I.

RelIgIa, technonauka, teowIRtualno*

Wprowadzenie
Wspczesny wiat jest strukturyzowany technologicznie. Skutkiem tych prze-
mian jest to, e religia jako dziedzina mylenia i dziaania symbolicznego stara
si nie tylko kwestonowa rozwj, ale i poszukiwa wasnej podstawy istnie-
nia w stechnicyzowanym wiecie, gdy rozwizania z zakresu technonauki
odbieraj jej gwne cele i funkcje dotyczce wierze i praktyk. W sfery te
wnika mylenie technonaukowe z wasnymi rozwizaniami, ukazujc czowie-
kowi rne scenariusze ycia, w ktrych moe on osign takie same efekty
egzystencjalne bez wykonywania wicze religijnych. Nie chodzi tu o podkre-
lanie opresywnego charakteru technonauki wobec religii czy odwrotnie, lecz
o zwrcenie uwagi na to, e religia jest zmuszona reagowa na technicyzacj,
ale take technonauka, technologicznie rozszerzajc umeblowanie wiata,
odnosi si do zmian w religii. Religia i technonauka tworz wic hybrydy,
zwizki, asamblae, ktre cz swobodnie wasne nastawienia. Warto take
odwoa si do racjonalizacji i irracjonalizacji obu tych sposobw mylenia, by
zrozumie nieoczywisto powiza midzy nimi oraz wskaza ukryte prze-
sanki i fragmenty mylenia flozofcznego
1
.
Celem jest pokazanie, e hybrydy
2
religijno-technonaukowe jako pewne
nie zawsze wyraone nastawienia mog przybiera rne postaci wasnej le-
1
Interfejsowego mylenia flozofcznego na styku rnych poj flozofcznych, ktre mog
si wyklucza.
2
Hybryda jest tu rozumiana w sensie, jaki jej nada B. Latour, jako pewna heterogeniczna
sieciowa mieszanina elementw podtrzymywana przez prac mediatorw i procesy stabiliza-
cyjne. W przypadku zwizku religii i technonauki mona mwi o syntezie elementw racjonal-
nych i irracjonalnych utrzymywanych w technologiczno-instytucjonalnej infrastrukturze, w kt-
rej miesza si praca racjonalnoci i irracjonalnoci pod wzgldem nastawienia teoretycznego
i dziaania. Por. B. Latour, Nigdy nie bylimy nowoczeni, tum. M. Gdula, Ofcyna Wydawnicza,
Warszawa 2011.
* Jest to rozszerzona wersja artykuu, ktry zosta opublikowany w Przegldzie Religio-
znawczym 1/2011.
118 Cz III: Transcendencja i transhumanizm
gitymizacji metafzycznej i terytorialnej, nie ograniczajc si do pewnych grup
spoecznych (naukowcw, inynierw, osb religijnych). Prowadzi to do wielu
pyta typu, czy mona by niewiadomym wasnej religijnoci, czy jeli korzy-
stam z technologii, ktra w jakim dyskursie jest uznawana za wit
3
, to czy
nie dziaam jak osoba, ktra wykonuje rytua waciwy danej religii?
Religi rozumiem jako aktywn postaw czowieka wobec transcendencji
4

wyraajc si w okrelonych czynnociach rytualnych, fzycznych, mental-
nych, ukierunkowujcych poszczeglne zasoby (take te metafzyczne) czo-
wieka na kontakt z transcendencj. Transcendencja za to wymiar egzysten-
cji, ktrego nie mona przekroczy (nie moe tego dokona take innowacja
technologiczna), co nie znaczy, e jest ona niepodatna na dziaanie techniki.
Technonauka funkcjonuje wic jako immanencja, w ktrej zawarte s liczne
transcendencje (przekraczania immanencji)
3
w ramach jej wasnej innowacyj-
noci (jako metody wyodrbniania kolejnych poziomw i warstw immanencja
transcendencja z wasnej paszczyzny egzystencji).
Technonauka wchodzi w relacje z religi, rozumian jako ukierunkowanie
ku transcendencji, ktre nie ograniczaj si do zatrzymania jej metafzycznej
pracy na poziomie izolacji od transcendencji. Dominique Janicuad uwaa, e
przejcie od monstrualnoci technonauki do faktw nie jest proste, poniewa
innowacje w ramach technonauki cigle destabilizuj jej obraz, czyli sposb
jej funkcjonowania
6
. Ich rozumienie czsto wic polega jedynie na podkrela-
niu mitycznego charakteru technonauki hybryd, ktre s od niej oddzielne.
Efektem pracy separacji jest wydzielenie produkcji monstrualnych artefaktw
od towarzyszcych im dyskursw. Przy czym okrelenie mityczny moe do-
tyczy dowolnej sfery rzeczywistoci i sposobu jej przejawiania si, nie wpisu-
jc si w adn znan posta mitologii. Religia cierpi, gdy nie znajduje miej-
sca dla siebie jako autonomicznej formy kontaktu z transcendencj, gdy ta
funkcja zostaa przejta przez dyskursy mityczne (transcendencja wzgldem
produkcji monstrualnych hybryd
7
) i racjonalizacj technonauki (wskazujce
3
Pozostajc w zwizku z sacrum.
4
Abstrahuj tu od problemu technologicznej transcendencji. Jest on bardziej zoony ni
jego moliwe odniesienie do technonauki jako pewnego oczywistego uzupenienia.
3
Gilles Deleuze i Felix Guatari wskazuj na ten paradoksalny aspekt immanencji w ksice
Co to jest flozofa? , tum. P. Pieniek, Sowo/obraz Terytoria, Gdask 2000.
6
D. Janicuad, On the Human Conditon, tum. E. Brennan, Routledge, Londyn Nowy Jork
2005, s. 35.
7
Istotne jest to, e samoprzezwycienie czowieka, tj. rodzaj samotranscendencji, bdzie
dokonywao si na sposb mityczny. D. Janicuad pokazuje, jak dochodzi do uzgodnienia przez
mit relacji ludzkie nieludzkie. Technologia, zwaszcza technologia transformacyjna (jak okre-
la j B. Stegler, wskazujc na transformacyjn zdolno nanotechnologii i biotechnologii), zo-
staje oddzielona od czowieka, podana w kulturze jako mitologia transformacji (zestaw obietnic
technologii, ktre radykalnie zmieni ludzkie funkcjonowanie na kadym poziomie). Jej ideowe
przepracowanie prowadzi do nadbudowy nad mitycznoci rnych form religii i parareligii,
I. Religia, technonauka, teowirtualno 119
na transcendencj wasnej monstrualnej produkcji w postaci czystych produk-
cji). Nastawienie ku transcendencji zwizane z jak praktyk religijn i du-
chow jest utrudnione wskutek organizacji stechnicyzowanej kultury. Miejsce,
jakie zajmuje religia, jest paradoksalne, poniewa omija ona dyskurs mityczny
i mitologie technonauki (mitem jest ju dualny podzia na twory zupenie czy-
ste i te zdeformowane), by zintegrowa si z technonauk.
1.Technonauka
Za twrc technonauki mona uzna Martna Heideggera flozofa, ktry
w sposb najbardziej czytelny podkreli, e technologia stanowi nie tylko
uzupenienie nauki, ale co najmniej rwnowan jej dziaalno. Mona po-
wiedzie, e wytworzony przez technonauk wiatoobraz wypiera i usuwa
imago Dei

, czynic go podrzdnym wobec technonaukowych machinacji.

Jednak szukajc rde mylenia o technonauce, naley odwoa si do Ary-
stotelesa oraz Platona mylicieli, ktrzy zarysowali relacj pomidzy epi-
steme i techne. Wyranie oddzielali oni czyste dziedziny poznania czyst
nauk i czyst technik. Arystoteles przypisywa nauce wieczno i pewno,
a technik rozumia jako wytwrstwo
9
.
Martn Heidegger
10
wskaza, e metafzyka koczy si wraz z zapanowa-
niem techniki. Nie utosamia techniki i nauki, zwracajc jednak uwag na ich
wzajemne przenikanie si dziki obecnemu w obu tych dziedzinach myleniu
zestawiajco-kalkulatywnemu. T sytuacj metafzyczn mona odczytywa
jako nieodwoywaln. Cornelius Castoriadis podkrela, e nie jest to przyczy-
zawsze jednak bd one efektem podwjnego zaporedniczenia technologii w ontologicznie
wyrnionej paszczynie jej mitycznego wydarzania si (tj. wchodzenia do kultury) i w czcio-
wo zracjonalizowanych formach religijnoci wtrnych wobec tej mitologii. Por. D. Janicuad, On
the Human Conditon, s. 41.

Nie jest to do koca moliwe, poniewa obraz Boga jest zainstalowany w wielu hybry-
dach, utrzymujcych poczenie z transcendencj. Oznacza to, e nie mona wymaza obrazu
Boga, gdy jest to obraz wirtualny, znajdujcy swj azyl w hybrydach, ktre go modyfkuj,
zmieniaj, ale te kopiuj. Jest to wic obraz syntezy, integracji wirtualnego materiau. Por.
