Projekt wspfinansowany ze rodkw Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Spoecznego.

ZADANIA NA DOWODZENIE GEOMETRIA CZ. 1

Autor: Wojciech Guzicki

Materiay konferencyjne Wrzesie 2010

Centralna Komisja Egzaminacyjna Zesp ds. realizacji projektw wspfinansowanych z Europejskiego Funduszu Spoecznego

ul. Lewartowskiego 6, 00-190 Warszawa tel./fax (022) 536-65-46 tel. (022) 536-65-31 www.cke-efs.pl

ZADANIA NA DOWODZENIE GEOMETRIA, cz. I Wojciech Guzicki W arkuszach maturalnych matury prbnej (listopad 2009 r.) i matury podstawowej (maj 2010 r.) znalazy si zadania geometryczne na dowodzenie. Za poprawne rozwizanie takiego zadania zdajcy mg otrzyma 2 pkt. Zatem byy to tzw. zadania krtkiej odpowiedzi. Przy wystawianiu oceny za rozwizanie zadania na dowodzenie kierowano si zasad, e dowd matematyczny powinien by kompletny i tylko w wyjtkowych sytuacjach mona uzna, e zdajcy pokona zasadnicze trudnoci zadania, nie doprowadzajc przy tym rozwizania do koca. W tym opracowaniu pokazuj 21 zada geometrycznych na dowodzenie o podobnym stopniu trudnoci jak zadania ze wspomnianych wyej arkuszy. Przyjmuj, e za poprawne rozwizanie kadego z tych zada przyznaje si 2 pkt. Natomiast kwestia, za jakie rozwizanie czciowe mona przyzna 1 pkt, jest w kadym przypadku spraw dyskusyjn. Pokazuj trzy typy zada na dowodzenie. Pierwszy polega na tzw. rachunku ktw. Dowd geometryczny sprowadza si do wyznaczenia miar pewnych istotnych w zadaniu ktw i wycigniciu waciwych wnioskw z przeprowadzonych oblicze. W takich zadaniach pokonanie zasadniczych trudnoci zadania moe polega na waciwym wybraniu ktw wyjciowych i wyznaczeniu (za ich pomoc) miar innych ktw. Dokoczenie rozwizania sprowadza si wwczas do wycignicia wnioskw. Drugi typ zada to proste nierwnoci geometryczne, w dowodzie ktrych wykorzystuje si tzw. nierwno trjkta. Pokonanie zasadniczych trudnoci zadania moe polega na waciwym wyborze trjktw i zapisaniu nierwnoci trjkta dla nich. Znw dokoczenie rozwizania moe polega na zebraniu razem tych nierwnoci. Wreszcie trzeci typ zada to proste zadania, w ktrych korzysta si z przystawania trjktw. Pokonanie zasadniczych trudnoci zadania moe polega na waciwym wyborze trjktw i penym uzasadnieniu ich przystawania (dokoczenie rozwizania polega wwczas na wycigniciu wniosku) lub na waciwym wyborze trjktw, stwierdzeniu ich przystawania i wycigniciu poprawnego wniosku przy braku penego uzasadnienia przystawania. We wszystkich przedstawionych dowodach korzystamy z nastpujcych twierdze geometrycznych, ktre powinny by dobrze znane kademu maturzycie: 1. Suma ktw trjkta jest rwna 180 . 1a. Suma ktw ostrych trjkta prostoktnego jest rwna 90 . 1b. Kt zewntrzny trjkta jest rwny sumie ktw wewntrznych do niego nieprzylegych. 1c. Suma ktw czworokta jest rwna 360 . 2. Kty wierzchokowe s rwne. 3. Suma ktw przylegych jest rwna 180 . 4. Kty przy podstawie trjkta rwnoramiennego s rwne. 5. Kty odpowiadajce i naprzemianlege przy dwch prostych rwnolegych s rwne. 1

5a. Suma ktw pooonych przy tym samym boku rwnolegoboku jest rwna 180 . 5b. Przeciwlege kty rwnolegoboku s rwne. 6. Suma dwch bokw trjkta jest wiksza od boku trzeciego. 7. Boki trjkta pooone naprzeciw rwnych ktw s rwne. Korzystamy take z trzech cech przystawania trjktw.

