You are on page 1of 238

Mayntz R., Holm K., Hbner P.

, Wprowadzenie do metod socjologii empirycznej, Warszawa 1985

Operctcjonalizacja poj .............................................................................11 4. Problem trafnoci i rzetelnoci ................................................................17 5. Formuowanie pyta socjologicznych.....................................................19 1. Formalne wasnoci danych ....................................................................30 2. Zasady dokonywania pomiaru ................................................................36 3. Rne poziomy pomiaru .........................................................................38 Wskanik ....................................................................................................40 5. Indeksy ....................................................................................................45 1. Skala jako narzdzie pomiaru .................................................................50 1. Co to jest prba i do czego suy ............................................................77 2. Prba losowa ...........................................................................................79 Metody obserwacji ....................................................................................101 Wywiad socjologiczny ..............................................................................121 3. Budowa kwestionariusza ......................................................................133 Socjometria ...............................................................................................146 Analiza treci ............................................................................................154 Eksperyment .............................................................................................176 Opracowanie i analiza danych ..................................................................203

Niektre metodologiczne zaoenia empirycznych bada spoecznych


1. Pojcia iv badaniach spoecznych Pojcie a przedmiot. Naukowiec ma do czynienia nie z rzeczywistoci sam w sobie", lecz z pewnym zbiorem dowiadcze mniej lub bardziej celowo organizowanych przez pojcia. Jego kontakt z przedmiotem nie ma charakteru bezporedniego i bezrefleksyjnego; nazywajc go i tym samym porzdkujc pojciowo uczony postrzega przedmiot mylowo i z dystansu. Uwalnia go to rwnoczenie od przymusu bezporedniego spontanicznego reagowania na bodce otoczenia i daje swobod mylenia. Posugiwanie si jzykiem,-a tym samym pojciami, ma znaczenie, rzecz jasna, nie tylko dla naukowca, jednak dla procesu poznania naukowego to pojciowe porednictwo midzy podmiotem a przedmiotem dowiadczenia jest conditio sine cjua non. Pojcie jest to opisana za pomoc okrelonego sowa (lub zestawu sw) tre wyobraenia. Pojcie wic nigdy co moe brzmie jak tautologia nie jest tosame ze zjawiskami, ktrych dotyczy wyobraenie. Dlatego te samo pojcie nie moe by podstaw do orzekania, co jest rzeczywistoci. Przyjcie pojcia grupa" czy zbiorowo" za podstaw konstatacji, czym grupa jest, oznaczaoby milczce utosamienie pojcia z rzeczywistoci realn. Analiza pojcia moe co najwyej pomc ucili, jakie zjawiska czy fakty mamy na myli uywajc odnonego sowa. Pojcia nie stanowi take czego w rodzaju fotograficznej odbitki zjawisk rzeczywistoci. Porzdkujemy nasze dowiadczenia za pomoc poj, ale porzdek ten nie odzwierciedla wprost struktury rzeczywistoci obiektywnej. Rnice midzy tym, co organiczne", i tym, co nieorganiczne", czy midzy ciaem" a dusz" s to przykady schematw pojcio-

12

Metodologiczne zaoenia empirycznych bada^Colecznych

wych, z ktrych niedoskonaoci wspczesny uczony zdaje sobie spraw. Zasada prostej relacji midzy pojciem a przedmiotem jest nie do przyjcia choc;aby dlatego, e nasze postrzeganie przedmiotw czy faktw jest z koniecznoci niepene. Przyczyn s nic tylko granice, w jakich porusza si moe ludzkie dowiadczenie, lecz take selektywno uwagi kierujca naszym postrzeganiem w obrbie tego, co jest temu postrzeganiu dostpne. Co wicej, selektywno postrzegania rzeczywistoci i postpujca za tym selektywno poj nie ma charakteru przypadkowego, lecz najoglniej rzecz biorc uwarunkowana jest przez zainteresowanie czy interes. Postrzegamy przede wszystkim to, co wydaje si nam z jakich wzgldw wane lub znaczce, i to nastpnie, jako istotna skadowa treci wyobraenia, staje si elementem pojcia. Poniewa wszelki sd o wzgldnej doniosoci rnych aspektw dowiadczalnie poznawanego wiata mona uzna za sd wartociujcy, wic pojcia, z racji swej wybirczoci, nacechowane s wartociujce Owego immanentnego zwizku z wartociami nie naley myli z elementami specyiieznie wartociujcymi, zawartymi w wiciu pojciach obok elementw opisowych. Dotyczy to zwaszcza poj, ktre odnosz si do zjawisk spoecznych. Wyrazistymi przykadami mog tu by pojcia takie, jak morderstwo" czy bohater", ale take owiata", wsplnota". (W odrnieniu od nich wyraenia grzech", zy", szpetny" itp. nie oceniaj zjawisk, lecz symbolizuj jedynie miary wartoci suce do ich oceny). Istniej, oczywicie, take pojcia nacechowane wartociujco w stopniu nieznacznym lub zgoa nierozpoznawalnym (np. wiek szkolny"). Ocena zawarta w pojciu jest przy tym uwarunkowana kulturowe i ulega historycznym zmianom tak pod wzgldem kierunku, jak siy; moe by ona rwnie rna w rnych grupach tego samego spoeczestwa, czego przykadem jest chociaby pojcie rewolucja" 1. Wartociujce elementy wielu poj dotyczcych, zjawisk spoecznych przy braku odpowiedniej ostronoci mog sta si czynnikiem zakcajcym badanie. Nie chcemy przez to powiedzie, e naley posugiwa si pojciami
Opisany w rozdziale drugim dylercncjal semantyczny jest metoda pozwalajc ni. in. ujawnia wartociowanie zawarte implicite w pojciu.
1

Pojcia. Funkcje poj

13

neutralnymi ze wzgldu na wartoci. Neutralne ze wzgldu na wartoci pojcia nie s warunkiem uzyskania wartociowych wynikw bada, przeciwnie pozytywna ub negatywna ocena zjawisk spoecznych moe by wana dla formuowania spoecznie istotnych pyta badawczych. Funkcje poj. Chcc dokadniej okreli rol i znaczenie poj w badaniu zaczniemy od wyrnienia ich czterech podstawowych funkcji. Pojcia mog porzdkowa postrzeganie (funkcja poznawcza lub porzdkujca), ocenia spostrzeenia (funkcja oceniajca), kierowa dziaaniem jednostek (funkcja pragmatyczna lub praktyczna) oraz umoliwia porozumiewanie si (funkcja komunikacyjna). Funkcji pragmatycznej poj nie bdziemy tu rozwaa. Oceniajca funkcja poj, jak ju powiedzielimy, odgrywa rol przy okrelaniu celw poznania naukowego, formuowaniu pyta badawczych i wyciganiu wnioskw z uzyskanych wynikw. Zajmijmy si teraz dwiema pozostaymi funkcjami. W spoecznych badaniach empirycznych pojcia su do ustalenia, co naley bada (funkcja porzdkujca): atmosfer w zakadzie pracy", autorytarny styl kierowania", ruchliwo spoeczn" itd. W nastpnej kolejnoci umoliwiaj one powiadomienie o wynikach bada (funkcja komunikacyjna), ewentualnie take ich sprawdzenie w powtrnych badaniach. Aby spenia te funkcje, pojcia musz odpowiada trzem warunkom. Pierwszym jest trwaa zgoda co do treci wyobrae, ktre wie si z okrelonymi sowami, inaczej mwic nie moe zdarzy si, e kto przez grupy" rozumie tylko chwilowe zgromadzenie kilkunastu osb w parku czy na ulicy, kto inny za tylko wielkie, zorganizowane struktury w rodzaju urzdu czy zakadu pracy. Wie si z tym cile drugi warunek: pojcia musz by precyzyjnie zdefiniowane, tzn. dokadnie naley ustali ich zawarto znaczeniow. Jest to tym trudniejsze, im bardziej abstrakcyjne jest pojcie lub im mniej wie si z zewntrznym wygldem przedmiotu. Istniej np. rnice zda co do tego, czy poczucie my" albo przejawy wsppracy wchodz w zakres wyobraenia grupa". Wreszcie pojcia uyte w badaniach empirycznych musz mie jaki ekwiwalent empiryczny, tzn. musz oznacza co, co dostpne jest dowiadczeniu, obserwacji przynajmniej za porednictwem wskanikw. Te trzy warunki mona uj

mmsm

14

Mstodoiogiczae zaoenia empirycznych bada spoecznych

w jednym zdaniu: aby pojcia uyte w badaniu empirycznym mogy speni funkcj porzdkujc, musz mie uzgodnione i precyzyjnie zdefiniowane ekwiwalenty empiryczne. Treci poj: spoeczne jednostki i cechy. Sformuowana wyej zasada dotyczy poj nie formalno logicznych, lecz substancjalnych poj socjologicznych, tzn. poj, ktrych uywamy do oznaczenia obserwowanych danych wchodzcych w zakres przedmiotowy tej nauki. (Pojcia logiczne, jak koniunkcja, alternatywa, negacja itp., nie nale do specyficznie przedmiotowych, tote nie bdziemy si tu nimi zajmowa). Pojcia substancjalne odnosz si zarwno do jednostek spoecznych, jak do ich cech. Jednostki spoeczne, ktre mog sta si przedmiotem badania (jednostkami badawczymi), to: 1) jednostki ludzkie traktowane jako istoty spoeczne; 2) okrelone produkty dziaa ludzkich materialne i niematerialne (np. idee, wartoci, normy); 3) zbiorowoci lub grupy spoeczne poczynajc od maych i chwilowych ugrupowa, a koczc na duych i zorganizowanych zbiorowociach, ze spoeczestwami wcznie. Badane jednostki spoeczne z reguy interesuj badacza nie w caej ich zoonoci, lecz z punktu widzenia okrelonej wasnoci czy cechy. Czowieka jako produkt socjalizacji nikt nie bada w caoci", bada si np. jego stosunek do religii, jego przynaleno klasow czy efekty pracy zawodowej. Rwnie grupy spoeczne bada si nie jako caoci, lecz np. w aspekcie struktury komunikacyjnej, systemu wartoci czy stopnia zhierarchizowania. Druga zasadnicza kategoria poj dotyczy wic waciwoci lub cech (okrelenia te s zamienne). Oba rodzaje poj s ze sob cile powizane. Pojcia okrelajce cechy maj sens tylko o tyle, o ile odnosz si do jednostek badawczych: badamy nie cech konformizm" czy zintegrowanie", lecz konformistyczne zachowania osb (cech jednostek ludzkich) lub stopie integracji spoeczestw (cech grup). Kiedy indziej, posugujc si szczegowym opisem okrelonych cech, wyodrbniamy jednostki badawcze z ogu moliwych przedmiotw obserwacji i tworzymy w ten sposb zbiory obiektw (kobiety, szpitale, spoeczestwa przemysowe itd.). Pojcia okrelajce cechy mona podzieli na kilka podkategorii.

^^ Pojcia. Wymiar i konkretne wartoci cechy

15

Nie silc si na przedstawienie klasyfikacji wyczerpujcej i w peni rozcznej moemy wymieni kilka kryteiiw podziau. Zacznijmy od cech jednostek ludzkich. Po pierwsze, jedne z nich okrelaj, jaki czowiek jest (wiek, pe, inteligencja, zadowolenie z czego) lub co czyni (emigruje, pracuje, wyjeda)2. Po drugie, istniej cechy tak zwane zrelatywizowcuw, ktre charakteryzuj jednostk z uwagi na jej stosunek do innych jednostek: by przeoonym, przyjacielem, maonkiem; bardziej procesualnie rzecz ujmujc nale do nich take okrelenia pewnych czynnoci: by komu posusznym, zawiera z kim zwizek maeski. I wreszcie, charakteryzujc jednostk z. uwagi na jej przynaleno do okrelonej grupy (nie do abstrakcyjnej kategorii cech!) posugujemy si cechami kontekstowymi; przykadem jest okrelenie czowieka jako Francuza, hamburczyka, czonka zwizku zawodowego czy studenta Wolnego Uniwersytetu w Berlinie. Analogicznie wyrni mona take cechy grup, midzy nimi jednak wystpuje jeszcze inna wana rnica. Istniej mianowicie takie cechy grup, ktre s prost wypadkow cech ich poszczeglnych czonkw, oraz takie, ktre tak prost wypadkow nic s. W pierwszym przypadku mwi si o cechach agregatywnych (lub analitycznych), naley do nich np. redni wiek uczniw danej klasy czy udzia robotnikw wrd ogu zatrudnionych w danym zakadzie pracy. Struktura wadzy w spoeczestwie, stopie zbiurokratyzowania instytucji czy cel, ku ktremu zmierza stowarzyszenie, nic dadz si natomiast wyprowadzi bezporednio z cech poszczeglnych czonkw spoeczestwa, instytucji, stowarzyszenia; w takim przypadku mwi si o cechach globalnych (lub integralnych). Wymiar cechy i konkretne wartoci cechy. Uyte tu wyraenie wymiar cechy" wskazuje, e pojcia okrelajce wasnoci charakteryzuj nie konkretne zjawiska, lecz wymiary zjawisk. Ze wzgldu na dany wymiar pojedynczy obiekt badawczy reprezentuje zatem
Nale do nich take tzw. cechy dyspozycyjne, czyli skonnoci, aby w okrelonych warunkach zachowywa si. zmienia si czy, oglnie mwic, reagowa w okrelony sposb. Nie jest jednak pewne, czy jest to rzeczywicie szczeglny rodzaj cech i czy nie chodzi tu po prostu o takie waciwoci, ktrych nie moemy bezporednio obserwowa, ale o ktrych istnieniu moemy wnioskowa na podstawie okrelonych obserwowalnych przejaww.
s

<--u

16

Metodologiczne zaoenia empirycznych bada spoecznych

kadorazowo tylko jedn z wielu moliwych wartoci cechy. Inaczej mwic mona go zlokalizowa w okrelonym miejscu na skali zmieniajcych si wartoci danej cechy. I tak, mody" albo liczcy 28 lat" s to wartoci na skali wieku, konformistyczny" jest pewn wielkoci w wymiarze zachowania wzgldem norm". Analogicznie dobra atmosfera w zakadzie pracy" i maa konfliktowo" s wielkociami w wymiarach odnoszcych si do cech grupowych. Czsto jednak poprzestaje si w badaniach spoecznych na podziale jednostek badanych na te, ktre maj okrelon cech, i te, ktre jej nic maj, np. na posiadajcych samochd i nic posiadajcych, go, na biorcych udzia i nie biorcych udziau w gosowaniu wyborczym. Nasuwa si pytanie, czy w takim przypadku mona mwi o jakich wymiarach. Zastanowiwszy si jednak dojdziemy do wniosku, e sarna cecha, oznaczana raz jako wystpujca, a kiedy indziej jako nie wystpujca, kryje w sobie pewien wymiar (np. jakiej marki ma kto samochd, na ktr parti gosuje), tyle e pominite zostaj szczegowe wartoci cechy w tym wymiarze. Ponadto, definiujc te cech na wyszym poziomie oglnoci, take fakt jej niewystpowania mona czsto uzna za okrelon warto w tym wymiarze; w odniesieniu do przykadu z udziaem w wyborach cech t mona by nazwa zachowaniem wyborczym", poniewa powstrzymanie si od gosowania jest take jednym z zachowa moliwych w takiej sytuacji. Cechy, ktre mog przyjmowa przynajmniej dwie wartoci, nazywa si zmiennymi. Pojcia ilociowe i jakociowe. Trzeba wreszcie wskaza na rnic midzy cechami ilociowymi i jakociowymi. W pierwszym przypadku miar cechy s: wielko, stopie, ilo (25 lat, silna motywacja pracy, wysoki stopie integracji), w drugim przypadku: sposb, typ, rodzaj (demokratyczny styl kierowania, wolny zawd, pe eska). Cechy jakociowe mona jednak take wyrazi liczbowo, co zostanie szczegowo omwione w rozdziale drugim. Tak cech jakociow,jak postawa mona np. redukowa do stopnia pozytywnego lub negatywnego nastawienia wzgldem jakiego obiektu, zawody z kolei mona porzdkowa wedug stopnia ich prestiu spoecznego. Czsto take, aby przedstawi cech jako wielowymiarow cech ilociow, wystarczy dokona analitycznego podziau cechy

Pojc^K jednostkowe i oglne, historyczne i uniwersalne

17

jakociowej na poszczeglne wymiary czstkowe. Tak pozornie czysto jakociow cech, jak zawd mona rozoy na czynniki ilociowe: stopie zalenoci versus samodzielnoci w wykonywaniu zawodu, wymagany poziom wyksztacenia, udzia czynnoci manualnych versus mentalnych itd. Rnica midzy cechami ilociowymi i jakociowymi jest wic umowna i nieostra. Pojcia jednostkowe i oglne; pojcia historyczne i uniwersalne. Jak kada nauka, ktra dy do uoglnie, take socjologia posuguje si pojciami majcymi wicej ni jeden konkretny desygnat. Owe pojcia oglne mog odnosi si zarwno do spoecznych jednostek (klas obiektw), jak i do wasnoci. Mog si one rni take stopniem oglnoci. Na przykad pojcia robotnik''' czy gmina" maj wikszy stopie oglnoci ni pojcia robotnik wykwalifikowany" czy wie", ktre obejmuj tylko cz zakresu tych pierwszych. Terminy, ktre w przeciwiestwie do poj oglnych dotycz pojedynczych przypadkw, dokadnie umiejscowionych w przestrzeni i czasie, nazywane s pojciami jednostkowymi. Hamburg, Juliusz Cezar czy NSDAP s takimi przypadkami jednostkowymi czy jednostkowymi bytami historycznymi, ich okrelenia czsto nazwy wasne s pojciami jednostkowymi. Pojcia oglne obejmuj zawsze swym zakresem, przynajmniej potencjalnie, wiele przypadkw, nie znaczy to jednak, e nie dadz si umiejscowi w czasie i przestrzeni. Pojcie oglne cesarz rzymski" mona np. dokadnie zlokalizowa w czasie i przestrzeni, tzn. okreli czas i miejsce, w ktrych cesarz rzymski nic istnia i nie istnieje. Nie da si natomiast okreli liczby przypadkw jednostkowych wchodzcych w zakres pojcia oglnego, ktre pojawi si w przyszoci. Z tego, co zostao wyej powiedziane, wynikaoby, e pojcia jednostkowe s pojciami historycznymi, natomiast wraz ze wzrostem oglnoci pojcia staj si coraz bardziej ponadhistoryczne. Nie jest to iejiaajj zasada bez wyjtkw. Me wszystkie pojcia uniwersaizuj si^Waz ^vzrostem poziomu oglnoci (poszerzaniem si zakresu znaf^9$JA^eg^\Przykadowo, nice si stopniem oglnoci pojcia: i&totoukwjymefal szlachetny metal s rwnie ponadhistoryczne. Na\V- Wprowadzenie...

2>go4o

20

Metodologiczne zaoenia empirycznych bada spoecznych

kontekstach nadawana jest nowa tre (lub tworzone s nowe kombinacje znanych sw), jak np. w przypadku osobowoci spoecznej", statusu", grupy pierwotnej". Jeeli istnieje ju pojcie oglne, ktremu mona przyporzdkowa jako podkategen nowe pojcie, to postpuje si wedug klasycznej metody definicji per genus proximum et differentiam specificctm. Tak powstay np. pojcia grupa pierwotna" i grupa wtrna". Definicje nominalne i definicje realne. Niezalenie od sposobu postpowania definicyjnego wyrni mona dwa rodzaje definicji: definicje realne i definicje nominalne. Definicja realna jest to wypowied charakteryzujca istotne wasnoci przedmiotu stanowicego desygnat definiendum. Definicje realne stwierdzaj wic istnienie cech jakiego zjawiska. W zwizku z powyszym musz by trafne empirycznie i jeli nasze wyobraenia o przedmiocie oka si bdne mog by faszywe. W przypadku definicji realnych pojcie, ktre ma by zdefiniowane, ju istnieje wraz ze sw treci odnoszc si do okrelonego przedmiotu, tzn. definiendum ma wasne, niezalene od definiens znaczenie. Typow definicj realn byoby np. stwierdzenie: partia polityczna (kady obiekt, ktry nazywamy parti polityczn) jest to organizacja o demokratycznej strukturze wewntrznej, ktra poprzez uczestnictwo w kampanii wyborczej ubiega si o udzia we wadzach. Jeeli dowiemy si, e struktura wewntrzna niektrych organizacji okrelanych przez nas mianem partii politycznych nie jest demokratyczna, to powysza definicja, jako definicja realna, okae si faszywa i bdziemy musieli poszuka takich cech, ktre rzeczywicie przysuguj wszystkim organizacjom okrelanym jako partie polityczne. Zawarto znaczeniowa bdcego w obiegu, ale nie zdefiniowanego, pojcia bywa zazwyczaj wielowarstwowa, a czsto take pynna. Tylko cz tej zawartoci wchodzi ostatecznie w skad cisej definicji realnej (jak to mona byo zobaczy na przykadzie definicji pojcia partia polityczna"). Pojcie oznacza wic co wicej ponad to, co zostao zawarte w definicji, a zatem definicja jest niewyczerpujca lub czstkowa. Mona j odpowiednio poszerza, dodajc dalsze cechy, i uzupenia, jeeli dowiemy si o przedmiocie czego nowego.

Definiowanie poj. Definicje nominalne i realne

21

To, co Z caej zoonej treci jakiego pojcia zostaje wczone w obrb jego definicji realnej, zaley m. in. od kontekstu, w ktrym ma by ono uyte, co wicej to samo pojcie moe by rnie definiowane pod wanmkiem, e elementy owych rnych definicji wchodz w zakres jego penej, zoonej zawartoci treciowej. Mona to wyranie pokaza porwnujc prawnicze, politologiczne, historio-graficzne i socjologiczne definicje pojcia partia polityczna". W przeciwiestwie do definicji realnej definicja nominalna ustala znaczenie, ktre powinno przysugiwa okrelonemu terminowi definiendum, tzn. nazywa przedmiot, ktry ma wasnoci okrelone w definiens. Definicja nominalna partii politycznej" moe wic brzmie np. tak: parti polityczn nazwiemy kad organizacj o strukturze demokratycznej, ktra poprzez uczestnictwo w kampanii wyborczej ubiega si o udzia we wadzach. Ustanawiana jest tu pewna konwencja jzykowa. Dlatego te definicja nominalna nie moe by faszywa (lecz co najwyej nieprzydatna). Jeeli stwierdzimy, e wewntrzna struktura obiektu, ktry chcielibymy okreli jako parti, nie jest demokratyczna, to nie znaczy wcale, e definicja jest faszywa, lecz e pojcie partia polityczna" odnosi si do innego obiektu. Poniewa przy definicji nominalnej definiendum nie ma adnego znaczenia poza definiens, wic w sensie logicznym kada definicja nominalna jest definicj wyczerpujc. Oba rodzaje definicji maj swoje zalety i wady, zalenie od celu, jakiemu maj suy. Najoglniej mona powiedzie, e definicji nominalnych uywa si przede wszystkim wwczas, gdy chodzi o budow twierdze oglnych o charakterze uniwersalnym, natomiast definicji realnych przy opisie zjawisk uwarunkowanych historycznie. Szczeglna uyteczno definicji nominalnych w badaniach empirycznych polega na moliwoci precyzyjnego okrelenia przedmiotu badania. Jeli np. mianem przywdcy spoecznego" postanawiamy okrela osoby cechujce si wysok pozycj socjometryczn, to wiadomo, kogo naley zaliczy do tej kategorii badawczej. W przypadku definicji realnej natomiast mona by si sprzecza, czy takie definiowanie przywdcy spoecznego jest rzeczywicie waciwe, a wic czy wszystkie osoby cechujce si wysok pozycj socjometryczn rzeczywicie s" przywdcami spoecznymi oraz czy pojcia tego

-------- T&tstiSmmr*'?- " ->

22

Metodologiczne zaoenia empirycznych bada spoecznych

nie mona zastosowa do okrelonych osb, ktre takiej pozycji nie maj. Precyzyjno definicji nominalnej ma jednak take sab stron. Poniewa definicja ta z zasady nie podlega kryterium prawda--falsz", wynikajca std swoboda definiowania, jeeli tylko z danym pojciem wiemy jakie znaczenie niezalene od definicji sformuowanej explicite, atwo moe przerodzi si w brak jakiejkolwiek dyscypliny. Poszukujemy wszak definicji zdolnej uchwyci to zjawisko, odwoujc si skdind do naszego rozumienia, czym w rzeczywistoci"' s przywdcy spoeczni. W ostatecznym rachunku uznajemy wic poznawalnosc struktur rzeczywistoci spoecznej i niektre definicje nominalne wydaj nam si wzgldem tej rzeczywistoci nieadekwatne, tzn. samowolne. Kada definicja uodparnia pojcie na wpyw przypadkowych zmian jego znaczenia, ktre czsto zdarzaj si w mowie potocznej. Mona to jednak uzna take za wad, jako e w takiej zmianie znaczenia odzwierciedla si ewolucja definiowanego przedmiotu bd naszej wiedzy o nim. W przypadku definicji realnych, gdy zawsze powstaje pytanie, czy opisuj one przedmiot w sposb waciwy, trudniej nie zauway tego rodzaju zmian ni w przypadku definicji nominalnych, ktre a priori nie mog by faszywe. Staralimy si przedstawi rnic midzy definicjami realnymi i nominalnymi. W rzeczywistoci jednak rnica ta jest czsto niewyrana. Defmiens w definicjach nominalnych prbuje si niekiedy tak formuowa, aby byy one prawdziwe take jako definicje realne, i cho w trosce o precyzj wybiera si wanie definicj nominaln, to przecie na ogl mamy pewne pojcie o zjawisku, do ktrego odnosi si definiendum. Czy powiemy wwczas, e u podstaw definicji nominalnej naley doszukiwa si definicji realnej, czy raczej, e zominalizowana zostaa 'definicja realna, nie ma wikszego znaczenia. Wane jest, e w naukach spoecznych pojcia zdefiniowane stricte nominalnie, jako definiendum nie majce wasnego, niezalenego od defmiens znaczenia, zdarzaj si stosunkowo rzadko. Najczciej spotyka si je wrd nowych terminw fachowych. Zreszt, jeeli nowe pojcie okrela zjawisko, ktre w jakim stopniu dostpne jest bezporedniej obserwacji, to czsto z biegiem czasu pojcie to uzyskuje jednak znaczenie niezalene od swego pierwotnie nominalnie

Opcracjonalizp.cja poj. Definicja operacyjna

23

ustalonego dcfmiens (przykadem moe by status", innowacja", socjalizacja"); duej natomiast zachowuj swj nominalny charakter pojcia cechujce si wysokim, poziomem abstrakcji (np. Parsonsa patiem variables ukad zmiennych). To, co zostao tu powiedziane o tworzeniu poj i definicji, nie da si, niestety, uj w kilka prostych regu. W kadym razie w przypadku poj centralnych dla danego zamysu badawczego naley najpierw zastanowi si, czy co do ich znaczenia panuje zgodno pogldw na tyle, aby mona byo zrezygnowa z formuowania definicji explicite. Budujc definicj pojcia bdcego w powszechnym obiegu naley zdawa sobie spraw z jego historycznie uksztatowanych znacze, nawet jeli w samej definicji nie zostan one uwzgldnione. Nastpnie naley zdecydowa, czy pojciu temu nadawa charakter konwencji jzykowej czy twierdzenia ucilajcego cechy przedmiotu, ktry mamy na myli, ewentualnie, jak pogodzi w definicji obie te intencje. Jeli nie chcemy zastosowa definicji stricte nominalnej, naley zastanowi si, w jakim stosunku poszczeglne elementy skadowe definiens pozostaj do penego zakresu znaczeniowego definienchim i czy zostay one waciwie wybrane ze wzgldu na kontekst, w ktrym pojcie to bdzie uyte. W odniesieniu do samej definicji naley ponadto uwzgldni kilka prostych zasad: 1. Definicja nic moe by bdnym koem, tzn. czon definiujcy...... definiens nie moe zawiera w sobie definiendwn (np. definicja nie moe brzmie nastpujco: rozum zdolno mylenia; mylenie = aktywno rozumu). 2. Definicja, jeli to moliwe, nie powinna by formuowana w formie przeczenia. 3. Znaczenie poj uytych w definiens powinno by moliwie precyzyjne i jednoznaczne.

Operctcjonalizacja poj
Definicja operacyjna. W badaniach empirycznych nie wystarczy dokadne zdefiniowanie gwnych poj, trzeba ponadto sprecyzowa operacje badawcze, ktre pozwol orzec, czy zjawisko okrelane przez

24

Metodologiczne zaoenia empirycznych bada spoecznych

odnone pojcie wystpuje czy nie (wzgldnie jak wielko przybiera w danym przypadku cecha reprezentujca okrelony wymiar). Zamy, e badanie ma dotyczy zadowolenia z pracy, ktre definiujemy jako wzgldne zadowolenie pracownika z rodzaju czynnoci zawodowych i z warunkw, w jakich je wykonuje". Z definicji tej nie wynika jeszcze, kiedy badacz moe uzna, e dany pracownik jest np. bardzo zadowolony pracy". W tym celu naley ustali, e due zadowolenie z pracy" ma miejsce wwczas, gdy pracownik na pytanie, czy z pracy w danym zakadzie jest: bardzo zadowolony, umiarkowanie zadowolony, niezadowolony odpowie: jestem bardzo zadowolony" i/lub owiadczy, e adnych innych czynnoci zawodowych nie wykonywaby chtniej ni te, ktre wykonuje obecnie, i/lub warunki swojej pracy w odpowiedzi na odpowiednie pytanie okreli jako bardzo dobre". Wyspecyfikowanie takich operacji badawczych, ktre pozwol stwierdzi wystpowanie zjawiska ujtego w definicji, nazywa si definicj operacyjn (niekiedy take definicj instrumentaln). Definicja operacyjna nie jest wic jeszcze jednym rodzajem definicji, obok definicji nominalnej i realnej, lecz koniecznym w procesie kadego badania przeoeniem pojcia zdefiniowanego realnie lub nominalnie na jzyk technik bd operacji badawczych. Konieczno operacjonalizacji poj uytych w badaniu jest czym innym ni warunek wspomniany na s. 13, zgodnie z ktrym pojcia uyte w badaniach spoecznych musz mie ekwiwalenty empiryczne, cho trzeba przyzna, e bez takich ekwiwalentw nie mona by zbudowa operacyjnych definicji poj. Rwnoczenie jednak i o tym te ju bya mowa empiryczne ekwiwalenty poj maj charakter wzgldnie bezporedni lub poredni. Wyjanimy to w powizaniu z definicj operacyjn. Empiryczny ekwiwalent pojcia ma charakter bezporedni wwczas, gdy zjawisko okrelane przez to pojcie mona obserwowa bezporednio. Co, co okrelamy jako osob", rodzin" bd klas szkoln", wydarzenie takie, jak pochd, zabjstwo, wypadek samochodowy, cechy takie, jak pe czowieka, liczebno grupy, a rwnie wiele form jawnych (werbalnych i niewerbalnych) zachowa mona obserwowa bezporednio. Nie znaczy to, e definicja operacyj-

^^ Opcracjonalizacja poj. Definicja operacyjna

25

na jest wwczas niepotrzebna, aczkolwiek wyraona c:cplicite definicja takich zjawisk jest ju niekiedy take ich definicj quasi-ope-racyjn, z ktrej wynika, jak mona lub jak trzeba postpowa, aby stwierdzi ich wystpowanie. Zasadniczo jednak dopiero definicja operacyjna okrela sposb tego postpowania. I tak np. wielko grupy mona definiowa jako liczb jej czonkw. Odnosi si to do jednoznacznie do metody pomiaru, definicja wskazuje jednak na to tylko porednio. Natomiast definicja operacyjna musi dokadnie wskaza, co naley mierzy, kiedy i jak: badacz moe liczy czonkw grupy, gdy zgromadz si w komplecie, prosi o informacj ktrego z czonkw grupy, sprawdzi list nazwisk czonkw grupy itd. Moe si jednak zdarzy, e badacz liczc czonkw grupy nie zdaje sobie sprawy, i grupa nie jest w komplecie, na licie za mog znajdowa si nazwiska take byych czonkw, sowem przestrzeganie zasad postpowania okrelonych w definicji operacyjnej take w przypadku zjawisk bezporednio obserwowalnych nie gwarantuje penej odpowiednioci midzy wynikami przeprowadzonych operacji a intencjonaln zawartoci pojcia. Problem ten jednak z ca ostroci wystpuje dopiero przy zjawiskach, ktre uchwyci mona tylko porednio. Faktycznie w badaniach spoecznych ma si do czynienia na og z pojciami majcymi jedynie porednie ekwiwalenty empiryczne. Czego, co okrelamy np. jako grup interesu czy klas spoeczn, nic da si obserwowa bezporednio. To samo dotyczy wielu cech osobowociowych, zwaszcza dyspozycyjnych. Take normy, wartoci, przewiadczenia czy ideologie nie poddaj si bezporednio ogldowi. To samo dotyczy takich wasnoci grup, jak integracja czy spjno, struktura wadzy. Przypominajc sobie znane definicje tych poj dostrzegamy natychmiast, i nie wynika z nich, jak mona empirycznie wykaza obecno okrelanych przez nie zjawisk. Pojciom tym, jeeli wchodz bezporednio w skad pyta formuowanych jako zagadnienia badawcze, trzeba wic nada jak namacaln" posta. Problemy, ktre si tu wyaniaj, przedstawimy na przykadach. W przypadku zjawisk nie dajcych si obserwowa bezporednio trzeba si najpierw zastanowi, jakie inne zjawiska obserwowalne mona uzna za dowd ich istnienia. Posumy si pojciem inte-

X3*WtiUfHBr

26

Metodologiczne zaoenia empirycznych bada spoecznych

gracji grupy. Mona j definiowa jako wiadome, harmonijne, oparte na wsppracy zespolenie. Jakie dajce si obserwowa fakty mog wiadczy o takim zespoleniu? Ot moemy dy do ustalenia, jak dalece wsplne s cele, ktre czonkowie grupy staraj si osign stosujc podzia pracy, jak czsto okazuj sobie wrogo we wzajemnych kontaktach i jaki jest udzia procentowy czonkw, ktrzy akceptuj swoj przynaleno do grupy i niechtnie by z niej zrezygnowali. Fakty te mog wiadczy o istnieniu (i stopniu) integracji. S to wskaniki zjawisk, ktre mamy na myli, ale ktrych nie moemy obserwowa bezporednio. Wyliczenie cech obse rwo walnych, ktre mog by wskanikami zjawisk nie' dajcych si stwierdzi bezporednio, nie jest jednak jeszcze definicj operacyjn. Definicja taka wymaga zoperacjonalizo-wania poszczeglnych cech, a wic m. in. sprecyzowania, co naley uzna za wrogo" we wzajemnych kontaktach, jak - np. za pomoc jakich pyta chce si stwierdza, czy kto akceptuje" swoj przynaleno do grupy i czy chtnie bd niechtnie z przynalenoci tej by zrezygnowa itd. Definicja operacyjna polega wic na okreleniu operacji badawczych, dziki ktrym bdzie mona orzec, czy i w jakim stopniu ma miejsce taki stan rzeczy, ktry dowodzi istnienia zjawisk nazwanych danym pojciem. W podobny sposb mona szuka postrzegalnych wskanikw wszelkich innych poj majcych jedynie porednie ekwiwalenty empiryczne i przekada je na okrelone operacje badawcze. O ulegoci wobec wadzy moemy wnioskowa, dajmy na to, dostrzegajc, e okrelone osoby w okrelonych sytuacjach s zawsze posuszne poleceniom innych okrelonych osb; inteligencj jako cech osobnicz moemy bada za pomoc testu inteligencji itp. Przy czym zjawisko, ktre mamy na myli posugujc si pojciem teoretycznym, nigdy nie jest tosame z tym, co przyjmujemy ostatecznie za jego wskanik. Na przykad reakcja na test inteligencji nie jest inteligencj, lecz jedynie jej przejawem. Czy okrelony, dajcy si obserwowa stan rzeczy mona uzna za wiadectwo istnienia zjawiska, ktrego nie mona obserwowa bezporednio, tzn. czy jest on trafny jako wskanik tego zjawiska, zaley od zaoe teoretycznych, ktrych susznoci nieatwo dowie. Zaoenia te mog by faszywe, skutkiem czego wskaniki bd nie-

Operacjcmalizacja poj. Pojcie a definicja operacyjna

27

trafne, tzn. bd wiadczy o istnieniu czego innego ni zjawisko, 0 ktrym mylimy. Zakada si np., e postawa uzewntrznia si w wypowiedziach, werbalnych, jednak okrelone wypowiedzi mog by podyktowane okolicznociow obaw, a zatem nie wyraaj zakadanej postawy. Podobnie reakcja na okrelony test inteligencji moe wiadczy w pewnych przypadkach o elokwencji raczej ni o inteligencji badanego, a rzadko, z jak czonkowie jakiej grupy okazuj sobie wzajemn wrogo, nie o stopniu jej integracji, lecz o czym, czego badacz nie wie, np. o tym, e w danej grupie manifestowanie wrogoci jest karane. Problemami tymi zajmiemy si bliej- w rozdziale nastpnym. W kadym razie trudnoci z jednoznacznym uznaniem trafnoci danych faktw jako wskanikw pojciowo zdefiniowanych zjawisk pozwalaj tylko z pewnym prawdopodobiestwem wnioskowa o wystpowaniu tyche zjawisk. Co wicej, uyte wskaniki s zawsze czstkowe i niedoskonae. Na przykad list wymienionych wyej wskanikw pojcia integracja" mona jeszcze uzupeni i trudno powiedzie, w ktrym momencie wyczerpaaby ona zakres jego definicji teoretycznej. Pojcie a jego definicja operacyjna. Pojcie moe si rni od swojej definicji operacyjnej, jak wynika z powyszego, zawartoci znaczeniow bd zakresem. To wszystko, czego mona si dowiedzie kierujc si odpowiednimi wskazaniami operacyjnymi, czyli zakres definicji operacyjnej moe by mniejszy ni zakres pojcia. W przypadku poj, ktrych ekwiwalenty empiryczne maj charakter poredni, owo ograniczanie zakresu dokonuje si dwustopniowo: najpierw w wyniku selektywnego doboru wskanikw, a nastpnie w wyniku ich operacjonalizacji. Przyjcie np. braku uzewntrznionej wrogoci we wzajemnych kontaktach midzy jej czonkami za jedyny wskanik integracji grupy jest pierwszym ograniczeniem zakresu tego pojcia. Jeeli nastpnie wskanik ten zoperacjona-lizowany zostanie w taki sposb, e za manifestacj wrogoci uzna si jedynie wymierzenie policzka, nie za obraliwe sowa czy odmow udzielenia pomocy, to nastpi tym samym dalsze ograniczenie zakresu znaczeniowego. W przypadku poj majcych bezporednie ekwiwalenty empiryczne operacjonalizacja zazwyczaj powoduje znacznie mniejsze ograniczenie zakresu, cho problem ten nie znika.

28

Metodologiczne zaoenia empirycznych bada spoecznych

Wypadki samochodowe iub narodziny mona obserwowa bezporednio, pozostaje jednak pytanie, czy ustalony w definicji operacyjnej sposb rejestrowania tych wydarze rzeczywicie daje pewno, e wszystkie przypadki majce miejsce w okrelonym czasie i na okrelonym terenie zostan zarejestrowane. Najtrudniejsze i prawdopodobnie take najczstsze s te przypadki, kiedy zakres pojcia i zakres definicji operacyjnej krzyuj si, tzn. kiedy definicja operacyjna tylko czciowo pokrywa si z pojciem i rwnoczenie czciowo poza nie wykracza. Dobrym przykadem moe tu by zarwno pytanie: Czy chciaby pan zmieni posad?" jako operacjonalizacja zadowolenia z pracy", jak te okrelenie wszystkie osoby, ktre w owiadczeniach dla wadz podatkowych zgaszaj dochd miesiczny w wysokoci ponad 5000 DM" jako definicja operacyjna warstwy wyszej". Konieczno operacjonaizacji odnosi si zreszt vv rwnym stopniu do poj definiowanych nominalnie, jak realnie, cho operacjonalizacja definicji nominalnych, zwaszcza jeli zostay sformuowane specjalnie dla potrzeb badania, ze wzgldu na ich precyzyjny zakres znaczeniowy jest czsto atwiejsza ni operacjonalizacja definicji realnych. Bywa take, e definicj nominaln od razu formuuje si operacyjnie. Definicndum jest wwczas wyliczeniem operacji badawczych: pojcie i jego operacjonalizacja pokrywaj si znaczeniowo. Przykadem moe by nastpujca definicja nominalna zdolnoci do nawizywania kontaktu": zdolno do nawizywania kontaktu jest to liczba wyborw dokonanych przez jednostk w odpowiedzi na test socjometryczny. Cakowite pokrywanie si zakresw pojcia i jego definicji operacyjnej jest wic przypadkiem szczeglnym, wystpujcym tylko przy pojciach definiowanych nominalnie. Mimo to wanie w przypadek szczeglny podnoszony jest do rangi zasady definiowania zwaszcza w naukach spoecznych przez operacjonctlizm, majcy dzi jeszcze swych nielicznych zwolennikw. Wspierajc si autorytetem fizyka Bridginana operacjonalici twierdz, e pojcie oznacza jedynie szereg operacji, jest rwnoznaczne z odpowiednimi operacjami. Rwnie ci reprezentanci nauk spoecznych, ktrzy odrzucaj operacjonalizm jako zasad budowania poj, niekiedy mimo woli

Problem trafnoci i rzetelnoci

29

mu ulegaj. Wanie w przypadku poj dotyczcych zjawisk nicobserwowalnych bezporednio, abstrakcyjnych i bardzo zoonych bywa, e definicja operacyjna niepostrzeenie stawia znak rwnania midzy zjawiskiem a tym, co si faktycznie mierzy. Niejeden badacz, ktry za pomoc wielowymiarowej skali statusu mierzy status jednostek, grupujc je nastpnie w warstwy zalenie od poziomu tak mierzonego statusu, uznawa w kocu status i warstwy za zjawiska istniejce spoecznie w tej postaci, w jakiej ustali je w swoich pomiarach. Niebezpieczestwo wynika std, e badacz interpretujc uzyskane wyniki i wycigajc wnioski z poziomu operacjonaizacji powraca znw na poziom poj. Interpretacja i wnioskowanie nastrcza wic te same problemy co stosunek midzy operacjonali-zacj (czyli tym, co zostao faktycznie zmierzone) a zjawiskiem kryjcym si za okrelonymi pojciami.

4. Problem trafnoci i rzetelnoci


O trafnoci mwilimy ju w poprzednim ustpie w zwizku z operacjonalizacj. Definicja operacyjna jest trafna wwczas, jeeli operacje prowadzone wedug zawartych w niej wskaza pozwalaj zarejestrowa dokadnie to, czego dotyczy pojcie. Jeli pojcie okrela zjawisko nie poddajce si bezporedniej obserwacji, to problem trafnoci rczkada si na dwa zagadnienia: najpierw naley odpowiedzie na pytanie, czy fakty obscrwowalne, wymienione w definicji pojcia jako wskaniki zjawiska okrelanego przez to pojcie, rzeczywicie wiadcz o jego wystpowaniu, tzn. czy s trafne jako wskaniki, nastpnie za, czy trafna jest operacjonalizacj tych wskanikw. Od czego zaley trafno wskanikw definicji operacyjnych, powiedzielimy ju w oglnych zarysach wyej. Kwestia trafnoci wyania si ponownie w odniesieniu do kadego narzdzia badawczego, do kadej metody zbierania danych i w nastpnym rozdziale bdziemy si ni zajmowa; przedstawimy take sposoby weryfikacji tej trafnoci. Trafno narzdzia badawczego, ktra zaley od waciwej definicji i operacjonaizacji poj okrelajcych przedmiot bada, naley odrni od jego rzetelnoci. Narzdzie jest rzetelne wwczas,

30

Metodologiczne zaoenia empirycznych bada spoecznych

gdy powtrne posu;nie si nim take przez innego badacza w tych samych warunkach da te same wyniki. Analogicznie wyniki uzyskane przy uyciu okrelonego narzdzia badawczego s rzetelne wwczas, gdy nie zale od osoby badacza, ktry je uzyska, oraz innych okolicznoci sytuacji badawczej. Rzetelno narzdzia zaley, po pierwsze, od jego dokadnoci, precyzji. Pytania, ktre zostan sformuowane tak niejasno, e respondent, syszc je po raz wtry, inaczej je zrozumie i inaczej na nic odpowie, s pytaniami nieprecyzyjnymi i nic gwarantuj uzyskania tych samych wynikw w skdind nie zmienionych warunkach. Po drugie, rzetelno narzdzia zaley od.jego obiektywnoci, co oznacza, e wyniki uzyskane przy jego uyciu nie zale od posugujcego si nim badacza. Jeeli np. dokadne sformuowanie pyta zadawanych respondentowi zostawi si ankieterowi, to rni ankieterzy mog odmiennie rozoy w nich niuanse, prowokujc w ten sposb bezzasadnie rne odpowiedzi; tak przeprowadzony wywiad nie bdzie wwczas narzdziem rzetelnym w przyjtym tu znaczeniu. Podobnie wtpi mona w rzetelno, jeeli przy analizie treci charakterystyka okrelonego tekstu wedug przyjtych kategorii zalee bdzie od indywidualnej interpretacji analizujcego lub sprawozdanie z obserwacji od indywidualnych zainteresowa (bd uprzedze) obserwatora. Tego rodzaju zagroeniom rzetelnoci prbuje si zapobiega, moliwie dokadnie standaryzujc narzdzia badawcze. Przy weryfikacji rzetelnoci narzdzia, co pniej omwimy dokadniej w zwizku ze szczegowymi technikami badawczymi, wylania si pewien problem natury oglnej, o ktrym wspomnimy ju teraz. Mianowicie odtwarzalno (powtarzalno) wynikw wiadczy o rzetelnoci narzdzia tylko wwczas, jeeli midzy pierwszym a drugim badaniem, dokonanym przy uyciu tego narzdzia, badany fakt nie uleg zmianie. Nie zawsze jednak mona to stwierdzi. Jeeli narzdzie badawcze nie jest rzetelne, to z gry naley wtpi w jego trafno. Warunkiem trafnoci jest wic zawsze rzetelno, jednak sama rzetelno narzdzia nie gwarantuje jeszcze jego trafnoci. Jeeli wybrane zostan faszywe wskaniki, to najwiksza nawet rzetelno pomiarw nie zapewni wiarygodnoci wynikw.

