utworzono specjalny Wydzia Policyjno-Sdowy dla takich spraw. o Wystpki zagroone kar poprawcz (do 5 lat i >30 z) w I instancji sdzi sd policji poprawczej. W kadym departamencie byy dwa takie sdy. Sdy policji poprawczej rozstrzygay te apelacje od wyrokw sdu policji prostej. o Zbrodnie (>5 lat lub kara mierci) w I instancji sdzi sd kryminalny. w II instancji sdzi on ostatecznie apelacje od wyrokw sdu policji poprawczej. Rada Stanu zgodnie z Konstytucj najwysza instancja sdowa, take sd kasacyjny. W trybie kasacyjnym rozpatrywano wyroki ostateczne, ale jeszcze nieprawomocne, wydawane przez sdy cywilne wszystkich stopni. Kasujc wyrok oddawano spraw do rozpatrzenia innemu sdowi tego samego stopnia. Skad 5 osobowy, w razie powtrnego zaskarenia 9. Za trzecim zaskareniem przekazywano spraw krlowi i jego wykadnia prawa bya wica dla kadego sdu wyrokujcego.
lub przytuku. Odwoania od nich, Wydziau Sdowo-Policyjnego czy burmistrzw i wjtw rozpatryway w II instancji sdy policji poprawczej, jednoczenie orzekajc w ciszych przestpstwach. Sdy kryminalne natomiast sdziy w I instancji duchownych, szlacht i jej rodzin, osoby odznaczone. o Sd sejmowy utworzony w 1827 r. z wszystkich senatorw orzeka tylko raz, w sprawie Towarzystwa Patriotycznego, zwalniajc je z zarzutu zbrodni stanu. Dziaay take rosyjskie sdy wojenne w sprawach o przestpstwa stanu, a od 1845 poddano im wszystkie osoby stawiajce czynny opr w wojsku. Po upadku powstania w 1832 utworzono sd kryminalny, ktry sdzi nieobjtych amnesti uczestnikw. Wyroki zatwierdza cesarz.
W formacji kapitalistycznej: Wszystkich obywateli poddano jednolitemu sdownictwu w myl rwnoci wobec prawa. Ostatecznie zniesiono sdy patrymonialne, wykluczono swobodne orzeczenia krla, sdziw mianowano doywotnio (usuwalni tylko w postpowaniu dyscyplinarnym). Wprowadzono jawno postpowania. W sprawach karnych szczeglnej wagi orzekay sdy przysigych. W 1849 wprowadzono trzystopniowo sdownictwa: Sdy powiatowe a w miastach sdy miejskie dwuwydziaowe (w. cywilny i karny). W cikich sprawach karnych orzekao o winie 12 przysigych, a o karze 5 sdziw. Przy sdzie istnia prokurator oraz adwokatura. Sdy powiatowe przejy kompetencje sdw patrymonialnych. Sdy apelacyjne odwoawcze od sdw powiatowych i I instancja w sprawach np. fundacji i fideikomisw. Najwyszy Trybuna Sdowy najwyszy dla caego pastwa z siedzib w Berlinie.
Obok sdw powszechnych dziaay sdy handlowe od 1861 wcielone do powszechnych jako osobne wydziay oraz sdy wojskowe. Wsplna regulacja sdw dla caej Rzeszy 1877. Od tego czasu najnisze byy sdy urzdowe (jednoosobowe lub z udziaem awnikw w sprawach karnych). Odwoawcze od nich i sdami I instancji byy sdy okrgowe (kolegialne z przysigymi w cikich karnych). Od nich mona byo si odwoa do wyszych sdw okrgowych. Najwyszym sdem Rzeszy by Trybuna Rzeszy w Lipsku. 1872-73 utworzenie sdownictwa administracyjnego. Funkcj sdw administracyjnych w I instancji przejy wydziay powiatowe, II instancja w rejencjach wydzia obwodowy. W 1875 powoano najwysz instancj Wyszy Trybuna Administracyjny w Berlinie.