I. Rieusset-Lemari, La socit des clones lre de la reproducton multmdia, Actes Sud,
Arles 1999, s. 16 nn.
9
Zdaniem Arystotelesa, mog one odnosi si do tego samego przedmiotu w przypadku
medycyny. Jednak nawet tutaj wiedza, technika jest tylko aproksymacj tego, co wie nauko-
wiec. Istotne jest to, e i nauka, i technika byy dyspozycjami rozumowymi, to znaczy zakaday
konieczno podjcia refeksji nad poszczeglnymi dziaaniami. Pniej relacja nauki i techniki,
obecna w metafzycznej i spoecznej flozofi Arystotelesa, bdzie stopniowo zubaana, czy-
nic z techniki dziedzin podporzdkowan nauce jako nauk stosowan. Dotyczy to przede
wszystkim ludzkiego dowiadczenia.
10
M. Heidegger, Koniec flozofi i zadanie mylenia, w: Ku rzeczy mylenia, tum. K. Michal-
ski, Aletheia, Warszawa 1999, s. 1.
120 Cz III: Transcendencja i transhumanizm
n refeksyjnej zmiany dokonujcej przez deliberacj w spoeczestwie, lecz
stanowi odwoanie do jedynego moliwego scenariusza, w ktrym technolo-
gia staje si przeznaczeniem bytu
11
. W tym sensie twierdzenia M. Heideggera
zdaj si by zbyt ostateczne, jednak ich znaczenie polega na ukazaniu, e nie
istnieje inny sposb poruszania si w wiecie ni poprzez zaporedniczenie
w technonauce.
Technonauka jako pojcie wyksztacia si w drugiej poowie XX wieku.
Za jej autora naley uzna flozofa techniki Gilberta Hotois. Uywali go take
Don Ihde i Bruno Latour. Wszyscy podkrelali, e nie mona ju mwi o tech-
nologii jako nauce stosowanej, poniewa jest ona konstytutywna dla samej
nauki i niemoliwa do pomylenia bez niej. Co wicej, to wanie technologia
stanowi motor przemian naukowych, wyznaczajc poszczeglne cele, a prze-
de wszystkim jej moliwoci.
Technonauka jest tyle paradygmatyczna, co syntagmatyczna, poniewa
trudno powiedzie, e wprowadza jeden jasny i czytelny paradygmat okrela-
jcy ramy jej istnienia. Mamy wic wiele technonauk, ktre wymykaj si po-
dziaom na dyscypliny badawcze, poniewa ich obszar i narzdzia nie pozwa-
laj jednoznacznie okreli, czym jest technonauka. Mona mwi o niej jak
o pewnej tendencji technicyzacyjnej, gdzie nauka i technika zostaj poczo-
ne, w wyniku czego w nowy sposb ujmowane s rozwaane przez nie proble-
my. Jako konkretn technonauk mona rozumie pojedyncze aplikacje nauki
i techniki, ktre wykraczaj poza podzia na te dziedziny. Technonauki stano-
wi wic osobne podejcia skupiajce si na rozwizaniu danego problemu,
ale podporzdkowane globalnej tendencji technonaukowej. W ten sposb,
poprzez odsyanie jednych do drugich, ujawnia si problemowy charakter tej
dyscypliny, ktra jest niejednoznaczna i niemoliwa do opisania w katego-
riach oglne szczegowe, abstrakcyjne konkretne, naukowe techniczne.
Rodzi to moliwo przedostania si do niej religii, ktra korzystajc z luki
w technonauce, wnika do niej pod rnymi postaciami.
2.Religiaitechnonauka
Religia jako historycznie poprzedzajca technonauk staje przed konieczno-
ci zgody na jej autoregulacje bd wyzwolenia si z jej ram. W konkretnych
religiach mona obserwowa rne reakcje religii na wspczesne przemia-
ny naukowo-techniczne od bardzo skrajnych, polegajcych na odrzuceniu
technologii jako takiej (teologiczny luddyzm oraz teistyczny anarchoprymity-
wizm), przez negocjacje (chrzecijastwo), a do penej akceptacji i asymilacji
11
C. Castoriadis, Philosophy, Politcs, Autonomy, tum. D. A. Curts, Oxford University Press,
Nowy Jork Oxford 1991, s. 23.
I. Religia, technonauka, teowirtualno 121
(buddyzm). Relacje te s oczywicie uproszczone i czsto zalene od konteks-
tu spoeczno-ekonomiczno-kulturowego. Cho nale one do tendencji silnie
heterogenicznych, to warto podkreli istnienie pewnych schematw reago-
wania poszczeglnych religii na przemiany technonaukowe.
Jaka jest rola religii w transformowaniu technonauki? Czy ogranicza si
jedynie do wyrniania sfer wpywu, ktre nie podlegaj technonaukowej
modyfkacji, czy te zwizek religii i technonauki dotyczy take innych pasz-
czyzn i dziedzin rzeczywistoci? Wzajemne oddziaywanie religii i technonau-
ki jest bardzo silne i wykracza poza tworzenie opozycji midzy progresywn
technonauk i reakcyjn religi. Mylc o zwizku tych dziedzin, trzeba doko-
na analizy ukrytego programu racjonalnoci stojcego za tymi tendencjami.
Ujawniwszy go, mona dostrzec, e racjonalno religijna i technonaukowa
nie staj w niemoliwej do przezwycienia opozycji, lecz wzajemnie si wa-
runkuj i cz w rne rodzaje irracjonalizmu w zalenoci od zaoe i reali-
zacji poszczeglnych religii oraz wizji rozwoju i stosowania technonauki.
3. Skopiowa obraz Boga
12
Sakralizacja technonauki opiera si czsto na naiwnych zaoeniach, ktre hi-
postazuj i reifkuj byt. Nie s one wyraane w jzyku flozofcznym, lecz sta-
j si sloganami, hasami, aforyzmami, skrtowo odnoszcymi si do zwizku
religii i technonauki. Bruno Latour mwi o oddzielonym Bogu, ktry pozostaje
w subie natury i kultury, bdc jednoczenie od nich oddzielonym
13
. Jest to
efekt pozornego rozdziau religii i technonauki, poniewa mona obserwowa
powrt mylenia religijnego w rnych postaciach.
Przez technonauk nauka moe sta si science fcton, rzeczywistoci wy-
penion obrazami, modelami i symulacjami, ktre stay si realne mona je
nazwa chimerami ontologicznymi przyntami, ktre musz by postrze-
gane przez pluralizujc si w dyskursie kulturowym doks jako diaboliczne
rzeczywistoci. Prowadzi to do uprzemysowienia trzeciorzdnych retencji
w przemyle kulturowej produkcji symboli
14
.
W ten sposb religia staje si religion fcton maszyn produkujc obraz
Boga, a zarazem penic funkcje marketngowe w rozumieniu maksymali-
12
Imago Dei staje si elementem kopiowalnym jako obiekt technonauki oraz religii, bo-
wiem obie produkuj obraz Boga jako tego, ktry miaby oddziaywa na sfer publiczn. To
kolejny paradoks zwizku religii i technonauki religia zostaje sprowadzona do zestawu ry-
tuaw i instrukcji postpowania, podczas gdy technonauka staje si wit czynnoci. Jeli
udaoby si skopiowa obraz Boga, to mona byoby go przesya. Byaby to globalna komunia
wiadomoci poczonych z nadajnikiem duchowym Chrystusem.
13
B. Latour, Nigdy nie bylimy..., ss. 52-53.
14
B. Stegler, Technics and Time, t. 3: Cinematc Time and the Queston of Malaise, tum.
S. Barker, Stanford University Press, Stanford 2010, s. 67.
122 Cz III: Transcendencja i transhumanizm
zacji rozpowszechniania wyprodukowanych symulakrw. Symbole religijne
ulegaj uprzemysowieniu ontologicznemu i egzystencjalnemu, wpisujc si
w logik techno-religio-nauki. Jednak religion fcton naley odczytywa nie
tyle jako postulowany przez czowieka w wyniku zmian technologicznych stan
rzeczywistoci, ale proces podmieniania i instalowania obrazw Boga w teo-
logicznych maszynach, ktre maj peni funkcj Boga, mimo swej fkcyjnoci.
Morfologicznie Bg jest inny, funkcjonalnie za przypomina niegdysiejszego
Boga, ktry nie by archiwizowany na cyfrowym noniku.
Pragnienie skopiowania obrazu Boga wypywa z jeszcze innej tendencji
metafzycznej, bdcej efektem rozwoju technologii sieci i programw. Cho-
dzi bowiem nie tyle o kopiowanie jakiej reprezentacji, fkcji, audiowizualnego
odniesienia czy artefaktu, ile o sporzdzenie kopii zapasowej Boga, zgodnie
z powszechn obecnie w kulturze potrzeb krtkotrwaej archiwizacji. Go-
rczka danych polega na tym, e wszyscy zapisuj dane na moliwie wielu
nonikach i dbaj o ich przechowywanie. Kopia zapasowa Boga ma zosta wy-
korzystana w postaci powtrnej instalacji, gdy Bg nie bdzie ju widoczny.
