You are on page 1of 163

HISTORIA PASTWA I PRAWA POLSKI

SKRYPT
Na podstawie ksiki J. Bardacha oraz wykadw i skryptu prof. Jurka

AUTORZY:
DAMIAN BARON JUSTYNA BARTNIK WERONIKA BRYA ANNA CELUCH MARTA CEMPEL OLGA CERAN ANETTA CHAREMSKA KLAUDIA GRUM TOMASZ GRZDKOWSKI ASIA GRZEKOWIAK PAULINA GUDZOWSKA MARTYNA HABERLAND ANNA HADASIK SYLWIA HEPPEL DARIA KOTLISKA KAROL RYBCZYSKI ANNA SOJAT AGNIESZKA MUSIA

Spis treci
I. Ustrj ..............................................................................................................................................6
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. Periodyzacje historii ustroju Polski. ................................................................................................................... 6 Patrymonialna koncepcja pastwa piastowskie zasady dziedziczenia tronu i wadzy. ....................................... 7 Pozycja krla w monarchii patrymonialnej. ........................................................................................................ 7 rda dochodw i wydatki w monarchii patrymonialnej. .................................................................................. 8 Ciary prawa ksicego. ................................................................................................................................. 9 Urzdy w monarchii patrymonialnej. ................................................................................................................. 9 Ksztatowanie si wielkiej wasnoci ziemskiej w monarchii patrymonialnej ..................................................... 10 Immunitety i ich podzia. ................................................................................................................................. 10 Pozycja Kocioa w monarchii patrymonialnej. ................................................................................................. 11 Ksztatowanie si stanu rycerskiego ................................................................................................................ 12 Powstanie i rozwj miast w Polsce do XVI wieku. Lokacje miast na prawie niemieckim. .................................... 13 Pooenie ludnoci wiejskiej w monarchii patrymonialnej. Lokacje wsi. ............................................................ 14 Poddastwo chopw do poowy XV w. ........................................................................................................... 16 Ksztatowanie si ustroju feudalnego w Polsce (X- XVI w.)................................................................................ 18 Pastwo polskie wobec papiestwa i cesarstwa w okresie monarchii parlamentarnej ........................................ 19 Monarchia stanowa- istota i nowa koncepcja pastwa..................................................................................... 19 Sukcesja tronu w monarchii stanowej.............................................................................................................. 20 Pozycja krla w monarchii stanowej ................................................................................................................ 21 Instytucja stanw............................................................................................................................................ 21 Przedstawicielstwo stanowe ........................................................................................................................... 22 Urzdy w monarchii stanowej ......................................................................................................................... 23 rda dochodw skarbowych w monarchii stanowej ...................................................................................... 24 Zwizki Polski i Litwy charakter prawny, etapy. ............................................................................................. 24 Stan szlachecki- geneza, przywileje. Sposoby nabycia szlachectwa. Utrata szlachectwa. ................................... 26 Stan duchowny i jego pozycja w pastwie ....................................................................................................... 27 Pozycja stanu mieszczaskiego........................................................................................................................ 28 Chopi w monarchii stanowej 1320 1454....................................................................................................... 29 Periodyzacja Rzeczypospolitej szlacheckiej. ..................................................................................................... 30 Wadza krlewska w Rzeczypospolitej szlacheckiej. Elekcje Jagiellonw a wolna elekcja. .................................. 32 Sejm w Rzeczypospolitej szlacheckiej: struktura, skad, kompetencje, porzdek obrad...................................... 34 Szlachecki ruch egzekucyjny. ........................................................................................................................... 35 Liberum veto. Zerwanie i niedojcie sejmu do skutku. ...................................................................................... 37 Rodzaje sejmw.............................................................................................................................................. 37 Sejmiki i ich rodzaje. ....................................................................................................................................... 38 Artykuy henrykowskie i pakta konwenta......................................................................................................... 39 Instytucja senatorw - rezydentw.................................................................................................................. 40 Urzdy w Rzeczypospolitej szlacheckiej ........................................................................................................... 40 Skarbowo w Rzeczypospolitej szlacheckiej (dochody, administracja, kontrola skarbu) ................................... 41 Pospolite ruszenie i wojska zacine w Rzeczypospolitej szlacheckiej ............................................................... 43 Oligarchia magnacka jako forma rzdw ......................................................................................................... 44 Konfederacje i rokosze .................................................................................................................................... 45 Rzdy sejmowe w XVII-XVIII wieku .................................................................................................................. 45

43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81. 82. 83. 84.

Reformy sejmu niemego z 1717 r. ................................................................................................................ 46 Reformy ustrojowe z lat 1764- 1775. Rada Nieustajca. Komisje Wielkie. Wpyw ideologii Owiecenia ............. 47 Prawa kardynalne w Rzeczypospolitej szlacheckiej........................................................................................... 48 Komisje porzdkowe cywilno-wojskowe z 1789 r. ............................................................................................ 49 Wadza wykonawcza w Konstytucji 3 Maja ...................................................................................................... 50 Wadza ustawodawcza w Konstytucji 3 Maja ................................................................................................... 51 Droga ustawodawcza wedug konstytucji 3 Maja. ............................................................................................ 52 Postanowienia sejmu grodzieskiego z 1793 r. ................................................................................................ 52 Ustrj wadzy powstania kociuszkowskiego. Reformy. .................................................................................... 53 Stosunki wyznaniowe w Rzeczypospolitej szlacheckiej. Pozycja Kocioa katolickiego........................................ 55 Spoeczno-prawna pozycja szlachty w Rzeczypospolitej szlacheckiej................................................................. 57 Gospodarka folwarczano-paszczyniana. ....................................................................................................... 58 Miasta i mieszczanie w Rzeczypospolitej szlacheckiej. Anty-miejska polityka szlachty. ...................................... 59 Ustawa o miastach krlewskich z 1791 r. ......................................................................................................... 60 Pooenie chopw w Rzeczypospolitej szlacheckiej. Formy zalenoci ludnoci wiejskiej. ................................. 61 Prawa stanw w Konstytucji 3 Maja ................................................................................................................ 62 Sprawa chopska w Sejmie Wielkim i Insurekcji kociuszkowskiej ..................................................................... 63 Geneza konstytucji Ksistwa Warszawskiego. Cechy konstytucji....................................................................... 64 Wadza wykonawcza w konstytucji Ksistwa Warszawskiego ........................................................................... 64 Wadza ustawodawcza w konstytucji Ksistwa Warszawskiego ........................................................................ 65 Droga ustawodawcza wedug konstytucji Ksistwa Warszawskiego .................................................................. 66 Administracja terytorialna w Ksistwie Warszawskim ...................................................................................... 66 Geneza konstytucji Krlestwa Polskiego. Cechy konstytucji. ............................................................................. 68 Wadza wykonawcza w konstytucji Krlestwa Polskiego................................................................................... 69 Wadza ustawodawcza w konstytucji Krlestwa Polskiego................................................................................ 70 Droga ustawodawcza wedug konstytucji Krlestwa Polskiego ......................................................................... 71 Administracja terytorialna w Krlestwie Polskim.............................................................................................. 71 Ustrj wadz powstania listopadowego i styczniowego .................................................................................... 72 Ograniczanie odrbnoci Krlestwa Polskiego po upadku powstania listopadowego. Statut organiczny z 1832r. 74 Likwidacja odrbnoci Krlestwa Polskiego po upadku powstania styczniowego .............................................. 75 Rzeczpospolita Krakowska i jej konstytucje. ..................................................................................................... 76 Wielkie Ksistwo Poznaskie odrbnoci ustrojowe. ..................................................................................... 77 Galicja w okresie autonomii. Statut krajowy. Instytucje autonomii galicyjskiej. ................................................. 78 Prawo wyborcze na ziemiach polskich pod zaborami. ...................................................................................... 80 Przemiany w ustroju spoecznym na ziemiach polskich pod zaborami. Prawa obywatelskie. Sprawa chopska. Uwaszczenie chopw. ................................................................................................................................... 80 Krlestwo Polskie w czasie I wojny wiatowej. Konsekwencje prawne aktu z 5 listopada 1916 r. ....................... 82 Sprawa polska w czasie I wojny wiatowej. ...................................................................................................... 82 Proces odbudowy pastwa polskiego. Dzielnicowe i centralne organy wadzy pastwowej. Ksztatowanie granic. 83 Geneza konstytucji marcowej.......................................................................................................................... 85 Koncepcje pastwa w Konstytucji Marcowej.................................................................................................... 85 Naczelne zasady ustroju w konstytucji Marcowej............................................................................................. 86 Wadza wykonawcza w konstytucji Marcowej. ................................................................................................. 87

85. 86. 87. 88. 89. 90. 91. 92. 93. 94. 95. 96. 97. 98. 99. 100. 101. 102. 103. 104. 105. 106. 107. 108. 109. 110. 111. 112. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13.

Wadza ustawodawcza w konstytucji Marcowej............................................................................................... 88 Droga ustawodawcza w Konstytucji Marcowej ................................................................................................ 89 Wpyw Prawa Natury na postanowienia w konstytucji marcowej. .................................................................... 89 Tryb zmiany konstytucji marcowej................................................................................................................... 90 Konsekwencje ustrojowo prawne zamachu majowego. Nowela sierpniowa. .................................................. 91 Geneza Konstytucji Kwietniowej...................................................................................................................... 91 Koncepcja pastwa w konstytucji kwietniowej. Elitaryzm, autorytaryzm, solidaryzm spoeczny. ....................... 93 Pozycja i kompetencje prezydenta w konstytucji kwietniowej, prerogatywy & uprawnienia zwyke. ................. 94 Rzd w konstytucji kwietniowej....................................................................................................................... 95 Sejm i senat w konstytucji kwietniowej............................................................................................................ 95 Droga ustawodawcza w konstytucji kwietniowej. ............................................................................................ 96 Tryb zmiany i rewizji konstytucji kwietniowej. ................................................................................................. 97 Prawa i obowizki obywatelskie w konstytucji marcowej i kwietniowej. ........................................................... 97 Prawa wyborcze w II RP. ................................................................................................................................. 98 lsk w II RP. ................................................................................................................................................... 99 Administracja w II Rzeczypospolitej. .............................................................................................................. 100 Samorzd w II Rzeczypospolitej. .................................................................................................................... 101 Podzia ziem polskich po klsce w kampanii wrzeniowej ............................................................................... 102 Ziemie polskie wczone do Rzeszy ................................................................................................................ 103 Generalne Gubernatorstwo- organizacja wadz.............................................................................................. 103 Ziemie polskie wczone do Zwizku Radzieckiego. ........................................................................................ 104 Sytuacja prawna ludnoci polskiej pod okupacjami ........................................................................................ 105 Organy administracyjne i wadze policyjne na okupowanych ziemiach polskich. ............................................. 106 Polskie wadze pastwowe na emigracji w latach II wojny wiatowej ............................................................. 106 Struktury organizacyjne polskiego pastwa podziemnego. ............................................................................. 107 Ugrupowania polityczne nie uznajce rzdw na emigracji. KRN, PKWN ......................................................... 109 Przeobraenia ustrojowe w Polsce w latach 1944 1947. .............................................................................. 110 Ustrj polityczny wg maej konstytucji z 19 lutego 1947. ................................................................................ 111 Oglna charakterystyka dawnego prawa polskiego ........................................................................................ 112 Zdolno prawna i zdolno do czynnoci prawnych w dawnym prawie .......................................................... 113 Dawne prawo maeskie osobowe. Rodzice i dzieci ...................................................................................... 114 Dawne prawo rzeczowe. Posiadanie i wasno. Nabycie wasnoci. Obrt nieruchomociami (ograniczenia obrotu). Cechy feudalnej wasnoci ziemi ...................................................................................................... 116 Dawne prawo zobowiza ............................................................................................................................ 117 DAWNE PRAWO SPADKOWE ......................................................................................................................... 118 DAWNE PRAWO MAESKIE MAJTKOWE .................................................................................................. 120 POJCIE PRZESTPSTWA W DAWNYM POLSKIM PRAWIE KARNYM. DZIA PRZESTPSTW. RODZAJE PRZESTPSTW. POSTACIE PRZECTPSTW ....................................................................................................... 121 MIR .............................................................................................................................................................. 121 WRDA, ODWET, POKORA I OKUP .............................................................................................................. 122 ZASADY ODPOWIEDZIALNOCI W DAWNYM PRAWIE POLSKIM ...................................................................... 122 POJCIE I RODZAJE KAR, ZASADA KOMPOZYCYJNA W DAWNYM PRAWIE POLSKIM......................................... 123 DAWNY PROCES SDOWY ............................................................................................................................. 124

II. Prawo sdowe ............................................................................................................................112

14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16.

SYTUACJA PRAWNA KOBIETY W DAWNYM PRAWIE POLSKIM ........................................................................ 126 Kodyfikacje i prby kodyfikacji prawa sdowego w dawnej Polsce. ................................................................. 127 Nowoytne pojcie kodyfikacji prawa. Cechy idealnego kodeksu.................................................................... 128 Pruskie i niemieckie prawo cywilne na ziemiach polskich. Landrecht Pruski. BGB ............................................ 130 Prawo cywilne w Ksistwie Warszawskim. Kodeks Napoleona. ....................................................................... 131 Prawo cywilne w Krlestwie Polskim ............................................................................................................. 132 Rosyjskie prawo cywilne na ziemiach polskich. .............................................................................................. 132 Austriackie prawo cywile na ziemiach polskich. ABGB .................................................................................... 133 Pruskie i niemieckie prawo karne na ziemiach polskich. ................................................................................. 134 Prawo karne w Ksistwie Warszawskim......................................................................................................... 136 Prawo karne w Krlestwie Polskim ................................................................................................................ 137 Rosyjskie prawo karne na ziemiach polskich. Kodeks Tagancewa.................................................................... 137 Austriackie prawo karne na ziemiach polskich. .............................................................................................. 138 Prawo handlowe i gospodarcze na ziemiach polskich u schyku XIX w. i na pocztku XX w............................... 139 Unifikacja i kodyfikacja prawa w II Rzeczypospolitej. Komisja kodyfikacyjna.................................................... 139 Prawo cywilne w II Rzeczypospolitej. Kodeks zobowiza. ............................................................................. 140 Prawo karne w II Rzeczypospolitej. Kodeks Makarewicza. .............................................................................. 141 Prawo handlowe w II Rzeczypospolitej. ......................................................................................................... 142 Prawo pracy w II Rzeczypospolitej. ................................................................................................................ 143 Prawo na ziemiach polskich pod okupacjami w czasie II wojny wiatowej. Prawo karne dla Polakw i ydw. 144 Zmiany w prawie w pocztkach Polski Ludowej.............................................................................................. 146 Sdownictwo w monarchii patrymonialnej. ................................................................................................... 146 Sdownictwo w monarchii stanowej. ............................................................................................................ 147 Sdy centralne w Rzeczpospolitej szlacheckiej ............................................................................................... 148 Sdy szlacheckie Rzeczpospolitej szlacheckiej ................................................................................................ 150 Trybuna Koronny oraz Litewski:.................................................................................................................... 151 Sdownictwo kocielne w Rzeczpospolitej szlacheckiej .................................................................................. 152 Sdownictwo miejskie w Rzeczpospolitej szlacheckiej .................................................................................... 153 Sdownictwo wiejskie w Rzeczpospolitej szlacheckiej .................................................................................... 154 Reformy sdw szlacheckich w XVIII w. Sdy w Konstytucji 3. Maja ................................................................ 154 Sdy powstania kociuszkowskiego ............................................................................................................... 155 Ustrj sdw Ksistwa Warszawskiego .......................................................................................................... 155 Ustrj sdw Krlestwa Polskiego ................................................................................................................. 156 Ustrj sdw na ziemiach polskich pod zaborami .......................................................................................... 157 Organizacja wymiaru sprawiedliwoci w II Rzeczypospolitej. Sdy powszechne i szczegowe. ........................ 160 Sdownictwo Polskiego Pastwa Podziemnego ............................................................................................. 162 Sdownictwo okupacyjne na ziemiach polskich w okresie II wojny wiatowej. ................................................ 162

III.Sdownictwo ..............................................................................................................................146

I. Ustrj
1. Periodyzacje historii ustroju Polski.
Wedug J.Bardacha, B. Lenodorskiego i M.Pietrzaka:

Periodyzacja historii ustroju nie pokrywa si z periodyzacj w dziedzinie prawa. Dowodzi to, i zmiana ustroju jest atwiejsza od zmiany prawa. I Pastwo plemienne i powstanie pastwa polskiego VII/VIII- 966 ycie odbywao si w wsplnotach opolach. czyy si one w plemiona. Plemiona natomiast tworzyy pastwa plemienne (quasi- pastwa). Na polskich ziemiach istniay dwa takie pastwa; Wilan na ziemiach Maopolski oraz Polan na ziemiach Wielkopolski. Polanie dali pocztek pastwu polskiemu. II Monarchia patrymonialne (piastowska) 966 -1320 Mona w niej wyrni dwa podokresy: pierwszy do roku 1138 to monarchia wczesnofeudalna (jednolita monarchia), po tym roku nastpuje rozbicie dzielnicowe powizane z decentralizacj wadzy. III Monarchia stanowa 1320 -1454 Nazwa nie do koca adekwatna, poniewa stany istniay ju przed 1320, lecz o kocu stanw mona mwi z chwil uwaszczenia chopw w 1864 r. IV Rzeczypospolita szlachecka 1454-1795 - > od 1569 Rzeczpospolita Obojga Narodw Wyodrbni mona tutaj 3 podgrupy: - demokracja szlachecka 1454 1652 (pierwsze veto) [inne daty kocowe: 1606 rokosz Zebrzydowskiego lub 1665 rokosz Lubomirskiego] - oligarchia magnacka 1652 ok 1770 - okres reform (czasy stanisawowskie) V Ziemie polskie pod zaborami 1795-1918 Na ziemiach polskich w tym czasie istniay rne formy autonomii. 1795 - 1918 Krlestwo Galicji i Lodomerii 1807 - 1815 Ksistwo Warszawskie 1815 - 1866 Krlestwo Polskie, przeksztacio si w Pastwo Przywilaskie 1866 - 1917 1815 - 1848 Wielkie Ksistwo Poznaskie 1815 - 1846 Rzeczpospolita Krakowska VI II Rzeczypospolita - Okres ksztatowania si pastwa XI 1918 III 1921 - demokracja parlamentarna III 1921- VIII 1926 - system rzdw autorytarnych VIII 1926 IX 1939 VII Okupacja 1939 -1944/45 VIII Polska po II Wojnie wiatowej 1944/45 -1989

- Walka o wadze 1944 -1947 - Utrzymania wadzy ludowej 1947- 1952 - Polska Rzeczpospolita Ludowa 1952- 1989 Wedug W. Oruszczoraka:

- Historia ustroju i pastwa piastowskiego 966-1370 - Historia monarchii Andegawenw i Jagiellonw 1370-1572 - Rzeczypospolita Obojga narodw 1769/1572- 1795

2. Patrymonialna koncepcja pastwa piastowskie zasady dziedziczenia tronu i wadzy.


Piastowska monarcha korzystaa ze wzorcw monarchii karoliskiej. Zapoyczono z niej ceremonia koronacyjny, zarzd centralny, organizacje lokalna oraz system obcie ludnoci. Sam tytu krla ma swj rodowd w postaci Karola Wielkiego. Dodatkowo w pastwie cieray si dwie koncepcje pastwa. Pierwsza to centralizacje oparta na rzdach silnej wadzy monarchy i jego druyny. Przejawiaa si w ekspansji terytorialnej oraz obronie pastwa przed najazdami w celu utrzymania jednoci pastwa. W tym celu umocnienia centralizacji monarcha objeda swoje terytorium. Druga koncepcja to decentralizacja . Doprowadzia do niej opozycja silnej wadzy monarszej. W skad opozycji wchodzia cz monowadztwa pragnca uniezaleni si od wadcy. Dziki ich staraniom wprowadzono podzia pastwa pomidzy czonkw dynastii, elekcje ograniczon od czonkw dynastii oraz prawo oporu. Zmiany te doprowadziy do wyksztacenia si instytucji princepsa czyli ksicia zwierzchniego sprawujcego wadze centraln nad pozostaymi ksitami dzielnicowymi. Pocztkowo wadza w pastwie przekazywana bya z ojca na syna lub brata. Prbowano co prawda wprowadzi podzia kraju na wszystkich dziedzicw, jednake dziki pocztkowej koncepcji centralizacji kraju, najsilniejszy z dziedzicw zdobywa wadze nad caym pastwem. Zmiana nastpia, gdy zatwierdzony zosta stay podzia na dzielnice wprowadzony przez Bolesawa Krzywoustego. Dzielnice dzielone byy dla wszystkich wstpnych linii mskiej. Podziau dokonywa ojciec. Mogli dziedziczy krewni boczni w razie braku mskiego potomka. Dopuszczaln form dziedziczenia bya adopcja. W celu zjednoczenia ziem lub zapewnienia dziedziczenia ziem stosowano umowy o przeycie, zawierana midzy dwoma ksitami ktrzy nie mieli mskich potomkw. Gdy zmar ksi nie pozostawiajc zstpnych mskich obyway si elekcje. Elekcja mogy mie charakter potwierdzajcy lub uroczysty (solenny), kiedy decydowano o powoaniu ksicia. O powoaniu ksicia decydowali moni oraz duchowni. Najsilniej rozwinita elekcyjno wystpowaa w dzielnicy krakowskosandomierskiej. Zwolennikiem elekcyjnoci by koci, ktrego najwaniejsze stanowiska te byy elekcyjne. Elekcyjno sprzyjaa rwnie jednoczeniu pastwa. Z elekcj wi si rwnie pierwsze przywileje ziemskie(obietnice wadcy na wypadek wyporu).

3. Pozycja krla w monarchii patrymonialnej.


Wadze monarchy nie byy nieograniczone. Jej ograniczania stanowia np. rada monarsza oraz wiece. Pierwsi wadcy dziki silnym druyn posiadali rozlege uprawnienia. Z biegiem czasu tracc je . Siln wadze monarsz popierali pocztkowo moni widzc w tym szans osignicia wikszych zyskw z piastowanych urzdw. Poparcia udziela rwnie Koci, wic nadzieje z poszerzeniem chrzecijastwa. Umocnienie wadzy monarszej w XI wieku spowodowao centralizacje pastwa Piastw. Pomimo prby podziaw jednolitego pastwa przez Mieszka I oraz Bolesawa Chrobrego, pastwo jednoczyo si pod egid

najsprawniejszego z ksit, ktrego popierali moni. Silna wadza monarsza sprzyjaa cigoci dynastycznej. Elekcja bya w formie mieszanej: poczenie elekcji z dziedzicznoci (tylko w krgu dynastii panujcej). Monarcha pocztkowo posiadajcy ogromny autorytet w poowie XI wieku zaczynaa go traci. Nie wszyscy moni popieraj koronacje wadcw. Przeciwstawiali si temu czsto ksita juniorzy. Przeomow data jest rok 1138 kiedy to dziki testamentowi Bolesawa Krzywoustego potwierdzono rozbicie dzielnicowe kraju. Ksiciem zwierzchnim by kadorazowo najstarszy z ksit (zasada senioratu). Sprawowa wadze zwierzchni nad pozostaymi ksitami, ponadto wada wasn dzielnic oraz dzielnic senioraln. Dzielnice byy dziedzicznie i ulegay dalszym podziaom. Zasada senioratu zostaa zamana w 1177 kiedy Kazimierz Sprawiedliwy przekaza swoja dzielnice synowi. Od tego momentu dzielnica pryncypacka zostaa zrwnana z innymi. Wadcy dzielnicowi ograniczeni byli w sprawowaniu wadzy przez rade krlewsk, a w najwaniejszych sprawach rwnie wiece. Kolejne ograniczenie wadzy to take przywileje i immunitety, ktre wadca musia respektowa.

4. rda dochodw i wydatki w monarchii patrymonialnej.


Gwne rda dochodw monarchy w pastwie piastowskim to : Trybut(da) forma wiadczenia skadania przez uzalenione terytorium na rzecz wadzy centralnej. Przeksztaca si w danin. Daniny- wiadczenia w naturze wpacane przez gospodarstwa chopskie(podymne/ poradlne).Najczciej wypacane w postaci krowy lub zboa. Przeksztaciy si w pienine renty lub zostay zniesione na podstawie immunitetu. Suebnoci (dochody w sennie nie materialnym). wizay si gwnie z systemem komunikacyjnym. Zaliczy mona do nich: powz- dostarczanie koni do wozw monarchy w czasie podry po kraju, podwoda -dostarczanie koni dla urzdnikw, przewd -obowizek transportu ywnoci i innych przedmiotw oraz pod zbrojn ochron winiw i cennych adunkw, stancja obowizek pomieszczenie i ugoszczenia monarchy wraz z dworem w czasie podry po kraju. Domena monarsza ziemia ktrej monarcha by wacicielem. Lokowano w nich wsie i miasta. Dochody w postaci renty pieninej. Regale zastrzeone wycznie dla monarchy dziedziny dziaalnoci gospodarczej np. dotyczce polowa na grubego zwierza(owieckie), pooww za pomoc sieci (rybowstwa), prawo eglugi po rzekach (wodne) oraz regale grnicze i solne. Dua czci z nich zostaa anulowana immunitetami by nie hamowa rozwoju gospodarczego( budowy mynw i karczm oraz organizacja targw). Inne za umacniay si ze wzgldu na strategiczne znaczenie dla pastwa (menniczy czy grniczy) Myta i ca zwizane z zwierzchnoci celna monarchy. Myta pobierane zarwno na granicy jak i wewntrz pastwa (skrzyowania szalikw , brody). Myta pobierano w zalenoci od wozw, przeksztacone w taryfy celne(zalene od rodzajw towarw) w XIII stuleciu. Jak w przypadku wiele dochodw monarszych nastpia ewolucja z formy naturalnej na pienin lub oddanie tego rodzaju dochodw na rzecz miast. Mennica wie si z zwierzchnoci mennicz monarchy czyli wycznym prawem do bicia monet oraz wymian starych monet na nowe (dochd przy wymianie w stosunku 4:3 lub 3:2). Z czasem prawo wybijania monet zyskay niektre miasta. Gwne rda wydatkw to wydatki na monarch, dwr, wojsko , administracje i inne potrzeby pastwa. Wydatkw dworu i pastwa nie oddzielano. Kary sdowe stanowiy uposaenie sdziw. Za cz dochodw z danin , ce i myt to uposaenie urzdnikw.

5. Ciary prawa ksicego.


Ksice monopole stanowi fundament dominacji ekonomicznej i politycznej wadcy w pastwie i umoliwiay narzucenie ogowi ludnoci caego systemu rnorakich wiadcze na rzecz pastwa. wiadczenia w rnym stopniu dotykay wszystkich mieszkacw. wiadczenia w ramach ciarw prawa ksicego mona podzieli na grupowe oraz indywidualne. Do wiadcze grupowych nale usugi na rzecz ksicia i jego urzdnikw dotyczce spraw obronnoci kraju, wrd nich suba obozowa w czasie wojny, obowizek budowy, drg i mostw oraz przesiek (tarasowanie drg i przej). Inne wiadczenia grupowe to usugi dotyczce bezpieczestwa, w tym miejscu naley wspomnie o wszczciu alarmu w razie odkrycia zbrodni oraz cigania zbrodniarza na terenie swojego opola (lad). Do katalogu wiadcze grupowych zaliczy naley rwnie prawo stancji(obowizek ugoszczenia krla i jego dworu w swoich wociach) oraz daniny pacone przez caa wie w postaci trzody rogatej bd nierogatej. Do wiadcze indywidualnych zaliczamy daniny wystpujce w pod postaciami: powoowego, poradlnego oraz podymnego. Pierwsze z nich wywodzi si od inwentarza pocigowego , drugie od narzdzia rolniczego, a ostatnie od iloci domostw w inwentarzu. Daniny te pacone by w zbou lub pienidzu.

6. Urzdy w monarchii patrymonialnej.


Urzdy w monarchii piastowskiej zostay zaczerpnite z wzorcw monarchii karoliskiej. Byy one takie same w przed jak i po rozbiciu dzielnicowym. Na dworze wysze stanowiska zajmowali komesi (panowie), za og dworzan to komornicy. Z czasem tytu komesa sta si honorowy i oznacza osoby znajdujce wysoko w hierarchii spoecznej (nie zalenie od tego czy peniy urzd. W monarchii patrymonialnej nie odrniano urzdw dworskich od pastwowych. Najwaniejsi urzdnicy okrelani byli mianem dostojnikw. Zaliczy mona do nich: Komes nadworny (palatyn lub wojewoda) zastpowa krla w zarzdzie pastwem i sdownictwem, dowodzi wojskiem. W czasie rozbicia dzielnicowego umocni swoj wadz sdowo i zyska due znaczenie zwaszcza w Krakowie i Sandomierzu. Jego dominacja zostaa zamana za rzecz kasztelana krakowskiego, za na lsku na rzecz komornika wielkiego, Czenik zarzdza piwnicami wadcy. Stolnik zarzdza monarszym stoem. Koniuszy zajmowa si stajniami . Z jego zastpcy wyksztaci si urzd marszaka. Kanclerz prowadzi korespondencje wadcy, uwierzytelnia monarsze dokumenty za pomoc pieczci. Wraz z rozwojem kancelarii przygotowywa dokumenty. Zajmowa drugie stanowisko na dworze po wojewodzie. Notariusz- fachowy pisarz pracujcy w kancelarii. Skarbnik czuwa na skarbem monarszym. Zarzdza rwnie archiwum. Mincerz zarzd nad mennic oraz ciganie dochodw z regaliw. Od XII w. wystpia tendencja do utrzymania osobnych urzdw, a przez to i odrbnoci zarzdu dzielnic w czasie gdy prowincj czy si w rkach jednego wadcy. Monowadcy godzc si na poczenie dzielnic stawali si reprezentantami miejscowych panw. Doprowadzio to przeksztacenia si urzdw dworskich w urzdy ziemskie. Do urzdnikw lokalnych zaliczy mona: Namiestnik prowincjonalny najwyszy urzdnik lokalny przed rozbiciem dzielnicowym.

Kasztelan (komes grodowy)- administracja gospodarcza i sdowa w danym okrgu. Sciganie i magazynowanie danin. Ochrona przed wrogami. Chory organizowa rycerstwo i wid przed kasztelana. Wojski zastpowa kasztelana w sprawach wojskowych Wodarz zajmowa si sprawami gospodarczymi w kasztelani Starosta- wprowadzony przez Wacawa II, na wzr istniejcy w Czechach. Namiestnik wadcy z pen wadz administracyjn i wojskow na powierzonym mu terenie. Urzd ten by wyjtkowy gdy nie by doywotni i nie musia go peni przedstawiciel pochodzcy z danej ziemi, dlatego sprawniej wykonywa powierzane mu przez wadc funkcje.

7. Ksztatowanie si wielkiej wasnoci ziemskiej w monarchii patrymonialnej


Wasno ziemska w XI wieku nie bya zbyt rozlega. Monarchowie od poowy XI w. nadawali ziemie Kocioowi. Mae posiadoci za sub konn w wojsku otrzymywali rwnie rycerze. Pocztkowo bya to beneficja, jednake z biegiem czasu przeksztaciy si w alodia(wasno dziedziczna). Od drugiej poowy XII stulecia szybko wzrastaa wasno panw wieckich i duchownych. wieccy moni czsto dziki penionym urzdom zawaszczali ziemie, take zwikszali woci przez nadania ksice. Czsto nadania tylko usankcjonoway ex post zagarnicie ziemi. Najwiksze wasnoci powstay w Maopolsce (ok. 9 wiosek), najlepiej udokumentowane s na lsku, za najmniejsze na Mazowszu gdzie liczne byo drobne rycerstwo. Rnorodne formy ksztatowania si wielkiej wasnoci ziemi prowadziy zwyczajowo do rozproszenia woci. W komasacji dbr( likwidacja enklaw przez rugowanie chopw i drobnych rycerzy w celu wczenia ich w wasne posiadoci) prym wid koci, ktry czsto otrzymywa ziemie w formie darowizny od wieckich. W Polsce system lenny w szerszym stopniu wyksztaci si tylko na Pomorzu Zachodnim i lsku ! Rwnolegle z nadaniami ziemi, ksztatowaa si domena monarsza bdca jego wasnoci. Jej rozwj przypada na wiek XIII , kiedy to monarcha lokowa w swoich dobrach ludno na prawie niemieckim. Monarcha by najwikszym wacicielem ziemskim. W ramach domen powstaway dwory monarsze czyli centrum woci kierowane przez wodarza. Z ksztatowaniem si wasnoci ziemskiej wi si take renty gruntowe. Mona wymieni 3 formy rent gruntowych: -> odrobkowa (paszczyzna) nieodpatna praca na gospodarstwie pana -> naturalna byy to wszystkiego rodzaju daniny i posugi na rzecz pana, w tym take dziesicina dla kocioa -> pienina wszelkiego rodzaju czynsze pienine na rzecz pana

8. Immunitety i ich podzia.


Immunitet to akt prawny nadajcy przywilej jednostkowy. Popularne w czasie rozbicia dzielnicowego. Dziki immunitetom uprawnienia ksice przechodziy na odbiorc immunitetu. Pozwalao to ugruntowa zaleno ludnoci chopskiej na terenie immunizowanym. Waciciele ziemscy dyli do rozszerzenia uprawnie sdowo administracyjnych oraz umorzenia ciarw prawa ksicego. Pojawienia si immunitetw wie si ze wzrostem dochodw ksicych. Rozrost domen, dochody z miast, a take ce i myt, umoliwiay ustpstwa na rzecz panw i rycerzy. Jednake czsto ksita nadawali tylko immunitety czciowe zwalniajce tylko z czci danin i posug lub nie obejmowali caoci dbr immunitetem.

Rwnolegle z nadaniem immunitetw odbywao si przekazanie na rzecz wacicieli dbr czci regaliw. Immunitety umacniay podstaw ustroju jakim by feudalizm. Pocztkowo immunitety otrzymyway tylko klasztory i biskupstwa (1210 i 1215). Dopiero pniej tego przywileju dowiadczyli wieccy moni. Upowszechnione w XIV wieku. Przyjcie przez wacicieli dbr uprawnie wadzy pastwowej w stosunku do ludnoci zalenej pognbio zaleno chopw oraz doprowadzio do usankcjonowania poddastwa. Immunitety mona podzieli na ekonomiczne i sdowe: I. Ekonomiczne (skarbowe) polegay na zwolnieniu ludnoci w dobrach prywatnych z koniecznoci speniana ksicych posug oraz pacenia danin. Wolno odgradzaa chopw od samowoli urzdnikw ksicych pobierajcych daniny. Umoliwiao to reform i racjonalizacje danin i posug, ktre teraz pobiera pan. Sdowe(sdowo-administracyjne) ograniczay lub wyczay sdownictwo urzdnikw ksicych nad ludnoci objt immunitetem. Od tego momentu sprawy sdowe podlegay wacicielowi dbr lub osobie przez ni wyznaczonej. Immunitety wizay si rwnie z zakazem wjazdu urzdnikw ksicych na dobra immunizowane. Pan mia prawo przeciwstawia si im si. Kary pienine wymierzane dziki immunitetom zasilay kas pana.

II.

9. Pozycja Kocioa w monarchii patrymonialnej.


By moe chrzecijastwo na ziemiach polskich (Wilanie) wystpowao ju pod koniec IX wieku, za spraw pastwa Wielkomorawskiego. Oficjalnie jednak za dat pojawienia si chrzecijastwa w Polsce uznaje si 966 r., kiedy to za spraw Mieszka I Polska przyja chrzest. Akt ten umocni wadze monarsz, a administracja kocielna usprawnia funkcjonowanie pastwa. Wysokie stanowiska pastwowe zajmowali duchowni. Chrystianizacja na ziemiach polskich prowadzona bya stopniowo (Pomorze w XII wieku)oraz z pewnymi problemami dotyczcymi likwidacji pogastwa. W pocztkach pastwa organizacja kocielna, podporzdkowana bya monarsze. Pierwsze misyjne biskupstwo powstao w 968r. w Poznaniu. W roku 1000 powoano pierwsze arcybiskupstwo w Gnienie oraz biskupstwa w Krakowie, Wrocawiu i Koobrzegu. Pozwolio to Polsce przeistoczy si w odrbn prowincje kocieln. Arcybiskupstwo podlege bezporednio Rzymowi, byo wyrazem samodzielnoci pastwowej. W XII wieku powstay kolejne biskupstwa w Lubuszu i Wolinie (przenione do Kamienia Pomorskiego). W czasie rozbicia dzielnicowego jedno kocioa staa si jednym z istotnych czynnikw zjednoczenia pastwa. Koci oczywicie mia w specyficzn organizacj wewntrzn. Do najwaniejszych organw zaliczy mona kapitu zoon z kanonikw. Bya ona ciaem doradczym biskupa. Powoywaa tymczasowego administrator diecezji, a od XIII miaa prawo wyboru biskupa. W ramach biskupstwa organizacja kocielna bya na archidiakonaty bdce okrgami administracyjno-podatkowymi oraz sdowym. Skaday si one z najmniejszych jednostek organizacji kocielnych czyli parafii. Parafie pocztkowo traktowano jako wasno fundatorw(mg czerpa zyski), gdy powstaway zazwyczaj w dobrach prywatnych, jednak z biegiem czasu fundator mia tylko prawo patronatu, czyli przedstawia swojego kandydata na stanowisko kocielne (proboszcza). W Polsce istniay klasztory. Pierwszy sprowadzony zakony to benedyktyni ju w XI w. Od XIII wielu zakony uniezaleniy si od wadzy biskupiej i podlegay wycznie wadzom zakonnym. W czasie rozbicia dzielnicowego koci przesta by podlegy wadzy pastwowej . wiadczy o tym wspomniana wyej dziaalno kapituy oraz prawo patronatu. Dodatkowo kocioom przysugiway liczne immunitety ( czyca 1180 , Borzykowo 1210), ludno z dbr kocielnych zwolniono z ciarw prawa ksicego oraz immunitety sdowe. Z tych osigni czerpani potem wieccy monowadcy.

10. Ksztatowanie si stanu rycerskiego


Wyksztacenie si stanu rycerskiego na ziemiach polski byo dugim procesem, ktrych pocztkw mona upatrywa ju w XI-wiecznych rdach. Wyodrbniaj one bowiem grupy monowadcw (nobiles) i zwykego rycerstwa (milites). Charakterystyczne dla tej grupy spoecznej byo to, i stanowili oni warstw bezporednio podleg wadcy. Czoowi przedstawiciele stanu zwani byli komesami lub baronami i posiadali faktyczny monopol na urzdy. Z reguy przynaleno do tej grupy bya dziedziczna, jednak czasem, doczali do tej ekskluzywnej warstwy take ludzie nowi, np. poprzez sprawowany urzd czy majtek . Pierwotnie komesowie utrzymywali si z partycypowania w daninach publicznych. Z czasem zaczli oni take nabywa wielkie wasnoci ziemskie w drodze nada monarszych czy zawaszcze ziemi. Rycerze wywodzili si za z dawnych czonkw druyny krlewskiej oraz z bogatych ludzi wolnych zdolnych do konnej suby wojskowej (wodykowie). Znaczenie druyny zaczo jednak wraz z biegiem czasu spada. Zaczynali oni osiedla si na nadanym im ziemiach . Druynnicy nadal jednak byli podlegli wadcy. Do obowizkw druynnikw naleaa: wierno wobec panujcego uczestniczenie w wyprawach wojennych i owach wykonywanie zleconych przez wadc funkcji. W zamian za to cieszyli si oni wieloma udogodnieniami takimi jak: uczestnictwo w podziale upw otrzymywanie darw od krla pozostawanie na utrzymaniu monarchy Form wyodrbniania si rycerstwa byo pasowanie na rycerza (miles strenuus). Ceremonia ten by dokonywany przez wadc, ktry wrcza pasowanemu pas, miecz i ostrogi. Take w ramach samego stanu wyodrbni si podzia na silniejszych i sabszych. Najwiksi monowadcy dysponowali wasnymi druynami rycerskimi. Wzajemne zalenoci prowadziy do powstawania rodw monowadczych. Istniay rwnie rody rycerskie, ktre cechowao wsplne pochodzenie i silne uczucie solidarnoci. Do podstawowych uprawnie rycerstwa naleao: dziedziczne posiadanie wasnoci ziemi zwolnione od ciarw prawa ksicego, wiadczono jedynie dziesicin swobodn - na rzecz Kocioa. Ochrona ycia i zdrowia rycerzy-szlachty Do podstawowych za obowizkw rycerstwa naleao penienie suby wojskowej. W kocowej fazie nastpio rozszerzenie immunitetw monarszych na wszystkie dobra rycerskie. Prawo zwyczajowe, wyznaczajce stosunki owego stanu z monarcha okrelano mianem prawa rycerskiego. W XIII w. uformoway si specjalne przywileje przysugujce rycerzom, zwane prawem rycerskim: prawo do wykupu przez wadc w razie popadnicia w niewol prawo do odszkodowania za straty w czasie wyprawy wojennej prawo do wynagrodzenia za wypraw poza granic kraju Monowadcy byli za grup szczeglnie wyrniajc si ze stanu rycerstwa z powodu wysokiej pozycji spoecznej ,zamonoci czy wyjtkowym przywilejom, takim jak, np. prawo nieodpowiednie, ktre zwalniao ich spod jurysdykcji kasztelanw (podlegali ju tylko wadcy). Na ziemiach Polski nie wyksztaci si jednak osobny dzia wyszej szlachty. W praktyce stan rycerski by bardzo zrnicowany i dzieli si na: monowadztwo rycerstwo rednie rycerstwo drobne Szlachcica wyrniao posiadanie herbu, i zawoania (uywanego przy skrzykiwaniu si rodu w razie

niebezpieczestwa). Rodem heraldycznym nazywano zatem grup rycerzy posiadajcych wsplny herb i zawoanie.

11. Powstanie i rozwj miast w Polsce do XVI wieku. Lokacje miast na prawie niemieckim.
Monarchia patrymonialna: Podgrodzia: Podgrodzia byy to skupiska ludnoci rzemielniczej, powstajce na terenie Polski w okresie panowania pierwszych Piastw. Osady te byy zwizane z wikszymi grodami. Stanowiy one bowiem grup konsumentw jak i gwarantoway bezpieczestwo osadnikom. Powstay w ten sposb cae zespoy ochronne zoone z ufortyfikowanego grodu i podgrodzia. Podgrodzia wyrniaa take specyficzna urbanistyka. Niektre wiksze podgrodzia stanowiy orodki typu miejskiego, np. Wrocaw, Gniezno, Pozna. W podgrodziach najwysz pozycje zajmowali kupcy i stanowili w miecie grup rzdzc zwan melioratem. Targi: Osady targowe zaczy rozwija si w Polsce w XII w. Byy to miejscowoci, w ktrych cyklicznie (raz w tygodniu) odbyway si targi. Wok targu osiadali rzemielnicy. Z powodu handlu prowadzonego na terenie targw nadawano im specjalne prawo targowe, umoliwiajce swobodne dokonywanie transakcji przez wszystkich zgromadzonych na targu, bez wzgldu na to z jakiego stanu spoecznego pochodzili. Monarcha nadajc prawo targu jednoczenie zrzeka si uprawnie sdowniczych nas danym terenem, a targ posiadajcy takie prawo zwany by targiem wolnym. Wikszo targw w pniejszym czasie zostaa ulokowana na prawie niemieckim. Lokacja miast: Przeniesienie miasta na prawo niemieckie okrelane jest mianem progu lokacyjnego. Tak uksztatowane miasto wyrniao si przede wszystkim: struktur zawodow ludnoci zabudow i umocnieniami otaczajcymi miasto organizacj wadz i sdw odrbnym pooeniem prawnym ludnoci Miasta wznoszono w okolicy dawnej osady miejskiej, ktra stawaa si przedmieciem. Miasta na prawie niemieckim posiaday charakterystyczn zabudow z rynkiem w centrum i wychodzcymi od niego prostopadymi ulicami. Podstaw ustrojow takiego miasta by dokument lokacyjny, stanowicy o odrbnoci miasta i jego ludnoci. Jeli lokacji dokonywa sam wadca (miasta ksice), wydawa on tylko dokument zasadcy, za pan feudalny potrzebowa zgody wadcy na wydanie takiego dokumentu (miasta prywatne). Przywilej lokacyjny stanowi podstaw przyznania miastu odrbnego prawa sdowego. Lokacja polegaa na poddaniu miasta pod wadz dziedzicznego wjta (zwykle zostawa nim zasadca). Powoaniu wjta towarzyszyo nadanie prawa niemieckiego mieszkacom miasta. Oprcz nadania praw miejski, dokument lokacyjny zawiera: przywileje udzielone wjtowi nadanie prawa targu okrelenie warunkw wykonywania rzemiosa okrelenie obowizkw mieszczan nadanie mieszczanom gruntw poza miastem Monarcha lub pan otrzymywa za: czynsz za wydzielone parcele opaty za urzdzenia targowe 2/3 kar sdowych Zasadniczo miasta polskie byy zakadane na wzr magdeburski lub lubecki. Niektre miasta na

lsku takie jak Nysa czy Racibrz lokowano take na prawie flamandzkim. To wanie tam powstay pierwsze miasta na prawie niemieckim: Zotoryja (1211r. ), Lwwek (1217 r.). Gwny nurt lokacyjny na ziemiach polskich mia miejsce w XIII w. W czasach panowania Kazimierza Wielkiego ponownie si oywi. Na czele miasta sta dziedziczny wjt, ktry by wasalem w stosunku do pana lub monarchy. Do zada wjta naleao: przewodniczenie awie sdowej wykonywanie funkcji policyjnych ciganie czynszw przygotowanie obrony miasta Do jego uposaenia wjta naleao za: 1/6 czynszu od dworzyzny 1/3 kar sdowych wpywy z jatek, mynw wodnych, wolne od czynszw any Wraz ze wzrostem wadzy krlewskiej, malaa samodzielno wjtw, ktrzy przestali peni swoja funkcje dziedzicznie (byli mianowani przez wadc). W XIII w. w miastach powstawa zaczy rady miejskie. Skaday si one z kilku rajcw z burmistrzem na czele. Mieszkacy miasta zapewnili sobie w ten sposb udzia w sprawowaniu wadzy nad miastem, ograniczajc tym samym uprawnienia wjta i pana feudalnego. Monarchia stanowa W tym okresie nasilia si lokacja mniejszych miast prywatnych. Korzystanie z prawa miejskiego uzalenione byo od posiadania obywatelstwa miejskiego, ktre byo nadawane przed poszczeglne miasto. Patrycjat miejski coraz silniej dy do skupienia caoci wadzy w miecie w swoich rkach, poprzez podporzdkowanie wjta radzie miejskiej, a w kocu zlikwidoway go. Rady prboway obciy wszystkimi ciarami podatkowymi posplstwo, jednak przeciw polityce patrycjuszy wystpiy cechy rzemielnicze Rada miejska bya naczelnym organem samorzdowym w miastach wikszych. Do jej kompetencji naleao: powoywanie awnikw i wjta sdowego mianowanie starszych cechw W zarzdzaniu miastem udzia bray trzy kolegia rada miejska posiadajca kompetencje uchwaodawcze, administracyjne i sdowe awa stanowica sd miejski reprezentacja posplstwa (gwnie starsze cech), ktre prowadziy kontrole finansow rady i bray udzia w podejmowaniu waniejszych uchwa Wilkerze, byy to dokumenty regulujce sprawy targowe lub statuty cechowe, wymagay jednak kontrasygnaty pana. Miasta rywalizoway midzy sob, szczeglnie o prawo skadu, poniewa miasto ktre taki przywilej posiadao, stawao si gwnym orodkiem handlowym danego towaru. Sprzyjao to rozwojowi tych miast, ich specjalizacji i wzrostowi produkcji. W XIV i XV wieku pastwa posiaday due znaczenie polityczne, jednak w kolejnych wiekach rozwj miast ustpowa rozwojowi gospodarki szlacheckiej. Przewaga gospodarcza jak i polityczna szlachty sprawia i na mocy przywilejw nieszawskich i uchwa korczyskich zahamowano rozwj miast w Polsce.

12. Pooenie ludnoci wiejskiej w monarchii patrymonialnej. Lokacje wsi.


Z biegiem czasu coraz wieksza grupa wolnej ludnoci chopskiej zacza popada w niewol. Wedug sposobu powstania zalenoci i jego stopnia rozrznia si szereg grup ludnoci niewolnej i

zalenej. Gwna rol w uzaleznianiu ludnoci chopskiej penia wadza pastwowa poprzez nadawanie ziemi wraz z osiad na tym terenie ludnoci. Wieniacy ksicy byli to chopi podporzdkowani bezporednio ksiciu. Byli samodzielnymy gospodarzami i zachowali prawo do ziemi jako wasnoci podlegej. Posiadali take do znaczn samodzielnoc zarwno gospodarcz jak i osobist. Przypisacy to ludnoc osiada na dobrach nalecych do Kocioa. Sposb ich podlegoci spisany by w dokumencie nadawczym, a sami przypisacy nie mogli opuci dbr, do jakich zostali w nim przypisani. Zakupowie ich zalenoc powstawaa w wyniku zaduenia u pana i przejcia wraz z ca rodzin w charakterze zastawu, dopki nie spac dugu, lecz przewanie nie bdc w stanie spaci zakup pozostawa odtd zaleny od pana. W drodze komendacji oddanie si wolnych chopw pod opiek panw duchownych lub wieckich, poszukujc pomocy pomocy i opieki. Chop zachowywa swoje gospodarstwo, ale jako wasno podleg, w zamian za okrelone wiadczenia. Ludnoc niewolna znajdowaa si w posiadaniu panujcego, monych lub rycerzy, Rekrutowani oni byli z jencw wojennych, niewypacalnych dunikw lub przestpcw. Niewola bya stanem dziedzicznym (dzieci ludzi niewolnych, take nie byy wolne). Bya to grupa ludzi wykorzystywana do pracy w gospodarstwach typu chopskiego. Ludno niewolna organizowana bya w dziesitki i setki dla uatwienia pracy urzdnikw. Rodzaje wiadcze a zrnicowanie ludnoci wiejskiej: Chopi obcieni byli rent naturaln i odrobkow. W zalenoci od penionych posug ludno wiejsk podzieli mona na: rolnikw rzemielnikw dworskich ludno suebna W miar ksztatowania si gospodarki towarowo-pieninej w XIII w. ludno ta przeksztacia si w ludnoc rolnicz wiadczc czynsze w zbou i w pienidzach. Stopnie zalenoci ludnoci wiejskiej: Wedle stopnia uzalenienia wyrzniamy ludzi: wolnych (liberi): w ramach ludzi wolnych wyrniamy miejscowych (mieszkajcy na danym terenie i podlegych panu) oraz goci (ludzi przybywajcy z zewntrz, osiadli na mocy umowy czynszowej). Poddanych grupa ludnoci pozbawiona prawa wychodu Dziedzicw - waciciele dziedzicznej ziemi podlegej panu Osadnictwo na prawie polskim: Wraz z rozwojem gospodarczym ozywi si proces osadnictwa. Ruch osadniczy wykurzystywali panowie feudali w celu podniesienia dochodowoci swoich gospodarstw zwikszajc liczb osadnikw. Do kolonizacji terenw ktre nie byy uprawiane naleao zgromadzi nowych osadnikw, ktrcyh zachcano agtrakcyjnymi warunkami: uiszczanie czynszu w naturze (rzadko w pienidzu) okreslonego co do wysokoci i terminu zawieranie umw z ludnocia przyby prawo wychodu (moliwo opuszczenia wsi po spenieniu okrelonych warunkw) unormowanie praw do ziemi na zasadzie wasnoci podlegej Osadnictwo niemieckie: Osadnictwo wewntrzne nie zaspokajao potrzeb polskich wacicieli ziemskich, spowodowao to zabieganie o pozyskanie chopw z innych pastw gwnie Niemiec a pomc w tym miay warunki na jakich mieli si oni osiedla w Polsce: prawo wasnoci w stosunku do nadziau okrelony czynsz prawo wychodu stosowanie wasnego prawa i form organizacji osadniczej Osadnictwo na prawie niemieckim:

Kolejnym krokiem majcym na celu rozwj wsi w Poslce byo osadnictwo na prawie niemieckim, ktrego istot byo: uznanie wasnoci podlegej do nadziau chopskiego racjonalizacja ciarw chopskich (usunicie ucizliwych danin i suebnoci i wprowadzenie czynszu) przyznanie prawa wychodu wprowadzenie jednolitego sdownictwa dominalnego Osadnictwo na tym prawie mialo charakter masowy i przyczynio si do ugruntowania czynszowego charakteru wsi polskiej. Lokacja wsi na prawie niemieckim: Zezwolenie lokacyjne monarchy byo pozwoleniem na osadnictwo i jednoczenie zrzeczeniem si ogranicze, ktre ciyy na swobodzie gospodarczej pana. Na podstawie zezwolenia lokacyjnego pan zawiera umow z zasadc dotyczc warunkw organizacji wsi. Uwalnia lokowan ludnoc spod jurysdykcji wadcy i okrela prawa jak i zakres obowizkw zasadcy i osadnikw. Sotys: Zostawa nim zwykle zasadca wsi, ktry po zakoczeniu lokacji stawa na czele wsi. Soectwo byo dziedzczne, lecz mona je byo zby na mocy postanowie aktu lokacyjnego. Uposaenia sotysa: ziemia pod upraw wolna od czynszu prawo zakadania staww, owienia ryb i polowania 1/6 czynszw 1/3 kar sadowych prawo zaoenia karczmy, jatki misnej i myna Obowizki sotysa: przewodniczenie wiejskiej awie sdowej zbieranie czynszw suzba wojskowa Prawa i obowizki chopw: Prawa: dziedziczne posiadanie ziemi ( w istocie byo to jednak posiadanie podlege) prawo zakupne (pan nie mg usunc chopa z ziemi przed spacenie go z zastawu jak chop da panu przy zakupie) otrzymanie wsplnego uytkowania pastwiska dla wszystkich mieszkacw wsi nieprzywizanie do ziemi chopa (jeli chcia opusci gospodarstwo, musia tylko znale zastpstwo) zwolnienie z czynszy na czas okrelony w umowie (wolnizna) Obowizki: czynsz mona byo ustalic w: zbou, zbou i pienidzach lub w samych pienidzach wiadczenia w naturze robocizna podatki na rzecz pastwa, ktre nie zostay zniesione przez immunitety dziesicina kocielna W wyniku osadnictwa na prawie niemeickim upowszechni si trjpolowy system rolny, co zwiekszyo wydajno gleby i zyski uzyskiwane przez gospodarstwa.

13. Poddastwo chopw do poowy XV w.


Z biegiem czasu coraz wieksza grupa wolnej ludnoci chopskiej zacza popada w niewol. Wedug sposobu powstania zalenoci i jego stopnia rozrznia si szereg grup ludnoci niewolnej i zalenej. Gwna rol w uzaleznianiu ludnoci chopskiej penia wadza pastwowa poprzez nadawanie ziemi wraz z osiad na tym terenie ludnoci.

Wieniacy ksicy byli to chopi podporzdkowani bezporednio ksiciu. Byli samodzielnymy gospodarzami i zachowali prawo do ziemi jako wasnoci podlegej. Posiadali take do znaczn samodzielnoc zarwno gospodarcz jak i osobist. Przypisacy to ludnoc osiada na dobrach nalecych do Kocioa. Sposb ich podlegoci spisany by w dokumencie nadawczym, a sami przypisacy nie mogli opuci dbr, do jakich zostali w nim przypisani. Zakupowie ich zalenoc powstawaa w wyniku zaduenia u pana i przejcia wraz z ca rodzin w charakterze zastawu, dopki nie spac dugu, lecz przewanie nie bdc w stanie spaci zakup pozostawa odtd zaleny od pana. W drodze komendacji oddanie si wolnych chopw pod opiek panw duchownych lub wieckich, poszukujc pomocy pomocy i opieki. Chop zachowywa swoje gospodarstwo, ale jako wasno podleg, w zamian za okrelone wiadczenia. Ludnoc niewolna znajdowaa si w posiadaniu panujcego, monych lub rycerzy, Rekrutowani oni byli z jencw wojennych, niewypacalnych dunikw lub przestpcw. Niewola bya stanem dziedzicznym (dzieci ludzi niewolnych, take nie byy wolne). Bya to grupa ludzi wykorzystywana do pracy w gospodarstwach typu chopskiego. Ludno niewolna organizowana bya w dziesitki i setki dla uatwienia pracy urzdnikw. Rodzaje wiadcze a zrnicowanie ludnoci wiejskiej: Chopi obcieni byli rent naturaln i odrobkow. W zalenoci od penionych posug ludno wiejsk podzieli mona na: rolnikw rzemielnikw dworskich ludno suebna W miar ksztatowania si gospodarki towarowo-pieninej w XIII w. ludno ta przeksztacia si w ludnoc rolnicz wiadczc czynsze w zbou i w pienidzach. Stopnie zalenoci ludnoci wiejskiej: Wedle stopnia uzalenienia wyrzniamy ludzi: wolnych (liberi): w ramach ludzi wolnych wyrniamy miejscowych (mieszkajcy na danym terenie i podlegych panu) oraz goci (ludzi przybywajcy z zewntrz, osiadli na mocy umowy czynszowej). Poddanych grupa ludnoci pozbawiona prawa wychodu Dziedzicw - waciciele dziedzicznej ziemi podlegej panu W okresie monarchi stanowej przejawiay si tendencje majce na celu wzrost pieninej czci czynszu przy redukcji wadcze osobistych i skadanych w naturze. Oprcz renty chop uiszcza dodatkowo podatek poradlny od ana chopskiego i dziesiciny kocielne. Ludno wiejska bya zrznicowana jednak majtkowo i dzielia si na: kmieci posiadajcych samodzielne gospodarstwa rolne zagrodnikw czeladnikw Prawo wychodu i jego ograniczenia: Wolno wychodu mono opuszczenia gospodarstwa pana.Chop na prawie niemieckim mg opuci wie w kadym momencie po uporzdkowaniu gospodarstwa, obsia ziemie i uici roczny czynsz, lub znale rwnie zasobnego zastpc. Chop na prawie polskim mg opuci gospodarstw raz do roku w grudniu okoo boego narodzenia. Doprowadzi gospodarstwo do porzdku, obrobi ziemi zwrci poyczk panu. Rkojemstwo kmieci instytucja uatwiajca wychodzenie chopa ze wsi nawet gdy nie speni wszystkich zobowiza wobec pana. Nie mona byo opuci wsi przed odpracowaniem wolnizny. We wsiach na prawie niemieckim chop mgl opuci gospodarstwo swojego pana wczeniej, ale musia zapaci czynsz za czas pozostay do wygasniecia wolnizny. Wypadki, w ktrych mona byo opuci wie bez zgody pana: Gdy pan dopuci si gwatu na onie, bd crce chopa Jeli pan zosta wyklty Gdy w gospodarstwach dokonywano egzekucji za dugi pana

Uciekinier mg uwolni si od powrotu do pana pod warunkiem uiszczenia mu rocznego czynszu i trzech grzywien kary. Sotysi: Wykorzystujc swoj pozycje wielu sotysom udao si przedosta do szlachty, dlatego nie wyksztaci si oddzielny stan. Mia obowizek suby wojskowej Zwikszona gwszczyzn i nawizk

14. Ksztatowanie si ustroju feudalnego w Polsce (X- XVI w.)


Wasno ziemi podstawa stosunkw spoecznych W XI w. wasno ziemska monych nie bya jeszcze rozlega, dopiero w II poowie XI i XII w. monarchowie zaczli nadawani ziemi i wsi, a take mniejszych posiadoci jako beneficja w zamian za penion sub. Szybko przeksztaciy si one we wasno dziedziczn, czyli alodialn. Zaczy te nabiera coraz wikszych rozmiarw poprzez czenie kilku wiosek lub kupno. Rwnolegle take wadca ksztatowa swoja domen, szczeglnie w XIII w. Na ziemiach nalecych do krla i wacicieli ziemskich zaczto osiedla ludno na prawie niemieckim, co przyczynio si do wzrostu liczby ludnoci. Rodzaje renty feudalnej Dochd z feudalnej wasnoci ziemskiej powstawa w drodze przywaszczenia przez pana feudalnego produktu dodatkowego pracy zalenych chopw. Znane s trzy formy renty: Odrobkowa polegaa na tym, e chop nieodpatnie pracowa na rzecz pana feudalnego w jego gospodarstwie (szczeglnie czsta w XII w.) Naturalna chop oddawa produkt dodatkowy w naturze (uzyskany z uprawiania ziemi przydzielonej mu przez pana) Pienina chop uiszcza panu okrelon sum pienin (czynsz) Na rzecz kocioa chop musia paci dziesicin, za jeli chop zamieszkiwa tereny na dobrach panw ponosili ciary na rzecz wadcy takie jak danina i posugi. Wzrost wielkiej wasnoci ziemskiej
Ksita rozbudowywali swoje domeny stajc si najwikszymi wacicielami ziemi w swoich dzielnicach. Rozszerzajc je, obejmowali wasn administracj gospodarcz tereny ju zaludnione, oraz osadzali ludzi na pustkowiach .Panowie wieccy opierali swe znaczenie na wasnoci dziedzicznej, ponadto korzystajc z piastowanych urzdw, zawaszczali ziemie, na ktre rozcigao si regale panujcego i uzyskiwali nowe posiadoci z nada ksicych. Wasno duchowa zarwno nada monarszych jak i licznych w XII wieku darowizn monowadcw. Specyfik polskiego redniowiecz jest te przewaga wasnoci alodialnej nad systemem lennym. Immunitety: ekonomiczny i sdowy. Immunitet ekonomiczny polega na zwolnieniu ludnoci zamieszkaej w dobrach prywatnych od okrelonych w przywileju danin i posug na rzecz ksicia, ktre przechodziy na rzecz pana. Immunitet sdowo-administracyjny ogranicza lub wycza sdownictwo urzdnikw ksicych nad ludnoci zalen osiad w dobrach, ktre posiaday immunitet. Sprawy sdowe na tych ziemiach podlegay ich wacicielowi. Nadawanie immunitetw spowodowao zwikszenie wadzy panw nad chopami. Wadza oparta na stosunkach faktycznych zmienia si w poddastwo. Ksztatowanie si stanw. Stan by grup spoeczn rnic si od innych nie tylko faktycznym pooeniem w spoeczestwie, ale i stanowiskiem prawnym. Wyrni mona stany uprzywilejowane, ktre miay wpyw na sprawowanie wadzy w pastwie, oraz na nieuprzywilejowane, ktrym to prawa stwarzay pewn ochron przed uciskiem i wyzyskiem

stanw uprzywilejowanych. Wyodrbnianie stanw byo dugim i zoonym procesem, jednak ten podzia nie zawsze by wyrany. W redniowieczu istniay stany: Duchowiestwo kler zacz rzdzi si odrbnym prawem kocielnym i odrbnym sdownictwem ju na pocztku XIII w. Obejmowa on zarwno wielkich feudaw, jak i tych ktrzy nie posiadali bogactw. Szlachta stan ten uksztatowa si po masowym zdobyciu immunitetw przez monowadcw i rycerzy w XIV w. Mieszczastwo wyodrbnio si ono w momencie uzyskania przez miasta praw samorzdowych i upowszechnienia si organizacji miast na prawie niemieckim. Chopi wraz z upowszechnieniem si systemu czynszowego, doszo do wzgldnego ujednolicenia pooenia ludnoci zalenej. Posiadali oni m. in. : prawo wychodu, wasno uytkow uprawianej ziemi, oznaczon wysoko ciary na rzecz pana i pewne uprawnienia sdowe.

15. Pastwo polskie wobec papiestwa i cesarstwa w okresie monarchii parlamentarnej


Nieformalne zwierzchnictwo nad pastwami w redniowiecznej Europie sprawowao Cesarstwo Niemieckie, jako jedno z najpotniejszych pastw oraz Stolica Apostolska, jako e wikszo pastw w tamtym okresie byy chrzecijaskie. Cesarstwo: Dziki otrzymaniu przez krlw niemieckich korony cesarstwa rzymskiego w 962 r. wadcy Ci, pod pretekstem zwalczania pogastwa i szerzenia chrzecijastwa, mogli kontynuowa swoj ekspansjonistyczn polityk. Cesarstwo dyo do utworzenia na kontynencie uniwersalistycznego imperium, ktremu mogoby przewodniczy, jednak pastwa europejskie nie chciay zrezygnowa ze swojej niezalenoci, dlatego te koncepcja ta nigdy si nie zicia. Nawizanie stosunkw midzy pastwem polskim, a cesarstwem miao miejsce ju za czasw pierwszych Piastw. Polska w kontaktach tych penia raczej rol wasala, ktry zobowizany by do: pacenia trybutu, wiernoci i pomocy zbrojnej wobec Cesarstwa. W pniejszych latach, na skutek zoonego przez Bolesawa Krzywoustego hodu lennego, stosunki polsko-niemieckie stay si jeszcze cilejsze i bardziej formalne. W okresie tym charakterystyczn cech dla relacji czcych Polskie i Cesarstwo by dwojaki charakter tyche stosunkw, poniewa wadcy, ktrzy formalnie uznaj zwierzchnictwo cesarze, rwnoczenie prowadz z nim wojn np. spr Misk, Milsko i uyce. W okresie rozbicia dzielnicowego cesarze niemieccy czsto interweniowali w wewntrzne sprawy Polski, jednak wielokrotnie do ingerencji dochodzio z inicjatywy ksit polskich. Na skutek walk wewntrznych i okresu wielkiego bezkrlewia, jakie miao miejsce w Niemczech, Polska ostatecznie uniezalenia si od wpyww zachodnich ssiadw, czego oficjalnym potwierdzeniem bya koronacja okietka w 1320 r. Papiestwo: Podstaw stosunkw Polski ze Stolic Apostolsk byo wydanie Dagome iudex, pochodzcego z koca X w. W akcie tym Mieszko I dokona formalnego oddania Polski pod opiek papiea. W rezultacie zawizano zwierzchnictwo, ktrego wyrazem bya opata skadana przez pastwo polskie papieowi, zwana witopietrzem. Polska traktowana byo wic jako bezporednio podlega Stolicy Apostolskiej. Stosunek ten wzmocni si w czasie rozbicia dzielnicowego, poniewa ksita polscy zwracali si wielokrotnie do papiea o uwicenie ich praw do koronacji.

16. Monarchia stanowa- istota i nowa koncepcja pastwa


Monarchia stanowa cechowaa si nierwnouprawnieniem poszczeglnych stanw spoecznych, szczeglnie dominujc rol w pastwie penia bowiem szlachta, ktra w do szybkim czasie urosa do roli hegemona. Zaistnienie takiego stanu rzeczy byo spowodowane rnorakimi czynnikami: W Polsce nie wytworzya si silna i solidarna grupa mieszczan, poniewa kade miasto konkurowao z innymi przez co niemoliwe byo ich zjednoczenie.

Z powodu saboci mieszczastwa i chopstwa, krl szukajc poparcia dla swojej polityki, by zmuszony wspdziaa ze szlacht, co jeszcze bardziej wzmocnio pozycje tej grupy na arenie pastwowej. W Polsce nie wytworzya si natomiast oddzielna grupa wyszej szlachty, przez co stan ten (formalnie rwny i jednolity) stanowi a ok. 10% spoeczestwa.

Kolejn cech monarchii stanowej bya koncepcja Korony Krlestwa Polskiego, zgodnie z ktr pastwo polskie nie byo wasnoci monarchy (tak jak miao to miejsce w monarchii patrymonialnej), lecz naleao do obywateli i byo wsplnym dobrem, o ktre wszyscy powinni dba. Korona, ktra otrzymywa krl bya symbolem jego wadzy, ktra polega miaa na tym, i poprzez swoje dziaania powinien on dy do wzmocnienia i powikszania wpyww pastwa. Monarchia stanowa, to take okres triumfu zasady elekcyjnoci tronu i rozwoju reprezentacji stanowej w postaci sejmw walnych, sejmikw prowincjonalnych i sejmikw ziemskich. Cechy te po raz kolejny podkrelaj rosnc rol szlachty, ktra w przyszoci przejmie faktyczn wadz w kraju (Rzeczpospolita szlachecka). Mimo i wadza krlewska w XIV-XV dysponowaa szerokimi kompetencjami, to obserwowa mona byo stopniowe osabianie autorytetu krla z powodu: Powoywania na tron wadcw z obcych dynastii (Andegawenowie, Jagiellonowie) Poszerzanie przywilejw szlacheckich

Okres ten to take rosnce tendencje centralistyczne w pastwie Polskim. Unifikacja odbywaa si powoli, jednak byo to szczeglnie widoczne w organizacji urzdw i sdw. Unifikacja ta nie bya oczywicie cakowita, bowiem organizacja ziemska szlachty preferowaa ustrj polityczny nacechowany partykularyzmem.. Jednoczenie utrzymyway si znaczne rnice spoeczne i prawne midzy Maopolska i Wielkopolsk (osobne statuty Kazimierza Wielkiego i przywileje nieszawskie).

17. Sukcesja tronu w monarchii stanowej


Dynastia, a elekcyjno tronu Obowizujca do mierci Kazimierza Wielkiego zasada dziedzicznoci tronu ulega zachwianiu, poniewa tron po bezpotomnym wadcy obj jego siostrzeniec Ludwik Wgierski. Wadca ten nie mia mskiego potomka, dy on do zapewnienia wadzy swoim crkom. Wykorzysta on ku temu elekcje, a w celu uzyskania przychylnoci szlachty, nada on przywilej dla tego stanu spoecznego. Na mocy postanowie z Koszyc po mierci krla wadz przeja jego modsza crka Jadwiga. Grupa monych szybko wybraa rwnie maonka dla Jadwigi, ktrym zosta mia Wadysaw Jagieo. W 1386 r. za zgod monowadztwa Jagieo zosta koronowany na krla. Bya to jednak elekcja konkretnej osoby, a nie dynastii, wiec potomkowie monarchy nie mieli zagwarantowanych praw do korony. Z tego powodu wadca dy do zapewnienia tych praw dla swoich synw. Po raz kolejny zgod na koronacj syna krla wyrazia szlachta po przyznaniu jej szeregu przywilejw. W 1434 r. po mierci Jagiey na krla koronowano Wadysawa III Warneczyka. Po dekadzie rzdw wadca poleg na polu bitwy, a wadz w Polsce w 1447 r. przej jego bra Kazimierz. Osob kandydata wybraa rada krlewska, a wyboru dokonano na zjedzie elekcyjnym. Mimo i zgodnie z prawem korona bya elekcyjna, to w praktyce wadza utrzymaa si we wadaniu dynastii Jagiellonw, poniewa moni dyli do utrzymania uni personalnej jaka czya Polskie i Litw. Koronacja Po elekcji odbywaa si oficjalna koronacja skadajca si z pomazania osoby krla i aktu koronacji dokonywanej przez arcybiskupa gnienieskiego. Akt korporacji polega na wrczeniu krlowi insygniw wadzy czyli: korony, bera, jabka i piercienia. Monarchowie skadali przysig pastwow, w ktrej zobowizywali si do przestrzegania dotychczasowych praw i przywilejw oraz do odzyskania ziem utraconych wczeniej przez

pastwo polskie. Od czasw Wadysawa III krl wydawa take oglne potwierdzenie praw stanw spoecznych.

18. Pozycja krla w monarchii stanowej


Mimo, i monarcha mia siln pozycj w pastwie, istniay elementy ograniczajce jego wadz: Krl w praktyce musia liczy si z wol silnego i aktywnego politycznie monowadztwa Przywileje szlacheckie szczeglne uprawnienia nadawane szlachcie przez wadcw krl musia respektowa wszystkie te prawa, take takie ktre gwarantoway szlachcicom moliwo wypowiedzenia posuszestwa wadcy Statuty Ustawodawstwo sdowe

Wadca wci zachowywa jednak szereg kompetencji do ktrych naleao : Zwierzchnictwo nad administracj, poprzez swoich namiestnikw sprawowa on wadz na terenach znajdujcymi si poza jego siedzib. Dysponowanie krlewszczyznami Swoboda nominacji urzdnikw (urzdy ziemskie musiay by jednak sprawowane przez osoby reprezentujce interesy miejscowych panw) Krl uznawany by jako rdo sprawiedliwoci Wadca by najwyszym sdzi w pastwie Piastowa urzd naczelnego dowdcy wojska Kierowa polityk zagraniczn

19. Instytucja stanw


Stan grupa spoeczna rnica si od innych nie tylko faktycznym pooeniem w spoeczestwie, ale i stanowiskiem prawnym. Kady stan wypenia okrelone funkcje gospodarcze i spoeczne. W rezultacie posiada ODRBNE stanowisko prawne. Wyodrbnianie si stanw byo procesem dugim i zoonym, a granice pomidzy nimi nie zawsze byy wyrane. Istniay pewne grupy, ktrych zaliczenie do tego czy innego stanu sprawiao trudnoci. Przynaleno do stanu na og dziedziczna, z urodzenia (szczeglnie rycerstwo-szlachta), ale wystpowaa Fluktuacja w postaci przenikania elementw zamonych ze stanw niszych do wyszych, a rwnie spadku jednostek lub grup zdeklasowanych do niszych stanw. - uprzywilejowane (uczestniczce we wadzy) rycerstwo-szlachta, duchowiestwo - nieuprzywilejowane (prawa stwarzay im pewn ochron- nie zawsze skuteczn- przed nadmiernym uciskiem i wyzyskiem przez stany uprzywilejowane i wadz pastwow) mieszczanie, chopi DUCHOWIESTWO wyodrbnio si najwczeniej, pocztki XIIIw. To czas kiedy kler uzyska odrbne prawo kocielne, wasne sdownictwo, rozlege immunitety. Ten stan obejmuje: hierarchi duchown biskupi, praaci, opaci), ale te nisze duchowiestwo miast i wsi. STAN RYCERSKI, pniej SZLACHECKI uksztatowa si po masowym zdobyciu immunitetw przez monowadcw i rycerzy (XIVw.) Podstawowe uprawnienie rycerzy to dziedziczna wasno ziemi. Wasno rycerska zwolniona od ciarw prawa ksicego. Prawo otaczao ycie i zdrowie rycerzy-szlachty wzmoon ochron. STAN MIESZCZASKI powstaje wraz z uzyskiwaniem przez miasta praw samorzdowych, a w szczeglnoci w momencie upowszechnienia organizacji miast na prawie niemieckim.