Formuowanie pyta w socjologii. Badania a teoria

31

5. Formuowanie pyta socjologicznych


Badania spoeczne a budowanie teorii. Empiryczne badania spoeczne i budowanie teorii socjologicznych s przeplatajcymi si i wzajemnie uzalenionymi fazami tego samego procesu poznania. Nikt dzi ju chyba nie przeczy, e bez zaoe teoretycznych badanie jest nic tylko bezowocne, ale wrcz niemoliwe. Jeeli zagorzali cmpiryci kwestionowali kiedy zaleno bada od teorii, to dlatego, e. zbyt wsko pojmowali teori i nie rozumieli, i samo formuowanie definicji przedmiotw socjologii oraz nadawanie nazw zjawiskom spoecznym jest ju podejmowaniem decyzji o charakterze teoretycznym. Warunkiem badania empirycznego jest jednak nie tylko pojciowe ujcie przedmiotu, ale po prostu postawienie pyta. Kade za pytanie, czy pytajcy zdaje sobie z tego spraw czy nie, zawiera w sobie element teorii, ktrym jest wypowiedziane lub milczco przyjte domniemanie istniejcych zalenoci lub waciwoci przedmiotu. Znaczenie przypisywane badaniom empirycznym w procesie poznania socjologicznego zaley w gruncie rzeczy od tego, jakimi zaoeniami teoretycznymi kierujemy si okrelajc natur naszego przedmiotu i jaki jest nasz stosunek do niego. Wystarczy uprzytomni sobie np., e weryfikacja hipotez przyczynowych metod eksperymentaln ma sens tylko wwczas, jeeli zakada si zarwno istnienie, jak zasadnicz poznawalno praw rzdzcych realnymi zalenociami spoecznymi. Rnice co do podstawowych zaoe teoretycznych wystpuj dzi przede wszystkim midzy reprezentantami nurtu nco-pozytywistycznoempirycystycznego (analitycznego) i dialektyczno--krytycznego. Z tych odmiennych zaoe, ktrych nie bdziemy tu bliej rozwaa3, wynika odmienne pojmowanie celu poczyna
O tych odmiennych zaoeniach patrz: dyskusja w Kolncr Zeitschrift fur Soziologic und Sozialpsychologie" 1962, nr 14 (2): K. R. Popper: Die Logik der Sozialwissenscliaften i T. W. Adorno: Zur Logik der SoziaMssenschaflen; 1964, nr 16 (2): H. Albert: Der Mythos der totaien Ycrnunft oraz 1964, nr 16 (4): J. Habermas: Gegen einen posilivistisch lialbierten Rationalismus. Por. take J. Habermas: Anulylische Wisscnschftstheorle und Dialektik, w: Zeitgnisse. Festschrift fur Theodor W. Adorno, M. Horkheimer (red.), Frankfurt a/M 1963 oraz prace K. R. Poppera wymienione w spisie literatury
3

i^^^^smff&r^gw

Metodologiczne zaoenia empirycznych bada spoecznych

w dziedzinie nauk spoecznych oraz rne rozumienie tego, czym teoria socjologiczna jejt lub by powinna. Dla socjologw o nastawieniu empirycystycznym celem jest opis i wyjanienie zjawisk spoecznych. Teoria, ku ktrej sic zmierza, jest dedukcyjnie lub zgol aksjomatycznie ustrukturowanym systemem twierdze weryfikowalnych empirycznie. Nie znaczy to, e skadaj si na ni jedynie te uoglnienia, ktre uzyskay ju potwierdzenie empiryczne. Take w ujciu empirycystw teoria wykracza poza to, co zostao ju udowodnione metod empiryczn. Owo wyjcie poza empirycznie udokumentowane ustalenia moe polega na tym, e: 1) w skad teorii wchodz aksjomaty, tzn. tezy nic wywodliwe w ramach tej teorii; 2) twierdzeniom teorii przypisuje si zakres wanoci wykraczajcy poza dotychczasowe dowiadczenia; 3) w skad teorii wchodz tezy jeszcze empirycznie nie potwierdzone lub takie, ktre rwnie w przyszoci mog by zweryfikowane nie bezporednio, lecz za porednictwem wynikajcych z nich hipotez. Tezy wchodzce w skad teorii powinny by jednak z zasady bezporednio lub porednio weryfikowalne empirycznie, tzn. takie, aby mona byo w trybie dowiadczalnym stwierdzi, czy s prawdziwe czy faszywe. Z empirycystycznie pojmowanego celu nauki i odpowiadajcego mu sposobu rozumienia teorii wynika rola bada empirycznych w procesie poznania. Ich podstawow funkcj jest weryfikacja hipotez, ale na tym ich zadania si nie .kocz. Jako analizy eksploracyjne (opis i wstpna diagnoza) dostarczaj przesanek do budowy hipotez, ktre nastpnie weryfikuje si w warunkach kontrolowanych. Wyniki nieoczekiwane i nic dajce si wyjani w ramach dotychczasowej teorii staj si bodcem do rozwijania, rnicowania i modyfikowania obowizujcego systemu twierdze teoretycznych i poj. Badania empiryczne, zwaszcza rozwinite techniki
do rozdziau pierwszego. [Wymienione artykuy K. R. Poppera, T. W. Adorna. II. Alberta, J. Habermasa z Klner Zeitschrift ftir Soziologie und Sozialpsychologic" znale mona te w wersji angielskiej w tomie: T. Adorno i wsplaut., The Positiyist Dispiite in German Soctohgy, tum. G. Adey, D. Frisby, New YorkHagcrstownSan Francisco London 1976 red. po!.].

Formuowanie pyta w socjologii. Etapy bada

33

badawcze, mog mie take wpyw na dalszy rozwj pewnych dziedzin teorii socjologicznej i przeciwnie niemono poddania okrelonych faktw badaniom empirycznym utrudnia take ich ujcie teoretyczne. Z podstawowych zaoe teoretycznych nurtu dialektyczno-krytycznego wynika inne rozumienie celu analizy socjologicznej, tzn. nic tylko opis i wyjanianie, lecz take krytyczna ocena zjawisk spoecznych. Krytyka rzeczywistoci jako cel nauki jest skutkiem uznania faktu, e czowiek obdarzony wol podmiot sam kreuje przedmiot socjologii rzeczywisto spoeczn zgodnie z wasnym systemem wartoci i potrzebami. Natura czowieka, historyczne moliwoci (lub koniecznoci) rozwoju gatunku oraz wynikajce z nich pragnienia ludzi pozwalaj okreli obowizujce, tzn. nie wycznie subiektywnowoluntarystyczne kryteria krytyki. Teoria krytyczna zawiera wic nie tylko twierdzenia konstatujce i wyjaniajce, lecz take sdy krytyczne. Wykraczaj one poza dowiadczeniei, odnosz si bowiem nie tylko do tego, co jest, lecz take do tego, czego nie ma lub co by powinno. Tego rodzaju sdy nic poddaj si weryfikacji empirycznej. W tak rozumianym procesie poznania badania empiryczne nie peni wic tej samej roli co przy podejciu cile empirycystycznym. Nie znaczy to jednak, e trac jakiekolwiek znaczenie, poniewa sdy krytyczne odnosz si do faktw spoecznych, ktre to fakty musz by najpierw empirycznie stwierdzone i wyjanione. Etapy procesu badawczego. W postpowaniu badawczym mona wyrni z grubsza nastpujce istotne etapy: 1) przygotowanie teoretyczne: pojciowa strukturalizacja przedmiotu badania i sformuowanie pyta badawczych; 2) plan bada i wybr narzdzi: ustalenie porzdku czynnoci badawczych, dobr narzdzi i technik realizacji cznie z operacjonalizacj gwnych poj, okreleniem zasad doboru prby, opracowaniem narzdzi (np. skal, indeksw, kwestionariusza);
* Tak si przynajmniej wydaje ze stanowiska empirycystycznego; zgodnie z tym, jak pojcie dowiadczenia" pojmuj reprezentanci teorii dialektyczno-krytycznej, wykraczanie" to nie jest wcale oczywiste. -3 Wprowadzenie...

gB*BBjgteMafrpfla>a

34

Metodologiczne zaoenia empirycznych bada spoecznych

3) realizacja bada''1: zbieranie materiau; 4) opracowanie materiau: przygotowanie i analiza danych, prba odpowiedzi na pytania badawcze; 5) wnioski teoretyczne: ustalenie zakresu wanoci twierdze wynikajcych z badan, ewentualnie ich generalizacja oraz konfrontacja z istniejc teori. Zdarza si, oczywicie, e na ktrym z pniejszych etapw trzeba powrci raz jeszcze do jakiego etapu wczeniejszego, eby co uzupeni lub zmodyfikowa, ale tym nic bdziemy si tu zajmowa. To, co wymaga w tym momencie podkrelenia, to zasada, i kade badanie musi poprzedza pojciowa struktura! izacja przedmiotu i sformuowanie pyta badawczych, cho nic ulega rwnie wtpliwoci, e dobre przygotowanie teoretyczne nie wystarcza do osignicia liczcych si wynikw. Potencja poznawczy istotnych pyta badawczych moe zosta roztrwoniony na ktrym z nastpnych etapw procesu badawczego. Wszelako przygotowanie teoretyczne jest tu conditio sine qua non: wyznacza ono puap moliwych do osignicia efektw poznawczych. Nie mona przy tym wyklucza nagego olnienia, niespodziewanego odkrycia czego, czego w ogle si nie szukao. Dobry badacz zawsze jest na to przygotowany, ale te nie oczekuje, e najcenniejszy owoc jego pracy wpadnie mu sam do rki jako nieprzewidziany produkt uboczny". Geneza pyta badawczych. Zwrotu pytania badawcze" nie naley rozumie zbyt dosownie, chodzi bowiem nie tylko o pojedyncze pytania czy hipotezy, ale take o weryfikacj zoonych modeli wzajemnych zalenoci. Czy istniej jakie reguy decydujce o tym, e postawione pytanie bdzie pytaniem istotnym? Odpowied zaley od wyjciowego nastawienia metodologicznego. W myl zaoe teorii analitycznej badacz nie jest niczym skrpowany w stawianiu pyta, tzn. nie przedmiot jest tym, co niejako narzuca pytania badaczowi, lecz badacz, swobodnie je wybierajc, narzuca" pytania przedmiotowi swych badaii. Przy zaoeniu zasadniczej dowolnoci stawiania pyta decyduje o nich praktycznie zainteresowanie badacza lub jego zleceniodawcy. Zainteresowanie to mog budzi luki jakiej funkcjonujcej ju teorii bd tezy, ktre wydaj si w niej wtpliwe, albo dostrze-

Formuowanie pyta w socjologii. Geneza pyta

35

ganc problemy spoeczne. W pierwszym przypadku badacz moe chcie np. zweryfikowa moc obowizujc twierdze Georga Simmla 0 zwizkach trzyosobowych lub zbada warunki, w jakich prawomocno" wadzy, w znaczeniu teorii Maxa Webera, jest rzeczywicie akceptowana przez rzdzonych i ley u podstaw ich ulegoci. Przykady zagadnie badawczych, jakie podsuwaj dostrzegane problemy spoeczne, mona mnoy w nieskoczono: nierwno szans owiatowych, dyskryminacja rasowa, konflikt rl w sferze opieki spoecznej, oligarchiczne tendencje w onie wolnych zrzesze, zla atmosfera w zakadach pracy, radykalne ruchy prawicowe, ograniczona efektywno biurokratycznych form zarzdzania, przestpczo modziey. We wszystkich tych przypadkach problem" wystpuje w wskim znaczeniu: oznacza jaki stan niepodany. W kadym z nich mona te rozpozna nastawienie wartociujce, decydujce o tym, e okrelone zjawisko spoeczne uznane zostaje za problem''. Praktyczne implikacje takich bada s mniej lub bardziej wyrane, zalenie od tego, czy badacz koncentruje si raczej na objawach i ich przyczynach czy na moliwociach rozwizania problemu, ktrego istnienie stwierdza. Badane zjawisko spoeczne nie zawsze jednak musi by postrzegane jako problem". Istnienie cech osobowoci specyficznych dla warstw spoecznych, przemiany elit, spontaniczne rnicowanie si rl w maych grupach rozwizujcych zadania, powstawanie norm grupowych czy zmiana funkcji rodziny, wszystko to s zagadnienia interesujce badaczy ze wzgldw poznawczych nie zwizanych bezporednio z praktyk. W kadym razie nie s to problemy spoeczne" w sensie'takiego stanu rzeczy, ktry z punktu widzenia systemu wartoci wikszych lub mniejszych grup spoecznych oceniany jest jako zy. Naley tu zwrci uwag na trzy sprawy. Po pierwsze, przy tego rodzaju zagadnieniach badawczych odwoanie si do istniejc3'ch teorii odgrywa zazwyczaj wiksz rol ni przy takich zagadnieniach, ktre nasuwaj si pod wpywem bezporednio postrzeganych problemw spoecznych w wskim znaczeniu. Po drugie, trudno zanegowa istnienie pewnej quasi-abstrak-cyjnej ciekawoci, chci poznania tajnikw tego, co sprawia, e wiat jest taki, jaki jest", czyli, w naszym przypadku, istoty i charak3-

36

Metodologiczne zaoenia empirycznych bada spoecznych

tern procesw spoecznych, bytu i rozwoju spoecznego. Po trzecie, s to jednak take w pewnym sensie problemy spoeczne", wynikajce z chci zapanowania nad rzeczywistoci spoeczn, ktr najpierw trzeba pozna, aby uzyska dane pozwalajce dziaa w sposb celowy. Wi z praktyk moe mie charakter poredni, kolejne za etapy rozumowania teoretycznego mog spenia rol ogniw w jej nawizywaniu. Jeeli zabieg ten si nie uda, moe to znaczy, e pytanie oglne byo pytaniem trywialnym, e problem abstrakcyjny by problemem pozornym; przy tego rodzaju zagadnieniach badawczych niebezpieczestwo takie rzeczywicie istnieje. Analogicznie do wizi z praktyk ma si rzecz z nastawieniem wartociujcym: w przypadku charakteryzowanych tu zagadnie badawczych nastawienie to moe uzewntrznia si mniej wyranie ni przy okrelaniu problemw spoecznych w wskim znaczeniu i dlatego atwiej moe umyka krytycznej ocenie, mimo to jednak nawet wbrew woli i chci nastawienie takie istnieje, poniewa bez odwoania si do wartoci nic sposb postawi adnych pyta. Spraw zasadnicz w tym, co zostao wyej powiedziane, jest to, e od badacza (lub jego zleceniodawcy) zaley, czy pytania badawcze bd wane, znaczce. Dlatego te atwo si co do ich wanoci pomyli, zwaszcza wwczas, gdy odrzuca si zasad, e miara tej wanoci zawarta jest w samym przedmiocie. Zasad t gosi dialektycznokrytyczna koncepcja nauki, zgodnie z ktr o istotnoci stawianych pyta stanowi sam przedmiot, a zatem nie jest wszystko jedno, czego one bd dotyczy. Wynika to z jednej strony z faktu, e za cel poznania naukowego przyjmuje si krytyk spoeczestwa, z drugiej za z zaoenia, e kryteria tej krytyki wyobraenie o tym, co powinno by zawarte s obiektywnie w rzeczywistoci spoecznej. Bez wzgldu na to, jak form treciow zechce si nada tym kryteriom, czy bdzie to cel, ku ktremu zmierza prawidowo rozwijajcy si proces historyczny, czy urzeczywistnienie prawdziwej natury czowieka, czy aspiracje jakiej instytucji spoecznej (np. partii demokratycznej), nigdy nie zale one od subiektywnych decyzji badacza. Przy poszukiwaniu wanych pyta badawczych kieruje si on niezmiennym, cho trzeba przyzna czsto trudnym do skonkretyzowania zaoeniem, a zarazem ogln zasad metodo-

I^Bmutowanie pyta w socjologii. Opis i wyjanianie

37

logiczn: czy biorc pod uwag rnic midzy tym, co spoecznie istnieje, a tym, co istnie powinno, historyczne przyczyny tych rozbienoci oraz realne szanse, mona to, co jest, zmieni w podanym kierunku. Co prawda trzeba przyzna, e powysza zasada czsto prowadzi w efekcie do takich samych pyta szczegowych, jakie mogliby sformuowa zwolennicy analitycznej teorii naukowej; rnica polega wwczas gwnie na argumentach uzasadniajcych wano pytania, jego bazie teoretycznej i roli, jak mu si powierza w caociowo rozumianym procesie poznania naukowego. Badania opisowe i wyjaniajce. Dotychczas zastanawialimy si nad genez i wanoci pyta badawczych. Zajmiemy si teraz ich form. Zaczniemy od prostego rozrnienia: jedne pytania badawcze dotycz waciwoci zjawisk spoecznych, inne zalenoci midzy zjawiskami spoecznymi. Badanie oparte na pytaniach pierwszego rodzaju nazywa si badaniem opisowym, oparte za na pytaniach drugiego rodzaju badaniem wyjaniajcym. Zreszt bezporedni wynik bada nie musi by celem ostatecznym. Wiadomo chociaby, e krytyczne konstatacje socjologii dialektyczno-krytycznej nie poddaj si prostym podziaom na opisowe i wyjaniajce, czsto natomiast mona je zakwalifikowa jako konieczny etap przygotowawczy waciwych bada. Wynikiem bada opisowych jest opis i klasyfikacja zjawisk spoecznych (wraz z ustaleniem czstoci ich wystpowania). Przykadem pyta stawianych w tych badaniach mog by nastpujce pytania: Jakie formy rodziny spotyka si dzi w Republice Federalnej i jak licznie kada z tych form jest reprezentowana? Jaki jest poziom zadowolenia z pracy robotnikw pracujcych przy tamie? Jakie wartoci i normy charakterystyczne s dla subkultury zakadw karnych? Pytania stawiane w badaniach wyjaniajcych dotycz relacji, a wic np.: Jak wysoko pacy roboczej wpywa na zadowolenie z pracy? Czy decentralizacja uprawnie decyzyjnych zmniejsza czy zwiksza produktywno przedsibiorstw ? Czy ustrj demokratyczny jest bardziej stabilny w spoeczestwach posiadajcych liczn klas redni? Oczywicie, relacje mog obejmowa kilka elementw: np. ostatnie z pyta moe uwzgldnia rwnie wpyw rosncego

38

Metodologiczne zaoenia empirycznych bada spoecznych

redniego poziomu wyksztacenia oraz poziomu ycia na stabilno systemu demokracji. Moemy ponadto bada wzgldn wano tych rnych czynnikw. Te i tym podobne pytania mona formuowa take inaczej nie jako pytania, lecz jako twierdzenia na temat moliwej lub oczekiwanej natury zwizku. Pytania zmieniaj si wwczas w hipotezy. Twierdzenie: Im wysza paca, tym wiksze zadowolenie z pracy" byoby np. hipotez dotyczc relacji, do ktrej odnosio si pytanie pierwsze. W wyniku badania hipoteza zostaje albo potwierdzona (zweryfikowana) 5, albo odrzucona (sfal-syfikowana); niekiedy moe zosta take zmodyfikowana, np. wwczas gdy spodziewana relacja wprawdzie wystpuje, ale tylko w pewnych okrelonych warunkach. Stwierdzone relacje pozwalaj wyjania lub przewidywa zjawiska w rodzaju wzgldnego zadowolenia z pracy okrelonych grup pracownikw lub chwiejnoci ustroju demokratycznego w okrelonym spoeczestwie przynajmniej w tej mierze, w jakiej zaley to od czynnikw wyraonych w hipotezie. Badaniom wyjaniajcym przyznaje si zazwyczaj wysz rang ni badaniom opisowym. W istocie czysty opis nie wystarcza ani nauce wyjaniajcej, ani teorii krytycznej. Jednake opis jest czsto, jeli nie zawsze, niezbdnym elementem procesw badawczych, ktrych celem jest wyjanienie, a w miar moliwoci take krytyczna ocena. Ponadto przeciwstawianie bada opisowych badaniom wyjaniajcym jest zdecydowanym upraszczaniem sprawy. Po pierwsze, nie s to badania wykluczajce si na zasadzie albo albo. Rzadko zdarza si, aby zamys badawczy sprowadza si wycznie do pyta jednego lub drugiego rodzaju. Po drugie, poza tymi dwoma modelami skrajnymi istniej porednie lub uzupeniajce typy bada, takie jak sondae, suce budowaniu hipotez, studia diagnostyczne, majce na celu wyjanienie okrelonych zjawisk na gruncie hipotez ju zweryfikowanych, czy wreszcie badania projektujce, suce konstruowaniu i doskonaleniu narzdzi badawczych. Szeroko zakrojone
5 Wedug wspczesnej t eori i analitycznej, nie mona mwi o jednoznacznej weryfikacji hipotezy, lecz jedynie o wzgldnym jej potwierdzeniu; uywamy tu sowa weryfikacja" pamitajc o tym zastrzeeniu. Patrz K. R. Popper: Logika odkrycia naukowego, tum. z ang. U. Niklas, Warszawa 1977.

Formuowanie pyta w socjologii. Hipotezy badawcze

39

przedsiwzicia badawcze mog uwzgldnia wszystkie wymienione typy badali rwnoczenie lub w pewnej kolejnoci. Rnice midzy badaniami opisowymi i wyjaniajcymi, zwizane ze sposobem stawiania pyta i rodzajem wynikw, ktre chce si uzyska, rzutuj na tryb postpowania badawczego. Wszystkie metody eksperymentalne i quasi-eksperymentalne su badaniom wyjaniajcym. To samo dotyczy opracowywania danych: w badaniu wyjaniajcym sporzdza si zawsze tabele z wieloma zmiennymi (jeli opracowanie wymaga sporzdzenia tabel). Techniki zbierania danych s natomiast w obu przypadkach takie same, a narzdzia bez wzgldu na typ bada musz spenia warunki trafnoci i rzetelnoci. Hipotezy bachrwcze. Okrelenia hipoteza" uywamy tu w wskim' znaczeniu. W poprzednim ustpie zostao ju powiedziane, e hipotez jest zdanie stwierdzajce spodziewan relacj midzy jakimi zjawiskami. Jak z tego wynika, twierdzenie, e 48% robotnikw w Republice Federalnej jest niezbyt zadowolonych z pracy, nie jest hipotez, poniewa informuje ono po prostu, e okrelona klasa przedmiotw (robotnicy w Republice Federalnej) przejawia okrelon cech. Natomiast zdanie: zadowolenie z pracy robotnikw w Republice Federalnej ronie wraz ze wzrostem pacy roboczej, stwierdza relacj midzy dwiema zmiennymi, a zatem jest hipotez. Hipoteza moe, oczywicie, dotyczy zalenoci midzy wiksz liczb zmiennych, np. midzy pac robocz, czasem pracy i zadowoleniem z pracy. fPrzy czym jedn ze zmiennych, t mianowicie, ktra w danym zwizku wystpuje jako domniemany czynnik warunkujcy czy sprawczy, okrela si jako zmienna^ niezalena^, zmienn za, ktra zmienia si pod jej wpywem jako zmienn zalen\ Hipotezy formuowane specjalnie dla" celw badawczych musz spenia ponadto jeszcze inne warunki. Przecie wszystkim musz by sprawdzalne empirycznie, tzn. wymienione w nich zmienne musz by empirycznie uchwytne i mierzalne przy zastosowaniu waciwych operacji. Co wicej, goszona zaleno nie moe by zwizkiem niepowtarzalnym i przypadkowym, lecz musi mie charakter prawidowoci, cho niekoniecznie bezwarunkowej. Zaleno ta moe wystpowa tylko w cile okrelonych okolicznociach, ale w tych

40

Metodologiczne zaoenia empirycznych bada spoecznych

okolicznociach musi stanowi regule. Hipoteza moe wymienia owe okolicznoci, warunki konieczne, ustalenie za ich wpywu na wystpienie zalenoci, o ktrej mowa, moe by jednym z celw badania. Jeeli przypuszczamy, e dana relacja wystpuje tylko w okrelonych warunkach, ale nie potrafimy ich sprecyzowa, wwczas hipoteza obarczona jest wyraonym lub nic wyraonym zastrzeeniem ceteris pdribus: relacja obowizuje przy innych warunkach staych". Uwarunkowania relacji oraz klasy przedmiotw, ktrych ona dotyczy, stanowi cznie zakres wanoci hipotezy. Hipoteza musi by nie tylko sprawdzalna i nie tylko musi mwi o takich relacjach midzy zjawiskami, ktre maj charakter prawidowoci, musi mie ona take moc wyjaniajc, tzn. winna by pomocna przy wyjanianiu obserwowalnych zjawisk. Na przykad hipoteza mwica, e zadowolenie z pracy jest tym wiksze, im wysza jest paca i im krtszy jest czas pracy, pozwala wyjani, dlaczego jaka grupa robotnikw, ktrych obowizuje dugi czas pracy i ktrzy otrzymuj nisk pac, jest niezadowolona z pracy. Bez hipotezy wskazujcej trwa czy ogln zaleno midzy tymi trzema zmiennymi (nawet jeli wystpuje ona tylko w pewnych okolicznociach, np. przy braku bezrobocia) mona by wymienion sytuacj uzna za zbieg okolicznoci, przypadkowe wspwystpienie braku zadowolenia z pracy, wyduonego czasu pracy i niskiej pacy. Hipoteza ma moc wyjaniajc zwaszcza wwczas, gdy zwizek, o ktrym mwi, jest zwizkiem o charakterze przyczynowym. Moc wyjaniajca hipotezy wzrasta, jeeli postulowana w niej zaleno da si ponadto uzasadni teoretycznie jako konieczna. Pozostajc przy naszym przykadzie, naleaoby dysponowa empirycznie zweryfikowan teori, ktra pozwoliaby wyjani, dlaczego mianowicie malejcy czas pracy i rosnca paca zwikszaj zadowolenie z pracy (w danych warunkach). Jeeli wiele hipotez uznajemy za prawdopodobne take bez takiego uzasadnienia teoretycznego, to zazwyczaj dlatego, e w istocie wstpnie zaoylimy istnienie pewnej teorii wyjaniajcej dane zalenoci. Przy prbie teoretycznego uzasadnienia jakiej hipotezy trzeba uwaa, eby jej przesanek teoretycznych nie myli z charakterystyk warunkw koniecznych danej relacji. Pozostajc w dalszym cigu

Formuowanie pyta w socjologii. Hipotezy badawcze

41

przy naszym przykadzie: hipoteza sformuowana pocztkowo bez jakichkolwiek ogranicze bdzie bardziej prawdopodobna, jeeli dodamy, e zaleno, o ktrej mowa, wystpuje wwczas, gdy brakuje osobistego zainteresowania prac sam w sobie. Nie jest to jednak wyjanienie, lecz warunek ograniczajcy zakres wanoci hipotezy. Chcc j natomiast wyjani, naleaoby powoa si, dajmy na to, na zaoenie teoretyczne, zgodnie z ktrym ludzie staraj si osign pewien korzystny bilans osobistych kosztw i zyskw, a nastpnie na zaoenie, e w sferze dziaalnoci zawodowej wykadnikiem tego bilansu jest zadowolenie z pracy: im korzystniejszy bilans, tym wiksze zadowolenie z pracy. Przy braku osobistego zainteresowania prac wysiek w ni woony liczy si w owym bilansie osobistym po stronie kosztw, paca natomiast po stronie zyskw. Zaoenia te cznie mog wyjani zaleno sformuowan w hipotezie: rosnce zadowolenie z pracy jest wyrazem osobistego bilansu, ktry przy braku zainteresowania sam prac jest tym korzystniejszy, im wyszy jest zarobek, a mniejszy konieczny nakad czasu pracy. Zwizek, ktrego nie mona udowodni empirycznie (np. eksperymentalnie) jako zalenoci przyczynowej ani uzasadni innymi empirycznie zweryfikowanymi twierdzeniami, pozostaje jedynie pewn korelacj empiryczn, wspwystpowaniem cech w danym czasie i danym miejscu. Zawsze chtnie przytacza si tu przykad korelacji" midzy liczb urodze a liczb bocianw yjcych w danej okolicy, dwiema cechami, midzy ktrymi mona co najwyej domniemywa istnienia jakiego nie wyjanionego zwizku przyczynowego. Naley zwrci uwag, e hipoteza nie musi dotyczy relacji o charakterze przyczynowym, ale dla wyjanienia, ktre jest celem poznania, wanie hipotezy przyczynowe maj najwiksze znaczenie.

Rozdzia drugi

Pomiar

Podstawy pomiaru 1. Formalne wasnoci danych


Jak kada nauka, tak i socjologia musi gromadzi poddajc si systematycznej kontroli wiedz o tym, co stanowi przedmiot jej docieka. Fundament, na ktrym opiera si wiedza socjologiczna, stanowi dane o cechach rzeczywistoci spoecznej, uzyskane i analizowane za pomoc okrelonych metod. Dane te s wynikiem uporzdkowanych pojciowo i ukierunkowanych przez zaoenia teoretyczne, systematycznych i kontrolowanych obserwacji zachowa lub wasnoci.zjawisk spoecznych. Jednak ani same obserwacje, ani zaobserwowane wasnoci nie stanowi jeszcze danych. Odpowiedzi respondenta na pytanie: Czy interesuje si pan polityk?", podobnie jak faktu, e odpowied t usyszaa osoba prowadzca wywiad, nie mona uzna za dane. Dane to krzyyki, ktrymi ankieter opatruje okrelone odpowiedzi w kwestionariuszu ankiety, krzyyki sygnalizujce treci ujawnione w toku postpowania badawczego. Dane to nie jest kara cielesna, ktr matka wymierza dziecku, poniewa byo nieposuszne, ani fakt, e obserwator zachowanie to widzia i odpowiednio zaklasyfikowa. Rwnie w tym przypadku z danymi mamy do czynienia dopiero wtedy, gdy zachowanie to zostanie odpowiednio zaznaczone w okrelonej rubryce na specjalnym arkuszu obserwacji zachowa rodzicielskich. Obserwowane waciwoci zjawisk spoecznych lub sposoby zachowa staj si wic danymi wwczas, gdy odpowiednio uporzdkowane pojciowo mog by zarejestrowane, umoliwiajc identyfikacj i klasyfikacj badanych obiektw wedug cech istotnych dla uzyskania odpowiedzi na pytania badawcze.

PKiwy pomiaru. Formalne wasnoci danych

43

Rys. 1 ukazuje miejsce danych w procesie badawczym. Z ogu dostpnych obserwacji cech badanych obiektw wybiera si i porzdkuje pojciowo tylko te, ktre s istotne dla uzyskania odpowiedzi na postawione pytania (etap 1). Jeeli np. w badaniu zachowa rodzicielskich chodzi jedynie o ustalenie czstotliwoci stosowania kar, O nie ma potrzeby zajmowa si rodzajem tych kar.
etap 1 ogl dostpnych obserwacji cech obiektu badanego pojciowo uporzdkowane obserwacje cech zewntrznych

etap 2
obserwacje zarejestrowane dane

etap 3 wniosek co do przynalenoci badanego obiektu do zbioru o okrelonych cechach

Rysunek 1. Miejsce danych w procesie badawczym

Oczywiste jest, e ju na pierwszym etapie zarysowanego tu procesu uzyskiwania danych konieczne jest przyjcie pewnych zaoe teoretycznych, wstpnych w stosunku do danego postpowania badawczego. Zanim jakie zachowanie rodzicw bdzie mona zakwalifikowa jako wymierzanie kary, trzeba mie jasno, jakimi bezporednio obserwowalnymi (zewntrznymi) cechami rni si zachowanie, ktre naley okreli jako kar", od innych zachowa rodzicw wzgldem dzieci. Obserwacje cech zewntrznych, przeprowadzone stosownie do przyjtych kategorii pojciowych, zarejestrowane w cile okrelonej, standaryzowanej formie, dostarczaj danych o przedmiocie badania (etap 2). Podobnie jak na pierwszym etapie, tak i tym razem trzeba dokona teoretycznie uzasadnionego wyboru owych form (narzdzi badawczych). Na podstawie uzyskanych w ten sposb danych mona wnioskowa o okrelonych wczeniej pojciowo (ukrytych) wasnociach przedmiotu bada (etap 3). Rwnie realizacja tego etapu wymaga odwoania si do teorii, ktra umoliwi dokonanie analizy. Dopiero teraz mona take bada zwizki zachodzce midzy danymi. Momentem zasadniczym jest tu fakt, e na kadym z etapw uzyskiwanie i analiza danych uzalenione s od teoretycznej koncepcji przedmiotu bada, a zarazem od teoretycznego podejcia do

44

Pomiar

rzeczywistoci spoecznej, a przede wszystkim, e same dane uzasadnione s tylko na gruncie okrelonego wnioskowania teoretycznego 1. Aczkolwiek rnym cechom socjologicznym odpowiadaj rne rodzaje danych wszystkie one maj identyczn struktur formaln, ktra musi by brana pod uwag przy gromadzeniu danych, a zwaszcza przy ich analizie: 1. Dane empiryczne dotycz jednostek badawczych (patrz s. 14). 2. Dane odnosz si z reguy nie do jednostek badawczych ujmowanych caociowo, lecz tylko do niektrych spord wiciu wymiarw, w jakich jednostki te daj si charakteryzowa (patrz s. 15). Wymiary te wystpuj w postaci zmiennych. Zmienne s po prostu symbolicznym odpowiednikiem cech mierzonych. 3. W toku postpowania badawczego ustala si warto okrelonych cech jednostek badawczych. Kada zmienna moe zatem przyjmowa rne wartoci. Terminem zmienna" naleaoby wobec tego posugiwa si tylko w odniesieniu do tych cech, ktre mog przyjmowa przynajmniej dwie wartoci. Liczba moliwych wartoci zmiennej zaley zarwno od metody gromadzenia danych, jak od zoonoci kategorii pojciowych. Wobec powyszego moemy powiedzie, e dane s to ustalone w wyniku postpowania badawczego wartoci cech jednostek badawczych, mwic po prostu kadorazowo .okrelone wartoci pewnej zmiennej. W ten sposb jednostki badawcze mona opisywa bd charakteryzowa za pomoc poszczeglnych wartoci badanych zmiennych. Badajc np. liczb n osb nalecych do okrelonej grupy spoecznej i biorc pod uwag ich przynaleno spoeczn, wiek, pe, zainteresowania polityk i orientacj polityczn uzyskane dane mona przedstawi w postaci macierzy (tab. ). V/C2 oznacza warto, jak zmienna druga przyjmuje u //-tej osoby badanej, czyli konkretny wiek tej osoby. Z macierzy danych, ukazujcej take wzajemne usytuowania jej elementw skadowych jednostki badanej, cechy i jej wartoci wynikaj zarazem trzy
1

Por. N. R. Hanson: Patterns of Discovery, Cambridge, Mass. 1958, rozdz. 1.

Podstawy pomiaru. Formalne wasnoci danych Tabela 1

45
Macierz danych

Jednostka
badana przynaleno spoeczna WCn wiek

Cecha ple zainteresowania polityk WCn W Ca, orientacja polityczna

JBX JB. JBj

wc,x

wcv

we,.

wcu wcu
wc}i

wc WC
a

wclx

w wcJ%
wcai

wcJt

JB

WC,n

wcM

wcM

wcm

JB = jednostka badana WC = warto cechy

wane zasady sposobu gromadzenia danych: (1) zasada porwnywalnoci, (2) zasada klasyfrkowalnoci i (3) zasada kompletnoci. 1. Zasada porwnywalnoci gosi, e (a) cechy umieszczone w macierzy danych musz by rzeczywicie cechami jednostek badanych, w przeciwnym bowiem razie zdania sformuowane na podstawie danych z macierzy pozbawione bd sensu, tzn. empirycznie rzecz biorc nie bd ani prawdziwe, ani faszywe. Jeeli jednostkami badawczymi s n.p. grupy spoeczne, to cech tych jednostek nie moe by ple; zdanie grupa jest pici mskiej" nie jest ani prawdziwe, ani faszywe jest pozbawione sensu; (b) jednostki badawcze mog by sensownie porwnywane tylko pod wzgldem jednej i tej samej cechy. Zdanie ,JBt jest pci mskiej, natomiast JB2 bardzo interesuje si polityk" nic zawiera adnego wymiernego sensu. 2. Zasada klasyfikowalnoci wymaga, aby moliwe wartoci kadej z cech stanowiy zbiory wyczerpujce, tak iby kadej jednostce badawczej przypadao w kadym zbiorze tylko jedno okrelone miejsce.

44

Pomiar

rzeczywistoci spoecznej, a przede wszystkim, e same dane uzasadnione s tylko na gruncie okrelonego wnioskowania teoretycznego 1. Aczkolwiek rnym cechom socjologicznym odpowiadaj rne rodzaje danych wszystkie one maj identyczn struktur formaln, ktra musi by brana pod uwag przy gromadzeniu danych, a zwaszcza przy ich analizie: 1. Dane empiryczne dotycz jednostek badawczych (patrz s. 14). 2. Dane odnosz si z reguy nie do jednostek badawczych ujmowanych caociowo, lecz tylko do niektrych spord wielu wymiarw, w jakich jednostki te daj si charakteryzowa (patrz s. 15). Wymiary te wystpuj w postaci zmiennych. Zmienne s po prostu symbolicznym odpowiednikiem cech mierzonych. 3. W toku postpowania badawczego ustala si warto okrelonych cech jednostek badawczych. Kada zmienna moe zatem przyjmowa rne wartoci. Terminem zmienna" naleaoby wobec tego posugiwa si tylko w odniesieniu do tych cech, ktre mog przyjmowa przynajmniej dwie wartoci. Liczba moliwych wartoci zmiennej zaley zarwno od metody gromadzenia danych, jak od zoonoci kategorii pojciowych. Wobec powyszego moemy powiedzie, e dane s to ustalone w wyniku postpowania badawczego wartoci cech jednostek badawczych, mwic po prostu kadorazowo .okrelone wartoci pewnej zmiennej. W ten sposb jednostki badawcze mona opisywa bd charakteryzowa za pomoc poszczeglnych wartoci badanych zmiennych. Badajc np. liczb n osb nalecych do okrelonej grupy spoecznej i biorc pod uwag ich przynaleno spoeczn, wiek, pe, zainteresowania polityk i orientacj polityczn uzyskane dane mona przedstawi w postaci macierzy (tab. 1). WC2 oznacza warto, jak zmienna druga przyjmuje u H-tej osoby badanej, czyli konkretny wiek tej osoby. Z macierzy danych, ukazujcej take wzajemne usytuowania jej elementw skadowych jednostki badanej, cechy i jej wartoci wynikaj zarazem trzy
1

Por. N. R. Hanson: Patterns of Discovcry, Cambridge, Mass. 1958, rozdz. 1.

Podstawy pomiaru. Formalne wasnoci danych

45
Tabela 1 Macierz danych

Jednostka badana przynaleno spoeczna


JBy JB-, JBj

Cecha wiek ple zainteresowania polityk


WC, li'C,

orientacja polityczna
WC,

wca wcn wcm

v \VC,
WCjt

wc

wcn WC*
wc1%

wca
WCj,

wcM wcm

JBn

v/c,a

wcn%

WCm

JB = jednostka badana WC = warto cechy

wane zasady sposobu gromadzenia danych.: (1) zasada porwnywalnoci, (2) zasada klasyfikowalnoci i (3) zasada kompletnoci. 1. Zasada porwnywalnoci gosi, e (a) cechy umieszczone w macierzy danych musz by rzeczywicie cechami jednostek badanych, w przeciwnym bowiem razie zdania sformuowane na podstawie danych z macierzy pozbawione bd sensu, tzn. empirycznie rzecz biorc nie bd ani prawdziwe, ani faszywe. Jeeli jednostkami badawczymi s n.p. grupy spoeczne, to cech tych jednostek nie moe by ple; zdanie grupa jest pici mskiej" nie jest ani prawdziwe, ani faszywe jest pozbawione sensu; (b) jednostki badawcze mog by sensownie porwnywane tylko pod wzgldem jednej i tej samej cechy. Zdanie JBv jest pici mskiej, natomiast J B, bardzo interesuje si polityk" nie zawiera adnego wymiernego sensu. 2. Zasada klasyfikowalnoci wymaga, aby moliwe wartoci kadej z cech stanowiy zbiory wyczerpujce, tak iby kadej jednostce badawczej przypadao w kadym zbiorze tylko jedno okrelone miejsce.

46

Pomiar

3. Zasada kompletnoci nakada obowizek empirycznego ustalenia wartoci wszystkich istotnych z punktu widzenia pyta badawczych cech wszystkich jednostek.

2. Zasady dokonywania pomiaru


Jeeli dane o jakim zjawisku spoecznym stanowi wynik pojciowo ustrukturowanych, systematycznych i kontrolowanych obserwacji cech jednostek badawczych, to w proces obserwacji jest rwnoznaczny z najoglniej pojtym dokonywaniem pomiarw, czyli uzyskiwaniem danych. Dane o obiektach badanych, uzyskane w wyniku pomiaru, mog dostarcza informacji o tym: (1) jaka jest warto jakiej cechy jakiego obiektu badanego w danym momencie; (2) jakiej zmianie ulega warto danej cechy w nie zmienionych warunkach; (3) jakiej zmianie ulega warto danej cechy w warunkach, ktre zmieniy si w sposb znany. Kada z tych moliwoci wymaga spenienia nastpujcych warunkw wstpnych, bez ktrych pomiar nie odpowiadaby koniecznym wymogom strukturalizacji pojciowej i kontrolowalnoci. 1. Zbir obiektw badawczych musi by okrelony tak jednoznacznie, aby w kadym przypadku mona byo rozstrzygn, czy okrelony obiekt naley do niego czy nie. Jeeli przedmiotem badania maj by np. demokratyczne versus autorytarne postawy nauczycieli szk powszechnych pochodzcych z warstw rednich, to musz by dokadnie podane kryteria wyrniajce nauczycieli szk powszechnych wywodzcych si z warstw rednich spord reszty nauczycieli szk powszechnych ub szerzej biorc spord ogu nauczycieli. Warunek ten wydaje si oczywisty, mona jtdnak wyobrazi sobie przypadki, w ktrych zaliczenie obiektw do kategorii jednostek badawczych nic jest takie proste. Jeeli np. badanie ma dotyczy zachowa modych konsumentw we wspczesnym spoeczestwie przemysowym, to nie tak atwo jest rozstrzygn, jaki krg osb naley do tej kategorii. 2. Warunki sytuacyjne towarzyszce pomiarom, jeli badacz nie moe nimi odpowiednio manipulowa, musz by znane na tyle,

Podstawy pomiaru. Zasady dokonywania pomiaru

47

aby mona byo kontrolowa ich ewentualny wpyw na przebieg pomiarw. Sytuacja, w ktrej przebiega badaniejak to pniej omwimy bardziej szczegowo (patrz przede wszystkim s. 147 i nast. oraz s. 125 i nast.) oddziauje na uzewntrznianie si obserwowanych cech, np. na odpowiedzi respondentw czy sposb zachowania si osb obserwowanych. Niekontrolowana zmiana warunkw, w ktrych dokonywany jest pomiar, stawia pod znakiem zapytania porwnywalno i rzetelno danych. Jeeli warunkw tych nie mona ujednolici, tak jak to si dzieje w przypadku eksperymentw, trzeba je wyranie uwzgldni w badaniu. 3. Naley dokadnie ustali metody pomiaru i zbierania danych. Wwczas gdy chodzi o uzyskanie takich danych, ktre pozwol wnioskowa o wasnociach niedostpnych bezporedniej obserwacji, prawie zawsze istnieje moliwo posuenia si kilkoma rnymi metodami pomiaru. Nastpnie trzeba wyranie sprecyzowa for malne zasady posugiwania si narzdziami, za pomoc ktrych do konywany ma by pomiar, oraz ich standardy metryczne. Standardy te zale od tego, z jak dokadnoci ustalane maj by wartoci cech obiektw badanych. W przypadku jednych bada moe cakowicie wystarcza informacja, e dochd jest wysoki lub niski, w innych natomiast trzeba wiedzie dokadnie, e waha si on w granicach 300-350 lub 1000--1100 DM. 4. Cech, ktrej dotyczy maj dane, naley zdefiniowa, tak aby mona byo dokadnie poda, jakiego rodzaju obserwacje maj. by przeprowadzone za pomoc danego narzdzia. Wwczas, gdy dane maj informowa o wartociach tej samej cechy w rnych momentach (jak to jest np. w badaniach panelowych), warunkiem dodatkowym jest ustalenie, jaki odstp czasu winien dzieli jeden pomiar od drugiego. Wwczas gdy dane maj informowa, czy i jak zmienia si warto cechy przy kontrolowanej zmianie warunkw (jak to ma miejsce w eksperymentach), konieczne jest dokonanie pomiaru lub skontrolowanie take tych warunkw. Efektem pomiaru, dokonanego za pomoc narzdzi nie speniajcych wymienionych wymaga, s dane, ktrych obiektywno jest w najwyszym stopniu wtpliwa. Tylko wwczas bowiem, gdy

48

Pomiar

znane s wszystkie warunki, w jakich dokonywany jest pomiar, mona sprawdzi rzetelno i intersubiektywno danych, t:n. ich naukow obiektywno.

3. Rne poziomy pomiaru


Zawarto informacyjna danych zaley m. in. od tego, na jakim poziomie dokonywany jest pomiar wartoci cech obiektw badawczych. Poziomy te charakteryzuj si szeregiem wasnoci okrelajcych zarazem metody stosowane przy analizie danych. Pomiar w wszym znaczeniu oznacza podlegajcy okrelonym reguom proces przyporzdkowywania symboli zaobserwowanym wartociom badanych cech. Stosownie do owych regu mona wyrni cztery poziomy pomiaru i odpowiadajce im cztery skale: (1) skal nominaln, (2) skal porzdkow, (3) skal interwaow, (4) skal iorazow. Skala nominalna. Pomiar na poziomic nominalnym jest najprostsz form pomiaru. Opiera si on na reguach dwuwartociowej logiki predykatw i polega na klasyfikowaniu obiektw ze wzgldu na posiadanie lub brak okrelonej cechy (jakociowej). Zgodnie z tym, ludzi mona dzieli na mczyzn i kobiety, na osoby wyznania protestanckiego, katolickiego i mojeszowego; spoeczestwa mona dzieli na takie, ktre maj ustrj autorytarny i demokratyczny itd. Przy pomiarze nominalnym musz by spenione nastpujce warunki : 1. W odniesieniu do dwch obiektw badanych musi by rozstrzygalne, czy ze wzgldu na badan cech s one takie same czy nie. Moliwa jest tylko jedna z dwu sytuacji: A = B lub A ^ B. 2. Identyczno dwu obiektw badanych musi by relacj symetryczn; jeeli obiekt A ma t sam cech badan co obiekt B, to obiekt B ma te sam cech badan co obiekt A: jeeli A = B, to B = A. 3. Jeeli obiekt badany A ma t sam warto cechy co obiekt badany B, obiekt za B t sam warto cechy co obiekt C, to obiekt

Podstawy pomiaru. Poziomy pomiaru

49

A ma t sam warto cechy co obiekt C: jeeli A = B i B = C, to /l - C. Cechy mierzone za pomoc skali nominalnej charakteryzuj si tym, e ogl moliwych wartoci tych cech stanowi zbir nieuporzdkowany. Midzy poszczeglnymi kategoriami tych wartoci nie da si alem ustali adnych stosunkw metrycznych. Dlatego przy analizie danych nominalnych moliwe s jedynie nastpujce operacje matematyczne: (1) obliczenie bezwzgldnej i wzgldnej czstotliwoci wystpowania poszczeglnych kategorii cech; (2) okrelenie relacji midzy dwiema cechami przy uyciu wspczynnika zalenoci. Skala porzdkowa. Reprezentuje ona wyszy od nominalnej poziom pomiaru. Pozwala na porzdkowanie obiektw badanych odpowiednio do wartoci danej cechy, poniewa cecha ta ma charakter ilociowy. Ten poziom pomiaru uwzgldnia natenie, si i wielko okrelonej cechy u poszczeglnych obiektw badanych. Na przykad ludzi mona porwnywa pod wzgldem siy lub saboci zainteresowali politycznych, tzn. mona ich szeregowa wedug rang. Porzdkowanie obiektw badanych wedug rang wwczas, gdy szereg rangowy tworz nie obiekty same w sobie, lecz wczeniej zdefiniowane pod-kategorie zmiennej, mona uzna take za klasyfikacj opart na ilociowych miernikach badanej cechy. Aby jak cech mona byo uzna za mierzaln na poziomie porzdkowym, dane musz spenia nastpujce warunki: (1) Jeeli obiekt A. pod wzgldem danej cechy jest wikszy od obiektu B, to obiekt B pod wzgldem tej samej cechy nie jest wikszy od obiektu A: jeeli A>B, to B>A. (2) Jeeli obiekt A jest wikszy od obiektu B, a obiekt B jest wikszy od obiektu C, to obiekt A jest wikszy od obiektu C: A>B i B>C, to take A>C. Liczby okrelajce rang s wartociami rangowymi lub liczbami porzdkowymi. Okrelaj one kadorazowo jedynie miejsce, jakie w danej hierarchii zajmuje badany obiekt, a nie absolutny wymiar ilociowy cechy, ze wzgldu na ktr obiekt ten nas interesuje. Pozwalaj zatem stwierdzi tylko tyle, e obiekt A jest wikszy ni obiekt B, nie informuj natomiast, o ile jest wikszy. Nie daj rwnie podstaw do wypowiadania si o wielkoci odstpw dzielcych poszczeglne miejsca w hierarchii. Poniewa za odstpy te nie s znane, wic
4 Wprowadzenie...

ar

liczb porzdkowych me mona take dodawa, odejmowa, mnoy ani dzieli. Skala interwciowa i skala ilorazow. Rnica midzy skal intcrwaow i skal ilorazow polega na tym, e skala interwaowa informuje, jak wielkie s odstpy midzy poszczeglnymi punktami. Warunkiem podstawowym jest tu istnienie powtarzalnej jednostki miary, ktr mona uzna za standard. Tak np. dugo mierzy si w centymetrach i metrach, czas w minutach i godzinach. Trzeba przyzna, e opracowanie takiej jednostki miary w naukach spoecznych jest bardzo trudne. Istniej jednostki do mierzenia dochodu, czasu trwania lub czstotliwoci pewnych zachowa, gorzej przedstawia si sprawa z mierzeniem siy postawy autorytarnej lub inteligencji grupy. Wwczas jednak, gdy jestemy w posiadaniu jednostki miary, moemy dokadnie okreli odlego midzy dwoma punktami na skali. Oznacza to take, e na poziomie interwaowym moemy przeprowadza operacje dodawania i odejmowania. Gdy skala ma ponadto naturalny punkt zerowy, mamy do czynienia ze skal ilorazow. Wobec wartoci skali ilorazowej uprawnione jest stosowanie wszystkich operacji matematycznych, a wic take mnoenia i dzielenia. Dla ustalenia relacji midzy dwiema cechami mierzonymi za pomoc skali interwaowej lub ilorazowej stosuje si korelacj wedug momentu iloczynowego.

