II. Homo religiosus versus Homo futurus.

KryptorelIgIjny charaKter posthumanIzmu I transhumanIzmu

Posthumanizm i transhumanizm dwie gwne tendencje technicyzacyjne maj podoe kryptoreligijne. Oznacza to ukryte ukierunkowanie techniki w stron religii i z niej wypywajce, co sprawia, e o metafizyczna jest jednoczenie punktem odniesienia zmian technologicznych skorelowanych z przemianami religijnoci. Tendencje te przybieraj formy jawne, cz si z dominujcymi kierunkami rozwoju globalizacji technicznej lub przyczyniaj si do powstania nowych, nieznanych dotd zjawisk religijnych czy zachowania istniejcych.

1. Horyzont rozwaa Narodziny religii z ducha techniki

Ernst Jnger napisa, e technologia jest prawdziw metafizyk XX wieku. Dodabym, e technologia peni take funkcj religii XXI wieku. Jacques Ellul pyta: W co technika przeksztacia ludzkie starania ku duchowoci? i odpowiada, e po pierwsze, zmiana ta dotyczy przede wszystkim dziaa w naj Do kryptoreligijnoci techniki zaliczam takie pojcia, jak: religia, gnoza, sacrum, duchowo. W rnym stopniu manifestuj si one przez posthumanizm i transhumanizm, nadajc tym tendencjom technicyzacyjnym charakter kryptoreligijny.  J. Wilkinson, Translators Introduction, w: J. Ellul, The Technological Society, Vintage Books, Nowy Jork 1964, s. IX.  J. Ellul, The Technological Society, s. 418; S. Breuer, Technika i nauka jako hierofania, w: Kultura techniki: studia i szkice, tum. I. Sellmer, S. Sellmer, Wydawnictwo Poznaskie, Pozna 2001, s. 497.  Dla Ellula sowo technique odnosio si nie tylko do maszyn, ale take do logiki manipulacji i zysku, jaka za nimi stoi. E. Davis, Techgnoza. Mit, magia + mistycyzm w wieku informacji, tum. J. Kierul, Dom Wydawniczy Rebis, Pozna 2002, s. 187. Dziaanie religijne ma take ukryty zysk, ale nie dla czowieka, a dla techniki, ktra mistycznie wic jednostk, wzmacnia autoregulacje wasnego systemu technologicznego. Ekstatyczne fenomeny techniki nie s wic nigdy czyste, gdy nie speniaj jedynie religijnych funkcji. A system technologiczny nie staje si dziki udziaowi w tych operacjach religijny.

140

Cz III: Transcendencja i transhumanizm

bardziej podstawowej formie, nie ograniczajc ich jedynie do czynnoci rytualnych. Obecnie kade dziaanie czowieka jest zaporedniczone przez technik, poniewa yjemy w otoczeniu, na ktre technologia wywiera ogromny wpyw. Zarwno operacje mentalne dokonywane przez uytkownikw kultury, jak i poruszanie si w medialnie zaporedniczonym rodowisku wiadcz o tym, e paszczyzna ta stanowi podstawowe odniesienie. Po drugie, Ellul porusza przy tym problem ekstatycznoci6 techniki: Nietrudno zaobserwowa rozprzestrzenianie si ekstatycznych fenomenw proporcjonalnie do technicyzacji spoeczestwa7, wyraajc w ten sposb podstawowe prawo egzystencji technicznej. Jednostki osigaj sztuczn wznioso, ktra moe by odbierana jako estetyczna i religijna. Wojciech Chya twierdzi, e towarzyszy jej sztuczna nieskoczono jako efekt technokoneksjonistycznego zdarzenia, czyli emergencji fenomenw rzeczywistoci nie z ich naturalnego stawania si, ale z dyspozytyww technicznych8. Jednostki odbieraj ten rodzaj bezmiaru, nieograniczonoci moliwych przey jako religi, gdy ekstaza religijna oznacza proces urzeczywistniania nieskoczonych moliwoci bycia, atwe konwersje, bezproblemow zmian tosamoci oraz mistyczne uniesienia. Oznacza to emancypacj czowieka z biologicznego ciaa na rzecz tego, co wywietla si na interfejsie oraz emancypacj9 myli, ktra nie jest zalena od przedmiotw materialnej obecnoci, lecz ma dostp do niczym nieograniczonego imaginarium, ktre jest fantasteonem, tzn. transcendentalnym wyobraaniem, a zarazem te wspominaniem i uobecnianiem zawsze przedtem nieobecnego bycia10. Odpowiada to stwierdzeniu Ellula, e jak tylko pojawi si techniczna akceleracja, wraz z ni pojawi si mistyka. Nieskoczono danych, moliwoci modyfikacji i podcze czowieka do sztucznych rajw jest przez uytkownikw kultury odbierana jako Absolut
 Saba definicja medialnego zaporedniczenia brzmi: wystarczy y w stechnicyzowanym otoczeniu (np. miasta lub w zasigu danej sieci teletransmisji). yjemy w biotechnosystemie z koniecznoci, nie z wyboru. Interaktywne gesty waciwe dla religii s wykonywane przez cyfrowe reprezentacje cyborgw ich awatary. Wydarzenia religijne s transmitowane przez media techniczne. 6 Wedug A. Krokera i M. A Weinsteina, czowiek skazany jest na adaptacj do technotopii, czego konsekwencj jest zniknicie (czowieka) w czystych wirtualnociach jego ekstatycznego przeznaczenia. A. Kroker, M. A Weinstein, Data Trash. The Theory of the Virtual Class, New World Perspectives, Montreal 2001, s. 7. 7 J. Ellul, The Technological Society, s. 420. 8 W. Chya, Technokoneksjonistyczne zdarzenie jako rdo sztucznej wzniosoci i sztucznej nieskoczonoci, w: J. Grad, J. Sjka, A. Zaporowski (red.), Nauka kultura spoeczestwo. Ksiga jubileuszowa dedykowana Profesor Krystynie Zamiarze, Wydawnictwo UAM, Pozna 2010, s. 321. 9 Problemem jest tu zastosowanie sowa emancypacja, ktre powinno odnosi si do zagadnienia wolnoci. 10 W. Chya, Technokoneksjonistyczne zdarzenie..., s. 331.  J. Ellul, The Technological Society, s. 422.

II. Homo religiosus versus homo futurus...



niepodwaalna podstawa bytu, co jest paradoksem, zwaywszy na zmienno immanentn autoregulacji technicznych. Dodam trzeci odpowied na pytanie postawione przez Ellula, ktra wyraa zupenie now jako mylenia o duchowoci, religii i sacrum w perspektywie radykalnej technicyzacji kultury, akcentujc kryptoreligijno tych tendencji. Religia przebiera si w technik. Skoro religie s antropotechnikami, czyli zestawami wicze sucymi do hodowania16 cyborgw, to technika zarwno zaburza wykonywanie czynnoci religijnych, jak i je prowokuje, motywuje oraz sprzyja ich wystpowaniu i rozpowszechnianiu. Jest to bezprzewodowy mistycyzm, ktry polega na tym, e wszdzie zabieramy ze sob przenon religi, bo z kadego miejsca moemy swobodnie podczy si do zasobw sztucznej nieskoczonoci. Utrzymywanie mentalnego kontaktu, religijna tsknota zainstalowana przez media techniczne zostaje uruchomiona, pozwalajc na przeywanie caej gamy gotowych, zaprogramowanych dowiadcze religijnych moliwych do odtworzenia. Takie formatowanie uniemoliwia do pewnego stopnia powtarzanie przedtechnicznych rytuaw. Sprowadza jednak wszelkie dziaanie czowieka do nacinicia przycisku17.
 Zbien tendencj do sztucznej nieskoczonoci jest utosamienie cyberkultury z punktem omega rozwoju ludzkoci, w ktrym dojdzie do wprowadzenie zupenie nowego porzdku, raju za pomoc rodkw technicznych.  Gnoza biotechnosystemu wyraa si w ambiwalencji techniki z jednej strony cechuje j materialna determinacja zwizana z pojmowaniem obiektw technicznych jako cikiego sprztu, przemysu, a z drugiej dziaanie samej techniki jej efekt kulturowy i spoeczny kae o niej myle w kategoriach sztucznej nieskoczonoci, indeterminacji pojmowanej jako spirytualizacja. Gilles Deleuze uwaa, e cybernetycznym maszynom kontroli odpowiada metafizyczny symbol wa. Wyraa on ten paradoks gnostyckiego nastawienia do techniki, ktra jest jednoczenie materialna i spirytualna w zalenoci od interfejsu przejawiania si, nastawienia oraz sieciowego pozycjonowania podmiotu. Por. G. Deleuze, Postscriptum o spoeczestwach kontroli, w: Negocjacje: 1972-1990, tum. M. Herer, Wydawnictwo Naukowe Dolnolskiej Szkoy Wyszej Edukacji TWP, Wrocaw 2007, s. 186.  Technicyzacja moe by odczytywana jako nieustanny proces powtarzania autoregulacji danych urzdze. W miar jego intensyfikacji i czasu trwania religia zostaje wmontowana w mechanizm powtrzenia. Same obiekty techniczne s tutaj rnic one ukrywaj instalacj religijnego phylum w sercu technologii. Por. G. Deleuze, Rnica i powtrzenie, tum. B. Banasiak, K. Matuszewski, KR, Warszawa 1997.  P. Sloterdijk, Du mut dein Leben ndern: ber Anthropotechnik, Suhrkamp, Frankfurt am Main 2009, s. 151. Religia jest tu pojmowana jako antropotechnika, system wicze. 16 Rozumianego jako usystematyzowane wiczenie i formatowanie wedug okrelonego programu. Podobnie jak w przypadku aplikacji komputerowych, liczy si efekt, ktremu podporzdkowany jest proces wiczenia. 17 Por. H. Blumenberg, wiat ycia a technicyzacja w perspektywie fenomenologicznej, w: idem, Rzeczywistoci, w ktrych yjemy, Oficyna Naukowa, Warszawa 1997, s. 37. Niemiecki filozof w tej atwoci obsugi urzdze technicznych widzi zagroenie dla rozumienia rzeczywistoci. Podmiot wykonuje rne czynnoci, lecz nie kwestionuje podejmowanych operacji. Jest ono lepo posuszne technicznemu urzdzeniu wiata, ukierunkowujc si na wykorzystanie moliwoci z pominiciem refleksji. Jest to przeciwiestwo postulowanej przez M. Heideggera