STAN CHOPSKI powstaje wraz z upowszechnieniem si systemu czynszowego i wice si z tym zmiany w stanowisku prawnym chopw doprowadziy do ujednolicenia pooenia mas chopskich na prawie niem. i polskim. Prawa chopw: - prawo wychodu - spokojne posiadanie uprawianej ziemi (wasno podlega) - oznaczona ukadem lub zwyczajowo okrelona wysoko ciarw na rzecz pana - gwarancje w zakresie sdownictwa

20. Przedstawicielstwo stanowe


W okresie monarchii stanowej w Polsce, w odrnieniu od pozostaych pastw Europy, brak byo jednolitego organu wadzy ustawodawczej, ktry byby przedstawicielem stanowym. Po zjednoczeniu pastwa kada ziemia posiadaa wasny WIEC URZDNICZY, ktry radzi w sprawach tej ziemi. WIEC OGLNOPASTWOWY zjazd na ktrym rozstrzygano sprawy oglne. ZJAZD PROWINCJONALNY zjazd zajmujcy si ustawodawstwem za Kazimierza Wielkiego, osobno dla Maopolski, osobno dla Wielkopolski. Pocztek XVw. (wbrew pogldowi, i pierwszy sejm walny datuje si na koniec wieku XV kiedy ustalia si na nim reprezentacja sejmikw w postaci posw ziemskich) zamiast sejmw prowincjonalnych krl moe zwoa SEJM WALNY zjazd oglnopastwowy. oprcz dostojnikw na zjazdy zaczyna przybywa szlachta, w tym momencie zjazdy te staj si SEJMAMI, tj. ZGROMADZENIAMI POWSZECHNYMI. Zjazdy - Wywodziy si z wiecw feudalnych. Byy one zwoywane przez monarch w razie potrzeby. Nie miay, wic cyklicznego sposobu zwoywania i nie miay te okrelonego skadu. Te zjazdy byy zwoywane albo dla caego pastwa, albo dla poszczeglnych prowincji. Sejmy prowincjonalne dogodne dla krla, gdy mg atwiej skoni do przyjcia swoich propozycji przedstawicieli jednej dzielnicy, a potem uy tego jako argumentu wobec drugiej. Umoliwia szersz reprezentacj szlachty, podczas gdy rada krlewska, stanowica wwczas trzon sejmu walnego, bya wyrazicielem interesw i pogldw monowadcw. ROZWJ ZGROMADZE STANOWYCH sprzyja mu zasada, e kady nadzwyczajny podatek wymaga zgody stanw, SEJM WALNY mona wyrni trzy grupy uczestniczce: Dostojnicy duchowni i wieccy, ktrzy stanowili rad krlewsk w penym skadzie odgrywali decydujc rol Urzdnicy ziemscy- rola reprezentantw ziem z racji penionych urzdw Szlachta niepiastujca urzdw, przedstawiciele rad miejskich oraz kapitu katedralnych Na sejm walny mg przybywa og szlachty, nie bra on udziau w cilejszych naradach, ale aprobowa przez aklamacj podjte uchway. SEJMY OBOZOWE sejmy zwoywane podczas pospolitego ruszenia.

XVw. wzrost pozycji sejmikw ziemskich powoduje, i szlachta zamiast przybywa tumnie na sejmy zaczyna wysya penomocnych przedstawicieli sejmikw na sejmy prowincjonalne i sejm walny. Dziki temu nastpio powizanie dwch genetycznie niezalenych instytucji: sejmu walnego i sejmikw ziemskich. SEJMIKI ZIEMSKIE: skaday si z dwch czci: a) rady panw ziemi, b) ogu szlachty. Tak wic w wieku XV wspistniay: sejmiki ziemskie, sejmy prowincjonalne i sejm walny.

21. Urzdy w monarchii stanowej


Wiek XV powstaje podzia na wojewdztwa, ziemie i powiaty (utrzymuje si do schyku XVIIIw) podzia administracyjny na wojewdztwa i ziemie wiza si cile z organizacj urzdw. SYSTEM URZDW ZIEMSKICH - wywodzi si z urzdw nadwornych doby dzielnicowej i urzdw zarzdu lokalnego. Najwaniejsze urzdy wojewody i kasztelana. Urzdy dygnitarskie (przy ich obsadzaniu krl musia zasiga rady panw ziemi): - Wojewoda sta na czele rady panw wojewdztwa. Przewodniczy na sejmiku elekcyjnym powoanym do przedstawiania krlowi kandydatw na wakujce urzdy stanowe. - Kasztelan utracili wskutek immunitetw swoje uprawnienia skarbowe i wikszo sdowych w stosunku do ludnoci wiejskiej. Pozostae funkcje utracili po wprowadzeniu urzdu starosty. - Podkomorzy zajmowa si sdownictwem w sprawach granic posiadoci. Urzdy honorowe nisze urzdy ziemskie stolnika, podstolego, czenika, podczaszego, owczego, miecznika (oprcz chorego i wojskiego). Urzdnicy sdowi: podsdek i pisarz ziemski. Nisi urzdnicy sdowi: woni (pochodzenie chopskie). STAROSTOWIE zajmowali si zarzdem prowincjonalnym kraju (oprcz Maopolski). Jest to namiestnik krla na danym terytorium, ktrym zarzdza, byo to istotnym elementem zjednoczenia Krlestwa. Starosta to zaufana osoba monarchy, reprezentowa go, wykonywa w jego zastpstwie funkcje wadcze, nazywano go ramieniem krlewskim. Starostowie generalni Wielkopolski, ruski, podolski, krakowski. Starostwa ziemskie pozostae, obejmujce jedn ziemi. Zarzd lokalny w Maopolsce: Krl tam by, wic nie byo potrzeby powoywania zarzdcy. Byy inne urzdy: - justycjariusz, po polsku oprawca odpowiada za spokj publiczny i sdownictwo - wielkorzdca krakowsko- sandomierski zarzd gospodarczy dbr krlewskich - burgrabiowie zarzd zamkami, grodami Pniej pojawia si urzd starosty starosta grodowy. WICEURZDNICY urzdnicy ziemscy w powiatach powoywali swoich zastpcw, w Wielkopolsce byli to upcy, w Maopolsce komornicy. URZDY CENTRALNE Rozszerzanie zasigu dziaania urzdw nadwornych dzielnicy krakowskiej na cae pastwo spowodowao uksztatowanie si urzdw centralnych o zasigu oglnopastwowym. - urzdy centralne koronne - urzdy centralne nadworne Kancelaria krlewska kluczowa komrka zarzdu centralnego pastwa, ktrej rozwojowi sprzyjao zjednoczenie polityczne Polski i tendencja cetralizacji wadzy pastwowej. Najwczeniej charakter oglnopastwowy nabray urzdy kanclerza i podkanclerzego. Podkanclerzy -> podkanclerzy dworu lub krla -> podkanclerzy Krlestwa Polskiego Kanclerz -> kanclerz koronny (chodzi o zmian nazwy) Kanclerz, a podkanclerz kanclerz piecztuje wydane przez siebie akta du pieczeci, natomiast podkanclerzy mniejsz, aczkolwiek moc owych pieczci jest taka sama. Podskarbi krakowski, tytuujcy si krlewskim, potem koronnym sprawuje piecz nad skarbem centralnym i mennic, jego zastpca to podskarbi nadworny, by on rachmistrzem pastwa.

Marszaek dworu powstaje w XVw.- zarzd dworu, mistrz ceremonii, jego zastpca to marszaek nadworny. INCOMPABILITAS zakaz czenia urzdw, np. nie mona czy dwch urzdw ziemskich (starosty z sdzim ziemskim celem obrona niezalenoci sdw ziemskich). Usiowano rwnie zapobiec kumulacji najwaniejszych urzdw, np. starosta z wojewod lub kasztelanem.

22. rda dochodw skarbowych w monarchii stanowej


W zjednoczonym w 1320r. Krlestwie powsta skarb centralny pod zarzdem podskarbiego krakowskiego. Reforma Kazimierza Wielkiego doprowadzia do wzrostu dochodw pastwa oraz wprowadzia jednolity zarzd skarbowy. Podstaw dochodw skarbu byy rozlege dobra krlewskie. Reformy Kazimierza i rda dochodw skarbowych: rewindykacja dbr stosowano czste konfiskaty dbr na podstawie wyrokw sdowych - dochody z krlewszczyzn (dbr krlewskich), ktre dzieryli starostowie i wielkorzdca krakowsko-sandomierski systemem do wiernych rk, tj. z obowizkiem wyliczenia si z dochodw i wydatkw - drug form pobierania dochodw z dbr krlewskich byo oddawanie ich w dzieraw - trzeci zastaw krlewszczyzn, ktry postpowa od pierwszej poowy XVw. ze szkod dla skarbu po zjednoczeniu Krlestwa dochd z podatkw, bo zmiana nadzwyczajnego poradlnego na coroczny podatek, pobierany od anw chopskich w dobrach wieckich i duchownych rozwj gospodarki towarowej i wymiany prowadzi te do wzrostu dochodw celnych, pobieranych na granicy i na licznych komorach celnych wewntrz pastwa niektre zachowane regalia, np. upy solne w Bochni i Wieliczce po zajciu Rusi Halickiej dochody z up solnych i warzelni ruskich dochd z kopalni oowiu i srebra, na rzecz krla sza tzw. Olbora w postaci 1/11 wydobytego kruszcu dochd z mennicy (jednak wystpuje zjawisko psucia monet, dlatego te przywilej czerwiski, i krl nie moe bi monety bez zgody rady krlewskiej dochodem byo uzyskanie (zwaszcza przez Kazimierza Wielkiego) przez okrelony czas na rzecz skarbu dziesiciny papieskiej oraz witopietrza, wadza krlewska po prostu czasem te opaty na rzecz papiestwa przechwytywaa dla siebie Zmiany w systemie skarbowym po 1374r.: Zaamanie systemu, bo: - nadanie wolnoci podatkowej dla szlachty zgoda stanw na naoenie podatkw - przywilej koszycki ograniczenie ciarw poddanych, bo zmniejszenie podatku do 2 groszy z anu - zagodzenie podatkw dla duchowiestwa Dopiero w czasie wojny trzynastoletniej uchwalanie poboru (podatku) co roku, ale i tak szlachta musiaa si na to zgodzi, a duchowiestwo samo rozdzielao podatek pomidzy siebie. Szos podatek pacony przez miasta Dochody z krlewszczyzn zmniejszaj si przez: - liczne nadania Jagiey i Wadysawa III, bo chcieli oni w ten sposb umocni pozycj dynastii. - zastawy oraz tzw. Goe doywocia, czyli doywotnie nieodpatne korzystanie z dbr, przyznawane przez krla osobom zasuonym lub takim ktrych przychylno monarcha chcia zdoby

23. Zwizki Polski i Litwy charakter prawny, etapy.

XIIIw. Litwa jest zwizkiem ksistw pod wadaniem rodzin ksicych, ktre byy w stosunku zalenoci wobec wadcw Litwy, cilejszej Auksztoty. Ten patrymonialno-hierarchiczny stosunek przeksztaca si w lenny, dlatego wielki ksi wadajcy Auksztot, inicjowa w XIII-XIV w. Liczne najazdy upieskie i podboje. Do Litwy przyczenie ziem ruskich, Litwa bya rozlegym, wielonarodowociowym pastwem. XVw. Zagroenie dla Litwy Zakon Krzyacki, rocili sobie pretensje do mudzi, uzasadniali to deniem do chrystianizacji Litwy. Dlatego te zwizek z Polsk mia na celu: - likwidacj pretekstu do najazdw na Litw, bo Polska- katolickie pastwo. Przyjcie katolicyzmu pozwolioby zatrzyma Litwie jzyk, tosamo narodow, kultur, natomiast przyjcie prawosawia asymilacja Litwy - umocnienie sojuszu przeciwko Zakonowi - utrzymanie przewagi Litwinw na grujcymi Rusinami (umocnienie pozycji obu pastw w Europie rodkowowschodniej 1385 Unia w Krewie Krlestwo Polskie i Wielkie Ksistwo Litewskie - zawarcie maestwa Jadwigi i Jagiey - przyjcie chrztu przez Litw - poczenie Polski i Litwy uni personaln - sojusz militarny - Jagieo zobowizuje si do odzyskania ziem dla Polski wczeniej jej odebranych - inkorporacja - wcielenie ziem Litwy i Rusi do Korony Krlestwa Polskiego (applicare) 1392 ugoda w Ostrowie Witold zarzdc litewskim, bo do tej pory zarzdzali moni polscy 1398 ugoda na Wyspie Salin Witold okrzyknity samodzielnym wadc Litwy, jednak ponowne zagrodzenie Krzyakw skania Litw do kolejnego sojuszu: 1401 Unia wilesko radomska (Witold ma sprawowa rzdy na Litwie jako samodzielny wadca, pozostajc wobec Jagiey w stosunku zblionym do lenna. Witold wielki ksi, Jagieo najwyszy ksi (po mierci Witolda zarzd wrci w rce Polski) 1413 Unia w Horodle: - 47 rodw litewskich zostaje przyjtych do 47 rodw polskich - Litwa zobowizuje si do niezawierania szkodliwych dla Polski sojuszy - Witold wielkim ksiciem litewskim do mierci - moni polscy i litewscy wsplnie wybieraj kolejnych ksit litewskich Wygrana wojna trzynastoletnia. 1430 Witold umiera, widrygieo na Litwie panuje, chce rozluni stosunki z Polsk; podzia na dwa ksistwa: ruskie ze widrygieo, litewskie z Zygmuntem Litewskie podpisuje kolejn uni: 1432 Unia w Grodnie 1440-1447 Kazimierz Jagielloczyk wielkim ksiciem litewskim przerwanie stosunkw polsko litewskich, bo nie jest wadc w Polsce 1501 Unia w Mielniku, wadca mia by wybierany wsplnie na sejmie, jednak unia ta nie dosza do skutku Bojarowie litewscy dostaj przywileje, ich pozycja i status prawny zaczyna si upodabnia do sytuacji szlachty polskiej. Program stronnictwa egzekucyjnego akcentowa postulat inkorporacji Wielkiego Ksistwa, jednak szlachta litewsko-ruska chciaa poczenia na zasadzie rwnorzdnoci unii, bo chcieli takiej samej pozycji prawnej jak szlachta polska i wyzwolenia spod przewagi magnatw litewskich. Magnateria za chciaa utrzyma swoje wpywy i potrzebna im bya pomoc Polski. Zagroenie ze strony Szwecji i Rosji przyczynio si do zblienia Polski i Litwy. 1569 unia realna w Lublinie - Rzeczpospolita Obojga Narodw - > inkorporacja do Polski ziem podlaskich, ukraiskich (woy, Bracawszczyzna, Kijowszczyzna) Warunki prawne:

- Wielkie Ksistwo poczone z Krlestwem uni realn na zasadzie rwnoci - wsplny monarcha wybierany na wsplnej elekcji - wsplny sejm - odrbne urzdy centralne, administracja, skarb, wojsko, prawo sdowe (te odrbnoci stanowiy hamulec dla centralizacji wadzy pastwowej) Rzeczpospolita Obojga Narodw tworzya cao na zewntrz, gdy wewntrz istnia podzia na Koron i Wielkie Ksistwo. Inflanty po 1561r. Tworzyo kondominium Korony i Ksistwa. Konstytucje uchwalane na sejmach zbliay ustrj Litwy do Korony, zachowujc jednak szereg odrbnoci. Kiedy istniaa istotna potrzeba lub sejm walny nie doszed do skutku organizowano odrbne sejmy dla Korony i Litwy.

24. Stan szlachecki- geneza, przywileje. Sposoby nabycia szlachectwa. Utrata szlachectwa.
STAN RYCERSKI, pniej SZLACHECKI uksztatowa si po masowym zdobyciu immunitetw przez monowadcw i rycerzy (XIVw.) Podstawowe uprawnienie rycerzy to dziedziczna wasno ziemi. Wasno rycerska zwolniona od ciarw prawa ksicego. GENEZA: Proces ten w Polsce postpowa powoli. Podstawowym uprawnieniem bya dziedziczna wasno ziemi. Wasno rycerska (DZIEDZICZNA) bya zwolniona od ciarw, wiadczya tylko dziesicin na rzecz Kocioa. Kocow faz tworzenia si stanu rycerskiego-szlachty byo rozszerzanie immunitetw na og dbr rycerskich, dokonane ostatecznie na przeomie XII i XIV w. W toku walk o zjednoczenie pastwa. Obowizkiem bya suba wojskowa. W XIIIw. Uformoway si uprawnienia rycerzy, naleay do nich (prawo rycerskie): - prawo wykupu przez wadc w razie popadnicia w niewol - prawo do odszkodowania za straty poniesione w czasie wyprawy wojennej - prawo dania wynagrodzenia za wypraw zagranic kraju. Szlachcica wyrniao posiadanie herbu i zawoania. Rd heraldyczny rycerze piecztujcy si wsplnym herbem, posiadajcy wsplne zawoanie. Instytucja szlachectwa utrwalaa si w monarchii stanowej jako pojcie jednolite dla caego stanu szlacheckiego. Stan szlachecki nie obj jednak wszystkich elementw nalecych do rycerstwa. NAGANA SZLACHECTWA, NOBILITACJA: Ustawowe zamknicie stanu szlacheckiego. Od po.XIVw. stwierdzenie faktu przynalenoci do stanu szlacheckiego nie byo posiadanie ziemi, lecz pochodzenie od przodkw szlacheckich. Naganienie szlachectwa wymg oczyszczenia, wymg przedstawienia po dwch wiadkw z rodu matki i babki ojczystej. W XVIw. Praktyka wymagaa wikszej iloci wiadkw z rodu ojca i babki ojczystej, z rodu matki i babki macierzystej. Prawn form wejcia do stanu szlacheckiego osoby nieposiadajcej przodkw szlacheckich byo USZLACHCENIE NOBILITACJA w drodze specjalnego aktu prawnego panujcego. Nastpowaa adopcja do rodu heraldycznego. Kolejn drog nabycia szlachectwa poprzez maestwo 1578 tylko sejm mia prawo nobilitacji Nobilitacja za czyny wojenne SKARTABELAT instytucja niepenego szlachectwa INDYGENAT udzielenie szlachcicowi zagranicznemu szlachectwa polskiego (dokonywane na sejmie)

Po konstytucji 3 maja szlachectwo miao czy si nie tylko z urodzeniem, ale te wasnoci ziemi i funkcj spoeczn Inne rodzaje szlachty: - zagrodowa, pniej zaciankowa drobna szlachta, sama uprawiajca swoj ziemi - nieosiada, goota nieposiadajca ziemi PRZYWILEJE: to akty monarsze nadajce szlachcie szczeglne uprawnienia gospodarcze, prawne, polityczne w zamian za ustpstwa szlachty w okrelonych sprawach. Przywileje: - generalne, gdy otrzymywa je cay stan szlachecki - prowincjonalne/ziemskie, obejmujce szlacht jednej prowincji/ziemi 1228r. Przywilej w Cieni Wadysaw Laskonogi rzdzi wg rady biskupa i baronw, wyczajc uciski i nienalene podatki 1291 Przywilej w Lutomylu Wacaw II obsadzanie stanowisk w porozumieniu z dostojnikami 1355 w Budzie - Przywilej przyznany w zamian za uznanie za dziedzica tronu. Rezygnacja monarchy z prawa stacji (nieodpatnego ywienia monarchy, jego dworu i urzdnikw w czasie podry po kraju), obietnica wynagradzania rycerstwu strat doznanych podczas zagranicznych wypraw wojennych. 1374 Koszyce- Ludwik Wgierski wypacanie odu za sub wojsk.poza granicami kraju i obnienie poradlnego z 12 do 2 groszy. 1422 - przywilej czerwiski Wadysaw Jagieo - zakaz czenia stanowiska sdziego ziemskiego i starosty w jednym rku; nietykalno majtkowa bez wyroku sdowego; sdy miay sdzi wedug prawa pisanego; krl musia uzyska zgod rady krlewskiej na bicie monety 1423 - statut warcki - Wadysaw Jagieo - szlachta moga wykupi majtki sotysw "krnbnych i nieuytecznych" i sama wyceniaa warto soectw; ograniczenie wychodstwa chopw ze wsi; taksy wojewodziskie - wojewodowie ustalali ceny maksymalne na produkty rzemielnicze w miastach 1430, 1433 - przywilej jedlnesko-krakowski - Wadysaw Jagieo - nietykalno osobista i majtkowa szlachty (Neminem captivabimus nisi iure victum - "nikogo nie bdziemy wizi bez wyroku sdowgo"); tylko szlachcic mg zosta dostojnikiem kocielnym 1454 - przywileje cerekwicko-nieszawskie - Kazimierz Jagielloczyk - potwierdzenie dotychczasowych praw dla szlachty; krl nie mg wyda nowych praw, nakada nowego podatku i zwoywa pospolitego ruszenia bez zgody sejmikw ziemskich; przywilej sta si podstaw polskiego parlamentaryzmu PUNKT WYJCIA DEMOKRACJI SZLACHECKIEJ 1496 - statuty piotrkowskie - Jan Olbracht - ograniczenie wychodstwa chopw ze wsi (tylko jeden chop w roku mg opuci wie, tylko jeden przedstawiciel rodziny chopskiej mg zmieni zawd i i do miasta; jeli by to jedynak, nie mg opuci wsi); zwolnienie szlachty z opat celnych na towary wasne i sl; zakaz kupowania ziemi przez mieszczan 1505 - konstytucja "Nihil novi Aleksander Jagielloczyk - anulowanie przywilejw Senatu z 1501r. nowe prawa i podatki mog by stanowione tylko za zgod Sejmu i Senatu UTRACENIE SZLACHECTWA: W drodze sdowego orzeczenia infamii; skazania na banicj W razie zajmowania si przez szlachcica zajciami miejskimi rzemiosem lub handlem (1633)

25. Stan duchowny i jego pozycja w pastwie

Duchowiestwo jako osobny stan wyodrbnio si najwczeniej, okoo XIIIw. Kler zacz w peni rzdzi si odrbnym prawem kocielnym i uzyska wasne sdownictwo, a dla dbr kocioa wasne immunitety, potem jeszcze rozszerzane. Obejmowa on zarwno hierarchi duchown (biskupw, praatw, opatw) jak i nisze duchowiestwo w miastach i na wsi. T cz duchowiestwa czyy wizy z ludem, z ktrego si w duej mierze wywodzio. 1180 przywilej ius spoli dla duchowiestwa, nadany przy okazji jednoczenia ziem pastwa przez Kazimierza Sprawiedliwego, poniewa obejmuje on tron niezgodnie z zasadami testamentu zamanie zasady senioratu. Zrzeka si on majtku po zmarych biskupach. Majtek ten pozostaje w rkach Kocioa. Obowizek za czasw Kazimierza Wielkiego duchowni posiadacze dbr rycerskich zobowizani do suby wojskowej. Jeeli nie mogli jej peni, winni byli przekaza te dobra krewnym wieckim, w przeciwnym razie przypaday one krlowi. Kazimierz Wielki mia na celu zmniejszenie iloci ziem w rkach duchownych oraz umocnienie pozycji szlachty i wadzy krlewskiej kosztem duchowiestwa. Podatki kiedy szlachta wyrazia zgod na podatek, duchowiestwo na og te wyraao zgod na obcienie, jednak okrelao to jako dobrowoln pomoc. Wysoko tego subsydium ustalano w formie ryczatu i duchowiestwo rozkadao go samo pomidzy siebie. Duchowiestwo (dokadniej arcybiskupi gnienieski oraz lwowski i biskupi katoliccy) zasiadali w skadzie rady krlewskiej. Sdownictwo sdy synodalne. Kazimierz Wielki dy do ograniczenia kompetencji sdw duchownych w sprawach wieckich. Jednak za czasw panowania Jagiey kompetencje te ulegy rozszerzeniu. Po unii lubelskiej duchowiestwo nie byo zainteresowane w uczestniczeniu w obradach izby poselskiej, gdzie szlachecka wikszo staraa si obciy take dobra duchowne podatkami na rzecz pastwa.

26. Pozycja stanu mieszczaskiego


Powstanie stanu mieszczaskiego szo w parze z uzyskiwaniem przez miasta praw samorzdowych. Odrbny stan mieszczaski uksztatowa si wraz z upowszechnieniem si organizacji miast na prawie niemieckim. Rozwojowi miast sprzyjao rzemioso. Tworzyy si cechy i gildie. Handel dalekosiny mia najwiksze znaczenie. Najwiksze nasilenie lokacji mniejszych miast, gownie prywatnych to wiek XIV i XV. Czynniki majce wpyw: rozwj gospodarki , co pogbiao spoeczny podzia pracy, sprzyjajc rozwojowi zaj miejskich i rynkw lokalnych. OBYWATELSTWO: kade miasto nadawao obywatelstwo samodzielnie. Mieszczastwo nie wytworzyo jednolitego stanu, a kade miasto stanowio autonomiczn cao dla siebie. Miasta rywalizoway ze sob na paszczynie gospodarczej, aby uzyska w stosunku do siebie przewag, zabiegay o przywileje, tj. prawo skadu. Nie powstaa pomidzy miastami w skali pastwa wi solidarnoci stanowej. Wiek XIV to czas przenikania mieszczastwa do stanu szlacheckiego poprzez maestwa. Uzyskiwanie prawa skadu w XIV wieku sprzyjao rozwojowi miast, specjalizacji handlowej i wzrostowi produkcji rzemielniczej. Ponadto inne przywileje przymusu drogowego. XIV, XV w. jedyny okres rozwoju miast polskich, miasta odgryway okrelon rol polityczn w pastwie. Ponadto aktywno miast w postaci konfederacji miejskich. - wprowadzenie wolnoci podatkowej mieszczastwa, wiadczenia miast byy okrelone przez przywileje lokacyjne, a wszelkie podatki nadzwyczajne wymagay zgody miast Te elementy wskazyway na zdobycie przez mieszczan samodzielnej pozycji politycznej, podobnej do tej na zachodzie Europy. Jednak poowa XV w. zaamanie linii rozwoju uprawnie miast, czynniki:

- brak wspdziaania miast midzy sob - wzajemne osabiajca je rywalizacja - obcy narodowo charakter wikszoci patrycjatu wikszych miast osabiajcy jego pozycj jako siy przewodniej i reprezentacji miast - 1454r. Przywilej nieszawski ogranicza uprawnienia sdowe miast moliwo wywoania przed sd ziemski sprawy mieszczanina, ktry zrani szlachcica. - uchway korczyskie naoenie podatku - mieszczanie krakowscy zobowizani do zapacenia podatku bez pytania ich o zgod Zahamowanie rozwoju uprawnie miast w Polsce. XVI w. 1496 przywilej piotrkowski zakaz mieszczanom nabywania i posiadania dbr ziemskich - 1543 nakaz mieszczanom dobra ziemskie sprzeda - Mieszczanie nie mog piastowa urzdw pastwowych - ograniczenie dla mieszczan w zajmowaniu wyszych stanowisk duchownych - 1565 zaraz kupcom polskim wywoenia towarw krajowych zagranic - 1633 szlachcic zajmujcy si rzemiosem lub handlem traci szlachectwo, a wic miasta trac reprezentacj w sejmie - zakaz dla mieszczan noszenia kosztownych futer, szat, pasw (ustawa przeciw zbytkowi), co miao na celu ponienie mieszczan

27. Chopi w monarchii stanowej 1320 1454


Okres dominowania czynszw w stosunkach midzy chopem i panem. Sprzyjaa lokacja wsi na prawie niemieckim. Ludno wsi zrnicowana majtkowo - kmiecie stosunkowo zamona i najliczniejsza warstwa, posiadacze samodzielnych, najczciej anowych gospodarstw rolnych - zagrodnicy obok kmieci - czelad najubosza warstwa Prawa chopw w poowie XIVw.: - prawa chopw ulegay na og wzmocnieniu - Kazimierz Wielki sprzyja umocnieniu gospodarki chopskiej, bo widzia w niej gosp rozwj kraju i istotny dochd dla skarbu pastwa - wzrost pieninej czci czynszu - ograniczenie ciarw w naturze i wiadczeniach osobistych - prawo wychodu = wolno przejcia z dbr jednego pana do dbr drugiego lub przejcia z wsi do miasta, ale pod okrelonymi warunkami. Chop osiady na prawie niemieckim mg opuci ziemi w kadym czasie, tylko musia speni swoje obowizki Chop na prawie polskim jego wychodzenie zostao ograniczone raz do roku Rkojemstwo kmieci instytucja prawna uatwiajca wychd bez uprzedniego wykonania wszystkich zobowiza. Zbiegostwo odejcie (na pr. Pol) bez wykonania ukadu ziemskiego lub na pr. Niem. bez opaty nalenoci i wyznaczenia nastpcy Sotysi powiksza si ich liczba w XIVw. Soectwo dziedziczne i moe ulega podziaom midzy spadkobiercw, dziedziczne rwnie w linii eskiej. Samodzielna pozycja materialna i spoeczna

sotysa wyodrbni si osobny, niszy stan feudalny. Jednak statut warcki moliwo usunicie buntowniczego, nieposusznego sotysa. Obowizki wojskowe w razie napadu wroga ludno chopska tego okrgu, gdzie pojawi si nieprzyjaciel, bya zobowizana do udziau w wojnie obronnej. Giermkowie towarzyszcy rycerzom to chopi. Piechota i ucznicy to te chopi. Sdy wiejskie: we wsiach na prawie polskim sdy gajone Wsie na pr niem sd awy wiejskiej (sotys i awnicy)

28. Periodyzacja Rzeczypospolitej szlacheckiej.


Rzeczpospolita szlachecka stanowia najduszy okres w historii Polski pod wzgldem sposobu sprawowania wadzy: 1454-1795. Bya odmian monarchii stanowej, z udziaem wycznie szlachcicw w rzdach obok krla. Inne stany byy im podporzdkowane; zmonopolizowali oni dostp do najwyszych godnoci koc. W odrnieniu od innych pastw, polska monarchia stan. nie przesza w mon. absolutn, ale doszo do utrwalenia modelu Rzeczp. szlacheckiej, m.in. dlatego, e nie nastpi powszechny we wczesnym kapitalizmie rozwj miast ani powane zagroenie z zewntrz, wymuszajce oparcie si na monarsze. "Nard polityczny" tworzya rednia szlachta i magnaci, ktrzy od 2. po. XVIIw. zdobywali przewag. Rzeczp. szlach. dzieli si zasadniczo na 3 etapy: 1) Demokracja szlachecka (1454-1652) Ustrj nie by demokracj w rozumieniu dzisiejszym: bya to demokracja dla szlachty i przez ni tworzona; nie znajdowao si w rzdach miejsce dla mieszczastwa ani chopw. Z tego wzgldu mona j nazwa "klasow" demokracj, poniewa uczestniczyo w niej jedynie ok. 10% spoeczestwa. Sejm rywalizowa z krlem o wadz: wyrniano 3 stany sejmujce (posowie, senatorowie, krl). Jej pocztek: wzmoona aktywno polit. redniej szlachty, dcej do eliminacji mieszczastwa, poszerzenie swych wpyww kosztem magnaterii i zwikszenia poddastwa chopw. Skutkowao to wzrostem znaczenia sejmikw i utworzeniem odrbnej izby poselskiej, usankcjonowanej w Konstytucji radomskiej nihil novi ("nic o nas bez nas", 1505) jako rwnoprawna izba obok Senatu. Zgoda posw ziemskich staa si konieczn dla ustanowienia nowych praw. Innym elementem walki z magnateri z XVIw. bya te "wojna kokosza" (rokosz lwowski 1537r.) Pojawiaj si fundamentalne akty prawne: - Artykuy henrykowskie 1573r. (21 punktw) - podstawy funkcjonowania pastwa pol.: wolna elekcja, ograniczenie wadzy monarszej, zasady dziaania Sejmu - Statut Jana askiego 1506r. - spis wszystkich statutw i przywilejw obowizujcych w Krlestwie Polskim A take: - 3 Statuty Litewskie po unii z Rzeczpospolit - Kolektura pruska 1598r. - prawo Prus Krlewskich: odebranie magnatom zagarnitych ziem. Istotny dla tego okresu by ruch egzekucyjny (pyt. 31), postulujcy "wydobycie" dbr i praw i czcy z nim projekt kodyfikacji systemu prawa pol. Autor programu: J. Przyuski ("Statuta Regni Poloniae" 1548-51). Wspiera go A.F. Modrzewski ("O naprawie Rzeczpospolitej"). Stronnictwo zrealizowao znaczn cz swoich postulatw: egzekucj dbr, inkorporacj Prus Krl., uni z Litw, ugruntowanie wolnoci religijnej; niepopularne byy plany zagodzenia rnic stanowych - sprzeciwia si im m.in. St. Orzechowski w swych apologetach "zotej wolnoci szlach."

Szlachcie sprzyjao te utworzenie Trybunau Koronnego w 1578r. (i pniej Litewskiego), ktre odebrao krlowi ostatni prerogatyw - sdownictwo. Uksztatowaa si doktryna szlacheckiego pastwa prawnego: krl i wszyscy poddani podlegaj prawom ustanowionym przez Sejm jako reprezentacj "narodu polit." Wolno szlach. prowadzia do decentralizacji wadzy. Po unii polsko-litewskiej z 1569r. magnateria zyskaa sojusznika w monowadztwie litewsko-ruskim i zacza odbudowywa sw pozycj. Kryzys demokracji przejawi si w rokoszu sandomierskim (Zebrzydowskiego) 1606-07, gdy szlachcie, dcej do zerwania sojuszu krl-magnaci i osabienia krla w obawie przed dominium absolutum (sprzeciw wobec planowanych reform krla), nie udao si osabi magnaterii. 2) Oligarchia magnacka (1652-1764) Oligarchia - gr. wska, drobna grupa decydujca o wadzy i polityce pastwa; w RP istniao kilka oligarchii - byy to koterie magnackie, oparte na latyfundiach (ordynacje ziemskie)! Za pocztek uznaje si liberum veto W. Siciskiego. Magn., ju na uprzywilejowanej pozycji, umocnia si po rokoszu Lubomirskiego 1666-67, gdy pogbi si kryzys w. monarszej. Faktyczne swe rzdy krya za fasad rwnoci szlachty ("szlachcic na zagrodzie rwny wojewodzie"). Spowodoway one dalsz decentralizacj wadzy, prowadzc nieraz a do jej dezorganizacji i rzdw "pastw" magnatw. Rozwiny si ideay wolnoci szlach., znajdujcej wyraz w sarmatyzmie, i kontrreformacji, przeciwnej innowiercom. Oligarchia bya moliwa take z powodu rozwoju gospodarki folwarczno-paszczynianej, tworzeniu latyfundiw. Czasy oligarchii to okres marazmu, zastoju, stopniowego upadku pastwowoci polskiej. Na tle innych pastw Europy model ustrojowy w wczesnej Rzeczp. by anachroniczny, uwsteczniony. 3*) Podokres owiecenia - okres ksztatowania si konstytucyjnego pastwa (1764-1791) Rozpoczyna si elekcj St.A. Poniatowskiego (bo pierwsze projekty reform na sejmie konwokacyjnym i elekcyjnym), sojusznika carycy Katarzyny II, zwolennika reform w porozumieniu z Rosj. Jest to okres intensywnych reform parlamentu, Sejmu i sejmikw. Wspistniay one, z koniecznoci, z prawami kardynalnymi (1775; zastpiy artykuy henrykowskie), ale toroway drog konstytucjonalizmowi i w dalszej perspektywie, ruchowi demokratycznemu, ktry wyraz znalaz w insurekcji 1794. Reformom sprzyja oglny wzrost spoeczno-gospodarczy (pokj, wzrost ludnoci i gospodarki). Ich propagatorami bya postpowa szlachta. Mecenas reform i rozwoju umysowego, Poniatowski, wspiera edukacj i owiecenie, co odzwierciedla pniejszy skad Sejmu Wlk. Reformy okresu: - zniesienie jurydyk i sewitoriatw w miastach krl.; zwierzchnictwo starostw nad nimi; sdy starociskie - komisje dobrego porzdku (nadzorcze i uchwaodawcze) w miastach - reforma Asesorii (sdu apelacyjnego dla miast krl.) - Rada Nieustajca (1775) - plany kodyfikacji pr. sdowego (bo byo rozproszone): odrzucony "Zbir praw sdowych" A. Zamoyskiego 1778 art. 7 Konstytucji 3 maja: konieczno spisania pr. sdowego -> 1792 nowy zbir S.A. Poniatowskiego

Reformy ws. Sejmu: - nowy regulamn obrad - materie ekonomiczne - przyjmowane zwyk wikszoci gosw - "materie status" (waniejsze sprawy pastwowe, w tym podatki) - jednomylnoci - zakaz przysigania na instrukcje sejmikowe - delegacje sejmowe: przekazanie czci kompetencji sejmu wybranym senatorom w kwestiach kryzysowych, dla usprawnienia obrad - ograniczenie praw rnowiercw (oprcz 3 nie-katolikw w sejmie) - Komisje Skarbowa i Wojskowa (Koronne i Litewskie) - dla usprawnienia administracji, infrastruktury, transportu; take sdownictwo skarbowe i instancja apelacyjna w in. sprawach handlowych. 1768: Komisja Skarbowa wprowadza budet - Komisja Edukacji Narodowej (1773) - stanowisko autonomiczne od sejmu (ale skadaa mu sprawozdania finansowe) i rzdu. Podlegao jej Towarzystwo dla Ksig Elementarnych. "Ustawa KEN..." regulowaa zasady organizacji szk. Sejm Wielki (Czteroletni) 1788-92 uchwali: - prawo o miastach 1791 - Konstytucj 3 maja 1791, nazwan "Ustaw rzdow" dla odrnienia od wczeniejszych reform pastwowych o nazwie "konstytucji". Uchwalono j przez aklamacj, a nie wikszoci gosw; pord krzykw. Wnosi unifikacj pastwa polsko-litewskiego (= znosi uni realn). Jej postanowienia zostay obalone przez "prawo grodzieskie" (Sejm w Grodnie 1793) - powrt do praw kardynalnych jako podstawy ustroju pastwa (oligarchii).

29. Wadza krlewska w Rzeczypospolitej szlacheckiej. Elekcje Jagiellonw a wolna elekcja.


W 2. po. XVw. zakres wadzy krla wzrasta. Dziery on najwysz wadz - by jedynym suwerenem (rex est imperator in regno suo). W obliczu rozszerzania uprawnie szlachty w pocz. XVIw. (konstytucja nihil novi) krl stara si hamowa ruch szlachecki. W odpowiedzi stworzono koncepcj suwerennoci prawa, ktremu podporzdkowany jest take krl i ktra realizuje si przez prac Sejmu. Rozpoczo si postpujce osabianie wadzy krl. Wanym przywilejem, ktry pozosta krlowi, byo nadawanie urzdw, dziki ktremu mg ksztatowa stronnictwo dworskie. Ograniczaa go jednak doywotnio urzdw (wyj.: starosta) i wymg wyboru na nie osoby spord posesjonatw z danej ziemi. Podstaw gospodarczego funkcjonowania krla: prawo do krlewszczyzn (1/6 obszaru kraju) i up solnych oraz do dochodw z nich i dysponowania czci z nich. Gwne ograniczenie w. krla: artykuy henrykowskie i pacta conventa (od 1573). Powoanie w 1578 Trybunau Koronnego (i pniej Litewskiego) odjo mu uprawnienia sdownicze. Zgodnie z art. henr. krlowi mona byo te wypowiedzie posuszestwo, co wykorzystano m.in. podczas rokoszu Lubomirskiego.

Uprawnienia krla w zakresie w. ustawodawczej byy relatywnie szerokie: - prawo inicjatywy ustawodawczej - prawo sankcji uchwa sejmowych i ich interpretacji - samodzielno decyzji ws. miast krl., ydw, chopw z krlewszczyzn - konstytucje sejmowe ogaszano w imieniu krla "za zgod sejmu" - wyczne prawo mianowania urzdnikw (ale sejmiki zgaszay kandydatw na ziemskie urzdy sdowe), w tym senatorw, co dawao moliwo ksztatowania senatu - sdownictwo dyscyplinarne nad urzdnikami zagroone grzywn, bez prawa usunicia ich (chyba, e za zbrodni) W. wykonawcza: - naczelny wdz (w praktyce ograniczony przez hetmanw) - polityka zagraniczna (cho podczas podpisywania traktatw midzynarodowych towarzyszyli krlowi przedstawiciele szlachty i mieszczastwa - ograniczona moliwo dysponowania finansami pastwa. Pozostae graniczenia krla: - elekcja viritim od 1573 - w stosunku do sejmu (zakaz samodzielnego nakadania podatkw, konstytucji, dysponowania majtkiem pastwa; by tylko jednym z 3 stanw sejmujcych) - instytucja senatorw-rezydentw (pyt. 36) (1/4 musiaa przebywa u boku krla i udziela mu rad) - niezalene sdy szlacheckie - nieusuwalno urzdnikw (nawet jeli nie wypeniali obowizkw) - kwestie prywatnoprawne: zakaz zawierania maestwa, nabywania dbr i wyjazdu za granic bez zgody sejmu. Dynastia Jagiellonw miaa ugruntowan pozycj w Rzeczp. jako "panowie przyrodzeni" w wiadomoci szlachty (sprzyja temu fakt posiadania praw dziedzicznych na Litwie). Mimo elekcji korona utrzymywaa si w dynastii. Jednak w 1530r. szlachta zbuntowaa si, gdy dokonano elekcji vivente rege Zygmunta Augusta, syna Zygmunta Starego. Od 1572r. przyjto zasad wolnej elekcji nieograniczonej do dynastii, a od bezkrlewia tego roku - elekcji viritim. Jej formua stanowia pole do naduy magnatw, ktrzy wpywali na biedniejsz szlacht, oraz dla obcych pastw, ktre dyy do osignicia wpywu na obsadzenie tronu pol. W czasie bezkrlewia urzdoway tzw. konfederacje kapturowe (kaptury); obowizki interrexa (najwysz wadz) sprawowa prymas. Bezkrlewie skadao si z faz: 1) konwokacji (zgromadzenie zawizujce konfederacj generaln i ustalajce skad sdw kapturowych) 2) sejmu elekcyjnego (wypowiedzi obcych posw przedstawiajcych kandydatury; uoenie pacta conventa)

3) sejmu koronacyjnego (wybr jednomylny; nieznaczn opozycj ignorowao si, wiksza moga skutkowa wojn domow. Podczas elekcji obowizyway specjalne przepisy, m.in. zakaz handlu alkoholem, noszenia broni.

30.

Sejm w Rzeczypospolitej szlacheckiej: struktura, skad, kompetencje, porzdek obrad.

Sejm (=zgromadzenie powszechne) narodzi si ze zjazdw dostojnikw pastwowych. W RP by on 2izbowy, ale skada si (wg doktryny od po. XVIw.) z 3 stanw sejmujcych: krla, izby poselskiej i senatu (1493r. przedstawiciele sejmikw utworzyli izb poselsk, natomiast rada krlewska przeksztacia si w senat). Od pocz. XVw. wyksztacia si praktyka zjazdw oglnopastwowych, zw. sejmami walnymi lub wielkimi. Rozwojowi reprezentacji stanowej sprzyja obowizek zgody stanw na nowe podatki, okresy bezkrlewia i elekcja krla. Pierwsze sejmy walne powicone podatkom zwoano podczas wojny 13-letniej (1454); wczeniej nie stanowio to gwnej kwestii. Na sejm w. mg przyby og szlachty. Skada si pocztkowo z 3 grup: - dostojnicy koc. i wieccy (tzw. panowie-rada = rada krlewska) - urzdnicy ziemscy - szlachta nie-urzdnicza, przedstawiciele miast i kapitu katedralnych. Sejm zwoywa krl zwykle 1 raz w roku (ureguloway to artykuy henrykowskie, zobowizujc krla do zwoywania go raz na 2 lata), zazwyczaj w Piotrkowie (po 1569 w Warszawie, od 1673 co trzeci sejm mia odbywa si w Grodnie). Od 1572 sejmy dzieliy si na zwyczajne (raz na 2 lata na 6 tyg.) i nadzwyczajne (2 tyg.) - przeduenie (prolongacja) wymagaa zgody wszystkich posw. Do podjcia uchway sejmowej i wydania konstytucji (wydawanych w imieniu krla) potrzebna byo zgoda powszechna (jednomylno), co utrudniay instrukcje sejmikowe. Gos wikszoci decydowa przy wyborze marszaka izby i sprawdzaniu wanoci mandatw (tzw. rugi poselskie). Od schyku XVIw. kadziono nacisk na jednomylno; idea ta doprowadzia do wyksztacenie instytucji liberum veto. Izba pos. stanowia wycznie reprezentacj szlachty. Nie wchodzio do niej: - duchowiestwo (take dlatego, e posowie chcieli obciy Koci podatkami) - mieszczanie (pocztkowo dlatego, e widzieli wygodniejsze , lepsze wyjcie w bezporednim zwizaniu z krlem. Potem szlachta wzbraniaa si dopuci przedstawicieli miast); wyjtek: posowie Krakowa i Wilna = ablegaci - mogli asystowa na obradach bez prawa gosu). Senat skada si z arcybiskupw i biskupw, wojewodw, kasztelanw i czonkw rady krlewskiej: marszaka wielkiego, marszaka nadwornego, kanclerza, podkanclerza, podskarbiego. Po 1569r do senatu doczono odpowiednich dostojnikw litewskich. Senatorowie byli wybierani doywotnio. Senatorowie nie gosowali, a kolejno wypowiadali swoje zdanie (votum), na podstawie ktrych to opinii krl formuowa konkluzj. Kompetencje: - oglnie uchwalone w konst. Nihil novi - zgoda na podatki, zwoanie pospolitego ruszenia, od 1578 na nobilitacj - przyjmowanie wizyt posw obcych pastw i nadawanie oglnego kierunku polityce zagr. - zawieranie traktatw pokojowych i przymierzy: tzw. wielkie poselstwa wysyane na podst. decyzji sejmu - kontrola nad ministrami; podskarbi mia skada rachunki sejmowi

- senatorowie-rezydenci kontrolowali krla - prawo aski i amnestii - sd sejmowy (sprawy szczeglnej wagi) - XVIIw. wzrost znaczenia i kompetencji sejmu Porzdek obrad: Nie by cile okrelony. Po naboestwie poprzedzajcym obrady senatorowie zbierali si wok krla, a izba poselska pod przewodnictwem najstarszego posa wybieraa marszaka. Nastpnie sprawdzano wano mandatw poselskich (rugi) i udawano si do krla. Po powitaniu monarchy, w ktrego imieniu odpowiada kanclerz, posowie caowali rk wadcy, po czym izba poselska i senat obradoway wsplnie. Kanclerz przedstawia powody zwoania sejmu, wysuchiwano posw cudzoziemskich, sprawozda z kontroli rachunkw podskarbich itp. Nastpnie senatorowie kolejno wypowiadali swoje zdanie (wota senatorskie). Pniej senat i izba poselska obradoway oddzielnie. Projekt ustawy mg przedoy kady pose marszakowi, jednak o tym, czy zostanie on poddany pod obrady sejmu walnego decydowa krl. Izba poselska i senat co pewien czas wysyay deputatw w celu wzajemnego informowania si o obradach; dochodzio rwnie do wsplnych obrad. Krl odpowiada na pytania poselskie, zasigajc opinii senatu. Na zakoczenie obrad marszaek wraz z izb przystpowa ponownie do ceremonii caowania rki krlewskiej.

31. Szlachecki ruch egzekucyjny.


Egzekucja (ac. exsecutio) - przymusowe ciganie nalenoci skarbowych lub dugw; tu: rewindykacja, przywracanie 1. po. XVIw.: denie reformowania organizacji pastwa i jego instytucji w Europie; take w Polsce - 2 kierunki: 1) odgrny (krl Zygmunt Stary i jego otoczenie) 2) oddolny (stopniowo) - szlachecki plan reform -> Ruch egzekucyjny w RP: szlachecka postpowa formacja (ruch polityczny) postulujca potrzeb egzekucji praw (uporzdkowania organizacji wewn. pastwa) i dbr (rewindykacja zastawionych lub rozdanych po 1504 dbr krl. od dotychczasowych posiadaczy) -> celem ograniczenie wpyww magnaterii i duchowiestwa Mwiono, e prawa mona egzekwowa i przestrzega, jeli jest ujednolicone i powszechnie znane - postulat kodyfikacji prawa. Pocztek: sejm piotrkowski 1504r. - krl nie mg nadawa i wydzierawia dbr koronnych bez zgody sejmu Najwiksze osignicia: za Zygmunta Augusta. Podstawa prawna - ustawodawstwo lat 1504-06: - konstytucja z sejmu piotrkowskiego o nieczeniu (incompatibilitas) wyszych urzdw, tj. kanclerza i podkanclerzego, z innymi wysokimi godnociami pastw. lub koc., np. arcybiskupa gnienieskiego, biskupw krakowskiego, kujawskiego, poznaskiego i pockiego oraz wojewody i kasztelana - uregulowania dot. kompetencji i organizacji najwyszych urzdw (sejm piotrkowski): kanclerz, podkanclerzy: polityka wewn. i zagraniczna; jeden ma by osob wieck, drugi duchownym marszaek koronny: gospodarz i mistrz ceremonii na dworze; sdzi za naruszanie spokoju w miejscu pobytu krla, ustanawia ceny produktw, by zapobiec droynie wskutek pobytu dworu

marszaek nadworny: pomocnik i zastpca podskarbi koronny i nadworny: zarzdza dochodami pastwa przeznaczonymi na utrzymanie dworu - zakaz zastawiania, sprzeday, darowania dbr domeny krl. (konstytucja Nihil novi 1505r.) - Statut askiego 1506r. - zbir praw koronnych - danie egzekwowania nakazu osiadoci urzdnikw (1374?) Autor programu: J. Przyuski ("Statuta Regni Poloniae" 1548-51). Wspiera go A.F. Modrzewski ("O naprawie Rzeczpospolitej") Pozostae postulaty: - reforma sdw najwyszej instancji (krlewskich) oraz zniesienia sdw kocielnych w sprawach wyznaniowych - podatkowanie Kocioa katolickiego na obron kraju - postulat zmniejszenia znaczenia Kocioa w pastwie i prawne zagwarantowanie tolerancji religijnej - reforma wojska: wprowadzenie staej armii - reforma skarbu i monety Stosunek krlw: - Zygmunt Stary: opiera si na magnatach i senacie, spowodowa wic zaniechanie projektu reform skarbowowojskowych oraz odejcie kanclerza askiego. Sprzeciw szlachty budzia polityka krlowej Bony (prba stworzenia majtku dynastii; elekcja vivente rege Zygmunta Augusta). - Zygmunt August: pocztkowo opiera si na senacie i odrzuca postulaty szlachty; potem je popar (1562-69) Osignicia ruchu: Stronnictwo zrealizowao znaczn cz swoich postulatw - egzekucja dbr (sejm 1563/64) - nakaz lustracji krlewszczyzn (przegld i ich opis) - utworzenie staego wojska tzw. kwarcianego (za 1/4 dochodw z dbr koronnych) - wprowadzenie jednej monety: florena polskiego, zw. zotym - zniesienie egzekucji sdw koc. przez starostw - wprowadzenie tolerancji religijnej - incompatibilitas - powoanie sdw najwyszej instancji: Trybunaw Koronnego (1578) i Litewskiego (1581) - Mazowsze od 1576 podlegao prawu koronnego z tzw. ekscerptami (wyjtkami mazowieckimi) - wzrost roli izby poselskiej i sejmikw - wzrost poczucia odpowiedzialnoci szlachty (narodu polit.) za pastwo, ustrj, decyzje pastwowe - inkorporacja Prus Krl.

- unia z Litw, Niepopularne byy plany zagodzenia rnic stanowych - sprzeciwia si m.in. St. Orzechowski w apologetach "zotej wolnoci szlach." Czoowi przedstawiciele: Hieronim Ossoliski, Mikoaj Sienicki, Rafa Leszczyski, Jan Ostrorg.

32. Liberum veto. Zerwanie i niedojcie sejmu do skutku.


Dziaalno sejmu zmieniaa si od 1.po. XVIIw.; wskutek zasady jednomylnoci i obowizku cisego przestrzegania instrukcji sejmikowych sejmy byy paraliowane Niedojcie sejmu do skutku: gdy nie udao si nic uzgodni na obradach mimo upywu przewidzianych 6 tygodni -> dziaanie posa W. Siciskiego w 1652r.!: sejm nie zosta prolongowany Zerwanie sejmu: wskutek liberum veto przed upywem tego terminu -> pierwszy raz: 1669! (1668: sejm zerwany jeszcze przed wyborem marszaka izby poselskiej) Od posa zrywajcego sejm nie wymagano uzasadnienia. Liberum veto zwano "nienaruszaln renic wolnoci" i uznawano jego legalno. Koterie magnatw lub nawet pojedynczy posesjonaci wpywali na ubosz szlacht, ktra w l. 1573-1763 sparaliowaa poprzez liberum veto 1/3 zwoanych sejmw. Bya to te praktyka wykorzystywana przez zagranicznych agentw dla ugruntowania niemocy politycznej RP. Obydwa zdarzenia powodoway, e wszystkie (nawet ju uchwalone) konstytucje nie wchodziy w ycie, poniewa konstytucje jednego sejmu uwaano za cao. Zagodzon form liberum veto byo sisto activitatem (limitacja sejmu = odraczanie) - zawieszenie obrad do czasu uzgodnienia spornych stanowisk. Stosowano j te na sejmikach; odroczony sejmik mg sam wznowi obrady decyzj marszaka.

33. Rodzaje sejmw.


Sejmy wyksztaciy si ze zwoywanych przez krlw zjazdw urzdnikw. Pierwotnie byy one oglnopastwowe; rodzio to jednak niedogodnoci (m.in. trudniej byo krlowi przekona og posw do swych racji), wic bardziej efektywne stay si zjazdy prowincjonalne, oddzielne dla Maopolski i Wielkopolski z Kujawami. Gdy do zjazdw doczya szlachta oraz przedstawiciele miast i kapitu, zostay one sejmami. To rozrnienie na oglnopastwowe i prowincjonalne sejmy jest cech charakterystyczn wczesnego parlamentaryzmu polskiego. Rozwojowi reprezentacji stanowej sprzyja obowizek zgody stanw na nowe podatki, okresy bezkrlewia i elekcja krla. Rozwj sejmikw spowodowa czstsze wysyanie wysannikw szlachty na sejmy walne i prowincjonalne. Stopniowo nastpio przez to poczenie instytucji sejmw i sejmikw ziemskich poprzez to, e na sejmy wysyano posw delegowanych na sejmikach. Sejm walny: Pierwsze sejmy walne powicone podatkom zwoano podczas wojny 13-letniej (1454); wczeniej nie stanowio to gwnej kwestii. Na sejm w. mg przyby og szlachty. Skada si pocztkowo z 3 grup: - dostojnicy koc. i wieccy (tzw. panowie-rada = rada krlewska) - urzdnicy ziemscy - szlachta nie-urzdnicza, przedstawiciele miast i kapitu katedralnych.

Sejm dokonywa elekcji krla, przyjmowa przez aklamacj podjte uchway (tzw. konkluzje). By istotny, jak i sejmy prowinc., w zakresie ustawodawstwa i wystawianiu nowych przywilejw. Jego delegaci nieraz brali udzia w zawieraniu traktatw midzynarodowych. Unia horodelska 1413r. przewidywaa moliwo wsplnych obrad sejmw Polski i Litwy. Zbiera si zwykle 1 raz w roku, w Piotrkowie. Od 1493r. przedstawiciele sejmikw utworzyli izb poselsk, natomiast rada krlewska przeksztacia si w senat. Wiksze wojewdztwa wysyay po 6 posw, mniejsze oraz ziemie po 2, drobne ziemie po 1. Pocztkowo posowie jednego sejmiku wystpowali i gosowali cznie; dopiero od po. XVIw. oddzielnie. Otrzymywali strawne (diety), pocztkowo od skarbu krlewskiego, potem od sejmikw. Praktyka nie postawia sejmu walnego powyej sejmikw partykularnych. Sejm prowincjonalny: wielkopolski zazwyczaj zbiera si w Kole, maopolski - w Nowym Miecie Korczynie Sejm obozowy: zwoywany podczas pospolitego ruszenia (np. czerwiski 1422r.; sejmy prowincjonalne: wielkopolski pod Cerekwic i maopolski pod Opokami 1454r.) Sejm zwyczajny (ordynaryjny): od artykuw henrykowskich zwoywany raz na 2 lata na 6 tyg. Sejm nadzwyczajny (ekstraordynaryjny): zwoywany w razie potrzeby na 2 tyg. Sejm konwokacyjny: zwoywany przez interrexa w czasie bezkrlewia, ustala czas i miejsce przeprowadzenia sejmu elekcyjnego Sejm elekcyjny: wysuchiwa przedstawicieli kandydatw do tronu; dokonywa wyboru i ustala pacta conventa Sejm koronacyjny: koczy okres bezkrlewia; odbywa si w Krakowie (poza elekcjami St. Leszczyskiego i St.A. Poniatowskiego); elekt zaprzysiga art. henrykowskie i pacta conventa, po czym zostawa koronowany Sejm rokoszowy: bdcy wypowiedzeniem posuszestwa krlowi

34. Sejmiki i ich rodzaje.


Sejmiki byy skutkiem podziau stanowego spoeczestwa i wyksztaciy si jako reprezentacja szlachty = element suwerennoci narodu polit. RP. Wziy si z rozwijajcego si wraz z sejmem walnym samorzdu ziem: po zjednoczeniu pastwa wiec dzielnicowy rozbi si na sd wiecowy oraz rad panw ziemi (sprawy administracji lokalnej i ustawodawstwo patrykularne). Z czasem ta rada zanika, ale istotne pozostao stanowisko panw w sejmiku ziemskim. Zaczy sejmiki zyskiwa wiksz pozycj po przywilejach cerekwickim i nieszawskim; jednak po powstaniu 2 izb Sejmu ich samodzielna rola ustawodawcza podupada. Po 1569r. byo w RP 70 sejmikw ziemskich. Obradom przewodniczy od XVIIw. marszaek. W sejmiku uczestniczy og szlachty wojewdztwa (tzw. "grne" wojewdztwa: krakowskie, sandomierskie w Maopolsce, poznaskie, kaliskie w Wielkopolsce). Zwoywa je krl; eby obej to ograniczenie, odraczano sejmiki: sejmik bowiem mg sam wznowi obrady. Szlachta uwaaa je za "rozproszon izb poselsk", co podkrelao wadz sejmikw. W miar, jak ulegaa osabieniu dziaalno sejmu, wzrastaa rola sejmikw (XVIIw.); g. dziao si tak wskutek praktyki odwoywania si krla do zbuntowanego sejmiku o zatwierdzenie odrzuconych przez sejm podatkw, na ktre nie pozwalay posom instrukcje. Funkcje: - uchwalay lauda (czasem kodyfikoway prawo zwyczajowe), penice funkcj uzupeniajc do uchwa sejmowych, gdy sejm odsya pewne sprawy do decyzji sejmikw; wpisywano je do ksig sdowych. Lauda dot. spraw oglnopastwowych (wojsko, podatki, bezpieczestwo ziem) czasem wymagay zatwierdzenia sejmu

walnego, ktry mg je kasowa, mimo protestw. Lauda wydawane podczas pospolitego ruszenia byy zwane obozowymi. - przejmoway sdownictwo, konkurujc z sdem wiecowym; - nakaday lokalne podatki Z czasem zrezygnowano z zasady jednomylnoci i wybierano zwyk wikszoci gosw m.in. deputatw trybunalskich i posw, by w kocu decydowa tak o wszystkich sprawach. W wyniku decentralizacji wadzy zaistniay tzw. rzdy sejmikowe: krl zwraca si do sejmikw o zgod na podatki na wojsko, ktre one same egzekwoway, gromadzc nadwyki wzgldem skarbu pastwa w skarbach wojewdzkich. Rzdy sejmikowe zniosa konstytucja z 1717, odbierajc im kompetencje ws. wojska i wikszoci skarbowych. Podzia: Z samej istoty sejmiku nie wynika rnorodna nomenklatura: ona stanowi jedynie o rnych konkretnych celach, dla ktrych je zwoywano. Zasadniczo bowiem sejmiki byy jednolite, zmianie ulega tylko cel. - sejmiki przedsejmowe: zwoywane przez krla, ktry wysya legata z legacj (pismem krl.), zawierajcym powody zwoania sejmu; potem wybieray posw na sejm i sporzdzay instrukcj poselsk (sejmikow) wskazwki dot. stanowiska w sprawach bdcych przedmiotem obrad (nawet kilkadziesit artykuw). Nieraz dawaa ona swobod dziaania ("zupen moc" - plena potestas), przeciwne do niej byo penomocnictwo ograniczone (limita potestas); moga te ogranicza decyzj posa tylko co do niektrych spraw. Take instrukcje warunkowe: zgoda na decyzje krla nastpowaa po wypenieniu postulatw szlachty. Instrukcje wpisywano do ksig grodzkich. - sejmiki generalne (generay): zebranie posw wybranych na sejmikach i senatorw z danej prowincji (Maopolski, Wielkopolski, Mazowsza, Litwy)[ - ziemskie: z danej ziemi]; uzgadniano stanowisko prowincji na sejmie walnym. Zaniky w po. XVIIw. (oprcz generaa pruskiego); w ich miejsce posowie i senatorowie Litwy oraz Maopolski zbierali si na tzw. sesjach narodw. - sejmiki elekcyjne: zwoywane przez wojewodw dla wyonienia kandydatw na urzdy sdowe ziemskie: podkomorzego, sdziego ziems., podsdka, pisarza ziems. (urzdy doywotnie, wic sejmiki te odbyway si rzadko) - sejmiki kapturowe: funkcjonoway od 1572 podczas bezkrlewi dla wybrania wadz konfederacji i sdw kapturowych - sejmiki deputackie: od utworzenia Trybunay Koronnego w 1578 dla wyboru deputatw do niego - sejmiki relacyjne: po sejmach - dla zdania relacji z obrad; decydowa o przychyleniu si do decyzji sejmu; ustala sposb rozdziau podatkw uchwalonych na sejmie. Odbyway si do 1589.

35. Artykuy henrykowskie i pakta konwenta.


Pacta conventa: umowa publicznoprawna midzy krlem a szlacht ukadana przez sejm elekcyjny; zawieraa osobiste zobowizania danego elekta przyrzeczone przed wstpieniem na tron, dot. polityki zagranicznej, wojska, zobowiza finansowych i in. Pacta byy rodzajem umowy konkretnej; tre zmieniaa si zalenie od kandydata. Artykuy henrykowskie powstay rwnoczeni e z pactami (1573): byo to sformuowanie (w 21 pkt) podstawowych zasad ustrojowych RP szlacheckiej (jej podstaw funkcjonowania) o charakterze praw fundamentalnych (kardynalnych): - wolna elekcja (zrzeczenie tytuu dziedzica); - opinia senatu wymagana do decyzji ws. wojny i pokoju;

- zgoda sejmu konieczna do zwoania pospolitego ruszenia + niewyprowadzanie go za granic bez zapaty 5 grzywien od kopii - utrzymywanie wojska kwarcianego - staa rada senatorw zw. rezydentami u boku krla - sejm co 2 lata + zasady funkcjonowania - wyposaay szlacht w moliwo wypowiedzenia posuszestwa (articulus de non praestanda obedientia), gdyby krl ama te prawa, ale take i inne (odpowiedzialno monarchy za wiadome amanie prawa) nowoytna wersja redniowiecznego prawa oporu; od 1576 przepis ten sta si czci przysigi koronacyjnej; w praktyce zwykle sprzeciw przyjmowa form rokoszu.

36. Instytucja senatorw - rezydentw.


By to stay organ powoany w artykuach henrykowskich do wspdziaania z krlem w rzdzeniu pastwem, majcy dziaa w okresie midzy sejmami. Mia udziela rad i kontrolowa krla, z czego skadali sprawozdanie sejmowi. Powoywani na 2 lata; 16 (potem 28) senatorw (wrd nich biskupi, kasztelanowie i wojewodowie); 4 przy krla (zmieniali si co p roku). W praktyce funkcjonowali od 1607, po dalszym ograniczeniu wadzy krl. po rokoszu sandomierskim. 1717: konstytucja zobowizuje krla do przestrzegania zalece senatorw-rezydentw; wkrtce jednak organ przestaje funkcjonowa - wyparty przez rady senatu (senatus consilia), zoone z senatorw obecnych na dworze (ministrw, rezydentw i tych zapraszanych przez krla); uchwalay zalecenia, zw. senatus consulta, odczytywane na pocztku kadego sejmu. Dotyczyy spraw nalecych do sejmu, zawierania traktatw, uchylania wyrokw sdowych, wojska. Sporadycznie do rad senatu doczano reprezentantw izby poselskiej, co wiadczyo, i nie speniy one swej roli kontrolowania krla, ktry mia duy wpyw na consilia.

37. Urzdy w Rzeczypospolitej szlacheckiej


URZDY CENTRALNE Ministrami nazywano dygnitarzy koronnych i nadwornych, ktrzy weszli do senatu. Byli to: marszaek wielki koronny, marszaek nadworny koronny, kanclerz koronny, podkanclerz koronny, podskarbi koronny. Analogiczne urzdy istniay w Wielkim Ksistwie. marszaek wielki koronny - zarzdza dworem krla, by mistrzem ceremonii, okrela ceny ywnoci w miejscu pobytu dworu. Marszaek ogasza artykuy marszakowskie, czyli przepisy karne, ktre reguloway bezpieczestwo w miejscu sejmowania. Marszaek dysponowa stra marszakowsk. marszaek nadworny - zastpca marszaka wielkiego koronnego kanclerz - posiada szerokie kompetencje w zakresie spraw zagranicznych i wewntrznych. Od 1504r. by zobowizany sprawdza, czy akty wychodzce z kancelarii krlewskiej nie s sprzeczne z prawem. Z regu byli to duchowni. Kancelaria koronna prowadzia ksigi kanclerskie i podkanclerskie, zwane Metryk koronn (na Litwie - Metryka litewska). Kanclerz koronny kierowa polityk zagraniczn w stosunku do zachodu Europy, a stosunki z pastwem rosyjskim naleay do kanclerza litewskiego. Posiadali kompetencje sdowe przewodniczc na sdach asesorskich. podkanclerzy - zastpca kanclerza, posiada rwnie jego kompetencje podskarbi koronny - zarzdza skarbem koronnym. W zakresie swej funkcji by kontrolowany przez sejm. podskarbi nadworny - zastpca podskarbiego koronnego, administrowa wydatkami na potrzeby krla i dworu.

hetman wielki koronny - dowdca wojsk zacinych z ramienia krla. Godno staa, doywotnia. Na Litwie analogicznie. Hetman wielki koronny wydawa przepisy sdowo-wojskowe, tzw. artykuy hetmaskie. W czasie wojen mg kara na gardle, ale te przedstawia onierzy do nobilitacji czy nagrody. Mia prawo utrzymywania rezydentw w Turcji, Modawii, na Krymie - dziki temu mg wpywa na polityk zagraniczn polski. By wic naczelnym wodze, ministrem wojny i kierownikiem polityki zagranicznej wobec wschodu. Wywiera te, poprzez zacignit do wojska szlacht, wpyw na polityk wewntrzn. Hetman wielki czy z urzdem hetmaskim godno wojewody lub kasztelana. hetman polny - zastpca hetmana wielkiego koronnego, wyoni si z dowdcw obrony potocznej regimentarz - tymczasowy zastpca hetmana, gdy ten nie mg peni swojej funkcji referendarz - urzd utworzony w XVI w. Referendarzy byo dwch: wiecki i duchowny. Powoywany do prowadzenia spraw w sdach krlewskich. URZDY LOKALNE Aparat urzdniczy szlacheckiej Rzeczpospolitej nie by dobrze rozwinity, bowiem szlachta miaa w tym swj interes - dobrze rozwinita administracja krlewska umacniaaby pozycj krla i osabiaa pozycj szlachty. W stosunku do ludnoci poddaczej funkcje administracyjne sprawowali panowie. Miasta posiaday wasne organy wadzy. Nisze urzdy ziemskie tworzono w wojewdztwach, ziemiach i powiatach dla dogodzenia ambicjom szlachty. Posiadanie tytuu urzdniczego miao bowiem prestiowe znaczenie. Wiksz rol odgrywali wojewodowie i kasztelanowie jako senatorowie oraz nisze urzdy z uprawnieniami w dziedzinie sdowej. Starosta - urzdnik krlewski; urzd upodobniony jednak do urzdu ziemskiego. Funkcje administracyjne, policyjne, sdowe. Mianowa innych urzdnikw - podstarociego, burgrabiego (oboje penili funkcj zastpcw starosty), sdziego grodzkiego (jak sama nazwa wskazuje - sdzi w sdzie grodzkim) - ktrym w praktyce zleca swoje funkcje. Obowizywa porzdek starszestwa: urzdy senatorskie, podkomorzy, starosta, chory, sdzia ziemski, stolnik, podczaszy, podsdek, podstoli, czenik, owczy, wojskowy, pisarz, miecznik. Przestrzegano awansowania z jednego urzdu na drugi zgodnie z hierarchi. Zakaz czenia urzdw (incompatibilitas) - nie wolno byo piastowa cznie urzdu kanclerza bdc starost, kasztelanem lub wojewod, nie mona czy wanych urzdw w tym samym okrgu (np. kasztelan i starosta), nie mona dziery naraz dwch starostw grodowych. Bya to droga do osabienia magnatw przez szlacht. Sprzeda urzdw - zjawisko powszechne zwaszcza w XVII w, obejmowao niemal wszystkie urzdy. Sprzedawali: krlowie, krlowe, wysocy dygnitarze krlewscy, sami urzdnicy piastujcy funkcj (by zdoby zabezpieczenie, swoist emerytur). Na sprzeda urzdu trzeba byo mie zgod krla.

38. Skarbowo w Rzeczypospolitej szlacheckiej (dochody, administracja, kontrola skarbu)


W monarchii stanowej nie odrniano skarbu krla od skarbu pastwowego, zmienio si to po wprowadzeniu wojsk zacinych, opacanych z nakadanych w tym celu podatkw. Wyksztaciy si wtedy osobny skarb nadworny i skarb pospolity. Wydatki na potrzeby wojska oddano pod kontrol sejmu, a konstytucja sejmowa z 1507 daa, by na potrzeby dworu nie czerpano z sumy podatkw pastwowych. W 1569 utworzono skarb z siedzib w Rawie Mazowieckiej, nazywany skarbem rawskim, powoany na cele wojska zacinego. Wpyway do niego dochody z kwarty. By rozliczane przez podskarbiego przed Komisj Skarbow. Poborcy i szafarze pomagali podskarbiemu w ciganiu i wydatkowaniu podatkw. Nastpnie musieli rozlicza si z tego przed sejmem. Skarb nadworny pobiera dochody z mennicy, up, kopal olkuskich, niektre ca, cz krlewszczyzn. Rozporzdza nimi podskarbi nadworny.

Do skarbu pospolitego wpyway inne dochody, przede wszystkim podatki. Podskarbi koronny skada sejmowi rachunki z gospodarki funduszami pastwowymi. Od XVIIw. sprawozdania byy skadane rzadko, co przyczynio si do wzrostu zamonoci podskarbich. KRLEWSZCZYZNY. Jan Olbracht i Aleksander rozdawali krlewszczyzny magnatom, by zdoby ich przychylno. Robili to gwnie tytuem zastawu. Szlachta bya jednak przeciwna takim dziaaniom, wic konstytucja z 1504r. zakazywaa rozdawania zastaww krlewszczyzn, a zastawnikom nakazano ich zwrot. Stao si to punktem wyjcia dla egzekucji dbr. Zygmunt I Stary uzyskiwa zwrot zastaww przez ugody z posesorami, ktrzy w zamian za zwrot otrzymywali cz krlewszczyzny na wasno. Ubytki skarb rekompensowa intensywn akcj osadnicz, ktra zwikszaa dochodowo krlewszczyzn. Egzekucja dbr rozpocza si w latach 1562-3, gdy ok. 1/3 krlewszczyzn pozostawaa w zastawie. W nastpnych latach rewindykowano znaczn cz dbr zastawionych lub rozdanych wbrew zakazowi z 1504r. Co do "starych sum" (zastaww sprzed 1504), ustalono, e zapisy tych sum ulegaj umorzeniu po "czterech ywotach" - czyli po ok. 60 latach wikszo dbr wrcia do skarbu. W 1563 sejm uchwali, e 1/4 dochodu (kwarta) z krlewszczyzn ma by przeznaczona na utrzymanie staego wojska. Praktyka jednak odbiegaa od tej zasady, bowiem pocztkowo pozwolono posesorom starostw potrca sobie 1/5 dochodw (czyli dochody z krlewszczyzn to 1/5 na wojsko, 1/5 dla posesora i 3/5 dla krla), a pniej posesorowie zaczli przeciga terminy wypat lub prosi o ich umorzenie ze wzgldu na klski ywioowe lub najazdy tatarskie. W rezultacie posesorowie starostw zatrzymywali ok. 4/5 dochodw. Wrd krlewszczyzn rozrniamy: starostwa grodowe - dobra pod zarzdem starosty grodowego starostwa niegrodowe - obszerne kompleksy dbr krlewskich wypuszczane z zastaw lub dzieraw (zastawnika nazywano tenutariuszem). Najwicej dochodw skarbowi przynosia zwyka dzierawa, najlepiej trzyletnia. Magnateria dya jednak do zastaww doywotnich, a nawet dziedzicznych. Ekonomie - wielkie starostwa w Koronie i Wielkim Ksistwie, ktre miay pozostawa pod bezporednim nadzorem krla. Wyodrbniono je w 1590r., by przynie dochody skarbowi. DOCHODY SKARBOWE: 1) dochd z mennicy - podstawow walut by grosz (1 zoty = 30 groszy) 2) czynsze dzierawne z krlewszczyzn - coraz mniejsze z upywem czasu 3) kwarta - jw. 4) podatki - dochd niestay, uchwalany raz na kilka lat. Stany uprzywilejowane byy od podatkw zwolnione. Chopi pacili tylko anowe i podatek nadzwyczajny - pobr. W XVII w. za jednostk opodatkowania przyjto "dym", tj. dom mieszkalny. Mieszkacy miast pacili podatek majtkowy - szos. Od ydw pobierano pogwne ydowskie. Dodatkowo podatkiem bya akcyza (procent wartoci towarw sprzedawanych na rynku), szelne (podatek od napojw), czopowe (od wyrobu i szynkowania piwa), hiberna (podatek z dbr krlewskich i zimowych na utrzymanie wojska). Duchowiestwo pacio dobrowoln "donatyw duchown". 5) dochody z Prus Krlewskich i ksistw lennych 6) ca - czsto puszczano ca w dzieraw, tak wic bogaciy gwnie dzierawcw. Czasem nakadano nadzwyczajne co generalne wynoszce 35% wartoci towaru - na ten czas kupcy zaprzestawali handlu Sejm z 1717r. zaprowadzi pewien ad w finansach. Podatkami staymi miay by: pogowie generalne, hiberna, kwarta, pogowie ydowskie, na Litwie take podatki porednie. Intencj byo zerwanie z praktyk

kadorazowych uchwa sejmowych w sprawach podatkowych, co stanowio nie lada utrudnienie (sprzeciw szlachty, rozoenie w czasie). Sejm zlikwidowa zaleno oddziaw wojskowych od sejmikw, a take uzyska uprawnienia do egzekucji podatkw w razie nieotrzymania ich w terminie. WYDATKI I KONTROLA. Sumy skarbowe byy wydawane gwnie na wojsko, ale te na zagraniczne poselstwa, diety posw, nagrody. Kontrola wydatkw skarbu pospolitego bya w kompetencji sejmu walnego, ktry wyania Komisj Skarbow (zwan te Trybunaem Skarbowym). Wybr komisarzy nalea do sejmikw relacyjnych. Komisja Skarbowa sprawowaa rwnie sdownictwo w sprawach skarbowych, a take sprawy wojskowe (np. o zalegy od). OD 1717r. Trybuna Skarbowy by instytucj sta.