Wskanik
Czy dane uzyskane przy uyciu okrelonych narzdzi rzeczywicie informuj o cechach bdcych przedmiotem badania, trudno orzec na podstawie samych danych. Dotykamy tu zagadnienia trafnoci, ktre pojawia si zawsze, ilekro dane dotyczce obserwowanych waciwoci lub sposobw zachowa maj stanowi podstaw wnioskowania o cechach niedostpnych bezporedniej obserwacji bd dostpnych tylko czciowo. Oglnie rzecz biorc, jest to ta sama kwestia stosunku cech zdefiniowanych teoretycznie do ich ekwiwalentw empirycznych bd wskanikw, o ktrej bya mowa ju wyej (s. 25 i nast.). Wie si z tym doniosy problem bada em-

Podstawy pomiaru. Wskaniki

51

pirycznych, polegajcy na tym, e dla wymiarw zdefiniowanych wycznie teoretycznie trzeba znale takie wskaniki czy ekwiwalenty empiryczne, dziki ktrym wnioskowanie to bdzie nie tylko moliwe, ale take trafne. Wskanikiem pozytywnych bd negatywnych postaw robotnikw wobec zakadu pracy mog by np. ich reakcje werbalne na odpowiednie pytania zadane w toku wywiadu. Wskanikami wiedzy historycznej uczniw mog by poprawne bd bdne odpowiedzi na szereg pyta w rodzaju: Kiedy skonstruowano pierwsz maszyn parow?", Kto by pierwszym prezydentem Republiki Weimarskiej?". Wskanikiem przynalenoci spoecznej badanych rodzin moe by standard wyposaenia ich mieszka. Wskanikiem dostpu do sprawowania wadzy w jakim spoeczestwie moe by reprezentatywny udzia przedstawicieli poszczeglnych warstw spoecznych we wadzach. Pynno skadu jakiej grupy spoecznej moe by wskanikiem jej sabego zintegrowania. Wskaniki rni si midzy sob stosunkiem do teoretycznie zdefiniowanej (tzn. jeszcze nie zoperacjonalizowanej) cechy, ktr wskazuj-. W zwizku z tym wyrniamy: 1. Wskaniki definicyjne, tzn. te, za pomoc ktrych definiowana jest cecha majca by przedmiotem badania. 2. Wskaniki korelacyjne: a) wskaniki korelacji wewntrznej, stanowice cz deft-niens teoretycznie zdefiniowanej cechy, a zatem skorelowane z pozostaymi skadowymi tej cechy; b) wskaniki korelacji zewntrznej, nie wchodzce w skad elefiniens teoretycznie zdefiniowanej cechy, mimo to empirycznie z ni skorelowane. 3. Wskaniki inferencyjne, tzn. te, ktre pozwalaj wnioskowa o wartociach cech niedostpnych bezporedniej obserwacji. Wskaniki definicyjne mog wskazywa pojcia tylko wzgldnie proste, empirycznie atwo dostpne". Znakomita wikszo poj socjometrycznych, takich jak pozycja socjometryczna" czy spjno grupy", definiowana jest za pomoc takich wanie wskanikw.
Patrz S. Nowak: Correlational, Definitional, and hifcrential Indicators, Polish Sociological Bullctin" 1963, nr 2 (8), s. 31 i nast.
4*

52

Pomiar

Na przykad pozycja socjometryczna" definiowana jest jako liczba wyborw uzyskanych przez osob w danej grupie. Spjno"' jest definiowana m. in. jako udzia wyborw wzajemnych w oglnej liczbie wyborw dokonanych w danej grupie. Zjawiska, za pomoc ktrych definiuje si takie pojcia, jak spjno" czy pozycja" s zarazem ich wskanikami. Zakres znaczeniowy wskanikw pokrywa si z zakresem znaczeniowym definiowanych poj. W socjologii jednak spotyka si stosunkowo mao poj prostych, jednowymiarowych. Cechy okrelane przez wikszo poj skadaj si na og z wielu wymiarw czstkowych i poszukiwana warto cechy zoonej jest wypadkow owych wymiarw czstkowych (tak jest np. w przypadku zadowolenia z pracy czy integracji grupy). Kady z takich wymiarw czstkowych ma wasny wskanik. Jeli ktry ze wskanikw wymiarw czstkowych jest silnie skorelowany wewntrznie ze wszystkimi pozostaymi wskanikami, to mona przyj go za wskanik cechy zoonej. Skoro np. Stuart Chapin3 definiuje status spoeczny jako pozycj przysugujc jednostce lub rodzinie ze wzgldu na panujce normy grupowe, w kocu jednak za wskanik przyjmuje standard wyposaenia mieszkania, to musi on albo zaoy, albo wykaza empirycznie, e wskanik ten jest silnie skorelowany ze wszystkimi pozostaymi elementami statusu spoecznego. Stosunek wskanika skorelowanego wewntrznie do zakresu znaczeniowego pojcia przedstawia rys. 2.
Pojcie Wskcnik
WM= wyposaenie materialne WK = wyposaenie w przedmioty uytku kulturalnego D dochody SM = standard wyposaenia mieszkania U = uczestnictwo w organizacjach

Rysunek 2. Zakres znaczeniowy pojcia i wskaniki statusu spoecznego 3 S. Chapin: The Measurement of Social Status, Chicago 1951.

Podstawy pomiaru. Wskaniki

53

Przy penej korelacji wszystkich wskanikw czstkowych syndromu status spoeczny" kady z nich moe posuy do okrelenia statusu badanego obiektu. Jeli jednak wybrany wskanik nie jest w peni skorelowany z pozostaymi komponentami zakresu znaczeniowego pojcia status spoeczny", to albo nie moe by uyty w roli wskanika, albo wesp z innymi wskanikami musi wej w skad indeksu. istnieje rwnie moliwo zredukowania pojcia do empirycznej zawartoci jednego ze wskanikw. Wybr wskanika musi zalee wwczas od przyjtej przez badacza teorii uwarstwienia spoecznego oraz od tego, jakim konkretnie celom, ma suy podjte badanie. Przyjcie wyposaenia mieszkania za wskanik statusu spoecznego jest teoretycznie uprawnione, jeeli sytuacj materialn uznaje si za podstawowe kryterium podziau na warstwy, jeeli rnice poziomu materialnego znajduj adekwatny wyraz w wyposaeniu mieszkania oraz jeeli okrelony za jego pomoc status spoeczny pozostaje w empirycznie stwierdzalnym zwizku z innymi wanymi jego wyznacznikami zachowaniami politycznymi, orientacj spoeczn itp. Wskaniki, ktre ex definitione stanowi komponenty cechy wielowymiarowej, rni si od wskanikw, ktre takimi komponentami nie s (2b). Na przykad status spoeczno-ekonomiczny moe by uyty jako wskanik orientacji politycznej", jeeli obie te cechy s ze sob silnie skorelowane, tzn. jeli kadej wartoci statusu spo-ecznoekonomicznego" odpowiada okrelona, empirycznie potwierdzona warto orientacji politycznej". Stosunek midzy cech wskanikow status spoeczno-ekonomiczny" a cech wskazywan orientacja polityczna" mona przedstawi graficznie (rys. 3).

o o
ctitus spoeczno-ekonomiczny orientacja polityczna

Rysunek 3

Wskaniki korelacji zewntrznej mona podzieli na takie, ktre s:"(1) konsekwencj (skutkiem) cechy wskazywanej; (2) jej warun-

mtotomm&iimm

tijmm&^iiaffism

54

Pomiar

kiem (przyczyn); (3) pozostaj z ni jedynie w statystycznym, teoretycznie nie wyjanionym zwizku. Jeeli np. status spoleczno-ckonomiczny przyjmuje si za wskanik orientacji politycznej, to na podstawie ustale teoretycznych naley domniemywa, e jest to wskanik warunkujcy. Z kolei urzdzenie mieszkania jako wskanik wysokoci dochodu jest raczej wskanikiem uwarunkowanym, t/.n. cecha wskanikowa jest empirycznie uwarunkowana przez cech wskazywan". Jeeli korelacji midzy wskanikiem a cech wskazywan nie mona uzasadni teoretycznie, to trafno wskanika naley uzna za wtpliw, nic wiadomo bowiem, czy empirycznie stwierdzona korelacja wystpi rwnie w warunkach zmienionych. Wskanikw korelacji zewntrznej uywa si wwczas, gdy cecha wskazywana jest wprawdzie empirycznie uchwytna, trudniej jednak ni wskanik, zwaszcza za wwczas, gdy chodzi o cechy czciowo niedostpne bezporedniej obserwacji. Nale do nich wszystkie cechy dyspozycyjne obiektw badanych, a wic postawy, okrelone cechy psychiczne czy skonnoci, ktrymi, zgodnie z teori, mona tumaczy rodzaje zachowa przejawianych w konkretnych sytuacjach. Rozpoznanie takich dyspozycji, okrelonych jako konstrukty pojciowe", wymaga znalezienia wskanikw postrzegalnych zewntrznie, na podstawie ktrych mona wnioskowa o istnieniu tyche dyspozycji (wskaniki inferencyjne). Tak wanie dla rozpoznania postaw"stosuje si szereg odpowiednich pyta. Reakcje werbalne na te pytania uznaje si za wskaniki okrelonej postawy, w ktrej z kolei widzi si przyczyn okrelonych zachowa przejawianych w konkretnych sytuacjach (rys. 4). Owe konstrukty pojciowe s uzasadnione teoretycznie tylko wtedy, jeeli mog suy za podstaw klasyfikacji szeregu obserwowalnych cech i sposobw zachowa. Trafno wnioskowania o istnieniu okrelonej dyspozycji na podstawie cechy wskanikowej mona weryfikowa, niestety, tylko porednio, przez wskazanie kowariancji (wspzmiennoci) wskanika i moliwie wielu innych cech obserwowalnych, ktre teoretycznie naley uzna za uwarunkowane przez dan dyspoW innej formie rozrnienie to dotyczy take wskanikw korelacji wewntrznej; chodzi wwczas o zaleno midzy rnymi elementami cechy syndromatycznej.
4

tSSI4^8y!ii^^

Podstawy pomiaru. Indeksy

55

P "postawa RW reakcje werbalne Z zachowanie

Rysunek 4

zycj. Jeeli badanie dotyczy np. postaw robotnikw wobec bezporednich przeoonych, to wiarygodno reakcji werbalnych na zadawane im w tej materii pytania mona weryfikowa, obserwujc, powiedzmy, jak czsto wchodz oni w konflikt z tymi przeoonymi. Przy braku kowariancji midzy wskanikiem a poszczeglnymi kategoriami zewntrznie obserwowalnych cech lub sposobw zachowa, uznawanych za uwarunkowane przez te same cechy dyspozycyjne, ktrych istnienia dowodzi ma w wskanik, wnioskowanie na jego podstawie o wystpowaniu tych cech jest nieuprawnione. Napotykajc w toku bada tego rodzaju sytuacj mamy do wyboru dwie moliwoci: (1) albo odrzuci wskanik i szuka innego, albo (2) przedefiniowa zakres znaczeniowy danej dyspozycji tak, aby obscrwowalne cechy lub sposoby zachowa nie korelujce, wbrew oczekiwaniom, ze wskanikiem znalazy si poza tym zakresem. Decyzji, ktr z tych moliwoci wybra, nie naley podejmowa zbyt pochopnie, musi j poprzedzi analiza teoretyczna. Jeeli z pierwotnie przyjtej definicji dyspozycji mona wydedukowa wiele zalenoci ju potwierdzonych empirycznie, to naley raczej zrezygnowa ze wskanika.

5. Indeksy
Wiele poj socjologicznych okrela nie jedno-, lecz wielowymiarowe ukryte wasnoci obiektw badanych. Anomia, izolacja spoeczna, status spoeczno-ekonomiczny, spjno grupy wszystko

56

Pomiar

to s przykady takich poj. Charakterystyka obiektu badanego ze wzgldu na cech wielowymiarow jest empirycznie wyczerpujca dopiero wtedy., gdy znane s wartoci wszystkich jej wymiarw czstkowych. Jeeli na status spoeczno-ekonomiczny skada si np. wyksztacenie, zawd i dochd, ktre nie s ze sob w peni skorelowane, to status spoeczno-ekonomiczny jakiego obiektu mona okreli dopiero wtedy, gdy zna si wartoci wszystkich tych trzech wymiarw czstkowych: obiekt bada A ma wyksztacenie podstawowe, jest robotnikiem niewykwalifikowanym i zarabia 650 DM miesicznie. Kad cech wielowymiarow mona przedstawi graficznie jako wwymiarow przestrze. Pojcie statusu spoeczno-ekonomicznego byoby zatem przestrzeni trjwymiarow (rys. 5).
y

Rysunek 5

Status spoeczno-ekonomiczny obiektw badanych zaley od ich usytuowania w tej przestrzeni wasnoci: A (x;y; z). Poniewa wartoci poszczeglnych wymiarw s do pewnego stopnia od siebie niezalene, moliwe wic s rne kombinacje tyche wartoci, np. poczenie wyksztacenia podstawowego z rnymi zawodami, okrelonego zawodu z rnymi poziomami dochodu itd. Jak rzecz si ma w konkretnym przypadku, wymaga oczywicie ustalenia empirycznego. W tej sytuacji pojedynczy wskanik nie lokuje badanych przedmiotw w przestrzeni wasnoci ze wzgldu na ich wielowymiarowe cechy na tyle dokadnie, by mogy one by przyporzdkowane wzgldnie homogenicznym kategoriom. Z reguy prbuje si wwczas znajdowa przynajmniej jeden wskanik dla kadego wymiaru czstkowego. Jeli chce si np. pozna zadowolenie robotnikw okrelonego zakadu przemysowego z miejsca pracy i zadowolenie to uznaje si

Podstawy pomiaru. Indeksy

57

za cech dwuwymiarow, skadajc si z zadowolenia ze stanowiska pracy" i Z zadowolenia z pacy", to dla kadego wymiaru czstkowego trzeba znalc/. przynajmniej jeden wskanik. Zadowolenie z pracy w danym zakadzie kadej badanej osoby mona przedstawi okrelajc jej miejsce w dwuwymiarowej przestrzeni wasnoci, ,w ktrej katly z dwch, wymiarw czstkowych mierzony byby trzystopniow skal porzdkow (rys. 6).
zadowolenie ze stanowiska pracy 2 wysokie 7 rednie O niskie , i d b a O niskie g e h c 1 rednie i
t

zadowolenie z piacy

f 2 wysokie

Rysunek 6. Dwuwymiarowa przestrze wasnoci

W ten sposb powstaje dziewi kategorii zadowolenia z pracy w danym zakadzie, ktre rni si midzy sob przynajmniej jednym wymiarem czstkowym i ktrych nie mona uszeregowa liniowo. Nie mona bowiem powiedzie, czy jednostki nalece do kategorii b s bardziej zadowolone z pracy w danym zakadzie ni jednostki nalece do kategorii c. Tylko dla kadego z wymiarw osobno mona sporzdzi szeregi rangowe, ale szeregi te uporzdkuj poszczeglne kategorie w zupenie odmiennej kolejnoci: zadowolenie ze stanowiska pracy acf beh dgi zadowolenit z pacy a b cl ceg fhi

niskie rednie wysokie

Aby dokona analizy, naleaoby wic oderwa si od wymiarw czstkowych i potraktowa cech wielowymiarow jako jedn zmienn, ktrej wartoci maj przynajmniej charakter porzdkowy. Sprbujmy zatem zadowolenie z pracy w danym zakadzie" przedstawi jako zmienn ilociow, ktra pozwala wyrni osoby mao, rednio i bardzo zadowolone z pracy w danym zakadzie. W tym celu wielowymiarow przestrze wasnoci trzeba zredukowa do jednowymia-

58

Pomiar

rowej skali. Wymaga to takiego uszeregowania wymiarw czstkowych, aby poszczeglne kombinacje cech utworzyy szereg liniowy, a kadej kombinacji przyporzdkowana zostaa okrelona warto zmiennej. Postpowanie to nazywa si budowaniem indeksu. Termin indeks oznacza wic zmienn jednowymiarow mogc przybiera r wartoci odpowiadajcych v klasom moliwych kombinacji atrybutw wielowymiarowej przestrzeni wasnoci '. Praktycznie przebiega to tak, e wartociom wymiarw czstkowych przyporzdkowane zostaj wartoci liczbowe (por. ukad dwuwymiarowy na s. 57), ktre nastpnie sumuje si dla rnych kombinacji cech. W naszym przykadzie z dziewiciu rnych kategorii zadowolenia z pracy w danym zakadzie powstaje w ten sposb nastpujcy szereg rangowy:
rarto indeksu 4 3 21 0 kategoria zadowole!a i S, h d, e, f b, c a

Przyporzdkowanie wartoci liczbowych ewentualnie waenie poszczeglnych wymiarw czstkowych powinno by uzasadnione teoretycznie. Jeeli cechy czstkowe mierzone s na poziomie porzdkowym, to odpowiadajce im wartoci liczbowe musz by reprezentowane przez kolejne wzgldem siebie liczby. Dopiero wwczas, gdy da si okreli odstpy midzy poszczeglnymi kategoriami cech, a wic przy skalach interwaowych, mona odpowiednio do nich stopniowa wartoci liczbowe. Przy waeniu wartoci liczbowe cech
Naley zwrci uwag, e funkcjonujce w naukach spoecznych i uyte rwnie tutaj pojcie indeksu nie jest tosame z identycznym okreleniem pewnych zoonych wielkoci stosowanym w statystyce. Niektre z indeksw przedstawionych w dalszych rozdziaach, jak indeks zmiany / przy analizie panelowej, indeks zbienoci, a take pewne indeksy socjometryczne, odpowiadaj raczej drugiemu znaczeniu tego pojcia, kiedy to chodzi o wzgldn czsto wystpowania okrelonych cech lub zwizkw cech w rnych grupach. Na razie brak teorii obejmujcej oba te rodzaje indeksw.
5

Podstawy pomiaru. Indeksy

59

czstkowych mnoy si przez okrelon warto, aby uwypukli t cech czstkow, ktra w wikszym stopniu ni inne warunkuje cech wielowymiarow. Jeeli mona np. uzasadni, e zadowolenie z pracy w danym zakadzie bardziej zaley od zadowolenia z pacy ni od zadowolenia ze stanowiska pracy, to kad z trzech wartoci liczbowych zadowolenia z pacy mona pomnoy przez 2 i zamiast 0, 1 i 2 otrzyma 0, 2 i 4. Przy tworzeniu indeksu trzeba zatem rozwiza dwa zadania. Po pierwsze, rozstrzygn, ktrych cech czstkowych dotyczce dane maj wej w skad indeksu. Wane jest przy tym uwzgldnienie wszystkich komponentw badanej cechy wielowymiarowej, ale zarazem tylko tych komponentw. Po drugie, wskaza, jak dane te naley ze sob powiza (przyporzdkowanie wartoci liczbowych, waenie, kombinacje). Problem zasadniczy, o ktrym trzeba pamita przy budowaniu indeksu, polega na tym, e czsto wartoci liczbowe przypisane poszczeglnym wymiarom czstkowym, bdce wycznie liczbami porzdkowymi, dodaje si, jak gdyby byy to liczby naturalne, w dodatku uzyskane w wyniku zastosowania tej samej skali pomiaru do wszystkich wymiarw czstkowych. Zawsze, ilekro oba te warunki nie s spenione a w socjologii spenienie ich jest prawie niemoliwe tworzc indeks porwnuje si co, co cile rzecz biorc jest nieporwnywalne, i stawia si znak rwnoci midzy czym, co jest rne. W efekcie nie mona mie pewnoci, czy rozmaite kombinacje cech wystpujce pod t sam wartoci indeksu s rzeczywicie ekwiwalentne. To zastrzeenie pod adresem indeksu dotyka centralnego problemu pomiarw w badaniach spoecznych, ktrym jest brak standaryzowanych, a rwnoczenie teoretycznie znaczcych jednostek pomiaru. W tych okolicznociach indeks pozostaje do wtpliwym narzdziem pomocniczym, cho mimo to czsto si przydaje. Pomaga bowiem porwnywa nieporwnywalne. Potraktowanie rnych kombinacji cech jako w pewnym sensie ekwiwalentnych da si poniekd uzasadni take empirycznie (i istotnie wymaga takiego uzasadnienia). W naszym przykadzie potwierdzeniem zasadnoci uznania kategorii b i c za reprezentujce ten sam poziom zadowolenia z pracy w danym zakadzie byoby wykazanie, e w aspekcie innych

60

Pomiar

zmiennych, ktre mona zdefiniowa jako zalene od zadowolenia z pracy w danym zakadzie (np. czsto zmiany miejsca pracy [ub niestawianie si do.pracy bez usprawiedliwienia), jednostki nalece do tych kategorii zachowuj si tak samo lub podobnie. Jeli to moliwe, naleaoby trafno danego indeksu sprawdza take empirycznie.

Metody skalowania

1. Skala jako narzdzie pomiaru


Jak zostao ju powiedziane wyej, mierzenie polega na przyporzdkowaniu jakiej cesze danego obiektu (lub klasy obiektw) liczb wedug pewnych z gry okrelonych zasad. Skale s w tym sensie narzdziem pomiaru, a zasady skalowania wskazwk, jak naley je konstruowa. Wskazwka ta przyjmuje zazwyczaj posta wzoru matematyczno-statystycznego, pod ktry naley podstawi dane (np. wyniki odpowiedzi na pewn liczb pyta). W tym celu trzeba najpierw ustali, ktre z pyta dotycz danej cech}', a nastpnie, posugujc si okrelon metod (np. skal Guttmana), jakie wartoci przybiera ta cecha. Dysponujc gotow skal moemy okreli usytuowanie badanego obiektu wzgldem teje cechy. Take indeks jest narzdziem pomiaru, tzn. wskazuje usytuowanie badanych obiektw ze wzgldu na dan cech. Rnica midzy indeksem a skal nie polega, jak czsto si sdzi, na poziomie pomiaru. Wikszo skal, podobnie jak indeks, posuguje si porzdkiem rangowym. Rnica polega na tym, e skala pozwala rwnie stwierdzi, za pomoc, okrelonych oblicze, czy wchodzce w jej skad elementy (items) rzeczywicie reprezentuj ten sara wymiar. W przypadku indeksu brak wzoru, ktry umoliwiaby taki formalny sprawdzian. O jednowyrniarowoci indeksu decydujemy arbitralnie ub intuicyjnie poprzez dobr odpowiednich pyta. Jednoznaczne kryterium klasyfikacji ska nie istnieje. Jedn istotn

Skalowanie. Rangowanie i porwnywanie parami

61

rnic wymieniaj Coombs i Torgerson r'. Wedug nich, wyrni mona skale, ktre mierz cechy obiektw wiata zewntrznego. Z takimi skalami mamy do czynienia np. wtedy, gdy prosimy respondenta, aby uporzdkowa pewn liczb przedmiotw wedug stopnia ich uytecznoci lub pewn liczb politykw wedug stopnia konserwatyzmu reprezentowanych przez nich postaw wzgldnie oceni udzia treci racjonalistyczno-realistycznych w rnych systemach religijnych. Cecha bdca przedmiotem pomiaru charakteryzuje nie respondenta, lecz obiekty otaczajcego go wiata. Inne skale mierz cechy samych obiektw badanych, np. patriarchalizm postaw ankietowanych mczyzn, stopie udziau w yciu politycznym ankietowanych studentw, autorytaryzm ankietowanych nauczycieli itd. Skale pierwszego rodzaju prezentuj kontinuum wartoci liczbowych cech obiektw wiata zewntrznego, skale drugiego rodzaju kontinuum waitoci liczbowych cech badanych osb.

2. Rangowanie i porwnywanie parami Skala porzdkowa okrela, jak bya ju mowa wyej (s. 49), pozycj danego obiektu ze wzgldu na okrelon cech przez porwnanie jej z analogiczn pozycj innego obiektu. Porwnanie, ktre przybiera posta szeregu rangowego, rzadko ma za podstaw kryterium obiektywne standaryzowan jednostk pomiaru zazwyczaj jest ni subiektywna ocena obiektu wedug kryterium dajcego si wprawdzie zdefiniowa teoretycznie, ale nie dajcego si przeksztaci w kryterium obiektywne. W najprostszym przypadku osoba (lub grupa osb) proszona jest o uporzdkowanie pewnej liczby obiektw kolejno wedug stopnia posiadanej cechy, np. uporzdkowanie zawodw wedug ich prestiu spoecznego. Ukryte kryteria porwnywania utrudniaj ten proces tym bardziej, im wiksza jest liczba obiektw porwnywanych. Dlatego
Patrz W. S. Torgerson: Theory and Methodof'Scaling, New York 195S, rozdz. 3; C. H. Coombs: Theory and Methods of Social Measurement w: Research Mcthods in the Bchavioral Sciences, L. Fcstinger, D. Katz (red.), New York 1953, rozdz. 11; C. H. Coombs: A Theory of Data, New York 1964.
0

62

Pomiar

wybiera si czsto porwnywanie parami, bardziej precyzyjne i atwiejsze dla respondentw. Metod t wyjanimy na przykadzie. Zadaniem respondenta jest uporzdkowanie czterech przedmiotw A, B, C, D ze wzgldu na ich uyteczno. S one przedkadane" respondentowi parami (kady przedmiot porwnywany jest kolejno z wszystkimi pozostaymi). To przedkadanie" dokonuje si z reguy w ten sposb, e zadajemy respondentowi pytanie, ktry z danych dwu artykuw chciaby mie bardziej. Albo w ten sposb, e przedstawiamy mu list, na ktrej artykuy te ustawione s parami : A B, A C... itd. Respondent musi kadorazowo wskaza ten artyku, ktry woli, czyli dokona wyboru. Z reguy nie dopuszcza si odpowiedzi nie mam zdania"7. Liczba moliwych par zaley od liczby przedoonych do porwnania obiektw. Przy czterech artykuach liczba moliwych par wynosi sze. Mwic oglnie: liczba moliwych par wynosi: 2 ' Przyjmijmy, e wyniki wyborw s nastpujce: A>B A>C A>D B>C B>D OD przy czym A >B oznacza, e respondent woli A ni B. Z danych tych wynika szereg rangowy A>B>C>D. Rangi poszczeglnych artykuw wyrazi mona za pomoc liczb porzdkowych (tzn. wartoci rang): A = 4, B 3, C = 2, D = 7. Na tym koczy si proces pomiaru. Uzyskalimy skal uytecznoci czterech artykuw wedug oceny respondenta /". W rzeczywistoci jednak jest mao prawdopodobne, aby respondent udziela tak spjnych odpowiedzi jak w powyszym przykadzie. Moe si zdarzy np., e przy ostatniej parze dokona wyboru D>C". Niekonsekwencje bd tym bardziej prawdopodobne, im liczba obickUwzgldnienie odpowiedzi nie mam zdania" komplikuje obliczenie, cho go nie uniemoliwia.
7

Skalowanie. Rangowanie i porwnywanie parami

63

tw prezentowanych bdzie wiksza, a rzeczywista (nie znana respondentowi) rnica wartoci tych obiektw mniejsza. Take wwczas, gdy odpowiedzi respondenta s mniej spjne, istnieje metoda rangowego szeregowania obiektw. Przyjmijmy, e respondent dokona porwnania parami piciu przedmiotw, jak nastpuje: B>A, B>C, B>E, A>C, A>D, OD, C>E, D>B, D>E, E>A. W tej sytuacji mona policzy, jak czsto kady z artykuw zosta wybrany. I tak, artyku B zosta wybrany trzy razy. Liczba 3" jest zatem liczb porzdkow stopnia uytecznoci artykuu B. T metod uzyskuje si w powyszym przykadzie nastpujcy szereg rangowy: B 3, A 2, C 2, D = 2, E ~ 1. Jak wida, wikszo artykuw uzyskaa te same wartoci rangowe. Inn, bardziej skomplikowan metod oceny, ktra przy wikszej liczbie porwnywanych obiektw wymaga posuenia si komputerem, moemy omwi tylko w paru sowach. Przyjmuje si hipotetycznie wiele rnych prawdziwych" szeregw rangowych. Nastpnie oblicza si liczb odchyle uzyskanego materiau kolejno od wszystkich hipotetycznych szeregw rangowych. Ten szereg, ktry wykazuje najmniej odchyle, przyjmuje si za prawidowy. Im mniej spjne s wyniki porwnania parami, tym bardziej naley wtpi, e porwnanie dokonane zostao wedug jednego kryterium (czyli tej samej cechy porwnywanych przedmiotw). Porwnywanie parami przedstawione zostao dotychczas na przykadzie pojedynczego respondenta. W badaniach spoecznych chodzi jednak na og o poznanie preferencji wikszych grup spoecznych. Wyniki poszczeglnych respondentw trzeba wic agregowa. Mona to robi dwojako: 1. Dla kadej jednostki sporzdza si indywidualny szereg rangowy. Nastpnie grupuje si' osoby o tych samych preferencjach. Badana zbiorowo zostaje w ten sposb podzielona na rne grupy charakteryzujce si tym, e wchodzce w ich skad osoby reprezentuj te same indywidualne szeregi rangowe. 2. Wwczas, gdy chodzi o ustalenie redniego" porzdku preferencji dla caej zbiorowoci, oblicza si, ilu czonkw danej zbiorowoci cznie wybrao kady z przedmiotw i odpowiednio nadaje si im wartoci rangowe. Jeeli indywidualne szeregi preferencyjne usta-

64

Pomiar

lane s nie przez porwnanie parami, lecz w drodze zwykego porzdkowania, jak czsto bywa przy badaniu prestiu rnych zawodw, to z indywidualnych wartoci rangowych poszczeglnych przedmiotw mona obliczy warto redni, ktra okrela nastpnie ich rang w ocenie caej badanej grupy. Metody tej aczkolwiek stosuje sic j czsto przy badaniu prestiu zawodw naley na dobr spraw unika, traktuje ona bowiem liczby porzdkowe tak, jak gdyby byy liczbami naturalnymi. L. L. Thurstone opracowa trzeci metod budowania skali z danych uzyskanych przez porwnywanie parami. Jego wzr operuje w istocie skal interwaow. Thurstone nazwa swoj metod prawem szacunkw porwnawczych" (law of comparatire judgement). Zainteresowanych t bardzo matematycznie skomplikowan metod mona jedynie odesa do literatury 8.
Zadania 1. W okrgu wyborczym kandyduje czterech politykw: A, B, C i D. Pewien respondent dokonuje midzy nimi nastpujcych (niespjnych) wyborw: 1. A > B; 2. D > A; 3. C> A; 4. C > D; 5. C> B; 6. D > B. Prosz ustali rangi tych politykw. 2. Prosz sporzdzi zestaw par dla potrzeb badania wzgldnej wanoci: pacy, pewnoci pracy, moliwoci awansu, dugoci czasu pracy i stosunku do przeoonych w opinii robotnikw. Po sporzdzeniu zestawu par prosz porwna swoje rozwizanie z propozycj Miltona L. Bluma w Industrial Psychology and Its Social Foundations (New York 1949, s. 144 i nast.).

3. Dyferencjal semantyczny * Podobnie jak porwnywanie parami, tak i dyferencjal semantyczny suy do mierzenia obiektw otaczajcego wiata. Dyferen8 Opis metody Thurstone'a patrz L. L. Thurstone: Measuremcnt of Yalties. Chicago 1963; W. S. Torgerson: Theory and MethoJ. rozdz. S i 9; J. P. Guilford: Psychometrtc Methods, New York 1954, s. 35-37 i roz<k. 7. * [Niemiecki termin PolariUltsprofil zosta! przetumaczony ze wzgldu na jego rdioslwjako dyferencjal semantyczny"; patrz: C. E. Osgood, G. J. Suci, P. H. Tannenbaum, The Measurement of Mcaning, Urbana 1957 red. pol.]

Skalowanie. Dyferencja semantyczny

65

cja semantyczny jest specyficzn metod ilociowej oceny wraenia, jakie obiekty te sprawiaj na osobie badanej, ich obrazu 9.
Tabela 2 Wzr dyferencjau semantycznego OSA Nauczyciel
dobry spoeczny harmonijny wysoki twardy ciki duy uparty aktywny podniecony gorcy

---

'' zy niespoeczny ^
nieharmonijny niski mikki lekki may ulegy bierny

1,0 0,42 0,49 0,45 0,24 0,20 0,09 0,06 0,17 0,15 0,12 0,06

0 0,19 0,12 0,07 0,97 0,48 0,21 0,34 0,12 0,03 0,09 0,17

0 0,18 0,01 0,17 0,00 0,02 0,05 0,06 0,98 0,26 0,26 0,29

--- --- spokojny


zimny tpy

ostry

Badajc np. obraz nauczyciela, daje si respondentowi do wypenienia kart przedstawion w tab. 2 (ostatnie trzy kolumny, O, S i A, nie s czci karty). Karta zawiera szereg opozycyjnych przymiotnikw i w gwce bodziec, czyli przedmiot ocenyll). Respondent ma za zadanie okreli wraenie, jakie sprawia na nim w przedmiot, stawiajc w odpowiednim miejscu krzyyki. Jeeli np., jego zdaniem, nauczyciel jest bardzo zy (wiersz pierwszy), to powinien postawi krzyyk w rubryce pierwszej z prawej strony. Jeeli sdzi, e nauczyciel reprezentuje nastawienie raczej spoeczne ni niespoeczne (wiersz drugi) '- ale jednak w niewielkim stopniu to powinien wstawi krzyyk w trzeciej rubryce od lewej strony... itd.
" Dyferencja semantyczny jako sposb pomiaru zawartoci treciowej sw opracowali C. E. Osgood, G. .1. Suci i P. H. Tannenbaum. Dlatego te ksika, w ktrej przedstawiaj swoje nowe narzdzie badawcze, nosi tytu The Measurcment of Mcaning, 10 Ocenie mog by poddawane bardzo rne obiekty, take przedmioty materialne, np. fotografia. S Wprowadzenie...

V> .WWI<SW^M.".-W'V"~*

j*mcL~

66

Pomiar

Wikszo opozycji wycznie metaforycznie odnosi si do ocenianego obiektu. Tylko przenonie mona np. powiedzie o nauczycielu, e jest gorcy lub zimny. Mimo rnej siy skojarze respondenci, stosownie do swoich dowiadcze, s w stanie takiej oceny dokona. Pary opozycyjnych okrele dyferencjau semantycznego zostay poddane przez Osgooda analizie czynnikowej. Chcia on w ten sposb dowiedzie si, czy i ktre z nich mierz t sam jako (wymiar) ocenianego przedmiotu. Jego przypuszczenie potwierdzio si. Osgood ustali, e pary przeciwstawnych okrele uyte w jego analizie (cznie 76) odnosz si do trzech wymiarw, ktre nazwa: (1) ocena, (2) sia, (3) aktywno". W ostatnich trzech kolumnach dla kadej z tych jakoci (O = ocena, S = sia, A aktywno) podano wagi pary przeciwstawnych okrele we wszystkich wymiarach. I tak, mona si dowiedzie, e np. spoeczny niespoeczny" ma wysok wag dla wymiaru ocena" (+0,42), a nisk dla wymiaru sia" i aktywno" 12. Wymiar ocena" mierz przede wszystkim pierwsze cztery pary opozycji, nastpne cztery pary dotycz wymiaru sia", a ostatnie cztery "aktywnoci".
1 1 Te trzy wymiary wyjaniaj 50% wariancji cakowitej (patrz s. 228). Wydaje si, e nie jest to zbyt wiele. Kolejny, czwarty wymiar, ktry pominito, wyjania jednak tylko 1,52% oglnej wariancji. Przy wymiarze pitym i dalszych liczby te s coraz mniejsze. Patrz C. E. Osgood, G. J. Suci, P. H. Tannenbaum: The Measurement, s. 33-39. Liczba oraz charakterystyka czynnikw zmienia si zalenie od przedmiotu i celu bada. Hofstatter np. przy analizie znaczenia poj (takich np., jak substancja", osobowo") wyrni tylko dwa czynniki, ktre okreli jako skonno" i awersja". W innym studium o stereotypach narodowych wyspecyfikowa cztery czynniki: oglny autostereotyp cywilizacji zachodniej", autostereotyp niemiecki" itd. Por. P. R. Hofstatter: Eiufiihnwg in cli Sozidpsychologie, Stuttgart 1959, s. 255 i nast; tene: Soziaipsychologic, Goschen Band 104/104a, Berlin 1956, s. 82 i nast. Treciowa interpretacja czynnikw jest zreszt mniej istotna wwczas, gdy chodzi przede wszystkim o to, aby obiekt bdcy przedmiotem oceny skonfrontowa porwnawczo z kilkoma innymi. J2 Podane tu wagi odnosz si do przymiotnikw w jzyku angielskim, jako e Osgood ustali! je na uytek bada prowadzonych z respondentami amerykaskimi. Naley przypuszcza, e dla przymiotnikw w jzyku niemieckim, zastosowanych wobec respondentw niemieckich, wagi te uzyskayby inn warto. Mona jednak spodziewa si, e zasadniczo wagi te w stosunku do poszczeglnych wymiarw (jakoci) nie ulegyby zmianie.

Skalowanie. Dyferencjal semantyczny

67

W badaniu mona zastosowa dowoln liczb par przeciwstawnych okrele. Hofstiitter posuy si w swoim badaniu samotnoci" i osamotnienia" 24 parami13. "Waniejsze ni oglna liczba par opozycji jest to, aby kady wymiar mierzony by za pomoc takiej samej liczby par. Informacje uzyskane przy uyciu dyferencjau semantycznego istotne s wwczas, gdy obraz badanego obiektu porwnuje si z obrazami innego rodzaju obiektw; np. wyobraenie ucznia o nauczycielu mona porwnywa z jego wyobraeniem o wadcy", ojcu", lub przyjacielu". Przy opracowywaniu wynikw kada para przeciwstawnych okrele traktowana jest jako kontinuum skadajce si z siedmiu czonw. Dalej nazywa je bdziemy opozycj". Na przykad para dobry zy" tworzy nastpujce kontinuum:
6 bardzo

I I

2 troch

1
1

' '

0 bardzo

rednio

| troch

brak ' zdania

rednio .

Rysunek 7

Kademu odcinkowi (dokadnie: rodkowemu punktowi tego odcinka) kontinuum odpowiada okrelona liczba (tu: od 0 do 6; ale mog to by take liczby +3+2+1 0123). Przyjmuje si przy tym, e odcinki s rwnej dugoci. Wszystkie przedstawione niej metody opracowania wynikw mona stosowa zarwno wwczas, gdy bada si pojedyncze osoby, jak i wwczas, gdy bada si grupy, tyle e w przypadku grupy trzeba kadorazowo obliczy redni warto dla kadej pary opozycji. Najprostsz metod opracowania i przedstawienia wynikw jest wykrelenie profilu graficznego. W tym celu wskazane jest takie pogrupowanie opozycji, aby opozycje odnoszce si (w przewaajcej mierze) do tego samego wymiaru nastpoway kolejno po sobie. Co wicej, wszystkie okrelenia o charakterze pozytywnym powinny
13 5*

Patrz P. R. Hofstiitter: Gruppendynamik, Hamburg 1957, s. 64.

68

Pomiar

by umieszczone po jednej stronie karty, wszystkie za o charakterze negatywnym po przeciwnej. Profil graficzny powstaje przez poczenie lini krzyykw zaznaczonych przez respondenta (rys. 8).

pary przeciwstawnych okrele wymiaru ocena

dobry spoeczny

niespoleczny

[ mikk

" tych
twardy

par/ przeciwstawnych ! mikki okrele wymiaru sita aktywny

pary przeciwstawnych okrele wymiaru aktywno

bierny

Rysunek S. Uproszczony schemat profilu graficznego

Pojedynczy profil graficzny o niczym jeszcze nie informuje, trzeba wic wykreli dwa profile dla porwnania. Mog one przedstawia np. wyniki dwch bada przeprowadzonych w tej samej klasie na temat wyobrae o nowym nauczycielu, w pierwszym tygodniu po rozpoczciu lekcji i po upywie czterech miesicy (na rys. 8 linia ciga i przerywana). Jak wida, obraz nauczyciela zmieni! si: uczniowie zaczli go postrzega jako silniejszego", aktywniejszego" i (prawdopodobnie dlatego) gorszego". Dla porwnania mona, oczywicie, posuy si take innym obiektem, np. postaci szefa. Inna prosta metoda opracowania wynikw polega na obliczaniu wartoci dla kadego wymiaru. Kademu krzyykowi respondenta odpowiada wszak warto liczbowa (np. od 0 do 6), warto danego wymiaru" mona wic obliczy sumujc wartoci liczbowe opozycji tego wymiaru. Poniewa za pomoc dyferencjau semantycznego mierzymy tu trzy wymiary, wic przedmiot badania mona scharakteryzowa ilociowo za pomoc trzech liczb. O trzeciej i czwartej metodzie opracowania wynikw moemy tu

i-.u-.;

Skalowanie. Thurstonc'a metoda rwnych interwaw

69

jedynie wspomnie. Polegaj one na obliczaniu dystansu semantycznego" u oraz wspczynnika korelacjilr' midzy dwoma lub wiksz liczb porwnywanych obiektw.

4. Thur$tQne'ct metoda rwnych interwaw Metody skalowania, omawiane w tym i nastpnych dwu podrozdziaach, byy i s uywane przede wszystkim do mierzenia postaw, tzn. cech obiektw badanych (najczciej respondentw). W istocie jednak metody te maj szersze zastosowanie, jak to przedstawimy niej na przykadzie (s. 82). Metoda Thurstone'a przez dugi czas bya najczciej stosowan technik skalowania przy badaniu postaw. Dzisiaj bardziej bierze si pod uwag jej niedostatki ni atwo posugiwania si ni, skutkiem czego ostatnio metoda Thurstone'a stosowana jest bardzo rzadko; z tego te wzgldu scharakteryzujemy j tylko oglnie. Jej miejsce zajy obecnie technika Likerta i technika Guttmana, ktre przedstawimy obszerniej. Metoda Thurstone'a polega na tym, e pewn liczb stwierdze poddaje si ocenie sdziw kompetentnych w jakiej dziedzinie (np. w sprawach Kocioa). Tego rodzaju stwierdzenie moe brzmie na przykad: Do Kocioa chodz przewanie ludzie starzy". Sdziowie maj za zadanie oceni kade ze stwierdze, a mianowicie okreli, w jakim stopniu wyraa ono pozytywn lub negatywn postaw wzgldem przedmiotu (w danym przypadku Kocioa). Wyrae; tej oceny jest umieszczenie kadego stwierdzenia na skali 11-stopniowej (od postawy negatywnej przez neutraln do pozytywnej). Oceny rnych sdziw bd przy tym rne. Nastpnie dla kadego stwierdzenia oblicza si warto redni, ktra okrela jego miejsce na skali
14 16

Patrz C. E. Osgood, G. J. Suci, P. H. Tannenbaum: The Measurement, s. 89 i nast. Patrz P. R. Hofstatter: Gruppendynamik, s. 174-176.

^*?S^*&^^

70

Pomiar

oraz odchylenie standardowe, ktre traktuje si jako indeks jednoznacznoci tych stwiej dze ". Nastpnie spord stwierdze zajmujcych na skali miejsca tu obok siebie wybiera si te, ktre maj najmniejsze rozproszenie (z regu y okoo dwudziestu). Wybrane stwierdzenia stanowi narzdzie po miaru, ktrym mona posuy si w kwestionariuszu. Respondent proszony jest, aby owiadczy kolejno, czy zgadza sic z danym stwier dzeniem czy nie. Zazwyczaj przy opracowywaniu danych bierze si pod uwag tylko te stwierdzenia, z ktrymi/respondent si zgadza. Z wartoci liczbowych, jakie stwierdzenia /te uzyskay poprzednio na skali ocen, oblicza si redni, ktra jest ilociowym, wyrazem postawy respondenta wzgldem przedmiotu Gw naszym przykadzie Kocioa). - t, Gwn saboci metody Thurstone'a jest posugiwanie si sdami kompetentnych sdziw" jako rzekomo obiektywn podstaw pomiaru. Przy przedstawionych niej nowoczesnych technikach skalowania Likerta i Guttmana podstaw s opinie samych respondentw, ktrzy decyduj o miejscu stwierdze na skali pomiaru, a tym samym o wasnej pozycji na kontinuum postaw.

5. Skala Likerta

Opracowan przez R. A. Likerta technik skalowania przedstawimy na przykadzie krok po kroku. Umawiamy si, e pomiar dotyczy bdzie stopnia patriarchalizmu w postawach mczyzn wzgldem on. Krok pierwszy: Kompletowanie stwierdze. Kompletuje si zestaw rnych stwierdze, co do ktrych jestemy intuicyjnie przekonani, e dotycz cechy, ktr chcemy mierzy. Na przykad: 1. M okrela wysoko kieszonkowego swojej ony. 2. Praca zawodowa ma jest wicej warta ni praca domowa ony.
0,iis mstody Thui'slonc'a patrz A. L. Edwards: Tcchniucs of Altitudc-Scale Construction, New York 1957, rozdz. 4.
IG

Skalowanie. Skala Likerta

71

3. Kobieta nie powinna nigdy w obecnoci innych mczyzn wygasza innego zdania ni jej m. 4. Kobiety powinny mie prawo jazdy. Respondent jest teraz proszony o zajcie stanowiska wzgldem kadego ze stwierdze. Jako moliwe stanowiska przedoone mu zostaj: 4 tak raczej tak 3 nie mam zdania 2 raczej nie 10 nic

Respondent ma zaznaczy krzyykiem odpowied, ktra mu najbardziej odpowiada. Zestaw odpowiedzi do wyboru moe by w zalenoci od potrzeby jeszcze bardziej rnicowany przez dodanie takich kategorii, jak zdecydowanie tak" i zdecydowanie nie". Skompletowane stwierdzenia mona podda selekcji po to, aby stwierdzenia mao przydatne nie obciay niepotrzebnie badania zasadniczego. Suy temu moe sonda wstpny przeprowadzony na grupie powiedzmy 100 osb. Sonda taki nie jest jednak konieczny. Mona od razu przystpowa do badania gwnego. Stwierdzenia, ktre oka si nieprzydatne, po prostu nie bd brane pod uwag przy opracowywaniu wynikw. Krok drugi: Nadawanie wartoci liczbowych. Wybranym przez respondentw odpowiedziom trzeba nada wartoci liczbowe. Mona to zrobi przed lub po przeprowadzeniu wywiadu. W naszym przykadzie bd to liczby od 0 do 4. Trzeba przy tym pamita, eby wartoci te rosy zawsze w tym samym kierunku. Jeeli przyjmujemy zasad, e postawie bardziej patriarchalnej odpowiada wysza warto liczbowa, to w przypadku stwierdzenia pierwszego odpowied nie" musi otrzyma 0 punktw, za' odpowied tak" -f-4. W przypadku odpowiedzi dotyczcej stwierdzenia czwartego postpimy odwrotnie: tak" otrzyma 0 punktw... itd. Nadajc odpowiedziom wartoci liczbowe zakadamy, e dziel one kontinuum zgoda odrzucenie" na pi rwnych odcinkw. Dia poszczeglnych stwierdze zaoenie to jest, oczywicie, nieuzasadnione, mona jednak spodziewa si, e na skutek wikszej liczby uytych stwierdze ewentualne bdy ulegn wyrwnaniu.

Il~~.lte^^

72

Pomiar

Krok trzeci: Sprawdzanie zaoonej jednowymiarowoci. Jest to krok decydujcy, polegajcy" na sprawdzeniu, czy wszystkie stwierdzenia nale do tego samego wymiaru. W naszym przykadzie chodzi o ujawnienie i wyeliminowanie tych stwierdze, ktre nie nale do wymiaru postawa partiarchalna". Dokonuje si tej operacji odwoujc si do podstawowego zaoenia techniki Likerta. Zaoenie to mwi, e przystpujc do konstruowania skali wybiera si wstpnie takie stwierdzenia, co do ktrych mamy przekonanie, e mierz interesujc nas cech. Przekonanie" to moe by w poszczeglnych przypadkach faszywe, przyjmuje si jednak, e wikszo stwierdze oceniamy waciwie. Zadanie polega wic obecnie na wykryciu stwierdze faszywych". Najpierw iistala si czn liczb punktw kadcgo_ respondenta (dodajc wartoci punktowe jego odpowiedzi na kade ze stwierdze). Nastpnie 25% tych respondentw, ktrzy uzyskali najwiksz czn liczb punktw, i 25 % tych, ktrzy uzyskali najmniejsz ich liczb czn, tworz dwie grupy porwnawcze, grup doln" i grup grn". Teraz ustala si, jakich odpowiedzi udzielano na kade z kolejnych stwierdze w jednej i drugiej grupie: jeeli dane stwierdzenie odnosi si do badanego wymiaru, to w grupie grnej" (w naszym przykadzie reprezentujcej postawy bardzo patriarchalne) stwierdzenie to musi uzyska znacznie wysz redni punktw ni w grupie dolnej". Trzeba zatem obliczy redni warto punktow tego stwierdzenia w obu grupach. Nastpnie, za pomoc statystycznego testu istotnoci, sprawdza si, czy rednie te rni si midzy sob w sposb istotny. Zazwyczaj stosuje si tu test t. Obliczenie przeprowadza si wedug tabeli 3. redni arytmetyczn oblicza si wedug rwnania:

x^SH
X -52-13 Xd---1,3 X -110-275 x,_ -2,75

(1)

rednia w grupie dolnej (X~d) i rednia w grupie grnej (Xg) wynosz zatem:

Skalowanie. Skala Likerta

73

Tabela 3 Obliczanie istotnoci technika Likerta


Grupa dolna Odpowied X liczby przyporzdkowane odpowiedziom / liczba respondentw, ktrzy udzielili danej odpowiedzi Grupa grna IX fX*

IX

fX"-

Tak Raczej tak Nie mam zdania Raczej nie Nie

4 3 2 1 0

2 4 6 20 8 40
"d

32
3 fi

4 3
9

20 6 4 4 6 40

80 18 8 4 0

320 54 16 4 0

12 12 20 0 52

24 20 0 112

1 0

110 394

2fxA 2/*}

"*

/* E/x;

Teraz trzeba ustali, czy rnica midzy 1,3 a 2,75 nie jest przypadkowa, tzn. czy jest istotna. Wzr stosowanego w tym celu testu t (jeeli co uatwia obliczenie obie grupy s rwnej wielkoci) brzmi nastpujco:
t
V(n) gdzie: o ------- V\> vd suma kwadratw odchyle od redniej w grupach grnej i dolnej n <=> liczba czonkw grup.