Zatem wspczesne spoeczestwo cyfrowe moe odpowiedzie na stwierdze-
nie Nietzschego Bg umar: Nie szkodzi, mamy kopi zapasow Boga, kt-
r moemy w kadej chwili zainstalowa. Ujawnia si tu pewien mechanizm
kryptoteologiczny dotyczcy historii, ktra moe by odtwarzana z nonikw.
Skoro historia jest take opowieci o dziejach Boga metafzyczn narracj,
to instalujc zapisane dane, przywouje si wraz z nimi dawnych Bogw. Za-
tem Bg jako transcendentny byt zapisany w historii (choby w formie imago
Dei) jest moliwy do reinstalacji ze sporzdzonej wczeniej kopii zapasowej
lub ekstrakcji z zapisanej historii i przeszczepienia go do ywej teraniejszo-
ci technicyzacji, czyli wirtualizacji kultury. Jest to jedna z reakcji na techni-
cyzacj kultury oraz technicyzacj religii i transcendencji jako horyzontu jej
wydarzania si, jak jest pojawienie si fundamentalizmw religijnych. Fun-
damentalizm religijny jest efektem instalacji nieaktualnej wersji obrazu Boga
w stechnicyzowanej kulturze. Dochodzi wwczas do odrzucenia programu
i niekompatybilnoci wgrywanego imago Dei z obecnym oprogramowaniem
i osprztem kultury. Inaczej mwic, obraz Boga jako transcendencji nie spe-
nia swej funkcji metafzycznej.
4. Irracjonalno jako ukryty wymiar religii i technonauki
Radykalna opozycja wczyaby to, e utopijne danie, e kapitalistyczna
techno-nauka moe by po prostu wyrzucona razem z kapitalistyczn poli-
tyk i ideologi
13
twierdzi Andrew Feenberg, streszczajc flozofczny pro-
13
A. Feenberg, Critcal Theory of Technology, Oxford University Press, Nowy Jork (i in.)
1991, s. 65.
I. Religia, technonauka, teowirtualno 123
jekt Herberta Marcuse. Skoro chodzi o zniesienie technologicznej racjonalno-
ci jako czego wbudowanego w porzdek polityczny i spoeczny, to odsania-
my irracjonalno technologii. Irracjonalizacja nastpuje poprzez utrat do-
minujcych form technologicznych racjonalnoci, ich zniesienie, a nie przez
pozytywne dziaania, wprowadzajce technologiczny irracjonalizm. W uka-
dzie technologii i nauki jedna podlega wpywowi drugiej i przejmuje od niej ir-
racjonalizacj. Technologiczna irracjonalno zajmuje miejsce technologicznej
racjonalnoci, stajc si rozszerzajc sieci obowizywania i legitymizacji.
Irracjonalizacja technonauki przypomina dziaanie baki spekulacyjnej,
poniewa warto komponentw religijnych w technonauce jest zawyana
w stosunku do ich wartoci okrelanej przez nauki o religii. Dochodzi wic do
spekulacji religi (jej symbolami), ktra zostaje wyniesiona ponad wasny po-
ziom. Ta irracjonalizacja prowadzi do ekstatycznoci jako zjawiska charaktery-
stycznego dla tumu, poniewa spekulacja najczciej jest kwest zbiorow.
Moe pojawia si w indywidualnym dziaaniu, projekcji umysu, wyobrae-
niach, ale jej wpyw nie bdzie tak widoczny. Reguy spekulacji s dzi na tyle
oglne i powszechne, e mona je odnosi do rnych dziedzin, przywoujc
przykady historyczne oraz cybernetyczne zasady ich poznawania.
Podobiestwo do ekonomii widoczne jest te w tym, e technonauka jest
rozumiana jako sia natury (analogicznie do stwierdzenia Roberta J. Schillera:
Wikszo inwestorw take postrzega rynek akcji jako si natury sam w so-
bie
16
). W zwizku z tym przypisuje si wysz wiedz tym, ktrzy osigaj suk-
cesy, np. w przypadku inynierw i naukowcw mwi si o tym, e posiadaj
oni wiedz przekraczajc ludzkie zdolnoci pojmowania.
5. automatyzacja jako rdo irracjonalizacji technonauki
Martn Heidegger sowami: Dopki nie bdzie wiadomo, czym waciwie s
rato i racjonalno, dopty zarzut irracjonalizmu bdzie bezpodstawny
17
,
wyraa pewn trudno okrelenia podstaw. Pisze take:
Racjonalizacja techniczno-naukowa, dominujca dzi, usprawiedliwiana jest wpraw-
dzie co dzie coraz bardziej niespodziewanie przez swj nie dajcy si ju ogarn
efekt. Efekt ten nie mwi jednak nic o tym, co daje dopiero moliwo racjonalnoci
i irracjonalnoci. Efekt dowodzi odpowiednioci racjonalizacji techniczno-naukowej
18
.
Technoracjonalno jest efektem rozwoju technonauki, ktry dokonuje si
automatycznie nie mona wskaza na inne jego przyczyny poza nim samym.
Postp techniczny jest zatem automatem irracjonalizacji wszelkich technore-
16
R. J. Schiller, Irratonal Exuberance, Princeton University Press, Princeton 2000, s. XV.
17
M. Heidegger, Koniec flozofi..., s. 9.
18
Ibidem.
124 Cz III: Transcendencja i transhumanizm
ligijnych pocze (nie mona wskaza podstawy procesw, ale mona je do-
skonale opisa i bada).
By moe istnieje myl bardziej trzewa ni niepowstrzymany pd racjonalizacji,
bardziej trzewa ni porywajcy prd cybernetyki. Zapewne wanie on jest w naj-
wyszym stopniu irracjonalny
19
.
Sowa te wiadcz o tym, e racjonalno przechodzi w irracjonalno
(cho wci jest okrelana jako racjonalno). Irracjonalizacja przechodzi tak-
e w sakralizacj, stanowic najwyszy efekt irracjonalizacji, w ktrym prze-
staje odnosi si do jakiejkolwiek formy racjonalnego mylenia.
Andrew Feenberg, prezentujc tezy Jeana Baudrillarda, wskazuje, e au-
tomatyzacja jest mitem epoki technicyzacji
20
. To, co automatyczne, nie jest
racjonalne, nie musi nim by. Automatyzacj mona uzna za sprzenie ele-
mentw, czego skutkiem jest samopowtarzalna sekwencja operacji technicz-
nych zachodzca zgodnie z okrelonym programem ich istnienia i dziaania.
W ten sposb automatyzacja jako podstawowa tendencja technicyzacji opie-
ra si dyskursywnym i flozofcznym rozrnieniom.
W zwizku religii i technonauki brakuje wielu stopni mediacji. Najczciej
czowiek w otoczeniu ksztatowanym przez technologie w wyniku nagej ilumi-
nacji lub ukrytej pracy technologii zostaje przeniesiony do ekstatycznej rzeczy-
wistoci snu, przypominajcej przestrzenie znane z wizji religijnych. Automa-
tyzm technologii przeniesiony na religi dziaa jako automatyzm (przymusowe-
go) zbawienia, wtrcania do sztucznej nieskoczonoci
21
. Dlatego trudno jest
wyrni jakkolwiek form eschatologii technologicznej, poniewa procesy
irracjonalizacji technonauki produkuj jedynie mity i spoeczne fantazje, kt-
re po technonaukowej puryfkacji zyskuj status nowej racjonalnoci racjo-
nalnoci technonaukowego postpu. Pomidzy kolejnymi szczeblami praktyki
powstaj pojciowe i dyskursywne wyrwy, ktre wtrnie sakralizuj pojcie
automatyzacji
22
, a take pojcia jej pokrewne: samowytwrczo (autopoie-
sis), samoorganizacj, samoprogramowanie. W ten sposb czowiek techno-
religijny zrzeka si autonomii wasnego dziaania na rzecz zobowiza wobec
danego systemu religijnego, fantazmatycznego automatyzmu dyspozytyww
technicznych, ktre produkujc pewne obrazy, obiekty, relacje, nieustannie
prowadz do ich irracjonalizacji przechodzcej w sakralizacj. Spenienie obo-
19
Ibidem.
20
A. Feenberg, Critcal Theory..., s. 110.
21
Por. W. Chya, Technokoneksjonistyczne zdarzenie jako rdo sztucznej wzniosoci
i sztucznej nieskoczonoci, w: J. Grad, J. Sjka, A. Zaporowski (red.), Nauka kultura spoe-
czestwo. Ksiga jubileuszowa dedykowana Profesor Krystynie Zamiarze, Pozna 2010. W tym
kontekcie termin sztuczna nieskoczono odczytuj jako wskazujcy na sfer dozna reli-
gijnych (nie musi ono traci nic ze swojego wzniosego w sensie estetycznym charakteru).