Cz III: Transcendencja i transhumanizm

Mylenie o religijnoci zostaje uproszczone, poniewa indywidualne starania sprowadzaj si do poszukiwania sfer dostpu z odpowiednimi przyciskami prowokujcymi wzniose i ekstatyczne zdarzenia18. Czsto jest to jednak pogaskie19 odtworzenie rytuaw naciskanie przycisku ma charakter bezrefleksyjny, wynikajcy z pierwotnego automatyzmu maszyn20. Jednoczenie poprzez kliknicie, uruchomienie programu rzeczywisto religijna, przynajmniej w swej najbardziej podstawowej formie obrazu, jest bezporednio dostpna i mentalnie osigalna. Mona do niej w kadym momencie si podczy, zaguszy chrami anielskimi, muzyk medytacyjn, odci od reszty wiata poprzez projekcje na danym interfejsie, czyli zaktualizowa poczenie z technicznym imaginarium na poziomie zawsze dostpnego na danie uytkownika przeycia. Tak wspczenie dokonuje si Eckhartowskie odosobnienie. Podmiot, odczajc si od wiata, podcza intencjonalno do rzeczywistoci elektronicznej, stajc si masowym eremit w tumie podobnych mu eremitw-anonimw. Trzecia odpowied jest wic podkreleniem paradoksu technologicznie torowanego dostpu do religii. Automatyzm moe by zarwno sprzymierzecem, jak i wrogiem przejawiania si tej sfery ludzkiej egzystencji. To, jak posta przybierze, zaley od konkretnego uycia zasobw uytkownika, czyli programowania pogaskiego lub religijnego, a take konkretnej kultury uytkowania i stylw egzystencji. Technicyzacja, prowadzc do eskalacji mistycyzmu, tj. ukierunkowania bycia cyborgw ku bezporedniemu podczaniu si do hybryd techniki i transcendencji, wprowadza jednoczenie konfuzj, ktra nie pozwala na jednoznaczne kwalifikacje
pobonoci mylenia polegajcej na cigym zapytywaniu, ktre wymaga skupienia i troski. Por. M. Heidegger, Pytanie o technik, w: Kultura techniki..., s. 410. 18 Przykadem mog by digital drugs (cyfrowe narkotyki), muzyka suca do wprowadzania w trans (np. Monroe Institute), angaowanie technologii w praktyk rytualn (Temple ov Psychic Youth). 19 Uywam tego terminu w znaczeniu, jakie przypisa mu J.-F. Lyotard, utosamiajc go z postmodernizmem. Technologiczny poganizm jest paralelny wobec maych narracji, opowieci i legend miejskich, forw internetowych. Realizuje si w lokalnoci jest zrnicowany. Jego heterogeniczno wprowadza problematyczno z jego okreleniem, gdy trudno dopasowa jeden rytua do drugiego i orzec, czy s to w ogle rytuay w funkcji religijnej, czy zaledwie nawyki (automatyzm). 20 W filmie Pi gwny bohater przed naciniciem przycisku, ktry mia spowodowa uruchomienie programu udostpniajcego zasad dziaania wiata, zatrzyma si w medytacyjnym skupieniu i dopiero po chwili, bez gorczkowoci i z kontemplacyjnym spokojem nacisn palcem przycisk. Nie twierdz, e automatyzacja musi pociga za sob redukcj wszystkich czynnoci czowieka do poziomu zaprogramowanych dnoci, ale sfera religijnoci zostaje przeniesiona i znajdzie inne ujcia wasnej ekspresji oraz technopochodne formy artykulacji.  On demand dos. na danie.  Jest ono sprogramatyzowane do postaci okrelonego rozszerzenia, przedmiotu wirtualnego w funkcji czasowego obiektu przemysowego.  Zob. M. Eckhart, Traktaty, tum. W. Szymona, W Drodze, Pozna 1987, ss. 153-166.

II. Homo religiosus versus homo futurus...



poszczeglnych fenomenw w perspektywie ich religijnego znaczenia. Zatem religia, jej neoarchaiczna odmiana w postaci kultury audiowizualnej, jest pogaska wanie w sensie wprowadzania niezrnicowania, ktrego nie mona sprowadzi do prostych opozycji.

2. Wspczesna technicyzacja i odpowiadajca jej zgeneralizowana kryptoreligijno

Nie ulega wtpliwoci, e wspczesne modele wiary czowieka zmieniaj si take pod wpywem technologii. Powstaj zarwno nowe, technocentryczne religie, ktre s przemiewcze, np. koci Google, jak i powane26 kocioy nawizujce do UFO, konstruujce twierdzenia metafizyczne zogniskowane wok oczekiwania przybyszw z innych planet lub sfer duchowych. Wreszcie, poprzez technologi zostaj odnowione podstawowe wizi czowieka z Bogiem. Stefan Breuer twierdzi:
Religia umocnia niegdy sw potg wobec pierwotnej przyrody, wyznaczajc bogom stae siedziby na obszarze witych miejsc, w wityniach i katedrach; podobnie teraz, w wiecie wtrnej przyrody, novum sacrum konsoliduje si wraz z powstaniem kadego laboratorium, kadego piercienia akumulacyjnego czy komputera27.

Nie jest to jednak relacja oczywistego i bezproblemowego przeniesienia. Instalowanie religii w stechnicyzowanym wiecie przebiega etapami, waciwymi dla tego typu transmisji. Cykl rozpoczyna si od ogoszenia technologii rewolucyjn, wit, a koczy sprowadzeniem jej do narzdzia powszedniego uycia28. Nawet jeli wspczenie kryptoreligijno wynikajca z technicyzacji
Kryptoreligijno tendencji technicyzacyjnych wyraa relacj nieoczywistoci i nieprzezroczystoci wzgldem nich. Przywoane przykady maj wskaza, e ekstatyczno samej techniki, prowokowanie psychodelicznej wraeniowoci prowadzi do przerodzenia si kryptoreligijnoci w religi oficjaln wyraan wszelkimi dostpnymi audiowizualnymi rodkami.  W. Chya, Kultura audiowizualna (w stulecie ekranu w kulturze), Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Pozna 1999, s. 124. Autor twierdzi, e liturgia posania unowoczeniona symulakrem przez kultur audiowizualn jest skutecznym ramieniem kadej religii i kadej wadzy. Dzi mona powiedzie, e to liturgia transferu, cigego przesyania, ktra ustanawia poczenia z fantazmatycznym sacrum. Spektakl to urzdzenie optyczne suce do wytwarzania nam wiecznego powrotu do magicznej moliwoci widzenia za porednictwem ponadindywidualnego spojrzenia. W. Chya, Kultura w stadium spektaklu, w: E. Rewers (red.), Pojednanie tosamoci z rnic?, Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Pozna 1995, s. 156. 26 Chodzi o ich instytucjonaln i pragmatyczn legitymizacj. Co innego bowiem wierzy w Google, co innego za poda zgodnie z wiar Google. 27 S. Breuer, Technika i nauka jako hierofania, w: Kultura techniki..., s. 497. 28 Por. K. Prna, Believing in the Net. Implicit Religion and the Internet Hype 1994-2001, Leiden University Institute for Religious Studies, Leiden 2010, s. 165.