(2)

Nastpnie mona obliczy: W-<.^ -n


y J

^ = 91,5 (3)

; w przykadzie: = 394 40 (4)

d)

; w przykadzie: = 112 - = 44,4 40

Min ^c^.^-^^^...^.^^.^^ i -I,-. a

W rwnaniu (2) uzyskamy zatem: 2,751, 74


/=
Pomiar

=1= = 4,91 91,5+44,4 "40(40 1)

Obliczenie to przeprowadza si dla wszystkich stwierdze, t/.n. dla kadego stwierdzenia okrela si warto t. Przyjmujc, e tylko 20 stwierdze ma znale si ostatecznie w kwestionariuszu, wybieramy te 20, ktre uzyskay najwiksz warto t. Przy czym / nie moe spa poniej pewnej dolnej granicy. T doln granic okrelaj dwa czynniki liczba stopni swobody (df) i przedzia ufnoci (ktry suy badaczowi do upewnienia si, czy rnica midzy rednimi obu grup jest istotna). Przedzia ufnoci badacz moe okreli sam. Zazwyczaj przyjmuje si przedzia ufnoci 95-procentowy, 99-procentowy lub 99,9-procentowy". Liczb stopni swobody (w przypadku, gdy obie grupy s rwnej wielkoci) okrela nastpujce rwnanie: df = 2/72 W naszym przykadzie jest to clf= 2-402== 78 Przyjmujemy 95-procentowy przedzia ufnoci. W tablicy rozkadu /, ktr zawiera kady podrcznik statystyki18, znajdujemy, e w tym przypadku warto t 2,0. Znaczy to, e wartoci / dwudziestu wyselekcjonowanych stwierdze (reprezentujcych najwysze wartoci /) nic mog by nisze ni 2,0. Krok czwarty: Obliczanie cznej liczby punktw respondentw. Czwarty i ostatni krok jest najprostszy: sumuje si liczb punktw uzyskanych przez respondenta w odpowiedzi na stwierdzenie zaakceptowane (w naszym przykadzie na 20 stwierdze zamieszczonych
17 Przyj si take nastpujcy sposb pi sani a : a 0,05 lub a -- 0,01, lub a = = 0,001. 18 Patrz np. H. M. Blalock: Statystyka dla socjologw, tum. M. Tabin, 1. Topiska, K. Starzec, Warszawa 1975,

Skalowanie. Skala Guttmana

75

w kwestionariuszu) i uzyskuje w ten sposb liczb stanowic ilociow charakterystyk jego postawy. Poziom pomiaru za pomoc skali Likerta. Skala Likerta jest w zaoeniu skal interwaow10. Wynika to po pierwsze z faktu, e kontinuum odpowiedzi (od tak" do nie") podzielone jest na rwne odcinki, a po drugie z faktu, e test / moe by stosowany tylko przy skalach intcrwalowych i ilorazowych. Czy zaoenie to jest waciwe trudno orzec. Aby si upewni, badacz moe wartoci liczbowe uzyskane za pomoc metody Likerta potraktowa jako liczby porzdkowe lub po prostu posuy si inn metod skalowania, np. skal Guttmana.

6. Skala Guttmana Podstaw skali opracowanej przez L. Guttmana s tak zwane pytania monotoniczne". Pytanie monotoniczne ma t waciwo, e dzieli zbiorowo badanych osb, posiadajcych pewn cech ilociow, na dwie grupy, na tych, ktrzy odpowiadaj tak", i tych, ktrzy odpowiadaj nie". Przykadem moe by pytanie: Czy pana wzrost wynosi poniej 1,70 m'?'\ Osoby o wzrocie powyej 1,70 m odpowiedz nic" (prawdopodobiestwo odpowiedzi twierdzcej p = 0), wszyscy pozostali odpowiedz tak" (p = 1). Graficznie wyglda to jak na rys. 9. Krzywa p, nazywana take trac lin, w pewnym okrelonym punkcie z poziomu 0 skacze na poziom 1 i pozostaje ju na tej wysokoci. Matematycy mwi w takim przypadku, e krzywa wstpuje monofonicznie". Punkt, w ktrym nastpuje w skok, jest momentem krytycznym" pytania (w powyszym przykadzie jest nim 1,70 m). Guttmanowska technika skalowania operuje wsplnym kontinuum" pytanych i pyta Coombs20 uywa tu okrelenia joint
" Skala Likerta nie posiada naturalnego punktu zerowego. Edwards wyranie ostrzega, aby wartoci punktowej uzyskanej w kategorii nie mam zdania" nic traktowa jako naturalnego punktu zerowego. Patrz A. L. Edwards: Technigiies, s. 157. 20 Patrz Research Methods. L. Festinger, D. Katz (red.), s. 157.

1,50 1,60 1,70 1,80'

Rysunek 9
wzrost respondentw \----- ! --------------------------- *~w metrach

scal; ukazuje ono rozmieszczenie zarwno respondentw wedug wielkoci lub natenia mierzonej cechyjak pyta wedug momentw krytycznych prowokujcych odpowied tak" lub nie". Nie moemy z miejsca odpowiedzie, czy j .kies pytanie jest monotoniczne, a tym bardziej, w jakim punkcie kontinuum przypada jego moment krytyczny. Dotyczy to np. czterech pyta, ktre maj mierzy si uprzedze ludzi modych do ludzi starych: 1. Ludzie starzy nie potrafi dostosowa si do zmieniajcych si warunkw. 2. Gwnym zajciem ludzi starych jest obgadywanie innych. 3. Ludzie starzy nie potrafi utrzyma w czystoci swoich mieszka i siebie samych. 4. Ludzie starzy maj najczciej jakie dziwactwan. Za pomoc metody Guttmana prhuje si: (1) sprawdzi, czy , uyte pytania maj charakter monotoniczny oraz (2) okreli, w kt-'; rym miejscu mierzonego kontinuum znajduje si moment krytyczny" pytania. Dla wyjanienia zasady rzdzcej t metod przyjmijmy, e wszystkie cztery wymienione pytania s monotoniczne, a ich momenty krytyczne" umiejscowione s na kontinuum uprzedze w sposb poZdania te powinny by sformuowane w formie pyta: Czy sdzi pan, e ludzie starzy...". Jeli podaje sieje w formie oznajmujcej (jak wyej) naley opatrzy je zwrotem: Czy zgadza si pan z tym stwierdzeniem'?". Wane jest, e respondentowi wolno odpowiedzie tylko tak" lub nie". Moliwo udzielenia jeszcze innych odpowiedzi znacznie utrudnia (cho nie uniemoliwia) dalsze postpowanie metod Guttmana. Nie omawiamy tu takiego przypadku. Na ten temat patrz W. J. Goode, P. K. Hatt: Methods in Social Research, New York 1952, s. 228 i nast.
21

Skalowanie. Skala Guttmana

77

kazany na rys. 10; zaznaczono na nim rwnie momenty krytyczne" rnych respondentw (A H). Respondent A (najbardziej uprzedzony) odpowiedzia tak" na wszystkie cztery pytania, podobnie jak resprawdopadobiestwo odpowiedzi tak" p H
, 1 0
i -------------- 1 ------------

------ .. , ___

G
f

------ [__4 ----- 1 ----

----- 1 ---CL__1_; ------ 1 ------- = ------ 1 ----- C=r_ =1 ri pytanie 7 pytanie 2 pytanie 3 pytanie 4 Rysunek 10. Wsplne kontinuum pyta i respondentw

----------- ! -------------

-- > przesdu -

pondent B. Respondent C odpowiedzia tak" na trzy pierwsze pytania, natomiast na czwarte odpowiedzia nie" itd. W tabeli 4 zestawiono wyniki odpowiedzi. Kreski dzielce" w poszczeglnych kolumnach odpowiadaj momentom krytycznym" pyta (im bardziej na prawo znajduje si w moment na rys. 10, tym wyej umieszczona jest kreska w tabeli. Za wszystkie odpowiedzi tak" respondent otrzymuje jeden punkt: w ten sposb powstaje charakterystyka liczbowa postawy respondenta.
Tubek 4 Tabela odpowiedzi wedug metody Guttmana
Oglna

Respondent A B C D E F G H

Pytanie 1 tak nic


X

Py anie 2 ta C me
X XX

Pi tanie 3 t; k nie '


X XX X

Pyta lic 4 tak nie


X X XX

punktacja respondenta
4

xxx

X X X
XXX

4 3
0

X XX X

XX

2 2 1 0

xxx

78

Pomiar

Przyjmijmy teraz, e wsplne kontinuum" pyta i pytanych nie jest znane. Badacz dysponuje jedynie odpowiedziami respondentw na pytania, a w zwizku z tym, ich charakterystyk liczbow. Na podstawie tych danych moe on zrekonstruowa" tabel odpowiadajc zamieszczonej wyej (tab. 4). Respondenci zostaj najpierw rozmieszczeni w tabeli kolejno wedug liczby uzyskanych punktw. Kolejno tych, ktrzy uzyskali t sam liczb punktw, jest dowolna. Nastpnie w gwce tabeli umieszczamy pytania. Poniewa moment krytyczny" pyta, a w zwizku z tym ich kolejno nie jest znana, umieszcza si je w kolejnoci dowolnej. W kolumnach odpowiadajcych poszczeglnym pytaniom zaznacza si krzyykiem odpowied respondenta: tak" lub nie" i wreszcie nanosi si kreski dzielce" w miejscach, w ktrych odpowiedzi zmieniaj si z tak" na nie". Teraz trzeba poszczeglne pytania (kolumny) tak uporzdkowa, aeby kreski dzielce przesuway" si po przektnej tabeli: od dolnego rogu po lewej stronie w kierunku grnego rogu po stronie prawej. W ten sposb powstaje tabela podobna do tab. 4 (rnica si od niej tylko kolejnoci respondentw majcych t sam liczb punktw). Uzyskana w ten sposb tabela pozwala jedynie na czciowe odtworzenie wsplnego kontinuum". Na tej podstawie nie mona bowiem ani okreli wzgldnych momentw krytycznych" respondentw majcych t sam liczb punktw, ani dokadnie umiejscowi punktw dzielcych kontinuum na przedziay. Skala Guttmana nie jest wic w stanie wykaza rnicy midzy respondentami znajdujcymi si midzy tymi samymi dwoma punktami dzielcymi - i nie informuje o wielkoci interwaw midzy tymi punktami (pokazuje jedynie, e jeden punkt dzielcy ley bardziej na prawo ni inny). Efekt pomiaru dokonanego za pomoc skali Guttmana jest wic stosunkowo niewielki: poznanie kolejnoci porzdkowej momentw krytycznych
Respondenci, ktrzy znaleli si w tym samym przedziale, cho jeden na pocztku, a drugi na kocu tego przedziau, otrzymuj t sam liczb punktw, natomiast ci, ktrzy znaleli si tu za lew lub tu za praw granic tego przedziau inn liczb punktw. Aby zagodzi t sytuacj, stosuje si wiele pyta, co powinno w efekcie zmniejszy rozpito interwaw.
22

Skalowanie. Skala Guttmana

79

pyta, co oznacza, e czna liczba punktw uzyskanych przez respondentw jest take miar porzdkow. Uyty tu przykad jest przypadkiem idealnym, jako e dla wszystkich czterech pyta przyjto doskona form monotoniczn. W rzeczywistoci sytuacja taka naley do wyjtkw. Zamiast dokadnie umiejscowionego momentu krytycznego (zmiana z tak" na nie") odpowiedzi na poszczeglne pytania odchylaj" si raz w lewo (tak"), raz w prawo (nie"). Dlatego spord wszystkich pyta czy stwierdze trzeba wybra te, ktre s najbardziej zblione do idealnej formy monotonicznej. Zadanie to mona rozwizywa rnymi sposobami23. Tu przedstawimy technik Cornella". Z materiau uzyskanego w wyniku sondau wstpnego lub badania gwnego21 sporzdza si tabel. W gwce" tabeli umieszczone zostaj poszczeglne pytania, pocztkowo w dowolnej kolejnoci, w pierwszej za kolumnie z lewej strony respondenci w kolejnoci uzyskanych punktw25. Nastpnie w kolumnach pod pytaniami zaznacza si krzyykami odpowiedzi respondentw (tak" i nie") oraz kreski dzielce (patrz tab. 5). Tylko przy pytaniu doskonale monotonicznym (tab. 5 pytanie 3) kreska ta jest rwnoczenie momentem krytycznym; w przypadku innych pyta wyamujce si z szeregu krzyyki utrudniaj decyzj. Zasad jest umieszczenie kreski dzielcej w takim miejscu, aby liczba bdw (krzyykw wyamujcych si z szeregu) bya jak najmniejsza. W kadym z piciu pyta w tab. 5 jest tylko jedno takie miejsce, w ktrym zgodnie z powysz zasad mona umieci kresk dzielc 26. Gdyby np. przy pytaniu 5 kresk t umieci wyej (linia przerywana), wwczas zamiast dwch byyby trzy bdy.
Patrz A. L. Edwards: Techniues, s. 184-188. W obu przypadkach mona tu zastosowa skalowanie metod Guttmana. Tu wane jest to samo, co na s. 71 zostao powiedziane o technice Likerta. 25 W rzeczywistoci na materiale tak skpym, jak uyty w naszym przykadzie, nie mona dokonywa oblicze metod Cornella. -c Moe si zdarzy rwnie, e jest dwa lub wicej takich miejsc, w ktrych mona umieci kresk dzielc, za kadym razem uzyskujc rwnie ma liczb bdw. Jeeli miejsca te le bezporednio jedno przy drugim, to mona wybra dowolne z nich. Jeeli za s pooone daleko od siebie, to znaczy, e pytanie nie spenia koniecznego warunku monotonicznoci.
21 43

80

Pomiar Tabela S Tabela odpowiedzi ilustrujca technik Cornella

Numer respondenta

czna liczba punktw respondenta 5 54 4 4 33 3 3


1

Pytanie 1 tak nie

Pytanie 2 tak nie

Pytanie 3 tak nie

Pytanie 4 tak nie

Pytanie 5 tak nie

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

X X X X X X X
V

X X X

X X X
V

x
X X X
V

X
;/

X X

Xy X

x
x

X
x

X X

2 1 1 1 2

v X

\ X X X X

Liczba bdw

10

Liczb bdw mona ewentualnie zmniejszy zmieniajc kolejno respondentw majcych t sam czn liczb punktw. Jeeli np. w tab. 5 respondent nr 5 zostanie umieszczony na miejscu respondenta nr 3, to przy pytaniu 1 kresk dzielc mona zaznaczy niej o jeden krzyyk i w ten sposb zmniejszy o jeden liczb bdw, nie powodujc nowych bdw przy innych pytaniach. Taka zmiana porzdku zmniejszy wic czn liczb bdw do dziewiciu. Druga zasada techniki Cornella brzmi wic: respondentw posiadajcych t sam liczb punktw naley ustawi w takiej kolejnoci, aby czna liczba wszystkich bdw bya jak najmniejsza. Na koniec trzeba zdecydowa, ktre pytania powinny by zaakceptowane jako ostateczna skala. Wybiera si te (okoo dziesiciu)

Skalowanie. Pomiar cech grupowych skalami Likerta i Guttmana

81

pytania, w ktrych wystpuje najmniejsza liczba bdw. Wspczynnik odtwarzalnoci" ostatecznego zestawu pyta nie powinien by jednak niszy ni +0,85. Wspczynnik ten wyraa udzia bdw w cznej liczbie wszystkich odpowiedzi. Oblicza si go wedug nastpujcego wzoru: wspczynnik odtwarzalnoci _ liczba wszystkich bdw liczba pyta liczba respondentw

Dla tabeli 5 uzyskalibymy nastpujce wartoci: wspczynnik 10 i i , . ~ 1 7-TP ~ 0,85 odtwarzalnoci 5-15 Jeeli wspczynnik odtwarzalnoci moe by poprawiony (podwyszony) przez to, e zamiast np. 10 pyta uytych zostanie tylko 9, to naley jedno pytanie usun. Gdyby np. z naszej przykadowej piciopytaniowej skali usun pytanie 2 (cztery bdy), to wspczynnik odtwarzalnoci podnisby si do +0,90. Na koniec sumujemy punkty uzyskane przez poszczeglnych respondentw. czna liczba tych punktw jest miernikiem ilociowym (porzdkowym) badanej cechy osobowociowej respondentw. 7. Mierzenie cech grupowych za pomoc skal Likerta i Guttmana Skal Likerta i Guttmana uywa si najczciej do mierzenia postaw. Nic miejsce tu na omawianie konkretnych problemw zwizanych z tym zagadnieniem; wi si one, niezalenie od kwestii trafnoci powyszych metod, z istot postaw, a przede wszystkim z ich zaoon jednowymiarowoci. Po odpowiedniej modyfikacji skale te mona jednak stosowa take do mierzenia innych cech jednostek27, jak rwnie cech grup.
-7 Na przykad metod Guttmana mona skonstruowa skal aktywnoci politycznej lub uczestnictwa w organizacjach; trudno polega na znalezieniu pyta monofonicznych odnoszcych si do tego samego wymiaru dlatego czsto stosuje si raczej indeks. 6 Wprowadzenie...

82

Pomiar

Przykadem takiego zastosowania mogaby by prba zmierzenia, stopnia zbiurokratyzowania" organizacji (nie pojedynczej, ale wielu rnych organizacji). T wielowymiarow cech naleaoby najpierw rozoy na cechy pojedyncze, takie np. jak: stopie specjalizacji funkcjonalnej w ramach podziau pracy, stopie hierarchizacji wadzy, stopie uregulowania (formalizacji) zachowa itd. Dla kadej z tych cech mona skonstruowa skal w ten sposb, e badacz sformuuje pytania, na ktre sam bdzie szuka odpowiedzi wedug okrelonych kryteriw obiektywnych (dane statystyczne, plan organizacyjny itd.) *8 lub poprosi o odpowied czonkw tych organizacji M. Stwierdzenie majce by podstaw pomiaru stopnia formalizacji technik Likerta mogoby brzmie: W tym zakadzie pracy wszystko do ostatniego szczegu podlega ustalonym reguom" (odpowiedzi od zdecydowanie tak" do zdecydowanie nie"). Odpowiedzi byyby nastpnie sumowane dla kadej organizacji (rednie uzyskanych punktw). Do dalszej analizy jako grupy grna" i dolna" zostayby przyjte organizacje szczeglnie silnie i szczeglnie sabo sformalizowane (bd zhierarchizowane, bd zrnicowane funkcjonalnie) i na podstawie tych danych ustalone zostayby stwierdzenia szczeglnie silnie lub sabo rnicujce poszczeglne organizacje (test ?). czna (rednia) liczba punktw wyselekcjonowanych stwierdze suyaby pniej za podstaw porwnywania organizacji w odniesieniu do kadej mierzonej cechy. Nastpnym krokiem mogoby by przeksztacenie kadego z wymiarw czstkowych w pozycj na skali Guttmana (np. przez zastosowanie dychotomizacji: formalizacja wzgldnie silnawzgldnie saba) i stwierdzenie, czy wszystkie te cechy s wykadnikami cechy oglnej biurokratyzacji", tzn. czy dadz si uporzdkowa wedug wzoru przedstawionego w tab. 4 lub 5. Miejsce respondentw zajyby
Ten sposb postpowania przyjli D. S. Pugh i D. J. Hickson; patrz ich raport z bada w: Biirokratische Organlsation, R. Mayntz (red.), KolnBerlin 1968, s. 82-93. '-" Metod t zastosowa Richard Hall. Patrz R. H. Hall: The Concept ofBiireaucracy: An Empirical Assessment, American Journal of Sociology" 1963/64, t. 69, s. 32-40 oraz R. H. Hall, C. R. Tittle: A Not on Biireaucracy and Its Correlates, American Journal of Sociology" 1966, t. 72, s. 267-272.
38

Skalowanie. Trafno i rzetelno skal

83

w tabeli cechy czstkowe (hierarchizacja, formalizacja itd.) uporzdkowane kolejno wedug swojej cznej liczby punktw, a miejsce odpowiedzi tak" i nie" charakterystyka organizacji w odniesieniu do kadej z cech (wzgldnie silna wzgldnie saba).
Zadania 1. Prosz zaprojektowa wedug metod Likerta i Guttmana skal postaw dostosowan tematycznie do charakteru grupy, z ktrej czonkami przeprowadzony bdzie wywiad. Projekt musi uwzgldnia wszystkie opisane wyej kolejne kroki od sporzdzenia zestawu stwierdze do ostatecznego obliczenia punktw uzyskanych przez kadego respondenta w odpowiedzi na ostatecznie zaakceptowany zestaw stwierdze. 2. Prosz uzupeni ostatni, pobienie omwiony przykad, opracowujc rne (wariantowe) czstkowe skale syndromatycznej cechy zbiurokratyzowanie organizacji".

8. Trafno i rzetelno skal Mwic o rzetelnoci skali mamy na myli jej wzgldn zdolno do okrelenia prawdziwej" wartoci danego wymiaru badanej cechy. O tej wzgldnej zdolnoci wiadczy rozproszenie uzyskiwanych wartoci wok wartoci prawdziwej" przy wielokrotnie powtarzanym pomiarze (im wiksze rozproszenie, tym mniejsza rzetelno). Warto prawdziwa" jest oczywicie nie znana; dlatego praktyczna" definicja rzetelnoci brzmi: rzetelno narzdzia jest to miara rozproszenia wynikw uzyskiwanych przy powtarzaniu pomiaru. Konkretnie rzetelno skali mierzy si np. przez zastosowanie jej do identycznego krgu respondentw w identycznej sytuacji, czyli powtrzenie pomiaru. Identyczn" (w przyblieniu) sytuacj mona stworzy powtarzajc wywiad w par dni pniej. Wyniki pierwszego i drugiego wywiadu poddaje si korelacji, a uzyskany wspczynnik korelacji jest miernikiem rzetelnoci uytej skali. Spraw zasadnicz jest przy tym wykluczenie moliwoci jakiej rzeczywistej zmiany midzy jednym a drugim pomiarem, ktra mogaby by przyczyn rnic wynikw. Zmian t moe spowodowa m. in. pierwszy pomiar (patrz. s. 224).
o*

84

Pomiar

Poza powtrzeniem pomiaru s jeszcze inne metody sprawdzania rzetelnoci. Wynikaj on-e z zaoenia, proponowanego jako uzupenienie definicji rzetelnoci, e pozycje na danej skali mona uzna za prb losow (patrz s. 89 i nast.) ogu dajcych si okreli pozycji danego przedmiotu badania. w ogl pozycji moe by reprezentowany przez wiele rwnowanych prb losowych pozycji (skal). Wartoci na rnych, skalach mona wzajemnie korelowa, a wspczynnik ich koielacji jest jeszcze jedn miar rzetelnoci. Stosujc metod porwnywania zbienoci wynikw uzyskanych z powek skali (split-lutlf), kad z nich traktujemy jako prb losow ogu moliwych pozycji. Wyniki powek poddaje si nastpnie korelacji. (Podzia moe by dokonany w ten sposb, e pozycje numeruje si, a nastpnie w jednej czci skali umieszcza te, ktre otrzymay numery parzyste, w drugiej za te, ktre otrzymay numery nieparzyste). Metoda wersji alternatywnych polega na opracowaniu nowej, dodatkowej skali pomiaru danego przedmiotu i skorelowaniu wynikw skali starej" i nowej". Wymienione metody sprawdzania rzetelnoci mog budzi wtpliwoci, o ile budzi je wspomniane wyej zaoenie. Przyjmuje si w nim bowiem milczco, e wszystkie wybrane z ogu moliwych pozycje s rwnowane w tym sensie, e wszystkie w tym samym stopniu odnosz si do cechy majcej by przedmiotem pomiaru *. Jeeli zaoenie to jest faszywe, to wymienione metody mierz raczej homogeniczno skali, tzn. zakres, w jakim poszczeglne pozycje na skali mona uzna za mierniki tej samej cechy (lub w przypadku pomiaru wielowymiarowego, jak dyfcrencja semantyczny jaki jest stopie pewnoci, e pozycje nale do jednego wymiaru)31. Pytanie o trafno skali jest pytaniem, czy mierzy ona rzeczywicie
:1 W sprawie krytyki tego zaoenia, jak rwnie w sprawie krytyki koncepcji ogu moliwych pozycji" patrz P. Horst: Psyc/wlogical Measuretnent andPredlctlon, Beimont 1966, s. 262 i nast. 31 Wszystkie przedstawione tu metody skalowania maj swoje sprawdziany homogenicznoci. Dla dyfercncjalu semantycznego jest nim analiza czynnikowa par przeciwstawnych okrele (i prba ich sprowadzenia do trzech wymiarw). Dla skali Likerta warto t, dla skali Guttmana za wspczynnik odtwarzalnoci.

Skalowanie. Trafno i rzetelno skal

85

to, co badacz za jej pomoc pragnie zmierzy. Czy stwierdzenia sformuowane na s. 79 rzeczywicie bd mierzy postaw wzgldem ludzi starych"? Trafno mona sprawdza nastpujcymi metodami. 1. Sprawdzanie trafnoci przy pomocy ekspertw (expert vali-clity): eksperci sprawdzaj trafno skali kierujc si wyczuciem", znajomoci rzeczy. Psychiatrzy sprawdzaj np. trafno skali zdrowia psychicznego". Metodzie tej brak naleytej siy dowodowej. 2. Sprawdzanie trafnoci w grupach o znanych waciwociach (known groitps vatidity): skala zostaje sprawdzona w grupie respondentw, o ktrej wiadomo, e reprezentuje bardzo wysok wzgldnie bardzo nisk warto cechy, majcej by przedmiotem pomiaru. Skal autorytaryzmu sprawdza si, dajmy na to, wrd wyborcw partii prawicowych, skal zdrowia psychicznego wrd chorych psychicznie (np. wrd pacjentw kliniki psychiatrycznej). redni wynikw grupy o znanych waciwociach porwnuje si nastpnie ze redni grupy normalnej". Istotna rnica tych dwch rednich dowodzi trafnoci skali. 3. Trafno prognostyczna (predietfoe validity): na podstawie wynikw pomiaru przewiduje si zachowania respondentw. Jeeli wyniki jakiego respondenta wiadcz o jego maej religijnoci, to naley oczekiwa, e rzadko lub nigdy nie chodzi on do kocioa. Mona zatem postawi pytanie, jak dalece jego postawa koreluje z czstoci uczszczania do kocioa. Zgodna z oczekiwaniem silna korelacja moe by uznana za (wzgldny) dowd trafnoci skali. Problem polega jednak na tym, e midzy postaw a zachowaniem czsto brak jednoznacznej, bezporedniej zalenoci. 4. Trafno teoretyczna (constnict validity): badacz przyjmuje hipotez: im wikszy autorytaryzm, tym bardziej negatywna postawa wobec ludzi starych". Konstruuje skal autorytaryzmu oraz skal postawy wobec ludzi starych" i za pomoc obu sprawdza swoj hipotez. Jeeli hipoteza zostanie sfalsyfikowana, to: albo hipoteza bya faszywa, a skale poprawne, albo hipoteza bya prawdziwa, a ktra ze skal bd obie skale byy nietrafne. Trafno skal nie zostaa zatem potwierdzona. Jeeli natomiast hipoteza zostanie zwe-

86

Pomiar

ryfikowana, to znaczy, e hipoteza jest prawdziwa, a take skale s trafne **. Problemy zwizane z t metod sprawdzania trafnoci wyczerpujco omawiaj Cronbach33 i Kerlinger34.
Niewykluczona, cho raalo prawdopodobna, moe by rwnie sytuacja, e hipoteza jest faszywa i skala nietrafna; skale s nietrafne take i w takim sensie, e potwierdzaj faszywe hipotezy. L. J. Cronbach: Essentiak of Psychological Testing, New York 1959, rozdz. 5. 81 F. N. Kerlinger: Fowulations of Behmioral Research, New York 1964, rozdz. 25.
32

Roidtial trzeci

Metody doboru

prby

1. Co to jest prba i do czego suy


Formuowanie pyta badawczych wie si cile z decyzj, jak zbiorowo naley podda badaniu. Jeeli ma ono dotyczy rozkadu cech lub relacji midzy cechami jednostek wchodzcych w skad wikszej zbiorowoci, to naley zdecydowa, czy badaniem ma by objta cala zbiorowo czy jej cz. Badanie caej zbiorowoci moliwe jest wwczas, gdy liczba jednostek wchodzcych w skad zbiorowoci jest wzgldnie maa; przy pewnych technikach badawczych, takich jak test socjometryczny (rozdzia szsty), badanie caej zbiorowoci jest konieczne ze wzgldw metodologicznych. Na badanie czci zbiorowoci decydujemy si zatem wwczas, gdy zbiorowo jest tak dua, e uwzgldnienie wszystkich jej jednostek wymagaoby nadmiernych nakadw czasu i pienidzy lub jeeli wyniki, o ktre chodzi, mona uzyska take poddajc badaniu tylko jej cz. Ograniczenie badania do czci zbiorowoci wymaga sporzdzenia prby, to znaczy dobrania, przy zachowaniu okrelonych zasad, ograniczonej liczby jednostek danej zbiorowoci, ktre pozwol uzyska informacje o caej zbiorowoci. Przygotowanie prby wymaga najpierw precyzyjnego zdefiniowania zarwno zbiorowoci, jak jednostek, ktre maj by poddane badaniu. Zbiorowoci badan moe by populacja, okrelona cz populacji (np. pracujce zawodowo kobiety, lekarze, rencici) lub wybrana klasa obiektw (np. gminy jakiego regionu, szkoy, jakiego miasta, wielkie zakady przemysowe jakiego kraju). Zbiorowo mog stanowi take dokumenty, przede wszystkim teksty pisane (np. artykuy wstpne okrelonych gazet wydanych w okrelonym okresie), ktre bada si metod analizy treci (rozdzia smy). Do-

Metody doboru prby

kadne okrelenie zbiorowoci wymaga niekiedy odpowiedzi na pytania, np. takie: Czy do rencistw naley zaliczy take rencistw modocianych?" lub: Czy o wielkoci zakadu przemysowego)) wiadczy wycznie liczebno zaogi czy take wielko kapitau obrotowego ?". Odpowied na podobne pytania zaley od celu bada. W kadym jednak przypadku zbiorowo, z ktrej ma by pobrana prba, musi si skada z jednostek jednorodnych, tzn. albo ludzi, albo okrelonego rodzaju grup (gospodarstwa domowe, gminy, szkoy itd.), albo dokumentw. Aby nie komplikowa zagadnienia, w rozdziale tym bdziemy posugiwa si przykadami zbiorowoci skadajcych si z jednostek ludzkich. Prb posugujemy si wycznie przy ustalaniu indywidualnych cech jednostek jakiej zbiorowoci. Moe suy do tego rwnie dobrze ankieta, obserwacja, jak analiza treci czy analiza materiau dokumentalnego (np. statystyki wypadkw przy pra^y, regulaminw stowarzysze, wiadectw absolwentw szk). Inaczej mwic: zbieranie danych o jednostkach badawczych nie musi by prowadzone metod wywiadu ankietowego, a zatem prby potrzebne s nie tylko przy badaniach ankietowych. Rwnoczenie jednak nie kade badanie polega na zbieraniu danych jednostkowych. Dane takie zbiera si, aby pozna rozkad cech w jakiej zbiorowoci (czyli jej cechy agre-gatywne), podczas gdy globalne cechy zbiorowoci jako caoci, np. system przenoszenia decyzji w T^ISLZIC pracy lub struktur wadzy w spoeczestwie, z reguy poznaje si innymi metodami. Natomiast globalne cechy jednostek wchodzcych w skad grupy mona ustala metod zbierania danych z prby. Tak jest w przypadku studium monograficznego, ktre samo w sobie nie polega na stosowaniu prby, moe jednak by wykorzystane w tego typu badaniu, np. w studiach dotyczcych gmin (spoecznoci lokalnych). Metoda ta suy take poznaniu zalenoci zachodzcych midzy rnymi cechami jednostek jakiej zbiorowoci. Zwaszcza wwczas, gdy chodzi nie tyle o charakterystyk zbiorowoci, ile wanie o stwierdzenie zalenoci, a jest tak przede wszystkim w przypadku zwizkw o charakterze przyczynowym z powodzeniem zastpuje ona majc znaczn moc dowodow, ale czsto niemoliw do zastosowania metod eksperymentu. Ma to pewne konsekwencje dla sposobu doboru prby. Jeli

Prba losowa

89

np. chce si zbada przyczyny nie usprawiedliwionej nieobecnoci w pracy, mona zrezygnowa z prby ogu pracownikw (lub ogu zakadw pracy, ktre mogyby wchodzi w gr) i ograniczy si, dajmy na to, do prby pracownikw zakadw olcrelonej brany zamieszkaych w wielkich miastach, aby wykluczy rnice uwarunkowane miejscem zamieszkania i charakterem zakadu pracy i skoncentrowa si na oddziaywaniu takich czynnikw, jak wielko zakadu i atmosfera w nim panujca. Przykad ten dotyka sprawy reprezentatywnoci. Prba, a raczej uzyskane na jej podstawie wyniki s reprezentatywne dla caej zbiorowoci o tyle, o ile mona je uoglni na ca zbiorowo. Reprezentatywno jest wymagana zwaszcza wwczas, gdy chodzi o rozkad cech w danej zbiorowoci, nie jest natomiast warunkiem koniecznym, gdy chodzi o prawdopodobne zwizki przyczynowe w warunkach ustalonych (tzn. ceteris paribus).

2. Prba losowa
Dane dotyczce czci zbiorowoci nigdy nie s w peni reprezentatywne, zawsze odzwierciedlaj zbiorowo generaln jedynie w sposb zbliony. W zbiorowoci generalnej stosunek kobiet i mczyzn moe np. wynosi 45 : 55, w prbie natomiast moe wystpi proporcja 43 : 57. W tej sytuacji wane jest rozeznanie co do wielkoci moliwych odchyle (czy bdu w doborze prby), dokadniej mwic takie rozeznanie, aby mona byo z okrelon dokadnoci (np. 99 %) powiedzie, e warto prawdziwa rni si moe od wartoci uzyskanej z prby 3%. Stwierdzenie takie jest moliwe, jeeli dane dotyczce czci zbiorowoci generalnej zostay pobrane zgodnie z matematycznymi wymogami statystycznej teorii doboru prb. Cz zbiorowoci odpowiadajc takim wymogom nazywamy prb losow" (ang. random sample). Podstawowa zasada matematyczna statystycznej teorii doboru prby brzmi: kada jednostka zbiorowoci generalnej musi mie dajc si obliczy (w przypadku prostej prby losowej tak sam) szans znalezienia si w prbie. Warunek ten spenia tzw. model

:tm&i
90

ssmi"
Metody doboru prby

urny \ W urnie znajduj si gaki biae i czerwone. Gaki te zostaj wymieszane, po czym wyciga si 1000 gaek. Jest to metoda zapewniajca rwne szanse kadej gace. Zapewnienie rwnych szans jest wanie tym problemem, ktry trzeba rozwiza przy sporzdzaniu prby losowej w badaniach spoecznych. Przestrzega przy tym naley nastpujcych regu: 1. Zbiorowo generalna musi by dostpna w sensie fizycznym lub symbolicznym. Warunek ten jest najtrudniejszy do spenienia. Ludnoci Republiki Federalnej badacz nie moe zgromadzi w komplecie (ani w sensie fizycznym, ani symbolicznym) w celu bezporedniego pobrania prby. Mieszkacy miasta czy studenci uniwersytetu take wprawdzie nie dadz si zgromadzi w komplecie, ale s bd co bd dostpni w postaci kart meldunkowych lub kartotek studenckich. 2. Jednostki zbiorowoci generalnej musz by dobrze wymieszane. Jeeli np. karty studentw uoone s wedug semestrw, to wycigajc pierwsze 1000 kart wycigamy tylko studentw niszych semestrw, naruszajc zasad rwnej szansy. Karty musz wic by wymieszane, co w rzeczywistoci rzadko jest moliwe. Trzeba je zatem wymiesza symbolicznie, w czym moe pomc tablica liczb losowych, znajdujca si w wielu podrcznikach statystyki2. Tak tablic sporzdza si z zasady w ten sposb, e liczby od 0 do 9 wybiera si losowo (rzucajc kostk lub wycigajc karty zawierajce poszczeglne cyfry) i kolejno notuje. czc wylosowane liczby w grupy otrzymuje si wielocyfrowe liczby losowe. Teraz mona postpi w dwojaki sposb: albo kadej karcie w kartotece przyporzdkowa liczb losow (m. in. wielocyfrow) i cign np. te, ktre maj numer (lub cyfr kocow) 4, aby otrzyma prb stanowic 10% zbiorowoci (ewentualnie wiksz lub mniejsz), albo ponumerowa wszystkie karty kolejno i nastpnie wyciga te, ktrych numery odpoPatrz H. Kellerer: Stutistik in modemen Wirtsehufts- uncl Sozialleben, Hamburg 1960, s. 116-143. 2 Patrz H. ML fllalock: Statystyka dlu socjologw, tum. M. Tabin, J. Topiska, K. Starzec, Warszawa 1975, s. 487-490.
1

Prba losowa

91

wiadaj liczbom losowym; jeeli prba ma zawiera np. 500 jednostek, wyciga si kolejno 500 kart wedug liczb podanych w tabeli (ilocyfrowc maj to by liczby, zaley od wielkoci zbiorowoci jeli kart ma by 1000, musz by one np. czterocyfrowe). Fizyczne lub symboliczne wymieszanie jednostek przed losowaniem nie zawsze jest konieczne. Potrzebne jest ono tylko po to, aby wykluczy moliwo, e jakie jednostki ze wzgldu na okrelone cechy bd miay wiksz szans znalezienia si w prbie. Mona to jednak osign take za pomoc innych (mniej pracochonnych) technik. I tak: jest raczej pewne, e cignc kad -t kart (np. co dziesit) z kartoteki nie narusza si zasady rwnoci szansy. Dobr prby bez uprzedniego wymieszania jednostek zbiorowoci generalnej nazywa si doborem systematycznym". Stosuje si przy tym zazwyczaj nastpujce metody: (a) wspomniane cignicie kadej /Hej karty; (b) wybr wszystkich osb, ktrych nazwiska zaczynaj si na okrelon liter (np. D lub 7?):!; (c) wybr wedug dnia urodzin (np. wszystkich, ktrzy urodzili si 16 stycznia i 8 wrzenia); (d) wybr zalenie od ostatniej cyfry (przy ponumerowanych kartach kadorazowo wyciga si t, ktra koczy si np. cyfr 4; mona take wybiera wedug dwu ostatnich cyfr, np. 57 *). 3. Kada jednostka moe tylko jeden raz (albo wszystkie jednostki mog rwnie czsto) pojawi si w zbiorowoci generalnej. Zasada ta zostanie naruszona np. wwczas, gdy zbiorowo generaln rodzicw majcych dzieci w wieku szkolnym" reprezentowa bdzie symbolicznie kartoteka uczniw (w ktrej kady ucze ma wasn kart), wwczas bowiem rodzice majcy kilkoro dzieci w wieku
3 Mog przy tym wystpi jednak pewne znieksztacenia. Na przykad przy literze C (ktra bardzo czsto wystpuje jako pierwsza litera w nazwiskach sowiaskich) pewne rejony Republiki Federalnej (np. Zagbie Ruhry) byyby nadreprezentowane. [Gene ralnie uwaga wydaje si suszna z wyjtkiem spostrzeenia dotyczcego litery C. Jak wiadcz chociaby ksiki telefoniczne w Polsce wyjtkowo duo osb nosi nazwiska rozpoczynajce si na liter IC przyp. tum.]. 4 Kocwka jednocyfrowa daje w efekcie prb stanowic 10% zbiorowoci generalnej, dwucyfrowa prb stanowic 1 %. Chcc uzyska prb 4-procentow, wybiera si (losowo) cztery liczby dwucyfrowe (np. 18, 46, 87, 91).

92

Metody doboru prby

szkolnym bd mieli wiksz szans znalezienia si w prbie ni rodzice majcy tylko jedno dziecko. Aby kartoteka uczniw moga prawidowo reprezentowa zbiorowo generaln rodzicw, musz z niej zosta wyjte karty drugiego, trzeciego, ... -tego dziecka. Z tak oczyszczonej" kartoteki mona losowa prb. Zadania
1. Jak konkretnie mona sporzdzi prb losow (a) wacicieli samochodw w miecie, (b) robotnikw w miecie? 2. Dlaczego nie jest moliwe bezporednie sporzdzenie prby losowej wyborcw CDU? W jaki sposb poredni mona tak prb uzyska?

3. Teoria prby losowej Wyszo prby losowej (nad wyborem na chybi trafi) polega na tym, e z jej parametrw (tzn. np. z wartoci redniej lub rozproszenia) mona obliczy z okrelonym stopniem pewnoci (prawdopodobiestwem) obszar (przedzia ufnoci), w obrbie ktrego znajduj si parametry (prawdziwe) zbiorowoci generalnej. Znajc redni dochd w reprezentatywnej prbie losowej ludnoci RFN mona stwierdzi (liczby s fikcyjne): rzeczywisty redni dochd w RFN z prawdopodobiestwem 95-procentowym mieci si w przedziale 880920 DM ub z prawdopodobiestwem 99-procentowym mieci si on w przedziale 875-925 DM. Tym szerszy jest przedzia ufnoci (tzn. mniej dokadne stwierdzenie), im wysze jest prawdopodobiestwo (tzn. im wiksza jest pewno, e stwierdzenie jest prawdziwe). Niej pokaemy, w jaki sposb z parametrw prby okrela si przedzia ufnoci dla wartoci rzeczywistych. Aby lepiej zrozumie ten problem, zaczniemy od pewnego rozumowania okrnego. Odkadajc na pniej spraw, jak na podstawie danych z prby mona wnioskowa o cechach zbiorowoci generalnej (wnioskowanie reprezentatywne), zajmiemy si najpierw innym zagadnieniem, sprbujemy mianowicie odpowiedzie na pytanie, z jakim prawdopodobiestwem wartoci uzyskane z prby losowej odbiegaj w takim to a takim stopniu od wartoci rzeczywistych w zbiorowoci generalnej, ktrej parametry znamy (wnioskowanie induk-

Teoria prby losowej

93

cyjnc). Z tej samej zbiorowoci generalnej mona wszak wycign take inn prb losow z jakim prawdopodobiestwem odbie-gaj jej wartoci od wartoci rzeczywistych? Trzecia i czwarta prba mog wykaza jeszcze inne wartoci itd. Wyania si tu wic zagadnienie ogu moliwych prb5, ktre mona pobra z jednej zbiorowoci generalnej, i pytanie, z jakim prawdopodobiestwem parametry prby odbiegaj w takim to a takim stopniu od wartoci rzeczywistych. Wikszo prb bdzie wykazywa wartoci zblione do rzeczywistych i odwrotnie: w niewielu prbach znajd si wartoci bardzo odbiegajce od rzeczywistych, a im bardziej bd odbiega, w tym
wzgldna czsto 4 . ----- 1 ---- 1

050 860

870 880

890 900

910 920 V ,

930

950 940 dochd w DM

Rysunek 11

mniejszej liczbie prb si pojawi. Zjawisko to ilustruje rozkad na rys. 11. Na odcitej zaznaczone s przedziay dochodu ([-< = = rednia rzeczywista, czyli faktyczny redni dochd w R.FN), a na rzdnej wzgldna czsto, z jak dana wysoko dochodu wystpuje jako rednia z prby. Powierzchnia poszczeglnych prostoktw na wykresie jest wic miar wzgldnej czstoci, z jak ze zbiorowoci generalnej losowane s prby, ktrych warto rednia plasuje si w wyrnionych przedziaach dochodu. Jeeli przedziay dochodu zaczniemy coraz bardziej zwa, to wysoko dochodu z cechy skokowej przeksztaca si bdzie w cech cig, a skokowy rozkiad przedziaw dochodu w rozkad cigy. Wraz z rosnc wielkoci prby taki rozkad cigy zblia si do tzw. rozkadu normalnego (patrz rys. 12).
6 Okrelenie liczby wszystkich moliwych" prb, ktre mona wycign ze zbiorowoci generalnej patrz H. Kellerer: Theorie und Technik der Stlchprobemerfahren, Einzelschriften der Deutschen Statistischen Gcsellschaft, Munchen 1963, s. 23-27,

94

Metody doboru prby

Ksztat tej krzywej wyznaczaj cakowicie dwie wielkoci: rednia y. i odchylenie standardowe a-x. Warto redniej okrela pooenie krzywej na odcitej, odchylenie standardowe za mwi o stopniu

-3d; 2o7 1jj

ii 68.3% 95.5%

+I07 "l"2oj- +3oy

99,7% Rysunek

12

rozproszenia rozkadu. W przypadku rozkadu normalnego pozwala nam to dokadnie okreli wielko obszaru zamknitego w okrelonych granicach. Jeeli na przykad przez punkty lcrs i +l<*i poprowadzi si proste rwnolege do rzdnej, to zamknity w ten sposb obszar obejmie dokadnie 68,3% caej powierzchni pod krzyw rozkadu normalnego. Poniewa za powierzchnia ta jak powiedzielimy wyej okrela wzgldne prawdopodobiestwo wylosowania prb, ktrych rednie znajd si w danym przedziale, upowania nas to do stwierdzenia, i w 68,3% ogu moliwych prb wartoci rednie odbiega bd od rzeczywistej wartoci y. o mniej ni jedno odchylenie standardowe. W granicach 2CT; od y znajduje si ju 95,5%, w granicach za 3a; 99,7% wszystkich moliwych rednich z prb. Warto er- oblicza si wedug nastpujcego wzoru: a* Nn

-' VTV/
jzic: o* = rozproszenie zbiorowoci generalnej, jV = liczebno zbiorowoci generalnej, n = liczebno prby.

Teoria prby losowej

95

Ze wzoru wynika, i: 1. o-; jest tym wiksze, im wiksze jest er2. Im bardziej poszczeglne wartoci (w przykadzie: dochd indywidualny) w zbiorowoci generalnej zblione s do redniej, tym bardziej rednie z poszczeglnych prb zblione bd do redniej w zbiorowoci generalnej. 2. CTJ jest tym mniejsze, im wiksze jest n. Im wiksza jest prba, tym dane z prby blisze s wartociom rzeczywistym. 3. Drugi pierwiastek jest czynnikiem korygujcym, ktry mona pomin, jeeli prba stanowi tylko may udzia zbiorowoci generalnej, wwczas bowiem warto pierwiastka zblia si do 1 (np. przy /iV<0,05). Wszystko to pozwala nam odpowiedzie na postawione na wstpie pytanie, a mianowicie, czy z danych prby mona wnioskowa o wartociach rzeczywistych? Odwrmy teraz rozumowanie: jeeli wiemy, e 68,3% rednich ze wszystkich moliwych prb odchyla si od redniej rzeczywistej w granicach l<*i, to odwracajc rozumowanie mona stwierdzi z prawdopodobiestwem 68,3%, e rednia rzeczywista odbiega o 1<JS od redniej z prby. Chodzi wic tylko o okrelenie erj, tzn. redniego kwadratu odchylenia wszystkich moliwych rednich z prb od redniej w zbiorowoci generalnej. We wzorze na crs pojawia si o-2, rozproszenie zbiorowoci generalnej, poniewa jednak przy wnioskowaniu statystycznym jest ono wanie najczciej nieznane, szuka si dla niego odpowiedniej wartoci szacunkowej. W przypadku wystarczajco liczebnej prby6 odpowiedni wartoci szacunkow a~ rozproszenia zbiorowoci generalnej moe by rozproszenie w prbie s2. Wzr brzmi zatem:

- /? INn

Jako warto szacunkow a" (rozproszenie zbiorowoci generalnej) przyjmuje si n n teoretycznie s1- ----- . Przy wikszych prbach mona jednak czynnik ---------- pomin, nl n 1 poniewa jest on bardzo bliski 1. Por. P. Neurath: Statistik fiir Sozialwissenschafder, Stuttgart 1966, s. 125 i nast; H. Kellerer: Theorie und Technik s. 48 i nast. Daszek nad symbolami a~ i "o* oznacza, e s to wartoci szacunkowe.