ZABR AUSTRIACKI
W czasie rozkadu feudalizmu: Z niewielkimi zmianami w Galicji dziaay dawne sdy polskie. Do momentu wprowadzenia reform Jzefa II (1781) dziaay tu sdy ziemskie i grodzkie. do 1784 byy sdami I instancji dla szlachty, w 1774 ograniczono ich dziaalno na rzecz Trybunau Krlewskiego we Lwowie oraz Tabuli krajowej (rejestr dbr szlacheckich). Najwysz instancj by Najwyszy Sd Gubernatorski apelacje od sdw grodzkich i ziemskich, kasacje, zastpiony w 1774 Trybunaem Krlewskim (I instancja dla spraw szlachty galicyjskiej, II dla odwoa od Rady Apelacyjnej, III dla spraw magistratw miejskich, o ile nie trafiay do Najwyszej Izby Sprawiedliwoci w Wiedniu). W okresie przejciowym sdy dominialne poddano kontroli wadzy pastwowej. Reformy Jzefa II miay zintegrowa poszczeglne kraje. Zniesiono w 1784 sdy ziemskie, grodzkie, Trybuna Krlewski, Rad Apelacyjn i Konses. Powoano we Lwowie pierwszy sd szlachecki Forum Nobilium, w 1787 powoano takie sdy w innych miastach. Utrzymay one kompetencje w sprawach cywilnych I instancji. Postpowania egzekucyjne prowadzili komornicy graniczni. Pod nadzorem lwowskiego Forum Nobilium bya Tabula Krajowa. W sprawach cywilnych mieszczan orzekay magistraty. Funkcje sdowe sprawowali syndycy i rajcy miejscy. W mniejszych miastach dalej sprawy te leay w rkach justycariuszy. W duych magistrat wyoni 3 senaty cywilny, karny i polityczny, zaoono Tabul miejsk na wzr krajowej. Na wsi reformy Jzefa II day chopom ochron ze strony wadzy pastwowej. Sdy dominialne znalazy si pod cis kontrol administracyjn. Od 1784 sprawy cywilne sdzili specjalni justycariusze panowie nie mogli zmienia ich wyrokw. Dziedzice mogli przekazywa sdownictwo magistratowi. Ograniczono sdownictwo dominialne w sprawach karnych jedynie drobne wystpki mg sdzi mandatariusz powoany do sprawowania funkcji porzdkowych. Prawo nakadania drobnych kar mia sd gromadzki organ samorzdowy wsi. Po wejciu w ycie kodeksu karnego z 1803 cikie policyjne przestpstwa podlegay sdziemu policyjnemu, powoywanego przez pana wsi. Powszechne sdy karne na podstawie uniwersau z 1787 r utworzono w Galicji 19 sdw kryminalnych. Szczeglne znaczenie mia senat karny magistratu lwowskiego, ktry przej waniejsze sprawy. W 1818 zmniejszono ich liczb do 6. Instancj odwoawcz by Sd Apelacyjny we Lwowie. Od jego wyroku mona byo si odwoa do Najwyszej Izby Sprawiedliwoci w Wiedniu Po reformach utrzymay si nieliczne sdy szczeglne: dla spraw handlowych i wekslowych w Brodach, Sd Grniczy w Wieliczce, sdy wojskowe. Jzykiem sdowym bya acina oraz powoli jzyk niemiecki, polski tylko w niektrych przypadkach (np. postpowanie niesporne). W 1840 wprowadzono niemiecki w czynnociach sdw.
W formacji kapitalistycznej: Do Ustawy zasadniczej (1867) najnisz instancj byy urzdy powiatowe, a wic organy administracji dziaajce jako sdy. Sdziami byli dawni mandatariusze i justycariusz. Ponad nimi stay trybunay I i II
instancji jako organy wycznie sdowe. Rewizj zajmowa si Najwyszy Trybuna Sprawiedliwoci. Zmiany konstytucyjne utworzyy sdy powiatowe, wprowadziy przysigych w sprawach prasowych, ciszych zbrodniach i przestpstwach politycznych. Sd powiatowy w kadym powiecie byy po dwa lub wicej takich sdw. Organy jednoosobowe, sdziy w sprawach o wykroczenia, cywilnych o wartoci do 1 tys. koron i we wszystkich sprawach o naruszenie posiadania. Ponadto sprawy niesporne. Sdy krajowe kolegialne (trzech sdziw w sprawach cywilnych, w karnych czterech). obejmoway wszystkie sprawy cywilne i karne nieprzekazane innym sdom. Stanowiy instancj odwoawcz od sdw powiatowych. W sprawach karnych zagroonych kar powyej 5 lat wizienia orzekao 12 przysigych. Wysze sdy krajowe dziaay we Lwowie i Krakowie. II instancja dla w.w. sdw, I dla spraw syndykackich Najwyszy Trybuna Sprawiedliwoci utworzony w Wiedniu mia osobny skad dla spraw galicyjskich. Orzeka jako III i ostatnia instancja dla spraw sdw okrgowych, II dla spraw wyszych sdw krajowych. Wyroki kolegialne (7 sdziw). Sdy szczeglne: Trybuna Pastwa (powsta w 1869 sdownictwo prawa publicznego przy jednoczesnej ochronie praw skarcego), Administracyjny (1875 jedyny sd administracyjny w pastwie), Stanu (1867, wybierany z czonkw parlamentu, nie zebra si ani razu, mia sdzi ministrw), sdy przemysowe (spory ze stosunkw pracy).