Cz III: Transcendencja i transhumanizm

czy przez ni umoliwiona manifestuje si w jawnych postaciach, to wyraaj one jedynie jej charakter, ktry maskuje si i przebiera w przemiewcze oraz skrajnie irracjonalne, fantastyczne formy skupione wok Boga-techniki29. Sergey Brin stwierdzi: Doskonaa wyszukiwarka byaby jak umys Boga30. Zwizek religii i technologii nie polega tylko na utosamieniu jednego porzdku z drugim, ale na naladowaniu za pomoc technicznych rodkw waciwoci bytw ponadnaturalnych. Jest to przykad technologicznej realizacji idei sztucznej nieskoczonoci oraz sztucznej wzniosoci, gdy uytkownik wpisujcy poszukiwan fraz do wyszukiwarki moe si czu, jakby znajdowa si w nieograniczonym umyle, ktry odpowiada na jego pytania z tak sam powag jak Bg na modlitwy. Dlatego ulubion figur teoretykw jest anio. Symulacyjny charakter religii przestaje mie znaczenie w przypadku tak pojtej wiary. Obawy o realno s bez znaczenia, pki cybernetyczne modlitwy s speniane. Dopiero w trakcie awarii, problemw z poczeniem moe pojawi si moment zwtpienia, ktry zwykle znika po usuniciu usterki. Max Bense twierdzi: Prezentacja tradycji techniki byaby rwnoczenie badaniem dziejw ducha, studium socjologicznym, ekonomicznym, politycznym, estetycznym, etycznym i religijnym. Odnosiaby si wic do wszystkich form uobecniania zawartej w technologii kryptoreligijnoci. Wspczenie to sie techniczna jako medium prezentowania tradycji duchowej jest wityni wiatowej religii komunikacji. Wikszo dziaa uytkownikw odnosi si wic bezporednio do sfery sacrum, ktra zostaje utosamiona czy te skorelowana z podstawowymi sposobami uczestnictwa w globalnej sieci. Stephen Breuer twierdzi: wito rozszerza si zatem na drodze obiektywizacji. Oznacza to, e posugujc si okrelonymi technologiami sieciowymi, w sposb ukryty wykonujemy czynnoci i rytuay medialnej postreligii w stadium archaicznym, takim jest bowiem pogaskie naciskanie
Technologiczny panteizm jest czsto wykorzystywanym wtkiem (T de Chardin, M. McLuhan). Czowiek wierzy w technik lub technika po uzyskaniu samowiadomoci dy do wasnego przebstwienia i walczy o uznanie jej jako Boga to motyw pojawiajcy si w twrczoci science fiction. 30 Cyt. za: K. Becker, Potga klasyfikacji kultura, kontekst, komenda, kontrola, komunikacja, komputer, Rita Baum 18/2011, s. 13.  Istotno nie ma kryteriw odniesienia.  U Michela Serresa anioy funkcjonuj jako czyste wieloci, idealne rodki takiej komunikacji, ktra nie polega jedynie na przekazywaniu informacji, lecz dotyczy funkcjonowania czowieka we wszystkich dziedzinach ycia. Rzeczywisto zaludniona przez techniczne anioy staje si anielskim komunikatorem pasem transmisyjnym czystych wieloci. Por. M. Serres, Angels. A Modern Myth, tum. E. Cowper, Flammarion, Pary Nowy Jork 1995.  M. Bense, Egzystencja techniczna, w: Kultura techniki..., s. 371.  P. Musso, A filosofia da rede, w: A. Parente (red.), Tramas de rede. Novas dimenses filosficas, estticas e polticas da comunicao, Sulina, Porto Alegre 2004, s. 36.  S. Breuer, Technika i nauka jako hierofania, w: Kultura techniki..., s. 498.
29

II. Homo religiosus versus homo futurus...



przycisku, ktre trudno nazwa kryptoreligijnym bez przypisywania uytkownikom odpowiednich intencji. Procesy te nie przebiegaj po linii prostej, tote trudno wyrni dokadne momenty wydarzania si kryptoreligijnoci, czyli jej jawne i ukryte przejawy. Hans Blumenberg twierdzi, e wedug mechanicystycznego paradygmatu Wszystko jest technik. Samowiadomo jest wzorem technicznego postpowania36. Wydaje si ona strukturalnie sprzona z ludzk duchowoci. Powodem jest kontrola obrazu ludzkoci, ktry jest wytwarzany przez technik dlatego procesowi jego powstawania towarzyszy ukrycie zaimplementowanej religii. Obraz nigdy nie jest obecny jedynie w sferze abstrakcyjnej ucielenienia si i uruchamia sfer sacrum w zachowaniu i myleniu cyborgw oraz we wasnej samoorganizacyjnej samozrozumiaoci, ktrej im udziela i porcza. Nie chodzi o to, e obiekty i systemy techniczne nie myl w jakim mocnym sensie37. One nie s zdolne do wiary, do samokrytycyzmu, do ascezy, ktra przekraczaaby ramy funkcjonalnej samoadaptacji, tj. efektywnoci wasnego dziaania. W kulturze zwyko si mylnie nazywa myleniem wykonywanie logicznych i mentalnych operacji38. Podziwiamy maszyny, poniewa s ascetyczne odpowiednio zaprogramowane w nieskoczono przetwarzaj dane w okrelonej ptli, nie potrzebuj niczego wicej do sprawnego funkcjonowania. Jednak tyle, ile jest sposobw i typw programowania maszyn, tyle te mona wyrni odpowiadajcych im tendencji kryptoreligijnych. To, e media techniczne su jako podstawa okrelania boskiego wiatoobrazu, jest znaczce. Zrzeczenie si czego to utrzymanie organizmu przy yciu oto religijno maszyn, ktra polega na prolongowaniu autoorganizacyjnego trwania i wyraa si w mechanizmie autopoiesis (samowytwrczoci)39. W efekcie Dochodzi do absurdu, e ludzie konstruuj ywe maszyny i duchow gbi, ktr mogyby posiada40. Ta symbolika jest odniesieniem nie tylko do anioa jako uniwersalnego medium, ale take do demonicznych wyobrae podsumowujcych ten tryb jej zautomatyzowanego funkcjonowania, zgodnie z twierdzeniem Gottharda Gnthera, e maszyna w yciu ludzi odgrywa rol Belzebuba. Demoniczni technokraci s wysannikami
H. Blumenberg, Hhlenausgnge, Suhrkamp, Frankfurt am M. 1996, s. 394. Por. M. Heidegger, Co zwie si myleniem?, tum. J. Mizera, PWN, Warszawa Wrocaw 2000; H. Dreyfus, What Computers Cant Do; a Critique of Artificial Reason, Harper & Row, Nowy Jork 1972. 38 Za Heideggerem uznaj, e naley ono do porzdku egzystencji czowieka i w tym sensie jest rdowo techniczne, gdy przyjmiemy pewien stopie rdowego stechnicyzowania czowieka. 39 H. Maturana, F. Varela, Autopoiesis and Cognition. The Realization of the Living, Reidel Publishing Company, Dordrecht 1972. 40 G. Gnther, Beitrge zur Grundlegung einer operationsfhigen dialektik, Felix Mainer Verlag, Hamburg 1980, s. 218.  Ibidem, s. 232.
36 37

146

Cz III: Transcendencja i transhumanizm

diaba, a wiat rzdzony przez zaprogramowane urzdzenia techniczne staje si piekem i podstaw do krelenia dystopicznych scenariuszy upadku cywilizacji, kultury, czowieka i humanizmu. Metaforycznie ten proces kryptoreligijnoci demonicznej zawartej w technice mona odda przez odniesienie go do sytuacji, w ktrej zmieniamy obiekt techniczny na inny. Podpisujemy nowy cyrograf, gdy jakiej urzdzenie stao si przestarzae abonament, umowa wyraaj formy diabolicznej koniecznoci, technologicznego zdeterminowania, ktra pozbawia ludzi autonomii. Apostoowie cyfrowej modernizacji nkaj nas telefonami, przypominajc o zawartym pakcie, to znaczy umowie zobowizujcej do kolejnego wyboru w zamian za kolejne przeduenie ukadu. W takim otoczeniu technicznym czowieka wyaniaj si dwie gwne tendencje kryptoreligijne posthumanizm i transhumanizm. Kada z nich zawiera heterogeniczne wierzenia, rytuay, propozycje i odnosi si do realizacji cakiem odmiennych postulatw metafizycznych.