ZADANIA 1. Rachunek ktw 1. Punkt O ley wewntrz trjkta ABC. Udowodnij, e

AOB > ACB.

2. Dany jest trjkt ostroktny rwnoramienny ABC, w ktrym AC = BC. Odcinek AD jest wysokoci tego trjkta. Udowodnij, e ACB = 2 BAD. 3. Na przeciwprostoktnej AB trjkta prostoktnego ABC wybrano punkty D i E w taki sposb, by AC = AE oraz BC = BD. Udowodnij, e DCE = 45 . 4. Dany jest trjkt ABC, w ktrym BAC = , ABC = oraz ACB = . Na bokach BC, AC i AB tego trjkta wybrano odpowiednio punkty D, E i F w taki sposb, by AE = AF , BD = BF i CD = CE. Udowodnij, e EF D = + = 90 . 2 2

5. W piciokcie wypukym ABCDE poprowadzono wszystkie przektne. Udowodnij, e CAD + DBE + ECA + ADB + BEC = 180 . 6. Dany jest czworokt wypuky ABCD. Punkty P , Q, R i S s punktami przecicia dwusiecznych ktw zewntrznych czworokta ABCD. Udowodnij, e sumy przeciwlegych ktw czworokta P QRS s rwne. 7. W rwnolegoboku ABCD, w ktrym bok AB jest dwa razy duszy od boku BC, poczono rodek M boku AB z wierzchokami C i D. Udowodnij, e kt CM D jest prosty. 8. Punkty D i E le odpowiednio wewntrz bokw BC i AC trjkta ABC. Punkt F jest punktem przecicia dwusiecznych ktw CAD i CBE. Udowodnij, e AEB + ADB = 2 AF B. 9. Na bokach trjkta rwnobocznego ABC, na zewntrz trjkta, zbudowano dwa kwadraty BEF C i ACGH oraz trjkt rwnoboczny ABD tak jak na rysunku: G C H E F

D 3

Udowodnij, e kt HDE jest prosty. 10. Trjkt rwnoramienny ABC, w ktrym AC = BC, rozcito odcinkiem AD na dwa trjkty rwnoramienne BDA i CAD tak, e AB = AD = CD. Udowodnij, e ACB = 36 . 11. Trjkt rwnoramienny ABC, w ktrym AC = BC, rozcito odcinkiem CD na dwa trjkty rwnoramienne DCA i BCD tak, e AC = AD oraz CD = BD. Udowodnij, e CAB = 36 . 12. Trjkt rwnoramienny ABC, w ktrym AC = BC, rozcito odcinkiem AD na dwa trjkty rwnoramienne DAB i CAD tak, e AB = DB oraz CD = AD. Udowodnij, e ACB = 180 . 7 2. Nierwno trjkta 13. Punkty K i L le na boku AB trjkta ABC. Udowodnij, e obwd trjkta KLC jest mniejszy od obwodu trjkta ABC. 14. W trjkcie ABC poczono wierzchoek A z dowolnym punktem D boku BC. Udowodnij, e 2 AD > AB + AC BC. 3. Przystawanie trjktw 15. Na bokach AB, BC i CA trjkta ABC zbudowano (na zewntrz trjkta) trzy trjkty rwnoboczne: AF B, BDC i CEA. Udowodnij, e AD = BE = CF . 16. Na bokach BC i CD rwnolegoboku ABCD zbudowano (na zewntrz rwnolegoboku) trjkty rwnoboczne BCK i DCL. Udowodnij, e trjkt AKL jest rwnoboczny. 17. Dany jest rwnolegobok ABCD z ktem ostrym przy wierzchoku A. Na pprostej AB wyznaczono punkt M (M = B) taki, e CB = CM , a na pprostej CB punkt N (N = B) taki, e AB = AN . Udowodnij, e DM = DN . 18. Na bokach AB i BC kwadratu ABCD obrano odpowiednio punkty E i F takie, e EB + BF = AB. Udowodnij, e suma ktw BAF , EDF i ECB wynosi 90 . 19. Na bokach AB, BC i CA trjkta ABC zbudowano trzy trjkty rwnoboczne: AP B, BRC i CQA. Trjkt BRC ley po tej samej stronie boku BC co trjkt ABC, pozostae dwa le na zewntrz trjkta ABC. Udowodnij, e punkty A, P , R i Q s wspliniowe lub s wierzchokami rwnolegoboku. 20. Dane s dwa kwadraty: ABCD i AEF G. W obu kwadratach podana kolejno wierzchokw jest przeciwna do ruchu wskazwek zegara. Udowodnij, e BE = DG. 4