ZABR ROSYJSKI
W czasie rozkadu feudalizmu: Po pierwszym rozbiorze sdownictwo zachowao formy organizacyjne z czasw Rzeczpospolitej szlacheckiej. W 1772 powoano sdy ziemskie niszej (w prowincjach) i wyszej (w guberniach) instancji. Byy to sdy dla spraw cywilnych szlachty. Odwoania do 1774 r. szy do Departamentu do spraw Guberni Biaoruskiej, tzw. Justiz-Kolegium. Nowa organizacja Guberni z 1777 sprawy szlachty oddaa sdom powiatowym ziemskim, w II instancji wyszym sdom ziemskim, a apelacje szy do gubernialnych izb sdowych. Byy one take instancj odwoawcz dla sdw miejskich magistratw (burmistrz z asesorami) Na ziemiach II i III zaboru utrzymano sdy ziemskie i grodzkie oraz Trybuna Litewski. Odwoania od tego trybunau miay i do Wydziau Cywilnego i Kryminalnego w kancelarii generalnego gubernatora, a w wanych sprawach cywilnych do III Departamentu Senatu Rzdzcego w Petersburgu. Praktycznie dziaay tylko sdy grodzkie o funkcjach policyjnych. Szlachecki Departament Cywilny w Wilnie mia rozstrzyga zalege sprawy dawnego Trybunau Litewskiego. W 1800 ponownie zosta przeksztacony w Trybuna Litewski. W guberniach litewskich dla szlachty utworzono sdy ziemiaskie. Sprawy graniczne rozstrzyga podkomorzy. Trybuna w 1802 zastpiono Sdem Gwnym Litewskim, ktry rozstrzyga wszelkie apelacje. Dzieli si na departament karny i cywilny. Najwysz instancj w sprawach karnych by IV Departament Senatu Rzdzcego, w cywilnych (patrz wyej). rosyjski obowizywa w sprawach dot. porzdku publicznego, podatkw, przestrzegania praw i zarzdze wadz itp. (dawne kompetencje polskich sdw grodzkich).
W formacji kapitalistycznej: Nowy ustrj sdw wprowadzony ukazem carskim (1875) nie rozdziela sdownictwa od administracji, nie uznawa niezawisoci wadzy sdowniczej. Nieusuwalno sdziw dotyczya tylko sdziw wyszych, reszta bya zawieszana lub zwalniana ze suby. Jednak spo. mogo wybiera niszych sdziw, ktrych zatwierdzaa wadza.
Istotn rol odgrywa podzia na sdownictwo pokojowe (sdy wiejskie i pokoju) i oglne (okrgowe I instancji i apelacyjne II oraz kasacyjne Departament III i IV) Sdownictwo pokojowe wprowadzone na wsi pospiesznie po uwaszczeniu chopw przez stworzenie na wzr rosyjski sdw wiejskich, tzw. gminnych. Orzekay w sprawach cywilnych spory o przedmioty do 1000rb., spadkw chopskich, karnych (wykroczenia kary do 3rb. lub 7 dni aresztu). Spory o wasno uwaszczonych gruntw rozpatryway specjalne komisje wociaskie (rwnie ostatnia instancja od sdw gminnych). Po reformie z 1875 jeden sd obejmowa ok. 4 gminy. Zreformowany sd sdzi w skadzie sdzia gminny i dwch awnikw, a jego kompetencje ulegy rozszerzeniu. Sdy gminne miay prawo szeroko stosowa prawo zwyczajowe. Sdy pokoju wprowadzone w miastach w miejsce sdw dla mieszczan. Jeden sd = jeden powiat. Orzekali jednoosobowo sdziowie mianowani przez ministra sprawiedliwoci. Rzadko sdziami pokoju byli prawnicy. Mogy w ograniczonym stopniu stosowa prawo zwyczajowe. Istniay przy nich wydziay hipoteczne. Zjazd sdziw pokoju sd apelacyjny od wyrokw sdw gminnych i pokoju. Zbiera si okresowo, stale urzdowali tylko prezesi i sekretariat. Skad: sdziowie pokoju po kolei zasiadali na sesjach sdowych. Izba Sdowa apelacje od sdw okrgowych. Podzia na departament cyw. i karny. Przy Departamencie Karnym dziaa naczelny prokurator Krlestwa Orzekanie przez organy pozasdowe. od 1867 w sprawach karnych wiejsko-policyjnych oraz o szkody na polach i w lasach orzeka wojenny naczelnik powiatu. W przypadku naruszenia konkretnych przepisw (np. paszporty, budowlane, przemysowe) urzd powiatowy mia prawo wykonywania orzecznictwa karnego. Urzd gubernialny rozstrzyga w sporach majtkowych i innych, wynikych w urzdach starszych kupieckich i rzemielniczych, porpinacji, skarbowych. Wojskowy Sd Okrgowy w Warszawie walka z ruchem rewolucyjnym.