3. Prba ratowania homo religiosus (posthumanizm)

Posthumanizm jest przedueniem humanizmu. Jego gwnym zaoeniem jest zachowanie czowieka w jego istotowej postaci, to znaczy w jego biologicznych, kulturowych i metafizycznych ustaleniach, ktre mog by technicyzowane tylko do pewnego stopnia. Z powodu technicyzacji niemoliwe jest kultywowanie humanizmu w jego niezmienionej postaci. Posthumanizm zawiera postulat maksymalnej humanizacji technicznego otoczenia czowieka. Ma ono sta si przestrzeni egzystencjaln, w ktrej bdzie realizowaa si kultura. Technologie maj by tak projektowane, by sprzyjay rozwojowi czowiekowi. Nie ograniczaj si one do bycia przyjaznymi uytkownikom,
Niklas Luhmann twierdzi, e pienidz jest diaboliczny, poniewa wprowadza tak wiele dodatkowych zaporednicze, e uytkownik jest zdezorientowany nie moe powici uwagi temu co istotne, gdy wszdzie podcza si autoregulacyjny mechanizm pienidza (kapitalizacji lub technomerkantylizmu). Niemiecki teoretyk odnosi ten proces do komunikacji pienidz podszywa si pod kanay komunikacyjne, by je przejmowa i by suyy one nie dziaaniom komunikacyjnym, przez ktre realizuj si wartoci, lecz procesowi akumulacji kapitau z towarzyszcymi mu reakcjami emocjonalnymi podmiotw. Pienidz wprowadza zatem dodatkowe, niepotrzebne zaporedniczenia, ktre zaburzaj istniejce relacje symboliczne gwarantujce utrzymanie kulturowej homeostazy. Por. B. Kuniarz, Pienidz i system. O diable w gospodarce, Nomos, Krakw 2006. W przypadku religii technika podkada swoje obwody, lecz nie rezygnuje z religijnoci, czynic j wasn niewiadomoci (kryptoreligijn niewiadomoci techniczn, czyli teowirtualnoci). Technika spekuluje religijnoci, stara si osign maksimum ekstatycznoci, by bardziej mistyczn od Boga.  Nawet w przypadku transhumanizmu mona mwi o metafizyce, ktra zostaje zniesiona przez technik, by technika moga sama znie siebie. Trudno tu o logik, poniewa transhumanici jako materialici i pragmatycy nie odwouj si do kwestii ontologicznych poza wyraaniem ufnoci w moc obliczeniow maszyn oraz wynikajce z niej korzyci dla czowieka.


II. Homo religiosus versus homo futurus...

147

ale prowadz do wytworzenia takich autoregulacji, ktre wcz w nie czowieka, czynic z niego co najmniej autonomiczny komponent, jednak jest to autonomia realizowana zawsze w odniesieniu do danego biotechnosystemu. Jacques Derrida twierdzi, e metafizyka jest humanizmem, dlatego posthumanizm stara si zachowa cigo pomidzy wczeniejszymi formami pedagogizacji czowieka a tymi wynikajacymi z technicyzacji, dlatego te posthumanizm kontynuuje i rozwija metafizyk w obliczu zmian wynikych z postpu technologicznego. Homo religiosus posthumanizmu stara si zachowa dotychczasowy humanizm z dostpnymi formami religijnoci, otwierajc si jednoczenie na nowe formy powstajce w wyniku strukturalnego sprzenia czowieka z mediami technicznymi. Zatem wany jest nie tyle okrelony system utrzymywania kontaktu z transcendencj, co samo projektujce nastawienie wzgldem postulowanego wiatoobrazu majcego obj ca rozmaito form przejawiania si ludzkiej duchowoci. Posthumanizm dopuszcza powstanie nowych form religijnoci, lecz nadal punktem odniesienia jest czowiek, ktry do pewnego stopnia (tj. pynnej granicy) moe by cyborgizowany i robotyzowany. Tendencje kryptoreligijne posthumanizmu tak mocno akcentuj sw obecno, e musz zosta wyodrbnione, nazwane, zinstytucjonalizowane, czyli metafizycznie sformatowane. Taka humanizacja ma zapobiec przechodzeniu posthumanizmu w innego typu tendencje technicyzacyjne negujce konieczno istnienia czowieka, jak to ma miejsce w przypadku transhumanizmu. Zagroenie stanowi sztuczna nieskoczono, ktra wprowadzajc nieograniczone moliwoci bycia, zdaje si funkcjonowa poza wszelkimi moliwociami humanizowania. Jest to prba zatrzymania humanizmu wolnych prdkoci, obejmowalnych ludzkich poznaniem. Zagroeniem dla posthumanistw s wic nieskoczone prdkoci technologii mikrowiata46, ktre radykalnie zmieniajc to, czym jest czowiek, doprowadzaj go do anihilacji. W posthumanizmie Bg cyborgw jest rozumiany jako uniwersalne odniesienie stechnicyzowanego czowieka humanizujcego swoje ekstensje. Odpowiada mu obraz aktualnej dziejowoci technicznej. Jest to Bg odpowiednio dostosowany i zoptymalizowany, by wpisywa si w aktualne pola dostpu. W aspekcie kryptoreligijnym czowiek nadal stara si podtrzyma wi
J. Derrida, Kres czowieka, tum. P. Pieniek, w: idem, Pismo filozofii, Inter Esse, Krakw 1992, s. 136.  Humanizm zawsze dotyczy powolnoci ksztatowania si kulturowych form czowieka. Technicyzacja wprowadza take cyborgizacj (technicyzacje podmiotowoci), zmuszajc cyborgi do szybszego funkcjonowania i utrudniajc im utrzymanie si w symbolicznych ramach jzyka i kultury. 46 Mam na myli takie technologie, jak biotechnologia, nanotechnologia, bioinformatyka, ktre sprawiaj, e jedna molekua moe natychmiast zastpi drug, zmieniajc kontekst biologicznego funkcjonowania czowieka.


148

Cz III: Transcendencja i transhumanizm

z sacrum, transcendencj, Bogiem, Absolutem, nawet jeeli funkcja ta nie zostaa udostpniona w danej technologii. Wwczas prby utrzymania kontaktu dokonywane s przez specyficzne uycie technologii polegajce na jej nastawieniu i dostrojeniu. Medytacyjna obsuga interfejsu polega na uywaniu mediw technicznych z odpowiednim religijnym ukierunkowaniem, ktre jest programowane przez inynierw jako funkcja kryptoreligijna. Posthumanistyczne denia zmierzaj do nasycenia okrelonych technologii pierwiastkiem duchowym, uczynienia ich przyjaznymi religii. W tym humanistycznym programowaniu wyraa si kryptoreligijno posthumanizmu. Wiara posthumanistw wspiera si technologi, lecz zawsze zwraca si ku religii. Nie stara si zastpi, ograniczy, zaguszy tej sfery ludzkiej egzystencji, lecz odpowiednio do transformacji, jakim podlega czowiek, stopniowo dostosowywa metafizycznie obraz Boga cyborgw do cyborga jako reprezentatywnej dla posthumanizmu figury czowieka. Przykad pedagogiki humanistycznej oznacza osiganie podstawowej kontroli nad przekazem:
W wiecie techniki klasyczne pojcia edukacji chrzecijasko-humanistycznej wymagaj uzupenienia, a moe nawet korekty, korzystajc z pojcia edukacji techniczno-spoecznej; to pierwsze jest na tyle estetyczno-religijne, na ile ostatnie bdzie etyczno-racjonalne. Kade pogbienie przedstawionej tutaj rozbienoci pomidzy istnieniem funkcjonujcym a produkujcym zamieni si w sekularn katastrof w momencie, w ktrym inteligencja produkujca pozostanie w tyle za funkcjonujc47.

Jest to humanistyczne programowanie czowieka, ktrego religia jest zarwno paradygmatycznym celem, jak i skutkiem ubocznym w przypadku kryptoreligijnoci. Te dwa typy przejawiania si tej dziedziny ludzkiej aktywnoci pozostaj ze sob w staej wspzalenoci i stanowi gwarancj skutecznej humanizacji zglobalizowanego technicznie wiata ycia czowieka. Homo religiosus dokonuje czynnoci rytualnych oraz posuguje si religijnym sownictwem, unikajc bawochwalstwa i tworzenia technologicznych idoli. W tym sensie posthumanizm przeciwstawia si tendencjom ponownego zaczarowania wiata, ktre nie odnosz si do pedagogiki ani wartoci, lecz do ludycznych sposobw wyraania stosunku czowieka do technologii. Homo religiosus zakada wic szczero i sensowno okrelonych praktyk i rytuaw, nie dopuszczajc, by jego umys zosta zdominowany przez technologie ludycznej antypedagogiki, polegajce na trwonieniu i rozpraszaniu dziedzictwa humanizmu. Mylc o kryptoreligijnoci posthumanizmu, nie mam na myli powrotu wyszych form kontaktu czowieka ze sfer sacrum, raczej refleksyjne prby integracji czowieczestwa nieustannie rozpraszanego przez technik. Celem jest takie sterowanie kryptoreligijnoci, by bya wyraana, praktykowana, celebrowana i nie pozostawaa ukryta mimo swej
47

M. Bense, Egzystencja techniczna, w: Kultura techniki..., s. 370.

II. Homo religiosus versus homo futurus...

149

niejawnoci. Jej charakter ma zosta ujawniony i zobiektywizowany w sensie humanistycznym, to znaczy intersubiektywnie dostpny dla wikszoci ludzi. Strategie posthumanistyczne przeciwstawiaj si wic ludycznym i trybalnym technologiom ponownego zaczarowania wiata, odcinajc si od bezrefleksyjnego gloryfikowania niezrnicowania bdcego sztuczn nieskoczonoci technicznym umoliwieniem wszystkiego w ramach ekstatycznych dozna. Posthumanizm w swej kryptoreligijnoci zdradza cechy kryptoplatonizmu, odwoujc si do staych pocze, ktre powinny by w miar postpu technicyzacji uaktualniane. Relacje midzy poszczeglnymi ideami winny by rekonfigurowane, aby da czowiekowi podstaw funkcjonowania i okreli wsprzdne egzystencjalne, dziki ktrym bdzie mg realizowa swj potencja. Jednak nie wszystko, co wydaje si sprzeczne z posthumanizmem, musi nalee do transhumanizmu. Mwic o sakralizacji technologii, mona dostrzec wiele odniesie, powierzchownych rozwiza, ktre nie zdradzaj adnych cech globalnego programowania rozwoju ludzkoci. Nie s to wic jedyne alternatywy, ale w przypadku posthumanizmu staj si formami marginalnymi. Mona te odwrci perspektyw, twierdzc, e wszelka religijno jest dzi posthumanistyczna, lecz byoby to duym uproszczeniem. Posthumanizmowi odpowiada pozytywna teowirtualno, tj. afirmatywne wykorzystanie kryptoreligijnej niewiadomoci technicznej.