96 przy czym:

Metody doboru prby

s-

__

E(x~^r

Take i tym razem okazuje si, e wwczas gdy prba stanowi ma cz zbiorowoci generalnej (tzn. wwczas, gdy zbiorowo ta jest Nn bardzo dua), czynnik korygujcy - mona pomin. Jeeli wic np. w reprezentatywnej, liczcej 1600 osb prbie mieszkacw Berlina Zachodniego stwierdzamy, e rednia liczba lat nauki w szkole (x) wynosi 12, rozproszenie za s2 = 16, to dla zbiorowoci generalnej mona obliczy: / 16 1600 2 000 0001600 0,1 V 0-9992 0,1

Tobyoo^T"

Szacunkowa warto odchylenia standardowego rednich ze wszystkich moliwych prb wynosi zatem 0,1. Na tej podstawie moemy przyj, e warto rzeczywista z prawdopodobiestwem 68,3% mieci si w granicach 12+1 -0,1, a wic midzy 11,9 a 12,1, lub z prawdopodobiestwem 99,7% midzy 123 -0,l,a wic midzy 11,7 a 12,3. Prawdopodobiestwo odpowiadajce przedziaom ufnoci mona znale w tabelach rozkadu normalnego podawanych w podrcznikach statystyki lub w specjalnych zbiorach tabel. W naukach spoecznych operuje si zazwyczaj prawdopodobiestwem 95% i wikszym. W przypadku cech dychotomicznych rozproszenie z prby wynosi: S ' = p - ( 1 p) ~-=p-q przy czym /; oznacza udzia jednej wartoci danej cechy, q udzia drugiej warto; a wynosi wwczas: p- INn Nl

Wielko prby

97

Wobec zmiennych jakociowych przyjmujcych wicej ni dwie wartoci stosuje si dychotomizacj i wwczas p oznacza udzia jednej wartoci, udzia wszystkich pozostaych wartoci. Zamy, e poszukujc odpowiedzi na pytanie, jaki procent ludnoci Bawarii woli szkoy gminne, jaki za szkoy wyznaniowe, posuylimy si prb n = 100 i e 80 osb w tej prbie opowiedziao si za szkoami gminnymi, a 20 za szkoami wyznaniowymi. Wwczas: p = 0,8, q = 0,2, s- = pq = 0,16 Poniewa z racji wielkoci zbiorowoci generalnej czynnik korygujcy mona pomin, wic:

/Jf

nnA

Wlo

= m

Z prawdopodobiestwem 99,7% mona wic stwierdzi, e rzeczywisty udzia zwolennikw szk gminnych waha si w granicach 0,83-0,04, a wic midzy 68% a 92%. Przedzia ufnoci jest tak wielki, poniewa prba n = 100 jest relatywnie maa. Przy prbie wynoszcej n = 1600 udzia ten mona z tym samym prawdopodobiestwem okreli jako wahajcy si midzy 77% a 83%. Przedzia ufnoci dla rnych/) mona okreli w tabelach rozkadw dwumianowych, co wane jest zwaszcza przy maych liczebnie prbach 7.

4. Wielk o prby Wwczas gdy prba stanowi ma cz zbiorowoci generalnej, warto <TJ wzgldnie ap okrelaj tylko s2 i n. Liczebno zbiorowoci generalnej N nie ma wic w ogle znaczenia. Decydujca natomiast
7

Por. np. W. Wctzcl, M. D. Jhnk, P. Naeve: Slatistische Tabellen, Berlin 1967, tab. XII, s. 126 i nast. lub zaczniki do podrcznikw statystyki, np. J. G. Peatman: Introduction to Applied Statistics, New York 1963, s. 220, 418 i nast. [patrz te: H. Blalock: Statystyka red. pol.] 7 Wprowadzenie...

98

Metody doboru prby

jest bezwzgldna wielko prby: im wiksze n, tym mniejszy bdzie Gi(cp), tzn. tym dokadniej okreli mona warto rzeczywist. Poniewa z n wyciga si pierwiastek, wic c;(cp) zmienia si proporcjonalnie nie do n, lecz do \/n. Chcc zatem -s(rp) zmniejszy o poow, trzeba prb zwikszy czterokrotnie. Wielko prby zaley wic od przedziau ufnoci i ryzyka bdu, z jakim badacz skonny jest si pogodzi. Im dokadniej ma by okrelona rozpito moliwych wartoci rzeczywistych, z im wikszym prawdopodobiestwem chce si .orzeka o przedmiocie badania, tym wiksza musi by prba 8. Koczc, trzeba powiedzie jeszcze o dwch sprawach. Wzr na ffj(ff) oparty jest na zaoeniu, e rednie (bd odpowiednie proporcje) wszystkich moliwych prb ukadaj si zgodnie z rozkadem normalnym. Zaoenie to jednak mona przyj, jeli wielko prby n jest wiksza od, powiedzmy, 30. Dla mniejszych prb inaczej oblicza si przedziay ufnoci9. Nastpnie jeli w badaniu uwzgldnia si wiele rnych cech, wedug ktrych mona by podzieli prb na okrelone podgrupy, to po to, aby wartoci cech reprezentowanych przez te podgrupy mona byo uoglnia na zbiorowo generaln, kada z podgrup musi spenia warunki prby losowej ze zbiorowoci generalnej. Jeli badanie ma suy takim uoglnieniom trzeba to odpowiednio uwzgldni przy projektowaniu prby. Poniewa jednak najczciej wielko takich podgrup trudna jest z gry do okrelenia trzeba ucieka si do akceptowalnych oszacowa.

5. Problem niedoborw w prbie losowej Uzyskanie autentycznej prby losowej nastrcza dwojakie trudnoci. Po pierwsze, czsto bardzo trudne, jeeli w ogle moliwe, jest
8

Patrz np. P. Neurath: Statistik, s. 192-196; H. Kellerer: Statistik la modenien Wirtscluifts- mul Soziallcben, s. 124 i nast. 9 Por. np. H. Kellerer: Theorie und Technik, s. 49 i nast, W przypadku stosowania rozkadw dwumianowych patrz przyp. 7.

Problem niedoborw w prbie losowej

99

spenienie wymogw poprawnego losowania. Jakie mog by wyjcia Z tej sytuacji (np. zastosowanie metody kwotowej), bdziemy jeszcze mwi. Drugim zagroeniem dla prby losowej nawet wtedy, gdy spenione s wymogi poprawnego losowania s niedobory. Dotyczy to przede wszystkim bada ankietowych. Niedobory mog powstawa na skutek tego, e (1) z osobami wylosowanymi do prby nie uda si nawiza kontaktu oraz e (2) osoby te odmwi udziau w badaniu. Niedobory pierwszego rodzaju mona najczciej uzupeni, kilkakrotnie przychodzc pod wskazany adres lub cierpliwie szukajc wylosowanych osb. Warto to robi, poniewa osoby, ktrych nie udao si zasta za pierwszym razem, mog reprezentowa wan z punktu widzenia badania podgrup. Jeszcze bardziej prawdopodobne jest to w przypadku odmawiajcych'1. Okoo poowa tych osb moe odmawia ze wzgldu na indywidualne, specyficznie sytuacyjne przyczyny, a nie z powodu programowej niechci do ankiet10. Zatem przy odrobinie wysiku i cierpliwoci by moe cz z nich uda si nakoni do udziau w badaniu. Pewne niedobory jednak zawsze pozostan. Pytanie zatem brzmi: jak badacz ma oszacowa znieksztacenia wynikajce z niedoborw? W ostatecznoci mgby on potraktowa brakujcych respondentw jako grup homogeniczn pod wzgldem badanej cechy lub cech. Wpywa to silnie na przedzia ufnoci, co wicej jest bezzasadnie wysokim szacunkiem znieksztacajcego wpywu niedoborw. Inn ostatecznoci jest potraktowanie brakujcych osb jako grupy o takim samym rozkadzie cech jak grupa osb uczestniczcych w badaniu. Zazwyczaj tak si zakada, tzn. nie uwzgldnia si niedoborw i ich moliwego wpywu na uzyskane wyniki. Jest jeszcze inna moliwo, a mianowicie zwikszenie przedziau ufnoci wedug pewnych danych szacunkowych. Dane takie trudno jednak ustali.

1(1 E. K. Seheuch: Auswahherfahren in der Sozialforschung, w: Handbuch der eiripirischeii Sozialforschung, R. Konig (red.), t. 3, Stuttgart 3967, s. 334.

i*

100 Zadanie

Metody doboru prby

W pewnym badaniu nad zadowoleniem robotnikw z zawodu okazao si: Dochd w DM mae Poniej 300 301500 501700 7019d0 Ponad 901 50 200 300 40 20 Zadowolenie z zawodu rednie 20 300 820 100 40 due 10 200 600 200 100 3000 Prosz obliczy przedziay ufnoci w kilku podgrupach z prawdopodobiestwem 95,5% i 99,7%.

6. Szczeglne rodzaje prb losowych Niej przedstawimy kilka szczeglnych rodzajw prb losowych, a mianowicie (a) prb warstwow i (b) prb wielostopniow oraz gronow. Wszystkie one co trzeba podkreli zachowuj charakter prb losowych. Prba losowa warstwowa. Dobr prby warstwowej polega na podzieleniu zbiorowoci generalnej na podgrupy (warstwy), z ktrych nastpnie losuje si odrbne prby. Przy czym kada warstwa, rzecz jasna, musi spenia te same warunki, ktre dotycz prostej prby losowej zbiorowoci generalnej (patrz s. 90): wielko kadej warstwy musi by znana i kada z nich musi by fizycznie lub symbolicznie dostpna procedurze losowania. Podzia na warstwy zaley od problematyki bada. W przypadku idealnym podstaw podziau moe by cecha, ktra w ukadzie (lub ukadach) cech stanowicych przedmiot badania gra rol centraln. Jeeli przedmiotem zainteresowania jest np. rnica midzy nauczycielami szk podstawowych a nauczycielami gimnazjalnymi, to cech nauczyciel szkoy podstawowej versus nauczyciel gimnazjalny" mona przyj za podstaw podziau na warstwy. Jeeli jednak badanie ma odpowiedzie np.

Rodzaje prb losowych. Prba warstwowa

101

na pytanie, czym zachowanie w klasie nauczycieli pozytywnie nastawionych do reformy szkolnej rni si od zachowania w klasie nauczycieli negatywnie nastawionych do reformy szkolnej, to cecha nastawienie do reformy szkolnej" nie moe by podstaw podziau na warstwy, poniewa przed rozpoczciem badania nie znamy rozkadu postaw w rodowisku nauczycieli. Mona natomiast zaoy, e nastawienie do reformy szkolnej jest skorelowane z rodzajem szkoy, w ktrej ankietowany naucza, i cech rodzaj szkoy" (szkoa podstawowa, gimnazjum humanistyczne, szkoa realna stopnia licealnego itp.) uzna za cech zastpcz", wedug ktrej dokona si podziau na warstwy11. Przykady powysze dowodz, e prb warstwow mona posuy si tylko wwczas, gdy informacj o rozkadzie centralnych zmiennych niezalenych wzgldnie skorelowanych z nimi cech zastpczych mona uzyska ze statystyk urzdowych lub z innych dostpnych dokumentw (np. kartotek czonkw organizacji). Z wielu zatem powodw prba warstwowa moe by wygodniejsza ni prosta prba losowa. 1. Dobr warstwowy proporcjonalny. Jeeli rozkad interesujcej nas cechy w zbiorowoci generalnej (np. udzia nauczycieli szk podstawowych wrd ogu nauczycieli berliskich) znany jest przed rozpoczciem badania, to mona wylosowa z kadej warstwy (nauczyciele szk podstawowych nauczyciele szk ponadpodstawowych) taki sam odsetek respondentw, aby nauczyciele szk podstawowych i ponadpodstawowych byli reprezentowani w prbie proporcjonalnie do swej liczebnoci w zbiorowoci generalnej. W ten sposb unika si moliwych, tzn. uwarunkowanych przez bdy losowe, odchyle wynikw z prby od rzeczywistych wartoci badanych cech w poszczeglnych warstwach, ktrych to odchyle mona spodziewa si przy piostej prbie losowej (w pewnych policzalnych granicach z pewnym policzalnym prawdopodobiestwem). 2. Dobr warstwowy nieproporcjonalny. Moliwo podziau prby na warstwy ma niewtpliwie wiksze znaczenie wwczas, gdy okrelone podgrupy, szczeglnie interesujce ze wzgldw teoretycznych, s liczebnie mae np. w Berlinie jest niewielu nauczycieli szk podpatrz ibidem, s. 324.

102

Melody doboru prby

v,

stawowych. W prostej prbie losowej wszystkich nauczycieli berliskich znalazoby si tak mao nauczycieli szk podstawowych, e uzyskanych danych nie mona by uoglnia na ca t podkate-gori. W tej sytuacji mona stosowa nieproporcjonalny podzia na warstwy, tzn. z podgrupy nauczycieli szk podstawowych pobra wikszy procent osb (np. 50%) ni z podgrupy pozostaych nauczycieli (np. 5%). W ten sposb w prbie nadreprezentowani bd nauczyciele szk podstawowych. Dziki temu jednak, e wiksza liczba bezwzgldna tych. nauczycieli zostaje objta badaniem, mona na podstawie uzyskanych wynikw wnioskowa o wszystkich nauczycielach szk podstawowych. Z chwil gdy prba ma posuy do orzekania o wszystkich berliskich nauczycielach, nadreprezentacja nauczycieli szk podstawowych musi zosta ponownie wyeliminowana przez nadanie mniejszych wag ich odpowiedziom. 3. Dobr optymalny. Za podziaem prby na w.rstwy mog przemawia jeszcze inne powody: jeeli zbiorowo generalna ze wzgldu na interesujce nas zmienne jest bardzo jednorodna (np. dzieci czonkw Akademii Nauk ze wzgldu na decyzj o uczszczaniu do gimnazjum" : tak/nie), to istnieje znaczne prawdopodobiestwo, e wyniki uzyskane ju na wzgldnie maej prbie (w przykadzie: udzia odpowiedzi tak") odpowiadaj wartociom rzeczywistym. Z kolei im bardziej niejednorodna jest zbiorowo generalna (np. og dzieci), tym bardziej wyniki uzyskane na maej prbie rni si bd od wartoci rzeczywistych. Ukazuje to take wyranie wzr na wielkoci szacunkowe ap i *-, Wielkoci te s tym wiksze, im wikszy jest licznik w wyraeniu podpierwiastkowym pq wzgldnie s, tzn. im wiksze jest rozproszenie bd im bardziej heterogeniczna jest grupa. Na tej podstawie mona przyj, e im bardziej homogeniczna jest grupa, tym mniejsza moe by prba, ktra pozwala orzeka o zbiorowoci generalnej na danym poziomie istotnoci i przy danym przedziale ufnoci. Z zasady tej mona skorzysta i poprawi jako prby bez zwikszania jej liczebnoci (bd zmniejszy wielko prby nie pogarszajc jakoci wynikw). W tym celu dzielimy zbiorowo generaln na podgrupy. Z podgrup homogenicznych (tzn. charakteryzujcych si maym rozproszeniem) losuje si nastpnie wzgldnie mae, z podgrup za heterogenicznych (tzn. charakteryzujcych si

Rodzaje prb losowych. Prba warstwowa

103

duym rozproszeniem) wiksze prby12. Jest to wic rwnie nieproporcjonalny dobr warstwowy. Gdyby prba miaa by podstaw uoglnie na zbiorowo generaln, nieproporcjonalno naleaoby ponownie zredukowa przez odpowiednie waenie czstkowych wynikw poszczeglnych grup. W praktyce ten rodzaj doboru optymalnego, odpowiednio do rozproszenia w poszczeglnych warstwach, nastrcza pewne trudnoci, do trudno bowiem zna poziom rozproszenia przed rozpoczciem badania. W przypadku jednak, gdy przesanki teoretyczne lub wyniki studiw empirycznych pozwalaj domniemywa, e podgrupy pod wzgldem interesujcych nas zmiennych s homogeniczne lub heterogeniczne, mona prbowa stosowa dobr optymalny. Rzadko jednak w badaniach spoecznych chodzi o uzyskanie odpowiedzi na jedno tylko konkretne zagadnienie, ktre tym samym okrela kryterium doboru warstwowego. Czciej dokonuje si raczej tzw. doboru wielocelowego". Poniewa przy kadym z trzech rodzajw prby warstwowej moe powsta sytuacja, e podzia warstwowy korzystny ze wzgldu na jedno zagadnienie badawcze jest bardzo niekorzystny ze wzgldu na inne, trzeba szuka takiego kryterium podziau warstwowego (cechy zastpczej), ktre koreluje ze wszystkimi zmiennymi zalenymi stanowicymi przedmiot zainteresowania. Od poziomu korelacji midzy zmiennymi i cech zastpcz zaley wwczas wpyw podziau warstwowego na uzyskane wyniki. 4. Dobr warstwowy ze wzgldu na wiksz liczb cech. Podstaw doboru warstwowego mog by take dwie lub wicej cech. Badajc metody wychowawcze rodzicw mona zastosowa podzia na warstwy wedug nastpujcych trzech cech zastpczych: 1) dochodu (poniej 1000 DM, powyej 1000 DM), 2) pici (mska, eska), ' 3) w ieku rodzicw (poniej 35 lat, powyej 35 lat). Te trzy dychotomicynie potraktowane cechy mona umieci w omiopolowej tabeli, a kade z pl reprezentowa bdzie jedna warstw prby.
12

Wzoiy na okrelenie pzedzif.iu i.fr.cUl przy prbach warstwowych patrz np. H. M.

Blalcck: St(tyst)ka, .;. '151 -4?4.

J*ZH .

104

Metody doboru prby

Podzia na tego rodzaju wielowymiarowe" warstwy stosuje si, rzecz jasna, tylko wtedy, gdy oczekuje si, e ograniczy on rozproszenie w poszczeglnych warstwach, a tym samym przedzia ufnoci dla caej prby. Przy braku jednak kartoteki, w ktrej poszczeglne podgrupy uporzdkowane s stosownie do wyrnionych cech, jest on praktycznie czsto trudny do zrealizowania, wymaga bowiem najpierw odpowiedniego poklasyfikowania zbiorowoci, zanim bdzie mona z podgrup pobra prby losowe.
Zadania 1. Naley stwierdzi empirycznie stopie wiedzy przyrodniczej (a) studentw okrelonego uniwersytetu, (b) studentw wyszych szk w caym kraju, (c) ludnoci kraju. Jak cech (zastpcz) mona si posuy dla sporzdzenia prby warstwowej proporcjonalnej? 2. W monografii gminy naley przedstawi stosunki ssiedzkie, zadowolenie z warunkw mieszkaniowych i opinie na temat wasnego osiedla. Gn.ma liczy 30,000 mieszkacw. Jakie, najprawdopodobniej wane ze wzgldu na cel badania, podgrupy mieszkacw mogyby by w prostej prbie losowej liczcej 800 osb reprezentowane na tyle nielicznie, e niemoliwe byoby formuowanie rzetelnych wnioskw badawczych? Wedug jakich kryteriw mona by dokona nieproporcjonalnego doboru warstwowego, aby zapobiec nierzetelnoci wynikw? (Prosz pamita o moliwoci wykorzystania danych urzdowych dla potrzeb doboru warstwowego). 3. Jak mona dokona doboru warstwowego ze wzgldu na cechy wymienione w przykadzie przedstawionym w ustpie 6.4?

Prba wielostopniowa i gronowa. Prosta prba losowa oraz prba warstwowa moliwe s tylko wtedy, jeeli jednostki zbiorowoci generalnej (bd jednostki wszystkich czstkowych" zbiorowoci generalnych) s dla badacza dostpne fizycznie lub symbolicznie (w postaci kartoteki lub listy). Nie zawsze warunek ten moe by speniony. Nawet wwczas jednak mona zastosowa prb losow o dajcym si obliczy stopniu reprezentatywnoci, posugujc si doborem wielostopniowym. W socjologii prba wielostopniowa przybiera zwykle posta prby z danego obszaru. Chcc uzyska prb ludnoci miasta moemy posugujc si planem podzieli obszar caego miasta na moliwie wiele, np. 3000, kwartaw, zamieszkaych przez mniej wicej (nie jest to zreszt warunek konieczny) rwn liczb ludnoci. Podzia ten nie uwzgldnia

Rodzaje prb losowych. Wielostopniowa i gronowa

105-

adnych, kryteriw jakociowych" respondentw (inaczej ni przy podziale warstwowym). Z 3000 kwartaw losuje si do prby na przykad 150. W skad prby mog wej wszyscy mieszkacy wylosowanych kwartaw mwimy wtedy o doborze gronowym" -ale mona take sporzdzi ich list, z ktrej dopiero wycignie si prb ostateczn. w dobr losowy drugiego stopnia nie musi by' dokonywany z listy. Mona np. poleci ankieterom, aby w wylosowanych kwartaach przeprowadzili wywiady z tymi wszystkimi osobami, ktrych nazwiska zaczynaj si na okrelone litery13. Praktyczne zastosowanie tej procedury opisuje E. Noelle u. Przedzia ufnoci dla danych z prby ostatecznej (x i s wzgldnie p i q) jest przy doborze wielostopniowym wikszy ni przy normalnym doborze jednostopniowym, a mianowicie tym wikszy, im wicej stopni poprzedzio ostateczny dobr prby. Kellerer podaje do skomplikowane wzory obliczania przedziau ufnoci dla doborw dwustopniowychir> i gronowych11!. Schcuch " jest zdania, e w praktyce mona obej si bez tych skomplikowanych rwna, uzyskujc mimo to mniej wicej prawidowo skorygowany przedzia ufnoci, jeeli bd standardowy obliczy si jak dla normalnej prby losowej (patrz s. 96) i nastpnie pomnoy przez j/2.
Zadanie prosz zaprojektowa wielostopniow prb losow ludnoci Republiki Federalnej. Por. W. J. Goode, P. K. Hatt: Melhods in Soeial Research, New York 1952, s. 224 (autorzy prezentuj wielostopniow prb ludnoci Stanw Zjednoczonych). W takim przypadku kwartay nie mog by jednak^zbyt mae co z kolei sprzecz ne jest z zasad, e obszar miasta naley podzieli na moliwie wiele kwartaw. 14 E. Noelle: Umfragen in der MassengeseUschaft, Hamburg 1963, s. 121-130. 15 H. Kellerer: Theorie und Technik, s. 145 (rwnanie 59), s. 148 (rwnanie 72). 10 Ibidem, s. 146 (rwnanie 62) oraz s. 148 (rwnanie 72) z uwzgldnieniem uwagi na s. 149. We wszystkich tych rwnaniach podana jest wariancja. Aby okreli odchylenie standardowe, konieczne dla obliczenia przedziau ufnoci, trzeba ze wszystkich wyrae kadorazowo wycign pierwiastek. Ponadto dla zawartych w tych rwnaniach parametrw zbiorowoci generalnej (P, Q itp.) musz by podane wartoci szacunkowe. Patrz tabele w cytowanej tu pracy H. Kellerer, s. 142 i 144. 17 E. K. Scheuch: Auswnhherfahren, s. 328.
1 3

, .>tW

106 7. Metoda kwotowa

Metody doboru prby

Czsto okazuje si, e spenienie niezbdnych warunkw doboru losowego i warstwowego jest niewykonalne, a procedura doboru wielostopniowego zbyt czasochonna i zbyt kosztowna. W takim przypadku pozostaje tylko jeszcze metoda kwotowa. Wymienianych niekiedy w literaturze metod nieprobabilistycznego doboru prb, takich np. jak metoda kuli niegowej", raczej si dzi nie stosuje z uwagi na zwizane z nimi niekontrolowane efekty znieksztacajce wyniki. Z tego te powodu nie bdziemy ich tu omawia 18. Kwotowa metoda doboru prby jest poniekd zbliona do doboru losowego, otrzymanej prby nie mona jednak uzna za rodzaj prby losowej. Podstawowa idea metody kwotowej ktra nigdzie w literaturze nie zostaa jasno wyoona wydaje si nastpujca: gdyby wszystkie cechy zbiorowoci generalnej oraz rozkad tych cech byy znane, wwczas mona by sporzdzi prb reprezentatywn zbiorowoci generalnej bez uciekania si do metody losowania. Sytuacja taka jest, oczywicie, niemoliwa. Przy doborze kwotowym bierzemy pod uwag tylko kilka cech przede wszystkim te, ktrych rozkad w zbiorowoci generalnej znamy (na podstawie statystyk urzdowych, spisw czonkw organizacji itd.) spodziewajc si, e rwnie inne cechy zbiorowoci generalnej znajd w prbie kwotowej mniej lub bardziej reprezentatywne odzwierciedlenie. W trosce o reprezentatywno cech bdcych przedmiotem badania prb kwotow konstruuje si przede wszystkim na podstawie tych cech, ktre s z nimi silnie skorelowane. Przy doborze kwotowym ustala si wic, opierajc si na znanych rozkadach okrelonych cech, odpowiednie kwoty do badania. W celu zbadania zachowa pieszych w ruchu ulicznym mona posuy si kwotami charakteryzowanymi ze wzgldu na nastpujce cechy (prawdopodobnie silnie skorelowane z zachowaniami na ulicy): posiadanie prawa jazdy (tak, nic), wiek (poniej 16 lat, 16-50 lat, powyej 50 lat), ple (kobieta, mczyzna). Rozkad tych trzech cech wrd oghi ludnoci znany jest ze statystyk urzdowych. Tab. 6 pokazuje (przykadowy) rozkad procentowy.
18

Patrz np. E. Noellc: Umfragen, s. 156.

Metoda kwotowa

107

Tabela 6 Rozkad trzech cech wrd ogu ludnoci Posiadanie Wiek kobiety Poniej 16 lat 1650 lat Powyej 50 lat tak mczyni kobiety 15%
1J

srawa jazdy nie mczyni 15% 5% 15% 17% 4% 100%

5% 3%
i

150/ /o

b|

6/ /o !

Prba skadajca si np. z 3000 osb musi by wic dobrana tak, aby jej poszczeglne podgrupy (kwoty) zarwno pod wzgldem liczbowym, jak procentowym odpowiaday wymienionym w tabeli wartociom19. Teraz kademu z ankieterw wyznacza si okrelon liczb respondentw (na przykad 10), ktrzy musz spenia warunki zaoone dla odpowiedniej podgrupy. Ankieter musi np. przeprowadzi wywiad z 4 osobami, ktre posiadaj prawo jazdy, s mczyznami i mieszcz si w przedziale wieku 16-50 lat (w tabeli grupa oznaczona liter o), oraz z 6 osobami z grupy oznaczonej w tabeli liter b. Inni ankieterzy otrzymuj take odpowiednie wskazwki tak e w efekcie 3000 respondentw wchodzcych w skad prby odpowiada bdzie wartociom powyszej. tabeli pod wzgldem procentowego udziau poszczeglnych cech.
" Nie wystarczy przy tym zaczerpnita z rnych rde znajomo rozkadu kadej z tych cech z osobna. Prba odpowiadajca zbiorowoci osobno pod wzgldem rozkadu posiadania prawa jazdy, rozkadu pci i rozkadu wieku mogaby np. dawa kwot posiadaczy prawa jazdy skadajc si wycznie z mczyzn powyej pidziesitego roku ycia, a wic byaby bardzo znieksztacona. Znajc natomiast rozkad posiadaczy prawa jazdy wedug pci i wieku ze statystyk urzdw ruchu drogowego oraz rozkad calcj populacji pod wzgldem wieku i pci ze spisw ludnoci, mona skonstruowa tabel analogiczn do tab. 4. Jak wida, rda urzdowe nie musz dostarcza w formie gotowej takiej klasyfikacji cech zbiorowoci generalnej, ktra odpowiada wybranej kombinacji cech.

108

Metody doboru prby

Specyfika metody kwotowej polega na tym, e ankieter sam wybiera odpowiednie osoby, tzn. szuka osb, ktre odpowiadaj zaoonej kombinacji cech. Jest to decydujca rnica midzy kwot a doborem warstwowym proporcjonalnym. Dobr ten polega na losowaniu prby z podgrup (warstw), po czym z wylosowanymi w ten sposb jednostkami przeprowadza si wywiady. Przy doborze kwotowym nie losuje sic podgrup. Wybi jednostek do badania pozostawiony jest uznaniu ankietera. Oczekuje si przy tym, e uzyskana w ten sposb prba bdzie zbliona do prby dobranej losowo (np. z kartoteki). Dlatego o metodzie kwotowej mwi si jako o zblionej do doboru losowego. Przyblienie to jest sprawdzalne. Mona stwierdzi, czy rozkad cech nie branych pod uwag przy konstruowaniu prby kwotowej odpowiada znanemu ze statystyk urzdowych rozkadowi tych cech w zbiorowoci generalnej. We wspomnianym wy-.j badaniu za podstaw weryfikacji mona by przyj wyznanie i zawd (samodzielny, niesamodzielny), a wic cechy, ktre prawdopodobnie nie koreluj z badanymi zmiennymi (zachowania w ruchu ulicznym). Odpowiednie rozkady tych cech. w prbie musz by podobne do rozkadw w populacji generalnej. Im wiksze jest to podobiestwo, tym lepsza jest prba. A take im bardziej cechy wykazujce takie podobiestwo niezalene s od cech stanowicych przedmiot badania, tym lepsza jest prba 20. Reprezentatywnoci doboru kwotowego nie mierzy si jednak i to jest jego decydujcy mankament ani poziomem istotnoci, ani przedziaem ufnoci. Nie odpowiada on zasadom doboru losowego, tzn. uoglnienie wynikw prby kwotowej na zbiorowo generaln nie spenia wymogw rachunku statystycznego (warunkw wnioskowania cile logicznego), lecz jest jedynie twierdzeniem. Nie zmienia to faktu, e na podstawie tych wynikw mona formuowa uprawnione twierdzenia, poniewa s one weryfikowalne. Rzecz jasna, weryfikacji tej trzeba rzeczywicie dokona. Metoda kwotowa obciona jest jeszcze dodatkowo nastpujcymi mankamentami:
29

Patrz E. Noelle: Umfragen, s. 136-137, a zwaszcza 159-161.

Metoda kwotowa

109

1. Poniewa doboru odpowiednich osb dokonuje ankieter, wic osoby te pochodz w znacznej czci z jego rodowiska spoecznego*' (np. z krgu znajomych bd ssiadw). Okoliczno ta moe spowodowa powstanie dodatkowego znieksztacajcego efektu (tak zwanej kuli niegowej): ankieter pyta pierwszego respondenta, czy moe mu wskaza osoby charakteryzujce si zaoonymi cechami, pozostaje wwczas w krgu znajomych pierwszego respondenta, jakkolwiek si te oba efekty na siebie nao ankieter bdzie szuka! potrzebnych mu osb we wasnym bezporednim lub porednim otoczeniu spoecznym". Oznacza to, e cechy osobowe i spoeczne ankietera s przy metodzie kwotowej czynnikiem o kluczowym znaczeniu. 2. Niejasny i sporny jest problem niedoborw. Przy doborze kwotowym nie wystpuj niedobory. Jeeli ankieterowi nie uda si skontaktowa z osob, na ktr si zdecydowa, lub jeli osoba ta odmwi udziau w badaniu, szuka on po prostu innej osoby majcej dane cechy. Jeeli niedobory odnonie do cech badanych wystpuj wedug zasady losowej, moe mie to swoje zalety: praktycznie nic wystpuj adne niedobory, zaplanowana wielko prby zostaje zrealizowana. Jeli jednak znaczna cz poszukiwanych osb, ktrych z rnych wzgldw nie uda si wczy do prby, charakteryzowa si bdzie szczeglnymi cechami zwizanymi z przedmiotem badania, prba obarczona zostanie defektem. 3. Cechy kwotowe (suce do konstruowania kwot) wi si niekiedy z przedmiotem badania tylko porednio. Wybr cech kwotowych ogranicza fakt, i mog by nimi tylko te cechy, o ktrych, mona uzyska informacje ze statystyk urzdowych lub innych podobnych rde. Trzeba przy tym odda sprawiedliwo komercyjnym instytucjom bada rynkowych i instytutom badania opinii stosujcym szeroko metody kwotowe, e maj bogate dowiadczenie w posugiwaniu si rnymi cechami jako cechami kwotowymi. W swoim czasie bardzo ywo dyskutowano o metodzie kwotowej 21. Niezalenie od zastrzee statystycznych dobr kwotowy
21 Patrz np. argumenty przytoczone przez H. Kellerer w Theorie wid Technik, rozdz. 10 i przez E. Noelle w Umfragen na s. 132-149.

~yr^^_ ____ '_T^ <

110

Metody doboru prby

jest jedyn metod, ktra pozostaje badaczowi, jeeli ze wzgldw technicznych i finansowych nie moe posuy si doborem losowym. Wwczas gdy badacz nie stawia sobie za cel orzekania o zbiorowoci generalnej na podstawie wynikw reprezentatywnych, lecz poszukuje wspzalenoci uciekajc si do eksperymentu lub quasi-eksperymentu, metoda kwotowa jest metod wrcz idealn.
Zadania 1. Prosz zbada, jakie cechy kwotowe, przede wszystkim jakie kombinacje cech kwotowych mona wybra z istniejcych danych urzdowych (statystycznych) w odniesieniu do: studentw konkretnego uniwersytetu; mieszkacw konkretnej miejscowoci; ludnoci kraju. Prosz sporzdzi tabel kwotow do celw badania dotyczcego np. zachowa w czasie wolnym lub postaw politycznych. 2. Prosz obliczy rozkady procentowe trzech cech wymienionych w tab. 6 i uzupeni na podstawie tych wartoci przykad podany w przypisie na s. 107. Otrzymane wartoci prosz przedstawi w postaci tabeli i porwna j z tab. 6; jakie inne cechy mog si przy tym doborze okaza niereprezentatywne?

Rozdzia czwarty

Metody obserwacji

/. Obserwacja jako sposb gromadzenia danych Terminem obserwacja okrela si najrozmaitsze, po czci cakowicie rne sposoby uzyskiwania danych. Naley do nich zarwno obserwacja uczestniczca, taka jak posuguje si etnologia, antropologia spoeczna i kulturowa, przede wszystkim w studiach nad stosunkowo nieskomplikowanymi pierwotnymi systemami spoeczno-kulturowymi, jak i nieuczestniczca obserwacja zachowa grupowych w warunkach kontrolowanych. Jakkolwiek metody te rni si w szczegach obserwacja zawsze dotyczy konkretnych zachowa, dziaa i interakcji symbolicznych w (prostych lub zoonych) sytuacjach spoecznych bez wzgldu na to, czy sytuacje te zostaj umylnie stworzone dla celw eksperymentalnych czy powstaj spontanicznie w warunkach naturalnych. Dziaanie i zachowanie spoeczne, tak indywidualne, jak zbiorowe, wystpuje zawsze w kontekcie spoecznie zdefiniowanych sytuacji. Warunkuje je zarwno sama sytuacja, jak jej subiektywna interpretacja oraz intencje osb dziaajcych. Przedmiotem obserwacji jest wic zawsze zachowanie, ktre ma okrelony sens subiektywny, a zarazem obiektywne znaczenie spoeczne. Tote obserwacja wymaga rozumienia bd trafnej interpretacji subiektywnego sensu oraz spoecznego znaczenia okrelonego dziaania czy zachowania. Bez takiego rozumienia obserwacja jest jaowa, a z punktu widzenia nauk spoecznych bezprzedmiotowa. Trudno zobiektywizowania subiektywnego z koniecznoci rozumienia sensu (nadanie mu charakteru intersubiektywnego) jest zarazem najwikszym problemem naukowych metod obserwacji.

HEfinfi

112

Metody obserwacji

Subiektywny jens obserwowalnego zachowania, tzn. to, co osoba dziaajca chce poprzez nie osign lub wyrazi bd dlaczego si na nie decyduje, dostpny jest obserwatorowi w najlepszym razie tak samo jak subiektywna interpretacja sytuacji przez osob dziaajc tylko porednio (np. dziki wyjanieniom osoby dziaajcej). Jeeli jednak osoba dziaajca zachowuje si stosownie do specyficznie sytuacyjnych, zinstytucjonalizowanych oczekiwa spoecznych, tzn. zgodnie z nakazami roli, to sens jej zachowania mona interpretowa zgodnie ze znaczeniem powszechnie przyjtym w danym rodowisku.) Widzc studentw, ktrzy w powszedni dzie o godzinie 10.00 rano wchodz do sali wykadowej, siadaj i nastpnie przez godzin suchaj osoby stojcej przy tablicy, obserwator nie musi nikogo o nic pyta, aby uzna, e sytuacj interpretuj oni jako wykad" i dostosowuj si do zwizanych z ni oczekiwa spoecznych. Jak wida jednak chociaby na tym prostym przykadzie, obiektywnego spoecznego znaczenia obserwowalnego zachowania nie mona wyprowadzi bezporednio z tego, co si widzi. Przysowiowy czowiek z Marsa nie wiedziaby bowiem, ani co to jest semestr, ani co to jest powszedni dzie, ani co to s studenci, ani dlaczego suchaj oni wykadowcy itd.; przebiegu obserwowanych wydarze albo by nie zrozumia, albo zinterpretowaby je zgodnie z wasn wiedz i wyobraeniami. Rozumienie subiektywnego sensu obserwowanego zachowania oraz jego obiektywnego znaczenia spoecznego jest, jak wida, nieodzown przesank naukowej obiektywnoci obserwacji. Szczeglne znaczenie ma przy tym rozumienie jzyka obowizujcego w danym systemie spoeczno-kulturowym. Obserwator, ktremu brak umiejtnoci rozumienia motyww i intencji obserwowanych osb, mimo woli przypisuje swym obserwacjom sens zaczerpnity z wasnego, by moe cakiem odmiennego, spoeczno-kulturowego systemu odniesienia. Trafnoci i rzetelnoci danych uzyskanych w drodze obserwacji zagraa nie odwoywanie si do kontekstu sensu i znaczenia waciwego obserwowanemu systemowi spolcczno-kulturo-wemu, lecz przeciwnie przypisywanie mu sensn zgodnego z wasnymi dowiadczeniami obserwatora. Miar umiejtnoci ro-

Obserwacja jako sposb gromadzenia danych

]13

zumienia jest zdolno obserwatora antycypowania zachowa ludzi w obserwowanej sytuacji, a wic dziaania w taki sam sposb, jak dziaaj czonkowie obserwowanego systemu spoeczno-kulturowego znajcy zinstytucjonalizowane oczekiwania spoeczne. Spenienie tego warunku wstpnego jest tym atwiejsze, im bardziej obserwowany system spoeczno-kulturowy podobny jest do tego, ktry uksztatowa wiadomo obserwatora1. Relatywizacja wasnej, uznawanej za oczywist wiadomoci kulturowej" i przyjcie sposobu rozumienia specyficznego dla obserwowanego systemu spoecznego potrzebne s nie tylko przy obserwacji spoeczestw obcych, do pewnego stopnia egzotycznych. Rwnie w obrbie wasnego systemu spoecznego przy badaniu czonkw innych warstw spoecznych ni ta, w ktrej wychowa si obserwator, konieczne jest zdystansowanie si od przyswojonego i przyjcie specyficznego dla tej grupy rozumienia sensu. Szczeglnie jaskrawym przypadkiem s tu badania grup marginesu spoecznego gangw modzieowych z warstw niszych lub nieformalnych grup w zakadach karnych. Wymaga to od obserwatora wiadomej refleksji,
1 Bardzo trafnie ujmuje to A. Vidich w artykule Participant Observation and the Collection and Interprctation of Data (American Journal of Sociology" 1955, t. 40, s. 355): The sociologist who Uinits his work to his own society is constantly e.rploiting his persona! background of experience as a basis of knowledge. In making up participant observations, hc draws on his knowledge of meanings gained from participation in the social order Iw is studying. He can be assnred of a modicum of snccessful communicalion only because he is dealing in the same language and symbolic system as his respondents. Those who have worked willi slructnred techniucs in nonWcslern societies and tanguages will attest to the difficnlty encountered in adjusting their meanings of the society imesligated, a fact which highlights the extent to which the sociologist is a participant observcr In almost all his work". [Socjolog, ktry ogranicza sw prac do wasnego spoeczestwa, stale wykorzystuje jako podstaw wiedzy osobiste zasoby dowiadczenia. Dokonujc obserwacji uczestniczcej posuguje si wiedz o znaczeniach zaczerpnit z uczestnictwa w badanym przeze porzdku spoecznym. Pewne sukcesy w komunikowaniu si odnosi tylko dlatego, e porusza si w ramach tego samego jzyka i systemu symbolicznego co jego respondenci. Ci, ktrzy stosowali sformalizowane techniki badawcze wobec spoeczestw i jzykw spoza krgu kultury Zachodu, powiadcz trudnoci, jakie wywouje dostosowywanie ich wasnych zasobw znacze do badanych spoeczestw fakt ten pokazuje, w jakim zakresie socjolog jest obserwatorcm-uczestnikiem niemal w caej swej pracy" red. pol.]. 8 Wprowadzenie...

114

Metody obserwacji

zdystansowania si od wasnego sposobu mylenia. Nie wystarczy zatem zda si na socjalizujce" dziaanie systemu spocczno-kultu-rowego, ktry ma by przedmiotem obserwacji, w nadziei, e w kocu wyda si on oczywisty". Techniki czy reguy zapewniajce takie wnikanie w sens" obserwowanych wydarze z trudem poddaj si standaryzacji. Oglnie mona powiedzie, e interpretacja sensu obserwowanego zachowania w przypadku idealnym powinna opiera si na precyzyjnym modelu teoretycznym odnonego systemu spo-eczno-kulturowego. Obserwacj i wnikanie w sens tego, co si obserwuje, mona wyodrbnia tylko teoretycznie. W praktyce badawczej procesy te najczciej nakadaj si na siebie. Z jednej bowiem strony identyfikacja obserwowanych zachowa spoecznych wymaga uwzgldnienia ich sensu i znaczenia, z drugiej za dajce si obserwowa zachowania dostarczaj wskazwek pozwalajcych odkrywa w sens i znaczenie. Dajce si obserwowa formy zachowa w konkretnych sytuacjach spoecznych mog wic by wskanikami nie poddajcych si bezporedniej obserwacji aspektw systemu spoeczno--kulturowego. Zinstytucjonalizowane wartoci, spoecznie uzgodnione definicje sytuacji, normy, nakazy rl i indywidualne postawy pojciowo wykraczaj poza zewntrzne formy warunkowanych przez nic zachowa, tote wnioskowa o nich moemy jedynie na podstawie obserwowanego zachowania. Dlatego trafno odczytania sensu i znaczenia obserwowanych zachowa wymaga cigej weryfikacji. Obserwacja w dziedzinie socjologii musi opiera si na oglnym modelu zachowania spoecznego ujmujcym wymiary i determinanty tego zachowania na tyle jednoznacznie, by mogy peni rol kategorii porzdkujcych obserwacj. Bez takiego modelu teoretycznego obserwacja sekwencji dziaa i zachowa w konkretnych sytuacjach spoecznych bdzie chaotyczna, ba, nawet jej systematyczny opis okae si niemoliwy. Rzadko jednak ma si do dyspozycji empirycznie zweryfikowan teori, ktra pozwala w peni zrozumie i wyjani okrelone sposoby zachowa] Zdobywanie danych za pomoc obserwacji duo czciej odbywa si w warunkach, gdy teoria jest jeszcze niedojrzaa", pojcia prowizoryczne i mao precyzyjne, a twierdze-

Obserwacja jako sposb gromadzenia danych

1 15

nia o uwarunkowaniach rnych form zachowa' maj raczej hipotetyczny ni empirycznie potwierdzony charakter.) Metoda obserwacji, jak naley w konkretnym przypadku zastosowa, zaley od zamierze badawczych. Zamierzenia te mog by trojakie: 'L Celem moe by wycznie opis wystpujcych w okrelonym systemie spoeczno-kulturowym zachowa i form interakcji spoecznych bez prby formuowania uoglnie teoretycznych. '2. Badanie moe suy analizie zalenoci empirycznych midzy okrelonymi sekwencjami zachowa a warunkami sytuacyjnymi. 3. Ambicj badaczy moe by nie tylko opis zachowa w okrelonym systemie spoeczno-kulturowym, lecz take ich teoretyczne wyjanienie przez ukazanie przesanek oraz obiektywnych nastpstw tyche zachowa. / Zamierzenia sformuowane w punkcie trzecim wymagaj empirycznie udowodnionej teorii, natomiast wymienione w punkcie drugim su konstruowaniu takiej teorii. Pierwszy rodzaj zamierze, waciwy badaniom opisowym czy. eksploracyjnym, jest czsto etapem wstpnym, sucym budowie poj i hipotez. ( Posugiwanie si metod obserwacji, oprcz omawianych problemw teoretycznych, wymaga take decyzji o charakterze metodyczno-technicznym. Od moliwoci w tym zakresie oraz od celw badania zaley wybr metod obserwacji. Metody obserwacji mog rni si midzy sob pod nastpujcymi wzgldami: 1. Obserwacja systematyczna versus niesystematyczna. Stosunkowo niesystematyczne metody obserwacji maj miejsce tylko w przypadku mao usystematyzowanych kategorii obserwacji i dotycz najczciej zachowa w sytuacjach o bliej nie okrelonej specyfice w ramach badanego systemu spoeczno-kulturowego. Systematyczne metody obserwacji stosowane s wwczas, gdy kategorie obserwacji s strukturalnie uporzdkowane, i dotycz tylko okrelonych sekwencji zachowa w dokadnie zdefiniowanych sytuacjach spoecznych. Stopie usystematyzowania obserwacji zaley od: (1) rodzaju pyta badawczych, (2) zrnicowania modelu teoretycznego i stanowicej element tego modelu (3) zweryfikowanej ju empirycznie wiedzy
8

116

Obserwacja jako sposb gromadzenia danych

o systemie spoeczho-kulturowym, ktry ma by przedmiotem ba dania. .. 2. Obserwacja w naturalnych sytuacjach spoecznych versus obserwacja w sztucznie stworzonych sytuacjach eksperymentalnych. Czy majce by przedmiotem badania sekwencje zachowa powinny by obserwowane w sytuacjach niejako naturalnych" czy w standaryzowanych sytuacjach o charakterze eksperymentalnym, zaley m. in. od techniczno-praktycznych moliwoci stworzenia takich kontrolowanych sytuacji, w ktrych zachowania te mogyby by obserwowane. Poza badaniem maych grup moliwoci te s niewielkie. Eksperymentalne stworzenie odpowiedniej sytuacji wymaga ponadto wikszego zasobu wiedzy teoretycznej ni obserwacja terenowa. 3. Obserwacja uczestniczca i nicuczestniczca. Czy obserwator ma sam uczestniczy w sytuacji, ktrej elementy obserwuje, czy nie uczestniczc ma j obserwowa poniekd z zewntrz", zaley m. in. od praktycznych moliwoci znalezienia si w sytuacji, o ktr chodzi, a ponadto take od wiedzy teoretycznej o badanej spoecznoci. Niej problemy te omwimy bardziej wyczerpujco. Przedtem jednak winnimy jeszcze podkrelenie, e obserwacja moe by kojarzona z innymi technikami uzyskiwania danych. Przede wszystkim czy si j czsto z wywiadem socjologicznym, i to zarwno w badaniach eksperymentalnych maych grup, jak aby wymieni drug skrajno w badaniach terenowych z dziedziny antropologii kulturowej. Przedmiotem obserwacji, take nie czcej si z wywiadem socjologicznym, s, rzecz jasna, przede wszystkim zachowania werbalne, sposoby ekspresji i interakcje sowne osb obserwowanych.
Zadanie Prosz poszuka wesp z ktrym z kolegw prostej sytuacji spoecznej, w ktrej zachodzi puc rnych, stale powtarzajcych si interakcji. Postarajcie si niezalenie od siebie w cile okrelonym przedziale czasu zaobserwowa wszystko", co wyda wam si spoecznie istotne. Sporzdcie, rwnie niezalenie od siebie, krtki raport z opisem tego, co typowe" dla zaobserwowanych zachowa. Przeanalizujcie teraz wsplnie oba raporty wychwytujc w nich te elementy wiedzy o obserwowanych sytuacjach, ktrych nie moglicie zaczerpn z bezporednio obserwowanych wydarze, lecz ktrych wczeniejsza znajomo bya wam potrzebna, aby mc prawidowo opisa obserwowane zachowanie spoeczne.