21. Punkt P ley na boku AB prostokta ABCD. Punkty Q i R s rzutami punktu P na przektne AC i BD. Punkt E jest rzutem wierzchoka A na przektn BD. Udowodnij, e P Q + P R = AE.

ROZWIZANIA ZADA 1. Rachunek ktw 1. Punkt O ley wewntrz trjkta ABC. Udowodnij, e AOB > ACB. Rozwizanie; sposb I. Przedumy odcinek AO do przecicia z bokiem BC trjkta ABC. C D O

Kt AOB jest ktem zewntrznym trjkta BDO; zatem AOB > BDO. Kt BDO jest ktem zewntrznym trjkta ADC; zatem BDO > ACD. Std wynika, e AOB > ACD. Rozwizanie; sposb II. Oznaczmy kty tak jak na rysunku: C

O A Mamy wwczas BAC = + , Std wynika, e ACB = 180 BAC ABC = 180 = = (180 ) ( + ) = a wic ACB < AOB. AOB ( + ), ABC = + . B

2. Dany jest trjkt ostroktny rwnoramienny ABC, w ktrym AC = BC. Odcinek AD jest wysokoci tego trjkta. Udowodnij, e ACB = 2 BAD. 6

Rozwizanie. Oznaczmy

ACB = oraz C

BAC = .

D A Wtedy = 180 2, czyli =

180 2

czyli

= 90 . Std dostajemy 2 BAD = CAD = (90 ) = 90 90 + = , 2 2 ACB = = 2 BAD.

3. Na przeciwprostoktnej AB trjkta prostoktnego ABC wybrano punkty D i E w taki sposb, by AC = AE oraz BC = BD. Udowodnij, e DCE = 45 . Rozwizanie. Oznaczmy kty ostre trjkta ABC tak jak na rysunku: C

A D E

Poniewa AC = AE, wic ACE = AEC = 1802 = 90 . Std wynika, e 2 BCE = 2 . W podobny sposb pokazujemy, e ACD = 2 . Zatem DCE = 90 + 90 = 90 = 90 = 45 . 2 2 2 2

4. Dany jest trjkt ABC, w ktrym BAC = , ABC = oraz ACB = . Na bokach BC, AC i AB tego trjkta wybrano odpowiednio punkty D, E i F w taki sposb, by AE = AF , BD = BF i CD = CE. Udowodnij, e + EF D = = 90 . 2 2 Rozwizanie. C E D

A F 7

Poniewa trjkt F EA jest rwnoramienny (z zaoenia mamy F A = EA), wic 180 AF E = AEF = = 90 . 2 2 Podobnie trjkt DF B jest rwnoramienny, skd wynika, e BF D = Std dostajemy EF D = 180 90 90 2 2 = + 180 = = 90 . 2 2 2 BDF = 90 . 2

5. W piciokcie wypukym ABCDE poprowadzono wszystkie przektne. Oblicz sum ktw CAD + DBE + ECA + ADB + BEC. Rozwizanie. Niech P i Q bd punktami przecicia przektnej AD odpowiednio z przektnymi BE i CE. Oznaczmy kty literami greckimi tak jak na rysunku: D Q P A B C