4. Nadejcie homo futurus (transhumanizm)

Transhumanizm jest zaprzeczeniem humanizmu48. Wyraa niech wobec wszelkiej metafizyki. Wie si on z porzuceniem istotowo rozumianego czowieka na rzecz spenienia odwiecznych marze ludzkoci o niemiertelnoci
48 Abstrahuj od historycznego rozumienia transhumanizmu na rzecz jego metafizycznej krytyki. Transhumanizm rozpatruj pozytywnie jako na ruch dcy do poprawy egzystencji cyborgw dokonywany technologicznymi rodkami. Nawet pewien rodzaj postgatunkowoci i rezygnacji z istotowo pojtego czowieka jest moliwy, ale tylko wtedy, gdy towarzyszy jej model przeniesienia istotowych waciwoci czowieka zwizanych z posiadaniem przez niego duszy i moliwoci ukierunkowania jej ku transcendencji przez hybrydy techniki i transcendencji, co wie si take z koniecznoci zaprojektowania przyszych form bycia. Transhumanizm wykonuje czynnoci metafizyczne, lecz brak kontroli nad nimi powoduje, e stanowi one efekty uboczne i towarzyszce dziaaniu technologii, faszyw teowirtualno technonauki, sztuczn transcendencj osobliwoci. Aby transhumanizm by metafizycznie kompletny, musi uzna dnoci waciwe dla posthumanizmu (metafizycznych prb ustalenia cyborga), dokonujc z nimi czciowej syntezy. Punktem wyjcia jest tej krytyki jest sytuacja, w ktrym transhumanizm autonomizuje zasad akceleracji postpu technologicznego, odczajc si od hybryd techniki i transcendencji, cho take do pewnego stopnia powracajc do nich w niewiadomoci wasnego ukierunkowania.

150

Cz III: Transcendencja i transhumanizm

(osiganej technicznymi rodkami). Cybernetyczna niemiertelno49 oznaczaaby brak chorb i uwolnienie si od ogranicze ciaa. Kryptoreligijnemu charakterowi transhumanizmu odpowiada negatywna teowirtualno, ktra polega na utosamieniu ducha z technologi. Transhumanizm przyjmuje metodyk inynieryjnej refleksyjnoci, gdzie wszystko jest projektowane i oceniane z perspektywy efektywnoci. Porzucenie czowieka nie jest programowe, lecz wydarza si niepostrzeenie. Stelarc twierdzi, e ciao jest zbdne50. Naley pamita, e czowiek w wikszoci skada si z ciaa. Wymiana organw na techniczne komponenty spowoduje, e jeli nie zostan wprowadzone metafizyczne regulacje, to czowiek nie bdzie mg funkcjonowa. Stelarc takowych nie wprowadza, zatem po ostatecznej technicyzacji nie istnieje czowiek. Cech transhumanizmu jest proponowa rozwizania radykalnego przeduania ycia, poprawy komfortu egzystencji, lecz nie ujmujc ich w szerszym paradygmacie. Poprzez skupienie si jedynie na sferze technologicznej transhumanizm staje si materializmem i pragmatyzmem. Kryptoreligijno wzbudza ludzkie marzenia, obawy, lki, ale tylko po to, by sprzyja przemianom technicyzacyjnym. Sztuczna Pleroma to sztuczna nieskoczono, osignicie technologicznymi rodkami Punktu Omega. Jest to nie tyle realizacja ostatecznej emancypacji, ile pogrenie si w absolutnym regresie tego-co-zostao-z-czowieka po jego robotyzacji. Nie wiadomo, w jaki sposb czowiek miaby utrzymywa relacj z sacrum. Jak odrni wite dane od tych, ktre nie maj takiego statusu? Trudno te wyobrazi sobie organy duchowe czowieka wgrane na nonik techniczny. Transplantacja i transfer duszy (soul uploading), podobnie jak transfer umysu (mind uploading), stanowi jedynie imaginacyjny postulat i nie maj metafizycznego ani nawet technologicznego uzasadnienia.
49 D. F Macher, C. Mercer, Living for 1,000 Years or Longer, w: D. F Macher, C. Mercer (red.), Religion and The Implications of Radical Life Extension, Palgrave Macmillan, Nowy Jork 2009, s. 6. 50 Wyraenie the Body is Obsolete stao si kanoniczne dla tego performera i artysty multimedialnego. Niewiadomie realizuje on projekt transhumanistycznej kryptoreligijnoci, ktrego celem jest osignicie ateistycznego zrobotyzowanego ciaa, ktre nie potrzebuje wsparcia ani symbolicznej gwarancji istnienia.  Rozumiana jako Absolut.  Pierre Teilhard de Chardin utosami Punkt Omega z mistyczn uni ludzkoci. Mwic o transhumanizmie, mylimy o ateizmie, o ostatecznym odczeniu si czowieka od kreatywnej i stwrczej mocy transcendencji.  Przez robotyzacj rozumiem szczeglny typ technicyzacji polegajcy na implementacji technologii automatycznych do wszystkich sfer egzystencji, w ktrych nie ma miejsca dla ludzkich (w sensie metafizycznym) komponentw. Jest ona pragmatyzacj i materializmem.  Przykadem mog by scenariusze science fiction (z serii Ghost in the Shell), w ktrych dusza zostaje wgrana do w peni cyborgicznego ciaa. Jest to jednak wizja zdecydowanie bardziej posthumanistyczna ni transhumanistyczna, gdy ta instalacja duszy suy okrelonemu celowi, nie jest kaprysem, nie jest te niezbdna, by dana istota moga funkcjonowa.

II. Homo religiosus versus homo futurus...



Zatem transhumanizm to ateizm i materializm, ktry zrywa kontakt z transcendencj, zastpujc go sztuczn nieskoczonoci. Tak naley odczytywa anihilacj gatunku ludzkiego, ktry prawdopodobnie przeniesie si do sfery wirtualnej. Kryptoreligijny charakter transhumanizmu polega te na natychmiastowej realizacji obietnic religii. Niemiertelno, wskrzeszanie zmarych, bezporedni kontakt z wszelkimi formami inteligencji, przebstwienie, transmutacja jednej formy w drug. Wszystko sprowadza si do uruchomienia okrelonego programu, nacinicia przycisku. Konwersja, uzyskanie kontaktu z istotami bezcielesnymi stanowi, wedug obietnic transhumanistw, wirtualno, ktr mona technologicznie aktualizowa. Nie trzeba w nic wierzy, trzeba tylko wykonywa instrukcje, ktre zmaterializuj formy sztucznej nieskoczonoci. Unia mistyczna transhumanistycznego homo futurus polega na roztopieniu go w sztucznej nieskoczonoci. Denia te s jednak paradoksalne, gdy cz nieistniejcego (zrobotyzowanego lub zredukowanego do postaci technopamiciowych danych) czowieka z rnymi formami ycia duchowego, do ktrego ma on uzyska dostp. Wyraa si w tym postulatywny charakter transhumanistycznej kryptoreligijnoci, wedle ktrej sztuczna nieskoczono jest rwna Bogu. Zostaa ona stworzona przez czowieka, lecz gdy staa si warunkiem uzyskania dostpu do otaczajcego go wiata, jej status ontologiczny si zmieni, zaktualizowa o poprawk (patch) Boga. Mylenie o Absolucie jest wic sprowadzone do wyrae ze sownika informatycznego. Programowanie transhumanistyczne polega na takiej hipertrofii poszczeglnych zmysw, komponentw i waciwoci czowieka, ktre pozwol mu na nieskrpowane realizowanie wasnych pragnie. W tym ma si realizowa bosko czowieka. Poprzez kryptoreligijno uzyskane w wyniku technologicznych modyfikacji moliwoci pozwalaj czowiekowi ostatecznie wyzwoli si od siebie samego. Staje si on wwczas rwny Bogu, gdy nie ma ju adnych ogranicze. Sztuczna wznioso to stale przeywana od nowa sztuczna nieskoczono, ktra jest najwysz realizacj regresu regresu do permanentnej spekulacji ekstaz. Nasze ograniczenia zostaj zniesione przez technik, lecz poza czysto manipulatywn moc nie zyskujemy adnych nadludzkich waciwoci, poniewa istotowo pojty czowiek ju nie istnieje. wiat bez ogranicze jest form negatywnej pustki. W paradygmacie transhumanistycznym mieszcz si wszystkie wyobraenia mierci czowieka. Porzucenie czowieka polega nie tylko na rezygnacji z ciaa jako uniwersalnego nonika ludzkoci, ale take na radykalnym zerwaniu z humanizmem, z podstawowymi wartociami, z metafizyk. Max Bense twierdzi: Czowiek bez przerwy tworzy ideologie, majce wyeliminowa n Nikoaj Fiodorow ju w XIX wieku proponowa wskrzeszanie zmarych za pomoc odpowiednich technologii, wyznaczajc tym samym podstawy mizozofii transhumanistycznej.