Sd Najwyszy
Sd Grodzki I inst.
Sdy dzieliy si na II grupy powszechne i szczeglne. Podzia na okrgi sdowe nawizywa do dawnego podziau dzielnicowego, a nie obecnego administracyjnego. Sdy powszechne powoane do rozstrzygania wszystkich spraw karnych i cywilnych. Dekret Naczelnika z 8.02.1919 powoa Sd Najwyszy. Hierarchia powyej. Rnice po okresie zaborw w rnych regionach RP widoczne byy przede wszystkim na szczeblu najniszym. Konstytucja marcowa potwierdzia istnienie sdziw pokoju i sdw przysigych, jednak unifikacj sdownictwa przynioso dopiero nowe prawo o ustroju sdw powszechnych z 1928. Po unifikacji na najniszym szczeblu istniay sdy grodzkie jednoosobowe w drobnych sprawach karnych i cywilnych, odwoania od sdw pokoju i udzielanie pomocy sdowej innym organom. o Sdami I instancji w waniejszych sprawach byy sdy okrgowe - miay by 3-osobowe, wyszo jedno. Dzieliy si na wydziay. Dla orzekania o zbrodniach i przestpstwach politycznych miay by tworzone przy nich sdy przysigych, jednak ich nie powoano, i dziaay tylko w Galicji na podstawie przepisw austriackich. Istniay take wydziay handlowe, jednoosobowe sdy dla nieletnich. o Sdy apelacyjne sdy II instancji dla sdw okrgowych, I instancja dla spraw szczeglnych, przekazanych im przez ustawy (jedyna instancja w post. doranym) o Sd Najwyszy kasacje, sprawy przekazane przez ustawy (dyscyplinarne adwokatw, wano wyborw). Dzieli si na izby (2 cywilne, 1 karna, pod koniec lat 30. izba do spraw adwokatw). Co najmniej 3 sdziw do orzekania. Sdy szczeglne o wojskowe ich odrbno gwarantowana w K. marcowej. Dzieliy si na: sdy pukowe (do 1920, potem sdy wojskowe i marynarki wojennej), okrgw generalnych, Naczelny Sd Wojskowy. Postpowanie dwuinstancyjne. Nadzr nad nimi nalea do ministra spraw wojskowych. Sdziy opierajc si na kodeksie karnym wojskowym i wojskowego postpowania karnego. o pracy powoane po raz pierwszy w 1928 do spraw cywilnych wynikych ze stosunku pracy, chaupniczego, zwizanych z nauk zawodu. Jeden sdzia zawodowy i dwch awnikw powoywanych przez organizacje pracodawcw i pracownikw. Tworzone samoistnie bd przy sdach grodzkich. o wyznaniowe na ziemiach byego zaboru rosyjskiego ze wzgldu na wyznaniowy charakter prawa maeskiego na tych terenach. Rozpatrywaa spory w sprawach maeskich wyznawcw okrelonych wyzna. Sdy diecezjalne dla rzymsko-katolikw, konsystorskie dla ewangelikw, konsystorskie prawosawne dla prawosawnych. W pozostaych regionach to orzecznictwo naleao do sdw pow. o Stosunki publicznoprawne Trybunay o Trybuna Stanu sdzenie ministrw, ktrych sejm pocign do odpowiedzialnoci konstytucyjnej kwalifikowan wikszoci gosw (3/5). Istnia w latach 1921-39, powoywany do 1935 przez Sejm,
o o
o o