Kt jest ktem zewntrznym trjkta BDP , a wic = + . Kt jest ktem zewntrznym trjkta ACQ, wic = + . Suma ktw trjkta P QE jest rwna + + = 180 , skd wynika, e + + + + = 180 . 6. Dany jest czworokt wypuky ABCD. Punkty P , Q, R i S s punktami przecicia dwusiecznych ktw zewntrznych czworokta ABCD. Udowodnij, e sumy przeciwlegych ktw czworokta P QRS s rwne. 8

Rozwizanie. Oznaczmy kty tak jak na rysunku: D S A C B Q R

P Wwczas P AB = 1 (180 ) = 90 . Podobnie P BA = 90 . Std dostajemy 2 2 2 AP B = + . W podobny sposb CRD = + . Zatem 2 2 AP B + CRD = i podobnie + + +++ 360 + = = = 180 2 2 2 2

BQC + DSA = 180 .

7. W rwnolegoboku ABCD, w ktrym bok AB jest dwa razy duszy od boku BC, poczono rodek M boku AB z wierzchokami C i D. Udowodnij, e kt CM D jest prosty. Rozwizanie. Oznaczmy kt BAD liter . Trjkty M DA i M CB s rwnoramienne, bo AD = AM = M B = CB. D C

A Zatem AM D =
180 2

M BM C =

B =
2.

oraz

180 (180 ) 2

Std wynika, e

AM D + BM C = czyli CM D = 90 .

180 + = 90 , 2 2

8. Punkty D i E le odpowiednio wewntrz bokw BC i AC trjkta ABC. Punkt F jest punktem przecicia dwusiecznych ktw CAD i CBE. Udowodnij, e AEB + ADB = 2 AF B. 9

Rozwizanie. Przyjmijmy oznaczenia: EBA = :

CAB = , C

CBA = ,

DAB = oraz

F E

A Zauwamy, e

AEB = 180 ( + ) Zatem

oraz

ADB = 180 ( + ).

AEB + ADB = 360 ( + + + ). Poniewa punkt F ley na dwusiecznych ktw CAD i CBE, wic F AB = Zatem + 2 oraz F BA = + . 2

AF B = 180 ( F AB + F BA) = 180 Std natychmiast wynika, e

+++ . 2 AEB + ADB = 2 AF B.

9. Na bokach trjkta rwnobocznego ABC, na zewntrz trjkta, zbudowano dwa kwadraty BEF C i ACGH oraz trjkt rwnoboczny ABD tak jak na rysunku: G C H E F

D Udowodnij, e kt HDE jest prosty. 10

Rozwizanie. Poniewa AH = AC = AB = AD, wic trjkt HDA jest rwnoramienny. Nastpnie HAD = 360 HAC CAB BAD = 360 90 60 60 = 150 , skd wynika, e 1 (180 HAD) = 15 . 2 BDE = 15 . Zatem

HDA = Podobnie dowodzimy, e HDE = c. b. d. o.

HDA + ADB + BDE = 15 + 60 + 15 = 90 ,

10. Trjkt rwnoramienny ABC, w ktrym AC = BC, rozcito odcinkiem AD na dwa trjkty rwnoramienne BDA i CAD tak, e AB = AD = CD. Udowodnij, e ACB = 36 . Rozwizanie. Oznaczmy kt ACB liter : C

A Poniewa trjkt CAD jest rwnoramienny, wic ktem zewntrznym trjkta CAD, wic

B CAD = . Poniewa kt ADB jest

ADB = CAD + ACD = 2. Trjkt BDA jest rwnoramienny, wic ABD = 2. Wreszcie BAC = ABC = ABD, bo trjkt ABC jest rwnoramienny. Z twierdzenia o sumie ktw w trjkcie dostajemy teraz rwnanie BAC + ABC + ACB = 180 , czyli 2 + 2 + = 180 . Zatem 5 = 180 , czyli = 36 . 11. Trjkt rwnoramienny ABC, w ktrym AC = BC, rozcito odcinkiem CD na dwa trjkty rwnoramienne DCA i BCD tak, e AC = AD oraz CD = BD. Udowodnij, e CAB = 36 . 11