Cz III: Transcendencja i transhumanizm

dz, i nieustannie okazuje si, e ideologie te zagraaj humanitaryzmowi56. W tym wypadku gwne idee technicyzacyjne przyczyniaj si do unicestwienia ludzkoci. Jest w tym zawarty paradoks, ktry Gnther Anders okreli nastpujco: wiat jest przegrany, a uksztatowana przez programy postawa czowieka staje si idealistyczna57. Wci wierzymy w czowieka, bdc u progu jego anihilacji. Nie mona odmwi transhumanistom arliwoci wiary, lecz nie jest to wiara czowieka. Wierzymy w opowie, w ktrej stopniowo przestajemy istnie w imi idealistycznie pojtego postpu, tj. przekonania, e zmiany te s dla nas, a nie przeciw nam. Daje nam to poczucie, e jestemy w a d c a m i a p o k a l i p s y. J e s t e m y t y m , c o n i e s ko c zo n e 58. Transhumanizm pragnie zaprogramowa sfery kultury na anihilacj czowieka dokonan poprzez jego nieskoczone ulepszanie, ktre w rzeczywistoci jest wycieczaniem i stopniowym odbieraniem czysto ludzkich waciwoci. Aby zapobiec niebezpiecznemu woaniu sumienia, skonstruowano twory, na ktre mona zrzuci odpowiedzialno, czyli zmechanizowane wyrocznie, zautomatyzowane i elektroniczne sumienia59. W kulturze zostaj rozmieszczone takie aparaty, dziki ktrym transhumanistyczne transformacje bd zachodziy bez kulturowych oporw. Przejawia si w tym ich kryptoreligijny charakter, gdy peni one funkcj sakraln orzekaj o tym, co konieczne, o przyszoci, o zadaniu czowieka. Obiekty techniczne podejmuj za nas moralne decyzje, okrelaj sfer duchowoci wedug algorytmw, bo stanowi form przejcia do kolejnych etapw technicyzacji. Czowieka w utracie czowieczestwa wspomagaj i pocieszaj maszyny. W przypadku tendencji transhumanistycznych moemy mwi o zerwaniu z myleniem o emancypacji czowieka z techniki. Cyborg wybiera lub przyjmuje narzucony mu kierunek rozwoju technicznego, staje si wic zintegrowany z tendencjami technicyzacyjnymi. Herminio Martins mwi o transcendencjach sieci60. Liczba mnoga zakada albo wiele sfer transcendencji, oddzielonych lub wspzalenych, albo potencja sieci do samoprzekraczania siebie. Gwne zainteresowanie Martinsa stanowi cyberteologia. Wymienia on podstawowe podejcia do technicyzacji: chrzecijaskie, gnostyckie, protestanckie, ateistyczne. Technologia ukierunkowuje uczucia metafizyczne poprzez ich programowanie i realizuje je w kulturze mediw technicznych. Transcendencja stanowi cel dziaa posthumanistycznych, bdc stabilizatorem i podstaw
M. Bense, Egzystencja techniczna, w: Kultura techniki..., s. 380. G. Anders, Starowiecko czowieka, w: Kultura techniki..., s. 434. 58 Ibidem, s. 440. 59 Ibidem, s. 445. 60 H. Martins, Transcendences of the Net. Metaphysical Intimations of The Cyberworld, w: idem, Tecnologia e configuraes do humano na era digital. Contribuies para uma nova Sociologia da Tcnica, Edies Ecopy, Ermesinde 2010, s. 23.
56 57

II. Homo religiosus versus homo futurus...



umocowania humanizmu. Transhumanizm staje si wirusem transcendencji, ktry odcina czowieka od moliwoci kontaktu z bytami, ktre przekraczaj paszczyzn immanencji. W ten sposb moe realizowa rne strategie w polu sztucznej nieskoczonoci, oferujc uytkownikom gotowym porzuci swoje czowieczestwo dostp do krain metafizycznych wchodzcych w skad podstawowego imaginarium religii. Materializm transhumanizmu najpeniej objawia si w tym, e technologicznie uniemiertalniane jest ciao, nie dusza. Dusza nie jest istotna. Uniemiertelniane s fizyczne komponenty czowieka. Nie jest to przeduanie witoci ycia dla realizacji duchowego posannictwa, lecz zatrzymanie niemiertelnej duszy w stechnicyzowanym ciele a do jej usunicia lub pominicia w przypadku przenoszenia czowieka na inny nonik funkcjonowania. To rodzaj anihilistycznego monizmu, gdzie nic nie ma, ale jakby co byo61. Szczcie, zrealizowana utopia, jest przeciwstawiona technicznym mankamentom, ktre odwodz od radykalnego uniemiertelniania. Vernor Vinge twierdzi: Umys, majcy wci te same zdolnoci, nie moe y wiecznie, po kilku tysicach lat bdzie wyglda bardziej jak zaptlona tama ni osoba62. Transhumanici technicyzuj byt bez adnego projektu, nadrzdnego sensu, prowadzc go ku wiecznej ptli.

5. Teowirtualno jako konsekwencja tendencji kryptoreligijnej technicznoci

Aby mwi o teowirtualnoci63, warto najpierw zwrci uwag na teologi mediw dnia powszedniego, w ktrej realizuje si kryptoreligijna niewiadomo globalnych tendencji technicyzacyjnych. Bg nie zostaje wyparty czy zastpiony przez technik, lecz przenosi si na aktywnoci uytkownikw kultury. Rytuay, gesty, sowa nawizuj do podniosej atmosfery towarzyszcej spotkaniu z sacrum. Hans Blumenberg uwaa, e:
Podobnie wypowiada si G. Anders o formule Janusa, wedug ktrej wszystko jest rodkiem do realizacji innych rodkw (brak tu jakiejkolwiek celowoci). Wyraa ona amoralny nihilizm prowadzcy do anihilacji czowieka, ktry nie ma ju adnych oporw przed wykorzystaniem technologii masowej zagady. Anders uywa stwierdzenia, e wszystko jest jednym i jest to [technologiczny R. I.] monizm w akcji. G. Anders, Die Antiquiertheit des Menschen. ber die Seele im Zeitalter der zweiten industriellen Revolution, Beck, Monachium 1961, ss. 300-301. 62 V. Vinge, Osobliwo, Rita Baum 18/2011, s. 31. 63 Platonizujcy efekt komputera jest ju widoczny nie tylko w samym ukazywaniu si obrazw na ekranie, ale take w psychologicznej naturze ekranu jako obrazu. Skutkiem tego komputer jest maszyn hieroglificzn, sfer interakcji tekstu i obrazu, od kiedy jawi si niewiadomoci jako magiczny. H. Bey, Obelisk i inne eseje, tum. zbiorowe, Stowarzyszenie Viral & Miligram, Wrocaw 2009, s. 33.
61



Cz III: Transcendencja i transhumanizm

Teologia procesu technicyzacji ujawnia si w tym, e podporzdkowuje on sobie wiat ycia jako wielko zalen, produkujc nie tylko rzeczy i usugi, lecz take to, co pozornie jest nieprodukowalne, mianowicie zrozumiao sam przez si64.