Systematyzacja obserwacji. Metody mao usystematyzowane

117

2. Systematyzacja obserwacji Ilekro danych o konkretnych sposobach zachowa nie mona uzyska za pomoc innych metod, podejmuje si starania, aby zachowania te podda bezporedniej obserwacji i zinterpretowa w kategoriach istotnych dla przedmiotu badania. Trzeba przy tym pamita, e moliwoci obserwacji jako metody badawczej s cile ograniczone. Przede wszystkim nie kada sytuacja spoeczna poddaje si obserwacji. Co wicej konkretne zachowanie mona obserwowa tylko w momencie, gdy si ono dzieje". Zachowa przeszych lub przyszych nie mona obserwowa. Trzeba rwnie pamita, e sam proces obserwacji ogranicza si zawsze do ujtego w pewne ramy czasowe wycinka potoku zdarze. Sytuacja spoeczna, ktr zaczynamy obserwowa w okrelonym momencie, jest wynikiem zachowa wczeniejszych, obserwowane za zachowania nie musz koczy si w momencie, gdy przestajemy je obserwowa. Obseiwowane sekwencje zachowa s zawsze uwarunkowane czynnikami bdcymi rezultatem wczeniejszych procesw spoecznych^ Wane jest zatem, aby podejmujc obserwacj wybiera lub stwarza^ takie sytuacje, w ktrych mona obserwowa zachowania rzeczywicie znaczce dla uzyskania odpowiedzi na pytania badawcze. Ponadto musz to by sytuacje typowe", jeeli dane uzyskane z ich analizy maj dostarcza informacji o oglniejszych wzorach zachowa. Mao usystematyzowane metody obserwacji. Wybr odpowiednich sytuacji spoecznych, jak rwnie okrelenie tych cech zachowania, ktre powinny podlega obserwacji, zale od rodzaju pyta badawczych oraz zaoe teoretycznych stanowicych ich podstaw. Im bardziej zoony jest problem badawczy, im bardziej oglne ramy teoretyczne, tym trudniej jest usystematyzowa proces obserwacji, tzn. jednoznacznie okreli sytuacje i cechy zachowa wane dla uzyskania odpowiedzi na postawione pytania oraz odpowiednio ukierunkowa obserwacj budujc definicj operacyjn tyche cech. Dlatego te wwczas, gdy mao wiemy o przedmiocie badania, uciekamy si do wzgldnie niesystematycznych metod obserwacji. Obserwacja taka ma charakter moliwie otwarty, mao wybirczy, uwzgld-

118

Metody obserwacji

nia wszystkie dziejce si" zachowania. Obserwator (niekiedy wystpujcy w roli uczestnika) zaczyna najpierw od tego, e uczy si, odkrywa waciwy danemu systemowi ukad sensw i znacze oraz oczekiwa pod adresem okrelonych zachowa. Taka oglna i mao selektywna obserwacja niesie z sob wszake niebezpieczestwo uzyskiwania informacji przypadkowych i raczej anegdotycznych. Tch trafno i rzetelno trudno oceni. Przykadem takich bada o charakterze raczej rozpoznawczym i opisowym, przeprowadzonych za pomoc obserwacji uczestniczcej, moe by studium Whytc'a Street Comer Society. Program badawczy Whyte'a wyrs z denia do uzyskania odpowiedzi na wzgldnie zoony problem, a jego projekt okreli mona jako eksploracyjny i opisowy. Whyte pragn w tych badaniach: [...] to gain an intimate view of Cornerville life". Chcia on swoim studium monograficznym podway przekonanie, jakoby ycie spoeczne slumsw wielkich miast amerykaskich cechowaa dezorganizacja. Przeciwstawi mu wasne twierdzenie, i: [...] etn ctrea such as ComerviUe kas a complex and well established organization of its own"". Tez t Whyte sprbowa udowodni sigajc po metod obserwacji uczestniczcej. Trzy i p roku y w Cornerville, uczestniczy w wanych dla tej subkultury wydarzeniach, uczy si jej jzyka", dziki czemu uzyska dostp do gangu modzieowego. Whyte opisuje badany przez siebie gang jako ustrukturowany system spoeczny. Zachowaniem jego czonkw rzdzi zinstytucjonalizowany ukad wzajemnych zobowiza. Obserwacja uczestniczca dziaa grupy pozwolia mu przekona si, e kademu z jej czonkw przysuguje w grupie okrelona pozycja spoeczna, ktra warunkuje sposb zachowania wzgldem innych czonkw grupy. Hierarchiczna struktura oraz zinstytucjonalizowane systemy wartoci i norm peni, wedhig Whyte'a, funkcje mechanizmu kontroli spoecznej utrzymujcego system w rwnowadze i stale umacniajcego go. Whyte obserwowa sposb penienia rl przez poszczeglnych czonkw grupy, a przede
W. H. Whyte: Street Corner Society, Chicago 1961, s. 49 [... zyska dogbny obraz ycia Cornerville. [...] ...rejon taki jak Cornsrville ma sw wiasn zoon i ustabilizowan organizacj" red. pol.}.
2

_ iii

SystematynTCja obserwacji. Metody mao usystematyzowane

119

wszystkim przez przywdc grupy. Prbowa ustali wynikajce std konsekwencje dla struktury grupy, a rwnoczenie rozszyfrowa subiektywne racje kierujce sposobem zachowa. W zrozumieniu tych racji pomagaa mu komunikacja jzykowa z poszczeglnymi czonkami grupy: {...} what people told me helped me to explain what had happened and thett what I obseiyed helped me to explain what people told me" 3. Celem omwionego badania byo rozeznanie, a nie empiryczne sprawdzenie sformuowanych ju hipotez. Wgld w procesy behawioralne uzyskany dziki obserwacji uczestniczcej mia suy raczej uwiarygodnieniu okrelonych tez i dostarczeniu argumentw na poparcie oglnych zaoe teoretycznych ni ich bezporedniej weryfikacji empirycznej. Rwnoczenie badanie to dowodzi, e metoda obserwacji niesystematycznej nie polega na zbieraniu goych" danych, nie podporzdkowanych adnej teorii.) Bez nastawienia teoretycznego niemoliwa jest jakakolwiek obserwacja. Od tego, co jest przedmiotem zainteresowania badacza, zaley, jakie aspekty sytuacji spoecznych i zwizanych z nimi zachowa uzna on za wane zwaszcza wwczas, gdy selekcja ta nie wynika z wczeniej wyartykuowanych zaoe i nie podlega cisej kontroli. / Zalet tak szeroko zakrojonego i zrealizowanego metod obserwacji uczestniczcej holistycznego" studium przypadku jest bogactwo i rnorodno uzyskanego materiau oraz wniknicie niejako od wewntrz w sens i znaczenie procesw spoecznych zachodzcych w badanym systemie spoeczno-kulturowym. Eksploracyjne badania tego rodzaju s czsto wstpnym etapem bada na nowych obszarach socjologii. Dostarczaj one materiau do hipotez, ktre pniej mona weryfikowa w warunkach kontrolowanych. Poniewa jednak przy obserwacji nieusystematyzowanej nie stosuje si standaryzowanych metod zbierania i interpretacji danych, zwykle nie mona jednoznacznie uzasadni, dlaczego jak obserwacj interpretujemy w ten, a nie inny sposb, Tak wic powtrzenie takiego badania jest
Ibidem, s. 51 [ ...to, co mwili mi ludzie, uatwio wyjanienie zachodzcych wydarze, a to, co zaobserwowaem, uatwio wyjanienie tego, co mwili ludzie" red. pol.}.
3

:^%&L-J*$L
120
Metody obserwacji

malo prawdopodobne i w konsekwencji rzetelno uzyskanych danych trudna do okrelenia. Kategorie i schemat obserwacji; Take niesystematyczne metody obserwacji, jeli maj spenia warunki naukowoci, musz by w pewnym minimalnym stopniu usystematyzowane. Im mniej luk zawiera teoria dotyczca dziaa majcych by przedmiotem obserwacji, im precyzyjniej zdefiniowane i zoperacjonalizowane zostay pojcia, tym atwiej skonstruowa schemat obserwacji. Schemat ten bdzie si zmienia, rzecz jasna, w zalenoci od pyta badawczych, mona jednak wymieni kilka oglnych przesanek konstruowania kategorii obserwacyjnych. Jeeli chodzi o obserwacj zachowa w okrelonych sytuacjach, kategorie schematu obserwacji mog by powizane z ogln struktur sytuacji spoecznej. Charakteryzujc sytuacje spoeczne i zachodzce w nich zachowania naley wzi pod uwag kilka rnych aspektw: 1. Kade zachowanie wystpuje w kontekcie sytuacyjnym waciwym dla danego systemu spoeczno-kulturowego. Dlatego trzeba ustali zwizek miedzy obserwowanym zachowaniem, sytuacj i systemem spoeczno-kulturowym. 2. Kada obserwowana sekwencja zachowa ma swoj przyczyn w okrelonych czynnikach sytuacyjnych. Dlatego konieczne jest moliwie dokadne okrelenie warunkw wywoujcych zawsze te same lub podobne dziaania. 3. Obserwowane zachowanie wie si najczciej z pozycj spoeczn czowieka, a wic podporzdkowane jest nakazom roli. Normuj je oczekiwania spoeczne oraz zinstytucjonalizowane moliwoci sankcji, pozostajce w dyspozycji osb uczestniczcych w danych sytuacjach. Dlatego naley okreli struktur pozycji spoecznych charakteryzujc dan sytuacj, waciwe jej oczekiwania wobec zachowa oraz obiektywne moliwoci stosowania sankcji. 4. Zachowanie w sytuacji spoecznej poprzedzone jest zawsze subiektywn ocen teje sytuacji przez osob dziaajc; ocena ta w powizaniu z osobistymi intencjami osoby dziaajcej bezporednio motywuje jej zachowanie. 5. Kada wzgldnie zamknita sekwencja zachowa ma obiektywne nastpstwa dla jednostek w niej uczestniczcych, a w pewnych

Systematyzacja obserwacji. Metody usystematyzowane

121

okolicznociach take dla systemu spoeczno-kulturowego jako caoci. Nastpstwa te stanowi punkt wyjcia wielu nowych sekwencji zachowa. Zorientowanie si co do ich charakteru jest trudne o tyle, e czsto ujawniaj si dopiero po zakoczeniu obserwacji. Nic wszystkie te czynniki dadz si, rzecz jasna, bezporednio wyczyta z poddajcych si obserwacji sekwencji zachowa. Po to jednak, eby zrozumie subiektywny sens i obiektywne znaczenie konkretnej obserwowalnej sekwencji zachowa, trzeba o piciu wymienionych aspektach sytuacji wiedzie tyle, aby na podstawie bezporednio obserwowanych cech zachowania mc wnioskowa o wystpowaniu okrelonego ukadu czynnikw. Formalny model sytuacji spoecznych scharakteryzowany ze wzgldu na pi wymienionych aspektw jest wystarczajco oglny, by prawie zawsze mg by zastosowany, pod warunkiem odpowiedniej konkretyzacji. Schemat obserwacji wzgldnie niesystematycznej mgby wic w najprostszym przypadku skada si z szeregu pyta otwartych dotyczcych piciu wymienionych aspektw ewentualnie, w odniesieniu do niektrych zagadnie, rozbudowanych bardziej szczegowo odpowiednio skonkretyzowanych ze wzgldu na specyfik badanego systemu spoeczno-kulturowego (klasy szkolnej, grupy roboczej, gminy itp.). Jeli obserwacja ma suy weryfikacji hipotez, konieczne jest zastosowanie metod cile usystematyzowanych.
Zadanie Przyjmujc za podstaw powyszy model prosz opracowa schemat obserwacji znanej z autopsji sytuacji spoecznej i sporzdzi raport z obserwacji.

Usystematyzowane metody obserwacji. Obserwacja systematyczna rni si od niesystematycznej tym, e: 1. Na podstawie rozwinitej teorii wyodrbnia si pojciowo zmienne zachowa oraz zmienne warunkujce zachowania. Teoria obejmuje empirycznie sprawdzone lub sprawdzalne twierdzenia na temat zwizkw midzy rnymi zmiennymi. 2. Przebieg obserwacji podporzdkowany jest precyzyjnie zdefiniowanym kategoriom okrelajcym wszystko, co ma by przedmiotem obserwacji (nic, co nie podpada pod ktr z kategorii, nie jest rejestrowane). Zmienne musz by przy tym zoperacjonalizowane:

^^^ZZMMJ^J^KUZI^^M^J^^^122
Metody obserwacji

w postaci wskanikw dostpnych bezporedniej obserwacji. Pewn trudno sprawia niekiedy ustalenie jednostek obserwacji; trzeba te okreli, co przyjmuje si za zamknity" czon dziaania. 3. Warunki pocztkowe okrelajce sytuacj, w jakiej pojawia si zachowanie, s kontrolowane, aby umoliwi przeprowadzenie porwnywalnych obserwacji. Analiza interakcji Balesa jako metoda obserwacji spenia wymienione kryteria i dlatego jest tu dobrym przykadem4. Suy ona badaniu procesw interakcji w maych grupach najczciej majcych za zadanie rozwizanie jakiego problemu. Kontekst sytuacyjny i warunki wyjciowe obserwowanych procesw interakcji s w sposb systematyczny kontrolowane, m. in.: (a) badacz wybiera uczestnikw eksperymentu wedug okrelonych, teoretycznie istotnych kryteriw, (b) dobranym w ten sposb grupom przedkada okrelone zadanie do wykonania: rozwizanie jakiego problemu, (c) warunki, w ktrych dziaaj grupy, s ujednolicone: grupy spotykaj si w laboratorium, gdzie obserwowane s przez specjaln, jednostronnie przezroczyst szyb. Teoretyczn podstaw metody Balesa jest Parsonsa teoria dziaania oraz socjometria. Analiza koncentruje si na ocenie poszczeglnych dziaa z punktu widzenia ich znaczenia dla systemu spoecznego oraz procesw w nim zachodzcych. Winna ona umoliwia sformuowanie zespou hipotez odnoszcych si do zasadniczej struktury interakcji w systemach spoecznych, a w efekcie uzyskanie szeregu standaryzowanych indeksw, ktre nastpnie pozwoliyby przewidywa procesy interakcji w grupach charakteryzujcych si okrelonymi cechami. To, co dzieje si w grupie, mona przedstawi jako nastpstwo akcji i reakcji powstajcych w kadym systemie spoecznym, a zwizanych z rozwizywaniem czterech problemw funkcjonalnych systemu: (a) koniecznoci dostosowania si do sytuacji zewntrznej; (b) potrzeb kontroli instrumentalnej bd dostosowania si do wymogw zwizanych z wykonywaniem zada; (c) uwzgldnianiem potrzeb czonkw systemu; (d) integracj czonkw systemu.
1

R. F. Bales: Interaction Process Analysis, Cambridge, Mass. 1951.

Systematyzacja obserwacji. Metody usystematyzowane

123

Dla oceny interakcji w grupie opracowa Bales schemat obserwacji skadajcej si z dwunastu kategorii, pozwalajcych wyczerpujco opisa i scharakteryzowa zgodnie z ich teoretycznym znaczeniem kad interakcj jednostkow. Kategorie te (w skrcie) przedstawiaj si nastpujco: 1) przejawia solidarno itd., 2) jest odprony itd., 3) aprobuje itd., 4) udziela wskazwek itd., 5) wyraa opinie itd., 6) informuje itd., 7) prosi o informacje itd., 8) prosi o opinie itd., 9) prosi o wskazwki itd.. 10) nie aprobuje itd., 11) jest napity itd., 12) przejawia antagonizm itd. Kada kategoria ma swj odpowiednik (1 i 12, 2 i 11 itd.), a kada para sprzonych kategorii odnosi si do jednego z celw grupy (np. 1 i 12 do celu, jakim jest integracja). Kada z kategorii zawartych w tym schemacie jest operacyjnie zdefiniowana. I tak kategoria 1: przejawia solidarno" opisana jest nastpujco: 1. Dziaania inicjujce i sprzyjajce przejawom solidarnoci i sympatii. Nale do nich: uciski rk, przyjazne gesty, rwnie wychodzenie z propozycj przejcia na'ty" oraz uywanie zobowizujcego my". 2. Dziaania inicjujce i sprzyjajce podnoszeniu prestiu. Nale do nich: okazywanie podziwu, szacunku, aplauzu oraz uwagi w rodzaju dobrze to zrobie". 3. Reakcje na dziaania nalece do kategorii 11. Nale do nich: proponowanie pomocy i wszystkie dziaania altruistyczne. 4. Reakcje na dziaania nalece do kategorii 10 i 12. Nale do

ci-iI5

124

Metody obserwacji

nich: mediacja, agodzenie sporw, nawoywanie do jednoci, zgaszanie kompromisowych propozycji. Kierujc si powyszym schematem dwch obserwatorw' rejestruje to, co si dzieje w grupie, za pomoc aparatu zwanego rejestratorem interakcji. W aparacie tym z odpowiedni prdkoci przesuwa si arkusz papieru zawierajcy rubryki odpowiadajce dwunastu kategoriom. Kade dajce si zinterpretowa dziaanie wypowiedziane zdanie, gest itd. rejestrowane jest przez obserwatora na tym arkuszu jako: (a) jakociowo zblione do odpowiedniej kategorii, (b) podjte przez osob X, (c) skierowane do osoby Y, (d) dokonane w momencie Z. Jeeli np. osoba 1 pyta osob 4: Ktra godzina?", to obserwator zaznacza 1-4" w kategorii 7. Trudno obserwacji i rejestracji zaobserwowanego dziaania wie si z tempem interakcji i z koniecznoci zinterpretowania kadej akcji i reakcji. Wymaga to od obserwatora nie:nal nawykowego opanowania techniki klasyfikacji. Daleko istotniejsz kwesti jest jednak interpretacja zachodzcych interakcji, poniewa wie si z trafnoci i rzetelnoci klasyfikacji. Z tego te wzgldu Bales wymaga od obserwatora podjcia roli uoglnionych innych", tzn. zinternalizowania treci waciwych kulturze obserwowanej grupy i rozumiejcej interpretacji obserwowanych interakcji. Obserwator powinien umie zinterpretowa dziaanie tak, jak zostao ono pomylane przez osob dziaajc, i tak, jak zostao odebrane przez adresata. Jak si okazuje rozpoznawanie sensu i znaczenia zachowa take w przypadku tej niezmiernie systematycznej metody obserwacji umyka formalizacji, a w efekcie bezporedniemu sprawdzeniu i kontroli. Poniewa metodologiczna i teoretyczna warto uzyskiwanych w ten sposb wynikw zaley od rzetelnoci i trafnoci metody, Bales wypracowa szczegowy system sprawdzania kadej obserwacji i kadego obserwatora. Za pomoc testu statystycznego chi-kwadrat sprawdzana jest liczba zarejestrowanych jednostek oraz poprawno klasyfikacji wedug kategorii, osb dziaajcych i adresatw dziaa. Test taki zakada, e przynajmniej dwaj obserwatorzy pracowali niezalenie od siebie. Stopie zgodnoci wynikw obu obserwatorw stanowi miernik rzetelnoci obserwacji.

Pozycja obserwatora

125

Tak uzyskane dane mog suy do rnych celw. Niekiedy sporzdza, si tak zwane profile. Ukazuj one graficznie udzia poszczeglnych kategorii zachowa w czasie objtym obserwacj. Wida z nich n])., e w grupach o odmiennych cechach procesy interakcji przebiegaj odmiennie. Zmienne warunkujce zachowania przewanie cechy uczestnikw ustalane s niezalenie od obseiwacji, np. za pomoc ankiety. Analizujc przebieg interakcji w czasie z podziaem na sekwencje, mona wykaza, jak okrelone dziaania powoduj inne dziaania. W ten sposb mona odkry mechanizm, od ktrego zaley caociowy scenariusz interakcji. Analizujc obserwowan aktywno w kolejnych odcinkach czasu, mona zauway fazy tej aktywnoci rnice si midzy sob przewag poszczeglnych kategorii zachowa, mona porwnywa struktur faz rnych grup. W kocu uzyskane wyniki mona opracowa take w formie macierzy, ukazujcej og kombinacji kto z kim wchodzi w jakie interakcje". Te rne formy opracowania wynikw dostarczaj empirycznej odpowiedzi na wiele pyta dotyczcych struktury grupy i procesw wewntrzgrupowych.
Zadanie W badaniach nad socjalizacj w rodzinie postawiono nastpujc hipotez: maiki z warsiw rednich stosuj wobec dzieci okrelone techniki wychowawcze czciej ni matki z warstw niszych. Najpierw prosz przeczyta artyku J. P. Spicgclsa The licschi-tion of the Role Conflict within the Family opublikowany w tomie Personallty and ths Mentol Hospltal pod redakcj M. Greenblatta, D. J. Levinsona i R. H. Williamsa (Gloil-coe 1957, s. 545-564). 1. Prosz opracowa schemat obserwacji, ktry pozwoli zidentyfikowa rne techniki wychowawcze w naturalnym kontekcie sytuacyjnym. 2. Prosz okreli sposb standaryzacji obserwacji, ktry zapewni porwnywalno wynikw.

3. Pozycja obserwatora wzgldem obserwowanych zachowa Oprcz kwestii systematyzacji i standaryzacji obserwacji rozstrzygnicia wymaga take sprawa pozycji zajmowanej przez obserwatora wzgldem obserwowanej sytuacji i dziaajcych w niej ludzi. Decyzja

126

Metody obserwacji

ta zaley, po pierwsze, od rodzaju pyta badawczych, a po drugie, od okolicznoci techniczno-praktycznych. Przez pozycj obserwatora rozumiemy stopie i charakter jego udziau w obserwowanych procesach. Obserwacja nieuczestniczca charakteryzuje si tym, e obserwator rejestruje je niejako z zewntrz", nie bierze udziau w sytuacji, a jedynie j obserwuje. Obserwacja uczestniczca charakteryzuje si tym, e obscrwatoi podejmuje okrelon rol spoeczn definiowan w ramach obserwowanej sytuacji i zachowuje si wzgldem innych osb dziaajcych odpowiednio do tej roli, nie rozpoznany przez nie jako badacz o zainteresowaniach naukowych. Obserwacja nieuczestniczca charakterystyczna jest dla sytuacji czysto laboratoryjnych, ale moe by stosowana we wszystkich sytuacjach oglnie dostpnych oraz w takich, ktre dopuszczaj obecno osb nie biorcych bezporedniego udziau w rozgrywajcych si wydarzeniach, czyli wystpujcych wanie w ro obserwatorw. Obserwacja nieuczestniczca nie wymaga take w sposb bezwzgldny systematycznego planu obserwacji. Uatwia natomiast standaryzacj sytuacji spoecznych, ktre maj by obserwowane, systematyzacj procesu obserwacji i rejestracj wynikw, poniewa obserwator nie jest zmuszony do brania czynnego udziau w obserwowanych procesach spoecznych. Nie angaujc si osobicie w dziejce si wydarzenia, moe skoncentrowa si bez reszty na ich systematycznej obserwacji. W sytuacjach naturanych obserwator nie uczestniczcy jest jednak cakowicie zdany na wewntrzn dynamik wydarze. Nie moe, tak jak obserwator uczestniczcy, wasnym zachowaniem prowokowa okrelonych, interesujcych go sekwencji zachowa, musi czeka, a w naturalnej kolejnoci zostan one (lub nic zostan) podjte. Obserwacja nieuczestniczca w sytuacjach naturalnych rzadko da si przeprowadzi bez wiedzy obserwowanych pomijajc ju stron etyczn tego rodzaju postpowania. Obserwator wic z reguy si nie kryje, co moe mie wpyw na obserwowane wydarzenia, a w konsekwencji spowodowa, e sytuacja przestanie mie charakter naturalny". Niebezpieczestwo takie jest tym wiksze, im bardziej sytuacja jest prywatna, poufna czy zgoa sekretna. Dlatego obserwacja nieuczestniczca w sytuacjach naturalnych moliwa jest tylko wtedy,

Pozycja obserwatora. Obserwacja uczestniczca

127

gdy obecno obserwatora nie zmieni w sposb istotny toku wydarze lub gdy zmiany takie mona kontrolowa. Jako przykad moe posuy obserwacja pracy i wydarze zachodzcych w grupie w studium Bank-Wiring Observation Room" Rocthlisbergera i Dicksonar\ W trosce, aby badanie przebiegao w warunkach moliwie normalnych, grupa pracownikw umieszczona zostaa w ])omicszczeniu pozwalajcym widzie wszystko, co sic w nim dzieje, a obecny tam rwnie obserwator stanowi bezstronn publiczno" i robi notatki. Czonkowie grupy znali sposb pracy i zadania obserwatora, a obserwator mia zachowywa si moliwie neutralnie i biernie tak, aby do jego obecnoci nie przywizywano zbytniego znaczenia. Metoda ta ma t zalet, e obserwator cala uwag moe powici obserwacji robic na bieco notatki. Poniewa w takich warunkach mona zastosowa take obserwacj systematyczn wedug przyjtych kategorii, wic moliwe jest rwnie gromadzenie danych do empirycznej weryfikacji hipotez. Wada tej metody polega na tym, e obecno obserwatora moe powodowa pewne konsekwencje stawiajce pod znakiem zapytania trafno wynikw, natomiast wpyw tej obecnoci nie zawsze moliwy jest do ustalenia. Obserwacja uczestniczca charakteryzuje si bezporednim udziaem obserwatora w badanych procesach spoecznych. Wcza si on w badany system spoeczno-kulturowy biorc na siebie jedn lub kilka rl spoecznych waciwych temu systemowi i zachowujc si zgodnie z nakazami tych rl. Celem takiego postpowania jest nawizanie bezporedniego kontaktu i dziki niemu uzyskanie wgldu w konkretne (naturalne") zachowanie ludzi w specyficznych sytuacjach, zrozumienie subiektywnego sensu tych zachowa, poznanie zarwno ich ram odniesienia, jak i warunkujcych te zachowania modeli (norm, wartoci itd.). Niekiedy chodzi take o poznanie systemu spoeczno-kulturowego od wewntrz, z perspektywy jakiej waciwej mu roli spoecznej. W toku uczenia si zinstytucjonalizowanych norm zachowa zwiF. J. Roethlisberger, W. J. Dickson: Management and the Worker, Cambridge, Mass. 1961.
6

128

Metody obserwacji

zanych z t rol oraz poprzez dowiadczanie nastpstw zachowa zgodnych z normami lub naruszajcych normy obserwator bezporednio poznaje rzeczywisto, ktra t rol okrela. Poddajc wiadomej refleksji wasne dowiadczenia jako nosiciela danej roli i zdobywajc wiedz o komplementarnoci wasnego zachowania wzgldem zachowania nosicieli innych rl, poznaje sfer systemu rl, w ktrej czynnie uczestniczy. Ten rodzaj obserwacji uczestniczcej stosuje si przede wszystkim wwczas, gdy chodzi o poznanie spoecznoci, o ktrych nasza wiedza empiryczna jest niewielka. Analiza bezporednich dowiadcze obserwatora nabytych podczas penienia roli (analiza taka powinna by dokonywana na kadym etapie obserwacji) dostarcza materiau do budowy modelu tej spoecznoci, na podstawie ktrego mona formuowa hipotezy dotyczce zachodzcych w niej relacji. Weryfikacja tych hipotez wymaga jednak posuenia si technikami standaryzowanymi. Bywa jednak i tak, e obserwator podejmuje jak rol w obserwowanym systemie dlatego, e jest to jedyny sposb poznania interesujcych go sytuacji, do ktrych nie moe uzyska dostpu lub ktre mogyby ulec cakowitej zmianie w wyniku jego obecnoci. W takim przypadku obserwator posuguje si rol spoeczn jak przebraniem", ktre pozwala mu zbliy si do interesujcych go wydarze. Wwczas jednak obserwacja uczestniczca polega na biernej raczej obserwacji zachowa innych nosicieli rl i wasne dowiadczenie obserwatora jako penicego dan rol nie mog by w analizie wykorzystane. Nim obserwator podejmie jak rol spoeczn, trzeba rozwiza dwie sprawy: 1. Wybr roli spoecznej powinien by podyktowany okrelonym celem zainteresowa badawczych. Trzeba mie pewno, e dana rola umoliwi uzyskanie odpowiedzi przynajmniej na cz stawianych pyta. Jeeli np. za pomoc obserwacji uczestniczcej ma by badany proces interakcji w grupie pracujcych przy tamie, to nie miaoby sensu, aby obserwator wystpowa w roli osoby, ktra w okrelonych odstpach czasu zaopatruje t grup w detale potrzebne do montau. Przy wyborze roli spoecznej dla obserwatora trzeba mie na wzgldzie optymalne warunki uzyskiwania informacji. W zwizku z tym

fimmU^Mw"f '^^^wmmihmb. .W&nM

. I.

Pozycja obserwatora. Obserwacja uczestniczca

] 29

trzeba bra pod uwag wszystkie zwizane z t rol okolicznoci, ktre mogyby spowodowa uzyskanie nieadekwatnych wynikw. Aby pozosta przy przykadzie: mogoby si zdarzy, e ilekro obserwator wystpujcy w roli dostarczajcego detali do montau zjawia sic ze swym wzkiem przy grupie roboczej, dochodzi do gwatownego sporu o dostarczony materia. 2. Przed wyborem roli spoecznej trzeba sprawdzi, czy obserwator moe j podj bez zbytniego nakadu czasu i pracy. W kadym systemie spoeczno-kulturowym wiele rl wymaga wrodzonych lub nabytych kwalifikacji spoecznych, ktrymi obserwator nie zawsze moe si wylegitymowa, a przyswojenie ich sobie trwaoby zbyt dugo. Aby w charakterze obserwatora uczestniczcego bada np. mechanizmy podejmowania decyzji we wadzach jakiej partii, w kierownictwie przedsibiorstwa przemysowego lub w sztabie armii, trzeba by wystpi w roli przynajmniej doradcy ktrego z czonkw wadz lub adiutanta. Role te jednak s laczej trudno dostpne. W takich przypadkach obserwator mgby ewentualnie prbowa namwi ktr z kluczowych osb, aby wprowadzia go w to rodowisko w jakiej roli, ktra nie wzbudziaby podejrze. Moe si wwczas okaza konieczne przynajmniej czciowe zapoznanie tej kluczowej osoby z celami badania i zainteresowanie jej nimi. Im staranniej obserwator stara si gra wybran przez siebie rol, tym silniej w miar upywu czasu bdzie si z ni identyfikowa. W efekcie moe straci potrzebny dystans teoretyczny, a jego raporty bd miay warto materiau surowego, ktry trzeba bdzie opracowywa tak samo jak inne relacje autentycznych" uczestnikw. wiadomie wykorzystana znaczna identyfikacja z rol nie zawsze jednak musi by niekorzystna dla bada. Pizykadem moe by badanie prowadzone w pewnym obozie szkoleniowym amerykaskich si powietrznych, w ktrym chodzio o to, aby za pomoc obserwacji uczestniczcej pozna to, co dzieje si w grapach, motywacje, postawy i sposoby zachowa onierzy poddanych szkoleniu c. W tym celu obserwalor, zanim jeszcze rozpocz waciw prac, by podM. A. Sullivan i w^plaut.: Participant Obsenalion as Emphyecl in lite Siudy o/a Military Training Program, American Sociological Revicw" 195S, t. 23, s. 660-667. 0 Wprowadzenie...
8

HBeS^SSa^^^

W^m m*~*kii

130

Metody obserwacji

dany socjalizacji" w roli typowego" rekruta pochodzcego z niszej klasy redniej. Dziki tej metodzie wyksztaci on w sobie odpowiadajc tej roli struktur identyfikacji i motywacji, przez ktrej pryzmat nie tylko obserwowa wydarzenia w obozie szkoleniowym, lecz sam mg je przeywa". Co prawda obserwatorowi takiemu trzeba stale pomaga w zachowaniu dystansu teoretycznego, aby umia koncentrowa si na tych aspektach wydarze, ktre s wane dla badania. Inne trudnoci przy tego rodzaju penym uczestnictwie polegaj na tym, e obserwacje notowane s najczciej nie na ywo", lecz z pamici. Dlatego raporty maj zazwyczaj charakter wzgldnie nieusystematyzowanego, lunego" opisu. Rekonstrukcja wydarze z pamici powoduje te czsto powstawanie niekontrolowanych znieksztace.
Zadanie Prosz si zastanowi, jak form obserwacji (uczestniczc czy nieuczestniczc) naleaoby wybra dla badania nastpujcych grup lub sytuacji i jak naleaoby j praktycznie przeprowadzi (dostp, wprowadzenie obserwatora wzgldnie wybr roli itd.): a) stosunek midzy lekarzem a chorym, b) wzajemne zachowania wspwiniw, c) komitet okrgowy partii politycznej, d) zachowania sdziw przysigych przy wykonywaniu obowizkw subowych, e) wzajemne zachowania uczniw szk rednich, 0 stosunki midzy nauczycielem a uczniami w klasie.

Rozdzia pity

Wywiad socjologiczny

7. Wywiad socjologiczny jako metoda zbierania danych Metod wywiadu zbiera si dane jednostkowe, aby nastpnie uzyska z nich dane zagregowane. Znaczy to, e pytania zadaje si wprawdzie pojedynczym osobom, ale badacza interesuj cechy zbiorcze klas, grup bd typw ludzkich. Celem jest przy tym nie tylko opis, lecz take ujawnienie lub sprawdzenie wystpowania okrelonych relacji. Za pomoc ankiety mona uzyskiwa informacje o stanach nie tylko subiektywnych, ale take obiektywnych. W zwizku z tym wyrnia si pytania o fakty i pytania o opinie. Pytania o fakty odnosz si do faktw sprawdzalnych dotyczcych albo samego respondenta (takich, jak jego wiek, stan majtkowy, czsto bywania w kinie itp.), albo znanych mu osb czy grup (zawd, ojca, liczba rodzin zamieszkujcych w jednym domu itp.). Pytania o opinie maj na celu poznanie subiektywnych nastawie respondenta. Nale do nich pytania o pogldy i oceny faktw obiektywnych, o postawy, yczenia, uczucia, motywy i normy indywidualnych zachowa. Granica midzy pytaniami o fakty a pytaniami o opinie jest przy tym do pynna. Deklaracje dotyczce zachowa przyszych odnosz si w pewnym stopniu do faktw obiektywnych (np. w jakiej miejscowoci zamierza si spdzi przyszy urlop lub na ktr parti zamierza si gosowa), ale czsto wyraaj take opinie, yczenia czy nadzieje. Odpowiedzi na niektie pytania mog informowa zarwno o faktach, jak o pogldach; np. odpowiedzi na pytanie, czy prbne eksplozje bomb jdrowych powoduj szkodliwe skutki dla zdrowia ludzi, jeli s to odpowiedzi naukowcw bd osb dysponujcych informacjami nau9*

----- ............... "I* li i m 1111 ifmf V> MI- ni"miii-ir n

i^^^f^c^r^nr-^^^^^'*^*!!',

132

Wywiad socjologiczny

kowymi, mog informowa o faktach, natomiast wikszo pytanych bdzie wyraa w nich tylko swoje pogldy. Wywiad socjologiczny jest bodaj najczciej stosowan w socjologii metod badawcz. Umoliwia on zwaszcza uzyskanie subiektywnych wypowiedzi o faktach, czsto jednak stosowany jest rwnie zamiast czasochonnych, kosztownych lub ze wzgldw praktyczno-technicznych zawodnych metod bezporedniego gromadzenia danych. Przy braku jakichkolwiek innych realnych moliwoci rozwizanie tego rodzaju trzeba uzna za usprawiedliwione. Na przykad poznanie cech agregatywnych wielotysicznej czy nawet wielomilionowej zbiorowoci moliwe jest, na dobr spraw, tylko metod ankiety przeprowadzonej na prbie tej zbiorowoci. To samo dotyczy sytuacji przyszych lub sytuacji, ktrych przebieg jest niedostpny obserwacji (np. zachowa o charakterze intymnym, zachowa lekarzy wzgldem pacjentw, wydarze w grupach osb z krgw wadzy). Natomiast nie naley ucieka si do wywiadu wwczas, gdy mona posuy si obserwacj lub inn metod bezporedni, poniewa niewiedza, pomyki, luki pamici i kamliwo respondentw podwaa warto ich wypowiedzi jako wskanikw faktw obiektywnych. W pewnych jednak przypadkach praktyczne zalety wywiadu socjologicznego usuwaj w cie jego saboci jako metody ustalania faktw. Terminem wywiad socjologiczny" okrela si metody znacznie rnice si w szczegach. Mona je klasyfikowa przyjmujc cztery kryteria podziau: 1. Wedug stopnia standaryzacji wyrni mona wywiad swobodny, wywiad pogbiony i wywiad prowadzony wedug standaryzowanego kwestionariusza. Wywiad swobodny ma charakter rozpoznawczy: pomaga w sprecyzowaniu problemu, uporzdkowaniu gwnych wtkw badania. Jest to swobodna rozmowa respondenta z osob prowadzc wywiad na zadany temat, przy czym rola osoby prowadzcej polega jedynie na wtrcaniu od czasu do czasu pytania, proby o blisze sprecyzowanie wywodu itd. Wywiad pogbiony ma za podstaw ustalony schemat wtkw tematycznych, ale same pytania nie s standaryzowane; o kolejnoci i sposobie formuowania pyta decyduje osoba prowadzca wywiad, ktra moe stawia

PM
Wywiad socjologiczny jako metoda zbierania danych 133

take pytania dodatkowe. Wywiady pogbione prowadzi si przede wszystkim z osobami o szczeglnych cechach lub kwalifikacjach w fazie przygotowawczej bada, ktre maj by prowadzone metodami cile standaryzowanymi. W rozdziale niniejszym zajmiemy si przede wszystkim wywiadem standaryzowanym prowadzonym na podstawie kwestionariusza, ktry przesdza sformuowanie i kolejno pyta. Znacznie ogranicza on swobod respondenta, zmusza do wypowiadania si tylko na cile okrelone tematy, ale za to gwarantuje dokadno i porwnywalno odpowiedzi oraz policzalno wynikw, a jako metoda wyrnia si rzetelnoci. 2. Respondenci mog udziela odpowiedzi ustnie lub pisemnie. W przypadku odpowiedzi ustnych osoba prowadzca wywiad stawia pytania i notuje odpowiedzi. W przypadku odpowiedzi pisemnych (take ankiet pocztowych) respondent sam wypenia kwestionariusz. Kwestionariusz musi by odpowiednio zbudowany, tzn. musi zawiera wyrane wskazwki co do sposobu jego wypeniania oraz wstp tumaczcy respondentowi, dlaczego wane jest, aby wypeni go w caoci. Samodzielne wypenianie ankiety przez respondenta jest metod znacznie mniej kosztown i pozwalajc unikn bdw ankieterskich, ale za to liczba zwrotw (procent respondentw zwracajcych wypeniony kwestionariusz) jest zawsze mniejsza ni liczba wywiadw uzyskanych bezporednio przez ankietera. Mona take wtpi, czy odpowiedzi pisemne s bardziej wiarygodne ni odpowiedzi ustne udzielane ankieterowi, trudno zwaszcza mie pewno, czy respondent rzeczywicie sam wypeni kwestionariusz. 3. Wywiady mog by prowadzone z pojedynczymi osobami lub z grupami osb. Przy wywiadach grupowych pisemnych razem zebrani czonkowie grupy rwnoczenie wypeniaj swoje kwestionariusze; sposb ten stosowany jest niekiedy ze wzgldu na oszczdno czasu. Przy wywiadach grupowych ustnych pytania kierowane s do caej grupy. Podobna pod pewnymi wzgldami jest metoda dyskusji grupowej \ kiedy to grupa dyskutuje na zadany temat w obecnoci osoby, ktra kieruje dyskusj przez zadawanie odpowiednich pyta dodatkoPatrz m. in. W. Mangold: Gegenstand mul Methodt der Gruppendtskussion, Frankfurt a/M 1960.
1

*Lv:*,..\:, ,;,.Mw... -M:,i^itjJ,

134

Wywiad socjologiczny

wych. Dyskusja grupowa suy nie tyle gromadzeniu danych indywidualnych, ile wytypowaniu myli przewodnich przyszych wywiadw jednostkowych lub badaniu procesw grupowych, takich jak powstawanie opinii grupowej, wpyw grupy na wyraanie opinii przez jednostki itp. 4. Wreszcie mona wymieni wywiady jednorazowe, ukazujce obraz badanych zjawisk w danym momencie, i wywiady panelowe ukazujce zmiany dokonujce si w cigu pewnego czasu. Metoda panelowa omwiona jest w rozdziale sidmym. Proces wywiadu socjologicznego dzieli si na kilka etapw, ktre mog rni si midzy sob w szczegach, zalenie od przedmiotu badania, ale oglnie biorc s zawsze takie same. Idealny model bada realizowanych metod wywiadu socjologicznego skada si z nastpujcych etapw. 1. Formuowanie pyta. Pytania musz by sformuowane jasno i jednoznacznie. Nie mona zaprojektowa kwestionariusza do badania, powiedzmy, problemu edukacji", jeli nie okrelimy jednoznacznie, co rozumiemy przez problem edukacji". 2. Rozoenie zjawiska, ktre ma by przedmiotem badania, na poszczeglne wymiary (zmienne). Jeeli badanie ma dotyczy, powiedzmy, metod stosowanych przez rodzicw w wychowaniu dzieci, to najpierw trzeba okreli owe wymiary, czyli cechy rnicujce postpowanie wychowawcze, a wic np.: wychowanie reaktywne yerstis wychowanie wedug z gry przyjtych zaoe, wychowanie autorytarne versus demokratyczne, wychowanie przez argumentacj versus przez sankcje, uczenie dzieci samodzielnoci versus posuszestwa. .. itd. Zmienne te bod charakteryzowa rodzicw jako wychowawcw. Z rnych wymiarw mona take zbudowa jeden (wielowymiarowy) ukad wsprzdnych, wielowymiarow przestrze" badanego zjawiska. Kademu wychowawcy przypadnie okrelone miejsce w tym ukadzie, ktre trzeba ustali w toku wywiadu. 3. Okrelenie zmiennych niezalenych. We wszystkich na og badaniach poza opisem badanego zjawiska (jak czsto stosowane s okrelone techniki wychowawcze, jak koreluj one midzy sob) chodzi take o uzyskanie odpowiedzi na pytanie dlaczego?", tzn. ujawnienie jego determinantw (zmiennych niezalenych). Etap trzeci

polega wic na znalezieniu i zdefiniowaniu zmiennych niezalenych. W uytym tu przykadzie moe to by pochodzenie spoeczne, wiek i pe wychowawcy, jego cechy osobowociowe, takie jak autorytaryzm itp. Chodzi o to, aby ustali, jakie wartoci przyjmuj owe zmienne niezalene w przypadku respondenta i jakie miejsce" wyznaczaj mu one we wspomnianym ukadzie wsprzdnych. Naley tu pamita o bardzo wanej zasadzie: ustali bdzie mona tylko to, co zostao uwzgldnione w zaoeniach teoretycznych poczynionych na etapie 2 i 3, cho pytania otwarte (patrz niej) pozwalaj niekiedy w trakcie wywiadu odkrywa nie przewidziane wczeniej istotne cechy czy zmienne niezalene. 4. Zbieranie informacji dodatkowych przy uyciu technik eksploracyjnych. W wielu przypadkach wiedza, jak badacz dysponuje w momencie rozpoczynania bada, oraz istniejce teorie okazuj si niewystarczajce dla uzyskania zadowalajcych wynikw etapu 2 i 3. Trzeba wwczas zbiera informacje dodatkowe. W tym celu mona posuy si niektrymi z wyej wymienionych technik (wywiadem swobodnym i pogbionym, dyskusj grupow), ale take obserwacj lub analiz treci. 5. Sporzdzenie kwestionariusza. Zmienne okrelone na etapie 2 i 3 trzeba zoperacjonalizowa, tzn. przeoy na jzyk pyta, a nastpnie sporzdzi z nich kwestionariusz. 6. Przygotowanie prby badawczej. 7. Przeprowadzenie wywiadu. 8. Sortowanie i opracowanie wynikw wywiadu. Niej omwimy metodyk etapu 5, najbardziej istotnego dla wywiadu prowadzonego na podstawie standaryzowanego kwestionariusza. Etapy 6 i 8 omawiamy w innych miejscach (rozdzia trzeci i dziesity). Przeprowadzanie'wywiadu (etap 7) wie si po czci z kwestiami organizacyjnymi, jak wybr ankieterw, przygotowanie ich do pracy i opieka nad nimi, na ktiych omwienie brak tu miejsca 8. Natomiast zwizan z etapem 7 problematyk wywiadu jako sytuacji spoecznej zajmiemy si jeszcze w niniejszym rozdziale.
Patrz bardzo cenne instrukcje E. Noelle w Umfragen in der Massengesellschaft, Hamburg 1963, rozdz. 4.
z

136

Wywiad socjologiczny

2. Sposb formuowania pyta Kwestionariusz stanowi operacjonalizacj okrelonego zagadnienia badawczego. Zasadniczy problem polega wic na tym, aby zagadnienie to, sformuowane w kategoriach teoretycznych, przeoy na jzyk kwestionariusza adresowanego do okrelonego krgu respondentw. Na przykad badajc metody wychowawcze stosowane przez rodzicw nie mona pyta wprost o wychowanie reaktywne" jedn z gwnych zmiennych. Wielu respondentw w ogle nie zrozumiaoby pytania: Czy jako wychowawca postpuje pan reaktywnie?" lub zrozumiaoby je faszywie. Trzeba je sformuowa inaczej, np. w ten sposb: Czy zdarza si (czsto, od czasu do czasu, rzadko), e zawierzbi pana (pani) rka i potem pan(i) troch tego auje ?" Proces operacjonalizacji omwilimy ju oglnie w rozdziaach pierwszym i drugim. Omwienie to wyczerpuje waciwie naukowe zasady przekadania pyta i zmiennych badawczych na specyficzny jzyk kwestionariusza, istniej wszelako pewne reguy wynikajce z dowiadczenia, o ktrych naley powiedzie. 1. Forma jzykowa pyta. Pytania zawarte w kwestionariuszu nie mog by formuowane nazbyt literacko". Wywiad mimo swej standaryzacji powinien zachowa charakter zbliony do rozmowy. Osoba prowadzca wywiad nie powinna wic posugiwa si jzykiem, ktry dla respondenta brzmie bdzie grnolotnie" lub abstrakcyjnie. Pytania powinny by formuowane w jzyku zblionym do tego, jakim respondent rozmawia z cudzoziemcem. Znaczy to take, e nie mona popada w inn skrajno familiaino jzykow i pod wzgldem sownictwa, gramatyki oraz wymowy naladowa potoczny jzyk respondenta. Respondent musi zrozumie sens pyta zgodnie z tym, jak go rozumie badacz. W tym celu pytania musz by formuowane krtko i prosto (adnych zawiych zda zoonych), aby respondent mg je za pierwszym razem zrozumie i mie w pamici przez czas, gdy bdzie zastanawia si nad odpowiedzi. Przede wszystkim jednak trzeba mie na uwadze alternatywno znacze sw dla rnych respondentw. Na og wywiady prowadzi si z respondentami posu-

Sposb formuowania pyta

137

gujcymi si rnymi jzykami", a w ramach danego jzyka" reprezentujcymi rny poziom jego opanowania. Do wyjtkw nale sytuacje, gdy respondenci stanowi zbiorowo homogeniczn (np. wykonuj ten sam zawd), a przede wszystkim reprezentuj mniej wicej ten sam, wyszy poziom wyksztacenia (np. s studentami). Jeeli nie moemy zaoy, e respondenci operuj tym samym jzykiem", to moe si zdarzy, e to samo sowo bdzie miao dla nich. rne znaczenie lub e dwa rne sowa bd miay znaczenie identyczne. Pytanie praktyczne brzmi, czy w takich przypadkach naley uywa kilku rnych iwnoznacznych sw, tzn. formuowa pytania w dwu lub wicej wersjach dla rnych rodzajw respondentw. Odpowied brzmi: tak, ale tylko wwczas, gdy rwno-znaczno tych sw nie ulega najmniejszej wtpliwoci. Gdy takiej pewnoci nie ma a najczciej jej nie ma to mniejszym ryzykiem jest posuenie si tym samym zestawem sw, a wic jednolit wersj pyta. Prbuje si wwczas intuicyjnie znale wsplny mianownik jzykowy" dla rnych, jzykw" 3. W takich przypadkach (ale take i w innych) wskazane jest zespoowe formuowanie pyta. 2. Sformuowania sugerujce i stereotypowe. Pytanie sugerujce samo wkada odpowied w usta", mwic mniej obrazowo sposb formuowania wpywa w okrelony sposb na odpowied. Na przykad pytanie o metody wychowawcze sformuowane nastpujco: Czy nie sdzi pan(i), e porzdna porcja batw jeszcze nikomu nie zaszkodzia?" naley uzna za jednoznacznie sugestywne. Z wyjtkiem przypadkw wymienionych niej w punkcie 4, kiedy celowo sugestywne sformuowania maj przezwyciy zahamowania odpowiadajcego, jest oczywiste, i nie naley stosowa pyta sugerujcych. Inna rzecz, e nieatwo si tego ustrzec, poniewa nastawienie badacza do przedmiotu pytania (np. odraza do okrelonych metod wychowawczych) mimo jego woli przebija si czsto w sposobie formuowania pyta. Oprcz czujnego braku zaufania wobec neutralnoci wasnych sformuowa mona zaleci jedynie, aby gotowe pya W kwestii rwnowanoci znaczeniowej patrz E. E. Maccohy, N. Maccoby: Dm Interyiew Etn Werkzeug der Soztalforschur.g, w: Das Intfntew, R. Knig Cred). Koln 1957, s. 41 i nast.