Rozwizanie. Oznaczmy kt BAC liter : C

Wwczas ABC = (bo trjkt ABC jest rwnoramienny) oraz BCD = (bo trjkt BCD jest rwnoramienny). Zatem ADC = DCB + BCD = 2. Poniewa trjkt DCA jest rwnoramienny, wic ACD = 2. Std wynika, e ACB = 3. Mamy zatem rwnanie BAC + ABC + ACB = 180 , czyli + 3 + = 180 . Zatem 5 = 180 , czyli = 36 . 12. Trjkt rwnoramienny ABC, w ktrym AC = BC, rozcito odcinkiem AD na dwa trjkty rwnoramienne DAB i CAD tak, e AB = DB oraz CD = AD. Udowodnij, e ACB = 180 . 7 Rozwizanie. Oznaczmy kt ACB liter : C

A Poniewa trjkt CAD jest rwnoramienny, wic ktem zewntrznym trjkta CAD, wic

B CAD = . Poniewa kt ADB jest

ADB = CAD + ACD = 2. Trjkt DAB jest rwnoramienny, wic BAD = 2. Std wynika, e BAC = 3 oraz ABC = BAC = 3, bo trjkt ABC jest rwnoramienny. Z twierdzenia o sumie ktw w trjkcie dostajemy teraz rwnanie BAC + ABC + ACB = 180 , czyli 3 + 3 + = 180 . Zatem 7 = 180 , czyli = 12
180 7 .

2. Nierwno trjkta 13. Punkty K i L le na boku AB trjkta ABC. Udowodnij, e obwd trjkta KLC jest mniejszy od obwodu trjkta ABC. Rozwizanie. C

Korzystamy dwukrotnie z nierwnoci trjkta: KC < AK + AC, LC < LB + BC. Dodajemy stronami te nierwnoci, a nastpnie do obu stron dodajemy KL: KC + LC + KL < AK + AC + LB + BC + KL = AB + AC + BC. 14. W trjkcie ABC poczono wierzchoek A z dowolnym punktem D boku BC. Udowodnij, e 2 AD > AB + AC BC. Rozwizanie. Korzystamy dwukrotnie z nierwnoci trjkta dla trjktw ABD i ACD: C

D A Otrzymujemy AB < AD + BD, AC < AD + CD. Po dodaniu tych nierwnoci stronami, otrzymujemy AB + AC < 2 AD + BD + CD = 2 AD + BC, czyli 2 AD > AB + AC BC. 13 B

3. Przystawanie trjktw 15. Na bokach AB, BC i CA trjkta rwnobocznego ABC le odpowiednio punkty D, E i F tak, e AD = BE = CF . Udowodnij, e trjkt DEF jest rwnoboczny. Rozwizanie. Poniewa AD = BE = CF i AB = BC = CA, wic DB = EC = F A. C E F

A Teraz zauwaamy, e ADF wynika, e DE = EF = F A. BED

B CF E (cecha przystawania BKB), skd

16. Na bokach BC i CD rwnolegoboku ABCD zbudowano (na zewntrz rwnolegoboku) trjkty rwnoboczne BCK i DCL. Udowodnij, e trjkt AKL jest rwnoboczny. Rozwizanie. Przypumy, e kt jest ktem ostrym rwnolegoboku oraz < 60 . Pozostae przypadki pozostawimy jako wiczenie. L

A B K Wwczas AB = LD = LC oraz BK = DA = CK. Ponadto ABK = 360 ABC CBK = 360 (180 ) 60 = 120 + , LDA = 360 ADL LDC = 360 (180 ) 60 = 120 + , LCK = BCD + BCK + LCD = + 60 + 60 = 120 + . 14