potem przez Prezydenta RP. Prezes SN + 12 czonkw. Konstytucja kwietniowa wyranie ogranicza zakres odpowiedzialnoci prawnej ministrw. Kara rwnie na podstawie kodeksu karnego. Trybuna Kompetencyjny rozstrzyganie sporw kompetencyjnych midzy organami administracji i sdami. Najwyszy Trybuna Administracyjny orzekanie o legalnoci aktw administracyjnych. Dwie izby oglnoadministracyjna i skarbowa. III instancja dla ziem byego zaboru pruskiego, dla reszty I. Dziaa jak sd kasacyjny oddala skarg albo uchyla zaskaron decyzj. Na prawach trybunau miay dziaa: Sd Kartelowy - badanie legalnoci umw kartelowych (od 1935) oraz Inwalidzki Sd Administracyjny. Jednak w ich powoaniu przeszkodzia wojna. Prawo o ustroju sdw powszechnych regulowao take dziaanie prokuratury. Zostaa ona zwizana z sdownictwem jako organ pastwa w zakresie cigania przestpstw. Minister sprawiedliwoci by zarazem naczelnym prokuratorem. Nie byo prokuratorw tylko w sdach grodzkich, chyba e minister ich tam ustanowi. regulowano take oglne funkcje adwokatury (wolny zawd o funkcjach prywatno- i publicznoprawnych) oraz notariatu przez prawo o notariacie z 1933 (traktowany jako funkcjonariusz publiczny) Prokuratoria Generalna obsuga prawna Skarbu Pastwa.
Sdy specjalne. Najwczeniej polowe (szpiegostwo) i wojskowe sdy dorane (partyzantka i posiadanie broni) Cywilne sdy specjalne powoane do przestpstw na terenach dziaa wojennych, przejy kompetencje sdw wojskowych po ich likwidacji. Trybuna Ludowy w Berlinie najwyszy sd specjalny. Uprawnienia jurysdykcyjne posiaday organy policji, np. decydoway o zesaniu do obozw zagady. Policyjne sdy dorane orzekay o mierci lub kieroway sprawy do Gestapo. Rozporzdzenie 4.12.1941 o sdownictwie karnym dla Polakw i ydw na wczonych obszarach wschodnich prawo karne materialne, procedura oraz sdownictwo dorane. Prokurator swobodnie decydowa o kierowaniu sprawy do sdu powszechnego lub szczeglnego, nie mona byo zaskary wyrokw sdw specjalnych. Generalne Gubernatorstwo (GG): do reformy sdownictwa na terenie GG (26.10.1939) dziaao sdownictwo wojskowe sdy polowe i dorane. Rozporzdzenie O odbudowie wymiaru sprawiedliwoci wprowadzio sdy polskie i niemieckie. Sdom niemieckim podlegali wycznie reichsdeutsche i volksdeutsche, a inni tylko w sprawach dotyczcych Rzeszy lub dziaania przeciwko Niemcom. Dzieliy si na sdy powszechne (sd niemiecki i wyszy sd niemiecki) i sdy specjalne utworzone 15.11.1939 orzekajce w sprawach szczeglnych oraz policyjne sdy dorane (oddaway trudne sprawy sdom specjalnym) Sdy polskie orzekay w pozostaych sprawach. Byy to sdy grodzkie, okrgowe i apelacyjne. Wyroki podlegay kontroli Wyszego Sdu Niemieckiego. Gwnie sprawy cywilne, rzadko karne. O sporach kompetencyjnych orzekay organy niemieckie. Ziemie anektowane przez ZSRR: Na obszarach wcielonych do ZSRR przestao cakowicie obowizywa polskie prawo. Organy NKWD na podstawie kodeksu pracy poprawczej z 1933 wymierzay kary zesania itp. Ustrj sdw republik radzieckich okrelaa Konstytucja z 1936 r. oraz konstytucje republik zwizkowych. Dziaalno wszystkich organw sdowych kontrolowa Sd Najwyszy ZSRR. W kadej republice dziaa te Sd Najwyszy wybierany przez Rad Zwizkow na 5 lat. Na niszym szczeblu dziaay sdy obwodowe, a rejonach, na ktre dzieliy si obwody dziaay sdy ludowe. Postpowanie w jzyku republiki zwizkowej, jawne, sdziowie niezawili. W orzeczeniach powoywano si zarwno na kodeks danej gazi prawa, jak i na Zasady przypisane tej gazi.