39. Pospolite ruszenie i wojska zacine w Rzeczypospolitej szlacheckiej


UPADEK POSPOLITEGO RUSZENIA. Udzia w pospolitym ruszeniu uwaany by za przywilej i obowizek szlachty. Charakteryzoway je jednak brak dyscypliny i skonno do negowania rozkazw. Z czasem szlachta nad zajcia rycerskie przedkadaa zajcia ziemiaskie. Rozprzenie szlachty w tym kierunku prbowa ukrci Jan Olbracht, przeprowadzajc masowe konfiskaty; niestawiennictwo na pospolite ruszenie karano bowiem konfiskat dbr. Prbowano utrzyma szlacht w sprawnoci poprzez przegldy, zwane okazowaniami, zwoywane podczas pokoju. Nadal obowizywaa zasada, e kady szlachcic posiadajcy ziemi, powinien bra udzia w pospolitym ruszeniu - stan szlachecki tumaczy tym swoje uprzywilejowanie. W XVII w. pospolite ruszenie ulego rozkadowi. Po raz ostatni brao ono udzia w bitwie pod Warszaw w 1656. Mimo to w dalszym cigu rne konstytucje opisyway sposb powoywania i organizacji pospolitego ruszenia, dajc przy tym wyraz szlacheckiego konserwatyzmu. WOJSKA ZACINE. OD XV w. w Polsce zaczo si formowa wojsko zacine, powoywane gwnie w czasie wojny. W czasie wojny trzynastoletniej dowdcy mianowani przez krla dokonywali werbunku, a od by wypacany ze skarbu pastwowego. Obrona potoczna bya to niewielka, staa sia zbrojna utrzymywana przez krla na granicy poudniowo-wschodniej. Na sejmie 1562-63 uchwalono powstanie wojska kwarcianego, opacanego z dochodu z krlewszczyzn zwanego kwart. Wobec maej liczebnoci wojska kwarcianego, w czasie wojny zwikszano zacig stosownie do funduszy uchwalonych przez sejm. Krl wydawa rotmistrzom listy przypowiednie, na podstawie ktrych zacigali onierzy. Wojskami zacinymi dowodzili hetmanowie. Wobec wojen z Ukrain w XVII w. zaczto ustala sta liczb wojska zacinego, zwanego wojskiem komputowym. Po utworzeniu komputu wojsko kwarciane zaniko, wpywy z kwarty przeznaczono za na utrzymanie artylerii. W XVII w. powsta nowy typ wojska zacinego w postaci onierza powiatowego, ktre zacigay sejmiki. PIECHOTA WYBRANIECKA. Za Stefana Batorego utworzono piechot wybranieck. Bya zoona z chopw; przyjto zasad, e z 20 anw krlewszczyzn musi i do wojska jeden wybraniec. Wynagrodzeniem za sub by an wybraniecki, wolny od paszczyzny. KOZACY REJESTROWI. Kozakw znad dolnego Dniepru nazywano Zaporocami, bo centrum ich terytorium stanowia Sicz Zaporoska. Na czele Siczy sta ataman zwany te hetmanem wojska zaporoskiego. Wadze polskie usioway podporzdkowa Kozakw sobie, biorc cz Kozakw na od krlewski. Kozakw wpisywano do rejestru, std nazwa. Pocztkowo (w XVI w.) liczba Kozakw rejestrowych wynosia tysic, pniej jednak znaczco wzrosa. KOMISJA MORSKA. Flota polska skadaa si z kaprw, zwanych "stranikami morza". Kaprowie byli to waciciele statkw, ktrzy na wasny koszt zacigali si na sub po stronie jednego z walczcych pastw. Kaprom rozdawano listy przypowiednie, uprawniajce do zwerbowania zaogi. Siedzib floty kaperskiej by Puck. Sprawy morskie podporzdkowa krl specjalnej Komisji Morskiej. Wszystkie te posunicia dyy do dominacji Polski nad Batykiem, co okrelano mianem dominium maris. Bandera Rzeczypospolitej zanika na Batyku ok. poowy XVII w., na skutek braku finansw i cigego sprzeciwu Gdaska.

ONIERZ ANOWY. II po. XVII w. Bya to piechota lub jazda rekrutowana w dobrach szlacheckich, krlewskich i kocielnych. Dodatkowo byy to zalki nowych, opartych na poborze rekrutacji. AUTORAMENTY NARODOWY I CUDZOZIEMSKI. Wojsko dzieli si na autorament (zacig) narodowy, ktry skada si gwnie z jazdy (husarze, pancerni, lekka jazda) i autorament cudzoziemski, skadajcy si gwnie z piechoty i artylerii oraz dragonw. Byli to Niemcy, Wgrowie, chopi polscy. W autoramencie narodowym odbyway si samorzutne zgromadzenia, tzw. koa generalne, formuujce postulaty wobec wojska i podejmujce uchway w sprawach dyscypliny i karnoci. Autorament cudzoziemski by zorganizowany w regimenty, na czele kadego - pukownik. Niepatne wojska zawieray nieraz konfederacje celem wymuszenia wypaty zalegego odu. WOJSKO RZECZYPOSPOLITEJ PO REFORMIE 1717r. Uchwalono stay budet na wojsko, jednak zmniejszono liczb wojskowych ze staym etatem do 24200. WOJSKA PRYWATNE. Magnaci posiadali dobrze zorganizowane i zaopatrzone wojska, zwane milicjami. Stae utrzymanie takich wojsk byo wyrazem procesu rozdrobnienia pastwa, a uzasadniano je obowizkiem pospolitego ruszenia. Milicje obejmoway wszystkie rodzaje broni, a stopnie wojskowe byy analogiczne do tych pastwowych. Magnaci posiadali take wasne twierdze. Wojska prywatne byy przede wszystkim narzdziem polityki magnatw.

40. Oligarchia magnacka jako forma rzdw


Oligarchia magnacka to okres periodyzacyjny midzy rokiem 1652 a 1764, bdcy jednym z etapw Rzeczypospolitej szlacheckiej. Sam model pastwa nie ulega wtedy zmianie, a podzia Rzeczpospolitej szlacheckiej na kilka podokresw wynika ze zmian wewntrz ukadu si "narodu politycznego". Umocnienie pozycji magnatw wpyno na charakter ustroju spoeczno-politycznego. Kryzys demokracji szlacheckiej przejawi si w latach 1606-1607, podczas rokoszu Zebrzydowskiego, kiedy to szlachta rednia podja walk o zahamowanie kontrreformacji, o zerwanie sojuszu krla z magnatami i o osabienie wadzy krlewskiej. Klska rokoszan umocnia pozycj magnatw, osabia pozycj szlachty, ale te i krla. Magnateria, by zdoby poparcie reszty szlachty, wystpia wwczas jako obrocy "zotej wolnoci" szlachty przeciw widmu absolutyzmu krlewskiego. Dominacja magnatw w XVII w. powikszya si po rokoszu Lubomirskiego (1666-1667), kiedy to pogbi si kryzys wadzy monarszej i utrzymywaa si doktryna rwnoci szlacheckiej - "szlachcic na zagrodzie rwny wojewodzie". Utrzymywanie zudy rwnoci szlacheckiej stanowio dobr fasad dla faktycznych rzdw magnackich. Dziki temu szlachta miaa wraenie, e wspuczestniczy w polityce. Sprzyjao to trwaniu rzdw magnackich, nawet mimo kryzysu, a pniej upadku organizmu politycznego Rzeczypospolitej szlacheckiej. Pastwo utracio lewobrzen Ukrain wraz z Kijowem, cz Podola i ziemie pnocno-wschodnie. Ludno kraju ulega zmniejszeniu zniszczenia, gd i epidemie - skutki wojen siedemnastego wieku. Zarwno szlachta jak i magnateria miay wsplny cel - utrzymanie si przy wadzy i przywilejach. Rzdy magnackie doprowadziy do ograniczenia uprawnie krla, decentralizacji wadzy, dezorganizacji aparatu pastwowego. Zjawisko ostatnie okrela si czsto mianem "wtrnego rozdrobnienia feudalnego". Wzrastao jednoczenie znaczenie instytucji redniowiecznych - prawo oporu panujcemu, konfederacje, zasada jednomylnoci. W warunkach upadku instytucje te ulegay jednak deformacji, prowadzc do powstania rokoszy, liberum veto, zrywania sejmikw i sejmw. Prowadzio to do anarchii. W dobie reformacji magnackiej rozwiny si kontrreformacja i ideologia "zotej wolnoci", znajdujce wyraz w sarmatyzmie. Uwstecznienie to postpowao na tle rozwoju innych pastw europejskich; Rzeczpospolita stanowia wyrany anachronizm.

41. Konfederacje i rokosze


Od pocztku wieku XVII konfederacje stay si istotnym elementem ycia politycznego. Przy pomocy konfederacji kapturowych starano si uzupenia luki ustroju w czasie bezkrlewia. Zawizywane byy we wszystkich wojewdztwach; powoyway wasne sdy zapewniajce bezpieczestwo w czasie bezkrlewia. czyy si te w kaptur generalny - form organizacji narodu politycznego czasu bezkrlewia, gdy ustawao funkcjonowanie normalnych wadz i sdw. Konfederacje suyy te szlachcie do realizacji zamierze, ktrych nie chcia wykona monarcha. Czsto staway si narzdziem w rku magnaterii dla realizacji wasnych celw. Mogy by zawizywane "przy krlu", dla poparcia zamierze monarchy, jak i "przeciw krlowi" - na podstawie artykuu o wypowiedzeniu posuszestwa. Skuteczno konfederacji zaleaa od jej aktywnoci i liczby zwolennikw. Rokoszem nazywamy konfederacj nieuznan przez krla. Odpowiedzi na rokosz bya konfederacja wizana przy krlu, lub uznanie postulatw rokoszu - co nadawao jej cechy legalnoci. Konfederacje generalne zawizywano osobno dla Polski i Litwy. Powstaway, gdy do konfederacji zawizanej przez jedno wojewdztwo, przystpowaa co najmniej wikszo pozostaych wojewdztw. Byo to dobrowolne stowarzyszenie. Do ksig sdowych wpisywano akt konfederacji i jej uchway. Konfederacj wadaa generalno zoona z marszaka konfederacji i konsyliarzy. Dowdcami wojsk skonfederowanych byli regimentarze. Organem naczelnym konfederacji bya walna rada, ktra bya wybierana przez sejmiki konfederackie, a odpowiadaa sejmowi. Na walnej radzie przewodniczy marszaek, a uchway zapaday wikszoci gosw. Kilka konfederacji zawizanych "przy krlu" miao charakter sejmw nadzwyczajnych uchwalajc konstytucje 1710, 1735, 1717. W XVIII w. zaczto, nie tworzc konfederacji w kraju, zawizywa sam tylko sejm pod wzem konfederacji - moliwe byo dziki temu ominicie liberum veto i brak moliwoci zerwania sejmu. Konfederacji zakazano w roku 1717, mimo tego funkcjonoway dalej, co byo przejawem saboci wadzy pastwowej. Stanowiy element korygujcy wady ustroju, aktywizujcy szlacht. Jako przejaw demokracji bezporedniej, byy elementem destrukcyjnym lub konstruktywnym.

42. Rzdy sejmowe w XVII-XVIII wieku


a) Organizacja sejmu walnego Na sejm w Rzeczypospolitej skaday si od XVI w. trzy stany sejmujce: krl, senat i izba poselska. Sejm zwyczajny (ordynaryjny) by zwoywany przez krla co dwa lata i trwa nie duej ni 6 tygodni. Krl mg te w razie potrzeby zwoa sejm nadzwyczajny (ekstraordynaryjny), ktry trwa nie duej ni 2 tygodnie. Sejm mona byo przeduy (prolongowa) za zgod wszystkich posw. b) Obrady i uchway Do podjcia uchway potrzebna bya zgoda powszechna, ktrej wyrazem by brak sprzeciwu (nemine contradicente). Zdarzao si jednak, e pomijano gosy nielicznych oponentw, przyjmujc fikcj jednomylnoci. Ponadto przy wyborze marszaka izby poselskiej i sprawdzaniu wanoci mandatw decydowaa wikszo gosw. Posowie byli zobowizani do postpowania zgodnie z nadan przez sejmik ziemski instrukcj, chyba e przyznano im zupen moc (plena potestas). Owiadczenie posa, ktry przekroczy instrukcj, pocztkowo

wizao sejmik, jednak z czasem instrukcje nabray charakteru obowizujcych nakazw - mandatw imperatywnych. W senacie, ktry wyksztaci si z dawnej rady krlewskiej, senatorowie nie gosowali, ale kolejno wypowiadali swoje zdanie (votum). Konstytucje sejmu ogaszano w imieniu krla, ktry mia prawo do ostatecznej redakcji (ucierania konstytucji). c) Kompetencje Zostay ustalone w konstytucji Nihil novi (1505). Sejm: - uchwala podatki - wyraa zgod na zwoanie pospolitego ruszenia - przyznawa nobilitacje - nadawa oglny kierunek polityce zagranicznej - sprawowa kontrol nad rzdem - dokonywa sdu sejmowego w sprawach szczeglnej wagi - mia prawo amnestii i aski - zawiera traktaty pokojowe i przymierza Ponadto waniejsze godnoci mogy by nadawane przez krla tylko na sejmie. d) Zrywanie sejmw Od XVII wieku dziaalno sejmu walnego, pomimo jego rozlegych uprawnie, zaczea ulega skrpowaniu, a czasem nawet paraliowi. Przyczyn takiego stanu rzeczy byy zasada jednomylnoci oraz obowizek cisego trzymania si coraz bardziej szczegowych instrukcji sejmikowych. Zasada jednomylnoci pozwalaa pojedyczym posom zrywa lub limitowa sejmy, odpowiednio przez liberum veto i sisto activatem. Limitacja sejmu bya prb zapobiegnicia pochopnym zerwaniom i polegaa na zawieszeniu obrad a do uzgodnienia spornych stanowisk. Od posa zrywajcego sejm nie wymagano nawet uzasadnienia. Trudnoci lub niemono zrealizowania instrukcji sejmikowych powodoway czste niedochodzenie sejmu do skutku, to jest brak uzgodnienia uchwa po upywie 6 tygodni. Instrukcje staway si z biegiem czasu coraz bardziej rygorystyczne. Nieraz nakazywano posom, aby nie zgadzali si z adnymi uchwaami sejmu, dopki nie uchwali on da sejmiku. Takie praktyki spowodoway, e w latach 1573-1763 nie dosza do skutku bd zostaa zerwana przeszo 1/3 sejmw (53 z niemal 150). W takich warunkach ciar wadzy przeniesiony zosta na sejmiki ziemskie, ktrych znaczenie od drugiej poowy XVII wieku przeroso sejm. Ich rzdy formalnie ukrcia konstytucja z 1717 roku, jednak w praktyce zmiany na tym polu zostay przeprowadzone dopiero w drugiej poowie XVIII wieku.

43. Reformy sejmu niemego z 1717 r.


W trakcie wywoanej przez Augusta II wojny domowej w Rzeczpospolitej, zarwno krl jak i szlachta zaczli si opowiada za mediacj Piotra I. Armia rosyjska wkroczya wic na Litw, a warunki pokoju przedstawi stronom pose carski. Przyjto podczas jednodniowego sejmu traktat pacyfikacyjny, ktry zosta podpisany w Warszawie. Sejm ten zapisa si w historii jako sejm niemy, poniewa w obawie przed zerwaniem obrad, nikomu nie przyznano prawa gosu. Byo tak, gdy sejm zosta zawizany pod pozorem konfederacji, co umoliwio ominicie zasady jednomylnoci i liberum veto, bo obowizujca w konfederacji zasada wikszoci wykluczaa moliwo zerwania sejmu skonfederowanego.

REFORMY SEJMY "NIEMEGO": Postanowienia sejmu wzmocniy podstawowe skadowe ustroju Polski, co przekrelio nadzieje Augusta II na powoanie sasko-polskiej unii realnej. Zniesiono samowol hetmanw, a kwestie armii i skarbu ponownie znalazy si w rkach pastwa. Uchwalono take stae podatki, ktre miay wspiera zawodow armi. Podatkami staymi miay by: pogowie generalne, hiberna, kwarta, pogowie ydowskie Liczebno wojska wynosi miaa 24tys. onierz-18tys. w Koronie, a 6tys. na Litwie. W rzeczywistoci na terenie kraju wystawiono w sumie 12tys. onierzy. Sejm zlikwidowa zaleno oddziaw wojskowych od sejmikw, a take uzyska uprawnienia do egzekucji podatkw w razie nieotrzymania ich w terminie. SKUTKI. Uchway Sejmu Niemego przywrciy w Polsce i Litwie niezbdne bezpieczestwo wewntrzne, ale nie zapewniy skutecznej ochrony przed wrog agresj. Do prowadzenia polityki zagranicznej niezbdna bya wwczas silna armia. Sejm ten ustali na okres pwiecza ustrj Rzeczpospolitej. W spoeczestwie utrwalia si niestabilna rwnowaga pomidzy szlacht i monarch. Rosja uznaa si za gwarantk powyszych uchwa, ze wzgldu na podpis carskiego posa widniejcy pod traktatem pacyfikacyjnym.

44. Reformy ustrojowe z lat 1764- 1775. Rada Nieustajca. Komisje Wielkie. Wpyw ideologii Owiecenia
Reformy zapocztkowane w 1764 reprezentoway denia do nowych form ustrojowych. Z kolei akty ustawodawcze wymierzone przeciw nim - prawa kardynalne (1768, 1775) i konstytucje gnienieskie (1793) miay suy utrzymaniu na ziemiach polskich dawnego systemu rzdw. Jednak mimo petryfikacji, potrzeby reform byy tak silne, e znalazy swoje czciowe odzwierciedlenie nawet w anachronicznych aktach. NOBILITACJA MIESZCZAN. Konstytucja z 1775r. mwia, e kady nobilitowany mieszczanin powinien zakupi w cigu roku dobra ziemskie o wartoci min. 50 tys. z., inaczej utraci szlachectwo. Druga konstytucja, wydana tego samego roku, stwierdzaa, e szlachcic nie utraci szlachectwa za zajmowanie si handlem. By to wyraz kompromisu szlachecko-mieszczaskiego. MIASTA. W krlewszczyznach przywracano niektrym miejscowociom utracone prawa miejskie, zakadano te nowe miasta. Rwnoczenie jednak potwierdzono zwierzchnictwo starostw nad miastami krlewskimi. W miastach krlewskich zniesiono jurydyki (osady obok miasta krlewskiego, nie podlegajce miejskiemu sdownictwu) i serwitoria (wyczenia z jurysdykcji miejskiej kupcw i rzemielnikw zatrudnionych przez krla). Powstay miejskie komisje dobrego porzdku, skadajce si wycznie ze szlachcicw i zajmujce si podnoszeniem miast z upadku oraz ich modernizacj. W 1764 zmodyfikowano Asesori i uznano j za sd najwyszy dla miast. Wyroki Asesorii egzekwoway urzdy grodzkie. CHOPI. Pooenie chopw byo zrnicowane w zalenoci od ich miejsca zamieszkania. Byli zaleni od woli pana, a czyy ich z panem stosunki na zasadzie emfiteuzy. Akty uwalniania chopw z poddastwa wynikay zwykle z aktw wykupienia si. W 1768 w prawach kardynalnych wydano przepis o zakazie karania chopw mierci przez sd dominialny. Sprawa gardowa miaa przechodzi do sdu grodzkiego lub miejskiego. Usankcjonowano wasno uytkow chopsk gruntu. Wymierzono kary urzdnikom winnym zncania si nad poddanymi. "Ludziom lunym" (robotnikom) nadawano paszporty, by uniemoliwi im swobodne poruszanie si po kraju oraz zmuszano ich do pracy. INNOWIERCY. W 1768 pod naciskiem pastw ociennych nastpio rwnouprawnienie innowiercw w zakresie stosunkw publicznych. W 1775 powtrnie ograniczono prawa innowiercw, zezwalajc na zasiadanie jedynie trzech niekatolikw w izbie poselskiej. ZMIANY W SEJMOWANIU. Uchwalono regulamin obrad. Ustalono, e niektre, mniej wane sprawy (materie ekonomiczne) bd uchwalane wikszoci gosw. W skad waniejszych spraw (materie status) wchodziy

m.in. podatki. Zakazano zaprzysigania przez posw instrukcji sejmikowych. Powstaa instytucja delegacji sejmowych, ktrym sejm powierza cz swych kompetencji (najczciej po to, by podejmoway niewygodne i niepopularne decyzje). Oprcz tego istniay deputacje - komisje sejmowe przygotowujce projekty ustaw dla obrad plenarnych; usprawniay one obrady. Wszyscy ministrowie znaleli si w senacie KOMISJA SKARBOWA. Utworzono dwie instytucje administracyjne, osobne dla Polski i Litwy: Komisj Skarbow i Komisj Wojskow. Nowe organy zarzdu dziaay wadliwie, znajdujc si - wbrew intencji twrcw - w rkach hetmanw. Czonkw komisji wybiera sejm spord kandydatw przedstawionych przez krla. Komisja zajmowaa si te sprawami komunikacji, transportu, przemysu i handlu oraz sdownictwem w sprawach skarbowych. By to pierwszy w Polsce odpowiednio kierowany aparat administracyjny. Komisja Skarbowa wpyna na zniesienie ce i myt wewntrznych, ujednolicenie miar i wag, ulepszenie i polepszenie monety. Do najwikszych jej osigni zalicza si wprowadzenie od 1768 budetu (zestawienia planowanych dochodw i wydatkw pastwowych) zatwierdzanego przez sejm. Odtd ustawa budetowa okrelaa cao gospodarki pastwa. Opiera si na zasadzie jednoci (obejmowa cao pastwa), jawnoci i kontroli wykonania budetu przez sejm. Wyczono z niego jednak fundusz edukacyjny i list cywiln (wydatki krla) KOMISJA EDUKACJI NARODOWEJ (1773). Stanowisko KEN w systemie wadzy byo autonomiczne - nie podlegaa utworzonej pniej Radzie Nieustajcej. Komisja bya wsplna dla Polski i Litwy. Sejm kontrolowa jej wydatki i wypowiada si o linii dziaania. Podstaw materialn powstania KEN bya kasata zakonu Jezuitw. Podlegay komisji wszystkie szkoy publiczne, uniwersytety, jedynie za wyczeniem Szkoy Rycerskiej (1765) i innych szk wojskowych. Szkoy prowadzone przez pijarw pozostawiono nadal w ich rkach, majc zaufanie do reform S. Konarskiego - sprawowano nad nimi jedynie kontrol. Wydawaniem podrcznikw zajmowao si Towarzystwo dla Ksig Elementarnych. Ujednolicono zasady organizacyjne ogu szk i ich wewntrzn hierarchi. GABINET KRLEWSKI I KANCELARIA WOJSKOWA stay si organami zatrudnionymi przy krlu. Zajmoway si administrowaniem spraw krla. Oprcz tego stworzono sie placwek dyplomatycznych i konsularnych, gwnie w pastwach europejskich. RADA NIEUSTAJCA. Ju przed elekcj (1764) wysnuto ide utworzenia dla kraju rzdu centralnego, ktry miaby zarzdza krajem. W 1775 ustanowiono na sejmie Rad Nieustajc. Pocztkowo bya organem zatrzymujcym wszelkie prby reform, lecz pniej staa si - w rezultacie gitkiej polityki krla - instrumentem jego polityki. Bya poyteczna w zakresie administracji. Jako narzdzie Petersburga bya atakowana przez koa patriotyczne, przylgno do niej okrelenie "Zdrada Nieustajca". Znaczna cz uprawnie kierowniczych krla przesza na Rad Nieustajc. Naleao do niego jedynie formalne przewodniczenie i gos decydujcy w razie rwnoci gosw. Rad Nieustajc w liczbie 36 czonkw powoywa sejm co dwa lata. W poowie byli to reprezentanci senatu, w poowie - przedstawiciele szlachty. 1/3 czonkw dawnej Rady miaa by wybierana ponownie, dla cigoci dziaa. Spord szlachty by powoywany Marszaek Rady. Prace Rady toczyy si w 5 departamentach: Interesw Cudzoziemskich, Policji czyli Dobrego Porzdku, Wojskowym, Sprawiedliwoci i Skarbowym. Decyzje miay zapada absolutn wikszoci gosw. Departament Wojny wpyn na zwikszenie wojska. Departament sprawiedliwoci uporzdkowa sdownictwo; Rada wydaa drukiem par tomw rezolucji wicych organy pastwowe. Instytucj kontrolujc Rad Nieustajc byy komisje sejmowe. WPYW OWIECENIA. Zakaz karania chopw mierci wynika z idei owieceniowych (zwaszcza humanitaryzm). Komisj skarbow wprowadzone dla popularnej w owieceniu idei "wygody publicznej", ku "lepszemu poytkowi Rzeczypospolitej". KEN by instytucj cile owieceniow, spenia postulaty ksztacenia ludzi wiatych.

45. Prawa kardynalne w Rzeczypospolitej szlacheckiej


WZROST POTGI PASTW OCIENNYCH. Ssiedzi Polski przechodzili od pocztkw XVIII w. w er rozwoju, od absolutyzmu do absolutyzmu owieconego; wzrastali terytorialnie. Posiadali rozwinit administracj i

racjonaln gospodark. Rosja i Austria utrzymyway kilkakrotnie liczniejsze armie ni Polska. Rwnie ich polityka zagraniczna bya ekspansywna. W Rosji krzyoway si dwie tendencje - jedna zmierzaa do ustanowienia protektoratu nad Polsk, druga - do jej rozbioru. Rwnie Austria i Prusy byy zainteresowane powikszeniem swojego terytorium. W 1768r. i na sejmie rozbiorowym w 1773r. ustanowiono delegacj, ktrej sejm przekaza swe kompetencje w zakresie ratyfikowania traktatw rozbiorowych i ustawodawstwa. PRAWA KARDYNALNE Z 1768 byy narzdziem, ktre miao zastopowa rozpoczte w 1764r. reformy. Przeforsowaa je w sejmie koalicja pastw ociennych i koa magnacko-staroszlacheckie. Ponowiono je po pierwszym rozbiorze. Miay charakter ustawy zasadniczej. CEL: utrwalenie dawnych stosunkw spoecznych i dotychczasowej formy rzdw. Uporzdkowanie stosunkw prawnych. Prba zagwarantowania niepodzielnoci terytorium Polski. Umoliwienie pastwom ociennym wpywu na stosunki wewntrzne w Polsce. Skuteczno i nienaruszalno praw kardynalnych zagwarantowaa Rosja (Katarzyna II) w 1768r., pniej take dwa pozostae mocarstwa. Jednym z dodatkowych zabiegw majcych na celu petryfikowanie ustroju i zapobieganie zmianom, byo powoanie w 1775r. Rady Nieustajcej. PRAWA KARDYNALNE W stosunku do stanu szlacheckiego: nietykalno osobista, doywotno nadanych urzdw i krlewszczyzn zwierzchno dominalna nad chopstwem, bez prawa karania poddanych mierci W zakresie ustroju: usiowano uwieczni woln elekcj viritim; krlem moe by tylko "Piast, rodowity szlachcic i posesjonat". Dodatkowo nikt nie mg by obrany krlem po dziadku i ojcu potwierdzenie prawa wypowiedzenia posuszestwa monarsze wadza naczelna w rkach sejmu, okrelanego mianem "rzdu Rzeczpospolitej" zasada, e sejm nie moe obradowa duej ni 6 tygodni, a przeduenie moe by przegosowane tylko jednomylnie zasada jednomylnoci sejmu we wszystkich istotnych sprawach (liberum veto)

46. Komisje porzdkowe cywilno-wojskowe z 1789 r.


Komisje porzdkowe cywilno-wojskowe zostay powoane do ycia przez Sejm Czteroletni w 1789 roku i dziaay a do III rozbioru Polski w 1795 roku. Miay charakter organw samorzdowych, a do ich wadztwa naleay sprawy terytorialne ziem i wojewdztw. Komisje skaday si z 15 komisarzy, wybieranych przez sejmiki co 2 lata spord szlachty osiadej w danym okrgu. Po reformie miejskiej (1792 r., Sejm Czteroletni) wprowadzono do kadej komisji porzdkowej dodatkowo po 3 mieszczan, powikszajc ich skad do 18 osb. Do komisji naleay nastpujce sprawy cywilno-wojskowe: rekrutowanie do wojska kwaterunek urzdzanie magazynw i dostarczanie podwd* dla wojska wydawanie paszportw kontrola ruchu ludnoci prowadzenie wykazw statystycznych udzielanie porad rolnictwu podniesienie rzemiosa i handlu

a. b. c. d. e. f. g. h.

i. j.

szkolnictwo opieka spoeczna nad chorymi i biednymi Komisje wykonyway ponadto polecenia centralnych komisji rzdowych i wspdziaay w realizacji ich zada. Rozwj komisji porzdkowych, obejmujcych swymi kompetencjami zakres o wiele bardziej rozlegy ni wczeniejsze funkcje starosty, napotyka znaczny opr czci szlachty. Sejm Czteroletni znis jednak cakowicie urzd starosty, powierzajc cao funkcji administracyjnych w pierwszej instancji wanie komisjom. (*Podwoda jedna z posug komunikacyjnych wynikajcych z prawa ksicego; polegaa na obowizku dostarczenia na potrzeby wadcy lub urzdnikw koni wierzchowych)

47. Wadza wykonawcza w Konstytucji 3 Maja


Wadza wykonawcza na mocy Konstytucji 3 Maja spoczywaa w rkach nastpujcych podmiotw: Krla, Stray Praw, komisji rzdowych oraz, na niszym szczeblu, komisji porzdkowo-cywilnych i magistratw wolnych miast. KRL. Wprowadzenie zasady dziedzicznoci tronu (w celu zlikwidowania konfliktw wrd szlachty oraz ingerencji mocarstw ociennych w zwizku z woln elekcj). Tron powierzono saskiej dynastii Wettynw. Krl przewodniczy Stray Praw, a zatem by doywotnim szefem rzdu. W praktyce jednak funkcje rzdzenia przesunito z krla na rad ministrw i kierownikw resortw. W miejsce odpowiedzialnoci krla wprowadzono odpowiedzialno ministrw zasiadajcych w Stray Praw. Kady akt wydawany przez Stra wymaga kontrasygnaty odpowiedniego ministra. Krl zachowa uprawnienia do powoywania ministrw, pod kontrol sejmu. STRA PRAW uzyskaa najwysz wadz wykonawcz w pastwie, na mocy Konstytucji i ustaw szczegowych. Staa na czele administracji. Jak wynika z jej akt, nie zdya jednak rozwin szerszej dziaalnoci. W jej skad wchodzili: Krl jako przewodniczcy. Prymas jako gowa duchowiestwa polskiego oraz jednoczenie przewodniczcy Komisji Edukacji Narodowej. 5 ministrw (policji, pieczci, spraw wewntrznych, spraw zagranicznych, skarbu). Penoletni nastpca tronu bez prawa gosu (w celu zapoznawania si ze sprawami pastwowymi). Marszaek sejmu bez prawa gosu (w celu zapewnienia cznoci rzdu z sejmem). Ministrw do Stray Praw powoywa krl spord wszystkich 14 ministrw (w podwjnej liczbie z Korony i Litwy). Nominacji dokonywano w czasie sejmu, ktremu przysugiwao wotum nieufnoci, jeli wybr krla by zdaniem sejmu nieodpowiedni. Ministrowie mogli by pocignici do odpowiedzialnoci w dwch przypadkach: w razie naruszenia przez nich Ustawy Rzdowej lub innego prawa - do odpowiedzialnoci sdowej, zwanej konstytucyjn, przed sdem sejmowym zoonym z posw i senatorw z tytuu postawionych im zarzutw politycznych - do odpowiedzialnoci parlamentarnej wikszoci 2/3

a.

b.

c.

d.

e. f. g. h. i.

j.

k.

gosw poczonych izb, rwnie wtedy, gdy jego dziaalno bya zgodna z prawem KOMISJE RZDOWE skupiay w sobie wszystkie istotne czynnoci administracyjno-wykonawcze. Stray Praw podlegay komisje wielkie - kolegialnie zorganizowane ministerstwa, zoone z czonkw wybieranych przez sejm. Byy to komisje Policji (dla miast), Wojska, Skarbu oraz Edukacji Narodowej. Krl powrci take do praktyki z pierwszych lat swego panowania, urzdzajc poza Stra zebrania konsultacyjne wszystkich ministrw. Przewodniczcymi komisji byli ministrowie zasiadajcy w Stray Praw, co wywoywao kopotliw dwutorowo wadzy. W skad kadej komisji wchodzio 14 lub 15 komisarzy (wybieranych na sejmie na 2 lata) oraz po 6 plenipotentw miast (tylko w Komisji Policji i Skarbu). Ponadto 8 spord plenipotentw miano wybiera do Asesorii koronnej, a 4 do Asesorii litewskiej. W Komisji wojskowej przewag miay osoby cywilne. Organem nowym, a przez to szczeglnie wanym, bya Komisja Policji sprawujca nadzr gwnie nad miastami. Do jej kompetencji naleay nie tylko sprawy bezpieczestwa, ale i szeroko pojta administracja. Miaa take przestrzega wasnoci literackiej (jako prawa autorskiego) oraz zbiera dane statystyczne. W zarodku stanowia pniejsze ministerstwo spraw wewntrznych. Komisja podzielia kraj na 26 okrgw z ustanowionymi intendentami. W dobie Sejmu Czteroletniego wysuwano take projekt reorganizacji Komisji Edukacji - chciano zmieni jej skad i charakter poprzez wprowadzenie na miejsce dygnitarzy przedstawicieli rnych dziedzin nauki. Reform tych jednak nie przeprowadzono. Terytorialnymi organami administracji rzdowej byy za KOMISJE PORZDKOWE WOJSKOWO-CYWILNE (patrz zagadnienie 46.).

48. Wadza ustawodawcza w Konstytucji 3 Maja


Wadza ustawodawcza na mocy Konstytucji 3 Maja spoczywa miaa w rkach Sejmu, podzielonego na Izb Poselsk i Senat, oraz sejmikw ziemskich i zgromadze wydziaowych. Sejm kontrolowa ponadto rzd i sprawowa nadzr nad wszystkimi organami w pastwie. SEJM pozosta dwuizbowy. Do Izby Poselskiej wchodzi miao 204 posw wybieranych na sejmikach oraz plenipotenci miast w liczbie 24, wybierani przez zgromadzenia miejskie wydziaowe. Sejm pozosta wic szlachecki, jako i sama nazwa 'plenipotenci' wskazuje, e przedstawicieli miast nie postrzegano jako penoprawnych posw. W skad sejmu wchodzili nie bezporednio, a przez komisje rzdowe. Mogli zabiera gos w sprawach miejskich oraz przemysu i handlu. Izba Poselska rozpatrywaa wszelkie projekty ustaw w pierwszej kolejnoci. Senat tworzyli w liczbie 102 czonkw wojewodowie i kasztelanowie, a ponadto w liczbie 30 biskupi diecezjalni i ministrowie. cznie izba wysza liczya wic 132 senatorw. Do senatu ju wczeniej (1790) wprowadzono take unickiego kijowskiego metropolit, ktremu przyznano miejsce po biskupach rzymskokatolickich. Ustawa o sejmach przewidywaa za, e po mierci Stanisawa Augusta Poniatowskiego jego nastpcy bd powoywa senatorw spord podwjnej liczby kandydatw przedstawionej przez sejmiki. Senatorowie, podobnie jak posowie, mieli wic pochodzi z wyborw. W walce z przewag magnack rol Senatu znacznie ograniczono. Otrzyma on prawo weta zawieszajcego w zakresie praw politycznych, cywilnych i karnych oraz - na sejmie konstytucyjnym co 25 lat, zwoanym w celu rewizji konstytucji - peni mia funkcj 'rady starszych', nad ktrej opiniami gosowa miaa izba nisza. W innych przypadkach gosy posw i senatorw zliczano cznie, pomimo e obradowali osobno. Senatowi nie przysugiwao prawo inicjatywy ustawodawczej.

a.

b.

W Konstytucji znacznie zmniejszono uprawnienia ustawodawcze krla. Utraci on prawo sankcji ustaw, ale zachowa przywilej zwoywania Sejmu oraz, wraz ze Stra Praw, inicjatyw ustawodawcz. Ustawy ogaszane byy w jego imieniu. Sejm mg si jednak zebra take z mocy prawa, jeeli krl w okrelonym terminie nie rozpisa wyborw i nie zwoa posw i senatorw na sesj. W przypadku sesji nadzwyczajnej, jeli krl pomimo interwencji marszaka sejmu nie zwoa sejmu na obrady, mg je zainicjowa swym zarzdzeniem marszaek sejmu. ORGANIZACJA SEJMU: Wane byy postanowienia o zniesieniu mocy wicej instrukcji poselskich uchwalanych przez sejmiki. Posowie mieli by odtd reprezentantami caego narodu, majcymi na uwadze potrzeby oglne, a nie postulaty swoich ziem. Sejm mia by 'zawsze gotowy'. Posowie, wybierani na 2 lata, zatrzymywali mandaty przez ca kadencj i w kadej chwili mogli by zwoani przez krla lub marszaka na sesj nadzwyczajn. Sesje zwyczajne miay si odbywa co 2 lata i trwa 70 dni, z moliwoci przeduenia do 100 dni. Zniesiono liberum veto i wprowadzono zasad wikszoci gosw (prostej lub kwalifikowanej, w zalenoci od wagi uchway). Dono do skrcenia obrad, wobec czego prace szczegowe powierzano wybranym przez sejm komisjom (deputacjom). Na plenarnych zebraniach sejm mia tylko przyjmowa, odrzuca lub po dyskusji odsya projekt w celu poprawy do wspomnianej deputacji. Marszaek Sejmu czuwa nad wykonywaniem ustaw i uchwa sejmowych oraz caoci spraw w kraju take poza sesj sejmu. W zwizku z tym wchodzi w skad Stray Praw i sprawowa ww. funkcje a do wyboru i zebrania si nastpnego sejmu prawodawczego. Na SEJMIKACH ZIEMSKICH gos oddano szlachcie-dziedzicom i ich synom (po ukoczeniu 18 lat), a ponadto zastawnikom i doywotnim posesorom, jeli pacili okrelony podatek. Nieposesjonaci zostali z sejmikw wykluczeni. Uprawnionych do gosowania wpisywano do osobnych ksig, tzw. ziemiaskich. Sejmiki zapewniay wadz szlachcie-ziemianom oraz jej przeniesienie na sejm, jako najwyszy organ scentralizowanej wadzy pastwowej.

c.

d.

e.

f.

g.

49. Droga ustawodawcza wedug konstytucji 3 Maja.


PATRZ ZAGADNIENIE NR 48 - WSZYSTKO SI TAM KRYJE. ; >

50. Postanowienia sejmu grodzieskiego z 1793 r.


Sejm grodzieski zwoany zosta w 1793 roku przez targowiczan, pod naciskiem armii rosyjskiej. Targowiczanie nie utrzymali si jednak na nim przy wadzy, powstaa tam bowiem nowa konfederacja grodzieska, skadajca si z ludzi na usugach Rosjan i licznych miernot. Na sejmie ustanowiono tzw. konstytucje grodzieskie. Zawarto w nich przede wszystkim nowe prawa kardynalne oraz potwierdzono wszystkie przywileje szlacheckie (w tym, jako prawo kardynalne, zastrzeono pen wadz dominialn panw nad chopami). Zlikwidowano instytucj plenipotentw miats w sejmie. Zachowano natomiast inne przemiany w ustroju spoecznym na rzecz miast: nietykalno osobist prawo do nabywania dbr ziemskich mieszczan

a. b.

c. d. e.

samorzd miejski (zorganizowany na zasadach zblionych do postanowie Sejmu Czteroletniego) Postanowienia w dziedzinie ustroju politycznego: wadz najwysz zoono w rce szlachecko-magnackiego sejmu na czele rzdu postawiono ponownie Rad Nieustajc (zniesion przez Sejm Czteroletni); Rad Nieustajc zobowizano do zgaszania liberum veto przeciwko ustawom sejmowym niezgodnym z prawami kardynalnymi pod oglnym kierownictwem Rady Nieustajcej miay dziaa departamenty resortowe, komisje rzdowe i komisje porzdkowe w wojewdztwach Istotniejszy od postanowie sejmu grodzieskiego by jednak faktyczny ukad stosunkw politycznych w Polsce. Powodowa on obalenie wszelkich reform postpowych i pene oddanie Rzeczypospolitej Rosji. Zapewnia to zawarty z ni traktat, gwarantujcy carowi prawo do wpywania i ingerencji w stosunki wojskowe i polityczne wewntrz kraju. Mimo protestw grupy patriotycznych posw sejm grodzieski zatwierdzi (w atmosferze zdrady i terroru) w 1793 roku II rozbir Rzeczypospolitej, dokonany przez Rosj i Prusy.

f.

51. Ustrj wadzy powstania kociuszkowskiego. Reformy.


Ogoszony 24 marca 1794 roku w Krakowie akt powstania ju swym tytuem wiadczy, e nie chodzio o kolejn konfederacj szlacheck. Odezwa ta zwracaa si bowiem do "obywateli, mieszkacw", co oznaczao nie tylko szlacht, ale i inne grupy spoeczne, zwaszcza mieszczastwo. Akt powstania ustanawia wadze tymczasowe, na ktrych czele stan Najwyszy Naczelnik Siy Zbrojnej Narodowej. Powoa on Rad Najwysz Narodow, ktra miaa wypenia jego rozkazy w dziedzinie spraw wojskowych, np. zaopatrzenie armii. W przypadku niemonoci penienia swojej funkcji przez Naczelnika, Rada zobowizana bya powoa nowego wodza powstania. Do Rady naleay take liczne sprawy cywilne kierownictwa kraju i ustawodawstwo. Organizatorzy insurekcji nie chcieli i nie znieli monarchii. Krl funkcjonowa nadal pod nadzorem Rady Najwyszej Narodowej, a wydzia spraw zagranicznych korespondowa z rzdami Europy w imieniu zarwno wadz insurekcji, jak i krla. RADA NAJWYSZA NARODOWA funkcjonowaa pierw jako Rada Zastpcza Tymczasowa z wadz w Warszawie i przeksztacia si ju po wyzwoleniu miasta, od koca maja 1794 roku. W nowej formie zostaa powoana przez Kociuszk i skadala si z 8 radcw, 32 zastpcw oraz Naczelnika Siy Zbrojnej Narodowej. Do jej kompetencji naleaa centralna wadza ustawodawcza i rzdowo-administracyjna. Rada Najwysza dzielia si na 8 wydziaw (porzdku, bezpieczestwa, sprawiedliwoci, skarbu, ywnoci, potrzeb wojskowych, interesw zagranicznych, indurekcji narodowej). Wydziaami kierowali stali czonkowie Rady, dobierajcy sobie zastpcw. Nowoci byo rozbudowanie - z punktu widzenia celw powstania - wydziau bezpieczestwa i oddanie mu dozoru nad sdmi kryminalnymi oraz wydziau sprawiedliwoci, z kontrol nad egzekucj wyrokw. Rada dziaaa kolegialnie na zebraniach plenarnych, ktrych przewodniczcy zmienia si co tydzie, oraz poprzez wydziay. W podobny sposb zorganizowano komisje porzdkowe w wojewdztwach. Podobnie jak Rada, komisje te dziaa miay kolegialnie i dzieli si na 7 wydziaw (bez wydziau polityki zagranicznej). Komisje miay obowizek wykonywa niezwocznie polecenia Rady i Naczelnika oraz przedstawia im wnioski i postulaty miejscowe.

Faktyczny podzia czynnoci i wzajemne relacje pomidzy Rad i Naczelnikiem uregulowaa praktyka. Rada zoya w rzeczywistoci w rce Kociuszki wadz dyktatorsk, a o wpywy na ni walczyy prawe i lewe skrzydo Rady. Wyrazem demokratycznych zaoe byo wezwanie Naczelnika i Rady do wydawania czstych odezw do narodu, aby informowa go na bieco o stanie powstania i szerzy idee wyzwolecze. Do walki o niepodlego chciano wcign szerokie rzesze narodu, pogbiajc w nich uczucia patriotyczne i poczucie wspodpowiedzialnoci za losy kraju. Jako haso oficjalne przyjto w insurekcji kociuszkowskiej sowa "wolno-cao-niepodlego". W trakcie powstania utworzono sdy karne nowego typu, tj. kryminalne w wojewdztwach oraz Sd Kryminalny Ksistwa Mazowieckiego w Warszawie, zmieniony potem na Sd Kryminalny Wojskowy z dominacj polskich jakobinw. Sdy te miay realizowa cele insurekcji i tpi zdrad, oraz - w mniemaniu jakobinw - pogbia wiadomo rewolucyjn. Sd Kryminalny Wosjkowy orzeka bez uwzgldniania rnic stanowych, w trybie jednoinstancyjnym, ale z zachowaniem gwarancji praw oskaronego i domniemanie niewinnoci. Proces mia charakter mieszany (proces inkwizycyjny + proces mieszany). Wymiar sprawiedliwoci w sprawach cywilnych uleg zawieszeniu. Kociuszko i dziaacze lewicy wysunli koncepcj armii narodowej. W organizacji si zbrojnych chciano poczy zasady armii regularnej, milicji ludowej oraz masowego pospolitego ruszenia. Do armii regularnej rekrutowano ze wszystkich dbr bez adnych wyjtkw. Do milicji wiejskiej i miejskiej zacigano wszystkich zdolnych do noszenia broni w wieku od 18 do 28 lat. Pospolite ruszenie miao za obj wszystkich mczyzn w wieku od 18 do 46 lat. Gwnych i przewaajcych si dostarczy mieli chopi, co samo w sobie prowadzio rzd do podjcia reform w ich sprawie. Obok udziau chopw warto podkreli take rol mieszkacw miast, chociaby w wyzwoleniu Wilna czy Warszawy. W ostatnim okresie insurekcji zrezygnowano z pospolitego ruszenia ze wzgldu na brak odpowiedniej liczby dowdcw, wiksz rol armii regularnej oraz konieczno zatrudnienia chopw w rolnictwie. REFORMY CHOPSKIE miay bardzo due znaczenie dla przyszoci narodu. Wadze insurekcyjne sformuoway reform pooenia chopw oraz plany i idee okrelajce dalsze dziaania w tym wzgldzie. Uniwersa Poaniecki opracowano przy udziale Hugo Kotaja i ogoszono 7 maja 1794 roku. Zawiera nastpujce postanowienia: Celem wywarcia odpowiedniego wpywu na szlacht (bdc przecie gwnymi odbiorcami dokumentu) nawizano do postanowie Konstytucji 3 Maja o 'opiece prawa i rzdu' nad chopami. Opieka ta przybraa konkretn form przez ustanowienie instytucji dozorcw. Chopom zapewniono wolno osobist, co oznaczao moliwo opuszczenia wsi - cho nadal tylko pod pewnymi warunkami (np. uprzedniej spaty dugw w stosunku do dworu). Zapewniono chopom nieusuwalno z ziemi, jeeli wypeniali wiadczenia wobec dworu. Oznaczao to zakaz rugw czy ustalenie konkretnego stanu posiadania ziemi typu wasnoci podlegej. Na czas powstania ograniczono wiadczenia chopw w robocinie, nawet do poowy. Stae uregulowanie ich powinnoci nastpi za miao w akcie po zakoczeniu powstania. Cz szlachty uznaa to postanowienie za niedopuszczalne i naruszajce ich wasno. W formie uzupenienia zmniejszonej przez uniwersa paszczyzny zalecano zawieranie umw o przymusowy najem pracy (w zamyle za przyzwoit zaplat, co zachci miao chopw do jej wykonywania).

a.

b.

c.

d.

e.

W celu realizacji postanowie uniwersau poanieckiego Rada Najwysza ogosia ustaw o organizowaniu dozorw i funkcjonowaniu urzdw dozorcw. Chodzio zarwno o wprowadzanie jego postanowie w ycie, wbrew oporowi znacznej czci szlachty, jak i potrzeby ekonomiczne kraju. Dozorc mg zosta kady mieszkaniec danego powiatu, jeeli umia czyta, pisa i liczy oraz cieszy si nieposzlakowan opini. Pierwszych ustanowi miay komisje porzdkowe z wasnego wyboru, nastpnie kandydatw mieli przedstawia waciciele ziemscy, mieszczanie, urzdy miejskie i gromady wiejskie. W praktyce dozorcami najczciej zostawali przedstawiciele patriotycznego odamu szlachty, biorcego udzia w insurekcji. Dozorcy mieli poredniczy w sporach pomidzy dworem a wsi, dbajc o interesy obu stron (odwoania - komisje porzdkowe). Mieli take zapobiega rozruchom na wsi, zaj si spisem ludnoci, dba o rozwj rolnictwa, ochron lasw oraz stan drg i mostw. Sprawowali take opiek nad nauczycielami wiejskimi, ktrzy poza zwykymi obowizkami tumaczyli chopom treci uniwersaw i odezw rzdowych. Pod koniec padziernika 1794 roku, ju po dostaniu si Kociuszki do niewoli rosyjskiej, Rada Najwysza Narodowa wydaa opracowan przez Kotaja ustaw, w ktrej zapowiadano pierwsze w Polsce uwaszczenie czci chopw. Uczestnikom powstania, a w razie mierci na polu bitwy - ich synom, przyrzekano nadanie na wasno ziem z dbr narodowych i konfiskat.

52. Stosunki wyznaniowe w Rzeczypospolitej szlacheckiej. Pozycja Kocioa katolickiego.


KOCI RZYMSKOKATOLICKI w XVI wieku odgrywa istotn rol. Wszyscy biskupi wchodzili do rady krlewskiej, potem za do senatu. Byli wic zarazem dostojnikami pastwowymi, majcymi o wiele wikszy wpyw na polityk ni w innych krajach, gdzie wadza monarsza bya silna. Od czasw Kazimierza Jagielloczyka biskupw powoywa monarcha, ale oficjalnie prawo to papiestwo uznao dopiero po koniec XVI wieku. Wysze i lepiej opacane godnoci kocielne zastrzeone byy dla szlachty. Mieszczanie mieli dostp do jedynie 5 miejsc w kapitule, zastrzeonych dla osb z tytuami naukowymi. Ograniczenia te potwierdzia konstytucja Nihil novi. Z czasem dla szlachty zastrzeono take stanowiska opatw w klasztorach, cho w praktyce nie trzymano si tej zasady tak cile. Niemniej pochodzenie spoeczne w przewaajcym stopniu determinowao karier w Kociele katolickim. Przedmiotem konfliktw w XVI wieku bya sprawa jurysdykcji kocielnej nad osobami wieckimi. Egzekucja tych wyrokw naleaa do starostw. Pod wpywem reformacji i zwizanych z ni naciskw szlachty wyrokom sdw duchownych odebrano sprawy wieckie. Duchowiestwo zachowao jednak liczne przywileje, m.in. wyczenie ich spraw spod jurysdykcji wieckiej (z wyjtkiem spraw o dobra ziemskie). Koci zachowa szkolnictwo, szpitale i opiek nad ubogimi. Zachowanie dbr kocielnych i przywilejw duchowiestwa oraz wpyw szk stworzyy podstaw ofensywy Kocioa w dobie kontrreformacji, zapocztkowanej u schyku XVI stulecia. KOCI PRAWOSAWNY posiada wasn hierarchi kocieln dla Litwy i ziem ruskich. Na jej czele sta metropolita kijowski i 9 biskupw. Mianowa ich monarcha, jemu te podlegali pod wzgldem sdowym. U schyku XVI wieku Zygmunt III Waza popar ide unii kocioa wschodniego z rzymskokatolickim. Na synodzie prawosawnym w Brzeciu w 1596 roku podpisano akt unii, na mocy ktrego Koci obrzdku wschodniego zaczto zwa greckokatolickim, zachowujc jego obrzdy, liturgi w jzyku sowiaskim oraz maestwa ksiy, ale uznajc zwierzchnictwo papiea. Do unii przystpili niemal wszyscy biskupi prawosawni, dc do zrwnania ich statusu z biskupami rzymskokatolickimi. Wbrew obietnicom nie dopuszczono ich jednak do senatu. Nie zdoali oni take pocign za sob wiernych, co doprowadzio do rozamu wrd prawosawnych Rusinw. Dopiero w 1620 roku przywrcono hierarchi prawosawn, rwnoleg do unickiej, z metropoli w Kijowie i

zwierzchnictwem patriarchy moskiewskiego. Zapewniono im wolno kultu, wasne szkolnictwo, itp. Nadal jednak faworyzowano unitw, Koci prawosawny znalaz za oparcie w Kozakach. Rezultatem rozamu byo zaostrzenie antagonizmw religijno-narodowociowych na ziemiach Ukrainy i Biaorusi. Pogbiay si take rnice pomidzy ludem a szlacht, w znacznym stopniu spolonizowan i przechodzc na katolicyzm. Po upadku Kozakw w XVII/XVIII wieku ponownie nasilia si propaganda na rzecz unii. Ostatecznie zwyciya ona na Rusi Halickiej i w czci Biaorusi, Naddnieprze pozostao prawosawne. W 1630 roku Koci ormiaski w Polsce uzna zwierzchnictwo papiey. W ten sposb powsta Koci ormiasko-katolicki z biskupstwem we Lwowie.

REFORMACJA W latach trzydziestych XVI wieku w Polsce zacza szerzy si reformacja, gwnie w postaci luteranizmu i kalwinizmu. Rne stany i warstwy implikoway w jej idee rozmaite treci spoeczne, prbujc wykorzysta j do wasnych celw. Wadze pastwowe wystpiy za przeciwko nowym nurtom religijnym, drog edyktw i mandatw krlewskich zakazujc ich wyznawania oraz wprowadzajc cenzur kocieln. Jurysdykcja sdw duchownych w walce z odstpowaniem od katolicyzmu okazaa si jednak nieskuteczna. Sytuacja prawna innowiercw przypominaa raczej faktyczn tolerancj wyznaniow (jako e od wiary odstpia take cz wpywowej szlachty), ale ich sytuacja prawna dugo pozostawaa nieunormowana. Represje stosowano gwnie przeciwko tendencjom antyfeudalnym, prbujcym obali istniejce stosunki spoeczne pod sztandarem reformacji. UGODA SANDOMIERSKA z 1570 roku doprowadzia do proklamowania tolerancji religijnej oraz do ustalenia stanowiska prawnego wyzna niekatolickich w konfederacji warszawskiej z 1573 roku. Wysunicie hasa wolnoci wyznania stanowio rozszerzenie zasady wolnoci politycznej na sfer religii. Haso to natrafio na podatny grunt, jako e Litwa i Polska ju wczeniej byy pastwami wielowyznaniowymi. Nie brakowao take grup etniczno-religijnych, jak ydzi, Ormianie, Tatarzy i Karaimi. Tolerancj religijn trzeba byo teraz rozszerzy na zwolennikw reformacji. W czasie bezkrlewia 1572 - 1573 na sejmie konwokacyjnym podpisano w 1573 (5 miesicy po 'nocy w. Bartomieja' we Francji) akt konfederacji, ktry deklarowa zasad pokoju religijnego. Potwierdzony zosta przez Stefana Batorego i wprowadzony do konstytucji sejmowych jako obowizujce prawo. Konfederacja warszawska, deklarujc zasad tolerancji religijnej wobec wyzna niekatolickich, nie naruszaa jednak prymatu Kocioa katolickiego w pastwie. Warte zaznaczenia jest take, i wolno religijna odnosia sie tylko do szlachty. Z czasem uzyskali j take mieszkacy miast krlewskich, zwaszcza tych najwikszych. Hierarchia katolicka protestowaa przeciwko uchwaom konfederacji, ale zaprzysiana przez krlw na stae wesza do artykuw henrykowskich. Pod koniec lat 70. XVI wieku rozpocz si odwrt szlachty od reformacji. Istotn rol odegra w tym zakon jezuitw sprowadzony w tym czasie do Polski. Podstaw akcji kontrreformacyjnej stao si za przyjcie przez synod piotrkowski w 1578 roku uchwa soboru trydenckiego. Reformacja okazaa si wic na Litwie i w Polsce zjawiskiem krtkotrwaym. Chopi odnosili si do niej niechtnie, jako wyznania szlacheckiego. Mieszczastwo w ogromnej mierze pozostao przy katolicyzmie. Koci katolicki utrzyma wpyw na lud, a i zapa reformacyjnej szlachty ostyg, gdy napotkaa ona pierwsze trudnoci w zwizku z utworzeniem kocioa narodowego oraz ze wzgldu na radykalizm spoeczny arian. W tym okresie, kiedy to kontrreformacji patronowa sam Zygmunt III Waza, zaznaczyo si - wbrew konfederacji warszawskiej - stopniowe ograniczanie praw niekatolikw. Zwrcio si to najpierw przeciwko protestantom w miastach krlewskich - krlowie bowiem, jako e miasta te naleay do ich domeny, zaczli tu stosowa zasad cuius regio eius religio. Po najedzie szwedzkim fala nietolerancji wobec innowiercw jeszcze si nasilia. Szlacht niekatolick zaczto prawnie dyskryminowa, co znalazo ostateczny wyraz w konstytucji o wygnaniu arian w 1658 roku. Wielu z nich opucio wtedy Rzeczpospolit - za pozostanie w kraju groono im mierci, konfiskat

mienia i infami. W 1668 roku odstpstwo od religii katolickiej uznane zostao za przestpstwo apostazji, za ktre grozio wygnanie i konfiskata majtku. Najsurowiej karano za ateizm. Wojna pnocna i rzdy saskie przyniosy dalsze nasilanie ksenofobii i nietolerancji religijnej. Zamknito pozostae, nieliczne ju, zbory rnowiercw i zezwolono jedynie na odprawianie prywatnych naboestw w domach (1717). Konstytucja z 1733 roku odebraa im za prawo piastowania mandatu poselskiego i godnoci deputata do Trybunau.

53. Spoeczno-prawna pozycja szlachty w Rzeczypospolitej szlacheckiej


Szlachta polska w okresie Rzeczypospolitej szlacheckiej bya najliczniejsza w Europie, w szczytowym momencie stanowic nawet 10% spoeczestwa. Mimo e stan szlachecki by ju w tym czasie stanem zamknitym, przedostawali si do niego - poprzez zakup dbr ziemskich i maestwa - bogaci mieszczanie. Z czasem starano si uniemoliwi dopyw nowych ludzi do stanu panujcego, np. poprzez zastrzeenie, e nobilitowa moe wycznie krl na sejmie, za wiedz senatorw. Nastpnie wymagano za wpisania jej do konstytucji sejmowej, czego trzymano si jeszcze w XVII wieku. Wyjtkiem by wycznie okres wojny, gdzie nobilitowa mona byo za czyny wojenne - ale take pod kontrol pospolitego ruszenia. W okresie wzmoonych wojen wprowadzono za dalsze ograniczenia - instytucj niepenego szlachectwa (skartabelat) czy nobilitacj tylko dla katolikw. Od XVI wieku akcentowano jako zasad podstawow rwno szlacheck. Znalazo to wyraz w tym, e w Polsce odmiennie ni za granicami kraju nie byo prawnego wyodrbnienia magnatw. Starano si przeciwdziaa uywaniu tytuw rodowych, a tytuy ksice uznawano tylko gdy chodziy o rodziny kniaziw (potomkw dawnych dynastii litewskich i ruskich). W Rzeczypospolitej tytu hrabiego i ksicia wystpowa tylko w przypadkach indywidualnych, jako nadany przez cesarzy i papiey. Tytuw ostatecznie zakazano konstytucj z 1673 roku, ale nadal uywali ich Radziwiowie, ktrym nie miano si sprzeciwi. Na nowo tytuy pojawiy si za panowania Stanisawa Augusta Poniatowskiego. Grup najaktywniejsz w obrbie stanu szlacheckiego bya rednia szlachta. Stawali si oni nowym monowadztwem i stopniowo jej czoowi przedstawiciele przeistaczali si w magnatw, jak np. Jan Zamoyski. rednia szlachta od poowy XVI wieku odgrywaa wiodc rol polityczn, opanowaa sejmiki ziemskie, wysyaa posw na sejm, a take bya wybierana na deputatw w Trybunale Koronnym. Jedynie Senat pozosta w rkach magnatw. Pozostae grupy w obrbie stanu szlacheckiego to, np. szlachta zagrodowa oraz goota (rosnca od koca XVI wieku). Drobna szlachta wysugiwaa si magnatom, szukajc suby i rda utrzymania na dworach. Magnaci roli w si dziki rozwojowi gospodarki latyfundialnej na inkorporowanych terenach Naddnieprza i Woynia. Zajmowali najwysze urzdy i najlepsze starostwa. W XVII wieku magnateria staa si si decydujc w Rzeczypospolitej, a jej bogactwo roso kosztem posiadania szlachty redniej (czsto poprzez wykorzystywanie stanowisk lub nawet dziaania bezprawne). Wok magnaterii skupiaa si szlachta szukajca protekcji. W obliczu upadku potgi wadzy monarszej bya to czsto jedyna gwarancja bezpieczestwa i staego rda utrzymania. Suga-szlachcic lubowa wierno i posuszestwo przez podanie rki, dlatego zwa si sug rkodajnym. Najczstsz form zalenoci bya dzierawa wsi lub folwarku w latyfundiach magnackich. Ta cz szlachty, ktra nie podporzdkowaa si magnatom, pozostawaa z obawy o swj los, pod ich wpywem politycznym. Od czasu do czasu przejawiaa si opozycja przeciwko tej dominacji, ale z mizernym rezultatem. W XVI wieku majtkowe i polityczne prawa szlachty ulegay dalszemu wzmocnieniu. W XVII wieku szlachta

wybieraa krla, uchwalaa prawa i podatki oraz moga wypowiedzie krlowi posuszestwo. Szlachcic osiady by jedynym penoprawnym obywatelem Rzeczypospolitej. Szlachta utosamiaa siebie narodem, wykluczajc zupenie inne stany. Nard polityczny rozumiano jako nard szlachecki, a kryterium przynalenoci do niego bya przynaleno stanowa. Zaliczenie w poczet obywateli szlachty litewskiej i ruskiej, a wyczenie chopw i mieszczan polskich, prowadzio do petryfikacji stosunkw spoecznych. Uparty konserwatyzm szlachty wobec postpujcych przemian spoecznych, gospodarczych i politycznych nieuchronnie prowadzi Rzeczpospolit Obojga Narodw do upadku. Tatarzy (gwnie na Litwie) zorganizowani byli w osobne chorgwie wojskowe i z tego tytuu otrzymywali wasnoci ziemskie, tzw. Tatarszczyzny. Pozycj spoeczn zblieni byli do szlachty, ale nie podsiadali jej praw politycznych.

54. Gospodarka folwarczano-paszczyniana.


SZLACHECKI FOLWARK PASZCZYNIANY - gospodarczo wyodrbniony obszar ziemi, stanowicy
gospodark wasn pana i uprawiany bezporednio na jego rzecz przez poddanych chopw. Folwark stanowi z reguy tylko cz dbr paskich, gdy w ich skad wchodziy take wsie zamieszkane przez ludno poddacz, ktrej gospodarstwa stanowiy cz skadow posiadoci. Folwarki szlacheckie zaczy si rozwija si w Polsce na wiksz skal w XV wieku. Pocztkowo byy to niewielkie majtki ziemskie, ktrych produkcja rolna suya zaspokojeniu potrzeb mieszkacw folwarku. Z czasem waciciele zaczli czerpa zyski z nadwyek, a w efekcie powiksza obszary uprawne (o ugory, pastwiska, lasy, a take ziemie chopskie - przez nowe pomiary, ktre zmniejszay im przydzia gruntw). Gospodarka folwarczna oparta bya na darmowej i przymusowej pracy chopw, mieszkacw pobliskiej wsi. Podczas sejmw z lat 1520 i 1521 r. ustanowiono minimalny wymiar paszczyzny na jeden dzie w tygodniu z ana, ale grnej granicy nie okrelono, co byo w przyszoci rdem naduy ze strony szlachty. Kmiecie, czyli drobni waciciele ziemscy, odpracowywali paszczyzn sprzajn, czyli pracowali na ziemi pana przy pomocy wasnych narzdzi. Chopi bezrolni z tytuu poddastwa odrabiali paszczyzn piesz, czyli narzdziami szlachty. Z czasem wadza panw nad chopem zacza si powiksza na mocy kolejnych przywilejw. Wyzysk stosowany przez szlacht owocowa zbiegostwem, le wykonan prac i niszczeniem narzdzi. W zwizku z powyszym sytuacja chopw pogorszya si tak bardzo, e nie byo ich sta na udzia w wymianie handlowej. Rozwj folwarku przypad gwnie na wiek XVI, kiedy produkoway one na potrzeby wikszej czci rynku. W XVII w. koniunktura na zboe zahamowaa, co oznaczao mniejszy zbyt. Jednoczenie pojawio si zjawisko kryzysu monetarnego zwizanego z napywem wikszej iloci kruszcu do Europy. Szlachta ratowaa sytuacj intensyfikujc produkcj, co doprowadzio do powikszenia wymiaru paszczyzny, oderwania chopw od ziemi i tym samym do ich pauperyzacji. LATYFUNDIA MAGNACKIE - obejmoway wiele folwarkw i wsi, a take miasta prywatne, i stanowiy rozlege kompleksy dbr. Obszerne latyfundia dzielono na tzw. klucze, czce kilka folwarkw i wsi pod wsplnym zarzdem. Obok dbr dziedzicznych stan posiadania starostw wzmacniay take starostwa dzierone na mocy doywotniego zastawu, a czasem i duej ("do czterech ywotw"). W wyniku ugruntowania si w XVI wieku wadzy dominialnej pana nad chopem, szlachcic uzyskiwa w

swoich dobrach wadz o zakresie wadzy pastwowej. Szczeglnie widoczne byo to w latyfundiach magnackich. Panowie wydawali tutaj nawet ustawy dla swoich poddanych, czy instrukcje dla oficjalistw urzdnikw paskich penicych funkcje gospodarcze, administracyjne i sdowe. Organizacja latyfundiw, ze wzgldu na ich obszar, bya niezwykle skomplikowana. Na Ukrainie i Litwie, zamiast zarzdu dbr we wasnym zakresie, stosowano czsto wydzierawianie poszczeglnych folwarkw lub caych kluczy. Wzrost znaczenia magnaterii w Polsce mia podstaw wanie w rozwoju latyfundiw, zwaszcza na przyczonych do Korony ziemiach Ukrainy, ale i na terytoriach polskich. Obszerne latyfundia posiadali take kniaziowie i panowie ruscy oraz litewscy, wzmacniajc po unii lubelskiej polsk magnateri. Przeobraenia w ekonomice, a zwaszcza rozwj szlacheckiego folwarku pod koniec XV i w XVI wieku, a nastpnie wzrost magnackich latyfundiw, miay istotny wpyw na zmiany spoeczne i polityczne.

55. Miasta i mieszczanie w Rzeczypospolitej szlacheckiej. Antymiejska polityka szlachty.


Urbanizacja Korony w XVI w. bya porwnywalna z innymi krajami Europy rodkowej, jednake ich polityczna pozycja bya sabsza ze wzgldu na dominacj szlachty. Szlachta dya do wyeliminowania mieszczan z ycia politycznego poprzez osabienie ich pozycji spoeczno-ekonomicznej. Przykadami takich dziaa byo: 1) wydanie konstytucji w 1496r. zakazujcej mieszczanom nabywania i posiadania dbr ziemskich 2) nakazanie w 1543r. mieszczanom sprzeday posiadanych dbr 3) uniemoliwienie dostpu do urzdw pastwowych, ograniczenie monoci zajmowania wyszych stanowisk duchownych 4) wydanie konstytucji z 1565r. zakazujcej kupcom polskim wywoenie towarw krajowych za granic, przyznajc to wycznie kupcom obcym 5) utrata przez miasta reprezentacji w sejmie ( z wyjtkiem 5 miast uprzywilejowanych- Krakw, Lww, Kamieniec Podolski, Lublin, Gdask- ktre mogy wysya swoich przedstawicieli, tzw. a b l e g a t w, na sejmy, jednak nie posiadali oni prawa gosu) 6) ustawy przeciw zbytkowi zakazujce mieszczanom noszenia kosztownych futer, szat i pasw jedwabnych, safianowych butw itp. 7) ingerowanie szlachty w sprawy miasta , np. poprzez nadzr nad wadzami miasta i przekazanie kontroli finansowej starostom 8) obnianie cen wyrobw rzemielniczych przez ustalanie urzdowych cennikw, wydawanych przez wojewodw przy wspudziale starostw 9) zwolnienie od ca towarw zagranicznych importowanych przez szlacht na wasne potrzeby (sankcjonowaa to konstytucja z 1496r.) Dyskryminacja mieszczastwa w XVI-XVII w. nie zahamowaa przyjmowania przez ubog szlacht prawa miejskiego oraz napywu ludnoci chopskiej do miast. W wielu miastach przyjcie do prawa miejskiego zaleao od wyznawania katolicyzmu lub protestantyzmu, cho bardzo czsto zdarzay si od tego wyjtki. Pod wpywem cechw rady miejskie zaczy kontrolowa organy kolegialne zoone w poowie z kupcw i rzemielnikw, ktre nazywane byy w zalenoci od liczby czonkw: viginti viri (20 mw) , quadraginti viri ( 40 mw). Zajmoway si one przede wszystkim kontrol finansow rady miejskiej. Od ok. 1521r zaczy powstawa w miastach zgromadzenia ogu obywateli miejskich, znane jako posplstwo( communitas), ktre obradoway nad sprawami finansowymi, wydaway wilkierze. Dzieliy si one na ordynki (podzia zawodowy) lub nacje ( podzia narodowociowy). Cz ludnoci podlegej prawu miejskiemu mieszkaa poza murami miasta i okrelano j jako przedmieszczan, ktrych liczebno wadze miejskie staray si ogranicza poprzez stosowanie surowych kar.

Rozwj rzemiosa nastpowa w miastach wikszych, natomiast w mniejszych znaczna cz mieszkacw zajmowaa si rolnictwem. Cechy rzemielnicze zaczy z czasem utrudnia do siebie dostp czeladnikw poprzez wysokie opaty przy wyzwalaniu na mistrza, rwnoczenie nadajc przywileje synom i ziciom mistrzw, ktrych zwalniano od opat. cierajce si interesy mistrzw i czeladnikw zaczy prowadzi do organizowania, przez tych ostatnich, zbiorowych odmw pracy lub bojkotowania pewnych mistrzw zmuszajc ich w ten sposb do ustpstw, jednake dziaania takie wizay si z represjami wadz miejskich. W XVI-XVII w. kupcy wikszych miast byli zorganizowani w bractwa, czyli k o n f r a t e r n i e. Ich czonkowie mieli wyczne prawo handlu w danym miecie. Opanowanie Konstantynopola przez Turkw (1453) i upadku kolonii woskich nad Morzem Czarnym doprowadzio do zmniejszenia si roli handlu tranzytowego, w zwizku z czym starano si zwikszy zyski z handlu wewntrznego przez uzyskiwanie przywilejw na czstsze jarmarki. Od po. XVI w. zaczto organizowa doroczne zjazdy gospodarcze w centach miast, zwane kontraktami, ktrych celem byo zawieranie rnego rodzaju umw i transakcji. Kupcy zobowizani byli do pacenia ce wywozowych i przywozowych za towary zagraniczne, w przeciwiestwie do szlachty, jednake Gdask posiada przywileje handlowe, np. wycznego skupu zboa rwnie i od szlachty, co ograniczao przywileje tych ostatnich. Rozwj Warszawy i przeniesienie do niej rezydencji krlewskiej przez Zygmunta III wizao si z jej rozwojem zwizanym z tym, e leaa ona na skrzyowaniu wanej drogi tranzytowej z Niemiec do Rosji z gwn arteri transportu podw rolnych i lenych w Polsce Wis. Bya te orodkiem, przez ktry odbywaa si wiksza cz wymiany midzy Polska i Litw. W XVII w. zahamowany zosta rozwj miast, a w mniejszych postpowaa agraryzacja, co nie dotyczyo jednak miast prywatnych, pooonych na Ukrainie, a take Gdaska i Torunia oraz zachodniej Wielkopolski. Tu nadal rozwijaa si produkcja rzemielnicza, powstaway nakady i manufaktury. Konkurencj dla miast krlewskich byy jurydyki, ktre rozwijay si pod opiek magnatw i duchowiestwa. Gromadzili si w nich wytwrcy konkurujcy z rzemiosem cechowym. Rwnie karczmy i targi jurydyk byy konkurencj dla miasta. Liczniejsze jurydyki przybieray form miasta prywatnego z wasn organizacj miejsk . Osabiay one mieszczastwo miast krlewskich, ale sprzyjay produkcji rzemielniczej i nakadczej. Jednolito prawn terytorium miejskiego rozbijay libertacje od prawa miejskiego i inkorporacje do prawa ziemskiego, udzielane przywilejem krlewskim pojedynczym domom czy dworom szlacheckim znajdujcym si w miecie. Doprowadzio to do tego, e wiele nieruchomoci miejskich przestao podlega wadzy miejskiej, tym samym osabiajc miasta pod wzgldem prawnym, a take finansowym, gdy takie wyczone nieruchomoci nie opacay podatkw miejskich.

56. Ustawa o miastach krlewskich z 1791 r.


Ustawa o miastach wolnych naszych krlewskich w pastwach Rzeczypospolitej zostaa wczona do Konstytucji 3 Maja. Jej najwaniejsze ustalenia to : 1) uznanie miast krlewskich za wolne 2) urzdzenie ich w jednakowy sposb, tzn. pozbawienie kadego z miast odrbnych przywilejw i ordynacji, a co za tym idzie ujednolicenie ich ustrojowo 3) przyjcie nowych przepisw w miastach prywatnych miao zalee od ich wacicieli 4) prawo miejskie prawem wszystkich mieszkacw miast (zarwno mieszczan, jak i szlachty)

5) czynne i bierne prawo wyborcze dla posesjonatw 6) wyrnienie w miastach zgromadze uchwalajcych i urzdw wykonawczych; w mniejszych miastach tworzono jedno zgromadzenie oglne, do ktrego naleeli wszyscy posesjonaci tego miasta, wiksze zostay podzielone na cyrkuy 7) podzia kraju na w y d z i a y skupiajce pewn liczb miast, ktre posiaday prawo urzdzania z g r o m a d z e w y d z i a o w y c h zoonych z deputatw wybranych przez zgromadzenia oglne lub cyrkuy 8) zniesienie autonomii miast - od tej pory nie miay prawa wydawania statutw i wilkierzy 9) kontrola miast przez Komisj Policji Postanowienia te byy wyrazem centralizacji pastwa i wprowadzay ad organizacyjny i gospodarczy miast.