Objawienie z techniki jest zawsze odczytane, zdekodowane, jasne. Epifanie techniki, nowszych interfejsw trafiaj bezporednio do rk uytkownikw, ktre s automatycznie adaptowane do obsugi. Nie wymaga to czytania instrukcji, podrcznika uytkownika czy dodatkowego tumaczenia. Wszystko jest w peni zrozumiae. Czekanie na nowy model konsoli ma w sobie co z teologicznie rozumianego oczekiwania odtwarzania cay czas nowego, bo zastpowanego kolejnym innowacyjnym urzdzeniem, wita. Ono nigdy nie moe si znudzi. Koczownicy pod centrami handlowymi oczekujcy na otwarcie sklepu i zakup nowego urzdzenia maj w sobie co z pielgrzymw, mieszczaskich nomadw. Nic tak nie cieszy jak odpakowanie interfejsu i jego uytkowanie. Do pewnego stopnia wiemy, czego si spodziewa, reszta zostaje zaktualizowana przez interfejs gwarantujcy zrozumienie zasad obsugi. Sacrum poczone z innowacyjnoci objawia si podczas odkrywania nowoci technicznych. Cyborgi wymieniaj urzdzenia, ktre nie wpywaj na popraw komunikacji. Rezygnuj ze starszych modeli, poniewa te najnowsze gwarantuj lepsze odwzorowanie transmitowanych przez nie procesw. Jest to jednak gwarancja w ofercie zakupu, nie odnosi si ona do transformacji egzystencji, lecz przenosi nadziej na kolejne interfejsy pojawiajce si na rynku. W codziennym uytkowaniu krzyuj si dwie tendencje: posthumanistyczna i transhumanistyczna. W wiecie ycia wyranie wida kryptoreligijne aspekty tych dyspozycji technicyzacyjnych. Procesy te, mimo jawnych zwizkw z fetyszyzmem technologicznym, w gbi pozostaj zjawiskami kryptoreligijnymi. Poprzez unowoczenianie, patchowanie uytkownicy wymuszaj epifani ekstatyczn egzystencj. Bstwa s pokazywane w telewizji, jednak tylko w odpowiednim odbiorniku, a cuda cyfrowe s lepsze ni analogowe. S to przykady transhumanistycznej idolatrii. Stanowi one negatywn teowirtualno, w ktrej materia dominuje nad duchowoci, a do jej eliminacji. Teowirtualno, quasi-religijna waciwo wspczesnej techniki, przenika do wszyskiech aktywnoci ludzkich. Przejawia si ona w szczerym i wyzwalajcym uytkowaniu oraz w sztucznym powtarzaniu czynnoci. Automatyzm, ktry wprowadza technika, moe zosta przeprogramowany na rytualn czynno i przeoy si na dostp do sacrum. Sprzty nie s rodkami, a predecyzjami [Vorentscheindungen], czyli decyzjami dotyczcymi nas i podejmowanymi, zanim przyjdzie kolej na nas65. Przeprogramowanie sacrum odH. Blumenberg, wiat ycia a technicyzacja w perspektywie fenomenologicznej, w: idem, Rzeczywistoci, w ktrych yjemy, Oficyna Naukowa, Warszawa 1997, s. 38. 65 G. Anders, Starowiecko czowieka, w: Kultura techniki..., ss. 413-414.
64

II. Homo religiosus versus homo futurus...



bywa si przez wybr okrelonych sprztw. Zatem relacje przyczynowo-skutkowe wci wyznaczaj kierunek dziaania. Stajemy si mistykami i witymi, kiedy funkcjonalno naszej egzystencji sprowadza si do rytualno-automatycznego sposobu ycia. Jest to teowirtualny stan, ktry moe si rozwin w sakralizacyjn tendencj posthumanistyczn lub transhumanistyczn, prowadzc jednak podmiot do wzmocnienia tosamoci, by otoczony chmur wirtualnoci mg si realizowa jako duchowy. Martin Heidegger nakreli wizj rozdroa w niemal futurologiczny66 sposb na wzr rozwidlajcej si drogi rozwoju67. Regresywna cieka prowadzi do popadnicia czowieka w stan stechnicyzowanego zwierzcia, a progresywna do oczekiwania na innego, gnostyckiego, Boga lub Bogw. W takim samym stopniu technika jest istotna jak teologia, poniewa technika wykonuje czynnoci religijne. Oczekiwanie odbywa si zawsze w sytuacji osuwania si czowieka w byt techniczny, to znaczy wsparty na globalnej technicyzacji. To wanie technika prowadzi czowieka do dehumanizacji, co moe by jednoczenie wyzwoleniem68, moliwoci innej, nowej ewangelii rodzcej si w rodku zagroenia. Te dwie moliwoci zastpuj teowirtualno, oferujc religijno-techniczny sposb bycia, tak e czowiek nie musi wybiera jednej z opcji, ksztatujc sw przyszo. Stechnicyzowane zwierz zostaje zastpione przez cyborgicznego witego, a inny Bg przez wypracowanie w stechnicyzowanym podmiocie poczenia z transcendencj. Technika jest zaczarowaniem wiata, co podkrela Heidegger, lecz nie dostrzega demonizmu sytuacji. Zaczarowanie, neomagiczno techniki odnosi si do powrotu mitu, okultyzmu, a nie tylko religijnego i intelektualnego ezoteryzmu. Obie te cieki opisuj transhumanizm oczekiwanie technicyzujcego si zwierzcia na jakiego Boga jest jedyn moliwoci wyzwolenia. Zwierz-czowiek jest zaczarowane, poniewa w magiczny sposb moe ucielenia rne wirtualne formy i swobodnie si przeksztaca69. Wirtualno jako zdolno do tej aktualizacji, podporzdkowana projektowi osuwania si czowieczestwa w byt techniczny, oznacza mylenie transhumanistyczne. Czowiek wprost z zagraajcych jego egzystencji technicznych terytoriw bycia zostanie przeniesiony do nieba. Heidegger uczyni technik ostateczn paszczyzn odniesienia ludzkiej egzystencji. Dlatego nie mg pomyle o taW tym sensie filozofia jako przewidujca i projektujca pewne stany rzeczywistoci niemal od pocztku swego istnienia bya futurologiczna. 67 M. Heidegger, Przyczynki do filozofii. Z wydarzania, tum. B. Baran, J. Mizera, Wyd. Baran i Suszczyski, Krakw 1996. 68 M. Heidegger, Identyczno i rnica, tum. J. Mizera, Aletheia, Warszawa 2010. Technika jest jak posannictwo bycia, ktre ma wybudzi czowieka. Idem, Pytanie o technik, w: Kultura techniki... Wzrost zagroenia powoduje pojawienie si ratunku. 69 Jest to trywializacja alchemicznej idei transmutacji (uszlachetnienia), ktra niegdy wymagaa wysiku, teraz staje si kwesti odpowiedniego przeczenia.
66

156

Cz III: Transcendencja i transhumanizm

kim sposobie bycia czowieka w wiecie, ktry uwzgldniaby drobiny transcendencji unoszce si wok jego stechnicyzowanego jestestwa. Nie mg przewidzie teowirtualnego stadium stechnicyzowanej kultury. Posthumanizm i transhumanizm jako dwie kryptoreligijne tendencje maj doprowadzi do zaktualizowania duchowej transindywiduacji70, polegajcej na instalacji programw transcendencji w bycie technicznym. Tym jest teowirtualno, rozumiana nie jako spirytualizacja maszyn lub poszukiwanie duchowej wadzy czowieka odpowiedzialnej za czenie si z transcendencj, lecz otoczenie bytw technicznych umoliwiajce dowiadczanie duchowych chmur wirtualnoci. Duchowa atmosfera jest wic ukierunkowana na okrelone dowiadczenia. Oznacza to przypisanie czowiekowi mocy sprawczej. Wirtualno rdowo oznacza sprawczo, skuteczno. Ten stan pozwala wyj poza sytuacj, ktr opisuje Gntar Anders:
Rzeczywicie przeomowym dokonaniem radia i telewizji jest bowiem, poza wytwarzaniem masowych pustelnikw i przeksztacaniem rodziny w miniaturow publiczno, to, e wydarzenia mecze pikarskie, msze wite, wybuchy atomowe odwiedzaj nas, e to gra przychodzi do Mahometa, wiat do czowieka, nie odwrotnie 71.

