Alicja Baluch, Dziecko i wiat przedstawiony, czyli tajemnice literatury dziecicej, Warszawa 1987.

wiat przedstawiony pomaga najmodszym czytelnikom w uwalnianiu si od dominujcego we wczesnym dziecistwie poznania zmysowego i umoliwia przeniesienie si w wiat poj oraz mylenia symbolicznego, niezbdnego w zetkniciu si ze sztuk. proces dojrzewania przez literatur dziecko jednostka pena aktywnoci twrczej, istota twrcza zarwno w tworzeniu wszelkiego rodzaju tekstw, jak i w odbieraniu wiata i dzie sztuki DZIECKO I JEGO WIATY Kade dziecko yje na pograniczu dwch wiatw: realnego i iluzji (dziecice zabawy, fantastyczne opowiadania dorosych, wasne konfabulacje, sny, marzenia, niezwyke pomysy). Dla dziecka granica midzy nimi jest bardzo sabo wyczuwalna. Dzieci tworz specyficzny wiat przedstawiony1: swobodne rysunki dziecka, uzupenianie rysunkw wypowiedziami sownymi jednym z podstawowych elementw wiata przedstawionego s zdarzenia Akcja (zwizki postaci i zdarze) rozpoczyna si w wyranie zaznaczonych ukadach przestrzennych. Dziecice emocje rwnie odgrywaj wan rol. Skonnoci lingwistyczne dziecka ekikiki (wiersze motoryczne) powstaj od 2 do 7 roku ycia. twrczo sowna = fizjologia, zwizana z rozwojem psychofizycznym Zainteresowanie praktyczne jzykiem od 8 do 10 roku ycia po zapoznaniu si z dostpn tradycyjn literatur dziecko stara si naladowa poznane wzory. teksty mimetyczne, opisowe W okresie dojrzewania powraca spontaniczna wypowied, ktra najczciej przybiera ksztat monologu literackiego wyznania (na og s to wiersze o charakterze solilogium, tj. utwory pisane o sobie dla siebie). Czasem pojawiaj si monologi wewntrzne o typie strumienia wiadomoci, notowane zazwyczaj w modzieczych pamitnikach. konstruowanie wasnego systemu wartoci podkrelanie ja mwicego duy adunek liryzmu mocne zwizki z rzeczywistym ja twrcy tekstu wiat przedstawiony podporzdkowany silnym uczuciom i mocnym przeyciom podmiotu lirycznego
1

Ta spontaniczna twrczo sowna (i nie tylko) wygasa wraz z dorastaniem dziecka.

ODKRYWANIE WIATA PRZEDSTAWIONEGO W LITERATURZE Dziecko w pierwszym, naturalnym kontakcie traktuje ksik jako przedmiot-zabawk. W miar dorastania i zdobywania estetycznych dowiadcze pojawia si i ronie w dziecku wiadomo specyficznej funkcji sowa w literaturze, sowa budujcego odrbny, autonomiczny wiat wyobrani. Na tym etapie pojmowania dziecko suchajc bani lub opowiadania, czuje si uczestnikiem prezentowanych zdarze, wchodzi w sam rodek wiata przedstawionego. Podstawowymi elementami warunkujcymi pene zrozumienie i odbir estetyczny dziea literackiego, funkcjonujcymi analogicznie do widzenia i wiadomoci wzrokowej s (wg Strzemiskiego): pene rozumienie sensu wypowiedzi jzykowej, przypisywanie jej znacze wtrnych, nadanych wartoci symbolicznych, charakterystycznych dla jzyka poetyckiego (w znaczeniu jzyka literatury). Tok rozumowania (modelowy): (1) na terenie literatury, ktr ma obj w caoci narastajca etapami wiadomo literacka czytelnika, istnieje pierwszy, uproszczony, konturowy odbir rzeczywistoci przedstawionej. To jest zwrcenie uwagi odbiorcy gwnie na zdarzenie, elementarn jednostk fabuy. o to pojedyncze, statyczne zdarzenie rozwija si pniej w bardziej zoony szereg akcj o utwory pisane dla najmodszych maj prost, ale wyrazist akcj (2) wyodrbniony bohater literacki prezentuje si najpierw w sposb uproszczony, przez znaczcy rekwizyt o Czerwony Kapturek dziewczynka w czerwonej czapeczce o Kot w wysokich butach z cholewami itd. z czasem w wiadomoci czytelnika-dziecka do skonkretyzowanego wygldu postaci doczaj si jej cechy charakterystyczne o w pytaniu skierowanym do dziea najwaniejszy staje si zaimek pytajcy kto? (3) kolejny etap odbir dalszych elementw wiata przedstawionego szczegw dotyczcych akcji (miejsce, to, relacje przestrzenne) o pytania: gdzie?, w jaki sposb?, w zwizku z czym? odbir wtkw pierwszo- i drugoplanowych oraz epizodycznych uzmysowienie sobie relacji przestrzennych w utworze, odbir znacze metaforycznych (4) odkrycie narratora (kto mwi?, dlaczego tak mwi?, skd o tym wie?)