57. Pooenie chopw w Rzeczypospolitej szlacheckiej. Formy zalenoci ludnoci wiejskiej.


1. W okresie rozwoju gospodarki folwarcznej nastpio utwierdzenie trzech podstawowych form poddastwa chopw: a) osobistego b) gruntowego c) sdowego . Ponadto zwiksza si wymiar p a s z c z y z n y (darmowa praca chopa na rzecz pana). Chopi - gospodarze zobowizani byli do paszczyzny sprzajnej, ktra polegaa na uprawianiu ziemi paskiej wasnymi komi i narzdziami. Zagrodnicy, bezrolni chaupnicy i komornicy zobowizani byli do paszczyzny pieszej ( pan wyposaa w narzdzia). Innymi rodzajami paszczyzny bya jutrznia (paszczyzna wydziaowa)-obszar gruntu, ktry mia by uprawiony lub miay zosta wykonane na nim inne prace, a take toki, gwaty, daremszczyznyroboty polne poza normalnym wymiarem paszczyzny. Do wiadcze chopskich mogy nalee rwnie czynsze, jak i polityka propinacji-chop mg kupi alkohol tylko u swego pana, ktry mia wyczno na jego produkcj w obrbie swych dbr. 2.Prawa chopw do gruntu ksztatoway si niekorzystnie i mona je okreli jako uytkowanie. Nie posiadali oni przymiotw odpowiednich do wykonywania wasnoci podlegej(np. samodzielnoci gospodarczej), jednake uwaali si za wacicieli podlegych, gdy uytkowanie gruntu miao zazwyczaj charakter dziedziczny i mogli za zgod pana dysponowa tym gruntem, ale ju od XVI w. pan mg usun chopa z ziemi, co zdarzao si czsto przy powikszaniu areaw folwarcznych. D z i e r e n i e e m f i t e u t y c z n e- prawa wieczyste do ziemi nadane przez Zygmunta III wolnym chopomgospodarzom z uaw. 3.Etapy przytwierdzania chopa do ziemi: 1) 1496r. tylko 1 chop rocznie mg przenie si z jednej wsi do drugiej i tylko jeden z synw chopskich moe uda si do miasta na studia albo by uczy si rzemiosa 2) konstytucje z lat 1501-1543 zakaz wychodu ze wsi bez zezwolenia pana; ponadto pan musia udzieli zgod na lub poza swym dominium oraz pozostanie zbiegych chopw u innego pana P o w z d a n i e- oddawanie si w poddastwo osb formalnie wolnych, ludzi lunych, zbiegw dokonywane przed sdem grodzkim; efekt powszechnoci systemu poddastwa chopskiego. 4. Od 1423r (statut warecki) rozpoczo si wykupywanie soectw przez szlachcicw, co prowadzio do utraty ich odrbnego charakteru i stawania si wasnoci pana, czyli wyodrbnienia soectwa jako zespou majtkowego od soectwa jako urzdu dominialnego. Od tej pory pan powoywa sotysa, zwanego pniej wjtem, ktry by jego urzdnikiem sdowo-administracyjnym. 5. Od drugiej po. XVI w. w wyniku rozwoju gospodarki folwarcznej, wzrostu paszczyzny, licznych wojen, m. in. z Turkami, Kozakami, uboaa wikszo ludnoci wiejskiej, do ruiny doprowadzono liczne gospodarstwa chopskie, a w konsekwencji przyczynio si to do degradacji ekonomicznej caego kraju.

6. Od pocztku XVI w. chop by poddany absolutnej wadzy swego pana, ktra wyczaa wadz pastwow. W konstytucjach z lat 1496-1501 usunito moliwo sdzenia spraw chopskich przez sdy grodzkie i miejskie, jako powd chop mg wystpowa tylko w asystencji pana. Konfederacja warszawska z 1573r. potwierdzia peni sdownictwa dominialnego. 7. O r g a n i z a c j a g r o m a d z k a dobrowolne powierzenie przez pana wsi czci swych funkcji na gromad, do ktrej naleeli wszyscy mieszkacy wsi. Moga mie ona wasny majtek, zawiera umowy i posiada swoj kas. Organami gromady byy oglne zebranie gromadzkie i urzd wiejski, tj. wjt z przysinymi, nieraz i z pisarzem, ktry prowadzi wiejsk ksig sdow. Zebranie gromadzkie nakadao podatek gromadzki, na nim tez odbywa si rug. Za nieziszczenie podatkw, niewykonywanie paszczyzny, niewykrycie przestpstw pan pociga gromad do odpowiedzialnoci zbiorowej. 8.O l d r z y grupa osobicie wolnej ludnoci chopskiej wyksztacona na obszarze uaw Wilanych. Zachowywali oni wolno osobist i samorzd gromadzki na podstawie umowy z panem, ich prawa do ziemi okrelano mianem emfiteuzy, ich obowizki wobec pana po okresie przysugujcej im wolnizny sprowadzay si jedynie do czynszu i korzystania z monopoli dworskich (np. propinacja) 9.Wsie na prawie wooskim wsie czynszowe skadajce si z pasterzy i hodowcw; na czele takiej osady sta k n i a ; czynsz pacono w postaci dziesiciny z owiec i sera; kilka lub kilkanacie wsi tworzyo k r a i n , na ktrej czele sta k r a j n i k (wojewoda wooski); krainy pokryway si zazwyczaj z kluczami posiadoci paskich lub krlewszczyzn; taka organizacja pozwalaa uchwyci og ludnoci pasterskiej, rozrzuconej w niewielkich grupach na duej przestrzeni. 10.Za sytuacja ekonomiczno-spoeczna chopw czsto prowadzia do zbiegostwa, a nawet powsta chopskich (np. powstanie Bohdana Chmielnickiego w 1648r.)

58. Prawa stanw w Konstytucji 3 Maja


Szlachta: 1) gwarancja wszystkich swobd, wolnoci, prerogatyw, a take pierwszestwa w yciu prywatnym i publicznym 2) nietykalno osobista i pene prawo wasnoci 3) zwolnienie z kwaterunku wojskowego 4) zwierzchno dominialna szlachty nad chopstwem 5) formalna rwno caego stanu szlacheckiego ( faktycznie dotyczyo to tylko posesjonatw; szlachta nieosiada i czynszowa zostaa pozbawiona prawa udziau w sejmikach, miao to na celu osabienie pozycji magnatw, ktrzy uzaleniali od siebie t cz szlachty) Mieszczanie: Wacicielom nieruchomoci miejskich przyznano nastpujce prawa: 1) nietykalno bez wyroku sdowego (rozcignicie tej zasady rwnie na ydw zamieszkujcych miasta) 2) prawo nabywania dbr ziemskich 3) prawo piastowania niszych urzdw administracyjnych i sdowych we wszystkich sdach, dostpu do palestry, osigania niszych rang oficerskich w wojsku, poza szlacheck kawaleri narodow 4) prawo otrzymywania w szerokim zakresie przez zamonych mieszczan i zacztki inteligencji miejskiej szlachectwa Postanowienia ustawy miay rwnie dotyczy miast prywatnych, jeli ich waciciel dobrowolnie i indywidualnie rozcign na nie ich moc obowizujc. Chopi:

Sprawie chopskiej zosta powicony art. IV Konstytucji, w ktrym to wzito ich pod opiek prawa i rzdu krajowego, co w pewnym stopniu umoliwio ingerencj sdw pastwowych i administracji w stosunki pomidzy dworem a gromad i w sprawy intensyfikacji rolnictwa i hodowli. Ponadto postanowienia konstytucji: zachcay dziedzicw do zawierania z chopami umw indywidualnych lub zbiorowych co do rodzaju, rozmiaru i czasu trwania ich wiadcze b) zapewniay wolno osobist przybyszom z zagranicy i zbiegom, ktrzy chc wrci do kraju U s t a w a z 1792r. o sprzeday krlewszczyzn zapewniaa chopom osiadym w takich dobrach wasno wieczyst( wasno uytkow ziemi) oraz wolno osobist (mono odejcia z gruntu po rozwizaniu kontraktu, wypenieniu zobowiza, wprowadzeniu na gospodarstwo nowego chopa) Duchowiestwo: Konstytucja deklarowaa swobod wyzna, jednake przyznawaa pierwszestwo religii katolickiej jako panujcej, przez co utrzymywaa uprzywilejowanie katolikw ( a co za tym idzie take duchowiestwa) a)

59. Sprawa chopska w Sejmie Wielkim i Insurekcji kociuszkowskiej


Reformatorzy, ktrzy pracowali nad Konstytucj 3 Maja zdawali sobie spraw jak liczn grup spoeczn s chopi i, e to gwnie ich praca jest podstaw gospodarki polskiej, dlatego podjli prby poprawienia ich sytuacji, czego wyrazem byo 1) postanowienie konstytucji o roztoczeniu nad chopami opieki prawa i rzdu krajowego(patrz wyej) 2) postanowienia zachcajce do zawierania umw indywidualnych lub zbiorowych przez dziedzicw z chopami, ktre miayby okrela rodzaj, rozmiar i czas trwania wiadcze chopskich. Umowy miay wiza obydwie strony i podlega opiece rzdu. Dziedzice i ich sukcesorzy nie mogliby samowolnie zmienia raz zawartej umowy, a chopi ze swej strony musieliby wykonywa umwione powinnoci 3) ustawy o Komisji Policji i komisjach porzdkowych polecay rozwinicie dziaalnoci pastwowej na polu rolnictwa z jednej strony, a opieki nad chopami z drugiej. Jednake Komisja Policji moga przesya dziedzicom tylko rady i ostrzeenia, ktre nie byy dla nich wicymi nakazami. Z tego wynika, e administracja pastwowa bya skrpowana w moliwociach konkretnego wpywania na pooenie chopw w dobrach szlacheckich. 4) Ustawa z 1792r. o sprzeday krlewszczyzn (patrz wyej); ponadto na mocy tej ustawy uwolniono z poddastwa wszystkich ludzi, ktrzy nie byli zwizani z jakim gruntem lub kontraktem, a take przy przejmowaniu krlewszczyzn przez nowonabywcw lustratorzy pastwowi mieli czuwa nad cisym okreleniem rozmiarw ciarw chopskich oraz zachca do zawierania umw o czynszowaniu.

Tadeusz Kociuszko, aby zachci chopw do udziau w powstaniu 7 maja 1794r. wyda Uniwersa z obozu pod Poacem ( uniwersa poaniecki), ktry stanowi: 1) nawizanie do Konstytucji 3 Maja i opieki prawa i rzdu nad chopami, ktra to opieka przybraa w uniwersale konkretn form przez ustanowienie instytucji dozorcw, ktrzy dziaajc m. in. w sprawach spornych pomidzy dworem a wsi, stawali si pierwszymi w Polsce na wsi urzdnikami pastwa, a nie reprezentantami dominialnej wadzy panw 2) poddastwo chopw zostao ograniczone przez zapewnienie im wolnoci osobistej oznaczajcej moliwo opuszczenia wsi pod okrelonymi warunkami ( uprzedniej spaty dugw w stosunku do dworu, opacenia zalegych podatkw i zawiadomienia wojewdzkiej komisji porzdkowej o miejscu, do ktrego chop chce si przenie) 3) zapewnienie chopom nieusuwalnoci z ziemi, jeeli wypeniali wiadczenia na rzecz dworu 4) na czas powstania miay ulec zmniejszeniu wiadczenia chopw w robocinie; stae uregulowanie powinnoci chopskich miao nastpi po zakoczeniu powstania 5) w zamian za zmniejszenie paszczyzny zalecano zawieranie umw o przymusowy najem pracy( chopi mieli si nie wymawia od pracy za przyzwoita zapat)

Dozorcy, poza wymienionymi wyej funkcjami, mieli rwnie opiekowa si nauczycielami wiejskimi, ktrzy oprcz normalnego nauczania winni byli wyjania chopom uniwersay rzdowe, naucza obowizkw wzgldem kraju, a take tumaczy im sprawy dotyczce witoci umw i kontraktw. Uniwersa poaniecki wyrnia si pozytywnie, w stosunku do norm obowizujcych w pastwach ssiednich, ujciem sprawy wolnoci osobistej, jednake nie narusza on podstaw szlacheckiej wasnoci ziemi i zwizanego z ni prawa do renty gruntowej. W kocu padziernika 1794r. Rada Najwysza Narodowa wydaa ustaw zapowiadajc dalszy krok pierwsze w Polsce uwaszczenie czci chopw.

60. Geneza konstytucji Ksistwa Warszawskiego. Cechy konstytucji


Koa republikaskie, patriotyczne odamy szlachty i mieszczastwa pokaday na pocztku XIX w. nadziej w Napoleonie i porewolucyjnej Francji. Po stronie Francji i Napoleona opowiedzieli si rwnie przywdcy Sejmu Czteroletniego ze Stanisawem Maachowskim na czele. Do dziaa powstaczych przystpiono jednak dopiero, gdy wojska francuskie weszy w 1806 roku na ziemie zaboru pruskiego. Na zagarnitych w II i III rozbiorze i rodkowych ziemiach polskich, po pogromie Prus w 1806r. przez Napoleona, obja tymczasowo rzdy, powoana przez wadze francuskie, Komisja Rzdzc pod przewodnictwem marszaka S. Maachowskiego, ktrej podlegali dyrektorzy kierujcy rnymi resortami. Ksistwo Warszawskie powstao na mocy t r a k t a t u w T y l y, zawartego przez Napoleona z Prusami w 1807r., i objo ziemie zagarnite przez Prusy w II i III rozbiorze Polski, jednak bez dostpu do morza. W 1809r. po zwyciskiej dla Francji wojnie z Austri do Ksistwa przyczono take Galicj Zachodni z Krakowem. Napoleon nada konstytucj Ksistwu Warszawskiemu w Drenie, w lipcu 1807r., po wysuchaniu przedoe Komisji Rzdzcej. Usiowania czynnikw polskich szy w kierunku przywrcenia w Ksistwie mocy obowizujcej Konstytucji 3 Maja. Wpyw Komisji zaway o tyle, e konstytucja Ksistwa Warszawskiego, cho w zasadniczych elementach analogiczna do innych konstytucji nadanych przez Napoleona krajom uzalenionym, w pewnym stopniu uwzgldniaa odrbnoci narodowe, przyznajc stosunkowo wiksz rol sejmowi, a take zachowujc uprzywilejowan pozycj szlachty. Konstytucja KW i jej cechy: 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) 10) KW monarchi konstytucyjn z siln wadz krla konstytucja oktrojowana nie zniosa podziau na stany, ale je ograniczya prawa obywatelskie dla ogu obywateli; wolno dla kadego rozumiana jako swoboda poruszania si art.4 konst. KW zasada legalizmu bezwzgldne i wyczne stosowanie ustaw, opieka sdw jednolita organizacja sdownictwa na czele z ministrem sprawiedliwoci ( 1-Feliks uboski) rwno wobec prawa i podleganie wszystkich jednolitemu prawodawstwu i sdownictwu naoenie obowizkw podatkowych wolno wyznania, ale religi panujc katolicyzm prawa polityczne konstytucja zwiza, napisana jzykiem prawniczym, brak preambuy, skadaa si z 89 artykuw umieszczonych w 12 rozdziaach.

61. Wadza wykonawcza w konstytucji Ksistwa Warszawskiego


Wadz wykonawcz w KW sprawowali: 1) 2) 3) 4) monarcha Rada Stanu ministrowie prefekci

5) rady departamentalne 6) podprefekci 7) magistraty wikszych miast 8) wjtowie miast i wsi Ministrowie i sekretarz stanu z kancelarii monarszej ds. Ksistwa tworzyli zarzd KW. Monarcha posiada wyczno stanowienia w formie dekretw w sprawach ustroju pastwa oraz administracyjnych, mia sprawowa kierownictwo rzdu. Rada Stanu, w ktrej skad wchodzili krl jako przewodniczcy, lub w jego zastpstwie i w braku wicekrla prezes Rady, ministrowie, sekretarz Rady, oraz czterej referendarze jako organ pomocniczy. Do jej zada naleay m. in. sprawy budetowe i urzdzenia tzw. dbr narodowych, rozkad podatkw na departamenty, a ponadto ocena sprawozda ministerialnych z dziaalnoci rzdu i stanu kraju. Dekret krlewski z 20. IV. 1808r.- ministrom powierzono wykonywanie ustaw sejmowych i dekretw krlewskich ( musiay one by kontrasygnowane przez odpowiedzialnych politycznie ministrw ) Prefekt sta na czele departamentu i podlegaa mu administracja oraz policja porzdkowa i polityczna. Spod kompetencji prefekta wyczone byy sprawy sdownictwa i wojskowe. Podprefekt sta na czele powiatu. Prefekci i podprefekci podlegali osobicie ministrowi spraw wewntrznych, obowizani byli jednak spenia polecenia wszystkich ministrw. Gwnymi miastami zarzdzali prezydenci municypalni, innymi burmistrzowie; prezydenci pochodzili z nominacji krla, burmistrzowie i awnicy byli mianowani przez ministra spraw wewntrznych. Wjtw we wsiach mianowali prefekci, zatwierdza ich minister spraw wewntrznych. Rady departamentalne i powiatowe zoone byy z radcw mianowanych przez krla spord kandydatw przedstawionych w podwjnej liczbie przez sejmiki. Przedmiotem narad byo wszystko, co miao na celu zapewnienie dobra departamentu czy powiatu, podejmowanie melioracji i innych robt publicznych, dbao o porzdek, spokj, bezpieczestwo i wygod publiczn. Rady dokonyway rozkadu podatkw pastwowych, otrzymay rwnie prawo uchwalania skadek od ludnoci na wspomniane wyej cele.

62. Wadza ustawodawcza w konstytucji Ksistwa Warszawskiego


Wadz ustawodawcz w Ksistwie Warszawskim sprawowali monarcha, Sejm( dwuizbowy: izba poselska, senat), Rada Stanu. Do kompetencji monarchy naleay: a) b) c) d) Sejm Izba poselska w jej skad (po roku 1809) wchodzili posowie szlacheccy w liczbie 100, wybierani na sejmikach, i deputowani w liczbie 66, wybierani na zgromadzeniach gminnych, a ponadto czonkowie Rady Stanu. Senat w jego skad wchodzili biskupi, wojewodowie, kasztelanowie w liczbie ( po przyczeniu Galicji Zachodniej) 10 z kadej z tych grup. Wszyscy byli mianowani przez krla. Przewodniczy mu monarcha lub prezes senatu. Kompetencje Sejmu byy skromne i obejmoway 3 rodzaje spraw: wyczne uprawnienia ustawodawcze dotyczce zmiany konstytucji inicjatywa ustawodawcza prawo sankcji ustaw nominowanie przewodniczcych obu izb

a) podatki b) prawo cywilne i karne c) sprawy monetarne Sejm nie mia adnych uprawnie kontrolnych w stosunku do rzdu. Rwnie ustawodawstwo w sprawach ustrojowych, politycznych i administracyjnych oraz stanowienie budetu naleao wycznie do krla. Sejm mia by zwoywany przez monarch co 2 lata. Senat kontrolowa, czy izba poselska przestrzega przepisw konstytucji i procedury ustawodawczej oraz kontrolowa wano wyborw. Rada Stanu opracowywaa projekty ustaw sejmowych i dekretw krlewskich.

63. Droga ustawodawcza wedug konstytucji Ksistwa Warszawskiego


1) 2) 3) 4) 5) 6) Inicjatywa ustawodawcza w Ksistwie Warszawskim naleaa do monarchy i Rady Stanu. Rada Stanu przedstawiaa projekt ustawy sejmowi Sejm mg projekt przyj bd odrzuci Komisje sejmowe mogy proponowa zmiany, jednak do przyjcia poprawki wymagana bya zgoda Rady Stanu Dyskusji w sejmie prawie nie byo, gos mogli zabiera tylko czonkowie komisji, ktra omawiaa projekt, i Rady Stanu Senat kontrolowa czy izba poselska przestrzega przepisw konstytucji i procedury ustawodawczej; mg odrzuci projekt ustawy w 3 przypadkach: a) niezgodno ustawy z konstytucj b) zaniedbania izby poselskiej b) gdy ustawa dotyczya spraw obronnoci kraju W przypadku, gdy senat sprzeciwi si projektowi ustawy, krl mg ogosi projekt przyjty przez izb nisz jako ustaw lub skierowa go do tej izby bd do senatu do ponownej deliberacji Gdyby izba poselska sprzeciwiaa si projektowi, krl mg j rozwiza, a gdyby opr pochodzi z senatu, monarcha mg mianowa nowych senatorw zapewniajc sobie wikszo w izbie wyszej

7) 8)

64. Administracja terytorialna w Ksistwie Warszawskim


A. Administracja terytorialna:
Najwiksz jednostk terytorialn byy departamenty na czele z prefektem. Kompetencje, jakie mu przysugiway to: administracja, policja porzdkowa i polityczna. Nie mg za sprawowa wadzy w zakresie sdownictwa i spraw wojskowych. Z urzdu prefektury wyczone byy urzdy skarbowe, ale i one podlegay nadzorowi prefektw. Departamenty dzieliy si na powiaty na czele z podprefektem. Prefekci i podprefekci podlegali ministrowi spraw wewntrznych, ale obowizani byli wykonywa polecenia wszystkich ministrw. Gwne miasta: Warszawa, Pozna, Toru, Kalisz, Krakw, Lublin, Sandomierz zarzdzali nimi prezydenci municypalni, innymi za burmistrzowie. Prezydenci pochodzili z nominacji krla, a burmistrzowie i awnicy mianowani przez ministra spraw wewntrznych. Wjtowie we wsiach wybierani przez prefekta, ktrego wybr zatwierdza minister do spraw wew. Zaczto wprowadza na stanowiska kierownicze zawodowych urzdnikw, ktrzy musieli wykaza si potrzebnymi kwalifikacjami i skada egzaminy. W tym celu utworzono: Warszawsk Szko Prawa (1808r.), nastpnie przeksztacon w Szko Prawa i Nauk Administracyjnych (1811r.). Duy wzrost liczny sdziw i urzdnikw oraz rozwj biurokracji spowodoway istotne przemiany w systemie wadz i ich funkcjonowaniu. W departamentach utworzono rady prefekturalne (3-5 radcw mian. przez krla). Naleay do nich: rne sprawy miejscowe, odwoania w I instancji od zarzdze i innych aktr administracyjnych prefektw i podprefektw.

B. Samorzd terytorialny: RADY MUNICYPALNE, MIEJSKIE I WIEJSKIE r. municypalne pochodziy z wyborw na zgromadzeniu gminnym, r. miejskie i wiejskie z nom. prefekta spord kandydatw przedstawionych przez wacicieli nieruchomoci. Do ich kompetencji naleao debatowanie nad potrzebami lokalnymi, sprawy budetu i podatkw gminnych, rozkadem podatkw pastwowych, zaaleniami na wadze miejskie czy wiejskie. Rady wiejskie nie zostay faktycznie powoane do ycia. RADY DEPARTAMENTALNE I POWIATOWE- zoone z radcw mian. przez krla spord kandydatw przedstawionych w podwjnej liczbie przez sejmiki. Narady dotyczyy tego, co miao na celu zapewnienie dobra departamentu czy powiaty, podejmowanie melioracji i innych robt publicznych, dbao o porzdek, ochdstwo, spokojno, bezpieczestwo i wygod publiczn. Ponadto, dokonyway rozkadu podatkw pastwowych, prawo uchwalania skadek od ludnoci na wspomniane wyej cele.

C.

Organizacja rzdu:
Skad rzdu: 6 ministrw: sprawiedliwoci, spraw wewntrznych, wyzna, wojny, skarbu, policji; sekretarz stanu przebywajcy w Drenie i bdcy porednikiem pomidzy rzdem a monarch. Polityka zagraniczna nie sprowadzaa si do zakresu kompetencji rzdu. Czynnoci rzdowe koordynowaa Rada Ministrw ( skad: kierownicy resortw rzdowych, prezes Rady). Ministrowie zachowywali du samodzielno. Kontrol nad dziaalnoci ministrw i rzdu sprawowaa Rada Stanu. RS moga, po rozpatrzeniu czyjejkolwiek skargi na akt wadzy lub dziaalno ministra, wystpi do krla z wnioskiem o zwolnienie lub pocignicie go do odpowiedzialnoci sdowej. Dekret z 1808r. o organizacji ministrw podporzdkowanie urzdnikw ministrowi, dobr, nadzr nad nimi, prawo napominania i coroczna ocena sprawowania.

D. Dyrekcje, izby i rady:


Pod kierunkiem ministrw ustanowiono dyrekcje specjalne, m.in. Dyrekcja Edukacyjna ( na miejscu dawnej KEN), Dyrekcj Generaln Dbr i Lasw Narodowych. Edukacyjna pomoc w utrzymywaniu szk, dozory szkolne ( w skad dozoru wchodzili: dziedzic, miejscowy proboszcz, burmistrz/ wjt, 1-2 chopi/mieszczanie). Podporzdkowana ministrowi spraw wew. Rady reprezentoway dwie grupy zawodowe: r. lekarska i r. handlowa. Izby: np. kolegialna Izba Obrachunkowa (1808r.). Czonkowie tych cia byli mianowani przez krla.

E. Sdownictwo:
Cechy: niezawiso sdziw, zniesienie sdownictwa stanowego ( w tym dominalnego), zrwnanie wobec prawa i sdu. Wprowadzenie na stanowiska sdziowskie wielu dotychczasowych adwokatw. Od urzdnikw i sdziw wymagano kwalifikacji fachowych. Zasada doywotniego mianowania przez krla, od sdziw pokoju nie wymagano kwalifikacji i powoywano ich spord kandydatw wysunitych przez sejmiki ( a wic spord szlachty). Odrbne sdy cywilne i karne. SPRAWY KARNE: o s. policji prostej (wykroczenia) sdzi 1-os. podsdek lub burmistrz/wjt, o s. policji poprawczej po 2-3/departament, (wystpki zagroone kar do 2 lat wizienia), o s. sprawiedliwoci kryminalnej 1na 2 departament (zbrodnie i apelacje od wyrokw s. policji prostej i poprawczej). SPRAWY CYWILNE:

o o o

s. pokoju w powiatach i miastach, sdzili sdziowie pokoju, a w sprawach majtkowych podsdkowie, trybunay cywilne I instancji w kadym departamencie ( w sprawach majtkowych i powaniejszych sprawach majtkowych), sd apelacyjny jeden na cae Krlestwo.

65. Geneza konstytucji Krlestwa Polskiego. Cechy konstytucji.


A. Geneza KP:
Klska Napoleona oznaczaa koniec istnienia Ksistwa Warszawskiego, ktrego tereny od 1813r. znalazy si pod okupacj rosyjsk. Sami zaborcy nie zdecydowali si natychmiast po zwycistwie wrci do sytuacji ustalonej po trzecim rozbiorze. Z drugiej strony Prusy i Austria nie chciay si zgodzi na przyczenie caoci ziem Ksistwa do Rosji. Konieczne sta si zatem zawarcie kompromisu w sprawie polskiej. Wszelkie decyzje dotyczce sprawy polskiej oraz zawarcie kompromisu zostay zawarte na Kongresie Wiedeskim ( IX 1914 VI 1815r.) . Rwnie Wielka Brytania, odgrywajca jedn z wiodcych rl na kongresie, domagaa si przywrcenia stanu Polski sprzed III rozbioru, bd przynajmniej zblionego rozwizania. Postanowienia w sprawie Polski: Austria: otrzymaa cz. Galicji Wsch oraz cz. Galicji Zach, Prusy: otrzymay departamenty poznaski i bydgoski, cz. kaliskiego oraz Gdask i Toru. Rosja: otrzymaa pozostae ziemie K. Warszawskiego, z ktrych utworzya Krlestwo Polskie wchodzce w skad Cesarstwa Rosyjskiego. KP miao otrzyma konstytucj i odrbn administracj, car Aleksander I, ktry prowadzi polityk propolsk, sugerowa moliwo rozszerzenia jego terytorium o cz. zaboru rosyjskiego, tzw. poszerzenie wewntrzne. Krakw- wraz z okrgiem ogoszono Wolnym Miastem pod protektoratem 3 mocarstwa z oktrojowan przez nie konstytucj. Decyzje podjte na Kongresie Wiedeskim doprowadziy do ostatecznego rozbioru Polski, nazywanego niekiedy IV rozbiorem. Decyzje kongresu byy pogwacenie zasady legitymizmu.

B. Konstytucja Krlestwa Polskiego:


Geneza: konstytucja zostaa oktrojowana przez cara Aleksandra I 27.11.1815r. w Warszawie. Przy jej redakcji pracowa kilkuosobowy zesp, w tym A.J. Czartoryski, ktry prbowa nawiza j do konstytucji 3 maja oraz senator Mikoaj Nowosilcow. Konstytucja obowizywaa do 26 lutego 1832r., kiedy to car Mikoaj I wprowadzi w jej miejsce Statut organiczny Krlestwa Polskiego. Zachowano wszystkie atrybuty (zewntrzne oznaki) i instytucje odrbnego pastwa polskiego. Ustawa ta bya tylko czciowo wzorowana na Karcie Konstytucyjnej Ludwika XVIII.

C. Cechy i zasady konstytucji KP:


Na mocy konstytucji, KP zostao poczone nierozerwaln uni z Rosj. Kadorazowo cesarz rosyjski mia si koronowa na krla polskiego w Warszawie. Wprowadzaa monarchi konstytucyjn. Krlestwo z Rosj czya dodatkowo wsplna polityka zagraniczna. Wszystkie inne dziedziny ycia pastwowego zachowano odrbno instytucji pastwowych, podkrelay je postanowienia konstytucji mwice o wycznoci jzyka polskiego w yciu publicznym oraz zachowaniu wszystkich stanowisk urzdniczych wycznie dla Polakw. Konstytucj uznano za najbardziej liberaln w wczesnej Europie. Gwarantowaa siln pozycj instytucjom reprezentujcym penoprawnych czonkw spoeczestwa ( sejm, samorzd), niezawiso

sdownictwa, prawo przygotowywania list kandydatw na urzdy oraz wybr sdziw najniszej instancji samorzdom wojewdzkim. Konstytucja 1815r. okrelaa najszersz autonomi pastwowoci, jak zdoali zdoby Polacy w cigu 123 lat porozbiorowych. Skadaa si ze 165 artykuw zgrupowanych w 7 tytuach. KP miao by pastwem o ograniczonej suwerennoci. Konstytucja gwarantowaa osobny byt pastwowy, prawa narodowe i wolnociowe. Ordynacja wyborcza do sejmu bya najbardziej liberalna w wczesnej Europie, dopuszczajc do czynnego prawa wyborczego znaczn liczb ponad 100tys.osb, przy stosunkowo niskim cenzusie wyborczym KP posiadao parlament wybierany w wyborach bezporednich przez wszystkie warstwy spoeczne ( z niewielkim udziaem chopw). Rwnoczenie konstytucja bya mniej demokratyczna.

D. Prawa i wolnoci w Konstytucji:


Zasada rwnoci wobec prawa, z tym, e miaa dotyczy tylko wyznawcw religii chrzecijaskiej, wic z wyczeniem ydw. Zasada wolnoci osobistej, majca zapewni chopom przenoszenie si z miejsca na miejsce ze sw osob i swym majtkiem. Uprzywilejowano szlacht, utrzymujc szlachectwo rodowe i nadawane przez krla. Heroldia specjalnie powoany urzd do prowadzenia ksig, w ktre wpisywana bya szlachta. Heroldia miaa umocni pozycj szlachty dawnej i nowej. Szlachta zagrodowa zepchnito do pozycji wolnych chopw, pozbawiajc ich przywilejw szlacheckich. Priorytet szlachty w sejmie przez podzia izby poselskiej na dwie grupy: posw i deputowanych do gmin, oraz rzez ustawowe ustalenie wikszej liczny posw wybieranych na sejmikach ni deputowanych na zgromadzeniach gminnych. Tylko waciciele gruntowi mogli peni urzdy prezesw sdw II inst. ,trybunaw apelacyjnych, stanowiska w komisjach oraz w radach wojewdzkich, godnoci senatorw, posw i deputowanych.

66. Wadza wykonawcza w konstytucji Krlestwa Polskiego


A. Krl sta na czele pastwa , posiadajc szerokie uprawnienia ustawodawcze i wykonawcze. Wadz wykonawcz sprawowa krl przez mianowanych przez siebie: namiestnika, ministrw i podlegych im organw. Do wycznych kompetencji krla naleay: uprawnienia nominacyjne, w tym rwnie niszych urzdnikw administracyjnych i sdowych, a take dostojnikw kocielnych wszystkich wyzna, polityka zagraniczna i zwierzchnictwo nad armi krlestwa, pocztkowa wyczno ustawodawstwa w zakresie konstytucyjnym, czyli tzw. dopenianie konstytucji przez statuty organiczne regulujce ustrj organw wadzy, prawo sankcji wobec ustaw sejmowych. B. Namiestnik- mianowany przez krla jego zastpca, sprawujcy swoj funkcj podczas nieobecnoci monarchy w kraju ( w praktyce permanentnie). Postanowienia namiestnika miay by wydawane w Radzie Administracyjnej i kontrasygnowane przez jednego z czonkw Rady Ministrw. Te, ktre otrzyma w 1818r., objy znaczn cz funkcji rzdowo-administracyjnej. Stanowisko namiestnika wraz w tytuem ksicym otrzyma w 1818r., eksjakobin, dawny genera napoleoski, Jzef Zajczek. Po jego mierci w 1826r. kompetencje namiestnika zostay przekazane R. Administracyjnej. C. Rada Stanu bya centralnym kolegialnym organem wadzy i administracji. Dzielia si na: Oglne Zgromadzenie Rady Stany ( powszechnie jako Rada Stanu) i Rad Administracyjn.

Zgromadzenie Oglne w jego skad wchodzio 5 ministrw kierujcych resortami, sekretarz, radcy stanu i nadzwyczajni radcy stanu oraz referendarze. Do r. 1826 jego obradom przewodniczy namiestnik, pniej prezes R. Administracyjnej. Zadania: przygotowywanie projektw ustaw sejmowych i dekretw krlewskich, decydowanie o oddaniu pod sd urzdnikw mianowanych przez monarch, za przestpstwa popenione w zwizku ze sprawowaniem urzdu, sdownictwo kompetencyjne. Rada Administracyjna w jej skad wchodzili ministrowie kierujcy komisjami rzdowymi oraz osoby specjalnie do niej przez krla powoane. Do r. 1826 funkcjonowaa pod przewodnictwem namiestnika, a potem samodzielnie. Rada bya organem doradczym wobec krla i namiestnika w sprawach, ktre przekraczay zakres funkcji poszczeglnych ministrw, a ponad to wprowadzaa w ycie postanowienia krlewskie lub namiestnika. Po 1826r. Rada Administracyjna zamieniaa si w najwyszy organ sdowy. Art.35. Rzd jest w osobie krla. Krl sprawuje wadz wykonawcz w caej swej rozcigoci. Wszelka wadza wykonawcza lub administracyjna od niego tylko pochodzi moe. Art.63. Rada Stanu pod prezydencj krla lub jego namiestnika skada si z ministrw, radcw stanu, referendarzy jako te osb, ktre krl zechce szczeglnie do niej wezwa. Art.64. W nieprzytomnoci krla namiestnik i Rada Stanu zarzdzaj w jego imieniu sprawami publicznymi Krlestwa .Art.65. Rada Stanu dzieli si na rad administracyjn i na oglne zgromadzenie.

67. Wadza ustawodawcza w konstytucji Krlestwa Polskiego.


A. Wadz ustawodawcz w KP sprawowa SEJM, zoony z : krla, senatu i izby poselskiej. Sejm mia si zbiera co dwa lub trzy lata w razie potrzeby (zwoano go tylko 4 razy, w latach: 1818, 1820, 1825, 1830) . Na czas obrad sejmowym gwarantowano posom i deputowanym nietykalno. B. Krl mia wyczne prawo inicjatywy ustawodawczej ( za porednictwem Rady Stanu), prawo sankcji ustaw, zwoywa, odracza i rozwizywa sejm itp. C. Senat naleeli do niego: biskupi, wojewodowie i kasztelani, w liczbie, ktra miaa odpowiada najwyej izby poselskiej ( nie wicej ni 64). Senatorem mg by tylko waciciel gruntowy. Pierwszy skad senatu pochodzi wycznie z nominacji, w przyszoci sami czonkowie senatu mieli przedstawia krlowi po 2 kandydatw na kade wakujce w senacie miejsce ( z wyjtkiem biskupw, ktrzy zasiadali w senacie z urzdu). D. Izba poselska skadaa si ze 128 czonkw ( 77- wybieranych na sejmikach, 51 deputowanych gmin). Na zgromadzeniach gminnych obowizyway cenzusy: posiadania, suby publicznej, przynalenoci do wolnych zawodw. Usunito wojskowych i osoby zatrudnione w subie prywatnej. E. Kompetencje konstytucyjne Sejmu: ustawodawstwo w zakresie prawa sdowego i administracyjnego, stanowienie o systemie menniczym, podatkach i budecie. ( Pierwszy budet, zgodnie z konstytucj, uchwali sam krl). W praktyce nie dopuszczano sejmu do dalszych spraw budetowych, przyjmujc fikcj, e budet jest oparty na staych podatkach. decydowanie o zacigu do wojska, ustawodawstwo konstytucyjne po pierwszych statutach organicznych, okrelajcych takie instytucje jak sejm, a wydanych przez krla; kontrola rzdu o ograniczonym zakresie. W praktyce sejm zajmowa si gownie zmianami w dziedzinie p. cywilnego i karnego ( 1818 i 1825). Zmiany w projektach rzdowych wymagay porozumienia komisji sejmowych z Rad Stanu. Proby do krla ( o wniesienie tego lub innego projektu do nastpnego sejmu) kada z izb miaa tak moliwo. Ministrowie, radcy stano i referendarze mogli ponie odpowiedzialno konstytucyjn przed sejmem ( na wzr angielskiego impeachment). Oskaraa i. poselska, sdzi senat jako sd sejmowy polegay mu rwnie zbrodnie stanu najcisze przestpstwa polityczne.

68. Droga ustawodawcza wedug konstytucji Krlestwa Polskiego

Jedynym stanem sejmujcym wyposaonym w prawo inicjatywy ustawodawczej by krl, ktry sprawowa je z porednictwem Rady Stanu. Projekt prawa sejmowego mg by skierowany do jednej lub drugiej izby. Wyjtkiem byy projekty dotyczcego materii skarbowych, ktre najpierw musiay trafi do Izby Poselskiej. Rada Stanu przygotowywaa projekty ustaw sejmowych i kierowaa je z jednej izby do drugiej. Rada Stanu na polecenie krla przekazywaa projekty waciwej rzeczowo komisji parlamentarnej. Kada z izb w tajnym glosowaniu wybieraa kilkuosobowe komisje do spraw: - skarbowych - cywilnych i kryminalnych - organicznych i administracyjnych. Zmiany do tekstu projektu moga wprowadzi jedynie Rada Stanu. Izby mogy projekt przyj w caoci lub odrzuci. Projekt przyjty przesz jedn izb kierowano do drugiej. Czonkowie zgodnie z ustalon kolejnoci mogli bra udzia w dyskusji, o ktrej zamkniciu decydowa Marszalek Izby Poselskiej. Glosowanie (odmiennie ni w Ks. Warszawskim) nad projektem prawa sejmowego byo jawne. Projekt po przyjciu przez obie izby, a nastpnie po uzyskaniu sankcji krlewskiej, stawaa si prawem obowizujcym i podlega ogoszeniu w Dzienniku Ustaw (art.164).

69. Administracja terytorialna w Krlestwie Polskim


A. Administracja terenowa
Wojewdztwa (gubernie) - do roku 1837 KP podzielone byo na wojewdztwa ,tak jak w dobie konstytucyjnej (8 wojewdztw). Ukazem carskim z marca 1837 zmieniono nazw wojewdztw na GUBERNIE. W 1844 zmniejszono ilo guberni z 8 na 5.Na czele guberni stali gubernatorzy cywilni. Kompetencje wadz wojewdzkich (gubernialnych) nie ulegy w omawianym zakresie powaniejszym zmianom. Obwody i powiaty - K P podzielone byo na 39 obwodw (na woj. przypadao 4-7 obwodw). Funkcjonowa rwnie podzia na powiaty jako jednostki terytorialne i okrgi wyborcze. W skad obwodw wchodzio 1-3 powiatw (cznie powiatw byo 77). Na czele obwodu sta komisarz obwodowy. By on zobowizany do wykonywania wszelkich rozkazw Komisji Wojewdzkiej. Podlegay mu rwnie sprawy zwizane z przemytem i naduyciami w stosunku do dbr i lasw pastwowych. Do pomocy mia 2 asesorw ,sekretarza i personel kancelaryjny. Komisarzom podlegay urzdy municypalne (od 1842 magistraty) oraz wjtowie w gminach. W 1842 obwody przemianowano na powiaty ,a dotychczasowe powiaty sdowe otrzymay nazw okrgw sdowych. Od tego roku na czele powiatu sta naczelnik powiatu.

B. Wadza administracyjna:
Wadz administracyjn sprawowaa Rada Stanu, skadajca si ze: Zgromadzenia Oglnego i Rady Administracyjnej ( patrz pyt. 66 )

C. Zarzd kraju:
Zarzd kraju nalea do komisji rzdowych ( organy kolegialne, wykonujce zarzd pastwem na szczeblu lokalnym), ktrych utworzono 5: Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego, Sprawiedliwoci, Spraw Wewntrznych i Policji, Wojny, Przychodw i Skarbu.

Komisjom rzdowym podlege byy rnego rodzaju dyrekcje generalne, np. Poczt, Grnicza, Lasw i Dbr Pastwowych, zwanych narodowymi, itd. Doradcze i samorzdowe funkcje speniay rady Budownictwa, Lekarska, Szpitali, 4 izby handlowe i rkodzielnicze oraz Rada Oglna Handlu i Rkodzielnictwa przy Komisji Spraw Wewntrznych i Policji, rady dobroczynne. Wojewdztwa: w omiu istniay komisje wojewdzkie, ktre odznaczay si intensywn dziaalnoci ekonomiczn i spoeczn. Obwody: organami komisji byli tu komisarze obwodowi. Miasta: organami zarzdu byli burmistrzowie z awnikami, a w paru najwikszych prezydenci. Istniay rwnie rady wojewdzkie , zoone z przedstawicieli sejmikw i zgromadze gminnych ( w stos. 2 do 1), ktre miay prawo przedstawiania rzdowi oglnych uwag dotyczcych dobra wojewdztwa oraz donoszenia o wykroczeniach urzdnikw.

70. Ustrj wadz powstania listopadowego i styczniowego


A. Powstanie listopadowe:
a. Przyczyny wybuchu powstania: amanie konstytucji przez cara, sprzeczno interesw Rosji i KP Rosja: utrzymanie imperium, KP: odzyskanie niepodlegoci, dziaalno tajnych organizacji, jak np. Wolnomularstwa Narodowego, idee owieceniowe oraz sytuacja w Europie ( m.in. powstanie dekabrystw, rewolucja lipcowa, rewolucja w Belgi), brutalne postpowanie Wlk Ksicia Konstantego itd. Przyczyn bezporedni byy obawy podchorych przed wykryciem ich i spisku i ewentualnymi aresztowaniami. b. Insurekcj rozpoczo w nocy 29/30 listopada 1830r. grupa sprzysionych spord oficerw i podchorych, dziaajca w konspiracji bez szerszego zaplecza. Podjta przez ni akcja powstacza z si ywioy pocigna za sob modzie oraz plebs Starego Miasta w Warszawie. c. Gwne obozy polityczne w powstaniu listopadowym: Konserwatyci ( na czele A.J Czartoryski) przeciwni rodkom rewolucyjnym, brak hase agrarnych. Nadzieje wizali z sukcesami regularnej armii oraz dziaalnoci charytatywna. Nie wierzyli w siy wasnego narody. Szukali poparcia w Austrii, Francji i Anglii. Kaliszanie ugrupowanie centrowe ( B. i W. Niemojowscy). Odrzucali myl o poruszeniu mas, wojnie ludowej. Zwolennicy modelu rzdw opartych na konstytucji z 1815r. Nadzieje dyplomatyczne wizali z Francj. Towarzystwo Patriotyczne (Klub Patriotyczny)- ugrupowanie lewicowe (J. Lelewel, M. Mochnacki). Postawa niepodlegociowa, gotowo prowadzenia wojny, a do wyzwolenia Polski. Widzieli powstanie jako ruch, w ktrym wan rol odegraaby partyzantka chopska.

d. Wadze powstania: R. Administracyjna chwilowo speniaa wadz naczeln, 2 razy zmienia swj skad, uzupeniajc raz 6 cz. Sejmu, drugi 4 cz. Towarzystwa Patriotycznemu. Rzd Tymczasowy 4.12.1830r. R. Administracyjna przeksztacia si w Rz.T , ale ju 5.12 powierzy on, przy udziale J. Lelewela, dyktatur gen. Jzefowi Chopickiemu. Dyktator w powst. list. nie uzyskiwa penego zwierzchnictwa nad wadzami cywilnymi. Sprawowa naczelne dowdztwo nad wojskiem, on oraz sejm mieli wspdziaa w prowadzeniu wojny. G. celem byo

osignicie porozumienia z w. ks. Konstantynem i Petersburgiem na gruncie poszanowania litery i ducha konstytucji 1815r. Rzd Tymczasowy zwoa Sejm, ktry zatwierdzi dyktatur. 21.12 ogosi powstanie narodowe, 25.01.1831r. uchwali detronizacj Mikoaja I i d. Romanoww + znis te art. konst., ktre dot. unii z Rosj. Sejm zastrzeg sobie wadz najwysz. Na wniosek J. Lelewela, sejm po raz pierwszy wprowadzi barwy pastwowe biay i czerwony. Postanowiono rozszerzy skad sejmu na delegatw tzw. ziem zabranych ( Litwy i Ukrainy). Uznano pastwo za monarchi konstytucyjn. 18.01.1821 (po ustpieniu Chopickiego) kierowanie powstaniem przej Rzd Narodowy z A.J Czartoryskim na czele. Naczelnym wodzem zosta gen. Skrzynecki. W nocy 15/16.08.1831r. faktyczn dyktatur przej gen. Jan Krukowiecki. We 09.31r. prezesur rzdu obj Bonawetura Niemojowski. 23.09 odbyo si ostatnie ju, po opuszczeniu Warszawy, posiedzenie sejmu Krlestwa na ziemi polskiej.

B. Powstanie styczniowe:
a. Przyczyny: reformy M. Gorczakowa i A. Wielopolskiego nie speniay poziomu aspiracji spoecznych, oywienie patriotyczne (liczne demonstracje od pocztku lat 60. XIX w.), represje caratu przeciwko dziaalnoci niepodlegociowej wzmagay opr spoeczny. Bezporednie : branka ( nadzwyczajny pobr do wojska na podstawie ustalonych wczeniej przez wadze z udziaem policji list poborowych) zarzdzona na rozkaz Aleksandra Wielopolskiego. b. Obozy polityczne w czasie powst. styczniowego: Czerwoni ( ugrupowanie radykalno-demokratyczne) dyli do nadania powstaniu charakteru ludowego. Oprcz sporej cz inteligencji, urzdnikw, literatw, dziennikarzy, take znaczne grupy niszego kleru, ludno miejska, mniej zamoni ziemianie. Dziaacze czerwonych m.in. Jarosaw Dbrowski, Narcyz Jankowski, Zygmunt Sierakowski, Apollo Korzeniowski, Witold Marczewski, Ignacy Chmielewski, Leon Gowacki. Dyli do utworzenia jednolitej sieci administracji podporzdkowanej dyrektywom centrali. W 61r. powoali Komitet Miejski, przeksztacony w 62r.w Komitet Centralny Narodowy. Postulowali wzmoenie przeprowadzania nielegalnych akcji i doprowadzenie t drog do wybuchy oglnego powstania. Kolor czerwony by symbolem walki o niepodlego i rwno spoeczn. Biali ( ugrup. konserwatywne)- skupiali zamon buruazj, ziemiastwo, cz inteligencji. Umiarkowani dziaacze wywodzcy si z Delegacji Miejskiej, Towarzystwa Rolniczego, rodowisk liberalnych i konserwatywnych. Zwolennicy korzystania z uzyskanych od cara ustpstw, postulowali prowadzenie pracy organicznej i uwaszczenie chopw za penym odszkodowaniem dla dziedzicw od chopw. Chcieli nie dopuci do niekontrolowanego wybuchu powstania. Kierowaa 6-os. Dyrekcja Krajowa (m.in. Leopold Kronenberg, Edward Jurgens, Karol Majewski, hr. Wadysaw Zamoyski syn Andrzeja) Millenerzy- zblieni pogldowo do biaych, domagali si rozszerzenia autonomii KP, sprzeciwiali si organizacji spiskw i powstania. Patronowa: Edward Jurgens i Leopold Kronenberg. Ugodowcy zwolennicy polityki prowadzonej przez Wieloposkiego. c. Wadze powstania: 22.01.1863r. Komitet Centralny Narodowy przeksztaci si w Rzd Tymczasowy ( pod kierownictwem Stefana Bobrowskiego), ktry w tym samym dniu wyda manifest, postulujcy: zniesienie rnic stanowych i natychmiastowe uwaszczenie za odszkodowaniem dla ziemian z funduszy pastwowych; dla

bezrolnych, ktrzy by przystpili do powstania, 3-morgowe gospodarstwa z dbr narodowych; potwierdzenie praw chopw do dalszego korzystania z serwitutw. W marcu 1863r. do powstania przystpili biali, podejmujc szereg dziaa majcych na celu spowodowanie interwencji mocarstw zachodnich Francji i Anglii na rzecz Polski. Polska prowadzia wojn partyzanck, miaa bardzo dobrze zorganizowane pastwo podziemne. W organizacji wadz powstania cieray si rne stanowiska. W dekrecie z 10.05 T. Rz. N przeksztaci si z Rzd Narodowy z wydziaami spraw wewntrznych, zagranicznych, wojny, skarbu, prasy. Posiada poczt, sub dyplomatyczn, policj. Dekret z 23.06 o uniezalenieniu naczelnikw cywilnych w powiatach od organw wojskowych. Dekrety z 2.06 o ustanowieniu trybunaw rewolucyjnych i o stosowaniu przez nie praw dotyczcych przestpstw politycznych. Pod koniec r.1863 Romuald Traugutt ogosi si dyktatorem powstania. Organizacja aparatu powstaczego posiadaa wzorow organizacj skarbu i gospodarki finansowej.

71. Ograniczanie odrbnoci Krlestwa Polskiego po upadku powstania listopadowego. Statut organiczny z 1832r.
A. Represje bezporednio po stumieniu powstania rozpocz si szereg represji zarwno w stosunku do instytucji pastwowych, jak i uczestnikw powstania. Patronowa tym represjo on feldmarszaek Iwan Paskiewicz, a jego rzdy w KP nazwano pniej noc paskiewiczowsk. Represje ze strony caratu prowadziy do ograniczenia odrbnoci ustrojowych KP. B. Cytadela ( w Warszawie) symbol nowego porzdku, zarwno niezwykle cikie wizienie polityczne. C. Represje dorane wcielenie do armii carskiej kilkudziesiciu tys. onierzy polskich i wysanie ich do walk na Kaukazie lub na Syberi; skazanie na katorg w Rosji kilkuset wybitnych uczestnikw powstania; konfiskata majtkw; wysoka kontrybucja (22mln rubli); obowizek utrzymywania 100-tys. rosyjskiej armii okupacyjnej. D. Represje polityczne w 1832r. car Mikoaj I znis konstytucje z 1815r. i ustanowi Statut Organiczny ( ogoszony jako rzekomo legalna zmiana konstytucji). Postanowienia SO: Likwidacja unii i inkorporacja KP do Cesarstwa Rosyjskiego jako prowincj, Zlikwidowano sejm i armi KP, Zlikwidowano dwie komisje rzdowe ( wojny, wyzna religijnych i owiecenia publicznego) Ponadto: nie wszed w ycie zapowiedziany w SO samorzd miejski i wiejski; nie powstaa instytucja zgromadzenia stanw prowincjonalnych; nie weszy w ycie takie przepisy jak: wolno wyznaniowa i swoboda przenoszenia si, nietykalno osobista, prawo wasnoci. E. Stan wyjtkowy i stan wojenny Po 1831r. obok nowych organw cywilnych dziaa aparat wadz wojskowo-policyjnych. W 1833r. wprowadzono stan wyjtkowy zawieszenie mocy powszechnego prawa karnego i sdw powszechnych. Obowizywa blisko 25lat. Podporzdkowywa administracj cywiln w kraju carskim dowdcom, jako lokalnym naczelnikom wojennym. Przestpstwa stanu ( polityczne) naleay do kompetencji s. wojskowych. Stan wojenny miano ustanawia w czasie wojny, a w przypadku szczeglnych zaburze lub poczyna rewolucyjnych rwnie w czasie pokoju. P. stanu (polityczne) naleay do kompetencji s. wojennopolowych, postpowanie przed nimi miao ch. sdu doranego, skrcone, czsto orzekana kara mierci. F. Likwidacja autonomii- w 1841r. zlikwidowano Rad Stanu i Sd Najwyszej Instancji KP. oraz wydziay kasacyjne w S. Apelacyjnym; w ich miejsce wprowadzono dwa departamenty Rzdzcego Senaty: IX rozpoznajcy odwoania w ostatniej instancji i X w sprawach karnych.

Inne urzdy doby konstytucyjnej weszy w skad rosyjskiej administracji rzdowej. Ponadto, przemianowano wojewdztw na gubernie ( 1837r.): zarzdzali nimi gubernatorzy. Zlikwidowano polski kodeks karny. G. Represje gospodarcze: likwidacja ulg celnych z Rosj; wprowadzenie rosyjskich miar i wag ( 1841) i rosyjskiego systemu monetarnego ( 1841) odtd Bank Polski nie mg emitowa pienidzy. H. Represje spoeczno-kulturalne : szlachta nieposiadajca ziemi stracia prawa szlacheckie; wprowadzono rosyjski kodeks karny (1847); zamknicie UW i Towarzystwa Przyjaci Nauk; likwidacja wielu szk w zamian rozwijano szkolnictwo rosyjskie; itd. I. Skutki represji: stopniowe ograniczanie autonomii KP; uksztatowanie si taktyki pracy organicznej; postpujca rusyfikacja Polakw; wzrastajca niech spoeczna do zbrojnych dziaa powstaczych.

72. Likwidacja odrbnoci Krlestwa Polskiego po upadku powstania styczniowego


A. Likwidowanie odrbnoci ustrojowych: Gwnym celem, jaki przywieca poczynaniom wadz carskich wobec KP, bya likwidacja jego odrbnoci administracyjnej i ekonomicznej, i cakowita unifikacja z Rosj. W 1864r. utworzono Komitet Urzdzajcy z siedzib w Warszawie koordynacja likwidacji odrbnoci ustrojowej KP. Zniesienie dawnego podziau administracyjnego, nowy podzia kraju na 10 guberni (1866r.). Likwidacja centralnych wadz KP : R. Administracyjnej, R. Stanu oraz autonomicznych komisji rzdzcych utworzenie w ich miejsce instytucji rosyjskich. Po mierci hr. Fiodora Berga, ostatniego namiestnika KP urzd ten zmieniona na genera-gubernator ( 1874r.) Likwidacja Komisji Sprawiedliwoci ( 1876r). W administracji gubernialnej i powiatowej zaczto zatrudnia wycznie rosyjskich urzdnikw. B. Likwidowanie odrbnoci ekonomicznej: Zniesienie odrbnego budetu KP ( 1867r.). Zamknicie mennicy w Warszawie ( 1868r.). Przeksztacenie Banku Polskiego w warszawski kantor rosyjskiego Banku Pastwa (1885r.) C. Represje spoeczno kulturalne: Zakaz zakadania w KP odrbnych polskich organizacji naukowych, kulturalnych, gospodarczych czy filantropijnych. Wprowadzenie systemu rzdw policyjnych ( tajne i jawne organy policji, sie konfidentw) celem poddania spoeczestwa wszechstronnej inwigilacji. Likwidacja Szkoy Gwnej w Warszawie; na jej miejsce uniwersytet rosyjski. Ostre represje wobec Kocioa katolickiego i unickiego; konfiskata dbr Kocioa; zamknicie klasztorw. Zlikwidowanie K. unickiego w 1875r. pod wzgldem administracyjnym. Wprowadzenie nauczania w j. rosyjskim w szkoach rednich ( 1872r.) i ludowych (1855r.). Zakaz zajmowania si przez pras sprawami politycznymi. Wprowadzenie w drodze praktyki urzdowej terminu Kraj Prywilaski na oznaczenie KP. D. Represje dorane: egzekucje niektrych powstacw, masowe procesy uczestnikw powstania oraz osb podejrzanych o udzielanie pomocy powstaniu, wyroki zesania na Syberi, konfiskaty majtkw szlacheckich i przekazywanie ich Rosjanom.

73. Rzeczpospolita Krakowska i jej konstytucje.


1.Rzeczpospolita Krakowska- skrawek ziemi, miasto i cz powiatu chrzanowskiego Utworzenie : wynik sporu o Krakw pomidzy Rosj i Austri. Miao by uprzywilejowane gospodarczo: o -przewz towarw z innych ziem uzaleniony od decyzji wadz miasta o -z Krakowa mona wywozi bez ce i przeszkd

Przejciowe rdo pomylnego rozwoju gospodarczego -potem zagroziy Miastu ca nakadane i podwaane w Krlestwie ( jednak pomoga skuteczna interwencja mocarstw na rzecz Krlestwa Odnowienie najstarszego polskiego uniwersytetu ( skupienie uczonych i modzie)

2. Instytucje Ustrj -parokrotne zmiany -coraz silniejszy nadzr rezydentw trzech mocarstw (faktyczne zwierzchnictwo nad wadzami miasta ustrj spoeczny -zasady z Ks. Warszawskiego (wolno osobista; rwno wobec prawa i sdu, przy podobnym ograniczeniu ydw) Korzystna zmiana w pooeniu chopw- KOMISJA WOCIASKA (oparcie u rezydentw wbrew Sejmowi i Zgromadzeniu Reprezentantw) -oczynszowanie( zmiana paszczyzny w czynsz pieniny) -regulacja stanu posiadania chopw (zapewnia im wasno budynkw, inwentarza, zasiewu) Zgromadzenie reprezentantw -wadza ustawodawcza i kontrolujce - zoone z 26 deputowanych gmin oraz przedstawicieli Senatu, kapituy i Uniwersytetu( po 3) oraz 6 sdziw pokoju - doszo do gosu mieszczastwo i duchowiestwo -czynne prawo wyborcze- cenzus majtkowy i wg. Sprawowanej funkcji -nowelizacje konst. -zmniejszono skad ZR do 20 z przewodniczcym wybieranych przez Senat - rzadko zbierao si tylko do wyborw sdziw i Senatu -sprawy konst. I waniejsze sprawy polityczno-administracyjne w rkach trzech rezydentw Senat -organ rzdzcy -pochodzi czciowo z wyborw, a po czci z przedstawicieli kapituy krakowskiej i Uniwersytetu -praktyka: opanowany przez przedstawicieli miejscowej arystokracji Sdownictwo- ograniczenia ze strony pastw zaborczych -zniesiono jawno postpowania przed sdami -przywrcono proces inkwizycyjny w sprawach karnych 2. Powstanie krakowskie-1846 -proklamowana powstanie narodowe skierowane przeciwko trzem zaborc 22 lutego ogoszono w Krakowie powstanie Rzdu Narodowego Rzeczpospolitej Polskiej, ktry ogosi Manifest do Narodu Polskiego.

-Opracowany przez Karola Libelta -wyzwa nard do powstania, wywalczenia niepodlegej i demokratycznej Polski, likwidacji przywilejw stanowych i klasowych - Zapowiada: przyznanie kademu prawa do ziemi, nadania chopom na wasno gruntw przez nich uytkowanych bez odszkodowa na rzecz dziedzicw -obiecywano ludnoci bezrolnej nadziay ziemi z dbr narodowych, ludziom ubogim i niezdolnym do pracy opiek spoeczn -stwierdzenia powszechnego ruchu nie odpowiadao rzeczywistoci - zasady wzorowane na postulatach Wielkiego Manifestu Towarzystwa Demokratycznego Polski( przewyszay go radykalizmem) -manifest zdoby uznanie w europejskich koach rewolucyjnych - odwoywano si do niego w ruchu socjalistycznym (np. Marks) - wprowadzono go do zbioru dokumentw wydanego w Londynie przez pastwa koalicji antyhitlerowskiejmajcego przedstawi dziedzictwo kulturowe Europy Losy powstania. -gdy lud krakowski garn si do szeregw powstania, umiarkowani politycy usunli z Rzdu Narodowego dwch czonkw radykaw i ogosili dyktatorem trzeciego- Jana Tyssowskiego -siy radykalne umocniy si- urzd sekretarza dyktatora- Edward Bembowski (zorganizowa Klub Rewolucyjny, publikowa odezwy publikowane w Dzienniku Rzdowym Rzeczpospolitej Polskiej). Ogoszono natychmiastowe zniesienie paszczyzny, obnik podatkw, utworzenie warsztatw narodowych ( dwukrotnie wysza ni dotychczas paca i nadanie ziemi po zwycistwie chopom bezrolnym ( program zbliony do idei Gromad Ludu Polskiego). Zniesiono tytuy, pan zastpiono obywatelem. -narzdziem powstania miao by sprawne sdownictwo -powstanie trwao 9 dni ( zbyt dua dysproporcja si), jednak stao si istotnym ogniwem polskich zmaga o niepodlego -wejcie wojsk austryjackich, zmiana nazyw na Wielkie Ksistwo Krakowskie, wczono je do Galicji Konstytucje Wolnego Miasta Krakw 1) konstytucja 1815, nadana na kongresie wiedeskim, opracowana przez cara Aleksandra I, okrelia oglne zasady ustrojowe 2) konstytucja 1818(tzw. konstytucja rozwinita) dokadnie precyzowaa niektre artykuy wczeniejszej 3) konstytucja 1833- wzmocnienie roli Senatu wobec Zgromadzenia Reprezentantw oraz znacznie zwikszya kompetencje rezydentw

74. Wielkie Ksistwo Poznaskie odrbnoci ustrojowe.


Odrbnoci ustrojowe -WKP rzd pruski mia traktowa jako enklaw polskoci, objo departamenty poznaski i bydgoski Ks. Warszawskiego oraz uamek departamentu kaliskiego - nie byo odrbnym tworem pastwowym- miao charakter autonomiczny. Miao otrzyma odrbne instytucje. Wyrazami odrbnoci: -nazwa akcentujca organizacyjn odrbno (Wielkie Ksistwo) -wasny herb (orze pruski z orem polskim porodku i napisami w jzyku polskim i niemieckim) -flaga -istotniejsza rola- instytucja namiestnika krlewskiego ( nie miay inne prowincje pruskie) -prowincjonalny sejm postulatowy (od 1824 r.)- przekada skargi i petycje w obronie spoecznoci polskiej - o odrbnoci wiadczyo wyczanie go w 1815 ( z przemijajcymi zmianami) ze Zwizku Niemieckiego ( inkorporowane dopiero do Zwizku Pnocno Niemieckiego). Do tego czasu -traktowane jako lenno domu panujcego -liberalizm rzdw pruskich w stosunku WKP( miao konstytucje) -Krl Prus-tytu wielkiego ksicia poznaskiego -namiestnik :Antonii Radziwi -wadze pruskie deklaroway poszanowanie praw, jzyka narodowoci polskiej i dopuszczenia do urzdw Usuwanie odrbnoci i germanizacja

-1815 ustanowienie granicy celnej- zamanie jednej zasady traktatw wiedeskich -pocztek usuwania odrbnoci Zamykanie polskich szk Funkcja namiestnika reprezentatywna( od 1831- nie obsadzano). Faktyczna wadza w pruski nadprezydent Prowincji( trzecim z kolei by Flottwell- aktywny germanizator) 1832 jzyk niemiecki- administracyjnym Po powstaniu listopadowym ( z liberalnymi pertrakcjami w 1848) zatarcie odrbnoci WKP wraz z nazw. 1835 zniesienie przejciowej odrbnoci sdownictwa( jeszcze z Ksistwa Warszawskiego) Osobna pozycja WKP- przyczynia si do umocnienia przewodniej roli Wielkopolski w polskim ruchu narodowym -formy legalnej walki z nacjonalizmem pruskim gwnie w formach pracy organicznej

75. Galicja w okresie autonomii. Statut krajowy. Instytucje autonomii galicyjskiej.


Krlestwo Galicji i Lodomerii- poprzez starania polskich czynnikw i liberalizm cesarza chciano otrzyma ustrj autonomiczny. Charta Leopoldina z 1790 ( zawieraa projekt konstytucji) pozostaa w sferze projektw. Przeduanie si feudalizmu-dugo utrzymyway si na wsi stosunki o cech patrymonialnych-absolutnych w organizacji wadzy dominalnej i w dziaaniach wadzy pastwowej -Katechizm dla poddanych galicyjskich(1833)-poucza w jakim sposb utrwalnoa bya zaleno osobista i gruntowa chopw od ziemi

Podstawowe rda rabacji galicyjskiej -reformy jzefiskie i pniejsze oglnoaustriackie- ograniczay wadz panw nad poddanymi; w praktyce nie wprowadzano ich w peni w ycie( za ulego szlachty wobec Habsburgw) -wspistnienie dominialnego zwierzchnictwa i nadzoru administracji pastwowej -spisek 1846 cz szlachty- zmiana polityki zaborcy, podburzanie chopw przeciwko szlachcie Ustrj Galicji do Wiosny Ludw -system stanowy z sejmem postulatowym w Lwowie (reprezentacja interesw ziemiastwa)- gwna uprawnieniem byo prawo przestawienia postulatw monarsze -gubernatorzy Krlestwa Galicji i Lodomerii urzdujcy w Lwowie ( ostatni Franz Stadion)- niewiele liczyli si z potrzebami kraju Pierwsza fala reform. Skutki Wiosny Ludw 1848: -due cho krtkotrwae oywienie polityczne -nawizanie przez elity Galicji kontaktw z politykami innych pastw -definitywna likwidacja wszelkich form poddastwa i uwaszczenie chopw Po upadku ruchw rewolucyjnych-reakcja absolutystyczna -wie saba ekonomicznie-zaleno od dworu (w erze Bacha) Liberalizacja lat 60 , wzrost samowiedzy spoecznej i narodowej,( mimo biedy galicyjskiej)

Rozwj chopskiego ruchu ludowego Zabiegi o autonomie i lojalizm. Lata 60 XIX wieku- starcie midzy deniami centralistycznymi i federalistycznymi

W Galicji- postulat przeksztacenia monarchi dualistycznej w trialistyczn (austro- wgiersko-galicyjsk) Lojalizm, ch zabezpieczenia interesw polskich przy monarchii Franciszka Jzefa I- adres galicyjskiego sejmu krajowego z 1866 (Przy Tobie Najjaniejszy Panie stoimy i sta chcemy) -chciano dalekiego wyodrbnienia w monarchii -chciano aby sejm galicyjski w tym kraju koronnym decydowa o sposobie wyborw do Rady Pastwa ( czyli Parlamentu w Wiedniu) bez rezultatw -w innych czci czciowe sukcesy Ugoda. Konserwatyci Krakowscy (Stanisaw Tarnowskie, Jzef Szujski). W pamflecie Teki Staczyka: -potpili liberum conspiro (polskie skonnoci spiskowe i powstacze)

Instytucje autonomiczne
1) Sejm Krajowy Galicja otrzymaa autonomie dyplomem cesarskim z 1860 roku i patentem z 1861- na ich podstawie statut krajowy i ordynacja wyborcza. 161 czonkw, 12 wirylistw( z racji sprawowanej funkcji): - 3 arcybiskupw lwowskich: obrzdku aciskiego, grecko-katolickiego, ormiaskiego -5 biskupw katolickich -prezes Akademii Umiejtnoci w Krakowie -rektorzy uniwersytetw w Krakowie i Lwowie -rektor Politechniki Lwowskiej -149 z wyborw Wybory kurialne- 4 kurie -1 kuria: wielkiej wasnosci ziemskiej, najbardziej uprzywilejowana przez ten system- 44 posw -2 kuria: izb przemysowo-handlowych- 3 posw( reprezentujcych izby w Lwowie, Krakowie i Brodach) -3 kuria: miast wikszych- cenzus majtkowy, dochodowy, inteligencja- 28 posw -4 kuria: mniejszych miast i gmin wiejskich- 74 posw w wyborach porednich Prawyborcy wybierali wyborcw, wyborcy +wirylici na zebrali wyborczym wybierali posa. -ludno nie posiadajca wasnoci, wyszych dochodw, lub wyksztacenia- brak prawa wyborczego -ordynacja dyskryminowaa ludno chopsk i na wschodzie ukraisk Kompetencje Sejmu Krajowego SK samodzielne uprawnienia w zakresie kultury krajowej: rolnictwo, lenictwo, cao struktury i organizacji produkcji, wznoszenie publicznych budowli, zakady dobroczynne, uchwalanie budetu krajowego- Statut Krajowy drobiazgowo to wylicza W ramach ustaw oglnopastwowych mg regulowa na drodze zarzdze kwestie w dziedzinie szkolnictwa, administracji i sdownictwa, pomocy wojska, spraw kocielnych Ustawy krajowe wymagay sanki cesarskiej. SK mg wzywa wadz centralne do wydania norm poza jego kompetencjami Kontrola nad administracj rzdow i samorzdow 2) Wydzia Krajowy -wybierany przez Sejm na 6 lat, dzieli z nim kompetencje -Marszaka mianowa cesarz -organ przygotowawczy i wykonawczy Sejmu, w jego imieniu sprawowa wadz administracje - marszakami wybitni( Leon Sapieha, Mikoj Zyblikiewicz czy hr. Stanisaw Badeni) 3) Rada Szkolna Krajowa - na czele namiestnik, zastpowany przez wiceprezydenta Rady -w skad czonkowie mianowani przez cesarza: wrd nich 2 przedstawiciele nauki i fachowi pedagogowie, 5 duchownych rnych wyzna, reprezentanci Wydziau Krajowego i rad miejskich Krakowa i Lwowa - podlegay jej rady szkolne okrgowe i gminne -kierowaa caoci szkolnictwa poza uniwersytetami( to ministerstwo szkolnictwa) -kontrola nad ni- Sejm Krajowy

4) Minister do Spraw Galicji - miay przechodzi wszystkie akty dotyczce Galicji -pierwszym- hr. Kazimierz Grochowski (przyczyni si do zaoenia Akademi Umiejtnoci Krakowie, do wprowadzenia Jzyka polskiego na miejsce w Uniwersytecie lwowskim - zagadnienia spoeczne- skrajne skrzydo konserwatystw Statut krajowy Krlestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Ksistwem Krakowskim, Statut dla Galicji, prowincjonalna konstytucja Galicji 18611918, okrelajca zasady funkcjonowania i kompetencje najwyszych wadz autonomicznych (krajowych): Sejmu Krajowego i Wydziau Krajowego, w ramach monarchii austrowgierskiej.

76. Prawo wyborcze na ziemiach polskich pod zaborami.


1.Konstytucja Krlestwa Polskiego -Izba poselska 77 posw wybieranych na sejmikach szlacheckich (szlachta prawo wyborcze bierne i czynne) i 51 deputowanych gmin. Na zgromadzeniach gminnych cenzusy: posiadania, suby publicznej, przynalenoci do wolnych zawodw. Usunito wojskowych i osoby zatrudnione w subie prywatnej. -senat- cenzus wieku 35 lat, majtkowy 2.Galicja -Ludno nieposiadajca wasnoci, wyszych dochodw lub okrelonego wyksztacenia-pozbawiona praw wyborczych. 3. Rzeczpospolita Krakowska- czynne prawo wyborcze oparto na cenzusie majtkowym i sprawowanej funkcji. 4.Wielkie Ksistwo poznaskie -cenzus wieku, majtku, wyksztacenia

77. Przemiany w ustroju spoecznym na ziemiach polskich pod zaborami. Prawa obywatelskie. Sprawa chopska. Uwaszczenie chopw.
Likwidacja poddastwa i uwaszczenia chopw- dwa dugotrwae procesy zwizane z ewolucyjnym przechodzeniem od feudalizmu do kapitalizmu. Po pierwszym rozbiorze: -z. rosyjski:- wiksza eksploatacja chopw, wiksza paszczyzna, wieloletnia suba wojskowa, obcieni nowymi podatkami -pruski: pod szczegln opiek kolonici niemieccy, zakaz rugowania bez wyroku sdowego, mona byo wykupi si z poddastwa, dzieci (po zapewnieniu nastpcy na gospodarce) kierowa do szk i innych zawodw -Austria( reformy Jzefa II): ograniczone poddastwo zapewniao dziedziczne uytkowanie ziemi pod warunkiem wypeniania zobowiza, zakaz usuwania chopw ziemi, paszczyzna 3 dni w tygodniu , chopi mogli przedstawia skargi wadz, oczynszowanie poddano kontroli wadz. U pocztku XIX wieku: pocztki bardziej intensywnej gospodarki; ulepszania, unowoczenianie rolnictwa, wzrost wydajnoci ziemi, Najwikszy postp w Poznaskiem -rozbudowano przemys leny W Ksistwie Warszawskim i Krlestwie Polskim- reformy trzy kategorie

Stanu rzeczy stanu osb (wasno uytkowanie) (zwolnienie z poddastwa przy utrzymaniu Upoledzenia prawnego i zalenoci)

stanu cywilizacji

-chopi poddani nadzorowi ze strony administracji -zwikszanie sankcji przeciw burzycielom wsi i za przestpstwa przeciw bezpieczestwu wasnoci

Po 1831

1830-1850 Austria, Prusy ; 1830-1861- konflikty midzy dworem a wsi, konserwatystami a rzecznikami postpu -pogorszenia si pozycji chopw (ucisk rwnie ze strony administracji) liczne bunty chopskie na terenach pod panowaniem Prus. - projekt reformy agrarnej

Rewolucyjni demokraci -cakowita likwidacja wasnoci Ziemiaskiej

koo liberalne- stopniowa reforma, przy udziale wacicieli

Reformy agrarne w zaborze pruskim. - 1807-poddastwo chopw zniesiono w Prusach -Edykt regulacyjny z 1811 moliwo nabycia wasnoci przez wikszych posiadaczy, tzw. sprzajnych, za uiszczeniem odszkodowania -uwaszczenie wizao si ze zniesieniem serwitutw -1823 przepisy rozcignito na Wielkie Ksistwo Poznaskie -1872 zlikwidowano prawo dominalne patronatu- m.in. desygnowanie wjta przez dwr. Regulacja ziem i zobowiza trwa ponad 50 lat - reformy przeksztaciy wie- przewaga zamonych chopw Uwaszcznie w zaborze austryjackim - Wiosna Ludw 1848- zniesienie poddastwa i uwaszczenie chopw -Pastwo wzio na siebie indemnizacj( odszkodowania dla wacicieli[i tak z podatkw ciganych od chopw]) -utrzymano serwituty (np. prawo podory drewna z lasu, wypasu byda)- zaostrzay konflikty midzy wsi a dworem Reforma uwaszczeniowa 1864 w Krlestwie -od 1846: zakazano rugowa chopw, zlikwidowano darmochy (dokuczliwe wiadczenia w robocinie) -kontrola administracji nad umowami midzy wsi a dworem -umocniono prawo do wasnoci budynkw chopw -zasadnicza reforma napotkaa sprzeciw Towarzystwa Rolniczego z A. Zamoyskim na czele- sprzeciw chopw -1861- A. Wielopolskie przeprowadzi oczynszowanie uwaszczenie 1864 -pene prawo wasnoci dla chopw- posiadaczy, z indemnizacj prowadzon przez rzd (praktyka: chopi i dziedzice przez podatek gruntowy) -utrzymano serwituty -nadzielano chopom bezgruntowym nadziay z dbr rzdowych, kocielnych i skonfiskowanych - nie wprowadzono zakazu dzielenia gruntw (jak w pruskim)

Prawa Obywatelskie 1. Konstytucja Krlestwa Polskiego Konstytucja gwarantowaa obywatelom liczne prawa i swobody obywatelskie: - wolno osobist, - nietykalno osobist i majtkow - wolno wyznania - wolno sowa i druku - rwno obywateli wobec prawa (z wyczeniem ydw, ktrzy nie uzyskali praw obywatelskich) - opiek prawn zgodnie z zasad nikogo nie pozwalamy wizi krl zachowa dla siebie prawo decydowania o bezprawnym uwizieniu - wprowadzono zakaz odbywania kary poza Krlestwem

2. Wielkie Ksistwo Poznaskie- przepisy konstytucji pruskiej z 1850 -rwno wobec prawa -wolno osobista -wolno wyznania- potem polityka Kulturkampfu ogranicza -wolno opinii i swoboda prasy -jednake prawa w normach szczegowych byy ograniczane 3. Galicja-szerokie swobody obywatelskie: rwno wobec prawa, rwnouprawnienie narodw i jzykw, wolno wyznania, tolerancja religijna, swoboda kultu, wolno osobista, nietykalno mieszkania, tajemnica korespondencji, wolno sowa, wolno prasy, swoboda poruszania si, osiedlania, wyboru miejsca pracy, ochrona wasnoci, prawo do ochrony przed sdem, swoboda stowarzysze, zgromadze, prawo petycji, jak rwnie wolno nauki i nauczania.