Stechnicyzowane zwierz przestaje oczekiwa, by jaki inny Bg odpowiedzia na woania wiata i zstpi na ziemi. Samo ogasza si Bogiem, kade z osobna, czy te z waciwym sobie oddaniem skada w ofierze swoje czowieczestwo, by przetopi je w elektronicznej retorcie dostpw, kont, hase. Kapitalizm to alchemia XXI wieku, zdolna przetopi wszystko we wszystko. Oznacza to, e rwnia pochya jest teraz wyposaona w zabawki zapewniajce efekt przyjemnego staczania si w otcha sztucznej nieskoczonoci, ekstatycznego pogrania idei czowieczestwa w negatywnych oparach transhumanistycznie zaprogramowanej teowirtualnoci. Teowirtualno oznacza take wirtualno samego Absolutu, jego zgod na transindywiduowanie si z technik wspistnienie z automatami poredniczcymi w spirytualnej transmisji72. Teowirtualno pozbawiona logosu
Pojcie uywane przez G. Simondona i B. Stieglera oznacza tworzenie obwodw kultury midzy podmiotami a obiektami technicznymi, instytucjami spoecznymi oraz procesami indywidualnej i zbiorowej indywiduacji. Jest to proces kulturotwrczy, pozwalajcy na zachowanie stabilnoci regulacji symbolicznych, poniewa okrelone prdkoci stawania s zsynchronizowane i tworz spjny system indywiduacji, prowadzc do wyksztacenia si pocze materialnych, psychicznych i duchowych. Por. B. Stiegler, I. Rogoff, Transindividuation, http://www. e-flux.com/journal/transindividuation/ (19.12.2011). 71 G. Anders, Starowiecko czowieka, w: Kultura techniki..., s. 432. 72 Warto uwzgldni i tak perspektyw, gdy nie mona zakada (jak czynili Heidegger, Blumenberg i inni), e Absolut pozostaje statyczny (bezczynny i bierny) i tylko obserwuje wydarzenia rozgrywajce si na ziemi. Bg jest programist, ktry moe aktualizowa poczenia i instalowa teowirtualno w obwodach globalnej infrastruktury technicznej, tak jak wedug starych gnostyckich opowieci instalowa per (symbol duszy) w czowieku. Byby to
70

II. Homo religiosus versus homo futurus...

157

wskazuje na irracjonalno Boga rozregulowanego, bdnego, gnostyckiego Boga transhumanistw. Sowo i jego stwrcz moc zastpuje wirtualno nieskoczona moc kreacji sterowana technicznymi rodkami. Programowanie-zaklcie stanowi podstawow operacj na rzeczywistoci. Jednak ta kontrola nie jest cakowita, zawsze podporzdkowana jest technologii. Technologia wywouje wraenia duchowe, ktre s ulotne i zastpuj odczucie totalnoci mistycznej unii. Duch nie jest nigdy do koca kompatybilny z technologi, wic dochodzi do przerwania transindywiduacji, tj. zerwania pocze midzy hybrydami techniki i transcendencji odpowiedzialnych za duchow induywiduacj cyborgw. Posthumanizm i transhumanizm s tendencjami, ktre nie stanowi wyranych prdw intelektualnych73, ale odnosz si do form krypotechnicyzacji, jej skutkw ubocznych i jako takie stanowi ich wzmocnienie (transhumanizm) lub opr (posthumanizm). Jednak pojawia si sprzeczno, gdy homo religiosus staje si docelowym homo futurus w dosownym znaczeniu czowieka przyszoci czy te przyszego czowieka. Wane jest, by nie identyfikowa posthumanizmu z prb zachowania form historycznych pojmowanych jako ostateczne odniesienie dziaa pedagogizacyjnych i instytucjonalizacyjnych. Historia pozostaje w subie humanizmu, ktry dostosowuje si do zmian technicyzacyjnych, projektujc jednak pewne wizje przyszoci. W ten sposb wymusza i egzekwuje modyfikacj historii, w odpowiednich miejscach zastpujc j futurologi. Projektuje czowieka w okrelonym ksztacie, wyprzedza paradygmaty humanizmu, zaley od zmian technicyzacyjnych kultury74. Teowirtualno oznacza take trwae zainstalowanie tendencji kryptoreligijnej w obwodach rzeczywistoci. Jest ona syntez tendencji posthumanistycznej i transhumanistycznej. Nie jest form ziszczenia si, lecz kryptoreligijnej wirtualnoci jako ukrytym fundamencie. Nie jest ostatecznym celem obu tych tendencji, lecz stanowi wyraz oglnego posania bycia w erze intensywnej technicyzacji. Teowirtualno jako synteza kryptoreligijnoci posthumanistycznej i transhumanistycznej oznacza ich zwalczenie, czyste przezwycienie, polegajce
pakiet reinstalacyjny duchowoci pozostawiony przez Boga dla przyszych ludzi. Gnostyk wystpowaby jako haker transcendencji. Jego zadaniem byoby przebija si, przedziera przez elektroniczne kcza, by uwalnia zaprogramowan w technice teowirtualno. 73 Mog istnie jako prdy polityczne, ekonomiczne, technologiczne, jednak ich dziaanie odnosi si do oglniejszych tendencji. 74 Jest to futurologia krtkiego trwania. Micha Ostrowicki uwaa, e jest ona konsekwencj stawiania okrelonych tez metafizycznych i z racji szybkiego rozwoju techniki nie moe trwa duej ni ok. 5 lat. W tym czasie ma si dokonywa projektowanie ludzkiej egzystencji w wiatach elektronicznych. Teza wygoszona na wykadzie pt. Ontoelektronika Michaa Ostrowickiego w Poznaniu (16.05.2011 r.) w ramach seminariw otwartych Instytutu Kulturoznawstwa UAM.

158

Cz III: Transcendencja i transhumanizm

na realizacji dowolnych idei w dowolnej liczbie wiatw w serii aktywnych syntez. Gdy ludzko, czyli zaoga statku kosmicznego Ziemia, zacza funkcjonowa on-line, miertelnicy zyskali moliwo uzyskania jednoci duchowej75. Wizja transhumanistyczna moe wystpowa jako ideologia komunistycznej wszechzamienialnoci, bowiem chip, w ktrym zamieszkiwaa (pomieszkiwaa) moja wiadomo moe zosta zastpiony przez inn wiadomo. Kwestia cybernetycznej gocinnoci zostanie rozwizana, poniewa wszdzie bdzie dostatecznie duo miejsca (jako przestrzeni dyskowej), by kady mg si przeksztaca i dysponowa algorytmami modyfikujcymi wsplnotow (wspdzielon) egzystencj. Drapieny kapitalizm te bdzie moliwy, gdy kilka osobliwoci opanuje elektroniczne terytoria stawania si innych inteligencji. W tym wydaniu transhumanizm nie musi wic oznacza radykalnego nicociowienia czowieczestwa, a zawarta w nim tendencja kryptoreligijna moe przybiera rne formy przed ostatecznym wyganiciem dezaktywacj czowieka. Moliwy jest bd, pomyka w przypadku tego ukierunkowania tak, by przeszed on w posthumanizm. Zoono wypiera wszelk dialektyk autoregulacjami czcymi si z kolejnymi autoregulacjami na zasadzie sprzenia zwrotnego o tak wysokim poziomie skomplikowania, e trudno je zrozumie. Moemy jednak zaoy, e Bg cyborgw76 moe je przewidzie nawet nie jestemy w stanie dostrzec, kiedy wcisn odpowiedni klawisz, ktry zresetowa dusz wiata, aktualizujc hybrydy techniki i transcendencji przewartociowujce transhumanizm w posthumanizm. Interfejsy duchowe, czyli poczenia dusza dusza lub dusza dusze, przestan by fantazj, a stan si leibnizjanizmem stosowanym (applied leibnizianism). Czowiek czerpie (zapoycza) si myli z ducha. Gdy duch zostanie strzaskany lub zamknity w jakiej cybernetycznej skrzynce, to myl umrze. mier Boga bya zapowiedzi obumierania myli jego przecigajcej si agonii jako wydarzenia spoecznego, nie metafizycznego. Technologia przywrcia moc myli (futuryci zainicjowali ten ruch myli, lecz technologie komunikacji zatrzymay go, wprowadzajc automatyczne sekwencje powiadomie). Boga, ktrego mier skonstatowa Nietzsche, wskrzesia technika. Kryptoreligijna tendencja posthumanistyczna pozytywnie programuje teowirtualno, aby znw umoliwi ruch myli przenoszc autonomi podmiotu w stechnicyzowane sfery ludzkiego bytowania. C by to by za Bg, ktry ginie wraz ze wiatem!77 Nie mona wic uzna, e samodestrukcja czy odgrodzenie si czowieka od Boga sprawi, e przestanie on istnie, popadajc w stan metafizycznej izolacji od hybryd techniki i transcendencji. Rzeczy75 R. Barbrook, Przyszoci wyobraone. Od mylcej maszyny do globalnej wioski, tum. J. Dzierzgowski, Warszawa 2009, s. 327. 76 Jako podany Bg posthumanistw bdcy uniwersalnym obrazem. 77 J. G Fichte, Odwoanie si do opinii publicznej, Kronos 1/2011, s. 43.

II. Homo religiosus versus homo futurus...

159

wisto staje si teowirtualna, poniewa ludzie czyni odwierty, poczenia, kanay transmisji w elektronicznych skorupach wasnego krzemowego rozumu, aby zaktualizowa teowirtualn poczeniowo. W teowirtualnoci niewiadomy uytkownik wykonuje czynnoci religijne bezwiednie, mogc take zaprogramowa si na podanie danym skryptem kryptoreligijnym, zawierajcym instrukcje ukierunkowania ku Bogu cyborgw, wedug ktrego realizowane s jego zachowania. Programowanie nie jest przeciwstawne myleniu w kryptoreligijnej tendencji posthumanistycznej. Emancypacja myli dokonuje si w zupenie inny ni dotd sposb i bdzie efektem eksperymentalnego namysu, a nie restrykcyjnych i ograniczajcych dogmatw. Teowirtualno staje si now, technicznie umoliwion transcendencj wyjciem cyborgw na hybrydy techniki i transcendencji.