22
Wtrno sakralizacji odnosi si do sposobu, w jaki si ona realizuje, przechwytujc hy-
brydy techniki i transcendencji. Tego typu obrazy s czone z ide automatyzacji, ktra stano-
wi podstaw dziaania maszyn teologicznych.
I. Religia, technonauka, teowirtualno 123
wizku przynosi wwczas automatyczn gratyfkacj w postaci przeniesienia
do krainy szczliwoci, cho jej przyczyna nie jest znana. Moe ona pozosta
nieodkryta, co nie zaburza mechanizmu irracjonalizujcego poprzez automa-
tyzacj technologii zbawienia (duchowego dyspozytywu).
6. Poza irracjonaln sieci technonauki
Pytanie o poza technonauki jej wymiar transcendentny kieruje ku pod-
miotom, ktre miayby znajdowa si poza ni, a zatem prowadzi do speku-
latywnych bada metafzycznych. Wie si z tym pytanie o charakter wiary
jako podstawowego intencjonalnego ukierunkowania aktywnoci religijnej.
Wszyscy, ktrzy znajduj si w danej sieci pocze, musz jej wierzy sama
sie stanowi centrum wiary
23
. Powstaj zatem laboratoria-kocioy, ktre s
na tyle dobrze osadzone w strukturach spoecznych, e nie mona zaguszy
ich przekazu, poniewa jak twierdzi Bruno Latour: Kilku dobrze wypozycjo-
nowanych ludzi nauki moe rozgromi biliony innych
24
, wskazujc, e nie jest
ju konieczne argumentowanie wystarcz dowody
23
. W ten sposb zaczy-
naj panowa irracjonalne umysy. Latour twierdzi te, e badanie przeko-
na nienaukowych z perspektywy socjologii wiedzy nie ma sensu, poniewa
wszystkie one zostay wytworzone wewntrz danej sieci i tylko w niej
26
. Po-
zwala to zupenie inaczej spojrze na zagadnienie irracjonalnoci technonauki
jest ona irracjonalna tylko w ramach pocze tworzonej przez siebie sieci,
a wszystko poza ni moe mie dowolny status epistemiczny. Religia jako sie
spoeczno-instytucjonalno-symboliczna, wchodzc w relacje z sieci tech-
nonauki, musi take przyjmowa jej logik, ktr jest technologia tworzenia
relacji i pocze. Przy czym dochodzi tu do wzajemnej wymiany i mieszania
si logiki funkcjonowania obu sieci. Nie wystarczy wic stwierdzi, e irracjo-
nalizm technonauki wpywa na irracjonalizm religii i odwrotnie lub wskaza
na odmienne podoe epistemiczne obu tych tendencji, lecz naley zwrci
uwag na to, jak niepostrzeenie obie sieci si przenikaj.
7. technoreligijna racjonalno
To czenie prowadzi do pojawienia si technoreligijnej racjonalnoci wa-
ciwej zarwno technonauce (technonaukowcom), jak i religii (osobom reli-
gijnym). Jest ona zoona ze swobodnie poczonych wymiarw z rnymi
23
B. Latour, Science in acton: How to Follow Scientsts and Engineers through Society,
Harvard University Press, Cambridge Mass. 2003, ss. 11-12.
24
Ibidem, s. 12.
23
Ibidem, s. 16.
26
Ibidem.
126 Cz III: Transcendencja i transhumanizm
implikacjami spoecznymi
27
. Wymiary oznaczaj zrnicowane spektra ra-
cjonalnoci i irracjonalnoci w ich dowolnych rozumieniach odnoszcych si
jednak do rnych postaci wiary. Technoreligijna racjonalno opiera si na
wierze w dowody wasnego dziaania, cho nie musi do nich dochodzi, anali-
zujc argumentacje zgodne z danym typem racjonalnoci. Jest to racjonalno
zintensyfkowanej heterogenicznoci, gdzie nie nastpuje synteza elementw
racjonalnych i irracjonalnych, lecz ich swobodne przenikanie si, ograniczone
tylko przez dan sie pocze technonaukowego zarzdzania.
Trudno nawet okreli, czy rozpatrywana jest racjonalno, irracjoanlno
czy te quasi-posta ich zwizku. W rnych okresach mog realizowa si
odmienne technoracjonalnoci: raz przybierajc posta pragmatyczn, ma-
terialistyczn, gdzie cel bdzie rozumiany jako efekt skutecznej produkcji
i wymiernych osigw produktu w okrelonym dziaaniu, innym razem czyst
form metafzyczn, gdy technoracjonalno odnosi si do celu stworzenia,
indywiduacji, istnienia czowieka, zawieszajc tymczasowo wasne pragma-
tyczne dziaanie. Los, niemiertelno, dusza jako podstawowe zagadnienia
racjonalnoci mog jednak nagle zosta przeczone w tryb instrumentalnej
racjonalnoci, tak e los bdzie utosamiany z histori osigw, niemiertel-
no z fabrycznie gwarantowan trwaoci, dusza z mechanizmem odpo-
wiedzialnym za funkcjonowanie bardziej zoonych aplikacji umysu (sterow-
nikiem koordynacji aplikacji umysu). W ten sposb horyzont metafzyczny
jest jednoczenie odkrywany i chowany technoracjonalno nie jest staa,
gdy w rny sposb podejmuje kwest transcendencji, raz odnoszc si do
niej jak do podstawowego horyzontu odniesienia, innym razem zupenie
j negujc, poprzez wprowadzanie technologicznych rozwiza na poziomie
immanencji ich autoregulacji (odczenia od transcendencji).
8. Rytua jako wzr
technonaukowo zoptymalizowanego dziaania
Za spraw przerwanej syntezy (racjonalnoci przez irracjonalno i odwrotnie)
zachodzi rytualne podtrzymywanie technologicznego kosmosu
28
. Rytua nie
jest zwizany z konkretn rol spoeczn, lecz dotyczy socjoekonomicznego
strukturalnego uporzdkowania wiata
29
. Technonaukowa, quasi-religijna wi-
zja wiata jest podtrzymywana przez rytuay, ktre przypominaj mityczne
ceremonie, takie jak ogaszanie odkry w mediach masowych, fetyszyzacj
27
A. Feenberg, Critcal Theory..., s. 17.
28
S. DeHart, Ritual in Technoscientfc Medicine, w: C. Mitcham (red.), Technology and So-
cial Acton, Jai Press, Greenwich Londyn 1997, s. 107.
29
Ibidem, s. 109.
I. Religia, technonauka, teowirtualno 127
laboratoriw jako wspczesnych wity, sakralizacj pracy technonaukow-
cw. Pewne mityczne struktury dziaania funkcjonuj w charakterze prowad-
nic przewodz, koordynuj i weryfkuj, by technonaukowy rytua zosta
speniony, a zatem w sposb ukryty, a przynajmniej niejawny, wprowadza si
element rytualnej celowoci do idei niepohamowanego i nieograniczonego
przez kultur postpu technologicznego. W samym centrum technonauko-
wych autoregulacji rozgrywa si teatr mityczny, ktrego podstawow funkcj
jest optymalizacja infrastruktury technologicznej. Jego pobocznymi funkcjami
s z pewnoci prby oswojenia zachodzcych w technologicznym kosmosie
zmian przyzwyczajenie si ludzi do nich, relatywnie bezstresowa adaptacja.
W ten sposb rytua jako uniwersalna forma dziaania paradygmatu techno-
naukowego staje si podstaw funkcjonowania zarwno czowieka, jak i syste-
mu organizacji infrastruktury technicznej porzdek mityczny jest odnawiany,
tak jak kolejne cykle pracy urzdze technicznych. Jednostka zyskuje uzasad-
nienie swoich dziaa w kosmosie technologicznym. W tej perspektywie Scot
DeHart podkrela:
[...] nie moe istnie cise rozrnienie stereotypowych praktyk pomidzy rytual-
nym i nierytualnym zachowaniem. Podwjnie aspektowa natura przedstawione-
go rytuau (instrumentalne lub kosmiczne porzdkowanie) pozwala przyj kon-
kretnym praktykom rn posta zgodnie z tym, jak odnosz si one do innych
elementw wewntrz ich wiata znaczenia
30
.
Pozwala to rytualnie konstruowa technologiczny kosmos
31
. Rytua moe
przybiera posta sakralizujcego wykonywan czynno automatyzmu, moe
by take zwizany z zaniechaniem dziaania.