78. Krlestwo Polskie w czasie I wojny wiatowej. Konsekwencje prawne aktu z 5 listopada 1916 r.
1)sierpie 1915- ustpienie wojsk rosyjskich wejcie na ziemie wojska niemieckie i austryjackie -utworzono 2 generalne gubernatorstwa- niemieckie z siedzib w Warszawie i austryjackie z siedzib gubernatora w Lublinie - zniesiono podzia na gubernie, zastpiono powiatami: Niemiecka : 32 powiaty( 4 powiaty przewidywane do utworzenia pastwa ukraiskiego; gubernia suwalska przewidywana na pastwo litewskie), austryjacka -27 -- gospodarcze wyzyskiwanie terenw okupowanych GG Warszawskim- okupant: objcie administracji cywilnej, rozbudowa andarmerii i sdownictwa karno-policyjnego - powoano Rad Gwn Opiekucz (RGO)- opieka spoeczna 2) Akt 5 listopada 1916 i jego konsekwencje -cesarze Niemiec i Austrii, Wilhelm II i Franciszek Jzef I proklamowali utworzenie Krlestwa Polskiego (uzalenionego od mocarstw centralnych) -naruszenie prawa midzynarodowego- zakaz tworzenia trwaych zmian na terenach okupowanych -nie precyzowa granic ani systemu rzdw( poza form monarchiczn) -wydany by uzyska polskich rekrutw ( mimo wysikw nie udao si zrealizowa) Pierwszy organ proklamowany- Tymczasowa Rada Stanu -powoana w Warszawie w 1916 -25 czonkw (15 z niemieckiej i 10 z austriackiej) gwnie aktywici (opcja opowiadajca si za pastwami centralnymi) listopad 1915- Uniwersytetu Warszawskiego- pocztek polonizacji i rozwj szkolnictwa

79. Sprawa polska w czasie I wojny wiatowej.


Podczas I wojny wiatowej pastwa zaborcze stany w dwch przeciwnych blokach militarnych- szansa na odzyskanie niepodlego przez Polakw . Odbudowe pastwowoci polskiej wizano z poparciem jednego z pastw zaborczych Dwie orientacje

Aktywici( z Austri- najwicej swobd Podczas zaborw), uwaali e Polacy powinni

pasywici - Komitet Narodowy Polski, przewaaa Narodowa Demokracja

Wzi czynny udzia w wojnie z Rosj -socjalici z Jzefem Pisudskim Sierpie 1914- Naczelny Komitet Narodowy ( czonek np. Wadysaw Leopold Jaworski

z Romanem Dmowskim ( trwanie przy Rosji; uwaali Niemcy za najwiksze zagroenie -po intensywnej germanizacji)

Inne Pastwa a sprawa polska -akt 5 listopadw Zjednoczonych Wilsona 13 punkt mowa o stworzeniu niezalenego pastwa polskiego 1916- proklamowano utworzenie Polski z wadz monarchiczn (cesarze Niemiec i Austrii) -29 sierpnia 1917- deklaracja o uniewanieniu traktatw rozbiorowych -8 stycznia 1918- ordzie prezydenta Stanw Zjednoczonych Wilsona 13 punkt mowa o stworzeniu niezalenego pastwa polskiego Zmiana orientacji - 9 lipca 1917- Kryzys przysigowy. (odmowa zoenie przysigi przez Pisudskiego i wikszoci legionistw - po rewolucji lutowej Polski Komitet Narodowy jesieni 1917 w Paryu stan po stronie koalici zachodniej Udzia polakw w wojnie -powoano przez NKN Legiony ( kadr stanowiy uformowane przez J. Pisudskiego) -po drugiej stronie barykady- nieliczny Legion Puawski (zorganizowany przez Stronnictwa narodowodemokratyczne -Pierwsza Brygada Legionw i tajna Polska Organizacja Wojskowa (utworzona przez Pisudskiego) miay stanowi si militarn i by atutem w tworzeniu odrodzonego pastwa polskiego. W obliczu niepowodze pastw centralnych wikszo legionistw (I i III Brygada) odmowa przysigi.( internowanie Pisudskiego). Nowa Formacja Polska Sia Zbroja zaakceptowaa rot przysigi. -armia ochotniczna we Francji pod dowdztwem gen. Jzefa Hallera -I wojna wiatowa nie skoczya si w Polsce w listopadzie 1918- powstanie wielkopolskie, 3 powstania lskie

80. Proces odbudowy pastwa polskiego. Dzielnicowe i centralne organy wadzy pastwowej. Ksztatowanie granic.
1) Niemcy i Austriacy- powoanie namiastki wadzy najwyszej w Krlestwie- Rada regencyjna (Zdzisaw Lubomirski, Aleksander Kakowski, Jzef Ostrowski) -zwierzchnictwo nad Polsk Si Zbroj (Polnische Wehrmacht) 2) Dekret rady Regencyjnej z lutego 1918- powoanie namiastki wadzy ustawodawczej Rady Stanu (12 wirylistw, 43 mianowanych przez Rad regencyjn, 55 pochodzcych z wyborw) rozwizana 7 padziernika 1918 roku 3) 11 listopada 1918 przekazanie naczelne dowdztwo przybyemu z internowania w Magdeburgu Jzefowi Pisudskiemu (14 peni wadz), ogosi si Tymczasowym Naczelnikiem (nie powoujc si na dekret Rady Regencyjnej; pozostawi jednak w mocy akty prawne wydane przez Rad Stanu i Rad Regencyjn) Pierwsze dzielnicowe organy pastwowe Po zaamaniu pastw centralnych- przystpienie do tworzenia niezalenych oddziaw pastwowych. posowie polscy wchodzcy do parlamentu austriackiego podjli 1918 uchwa, e uwaaj si za obywateli polskich 28 padziernika 1918 stronnictwa galicyjskie powoay- Polsk Komisje Likwidacyjn (na czele Witos) -zadania: zapewnienie bezpieczestwa, utrzymanie dotychczasowego ustroju spoecznego, likwidacja stosunkw prawnopastwowych z Austri Walki polsko- ukraiskie( proklamowanie utworzenia Ukraiskiej Republiki Ludowej), wyparcie oddziaw ukraiskich przez Wojsko Polskie. Wadza w Galicji wschodniej utworzony 25 listopada 1918- Tymczasowy Komitet Rzdzcy Rada Narodowa Ksistwa Cieszyskiego przeja od Austriakw wadz na lsku Cieszyskim Organy utworzone przez Rad Regencyjn- brak poparcia spoecznego. Ugrupowania pozostajce w opozycji do Rady ch stworzenia niezalenych organw. -inicjatywa PPS i PSL- Wyzwolenie powoanie 7 listopada 1918- Tymczasowego Rzdu Ludowego ( na czele Daszyski). Rzd ten ogosi manifest: 1.nadanie Polsce ustroju demokratycznej republiki parlamentarnej

2. wszystkim obywatelom rwne prawa wyborcze 3. 8-godzinny dzie roboczy 4. zapowiada radykalne reformy spoeczne i gospodarcze: -upastwowienie niektrych gazi przemysu -wywaszczenie wielkiej i redniej wasnoci rolnej Powstanie centralnych organw pastwowych 1)Przekazanie wadzy Pisudskiemu przez Rad Regencyjn. Rozwizanie Rzdu Ludowego w Lublinie. 2) Dekret z 14 listopada 1918 Naczelny Dowdca Wojsk Polskich (Pisudski) oznajmi, e mianowa I. Daszyskiego na prezydenta Gabinetu -rzd tymczasowy -zakaz przeprowadzenia reform spoecznych- prawa mia Tworzy Sejm Ustawodawczy - jak najszybsze przeprowadzenie wyborw Daszyskiemu nie udao si sprzeciw stronnictw prawicowych 3) 18 listopad 1918 Tymczasowy Rzd Ludowy Republiki Polskiej , Jdrzejem Moraczewskim na czele 4) dekret z 22 listopada 1918 o najwyszej wadzy reprezentacyjnej Republiki polskiej- ustalenie organizacji tymczasowych organw pastwowych - Pisudski-Tymczasowy Naczelnik Pastwa (najwysza wadza w pastwie); Naczelny Dowdca Wojsk Polskich 5) 28 listopada 1918- zarzdzenie przez Tymczasowego Naczelnika Pastwa wyborw do Sejmu Ustawodawczego -demokratyczna ordynacja wyborcza -gosowanie rwne, tajne, bezporednie, proporcjonalne -czynne i bierne prawo wyborcze- obywatele polscy po 21 roku ycia, kobiety prawa wyborcze, Uznanie organw pastwowych przez wadz lokalne -najwczeniej podporzdkowaa si Polska Komisja Likwidacyjna i Rada Narodowa lska Cieszyskiego -Wielkoposka: 3 grudnia 1918 powstanie Naczelnej Rady Ludowej (przewaga Narodowej Demokracji), nie podejmowaa akcji usunicia administracji niemieckiej-ludnoci nie podzielaa stanowiska- 27 grudnia 1918 wybuch powstania -Wadza ustawodawcza i wykonawcza- Komisariat Naczelnej Rady Ludowej, wadz centralne uznano dopiero po podpisaniu traktatu pokojowego z Niemcami. 17 stycznia 1919 porozumienie Pisudskiego z Komitetem Narodowym Polskim ( kierowanym przez Dmowskiego, uznawanego przez pastwa zachodnie za oficjalne przedstawicielstwo spoeczestwa polskiego)- osigniete przez powoanie rzdu I. Paderewskim jako premierem i ministrem spraw zagranicznych Stosunkowo krtki czas uznania organw pastwowych w Warszawie. Wpyw -20 luty 1919 jednomylna uchwaa Sejmu ustawodawczego nazywana Ma Konstytucj 1) Przyjcie rezygnacji Pisudskiego ze stanowiska Tymczasowego Naczelnika Pastwa i powierzya mu stanowiska ponownie. -okrelia jego pozycje wzgldem sejmu i rzdu -dokonano legalizacji dotychczasowych struktur centralnych organw pastwa. Zasady ustrojowe Maej Konstytucji: -koncentracja wadzy pastwowej w Sejmie Ustawodawczym (uzalenienie od niego wadzy wykonawczej, nieokrelenie czasu) - Sejm Ustawodawczy: wyczne uprawnienia do uchwalanie ustaw, ogasza marszaek sejmu za kontrasygnat prezydenta rady ministrw i waciwego ministra - Naczelnik Pastwa: reprezentowa pastwo w stosunkach midzynarodowych, sta na czele administracji wojskowej i cywilnej, odpowiedzialny przed sejmem, kady jego akt wymaga kontrasygnaty ministra -Naczelnik w porozumieniu z sejmem powoywa rzd -ministrowie indywidualnie a rzd solidarnie odpowiada przed sejmem Ustalenie granic pastwa polskiego Uksztatowanie granic decydowaa zwyciska koalicja. O sprawach europejskich od 1919 Rada Czterech ( Stany Zjednoczone, Wlk. Brytania, Francja i Wochy) -zasada samostanowienie narodw ( w praktyce wzgldy gospodarcze oraz koncercje geopolityczne) Istota rola-ludno polska i powstanie. Dwie koncepcje:

1) federacyjna ( Pisudski) federacja z Polski(przewodnictwo), Ukrainy, Biaorusi, Litwy przeciwko dominacji Rosji 2) inkorporacyjna-Narodowa Demokracja, wczenie ziemi wschodnich z Lwowem i Wilnem i polonizacja zamieszkujcej tam ludnoci Granice pnocne i zachodnie ustali traktat pokojowy z Niemcami-28 czerwiec 1919 -Niemcy zrzeknicie si praw do Wielkopolski (nie oswobodzonej w powstaniu) i Pomorza - Gry lsk i okrg kwidzyski i olsztyski - plebiscyt

Niepomylny wynik -plebiscyt 20 marca 1921-przegrany Przeciwko temu wybucho 3 maja 1921 trzecie powstanie ludnoci polskiej. -decyzja Rady Ambasadorw o podziale Grnego lska: Polska ok. 30% Gdask- wole miasto pod opiek Ligi Narodw Granica poudniowa -porednio przez traktat pokojowy z Austri 10 wrzenia 1919 w Saint- germainen-Laye. Zrzeczenie si przez Austrie terenw poza nowymi granicami Austrii -Spr midzy Polsk a Czechosowacj o lsk Cieszyski; 10 lipca 1920 arbitra wielkich mocarstw-podzia Granica Wschodnia 1) 8 grudnia 1919 tymczasowa granica wschodnia Polski- nie odpowiadaa adnej koncepcji 2) Wojna z Rosj Radzieck (1919-1920)- 18 marca 1921- Traktat pokojowy w Rydz 3) spory polsko-litewskie, 9 padziernik 1920 zajcie przez oddziay Lucjana eligowskiego Wilna, utworzenie Litwy rodkowej, Inkorporacja Wileszczyzny( nie uznana przez zwizek radziecki i Litw) 4)15 marca 1923- Rada Ambasadorw wielkich mocarstw- uznanie wschodnich i pnocnych granic Polski

81. Geneza konstytucji marcowej.


1) Sejm Ustawodawczy- naczelne zadanie uchwalenie konstytucji 2)Komisja Konstytucyjna Sejmu Ustawodawczego kierowana przez kolejno: Wadysawa Seyd, Macieja Rataja, Edwarda Dubanowicza -projekty zgoszone przez rzd, parte polityczne, osoby prywatne wasny projekt -rozwizanie ustrojowe z III Republiki Francuskiej z 1875 -ustrj parlamentarny -kontrowersje w : sposobie wyboru prezydenta, iloci izb w parlamencie ,stosunku pastwa do zwizkw wyznaniowych- wypracowano rozwizania kompromisowe Uchwalono j 17 marca 1921.

82. Koncepcje pastwa w Konstytucji Marcowej.


To historyczne: Polska stojc przed misj odbudowania kraju, miaa bardzo utrudnione zadanie. Przede wszystkim w zwizku z cigle toczcymi si sporami o granice z Niemcami, Czechosowacj oraz walkami na granicy wschodniej a do 1922 po zakoczeniu dziaa wojennych i wczeniu Litwy rodkowej do Polski. Utworzenie rzdu Moraczewskiego (1918) , ogoszenie dekretu 22 listopada, regulujcego ustrj pastwa: Republikaski, Wadze sprawuje Pisudski jako Tymczasowy Naczelnik Pastwa ( do czasu zwoania sejmu ustawodawczego) 26.01.1919: Wybory do Sejmu: Wydanie maej konstytucji: 20.02.1919: Tymczasowe zasady funkcjonowania pastwa, uchwalone przez Sejm. ( dotd absolutyzm wadzy Naczenika). Model Pastwa Prawnego: Prace nad konstytucj Marcow: Od stycznia 1919 prace w Biurze Konstytycyjnym ( przewodniczy Moraczewski)

Kilka koncepcji spory ideowe o przyszy ustrj Polski : Dwa podstawowe Projekty: 1. Projekt ludowy : wysunity przez partie lewicowe i umiarkowane, bliskie Pisudskiemu, projekt przewidywa utworzenie republiki ludowej z zapewnieniem w duej mierze demokracji bezporedniej, odrzucenie izby Senatu, powszechne wybory na prezydenta, rozbudowany system samorzdu lokalnego oraz gwarancje praw socjalnych 2. Model przedstawiony gownie przez Endencje: propozycje republiki parlamentarnej z siln wadz prezydenta oraz wprowadzenie izby wyszej. Wyniki sporw: Spory wpyw tzn. prdy socjalizacji prawa uspoecznienie, czyli prawo polityczne, gospodarcze itp. Dla szerokiego krgu ludzi. Odznaczyy si tu due wpywy socjalistw. Ostateczny tekst konstytucji przedstawi prof. Dubanowicz ( uniwersytet Lwowski) zwyciya koncepcja republiki. Prace trway cznie 2 lata: 17.03.1921. Marszaek Sejmu Wojciech Trbczyski zdecydowa o gosowaniu. Ostateczny tekst konstytucji przedstawia nowy model pastwa : Polski jako pastwa prawnego, na co miaa wpyw myl konstytucjonalizmu z XIX wieku. Podstawami byy: Koncepcje liberalno- indywidualistyczna: ( znaczenie miaa mie przede wszystkim jednostka) Pastwo- jedyny twrca prawa, gdzie prawo powoane do ycia obowizuje nie tylko obywateli ale i pastwo rzdz nie ludzie a prawa zaufanie do prawa( myl owieceniowa) Ograny pastwa dziaaj w granicach prawa: ( tylko to co prawo zezwala- pastwo , to czego prawo nie zabrania- obywatel)

Przy koncepcji pastwa prawnego cieraj si rwnie 2 szkoy : niemiecka ( formalistyczna) gdzie przewodzia zasada ze pastwo to prawo jako wadza zgodnie przyjta z procedur oraz przesanie ze wadza sama siebie uzasadnia. Oraz: Szkoa Francuska( demokratyczna) gdzie prymat ma koncepcja suwerennoci narodu, zwierzchnictwa oraz uzasadnienia wadz. Twrcy konstytucji Marcowej przyjli model francuski, oparty na wzorach III republiki francuskiej. - niepodzielna i niezbywalna suwerenno, demokratyczny tryb tworzenia prawa, demokratyczna zasada pastwa, zasady: Rwno praw politycznych/ udzia w realizacji funkcji pastwowych Demokratyczne prawo wyborcze Swoboda istnienia i dziaania partii politycznych Legalny tryb utraty i uzyskiwania wadzy w pastwie Rozbudowany katalog praw i wolnoci umoliwiajcych kontrole organw pastwowych.

PRZYJTO: SYSTEM DEMOKRACJI PARLAMENTARNEJ

83. Naczelne zasady ustroju w konstytucji Marcowej.


Wpyw na ich uksztatowanie miao wiele czynnikw, decydoway o nich teorie i koncepcje dominujce wwczas w doktrynie prawa pastwowego, sentencje demokratyczne ogarniajce ca Europ jak i tradycje polityczno ustrojowe wystpujce w spoeczestwie polskim: 1. Zasada cigoci pastwa polskiego:

Jako ze Polska bya pastwem nowym, przy istniejcej wiadomoci zbiorowej polakw, potwierdzenie tradycji narodowo-pastwowej zawiera wstp do konstytucji, ktry zawiera: podzikowania dla Opatrznoci za wyzwolenie, wspomnienie ofiarnej walki pokole oraz nawizanie do konstytucji 3 maja. 2. 3. Republikaska forma ustroju politycznego : art. 1 Pastwo Polskie jest Rzecz pospolit powszechne poparcie spoeczne dla tej formy w okresie midzywojennym. Zasada zwierzchnictwa Narodu: art. 2 wadza zwierzchnia naley do Narodu dopuszczenie do udziau w zyciu politycznym wszystkich obywateli. Znajdowaa w tym wyraz demokracja polityczna i swoboda dla partii politycznych Zasad Demokracji reprezentacyjnej: Sprawowanie wadzy obywateli poprzez wybrane w 5przymiotnikowych wyborach ograny : sejm, senat. Dominujca pozycja izb z tego tytuu Zasada podziau wadzy System rzdw parlamentarnych: Jego istota polegaa na tym, e rzd powoany przez gow pastwa sprawowa wadze tak dugo, a posiada zaufanie wikszoci parlamentu Zasada pastwa liberalnego: pastwo pojmowane byo jako organizacja stworzona dla ochrony interesw jednostki jednostka wyej ni pastwo Zasada jednolitoci pastwa: RP jako pastwo jednolite, nieprzewidujce rnic ustrojowych dla poszczeglnych czci kraju. Wyjtkiem pod tym wzgldem stanowia autonomia lska. Jej geneza wywodzia si z walk o te tereny zaraz po wojnie. Dla skonienia lzakw do gosowania za przynalenoci do RP, wydano ustaw o statucie autonomicznym dla lska: w. Ustawodawcza: Sejm lski ( nie mog decydowa o spr. Zagranicznych i wojskowych) wykonawcza: Rada Wojewdzka.

4. 5. 6. 7. 8.

84. Wadza wykonawcza w konstytucji Marcowej.


Oglny podzia konstytucji. Konstytucja skadaa si z siedmiu rozdziaw, powiconych odrbny zagadnieniom. Rozdzia I Rzeczpospolita; Rozdzia II - Wadza Ustawodawcza; Rozdzia III - Wadza wykonawcza; Rozdzia IV Sdownictwo; Rozdzia V - Powszechne prawa i obowizki obywatela; Rozdzia VI - Postanowienia oglne; Rozdzia VII - Postanowienia przejciowe. 1. Prezydent: Sta na czele organw wadzy wykonawczej Reprezentowa pastwo w stosunkach midzynarodowych Przysugiway mu uprawnienia ustawodawcze i sdownicze : zwoywa, zamyka i odracza sesje zwyczajne i nadzwyczajne sejmu i senatu. Prawo rozwizania sejmu za zgod 3/5 czonkw senatu. Promulgowa i publikowa ustawy, wydawa rozporzdzenia i zarzdzenia do ustaw. Wybierany na 7 lat przez zgromadzenie narodowe bezwzgldn wikszoci gosw Prezydent nie mg peni adnego innego urzdu, ani zasiada w ktrejkolwiek z Izb. Nie odpowiada za swoj dziaalno ani parlamentarnie, ani cywilnie Przez TS jedynie za: zdrad stanu, przestpstwa karne i pogwacenie Konstytucji. Wadza sdowa: mianowa sdziw i stosowa prawo aski

Zakres wadzy wykonawczej: mianowa i odwoywa rzd, obsadza najwysze urzdy cywilne i wojskowe, sprawowa zwierzchnictwo nad siami zbrojnymi. Oprnienie urzdu prezydenta nastpowaa w razie mierci, rezygnacji, zoenia uchwa Sejmu w przypadku niemonoci sprawowania urzdu duej ni 3 miesice, skazania przez Trybuna Stanu za delikt konstytucyjny. Prezydenta w razie potrzeby zastpowa marszaek Sejmu. Mae uprawnienia

Jak wida, wadza prezydenta bya saba. Nie mia on prawa veta w stosunku do uchwalonych przez Sejm ustaw. Nie przysugiwaa mu nawet inicjatywa ustawodawcza. Nie mia adnych uprawnie wadczych w stosunku do postanowie rzdu. Nie mg samodzielnie usn rzdu lub poszczeglnego ministra. Niewielkie uprawnienia prezydenta wynikay std, e bdca najsilniejszym stronnictwem w Sejmie Ustawodawczym Narodowa Demokracja (endecja) obawiaa si, e na urzd ten wybrany zostanie jej najwikszy polityczny wrg - Jzef Pisudski. <3 Tyle tylko, e tego ostatniego taka prezydentura, jak przewidywaa Konstytucja Marcowa, nie interesowaa. 2. Rada ministrw. Skada si z prezesa i ministrw. Premier by jednynie koordynatorem rzdu, a nie jego kierownikiem. Liczb i kompetencje ministrw okrela ustawowo Sejm. Kompetencje rzdu: decydowanie o polityce zagranicznej i wewntrznej, wystpowanie z inicjatyw ustawodawcz, wydawanie rozporzdze wykonawczych, zarzdze i podejmowanie uchwa oraz realizacj uprawnie prezydenta. Najwaniejszym jednak uprawnieniem Sejmu w stosunku do rzdu i poszczeglnych ministrw byo prawo do udzielania im votum nieufnoci. Cay rzd wzgldnie poszczeglny minister musia ustpi ze stanowiska, jeeli Sejm zada tego zwyk wikszoci gosw.

Ministrowie ponosili odpowiedzialno: 1.parlamentar kierunki polityki rzdu lub poszczeglnych ministrw ( wotum nieufnoci dla caego rzdu lub poszczeglnych ministrw) 2. polityczna: odpowiedzialnoc za prezydenta ( kontrasygnaty dla jego aktw) -3. solidarna: og polityki rzdu jako ogranu kolegialnego. 4. indywidualna: dotyczya dziaalnoci poszczeglnych ministrw jako szefw administracji rzdowej. -5. Konstytucyjna: za naruszenie K. lub ustaw. ( miaa charakter indywidualny) w stan oskarenia stawia Sejm wikszoci bezwzgldn.

85. Wadza ustawodawcza w konstytucji Marcowej.


1. 2. Dwuizbowy parlament : Sejm ( 444 posow) kadencja 5 lat. Prawo wyborcze do Sejmu : 21 lat , bierne : 25 lat Charakterystycznym rysem Senatu wedug Konstytucji Marcowej byo to, e mia on stanowi reprezentacj starszej, ni Sejm, a zatem bardziej - zdaniem twrcw konstytucji - dowiadczonej, lecz rwnie bardziej konserwatywnej czci spoeczestwa. Senat ( 111 ). Kadencja : 5 lat Prawo wyborcze do Senatu: 30 ( wyjtek dla wojskowych) bierne: 40 Obie izby byy wybierane 5 przymiotnikowych wyborach: rwne, powszechne, tajne, bezporednie i proporcjonalne. Obie Izby tworzyy Zgromadzenie Narodowe: zbierao si tylko dla wybrania prezydenta. Posowie i senatorowie byli reprezentantami narodu: Immunitet parlamentarny : zwolnienie z odpowiedzialnoci za wykonywanie mandatu Nietykalno poselska: odpowiedzialno cywilna i karna tylko za zgod Izb. Sejm mog si rozwiza na mocy uchway wasnej 2/3 gosw lub na wiosek Prezydenta za zgod 3.5 Senatu Parlament posiada kompetencje Ustawodawcze: stanowienie wszelkich praw publicznych i prywatnych. Inicjatywa ustawodawcza naleaa tylko do Sejmu i Rzdu. Ustawy uchwala wycznie Sejm. Kady projekt rozpatrywany przez Senat ( 30 dni na poprawki lub odrzucenie) stanowisko senatu odrzucane 11/20 gosw w Sejmie. Formy Ustawy wymagano dla: budetu, podatkw, liczby wojsk i innych wanych spraw. Ustrojodawcze: wyczno zmian i rewizji w Konstyt. Uprawnienia elekcyjne: wybr Prezydenta przez ZN Kontrolne: - pociganie do odpowiedzialnoci ministrw zgoda na wojne lub zawarcie pokoju, zatwierdzanie wprowadzenia stanu wyjtkowego przez rzd.

3. 4. 5. 6.

Prawo interpelacji dla rzdu lub ministrw ( to rwnie jako uprawnienia kontrolne) Szczeglnym organem pastwowym majcym uatwi Sejmowi kontrol nad dziaalnoci rzdu bya Najwysza Izba Kontroli. Jej zadaniem bya kontrola caej administracji pastwowej pod wzgldem finansowym, badanie zamkni rachunkw Pastwa oraz coroczne przedstawianie Sejmowi wniosku o udzielenie bd odmow udzielenia rzdowi absolutorium. Podlegaa bezporednio Sejmowi.

Oglnie rzecz biorc: Pozycja ustrojowa Senatu w stosunku do Sejmu bya jednak saba. Senatowi nie przysugiwaa (w przeciwiestwie do np. rozwiza przyjtych w 1989 r.) inicjatywa ustawodawcza - t miay tylko Sejm i Rzd. Nie sprawowa adnej kontroli na wadz wykonawcz. Wszelkie za zmiany lub veto, jakie Senat uchwali w stosunku do projektw ustaw, Sejm mg odrzuci wikszoci zaledwie 55% gosujcych

86. Droga ustawodawcza w Konstytucji Marcowej


Wedug Konstytucji: Posiedzenia Sejmu s jawne. Na wniosek Marszalka, przedstawiciela Rzdu lub 30 poslw moe Sejm uchwali tajno obrad. Do prawomocnoci uchwal potrzebna jest zwykla wikszo glosw przy obecnoci co najmniej 1/3 ogu ustawowej liczby posw, o ile inne przepisy Konstytucji nie zawieraj odmiennych postanowie. Posowie maj prawo zwraca si z interpelacjami do rzdu, bd do poszczeglnych ministrw w sposb regulaminowy. Minister ma obowizek odpowiedzie ustnie lub pisemnie w terminie nie duszym ni 6 tygodni, albo w umotywowanym owiadczeniu usprawiedliwi brak rzeczowej odpowiedzi. Sejm moe wyania i naznacza dla zbadania poszczeglnych spraw nadzwyczajne komisje z prawem przesuchiwania stron interesowanych oraz wzywania wiadkw i rzeczoznawcw. Zakres dziaania i uprawnie tych komisji okrela uchwalami Sejm. Zakres ustawodawstwa obejmuje stanowienie wszelkich praw publicznych i prywatnych oraz sposb ich wykonania. Ustawa nie moe by wydana z pominiciem Sejmu. ( art. 3) II RP opieraa swj ustrj na zasadzie szerokiego samorzdu terytorialnego, co rwnao si z przekazaniem samorzdom czeci wadzy ustawodawczej, ktre zostay bliej okrelone w ustawach. ( art. 3 ) Prawo inicjatywy ustawodawczej: Sejm i Rzd ( art. 10) Sejm oddaje uchwalony projekt ustawy pod obrady Senatu. Senat musi w cigu 30 dni zapowiedzie wniesienie poprawek lub odrzucenie projektu. W cigu nastpnych 30 dni zwrci projekt wraz ze zmianami. ( weto zawieszajce) [ art. 35) Jeeli Senat si nie wypowie -> Prezydent zarzdza ogoszenie ustawy ( art. 35) Sejm moe proponowane poprawki uchwali zwyk wikszoci gosw albo odrzuci 11/20. Ostateczny projekt ustawy w brzmieniu ustalonym ponown uchwa Sejmu, ogasza Prezydent w Dzienniku Ustaw. ( art. 35) Art. 44 o podpisywaniu ustaw przez Prezydenta i odpowiednich ministrw oraz ogaszanie ich w dzienniku ustaw RP

87. Wpyw Prawa Natury na postanowienia w konstytucji marcowej.


Prawo natury: Teoria prawa natury zakadaa, e podmiotowe prawa ludzkie nie wynikaj z nadanie jakiejkolwiek wadzy pastwowej, nie s te wynikiem monarszego przywileju, lecz bior si z natury rzeczy i przysuguj kademu czowiekowi z chwil urodzenia. Prekursorem nowoytnego prawa natury by holenderski prawnik Hugo Grotius Prawo natury stao si podstaw ideologiczn XVIII-wiecznych kodyfikacji prawa. Uznawano powszechnie prawo natury za czynnik pozwalajcy oceni prawo obowizujce wedug kryteriw rozumu, regu etyki czy naturalnej sprawiedliwoci. Formuowano tez o deklaratoryjnym charakterze funkcji prawodawcy, ktrego rol byo tylko pryncypia prawno naturalne odkry, przyswoi, i w odpowiedniej formie ogosi.

Wpyw praw naturalnych widoczne byy w Konstytucji Marcowej w kilku aspektach: Przede wszystkim w samej koncepcji pastwa prawa (Koncepcja liberalno- indywidualistyczna, gdzie znaczenie miaa mie przede wszystkim jednostka)

Liberalna koncepcja, w jakiej bya utrzymana Konstytucja Marcowa miaa stanowi zamknity system norm , przeciwko pastwu. W wizji tej pastwo nie wyznacza celw politycznych, lecz realizuje cele spoeczestwa pojmowanego jako suma jednostek. Pastwo liberalne to forma supremacji praw obywatelskich wobec tradycyjnej idei suwerennoci pastwa. Spoeczestwu wolno ingerowa w pastwo (np. poprzez wybory), ale pastwu nie wolno ingerowa w spoeczestwo i rzdzce nim reguy liberalizmu Odwoujc si do samej konstytucji mona przytoczy tu kilka artykuw: 1) . Wadz zwierzchni zostaa przyznana narodowi, ktry nie sprawowa jej sam, lecz za porednictwem specjalnych organw, zbudowanych zgodnie z monteskiuszowsk koncepcj trjpodziau wadz (art. 2) 2) Zagwarantowane zostay : rwno wobec prawa wzgldem innych obywateli, nietykalno wasnoci prywatnej, ochron ycia, wolno, tajno korespondencji oraz brak cenzury ( art. 104) : Kady obywatel ma prawo swobodnego wyraania swoich myli i przekona, o ile przez to nie narusza przepisw prawa" 3) Szczeglnym tego wyznacznikiem byo zniesienie tytuw szlacheckich: Konstytucja Marcowa w sposb bardzo wyrany podkrelaa egalitarny charakter pastwa i rwno obywateli wobec prawa. Charakterystyczny- i istotny z historycznego punktu widzenia - zapis umieszczony by w jej art. 96: "() nie uznaje przywilejw rodowych ani stanowych, jak rwnie adnych herbw, tytuw rodowych i innych z wyjtkiem naukowych , urzdowych i zawodowych. () ". Dziki tym zasad konstytucja marcowa, zbieraa pozytywne opinie. Czsto podkrela si jej demokratyzm, a take szeroki katalog praw obywatelskich, w tym praw o charakterze socjalnym.

88. Tryb zmiany konstytucji marcowej.


Konstytucja marcowa przewidywaa trzy tryby zmiany Konstytucji. Inicjatyw ustawodawcz w tej kwestii posiadaa ustawowej liczby posw. Tryb I standardowy Wniosek ustawowej liczby posw, zapowiedziany z 15 dniowym wyprzedzeniem. Zmian Konstytucji uchwala si wikszoci 2/3 gosw w Sejmie i Senacie, w obecnoci ustawowej liczby posw. Tryb II- jednorazowy nadzwyczajny Drugi raz z rzdu wybrany na zasadach tej Konstytucji Sejm moe dokona rewizji ustawy konstytucyjnej wikszoci 3/5 gosw posw. Mona z tego trybu skorzysta tylko jeden raz, kolejne Sejmy nie mog wtedy tego powtrzy. Z trybu zmiany Konstytucji by wykluczony Senat dlatego, e podczas prac nad Konstytucj rozwaano sens jego istnienia i dlatego ten tryb zosta wprowadzony, aby istniaa moliwo wykluczenia Senatu z Konstytucji. Z tej procedury nigdy nie skorzystano. Tryb III rewizja Co 25 lat (termin zaczerpnity z Konstytucji 3-go maja) od uchwalenia Konstytucja Marcowa moe by zmieniona przez poczone izby parlamentu (Zgromadzenie Narodowe) zwyk wikszoci gosw. Bya to konstytucja sztywna ale co 25 lat stawaa si elastyczna. Niestety nie przetrwaa 25 lat. Tryb ten nie jest zbyt rozsdny a niesie za sob spore zagroenia. Tryb III jest dowodem na to, e nie zawsze mona zaklasyfikowa konstytucje jako sztywne lub elastyczne.

89. Konsekwencje ustrojowo prawne zamachu majowego. Nowela sierpniowa.


Rys historyczny: Model parlamentarny przedstawiony w Konstytucji Marcowej, rozbi si o rozdrobnienie polityczne parlamentu. System ustrojowy, w ktrym rzd mia by uznawany za reprezentacj wikszoci parlamentarnej, rozwin si w zupenie innym kierunku, wpywajc ostatecznie na destabilizacj pastwa. W latach 1919- 1926 powstao tylko 5 gabinetw koalicyjnych i a 8 rzdw pozaparlamentarnych. Ponad to: - sztuczne koalicje rzdowe przejawiay skonno do realizowania indywidualnych interesw, + niech do ponoszenia globalnej odpowiedzialnoci - wadza wykonawcza bya paraliujco kontrolowana przez Sejm. Przy niewielkich moliwociach samo zreformowania si istniejcego parlamentu J. Pisudzki wybra siowe przejcie wadzy. 12-15 maja wyruszy marsz na Warszaw, by obj ostatecznie wadz. Zaraz po objciu wadzy przez Sanacj rozpoczto prby reformy ustroju. Nowo powoany rzd K. Bartla wystpi z projektem zmian i uzupenie konstytucji marcowej. Projekt ten zosta uchwalony zdecydowan wikszoci gosw, znany powszechnie jako nowela sierpniowa. WPROWADZONE ZMIANY: 1. 2. 3. Prezydent uzyska prawo rozwizywania Sejmu i Senatu przed upywem kadencji Jednoczenie Sejm utraci prawo do samorozwizania si Prezydent uzyska prawo wydawania rozporzdze z moc ustaw, ale tylko midzy kadencjami sejmu, w razie nagej koniecznoci pastwowej ( rozporzdzenia traciy moc w wypadku nieprzedstawienia ich sejmowi w terminie 14 dni po najbliszym posiedzeniu Sejmu, lub w wypadku ich uchylenia przez Sejm) Wyjtek stanowia ustawa upowaniajca: Prezydent mg wydawa j zawsze i nie musia przedstawia sejmowi Rozporzdzenia mogby by wydawane tylko na jej podstawie W konsekwencji wydawano coraz wicej takich aktw w najwaniejszych sprawach pastwa 4. Prezydent uzyska specjalne uprawnienia budetowe: ogasza on rzdowy projekt budetu jako ustawy, jeeli Sejm i Senat w odpowiednim czasie go nie uchwaliy, ani nie odrzuciy 5. Wniosek sejmowym o wotum nieufnoci dla rzdu nie mg by gosowany na tym samym posiedzeniu, na ktrym zosta zgoszony 6. Okrelono rodzaj i skutki prawne korupcji parlamentarnej posw i senatorw, ktre szczegowo okrelay inne ustawy: ( np. ustawa z 1927r.) : zakaz kupowania lub uzyskiwania dzierawy dbr pastwowych, przyjmowania dostaw publicznych, otrzymywania od rzdu koncesji lub innych korzyci osobistych.

90. Geneza Konstytucji Kwietniowej.


Lata 1926-1935 to system rzdw pozaparlamentarnych Zatwierdzenie przewrotu majowego, oddanie wadzy w rce obozu politycznego zwizanego z Pisudzkim zwizao si ze zmian rzdzenia krajem. Przewrt majowy spowodowa wic nie tylko zmiany w samym modelu ustroju politycznego ( wzmocnienie wadzy wykonawczej przez nowele sierpniow ) ale w wikszym stopniu w jego funkcjonowaniu. 1) Ostrze zamachu skierowane byo przede wszystkim przeciwko parlamentowi i patiom politycznym w nim dziaajcym, w ktrych upatrywano gwne rdo za xp.

Powtarzanie hase walki z sejmowadztwem i partyjniactwem oraz denie do sanacji ycia politycznego ( czyli do jego uzdrowienia). Dlatego te grup rzdzc od 1926 nazwano SANACJ. 2) Zamach stanu oznacza odrzucenie regu postpowania zawartych w Konstytucji Marcowej. Nowela Sierpniowa udzielia prezydentowi penomocnictw do wydawania rozporzdze z moc ustaw w zakresie reorganizacji administracji, uporzdkowania stanu prawnego w pastwie, wymiaru sprawiedliwoci, wiadcze spoecznych i naprawy stanu gospodarczego pastwa. Te pierwsze penomocnictwa zapocztkoway proces ograniczenia funkcji ustawodawczych parlamentu. ( przejaw gwnie w uchwalaniu budetu) Sejm utraci rwnie swoje dotychczasowe uprawnienia w procesie tworzenia gabinetw. Rzdy powstaway i zmieniay si niezalenie. W takim wypadku sejm nie by w stanie usun sanacji od rzdzenia pastwem. W 1928 wybrano nowy Sejm, ktry chcia odzyska peni swoich uprawnie. denie do wybrania na marszaka sejmu socjalisty I. Daszyskiego. Rzd sanacji reagowa na przejawy samodzielnoci ( np. powrt uprawnie budetowych) utrudniajc funkcjonowanie sejmu ( skracanie i zamykanie sesji) i oczerniajc go w oczach opinii publicznej. Mimo cigego ograniczenia kompetencji sejmu, w latach 1926-1930 odegra on wan role, poniewa koncentrowaa si w nim opozycja przeciwko sanacji oraz walka w obronie ustroju parlamentarnego. Konsolidacja opozycji: utworzenie Centrolewu ( 1929) danie przywrcenia i poszanowania przepisw konstytucji marcowej. Spowodowao to podjcie akcji przez sanacje: Rozwizanie sejmu przed upywem kadencji Zarzdzenie nowych wyborw Aresztowanie 19 czonkw Centrolewu, pod zarzutem nawoywania do obalenia rzdu Zastraszanie opozycji Propaganda wrd spoeczestwa, uniewanianie list wyborczych

Skutkiem tego byo uzyskanie 56% mandatw w Sejmie i 67% w Senacie, dla bloku rzdowego. Po wyborach 1930 roku, gdy obz sanacji uzyska bezwzgldn wikszo gosw Bezpartyjny Blok Wsppracy z Rzdem ( Zaoony przez Walerego Sawka w 1927 Przede wszystkim w jego skad wchodzili ludzie i cae grupy o rnych interesach i
pogldach, ktrych czy przede wszystkim stosunek do Jzefa Pisudskiego. Ponadto Blok by organizacj utworzon przez wadz polityczn, a wic "od gry". Dodatkowa rnica BBWR nie dy do zdobycia wadzy, ale do utrzymania i umocnienia ju posiadanej.)

nie

przejawia samodzielnoci na obradach sejmu. Akceptowaa wszystkie propozycje Sejmu. Rzd wyda w tym okresie (1930 -1935) ponad 250 rozporzdze z moc ustaw. Sta si gwnym orodkiem decyzji pastwowych. Kontrola Sejmu nad dziaalnoci rzdu staa si fikcj. Wadz centraln w rzdzie sanacji ( Formanie zajmujc 2 krotnie stanowisko premiera a bez przerwy stanowisko ministra spraw wojskowych i generalnego inspektora si zbrojnych) sprawowa J. Pisudzki, ktry faktycznie sam okrela swoje kompetencje. Podporzdkowali mu si kolejni premierzy a take wybrany w 1926r. prezydent Mocicki. Przeksztacenia w system partii dominujcej: Opozycja zepchnita do roli krytykowania dziaa rzdu bez moliwoci wpywu.

KONSTYTUCJA KWIETNIOWA : Prace w komisjach rozpoczy si ju w 1928 roku, ulegy intensyfikacji w sejmie wybranym w 1930 r. Jej podstaw byy tezy konstytucyjne przygotowane w 1933 przez blok BBWR , byy totalnie oderwane od zasad konsty. Marcowej , co wywoao krytyk opozycji. 26 Stycznia 1934 roku zostao zoone na posiedzeniu Sejmu sprawozdanie Komisji Konstytucyjnej wraz z nowymi tezami. Opozycja w wyrazie protestu opucia sal a wikszo rzdowa uchwalia tezy k. jako projekt konstytucji, od razu w drugim i 3 czytaniu Naruszao to przepisy o zmianie K. Marcowej. Opozycja Odmawiaa uznania j za obowizujc. Po przyjciu projektu przez senat ( stycze 1935) i po wprowadzaniu poprawek przez Sejm, Konstytucja zostaa podpisana przez prezydenta 23 KWIETNIA 1935r

91. Koncepcja pastwa w konstytucji kwietniowej. Elitaryzm, autorytaryzm, solidaryzm spoeczny.


ELITARYZM: pogld spoeczno-ekonomiczny uznajcy istnienie naturalnej nierwnoci obywateli spowodowanej wzgldami rasowymi, religijnymi, etnicznymi, przynalenoci klasow, stanow itp., elitaryzm przewiduje konieczno podziau spoeczestwa na elity rzdzce i masy rzdzone. Stanowi on przeciwiestwo demokratyzmu i egalitaryzmu. ELITARYZM W KONSTYTUCJI KWIETNIOWEJ: rdo elitaryzmu w konstytucji- art. 7 Wartoci wysiku i zasug obywatela na rzecz dobra powszechnego mierzone bd jego uprawnienia do wpywania na sprawy publiczne. Elitaryzm w prawie wyborczym: 1) Czynne prawo wyborcze do sejmu przysugiwao: obywatelom, ktrzy skoczyli 24 lata, niepozbawionym praw cywilnych i obywatelskich; wojskowym. 2) Bierne prawo wyborcze do sejmu przysugiwao: obywatelom, ktrzy skoczyli 30 lat. 3) Czynne prawo wyborcze do senatu (wybr 2/3 senatorw): osoby powyej 30 roku ycia, ktre: a) posiaday okrelone odznaczenia pastwowe; b) posiaday wyksztacenie wysze/ rednie zawodowe/ stopie oficerski; c) zostay wybrane do piastowanie stanowisk samorzdowych lub stanowisk w okrelonych organizacjach. 4) Bierne prawo wyborcze do senatu: obywatele powyej 40 roku ycia. AUTORYTARYZM: antydemokratyczny system rzdw, w ktrym wadza jest sprawowana przez armi, aparat biurokratyczny lub parti, zwykle po dokonanym zamachu stanu; mog wystpowa elementy demokracji (np. samorzd), a wiele spraw ekonomicznych, spoecznych, religijnych, kulturalnych jest pozostawionych aktywnoci indywidualnej. AUTORYTARYZM W KONSTYTUCJI KWIETNIOWEJ: rdem autorytaryzmu w konstytucji byy midzy innymi art. od 1 do 10 tzw. dekalog oraz zaakcentowanie: 1) Pantwa jako dobra wsplnego- art. 1. (1) Pastwo Polskie jest wsplnym dobrem wszystkich obywateli.; pastwo nie jest ju prawn organizacj narodu; nastpio podporzdkowanie wielu aspektw ycia dobru wsplnemu np. tylko w oparciu o nie mogo ksztatowa si ycie spoeczne. 2) Obowizkw jednostki wobec pastwa-prymat pastwa i jego interesw wobec jednostki, prawa jednostki nie byy jednak pominite, lecz ograniczone dobrem wsplnym, a uprawnienia obywatela zaleay od jego zasug dla pastwa- art. 6 Obywatele winni s Pastwu wierno oraz rzetelne spenianie nakadanych przez nie obowizkw. i art. 5 (2) Pastwo zapewnia obywatelom mono rozwoju ich wartoci osobistych oraz wolno sumienia, sowa i zrzesze. (3) Granic tych wolnoci jest dobro powszechne.

3) Koncentracji wadzy w osobie prezydenta- skupia on jednolit wadz pastwow, a pod jego zwierzchnictwem i kontrol znalazy si: sejm, senat, rzd, sdy, siy zbrojne; by on nieodpowiedzialny politycznie i konstytucyjnie (synna odpowiedzialno wobec Boga i historii). SOLIDARYZM SPOECZNY- kierunek spoeczno-polityczny zakadajcy, e podstawow cech spoeczestwa jest naturalna wsplnota interesw wszystkich warstw spoecznych niezalenie od istniejcych rnic majtkowych i spoecznych SOLIDARYZM SPOECZNY W KONSTYTUCJI KWIETNIOWEJ: rdem solidaryzmu jest z pewnoci pojcie dobra wsplnego zrwnanego z pastwem, (art. 1), ktre za traktowano, jako warto ponadindywidualn i ponadklasow. W imi dobra wsplnego pastwo mogo ingerowa w sfer spoeczn, gospodarcz i kulturaln.

92. Pozycja i kompetencje prezydenta w konstytucji kwietniowej, prerogatywy & uprawnienia zwyke.
POZYCJA PREZYDENTA Wadza pastwowa bya skupiona w rkach prezydenta. Posiada on uprawnienia w zakresie wszystkich funkcji pastwowych. Co wicej harmonizowa on dziaania naczelnych organw pastwowych ( art.11). By on rwnie nieodpowiedzialny za swoje akty urzdowe. PREROGATYWY-kompetencje gowy pastwa wyczone spod kontroli organu przedstawicielskiego, niewymagajce kontrasygnaty odpowiedniego ministra. UPRAWNIENIA ZWYKE- wymagay one kontrasygnaty ministerialnej. 1) Uprawnienia zwyke ustawodawcze: a) Wydawanie dekretw z moc ustawy: w przerwach midzy kadencjami sejmu i senatu; z tytuu zwierzchnictwa nad siami zbrojnymi i administracj; na podstawie upowanienia ustawowego. b) Prawo weta zawieszajcego w stosunku do ustaw uchwalanych przez senat i sejm. c) Zwoywanie, otwieranie, zamykanie sejmu i senatu. d) Promulgacja i publikacja ustaw. 2) Uprawnienia zwyke ustrojodawcze: a) Uprzywilejowana inicjatywa odnonie zmiany konstytucji. b) Prawo weta zawieszajcego wobec poselskiego projektu zmiany konstytucji, uchwalonego przez obie izby ustawodawcze. 3) Uprawnienia zwyke wykonawcze: a) Decyzje zwizane z wyborem nastpcy: zwoywanie zgromadzenia elektorw; wskazanie kandydata na prezydenta; zarzdzanie gosowania powszechnego. b) Zwierzchnictwo nad siami zbrojnymi. c) Funkcja reprezentacyjna. d) Powoywanie czonkw kolegium NIK. e) Mianowanie ministrw na wniosek prezesa Rady Ministrw. 4) Prerogatywy ustawodawcze: a) Mianowanie 1/3 senatorw. b) Rozwizywanie sejmu i senatu przed upywem kadencji. 5) Prerogatywy wykonawcze: a) Wyznaczanie na czas wojny swojego nastpcy.

b) Mianowanie i odwoywanie: prezesa Rady Ministrw, prezesa Najwyszej Izby Kontroli, prezesa Sdu Najwyszego, naczelnego wodza, generalnego inspektora si zbrojnych, szefa i urzdnikw Kancelarii Cywilnej. c) Prawo aski. 6) Prerogatywy kontrolne: a) Oddawanie czonkw rzdu pod sd Trybunau Stanu. 7) Nadzwyczajne uprawnienia na okres wojny: a) W formie prerogatyw: wyznaczanie swojego nastpcy, mianowanie naczelnego wodza. b) Inne uprawnienia: zarzdzenie stanu wojennego; wydawanie dekretw w zakresie caego ustawodawstwa z wyjtkiem zmiany konstytucji; przeduanie kadencji sejmu i senatu; powoywanie obu izb ustawodawczych w zmniejszonym skadzie.

93. Rzd w konstytucji kwietniowej.


Powoanie rzdu: 1) Mianowanie prezesa Rady Ministrw- naleao do prerogatyw prezydenta. 2) Mianowanie ministrw- nominowa ich prezes Rady Ministrw, zatwierdza prezydent. Uprawnienia prezesa Rady Ministrw: 1) Kierowanie pracami rzdu i przewodniczenie Radzie Ministrw. 2) Ustalanie zasad polityki pastwowej. mocniejsza pozycja prezesa Rady Ministrw ni ta, okrelona w konstytucji marcowej. 1) 2) 3) Uprawnienia Rady Ministrw: Wykonywanie prawa inicjatywy ustawodawczej oraz zada powierzonych jej ustawowo. Wydawanie wykonawczych rozporzdze. Zajmowanie si sprawami niezastrzeonymi w konstytucji innym organom. szczegowo kompetencje Rady Ministrw okrela, w formie dekretu, prezydent.

Odpowiedzialno ministrw: 1) Polityczna - odpowiedzialno ministrw przed prezydentem. 2) Parlamentarna - przed sejmem i senatem; prezydent mg jej nie aprobowa, ale by wtedy zmuszony do rozwizania obu izb. 3) Konstytucyjna- przed Trybunaem Stanu; w skadzie 6 sdziw i 6 zastpcw powoanych przez prezydenta spord kandydatw zaproponowanych przez sejm i senat, pod przewodnictwem I prezesa Sdu Najwyszego (rwnie wybranego przez prezydenta).

94. Sejm i senat w konstytucji kwietniowej.


Uwagi oglne i zmiany: konstytucja kwietniowa ograniczya kompetencje izb ustawodawczych; zniwelowanie przewagi sejmu nad senatem poprzez zwikszenie uprawnie senatu (sejm mg odrzuci poprawki senatu wikszoci a 3/5 gosw); kadencja obu izb trwaa 5 lat; ograniczenie nietykalnoci poselskiej/senatorskiej i zakresu immunitetu (moliwo pocignicia ich do odpowiedzialnoci przed Trybunaem Stanu za dziaalno niedajc si pogodzi z wykonywaniem mandatu np. uzyskiwanie od rzdu korzyci osobistych :>).

Wybr i skad izb: 1) Sejm: 208 posw; gosowanie powszechne, tajne, rwne, bezporednie w 104 okrgach dwumandatowych; Zgromadzenie Okrgowe zgaszao kandydatw na posw (naruszenie powszechnoci i rwnoci prawa wyborczego). 2) Senat: 96 posw; 1/3 wybr prezydenta, 2/3 wybrana przez niewielk grup obywateli ( patrz zagadnienie 91.). Kompetencje sejmu i senatu: kompetencje ustawodawcze, ustrojodawcze i kontrolne, ograniczane uprawnieniami prezydenta; odsunicie sejmu od rzdzenia pastwem art. 31 konstytucji funkcje rzdzenia pastwem nie nale do sejmu.

1) Kompetencje ustrojodawcze wbrew woli prezydenta, zmiana konstytucji przez sejm i senat bya niemoliwa. 2) Kompetencje ustawodawcze: a) Brak kompetencji ustawodawczych/inicjatywy ustawodawczej w sprawach: administracji, organizacji rzdu, si zbrojnych, budetu, ratyfikacji umw midzynarodowych, dotyczcych wydatkw ze skarbu pastwa. b) Kompetencje ograniczane przez: prawo dekretowania prezydenta, prawo weta prezydenta. 3) Kompetencje kontrolne: a) Moliwo dania ustpienia rzdu/ministra- wymagana zgoda prezydenta. b) Prawo pocigania ministrw/ premiera do odpowiedzialnoci konstytucyjnej. c) Moliwo interpelacji rzdu. d) Zatwierdzanie corocznych zamkni rachunkw pastwa przedstawionych przez NIK. e) Udzielanie rzdowi absolutorium (zatwierdzenie sprawozdania z dziaalnoci finansowej).

95. Droga ustawodawcza w konstytucji kwietniowej.


Inicjatyw ustawodawcza posiada: 1) Sejm 2) Rzd bez zgody rzdu, sejm nie mg uchwali ustawy, ktra skutkowaa wydatkami ze Skarbu Pastwa, dla ktrych nie byo pokrycia w budecie. rzd mia wyczn inicjatyw ustawodawcz w sprawach budetu, kontyngentu rekruta, ratyfikacji umw midzynarodowych. Dekrety z moc ustaw wydawane przez prezydenta: w przerwach midzy kadencjami sejmu i senatu z tytuu zwierzchnictwa nad siami zbrojnymi i administracj, na podstawie upowanienia ustawowego. Droga ustawodawcza: 1) Uchwalenie projektu ustawy 1/3 ustawowej liczby posw. 2) Przekazanie projektu ustawy do senatu.

3) Odrzucenie projektu/ wprowadzenie zmian/ przyjcie projektu przez senat- (decyzja senatu moga by odrzucona wikszoci 3/5 w sejmie). 4) Przekazanie projektu ustawy do prezydenta. 5) Podpisanie projektu przez prezydenta i zarzdzenie ustawy do ogoszenia/ Zwrcenie w terminie 30 dni projektu ustawy do sejmu z daniem ponownego rozpatrzenia. ponowne rozpatrzenie mogo nastpi najwczeniej na nastpnej zwyczajnej sesji sejmowej jeeli i sejm i senat wikszoci ustawow uchwal ponownie projekt bez zmian, prezydent podpisywa projekt i zarzdza ogoszenie ustawy.

96. Tryb zmiany i rewizji konstytucji kwietniowej.


Zmiana konstytucji moga by dokonana przez: 1) Prezydenta Rzeczypospolitej 2) Rzd 3) ustawowej liczby posw. Prezydencki wniosek o zmian konstytucji: wniosek zoony przez prezydenta mg przyjty: 1) w oryginalnym ksztacie 2) ze zmianiami, na ktre wyrazi zgod rzd w imieniu prezydenta 3) bez tych zmian. ustawa zmieniajca konstytucj z inicjatywy prezydenta musiaa by zatwierdzona przez sejm i senat zwyk wikszoci gosw. Wniosek o zmian konstytucji pochodzcy od sejmu/rzdu: projekt ustawy zmieniajcy konstytucj z inicjatywy rzdu/sejmu musia by zatwierdzony wikszoci ustawowej liczby posw i senatorw. sejmowy projekt ustawy mg by w przecigu 30 dni zwrcony przez prezydenta do sejmu z daniem ponownego rozpatrzenia, ktre mogo nastpi dopiero w nastpnej kadencji. jeeli w nastpnej kadencji projekt ustawy zmieniajcy konstytucj zostaby uchwalony bez zmian, prezydent musiaby go podpisa albo rozwiza sejm i senat.

97. Prawa i obowizki obywatelskie w konstytucji marcowej i kwietniowej.


PRAWA OBYWATELSKIE- konstytucyjnie zagwarantowane prawa obywatela danego pastwa, ktrych celem jest ochrona jego interesw; obejmuj one prawa polityczne, prawa obywatelskie sensu stricto, prawa spoeczne i prawa wolnociowe. OBOWIZKI OBYWATELSKIE- og konstytucyjnie ustanowionych nakazw dotyczcych obywateli danego kraju. Prawa obywatelskie w konstytucji marcowej: 1) Prawa polityczne: prawa wyborcze (bierne i czynne do obu izb ustawodawczych i organizacji samorzdowych); prawo piastowania urzdw/ innych stanowisk publicznych. 2) Prawa obywatelskie sensu stricto: rwno wobec prawa; prawo do ochrony ycia, wolnoci i mienia; prawo dochodzenia swych krzywd i strat na drodze sdowej; zakaz stosowania kar poczonych z udrk fizyczn. 3) Prawa spoeczne: prawo do ochrony pracy, zakaz pracy zarobkowej dzieci poniej 15 roku ycia, prawo do ubezpieczenia spoecznego na wypadek niezdolnoci do pracy lub bezrobocia, prawo do bezpatnej nauki w szkoach pastwowych i samorzdowych.

4) Prawa wolnociowe: wolno sowa i prasy ( gwarantem: zakaz wprowadzania cenzury), wolno sumienia i wyznania ( konstytucja przyznaa uprawnienia zwizkom wyznaniowym), nietykalno wasnoci, wolno narodowociowa, nietykalno wasnoci itp. Ograniczenia praw obywatelskich w konstytucji marcowej: ograniczenia wolnoci osobistej dopuszczano tylko w przypadkach okrelonych w ustawach karnych i tylko na mocy decyzji sdowych; ograniczenia praw wizay si z ochron praw innych obywateli; sama konstytucja okrelaa granice niektrych praw. Konflikt pomidzy konstytucj marcow a prawami zaborczymi w sferze praw obywatelskich: konstytucja przewidywaa, e w przecigu roku przepisy z ni niezgodne zostan w sejmie uzgodnione, co okazao si fikcj; w zwizku z konfliktem ustaw zaborczych i konstytucji przyjmowano, e do czasu opracowania ustaw wykonawczych do konstytucji bd obowizyway ustawy zaborcw. Powszechne obowizki obywatelskie w konstytucji marcowej: 1) Wierno dla Rzeczypospolitej Polski. 2) Poszanowanie ustaw i rozporzdze wadz. 3) Sumienne wykonywanie obowizkw publicznych. 4) Obowizek suby wojskowej, ponoszenia ciarw i wiadcze publicznych. 5) Obowizek pobierania nauki w zakresie szkoy podstawowej. Prawa obywatelskie w konstytucji kwietniowej: pastwu przypisano funkcj organizatorsko-spoeczn, odejcie od funkcji ochrony praw indywidualnych (zawartej w konstytucji marcowej); prawa przyjte z konstytucji marcowej: prawo wasnoci, prawo narodowociowe, wolno sumienia i wyznania, wolno nauki i nauczania; umniejszenie znaczenia praw politycznych, zwizane z ograniczeniem roli sejmu i senatu oraz wprowadzeniem elitaryzmu wyborczego; zmniejszenie iloci praw spoecznych i ich oglny charakter ( art. 8 () Pastwo roztacza opiek na d prac i sprawuje nadzr nad jej warunkami.); prawom wolnociowym nadano bardzo niejasny charakter, ich granic byo dobro spoeczne. Obowizki obywatelskie w konstytucji kwietniowej: 1) Wierno wobec pastwa. 2) Ponoszenie wiadcze na rzecz pastwa i sumienne wypenianie naoonych na obywateli obowizkw. 3) Pobieranie nauki w zakresie szkoy podstawowej. 4) Powszechny obowizek suby wojskowej.

98. Prawa wyborcze w II RP.


PRAWA WYBORCZE- zesp uprawnie przysugujcych obywatelowi w procesie dokonywania wyboru kandydatw do organw pastwowych i samorzdowych. Wybory 26 stycznia 1919 r. : wybory ogoszone przez Tymczasowego Naczelnika Pastwa do Sejmu Ustawodawczego; demokratyczna ordynacja wyborcza; gosowanie powszechne, rwne, tajne, bezporednie, proporcjonalne; Kobiety po raz pierwszy w Polsce uzyskay prawa wyborcze. Prawo wyborcze w konstytucji marcowej: wybory picioprzymiotnikowe (powszechne, rwne, tajne, bezporednie, proporcjonalne). 1) Czynne prawo wyborcze: a) Do sejmu- prawo wyborcze dla wszystkich obywateli powyej 21 roku ycia. b) Do senatu- dla wszystkich obywateli powyej 30 roku ycia. 2) Bierne prawo wyborcze: a) Do sejmu- obywatele, ktrzy ukoczyli 25 lat (poza wojskowymi w subie czynnej).

b) Do senatu- obywatele powyej 44 roku ycia, z wojskowymi w subie czynnej wcznie. 3) Wybr prezydenta by on wybierany przez Zgromadzenie Narodowe. Prawo wyborcze w konstytucji kwietniowej: gosowanie powszechne, tajne, rwne, bezporednie w 104 dwumandatowych okrgach; kandydaci na posw zgaszani przez Zgromadzenie Narodowe, nie obywateli. 1) Czynne prawo wyborcze: a) Do sejmu- prawo wyborcze mieli obywatele powyej 24 roku ycia, niepozbawieni praw cywilnych i obywatelskich, wcznie z Wojkowymi. b) Do senatu- wyboru 1/3 senatu dokonywaa tzw. elita (patrz zagadnienie 91). 2) Bierne prawo wyborcze: a) Do sejmu- obywatele powyej 30 roku ycia. b) Do senatu- obywatele powyej 40 roku ycia. 3) Wybr prezydenta: by on wybierany przez Zgromadzenie Elektorw (80 osb= 50 osb z wyboru sejmu+ 25 z wyboru senatu+ 5 wirylistw, czyli marszakw sejmu i senatu, I prezesa SN, GISZ, prezesa Rady Ministrw), ktrzy wybierali kandydata na prezydenta na 7 lat kadencji; ustpujcy prezydent mg wskaza swojego nastpc, jeeli dokona tego wyboru to wtedy przeprowadzano gosowanie powszechne, ktre wybieraa gow pastwa spord 2 kandydatw: wybranego przez Zgromadzenie Elektorw i osobnika namaszczonego przez ustpujcego prezydenta.

99. lsk w II RP.


LSK- kraina geograficzna pooona na terenie Polski, Czech i Niemiec, w dorzeczu grnej i rodkowej Odry oraz w pocztkowym biegu Wisy. Kalendarium

1) lsk Cieszyski. 5.11.1918 r. Pierwszy podzia lska Cieszyskiego midzy Polsk a Czechosowacj, wedug kryterium narodowociowego; rzd czechosowacki go nie uzna. lsk Cieszyski zosta zajty przez Czechosowacj. 3.02.1919 r. Podpisano w Paryu ugod, okrelajc tymczasow lini demarkacyjn na lsku Cieszyskim. 10.07.1920 r.- Umowa w Spa na mocy, ktrej oba kraje zgodziy si uzna arbitra mocarstw w sprawie lska Cieszyskiego. 28.07.1920 r.- Decyzj Rady Ambasadorw, Polska otrzymaa 1012 km 2 lska Cieszyskiego, Czechosowacja za 1270 km2. 1938 r.- Polska zmusia Czechosowacj do zrzeczenia si 2/3 terytorium lska Cieszyskiego (np. Zaolzie), korzystajc z trudnej sytuacji Czechosowacji po podpisaniu ukadu w Monachium. 2) Grny lsk. 28.06.1919 r. - Traktat pokojowy w Wersalu, postanowienia wane dla Grnego lska: Trakat przewidywa przeprowadzenie na Grnym lsku plebiscytu, ktry mia zadecydowa o przynalenoci tego obszaru albo do Polski albo do Niemiec. 11.07.1920 r. Plebiscyt w okrgach olsztyskim i kwidzyskim; niekorzystny dla Polski

15.07.1920 r.- Uchwalenie ustawy konstytucyjnej ustanawiajcej antonimiczny statut wojewdztwa lskiego. 20.03.1921 r.- Plebiscyt na Grnym lsku, przeprowadzony na warunkach korzystniejszych dla Niemcw; wynik niekorzystny dla Polski. 3.05.1921 r.- Trzecie powstanie lskie, tym razem przeciwko wczeniu terenu plebiscytowego do Niemiec. 20.10.1921 r.- Uchwaa Rady Ambasadorw o podziale Grnego lska midzy Polsk i Niemcy. Polska otrzymaa 1/3 obszaru objtego plebiscytem i 46% ludnoci Grnego lska, na skutek tego podziau. Skutki ustawy konstytucyjnej z 15.07.1920 r. 1) Wadz ustawodawcz- Sejm lski: wydawanie ustaw w sprawach administracyjnych (np. szkolnictwie oglnoksztaccym, samorzdzie powiatowym i gminnym); uchwalanie budetu; brak kompetencji ustawodawczych jedynie w sprawach wojskowych i zagranicznych; na 25000 mieszkacw przypada jeden pose; inicjatywa ustawodawcza przysugiwaa wojewodzie, Radzie Wojewdzkiej, posom sejmowym. 2) Wadza wyknowacza- Rada Wojewdzka: skad: wojewoda, wicewojewoda, lska Rada Wojewdzka (5 czonkw wybranych przez Sejm lski i wicewojewoda); wojewodzie podlegay sprawy administracji szkolnej i skarbowej.

100. Administracja w II Rzeczypospolitej.


ADMINISTRACJA PUBLICZNA Realizowaa cele pastwa w zakresie funkcji wykonawczych. Uprawnienia administracji to gwnie wadztwo administracyjne, ktre polegao na moliwoci stosowania przymusu dla realizacji podejmowanych decyzji. Wyodrbniano administracj centraln i terytorialn (lokaln). Centralna wykonywana bya przez Rad Ministrw i ministrw, w dziaalnoci tych organw funkcje administracyjne stanowiy dopenienie funkcji wykonawczych. Administracja terytorialna dzielia si na administracj rzdow i samorzd. Terytorialne organy administracji rzdowej szeregoway si w dwa piony: administracji oglnej(politycznej) i administracji specjalnej. Administracja oglna realizowaa zadania nalece do resortu spraw wewntrznych, administracja specjalna wykonywaa funkcje wchodzce w zakres dziaania pozostaych resortw. Administracja oglna nazywana by take zespolon, a administracja specjalna- niezespolon. Dla celw administracji oglnej obszar pastwa podzielony zosta na wojewdztwa(wojewodowie), powiaty(starostowie powiatowi lub grodzcy), gminy miejskie i wiejskie. Samorzd stanowi form udziau spoeczestwa w samodzielnym zaspokajaniu potrzeb ycia zbiorowego o znaczeniu lokalnym lub grupowym. Wicej w nastpnym pytaniu. Twrcy konstytucji marcowej zmierzali do oparcia ustroju politycznego pastwa na rozbudowanym samorzdzie, natomiast konstytucja kwietniowa zmierzaa do ograniczenia jego roli. ADMINISTRACJA CENTRALNA

Rada Ministrw stanowia centralny organ administracji publicznej. Jej funkcje administracyjne polegay na uzgadnianiu dziaalnoci administracyjnej ministrw, rozpatrywaniu sprawozda, zatwierdzaniu statutw organizacyjnych ministerstw. Uprawnienia swoje realizowaa przez wydawanie zarzdze, podejmowanie uchwa, wydawanie aktw administracyjnych. Ministrowie byli czonkami Rady Ministrw oraz kierownikami wyodrbnionych resortw administracji pastwowej. Aparatem pomocniczym byo ministerstwo, ktre dzielio si na departamenty(dyrektorzy na czele) a te na wydziay (kierowane przez naczelnikw). ADMINISTRACJA OGLNA Administracja wojewdztwa na czele z wojewod. By on przedstawicielem rzdu oraz szefem administracji oglnej i dziaw administracji specjalnej, ktre byy z ni zespolone. Do jego zada naleaa: koordynacja dziaalnoci rzdowej w myl zasadniczej linii polityki pastwa, sprawowa nadzr nad obsad personaln kierowniczych stanowisk na obszarze wojewdztwa, wykonywa administracj w zakresie spraw wewntrznych, spoczywa na nim obowizek zapewnienia bezpieczestwa i porzdku publicznego, podlegaa mu policja pastwowa, sprawowa nadzr nad pras, stowarzyszeniami, samorzdem wykonywa zlecenia waciwych ministrw w sprawach wyznaniowych, kultury i sztuki Przysugiwao mu prawo wydawania rozporzdze wykonawczych i rozporzdze porzdkowych. Funkcj sprawowa przy pomocy urzdu wojewdzkiego, podzielonego na wydziay i oddziay. Czynnik obywatelski realizoway ciaa kolegialne: Rada Wojewdzka wyraaa opinie na danie wojewody Wydzia Wojewdzki-uprawnienia doradcze i stanowcze Administracja powiatu na czele ze starost. Podlega on wojewodzie. Tak jak on by przedstawicielem rzdu oraz szefem administracji oglnej. Gwnym obowizkiem byo zapewnienie bezpieczestwa i porzdku publicznego. Podlegay mu organy policji pastwowej, ktrym wydawa polecenia i kontrolowa ich dziaalno. Swoje funkcje sprawowa przy pomocy starostwa, czynnik spoeczny to organy samorzdu powiatowego, sejmiki powiatowe i wydziay powiatowe. Administracj w miastach wydzielonych sprawowa starosta grodzki z tymi samymi prawami i obowizkami jak starostowie powiatowi. . ADMINISTRACJA SPECJALNA Administracja wojskowa i organizacja si zbrojnychAdministracja i organizacja szkolnictwa powszechnego i redniego Organizacja szk wyszych Administracja wyznaniowa Administracja gospodarcza -prawo rolne i administracja rolnictwa -prawo i administracja przemysowa

101. Samorzd w II Rzeczypospolitej.


SAMORZD TERYTORIALNY Organizacja samorzdu terytorialnego w byej Galicji i byej dzielnicy Pruskiej opieraa si w pierwszych latach na przepisach pastw zaborczych. W ziemiach byego zaboru rosyjskiego sytuacj unormoway dekrety Naczelnika Pastwa z 1919 i 1919 r. Jednolite przepisy zostay wydane dopiero w 1933r. Zmierzay one do

zwikszenia zalenoci samorzdw od organw administracji rzdowej. Organizacj samorzdu cechoway nastpujce zasady: Organizacja samorzdu by dostosowana do podziau terytorialnego kraju dla celw administracji oglnej Prawo stanowienia w sprawach samorzdu przysugiwao radom obieralnym Jednostki organizacyjne samorzdu mogy si czy w zwizki dla realizacji zada Dzieliy si na organy uchwalajce i wykonawcze. GMINY WIEJSKIE- organ uchwalajcy- rada gminna Organ wykonawczy- zarzd gminny (wjt i awnicy) W 1933r wprowadzono GMIN ZBIORCZ, skadajc si z gromad. Organ uchwalajcy- rada gromadzka lub zebranie gromadzkie Organ wykonawczy- sotys GMINY MIEJSKIE- organ uchwalajcy- rada miejska Organ wykonawczy- zarzd miejski (prezydent/burmistrz i awnicy) POWIAT organ uchwalajcy- rady powiatowe Organ wykonawczy- wydziay powiatowe(starosta i 6 czonkw) Samorzdy wojewdzkie nie zostay powoane. W wojewdztwie poznaskim i pomorskim utrzymano z zaboru Pruskiego sejmik wojewdzki, wydzia wojewdzki i starost krajowego. SAMORZD GOSPODARCZY Forma przymusowego zrzeszenia osb prowadzcych dziaalno gospodarcz w danej dziedzinie wytwrczoci. Jego zadaniem byo zaspokojenie potrzeb grupowych i wspdziaanie z wadzami krajowymi w kierowaniu yciem gospodarczym kraju. Dzieli si na przemysowo-handlowy, rzemielniczy i rolniczy. Jednostki organizacyjne stanowiy terytorialne Izby Przemysowo-Handlowe, Izby Rzemielnicze i Izby Rolnicze. W zasigu krajowym tworzyy one Zwizek Izb Przemysowo-Handlowych, Zwizek Izb Rzemielniczych i Zwizek Izb i Organizacji Rolniczych. Organu uchwaodawcze to radcy wybierani i radcy mianowani przez ministrw. Aparatem wykonawczym kierowali dyrektorzy. Zadania: -reprezentacja i obrona interesw gospodarczych czonkw wobec organw administracji pastwowej -podejmowanie inicjatyw i popieranie rnych form dziaalnoci w celu rozwoju danej dziedziny ycia gosp. -wypenianie w okrelonym zakresie funkcji pastwowej administracji gospodarczej.

102. Podzia ziem polskich po klsce w kampanii wrzeniowej


Na wskutek tajnego porozumienia midzy Zwizkiem Radzieckim a Niemcami zawartym 23 sierpnia 1939r granic midzy pastwami ustanowiono na linii rzek Pisa, Narew, Wisa i San. W zawartym 28 wrzenia 1939r

nowym traktacie granica przebiegaa wzdu Pisy, od ujcia Pisy do Narwi w linii prostej do Bugu, wzdu Bugu i nastpnie na rzece San a do jej rde.

103. Ziemie polskie wczone do Rzeszy


Celem polityki niemieckiej bya cakowita germanizacja. Jako drog do tego wybrano zniemczenie czci ludnoci i wytpienie lub wysiedlenie i konfiskata majtku dla reszty. Prawo na terenie Polski byo narzdziem realizacji zaoe polityki hitlerowskiej, ktra zmierzaa do ujarzmienia i stopniowej zagady narodu polskiego. Na ziemiach wcielonych przyjto specjaln organizacj administracji i sdownictwa oraz wydano wiele przepisw prawnych normujcych pooenie ludnoci polskiej i ydowskiej. Likwidacji ulegy polskie organy sdowe, administracyjne i samorzdowe. Terytorium podzielono pod wzgldem administracyjnym na okrgi: Gdask-Prusy Zachodnie i Kraj Warty. Dzieliy si one na rejencje. Utworzona zostaa te prowincja grnolska. Centralnym urzdem by, formalnie, minister spraw wewntrznych. Byy one jednak ograniczone przez Hitlera ktry dy do skoncentrowania wanych decyzji i uprawnie prawodawczych w rkach namiestnikw i nadprezydentw. Namiestnik sta na czele administracji okrgu, by on jednoczenie kierownikiem NSDAP, co pozwalao na praktycznie absolutn wadz. Kierowa on administracj pastwow, cznie z sdow. Nadprezydenci dziaali w prowincjach. Administracj na szczeblu rejencji kierowa prezydent rejencji. Na nim spoczywa ciar administracji pastwowej. Na czele powiatu wiejskiego by starosta, a miejskiego burmistrz. Wszystkie wymienione stanowiska czyy si z kierownictwem NSDAP w danej jednostce administracji. Zatrudniano wycznie Niemcw. Wyjtkowa pozycje miaa SS i organy policji. SS to policja polityczna powoana do ochrony panowania narodowo-socjalistycznego kierownictwa i ustroju. Jej gwnym zadaniem byo niszczenie wrogw wewntrznych. Obejmowaa swoim zakresem m.in. organizacj obozw koncentracyjnych, wywiad wewntrzny i zagraniczny, wychowanie elitarnych grup modziey i funkcje nalece normalnie do sdw. Na czele sta Henrich Himmler. Poniewa ich zadania pokryway si z funkcj policji zostay one zespolone w jednym organizmie-SS. Policja dzielia si na policj bezpieczestwa, obejmujc tajn policje pastwow powoana do zwalczania przeciwnikw reimu oraz policj kryminaln. Osobno istniaa policja porzdkowa obejmujca policj ochronn i andarmeri oraz policje specjalne: kolejow, drogow, fabryczn, wodn, pocztow. Wadza policyjna ziemiach wcielonych spoczywaa w rkach wyszych dowdcw SS i policji. Formalnie podlegali namiestnikom i nadprezydentom, jednak posiadali du niezaleno Zadania policji na ziemiach wczonych byy znacznie rozszerzone, wystpowaa tu najgstsza sie agend policji, realizowali polityk wytpienia ydw i sprawowali sdownictwo dorane wobec wrogw III Rzeszy.