ZDARZENIE (1)

POSTA (2)

PRZESTRZE UTWORU (3)

Dzieci w utworach przeznaczonych dl siebie, zwaszcza w baniach (najatwiej) spostrzegaj ramy tekstu: formuy pocztku i koca o bardzo typowej stylistyce. Funkcje: o artystyczna o uwiarygodnienie tekstu o wysunicie na pierwszy plan narratora PERCEPCJA DZIEA MALARSKIEGO (wg Strzemiskiego) KONTUR SYLWETKA BRYA WIATOCIE WIDZENIE RUCHOME LITERACKIEGO ZDARZENIE POSTA PRZESTRZE NARRACJA GRY Z TRADYCJ LITERACK
Powyszy model jest cile laboratoryjny.

POETYCKA EDUKACJA poznawanie funkcji poetyckiej jzyka na drodze dziaania zabawy z tekstem (klasy I-IV) wyrnianie leksykalnych rodkw stylistycznych, okrelenie ich funkcji (klasa V) analiza porwnawcza (gimnazjum) interpretacje NAUKA LEKTURY Pierwszy kontakt z lektur nie jest bezporedni wana jest tu rola porednika, on tworzy pierwszy wzorzec nawykw zwizanych z lektur. Dziecko styka si z mow ekstatyczn ju w okresie niemowlctwa. Poetycki obszar, w ktrym yje mae dziecko: wiersze i recitativo matki, specyficzne nazewnictwo przedmiotw i czynnoci, dziecica dwikomowa, piewanki, bujanki usypianki, wywracanki sowne.

Mae dziecko, ogldajc przy wspudziale dorosego obrazki w ksice, najpierw uczc si mowy powtarza w swoim jzyku nazwy przedstawionych na rysunku przedmiotw i czy je z wykonywanymi czynnociami. Potem domaga si od osb dorosych ujcia caoci obrazka w form pojedynczego zdarzenia: ukad egocentryczny gwnym bohaterem jest samo dziecko, obrazki pocztkowo tylko znaki ikoniczne, wczanie si do nich znakw sownych jest kilkuetapowe: o opowiadanie porednika lektury zwizane jedynie z treci obrazka, o prby wczenia tekstu pisanego do tych gonych komentarzy, o poszerzanie rozmiaru tych wstawek, zwikszenie ich iloci, o dziecko jest w stanie ich wysucha cay czytany tekst. Wczanie do komunikatu gestu, mimiki, odpowiedniej modulacji gosu, wasnego komentarza sownego, ktry powinien przerodzi si w rozmow o lekturze. Podstawow potrzeb czytelnicz jest potrzeba suchania dla przyjemnoci. Drugi kierunek lektury uwzgldnia potrzeb emocjonalnych przey czytelnika (pacz, miech) kod semantyczny, ktry tworzy atmosfer dziea i charakterystyk postaci (Roland Barthes). Trzeci kierunek to potrzeba czytelniczej wiedzy kod kulturowy (dziecice pytania). Czytelnicza potrzeba kombinowania, hermeneutyczny. pewnego wysiku umysowego kod

Potrzeba marzenia kod symboliczny w zbiorze dziecicych pyta znaczy ten kod ciekawo. Pene dowiadczenie czytelnika.
PROCES CZYTANIA POTRZEBY CZYTELNIKA ZWIZANE Z LEKTUR
Potrzeba przyjemnoci czytania Potrzeba emocji Potrzeba wiedzy Potrzeba kombinowania Potrzeba marzenia

POLA SEMANTYCZNE LEKTURY, ZWANE KODAMI

Kod dziaa narracyjnych

RODZAJ I GATUNEK PODPORZDKOWANE KIERUNKOM LEKTURY

Ba Opowiadanie Powie przygodowo-podrnicza Od groteski do melodramatu Epopeja Powie historyczna Powie obyczajowa Zagadki-acuszki Powie sensacyjna Utwory liryczne Powie science fiction