9. Maszyny zbawienia
Parafrazujc tez Jeana Baudrillarda, e sztuczna inteligencja odnosi sukces
dziki temu, e odcia ludzk inteligencj
32
, mona stwierdzi, e to rytuay
podtrzymujce technonaukowy kosmos wykonywane zarwno przez czowie-
ka, jak i maszyny zwalniaj niezaporedniczon, a wic i niekoordynowan
technicznie prac religijnego rytuau. Wystarczy zatem ustawi algorytm od-
powiedniej modlitwy, przypomnienia o wykonaniu danej czynnoci religijnej,
by z systemw eksperckich uczyni elektroniczne maszyny do zarzdzania re-
ligijnymi rytuaami. Automatyzm wprowadzany przez postp technonaukowy
odcia zatem religijne antropotechniki na rzecz programowania rytuaw
prostych czynnoci wykonywanych przez wierzcych. Wszystkie one pro-
30
Ibidem, s. 111.
31
Ibidem.
32
J. Baudrillard, Przejrzysto za, tum. S. Krlak, Sic!, Warszawa 2009, s. 67.
128 Cz III: Transcendencja i transhumanizm
wadz do kontaktu z transcendencj, przynajmniej w zaoeniu. W ten spo-
sb osabiona i odciona jest praca instytucji symbolicznych, ktre prowa-
dz jednostk do zbawienia (czyli do transcendencji) poprzez technologiczn
mediacj, ktra tworzy mocne poczenia z transcendencj, zdecydowanie
mocniejsze ni te przynalene dziaaniom symbolicznym. Mwic o maszy-
nach zbawienia, naley je odczytywa zarwno dosownie, czyli jako rodzaj
abstrakcyjnych i konkretnych maszyn do dowiadczania transcendencji przez
czowieka, jak i metafzycznie, gdy maszyny te przyjmuj posta boskich po-
rednikw za pomoc komunikacyjnych zdolnoci (dyspozycji zwiastowania)
ukierunkowujcych metafzyczne czynnoci czowieka. Jeli jednak maszyny
zbawienia zostan zainstalowane jako maszyny teologiczne w stechnicyzowa-
nej kulturze, to bd one wzmacnia wasne dziaanie, a tym samym po-
czenie z transcendencj. Bdzie to jednak wci rodzaj hybrydy, a nie czystej
formy wzmacniajcej poczenie technologicznej mediacji. W ten sposb doj-
dzie do wyksztacenia si i kontrolowanej poprzez media techniczne emer-
gencji nowych postaci religijnoci odpowiadajcych konkretnym maszynom
zbawienia. Mona tym samym uzna spoeczestwo za system technologicz-
ny lub biotechnosystem, za globaln maszyn zbawienia. Technologia staje
si wic gwarantem i uniwersalnym porednikiem kontaktu z Bogiem.
10. Zaczarowanie drugiego stopnia
Zaczarowanie wiata nie polega na rewitalizacji magicznego sposobu myle-
nia, lecz wskazuje na gbok irracjonalizacj technonaukowego kosmosu
33
.
Gianni Vatmo tak komentuje myl Karla Lwitha: czowiek nowoczesny jest
odczarowany, o ile wie, e wiat nie posiada obiektywnego znaczenia
34
.
Zaczarowanie przez nauk polega na nadaniu ludzkiej egzystencji wymiaru
technoeschatologicznego. Pocztek ycia i jego koniec s wyznaczone przez
eksperymenty technonaukowe, ktrym jest poddawany czowiek w kadym
stadium wasnej indywiduacji. Jest to niekoczcy si eksperyment ludzki,
tj. eksperyment na ludzkoci dokonujcy si poprzez media techniczne. Jego
wynik pozostaje nieznany. To zaczarowanie drugiego stopnia nie oznacza po-
wrotu magii i magicznego mylenia, tylko cig implementacj zaczarowania
33
Technika poprzedza temporalno, a wic zmiana w obrbie techniki zmienia najgbsze
struktury bytowe wiata tak odczytuj podgldy Bernarda Steglera referowane przez Ste-
phena Barkera. Zatem ponowne zaczarowanie wiata to nie tylko powrt neomagicznych try-
bw mylenia (stanowi one raczej epifenomen tej tendencji), ale raczej totalne przeobraenie
na paszczynie ontologicznej. Por. S. Barker, Transformaton as an Ontological Imperatve: The
[Human] future According to Bernard Stegler, Transformatons 17/2009.
34
G. Vatmo, Spoeczestwo przejrzyste, tum. M. Kamiska, Wydawnictwo Naukowe Dol-
nolskiej Szkoy Wyszej Edukacji TWP, Wrocaw 2006, s. 99.
I. Religia, technonauka, teowirtualno 129
w kultur jako podstawowego sposobu funkcjonowania i uzasadniania tech-
nonauki. Legitymizacja eksperymentw ludzkich nie dokonuje si na podsta-
wie argumentowania, przekonywania, debaty publicznej (s to puste i kontro-
lowane formy kolektywnego uczestnictwa), lecz za porednictwem maszyn
technomerkantylizmu, ktre z kadego eksperymentu przeprowadzonego na
czowieku czyni magiczn warto dodan, to znaczy kapita metamorfozy,
ktry moe zosta umasowiony w produkcji przemysowej. W ten sposb
magiczno jako wirtualno zdolno do metamorfozy technonaukowymi
instrumentami stanowi podstawowe odniesienie dla ludzkiego istnienia.
Wyniki eksperymentw s prezentowane spoeczestwu jako audiowizualne
i audiowirtualne show.
11. wycig zbawienia i permanentna innowacja
Prawem technonauki jest permanentna innowacja
33
. Religia musi za ni nad-
y, inaczej stanie si nieaktualn form praktyki pust struktur. Nie ozna-
cza to, e religia staje si podsystemem techniki. Wystarczy, e technonauka
wprowadzi odpowiedni prdko dziaania oraz przypieszy rytmy innowacji,
by religia bya zmuszona do uczestniczenia w nieswoim wycigu. Zbawienie
dokonuje si ju nie poprzez akumulacj zasobw, lecz uzyskiwanie dost-
pw. W ten sposb stechnicyzowana kultura jest dzielona podug immaterial-
nych (nieznajdujcych swego materialnie obecnego centrum we wsprzd-
nych geografcznych i spoecznych) pl dostpu. Biorce udzia w wycigu
zbawienia podmioty musz przyj strategie i taktyki graczy, czyli wpisa si
w logik uzyskiwania dostpu do okrelonych zasobw. Te zasoby s jednak
stale dezaktualizowane przez innowacj powodujc przyspieszenie postpu
technicznego. Czowiek musi si podporzdkowa temu wycigowi zgodnie
z ideologiami spoecznymi, ktre powstay jako epifenomen dziaania ma-
szyn teologicznych. Wycig zbawienia jest w tym sensie oczywist pomyk,
bdnym i dysfunkcyjnym zaprogramowaniem maszyn teologicznych. Inaczej
mwic to maszyny technomerkantylizmu instaluj si w maszynach teo-
logicznych na tyle, e s w stanie programowa ich dziaanie. Skutkiem tego
przejcia, ontologicznego hackingu, jest wycig zbawienia prezentujcy fk-
cjonaln met koniec niemoliwy do osignicia, bowiem sie dostpw
jest cigle reorganizowana.
Maszyny zbawienia dziaaj na rnych prdkociach, przy czym s to prd-
koci zbawienia, a nie tylko prdkoci defniowane fzykalnie czy technolo-
gicznie. Rnym formom technoreligijnoci towarzysz rne prdkoci zba-
wienia oraz racjonalizujce je dyskursy. W ten sposb dochodzi do zmiany
33
B. Stegler, Technics and Time, t. 3, s. 191.
130 Cz III: Transcendencja i transhumanizm
podstawowych sposobw dowiadczania kontaktu z transcendencj. Ludzie
z najszybszymi maszynami zbawienia jako szczegln postaci maszyn teolo-
gicznych (produkujcych wiar i cieki kontaktu z transcendencj) s szybciej
i skuteczniej podczani do transcendencji. Zbawienie polega na instalacji ich
duszy w transcendencji za pomoc maszyn zbawienia.
Biblia jest unikalna w perspektywie progresywnego rozwijania historii zbawienia do
tego stopnia, e nowoczesna idea postpu jest nieznana poza chrzecijaskim oto-
czeniem. Technologia buduje i intensyfkuje takie rozumienie temporalnoci
36
.
Nowoczesna idea wycigu duchowego polega na tym, e duch dostosowu-
je si do rytmw i tempa zbawienia dyktowanego przez postp techniczny.
W ten sposb trening duchowy prowadzcy do zbawienia zostaje na stae
wpisany w chrzecijask ide postpu technicznego, z ktrym jest zwizana
technologiczna akceleracja. Dusza otrzymuje wic doping jest poddawana
terrorowi osigw duchowych, aby sprosta aktualnym wymaganiom.
12. tworzenie moliwoci wiary
Wola mocy objawia si dzi gwnie jako wiara to technonaukowe wyznanie
wiary naukowcw i inynierw prowadzi do paralelizmu. Rwnie bowiem
myl racjonalna przecina si ze wszystkim, co wykracza poza racjonalno
technonauki. Nie mona tego jednak nazywa irracjonalizmem. Tworzenie
moliwoci woli
37
to konstrukcja nowych religii przybierajcych rne postaci
praktyki spoecznej i kulturowej. Kada posta woli mocy modulowana przez
media techniczne skutkuje pojawieniem si audiowizualnych i audiowirtu-
alnych, a w konsekwencji teowirtualnych form zwracania si czowieka ku
religijnej transcendencji i faszywej transcendencji technonauki (rozumianej
jako seria innowacji j tworzcych). Tutaj te realizuj si rne postaci jako
odmienne ukierunkowania wiary technologicznej.