104. Generalne Gubernatorstwo- organizacja wadz.


Pod wzgldem administracyjnym GG zostao podzielone na 4 dystrykty: krakowski, radomski, lubelski i warszawski. W 1941r przyczono 5 dystrykt- Galicj. Dzieliy si one na powiaty wiejskie i miejskie. Na czele administracji stan generalny gubernator- Hans Frank. Podlega bezporednio kanclerzowi Rzeszy. Na podlegym mu obszarze by penomocnikiem ds. planu czteroletniego i Komisarzem ds. obrony Rzeszy. Zajmowa te stanowisko kierownika NSDAP w GG. Mia w ten sposb scentralizowan i praktycznie nieograniczon wadz. Jego siedzib by Krakw.

Doradczym i wykonawczym organem by Urzd Generalnego Gubernatora, od 1940r noszcy nazw Rzdu. Kierownikiem by sekretarz stanu, jego staym zastpc podsekretarz stanu. W skad wchodzili: sekretarz stanu, podsekretarz, wyszy dowdca SS i policji, dowdcy policji bezpieczestwa i policji porzdkowej, komisarz banku Emisyjnego, prezes najwyszego urzdu kontroli, kierownik dyrekcji generalnej monopoli i kierownicy wydziaw administracji. Na czele administracji dystryktu stali szefowie dystryktu, ktrzy od 1941 nosili tytuy gubernatorw. Podlegali generalnemu gubernatorowi. Administracja powiatw kierowali starostowie powiatowi i miejscy. Organy z II RP ulegy likwidacji. Pozostay jedynie organy wykonawcze samorzdu z burmistrzami w miastach i wjtami w gminach wiejskich, poddajc je nadzorowi niemieckiemu. Wjtom podlegali sotysi. Burmistrzowie i wjtowie byli funkcjonariuszami administracji GG, powoywani przez gubernatorw dystryktw. Podlegay im zarzdy miejskie i gminne. Jzykiem urzdowym by niemiecki, dopuszczony by polski. Policja na terenie GG bya kierowana przez wyszego dowdc SS i policji. Przyznano mu uprawnienia do wydawania rozporzdze policyjnych. Kompetencje byy podobne jak na ziemiach wcielonych. W ramach policji porzdkowej i pod jej kierownictwem dziaaa policja polska (granatowa), a na terenach wschodnich policja ukraiska. Jej wspdziaanie z policj niemiecka spotykao si z potpieniem spoeczestwa. Dochodzio do sporw kompetencyjnych midzy administracja cywilna a policj. Generalny Gubernator pragn zachowa w swoim rku penie wadzy policyjnej, podczas gdy wyszy dowdca SS i policji wykazywa tendencje do niezalenoci funkcjonalnej. W 1942r powsta osobny sekretariat ds. bezpieczestwa w rzdzie GG, gwn przyczyn jego powstania by wzrost nasilenia terroru okupacyjnego wobec Polakw i rozpoczcie masowej eksterminacji ydw.

105. Ziemie polskie wczone do Zwizku Radzieckiego.


W wyniku aneksji wschodnia cz Polski znalaza si w obszarze ZSRR. Zwizek Radziecki nie przestrzega norm prawa midzynarodowego, uznawa, e przysuguj mu suwerenne prawa do zagarnitych ziem. Tereny zostay wczone do Biaoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej oraz Ukraiskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Na obszarach wczonych do obydwu republik zarzdzone zostay wybory do zgromadze ludowych. Prawo gosu przysugiwao wszystkim mieszkacom powyej 18 roku ycia, a obywatelom polskim odebrano prawo do wysuwania wasnych kandydatw. W zgromadzeniach tych podjto uchwa o wczeniu anektowanych ziem polskich do BSRR i USRR. Na wczone ziemi rozcignito ustawodawstwo radzieckie. Wysze stanowiska zostay obsadzone ludmi przysanymi z ZSRR. Przeprowadzono konfiskat ziemi, rozpoczto tworzenie kochozw, dokonano nacjonalizacji zakadw przemysowych, bankw, sklepw, restauracji. Majtek pastwa polskiego zosta przejty przez pastwo radzieckie. Wobec polskich instytucji owiatowych i kulturalnych szybko zaczto prowadzi polityk restrykcyjn i represyjn. Ograniczano liczb polskich szk, wysze uczelnie lwowskie wznowiy dziaalno jako ju uczelnie ukraiskie. W 1939r wszystkim mieszkacom nadano obywatelstwo radzieckie. Wizao si to ze zmian waluty, a w konsekwencji zuboeniem ludzi. Obcieniami dla ludnoci byy rekwizycje i wiadczenia na rzecz Armii Radzieckiej. Celem polityki ZSRR na anektowanych ziemiach byo szybkie przeprowadzenie unifikacji i usunicie ladw po polskim systemie ustrojowo-prawnym. Stosunkowo atwe okazao si to w zakresie organizacji administracji oglnej i specjalnej, sdownictwa, aparatu bezpieczestwa oraz wprowadzenia ustawodawstwa radzieckiego.

Trudniejsze okazao si dokonanie przemian w wiadomoci ludzi. Postanowiono wymusi posuszestwo przez zastosowanie represji i terroru. W praktyce cechowao je zrnicowanie wynikajce z radzieckiego systemu kar. Odrzucao ono zasad lex retro non agit i uznawao zasad odpowiedzialnoci zbiorowej. Istnia te system kar pracy poprawczej: kara pozbawienia wolnoci w obozach pracy poprawczej, kara pozbawienia wolnoci w oglnych miejscach odosobnienia, kara wysiedlenia, kara zesania do okrelonej miejscowoci. Wszystkie osoby po odbyciu kary w obozie pracy poprawczej byy osiedlane w rejonie obozu i nie mogy tego miejsca opuci. Wrd form represji znajdyway si take zabjstwa osb aresztowanych czy wizionych. W ledztwach stosowano tortury, zncanie si psychiczne i fizyczne, by wymusi przyznanie si do winy. W 1940 rozpoczto realizacj planu masowej deportacji obywateli polskich na tereny pnocnej Rosji, Syberii i Azji rodkowej. Przeprowadzano je noc, dziaajc przez zaskoczenie. Deportowanym pozwalano w cigu godziny zebra niezbdne rzeczy, reszt konfiskowano. Oficerowie polscy zostali umieszczeni w trzech obozach: Starobielsku, Kozielsku i Ostaszkowie. Pocztkowo obozy te podlegay radzieckim wadzom wojskowym, nastpnie przekazano je w gesti organw bezpieczestwa wewntrznego. Wiosn 1940r specjalne oddziay NKWD wymordoway wszystkich internowanych oficerw. W 1941r jednostki NKWD zaskoczone inwazj wojsk niemieckich wymordoway tysice osb przetrzymywanych w wizieniach we Lwowie, Wilnie, ucku, Wilejce, Pisku, Krzemiecu. Pogromw dokonywano take podczas ewakuacji winiw.

106. Sytuacja prawna ludnoci polskiej pod okupacjami


OKUPACJA NIEMIECKA O rzeczywistym pooeniu decydowaa nie tre norm prawnych, tylko praktyka organw administracyjnych i sdowych opierajcych si czciej na dyrektywach politycznych ni przepisach. Polityka germanizacyjna przewidywaa, e osoby pochodzenia niemieckiego stan si obywatelami niemieckimi. Wprowadzony zosta podzia mieszkacw na grupy, ktre miay decydujcy wpyw na pooenie prawne. I grupa-obywatele polscy i gdascy narodowoci niemieckiej, aktywnie do tej narodowoci si przyznajcy. Otrzymywali obywatelstwo niemieckie, przynaleno pastwow i wszystkie prawa i obowizki obywateli niemieckich. II grupa-obywatele polscy pochodzenia niemieckiego majcy powizania z polskoci, osoby z maestw mieszanych, Mazurzy, Kaszubi, lzacy oraz osoby nadajce si do zniemczenia po wzgldem rasowym. Nabywali niemieck przynaleno pastwow z moliwoci jej odwoania. III grupa-obywatele polscy i gdascy narodowoci polskiej, traktowani jako poddani rzeszy. ydzi i Cyganie uwaani byli za bezpastwowcw.

Realizacja rozporzdzenia o niemieckiej licie narodowej spowodowaa istotne rnice w traktowaniu ludnoci polskiej w poszczeglnych okrgach i prowincjach. Grny lsk i Pomorze- formy przymusu przy wpisywaniu na listy niemieckie, by obj germanizacja jak najwiksz liczb osb. Kraj Warty-na og przestrzegano dobrowolnoci w wpisywaniu na list Etapy germanizacji:

Wywaszczanie ludnoci polskiej i ydowskiej z posiadanego majtku nieruchomego i ruchomego. Objy majtek pastwa polskiego, samorzdu i organizacji spoecznych oraz obywateli polskich, z wyjtkiem osb, ktre uzyskay niemiecka przynaleno pastwow. Wysiedlanie czci Polakw i ydw do Generalnego Gubernatorstwa. Pozwalano im zabra tylko rczny baga, reszta ulegaa konfiskacie. Masowo przesiedlano te ludno z centrw miast na przedmiecia, z lepszych do gorszych mieszka, usuwanie z gospodarstw rolnych. Ludno na terenach wcielonych poddano przymusowi pracy, cz wywieziono na roboty przymusowe do Niemiec. Denie do biologicznego osabiania i wyniszczenia Polakw znalazo wyraz w reglamentacji warunkw bytu. Stanowiy je m.in. przymusowa praca, niskie przydziay ywnoci, odziey, opau, fatalne warunki mieszkaniowe, brak opieki lekarskiej. Ludnoci polskiej uniemoliwiono wszelk dziaalno kulturaln, usuwano zewntrzne oznaki polskoci. Polakw oddzielano od Niemcw, publiczne uywanie jzyka polskiego wizao si z represjami. ycie religijne zostao ograniczone lub uniemoliwione. GENERALNE GUBERNATORSTWO Polityka niemiecka na tym terenie sprowadzaa si do ujarzmienia, za pomoc rnych form terroru, narodu polskiego by zapewni maksymaln eksploatacj zasobw gospodarczych i ludnociowych dla potrzeb wojennych Rzeszy. Po zakoczeniu wojny GG miao sta si obszarem osadnictwa niemieckiego. Pozycja prawna mieszkacw nie bya pod wzgldem przynalenoci pastwowej jasno okrelona. Niemiecka polityka gospodarcza polegaa na wykorzystaniu istniejcych zasobw produkcyjnych, nastpiy masowe konfiskaty i wywz maszyn, urzdze produkcyjnych, surowcw. Stosowano te rekwizycje, czego rodzajem byy kontyngenty produktw rolnych. Przedsibiorstwa zostay gwnie przejte, a te ktre zostaway w rkach polskich poddawane byy rnorodnym ograniczeniom. Wyywienie ludnoci regulowa system kartkowy. Ludno zmuszona bya zaopatrywa si na czarnym rynku. Likwidacji ulego szkolnictwo wysze i rednie, w ten sposb zamierzano uniemoliwi ksztacenie inteligencji. Zachowane zostay szkoy podstawowe i zawodowe. Wydawana bya tzw. prasa gadzinowa. Konfiskowano dziea sztuki, burzono pomniki narodowe, rozwizywano stowarzyszenia polityczne, owiatowe i naukowe. Koci katolicki dziaa z wieloma ograniczeniami. OKUPACJA ROSYJSKA Omwione w pytaniu 105

107. Organy administracyjne i wadze policyjne na okupowanych ziemiach polskich.


Omwione w pytaniach 103-105

108. Polskie wadze pastwowe na emigracji w latach II wojny wiatowej


Od 17 wrzenia 1939 r prezydent i ministrowie zamierzali kontynuowa dziaalno polityczn na emigracji, byo to jednak niemoliwe ze wzgldu na internowanie prezydenta w Rumunii oraz niech pastw koalicji do wsppracy z sanacj. Ignacy Mocicki na swojego zastpc wyznaczy Wadysawa Raczkiewicza, ktry 30

wrzenia 1939 obj stanowisko prezydenta. Powoa on nowy rzd z Wadysawem Sikorskim na czele, ktry skada si gwnie z przedstawicieli: Polskiej Partii Socjalistycznej Stronnictwa Narodowego Stronnictwa Ludowego Stronnictwa Pracy. Zmiany te byy zgodne z konstytucj kwietniow przez co automatycznie pozbawiay znamion legalnoci ewentualne organizmy pastwowe powoane przez Niemcw. Powsta te pogld, e wadze emigracyjne nie s uprawnione do zmiany konstytucji. Wadze pastwowe pozwoliy na pozostawanie Polski jako czonka midzynarodowej spoecznoci. Pocztkowo we Francji, pniej w Anglii, budynki zajmowane przez urzdy polskie otrzymay prawo eksterytorialnoci. W praktyce jednak dziaalno prezydenta i rzdu pocigaa ich polityczn zaleno od rzdu francuskiego i angielskiego. PREZYDENT Uprawnienia prezydenta do wydawania aktw normatywnych oraz powoywania rzdu zostay cile zawone. Uznano, e zmiany w rzdzie powinny by uzgadniane z szefem rzdu i reprezentantami stronnictw politycznych. W praktyce wystpoway antagonizmy midzy Raczkiewiczem a Sikorskim. W lipcu 1943 nowy rzd z Stanisawem Mikoajczykiem na czele zosta utworzony w porozumieniu z dziaajc w kraju Krajow Reprezentacj Polityczn. Po mierci Sikorskiego nastpi wzrost samodzielnoci politycznej prezydenta. Rada Narodowa Stanowia namiastk parlamentu. Liczya pocztkowo 9 osb, pniej 40. Mianowani przez prezydenta na wniosek prezesa Rady Ministrw. Organ doradczy prezydenta i rzdu. wydawanie dekretw i zarzdze prawo interpelacji rzdu Opracowywanie zasad przyszego ustroju polski Siedzib bya siedziba Rzdu. Funkcjonowaa do 21 marca 1945, kiedy ulega rozwizaniu. Przewodniczcym by I. Paderewski oraz S. Grabski. Rada Ministrw Pod wzgldem faktycznego znaczenia wysuna si na pierwsze miejsce. Przyja si praktyka, gdzie prezydent mg realizowa swoje uprawnienia wycznie w porozumieniu z rzdem. Oba organy stay si rwnorzdne. Akty wydawane na emigracji zmierzay do rozszerzenia uprawnie Rady Ministrw. Dominujca pozycja rzdu wynikaa rwnie z poparcia kierownictw wikszoci stronnictw politycznych. 13 listopada 1939r powoano Komitet Ministrw dla Spraw Kraju, w celu kontaktw z organizacjami i organami podziemnymi. Dziaania rzdu polegay gwnie na zespalaniu wysikw spoeczestwa w kraju i za granic by odzyska niepodlego, prowadzeniu aktywnej polityki midzynarodowej i rozbudowywaniu polskich si zbrojnych.

109. Struktury organizacyjne polskiego pastwa podziemnego.


Od pierwszych tygodni okupacji powstaway organizacje polityczne i wojskowe, ktrych celem bya walka o niepodlego. Pod koniec okupacji dziaao na ziemiach polskich ponad 300 organizacji, czsto powizanych ze strukturami wojskowymi. Wida tu wic ich liczno. Rozam na dwa obozy: Obz londyski: Ugrupowania uznajce rzd na emigracji, jemu podporzdkowane (Stronnictwo Ludowe, PPS WNR i PS, SN, SP)

Obz komunistyczny -od 1942 (Polska Partia Robotnicza i uzalenione od niej mniejsze organizacje polityczne i wojskowe) Sta si on narzdziem Moskwy do realizacji planu podporzdkowania Polski Stalinowi. Kady z tych obozw wyoni osobne od siebie orodki wadzy konspiracyjnej w kraju. Dualizm dwch pionw: cywilno-prawnego i wojskowego: Organizacje podporzdkowane AK: -Narodowa Organizacja Wojskowa ( SN) -Bataliony Chopskie (SL) -tajne organizacje wojskowe Organizacje, ktrych nie zdoano podporzdkowa: Pion -Narodowe Siy Zbrojne wojskowy: -Polska Armia Ludowa (RPPS) Suba Zwycistwu Polski W dobie wojny to ten pion zyskiwa przewag, stajc si si ksztatujc lini 27. IX.1939 polityczn rzdu londyskiego Komendant: M Karaszewicz-Tokarzewski Zwizek Walki Zbrojnej (ZWZ) Wadza polityczna i cywilna: wadza zwierzchnia: Prezydent i rzd w Londynie 13.XI.1939 Delegat Rzdu: cznik midzy krajem, a rzdem na emigracji, wspdziaanie ze stronnictwami -od 26.IV.44 ranga ministra sprawujcego w kraju funkcj wicepremiera Armia Krajowa (organ dowodzenia: Komenda (walka z okupantem, prowadzenie przygotowania do objcia wadzy po Gwna AK wyzwoleniu kraju) Od 14.II.1942 -Krajowa Rada Ministrw: Delegat+ trzej jego zastpcy Komendanci Gwni: -Delegatami byli kolejno: Cyryl Ratajski, Jan Piekakiewicz, Jan Jankowski S.Grot-Rowecki (do 30.VI.1943) Delegatura- organ pomocniczy delegata rzdu, dzielia si na Gen. T. Komorowski(do 2.X.1944) departamenty (np. owiaty i kultury, sprawiedliwoci) Gen L.Okulicki (do 19.I.1945) Delegatury okrgowe i powiatowe Zadania AK: Pastwowy Korpus Bezpieczestwa (policja podziemna, miaa nie -rozwj organizacyjny, szkolenie kadr i dopuci do wadzy si komunistycznych gromadzenie bron 2. Polityczny Komitet Porozumiewawczy (od II.1940) Na bazie SN, SL, SP, -prowadzenie akcji scaleniowej PPS-WRN -dziaalno wywiadowcza Uniezalenia si od czynnikw wojskowych, funkcje -sabota i dywersja(Zwizek Odwetu, pniej opiniodawcze w stosunku do delegata rzdu, kandydat na delegata Kedyw przedstawiany wanie przez PKP -dziaalno Biura informacji i Propagandy 3. Krajowa Reprezentacja Polityczna Narodu Polskiego(III.1943 z przeksztaconego PKP) Organ doradczy delegata przygotowujcy polityczne warunki dla odbudowy pastwa polskiego 4. Rada Jednoci Narodowej (I-III.1944) (niejako Parlament) Przedstawicielstwo centrowo-prawicowych ugrupowa stojcych na gruncie umiarkowanych reform Przewodniczcy Rady-Kazimierz Puak 1.VII- rozwizanie, testament Rady Jednoci Narodowej Komendant Gwny: K. Sosnkowski (od 13.XI.1939) Gen. S. Grot-Rowecki (do 30.VI.1940) 1. Delegatura Rzdu na Kraj IV/V 1940-VII 1945

110. Ugrupowania polityczne nie uznajce rzdw na emigracji. KRN, PKWN


Komunici weszli w wojn bez partii, ale tworzyli organizacje (np. mot i sierp). Wszystkie partie zostay bowiem w 1938 rozwizane przez Stalina. Jednak kiedy Hitler napada na ZSRR potrzebuje on sojusznikw i dlatego tworzy PPR -5.I.1942- powstaje Polska Partia Robotnicza (Marceli Nowotko-szef, Pawe Finger, Bolesaw Moojec, M. Fornalska) -wiosna 1942- utworzono Gwardi Ludow- zbrojne ramie partii, przeksztacona 1.1.44 w Armi Ludow 1) Program PPRu- 11.43- O co walczymy -nacjonalizacja, gospodarka centralnie sterowana, reforma rolna bez odszkodowania,rezygnacja z Kresw dla ZSRR, chc ziem zachodnich i pnocnych -odmawiaj rzdowi emigracyjnemu prawa do reprezentowania ogu 2) Po zerwaniu stosunkw dyplomatycznych z Polsk w ZSRR tworzy si Zwizek Patriotw Polskich(z inicjatywy komunistw polskich, przy inspiracji wadz rosyjskich) W.Wasilewska, Andrzej Lampe -reprezentacja ludnoci polskiej, po zlikwidowaniu ambasady -neguje legalno rzdu londyskiego -tworzy oddziay polskie (dywizja Kociuszki, IArmia Polska) 3) Krajowa Rada Narodowa- utworzona 1 stycznia 1944, przez PPR i jej przybudwki organizacyjne - ponadpartyjna organizacja polityczna (namiastka parlamentu) -na czele Bolesaw Bierut -lewica ludowa+socjalistyczna (RPPS) a) program: ten sam, co PPRu, przede wszystkim odmowa rzdowi w Londynie prawa do reprezentowania narodu polskiego( opiera si maj na niedemokratycznej konstytucji kwietniowej) b) KRN przystpuje do tworzenia rad narodowych, wojewdzkich, powiatowych, miejskich i wiejskich (waciwie brak widocznej dla spoeczestwa dziaalnoci, miay by form ustrojow sprawowania wadzy przez obz komunistyczny po wkroczeniu Armii Czerwonej) W marcu 44 po rozmowach w Moskwie midzy KRN, ZPP i wadzami radzieckimi, rzd radziecki wyrazi zgod na uznanie KRN za oficjalne przedstawicielstwo spoeczestwa polskiego, nawiza z ni stosunki dyplomatyczne z chwil powoania organu wykonawczego KRN 4.Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN) 21.VII.1944- oficjalny dekret wydany przez KRN o utworzeniu PKWN (tworz go zebrane w Moskwie KRN i ZPP) faktycznie wykonywa funkcj rzdu -przewodniczcy: E. Osbka-Morawski (przywdca RPPS) 22.VII.44- manifest PKWNu (opublikowany w Moskwie) -konstytucja marcowa -rzd londyski to wadze samozwacze, hamuj walk z okupantem PKWN to jedyna legalna wadza -wzywaj do walki z okupantem niemieckim i wstpienia do armii polskiej w ZSRR

-mglicie wypowiadaj si o reformach, zapowiada wprowadzenie swobd demokratycznych, rwnoci, reform spoecznych -konfiskata majtku niemieckiego, reforma rolna bez odszkodowania -przewidywa, e PKWN obejmie wadz na wyzwalanych przez Armi Radzieck terenach(26.07.44porozumienie w Moskwie o przekazywaniu ziem) 26.VII.44-zgoda na lini Curzona; Stalin zabiega bdzie o o granic n Odrze i Nysie 27.VII.44- przybycie PKWNu do Chemna, pocztek tworzenia aparatu wadzy- wadz administracyjn powierzaj jednoosobowym organom-wojewodom i starostom; 10.44- dekret o Milicji Obywatelskiej i Urzdzie Bezpieczestwa; nowelizacja wojskowego kodeksu karnego 8.44- formowanie drugiej armii Wojska Polskiego (gen. wierczewski Walter) Podstawowe zadanie PKWN to zdobywanie poparcia spoeczestwa i neutralizowanie poparcia udzielanego rzdowi londyskiemu Tylko ZSRR uznawa PKWN za rzd de facto, wszystkie inne mocarstwa uznaway rzd londyski. Jednak im bliej zakoczenia wojny, tym Zwizek Radziecki bardziej wpywa na ostateczne decyzje w sprawie Polski.

111. Przeobraenia ustrojowe w Polsce w latach 1944 1947.


31.12.1944- PKWN przeksztaca si w Rzd Tymczasowy (nie uznaj USA i W. Brytania, p. radzieckie tak) -Prezes Rady Ministrw- E. Osbka-Morawski; podstawa polityczna- te same stronnictwa, ktre wyoniy PKWN, ten sam program - gwne zadanie- tworzenie administracji oglnej i specjalnej, zapewniajcych realizacj podstawowych funkcji pastwa -ograniczanie swobd obywatelskich-cenzura, reglamentacja praw politycznych, cige aresztowania Akowcw Rozbudowa wojska, tworzenie szk wyszych, aprowizacja miast, objto zarzdem majtki niezagospodarowane i poniemieckie -Rzd Tymczasowy (nie czekajc na wybory), by uzyskac prawn legitymizacj dla swoich dziaa zawiera z ZSRR ukad o przyjani i pomocy- uzalenienie od ZSRR- na 20 lat W Jacie postanowiono, e R.T powinien zosta zreorganizowany przez dodanie politykw z emigracji(trzon-R.); powinny si te odby wolne, demokratyczne wybory rzd londyski nie uznaje tych postanowie, Rada Narodowa uznaje je za krzwdzce, ale liczc na wolne wybory, godzi si na to. 28.06.1945 KRN powouje Tymczasowy Rzd Jednoci Narodowej Premier- E. Osbka Morawski Wicepremierzy- St. Mikoajczyk, W. Gomuka -uznany przez ZSRR, Francj, Angli ->traci poparcie rzd Arciszewskiego(emigracyjny), nie uznaje Stolica Apostolska Skad: PPR, PSL. SL, SP, SD, PPS Ten rzd to fasada, majca w obliczu midzynarodowym nobilitowa rzdy komunistyczne. 1.07.45 Rada Jednoci Narodowej wydaje testament; rozwizuje si 2) W 1945 roku jedyna opozycja legalna to PSL i SP(czciowo) -I. 46 ustawa o nacjonalizacji przemysu (bez odszkodowania wasno niemiecka i kolaborantw) 3)Referendum- 30.06.1946 Trzy pytania( czy jeste za zniesieniem Senatu, utrwaleniem reform, granic na Odrze i Nysie)

Trzy razy TAK - frekwencja 85%, sfaszowane Mikoajczyk skada protest- okazuje si e pastwa zachodnie i tak nic nie zrobi, komunici ucz si faszowa wybory 4) Wybory do Sejmu Ustawodawczego 19.01.1947 Blok demokratyczny (PPR, SL,SD, PPS)- 80% Cud nad urn-frekwencja 90%, sfaszowane PSL- 10% SD, SP- 10% W lutym zbiera si Sejm, Bierut prezydentem, Cyrankiewicz premierem
5) Maa Konstytucja 19.II.1947

- Deklaracja o Prawach i Wolnociach Obywatelskich (uchwalona przez Sejm) 6)PPR prowadzi bitw o handel, chc zlikwidowa handel prywatny i podporzdkowa pastwu handel spdzielczy

112. Ustrj polityczny wg maej konstytucji z 19 lutego 1947.


Podstaw byy zasady Manifestu PKWN z 22.VII,1944. Zostaa uchwalona przy sprzeciwie 17 posw, zawieraa 32 artykuy w 9 rozdziaach. Czciowo nadal obowizywaa Konstytucja Marcowa. Powoano nowy organRad Pastwa Przeprowadzono nacjonalizacj przemysu i reform roln, co zniszczyo i przemys i rolnictwo Najwysze organy 1. Sejm Ustawodawczy Organ zwierzchniej wadzy narodu Sprawowa cay zakres wadzy ustawodawczej Prezydent organ wadzy wykonawczej wybierany na 7letni kadencj bezwzgldn wikszoci gosw przez Sejm przy quorum 2/3 nie ponosi odpowiedzialnoci przed Sejmem wymg kontrasygnaty jego aktw prawnych ponosi odpowiedzialno przed Trybunaem Stanu za: zdrad kraju pogwacenie ustawy konstytucyjnej przestpstwo karne Rada Pastwa Organ poredni midzy wadz wykonawcz a ustawodawcz Wydawaa dekrety z moc ustawy Nie pochodzia z wyborw powszechnych Sprawowaa nadzr nad Radami Narodowymi Moga wprowadzi stan wojenny Rzd Posiada wyczne prawo inicjatywy w pewnych sprawach (np. budet) Formalnie jest to model parlamentarno- gabinetowy

2.

3.

4.

II. Prawo sdowe


1. Oglna charakterystyka dawnego prawa polskiego
Prawo- zesp regu postpowania ustanowionych lub usankcjonowanych przez wadz pastwow, ktrych
przestrzeganie jest zapewnione za pomoc rodkw przymusu w celu ochrony istniejcych stosunkw spoecznych; Prawo sdowe: dziay prawa, ktre stosowa sd - nie istnieje czno midzy dawnym, a wspczesnym prawem polskim; przeom to wiek XVIII/XIX, kiedy to doszo do przejcia od zasady nierwnoci do zasady rwnoci wobec prawa; w Polsce niewielki wpyw prawa rzymskiego *Brak rozrnienia na prawo materialne i procesowe ( dominacja tego drugiego) jednolito procesw w sprawach cywilnych i karnych. Oparcie procesu na: teorii legalnej dowodw, skargowoci, dyspozycyjnoci, kontradyktoryjnoci, ustnoci, jawnoci i prawa do obrocy (odXIVw) *do poowy XVI formalizm, pniej wchodzi w ycie formuka procesowa -sdy ksice prawa polskiego (kompetencje najpierw nale do ksicia, pniej ksztatuj si sdy na wiecu i sdy nadworne) -sdy prawa niemieckiego( sdy awnicze, sdy radziecko-awnicze, sdy wjtowskie- pierwsza instancja; sd zwierzchnika feudalnego, remisje (wystpienia do miast-matek z zapytaniem) 1356-Sd Wyszy Prawa Niemieckiego na Zamku Krlewskim; 3 instancja- Sd szeciu miast -sdy kocielne (privilegium fori- ksia mog by pozywani tylko do sdw krlewskich) Niezawiso sdziowska ju w statutach Kazimierza Wielkiego wida trosk o niezawiso i bezstronno sdziw. Nakazywano im uczciwo i sprawiedliwo w wyrokowaniu. Uwidacznia si starania o odpowiednie morale sdziw, powag wymiaru sprawiedliwoci i organizacj sesji sdowych Cechy dawnego prawa polskiego: 1. Dominacja prawa zwyczajowego: - Podstawa to zwyczaj- powszechnie uznana, uwicona tradycj forma zachowania si, przyjta w danej zbiorowoci spoecznej. Zwyczaj cieszcy si powszechn aprobat nabiera mocy niepisanych praw -opinio necessitatis- przekonanie, e pewne zwyczaje uyteczne s niezbdne i maj powag prawa -prawo zwyczajowe- organy pastwa rozstrzygay spraw na podstawie przyjtego wczeniej zwyczaju i zapewniay sankcj - 3 etapy przechodzenia od prawa zwyczajowego do uznawanego przez pastwo: Powstaj prywatne spisy prawa zwyczajowego (zwody, zwierciada, kodeksy) Potwierdzenie spisanego prawa przez panujcego ( potwierdzajce jego autentyczno) Intensywne prawodawstwo krlewskie ( pniej doczaj stany)

-byo to wycznie prawo uzupeniajce, w prawie politycznym- w sdowym dalej wystpuj zwyczaje 2. Stanowo prawa : od XIIIw. (pocztek ksztatowania si stanw i przywilejw) - przepisy prawa w niejednakowy sposb odnosiy si do rnych grup feudalnych spoeczestwa (stanw) W tym czasie wystpuje: Prawo ziemskie(dworskie) Miejskie(niemieckie) Kanoniczne i kocielne wiejskie

- stanowo prawa umacnia wymiar sprawiedliwoci, przez stanow struktur sdownictwa

- w ramach jednego stanu moga wystpowa dalsza dyferencjacja, na prawo poszczeglnych grup: np. w
prawie miejskim (gdzie prawo ma charakter korporacyjny) pojawiy si odrbne prawa cechowe, kupieckie, tworzone w postaci statutw.

- prawa szczeglne:
3. lenne wojskowe grnicze, wekslowe bartne

Partykularyzm.

-prawo zwyczajowe nie miao zasigu powszechnego, charakterystyczne dla prawa sdowego

- ksztatuje si w obrbie okrelonych grup etnicznych, spoecznociowych i okrelonych terytoriw


np. na Mazowszu, Wielkopolsce i Maopolsce; w prawie miejskim : ) prawo magdeburskie (chemiskie, redzkie), flamandzkie( lsk), lubeckie

-partykularyzm personalny przeksztaci si w stanowo prawa, za terytorialny nie by zbyt silny,


gdy gwne systemy (prawo wielkopolskie, maopolskie i mazowieckie) w podstawowych instytucjach i pojciach byy do siebie podobne - zasada osobowoci prawnej : bez wzgldu na miejsce swojego pobytu, jednostka podlegaa swojemu prawu. Wyznanie prawa (professio iuris) stanowio owiadczenie osoby, jakim prawem si posuguje

2. Zdolno prawna i zdolno do czynnoci prawnych w dawnym prawie


Osoba: ( w obliczu prawa) czowiek, tylko ten, ktry posiada zdolno prawn, a wic mg by podmiotem praw i obowizkw; pozbawieni: niewolnicy, wywoacy (ci, ktrzy ponieli mier fikcyjn= umarli dla prawa) Pena zdolno prawna: atrybut ludzi wolnych, tutejszych(domicyl), zdrowych, bez utraty czci, pci mskiej Zdolno do czynnoci prawnych: zdolno do nabywania praw i zacigania obowizkw na podstawie wasnych czynnoci prawnych; osigao si j po osigniciu penoletnoci, czyli dojciu do lat: pocztkowo dojrzao fizyczna, pniej ustalono wiek przecitny, od ktrego uznawano osob za dojrza -maoletno-cakowity brak zdolnoci prawnej -lata sprawne- 15 lat dla mczyzn, 12 dla kobiet (lata te uprawniay jednoczenie do maestwa); XVIII- 18 lat dla chopcw, 14 dla dziewczyn; prawo miejskie: 24 lata, pniej obniono do 21. Rnice w zakresie zdolnoci prawnej i zdolnoci do dziaania( charakterystyczne dla redniowiecza) byy zalene od:

przynalenoci jednostki do okrelonej grupy spoecznej (od XIIIw do przynalenoci stanowej);

a)mieszczanie: nie mogli kupowa ziemi na wasno

b)chopi w prawie osobowym:

*nie mg zawrze maestwa bez zgody pana *pan musia si zgodzi na wyjcie chopa do miasta *chop nie mg swobodnie dysponowa majtkiem, ze wzgldu na w. Zwierzchni pana

*zakaz maestw midzy chrzecijanami/niechrzecijanami


c)szlachta-

*zakaz trudnienia si handlem lub rzemiosem


d)duchowni

*ograniczenia w zakresie monoci testowania i nabywania praw spadkowych *ograniczenia dot. Nabywania dbr ziemskich(zakaz alienacji nieruchomoci na rzecz kocioa) - pci- peni praw posiadaj mczyni (dojrzae dziewczyny zostaway pod opiek rodziny a do wydania jej za m); do XIIIw. Wyczone byy od spadkobrania dbr ziemskich, miay prawo wasnoci rzeczy ruchomych; wdowy: prawo doywotniego zarzdu majtkiem zmarego ma, opieka nad dziemi - przynalenoci pastwowej- ograniczane byy prawa cudzoziemcw; spadek po nim, jeli nie byo spadkobiercy, przechodzi na wadc (ius albinagii) - przynalenoci etniczno-wyznaniowej- przede wszystkim ograniczana zdolno ydw, Tatarw: * nie mogli nabywa na wasno, ani dzierawi wszelakich dbr ziemskich

*nie mogli mie u siebie suby skadajcej si z chrzecijan, ani zawiera z nimi maestw *mogli mieszka tylko w wyznaczonych dzielnicach lub miejscowociach; mogli za to poycza na
procent

3. Dawne prawo maeskie osobowe. Rodzice i dzieci


Najdawniejsz form by oenek poprzez porwanie ony, potem nastpio zagodzenie tej formy przez kupno ony, a pniej wadzy nad ni. Cena by to podatek swadziebny, potem wiano -za czasw pogaskich wystpowaa poligamia (jedynie moni, ze wzgldu na cen), z wejciem chrzecijastwa- monogamia Maestwo w tamtym okresie byo umow prywatnoprawn (wieck) skadajc si z nastpujcych po sobie elementw: Zmwiny- wstpna umowa, warunki i termin (dziewosb-osoba poredniczca przy zawarciu maestwa) Zdawiny- oddanie ony pod opiek ma Przenosiny- przeniesienie ony do domu ma (symboliczne obrzdy) Pokadziny- akt spenionego maestwa

Dla ludzi ubogich wystarczy jednak nieformalny konsensus- zamieszkanie razem, potwierdzone owiadczeniem woli. Wpyw Kocioa na instytucj maestwa: Kocielna forma zawarcia maestwa zostaa nakazana dopiero w 1197r. przez legata papieskiego Piotra z Kapui (tylko wrd elit).

maestwa zwyczajowe byy bogosawione przez kapana, do czasw Soboru Trydenckiego nie wymagano

okrelonej formy zawarcia maestwa umowne s uwaane za tzw. Maestwa tajemne- od XVIw. Niewane. przeksztacone zostaj w zarczyny(sponsalia de praesenti)

maestwa

* zmwiny * od

Soboru Lateraskiego wprowadzono obowizek zapowiedzi zawarcia maestwa- 3razy (szlachta osiada byy zwolniona), obowizek ten mia na celu wykrycie przeszkd, ktre dziel si na:

Zrywajce- ich naruszenie czynio maestwo niewanym (np. miedzy bliskimi krewnymi) Wzbraniajce- tylko zabraniay zawarcia maestwa, ale nie czyniy go niewanym (wiek)

Rozwizanie maestwa nastpowao wskutek: 1. 2. mierci maonka Oddalenia ony przez ma do domu ojca (wczeniej) pniej oboplna zgoda

-Dominujca pozycja naleaa do ma, ona bya pod jego opiek, miaa obowizek posuszestwa i wiernoci. Lepsza pozycja kobiet wrd stanw wyszych. Wedug Ksigi Elblskiej ona rycerza kierowaa sama gospodarstwem i sub ziemsk(prawo klucza), miaa wasne rda dochodu (np. z tkania z lnu, uprawy rolin) -sprawy maeskie znajduj si pod jurysdykcj Kocioa Stosunki majtkowe maeskie: - ona wnosi : *wypraw: ruchomoci przeznaczone do jej osobistego uytku, gospodarstwa kobiecego, pozostawaa ona wasnoci ony

*posag: otrzymuje go dziewczyna wychodzca za m od ojca, opiekuna i wnosi do nowego gospodarstwa;


cz majtku rodzinnego, jaki nalea si crce- nie ma wic ju potem prawa do spadku po rodzicach -m wnosi:

*wiano- zabezpieczenie posagu przez ma, odwzajemnienie go; cel: zabezpieczenie na wypadek mierci ma:
oprawa- suma posagu podjtego przez ma +przywianek ; XIVw. Wpisywanym do ksig. Stosunki majtkowe midzy maonkami: Wsplnota majtkowa: majtek ma i ony pocztkowy i nabyty pniej, tworzy cao, w przypadku mierci jednego, przechodzi w caoci na drugiego Rozdzielno majtkowa: przez cay czas trwania maestwa majtki s rozdzielone Jedno zarzdu: przy istnieniu rozdzielnoci majtkowej m administruje majtkiem ony; np zarzd posagowy- m zarzdza dobrami, ktre wniosa ona, ale pozostaj one jej wasnoci zapisywano to w specjalnym licie wiennym, od

W sprawach z zakresu prawa maeskiego majtkowego utrzymana zostaa jurysdykcja sdw wieckich. *wdowa- miaa pewn samodzielno-rozporzdza swoim posagiem i wianem, na rwni z synami korzysta z pozostaego po mu majtku Pokrewiestwo: W linii prostej- jedna osoba pochodzi od drugiej, przy czym lini od rodzicw do dzieci okrelano lini zstpn, a od rodzicw w gr jako lini wstpn W linii bocznej- bracia, siostry, bratankowie Sztuczne- powstaje w wyniku aktu prawnego- przysposobienie(adopcja): sposb przekazania majtku nieruchomego na wypadek mierci, zapewnienie sukcesji dynastii itp. Wsplnota domowa- rodzina tworzy cao, na pierwszy plan wysuwa elementy kolektywne: ojcowskie i braterskie. Ojciec mia wadz rodzicielsk nad dziemi oraz dorosymi, ktrzy sami nie mogli prowadzi swoich spraw. Rodzaje opieki: -opieka naturalna po jego mierci wadz przejmowaa matka-wdowa wraz z krewnymi:, ojciec mg wyznaczy opiekuna na wypadek mierci(akt ostatniej woli):

opieka zapisana,(testamentowa) :ojciec mg wyznaczy opiekuna na wypadek mierci(akt ostatniej woli opieka nadana: w szczeglnych wypadkach opiek nadawa krl kuratela: opieka nad podeszymi wiekiem

4. Dawne prawo rzeczowe. Posiadanie i wasno. Nabycie wasnoci. Obrt nieruchomociami (ograniczenia obrotu). Cechy feudalnej wasnoci ziemi
Prawo rzeczowe: normy regulujce takie spoeczne formy korzystania z rzeczy, ktre uksztatowane s jako prawa podmiotowe bezwzgldne tj, skuteczne wzgldem wszystkich osb. 1. Wasno- istot byo wadanie rzecz, jej fizyczne dzierenie; moe si nie pokrywa ze stanem faktycznym , nie ma podziau na prawo wasnoci, a prawo na rzeczach cudzych, wasno uwaana bya za najwyszy stopie posiadania.

- prawo zajmuje si przede wszystkim wasnoci ziemi, jako e bya ona podstawowym rodkiem produkcji i wykadnikiem stanowiska prawnego jednostki w spoeczestwie = najwiksze znaczenie ma podzia na rzeczy ruchome i nieruchome(ziemia i wszystko co byo z ni trwale poczone) 2. Dobra dziedziczne- te, ktre waciciel otrzyma po przodkach, przedmiot praw rzeczowych caej rodziny- obwarowane licznymi ograniczeniami w zakresie dyspozycji Dobra nabyte: dobra nadane przez panujcego-swobodna dyspozycja ich waciciela, dobra kupne Posiadanie: faktyczne wadztwo nad rzecz, odrniano posiadanie prawne i bezprawne, podstawa to prawo wasnoci, ale i zastaw, czy dzierawa

Posiadanie i wasno wyodrbniano na drodze procesu sdowego, np. poprzez stwierdzenie posiadania, lub wyzucie z posiadania 3. Wasno podzielona (pomidzy kilka podmiotw) *wasno dominalna(zwierzchnia)- pana *wasno uytkowa

4. Niedzia: inaczej wasno posplnej rki; wsplne gospodarowanie na ziemi ojca i synw, braci, czasem dalszych krewnych. Udzia czonkw wsplnoty nie wyraa si w sposb uamkowy. W razie czyjej mierci, jego wasno nie podlega spadkobraniu, lecz przechodzia na innych czonkw niedziau -prawo wasnoci przysuguje cznie wszystkim uczestnikom niedziau Ograniczenia wasnoci: istniao zwizanie wasnoci licznymi ograniczeniami i wzajemnymi zalenociami midzy podmiotami danej wasnoci. Ograniczenie swobody alienacji nieruchomoci polegao na tym, e wymagana bya zgoda najbliszych krewnych. Panowao bowiem przekonanie, e dysponowanie majtkiem nie moe narusza interesw rodziny. prawo bliszoci: Prawo pierwokupu: w razie zamiaru zbycia dbr dziedzicznych krewni mogli si domaga od waciciela, by najpierw im zaproponowa nabycie, jeli nie skorzystali z tego prawa, mg zaproponowa je obcym Prawo retraktu: odzyskanie dbr w drodze skupu przez krewnych ( zwrot zapaconej ceny) lub w drodze retraktu-zaboru, realizowanego przez krewnych w wypadku darowizny bez ich zgody -regalia -prawo ssiedzkie -wolnoci: ograniczenia, stanowice uprawnienia osb trzecich(no. prawo kobylego pola)

Sposoby nabycia wasnoci:

Pierwotne: nabywca nie wywodzi prawa od innej osoby, nie mia poprzednika prawnego, jego nabycie byo niezalene od czyichkolwiek uprawnie *zawaszczenie (occupatio) rzeczy niczyjej lub porzuconej; rzecz ruchom zawaszczao si przez zabr, nieruchomo przez stae uytkowanie gospodarcze -zapowied- forma prawna, potwierdzajca najpierw zawaszczenie, a pniej prawo wasnoci *zasiedzenie tytu nabycia wasnoci nieruchomej na podstawie upywu czasu, w ktrym istniao spokojne i nieprzerwane posiadanie *zdobycz wojenna rzeczy zagarnite u nieprzyjaci (zwykle rzeczy ruchome i niewolnicy) *zawaszczenie rzeczy, ktre morze wyrzucio na brzeg- np. rozbity statek- rozbitkowie staj si niewolnikami Pochodne: przeniesienie wasnoci z jednej osoby na drug na podstawie kupna-sprzeday, darowizny, czy zamiany -wzdanie: umowa realna midzy zbywc, a nabywc, przeniesienie wasnoci, akt formalny, w XIII wieku dokonywany przed ksiciem -wwizanie: wejcie w posiadanie, dokonywany na miejscu Utrata wasnoci nastpowaa w drodze porzucenia lub przeniesienia wasnoci na inn osob, gdy chodzio o wasno monarsz, przybierao to form nadania, wadca mg te wasno skonfiskowa ZASTAW: prawo przysugujce wierzycielowi na rzeczy cudzej, celem uzyskania z niej zabezpieczenia wierzytelnoci; pod koniec XIVw. Ksztatuje si zastaw bez dzierenia: przedmiot pozostawa przy duniku, a wierzyciel nabywa prawo do zastawu przez sam wpis wierzytelnoci do ksig. Rodzaje: Umowny= zastaw dany- powstaje w drodze dodatkowej umowy midzy wierzycielem, a dunikiem Wzity- taki, ktry powstaje niezalenie od dunika: ustawowy lub sdowy Przedmiot zastawu: Wycznie ruchomoci= zastaw rczny+dzierenie (jeli strony umawiay si, e wierzyciel moe sprzeda rzecz to jest to zastaw na upad Zastaw nieruchomoci z dziereniem: rodzaje- antychreza(wierzyciel cignie dochody z rzeczy, niezaliczajc ich na poczet dugu) , extenuacja(poytki byy pobierane na poczet dugu) W Rzeczpospolitej szlacheckiej pojawiaj si fideikomisy i ordynacje. Fideikomis powstawa na podstawie aktu prawnego fundatora. Dobro ziemskie na zawsze miao pozosta przy jednym rodzie jako wasno niezbywalna i niepodzielna. Rosa wic pozycja ordynata-status ordynacji zatwierdza krl, potem sejm.

5. Dawne prawo zobowiza


Zobowizanie (obligatio) polega na wiadczeniu opartym na wierzytelnoci. Wierzytelno- stosunek prawny midzy dwiema osobami: wierzycielem i dunikiem, na mocy ktrego wierzyciel ma prawo domaga si od dunika okrelonego wiadczenia, posiadajcego warto majtkow, pod rygorem egzekucji. - najmniej rozwinity dzia prawa poniewa podstawowym rdem produkcji bya ziemia- saby obrt gospodarczy; charakter wzgldny 1. rda zobowiza Umowa- najwaniejszy sposb powstawania zobowiza (ex contracto), stosowano symbole prawne Delikt- skutek wystpku, wczeniejsza forma; fakt wyrzdzenia szkody drugiej osobie rodzi obowizek wynagrodzenia jej i roszczenia wobec sprawcy 2.Odpowiedzialno z tytuu zobowiza: Oddzielenie dugu od odpowiedzialnoci! Dunik- mia dug, rkojma-by odpowiedzialny, odrniano gwarancje osobiste (dunik rozporzdza swoimi prawami osobistymi: yciem, wolnoci, gdy nie wypeni zobowizania mg zosta np. bezkarnie zabity), pniej zaczto stosowa gwarancje majtkowe( najpierw caym majtkiem, pniej indywidualizacja odpowiedzialnoci)

3.Sposoby umacniania umw: Przysiga- umacniano ni umowy prywatne; naruszenie=kara boska Litkup- zwyczaj biesiady przez nabywc dla wzmocnienia umowy, popularne wrd chopw Zaoga-zwyczaj szlachecki, osoba odpowiedzialna mia w razie nieuiszczenia wiadczenia w terminie zjecha do gospody z okrelon iloci suby i koni i przebywa tam na wasny koszt, dopki nie wykona wiadczenia- ze wzgldu na niedogodnoci miaa skoni dunika do wykonania zobowizania ajanie- dunik godzi si na to, e w razie niewypenienia wiadczenia wierzyciel bdzie mg go aja np. sowem- oparta na wartoci czci rycerskiej Zakad- umowny lub urzdowy- ustanowienie okrelonej sumy na wypadek niewykonania wiadczenia; przy umownym- dostawaa go strona przeciwna, przy urzdowym-przepada Cenzura kocielna- dodawana do umowy jako groba na wypadek niedotrzymania umowy Zadatek- danie kontrahentowi okrelonej sumy pieninej, na dowd, e dajcy chce dotrzyma umowy; zaliczano go na poczet strony, ktra go daa Zastaw-(najwaniejszy i najczciej stosowany sposb zabezpieczenia wierzytelnoci) zabezpieczenie patnoci na majtku dunika, cho naley do praw rzeczowych ma due znaczenie w prawie zobowiza Rkojemstwo- osabiona forma egzekucji, rkojmia- rczyciel rczy swoj osob i majtkiem za dunika, ale pozostawa od czasu wykonania wiadczenia na wolnoci, dunik jest zobowizany wynagrodzi wszystkie szkody, jakie rkojmia mg ponie, musia go te ochrania. Np. rkojmia kmieci Zastp: odpowiedzialno zbywcy za wady prawne, na wypadek zbycia rzeczy przez osob nieuprawnion lub te z naruszeniem praw osb trzecich ( np. krewnych) 4.Rodzaje umw Zamiana: umowa, w ktrej obie strony wiadcz sobie wzajemnie przedmioty Darowizna: powoduje powstanie wasnoci obdarowanego; darowizna wzajemna- obdarowany musia si odwdziczy. Kupno -sprzeda Umowa o usugi Umowa zlecenia Najem rzeczy Poyczka 5.Zmiana i wyganicie zobowizania: zmiana treci lub osb zobowizania, w drodze nowej umowy lub na przykad przez mier jednej z osb Zobowizanie nie gaso przez samo wiadczenie, lecz przez akt przeciwny- np. kwit

6. DAWNE PRAWO SPADKOWE


Spadek og praw majtkowych i obowizkw natury majtkowej, ktre pozostawia po sobie zmary i ktre przechodziy na spadkobiercw redniowiecze Dziedziczenie beztestamentowe Przy wasnoci indywidualnej krewni blisi usuwali od spadku krewnych dalszych. Synowie byli dziedzicami koniecznymi. Dziedzictwo po ojcu przypadao wszystkim synom w rwnej czci (najstarszy syn nie by uprzywilejowany) Dziedziczenie krewnych bocznych byo zjawiskiem pniejszym. Charakterystyczn tendencj w rodowisku rycerstwa-szlachty byo rozszerzanie dziedziczenia krewnych bocznych (do czwartego stopnia)

Dziedziczenie kobiet pocztkowo ograniczone byo do ruchomoci stanowicych ich posag. Statut warcki (1423) przyznawa crkom rycerzy-szlachty, w braku synw, prawo dziedziczenia dbr ziemskich. Gdy byli synowie, crkom nalea si posag w pienidzach. Dobra macierzyste (posagowe i oprawne) crki dziedziczyy na rwni z synami. Inaczej byo na Mazowszu, gdzie szlachta utrzymywaa dawny zwyczaj i dziedziczka moga by skupiona przez krewnych bocznych Pocztkowo po mierci matki ojciec winien by odpisa dzieciom poow wasnych dbr ojczystych (przed obaw, e w nowym maestwie dzieci te zostan pokrzywdzone). Statuty Kazimierza Wielkiego uchyliy ten zwyczaj, umacniajc indywidualn wasno ojca rodziny. Jeli wdowa ponownie wychodzia za m, musiaa w caoci odda dzieciom z poprzedniego maestwa dzierone dobra wienne oraz poow wasnych dbr macierzystych W niedziale posplnej rki (wasno wsplnoty rodzinnej) w ogle nie byo spadkobrania. W niedziaach pniejszych, opartych na wspwasnoci, gdy uczestnicy niedziau byli wacicielami czci idealnych, udzia zmarego przyrasta do masy majtkowej wszystkich uczestnikw niedziau na rwni Dziedziczenie testamentowe Testament pocztkowo ustny, w XIII w. ustali si jako pisemne rozporzdzenie ostatniej woli spadkodawcy na wypadek jego mierci Spadkodawca zapisywa zwykle w testamencie cz spadku Kocioowi, pozostawiajc reszt dziedzicom. Koci wystpowa w obronie swobody testowania. Bywao, e testament suy dokonaniu okrelonego podziau midzy dziedzicw koniecznych lub wyjtkowo by rodkiem oddalenia caego majtku od bliskich Pucizna Majtek bezdziedziczny (w braku dzieci i krewnych, ktrym przysugiwao prawo do spadku oraz niedokonania dyspozycji testamentowej) przypada panujcemu (uprawnienie waciciela zwierzchniego wobec waciciela podlegego). Majtek taki stanowi pucizn, zwan pniej kadukiem Do po. XIV w. dziedziczenie w rodowisku chopskim byo ograniczone wycznie do synw. Prawo spadkowe chopw rozszerzy statut maopolski Kazimierza Wielkiego, wprowadzajc dziedziczenie majtku chopskiego rwnie w linii bocznej i znoszc pucizn pana jako przewrotny obyczaj Rzeczypospolita szlachecka Od XVI w. postpowao pod naciskiem szlachty ograniczenie testowania skierowane przeciw Kocioowi. Konstytucje sejmowe (1505, 1510) wprowadziy oglny zakaz rozporzdzania nieruchomociami w drodze testamentu Od XVII w. pod wpywem prawa wgierskiego ograniczenia praw kobiet w dziedziczeniu nieruchomoci przybray form czwarcizny. Dobra ojczyste dziedziczyli synowie w , a crki bez wzgldu na ich liczb w caoci dbr II Rzeczpospolita Spadkobranie reguloway przepisy obowizujce na ziemiach polskich do 1918 r. Trzon rozwiza opiera si na kombinacji zasad typowych dla prawa kapitalistycznego. Przewidyway one, e spadek powinien przypa najbliszej rodzinie zmarego, ale pozostawiay spadkodawcy znaczn swobod dysponowania swym majtkiem. Rozwizanie kompromisowe wyraao si w instytucji zachowku i w wyczeniu czci majtku od swobodnego rozporzdzania przez spadkodawc

W poszczeglnych dzielnicach kraju obowizyway uksztatowane w przeszoci rozmaite zwyczaje spadkowe wocian. W byym zaborze pruskim rodzice przekazywali gospodarstwo za swego ycia jednemu dziecku, zastrzegajc dla siebie doywocie, czyli utrzymanie do koca ycia (umowa o doywocie). Pozostae dzieci otrzymyway spaty. W byej Galicji i wojewdztwach centralnych dominowa zwyczaj podziau gospodarstwa midzy wszystkie dzieci za ycia rodzicw

7. DAWNE PRAWO MAESKIE MAJTKOWE


redniowiecze Systemy w maeskim prawie majtkowym: a. b. c. Wsplnota majtkowa majtek ma i ony, pocztkowy i nabyty pniej, tworzy cao, ktra w wypadku mierci jednego z maonkw przechodzia w caoci na rzecz drugiego Rozdzielno majtkowa przez cay czas trwania maestwa oba majtki byy rozdzielone Jedno zarzdu przy istnieniu rozdzielnoci majtkowej m administrowa majtkiem ony. Typowy przykad rzdu posagowego, w ktrym m administrowa dobrami posagowymi, ktre wniosa ona, ale dobra te pozostaway jej wasnoci. Kiedy posag by w pienidzach, wwczas m je bra, ale zabezpiecza przez zapis wiana

Zarzd dobrami wiennymi sprawowa m, gdy uzyska zgod ony. Dobra te nie byy obcione dugami ma. W razie mierci ony posag po niej dziedziczyy dzieci, a w razie braku, rodzina, z ktrej wysza Rzeczypospolita szlachecka W prawie ziemskim i miejskim z zarczynami wizao si zawarcie umowy zwanej intercyz, ktra szczegowo okrelaa co zoy si na wypraw, jaka bdzie wysoko posagu i wiana. Intercyzy wpisywano do ksig sdowych Konstytucja z 1588 r. przypominaa, e po mierci ojca obowizek wyposaenia crek przechodzi na braci, a jeli utracili dobra po ojcu, na wierzycieli. Posag wypacano w gotwce albo zapisywano na dobrach, ktre przekazywano w zastaw uytkowy. Wiano, ktre zabezpieczao on na wypadek mierci ma, nie odpowiadao za jego dugi W prawie miejskim majtkowe stosunki maeskie odmiennie regulowao prawo magdeburskie, przewidujce odrbno majtkow maonkw, a odmiennie prawo chemiskie, ktre stao na stanowisku wsplnoty majtkowej (m dysponowa caoci majtku bez potrzeby uzyskania zgody ony) W prawie wiejskim stosunki majtkowe midzy maonkami charakteryzoway si rnorodnoci form. Najczstsz bya wsplno majtkowa Od XV w. upowszechnio si doywocie zapis ma na rzecz ony na wypadek wdowiestwa, dajcy jej doywotnie uytkowanie caego majtku, ale bez prawa zbycia go lub obcienia. Od XVI w. wzajemny zapis doywocia zapewnia temu z maonkw, ktry przey drugiego, doywotnie uytkowanie majtku obojga maonkw II Rzeczpospolita Prace przygotowawcze dotyczce majtkowego prawa maonkw zakoczyy si opublikowaniem w 1937 r. projektu, ktry jako zasad przewodni przyjmowa zrwnanie sytuacji maonkw w zakresie stosunkw majtkowych. Zakoczeniu prac nad postpowymi i oryginalnymi rozwizaniami przeszkodzi wybuch wojny

8. POJCIE PRZESTPSTWA W DAWNYM POLSKIM PRAWIE KARNYM. DZIA PRZESTPSTW. RODZAJE PRZESTPSTW. POSTACIE PRZECTPSTW
Przestpstwo (ac. crimen): W sensie materialnym czyn zabroniony, wyrzdzajcy szkod jednostce lub spoeczestwu, naruszajcy porzdek i bezpieczestwo publiczne ustalone przez zwyczaj oraz obowizujce prawo; w wczesnym prawie brano pod uwag skutek a nie wol sprawcy (pierwotny sposb rozumienia, w dawnym prawie polskim nie znano samego pojcia przestpstwa) W sensie formalnym czyn zabroniony przez ustaw (to pojcie pojawio si u schyku XVIII w. pod wpywem humanitaryzmu) Zalenie od wagi spraw oraz sdu waciwego do ich rozpoznania obowizywa podzia na: sprawy wiksze (causae maiores; gwnie sprawy o dobra ziemskie) i sprawy mniejsze (causae minores) Podzia ze wzgldu na podmiot wszczynajcy ciganie: 1. Przestpstwa cigane z urzdu: Zbrodnie obrazy majestatu dziaania wymierzone przeciw panujcemu w celu odebrania mu wadzy lub zamach na jego ycie Zdrada np. poddanie zamku nieprzyjacielowi, sprowadzenie nieprzyjaci do kraju, bunt przeciw wadcy Przestpstwa przeciw religii panujcej, do ktrych naleao przestpstwo herezji Przestpstwa przeciw interesom skarbowym pastwa np. zabr przez urzdnikw czci dochodw nalenych skarbowi, faszerstwo monety i puszczanie jej w obieg Przestpstwa przeciw wadzom i sdom np. nieposzanowanie wadz przez wyciganie miecza czy zranienie kogo w obecnoci krla lub przed sdem, opr wobec wadzy przeprowadzajcej egzekucj wyroku Przestpstwa naruszajce konstrukcj miru (pokoju) obok pieninej kary prywatnej, pobierano rwnie kar pastwow, czasem osobno kar sdow; np. mobjstwo, zabjstwo na gocicu, sdziego Przestpstwa urzdnicze np. wymuszanie apwek przez urzdnikw sdowych; Statuty Kazimierza Wielkiego przewidyway szereg przestpstw dokonywanych przez niszych urzdnikw sdowych na szkod osb prywatnych, przestpstwa urzdnikw wyszych nie znalazy odbicia w ustawodawstwie otrostwa zawodowo uprawiany rabunek i kradziee (due spoecznie niebezpieczestwo) 2. Przestpstwa dochodzone na podstawie skargi prywatnej: a. Mobjstwo; w XIV-XV w. zabjstwo szlachcica karane byo, oprcz gwszczyzny, rwnie kar pastwow; kwalifikowane wypadki zabjstwa ze Statutw Kazimierza Wielkiego: krewnobjstwo, zabjstwo szlachcica w jego domu, za co pomocnicy odpowiadali na rwni z gwnym sprawc b. Uszkodzenie ciaa prawo rozrniao zranienie: rany krwawe, sine i pobicie oraz okaleczenie: obcicie czci ciaa i ochromienie c. Obraza czci zniewaga przez uycie sw obraliwych oraz potwarz, oszczerstwo polegajce na zarzuceniu komu przestpstwa lub nazwanie matki szlachcica nierzdnic d. Gwaty uycie fizycznego przymusu (gwaty na osobie: bezprawne uwizienie, porwanie lub zgwacenie kobiety; gwaty na majtku: kradzie, zwana chb) e. Podpalenie (odrbny rodzaj gwatu) f. Kradziee kwalifikowane: na dworze krla lub rycerza, kradzie koni ze stada oraz noc zboa na polu oraz zwyke; do kradziey kwalifikowanych stosowano kary mutylacyjne, kary mierci spaday na zodziei zawodowych, otrw; Statuty Kazimierza Wielkiego wprowadzi za gwaty i kradziee obok kar prywatnych kary pastwowe

a.

b. c. d.

e.

f.

g.

h.

Tam gdzie wadza monarsza bya silniejsza, zakres cigania z urzdu by szerszy, gdzie sabsza wszy. Statuty Kazimierza Wielkiego usprawniy ciganie przestpstw z urzdu

9. MIR
Konstrukcja miru (pokoju) umoliwiaa ciganie z urzdu i karanie za przestpstwa stanowice grob dla porzdku i bezpieczestwa publicznego (np. mobjstwa) Pokoju na terytorium podlegym jego wadzy strzeg panujcy, std inna nazwa miru rka paska W wypadku zamania miru za czyn przestpny pobierano:

Pienin kar prywatn (gwszczyzn, nawizk) Kar pastwow (na rzecz monarchy) Kar sdow (na rzecz sdu) Rodzaje miru: a. b. c. Miejscowy obejmowa pewne miejsca; np. drogi publiczne, targi, domy, pola Osobowy obejmowa pewne kategorie osb; np. kobiety, ydzi Mieszany przysugiwa m.in. arcybiskupowi, obejmujc jego osob i miejsce pobytu W tym mir sdowy otacza miejsca sdu, sdziego i urzdnikw sdowych

10. WRDA, ODWET, POKORA I OKUP


Wrda (zwada) stan istniejcy midzy rodzin zmarego a rodzin zabjcy, ktry powodowao zabjstwo rycerza (szlachcica) Wrda uprawniaa do odwetu (zemsty) usankcjonowanego przez prawo. Prawo uznawao prywatne wojny midzy panami feudalnymi, ale dyo do ich ograniczenia: Szczegowo zajo si t kwesti prawo mazowieckie: - Odwetu mona byo dokonywa tylko wobec osoby zabjcy - Po upywie przedawnienia (20 lat) odwet stawa si czynem bezprawnym Ograniczeniem odwetu bya odpowied (XV w.) obowizek uprzedniego formalnego zapowiedzenia odwetu (strona, ktra chciaa dokona odwetu, winna bya publicznie obwoa zabjc w czasie pogrzebu ofiary lub w cigu 6 tygodni po nim wobec wadzy). Odpowied bya wpisywana do ksig sdowych i ogaszana 3-krotnie przez wonego na rynku Zakazano odwetu wobec zabjcy, ktry chcia stan przed sdem, a wic nie uchyla si od odpowiedzialnoci

Wadza pastwowa popieraa formy ugodowego zaatwiania sporu w wypadku zabjstwa, w szczeglnoci pojednanie (jednanie). Na pojednanie skaday si: zapata przez winnego gwszczyzny i dopenienie pokory, ktra miaa charakter stanowy (dopeniano jej tylko midzy rwnymi stopniem w hierarchii spoecznej). Pokora polegaa na tym, e zabjca z towarzyszcym mu orszakiem, obnaony do pasa, z mieczem wydobytym do poowy, przystpowa do krewnych zabitego i prosi o przebaczenie Okup System kompozycyjny (ac. compositio - ugoda) uksztatowa si w XII-XIII w. By to system kar pieninych, ktry pocztkowo mia charakter wykupu od kary mierci czy mutylacji. Kary oznaczone w grzywnach srebra (grzywna = 0,2-0,3 kg) wypaca sprawca poszkodowanemu, a gdy naleaa si kara publiczna (np. w wypadku zabjstwa, gwatu, zamania miru), pobierano j rwnolegle z kar prywatn Okup stwarza uprzywilejowan sytuacj dla bogatszych, poniewa bya to kara subsydiarna i gdy ubogich nie byo sta na zapacenie kary, skazywani byli na mier czy okaleczenie

11. ZASADY ODPOWIEDZIALNOCI W DAWNYM PRAWIE POLSKIM


Odpowiedzialno karna bya najczciej indywidualna. W XII-XIII w. kar na yciu i ciele ponosi w zasadzie sprawca. Kary pienine czy konfiskata dbr spaday te na rodzin skazanego pozostajc z nim w niedziale Odpowiedzialno zbiorowa odpowiedzialno osb, ktre nie bray udziau w przestpstwie, ale ktre prawo obarczao wspodpowiedzialnoci za nie Odpowiedzialno zbiorowa ograniczaa si do:

a. b.

c.

Krgu najciszych przestpstw; wywoaniem, czasem mierci karano czonkw najbliszej rodziny sprawcy w razie zbrodni przeciw panujcemu Wypadkw, gdy by to rodek nacisku, majcy na celu wykrycie sprawcy przestpstwa (zagroenie odpowiedzialnoci zbiorow miao zawa krg jej stosowania i doprowadzi do osoby odpowiedzialnej indywidualnie); odpowiedzialno zbiorowa opoli i wsi zanika w miar rozpowszechniania si immunitetw, ktre zwalniay od niej dobra immunizowane Statuty Kazimierza Wielkiego: zasada, e ojciec nie odpowiada za syna i odwrotnie oraz e znosi si odpowiedzialno krewnych

Indywidualizacja odpowiedzialnoci: W wypadku zbiorowego popenienia mobjstwa, powd mg przeprowadzi dowd przeciw jednemu z obwinionych (pozostali mieli bliszo do dowodu w celu oczyszczenia si przy pomocy wspprzysinikw). Wyjtek stanowi napad i zamordowanie szlachcica w jego domu, wtedy wszyscy uczestnicy napadu odpowiadali na rwni Ograniczona odpowiedzialno karna sug, odpowiedzialno pana za ludzi zalenych wynikaa z panujcych stosunkw spoecznych (np. za szkody i krzywdy uczynione przez parobka, goomk odpowiada pan) Ograniczenie odpowiedzialnoci podegaczy i pomocnikw (konstruowano j jako osobne przestpstwo) Szcztkowe elementy odpowiedzialnoci zbiorowej: Statuty Kazimierza Wielkiego wyczay potomstwo krewnobjcy od dziedziczenia po zabitym Edykt wieluski (1424) rozcign infami dotyczc heretyka rwnie na jego potomstwo

12. POJCIE I RODZAJE KAR, ZASADA KOMPOZYCYJNA W DAWNYM PRAWIE POLSKIM


Kara dolegliwo stosowana wobec sprawcy czynu przestpnego, polegajca na wymierzeniu sprawiedliwoci przestpcy, wyraajc w ten sposb potpienie sprawcy i jego czynu ze strony spoeczestwa W dawnym prawie polskim najczstsze byy kary odzwierciedlajce (talion symboliczny), dostosowane do charakteru czynu (np. wybicie zbw za zamanie postu, okaleczenie czci rodnych za cudzostwo). Kary oparte na zasadzie talionu materialnego (biblijne oko za oko, zb za zb) byy rzadkie Rodzaje kar: A. Kary krwi: Kara mierci najdawniejsz form byo ukamienowanie, pniej wyksztaci si specjalny wykonawca wyrokw mierci kat; kara mierci moga by zwyka lub kwalifikowana (poczona ze szczeglnymi udrczeniami jakim poddawano skazaca; np. obcicie czonkw, ukrzyowanie, palenie ywcem); przy przestpstwach pospolitych (zabjstwo, kradzie) kar mierci stosowano, gdy skazany nie by w stanie uici kary pieninej; na mocy edyktu wieluskiego karano mierci heretykw Kary mutylacyjne (okaleczajce) np. obcicie ucha (szelmowanie), rki, napitnowanie rozpalonym elazem, wyrwanie jzyka B. Inne: Kara proskrypcji (wywoanie) fikcyjna mier proskrybowanego, ktry przestawa istnie dla prawa jako osoba; majtek ulega konfiskacie; ona moga ponownie wyj za m; w razie schwytania wyjtego spod prawa naleao zabi

a.

b.

a.

b. c.

Kary niewoli (skazanego oddawano w niewol albo sprzedawano do obcych krajw) i wygnania (banicj stosowano wzgldem rycerzy) stosowane jako zagodzenie kary mierci Konfiskata majtku pocztkowo wsplnie z karami mierci lub proskrypcji; kara dotkliwa i skuteczna, bo pozbawienie majtku przekrelao pozycj spoeczn waciciela i jego rodziny; od XIII w. jako kara samoistna (korzystna dla wadcy); do XV w. nazywano zupieniem Kary pienine nabieray znaczenia w XII-XIII w., stae kary pienine za okrelone przestpstwa miay pocztkowo charakter wykupu od kary mierci czy mutylacji System kompozycyjny (ac. compositio ugoda) system kar pieninych oznaczonych w grzywnach srebra (grzywna = 0,2-0,3 kg); stwarza on uprzywilejowan sytuacj dla bogatszych, bo bya to kara subsydiarna i gdy ubogich nie byo sta na jej zapacenie, byli skazywani na kary na yciu lub zdrowiu Kary pienine dzielono na publiczne (pobiera je ksi lub sdzia albo pan w dobrach immunizowanych) i prywatne, pat (przypaday powodowi jeli wygra spraw; np. gwszczyzna suma skadana na gow zabitego na rzecz jego rodziny, nawizka pacona pokrzywdzonemu za okaleczenie, zranienie, pobicie). Gdy obok kary prywatnej, naleaa si kara publiczna (np. za zabjstwo, gwat, zamanie miru), pobierano j rwnolegle Kary wielkie: 70 (kara niemiociwa; na Mazowszu 50), 15 i 12 grzywien oraz kary mae: 6 grzywien i 300 w denarach (kary pienine stopniowo si dewaluoway)

d.

e. f. g.

Kary na czci stosowane wobec szlachty; np. infamia (powodowaa utrat czci szlacheckiej, infamis mg y w kraju), odwoanie zniewagi (oszczerczy zarzut, e szlachcic jest synem prostytutki) Zakad ustanawia monarcha w oznaczone sumie dla zapobieenia gronemu przestpstwu, paci winny w razie dokonaniu czynu zagroonego zakadem Kary kocielne orzekane przez sdy duchowne; np. ekskomunika (wyczenie ze spoecznoci chrzecijaskiej, a pastwo konfiskowao mienie ekskomunikowanego), interdykt miejscowy (zakaz naboestw, udzielania sakramentw i pogrzebw religijnych na terytorium nim objtym); rodki presji do spenienia okrelonej pokuty

13. DAWNY PROCES SDOWY


Proces skargowy (akuzacyjny) By przeciwiestwem postpowania arbitralnego, rozwin si w XIII w. Wszczynany na podstawie skargi, odbywa si w formie sporu, ktry strony toczyy przed sdem (postpowanie kontradyktoryjne) Strony: powd, pierca (wystpowa ze skarg zawart w pozwie) i pozwany, spierz (broni si przed zarzutami pozwu) Odrniano zdolno sdow (prawo bycia stron w procesie) od zdolnoci procesowej (mono dziaania w procesie osobicie, a nie przez zastpcw); ograniczon zdolno procesow mieli chopi, kobiety (z wyjtkiem wdw) Dyspozytywno (strony mogy umwi si co do zmiany regu procesowych, co wizao sdziego) Sdem waciwym w redniowiecznym procesie skargowym by sd pozwanego, w XIV w. wyomy w interesie rycerstwa-szlachty Istniaa zasadnicza jedno procesu prywatnego i karnego Ustny, jawny (publiczny), formalistyczny (symbole, gesty i formuki sdowe; np. przysiga, pozew)

Proces rozpoczyna si skarg powoda (aob) wniesion przed sdziego. Jeli obaowany by obecny w sdzie, sdzia mg od razu wszcz spraw, w razie nieobecnoci nakazywa pozwanie go

Pozew (citatio) formalne wezwanie strony na rozpraw do sdu (w XIII w. pojawi si pozew pisemny, zaopatrzony w piecz ksic, od XV by on obowizkowy dla szlachty osiadej); wyznacza termin, zwany rokiem, na ktry pozwany mia si stawi do sdu (nieobecno w sdzie powodowaa odroczenie, dylacj sprawy, termin trzeci zwano rokiem zawitym, gdy pozwany si nie stawi przegrywa spraw; gdy powd nie stawi si w pierwszym terminie przegrywa od razu) Na wstpie powd przedstawia danie skargi, nastpnie pozwany wyjania swoje stanowisko (odpr, replika). Jeli pozwany uzna danie pozwu, sd wydawa wyrok zgodny z daniem skargi. Jeli pozwany nie godzi si z tym daniem to nastpowao wdanie si w spr (litis contestatio). Pozwany przed wdaniem si w spr mg zasoni si ekscepcj (Statuty Kazimierza Wielkiego ekscepcje peremptoryjne powodoway oddalenie pozwu, np. ekscepcja przedawnienia; rozwijay si ekscepcje dylatoryjne powodoway odroczenie sprawy, np. niewaciwo sdu ze wzgldu na stan pozwanego czy wystpienie bez asystencji chopw i kobiet) Przystpowano do meritum sprawy, ktra ze wzgldu na kontradyktoryjn form procesu czsto si przecigaa (przywileje nieszawskie przekazay inicjatyw w prowadzeniu rozprawy sdziemu, po dokonaniu aoby powoda i odeprzy pozwanego) Prawo ustalao hierarchi dowodw, co pozwalao sdziemu okreli, ktra strona bdzie miaa priorytet w przeprowadzeniu dowodu, bliszo do dowodu (w XIII w. dowd z dokumentu > ze wiadkw > przysiga strony). Przeciwdowd by niedopuszczalny (chyba e strona majca pierwszestwo upada w dowodzie). Istotne znaczenie w przyznaniu bliszoci do dowodu miao stanowisko spoeczne strony (od XIII w. przynaleno stanowa). Podstaw tu bya formalna teoria dowodw sdzia, nie chcc si narazi potnej stronie, opiera si na gruncie formalnym, nie szukajc prawdy obiektywnej Postpowanie dowodowe przeprowadza bezporednio sd albo przez wyznaczonego prawidlnika (osob publicznego zaufania) rodki dowodowe: a) Przysiga strony (samodzielny dowd) b) Wspprzysinicy (w sprawach wikszej wagi wymagano poparcie przysigi strony przez przysig innych osb gwarantujcych jej prawdomwno i rzetelno) c) Ordalia, sdy boe (w Polsce stosowane w XI-XIII w. w celu oczyszczenia od oskarenia; np. prba wody zimnej, wody gorcej, pojedynek sdowy, prba elaza) d) Wstecz (stosowana gdy sprawa bya ju rozpatrywana przez sd, posaniec, komornik by wysyany do danego miejsca, a nastpnie skada zeznanie przed sdzi; dowd zanik po wprowadzeniu ksig sdowych XIV-XV w.) e) wiadkowie (zyskiwali coraz wiksze znaczenie, gdy ksztatowaa si zasada prawdy materialnej); charakter wiadectwa urzdowego zeznania wonych sdowych (wony stwierdza naocznie zdarzenia, ktre mogo by przedmiotem sporu i wnosi odpowiednie zeznanie, relacj do ksig sdowych) f) Dokument (rwnie jego rola wzrastaa, gdy zmierzano do dojcia do prawdy obiektywnej) Proces koczyo publiczne ogoszenie wyroku (pocztkowo ustny, od XIV w. wpisywany do ksig sdowych). Wyrok kocowy by stanowczy. Strona wygrywajca skadaa na rzecz sdziego opat, zwan trzesnym, pniej pamitnym rodki odwoawcze od wyroku: Instytucj apelacji, jako odwoanie si do sdu wyszego celem uchylenia i zmiany wyroku, znano w prawie kanonicznym i miejskim, w prawie ziemskim wyksztacia si w I wierci XVI w.