138

Wywiad socjologiczny

tania dawa do oceny osobie postronnej z prob o wyonienie ewentualnych elementw sugerujcych. Sformuowania stereotypowe mona uzna za szczeglny rodzaj sformuowa sugerujcych. Chodzi tu o poszczeglne sowa lub zwroty (frazesy), ktre dla okrelonego respondenta s tak silnie nacechowane wartociujco pozytywnie lub negatywnie e ich tre mylowa umyka jego uwadze i zamiast na t tre reaguje on na samo sowo prawie mechanicznie i w sposb atwy do przewidzenia. Przykadem mog tu by sowa kapitalizm", komunici" lub zwrot robi porzdek" uyty np. w pytaniu skierowanym do lewicowych studentw. Jeeli badaczowi zaley, aby respondent zastanowi si nad treci pytania, winien unika sformuowa stereotypowych. 3. Pytania otwarte i zamknite. Pytanie otwarte zostawia respondentowi cakowit swobod odpowiedzi. Respondent musi sformuowa odpowied samodzielnie. W pytaniu zamknitym odpowiedzi mog by wbudowane w pytanie (przykad: Czy pan(i) zdaniem powinno si, czy nie powinno... ?"). Jeli moliwe odpowiedzi podane s poza pytaniem w postaci krtkiej listy, ktr si respondentowi odczytuje bd wrcza, aby wybra ktr z zawartych w niej odpowiedzi, mwimy o pytaniu zamknitym z zewntrznymi moliwociami odpowiedzi. Obowizuje zasada, e w pytaniu zawierajcym wbudowane propozycje odpowiedzi nie powinno ich by wicej ni trzy do wyboru i w adnym razie nie mog by sformuowane w postaci dugich zda. Jeeli konieczne s odpowiedzi dusze lub musi ich by wicej ni trzy, trzeba je umieci poza pytaniem. Co jest charakterystyczne dla jednego i drugiego rodzaju pyta? Przy pytaniu o fakty, przede wszystkim dotyczcym znajomoci czego, wiedzy o czym, pytanie otwarte nakania respondenta, aby przypomnia sobie", pytanie zamknite za, aby rozpozna" prawidow odpowied. To drugie jest dla respondenta duo atwiejsze. Wywiad lepiej" wwczas przebiega. Mimo to niekiedy stosuje si pytania otwarte, a mianowicie wwczas, gdy dajmy na to (1) testuje si gotowo pamici, (2) bada formy jzykowe (klisze jzykowe) lub (3) chce si dowiedzie, jaki szereg rangowy uksztatuje si w wyniku spontanicznych odpowiedzi wielu respondentw (przykad:

..^-wtfiC^-Jl**

Sposb formuowania pyta

139

Ktry z powojennych politykw odegra, pana(i) zdaniem, najwiksz rol?"). Przy pytaniach o opinie (przy ktrych pami nie gra takiej roli jak przy pytaniach o fakty), jeli s to pytania otwarte, oczekuje si od respondenta samodzielnego wyraenia stanowiska, samodzielnego nadania formy sownej opinii; jeli pytania maj charakter zamknity, respondent ma jedynie zgodzi si, zaakceptowa ktr z opinii zaproponowanych. To samo dotyczy pyta' o fakty, tyle e w tym przypadku jest mniej istotne. Z reguy atwiej jest wasnymi sowami opisywa obiektywne fakty ni zwerbalizowa opini (by moe jedynie odczuwan", ale na wasny uytek wyranie nie precyzowan). Z tego wzgldu, jeli podejrzewamy, e respondent moe mie trudnoci z werbalizacj, lepiej formuowa pytania zamknite. Natomiast w wywiadach z osobami wyksztaconymi (i z tej racji prawdopodobnie umiejcymi si wysowi) bardziej wskazane s pytania otwarte, bywa bowiem, e osoby te czuj si skrpowane narzuconymi ramami zaproponowanych odpowiedzi, a nawet dotknite tym, e potraktowano je jak uczniw". Jednake decyzja, czy pytania maj by otwarte czy zamknite, musi zalee przede wszystkim od przedmiotu badania, a dopiero w dalszej kolejnoci od kompetencji jzykowej respondentw. Jeeli badacz niewiele wie o przedmiocie badania, musi stosowa pytania otwarte, poniewa nie jest w stanie sporzdzi wyczerpujcej listy odpowiedzi. Ponadto odpowiedzi na pytania otwarte s bogatsze w szczegy i dostarczaj wicej informacji ni po prostu wybr ktrej z odpowiedzi zaproponowanych przez badacza. Z punktu widzenia opracowywania wynikw wygodniejsze s pytania zamknite. Odpowiedzi na nie s jednoznaczne i porwnywalne. Odpowiedzi na pytania otwarte trzeba najpierw poklasyfiko-wa (zakodowa), bez tego opracowanie wynikw nie jest moliwe. Klasyfikacja taka bywa niekiedy i mudna, i niedoskonaa. Osoba opracowujca musi przeczyta okoo stu kwestionariuszy, zanim zorientuje si w rozkadach odpowiedzi i opracuje zasady ich klasyfikacji. Take z punktu widzenia rzetelnoci danych wiksz pewno

140

Wywiad socjologiczny

daj pytania zamknite. Zadajc pytanie otwarte osoba prowadzca wywiad, musi notowa odpowied respondenta. Jeeli respondent mwi szybko i duo, dosowne zanotowanie jego wypowiedzi nie jest moliwe. Od kompetencji intelektualnych i jzykowych ankietera zaley wic, w jakiej formie zostanie ona ostatecznie ujta, a zatem moe si zdarzy, e ulegnie ona znacznemu znieksztaceniu. lic odpowiedzi mona zaproponowa przy pytaniu zamknitym, nie da si generalnie okreli. W kadym razie moe ich by tylko tyle, aby respondent mg je w caoci ogarn, tzn. aby czytajc lub syszc odpowied ostatni mia jeszcze w pamici wszystkie wczeniejsze. Jeeli warunek ten nie jest speniony, to respondent skonny jest po prostu wybiera jedn z ostatnich odpowiedzi. Najprostszym przypadkiem odpowiedzi umieszczonych w pytaniu zamknitym jest podzia dychotomiczny, np.: tak" nie" (dodatkowo musi by zawsze uwzgldniona kategoria nie mam zdania", nie wiem" lub brak odpowiedzi", aby osoba prowadzca wywiad moga zanotowa reakcj kadego respondenta). Pytania dajce do wyboru tylko jedn z dwch dychotomicznie potraktowanych odpowiedzi, jako wymagajce jednoznacznego zajcia stanowiska, s dobrze przyjmowane przez respondentw, jeli s to ludzie skonni do dy-chotomicznego postrzegania wiata, co wie si prawdopodobnie z niszym poziomem wyksztacenia, oraz jeli pytanie dotyczy sprawy stosunkowo mao dla nich wanej. Ilekro jednak ma si do czynienia z respondentami, ktrzy wedug wszelkiego prawdopodobiestwa stosuj bardziej zrnicowane kategorie ocen, trzeba proponowa take odpowiedzi porednie, np. poza tak" i nie" jeszcze tak, ale..." ub do pewnego stopnia". Respondent, ktry czuje si zmuszony wybiera midzy dwiema skrajnociami nie oddajcymi adekwatnie jego pogldu, czsto odmawia odpowiedzi. Kategoria porednia w rodzaju nie mam zdania" ub do pewnego stopnia" prawdopodobnie umoliwia take osobie badanej ucieczk przez zajciem stanowiska. Zalety i wady kategorii porednich mona w konkretnych przypadkach rwnoway. Jeeli zamieszcza si wicej ni trzy rodzaje odpowiedzi, to liczba moliwych odpowiedzi po jednej i po drugiej stronie pozycji rodkowej powinna by rwna, poniewa przewaga po ktrej stronic oddziauje sugerujco. Dotyczy to,

Sposb formuowania pyta

141

oczywicie, tylko takich pyta, ktre maj strony" pozytywn" i negatywn". Najczciej bywa tak, e respondent moe by zaliczony przez osob prowadzc wywiad tylko do jednej kategorii lub wybra tylko jedn z moliwych odpowiedzi na dane pytanie. S jednak take pytania dopuszczajce kilka odpowiedzi rwnoczenie, np. takie, gdy respondent jest proszony o zaznaczenie, ktre z wymienionych niej sprztw gospodarstwa domowego posiada lub ktre z wymienionych niej motyww okrelonego zachowania (wybr zawodu, wybr kierunku studiw, decyzja o wstpieniu do partii itd.) skonny jest uzna za wasne. Pytania dopuszczajce wiksz liczb odpowiedzi, jeeli chodzi o co wicej ni o proste rozkady liczbowe, nastrczaj wiksze trudnoci przy opracowaniu wynikw. 4. Pytania o sprawy, o ktrych respondent nie chce mwi. Czsto badacz chce si dowiedzie o respondencie czego, o czym on rozmawia tylko z przyjacimi lub o czym nie mwi w ogle. W takich sytuacjach respondent skonny jest uchyla si od odpowiedzi lub odpowiada nieszczerze, co podwaa wiarygodno wynikw. Zachowania takie wywouj zazwyczaj pytania o pogldy polityczne, o stosunek do przeoonych, o czyny karalne w danym spoeczestwie, a zwaszcza pytania o zachowania seksualne. Wanie w odniesieniu do pyta ostatniego rodzaju badania Kinseya'1 i analogiczne badania L. von Friedeburga w Niemczech 5 wykazay, e odpowiednie formuowanie (i odpowiednia kolejno) pyta pozwala przezwyciy najsilniejsze nawet zahamowania respondenta. Kilka regu wynikajcych z tych dowiadcze warto tu krtko przedstawi. a. Odpowied oglna. Pytajc o sprawy, o ktrych sie nie mwi", pozwala si respondentowi udzieli odpowiedzi oglnej, przyblionej. Pytanie o dochody (z punktu widzenia respondenta bezczelne") formuuje si zazwyczaj nastpujco: Zechce pan powiedzie, jakie mniej wicej s pana miesiczne dochody. Czy wynosz poniej 300 DM, mieszcz si w granicach 301-500 DM, w granicach 501 4 A. C. Kinsey, W. B. Pomeroy, C. E. Martin: Se.rual Bchavior in the Huma Mule, Philadelphia 1948 oraz Scxual Behavior in the Huma Female, Philadelphia 1953. 5 L. von Friedeburg: Die Umfrage In der Intimsphare. Beitrfige zur Sextta(forcliung, Stuttgart 1953.

iiV>iiti^n*iHli'..'..ii''-- "' -

rf r

142

Wywiad socjologiczny

-700 DKi...?". Badaczowi wystarczy ustalenie, w jakim przedziale mieszcz si dochody respondenta, ten za czuje ulg, e nie musia udzieli dokadnej odpowiedzi. b. Zagodzenie, pomniejszenie. Pragnc np. dowiedzie si, czy urzdnik kradnie materiay biurowe, formuuje si pytanie nast pujco: Czy zabra pan kiedy do domu kilka owkw bd jakich innych rzeczy, ktre le na pana biurku?". Sowo kra" zostao zastpione zwrotem agodniejszym wzi do domu", a powanie i technicznie brzmice sowo materiay biurowe" zwrotem kilka owkw czy jakich innych rzeczy". c. Zaskoczenie. To samo pytanie adresowane do urzdnika mo goby rwnie brzmie np. tak: Prosz, niech pan sobie dokadnie przypomni, ktrego dnia ostatni raz wzi pan do domu owek czy jak inn rzecz...?". Sposb postawienia pytania zakada, e res pondent dokona inkryminowanego czynu (spoecznic uznanego za karalny). Kieruje ono jego myl na rozwizanie postawionego za dania, rozwizanie to za bdzie oznacza przyznanie si. Prba tego rodzaju zaskoczenia nie daje, oczywicie, efektw, jeeli respondent przejrzy intencj pytania. Wwczas moe si zdenerwowa, nawet tak dalece, e przerwie wywiad. d. Pozr jednomylnoci. Stosuje si sformuowania takie, jak: Wiadomo, e wikszo... czy pan take...?" lub: Wyniki ankiet wykazay, e 90% wszystkich... czy pan take..,?". Ten apel do jednomylnoci ma, naturalnie, sens tylko wtedy, jeli respondent rzeczywicie jest przekonany, e wielu innych myli i postpuje tak jak on, nie mwic o tym gono. e. Oczywisto. Postpowanie bd mylenie, o ktrym si nie mwi", mona potraktowa jako oczywiste, naturalne". Chodzi tu o szczeglny rodzaj jednomylnoci, o akceptacj czego, co jest na turalne. W niektrych z tych regu wynikajcych z dowiadczenia (na pewno wymienione w punktach d i e) celowo umieszczono sformuowania sugerujce, aby przezwyciy zahamowania respondenta. Nie mona przy tym wykluczy, e jeden czy drugi respondent przyzna si do myli lub czynw, ktrych zgoa nie popeni. Z tego wzgldu przy konstruowaniu kwestionariusza czsto prbuje si zapobiec

Budowa kwestionariusza

143

powstaniu zahamowa, nie pytajc wprost o myli i czyny, o ktrych si nie mwi". Zamiast pyta stosuje si porednie metody projekcyjne lub testy psychologiczne (w rodzaju testu TAT, skojarze sownych, uzupeniania zda, koczenia opowiada). Tego rodzaju techniki powinny by opracowywane i realizowane tylko wesp z wyszkolonym psychologiem. W praktyce s one stosowane do rzadko, poniewa czsto brak jest odpowiednio przeszkolonych osb do ich realizacji oraz poniewa zajmuj zbyt wiele czasu, a uzyskane t drog wyniki s zbyt "wtpliwe.

3. Budowa kwestionariusza
Formuowanie i ustalanie kolejnoci pyta mog stanowi dwie odrbne czynnoci. Zawsze jednak przy ukadaniu kwestionariusza z gotowych ju pyta niektre z nich zostaj usunite, inne przeformulowane, a jeszcze inne sformuowane dodatkowo. Take w odniesieniu do budowy kwestionariusza nie ma cisych regu naukowych, a jedynie zasady wynikajce z dowiadczenia. Niektre z nich s wane i trzeba je omwi. 1. Dugo kwestionariusza. Dugo kwestionariusza mierzy si nie liczb pyta, lecz (przecitnym) czasem trwania wywiadu. Czas ten trzeba okreli w toku kilku wywiadw prbnych. Wedug E. Noelle ", wywiad powinien trwa mniej wicej 30 minut. Zastrzega ona jednak, e czasu tego nie mona traktowa zbyt sztywno, optymalny bowiem czas trwania wywiadu zaley od charakteru kwestionariusza i zainteresowania respondentw. Pytania, na ktre atwo odpowiedzie i ktre s dla respondentw bardzo interesujce, pozwalaj przeduy wywiad. 2. Promieniowanie. Kade pytanie rzutuje na nastpne zarwno treciowo, jak emocjonalnie. Tre, temat pytania, na ktre przed chwil, odpowiedzia, absorbuje jeszcze respondenta w chwili, gdy syszy ju pytanie nastpne. Moe to mie wpyw na tre jego odpowiedzi. To zaabsorbowanie wykorzystuje si czsto przy ustalaniu
E. Noelle: Uinfragen, s. 84.

JSSwiL;

144

Wywiad socjologiczny

kolejnoci pyta (patrz punkt 4). Irytacja albo satysfakcja wywoana pytaniem, na ktre przed chwil si odpowiadao, mog wpyn rwnie na odpowied na pytanie nastpne. Treciowy i emocjonalny efekt promieniowania mona niwelowa w ten sposb, e bezporednio po sobie stawia si kilka pyta poruszajcych ten sam temat. Midzy dwa tematy wstawia si pytanie buforowe", aby wygasi efekt promieniowania poprzednio poruszonego tematu. Takie komasowanie pyta jednotematycznych ma jednak swoje ze strony (patrz punkt 3). 3. Mieszanie .pyta. Gdy badanie dotyczy zmiennej syndromatycznej, takiej jak surowo metod wychowawczych" rodzicw, trzeba rozoy j na kilka pyta. Czy pytania te powinny by umieszczone w kwestionariuszu kolejno jedno za drugim? Jednoznaczna odpowied nie jest tu moliwa. Jeeli respondent zorientuje si, e kilka pyta odnosi si do tego samego zagadnienia, to moe stara si udziela spjnych odpowiedzi (tzn. na pytania nastpne odpowiada tak, aby nie kcio si to z jego pierwsz odpowiedzi); z tego wzgldu naleaoby pytania rozrzuci po caym kwestionariuszu. Skutek moe by jednak taki, e w toku wywiadu bdzie si skaka od tematu do tematu, co nic tylko w negatywny sposb wzmocni efekt promieniowania, ale take zmczy, a nawet zdenerwuje respondenta, ktry wrcz przerwie wywiad. Jeeli wic pytania dotyczce tej samej zmiennej maj by rozrzucone po kwestionariuszu dla zapobieenia sztucznej zgodnoci odpowiedzi, to jednak powinny by zestawione tak, aby tworzyy pokrewne kompleksy tematyczne. 4. Stopniowanie pyta. Stopniowanie pyta polega na tym, e na ten sam temat stawia si najpierw pytania oglne (czsto otwarte) i kolejno coraz bardziej szczegowe (najczciej zamknite). Takie stopniowanie pyta moe suy take do przezwycienia zahamowa respondenta. Skoro odpowiedzia ju na pytanie oglne dotyczce nieprzyjemnego dla tematu, bdzie czu si poniekd zmuszony ewentualnie przyjdzie mu atwiej odpowiedzie take na przykre" pytania szczegowe. Przy stopniowaniu odwrotnym od pyta szczegowych przechodzi si do pyta oglnych. Sposb ten stosuje si wwczas, gdy badaczowi zaley na oglnych wypowiedziach respondenta, do ktrych doprowadza go przez konkretne pytania szczegowe.

Budowa kwestionariusza

145

5. Kodowanie, nitrowanie. Praktyki te wyjanimy na przykadzie. Kwestionariusz dotyczcy metod wychowawczych zawiera nastpujce pytania: Pytanie 21: Czyj pana{i) zdaniem, dzieci powinny od czasu do czasu dosta w skr! {Odpowiedzi nie czyta; podan odpowied zaznaczy odpowiedni cyfr kodu): 0 tak 1 nie 2 nie mam zdania 3 brak odpowiedzi Jest to pytanie o opini ogln. Suy ono do uzyskania zgody" na zadanie nastpnego, szczegowego i by moe przykrego pytania o fakty (zasada stopniowania). Pytanie jest otwarte. Zaczone odpowiedzi maj jedynie uatwi ankieterowi zanotowanie waciwej odpowiedzi; musi on jedynie zaznaczy krzyykiem lub kkiem odpowiedni cyfr kodu (zakodowa odpowied). Cyfra ta moe by pniej naniesiona na kart perforowan (patrz rozdzia dziesity s. 24). Konkretna tre odpowiedzi nie ma w tym przypadku znaczenia, poniewa pytanie jest jedynie wstpem do nastpnego pytania waciwego. Pytanie 22: Czy bije pan{i) swoje dziecko, jeli ono na to zasuy ? {Odpowiedzi nie czyta; zaznaczy odpowiednia^ cyfr kodu): 0 tak 1 nie 2 brak odpowiedzi Przyjmijmy, e badacza interesuj przede wszystkim respondenci, ktrzy bij swoje dzieci. Chce on pozna ich argumenty. Pytanie 22 suy wic rwnoczenie jako filtr, za pomoc ktrego odsiana" zostaje ta podgrupa, ktra go nie interesuje. W kwestionariuszu umieszcza si wskazwk dla ankietera: {Pytanie 23 dla respondentw, ktrzy na pytanie 22 odpowiedzieli tak"; dla respondentw, ktrzy odpowiedzieli nie" oraz nie udzielili odpowiedzi, pytania od numeru...). Jeeli badacza interesuj argumenty obu grup, musi posuy si
10 Wprowadzenie...

kolumna 311

(kolumna 321

146

Wywiad socjologiczny

w kwestionariuszu filtrem dwudzielnym. Daje wwczas ankieterowi nastpujc wskazwk : (Dla respondentw, ktrzy net pytanie 22 odpowiedzieli tuk", pytanie 23a, diet respondentw, ktrzy odpowiedzieli nie", pytanie 23h; dla respondentw, ktrzy nic udzielili odpowiedzi, pytania od numeru...). Pytanie 23a: Dlaczego bije pan(i) swoje dzieci'? Pytanie 23b: Dlaczego nie decyduje si pan(i) bi swoich dzieci? S to, jak wida, pytania otwarte. Tym razem ankieter musi zapisa odpowied respondenta, ktra zakodowana zostanie pniej. 6. Pytania wprowadzajce, pytania relaksujce, pytania kon trolne. Kwestionariusz powinien rozpoczyna si od kilku pyta wprowadzajcych; w adnym razie nic powinny one wzbudzi nie ufnoci czy niechci do udzielania odpowiedzi, powinny natomiast zainteresowa respondenta i wprowadzi w temat. Po temacie, ktry zawiera wicie pyta przyk-ych (skaniajcych do uchylenia si od odpowiedzi), naley pozwoli respondentom odpocz. Stawia si wwczas pytania relaksujce, ktre mog by zbdne z punktu widzenia przedmiotu badania, musz si jednak z nim wiza. Z tego samego wzgldu wskazane jest, aby po zestawie pyta przykrych umieci zestaw pyta na temat, ktry spotka si z yczliwym zainteresowaniem respondentw. Chcc sprawdzi, czy na okrelone pytanie respondent odpowiedzia zgodnie z prawd, stosuje si pytanie kontrolne. Jest to, w innej formie zadane, pytanie o t sam spraw. Naley je umieci tak daleko od pytania waciwego, aby respondent nie zauway zwizku midzy tymi dwoma pytaniami. 7. Dane spoeczno-demograficzne. Przy wszystkich prawic an kietach potrzebne s informacje o okrelonych cechach respondenta, taki cli jak: wiek, ple, stan cywilny, zawd, zarobki, wyksztacenie, wyznanie. Pytania dotyczce tych cech powinny by zadane na za koczenie wywiadu. Respondent traktuje je jako niestosown cie kawo, jeli wrcz nie bezczelno. Gdyby wywiad zaczyna si od tego rodzaju pyta, wwczas z miejsca mona by wprowadzi res pondenta w zy nastrj. Na kocu wywiadu jest on ju zmczony, a zarazem poniekd oswojony z faktem, e zadaje mu si przykre pytania.

Wywiad socjologiczny jako sytuacja spoeczna Zadanie

147

Prosz opracowa kwestionariusz na okrelony temat, w ktrym znajd si wszyslkie wymienione w tym rozdziale formy pyta. Prosz przestudiowa przy tym model naszkicowany w podrozdziale 1 (etapy od 1 do 5) oraz zwrci uwag na wszystkie reguy dotyczce formuowania pyta i ustalania ich kolejnoci w kwestionariuszu. Wywiad powinien by przewidziany na okoo 20 minut.

4. Wywiad socjologiczny jako sytuacja spoeczna adna faza gromadzenia danych za pomoc ankiety nic kryje w sobie tylu nie rozwizanych problemw jak sam przebieg wywiadu. Niewiele z tego, co dzieje si midzy ankieterem i respondentem poza wymian pyta i odpowiedzi i co ma trudny do okrelenia wpyw na wiarygodno danych, poddaje si kontroli na podstawie kryteriw obiektywnych. Wprawdzie literatura traktujca o znaczeniu i skutkach czynnikw sytuacyjnych dla przebiegu wywiadu socjologicznego jest bardzo bogata 7 , ale zawarte w niej wnioski rzadko dadz si wykorzysta w toku konkretnego wywiadu, a i wwczas wymagaj znacznych kosztw dodatkowych. Duo wicej uwagi powica si zazwyczaj starannemu formuowaniu pyta i budowie kwestionariusza ni faktycznej kontroli sytuacji wywiadu. Przeprowadzanie wywiadu opiera si w najlepszym razie na sabo zarysowanym modelu sytuacji wywiadu. Ankietera traktuje si jako narzdzie neutralne, przekazujce jedynie bodce (pytaia) respondentowi i wiernie rejestrujce jego reakcje werbalne (odpowiedzi). Z kolei respondent odbiera rzekomo wycznie owe bodce i reaguje na nie. Skutkiem takich wyobrae wszelkie czynniki sytuacyjne, ktre mog w jaki nieprzewidziany sposb wpywa na bodce werbalne, a zatem take na reakcje werbalne odpowiadajcego, traktowane s jako zakcenia wymagajce eliminacji. Tote wielu autorw zajmujcych si tym zagadnieniem kadzie nacisk na dosko' Por. H. H. Hyman: Intervlewing iii Sociei! Research, Chicago 1954; E. Scheuch: Das lnterview in der Sozialforsclumg, w: Har.dbuch der empirischen Sozialforsclumg R. Kenig (red.), t. 1, Stuttgart 1967, przede wszystkim rozdz. 4 oraz 5, s. 152 i nast.

.148

Wywiad socjologiczny

nalenie technik wywiadu majcych suy neutralizacji owych zakce s . Charakterystyczne dla tego podejcia jest konstruowanie wzorw prawidowych" zachowa ankieterw". Zapomina si przy tym jednak, e wywiad socjologiczny jest okrelon form interakcji spoecznej, w ktrej ankieter i respondent wystpuj wobec siebie w okrelonych rolach spoecznych. I w najbardziej nawet sterylnych" warunkach laboratoryjnych ,u sytuacja ta zawsze zachowa swj spe-cyiiczny spoeczny charakter. Te oglne uwagi zostan niej skonkretyzowane, ale ju teraz mona z nich wycign dwa wnioski wane dla sposobu gromadzenia i analizy danych uzyskiwanych metod wywiadu socjologicznego. 1. Analizujc i interpretujc uzyskane odpowiedzi trzeba uwzgldni czynniki spoeczne wpywajce na przebieg wywiadu. W tym celu trzeba wiedzie, jakie czynniki sytuacyjne i w jaki sposb mog oddziaywa na odpowiedzi. 2. Nie wystarcza sama standaryzacja pyta i kolejnoci ich umieszczenia w kwestionariuszu. Jeeli odpowiedzi respondentw maj by porwnywalne, to ujednolicone musz by take okolicznoci, w jakich przebiega wywiad. Wymg ten uwzgldniany jest najczciej o tyle, e prbuje si standaryzowa zachowania ankieterw. Zobowizuje si ich do jednego okrelonego sposobu zachowania, a przede wszystkim do jednego okrelonego sposobu zadawania pyta. Nie ulega jednak wtpliwoci, e t drog nie ujednolici si sytuacji wywiadu. Takie samo bowiem zachowanie ankietera w rnych rodowiskach spoeczno--kulturowych moe by rnie odbierane. Nie jest np. bez znaczenia, czy ankieter pochodzcy z warstwy redniej prowadzi wywiad z osob wywodzc si z tej samej warstwy czy z warstwy niszej. To, co respondent z warstwy redniej uzna za rozmow rwnego z rwnym" nawet jeli nieco jednostronn to respondent z warstwy niszej moe potraktowa jako przesuchanie". Mechanizmy obPor. E. Noelle: Umfragen; R. L. Kann, Ch. F. Canncll: The Dynamics of Interviewing, New York 1957. s Por. E. Scheuch: Das Interview, rozdz. 4. 10 Patrz np. G. Hamilton: A Research in Marriage, New York 1929.
s

Wywiad socjologiczny jako sytuacja spoeczna

149

ronne, jakie uruchomi w tej sytuacji drugi z wymienionych respondentw, wpyn na proces pyta i odpowiedzi zupenie inaczej ni nastawienie pierwszego respondenta. Przykad ten unaocznia, jak mimo obiektywnie identycznego zachowania ankietera ksztatuj sic odmienne sytuacje, poniewa wywiad przebiega w dwu rnych rodowiskach spoeczno-kulturowych. Analogicznie identyczne pytania bd inaczej odbierane i interpretowane. Jeeli nie uwzgldni si tych rnic, to zawarto informacyjna odpowiedzi bdzie nieporwnywalna, a to dlatego, e bodziec czny (pytanie i sytuacja) nie jest identyczny. Co prawda w spoeczestwach, w ktrych, jak w Stanach Zjednoczonych, badania ankietowe zyskay status instytucji spoecznej, mog ksztatowa si ponadrodowiskowe wzory rl ankietera" i respondenta", ktre spoecznie standaryzuj sytuacj wywiadu n. Niej omwimy bardziej szczegowo te czynniki spoeczne, ktre wpywaj na zachowania respondenta i ankietera wane z punktu widzenia wynikw wywiadu. Co si tyczy respondenta, to wartoci i normy obowizujce w jego rodowisku spoleczno-kulturowym narzucaj mu okrelon interpretacj sytuacji wywiadu. Fakt, e obca osoba przysza do niego, aby zadawa mu pytania, kae respondentowi szuka analogii midzy tym wydarzeniem a innymi z pozoru podobnymi sytuacjami spoecznymi, ktre zna ze swego otoczenia; a bdzie ich szuka tym bardziej, jeli nie mia jeszcze do czynienia z ankieterem. Sprbuje zatem potraktowa sytuacj wywiadu w kategoriach swoich dotychczasowych dowiadcze. I tak, moe sign po znany sobie wzr roli osoby postronnej, ktr kieruje ciekawo, roi opiekuna spoecznego, poborcy podatkowego lub zgoa policyjnego wywiadowcy i odpowiednio do tego wybra sposb zachowania. Okoliczno t trzeba wzi pod uwag przy planowaniu wywiadu. Aby ankieter mg antycypowa interpretacje sytuacji, z ktrymi musi si liczy, potrzebna jest dokadna wiedza o rodowiskach, z jakich pochodz respondenci.
Por. Ch. F. Cannell, M. Axelrod: The Respondent Reports on the Inteniew, w: S. M. Lipset, N. J. Smelser: Sociology The Progress of a Decade, Englewood Cliffs, N. Y. 1961, s. 125 i nast.
1 1

150

Wywiad socjologiczny

Mona wwczas nauczy ankieterw rnych form zachowania si podczas wywiadu, aby zapobiec w ten. sposb niepodanym skutkom faszywej interpretacji sytuacji przez respondenta. Jeszcze zanim rozpocznie si wywiad, pojawiaj si u respondenta okrelone oczekiwania co do postawy i sposobu zachowania ankietera. Zale one nie tylko od jego subiektywnej definicji sytuacji, lecz take od zewntrznych spoecznych cech ankietera, takich jak ubranie, sposb bycia, sposb wyraania si, ple i wiek. Na podstawie tego rodzaju cech respondent klasyfikuje osob ankietera i odpowiednio dostosowuje swoje zachowanie. Wyniki wielu bada wiadcz o wpywie zewntrznych cech ankicteia na odpowiedzi respondenta. Warto poda kilka charakterystycznych przykadw. Robinson i Rhodc badali wpyw przynalenoci ankietera do mniejszoci spoecznych 12. Utworzyli oni cztery grupy ankieterw, ktrych wygld zewntrzny, a w dwu grupach take nazwiska, kwalifikoway albo jako typowych ydw", albo jako typowych nie-ydw". Przy pytaniach dotyczcych ydw (np. Czy sdzi pan(i), e w Stanach Zjednoczonych ydzi maj zbyt wielkie wpywy i znaczenie?") rnica odpowiedzi twierdzcych udzielanych ankieterom z grup jednego i drugiego rodzaju sigaa 19 punktw procentowych (przy pytaniu uytym tu jako przykad ankieterzy z grup typowych ydw" uzyskali 5,8% odpowiedzi twierdzcych, natomiast z grup typowych nie-ydw" 24,3 %). Nie ulega przy tym wtpliwoci, e wpyw zewntrznych cech ankietera na charakter odpowiedzi zaley od tego, jaki zwizek zachodzi midzy dan cech a treci pytania. Wpyw poszczeglnych cech jest rny przy rnych pytaniach, niektre za pytania s wzgldem okrelonych cech ankietera neutralne. Wpyw przynalenoci spoecznej ankietera bada Daniel Katz 13. Stwierdzi on, e na pytania dotyczce pracy i zarobkw inaczej odpowiadano ankieterom pochodzcym z warstwy redniej, inaczej za
D. Robison, S. Rhode: Two Experiments with on Anti-Semitism Poll, Journal of Abnorm.il and Social Psychology" 1946, t. 41. 18 D. Katz: Do lntcrviewer Bios Polis, Public Opinion Quarterly" 1942, t. 6, s. 24S-268.
12

Wywiad socjologiczny jako sytuacja spoeczna

151

ankieterom pochodzcym z warstwy robotniczej, nawet wwczas, gdy respondenci, z ktrymi prowadzili wywiady ankieterzy z warstwy robotniczej, naleeli do wyszych warstw spoecznych ni respondenci, z ktrymi prowadzili wywiady ankieterzy z warstwy redniej. Okazao si np., e za ustaw zakazujc strajkw okupacyjnych wypowiedziao si tylko 44% respondentw, z ktrymi prowadzili wywiady ankieterzy z warstwy robotniczej, natomiast 59% respondentw, z ktrymi wywiady prowadzili ankieterzy z warstwy redniej. Hyman z kolei bada wpyw pci ankietera na odpowiedziu. Respondenci mieli m. in. ustosunkowa si do nastpujcego stwierdzenia: Wizienie jest zbyt agodn kar dla osb dopuszczajcych si wykrocze przeciwko moralnoci; osoby te powinny by publicznie chostane'". Wyniki przedstawia tab. 7 (JV = 819).
Tabela 7 Wpyw pici ankietera na odpowiedzi
Ple zgadzam si Mczyni ankietowani przez mczyzn Mczyni ankietowani przez kobiety Kobiety ankietowane przez kobiety Kobiety ankietowane przez mczyzn % odpowiedzi nie zgadzam si nie mam zdania

44

48

39

58

49

47

61

28

11

Sposb, w jaki zewntrzne cechy spoeczne ankietera wpywaj na odpowiedzi respondenta, mona przedstawi nastpujco: respondent identyfikuje ankietera jako czonka okrelonej grupy spo14

H. H. Hyman: Inteiyiewing, s. 115.

3JBHBS _ "JJSS&.

152

Wywiad socjologiczny

ccznej i w zwizku z tym uprzytamnia sobie wartoci i wzory zachowa obowizujce w tej grupie oraz normy spoeczne rzdzce jego wasnym zachowaniem wzgldem czonkw tej grupy. Tak samo jak w innych sytuacjach spoecznych respondent w swoich wypowiedziach dostosowuje si do wartoci i postaw typowych, jego zdaniem, dla grupy ankietera bd orientuje si na wzory interakcji z ludmi tego rodzaju. Przy czym zazwyczaj dostosowuje si zupenie niewiadomie. Dlatego nie na wicie zdaj si apele do uczciwoci respondenta. Trzeba raczej pytania, podobnie jak przy antycypowanych zahamowaniach respondenta, konstruowa tak, aby zachowyway naturalno wobec cech spoecznych ankietera. Jest to jednak zadanie niezwykle trudne z powodu nieprzewidywalnych zalenoci midzy treci pytania, cechami ankietera i typem respondenta. Wszystko to, co dotyczy respondentw, dotyczy take ankietera. On rwnie postrzega partnera jako czonka okrelonej grupy spoecznej i oczekuje od niego pewnych postaw i zachowa. Oczekiwania te take ksztatuj si pod wpywem okrelonych cech spoecznych respondenta (jego zawodu, wyposaenia mieszkania, wieku, pci) i jego sposobu zachowania w momencie rozpoczynania wywiadu. Dla wielu dowiadczonych ankieterw s to przesanki pozwalajce przewidywa, jak respondent bdzie odpowiada na postawione mu pytania15. W efekcie ankieter, stosownie do tego, jak zakwalifikowa respondenta, oczekuje od niego pewnych postaw i zachowa, skutkiem czego moe wybirczo rozumie i interpretowa jego odpowiedzi. Z punktu widzenia wynikw ma to tym wiksze znaczenie, im mniej standaryzowany jest wywiad i im bardziej otwarte s pytania. Jednoznaczne tak" ub nie" respondenta bd wybr ktrej z zaproponowanych odpowiedzi wyklucza jakkolwiek ingerencj ze strony ankietera. Odpowiedzi na pytania otwarte (zwaszcza pytania o opinie) s jednak czsto do pewnego stopnia wieloznaczne, tak e ankieter moe je interpretowa, tzn. rozumie" zgodnie ze swoimi oczekiwaniami. Od tego za m. in. zaley, do jakiej kategorii zaklasyfikuje usyszan odpowied lub jak j streci w swojej notatce. Ankieter obok oczekiwa co do treci odpowiedzi moe
ls

Patrz tabela w cytowanej pracy H. H. Hymana na s. 78.

Wywiad socjologiczny jako sytuacja spoeczna

153

oczekiwa od respondenta take pewnej oglnej struktury postaw". Chodzi o skonno do przypisywania respondentowi pewnej jednolitoci i spjnoci postaw i przekona. Oczekiwania takie prowadz z reguy do przeceniania rzeczywistej zgodnoci odpowiedzi respondenta. W odpowiedziach nie cakiem jednoznacznych ankieter doszukuje si zgodnoci, co moe powodowa znieksztacenie danych. Dowid tego Hyman. Stara si mianowicie pokaza, e wczeniejsze odpowiedzi o charakterze interwencjonistycznym" lub izolacjoni-stycznym" rzutuj na sposb odbioru przez ankietera dalszych odpowiedzi respondenta, jeeli dotycz one problemw logicznie zwizanych z wczeniej ujawnion postaw10. Na rejestracj odpowiedzi respondenta maj wpyw take postawy i przekonania ankietera w odnonych kwestiach. Wiele bada dowodzi, e midzy opini ankietera a uzyskanym przez niego rozkadem odpowiedzi na okrelone pytanie istnieje znaczca zaleno. H. Fisher np. wykaza w pewnym eksperymencie laboratoryjnym, e opinia ankietera ma wpyw na selektywno odbioru i rejestracji reakcji werbalnych respondenta 17. Postawy ankietera i jego oczekiwania pod adresem respondenta mog wpywa nie tylko na rejestracj odpowiedzi, ale take na zachowania wobec respondenta. Jeli respondent tego rodzaju oczekiwania spostrzee, np. zauway, e ankieter na okrelone odpowiedzi reaguje (tumion) aprobat lub dezaprobat, moe zacz odpowiednio korygowa swoje odpowiedzi. Rwnie cakowicie neutralno zachowanie ankietera moe wywoa podobne nastpstwa, jako te brak oczekiwanej aprobaty dla jakiej jego opinii respondent moe interpretowa jako ukryt dezaprobat (lub odwrotnie). Jak wynika z powyszego, zachowania i oczekiwania ankietera i respondenta podczas wywiadu oddziauj na siebie wzajemnie. Te procesy wzajemnego oddziaywania s czci .skadow sytuacji spoecznej, jak jest wywiad, i dlatego nic mog by traktowane po prostu jako zakcenia", ktre znieksztacaj wyniki i ktre w zwizk n
Ibidem, s. 98. H. Fisher: Interviewer Bicis in the Recording Operation, Opinion and Attitude Research" 1950, t. 6, s. 391 i nast.
17 10

,lntcrn:ilional Jom n.il

iSU*amm*X*im

Z wi,v

*i+kMr.

154

Wywiad socjologiczny

z tym trzeba eliminowa. W tym sensie uzyskanie za pomoc wywiadu wynikw idealnie nie znieksztaconych''" jest niemoliwe. Bardziej prawdopodobne wydaje si to przy ankiecie wypenianej przez samego respondenta w warunkach laboratoryjnych, zapewniajcych pene odosobnienie. I wwczas jednak respondent moe wyobraa sobie (nie znanego mu) badacza lub zleceniodawc bada oraz jego oczekiwania i niewiadomie kierowa si nimi. Rzecz sprowadza si wic do tego, aby wpyw ingerujcych w tok wywiadu czynnikw sytuacyjnych kadorazowo identyfikowa i kontrolowa tak, eby mona byo je uwzgldni przy interpretacji danych. To, e w rzeczywistoci przypadki takie nale do rzadkoci, dowodzi jedynie, i zadanie nie jest atwe.
Zadania 1. Prosz skonstruowa dla kadej podanej niej pary ankieterw kilka pyta, na ktre respondenci majcy identyczne opinie jednemu ankieterowi udziel innej od powiedzi ni drugiemu (scharakteryzowa rnic!): a) ankieter katolik ankieter ewangelik, b) ankieter dwudziestoletni ankieter pidziesicioletni, c) ankieter kobieta zgrzebna" ankieter kobieta wiatowa", d) ankieter biay" ankieter kolorowy". 2. Prosz przeprowadzi kilka wywiadw na podstawie kwestionariusza zawierajcego pytania otwarte przede wszystkim pytania o opinie oraz pytania przewidujce kilka kategorii odpowiedzi podanych wycznie na uytek ankietera. (Mona posuy si take kwestionariuszem opracowanym w ramach zadania podanego na s. 147). Prosz wybra respondenta ze rodowiska spoecznego mao sobie znanego i w toku wywiadu obserwowa siebie samego oraz respondenta w aspekcie tworzenia si obustronnych oczekiwa (a take definicji sytuacji przez respondenta) i ich ewentualnego wpywu na sposb udzielania odpowiedzi, jak rwnie na ich interpretacj, a zatem i rejestracj. Prosz zanalizowa wyniki tej obserwacji w sprawozdaniu pisemnym. Jeeli to mo liwe, prosz zrobi po jednej trzeciej wywiadu przerw, zostawiajc respondenta na par minut samego, i sprbowa przewidzie jego dalsze odpowiedzi (zanotowa swoje przewidywania i potem skonfrontowa z odpowiedziami faktycznie udzielonymi).

5. Rzetelno i trafno Rzetelno wywiadu jako narzdzia gromadzenia danych zaley przede wszystkim od stopnia jego standaryzacji. Im bardziej standaryzowane s pytania, tym mniej narzdzie to zalene jest od badacza

Rzetelno i trafno

155

bd ankietera, ktry si nim posuguje. Rzetelno zaley ponadto od sposobu sformuowania pyta. Niejasno sformuowane pytania, ktre rni respondenci bd rnie rozumie, nie gwarantuj rzetelnoci. Rzetelno wynikw uzyskanych w odpowiedzi na poszczeglne pytania mona sprawdza (patrz rozdzia drugi, s. 83) stawiajc je respondentom ponownie po upywie krtkiego czasu. Sprawdzian taki jest jednak trafny tylko wwczas, jeli midzy jednym a drugim wywiadem nie ulegy zmianie te cechy respondenta, ktrych dotycz pytania. Trafno danych przy zaoeniu rzetelnoci zaley od tego, czy same pytania s trafne jako wskaniki teoretycznie zdefiniowanych cech. Oprcz tego, jak bya o tym mowa w poprzednim ustpie, na trafno danych uzyskanych w wyniku wywiadu maj wpyw okolicznoci sytuacyjne, oddziaujce zarwno na odpowiedzi respondenta, jak na sposb, w jaki zarejestruje je ankieter. Kwestie trafnoci mniej wa przy pytaniach o fakty ni przy pytaniach o opinie lub o cechy niedostpne bezporedniej obseiwacji. Rwnie weryfikacja trafnoci jest atwiejsza przy pytaniach o fakty (aczkolwiek czsto czasochonna i kosztowna) ni przy pytaniach o opinie. Trafno tych ostatnich mona weryfikowa weryfikujc trafno skal metod opisan w rozdziale drugim (patrz s. 84 i nast.).

SI ~-

JS L

Rozdzia szsty

Socjometria

7. Zastosowanie metody socjometrycznej Metoda soejomctryczna suy do badania okrelonych aspektw struktury stosunkw spoecznych w grupie. Zapocztkowa j w 1934 r. Jacob L. Moreno \ a nastpnie doskonalio wielu innych badaczy. W poniszym omwieniu pominiemy uboczny cel terapeutyczny, jaki metodzie tej przypisywa Moreno i kilku jego kontynuatorw. Stosunki midzy czonkami pewnych grup spoecznych, np. midzy robotnikami zatrudnionymi w zakadach przemysowych, maj przynajmniej czciowo charakter formalny. Nie wszystkie jednak stosunki wewntrz grup formalnych wynikaj z obowizujcych przepisw i zasad organizacyjnych, niektre z nich ksztatuj si spontanicznie i dobrowolnie. Ten drugi rodzaj stosunkw waciwy jest rnym grupom nic majcym wyranej struktury formalnej czy to powstajcym cakiem spontanicznie, jak dziecice grupy zabawowe, czy powoywanym wprawdzie na zasadach formalnych, ale nie ustrukturowanym wewntrznie wedug jakich z gry przyjtych zaoe, jak klasy szkolne. Tymi spontanicznie i dobrowolnie ksztatujcymi si stosunkami spoecznymi w grupach zajmuje si socjometria. Prbuje ona uchwyci je posugujc si testem socjometrycz-nym. Test socjometiyczny mona stosowa wwczas, gdy czonkowie grupy znaj si wzajemnie, tote stosuje si go przewanie w grupach wzgldnie maych.

W opublikowanej w 1934 r. ksice Who Shull Survivc J. L. Moreno po raz pierwszy w sposb peny przedstawi! now technik nazwan socjometria.
1

'W SOF'
Ziiitoiowanla metody socjometrycznej Tell BOCJOmetryczny Buy rozpoznawaniu nastpujcych typw 157

stosunkw: 1. Stosunki sympatii i antypatii. Najczciej ustala si je pytajc, ktrego lub ktrych czonkw grupy respondent najbardziej (lub najmniej) lubi, 2. Subiektywne preferencje w sferze interakcji. Chodzi o to, kto z kim najchtniej (lub najmniej chtnie) wchodzi w okrelonego rodzaju kontakty, np. u kogo najchtniej zasiga rady, kogo najchtniej gociby w domu, obok kogo chciaby sta przy tamie itd. Przyjmuje si, e midzy owymi subiektywnymi preferencjami a nastawieniem emocjonalnym (sympati i antypati) istnieje zwizek, w kadym konkretnym przypadku wymaga on jednak uzasadnienia teoretycznego. Spraw niezmiernie istotn jest okoliczno, do ktrej odwouje si pytanie majce ujawni subiektywne preferencje w sferze interakcji. Zahacza ona o problem trafnoci testu socjometrycznego. Czy np. pytanie: Z kim chciaby siedzie w jednej awce?" pozwoli pozna struktur sympatii antypatii w klasie ? Chyba nie. Wiadomo bowiem, e w tym przypadku gra id nie tylko sympatia i antypatia, lecz take wzgld na to, czy ssiedztwo bdzie korzystne, czy bdzie mona liczy na pomoc tej drugiej osoby w czasie lekcji. Naley wic przypuszcza, e odpowied na to pytanie byaby rwnoczenie w stopniu trudnym do ustalenia miar sympatiiantypatii oraz uzdolnie. 3. Rzeczywiste interakcje. Tym razem s to pytania takiego rodzaju, jak: kto z kim chodzi do bufetu, kto od kogo zasiga rady, kto komu powtarza nowiny itd. Zasadniczo powinno si to ustala w drodze obserwacji, o ile nie nastrcza ona szczeglnych trudnoci praktycznych. Odpowiedzi pytanych mog si rni midzy sob, ale co wicej mog odbiega od rzeczywistych, dajcych si obserwowa interakcji. Danych uzyskanych w wyniku testu socjometrycznego nie mona traktowa jako rzetelnego odbicia obiektywnie istniejcych stosunkw. Socjometryka czsto jednak interesuje wanie subiektywne postrzeganie stosunkw w grupie, ujawnia ono bowiem ich komponenty subiektywnoemocjonalne. Informacji o sile i kierunku wpywu tych komponentw moe dostarczy porwnanie z danymi obiektywnymi uzyskanymi w drodze obserwacji.

158

Soejometria

2. Technika postpowania badawczego Test. socjometryczny polega na tym, e prosi si respondenta o dokonanie wyboru midzy osobami nalecymi do jego grupy. Pyta si np. ucznia, z ktrym z kolegw z klasy chciaby siedzie w jednej awce. Pytanie skaniajce do dokonania wyboru moe przybiera rne formy. 1. Pytanie z prob o dokonanie wyboru moe dotyczy oglnie pojtej sympatii bd antypatii (np. Ktrego z kolegw w klasie lubisz najbardziej?") lub stosunku szczeglnego rodzaju (Z kim najchtniej si bawisz?''). 2. Pytania dotyczce stosunku szczeglnego rodzaju mog by formuowane w trybie orzekajcym lub przypuszczajcym, tzn. odnosi si do stosunkw istniejcych lub podanych (preferencji w sferze interakcji), np.: Z kim najczciej bawisz si w przerwach midzy lekcjami ?" lub Z kim najchtniej bawiby si w przerwach midzy lekcjami ?". 3. Pytanie moe apelowa o dokonanie wyboru pozytywnego i/lub negatywnego. Mona pyta np.: Kogo chciaby zaprosi na urodziny, a kogo by zaprosi nie chcia?". Poniewa test socjometryczny nie zapewnia anonimowoci (respondent musi poda swoje imi lub nazwisko oraz musi nazwa osoby wybrane), wic pytanie o osoby niclubianc jest. pytaniem krpujcym. Badacz musi si zatem liczy z tym, e znaczny procent osb odmwi odpowiedzi2. 4. Pytanie moe przewidywa take dokonanie kilku wyborw. Respondent proszony jest wwczas, aby wybra nie jedn, lecz kilka osb. Decyzj, ile osb ma wymieni, albo pozostawia si respondentowi, albo z gry okrela si ich liczb. Nie powinno si da wyboru wicej ni piciu osb ;i. Kolejno wybranych osb traktuje si przy tym zazwyczaj jako szereg rangowy (osoba wymieniona w pierwszej kolejnoci jest osob najbardziej lubian, druga w kolejnoci nieco mniej lubian itd.). Przy opracowywaniu wynikw naley wzi
- Zastrzeenia tego nie potwierdzaj dowiadczenia G. Bastina, co prawda lylko w odniesieniu do dzieci w wieku szkolnym. Patrz G. Bastin: Die soziametrischen Methoden, BernStuttgart 1967, s. 22. 3 Patrz ibidem, s. 25.