Technonauka opiera si na produkcji wiary, ktra zostaje zainstalowana
w wytworzonych przez ni obiektach i wydarzeniach. Jest to moliwe do
przewidzenia w ramach prognoz i analiz, jednak zawsze cechuje je pewna
indeterminacja nie jest moliwe pene zautomatyzowanie wydarze, czyli
wprowadzenie za pomoc rodkw technologicznych idealnego technicznie
wydarzenia, poniewa znajduje ono rnic technologiczn we wasnej pro-
dukcji. Technonauka nie moe wyprodukowa Tego Samego, pomimo wielu
36
W. E. Fudpucker, Through Christan Theology to Technological Christanity. w: C. Mitcham,
J. Grote (red.), Theology and Technology. Essays in Christan Analysis and Exegesis, University
Press of America, Lanham (i in.) 194, s. 63.
37
M. Heidegger, Powiedzenie Nietzschego Bg umar, tum. J. Gierasimiuk, w: idem,
Drogi lasu, Aletheia, Warszawa 1997, s. 196.
I. Religia, technonauka, teowirtualno 131
programw, ktre staraj si tego dokona programw akceleracji, wyzna-
czajcych kierunki jej postpu. Produkcja Tego, co Rne, nie jest przewidzia-
na jako podstawowa aktywno technonaukowego opanowywania wiata,
jednak nie moe zosta pominita ani usunita, poniewa wprowadza takie
regulacje, ktre nie znajduj idealnej syntezy. Jest to istotne take w per-
spektywie zapisu obrazu Boga na nonikach cyfrowych nonikach, ktre nie
przekazuj Tego Samego, lecz To, co Rne. Dlatego fundametalizmy religijne
i inne prby przywracania zapisanego w postaci technopamiciowych danych
obrazu Boga musz zakoczy si instalacj Tego, co Rne, gdy nie jest mo-
liwe idealne odzwierciedlenie, wymagajce idealnego kontekstu dla wasnej
realizacji. Wiara technologiczna nie jest wic jedynie duchow kompetencj
prowadzc czowieka do transcendencji, ale jest relatywizowana na wiele
strategii i taktyk wierzenia
38
w obrbie danej technoracjonalnoci.
13. teowirtualno jako technonaukowy horyzont religii
Technoreligijna racjonalno zwraca si ku teowirtualnoci jako uoglnione-
mu stanowi teologicznemu. Teowirtualno jest przewitywaniem transcen-
dencji przez techniczne dyspozytywy; przedostaniem si pierwiastka ducho-
wego przez zasony globalnego zestawienia, rozumianego jako podstawowa
praca techniki. Mona zatem wierzy we wszystko, przewaaj jednak prze-
konania religijne o charakterze irracjonalnym (jeli mona go okreli w danej
sieci przekona) lub pozaracjonalnym (w przypadku zupenej lub czciowej
niemonoci okrelenia ich charakteru). Bezcelowe jest wic wskazywanie
na konkretn religi jako efekt technonaukowej racjonalizacji, bowiem nie
chodzi o jej symboliczne czy zinstytucjonalizowane postaci. Zamiast tego
technonaukowe i religijne sieci wicz nas w wierze, utrzymujc jednostki
i spoeczestwa w stanie teowirtualnoci gotowoci do arliwej wiary w co-
kolwiek.
Teowirtualno oznacza te wirtualne istnienie religii przy technologii jako
niezbywalnego komponentu i procesu. Poziom wirtualnoci moe by wymie-
38
W przeciwiestwie do Michela de Certeau (silne rozrnienie na taktyki i strategie) oraz
Lva Manovicha (brak rozrnienia na taktyki i strategie w perspektywie uytkowania mediw)
w kwesti interpretowania technologicznych moliwoci produkcji wiary skupibym si raczej
na okreleniu taktyk i strategii w perspektywie koordynacji poszczeglnych dziaa nakierowa-
nych na cel. W tym przypadku nie jest istotna struktura, ktra wyznacza pole strategii i pole
taktyk, ale efekt kocowy. W myleniu o teleologii dochodzi do syntezy obu tych podej,
bowiem strategie wedug de Certeau s struktur nadan regulacjom kulturowym, a taktyki
stanowi obszar podejmowania dziaa w tej strukturze; ponadto dochodzi do ich unifkacji,
poniewa trudno wyznaczy przestrzenie strategii i dziaa. Synteza taktyk i strategii dziaa
znajduje swj wyraz w produkcji wiary technologicznej przez maszyny teologiczne zainstalo-
wane w podstawowych mechanizmach wydarzania si technonauki.
132 Cz III: Transcendencja i transhumanizm
niany midzy technonauk i religi. Byby on wic metastabilizowany poprzez
syntez tego zaporedniczenia w mediach technicznych przez transcenden-
cj. Poziomy i intensywno stechnicyzowanej wirtualnoci mog by w rny
sposb dystrybuowane pomidzy technonauk a religi, raz znajdujc wyraz
w postaci dominujcej tendencji w technonauce, innym razem w religii. Teo-
wirtualno jako stan religijnoci waciwy technonaukowej organizacji rzeczy-
wistoci jest zatem wirtualnoci wiary. Teowirtualno trzeba rozpatrywa
raczej jako wspczynnik teowirtulnoci zawarty w danej tendencji technicyza-
cyjnej ni typ idealny nastawienia religijnego. Moliwe jest jego wspistnienie
oraz ewolucja twrcza rozumiana cybernetycznie jako kreatywna adaptacja
do okrelonych mechanizmw wydarzania si rzeczywistoci.
14. Religia technokratw
W ramach teowirtualnoci powstaj take inspirowane technologi wyzwa-
nia, ktre mona okreli jako pogaskie. Polegaj one na sakralizacji konkret-
nych obiektw i procesw technicznych, dlatego mona mwi o sztucznej
wzniosoci oraz faszywym numinosum totemw budowli technonauki.
Religi technokratw jest technologia jest to posta transhumanistycznego
ateizmu, ktry Georges Bataille okrela mianem ateistycznego mistycyzmu,
religii bez Boga. W tym wanie najsilniej manifestuje si tendencja, ktra
w absolutnej technicyzacji wiata widzi jedyn drog ludzkoci. Technolo-
giczna apokalipsa religii nie dojdzie do skutku, bowiem mier Boga oznacza
paradoksalne istnienie Boga bez Boga. Religia technokratw to najczciej
wiara w mocny typ futuryzmu, ktry przyszo stawia ponad wszelk mo-
liw teraniejszo. W technokracji religia nie zostanie wyeliminowana, lecz
przeksztacona
39
. Bdzie wolna od mistycyzmu pienidza
40
, co jest jednak
wtpliwe, zwaywszy na dzisiejszy mistycyzm technomerkantylizmu pod po-
staci kociow spekulacji, ktre jako przemysy programw dostarczaj tech-
nokratycznej parareligijnej rozrywki religiontainmentu
41
. Religia techno-
kratw oznacza ludyczne przeprogramowanie maszyn teologicznych. Jest to
39
B. Hunnicut, Work without End, Philadelphia 19, s. 24, za: P. Hyde, For the Techno-
cracy Curious, htp://www.tmesizing.com/2tecnocy.htm (2.09.2011).
40
Ibidem.
41
Por. T. Meyer, Die Ironie Gotes: Religiotainment, Resakralisierung und die liberale De-
mokrate, VS Verlag fr Sozialwissenschafen, Wiesbaden 2005. Religiontainment staje si
prekursorem resakralizacji przestrzeni publicznej (ibidem, s. 65), czyli wprowadzanie rozrywki
religijnej i rozrywki w funkcji religii ma take teologiczne i flozofczne konsekwencje dla sfery
publicznej infekowanej technologicznie, bowiem drog transmisji przez media techniczne do-
konuje si teowirtualizacja sfery publicznej.
I. Religia, technonauka, teowirtualno 133
najwysze zagroenie wiary technologicznej, ktra moe popa w doran
i przygodn gloryfkacj pseudoreligijnych technorozrywek
42
.