Kod semantyczny Kod kulturowy Kod hermeneutyczny Kod symboliczny

Kierowa lektur zachowa u dziecka postaw czytelnicz wobec tekstu. wiat opowiadany (czytany) przez porednika staje si wasnoci dziecka. W jego oczach otrzymuje znami realnoci, a ono samo czuje si jego bezporednim uczestnikiem. SAMODZIELNA LEKTURA 3 podstawowe modele kontaktu dziecka z ksik: 1) POCZYTAJ MI, MAMO o umiejtno czytania ley w oczach dziecka w granicach magicznej umiejtnoci wiata ludzi dorosych o obecno gonego promotora porednika w przekazie lektury jest konieczna o zasada psychologicznej identyfikacji dziecka z opiekunem-porednikiem 2) JU CZYTAM o dotyczy dzieci starszych, umiejcych sobie poradzi ze sowem drukowanym o dziecko w wieku od 7 do 10 lat nie moe jeszcze w sposb waciwy uchwyci caoci znaczeniowej utworu literackiego, poniewa koncentruje si na odcyfrowywaniu literek o uzasadniona psychologicznie ch naladowania dziecko wasne ja umieszcza w obrbie wiata przedstawionego, rzutujc wasne emocje na wybranego bohatera lub narratora 3) SAMODZIELNA LEKTURA o rozpoczyna si w wieku 11-12 lat o lektura odpowiedzialna i wiadoma o dziecko wkracza w okres swobody i niezalenoci intelektualnej, w ktrych zaznacza si wiadomy wybr oraz okrelone, indywidualne upodobania estetyczne lektura staje si jednym z podstawowych skadnikw ycia psychicznego, ktry tworzy wasny obraz wiata

Kryteria oceny relacji czytelnik (nastolatek) ksika: Jak ksik wybra czytelnik? Jak dugo czyta (w odcinkach czy jednym tchem)? Czy czyta do koca, czy zostawia nie doczytan? Ile razy siga po t sam ksik? Kiedy i gdzie j czyta? Jakie miejsce zajmuje ta ksika na jego pce? Jaki jest jej wygld zewntrzny? Czy poleca j do czytania rwienikom? Czy mwi i do kogo na temat przeczytanej ksiki? Co mwi o ksice? (Cytaty, powoanie si na autorytet ksiki, krytyka). Czy prbuje uy jej w dziaaniu? (Uczenie si fragmentw na pami, ilustracje, prby dokonania adaptacji ksiki). wiat przedstawiony odbierany jako: obraz wiata realnego wzr do naladowania sacrum wiat, ktrego sens kryje drugie dno utworu przekaz osobowoci autora warto autonomiczna (lektura koncentruje si na samym dziele, moe mie charakter zabawowy) BOHATER LITERACKI W FUNKCJI POREDNIKA Dziecko poznajc kolejnych bohaterw literackich czy si z nimi uczuciowo. Blisze poznanie wzmaga jego sympati dla nich, mocne emocjonalne zaangaowanie wyznacza wartoci i kieruje wyborem moralnym. Bohaterowie pojawiajcy si w dowiadczeniach literackich dziecka: zwierzta z ksieczek obrazkowych o dziecko ogranicza si do ich rozpoznawania i uczenia si ich nazw odnajdywanie antropomorfizacji (np. kaczka-dziwaczka)

bohaterowie-zwierzta w bardziej rozbudowanych ukadach fabularnych, ale wci do wzorw ludzkich (kozioek-Matoek) zwierzta pozostajce zwierztami i ta ich sytuacja egzystencjalna jest tematem opowiadania (powieci Curwooda, Ksiga dungli Kiplinga itp.) o zwierzta jako najblisze otoczenie czowieka ludzie mali i duzi ktrych zabawne przygody i komiczne cechy charakteru budz zaciekawienie, a czasem miech dzieci (bajeczki Brzechwy i Tuwima) postaci baniowe z duszych utworw fabularnych, yjce gdzie daleko (nieka, May Ksi) fantastyczne postacie ludzikw krasnoludkw, drewniaczkw, plastusiw (Muminki, Pinokio) zabawki lalki, misie, maskotki, pocigi, samochody, wzki, klocki wasno przedmiotowa dziecka (Kubu Puchatek) ludzie dziewczynki, chopcy i doroli ktrzy s mimetycznym obrazem postaci realnych albo pojawiaj si w uproszczeniu czy deformacji w charakterze kukieek lub lalek (dziewczynka z zapakami, Robinson Cruzoe, Guliwer itd.) o bohater literacki = porednik w dziecicym poznawaniu wiata i ludzi o dziecko prbuje na razie na paszczynie literatury dziecicej zrozumie siebie w kontakcie z innymi PRZESTRZE MIDZYOSOBOWA A WYCHOWANIE

Ukad relacji osobowych i rozwijajca si wraz z nimi sytuacja komunikacyjna: ty (ja) ksztatowanie (Jachowicz) ja i ja utosamianie (Konopnicka) ja (my) i wy wyodrbnienie (Poraziska) ja i ty kontakt (Przybo) ja odosobnienie (Wawiow) ja a ty porozumienie (?)