Std wynika, e trjkty ABK, LDA i LCK s przystajce, a wic AK = LA = LK. 17. Dany jest rwnolegobok ABCD z ktem ostrym przy wierzchoku A. Na pprostej AB wyznaczono punkt M (M = B) taki, e CB = CM , a na pprostej CB punkt N (N = B) taki, e AB = AN . Udowodnij, e DM = DN . Rozwizanie. Oznaczmy kt BAD liter D C

A B M

N Wtedy BCD = . Zauwamy nastpnie, e trjkty BM C i N BA s rwnoramienne i ich kty przy podstawie s rwne (bo kty M BC i N BA s wierzchokowe). Zatem BCM = N AB i std wynika, e N AD = N AB + = BCM + = DCM. Zatem trjkty N AD i DCM s przystajce (cecha przystawania BKB) i DN = DM . 18. Na bokach AB i BC kwadratu ABCD obrano odpowiednio punkty E i F takie, e EB + BF = AB. Udowodnij, e suma ktw BAF , EDF i ECB wynosi 90 . Rozwizanie. Poniewa EB = BF , wic AE = AB EB = AB (AB BF ) = BF . Zatem take EB = F C. D C

A 15

Z zaoe wynika, e trjkty ABF i DAE s przystajce (AB = DA, AE = BF , ABF = DAE = 90 , cecha przystawania BKB). Podobnie trjkty CBE i DCF s przystajce. Std wynika, e BAF + EDF + ECB = ADE + EDF + F DC = ADC = 90 . 19. Na bokach AB, BC i CA trjkta ABC zbudowano trzy trjkty rwnoboczne: AP B, BRC i CQA. Trjkt BRC ley po tej samej stronie boku BC co trjkt ABC, pozostae dwa le na zewntrz trjkta ABC. Udowodnij, e punkty A, P , R i Q s wspliniowe lub s wierzchokami rwnolegoboku. Rozwizanie. Przypumy, e punkty A, P , R i Q nie s wspliniowe. Rozpatrujemy tylko przypadek, gdy CBA < 60 , tzn. gdy pprosta BA ley wewntrz kta CBR. Pozostae przypadki zostawiamy Czytelnikowi. P R

A Q

Trjkty BAC i BRP s przystajce ( CBA = 60 ABR = RBP , BC = BR, BA = BP , cecha przystawania BKB). Zatem P R = AC. W podobny sposb dowodzimy, e trjkty BCA i RCQ s przystajce. Zatem AQ = QC = AC. Std wynika, e P R = AQ. Z tego drugiego przystawania wynika rwnie, e P A = BA = RQ. Czworokt P AQR ma zatem przeciwlege boki rwne, a wic jest rwnolegobokiem. 20. Dane s dwa kwadraty: ABCD i AEF G. W obu kwadratach podana kolejno wierzchokw jest przeciwna do ruchu wskazwek zegara. Udowodnij, e BE = DG. Rozwizanie. Rozpatrujemy przypadek, gdy wierzchoek E ley wewntrz kwadratu ABCD. D C F G E

B DAG, AB = AD,

Trjkty ABE i ADG s przystajce ( BAE = 90 EAD = AE = AG, cecha przystawania BKB). Zatem BE = DG. 16

21. Punkt P ley na boku AB prostokta ABCD. Punkty Q i R s rzutami punktu P na przektne AC i BD. Punkt E jest rzutem wierzchoka A na przektn BD. Udowodnij, e P Q + P R = AE. Rozwizanie. Niech E bdzie rzutem punktu A na przektn BD i niech F bdzie rzutem punktu P na odcinek AE. D E F A Q R C

Czworokt P REF jest prostoktem, wic P R = F E. Zauwaamy teraz, e P F BD, skd wynika, e AP F = ABD = BAC = P AQ. Std wynika, e trjkty prostoktne AP F i P AQ s przystajce. Zatem P Q = AF , czyli P Q+P R = AF +F E = AE, co koczy dowd.

17