Religia technokratw ujmuje technonauk w perspektywie wiary techno-
logicznej. Jest to najbardziej podstawowy sposb wydarzania si teowirtual-
noci, ktry polega na utosamieniu techniki z transcendencj bez nadawania
tej syntezie w warstwie ideacyjnej i jzykowej rangi metafzycznej. Religijny
technokrata wierzy, e tworzy niemierteln infrastruktur stechnicyzowanej
kultury, czyli taki sposb jej funkcjonowania, ktry jest bezporedni realiza-
cj platonizmu platonizmu wprowadzonego tylnymi drzwiami, tej postawy
metafzycznej, ktra powraca po przewartociowaniu si materializmu. Mo-
na wic mwi o rnych stadiach religijnoci odpowiadajcych odmiennym
etapom tworzenia si technologicznego systemu. Technoreligijno zawiera
take stadia ateistyczne, tj. przerwy w nastawieniu religijnym. Zamiast synte-
zy religii technokratw dochodzi do synergii jej taktyk i strategii technoreligij-
nej racjonalnoci. Jest to synergia bez syntezy, tote religia technokratw jest
zarwno religi, jak i tendencj kryptoreligijn w stadiach rozwojowych sku-
pionych raczej na materialno-pragmatycznym funkcjonowaniu. Synergia ta
oznacza wzmocnienie teowirtualnoci, ktra zyskuje nastpnie posta ukie-
runkowania racjonalnego lub irracjonalnego. Praca metafzyczna technologii
jest zatem w wikszym stopniu synergiczna ni syntetyczna
43
.
Religia technokratw jest inwestycj technologicznej wiary w technicyza-
cj, ktra moe rozwiza problemy czowieka. Naley bowiem pamita, e
w tym aspekcie obietnica jest bezporednio realizowana. Technokraci dyspo-
nuj narzdziami miernicznymi, ktre mog ocenia dokonany postp, bada
i parametryzowa wszelkie czynnoci metafzyczne. W ten sposb inwestycja
wiary staje si rwnie inwestycj ekonomiczn.
Wiara technologiczna jest ukierunkowywana tylko ku tym tendencjom
i obiektom technicznym, ktre dziaaj, to znaczy wykazuj wyraalny w ko-
dzie alfanumerycznym wspczynnik efektywnoci czynnoci metafzycznych.
Technokraci nie s wierni swoim religiom, czyli obiektom inwestycji wiary
technologicznej, lecz moliwie czsto je zmieniaj, by warunkoway cigy roz-
wj. Celem nie jest jednak utosamienie religii z technologi, lecz zachowa-
nie tych dwch sfer rzeczywistoci w jednym typie dziaania. Dlatego wszelka
transcendencja i immanencja musi by zogniskowana wok jego podmiotu.
Ma si wyraa w podejmowanych przez niego czynnociach metafzycznych.
42
Do ich wzmocnienia prowadzi reklama, ktr Siegfried Schmidt nazywa teologiczn
technik, gdy przejmuje ona jej funkcj (podobnie jak funkcj sztuki). S. Schmidt, Die Wel-
ten der Medien. Grundlagen und Perspektven der Medienbeobachtung, Vieweg und Sohn,
Braunschweig Wiesbaden 1996, s. 175.
43
Synteza jest konieczna do zaistnienia do pewnego poziomu, jednak nie moe ustali
adnej trwaej caoci dotyczy to zarwno autoregulacji transcendencji, jak i techniki.
134 Cz III: Transcendencja i transhumanizm
15. Bstwienie technonauki
eby mwi o bstwieniu nauki, warto przypomnie tezy Martna Heidegge-
ra, ktre wyznaczaj horyzont odbstwienia stechnicyzowanej kultury:
Pitym zjawiskiem nowoytnoci jest odbstwienie [Entgterung]. Wyraenie to
nie oznacza po prostu usunicia bogw, prostackiego ateizmu. Odbstwienie jest
procesem o dwch aspektach, jako e z jednej strony obraz wiata chrystanizu-
je si w tej mierze, w jakiej podou wiata przypisuje si nieskoczono, bez-
warunkowo i absolutno, z drugiej natomiast chrzecijastwo reinterpretuje
swj chrystanizm, czynic z niego wiatopogld (wiatopogld chrzecijaski)
i w ten sposb przystosowuje si do nowoytnoci. Odbstwienie jest stanem
nierozstrzygania o Bogu i bogach. W doprowadzeniu do niego chrzecijastwo
ma najwikszy udzia. Lecz odbstwienie wcale nie wyklucza religijnoci; do tego
stopnia, e raczej dopiero wskutek odbstwienia stosunek do bogw przeksztaca
si w przeywanie religijne. Kiedy do tego dochodzi, wwczas bogowie ju uciekli.
Powsta pustk zastpuje historyczne i psychologiczne badanie mitu
44
.
Dzi jednak mit przestaje by mitem. Jest wszdzie staje si oczywisty,
logika mitu przenika do racjonalnoci technonaukowej, ktrej jedynym kryte-
rium jest uzyskiwanie osigw, wydajno i efektywno. Osobliwe jest jednak
to, e jest to wci efektywno do pewnego stopnia mityczna, bowiem jej
produkt pozostaje czsto fantazmatyczny nie znajduje on swego odpowied-
nika w rzeczywistoci innej ni wykreowana w trakcie bstwienia technonau-
ki. W ten sposb religia w swej singularnoci towarzyszy, a nawet poprze-
dza krytyczny i tele-technonaukowy rozum, przyglda mu si jak cie
43
. S
to zatem liczne ekspresje czstkowe
46
bez centrum ekspresji. Religia bdca
efektem bstwienia technonauki nigdy nie jest wyraona w caoci. Skadaj
si na ni implicytne i eksplicytne ekspresje czstkowe manifestujce si na
rne sposoby.
16. czy artefakty technonauki maj religie?
Langdon Winner na pytanie: Czy artefakty maj polityk? odpowiedzia
twierdzco
47
. Podobnie mona mwi o obiektach, ktre s zaprogramowa-
ne na realizacj czego, nawet jeli ich cel pozostaje niejasny lub zmienia si
44
M. Heidegger, Czas wiatoobrazu, tum. K. Wolicki, w: idem, Drogi lasu, s. 6.
43
J. Derrida, Faith and knowledge, tum. S. Weber, w: idem, Acts of Religion, tum. G. Ani-
djar, Routledge, Nowy Jork Londyn 2002, s. 79.
46
Jest to pojcie uywane przez H. Bergsona. Zob. H. Bergson, Myl i ruch, tum. P. Beylin,
K. Beszyski, PWN, Warszawa 1963, s. 31.
47
L. Winner, The whale and the reactor: a Search for Limits in an Age of High Technology,
University of Chicago Press, Chicago 196, ss. 19-39.
I. Religia, technonauka, teowirtualno 133
w wyniku rozwoju technologicznej infrastruktury kultury i techniki. Hubert
L. Dreyfus i Charles Spinosa przywouj tez Martna Heideggera, e rnym
rzeczom przysuguj odmienne typy odkrywania
48
. Produkcja artefaktw
przez technonauk, skoro jest w pewnym stopniu irracjonalna, dotyczy prze-
de wszystkim nasycania ich okrelon wizj wiata, czyli take ideami reli-
gijnymi. Umberto Eco pokaza, w jaki sposb oprogramowanie moe peni
funkcj religijn na poziomie funkcjonalnym
49
, przyrwnujc oprogramowa-
nie do konkretnych systemw religijnych (nie jako dosowne utosamienie,
ale metafor fenomenologiczn). Artefakty technonauki odkrywaj wic ukry-
t w niej technoracjonalno, tj. czciowe religijne ukierunkowanie myli
i dziaa czowieka.
Religijny obiekt techniczny to ju nie tylko obiekt wity, czyli odnoszcy
si do sacrum, ale posiadajcy religi, to znaczy wbudowany komponent od-
powiedzialny za religijne funkcjonowanie. Jeli technologia wykonuje prac
metafzyczn, mediujc midzy transcendencj i technik (tj. technologicznie
hybrydyzujc ich relacj), to wiara technologiczna moe zosta zainstalowana
w obiektach technicznych. Mog wic one wykonywa nie tylko czynnoci
metafzyczne, ale take czynnoci wiary, bezporednio wysyajc odpowied-
nie treci do transcendencji.
Rne religijne obiekty techniczne mog ucielenia idee religijne w zmien-
ny sposb pod wzgldem intensywnoci ich przejawiania si. Czowiek, a wa-
ciwie ju duchowy cyborg, staje wic przed koniecznoci wzmacniania was-
nego poczenia z transcendencj poprzez instalowanie w swym otoczeniu
oraz w sobie w charakterze duchowych organw (czy te organw ducho-
woci) religijnych obiektw technicznych wzmacniajcych produkcj wiary
technologicznej, synergizujc w ten sposb hybrydyczne poczenie techniki
z transcendencj.
17. Religia jako zasona zmian technicyzacyjnych
Religia tuszuje irracjonalno techniki jest jej zason, dziki ktrej jest
zawsze dostpna i oczywista jako pewien rodzaj uzasadnienia. To wanie po-
48
H. L. Dreyfus, C. Spinosa, Highway and Feasts. Heidegger and Borgmann on How to Af-
frm Technology, w: D. Moran, L. E. Embree (red.), Phenomenology. Critcal Concepts in Philoso-
phy, t. IV: Expanding Horizons of Phenomenology, Routledge, Londyn Nowy Jork 2004, s. 74.