Nagana sdziego namiastka apelacji; strona niezadowolona z wyroku pozywaa sdziego o to, i sdzi niesprawiedliwie a sdzia naganiony musia si wstrzyma od sdzenia Remisja sd w toku procesu przekazywa spraw do rozstrzygnicia sdowi wyszemu (gdy strona dowioda, e waciwym dla niej jest sd wyszy)

14. SYTUACJA PRAWNA KOBIETY W DAWNYM PRAWIE POLSKIM


Peni praw posiadali mczyni. Dojrzaa kobieta pozostawaa pod opiek rodziny a do wydania jej za m Gow rodziny by m, wobec ktrego ona zobowizana bya do posuszestwa i wiernoci. W wyszych warstwach spoecznych zajmowaa jednak w rodzinie stanowisko do wysokie i w czci samodzielne Sytuacja majtkowa Wyprawa (szczebrzuch) ony, ktra skadaa si z ruchomoci przeznaczonych do jej osobistego uytku oraz przedmiotw gospodarstwa kobiecego, ktr wnosia do maestwa, pozostawaa jej wasnoci Kobiecie wychodzcej za m nalea si posag, ktry otrzymywaa od ojca lub opiekuna (stanowi cz majtku rodzinnego, jaka naleaa si crce, dlatego kobieta wyposaona nie miaa ju prawa do spadku po rodzicach). M administrowa dobrami posagowymi, ale pozostaway one wasnoci ony Wiano, zapisywane przez ma w licie wiennym, byo majtkowym zabezpieczeniem ony-szlachcianki na wypadek jego mierci. Dobra wienne (oprawne) nie byy obcione dugami ma i przechodziy na spadkobiercw wg regu dotyczcych dbr macierzystych Dziedziczenie Do XIII w. kobiety byy wyczone od spadkobrania dbr ziemskich (statut warcki 1423 r. przyznawa crkom rycerzy-szlachty, w braku synw, prawo dziedziczenia dbr ziemskich) Do po. XIV w. dziedziczenie w rodowisku chopskim byo ograniczone wycznie do synw Sytuacja wdw Bardziej samodzieln bya pozycja wdowy. Przejawiaa si w prawie rozporzdzania swoim posagiem i wianem, doywotniego zarzdu caym majtkiem zmarego ma oraz opieki nad nieletnimi dziemi Gdy wdowa ponownie wychodzia za m, musiaa w caoci odda dzieciom z poprzedniego maestwa dzierone dobra wienne oraz poow wasnych dbr macierzystych Rzeczypospolita szlachecka W XVI w. ustali si w prawie ziemskim jednolity dla caej Korony wiek, od ktrego zaczynay si lata sprawne. Dla dziewczt byo to 12 lat, II po. XVII w. praktyka sdowa podnosia t granic do lat 14 Kuratela Dla dojrzaych panien, ktre nie wyszy za m, kobiet separowanych oraz wdw powoywano kuratorw. Kurator wspdziaa z pupilk przy sporzdzaniu aktw prawnych dotyczcych jej majtku, ale nie wtrca si do gospodarki biecej, ktr pupilka prowadzia samodzielnie Dziedziczenie Od XVII w. pod wpywem prawa wgierskiego ograniczenia praw kobiet w dziedziczeniu nieruchomoci przybray form czwarcizny. Dobra ojczyste dziedziczyy crki, bez wzgldu na ich liczb, w caoci dbr

15. Kodyfikacje i prby kodyfikacji prawa sdowego w dawnej Polsce.


Jedyn kodyfikacj prawa sdowego o znacznym zakresie w Polsce za panowania dynastii piastowskiej byy Statuty Kazimierza Wielkiego . Zjednoczenie pastwa polskiego w XIV w. wywaro bezporedni wpyw na rozwj tendencji integracyjnych rwnie w. dziedzinie prawa sdowego ziemskiego. W procesie przezwyciania feudalnych partykularyzmw prawnych wana rola przypada prawu stanowionemu. Wyrazem wzrostu aktywnoci ustawodawczej monarchy byy przede wszystkim wydawane w latach pidziesitych i szedziesitych XIV w. Statuty Kazimierza Wielkiego. Rnice zwyczajw prawnych i silne nadal poczucie odrbnoci poszczeglnych dzielnic spowodowao, e Statuty Kazimierza Wielkiego wydawane byy odrbnie dla Wielkopolski i Maopolski. Wczeniejszym z nich by Statut Wielkopolski, zoony w swym pierwotnym ksztacie z 34 artykuw, wydany przy wspudziale monowadcw i szlachty. Natomiast Statut Maopolski, znacznie obszerniejszy, skada si ze statutu uchwalonego na wiecu wilickim oraz doczonych pniej ustaw Kazimierza Wielkiego i jego nastpcw, tzw. ekstrawagantw, jak rwnie sporzdzanych przez krlewskich notariuszy prejudykatw, czyli wycigw ze spraw sdowych wraz z wyrokami. O tendencjach zmierzajcych do likwidacji dzielnicowych odrbnoci wiadczy fakt, e u schyku XIV w. pojawia si zaczy systematyczne zbiory obejmujce cao Statutw Kazimierza Wielkiego, zwody, z ktrych pewne miay zasig oglnopolski. Rwnie najpopularniejsza redakcja Statutw z XV w., tzw. dygesta, obejmowaa zarwno przepisy statutw maopolskich, jak i wielkopolskich w jednolitym ukadzie. Statuty dotyczyy przede wszystkim ustroju politycznego oraz prawa karnego. Ich celem jak to wyranie mwi wstp do Statutu Maopolskiego byo ujednolicenie prawa i praktyki sdowej. Wprawdzie Kazimierz Wielki uznawa w peni powag prawa zwyczajowego i niejednokrotnie powoywa si na zwyczaje, lecz Statuty, poza ujmowaniem w form ustawy istniejcych ju norm, zawieray sporo nowych rozwiza, usuway przestarzae oraz te, ktre wywodziy si ze zych zwyczajw". Istniao wiele redakcji rkopimiennych Statutw o rnym ukadzie i zawartoci. Pisane po acinie, zostay nastpnie przetumaczone na jzyk polski. Szczeglne znaczenie dla zapoznania si z pocztkami polskiej terminologii prawniczej ma przekad dokonany w poowie XV w. przez witosawa z Wojcieszyna. Statuty wydrukowane zostay po raz pierwszy w prywatnym zbiorze ustaw, tzw. Syntag-matach z 1488 r. W pocztkach XV wieku wraz z napywem idei odrodzeniowych, rozwiza stosowanych w odkrytym na nowo prawie rzymskim oraz koncepcji suwerennoci pastwa, powstaa potrzeba stworzenia bd przemodelowania obowizujcego w Polsce prawa. Wpyw na taki stan rzeczy miaa take postawa polskiej szlachty redniej, ktra coraz silniej dobijaa si o prawa polityczne, co w konsekwencji doprowadzio do powstania ruchu egzekucyjnego. Pierwszym zbiorem prawnym by Zbir askiego, bdcy dzieem kanclerza koronnego Jana askiego z inicjatywy sejmu radomskiego 1505 roku. Po roku, do warsztatw drukarskich trafio dzieo, w ktrym systematyzowano dotychczasowe polskie prawo stanowione (statuty i konstytucje). Skadao si z 2 czci pierwsza zwieraa statuty przywileje oraz inne rda prawa polskiego ( edykty krlewskie, akty unii Polski z Litw, akty pokojw z zakonem krzyackim i inne) i otrzymaa po zatwierdzeniu krla charakter urzdowy. Cz 2 bez konfirmacji krlewskiej, zawieraa zabytki prawa niemieckiego ( zwierciado saskie, Weichbild, prawo lubeckie), traktat popularny o prawie rzymskim Rajmunda z XIV w., prawa Likurga i traktat o susznej i niesusznej wojnie. Zbir ten odzwierciedla przekonanie o nadrzdnoci prawa. A poprzez ogoszenie go drukiem sta si powszechnie znany, wpywajc na rozwj wiadomoci prawnej mieszkacw Polski zwaszcza szlachty. Kolejnym kompleksowym zbiorem praw by prywatny zbir Volumina legum (V1). Jest to prywatny, peny zbir ustaw polskich, zestawiony przez pijarw, Jzefa Zauskiego i Stanisawa Konarskiego. W tomie I, wydanym w 1732 r., pomieszczono ustawy polskie do koca rzdw Zygmunta I, tom II obj ustawy z lat 15501609, III z lat 1611-1640, tomy IV do VI obejmuj lata: 1641-1668, 1669-1697 i 1697-1736. Tomy od II do IV wydano do 1739 r. Na tomie VI zamknito druk VL, gdy wydawnictwo doszo do ostatniego sejmu, ktry uchwali konstytucj, tj. sejmu z 1736 r. (za Augusta III aden sejm nie doszed ju do skutku). Konstytucje na nowo pojawiy si za Stanisawa Augusta. Pomieszczono je w tomach VII i VIII, wydanych w 1782 r., zawierajc w nich akta z okresu bezkrlewia oraz konstytucje sejmowe z lat 1764-1780. Pijarskie omiotomowe wydawnictwo nie objo, wic konstytucji ostatnich sejmw Rzeczypospolitej. Formula processus:

Na sejmie bydgoskim 1520 r. powoano komisj, ktrej powierzono kodyfikacj caego prawa sdowego. Komisja zebraa si po dwch latach, a owocem jej pracy byo skodyfikowane postpowanie sdowe, ktre weszo pod obrady sejmu w 1523 r. Uchwalone prawo procesowe pocztkowo (w 1523 r.) przyja tylko Maopolska, a z czasem pozostae ziemie Korony (Mazowsze dopiero w 1577 r.). Formula processus liczy 111 artykuw i opiera si na prawie procesowym maopolskim. Bya to zwiza i dobrze opracowana kodyfikacja, jedyny w Polsce a do koca XVIII w. skodyfikowany dzia prawa sdowego, gdy dalsze projekty komisji nie uzyskay zatwierdzenia sejmu. Correctura iurium (korektura praw) W 1532 roku opublikowano efekt prac komisji sejmowej, na czele ktrej sta sdzia ziemski krakowski Mikoaj Taszycki. Liczca 930 artykuw korektura Taszyckiego lub Correctura iurium, bya projektem caociowego skodyfikowania prawa polskiego: publicznego, prywatnego, karnego, procesowego, sdowego. Sejm w 1534 roku odrzuci jednak korektur, poniewa nie realizowaa ona postulatw ruchu egzekucyjnego, a interesy krla. Korektura dya do wzmocnienia wadzy krlewskiej, np. przez zmian zapisu w konstytucji nihil novi. KODYFIKACJE PRYWATNE Z koca XV w. pochodzi anonimowy ukad prawa polskiego. Autor wykorzysta wydanie ustaw polskich, tzw. Syntagamte, oraz rkopimienne kopie statutw. Zabytek wspczenie nie by drukowany, w przyszoci posuy w pracy nad ukadem ustaw polskich J. Przyuskiemu. Ponadto do kodyfikacji prywatnych naleay: Kompendium Jana Sierakowskiego, Ukad Jana Palczowskiego, Zbir praw Jana Herburta, Zbir Jana Januszowskiego. PROJEKTY KODEKSW Z XVIII W. Kodeks Andrzeja Zamoyskiego. Sejm w 1776 r. uchwali i zleci Zamoyskiemu, byemu kanclerzowi, aby w cigu dwch lat przedoy sejmowi codicem civilem. Miaa to by korektura istniejcego prawa sdowego. Projekt ogoszono drukiem w 1778 r. pt. Zbir praw sdowych. Dzieli si na trzy czci wedug instytucji rzymskich res personae-actiones. Redakcja projektu nie odznaczaa si jasnoci ani cisoci, le rozumiano prawo prywatne, prawo karne byo zacofane i zbyt surowe. Projekt odrzucono na sejmie jednomylnie uchwalon konstytucj z dnia 21 listopada 1780 r. z daniem, aby nie by nigdy wnoszony pod obrady. Prace nad kodeksem Stanisawa Augusta. Ustawa Rzdowa z 3 maja 1791 r. w art. VIII nakazywaa, aby osoby wyznaczone przez sejm spisay codex praw cywilnych i kryminalnych. W dniu 28 czerwca 1791 r., wyznaczono komisj do opracowania zbioru praw, ktry mia nosi nazw kodeksu Stanisawa Augusta. Przewodniczcymi komisji byli kanclerz Jacek Maachowski i podkanclerzy Hugo Kotaj. Kodeks mia obj tylko prawo sdowe, cywilne i karne wraz z organizacj sdw z procesem. W czasie prac nad prawem wcigano do take materie z prawa politycznego. Do uoenia caoci kodeksu Stanisawa Augusta nie doszo z powodu braku czasu. Pozostay cenne materiay, w nich m.in. projekty norm prawa karnego o charakterze humanitarnym (domniemanie niewinnoci oskaronego, uzalenienie kar finansowych od stanu posiadania skazanego, zastosowanie zasad nullum crimen sine lege i nulla poena sine lege penale anteriori). W projektowanym kodeksie najlepiej opracowane byy przepisy, ktre dotyczyy ustroju sdw. Wyrazem zastosowania tych przepisw w praktyce byo przyjcie przez sejm 10 stycznia 1792 r. prawa o urzdzeniu sdw ziemiaskich oraz pro projekt urzdzenia Trybunau, ktry ogoszono 21 stycznia 1792 r.

16. Nowoytne pojcie kodyfikacji prawa. Cechy idealnego kodeksu.


Wiek Owiecenia nazwano wiekiem kodyfikacji. Owieceniowy program walki ze starym adem" podejmowany by w atmosferze krytyki wszelkich zastanych urzdze, przeciwstawia kultowi tradycji i dawnych autorytetw afirmacj rozumu i praw natury, a dewiz mylicieli tej epoki stao si zawoanie horacjaskie sapere aude odwasi by mdry!" W dobie Owiecenia pojawiy si wielkie dziea powicone zagadnieniom polityki ustawodawczej i zasadom sztuki legislacyjnej, jak Monteskiusza O duchu praw, gdzie analiza ustawodawstw wiatowych przedstawiona w rozlegej perspektywie historycznej staa si punktem wyjcia rozwaa o

przyszym doskonaym prawodawstwie. Naley zaznaczy, e za twrc samego terminu kodyfikacja" uwaany jest wybitny angielski prawnik i filozof Jeremiasz Bentham. Idea spisywania i porzdkowania prawa, ukadania rnorodnych nierzadko rozproszonych i trudno dostpnych przepisw w jednolitym zbiorze wystpowaa i w poprzednich epokach. Myl zaprowadzenia adu w prawie obowizujcym, w celu jego lepszego poznania i atwiejszego stosowania w praktyce, nie bya obca jurystom redniowiecza, a powstajce wtedy zbiory prywatne lub opatrzone sankcj monarsz nierzadko nosiy nazw kodeksw". W dobie Odrodzenia pojawiy si w powstajcych wwczas zbiorach prawa prby racjonalnej systematyzacji przepisw prawnych, w czym upatrywa mona zacztkw nowoytnej techniki kodyfikacyjnej. Jednak w czasach Owiecenia pojawi si zasadniczo odmienny od poprzednich motyw dziaania kodyfikatorw, pozwalajcy widzie w przedsiwziciach legislacyjnych XVIII w. nowy etap dziejw myli kodyfikacyjnej. Postulatem epoki bya bowiem idea cakowicie nowego, oderwanego od spucizny wiekw ciemnoci" porzdku prawnego, zbudowanego od podstaw, niejako z niczego" (ex nihilo). wspln cech kodyfikacji XVIII w. byo to, e ich podstaw ideologiczn staa si filozofia nowoytnego prawa natury. Wpyw tego kierunku filozoficznego zaway zarwno na treci, jak strome formalnej powstajcych wwczas kodeksw. Czowiek by uwaany za czstk wielkiego mechanizmu Natury, a wizja nowego porzdku spoecznego wywodzona bya z poznawalnych rozumem praw przyrody. Krytyka istniejcych urzdze, feudalnej nierwnoci i niesprawiedliwoci spoecznej, przywilejw szlacheckich, poddastwa chopw, skrpowania wasnoci i innych opieraa si na argumentach ich niezgodnoci z rozumem i rzdzcym wiatem porzdkiem naturalnym, skoro w stanie natury ludzie byli wolni i obdarzeni rwnymi, przyrodzonymi" prawami. Ujmujc rzecz najbardziej oglnie: wszelkie owieceniowe postulaty przebudowy istniejcego porzdku prawnego nacechowane byy w dziedzinie prawa prywatnego egalitaryzmem i liberalizmem, za w dziedzinie prawa karnego goszone byy pod hasami humanitaryzmu i bezpieczestwa prawnego jednostki. Jednym z celw ruchu kodyfikacyjnego wieku wiate" miao by zerwanie z feudalnym partykularyzmem prawnym, istnieniem wielu rozproszonych, czsto niezgodnych ze sob przepisw. Hasem ruchu kodyfikacyjnego XVIII w. byo generalne zerwanie z dotychczasowym stanem niepewnoci prawnej, brakiem bezpieczestwa, samowol i naduyciami w dziedzinie wymiaru sprawiedliwoci. Przyszy kodeks mia stworzy prawo pewne (ius certum), dajce rozstrzygnicia dla wszystkich moliwych do pomylenia sytuacji, tak by nie zostawia pola dla dowolnoci wyrokowania Zadanie to mg speni tylko kodeks zupeny pod wzgldem zawartoci, bez luk. Idea zupenoci kodeksu wysuwana bya na czoo stawianych przed ustawodawc zada, a Jeremy Bentham uznawa j za najwyszy przymiot dobrej kodyfikacji. Naley tu podkreli, e postulat zupenoci kodeksu nabra fundamentalnego znaczenia na gruncie kodyfikacji prawa karnego, stanowic podstawowy warunek realizacji hasa: nullum crimen sine lege, wyraajcego istot de do zapewnienia praworzdnoci i bezpieczestwa prawnego. Innym wanym postulatem kodyfikacyjnym, tak znamiennym dla czasw, w ktrych dziaania podejmowano zgodnie z kartezjask maksym myle jasno i wyranie", by wymg jasnoci i powszechnej zrozumiaoci kodeksu. Jak pisa Monteskiusz w Duchu praw: prawa nie powinny by zawie; przeznaczone s dla ludzi miernego pojcia; nie s kunsztem logiki, lecz prostym rozsdkiem ojca rodziny". Stworzenie kodeksu dla ludzi", a nie tylko dla

fachowcw, suy miao upowszechnieniu znajomoci prawa, zabezpieczeniu jednostek przed naduyciami w dziedzinie wymiaru sprawiedliwoci. Wan cech kodyfikacji byo rwnie odstpienie od dawnej zagmatwanej kazuistyki.

17. Pruskie i niemieckie prawo cywilne na ziemiach polskich. Landrecht Pruski. BGB
Okres zaboru pruskiego: Na ziemiach zaboru pruskiego: Wielkopolska, Prusy Krlewskie oraz znaczna cz Mazowsza z Warszaw wcznie prawo cywilne zawarte zostao w wydanym w 1794r. Landrechcie pruskim. feudalno- buruazyjne: nierwno wobec prawa (zalenie od przynalenoci stanowej) wspistnienie wasnoci penej i rwnoczenie wasnoci podzielonej pomieszanie typw umw z nowego trendu z drobiazgowymi przepisami o czeladzi oddajcymi j pod rygorystyczn kontrol pracodawcw i organw pastwowych przewaga mczyzny w rodzinie upoledzenie dzieci pozamaeskich ograniczenie swobody testowania Prawo Landrechtu obowizywao do 1900 r. Wprowadzano jednak coraz wicej zmian dogodnych dla kapitalistycznych stosunkw produkcji i midzyludzkich, uchylajc przepisy specyficzne dla feudalizmu. Zamieniono m. in. lenna w wasno pen i przeksztacono je w fideikomisy (system dziedziczenia wielkiej wasnoci, polegajcy na przejciu majtku tytuem spadku na najstarszego syna dziedzica bez prawa sprzeday, zastawu itp., majcy na celu utrzymanie majtku w caoci w rodzie). Zniesiono take przeszkody stanowe w prawie maeskim (1869), wprowadzono wieck form zawierania maestw oraz ograniczono ingerencj wadzy pastwowej w sprawy opiekucze. Tolerowano do liczne odrbnoci prowincjonalne. Po wielu dyskusjach podjto prace nad nowym kodeksem, ukoczone w 1896 roku ( wszed w ycie w 1900 r.). Nosi on nazw Burgerlichses Gesetzbuch ( BGB). Dzieli si na pi ksig: cz oglna, zobowizania, prawo rzeczowe, prawo rodzinne i prawo spadkowe.. Zawiera on w sobie wiele cech liberalnych: pena wasno prywatna Mia on cechy

Utrzymao si jednak uprzywilejowane stanowisko mczyzn, a take upoledzenie dzieci pozamaeskich. Wasno zostaa ograniczona licznymi przepisami administracyjnymi, a take szerokie, kauczukowe gitkie normy umoliwiajce sdom znaczn swobod w orzekaniu. Kodeks na ziemiach polskich zaboru pruskiego obowizywa nie w caoci, lecz w pewnych czciach do 1946r.

18. Prawo cywilne w Ksistwie Warszawskim. Kodeks Napoleona.


O wprowadzeniu do Ksistwa Warszawskiego Kodeksu Napoleona zadecydowaa konstytucja ksistwa, sam za kodeks wszed w ycie na mocy dekretu krlewskiego i obowizywa od maja 1808r. Kodeks uchwalono w 1804 i nadano mu tytu Kodeks Cywilny Francuzw ( w 1807 otrzyma nazw Kodeks Napoleona). Opiera si na zaoeniach prawnonaturalnych rwnoci, wolnoci, wasnoci indywidualnej i swobody umw. Realizowa fundamentalne zasady prawa cywilnego w ustroju buruazyjnym. Napisany zosta jzykiem prostym zwizym i jasnym, unika kazuistyki i zbyt abstrakcyjnych teoretycznych konstrukcji. Obejmowa 2281 artykuw. Zosta podzielony na 3 ksigi: O osobach

Podstaw podziau materii Kodeksu by stosunek czowieka do rzeczy i ochrona jego praw majtkowych. W ksidze I znalazy si przepisy o nabywaniu i utracie praw cywilnych, o aktach stanu cywilnego, prawo maeskie osobowe, przepisy o wadzy ojcowskiej, adopcji, opiece i kurateli. Ksiga II zawieraa przepisy o wasnoci, uytkowaniu i suebnoci. W Ksidze III umieszczono przepisy o spadkach darowiznach i testamentach, prawo maeskie majtkowe i prawo zobowiza. Kodeks ten podkrela nierwno praw mczyzn i kobiet zamnych uzaleniajc je od woli ma. Wystpowao w nim ostre upoledzenie dzieci nielubnych., a take wprowadza laicki typ maestwa. Przywrcono w nim tzw. mier cywiln dla przestpcw za najcisze kary a zatem na pozbawienie ich praw take w stosunkach prawnocywilnych. Proklamujc wolno stron w stosunkach umownych uzaleniono w praktyce ludzi yjcych z pracy najemnej od pracodawcw. Tym stosunkom Kodeks powici niewiele miejsca, przez co rozwin si swobodny wyzysk pracownikw ograniczony tylko w niewielkim stopniu przez ingerencj administracji pastwowej. Ponadto kodeks znosi wadz nad penoletnimi, a penoletnio ustalono na 21 lat. Ponadto wprowadzono w Ksistwie francuski Kodeks handlowy z 1807 r. Normowa on wymian i kredyt oraz produkcj przemysow ponadto okrela organizacj sdw handlowych i zawiera przepisy proceduralne. Dzieli si na 4 ksigi:

19. Prawo cywilne w Krlestwie Polskim


W Krlestwie Polskim utrzymano w mocy kodeks Napoleona, rozegraa si wwczas walka o zmian niektrych czci kodeksu. Pierwsza z reform dotyczya prawa hipotecznego i zostaa uchwalona w 1818 jako Prawo o ustaleniu wasnoci dbr nieruchomych o przywilejach i hipotekach w miejsce tytuu XVIII ks. III Kodeksu cywilnego. Zmiana wprowadzia nowe zasady w dziedzinie kredytu hipotecznego i obrotu nieruchomociami. Nowe ksigi hipoteczne obligatoryjnie rejestroway zmiany wasnoci nieruchomoci i ich obcienia, oddzielnie dla nieruchomoci szlacheckich, miejskich i chopskich. Odtd hipotek cechowaa zasada jawnoci, pierwszestwa, szczegowoci i niepodzielnoci ( w razie podziau nieruchomoci dug obcia cao majtku). Nowoczesne prawo hipoteczne odpowiadao rozwijajcym si stosunkom kapitalistycznym, ktre wymagay pewnoci i gwarancji. Drug istotna reforma doprowadzia do uchwalenia przez sejm w 1825r. Kodeksu Cywilnego Krlestwa Polskiego ( zacz obowizywa od stycznia 1826) Wszed on w miejsce ksig traktujcych o prawie osobowym i rodzinnym oraz o umowie przedlubnej. Kodeks przywrci m.in. kocieln form zawierania maestwa. Wobec cudzoziemcw i ydw wprowadzi zasad korzystania z prawa cywilnego na zasadzie wzajemnoci, to znaczy, e korzysta mogli z praw cywilnych tak jak Polacy. Zniesiono te rozwody, a od 1836 r. sprawy maeskie zostay przekazane do wycznej kompetencji sdw duchownych czterech wyzna: rzymskokatolickego, greckokatolickiego, prawosawnego i protestanckiego. Ponadto obowizywa nadal francuski Kodeks Handlowy. Szczeglnym ograniczeniom ulegay przepisy Kodeksu Napoleona dotyczce prawa wasnoci, w zalenoci od rodzajw wasnoci. Odmienne przepisy zwaszcza, co do dzielenia wasnoci istniay w odniesieniu do wasnoci chopskiej. Do najwaniejszych naleao ograniczenie moliwoci zakadania ks. hipotecznych dla wasnoci chopskiej. Spadkobranie chopskie nie byo normowane przepisami Kodeksu Napoleona tylko wociaskim prawem zwyczajowym. Zmienione zostay rwnie przepisy kodeksu o prawach na dobrach niematerialnych. Rozcignicie na Krlestwo w 1869 rosyjskich przepisw o cenzurze przynioso unifikacj prawa autorskiego. Po zmianie w ( 1911) nowe prawo autorskie okrelio m. in prawo wasnoci do utworw literackich naukowych i oglnie artystycznych. Oddzielnie uregulowano prawo wasnoci na wynalazki ( ukaz z 1867) oraz prawo do znakw towarowych ( ukaz z 1896). W prawie zobowiza ograniczono zakres przepisw Kodeksu Napoleona o darowiznach. Od 1866 niewana bya darowizna chopska na rzecz wocianina. Ten stan prawny bez wikszych zmian utrzyma si w tej czci polski do 1945 r.

20. Rosyjskie prawo cywilne na ziemiach polskich.


Carat stosowa polityk zjednywania sobie polskiej szlachty dlatego stosunkowo dugo utrzyma na Litwie Biaorusi i Ukrainie moc III statutu litewskiego z 1588 jako materialnego i proceduralnego prawa cywilnego i karnego. Wizao si to rwnie z brakiem odpowiednich kodyfikacji rosyjskich. Z czasem stopniowo z pomoc ukazw carskich zaczto wprowadza zasady prawa rosyjskiego. Moc statutu litewskiego uchylono dopiero w 1840r. Jego miejsce zaj obowizujcy w Rosji od 1835 Zwd Praw. By to wydany w 1833 r. zbir praw nie tylko prawa cywilnego, ale i karnego oraz administracyjnego Na cao zbioru skadao si osiem czci umieszczonych w 15 tomach. W t. 10, cz. V znajdowao si prawo cywilne materialne i procesowe. Prawo to byo obcione przepisami o charakterze feudalnym i nie miao wikszego wpywu na dalszy rozwj prawa polskiego. W okresie II wojny wiatowej na ziemiach zagarnitych przez Zwizek Radziecki przestao obowizywa polskie prawo. Dla obszarw wczonych do obydwu republik ( Biaoruskiej i Ukraiskiej) i terenw polskich przekazanych Litwie nie wydano adnych przepisw przechodnich, ktre okrelayby relacje midzy regulacjami prawa polskiego i radzieckiego. Do podstawowych rde prawa naleay kodeksy

poszczeglnych republik, ktre byy wzorowane na kodeksie republiki rosyjskiej. W zakresie prawa cywilnego due znaczenie mia Kodeks Rosyjskiej Socjalistycznej Federacji Radzieckiej wydany w 1992r.

21. Austriackie prawo cywile na ziemiach polskich. ABGB


Austria na skutek zaborw zagarna Maopolsk poudniow z Krakowem i pnocn z Lublinem oraz dawne wojewdztwo ruskie z Lwowem i Haliczem. Aby ujednolici prawa w poszczeglnych krajach monarchii Habsburgw zostay podjte prace nad kodyfikacj. Nowe ustawy najwczeniej wprowadzano w Galicji. Z zakresu prawa cywilnego wprowadzono kodeks wekslowy 1775, patent o opiece dla szlachty 1778, prawo maeskie 1783, patent o sprawach beztestamentowych 1786. W 1786 ukaza si kodeks jzefiski. W Galicji Zachodniej w 1797 a rok pniej w wschodniej wprowadzono Kodeks cywilny zachodniogalicyjski. Gdy wprowadzono go na terenie caej Galicji przestao obowizywa prawo polskie. Po poprawkach i uzupenieniach na tym kodeksie oparty zosta oglnoaustriacki kodeks cywilny z 1811 ABGB. Bya to nowoczesna niezbyt obszerna kodyfikacja obejmujca cao prawa prywatnego. Przepisy byy pozbawione kazuistyki, jasne i zwize. Skada si on z trzech ksig: O prawie osobowym obejmowaa prawo dotyczce stanowiska osoby fizycznej i prawnej oraz prawo familijne O prawie rzeczowym dotyczya prawa majtkowego i zawieraa przepisy, ktre dzi zaliczmy do prawa rzeczowego O przepisach wsplnych dla praw osobowych i rzeczowych zawiera normy, ktre ustawodawca potraktowa jako wsplne dla obu ksig Kodeks ten stworzy grunt dla stosunkw kapitalistycznych. Wychodzc z zaoe prawnonaturalnych wprowadza formaln rwno wobec prawa. Nie byo to zgodne z wczesnym stosunkami spoecznymi, gdy w Austrii istniaa jeszcze feudalna struktura spoeczestwa. Te zasady byy, wic fikcj, a do likwidacji ustroju feudalnego w 1848 r. Utrzymywao si upoledzenie kobiet, ograniczenie praw wyznawcw niektrych religii zwaszcza mozaizmu. W prawie rzeczowym nastpio uregulowanie zasady wasnoci kapitalistycznej, ale zachowano rwnie niektre formy feudalnej wasnoci ziemi m.in. lenna. W prawie zobowiza zapewniono wolno umw, rozwinito gwne ich typy, dopuszczono umowy wieczyste. Zmian w zakresie prawa zobowiza stworzyo rozporzdzenie carskie z 1914, ktre uznawao za niewane umowy kiedy wierzyciel wykorzystujc np. lekkomylno przymusowe pooenie albo ograniczenie umysowe niedowiadczenie dunika zastrzega sobie korzyci nieproporcjonalne do jego wiadczenia. Ta zmiana miaa skutecznie przyczynia do zwalczania lichwy masowej w Galicji, zwaszcza w stosunkach do chopskich dunikw. Prawo rodzinne uwydatniao wadz ma jako gowy rodziny i upoledzone stanowisko ony. Utrwalono obowizek religijnej formy zawierania maestwa przy jednoczesnej i wycznej jurysdykcji sdw pastwowych. Upoledzono dzieci pozamaeskie. Jednak zmiany wprowadzone po nowelach z lat 1914- 1916 dopuciy dzieci nielubne do dziedziczenia w obrbie rodziny matki a take rozszerzyy zakres

dziedziczenia po wspmaonku. ABGB w jzyku polskim nazywany Powszechn ksiga ustaw cywilnych take w byym zaborze austriackim w II RP.

22. Pruskie i niemieckie prawo karne na ziemiach polskich.


Pruskie prawo karne pod zaborami: Na terenie zaboru pruskiego obowizywa od 1 czerwca 1794 r. Landrecht Pruski. Prawo tego kodeksu byo wyrazem utrzymujcych si tendencji feudalno- absolutystycznych i niskiego stopnia techniki legislacyjnej. Mia by prawem uniwersalnym obejmujcym cao prawa materialnego ( bez prawa procesowego) rnych dziedzin. W rezultacie zawiera przepisy prawa prywatnego, prawo karne, pastwowe, lenne, kocielne, administracyjne i inne. Do jego zasad naleay: stanowo, kazuistyka poczona z drobiazgowym interweniowaniem w ycie osobiste mieszkacw kraju, surowo stosowanych kar. Szczeglnie rozbudowana bya represja za czyny wymierzone przeciw wadzy politycznej i ustrojowi spoeczno- ekonomicznemu. Kodeks podzielony by na 2 czci stwierdzajc, e czowiek wystpuje w przyrodzie w podwjnym charakterze jednostki i czonka spoeczestwa: Cz. I dotyczya praw indywidualnych, czyli odnoszcych si do jednostki i jej wadzy nad rzecz II odnosia si do praw spoecznych obejmujcych przepisy o stosunku jednostki wobec rnych zbiorowoci np. pastwa, gminy, rodziny Przepisy Landrechtu niewiele zmienione pod wpywem wiosny ludw ( zniesiono kar chosty i kar konfiskaty majtku) zastpiono nowym pruskim kodeksem karnym z 1851. Oparty byo on na francuskim kodeksie z 1810r. oraz bawarskim kodeksie karnym z 1813 r. odznacza si wysokim poziomem techniki ustawodawczej. Cz szczegowa bya poprzedzona czci oglna, w ktrej przyjto zasad nulla poena sine lege: karalne byy tylko czyny zagroone przez ustaw obowizujc w chwili popenienia czynu. Kodeks odrzuca domniemanie winy jednake problemu co jest win kodeks nie okrela pozostawiajc to praktyce. Podzielono w nim przestpstwa na: Zbrodnie, zagroone kara mierci lub wizienia od 5 do 20 lat Wystpki, zagroone wizieniem do 5 lat lub grzywn powyej 50 talarw Wykroczenia, zagroone aresztem do 6 tygodni lub do 50 talarw

Jako kary dodatkowe przewidziano: utrat lub ograniczenie praw obywatelskich, wygnanie z kraju, oddanie pod dozr policyjny, konfiskat przedmiotw zwizanych z przestpstwem, publiczne ogaszanie wyroku oraz umieszczanie w domu pracy na okres 3 lat. Karalno wykluczaa bd ograniczaa: niepoczytalno, przymus, nieletnio, przedawnienie. Kodeks pozostawa pod wpywem ideologii pastwa policyjnego , zwaszcza pod wzgldem wzmocnionej ochrony organw pastwa. Pruski kodeks karny z 1851 po rnych zmianach w 1870 zosta przyjty w Zwizku Pnocnoniemieckim a po utworzeniu II Cesarstwa wprowadzono go w 1871 na obszarze caej II Rzeszy jako kodeks karny oglnoniemecki. Na ziemiach polskich obowizywa on a do kodyfikacji prawa karnego w 1932 r. Bya to agodniejsza unifikacja. Obniaa najwyszy wymiar kary czasowego pozbawienia wolnoci z 20do 15 lat wprowadzono instytucj przedterminowego zwolnienia wykluczono odpowiedzialno dzieci ( do 12 lat). Kar mierci ograniczono tylko do wypadku morderstwa lub jego

usiowania na osobie monarchy. Ponadto doszy w nim do gosu niektre ujcia pozytywistyczne w szczeglnoci zaznaczy si wpyw szkoy socjologicznej prawa karnego, ktrej przedstawiciele wskazywali na przestarzao tradycyjnego systemu represji karnej. Niemiecki kodeks karny wysun na pierwszy plan nie tyle represje za czyn ile czynniki indywidualne ujawnione przez sprawc czynu. Nie czyn, lecz jego sprawca podlega ukaraniu, tote rodki reakcji karnej naley stosowa do osobowoci i stanu niebezpieczestwa sprawcy. Okres niemieckiego zarzdu wojskowego: Jest to okres przed wczeniem ziem polskich do Rzeszy. Nie zniesiono wwczas formalnie prawa polskiego, ale wprowadzono m. in. nowe regulacje karne. Naley tu zwrci uwag na rozporzdzenie z 10 wrzenia 1939 O zawyrokowaniu czynw modocianych. Na jego podstawie wadze niemieckie mogy sdzi osoby niepenoletnie tak samo jak penoletnie jeli pod wzgldem rozwinicia fizycznego sprawca dorwnuje 18- letniej osobie. Brak precyzji w przepisach powodowa swobod w orzekaniu. Wyrazem zaostrzenia represji byo rozporzdzenie o posiadaniu broni z wrzenia 1939. Przewidywano w nim kar mierci za posiadanie broni amunicji lub sprztu wojennego. Obszar wczony do Rzeszy: Obszar obejmowa: Pomorze, wojewdztwo poznaskie, cz wojewdztwa dzkiego z odzi, Grny lsk, Zagbie Dbrowskie, zachodnie powiaty wojewdztwa krakowskiego, pnocna czwojewdztwa warszawskiego oraz Suwalszczyzna. Wczeniej ju we wrzesniu 1939- Wolne Misto Gdask, od 1941 Biaostocczyzn. Po wczeniu ziem polskich do Rzeszy ( X 1939) na obszarach tych istniay specyficzne przepisy prawa dotychczas niestosowane, Dla prawa karnego istotnym rozporzdzeniem byo : O sdownictwie karnym dla Polakw i ydw na wczonych obszarach wschodnich . Wydane zostao w grudniu 1941 przez Rade Ministrw do spraw obrony Rzeszy. Wprowadzio ono surowe specjalne prawo dla Polakw i Zydw, ktrzy dopuscili si aktu gwatu w stosunku do Niemca czy mienia niemieckiego. Dla sprawcy przewidywano kar mierci a w mniej cikich przypadkach kar pozbawienia wolnoci( kar pozbawienia wolnoci by obz karny od 3 miesicy do 10 lat, a w ciszych przypdkach obostrzony obz karny od 2 do 15 lat). Tak sam kar przewidywano, dla tych ktrzy uszkadzaj urzdzenia niemieckich urzdw podburzaj lub wzywaj do nieposuszestwa wobec wadz, umawiaj si w celu wystpowania przeciwko Rzeszy bd wiedzc o tym zaniechali powiadomienia wadz. Przewidywao ono rwnie kar mierci za posiadanie broni palnej, biaej, materiau wybuchowego albo innego sprztu wojennego. W tym akcie zawarto przepisy materialnego prawa karnego dla Polakw i ydw, a take okrelono postpowanie karne w tym postpowanie przed sdami doranymi. Generalne Gubernatorstwo:

W skad GG utworzonego w X 1939 na ziemiach Polski centralnej wchodzi: dystrykt krakowski lubelski, radomski warszawski, a od 1941 rwnie dystrykt Galicja. Wanym aktem byo tutaj rozporzdzenie generalnego gubernatora z padziernika 1939 O zwalczaniu aktw gwatu w GG. Wskazywao ono szeroki katalog czynw, ktre cechuje wrogo przeciwko Rzeszy i Niemcom. Za wikszo tych przestpstw przewidywano kar mierci. Rwnie osoba, ktra wiedziaa o zamiarze przestpstwa, a nie doniosa podlegaa karze mierci. Ponadto tak jak na ziemiach waczonych obowizyway przepisy O sdownictwie karnym dla Polakw i ydw na wczonych obszarach wschodnich. Zakres stosowania kary mierci by stopniowo rozszerzany wydawanymi rozporzdzeniami i dekretami, stanowic istotny skadnik polityki terroru i represji kara mierci grozia m.in. za: zaraenie Niemca chorob weneryczn, rozporzdzenie z dnia 20 lutego 1940 (o zwalczaniu chorb wenerycznych w GG), niezarejestrowanie si przez oficerw Wojska Polskiego, rozporzdzenie z dnia 31 lipca 1940, za danie lub przyjmowanie cen wyszych od maksymalnych przez osoby sprzedajce towary na rynku, oraz za ukrywanie przedmiotw codziennego uytku, rozporzdzenie z dnia 21 stycznia 1940 (o zwalczaniu nadmiernych cen), za niedostarczenie kontyngentw przez rolnikw, rozporzdzenie z dnia 11 lipca 1942 (o ochronie zbiorw), za ukrywanie ydw, kara mierci obowizywaa od 1942 i przeprowadzana bya czsto bez wyroku sdu doranego, tzw. egzekucj na miejscu zdarzenia (niem. an Ort und Stelle), uchylanie si modziey od Suby Budowlanej (niem. Baudienst), rozporzdzenie z dnia 24 lipca 1943, rozporzdzenie generalnego gubernatora z 2 padziernika 1943r. O zwalczaniu napaci na niemieckie dzieo odbudowy, ktre gosio e osoby narodowoci nie niemieckiej, ktre w zamiarze hamowania lub przeszkadzania niemieckiemu dzieu odbudowy wykraczaj przeciw ustaw rozporzdzenia i zarzdzeniom wadz naley karac mierci w 1944 wyszy dowdca SS i policji wprowadzi szczeglny rodzaj odpowiedzialnoci zbiorowej. Wraz ze sprawc zamachu karani byli wszyscy jego mscy krewni

23. Prawo karne w Ksistwie Warszawskim


W Ksistwie proklamowano przywrcenie dawnego prawa polskiego z utrzymaniem pruskiego prawa karnego Landrechtu jako pomocniczego. Podkrelano, e w razie wtpliwoci ma by stosowane prawo agodniejsze. Uchwaa sejmu z 1809 okrelia zasady stosowania rnych systemw prawa przewidujc, e obok przepisw agodniejszych pierwszestwo maj przepisy cilejsze. Uchwaa zagodzia okruciestwo pruskiego prawa zniosa obostrzone kary wizienia, ograniczya rodzaje kar mierci do cicia i powieszenia. Rozszerzono natomiast stosowanie chosty wobec buntujcych si chopw i zaostrzono kary z kradzie. Na terytoriach przyczonych w 1809 utrzymano prawo austriackie z 1803 r. Dekret krlewski z 1810 wprowadza podzia przestpstw na zbrodnie, wystpki i wykroczenia oraz stosownie do tego wyrniono ary: kryminalne

poprawcze policyjne za wzorem francuskim. Natomiast sejm sprzeciwi si wprowadzeniu do Ksistwa francuskiego prawa karnego.

24. Prawo karne w Krlestwie Polskim


Kodeks karzcy dla Krlestwa Polskiego.(1818)
Jego wydanie byo podyktowane potrzeb szybkiego zastpienia Ladrechtu i dawnego prawa polskiego ( oba przestarzae i nie odpowiadajce duchowi owiecenia ). Kodeks karzcy cho rwnie zawiera wiele rozwiza epoki by kodeksem w gruncie rzeczy kapitalistycznym i podnoszcym jako prawa karnego w Krlestwie. wiadcz o tym jego nastpujce cechy: -formalna rwno wobec prawa - zasada nullum crimen sine lege -wina jako podstawa odpowiedzialnoci -ograniczona kar mierci do 7 najciszych przestpstw ( ujtych kazuistycznie) a kwalifikowan kar mierci zlikwidowano w ogle -rozbudowa kary pozbawienia wolnoci Sam system wiziennictwa rozrnia kilka rodzajw wizie: -wizienie warowne ( najcisze; stosowano kajdany , twarde oe , co trzeci dzie by o chlebie i wodzie ; Ponadto czowiek skazany na doywotni pobyt w takim wizieniu podobnie jak w przypadku kary mierci doznawa mierci cywilnej zniesiono t regulacje w 1825 r . Kara ta moga by obostrzana gdy staa za ni teoria sprawiedliwego odwetu ) -wizienie cikie -areszt -dom poprawy Osobna regulacja w tym czasie dotyczya prawa karnego wojskowego ktre z jednej strony nowoczesne i postpowe( zasada jawnoci, ustnoci i bezporednioci ) z drugiej sankcjonowaa bezwzgldne represje

Kodeks kar gwnych i przestpczych(1847)


Wydany przez Mikoaja II w celu znacznego zblienia polskiego prawa karnego do rosyjskiego. W kocowym rozrachunku cho podobny do swego pierwowzoru z 1845 roku zawiera jednak rnice i w formie i w treci. Kodeks zawiera ponad 1200 art. ( rosyjski ponad 2400 wiec tu rnica w formie ) zwiera idee prewencji oglnej i szczeglnej jednak czsto odchodzi od tych zasad pod wpywem absolutyzmu wadzy. W rezultacie kodeks posiada nastpujce cechy -kazuistyczny charakter -przewidywa 11 rodzajw kar ( niemal kada wielostopniowa ) -rnicowa przepisy w zalenoci od wyznania -posugiwa si karami cielesnymi -przy stosowaniu kar cielesnych wyrnia grupy wolne od nich ( szlacht, chrzecijaskie duchowiestwo, a take waciciel fabryk, gruntw, bogatszych kupcw itp. ) -istniaa kara zsyki -istniay kary religijne -jako plus mona wyrni wprowadzenie kar za uchylanie si od alimentacji W 1863 roku zniesiono kary cielesne, jednak ju kilka lat potem seri ustaw szczegowych wprowadzone je powtrnie w bardzo wielu przypadkach.

Represje karne
Do wydania statusu organicznego ( 1832 ) skazani odbywali kary w zakadach na terenie krlestwa. Od tego roku rozpoczy si zsyki na Syberi( min uczestnicy powsta nieobjci amnesti). Praktyki te trway do koca trwania zaboru rosyjskiego.

25. Rosyjskie prawo karne na ziemiach polskich. Kodeks Tagancewa.


Jak ju wspomniaem w poprzednim pytaniu w 1863 roku zniesiono w Krlestwie Polskim kary cielesne. Jednak wprowadzane w latach 70 i na pocztku 80 tego wieku ustawy od nowa zaostrzay represje. Cz sprawa moga by przekazywana przez Genera Gubernatora lub ministra spraw wewntrznych do sdw

wojskowych ( korzystana z tej moliwo zwaszcza w sprawach politycznych ). Ponadto stosowano kary zsyki jako kary administracyjne a wic bez potrzeby orzekania o winie ( stao si to cech systemy represyjnego caratu). W Rosji pewne cechy postpowoci wykazywaa ustawa o przestpstwie karnym( 1864), jednak jej stosowanie zostao w praktyce ograniczone w Krlestwie. Nowoczesny kodeks krany uwzgldniajcy prdy humanitarne wprowadzono w Rosji w 1903 roku i od nazwiska twrcy nazywano kodeksem Tagancewa. W Krlestwie Polskim nie dopuszczono jednak do stosowania jego czci szczegowej jako zbyt agodnej ( stosowano dopiero od 1915 gdy wprowadzili j Prusacy). Kodeks ten wprowadzi: -formaln definicj przestpstwa, -trjpodzia czynw zabronionych na zbrodnie, wystpki i wykroczenia, -rozrnienie midzy win umyln, a w jej obrbie - zamiarem bezporednim i zamiarem ewentualnym, oraz win nieumyln, -nowoczesne ujcie usiowania, podegania i pomocnictwa, -rodki probacyjne - zawieszenie wykonania kary oraz warunkowe zwolnienie (gwnie w ramach uniknicia kosztw wykonania kary -zasad nullum crime i nullum peona -zaczto za nadrzdne uwaa prawa jednostki -starano si zracjonalizowa , zlaicyzowa i uczyni bardziej utylitarnym prawo -wprowadzono rwno wobec prawa W dobie rewolucji 1905-1907 bardzo zaostrzyy si represje karne. Karano mierci schwytanych z broni w rku. Na mier w okresie stanu wojennego skazyway sdy wojskowe i dorane wojskowo-polowe sdy. Wiele te byo egzekucji bez wyroku sdu. Polakw coraz czciej skazywano w procesach politycznych i osadzano w wizieniach w gbi Rosji.

26. Austriackie prawo karne na ziemiach polskich.


W zaborze austriackim w 1787 roku wprowadzono jzefiaski kodeks karny. By on nieco postpowy gdy ogranicza np. kary mierci. Jednak w swej naturze nadal pozostawa okrutny i zakorzeniony w poprzedniej epoce( kwalifikowane kary mierci, chosta, udrczenia ). Potem jednak zaczto agodzi system karny. W 1796 roku wprowadzono zachodniogalicyjski kodeks karny ktry by prba zaoe dla kodeksu oglnopastwowego. Kodeks ten cechowa si nastpujcymi cechami: -wysoka technika prawnicza -odejciem od kazuistyki -pomimo proklamowani rwnoci wobec prawa sdy nadal stosoway kryteria stanowe ( ordynacja procesowa z 1788 roku przewidywaa utrzymanie wikszoci starych zasad) -przewidziany by tryb dorany ( mia by stosowany do walki z ruchami wolnociowymi ) Nowy austriacki kodeks karny bdcy niewielk przerbk tego z 1803 roku pochodzi z 1852 roku. Nastpnie zagodzono go w ustawach konstytucyjnych z 1867 r.. Znosiy one midzy innymi kare chosty i niektre ograniczenia polityczne. Jednak oprcz tego istnia szereg ustaw specjalnych ( prasowa, o wczgach ) ktre ograniczay prawa jednostek i penalizoway niektre zachowania.

27. Prawo handlowe i gospodarcze na ziemiach polskich u schyku XIX w. i na pocztku XX w.


Prawo gospodarcze i handlowe to poza maymi wyjtkami gazie prawa powstae lub przynajmniej rozwinite na szersz skale w XIX w. Na ziemiach polskich bdcych pod zaborami ksztatowao si ono co oczywiste w sposb podobny do pastw zaborczych. Prawo gospodarcze wykazywao w swych pocztkach tendencje gboko liberalne, nastpnie doszo do czsto susznego i prowadzonego w interesie ludzi ograniczenia pewnych form kapitalizmu. Pniej do gosu dojd wielkie zwizki monopolistyczne. Najlepszym kodeksem handlowym jaki obowizywa na ziemiach polskich podczas zaborw by kodeks pruski ktry wszed w ycie w 1900 r.. Oglnie mwic zakada on ( podobnie jak i przepisy w pozostaych dwch zaborach ) ludzi wszelkich warstw spoecznych i stanw ( w I Rzeczpospolitej tak nie byo ). Wolno przemysow proklamowano na ziemiach polskich w rnym czasie. I tak w Prusach by to 1845 ( potem ustawa niemiecka z 1869), ze strony austriackiej w 1869 r a Rosyjskiej ustaw podatkow z 1863 r.. Z kolei wasno grnicz wprowadzono w Austrii w 1864 r w Prusach w 1865. W Rosji rwnie wprowadzono tego typu regulacje. Natomiast wyomu w tym prawie dokonano w Austrii gdzie w 1884 r. przyznano obszarnikom prawo do pobierania dochodw z eksploatacji szybw naftowych znajdujcych si na ich ziemi. W pastwach zaborczych przez dugi czas nie byo przymusowych zrzesze gospodarczych. Zmienio si to na przeomie XIX i XX w. Pojawiy si wtedy kartele, ktre dopuszczano w Krlestwie Polskim, tolerowano w Prusach i w Austrii ( tu prbowano bezskutecznie z nimi walczy.). Wymagano jednak legalizacji i uznania tych organizacji przez pastwo. Rwnolegle do tworzenia si prawa i regulacji powstaway konkretne organizacje gospodarcze ( w warunkach polskich czsto poczone z dziaalnoci narodowowyzwolecz) . I tak np. izby przemysowo handlowe w Prusach otrzymay regulacje w 1849 i 1897 r w Austrii, w 1898. W rolnictwie pojawiy si Izby rolnicze ( w Prusach od 1894 r przymusowe dla grupy rolnikw osigajcych okrelony lub wikszy dochd i tym samym opacajcych odpowiedniej wielkoci podatek ). W Austrii ustawa ta nie wesza w ycie z uwagi na niech do zrzeszania si z biednym chopstwem ( zwaszcza Ukraiskim). W Rosji izb rolniczych nie byo za to prnie funkcjonoway syndykaty rolnicze. W Rosji ( w przeciwiestwie do Prus i Austrii ) nie powstay izby przemysowo handlowe. Istniay za to Komitety Handlu i Rzemiosa, Zgromadzenia Kupcw i Komitety Giedowe. Mimo istnienia tych instytucji przez cay czas toczono w Rosji dyskusje o powstaniu Izb jednak zbyt maa bya wola ich utworzenia ( wielcy posiadacze i tak mieli zagwarantowane swoje interesy, mali redni obawiali si opanowania izb przez wielkich ).

28. Unifikacja i kodyfikacja prawa w II Rzeczypospolitej. Komisja kodyfikacyjna.


Po odzyskaniu przez Polsk niepodlegoci na jej terytorium obowizyway prawa obce ( nie tylko zaborcze bowiem prcz wtedy ju niemieckiego, austriackiego i rosyjskiego take francuskie- pozostao po ksistwie i obowizywaniu na ziemiach polskich ustawodawstwa Napoleona , a lokalnie nawet prawo wgierskie. Po odzyskaniu niepodlegoci nie zniesiono od razu tych praw a jedynie uchylono ustawodawstwo antypolskie i cz antydemokratycznego. Zadnie niezbdnej dla nowego pastwa unifikacji i kodyfikacji prawa spoczo na sejmie. W organie tym zwyciya koncepcja komisji kodyfikacyjnej niezalenej od sejmu, zoonej z ekspertw, majcej opracowa kodyfikacje prawa karnego i cywilnego ( poza jej zainteresowaniami znalazo si praw pracy , administracyjne, skarbowe itp. ) .Komisj powoano do ycia 3 czerwca 1919 roku .Jej pierwszym prezydentem

by profesor Ksawery Fierich a po jego mierci prezes sadu najwyszego Bolesaw Pohorecki. W jej skad wchodzi prezydent komisji, trzech wiceprezydentw i 40 czonkw. Projekty kodeksw byy przedkadane ministrowi sprawiedliwoci, ktry wnosi je pod obrady Sejmu, mg te je zmieni lub wstrzyma ich przedoenie Sejmowi. Po 1926 r ( a waciwie niektre ju w 1924 na mocy penomocnictw przyznanych w zwizku z kryzysem ) . kodeksy weszy w ycie za pomoc rozporzdze z moc ustawy Prezydenta RP.

Kodyfikacja prawa i postpowania karnego


W sekcji prawa karnego gwn rol odegrali Juliusz Makarewicz, Wacaw Makowski oraz sdziowie Aleksander Mogilnicki i Stanisaw Emil Rappaport. Ostateczny projekt kodeksu karnego ( wczeniej poddawany licznym analizom i sprawdzeniom przez referentw ) zosta przyjty 14 wrzenia 1931 roku i przekazany ministrowi sprawiedliwoci. Po uzupenieniu przez ministerstwo kodeksu ( zwaszcza katalogu przestpstw przeciwko pastwu ) kodeks sta si obowizujcym prawem na mocy rozporzdzenia prezydenta z 11 lipca 1932 roku. Wraz z kodeksem weszo w ycie prawo o wykroczeniach. Rwnolegle trway prace podkomisji zoonej z Edmunda Krzymsukiego Aleksander Mogilnicki i Stanisaw Emil Rappaport nad stworzeniem kodeksu postpowania karnego. Komisja skoczya swe prace 1 1926 i przekazaa go komisji ministerialnej. Ta wprowadzanie poprawek zakoczya w 1927 roku Ostatecznie rozporzdzeniem prezydenta kodeks wszed w ycie 19 marca 1928 r.

Kodyfikacja prawa i postpowania cywilnego


Prace nad prawem cywilnym rozpoczto od przygotowania w 1921 roku przepisw ustanawiajcych reguy postpowania midzy rnymi systemami prawa prywatnego. Opracowane wtedy midzynarodowe i midzydzielnicowe prawo prywatne stao si jednak ustaw dopiero w 1926 roku. W tym samym roku uchwalono prawo autorskie ( jego twrc by Fryderyk Zoll). Z kolei prawo patentowe uzyskao moc obowizujc ju w 1924 roku. Due znaczenie miay kodeks handlowy i kodeks zobowiza z 1933 roku ktre weszy w ycie dekretem prezydenta z 1 lipca 1934 roku. Prawo maeskie zostao ostatecznie skodyfikowane w 1929 r a autorem projektu by Karol Lutostaski. By to projekt wiecki ktry zakada jednolit form maestwa dla wszystkich obywateli , jego zawarcie mogo mie miejsce albo przed urzdnikiem albo przed duchownym. Dopuszczalny by rozwd przed sdem. Jednak z uwagi na ogromny sprzeciw kocioa i brak odpowiedniej woli politycznej w tej sytuacji prawa tego projektu nigdy nie uchwalono. Majtkowe prawo maeskie zostao ogoszone w 1937 r i zakada pen rwno maonkw ( byo to wic prawo bardzo postpowe ). w 1938 roku przygotowany zosta projekt o stosunkach rodzicw i dzieci. Znacznie polepsza on sytuacje dzieci urodzonych w zwizkach pozamaeskich. Nie zakoczono prac nad prawem rzeczowym cho w 1937 r. powsta projekt. Prace nad prawem spadkowym nie wyszy poza podstawowa faz. Przygotowanie czci oglnej prawa cywilnego z kolei byo celowo wstrzymywane do czasu ukoczenia wszystkich innych zagadnie zwizanych z prawem cywilnym. Kodeks postpowania cywilnego zaczto opracowywa jeszcze przed powstaniem komisji. Jego gwnym twrc by profesor Fierch a po jego mierci Jan Jakub Litauer. Kodek wydano rozporzdzaniem prezydenta w 1930 r. z moc obowizujc od 1 stycznia 1933 roku. W 1932 wydano przepisy o postpowaniu egzekucyjnym. Przepisy o prawie upadociowym i ukadowym stay si obowizujce w 1934 roku.

Ocena
Komisja wniosa ogromny wkad w tworzenie si polskiego prawa a jej prace stay na bardzo wysokim poziomie techniki legislacyjnej i posiada wile nowoci konstrukcyjnych. Komisja jednak pracowaa do powoli i mao wydajnie std nie udao jej si przed wybuchem wojny skodyfikowa wielu dziedzin prawa. Cz nieukoczonych projektw wykorzystano jednak po 1945.

29. Prawo cywilne w II Rzeczypospolitej. Kodeks zobowiza.


rda prawa cywilnego

W II Rzeczpospolitej byo wiele partykularnych rde prawa cywilnego. Utrzymano w mocy wiele z obowizujcych prawa zaborcw ( wzmagao to partykularyzmy ) a jedynie tam gdzie komisja kodyfikacyjna ukoczya swe prace wprowadzano jednolite prawo polskie. I tak na terenie Krlestwa nadal obowizywao prawo cywilne pochodzce z kodeksu Napoleona, na ziemiach wschodnich prawo rosyjskie ( z 10 Zwd Praw ). W zaborze austriackim a od 1922 r take czciowo na Spiszu u Orawie obowizywa Austriacki ABGB . Na terenie byego zaboru niemieckiego moc obowizujc utrzyma BGB. Polskie najwaniejsze akty z zakresu prawa cywilnego z okresu II Rzeczpospolitej to kodeks zobowiza z 1933 r. kodeks handlowy z tego roku, prawo autorskie a take midzydzielnicowe prawo prywatne z 1926 r.

Zasady prawa cywilnego


Prawo cywilne w drugiej Rzeczpospolitej kierowao si kilkoma zasadami przewodnimi. Najwaniejsze z nich to : -prawo wasnoci prywatnej. Jest to fundament kadego nowoczesnego i kapitalistycznego prawa cywilnego. Inne instytucje s albo pochodne albo wspierajce wobec tej. Std konstytucja marcowa uznaa j za podstaw ustroju spoecznego. Nie byo to jednak prawo bezwzgldne. Moliwe byo wywaszczenie i ograniczenia obrotu ( zwaszcza w prawie rolnym; decyzje administracyjne ). -zasada formalnej rwnoci wobec prawa. Utrzymani j z wszelkimi ograniczeniami wynikajcymi ze statusu majtkowego, spoecznego itp.. -zasada swobody umw. Zasada ta podlegaa ograniczeniom znanym z innych systemw kapitalistycznych. Ograniczenia te zmierzay do rozadowania napi spoecznych, do wyrwnania szans obywateli a take do ochrony sabszych przed silniejszymi -zasada bezpieczestwa obrotu i harmonijnego wspycia ludzi. Zasada harmonijnego wspycia przejawia si min w przepisach waloryzacyjnych ( cise trzymanie si umw prowadziby do ruiny wierzycieli).

Prawo zobowiza
Do 1932 r prawo to opierao si na przepisach kodeksw: Napoleona, austriackim , rosyjskim , niemieckim. Jednolity kodeks ktry potem obowizywa sta si czynnikiem integracyjnym. Powiela on wiele z dotychczasowych zasad uzupeniajc je o nowe istotne dla ycia spoecznego. Podstawowymi jego zasadami byy: -formalna rwno stron -wolno umw -bezpieczestwo obrotu Wedug kodeksu zobowizania powstaway gwnie w wyniku czynnoci prawnych z ktrych najwiksze znaczenie miay umowy. Innym rdem zobowiza by czyny niedozwolone ( kodeks ustanawia cise zasady odpowiedzialnoci z czyny niedozwolone oparte na zasadzie winy , ryzyka i susznoci).

30. Prawo karne w II Rzeczypospolitej. Kodeks Makarewicza.


rda prawa karnego
Do 1932 roku na ziemiach polskich rdami prawa karnego byo prawo rosyjskie ( kodeks karny z 1903 r.) austriacki ( ustawa karna z 1852 r. ) i niemiecki ( kodeks karny z 1871 ). Od 1932 r rdem prawa by polski kodeks karny wraz z prawem o wykroczeniach. Stopniowo by on uzupeniany ustawami specjalnymi ( gwnie w ochronie interesw pastwa.)

Kodeks Makarewicza i zasady polskiego prawa karnego

Polski kodeks karny sta na wysokim poziomie i by kodeksem nowoczesnym. Opiera si on na nowoczesnych zaoeniach a ) Zasada subiektywizmu Przejawiaa si w subiektywnych podstawach winy, w indywidualizacji winy i kary. Sprawca nie odpowiada za skutki czynu ktre mg przewidzie a jedynie za zamierzone i przewidywane. przy ustalaniu odpowiedzialnoci nie mona byo pomin swobody woli i stanu psychicznego sprawcy. Dzieci poniej lat 13 nie odpowiaday w ogle, w wieku od 13 do 17 lat warunkowo w zalenoci od okolicznoci i ich rozwoju. Koncepcja subiektywizmu wpyna na liberalne traktowanie przekroczenia granic obrony koniecznej. Odrzucono koncepcje winy zbiorowej i akcesoryjnej ( odpowiedzialnoci za win innych osb). Podegacze i pomocnicy odpowiadali w granicach swego zamiaru i niezalenie od sprawcy. co do indywidualizacji kary sd powinien bra pod uwag konkretne okolicznoci a take pobudki, sposb dziaania sprawcy, stopie jego rozwoju i wiadomoci, jego ycie przed i po przestpstwie itp. Gdy sprawca by niewiadomy bezprawnoci czynu mona byo nadzwyczajnie zagodzi kare. b ) Wprowadzenie rodkw zabezpieczajcych Byo to uzasadnione ochron spoeczestwa przed popeniajcymi czyny zabronione z uwagi na sw niepoczytalno lub trwaa niewiadomo a take z uwagi na tych ktrzy popeniali je rozmylnie i stale. W rezultacie wprowadzono cztery rodki zabezpieczajce : -leczenie dla psychicznie chorych -leczenie dla alkoholikw i narkomanw -przymusowe, stosowane wobec osb dopuszczajcych si przestpstw wynikajcych ze wstrtu do pracy -przymusowe, stosowane wobec recydywistw i przestpcw zawodowych Kodeks rnicowa zastosowanie rodkw zabezpieczajcych np. zalenie od stopnia upoledzenia. Poza tym wzgldem osb chorych rodki te stosowano zamiast kary a wzgldem recydywistw razem z kar( dla nich i dla osb ktre miy wstrt do pracy odbywa si po karze i wynosi od 2 do 5 lat; mg on zosta przeduony). rodki zabezpieczajce ju w okresie midzywojennym byy krytykowane jako ograniczenie zasady humanitaryzmu i zasady nullu crimen sine lege.

Przestpstwa i kary
Kodeks karny definiowa przestpstwo w sposb formalny. By to wiec czyn zabroniony pod groba kary przez ustaw obowizujc w czasie jego popenienia. Ujcie to wyraao zasad nullum crimen sine lege. Wykluczano wic stosowanie prawa wstecz a take analogie. Czyn obejmowa win, dziaanie i skutek. Przestpstwem mogo by take zaniechanie dziaania. Przestpstwa dzieliy si na zbrodnie ( zagroone kar mierci, lub kar wizienia od lat 5 ) i wystpki ( zagroone kar pozbawienia wolnoci od 3 miesicy do lat 5, lub grzywn powyej 3000 z ). Wykroczenia regulowao osobne prawo o wykroczeniach. Przestpstwa byy umylne lub nie umyle. Odpowiedzialno za przestpstwo wyczaa niepoczytalno, dziaanie pod przymusem, istotny bd, bd obrona konieczna. Kary dzieliy si na zasadnicze(orzekane samoistnie; mierci, wizienia- uwaana za habic, aresztu- niehabica i grzywny ) oraz dodatkowe ( utrata praw obywatelskich, praw honorowych, praw wykonywania zawodu, praw rodzicielskich i opiekuczych, ogoszenie wyroku w pismach, przepadek majtku i narzdzi). Niedopuszczalne byo drczenie fizyczne. Nieletnich od 13 do 17 lat mona byo kara jedynie rodkami poprawczymi. Dopuszczano nadzwyczajne zagodzenie lub zaostrzenie kary a take na warunkowe jej zawieszenie.

Funkcje prawa karnego


Ustalao ono katalog dbr podlegajcych ochronie. Szczeglnie wane byy funkcje zwizane z rozadowaniem napi spoecznych, zwizane z walk z kryzysem gospodarczym, a take z walk z przestpstwami przeciwko pastwu( walczono ze zdelegalizowan parti komunistyczn i UPA ale take z opozycj polityczn ).

31. Prawo handlowe w II Rzeczypospolitej.


Prawo handlowe to prawo dotyczce kupcw. Do 1933 roku opiera si na obcym ustawodawstwie. W tym roku wydano kodeks handlowy uzupeniony w nastpnym przepisami o spkach, domach skadowych , sprzeday na raty. Kodeks wraz z uzupenieniami mia moc obowizujco od 1 lipca 1934. Wedug kodeksu kupcem by ten kto we wasnym imieniu prowadzi przedsibiorstwo zarobkowe, czyli stale i zawodowo trudni

si handlem. Kodeks dzieli kupcw na rejestrowych i nierejestrowych. Rejestrowi prowadzili wiksze spki. Byli wpisywani do rejestru a prawo okrelao powstawanie, organizacje i funkcjonowanie tego typu spek ( z ograniczon odpowiedzialnoci, akcyjnych, komandytowych i jawnych ). Du role odegray spki akcyjne ktre umoliwiay zebranie duego kapitau a take spki jawne ktrych prowadzenie byo prostsze. Kodeks handlowy upraszcza dokonywanie przez kupcw czynnoci prawne, zapewnia szybko i bezpieczestwo obrotu. Chroni wierzycieli; by bardzo surowy dla dunikw. Posiada przepisy majce chroni przed rozwojem nieuczciwej konkurencji.

32. Prawo pracy w II Rzeczypospolitej.


Prawo pracy obejmowao og norm regulujcych stosunki wynikajce i zwizane z zarobkowym wykonywaniem pracy najemnej. Stosunek pracy najemnej charakteryzowa si osobist zalenoci wykonujcego prace od dajcego ( wzgldem miejsca, czasu, metody i sposobu). Stosunek ten powstawa w wyniku umowy o prace w ktrej pracownik zobowizywa si do wykonywania przez jaki czas okrelonej pracy za wynagrodzeniem. Przepisy prawa pracy wyodrbniy si od prawa administracyjnego i cywilnego w XIX w a wynikao to z szybkiego rozwoju kapitalizmu, powstania nowych nieznanych wczeniej stosunkw pracy, zwizkw zawodowych itp. Prawu pracy nie podlegy osoby zatrudnione w urzdach publicznych bo ich praca miaa charakter publicznoprawny( byli nominowani a wic jednostronnie powoywani przez pastwo na stanowisko a nie zawierali umw ). Prawo pracy II RP dzielio pracownikw na wiele grup. Bardzo widoczny by podzia na umysowych i fizycznych( mieli rny stosunek pracy; korzystniejszy dla pracownikw umysowych )

rda prawa pracy


W II RP nie zdoano do wybuch wojny unormowa robotnikw rolnych i suby domowej. Pozostae rodzaje pracy zostay stopniowo objte ustawodawstwem. Wydawane w II RP przepisy prawa pracy nie obowizywa na lsku gdzie zachowano ustawodawstwo niemieckie. Wrd rde prawa pracy wyodrbniao si ustawowe i umowne. Ustawa przyznawaa obywatelom prawo do wyboru zajcia i zarobkowania, do ochrony pracy i do ubezpieczenia spoecznego na wypadek bezrobocia, choroby, niedostwa. Zawieranie umw regulowao prawo pracy a gdy nie byo w nim regulacji o tej umowie przepisy prawa cywilnego. Osobne ustawy reguloway czci skadowe stosunku pracy ( czas , urlopy, ochron itp.). Wrd umw wana role odgryway ukady zbiorowe, pracy. Byy to umowy zawierane midzy pracodawcami lub ich grupami a zwizkami zawodowymi reprezentujcymi pracownikw( w 1937 2/3 pracownikw objtych byo ukadami zbiorowymi)

Okres midzywojenny sprzyja wyodrbnieniu i usamodzielnieniu si prawa pracy, dyscypliny, ktra obejmowaa og norm regulujcych stosunki zwizane z odpatnym wykonywaniem pracy. Dziaalno legislacyjn w tym zakresie rozpoczto niemal od podstaw. Podstawowe akty ustawodawcze dotyczyy: - czasu pracy (dekret z 23 listopada 1918 r. wprowadzi zgodnie z traktatem wersalskim omiogodzinny dzie pracy), - zwizkw zawodowych (dekret z 6 lutego 1919 r. gwarantowa swobod zakadania zwizkw zawodowych), - inspekcji pracy (dekret z 3 stycznia 1919 r. ustali zasad powszechnoci inspekcji pracy, jej niezalenoci oraz dziaania w charakterze organu pastwowego), - ubezpiecze spoecznych (ustawa z 19 maja 1920 r. wprowadzia obowizkowe ubezpieczenia na wypadek choroby. Powszechno ubezpiecze zrealizowano przez samodzielne powiatowe kasy chorych),

- urlopw pracowniczych (ustawa z 16 marca 1922 r. unormowaa m.in. wymiary urlopw), - ochrony pracy modocianych i kobiet (ustawa z 2 lipca 1924 r. wzia pod szczegln ochron modocianych - powyej lat 15, a poniej 18 - ze wzgldu na ich wiek, a kobiety z powodu pci i macierzystwa), - stosunku pracy (dekrety z 16 marca 1928 r. poprawiy istniejcy poprzednio stan prawny w zakresie umowy o prac robotnikw i pracownikw umysowych), - bezpieczestwa i higieny pracy (np. dekret z 1928 r. obligowa zatrudniajcego do zapewnienia bezpieczestwa i higieny pracy), - ubezpiecze emerytalnych (rozporzdzenie Prezydenta RP z 25 listopada 1927 r. normuje sytuacj pracownikw umysowych przez ubezpieczenie emerytalne), - rozjemstwa i ukadw zbiorowych pracy (dekret z 27 padziernika 1933 r. o nadzwyczajnych komisjach rozjemczych w przemyle i handlu oraz ustawa o ukadach zbiorowych pracy z kwietnia 1936 r.). Sdy pracy. Do 1934 r. w sprawach pracy dziaay w byy zaborze pruskim sdy przemysowe i kupieckie. Sdy pracy powoano po raz pierwszy w 1928 r., aby rozstrzygay sprawy cywilne wynike ze stosunku pracy, sprawy zwizane z nauk zawodu, a take spory wynikajce ze stosunku chaupniczego. Dziaay w skadzie jeden sdzia zawodowy oraz dwch awnikw powoywanych przez organizacje pracodawcw i pracownikw. Sdy pracy tworzone byy bd samoistnie, bd przy sdach grodzkich. Z hierarchii sdw powszechnych nie byy one cakowicie wyodrbnione, gdy od orzecze sdw pracy suya apelacja do sdw okrgowych i ewentualnie kasacja do Sdu Najwyszego.