49
U. Eco, Holy War: Mac vs. Dos, htp://www.themodernword.com/eco/eco_mac_vs_
pc.html (6.09.2011). Wedug Vilema Flussera, w perspektywie projektowania obiektw uytko-
wych zaplecze kulturowe i flozofczne ma znaczenie. Nie mona przeszczepi bez zmiany natury
zachodniego rozumienia nauki i technologii na grunt orientalnego designu. V. Flusser, Design as
Theology, w: idem, The Shape of Things. A Philosophy of Design, tum. A. Mathews, Reakton
Books, Londyn 1999, s. 73. Nie mona wic unikn hybrydyzacji techniki i transcendencji, na-
wet jeli ich zwizek jest obecny w przedmiotach (jako odniesienie) jedynie implicytnie.
136 Cz III: Transcendencja i transhumanizm
przez religi w jej funkcji racjonalnej i irracjonalnej wprowadzane s coraz
nowsze innowacje technonauki do spoeczestwa. Naukowcy przejmuj rol
kapanw i religii jako strukturalno-funkcjonalnej zasady organizacji spoe-
czestwa, uywajc mowy Boga (God talk)
50
, by przekona spoeczestwo
do wasnych racji, czyli do koniecznoci intensyfkacji postpu technicznego.
Jest to instrumentalny sposb wykorzystania teowirtualnoci, ktry prowa-
dzi do jej wycieczania. W ten sposb religia wpisuje si w flozofe racjo-
nalistyczne, dialektyczne i owieceniowe, wprowadzajc postp pod rnymi
przebraniami i imperatywami, ktre same si uzasadniaj, nie odnoszc si
ju do niczego poza sob. Religia zostaje wykorzystana jako motor postpu,
ktry dziaa nie w kierunku teowirtualnoci, ale przeciwnym, wrogim, kt-
ry wykorzystuje jedynie jej tendencj, starajc si przekierowa i przej nie
jej cel, lecz energi. Religia jest wic traktowana jako zdeterytorializowany
skadnik postpu, czyli zbir tendencji zasilajcych realizacj technonauko-
wych zamierze i wytworw. Technicyzacja i instrumentalizacja rzeczywisto-
ci w konsekwencji tej zmiany zostaj przeniesione na niewidoczny plan wy-
darzania si. Dochodzi take do niewiadomej technicyzacji kultury poprzez
religijnie ukierunkowane tendencje rozwojowe. Nie znajduje to jzykowego
wyraenia, okrelenia w jakiejkolwiek materialnej postaci, bowiem technicy-
zacja wydarza si na mocy wasnej legitymizacji w byciu nieobecnym proto-
ontycznoci dziaa czowieka.
18. Rato i chaos
Religia pod wpywem technonaukowej tendencji zamienia si najczciej
w form okultyzmu
31
, poniewa wiara, przekonania, czynnoci sakralne s
dobierane tak, by osign zamierzony cel. Nurt ten jest okrelany mianem
magii chaosu, czyli flozofcznie ujmujc samoprogramowania si czowieka,
by funkcjonowa w okrelonych warunkach moliwie efektywnie. Na przy-
kad naukowiec moe wierzy w to, co sprzyja mu w badaniach kwesta
racjonalnoci lub irracjoanalno jego przekona nie jest istotna, pki suy
to jego celom. Podobnie osoba religijna nie kwestonuje zastanego porzdku
wiata ani nie wnika w jego logiczn struktur, poniewa nie jest to konieczne
do codziennej egzystencji. Mona t postaw okreli jako fkcjonalny prag-
50
Naukowcy mwi jak bogowie, to znaczy korzystaj nie tylko z argumentacji waciwej
teologii, ale take z pewnych zabiegw retorycznych, aby stworzy dla siebie waciwe role
spoeczne. Por. D. Nelkin, God Talk: Confusion between Science and Religion, Science, Tech-
nology, & Human Values Vol. 29, 2/2004, s. 139.
31
Technonauka byaby tu kierowaniem pragmatycznych si, sterowaniem tym, co naley
do sfery sacrum.
I. Religia, technonauka, teowirtualno 137
matyzm
32
lub neofkcjonalizm
33
. Wedug teorii decyzji nie istnieje racjonalizm
ani irracjonalizm, lecz skutki lub znaczenia powstajce w konsekwencji po-
dejmowanych przez ludzi dziaa. Jest to podejcie skrajnie utylitarystyczne,
znajdujce swe analogie w ekspansji technonauki, gdzie nie licz si zakazy
i nakazy symboliczne obecne w prawie czy szerzej kulturze, ale sam skutek,
ktry nie musi oznacza niczego ani wpisywa si w adn ideologi postpu
wystarczy, e jest moliwy. To wanie sprawia, e naley go zrealizowa
34
.
W perspektywie osigw nie ma znaczenia, czy co jest racjonalne, czy irra-
cjonalne. Pojcia te s nadal stosowane w flozofcznym sensie, lecz ich kon-
tekstualizacja i zaleno od ukadu odniesie tworzcych wzajemne relacje
o charakterze acentrycznych sieci sprawiaj, e w przypadku religii i techno-
nauki nie mona wskaza jednego centrum racjonalnoci.
W religii i technonauce istnieje wiele centrw racjonalnoci i irracjonal-
noci (klasycznie rozumianych), ktre wchodz ze sob w rne interakcje.
Moliwe zatem, e racjonalno danej metody technonaukowej wystpuje
tylko z zasady, natomiast przesanki wyranie wskazuj, e nie ma ona oparcia
w racjonalnej argumentacji zgodnej z danym paradygmatem mylenia. W ten
sposb dochodzi do powstania hybryd uniemoliwiajcych dialog, ktry mg-
by doprowadzi do koegzystencji religii i technonauki. Eskalacja przemocy,
terroryzmu oraz wszelkie zaburzenia na planie spoeczno-kulturowym s wy-
nikiem niedopasowania ich dyskursw. Zatarg religii i technonauki bywa tak-
e zupenie pozorny, powstaje w nawizaniu do historycznych kategorii, ktre
dziki wyranym opozycjom pozwalaby na klasyfkacj zjawisk.
Podsumowanie
Technonauka staje si przetrwalnikiem religii, ktra w sposb implicytny
przenosi swoje zaoenia i cele do tego typu aktywnoci. Religia nadaje form
chaosowi wprowadzanemu przez technonauk. W tym sensie peni funkcj
porzdkujc rzeczywisto i wyaniajce si kosmologie oparte na technolo-
gicznej infrastrukturze.
Racjonalno waciwa religijnej technonauce odnosi si do wszelkich form
postracjonalnych, czyli zawierajcych elementy racjonalizmu i irracjonalizmu
32
Nie jest istotne, w co si wierzy, ale jak si wierzy. Ocenie nie podlegaj przesanki, cele,
dziaania, lecz wymierny skutek.
33
Odwouj si do interpretacji myli Fryderyka Nietzschego, ktre doprowadziy Hansa
Vaihingera do wyoenia wasnej teorii fkcjonalizmu, zgodnie z ktr nie jest istotny status
epistemiczny, tylko dziaanie danej teorii w przestrzeni spoecznej.
34
Tak mona streci obawy Ericha Fromma, ktry wskazuje na lepy rozwj technicyza-
cji nieuwzgldniajcej adnych kryteriw racjonalnych i niepodejmujcej szerszej refeksji nad
skutkami wasnego dziaania.
138 Cz III: Transcendencja i transhumanizm
swobodnie zestawianych ze sob. Jest to racjonalno stosowana, czyli uy-
wana jako narzdzie suce do osigania pragmatycznych celw.
Teowirtualno jako zgeneralizowany stan interakcji technonauki i religii
staje si ostatecznym systemem znaczenia
33
uniwersalnym odniesieniem,
a przez to rodowiskiem egzystencji podmiotw, ktrych rato jest protezo-
wane i destabilizowane przez cige innowacje zmieniajce spoeczne obra-
zy racjonalnoci.
Religia znw staje si spraw prywatn, bo przeywan w teowirtualnym
stadium technonauki, jednak zawsze we wntrzu jednostki, ktre moe by
take jej zewntrzem i to najbardziej odlegym protezowan, czyli usztucz-
nian transcendencj. Prowadzi do wyksztacenia si mistyki nowego wspa-
niaego wiata
36
, zupenie odcitej od wiata, zamknitej w przeywajcym
ekstaz podmiocie.
33
Chodzi tu nie o podkrelenie roli transcendencji, lecz konstrukcji jej spoecznego obra-
zu. Por. R. E. Staufer, Civil Religion, Technocracy, and the Private Sphere: Further Comments
on Cultural Integraton in Advanced Societes, Journal for the Scientfc Study of Religion
4/1973, s. 423.
36
G. Hotois, Species Technica : suivi dun Dialogue philosophique autour de Species Tech-
nica vingt ans plus tard, Libraire Philosophique J. Vrin, Pary 2002, s. 24.