33. Prawo na ziemiach polskich pod okupacjami w czasie II wojny wiatowej. Prawo karne dla Polakw i ydw.
A. Okupacja niemiecka Celem polityki niemieckiej bya cakowita germanizacja terenw wczonych do Rzeszy. Prawo niemieckie stosowane wobec Polakw byo w istocie bezprawiem. Stao w cakowitej sprzecznoci to zasad humanitaryzmu, a take nie miao nic wsplnego z normami prawa midzynarodowego. W III Rzeszy czsto stosowano tajne i poufne dyrektywy, ktre czyniy fikcyjnymi wiele postanowie obowizujcego prawa. Zgodnie z dekretem z 8.padziernika.1939 na obszarach wczonych do Rzeszy pozostawiono istniejce prawo, jeli tylko nie sprzeciwiao si wcielenia do pastwa niemieckiego. Uznano take zasad, e prawo niemieckie wchodzi w ycie wtedy, gdy uprawnione wadze , dziaajce w interesie Rzeszy, tak postanowi. Dla realizacji niemieckiej polityki narodowociowej na ziemiach wcielonych wprowadzono specjaln organizacj administracji i sdownictwa oraz wydano wiele przepisw normujcych pooenie ludnoci polskiej i ydowskiej. Polskie organy sdowe, administracyjne i samorzdowe po 1941r. zostay zlikwidowane. Sytuacja prawna ludnoci polskiej niemiecka administracja i sdy opieray si na dyrektywach politycznych, gdy przepisy utrudniay realizacj polityki hitlerowskiej, zgodnie z rozporzdzeniem z 25.wrzesnia.1941r., wadze miay prawo je narusza. Ludno polska bya traktowana w bardzo zrnicowany sposb. Stworzono niemieck list narodow, co doprowadzio do rnic w spoeczestwie, w najlepszej sytuacji byli tzw. Reichdeutsche i Volksdeutsche, trzeci grup stanowili obywatele polscy i gdascy narodowoci polskiej. ydzi i Cyganie byli uwaani za bezpastwowcw. Sytuacj prawn bezpastwowcw i poddanych Rzeszy okrelay specjalne przepisy, poddajce ycie tej grupy dyskryminacyjnej reglamentacji. Ludno polska i ydowska bya wywaszczana z posiadanego majtku ruchomego i nieruchomego. Wywaszczenia objy majtek pastwa polskiego, samorzdu i organizacji spoecznych. Nastpnie zarzdzono wysiedlenie czci Polakw i ydw do Generalnego Gubernatorstwa. Ludno polsk na terenach wcielonych

poddano przymusowi pracy. ycie religijne ludnoci polskiej zostao ograniczone lub uniemoliwione. Stosowano represje wobec duchowiestwa katolickiego. 4.grudnia.1941 wydano specjalne prawo karne dla Polakw i ydw, ktre rozcignito take na Polakw przebywajcych na przymusowych robotach w Rzeszy. Karze podlegali ci, ktrzy objawiaj wrogie nastawienie w stosunku do Niemcw, zrywaj lub uszkadzaj publiczne ogoszenia i obwieszczenia wadz niemieckich, albo przez inne zachowanie szkodz interesom Rzeszy. Grozia za to kara pozbawienia wolnoci w formie obozu karnego od 3 miesicy do 10 lat, a w ciszych przypadkach obostrzony obz karny od 2 do 15 lat lub kara mierci. W zakresie procedury karnej upowaniano prokuratorw i sdy do stosowania przepisw wedug swego uznania. Polak pozbawiony by prawa do wnoszenia skargi prywatnej i ubocznej, zaalenia i apelacji. Stawa si przedmiotem procesu. Prawo karne byo bardzo oglnie sformuowane, co pozwalao na uycie go jako narzdzia eksterminacji Polakw. Najczciej zapaday wyroki mierci. Obok sdownictwa bardzo skutecznie dziaao SS i policja. Orzekali oni w trybie administracyjnym, za drobne przewinienia Polakw, kary obozu karnego od 3 do 6 miesicy i kary pienine do 10 tys. marek. Sdy dorane policji orzekay przewanie kar mierci. Do obozw koncentracyjnych kierowani byli rwnie wszyscy Polacy w Rzeszy i na ziemiach wcielonych po odbyciu kary pozbawienia wolnoci powyej 6 miesicy orzeczonej przez sdy powszechne i specjalne. B. Generalne Gubernatorstwo Przepisy prawa karnego GG zmierzay do tumienia wszelkich przejaww oporu i dziaa skierowanych przeciwko wadzom niemieckim. Rozporzdzenie z 31.padziernika.1939 o zwalczaniu aktw gwatu w GG wprowadzio szeroki zestaw przestpstw polegajcych na: - wystpieniach skierowanych przeciwko Rzeszy, wadzom niemieckim w GG, urzdzeniom i budynkom, -wzywaniu do nieposuszestwa przeciw zarzdzeniom wadz, -czynnym wystpieniom przeciwko Niemcom lub ich majtkowi. Za te przestpstwa przewidywano wycznie kar mierci. Podegacz i pomocnik byli karani na rwni ze sprawc. Kara mierci przewidziana bya take za niepoinformowanie wadz o zamierzonym przestpstwie. Stosowano masowe mordy, ktre byy traktowane jako formalne wykonanie wyrokw mierci wydanych przez sd dorany policji, oprcz tego stosowano areszt domowy, obozy koncentracyjne. Wadze niemieckie nasiliy terror poprzez uliczne apanki, rozstrzeliwanie zatrzymanych. Aparat SS i policji stosowa masowo tortury. W 1944r. wyszy dowdca SS wprowadzi szczeglny rodzaj odpowiedzialnoci zbiorowej. Wraz ze sprawc zamachu karani byli wszyscy jego mscy krewni. C. Obywatele polscy pochodzenia ydowskiego na ziemiach wcielonych do Niemiec i w GG Doktryna hitleryzmu gosia program eliminacji ydw, jej prawny wyraz to ustawy norymberskie z 1935r. Pocztkowo wyodrbniono ludno ydowsk przez obowizek noszenia opaski na ramieniu z gwiazd Dawida, nastpnie skupino ydw w gettach. Cay majtek ruchomy zosta im skonfiskowany, ludno ydowsk w wieku od 14 do 60 lat poddano przymusowi pracy. Akcja masowej zakady ydw rozpocza si w 1941r., przeprowadzono j w obozach zagady. D. Okupacja radziecka

Radzieckie prawo karne odrzucao zasad lex retro non agit oraz uznawao odpowiedzialno zbiorow czonkw rodziny sprawcy. Obok kar przewidzianych w kodeksie i orzekanych przez sd, istnia system kar pracy poprawczej, zawarty w kodeksie pracy poprawczej z 1933r., byy wymierzane przez NKWD: - kara pozbawienia wolnoci w obozach pracy poprawczej od 3 do 15 lat - kara pozbawienia wolnoci w oglnych miejscach odosobnienia od 3 lat - kara wysiedlenia od 1 do 5 lat - kara zesania do okrelonej miejscowoci do 5 lat Podczas ledztw stosowano tortury, zncano si fizycznie i psychicznie. W 1940r. rozpoczto realizacj planu masowych deportacji obywateli polskich, w wikszoci Polakw na tereny pnocnej Rosji, Syberii i Azji rodkowej. Deportowanych dzielono na trzy grupy: do pierwszej naleeli mczyni, ktrzy na mocy decyzji NKWD skazani byli na kar obozu pracy poprawczej na okres od 3 do 5 lat. Druga grupa to osoby pozbawione wolnoci i skazane na pobyt w oglnych miejscach odosobnienia. Trzecia grupa bya uznana za kategori osb skazanych na wysiedlenie wzgldnie zesanie do okrelonej miejscowoci.

34. Zmiany w prawie w pocztkach Polski Ludowej.


Polska Ludowa bya pastwem zalenym od Zwizku Radzieckiego. Powojenna Polska miaa by kontynuatork Polski przedwojennej, co przejawiao si w formalnym przywrceniu przez Manifest PKWN podstawowych zasad konstytucji marcowej, utrzymaniu mocy obowizujcej przedwojennego ustawodawstwa, w tym prawa cywilnego, karnego, administracyjnego, pracy, w uznaniu zobowiza wynikajcych z umw midzynarodowych zawartych przed 1.stycznia.1945r. Pierwsze zmiany dot. prawa karnego. Ich celem byo zwikszenie zakresu ochrony nowego ustroju i organw wadzy komunistycznej. Stay si one narzdziem bezwzgldnych represji stosowanych wobec przeciwnikw politycznych i wymuszania ulegoci spoeczestwa. Zawarto z ZSRR nie czekajc na wybory sejmowe, ukad o przyjani, pomocy wzajemnej i wsppracy powojennej.

III. Sdownictwo
1. Sdownictwo w monarchii patrymonialnej.
Sdownictwo w monarchii patrymonialnej dzielio si na: - sdownictwo monarsze sad by prerogatyw wadcy, ktry zapewnia przestrzeganie prawa, kara za jego naruszanie. Wraz z rozwojem monarchii wadca nie by w stanie podoa obowizkom sdziego sam, przekazywa t funkcj urzdnikom. Sdzili oni tylko w zastpstwie wadcy. Sdom tego rodzaju podlegali zarwno wieccy jak i duchowni. W dobie rozbicia dzielnicowego istnia w kadej dzielnicy sd ksicy. W XII w. wyksztacio si stanowisko sdziego dworskiego, ktry posiada zastpc podsdka. Czuwali nad prawidowym przebiegiem postpowania sdowego. Zakres spraw sdu monarszego: - przestpstwa przeciw pastwu i monarsze, jak zdrada i zbrodnia obrazy majestatu - skargi na postpowanie urzdnikw - sprawy o ziemi - sprawy dot. statusu prawnego osoby - sprawy o regalia, o nalenoci z danin i ciarw przysugujcych ksiciu - sd kasztelaski by to niszy sd sdownictwa ksicego. Kasztelan mia obowizek wykrywania przestpstw, cigania podejrzanych, sadzenia ich i karania we wszystkich sprawach nie zastrzeonych dla sdu

ksicia. Szczeglna form sdu kasztelana by sad targowy. Sdowi kasztelaskiemu podlegaa ludno zamieszkaa na terenie kasztelanii, w tym polska ludno miast nie podlegajca prawu niemieckiemu. Kasztelan kara wyrokami mierci, okaleczeniami, konfiskat mienia. - sdy dominialne w dobrach immunizowanych sdownictwo naleao do pana dominialnego w zakresie przysugujcego mu immunitetu. Peen immunitet sdowy obejmowa prawo sdzenia. W sdach dominialnych stosowano prawo zwyczajowe polskie lub niemieckie zalenie od ludnoci, poniewa istniaa wtedy jeszcze zasada osobowoci prawa - sdy kocielne powstay one w pierwszej poowie XIIw. Pierwsz instancj by sd archidiakona. Od niego przysugiwaa apelacja do sdu biskupa, ktry by te sdzi w waniejszych sprawach. W drugiej poowie XIIw. Powsta urzd oficjaa sdziego duchownego mianowanego przez biskupa. Do kompetencji sdw kocielnych naleao sdownictwo we wszystkich sprawach w ktrych pozwanym by duchowny. Przypaday im take sprawy osb wieckich, w ktrych chodzio o naruszenie wiary lub naruszenie przepisw dot. maestwa i dziesicin. Specjalnymi sdami powoanymi do walki z herezjami byy sdy inkwizycyjne. Inkwizycja nasilia swoj dziaalno na lsku w pocztkach XIVw., ze wzgldu na waldensw. - sdy prawa niemieckiego sdem miejskim prawa niemieckiego by sd awniczy, skadajcy si z wjta i awnikw, szczeglny charakter mia sd wielki gajony, ktry odbywa si 3 razy w roku przy udziale pana miasta. W wypadkach wymagajcych szybkiego rozwizania funkcjonowa sd awniczy jako nadzwyczajny sd gorcego prawa, ktry wydawa wyrok w cigu jednej doby. Sdy wiejskie zoone byy z sotysa i awnikw. Prawo niemieckie stosowano w nich gwnie gdy ludno tych wsi stanowili kolonici pochodzcy z Zachodu. Zakres uprawnie sadu wjta by kadorazowo okrelany w dokumencie lokacyjnym. Sdom specjalnym prawa niemieckiego, czyli sdom leskim, podlegali wjtowie i sotysi. Od wyrokw sdu prawa niemieckiego pocztkowo odwoywano si do Magdeburga. Pierwszy sd wyszy na ziemiach polskich powsta w Chemnie.

2. Sdownictwo w monarchii stanowej.


Rodzaje sdw w polskiej monarchii stanowej: - sd ziemski skada si w Maopolsce z sdziego i podsdka, w Wielkopolsce gwn rol odgrywa starosta jako namiestnik krla, w skad tego sdu wchodzili starosta, sdzia i podsdek, wojewoda, podkomorzy i chory . Kade wojewdztwo miao wasny sd ziemski. Kompetencja sdu ziemskiego rozcigaa si na wszystkie sprawy, w ktrych szlachta osiada wystpowaa w charakterze pozwanych, z wyjtkiem spraw waniejszych, ktre szy przed sd wiecowy albo bezporednio przed krla - sd grodzki sdom grodzkim pozostao sdzenie szlachty nieosiadej oraz jurysdykcja we wszystkich sprawach, na ktre nie rozcigaa si kompetencja innych sdw. W odniesieniu do szlachty osiadej sdzono w sprawach karnych z tzw. 4 artykuw grodzkich: podpalenie, napad na dom szlachcica, rabunek na drodze publicznej, zgwacenie - sd podkomorski posiada wyczn kompetencj w sprawach o rozgraniczenie dbr szlacheckich. W sadzie tym zasiada podkomorzy lub jego zastpca - sd wiecowy i sejmikowy by to sd wyszy, do spraw waniejszych np. o dobra dziedziczne szlachty lub do spraw trudniejszych. Zbiera si zazwyczaj trzy razy w roku na tzw. roki wielkie. Sdy te zamary w drugiej poowie XV w. i od tej pory zwikszyo si znaczenie sdu sejmikowego - sd krla by to tzw. sd nadworny, zazwyczaj krl nie uczestniczy w sprawie, wyznacza dygnitarzy. Sprawy, ktre naleay do tego sdu:

- najcisze przestpstwa, jak zdrada, zbrodnia obrazy majestatu - sprawy z wyjtkiem 4 artykuw grodzkich, w ktrych obwinionemu szlachcicowi osiademu grozia utrata ycia, czci, konfiskata majtku - skargi przeciwko urzdnikom z tytuu ich urzdowania - sprawy dot. majtkw i dochodw krlewskich - sprawy z zakresu prawa pastwowego - sdownictwo kocielne w tym okresie powsta sd synodalny, konkurujce z sdami archidiakona. Kazimierz Wielki dy do ograniczenia kompetencji sdw kocielnych w sprawach wieckich. Ugoda duchowiestwa ze szlacht maopolsk w 1437r. stanowia, e sdy duchowne maj rozpatrywa sprawy dot. : - herezji - zwizane z maestwem - o zaniedbanie dorocznej spowiedzi i komunii - zobowiza zoonych dobrowolnie do akt kocielnych i testamentw na cele pobone

- sdy miejskie i leskie prawa niemieckiego najwaniejszy sta si sd rady miejskiej zoony z rajcw pod przewodnictwem burmistrza. Rada miejska sdzia sama lub z aw, tworzc wtedy sd radziecko awniczy. Sd rady miejskiej sdzi sprawy najwaniejsze w pierwszej instancji. Kazimierz Wielki powoa dla Maopolski sd wyszy prawa niemieckiego na zamku krakowskim, jako prowincjonalny sad leski dla wjtw i sotysw. Instancj odwoawcz od orzecze sdu wyszego na zamku krlewskim by dla Maopolski sd krlewski zwany sadem szeciu miast. Ostatecznie uksztatoway si trzy instancje prawa niemieckiego: - sady awy i rady - sad wyszy prawa niemieckiego - krlewski sd szeciu miast - sdy wiejskie we wsiach na prawie polskim dziaay sdy gajone, w ktrych sdzi urzdnik z udziaem przysinych powoanych przez pana. We wsiach na prawie niemieckim funkcjonowa na mocy przywileju lokacyjnego sd awy wiejskiej zoony z sotysa i awnikw. Apelacja od niego kierowana bya do pana wsi

3. Sdy centralne w Rzeczpospolitej szlacheckiej


Rol sdu centralnego peni przez wieki sd krlewski. Nazwa ta odnosia si w rzeczywistoci nie do pojedynczego organu, ale do kilku sdw dawnej Rzeczpospolitej, ktre rozpatryway sprawy szczeglnej wagi. W skad sdu krlewskiego wchodzili dygnitarze (np. komisarze) i krl. Jego kompetencje obejmoway sdzenie w sprawach monarszych czyli : zdrada, obraza majestatu, zbrodnie przeciw pastwu i monarsze, sprawy, w ktrych osiademu szlachcicowi grozia kara mierci, konfiskata majtku lub utrata czci (ale bez czterech artykuw grodzkich1), skargi na urzdnikw, sprawy o majtek i dochody krla, spory midzy stanami o zakres przywilejw stanowych. W okresie Rzeczpospolitej szlacheckiej kompetencje sdu krlewskiego zostay podzielone midzy: a) Sd sejmowy: Funkcjonowa w czasie trwania obrad sejmu. Sdzi pod przewodnictwem krla (tylko w sprawach o obraz majestatu monarcha by odcignity sprawy zgodnie z zasad nemo iudex in causa sua- nikt nie moe by sdzi we wasnej sprawie. Asesorami byli wszyscy sdziowie, w roku 1588 skad sdu sejmowego zosta powikszony o 8 deputantw wybieranych przez izb poselsk. Kierownictwo sprawowa marszaek wielki koronny ( w przypadku sejmw odbywajcych si w Grodnie by to marszaek wielki litewski). Kompetencje w pierwszej i ostatniej instancji w nastpujcych sprawach: obraza majestatu, zdrada stanu, naduycia
1

Bya to grupa przestpstw ,,gardowych zagroonych kar mierci, dla rozpatrzenia ktrych, bez wzgldu na stan, z ktrego wywodzi si oskarony, waciwym by sd grodzki. Byy to: podpalenie, napad na dom szlachcica, rabunek na drodze publicznej i porwanie dziewicy (ac. raptus puellae).

skarbowe wysokich urzdnikw, zbrodnie popenione przez szlachcica zagroone kar mierci, sprawy skarbu pastwa. Od XVII w. sd sejmowy zyska uprawnienie do wydawania prejudykatw oraz pozbawiania szlachcicw urzdw (byy doywotnie). Sd sejmowy mia te prawo aski (krl) mg darowa kar, kasowa wyroki wydane przez inne sdy gdy byy one niesuszne lub nie speniay formalnych wyrokw. W roku 1791 dodano nowa kompetencje sdu sejmowego rozstrzyganie w sprawach odpowiedzialnoci konstytucyjnej. b) Sd asesorski (Asesoria): By to sd nadworny, ktry wyksztaci si i usamodzielni w XVI w. Przewodniczy w nim kanclerz lub podkanclerz, asesorami byli referendarze, regenci kancelarii, jeden z sekretarzy krlewskich. Kompetencjami Asesorii byy: sprawy o dobra i dochody krlewskie oraz sprawy miast rzdzcych si prawem magdeburskim i chemiskim z wadzami pastwowymi, szlacht, Kocioem a take z mieszczanami. Mia kompetencje apelacyjne, rozstrzyga w sprawach cywilnych. Sd ten mia urzdniczy charakter kanclerz dobiera sobie skad wrd znawcw prawa. By to jedyny niesprzedajny sd w wczesnej Polsce. c) Sd relacyjny: Do niego kierowane byy odwoania z sdw asesorski. W sdzie relacyjnym zasiada krl w asycie obecnych na dworze senatorw. By on take sdem apelacyjnym dla lenn Koronnych (Prusy Ksice, Kurlandia, Semigalia) oraz dla sdu biskupa prawosawnego. Rozstrzyga w sprawach spornych o cerkwie i ich uposaenie midzy prawosawnymi i unitami. Z czasem do sdu relacyjnego trafiao coraz mniej apelacji (ustanowiono zakaz kierowania apelacji do tego sdu). Moliwa bya tzw. Remisja (odesanie) sprawy do sdu relacyjnego, gdy Asesoria nie moga sobie z dan spraw poradzi (np. nie uwaaa si za powoan do rozpatrywania sprawy przywilejw krlewskich). d) Sd marszakowski: By to sd skupiony przy krlu, urzdowa na dworze krlewskim a jego jurysdykcja bya ograniczona do najbliszej okolicy. Kompetencje obejmoway stanie na stray spokoju na dworze i w jego okolicy w czasie gdy przebywa na nim krl. Naleay do niego zatem sprawy karne zwizane z naruszeniem spokoju i bezpieczestwa. By sdem jednoinstancyjnym, ktremu przewodniczy mu marszaek wielki koronny lub w zastpstwie marszaek nadworny. Marszaek dysponowa take tzw. Stra Marszakowsk. e) Sd referendarski (Referendaria): Skad sdu referendarskiego wyksztaci si z Asesorii (sdziowie referendarze, ktrzy w latach osiemdziesitych XVI w. Zaczli wystpowa w sprawach pokrzywdzonych chopw z krlewszczyzn przeciw dzierawcom i posesorom). By to sd dominialnych krla, rozpatrujcy sprawy wniesione przez chopw z krlewszczyzn (nie chopw prywatnych!), a za utrudnianie wniesienia skargi przez chopa krl mg ukara starost kara pienin, zapewni chopu ochron poprzez wydanie tzw. Listu elaznego. Mimo to ochrona ta nie bya skuteczna a Referendaria nie zawsze moga uchroni chopa przez wyzyskiem. Sdem apelacyjnym bya dla Referendarii Asesoria. W sdzie tym orzeka jeden z referendarzy, procedura sdowa bya uproszczona, wszystko odbywao si w jzyku polskim, terminy dla stron byy zawsze zawite. Wyroki wykonywali wysyani do krlewszczyzn komisarze (czsto wyroki te byy sabotowane). Z czasem wyksztaci si podzia na Referendari Koronna i Litewsk. f) Trybuna Koronny (osobne pytanie).

4. Sdy szlacheckie Rzeczpospolitej szlacheckiej


Odrbno sdw szlacheckich wynikaa z podziau stanowego. Dla sdu szlacheckiego w okresie Rzeczpospolitej szlacheckiej funkcjonoway nastpujce sdy: Sd wiecowy: By to sd wyszy, w ktrym rozpatrywano sprawy powaniejsze. Od 1520 roku by sdem apelacyjnym dla sdu ziemskiego (b). Dla kadego wojewdztwa istnia osobny sd wiecowy. W Wielkopolsce na sdzie wiecowym przewodniczy starosta (jako namiestnik krla) a jako asesorowie zasiadali wojewoda i kasztelanowie. W Maopolsce skad si rni : sdowi przewodniczy wojewoda. Oprcz przewodniczcych w sdzie zasiadali : sdzia, podsdek i pisarz ziemski. Do nich naleao prowadzenie procesu. Sdy wiecowe zbieray si zwykle 2-3 razy do roku na tzw. rokach wielkich. Od 1454 zbieray si ju tylko raz w roku. Gdy w 1578 roku pojawi si Trybuna Koronny wiec jako instytucja apelacji straci na znaczeniu. Sd ziemski: Podobnie jak w przypadku wiecu, skad sdu ziemskiego rni si w zalenoci od wojewdztwa. W Maopolsce skada si z sdziego i podsdka. Do skadu sdu naleeli take pisarz i wony. W Wielkopolsce sdowi przewodniczy starosta. Oprcz niego w skad sdu wchodzili sdzia, podsdek, wojewoda, podkomorzy i chory. Podstawowy komplet sdowy stanowili jednak sdzia, podsdek i pisarz. Wybierano ich na sejmikach, wskutek czego mieli oni charakter reprezentantw szlachty. Kade wojewdztwo miao wasny sd ziemski, okrgi dziaania takiego sdu nazywano powiatkami. Kompetencje sdu ziemskiego rozcigay si na sprawy w ktrych szlachta posesjonaci byli stronami pozwanymi, gwnie w sprawach prywatnych. Dziaalno sdu polegaa na objedaniu caego wojewdztwa i odbywania sesji w poszczeglnych powiatach. Sd grodzki: Przewodniczy mu sdzia grodzki mianowany przez starost. W skad tego sdu oprcz starosty i sdziego wchodzili : podstarocim, rejent (pracujcy w urzdzie grodzkim), wony, justycjariusz. Sd grodzki sdzi w sprawach szlachty nieosiadej (gooty), w sprawach wykraczajcych poza kompetencje sdu ziemskiego a take w sprawach ktrym powiecone byy tzw. Cztery artykuy grodzkie. Artykuy te dotyczyy sdzenia przez sd grodzki szlachty osiadej w sprawach podpalenia, napadu na dom szlachcica, rabunku i zgwacenia. Oprcz tego sd starociski (bo tak tez zwany by sd grodzki) zajmowa si egzekucj wyrokw, zgodnie z prawem miecza wszystkie sdy musiay zwraca si do starosty o egzekucj. W XVI w. rozwin si urzd grodzki (oficjum). W urzdzie gwn rol odgryway ksigi sdowe. Ich spisywaniem zajmowa si rejent. Urzd grodzki by otwarty dla wpisw codziennie i mia prawo wiecznoci (wpisy miay charakter wieczysty). d) Sd podkomorski: Sd ten mia wyczn kompetencje w sprawach o rozgraniczenie dbr szlacheckich. W skad sdu podkomorskiego wchodzi podkomorzy lub jego zastpca, a take komornik podkomorzego. Cech

charakterystyczn sdu podkomorskiego byo to, e zbiera si on dosownie na polu, w miejscu w ktrym naleao ustanowi granice. Z czasem sd ten straci na znaczeniu i sta si urzdem tytularnym. Sd kapturowy: Funkcjonowa w okresie bezkrlewia, nazwa pochodzi od aobnego kaptura. Zwizane w wojewdztwach konfederacje kapturowe powoyway sdy kapturowe. Wyroki tych sdw byy wyrokami nieprawomocnymi, egzekucja moga nastpi dopiero po wyborze krla. Ich kompetencje rozcigay si na sprawy cywilne i karne. Sady te funkcjonoway kolegialnie, w trybie przypieszonym czsto na wniosek instygatora czyli z oskarenia publicznego. Sdem apelacyjnym dla sdu kapturowego by sd konfederacji generalnej. Sdy kapturowe dopuszczay stosowanie tortur (ze wzgldu na stan wyjtkowy, oraz na charakter spraw jakie sdy te sdziy naruszenie bezpieczestwa, zdrady, zagroenia dla osabionej brakiem monarchy Rzeczpospolitej). W roku 1792 wesza w ycie ustawa o sdach ustanawiajc now instytucj sdu ziemiaskiego, ktry mia stanowi kompilacj sdu grodzkiego, ziemskiego i podkomorskiego. Sd ziemiaski peni 4 letnia kadencje, sdziowie wybierani byli na sejmikach ziemskich w liczbie 10. Nowoci byo to, e za sw prace sdziowie otrzymywali regularn pensj.

5. Trybuna Koronny oraz Litewski:


Trybuna Koronny dla Polakw 1578 Trybuna Litewski dla Litwinw - 1581 Historia: W roku 1523 wprowadzono do polskiego sdownictwa instytucje instancyjnoci, co sprawi, e sdy krlewskie zostay zalane przez apelacje. Krl mg wyznaczy dla danej sprawy sd komisarski, ktry rozpatrzyby odwoanie, ale reforma bya nieunikniona. Utworzono w wojewdztwach sdy wiecowe, do ktrych odsyano sprawy nagromadzone w sdach krlewskich. Nie przynioso to spodziewanego odcienia sdw centralnych, w zwizku z czym w 1563 r. utworzono w wojewdztwach sdy ostatniej instancji. Prawdziwe odcienie sdownictwa krlewskiego przyniosa reforma z 1578 roku gdy Stefan Batory zrzek si uprawnie najwyszego sdziego na rzecz utworzonego Trybunau Koronnego. 2. Skad i funkcjonowanie: Trybuna zbiera si dla Maopolski na wiosn i latem w Lublinie, dla Wielkopolski jesieni i w zimie w Piotrkowie (std nazwa Piotrkw Trybunalski). Trybuna w Piotrkowie zbiera si dla wojewdztw : poznaskiego, kaliskiego, sieradzkiego, czyckiego, brzeskokujawskiego, inowrocawskiego, mazowieckiego, pockiego, rawskiego oraz z ziemia wieluska i ziemia dobrzyska. Trybuna w Lublinie orzeka w sprawach z wojewdztw : krakowskiego, sandomierskiego, ruskiego, podolskiego, podlaskiego, woyskiego, beskiego i lubelskiego. O skadzie tego sdu decydowaa konstytucja (ustawa) o Trybunale Koronnym wedug ktrej sdziowie byli reprezentantami szlachty i duchowiestwa, w sumie 33. 27 deputantw szlacheckich byo wybieranych corocznie na sejmikach deputackich spord szlachty w liczbie od 1 do 2 z kadego wojewdztwa. Deputant szlachecki mg ubiega si o ponowny wybr dopiero po 4 latach. Deputantw duchownych byo 6. W sprawach szlacheckich sdzili tylko deputanci szlachty (wszyscy cznie, nie w zespoach). Natomiast w sprawach gdzie jedn stron by duchowny lub w sprawach z regestru ariaskiego sdzi sd mieszany

iudicium mixtum, skadajcy si w poowie ze szlachty a w poowie z duchownych. Kierownikiem TK by obieralny marszaek, duchowni mieli swojego prezydenta. 3. Kompetencje: Do TK naleay sprawy w ostatniej instancji od wyrokw sdw ziemskich, grodzkich i podkomorskich. Wyrok powinien zapa jednomylnie, dopiero 3 gosowanie byo wikszociowe. Wyroki trybunalskie wydawano w formie dekretw, podpisywanych przez trzech deputatw. Wyroki te nie mogy by podwaane ani znoszone przez aden sd, a ich egzekucj powierzano odpowiednio sdom grodzkim. 4. Dalszy rozwj i upadek TK: W 1581 roku powoano dla Wielkiego Ksistwa osobny Trybuna Litewski w Wilnie. W roku 1726 wydano najwaniejszy dokument dotyczcy uporzdkowania spraw Trybunau bya wielka korektura TK. W XVIII wieku doszo do cakowitego uzalenienia trybunaw od magnaterii. Ferowane przez nie wyroki sdowe stay si narzdziem w walce zwalczajcych si grupy magnackich, a strona, ktra obsadzia swoimi stronnikami sd trybunalski moga liczy na uzyskanie znaczcej przewagi nad przeciwnikami. Sdownictwo trybunalskie prbowa uzdrowi Sejm Czteroletni znoszc sesyjno trybunaw i ustanawiajc ich permanentne dziaanie. Skutki tych zmian nie zdyy jednak si ujawni przed likwidacj pastwa.

6. Sdownictwo kocielne w Rzeczpospolitej szlacheckiej


Sdownictwo kocielne opierao si na otrzymanych od krla przywilejach. Przyleje te zwalniay z odpowiedzialnoci przed sdami pastwowymi. Pocztkowo w sdownictwie kocielnym dominowao poczucie prawa (nie prawo pisane) oparte na nauczaniu Kocioa. Z czasem jednak zaznaczya si wyrana wyszo sdownictwa kocielnego nad pastwowym (duchowni byli wyksztaceni, prawo spisane, bardziej stabilne i jednolite). Kompetencje: w zakresie podmiotowym: privilegium fori sdy kocielne byy w wikszoci dla duchownych i zajmoway si wszystkimi sprawami, w ktrych duchowny by strona pozwan. Wyjtkiem byy sprawy o dobra ziemskie, sprawy o zdrad, obraz majestaty. Zgodnie z prorogatio fori szlachta miaa prawo wyboru sdu i np. moga wybra sobie sd kocielny do rozpatrywania jej sprawy. To prawo utrzymao si do 1795r. w zakresie przedmiotowym: causa spirituales sdy kocielne zajmoway si wszystkim co byo zwizane z wiar, rwnie gdy stronami byy osoby wieckie, a take causa spiralibus annexae (maestwa, separacje, spadki, majatek, dziesicina, zobowizania, opieka). Instancyjno sdw kocielnych wynikaa z hierarchii kocielnej. Na kadym kolejnym szczeblu sdowi przewodniczy wyszy kapan: a) Pierwsz tak instancj by sd archidiakona, ktry odpowiada za dyscyplin kleru. b) Od wyroku tego sdu mona byo si odwoa do sdu biskupa. Biskupi jednak z niechci zajmowali si sdownictwem dlatego te w XIII w. ustanowiono sdy oficjaa. Oficja by sdzi duchownym mianowanym przez biskupia, dziaa przy kurii biskupiej. c) Trzeci instancj by ju sd metropolity. W okresie monarchii stanowej powstay, konkurujce z sdami archidiakonw, sdy synodalne, ktre sprawowano podczas objazdu diecezji przez biskupa. W kadej parafii specjalnie wybrani ludzie zeznawali o wszystkich naruszeniach prawa.

Oprcz tych sadw funkcjonoway take specjalne sdy inkwizycyjne. Byy prowadzone przez dominikanw z nakazu papiea i ich celem byo zwalczanie odstpstw od wiary. Podstaw dziaalnoci by proces inkwizycyjny, charakteryzujcy si tym, e ta sama osoba (duchowny) bya odpowiedzialna za prowadzenie ledztwa, gromadzenie dowodw wskakujcych na win i niewinno, orzekaa, wyrokowaa i jeli bya to tylko kara kocielna to take wymierzaa kar. Brak w tym procesie rozdzielenia funkcji obrocy, prokuratora i sdziego. Najczciej w wyniku postpowania sdu kocielnego orzekano kar kocieln (kara pokuty). Jeli orzeczono kar wieck (na yciu, zdrowiu lub majtku) musia j wykona starosta grodzki.

7. Sdownictwo miejskie w Rzeczpospolitej szlacheckiej


W osadach miejskich i wiejskich zaoonych na prawach niemieckich utrzymywao si sdownictwo prawa niemieckiego. W miastach krlewskich natomiast sdownictwo opierao si na nadanych miastom przywilejach. Duy wpyw na sdownictwo miejskie miaa take szlachta panowie dominialni rozcigali swoje sdownicze prawa ze wsi na miasta. Sdy miejskie byy trjinstancyjne: I instancja: sd awniczy i radziecki (czasem awniczo-radziecki) II instancja: sd wyszy prawa niemieckiego, sd leski III instancja: sd asesorski, sd szeciu miast. Sd awniczo-radziecki: Zasiadaa w nim rada miejska (rajcowie pod przewodnictwem burmistrza) a take awa miejska. Sd ten sdzi sprawy najwaniejsze, by pierwsz instancj dla spraw o naruszenie praw wydanych przez sam rad miejsk. By on sdem wyszym dla sdw awniczych oraz cechowych. Sdy radzieckie (inaczej sdy rady miejskiej) wikszych miast stanowiy sdy wysze prawa niemieckiego dla okolicznych miast, miasteczek oraz wsi na prawie niemieckim, wydaway tzw. Ortyle czyli pouczenia prawne. B) Wyszym sdem prawa niemieckiego by sd na zamku krakowskim (zaoenie tego sdu miao zapobiec cigemu kierowaniu ortyli do Magdeburga co byo przejawem naruszania suwerennoci pastwa polskiego). C) Sd Szeciu Miast: By instytucj odwoawcz od orzecze sdu wyszego na zamku krakowskim oraz innych sdw (m.in. sdw leskich istniejcych w dobrach prywatnych). Sdzili w nim komisarze powoani po dwch z szeciu wikszych miast maopolski (Krakw, Kazimierz, Bochnia, Wieliczka, Nowy Scz, Olkusz). Sd ten zbiera si 3 razy do roku na ratuszu krakowskim i swym zasigiem obejmowa ca Maopolsk. W cigu XVII w. odchodzono stopniowo od instytucji rokw2. W miastach krlewskich sdom przewodniczy zastpca wjta tzw. podwjt lub landwjt.

Dziaanie sdu na zamku krakowskim bya utrudniana przez szlacht. Starano si take odchodzi od instytucji sdw wyszych prawa niemieckiego jako drugiej instancji. Sdami odwoawczymi dla mieszczan miast prywatnych byy coraz czciej sdy dominialne panw miast a take sdy starostw. Sprawy z wikszych miast krlewskich kierowano take do sdu asesorskiego.
2

Sd wielki gajony odbywa si 3 razy w roku w obecnoci pana miasta lub jego zastpcy landwjta w okrelonych terminach tzw. rokach gajonych.

Ustrj sdw:

8. Sdownictwo wiejskie w Rzeczpospolitej szlacheckiej


Sdy wjtowskie pojawiy si w pocztkach XVI w. jako nastpstwo sdu sotysiego (sotys z aw), ktry sprawowa sdownictwo nad chopami we wsiach na prawie niemieckim do czasu likwidacji soectw dziedzicznych. Pojawiy si one w krlewszczyznach, wsiach kocielnych i magnackich. W jego skad wchodzili: wjt lub podwjcki (przewodniczcy), 2-7 chopw (jak przysini) i czasem stay pisarz. Skad by wybierany przez gromad, a zatwierdza go pan wsi lub urzdnik. On take okrela zakres kompetencji tych sdw (na og nie obejmoway one spraw o ziemi i cikie przestpstwa). Odwoa si od tego sdu mona byo do sdu dominialnego Sdy dominialne obecne we wsiach, ktre nie przyjy prawa niemieckiego. W zalenoci od wielkoci dbr mogo powsta kilka szczebli tych sdw: dworskie dla folwarku pod przewodnictwem administratora, kluczowe dla klucza dbr obejmujcego kilka folwarkw pod przewodnictwem ekonoma, centralne dla wszystkich kluczy pod przewodnictwem generalnego zarzdcy. Ich kompetencje take ustala pan, a sdy sprawowane przez niego osobicie nazywano sdami paskimi, i obejmoway one wszystkie rodzaje spraw, jednak sprawy zagroone kar mierci pan zwykle oddawa pod sdownictwo miejskie lub grodzkie. Sdy paskie sprawowa zazwyczaj podstaroci, zwany czasem burgrabi lub w dobrach prywatnych pan wsi. Od poowy XVI w. od wyrokw pana nie mona byo si odwoa do sdw krlewskich (moliwo karania mierci sdy dominialne utraciy cakowicie w 1768 r.). W ramach pastw magnackich powstaway takie twory jak np. Trybuna Zamojski dominialny sd apelacyjny dla miast i wsi ordynacji zamojskiej. Sdy rugowe pojawiy si w XVI w. jako sdy specjalne. Odbyway si zazwyczaj w okresie Wielkiego Postu. Skad: pan wsi, urzdnicy, wjt i awa. Obowizkowo gromadzia si na nich caa wie. Co roku wyznaczano na tym sdzie tzw. rugownikw, ktrzy przez cay rok obserwowali ycie ssiadw i na nastpnym sdzie wystpowali z oskareniami. Na tych sdach wszyscy mieli prawo wzajemnie si oskara. W kompetencjach tego sdu leay przede wszystkim sprawy karne, ale take spory cywilne. Kary: plag, majtkowe, wygnania, kocielne.

9. Reformy sdw szlacheckich w XVIII w. Sdy w Konstytucji 3. Maja


W drugiej po. XVIII w. i w czasach Sejmu Czetroletniego powoano nowe sdy, a niektre z istniejcych ulegy reorganizacji. Zmieniono take skad i zasady powoywania na stanowiska sdziw, sposoby podejmowania wyrokw itp. Powstay sdy komisji rzdowych i ustrojowych, Zajmoway si sprawami spornymi objtymi kompetencjami danych urzdw administracyjnych. By to pierwszy wyom w feudalnej strukturze sdownictwa, gdy og ludnoci kraju niezalenie od stanu podlega sdom Komisji Skarbowej i komisji porzdkowych w sprawach handlowych, skarbowych, wekslowych i zwizanych z czynnociami aparatu wadzy. Kolegialne sdy ziemiaskie powstay w trakcie Sejmu Czteroletniego jako poczenie sdw grodzkich, ziemskich i podkomorskich. Zoone byy z 10 sdziw wybieranych na 4 lata na sejmikach deputackich. Urzdoway przez cay rok. Dwa trybunay: dla Wielkopolski z siedzib w Piotrkowie, dla Maopolski w Lublinie. Dziaay stale, planowana bya dalsza reforma ich organizacji i dziaania. Zreformowany sd sejmowy zoony z 12 senatorw i 24 posw, sd specjalny w sprawach orzekania o winie ministrw i najwyszych urzdnikw z tytuu odpowiedzialnoci konstytucyjnej, jak rwnie w zakresie najwaniejszych przestpstw politycznych gronych dla pastwa i ustroju. Reforma sdw miejskich utworzenie sdw magistratw miejskich oraz sdy apelacyjne wydziaowe zgodnie z nowym podziaem kraju.

Zreorganizowano sd asesorski, osobny dla Korony i Litwy, jako najwyszy dla miast i mieszczastwa. Asesorw wybierano spord posw, senatorw i plenipotentw miejskich (8 w asesorii koronnej, 4 w litewskiej) na 2 lata. Przewodniczy mu kanclerz. Prezesem asesorii koronnej zosta Hugo Kotaj, gwny reformator asesorii. Zamierza wprowadzi w sdownictwie miejskim instytucj sdw przysigych. Sd referendarski sta si kolegialny od lat 70. XVIII w. Sdy wiejskie pozostay dominialne

10. Sdy powstania kociuszkowskiego


Akt powstania z 24.03.1794 zapowiada utworzenie nowych sdw, ktre miay suy dzieu powstania i tpienia zdrady. Wymiar sprawiedliwoci w sprawach cywilnych uleg zawieszeniu, zmienio si jednak sdownictwo karne. Utworzono sady karne nowego typu, tj. sdy kryminalne po wojewdztwach oraz sd kryminalny Ksistwa Mazowieckiego w Warszawie, zamieniony w sierpniu 1794 na sd kryminalny wojskowy (jakobini zdobyli w nim przewag). To ten sd mia suy dzieu powstania i tpienia zdrady a take pogbianiu wiadomoci rewolucyjnej. Sd ten sta si naszym odpowiednikiem francuskich trybunaw rewolucyjnych. Znamienne byo poczenie surowoci i walki z formalizmem z ideami humanitarnymi. Proces by jednoinstancyjny, mia charakter mieszany, i mimo zaostrzenia represji karnej zachowano gwarancje praw oskaronego wraz z domniemaniem niewinnoci. Sd orzeka bez uwzgldnienia rnic stanowych. Z sdem mia wspdziaa Wydzia Bezpieczestwa Rady Najwyszej Narodowej.

11. Ustrj sdw Ksistwa Warszawskiego


Sdownictwo jest jedn z dziedzin, w ktrej przemiany w Ksistwie Warszawskim zaznaczyy si w sposb szczeglnie wyrany. Konstytucja Ksistwa Warszawskiego sformuowaa schemat organizacji sdownictwa za wzorem francuskim byo to jednolite sdownictwo dla wszystkich stanw, oddzielono sdy cywilne od karnych, zagwarantowano sdom niezawiso i niezaleno od innych wadz. Uzupenieniem Konstytucji w tej kwestii byy wydane przez ministra spraw. w 1808 roku akty: Organizacja sdownictwa cywilnego w Ksistwie Warszawskim i Przepisy tyczce si organizacji oraz atrybucji wadz sdowych i osb do skadu sdownictwa nalecych. Monarcha mianowa sdziw doywotnio. Ich usunicie moliwe byo tylko po prawomocnym skazaniu za przestpstwo. Od wszystkich kandydatw na urzdy sdowe wymagano wyksztacenia prawniczego oraz rocznej aplikacji w jednym z trybunaw cywilnych to wystarczao dla stanowisk sekretarza, pisarza, podpisarza. Dla asesora, podsdka i pisarza aktowego potrzebny by egzamin asesorski. kandydaci na wysze urzdy zdawali egzamin przed Najwysz Komisj Egzaminacyjn. Sdy cywilne. o sdy pokoju najnisze sdy cywilne utworzone w kadym powiecie i miastach. Zoone z sdziw pokoju, podsdkw, pisarzy i podpisarzy. Monarcha mianowa 3 sdziw pokoju spord kandydatw sejmiku powiatowego na okres 6 lat, zmiana jednego co dwa lata. Sdy te miay za zadanie zajmowanie si ugodami w sprawach podlegych w I instancji trybunaom cywilnym, sprawami opiekuczymi, orzeka w sprawach o roszczenia osobiste i rzeczy ruchome maej wartoci, szkody polne, naruszenie posiadania, spory z najmu i dzierawy oraz umw o prac. Od niektrych spraw przysugiwaa apelacja do trybunau cywilnego I instancji. o Trybuna Cywilny to dziaajcy w kadym departamencie sd I instancji. Skad: prezes + 6 sdziw doywotnich. Dzieli si na dwa 3-osobowe kolegia orzekajce we wszystkich sprawach cywilnych I instancji nie zastrzeonych dla innych sdw a take apelacjach od orzecze sdw pokoju. o Trybuna Handlowy powoywany w niektrych miastach obok Trybunau Cywilnego. Rozpatrywa w sprawach kupieckich zgodnie z Napoleoskim kodeksem handlowym. Skad: prezes, zastpca, sdziowie i ich zastpcy wybierani przez zgromadzenia kupieckie.

Sd apelacyjny (zwany odzewnym) utworzony w Warszawie dla caego ksistwa. Podzielony na trzy 5-osobowe wydziay, czwarty wydzia dodano po przyczeniu Galicji Zachodniej (1810). Jego orzeczenia byy ostateczne. Sdy karne o Najnisze to: jednoosobowy sd podsdkw powiatowych, ktry sdzi drobniejsze sprawy karne (kary do p roku wizienia lub 100 rzg) i prowadzi dochodzenia jako organ wyszego sdu, oraz kolegialne sdy podsdkowskie i sdziy przestpstwa do 2 lat wizienia oraz apelacje od sdw pokoju. Prowadziy te ledztwa w sprawach prawdziwie kryminalnych. o Zmiana organizacji sdownictwa z 1810 wie si z podziaem na wykroczenia, wystpki i zbrodnie oraz wprowadzenia dla nich odpowiedniej jurysdykcji: policyjnej, poprawczej i kryminalnej o Wykroczenia policyjne (do 5 lat wizienia lub 30 z grzywny) sdzi sd policji prostej, tzn. podsdek sdu pokoju. Tam gdzie nie byo sdw pokoju, robi to wjt lub burmistrz. W Warszawie utworzono specjalny Wydzia Policyjno-Sdowy dla takich spraw. o Wystpki zagroone kar poprawcz (do 5 lat i >30 z) w I instancji sdzi sd policji poprawczej. W kadym departamencie byy dwa takie sdy. Sdy policji poprawczej rozstrzygay te apelacje od wyrokw sdu policji prostej. o Zbrodnie (>5 lat lub kara mierci) w I instancji sdzi sd kryminalny. w II instancji sdzi on ostatecznie apelacje od wyrokw sdu policji poprawczej. Rada Stanu zgodnie z Konstytucj najwysza instancja sdowa, take sd kasacyjny. W trybie kasacyjnym rozpatrywano wyroki ostateczne, ale jeszcze nieprawomocne, wydawane przez sdy cywilne wszystkich stopni. Kasujc wyrok oddawano spraw do rozpatrzenia innemu sdowi tego samego stopnia. Skad 5 osobowy, w razie powtrnego zaskarenia 9. Za trzecim zaskareniem przekazywano spraw krlowi i jego wykadnia prawa bya wica dla kadego sdu wyrokujcego.

12. Ustrj sdw Krlestwa Polskiego


W zasadzie utrzyma si ustrj sdw Ksistwa Warszawskiego z niewielkimi zmianami. Konstytucja Krlestwa Polskiego z 1815 roku gwarantowaa niezaleno sdownictwa poprzez m.in. doywotnio urzdu sdziego, przewidywaa take znaczne zmiany w organizacji sdownictwa, jednak przepisy te ze wzgldw finansowych w niewielkim tylko stopniu weszy w ycie. Sdy cywilne o Najnisz instancj nadal pozostay sdy dziaajce jak sdy pokoju, jednak nazywano je sdami powiatowymi, gdy dziaay w powiatach sdowych. W Warszawie byy 4 takie, cznie sdw pokoju byo 79, ktre byy najnisz instancj w sprawach karnych i cywilnych. W sprawach o najem, posesoryjnych i o szkody polne orzekali jednoosobowo podsdkowie. Sdziowie pokoju wybierani przez rady wojewdzkie nadal prowadzili sprawy pojednawcze. W 1825 przy tych sdach utworzono urzdy hipoteczne przyjmujce wpisy nieruchomoci po reformie prawa hipotecznego. o wojewdzkie trybunay cywilne byy sdami I instancji w pozostaych sprawach. W 1818 roku utworzono przy nich urzdy hipoteczne dla wikszych posiadoci. o sdy apelacyjne utrzymay si jako II instancja. o Po zniesieniu Rady Stanu penicej funkcje sdu kasacyjnego jej sprawy powierzono Sdowi Najwyszej Instancji w Warszawie. Sdy karne ich ustrj zachowa si w zasadzie bez zmian. Po wydaniu nowego kodeksu karnego (1818) za najnisze uznano sdy policyjne. Byo 18 sdw policji poprawczej (kary do 3 lat). Liczba i siedziby sdw kryminalnych nie ulegy zmianom (Warszawa, Pock, Kielce, Lublin). Drug i ostateczn instancj by sd apelacyjny (od 1834 take w sprawach rozstrzyganych przez sdy kryminalne). Zastpi on take Rad Stanu w sprawach kasacyjnych, jednak nie tylko orzeka o kasacji wyroku, ale take rozstrzyga ostatecznie spraw. o Kodeks kar gwnych i poprawczych (1857) znacznie rozszerzy kompetencje sdw policji prostej. Od tego momentu rozpatryway sprawy zagroone wiksz kar, i orzekay o skierowaniu do domu pracy

lub przytuku. Odwoania od nich, Wydziau Sdowo-Policyjnego czy burmistrzw i wjtw rozpatryway w II instancji sdy policji poprawczej, jednoczenie orzekajc w ciszych przestpstwach. Sdy kryminalne natomiast sdziy w I instancji duchownych, szlacht i jej rodzin, osoby odznaczone. o Sd sejmowy utworzony w 1827 r. z wszystkich senatorw orzeka tylko raz, w sprawie Towarzystwa Patriotycznego, zwalniajc je z zarzutu zbrodni stanu. Dziaay take rosyjskie sdy wojenne w sprawach o przestpstwa stanu, a od 1845 poddano im wszystkie osoby stawiajce czynny opr w wojsku. Po upadku powstania w 1832 utworzono sd kryminalny, ktry sdzi nieobjtych amnesti uczestnikw. Wyroki zatwierdza cesarz.

13. Ustrj sdw na ziemiach polskich pod zaborami ZABR PRUSKI


W czasie rozkadu feudalizmu: W monarchii pruskiej sdownictwo podporzdkowane byo krlowi, wadza sdowa nie bya cile oddzielona od wadzy administracyjnej. Ustrj sdw uwzgldnia stanowy podzia spoeczestwa prby zniesienia podziaw podjto w Landrechcie Pruskim z 1794 r. Sdy nisze podlegali im chopi i mieszczanie. Na wsi i w miastach prywatnych funkcjonoway sdy patrymonialne jednak dziedzice dbr mogli sprawowa sdownictwo tylko za porednictwem specjalnego urzdnika justycariusza. jego wybr zatwierdza landrat po egzaminie z prawa. Na pocztku XIX w. poczono sdy mniejszych miast z dominialnymi, tworzc tzw. sdy miejsko-ziemskie system ten nie sprawdzi si, wic zaczto tworzy sdy powiatowe. W sdach tych zniesiono justycariuszy i wprowadzono sdownictwo pastwowe. Do tej chwili w miastach krlewskich istniay sdy miejskie, a w miastach wikszych sdzi burmistrz. Od sdziw wymagano znajomoci niemieckiego. Sdy wysze dla urzdnikw, szlachty, duchowiestwa i wojskowych, ktrzy odpowiadali przed rejencj. Rejencje istniay w kadym departamencie, byy rwnoczenie sdami II instancji dla sdw niszych. Ich organem pomocniczym bya powiatowa komisja sprawiedliwoci, ktra samodzielnie rozstrzygaa drobne sprawy cywilne. Rejencja jako instancja odwoawcza dzielia si na 2 senaty instancj apelacyjn dla orzecze sdw niszych i instancj dla apelacji od pierwszego senatu. Najwyszy Tajny Trybuna w Berlinie instancja rewizyjna dla caego pastwa pruskiego. Reformy z lat 1807-1813 rozdzieliy sdy od administracji. Ustrj sdw dostosowano do podziau Prus na powiaty i rejencje. Utrzymano sdy patrymonialne na wsiach. Chopw uwaszczonych i mieszczan w I instancji sadzi sd miejski i ziemski pod nadzorem powiatowych komisji sprawiedliwoci. W kadej rejencji dziaa wyszy sd ziemski jako II instancja. Od 1809 wojskowi odpowiadali przed sdami zwykymi.

W formacji kapitalistycznej: Wszystkich obywateli poddano jednolitemu sdownictwu w myl rwnoci wobec prawa. Ostatecznie zniesiono sdy patrymonialne, wykluczono swobodne orzeczenia krla, sdziw mianowano doywotnio (usuwalni tylko w postpowaniu dyscyplinarnym). Wprowadzono jawno postpowania. W sprawach karnych szczeglnej wagi orzekay sdy przysigych. W 1849 wprowadzono trzystopniowo sdownictwa: Sdy powiatowe a w miastach sdy miejskie dwuwydziaowe (w. cywilny i karny). W cikich sprawach karnych orzekao o winie 12 przysigych, a o karze 5 sdziw. Przy sdzie istnia prokurator oraz adwokatura. Sdy powiatowe przejy kompetencje sdw patrymonialnych. Sdy apelacyjne odwoawcze od sdw powiatowych i I instancja w sprawach np. fundacji i fideikomisw. Najwyszy Trybuna Sdowy najwyszy dla caego pastwa z siedzib w Berlinie.

Obok sdw powszechnych dziaay sdy handlowe od 1861 wcielone do powszechnych jako osobne wydziay oraz sdy wojskowe. Wsplna regulacja sdw dla caej Rzeszy 1877. Od tego czasu najnisze byy sdy urzdowe (jednoosobowe lub z udziaem awnikw w sprawach karnych). Odwoawcze od nich i sdami I instancji byy sdy okrgowe (kolegialne z przysigymi w cikich karnych). Od nich mona byo si odwoa do wyszych sdw okrgowych. Najwyszym sdem Rzeszy by Trybuna Rzeszy w Lipsku. 1872-73 utworzenie sdownictwa administracyjnego. Funkcj sdw administracyjnych w I instancji przejy wydziay powiatowe, II instancja w rejencjach wydzia obwodowy. W 1875 powoano najwysz instancj Wyszy Trybuna Administracyjny w Berlinie.

ZABR AUSTRIACKI
W czasie rozkadu feudalizmu: Z niewielkimi zmianami w Galicji dziaay dawne sdy polskie. Do momentu wprowadzenia reform Jzefa II (1781) dziaay tu sdy ziemskie i grodzkie. do 1784 byy sdami I instancji dla szlachty, w 1774 ograniczono ich dziaalno na rzecz Trybunau Krlewskiego we Lwowie oraz Tabuli krajowej (rejestr dbr szlacheckich). Najwysz instancj by Najwyszy Sd Gubernatorski apelacje od sdw grodzkich i ziemskich, kasacje, zastpiony w 1774 Trybunaem Krlewskim (I instancja dla spraw szlachty galicyjskiej, II dla odwoa od Rady Apelacyjnej, III dla spraw magistratw miejskich, o ile nie trafiay do Najwyszej Izby Sprawiedliwoci w Wiedniu). W okresie przejciowym sdy dominialne poddano kontroli wadzy pastwowej. Reformy Jzefa II miay zintegrowa poszczeglne kraje. Zniesiono w 1784 sdy ziemskie, grodzkie, Trybuna Krlewski, Rad Apelacyjn i Konses. Powoano we Lwowie pierwszy sd szlachecki Forum Nobilium, w 1787 powoano takie sdy w innych miastach. Utrzymay one kompetencje w sprawach cywilnych I instancji. Postpowania egzekucyjne prowadzili komornicy graniczni. Pod nadzorem lwowskiego Forum Nobilium bya Tabula Krajowa. W sprawach cywilnych mieszczan orzekay magistraty. Funkcje sdowe sprawowali syndycy i rajcy miejscy. W mniejszych miastach dalej sprawy te leay w rkach justycariuszy. W duych magistrat wyoni 3 senaty cywilny, karny i polityczny, zaoono Tabul miejsk na wzr krajowej. Na wsi reformy Jzefa II day chopom ochron ze strony wadzy pastwowej. Sdy dominialne znalazy si pod cis kontrol administracyjn. Od 1784 sprawy cywilne sdzili specjalni justycariusze panowie nie mogli zmienia ich wyrokw. Dziedzice mogli przekazywa sdownictwo magistratowi. Ograniczono sdownictwo dominialne w sprawach karnych jedynie drobne wystpki mg sdzi mandatariusz powoany do sprawowania funkcji porzdkowych. Prawo nakadania drobnych kar mia sd gromadzki organ samorzdowy wsi. Po wejciu w ycie kodeksu karnego z 1803 cikie policyjne przestpstwa podlegay sdziemu policyjnemu, powoywanego przez pana wsi. Powszechne sdy karne na podstawie uniwersau z 1787 r utworzono w Galicji 19 sdw kryminalnych. Szczeglne znaczenie mia senat karny magistratu lwowskiego, ktry przej waniejsze sprawy. W 1818 zmniejszono ich liczb do 6. Instancj odwoawcz by Sd Apelacyjny we Lwowie. Od jego wyroku mona byo si odwoa do Najwyszej Izby Sprawiedliwoci w Wiedniu Po reformach utrzymay si nieliczne sdy szczeglne: dla spraw handlowych i wekslowych w Brodach, Sd Grniczy w Wieliczce, sdy wojskowe. Jzykiem sdowym bya acina oraz powoli jzyk niemiecki, polski tylko w niektrych przypadkach (np. postpowanie niesporne). W 1840 wprowadzono niemiecki w czynnociach sdw.

W formacji kapitalistycznej: Do Ustawy zasadniczej (1867) najnisz instancj byy urzdy powiatowe, a wic organy administracji dziaajce jako sdy. Sdziami byli dawni mandatariusze i justycariusz. Ponad nimi stay trybunay I i II

instancji jako organy wycznie sdowe. Rewizj zajmowa si Najwyszy Trybuna Sprawiedliwoci. Zmiany konstytucyjne utworzyy sdy powiatowe, wprowadziy przysigych w sprawach prasowych, ciszych zbrodniach i przestpstwach politycznych. Sd powiatowy w kadym powiecie byy po dwa lub wicej takich sdw. Organy jednoosobowe, sdziy w sprawach o wykroczenia, cywilnych o wartoci do 1 tys. koron i we wszystkich sprawach o naruszenie posiadania. Ponadto sprawy niesporne. Sdy krajowe kolegialne (trzech sdziw w sprawach cywilnych, w karnych czterech). obejmoway wszystkie sprawy cywilne i karne nieprzekazane innym sdom. Stanowiy instancj odwoawcz od sdw powiatowych. W sprawach karnych zagroonych kar powyej 5 lat wizienia orzekao 12 przysigych. Wysze sdy krajowe dziaay we Lwowie i Krakowie. II instancja dla w.w. sdw, I dla spraw syndykackich Najwyszy Trybuna Sprawiedliwoci utworzony w Wiedniu mia osobny skad dla spraw galicyjskich. Orzeka jako III i ostatnia instancja dla spraw sdw okrgowych, II dla spraw wyszych sdw krajowych. Wyroki kolegialne (7 sdziw). Sdy szczeglne: Trybuna Pastwa (powsta w 1869 sdownictwo prawa publicznego przy jednoczesnej ochronie praw skarcego), Administracyjny (1875 jedyny sd administracyjny w pastwie), Stanu (1867, wybierany z czonkw parlamentu, nie zebra si ani razu, mia sdzi ministrw), sdy przemysowe (spory ze stosunkw pracy).

ZABR ROSYJSKI
W czasie rozkadu feudalizmu: Po pierwszym rozbiorze sdownictwo zachowao formy organizacyjne z czasw Rzeczpospolitej szlacheckiej. W 1772 powoano sdy ziemskie niszej (w prowincjach) i wyszej (w guberniach) instancji. Byy to sdy dla spraw cywilnych szlachty. Odwoania do 1774 r. szy do Departamentu do spraw Guberni Biaoruskiej, tzw. Justiz-Kolegium. Nowa organizacja Guberni z 1777 sprawy szlachty oddaa sdom powiatowym ziemskim, w II instancji wyszym sdom ziemskim, a apelacje szy do gubernialnych izb sdowych. Byy one take instancj odwoawcz dla sdw miejskich magistratw (burmistrz z asesorami) Na ziemiach II i III zaboru utrzymano sdy ziemskie i grodzkie oraz Trybuna Litewski. Odwoania od tego trybunau miay i do Wydziau Cywilnego i Kryminalnego w kancelarii generalnego gubernatora, a w wanych sprawach cywilnych do III Departamentu Senatu Rzdzcego w Petersburgu. Praktycznie dziaay tylko sdy grodzkie o funkcjach policyjnych. Szlachecki Departament Cywilny w Wilnie mia rozstrzyga zalege sprawy dawnego Trybunau Litewskiego. W 1800 ponownie zosta przeksztacony w Trybuna Litewski. W guberniach litewskich dla szlachty utworzono sdy ziemiaskie. Sprawy graniczne rozstrzyga podkomorzy. Trybuna w 1802 zastpiono Sdem Gwnym Litewskim, ktry rozstrzyga wszelkie apelacje. Dzieli si na departament karny i cywilny. Najwysz instancj w sprawach karnych by IV Departament Senatu Rzdzcego, w cywilnych (patrz wyej). rosyjski obowizywa w sprawach dot. porzdku publicznego, podatkw, przestrzegania praw i zarzdze wadz itp. (dawne kompetencje polskich sdw grodzkich).

W formacji kapitalistycznej: Nowy ustrj sdw wprowadzony ukazem carskim (1875) nie rozdziela sdownictwa od administracji, nie uznawa niezawisoci wadzy sdowniczej. Nieusuwalno sdziw dotyczya tylko sdziw wyszych, reszta bya zawieszana lub zwalniana ze suby. Jednak spo. mogo wybiera niszych sdziw, ktrych zatwierdzaa wadza.

Istotn rol odgrywa podzia na sdownictwo pokojowe (sdy wiejskie i pokoju) i oglne (okrgowe I instancji i apelacyjne II oraz kasacyjne Departament III i IV) Sdownictwo pokojowe wprowadzone na wsi pospiesznie po uwaszczeniu chopw przez stworzenie na wzr rosyjski sdw wiejskich, tzw. gminnych. Orzekay w sprawach cywilnych spory o przedmioty do 1000rb., spadkw chopskich, karnych (wykroczenia kary do 3rb. lub 7 dni aresztu). Spory o wasno uwaszczonych gruntw rozpatryway specjalne komisje wociaskie (rwnie ostatnia instancja od sdw gminnych). Po reformie z 1875 jeden sd obejmowa ok. 4 gminy. Zreformowany sd sdzi w skadzie sdzia gminny i dwch awnikw, a jego kompetencje ulegy rozszerzeniu. Sdy gminne miay prawo szeroko stosowa prawo zwyczajowe. Sdy pokoju wprowadzone w miastach w miejsce sdw dla mieszczan. Jeden sd = jeden powiat. Orzekali jednoosobowo sdziowie mianowani przez ministra sprawiedliwoci. Rzadko sdziami pokoju byli prawnicy. Mogy w ograniczonym stopniu stosowa prawo zwyczajowe. Istniay przy nich wydziay hipoteczne. Zjazd sdziw pokoju sd apelacyjny od wyrokw sdw gminnych i pokoju. Zbiera si okresowo, stale urzdowali tylko prezesi i sekretariat. Skad: sdziowie pokoju po kolei zasiadali na sesjach sdowych. Izba Sdowa apelacje od sdw okrgowych. Podzia na departament cyw. i karny. Przy Departamencie Karnym dziaa naczelny prokurator Krlestwa Orzekanie przez organy pozasdowe. od 1867 w sprawach karnych wiejsko-policyjnych oraz o szkody na polach i w lasach orzeka wojenny naczelnik powiatu. W przypadku naruszenia konkretnych przepisw (np. paszporty, budowlane, przemysowe) urzd powiatowy mia prawo wykonywania orzecznictwa karnego. Urzd gubernialny rozstrzyga w sporach majtkowych i innych, wynikych w urzdach starszych kupieckich i rzemielniczych, porpinacji, skarbowych. Wojskowy Sd Okrgowy w Warszawie walka z ruchem rewolucyjnym.

14. Organizacja wymiaru sprawiedliwoci w II Rzeczypospolitej. Sdy powszechne i szczegowe.


Wg. Konstytucji marcowej, stosownie do przyjtej zasady podziau wadz, organami narodu w zakresie wymiaru sprawiedliwoci byy niezawise sdy. Konstytucja kwietniowa, odrzucajc zasad podziau wadz, uznawaa sdy za organy pastwa pozostajce pod zwierzchnictwem prezydenta. Zasady przewodnie sdownictwa ustalay pozycj sdw wobec innych organw oraz okrelay ich organizacj i zakres kompetencji. Do zasad tych zaliczano: o zasad niezawisoci sdziw art. 77 K. marcowej o zasad nominacji sdziw z odstpstwem na rzecz sdziw pokoju wybieranych przez ludno. Mianowanie na stanowisko naleao do kompetencji prezydenta o zasad wycznej kompetencji sdw w sprawach wymiaru sprawiedliwoci art. 98 o zasada udziau czynnika spoecznego w wymiarze sprawiedliwoci o zasada wyczenia kompetencji sdw uprawnienia do badania legalnoci ustaw o zasada hierarchiczno-instancyjnej budowy sdownictwa

Sd Najwyszy

Sd Apelacyjny II inst. I inst. Sd Okrgowy II inst. I inst.

Sd Grodzki I inst.
Sdy dzieliy si na II grupy powszechne i szczeglne. Podzia na okrgi sdowe nawizywa do dawnego podziau dzielnicowego, a nie obecnego administracyjnego. Sdy powszechne powoane do rozstrzygania wszystkich spraw karnych i cywilnych. Dekret Naczelnika z 8.02.1919 powoa Sd Najwyszy. Hierarchia powyej. Rnice po okresie zaborw w rnych regionach RP widoczne byy przede wszystkim na szczeblu najniszym. Konstytucja marcowa potwierdzia istnienie sdziw pokoju i sdw przysigych, jednak unifikacj sdownictwa przynioso dopiero nowe prawo o ustroju sdw powszechnych z 1928. Po unifikacji na najniszym szczeblu istniay sdy grodzkie jednoosobowe w drobnych sprawach karnych i cywilnych, odwoania od sdw pokoju i udzielanie pomocy sdowej innym organom. o Sdami I instancji w waniejszych sprawach byy sdy okrgowe - miay by 3-osobowe, wyszo jedno. Dzieliy si na wydziay. Dla orzekania o zbrodniach i przestpstwach politycznych miay by tworzone przy nich sdy przysigych, jednak ich nie powoano, i dziaay tylko w Galicji na podstawie przepisw austriackich. Istniay take wydziay handlowe, jednoosobowe sdy dla nieletnich. o Sdy apelacyjne sdy II instancji dla sdw okrgowych, I instancja dla spraw szczeglnych, przekazanych im przez ustawy (jedyna instancja w post. doranym) o Sd Najwyszy kasacje, sprawy przekazane przez ustawy (dyscyplinarne adwokatw, wano wyborw). Dzieli si na izby (2 cywilne, 1 karna, pod koniec lat 30. izba do spraw adwokatw). Co najmniej 3 sdziw do orzekania. Sdy szczeglne o wojskowe ich odrbno gwarantowana w K. marcowej. Dzieliy si na: sdy pukowe (do 1920, potem sdy wojskowe i marynarki wojennej), okrgw generalnych, Naczelny Sd Wojskowy. Postpowanie dwuinstancyjne. Nadzr nad nimi nalea do ministra spraw wojskowych. Sdziy opierajc si na kodeksie karnym wojskowym i wojskowego postpowania karnego. o pracy powoane po raz pierwszy w 1928 do spraw cywilnych wynikych ze stosunku pracy, chaupniczego, zwizanych z nauk zawodu. Jeden sdzia zawodowy i dwch awnikw powoywanych przez organizacje pracodawcw i pracownikw. Tworzone samoistnie bd przy sdach grodzkich. o wyznaniowe na ziemiach byego zaboru rosyjskiego ze wzgldu na wyznaniowy charakter prawa maeskiego na tych terenach. Rozpatrywaa spory w sprawach maeskich wyznawcw okrelonych wyzna. Sdy diecezjalne dla rzymsko-katolikw, konsystorskie dla ewangelikw, konsystorskie prawosawne dla prawosawnych. W pozostaych regionach to orzecznictwo naleao do sdw pow. o Stosunki publicznoprawne Trybunay o Trybuna Stanu sdzenie ministrw, ktrych sejm pocign do odpowiedzialnoci konstytucyjnej kwalifikowan wikszoci gosw (3/5). Istnia w latach 1921-39, powoywany do 1935 przez Sejm,

o o

o o

potem przez Prezydenta RP. Prezes SN + 12 czonkw. Konstytucja kwietniowa wyranie ogranicza zakres odpowiedzialnoci prawnej ministrw. Kara rwnie na podstawie kodeksu karnego. Trybuna Kompetencyjny rozstrzyganie sporw kompetencyjnych midzy organami administracji i sdami. Najwyszy Trybuna Administracyjny orzekanie o legalnoci aktw administracyjnych. Dwie izby oglnoadministracyjna i skarbowa. III instancja dla ziem byego zaboru pruskiego, dla reszty I. Dziaa jak sd kasacyjny oddala skarg albo uchyla zaskaron decyzj. Na prawach trybunau miay dziaa: Sd Kartelowy - badanie legalnoci umw kartelowych (od 1935) oraz Inwalidzki Sd Administracyjny. Jednak w ich powoaniu przeszkodzia wojna. Prawo o ustroju sdw powszechnych regulowao take dziaanie prokuratury. Zostaa ona zwizana z sdownictwem jako organ pastwa w zakresie cigania przestpstw. Minister sprawiedliwoci by zarazem naczelnym prokuratorem. Nie byo prokuratorw tylko w sdach grodzkich, chyba e minister ich tam ustanowi. regulowano take oglne funkcje adwokatury (wolny zawd o funkcjach prywatno- i publicznoprawnych) oraz notariatu przez prawo o notariacie z 1933 (traktowany jako funkcjonariusz publiczny) Prokuratoria Generalna obsuga prawna Skarbu Pastwa.

15. Sdownictwo Polskiego Pastwa Podziemnego


Pierwsze organy pod okupacj wojskowe sdy Zwizku Walki Zbrojnej. W styczniu 1940 powoano sdy kapturowe w celu ochrony organizacji pastwa podziemnego przed szpiegami i prowokatorami. Wyroki skazujce na mier miay by zatwierdzane przez komendanta okupacji i reprezentanta politycznego. Grot-Rowecki zdecydowa jednak o zdecentralizowaniu sdw kapturowych. W 1941 przemianowano je na wojskowe sdy specjalne. Wyroki nigdy nie zostay zalegalizowane ani uznane za nielegalne. Sdy kapturowe orzekay wedug Kodeksu sdw kapturowych w sprawach: zdrady, szpiegostwa, prowokacji, denuncjacji, nieludzkiego przeladowania i krzywdzenia ludnoci polskiej. Skad: prokurator, sdzia ledczy i 3-osobowy skad wyrokujcy. Rozprawy tajne, wyrok skazujcy lub uniewinniajcy. Sdy dziaay na szczeblach organizacyjnych ZWZ Szefostwo Suby Sprawiedliwoci Komendy Gwnej ZWZ-AK organ nadrzdny Pierwszy sd PP powsta w Warszawie, nastpne byy tworzone na wzr przy poszczeglnych delegaturach okrgowych. Wyrok zatwierdza waciwy komendant lub Delegat Rzdu. 1942 dekret rzdu londyskiego wyodrbniajcy specjalne sdownictwo cywilne. Powoanie cywilnych sdw specjalnych i komisji sdzcych. W 1944 otrzymay uprawnienia do cigania przestpstw kryminalnych. Komisje sdzce usuway szkodliwe objawy ycia spoecznego pod okupacj.

16. Sdownictwo okupacyjne na ziemiach polskich w okresie II wojny wiatowej.


Ziemie polskie wczone do Rzeszy: Sdy wyjtkowe powoywane przez naczelnych dowdcw armii jeszcze w okresie zarzdu wojskowego na okupowanych obszarach polskich. Dziaay na podstawie rozporzdzenia von Brauchitscha z 5.09.1939. Stosowano w nich regulamin wojennego postpowania karnego, wadza moga wnosi do nich oskarenia we wszystkich sprawach. Na ziemiach wcielonych wspistniay sdy powszechne, specjalne oraz tajne sdownictwo policji i organw (Sztafet Ochronnych NSDAP). Ustrj sdw powszechnych regulowa dekret ministra sprawiedliwoci, na podstawie ktrego w kadym okrgu i prowincji utworzono sd najwyszej instancji Wyszy Sd Krajowy. Nisz instancj, w rejencji by Sd krajowy, a najnisz Sd powiatowy. Tak zunifikowano sdownictwo ziem polskich i Rzeszy.

Sdy specjalne. Najwczeniej polowe (szpiegostwo) i wojskowe sdy dorane (partyzantka i posiadanie broni) Cywilne sdy specjalne powoane do przestpstw na terenach dziaa wojennych, przejy kompetencje sdw wojskowych po ich likwidacji. Trybuna Ludowy w Berlinie najwyszy sd specjalny. Uprawnienia jurysdykcyjne posiaday organy policji, np. decydoway o zesaniu do obozw zagady. Policyjne sdy dorane orzekay o mierci lub kieroway sprawy do Gestapo. Rozporzdzenie 4.12.1941 o sdownictwie karnym dla Polakw i ydw na wczonych obszarach wschodnich prawo karne materialne, procedura oraz sdownictwo dorane. Prokurator swobodnie decydowa o kierowaniu sprawy do sdu powszechnego lub szczeglnego, nie mona byo zaskary wyrokw sdw specjalnych. Generalne Gubernatorstwo (GG): do reformy sdownictwa na terenie GG (26.10.1939) dziaao sdownictwo wojskowe sdy polowe i dorane. Rozporzdzenie O odbudowie wymiaru sprawiedliwoci wprowadzio sdy polskie i niemieckie. Sdom niemieckim podlegali wycznie reichsdeutsche i volksdeutsche, a inni tylko w sprawach dotyczcych Rzeszy lub dziaania przeciwko Niemcom. Dzieliy si na sdy powszechne (sd niemiecki i wyszy sd niemiecki) i sdy specjalne utworzone 15.11.1939 orzekajce w sprawach szczeglnych oraz policyjne sdy dorane (oddaway trudne sprawy sdom specjalnym) Sdy polskie orzekay w pozostaych sprawach. Byy to sdy grodzkie, okrgowe i apelacyjne. Wyroki podlegay kontroli Wyszego Sdu Niemieckiego. Gwnie sprawy cywilne, rzadko karne. O sporach kompetencyjnych orzekay organy niemieckie. Ziemie anektowane przez ZSRR: Na obszarach wcielonych do ZSRR przestao cakowicie obowizywa polskie prawo. Organy NKWD na podstawie kodeksu pracy poprawczej z 1933 wymierzay kary zesania itp. Ustrj sdw republik radzieckich okrelaa Konstytucja z 1936 r. oraz konstytucje republik zwizkowych. Dziaalno wszystkich organw sdowych kontrolowa Sd Najwyszy ZSRR. W kadej republice dziaa te Sd Najwyszy wybierany przez Rad Zwizkow na 5 lat. Na niszym szczeblu dziaay sdy obwodowe, a rejonach, na ktre dzieliy si obwody dziaay sdy ludowe. Postpowanie w jzyku republiki zwizkowej, jawne, sdziowie niezawili. W orzeczeniach powoywano si zarwno na kodeks danej gazi prawa, jak i na Zasady przypisane tej gazi.

You might also like