Prezentacja i opracowanie wynikw

159

pod uwag, e te indywidualne szeregi rangowe s do pewnego stopnia nieporwnywalne. 5. Szczeglnym rodzajem testu socjometrycznego jest proba o wymienienie osb, ktre, zdaniem respondenta, wybior i/lub odrzuc jego samego. Test taki okrela si mianem socjometrycznego testu postrzegania'. 3. Prezentacja i opracowanie wynikw Materia uzyskany w wyniku testu socjometrycznego trzeba uporzdkowa, przedstawi i zanalizowa. Najczciej stosowan form prezentacji s socjogram i macierz socjometryczna. Socjogram jest graficznym przedstawieniem wynikw. Rysunek 13 ukazuje socjogram grupy czteroosobowej. Zadaniem respondentw

Objanienie znakw 1 wybr jednostronny (pierwszy) 1 <5->= wybr wzajemny; od lewej ku prawej wybr pierwszy i od prawej ku lewej wybr drugi ------> odrzucenie >= wybr oczekiwany (jednostronnie) (Boo>A A spodziewa si, e zostanie wybrany przez B) & P t> > odrzucenie oczekiwane (jednostronnie)

Rysunek 13. Socjogram

byo dokonanie dowolnej liczby wyborw pozytywnych i negatywnych (z podaniem kolejnoci wybieranych osb). Proszeni byli rwnie o odgadnicie, kto wybra ich samych (socjometryczny test postrzegania).
Patrz R. Tagiuri: Perceptual Sociometry (Inlroductin), w: The Sociometry Reader, J. L. Moreno (red.), Glcncoe, Ul. 1960, s. 568 i nast; G. Bastin: Die soziometrischen Met/ioden, s. 16.
1

^^^ ----- P^_|r-Ui^BL--'/'WSi

IM)

Socjometria

Socjogram taki zawiera wprawdzie wszystkie informacje uzyskane


/a pomr;] tCStlt, alr win/, z. rosnc liczb:) respondentw staje si coraz mniej przejrzysty. Zazwyczaj szuka si wyjcia w len sposb, e pokazuje si cz socjogram u, dajmy na to socjogram wyborw lub odrzuce wymienionych w pierwszej kolejnoci. Mona sporzdzi take socjogram kombinowany, np. wyborw wymienionych w pierwszej kolejnoci oraz wyborw oczekiwanych wymienionych w pierwszej kolejnoci. Szczeglnym rodzajem socjogramu czstkowego jest socjogram jednostki, prezentujcy pozycj socjometryczii jednego respondenta (jego wasne wybory i wskazujce na niego wybory innych osb). Relacje midzy innymi osobami zostaj w tym przypadku pominite. Socjogramy sporzdzone przez dwch rnych badaczy dla zaprezentowania wynikw tego samego testu na pierwszy rzut oka wydadz si na pewno cakiem rne. Jest to szczeglna wada socjogramu. Nie istnieje adna zasada konstrukcyjna, aden ukad wsprzdnych ustalajcy umiejscowienie respondentw na arkuszu socjogramu. Wad t czciowo usuwa socjogram tarczy strzelniczej5 (target sociogram). W najbardziej wewntrznym krgu tarczy strzelniczej" umiejscowiony zostaje ten respondent, ktry by najczciej wybierany. Kolejne krgi, coraz bardziej oddalone od centrum tarczy, odpowiadaj malejcej liczbie otrzymywanych wyborw. W krgu zewntrznym znajduj si jednostki izolowane. Socjogram tarczy strzelniczej moe by, rzecz jasna, tylko socjogramcm czstkowym. Opracowanie wynikw socjogramu polega na ujawnieniu konfiguracji socjometrycznych (i obliczeniu czstotliwoci ich wystpowania). Typowymi konfiguracjami socjometrycznymi s: 1) para: A i B wybieraj si nawzajem; 2) trjkt: A, B i C wybieraj si nawzajem; 3) acuch: graficznie A - B > C -* D (wybory mog by take wzajemne);
Patrz M. L. Northway w: The Sociometry Reacler, J. L. Moreno (red.), s. 221 -228; G. Bastin: Die soziowelrisclicn Methoden, s. 55-62; K. M. Evans: Sociometry and Education, London 1962, s. 22-24.
5

PPf iSSr fHI


Prezuntacja i opracowanie wynikw

161

4) gwiazda: jedna z osb jest szczeglnie czsto wybierana przez inne, ktre rzadko wybieraj jedna drug; 5) klika: okrelona liczba osb wybiera si wzajemnie bardzo czsto, rzadko natomiast wybiera innych czonkw grupy oraz rwnie rzadko jest przez nich wybierana; (powysze konfiguracje mona niekiedy uzupenia wyborami oczekiwanymi oraz, zwaszcza w przypadku kliki, odrzuceniami); 6) idol: osoba wybierana przez wielu; centralna posta gwiazdy. Zalenie od przyjtych zmiennych mona mwi o idolu-ohiekcie uczu (najbardziej lubiany), idolu-rzeczoznawcy (najlepiej znajcy zagadnienie), idolu-najlepiej-zorientowanym (najlepiej poinformowany) ; 7) szara eminencja: osoba izolowana, ktr czy odwzajemniany kontakt tylko z idolem; 8) samotnik: osoba nie wybierana przez nikogo i nikogo nie wybierajca; 9) zapoznany: osoba, ktra wprawdzie wybiera innych, ale przez nikogo nie jest wybierana; 10) odrzucony: osoba ktra uzyskaa tylko wybory negatywne. Macierz socjometryczna to drugi z moliwych sposobw prezentacji wynikw testu socjometrycznego. Jest on wprawdzie mniej pogldowy ni socjogram, ale znacznie uatwia opracowanie wynikw. Dla ilustracji przedstawiamy macierz socjometryczna relacji midzy picioma osobami (od A do E) (tab. 8). Macierz ta ukazuje, e A wybiera na swego partnera w grupie B. B jest wybrany przez A jako pierwszy oraz spodziewa si by wybranym przez A w pierwszej kolejnoci. A jako pierwszego (i jedynego) odrzuca C i spodziewa si rwnie, e zostanie przez niego odrzucony... itd. Macierz ta ma do skomplikowan budow, czego mona unikn dzielc j na macierze czstkowe, np. na macierz wyborw pozytywnych, wyborw negatywnych oraz wyborw oczekiwanych. Macierze czstkowe mona, rzecz jasna, ponownie czy. Opracowanie wynikw macierzy socjometrycznej polega na obliczaniu rnych indeksw. Indeksy mona dzieli na wielkoci podstawowe" (ktre bez dodatkowych oblicze wynikaj bezporednio z macierzy) i zoone" (ktre uzyskuje si po pewnych przelicze11 Wprowadzenie...

166

Socjomelria

miarw, ktre WCIKK!/;I w gr, tzn. trzeba posuy sic kilkoma testami. Joan II. Criswel; opracowaa do tego celu in d e k s oparty na liczbie
wyborw wzajemnych '". Za wybr wzajemny uznaje sic przy tym take np. laki przypadek: A wybiera I! w odpowiedzi na test sym-palii antypatii. B nie odwzajemnia tego wyboru, ale wybiera A, gdy pytanie dotyczy sprawnoci dziaania, ktrego to wyboru nie odwzajemnia A. Ten rodzaj wyboru wzajemnego Criswell nazywa relacj krzyow cross-relationship. Wzr na obliczenie indeksu zwartoci (Z) brzmi: Up
Ji = czna liczba wszystkich wyborw wzajemnych jetlnoroilzajowych (w ramach tych samych zmiennych) plus wszystkie relacje krzyowe. U = czna liczba wszystkich wyborw nie odwzajemnionych.z uwzgldnieniem relacji krzyowych dopuszczalna liczba wyborw p = ----------------------------------- .-------liczba czonkw grupy / q = l /j

Indeks Criswell mona stosowa tylko wwczas, gdy dla wszystkich respondentw i dla wszystkich zmiennych dozwolona jest ta sama liczba wyborw. 5. Bardziej uproszczony indeks integracji (/) mona obliczy wedug nastpujcego wzoru: liczba osb, ktre nie uzyskay adnego wyboru Pokazuje on, jak dalece rwnomiernie wybory rozkadaj si na wszystkich czonkw grupy. Wada zarwno indeksu zwartoci, jak indeksu integracji polega na tym, e nie uwzgldniaj one odrzuce oraz wyborw i odrzuce oczekiwanych trafnie i nietrafnie, aczkolwiek bez wtpienia s to istotne elementy integracji grupy.

Do wanych zada socjometrii naley ujawnianie podgrup ( k l i k )


W grupach. Klik" nie da si bezporednio odr/ylae z macierzy SO-'" Putni Tin Soctontftry Rtailir, r l Morono (rad,), .. ."' i inni. < > t n / to/ i nut.

Socjometria a analiza relacji

167

cjometrycznej, Nic istnieje rwnie aden indeks klik". S jednak dwie do skomplikowane metody pozwalajce zidentyfikowa kliki. Pierwsz opracowali E. Forsyth, i L. Katz13; polega ona na takim przckomponowaniu macierzy, aby wybory wzajemne zgrupoway si na przektnej. Metoda druga, opracowana przez L. Festingerau, wykorzystuje rachunek macierzowy. Macierz socjometryczna podniesiona do trzeciej potgi ujawnia'1 kliki. Za pomoc tej metody mona ujawnia take kliki niedoskonale" (wewntrz ktrych liczba wyborw wzajemnych jest mniejsza od liczby wyborw moliwych).

4. Socjometria a analiza relacji Socjogram oraz macierz socjometryczna dostarczaj informacji o charakterze gwnie opisowym. Dane socjometryczne mona jednak relatywizowa, uzyskujc dane dodatkowe, przede wszystkim dotyczce cech spoecznych i osobowociowych ls. I tak mona docieka np. przyczyn pozycji socjometrycznej (jakie cechy budz sympati lub antypati) lub jej nastpstw (np. w postaci dobrego samopoczucia, wydajnoci, konformizmu). Mona pyta o warunki, w jakich np. ksztatuje si grupa silnie bd sabo zintegrowana, oraz o wpyw rnych struktur grupy na jej wydajno, stabilno, poczucie satysfakcji jej czonkw itp. W kocu mona pyta take o ewentualn homogeniczno (podobiestwo cech) osb wzajemnie si wybierajcych lub czonkw kliki. Analiza socjometryczna okazuje si w tym przypadku rodzajem tzw. analizy relacji, majcej przeciwdziaa podobnie jak omwiona w rozdziale dziesitym analiza kontekstu-alna atomizujcym" efektom zwykego doboru prb. W przeciwiestwie do tego rodzaju metod gromadzenia danych, kiedy operuje si prb, a zatem ma si do czynienia z jednostkami wyrwanymi z konkretnego ukadu stosunkw w swoim otoczeniu
1 : Piiir/. ibidem, s. 229-235. Patrz take K. M. Evans: Soclometry and Eclitcatlon, i, 24-27, IJ Patrz cytowany Th Soclometry Hiadtr pod rsdakcji J, L, Moron( i, -Mi< 'ii " Putrj omwlsnlj nloktryoh wynikw w, J, NihnoviJii Soilomttrlt, wi Hond' buch dir tmpMsohtn Sottal/brscHung, R K0nli(rad ). I i. Itutt|trl i'">/, i 132 I Mil

':

Roidiln smy

Analiza treci

1. Zaoenia i oglna problematyka analizy treci Jzyk jest nie tylko istotnym warunkiem dziaania spoecznego w tej mierze, w jakiej polega ono na komunikowaniu znacze, ale sama czynno posugiwania si jzykiem mwienie i pisanie naley do kategorii zachowa spoecznych. W tym, co mwi i pisz, ludzie daj wiadectwo swoim deniom, postawom, ocenom sytuacji, swojej wiedzy oraz milczco przyjmowanym zaoeniom dotyczcym otaczajcego wiata. Owe denia, postawy itd. wspokrela system spoeczno-kulturowy, w ktrym yje mwicy i piszcy, i dlatego odzwierciedlaj one nie tylko cechy osobowe autorw, ale take cechy ich spoecznoci: zinstytucjonalizowane wartoci, normy, spoecznie zaporedniczonc definicje sytuacji itd. Analiza materiau jzykowego pozwala wiec na wyciganie wnioskw dotyczcych indywidualnych oraz spoecznych zjawisk niejzykowych. Z tych oglnych zaoe wynikaj zadania analizy treci. Analiza treci nawizuje do przednaukowego i potocznego rozumienia jzyka, ktre poza znaczeniami komunikowanymi intencjonalnie pozwala z tego, co si mwi i pisze, wyciga take wnioski wyej wymienionego rodzaju. Jeeli jednak owo intuicyjne rozumienie ma suy celom analizy naukowej, musi zosta wyeksplikowane, usystematyzowane i zobiektywizowane. Analiz treci mona wic okreli jako technik badawcz, ktra w sposb zobiektywizowany i systematyczny ustala i opisuje cechy jzykowe tekstw po to, aby na tej podstawie wnioskowa o niejzykowych wasnociach ludzi i agregatw spoecznych. Tekst" moe by mwiony (np. nagrany na tam) i pisany. Analiz treci w szerszym znaczeniu mona sto-

i**? 155?

w5!7 ^8Sf SB?

^S

^m

Zaoenia i oglna problematyka analizy treci

193

sowa take do przekazw nie wycznie sownych, np. do filmw lub plakatw reklamowych 1. Systematyczno analizy jako jedno z kryteriw wymienionych w definicji wymaga uwzgldnienia wszystkich istotnych dla odpowiedzi na pytanie badawcze aspektw analizowanego tekstu. Jest to konieczne do zapobieenia grobie rejestrowania tylko tych cech tekstu, ktre potwierdzaj przyjt hipotez. Systematyczno jest wic warunkiem trafnoci wynikw. Jedynie systematyczne, podporzdkowane ustalonym reguom i standaryzowanym procedurom postpowanie moe zapewni obiektywno analizy, to znaczy inter-subiektywn wano jej wynikw. Subiektywne i impresyjne interpretacje tekstu s w sensie naukowym nierzetelne. Standaryzowana analiza treci nie musi by przy tym koniecznie analiz ilociow. Na etapie bada rozpoznawczych i opisowych bardzo przydatna jest jakociowa analiza treci. Tak samo jednak jak w przypadku innych technik badawczych, wyniki analizy ilociowej s nie tylko bardziej precyzyjne (i z reguy bardziej rzetelne), ale wrcz konieczne na etapie weryfikacji hipotez. Dwie wynikajce z definicji analizy treci fazy postpowania badawczego ustalanie cech jzykowych tekstu i na ich podstawie wnioskowanie o zjawiskach niejzykowych wi si z dwoma zasadniczymi problemami, od ktrych rozwizania zaley nastpnie trafno wynikw. Omwimy je pokrtce. Jak wynika z samej nazwy, celem analizy treci (nie myli z jzykoznawcz analiz tekstu) jest identyfikacja i odpowiednia klasyfikacja treci lub znacze okrelonych konfiguracji jzykowych sw, zwrotw, zda lub duszych wypowiedzi2. Narzuca si tu pytanie, jak mona obiektywnie ustali znaczenia konfiguracji sownych zawartych w tekcie. Skd, konkretnie mwic, osoba dokonujca analizy treci wie, co oznacza okrelony znak jzykowy w danym tekcie, jak tre nadaj mu nadawca i odbiorca komuni1 Por. np. B. G. Bateson: An Analysis of tlie Nazi Film .Ifil1erjttnge Que.w, w: The Study of Culture a a Disance, M. Mead, P. Mitraux (red.), Chicago 1953. 2 Nie wyklucza to, e analityka mog interesowa take okrelone cechy formalne tekstu, np. sownictwo, specyfika stylu, typowe konstrukcje zdaniowe iid.; z tego punktu widzenia okrelenie analiza treci" trzeba uzna za zbyt wskie.

13 Wprowadzenie...

&*&('

194

Analiza treci

katu? Niestety, odpowiedzi na te pytania nie mona uzna za zadowalajc, brzmi ona. bowiem: osoba dokonujca analizy treci opiera si z reguy na wasnym intuicyjnym rozumieniu jzyka. W poszukiwaniu wyjcia z tej sytuacji pocztkowo ograniczano si do jawnej treci" tekstu :!. Przez tre jawn rozumiano przy tym eksplicytne znaczenia jednostek jzykowych, czyli w efekcie to, co w okrelonym krgu jzykowym zazwyczaj" lub tiadycyjnie" uznaje si za waciwe znaczenie danego sowa, wyraenia itd. niezalenie od intencji mwicego lub piszcego. Owo znaczenie waciwe jest bezporednio dostpne osobie analizujcej tre jako czonkowi spoeczestwa posugujcego si danym jzykiem. Z podejciem takim wie si mylne zaoenie, e analizujcy rozumie znaczenie komunikatu tak, jak je pomyla nadawca i jak je rozumie odbiorca '. Take i dzi wikszo technik analizy treci opiera si na mniej lub bardziej intuicyjnym rozumieniu jzyka. W tym stopniu, w jakim zaoona zgodno rozumienia tekstu przez nadawc, odbiorc i osob analizujc jest iluzoryczna, trafno wynikw musi by podana w wtpliwo. Dotyczy to w pierwszym rzdzie tych przypadkw, gdy przedmiotem badania jest tekst sformuowany w jzyku obcym, ale take w jzyku subkultury wasnego spoeczestwa, ktrej osoba analizujca nie zna z autopsji. We wszystkich takich przypadkach powinno si dokonywa analizy empiryczno-semantycznej, tzn. najpierw zapozna si ze znaczeniem poszczeglnych jednostek jzykowych. W tym celu jednak trzeba wyj poza czysto jzykowy kontekst tych znacze i zaznajomi si take z kontekstem sytuacyjnym, w jakim dany tekst powsta. Co wicej, poniewa znaczenia form jzykowych denotuj w ostatniej instancji obiekty dowiadczenia spoecznego, podczas dokonywania analizy empiryczno-semantycznej naley wic uwzgldnia obiektywne wasnoci oznaczanych obiektw (w przeciwnym razie trudno byoby np. uchwyci pene denotatywne znaczenie sowa ordynariusz"). Przy tym wszystkim, mimo i seB. Berelson: Content Analysis, w: Handbook of Social Psychology, G. Lindzey (red.), t. I. New York (1959) 1967, s. 488. 1 Berelson mwi w tym kontekcie o common meeting ground ukadzie odniesienia wsplnym dla nadawcy, odbiorcy i analizujcego tekst; patrz B. Berelson: Content Analysis, s. 489.
3


Zaoenia i oglna problematyka analizy treci 195

miotyka, socjo- i psycholingwistyka mog ju dzi suy wszechstronn pomoc przy tego rodzaju empiryczno-semantycznej analizie jednostek jzykowych, analiza treci w wikszoci przypadkw nadal obraca si w krgu niekontrolowanego rozumienia intuicyjnego. Kolejny waki problem analizy treci wyania si wwczas, gdy charakterystyka treci, tzn. rodzaj i czstotliwo wystpowania elementw jzykowych o okrelonym znaczeniu, ma by podstaw do wnioskowania o zmiennych niejzykowych. Wnioski tego rodzaju mog dotyczy: (a) nadawcy tekstu (np. jego intencji, uznawanego systemu wartoci, okrelonych cech osobowociowych); (b) zaoonych przez nadawc cech odbiorcy czy odbiorcw (np. poziomu wiedzy, zainteresowa, uznawanych wartoci), ktre bierze pod uwag formuujc komunikat; (c) przypuszczalnych reakcji odbiorcy na komunikat; (d) cech systemu spoeczno-kulturowego, w ktrym tekst powsta lub do ktrego jest adresowany (np. celw odnonej organizacji, interesw klasy spoecznej, politycznej orientacji wydawnictwa, cnt i wartoci akceptowanych w danym spoeczestwie). W okrelonych przypadkach zalenoci takie mona bada czc analiz treci z innymi metodami badawczymi obserwacj czy wywiadem socjologicznym. Analiz treci stosuje si jednak czsto wanie wwczas, gdy zdobycie danych o zjawiskach niejzykowych nie jest moliwe bezporednio lub gdy si sdzi, e ich ksztat jzykowy jest wskanikiem bardziej jednoznacznym ni jakiekolwiek inne dostpne wskaniki. Dla uniknicia interpretacji spekulatywnych i wycznie impresyjnych, wnioski w takich przypadkach musz znajdowa oparcie w teorii, ktra mwi, w jakich okolicznociach okrelone postawy, intencje, wartoci itd. przyjmuj okrelone formy jzykowe. Takiej oglnej teorii na dobr spraw cigle brak5. Co najwyej rozporzdzamy szczegowymi hipotezami, ktre pewnym konkretnym wnioskom mog nadawa niejakie prawdopodobiestwo. Dlatego wanie trafno wynikw analizy treci w dziedzinie nauk spoecznych budzi czsto wiele wtpliwoci.
5 Teori tak prbowali budowa H. D. Lasswell, D. Lerner i I. de Sola Pool: The Comparativc Study of Symbols. An Introductiort, Stanford. Cal. 1952, s. 49. 13*

196

Analiza treci

2. Metody analizy treci Niej omwimy kolejne etapy procedury zwanej analiz treci. Podbudowa teoretyczna. Poniewa o wyborze techniki czy technik badawczych powinien decydowa temat, najpierw naley wic postawi pytanie, czy dane zagadnienie rzeczywicie najlepiej jest badacza pomoc analizy treci. Atrakcyjno narzdzia stanowi jednak czsto tak siln pokus, e pytanie to si pomija, a przynajmniej pomijao w pocztkowym okresie rozwoju analizy treci. Wczesne praso-znawstwo oraz badania nad propagand w swoim pocztkowym okresie posugiway si analiz treci bez adnej prawie podbudowy teoretycznej. Sytuacja ta trwaa do poowy lat pidziesitych i krytyka Cartwrighta, ktry wielu wynikom analizy treci odmawia jakiejkolwiek wartoci teoretycznej i praktycznej, w odniesieniu do tamtego okresu jest w peni uzasadniona 6. Jedn z najwczeniejszych prac opartych na podbudowie teoretycznej jest studium Lassweila i Leitesa, ktrzy do analizy treci jzyka polityki posuyli si teori zachowa politycznych 7 . Z biegiem czasu analiza treci coraz bardziej rozbudowuje swoje zaplecze teoretyczne i doskonali metody. Jedno z drugim zreszt cile si wie. Jeeli bowiem zagadnienie badawcze sprowadza si do pytania w rodzaju: jak czsto w artykuach wstpnych rnych gazet okrelone zwroty wartociujce wystpuj w poczeniu z nazwiskiem danego polityka, to odpowiedzi na nie moe udzieli kady, kto umie po prostu liczy s. Natomiast zweryfikowanie kompleksowej hipotezy badawczej obejmujcej rwnie zmienne nie-jzykowe wymaga ju signicia po bardziej skomplikowane metody 9. Jedn z najwaniejszych przesanek sensownego posuenia si analiz treci jest wic sformuowanie hipotez. Czego takie hipotezy mog
D. Cartwright: Anulysls of Qualitative Materia, w: Research Metltods in lite Behmioral Sciences, L. Festinger, D. ICatz (red.), New York 1966, s. 447. 7 Language of Politics, H. D. Lasswell, N. Leites (red.), Cambridge, Mass. 1965. 3 Przykadem pracy naiwnej i teoretycznie, i metodologicznie jest R. Budda, R. Thorpa i L. Donohewa: Conlent Aiutlysis of Communications, New York 1967. " Moliwoci nowoczesnej standaryzowanej analizy treci dowodzi ksika Ph. J. Stone'a, D. C. Dunphy'ego i wsplaut.: The General Incjnirer, Cambridge, Mass. 1966.
n

Metody. Dobr materiau

197

dotyczy, zostao powiedziane wyej. Precyzyjne sformuowanie hipotezy (hipotez) przewodniej jest warunkiem wstpnym podjcia dalszych krokw. Dobr materiau tekstowego. O tym, jakie teksty stanowi zbir generalny, z ktrego naley wybra materia do analizy, decyduj pytania badawcze. Mog to by np. wszystkie wiadomoci, artykuy i komentarze na temat radykalizacji norm prawnych w Republice Federalnej, opublikowane w 1968 i. na amach gazet zachodnioniemieckich o nakadzie nie mniejszym ni 20 000 egzemplarzy" lub wszystkie opowiadania uoone przez modzie w wieku 14-24 lata w odpowiedzi na Test Apercepcji Tematycznej". W pierwszym przykadzie chodzi o materia tekstowy, ktry powsta niezalenie od aktualnych zainteresowa badacza i niezalenie od nich istnieje. Przykad ten sygnalizuje wany walor analizy treci: mona j zastosowa wobec materiau powstaego dowolnie dawno. Za pomoc analizy treci inaczej ni za pomoc obserwacji, a w znacznym stopniu take wywiadu socjologicznego mona wic zbiera dane o przeszoci: o postawach, przekonaniach, systemach wartoci itd. dawno minionych, niedostpnych adnym innym metodom gromadzenia danych. Technika analizy treci pozwala rwnie na podstawie posiadanego materiau tekstowego bada procesy zmian, ktre dokonyway si w przeszoci take bardzo rozcignite w czasie. W drugim z podanych przykadw chodzi o materia tekstowy powstay specjalnie do celw konkretnego badania metod analizy treci. Ma on t zalet, e zosta tak przygotowany, aby mg suy do uzyskania odpowiedzi na wczeniej postawione pytanie badawcze. Trudno natomiast polega na tym, e badacz musi odpowiednio dobra autorw tekstw, jeeli uzyskane wyniki maj rnie moc uoglniajc. Jeeli w podanym przykadzie chodzi ma o wypowiedzi caej modziey w wieku 14-24 lata", to badani testem TAT musz stanowi reprezentatywn prb tej zbiorowoci. Posuenie si prb jest konieczne take w odniesieniu do nie zalenie istniejcego materiau tekstowego, jeeli og tekstw, o ktre chodzi, jest objtociowo zbyt duy, aby mg by analizowany w caoci. Przy czym okrelenie owego ogu tekstw" i sporzdzenie prby s to dwie odrbne czynnoci. W uytym wyej przykadzie

198

Analiza treci

trzeba np. rozstrzygn, czy z punktu widzenia pytania badawczego wystarczy ograniczy si do tekstw opublikowanych w roku 1968 (i do gazet O nakadzie przekraczajcym 20 000). Jeli zapadnie decyzja, e w badaniu naley uwzgldni okres czteroletni, to objto prby mona zredukowa np. w ten sposb, e z kadego roku uwzgldni si tylko te numery, ktre ukazay si w trzech wybranych miesicach. Przy sporzdzaniu prby mona zastosowa metody omwione w rozdziale trzecim. Charakter wybieranych jednostek, ktrymi s nie osoby, lecz np. poszczeglne wiadomoci, artykuy czy komentarze, nastrcza co prawda pewne szczeglne problemy. Przede wszystkim zbir, z ktrego ma by wybrana prba, czsto ze wzgldu na swoj form, uniemoliwia swobodne manipulowanie jednostkami zgodnie z zasad doboru losowego. W naszym przykadzie naleaoby najpierw zbir skompletowa, przegldajc wszystkie wydania gazet w nakadzie przekraczajcym 20 000, ktre ukazay si w okresie objtym badaniem, wyci lub zrobi fotokopie wszystkich wiadomoci na dany temat, sporzdzi z nich kartotek i nastpnie wylosowa z niej prb. Postpowanie takie praktycznie jest czsto zbyt kosztowne i zbyt czasochonne. Dlatego wybiera si na ogl metod doboru wielostopniowego (np.: (1) wybr waciwych gazet, (2) wybr z tych gazet numerw, ktre ukazay si pod odpowiedni dat, (3) wybr z tych numerw artykuw na dany temat). Wwczas gdy kryterium wyboru jest czas powstania tekstu, konieczna jest szczeglna ostrono dla uniknicia znieksztace systematycznych, bowiem charakter i czstotliwo ukazywania si interesujcych badacza treci mog by rne w rnych latach, porach roku, miesicach i dniach tygodnia. Po ustaleniu w ten sposb materiau do analizy treci, nastpuje moment najwaniejszy: operacjonalizacja zmiennych zawartych w hipotezach. Mog by przy tym brane pod uwag tylko takie zmienne, ktrych wskaniki mona znale w samym tekcie. Operacjonalizacja skada si z dwu cile ze sob powizanych etapw: okrelenia jednostek tekstowych, ktre bd przedmiotem postpowania analitycznego, oraz opracowania kategorii analitycznych jako podstawy klasyfikacji treci.

Metody. Okrelanie jednostek i kategorii analizy

199

Okrelenie jednostek analizy. Analizowanymi jednostkami mog by sowa, czci zda, cae zdania, cae akapity tekstu, ale take cae artykuy, ksiki czy audycje radiowe. Wybr jednostek zaley od tego, jakiego rodzaju treci badacz szuka. Jeeli chodzi mu o tematy powieci, artykuw gazetowych czy audycji radiowych, to przyjmie je w caoci za jednostki analizy. Jeeli natomiast stara si pozna np. orientacje czy postawy wobec okrelonych obiektw, to powinien zdecydowa si na jednostki mniejsze sowa, czci zda, zdania lub akapity. Wybr jest jednak czsto trudny, zwaszcza w przypadku analizy jakociowej, poniewa szukana tre (np. postawa), zalenie od okolicznoci, moe wyraa si w rny sposb. Negatywny sd o politycznej postawie studentw moe by wyraony w duszym zdaniu, ale rwnie dobrze w jakim pojedynczym epitecie. Liczenie pojedynczych sw okrelonej kategorii jest wprawdzie metod najprostsz, ale dajc do ograniczone wyniki. Niewiele socjologicznie wanych treci mona wyczyta wycznie z faktu wystpowania okrelonych sw. Na przykad wnioskowanie o postawie wobec jakiego obiektu na podstawie liczby pojedynczych pozytywnych i negatywnych okrele (rzeczownikw i przymiotnikw) jest wrcz wtpliwe, bowiem znaczenie pojedynczych sw czsto staje si jasne dopiero w kontekcie. To samo mona powiedzie o pojedynczych zdaniach. Wwczas gdy chodzi nie tylko o nastawienie do konkretnego obiektu, ale o caociowe sdy, zapatrywania, wyobraenia itd., jednostkami analizy w adnym razie nie mog by pojedyncze sowa. Opracowanie kategorii analitycznych. Kategorie treciowe majce by podstaw klasyfikacji jednostek tekstowych s ogniwem, ktre zmienne zawarte w hipotezach'pozwala powiza z konfiguracjami jzykowymi stanowicymi wskaniki tych zmiennych. Schemat kategorii analitycznych ma zawsze charakter wybirczy, nie chodzi bowiem o caociowe uchwycenie materiau tekstowego, tzn. o charakterystyk wszystkich zawartych w nim treci, lecz o odpowied na okrelone joytania. Jeeli przedmiotem zainteresowania jest jedynie pozytywna lub negatywna ocena okrelonego wydarzenia politycznego w artykuach wstpnych rnych dziennikw, to nic ma potrzeby opracowywa kategorii dla klasyfikacji argumentw uy-

200

Analiza treci

tych na poparcie tej oceny (a c dopiero dla klasyfikacji wypowiedzi nie majcych z tym wydarzeniem nic wsplnego). Natomiast w odniesieniu do badanych treci schemat kategorii musi by tak zrnicowany, aby pozwala mierzy i porwnywa rne jednostki nadanego materiau. Budowa schematu kategorii zaczyna si logicznie od ustalenia wymiarw treci, ktre nas bd interesowa. Przy badaniu stosunku do okrelonego wydarzenia politycznego mona wybra np. nastpujce wymiary treci: normatywna ocena wydarzenia; praktyczno--polityczna ocena jego skutkw; kryteria oceny; rady adresowane do instancji politycznych, jak powinny zareagowa na to wydarzenie; emocjonalne komponenty wyraanego stanowiska itd. Schemat kategorii musi spenia nadto nastpujce wymogi formalne: 1. Podzia na kategorie musi by dokonany wedug jednolitej zasady klasyfikacji, co znaczy, e kada z nich musi odnosi si tylko do jednego z wyrnionych wymiarw treci. 2. Poszczeglne kategorie musz spenia warunek rozcznoci. Znaczy to, e kada jednostka tekstowa wyraajca jeden z wyrnionych wymiarw treci musi da si przyporzdkowa jednej i tylko jednej kategorii. 3. Podzia na kategorie musi by wyczerpujcy. Znaczy to, e kada jednostka tekstowa wyraajca jeden z wyrnionych wymiarw treci (lecz nic kada jednostka jzykowa w tekcie) musi da si przyporzdkowa ktrej z istniejcych kategorii. Wymienione reguy odnosz si nic tylko do analizy treci jako szczeglnej techniki badawczej, w tym samym stopniu musz by przestrzegane przy klasyfikacji wynikw obserwacji i wywiadu socjologicznego oraz oglnie przy opracowywaniu klucza kodowego dla danych. W gotowym schemacie kategorii kada kategoria sygnuje okrelon klas znacze zwizan z okrelonym wymiarem treci. Jednostki jzykowe wystpujce w tekcie przyporzdkowane s do konkretnych kategorii wedug rwnoznacznoci (czy cilej, ich semantycznego podobiestwa). W ten sposb rnorodne artykulacje tych samych treci zostaj zredukowane do klas podobiestwa semantycz-

flPHW

vmm&

Metody. Opracowanie kategorii analitycznych

201

nego. Rzetelne przyporzdkowanie jednostek tekstowych poszczeglnym klasom wymaga ich operacyjnego zdefiniowania. Trzeba zatem kadorazowo dokadnie poda, choby posugujc si typowymi przykadami, jakie rodzaje sw i wyrae naley zaklasyfikowa np. jako pozytywn ocen wydarzenia", ekonomiczne uzasadnienie oceny" itd. Poniewa jednak definicje operacyjne poszczeglnych klas znaczeniowych nie mog by wyczerpujcym i szczegowym wyliczeniem wszystkich wchodzcych w ich zakres sw, czci zda, zda itd. co zreszt w przypadku treci zoonych i abstrakcyjnych byoby w ogle niemoliwe wic w toku klasyfikacji ostatecznie decyduje intuicyjne rozumienie jzyka przez osob dokonujc analizy. Rzeczywiste znaczenie przyjtych kategorii okrela zatem w efekcie dopiero og przyporzdkowanych im jednostek jzykowych. Im mniej dokadnie zoperacjonalizowana zostaa kategoria, tym wiksza moe okaza si niezgodno midzy jej znaczeniem zamierzonym i rzeczywistym. Niej przedstawimy na przykadzie proces konstruowania do zoonego schematu kategorii10. Historyjki opowiedziane przez osoby badane testem TAT maj by analizowane z punktu widzenia tego, czy wyraaj motywacj osigni. Na ich podstawie osoby badane bd klasyfikowane jako: (1) jednoznacznie zorientowane na osignicia, (2) wtpliwie zorientowane na osignicia, (3) jednoznacznie nie zorientowane na osignicia. Przyjmuje si, e osoby zorientowane na osignicia zareaguj na ambiwalentny bodziec w postaci obrazka opowiadaniem mwicym o rnych dziaaniach motywowanych osigniciami, zorientowanych na osignicie celu..Zaoenie takie pozwala z treci opowiada TA T wnioskowa o strukturze motywacji i potrzeb ich autorw. Przystpujc do ustalania kategorii analizy treci u, naley zacz od wyodrbnienia charakterystycznych komponentw instrumentalnie zorientowanej na osignicie celu sekwencji dziaa. .Komponenty te speni nastpnie rol kategorii analitycznych. Mamy wwczas do
Peny raport z badania patrz ibidem, s. 191 i nasi. Podstaw kategoryzacji jest analiza pojciowa. Por. D. McClelland i wsplaut.: The Acttievement Mo)ive, New York 1953, s. 111 i nast.
10 1 1

czynienia z takim rozumowaniem: Jednostka ywi potrzeb. Potrzeba ta rodzi wyobraenie celu, ktrego osignicie rwnaoby si jej zaspokojeniu. Za dziaanie motywowane osigniciami uznaje si takie dziaanie instrumentalne, ktrego cele definiowane s spoecznie jako wartoci i wymagaj od jednostki, aby o ich zdobycie rywalizowaa Z innymi. Wartoci te to albo powszechnie cenione dobra, albo role spoeczne cieszce si wysokim prestiem w spoeczestwie. Jednostka obmyla postpowanie, ktre powinno suy osigniciu wyobraonego cela. Rwnoczenie, przewiduje moliwy sukces albo niepowodzenie swego dziaania. W toku samego dziaania mog pojawia si przeszkody. Ostateczny sukces albo niepowodzenie wywouje w niej emocje pozytywne albo negatywne. W ten sposb zostao ju okrelone dziesi kategorii. Dla atwiejszego stwierdzenia, e dziaanie zorientowane na osignicie celu oceniane jest pozytywnie, wprowadza si jeszcze kategori przyswki nacechowane pozytywnie" i podobnie dla atwiejszego stwierdzenia pozytywnej oceny dbr i rl spoecznych kategori przymiotniki nacechowane pozytywnie". Dla lepszego rozpoznania zwizkw syntaktycznych wprowadza si kategori bycie, stawanie si". Poniewa dziaanie motywowane osigniciami zmierza czsto do celw odlegych ostatecznie uwzgldniona zostaje jeszcze kategoria czas". Schemat kategorii wyglda wic nastpujco:
kategorie potrzeba bycie, stawanie si rywalizacja aktywne czasowniki nacechowane pozytywnie przyswki nacechowane pozytywnie cenione dobra pozytywnie oceniane role spoeczne przymiotniki nacechowane pozytywnie przeszkody sukces niepowodzenie przykady yczenia, nadzieje, potrzeby, dania bycie, stawanie si, wyrastanie uzyskiwa, przezwycia, osiga, bra czyni, robi, pracowa, wymyla pi ln i e, starannie, gruntownie odkrycie, wynalazek, inteligencja, gactwo sdzia, profesor, lekarz, adwokat duy, potny, obiecujcy, sawny, bitny kryzys, strata, egzamin sawa, powaanie, sukces bd, pomyka, niepowodzenie

bo-

wy-

Metody. Opracowanie kategorii analitycznych emocje pozytywne emocje negatywne czas

203

szczliwy, wesoy, zachwycony, uradowany smutny, przestraszony, zmieszany przez cale ycie, przez wiele lat, przez wiele tygodni

Po opracowaniu tych czternastu kategorii trzeba dokona nastpnego kroku. Ani rejestrowanie lunych jednostek jzykowych nalecych do poszczeglnych kategorii, ani obliczanie czstotliwoci, z jak wystpuj one w opowiadaniu, nie prowadz do wykrycia w tekcie wtkw motywowanych osigniciami. Znaczenie jednostek jzykowych mona zrekonstruowa dopiero wwczas, gdy odnosz si przynajmniej do dwu rnych kategorii pozostajcych w zwizku syntaktycznym. Dopiero wtedy mona orzec, czy poszukiwany temat wystpuje w tekcie czy nie. Dlatego trzeba ustali reguy okrelajce takie syntaktyczne zwizki kategorii, ktre mona zinterpretowa jako wyraajce dziaania motywowane osigniciami. Skonstruujemy dziewi takich regu: (1) potrzeba + rywalizacja przykad: Mia nadziej zyska szacunek"; (2) sukces + emocja pozytywna przykad: Cieszy si z uzyskanego w kocu uznania"; (3) niepowodzenie + emocja negatywna przykad: Nie przeforsowawszy swego wynalazku, peen rozgoryczenia wycofa si"; (4) aktywny czasownik nacechowany pozytywnie -| przyswek nacechowany pozytywnie (take okrelenie przyswkowe) przykad: Obsesyjnie pracowa nad swoim dzieem"; (5) aktywny czasownik nacechowany pozytywnie + cenione dobro przykad: Przez wiele lat pracowa, by w kocu dorobi si majtku"; (6) przymiotnik nacechowany pozytywnie + cenione dobro przykad: Dy do zdobycia wielkich pienidzy"; (7) potrzeba + bycie + pozytywnie oceniana rola spoeczna przykad: Chcia zosta sawnym lekarzem"; (8) potrzeba + bycie -f- przymiotnik nacechowany pozytywnie przykad: Marzy, e stanie si sawny";

204

Analiza treci

(9) bycie -(- sukces (dotyczy tylko ostatniego zdania w tekcie) przykad: Jego dzieo stao,si wreszcie sawne". W przypadku regu 2 i 3 kategorie sukces" bd niepowodzenie" w poczeniu z emocj pozytywn lub negatywn mog znajdowa si wic w jednym, lecz w dwch kolejnych zdaniach. Po ustaleniu tych regu mona przystpowa do kodowania poszczeglnych jednostek tekstu. Kade zdanie lub kada para zda s kwalifikowane z tego punktu widzenia, czy podpadaj pod ktr z regu. Wszystkie przypadki odpowiadajce ktrej z regu s rejestrowane z zaznaczeniem, ktrej z nich dotycz. Do grupy pierwszej (jednoznacznie motywowane osigniciami) zalicza si te teksty (opowiadania), w ktrych wystpuje przynajmniej jedno zdanie lub para zda odpowiadajcych jednej z dziewiciu wymienionych regu. Do grupy drugiej te teksty, ktre zawieraj przynajmniej dwie jednostki jzykowe podpadajce pod kategori aktywny czasownik nacechowany pozytywnie" lub jedn jednostk z kategorii przeszkody". Wszystkie pozostae teksty zaklasyfikowane zostaj jako jednoznacznie nie motywowane osigniciami. Oczywicie, mona przyj take inne reguy klasyfikacji. OWiczajiie, budowa indeksu, weryfikacja hipotez. W przedstawionym wyej przykadzie wykroczylimy ju o krok poza etap konstruowania kategorii mwic o obliczaniu i ostatecznej klasyfikacji poszczeglnych tekstw zgodnie z przyjt typologi teoretyczn. Porwnanie tekstw z punktu widzenia ich oglnej charakterystyki wymaga czsto sporzdzenia indeksu uwzgldniajcego zbiorczo te rne wymiary treci, ktre w schemacie analitycznym wystpuj oddzielnie. Zalenie od stawianych pyta wyniki analizy treci mona nastpnie korelowa z danymi o samym tekcie (takimi np., jak moment ukazania si artykuu w druku), o jego nadawcy, odbiorcach, okolicznociach powstania itd. W kocu za pomoc metod statystycznych weryfikuje si istotno stwierdzonych rnic, co oznacza potwierdzenie bd obalenie hipotez wyjciowych. Rzetelno i trafno. Analiza treci jest rzetelna wwczas, gdy ta sama osoba dwukrotnie kodujc ten sam tekst wzgldnie rne osoby kodujce go niezalenie od siebie uzyskuj te same wyniki (czstotliwo wystpowania poszczeglnych kategorii). Stopie zgod-

?m..:,.; \-&m:-.:~!,>%Sm __ .PR, ^ IWB

Wm

-Wm-':-- W

WW

Metody ilociowe

205

noci tych wynikw mona obliczy. Nie ulega wtpliwoci, e jednoznacznie i precyzyjnie zdefiniowane kategorie oraz wyrane reguy zaliczania analizowanych jednostek do poszczeglnych kategorii zwikszaj rzetelno, ograniczaj prawdopodobiestwo subiektywnego interpretowania treci przez osob kodujc. Kolejnym warunkiem rzetelnoci wynikw jest, jak zawsze przy gromadzeniu danych, sumienne przestrzeganie ustalonych regu postpowania przez osoby kodujce. Trafno analizy treci jest trudna do sprawdzenia. Wymagaoby to udowodnienia, e osoba analizujca odczytywaa znaczenie poszczeglnych jednostek tekstowych zgodnie z tym, jak je pomyla nadawca (i jak je pojmuje odbiorca) oraz przy wnioskowaniu o zmiennych niejzykowych e zaoona zaleno midzy wystpowaniem okrelonych znakw jzykowych w tekcie a zamiarem, postaw, motywacj itd. rzeczywicie istnieje. Problemy te zostay ju omwione na wstpie. W celu sprawdzenia trafnoci wynikw analizy treci stosuje si zreszt metody omwione w rozdziale drugim (s. 85 i nast.), tzn. (1) sprawdzanie trafnoci z udziaem ekspertw {expcrt validity), (2) sprawdzanie trafnoci w grupach o znanych waciwociach (known groups validity), (3) trafno prognostyczna (predictive validity) i (4) trafno teoretyczna (construd ra/idily). 3. Niektre metody ilociowej analizy treci Z ilociow analiz treci mamy do czynienia ju wwczas, gdy okrelamy czstotliwo wystpowania pewnych treci w analizowanych tekstach. Co wicej, rwnie same treci mona traktowa jako zmienne ilociowe (zamiast 'ogranicza si tylko do stwierdzania, e wystpuj" lub nie wystpuj"). Obie moliwoci mona te wykorzysta cznie przyjmujc czsto, z jak okrelona tre wystpuje w tekcie, za wskanik intensywnoci postawy. Istnieje szereg metod analizy treci pozwalajcych mierzy ocen (lub postaw wzgldem) obiektw dowiadczenia spoecznego (grup, instytucji itd.), o ktrych jest mowa w tekcie. Ju Lasswell prbowa stosowa ilociow charakterystyk obiektw wystpujcych w te-

WW '****
.

kcic '-. Tu jednak przedstawimy bardziej zoon metod Osgooda, zwan analiz okrele wartociujcych (cvaluative assertion analy,v/.v);i.'

Analiza okrele wartociujcych. Dokonanie analizy zakada cztery warunki wstpne, i. Wyinienie wyrae okrelajcych obiekty postaw (OP) i syntaktycznie z nimi powizanych okrele wartociujcych te obiekty (GW). Obiektami postaw s np. rodzina", zwizek zawodowy", demokracja", za okreleniami wartociujcymi odnoszce si do nich orzeczniki o charakterze wartociujcym: Xjest dobry", Y strajkuje", 2. Zidentyfikowanie konstrukcji rnych syntaktycznie jako rwnoznacznych. Zdanie: Przyzwoici ludzie gardz kupcem, ktry oszukuje" byoby zatem semantycznie rwnoznaczne ze zdaniem: Kupiec, ktry oszukuje, jest w pogardzie". 3. Oceny dokonane przez rne osoby kodujce musz wykazywa wystarczajcy stopie zgodnoci. 4. Znaczenie wyrae wartociujcych nie moe pozostawia wtpliwoci. Jest tak niewtpliwie w przypadku wyrae w rodzaju zbrodniczy", mordowa" itd. Czsto jednak ocena zawarta w sowie zaley od kontekstu. W zdaniu: Dzielni robotnicy fabryki XY strajkuj, domagajc si nalenych im wiadcze socjalnych", sowo strajkowa" mona oceni jako wyraajce tre pozytywn, natomiast w zdaniu: Robotnicy fabryki XY, podburzeni przez funkcjonariuszy zwizkowych, strajkuj, powodujc tym straty w produkcji" jako wyraajce tre negatywn. Metoda analizy okrele wartociujcych skada si z kilku etapw. 1. Najpierw wszystkie bdce przedmiotem zainteresowania OP zastpione zostaj semantycznie neutralnymi symbolami (literami), aby wykluczy wpyw postaw osoby kodujcej na proces analizy. Czsto przy tym wynikaj trudnoci z rozrnieniem synonimw OP i wyrae oznaczajcych rne elementy OP, ktre musz otrzyma wasne symbole (czy np. SPD", kierownictwo SPD" i wysocy funkcjonariusze SPD" s synonimami tego samego OPT) Aby wykluczy identyfikacj poredni, zneutralizowane musz by rwnie
12 I. L. Janis, R. Fadner: The Coefficicnt of Imbalance, w: Language oj Politics, H. D. Laswell, N. Leites (red.), s. 153 i nast. 1? - Cli. E. Osgooci: The Reprcsentational Model and Rclcvant Research Methods w: Trends in Content Analysis, I. de Sola Pool (red.), Urbana 1959, s. 41.

Metody ilociowe. Analiza okrele wartociujcych

207

takie wyraenia, ktre mog zasugerowa tosamo OP, np. amerykascy" w zdaniu: Miujcy wolno nard wietnamski (OP) dawi amerykascy agresorzy". 2. Nastpnie wszystkie zdania zawierajce neutralne symbole OP przekada si wedug przyjtej formuy na zdania pioste, aby lepiej uwidoczni okrelenia (O W) charakteryzujce OP. Stosuje si dwie zasadnicze formy zda prostych: (1) syntaktyczne powizanie OP z OW czasownikowym lub przymiotnikowym (orzeczniki jednowy-razowe): ZFjcst pilny; XY zwyciy; (2) syntaktyczne powizanie OP z innym OP, implikujcym ocen wartociujc (orzeczniki dwu-wyrazowe): XY pokona przestpc. Rozczonkowanie zdania zoonego: Wprawdzie dzielni DX wspomagali DZ w jego walce ze skorumpowanym EF, ale nie dowierzali DZ bez zastrzee" wyglda zatem mniej wicej tak:' 1. DX s dzielni. 2. DX wspomagaj DZ. 3. DX nie dowierzaj w peni DZ. 4. EF jest skorumpowany. 5. DZ walczy z EF. Przeksztacone zdania skadaj si gramatycznie z podmiotu, orzeczenia i dopenienia. 3. Dla kadego OP, o ktrym badacz chce si dowiedzie, jak jest oceniane, sporzdza si osobn tabel kodow i nanosi na ni wszystkie przeksztacone zdania zawierajce dotyczce go okrelenia. Nastpnie w kadym z tych zda ocen OP stanowicego jego podmiot szacuje si ilociowo. W tym celu tre wartociujc orzecze i dopenie kwalifikuje si jako pozytywn lub negatywn oraz okrela jej intensywno posugujc si oznaczeniami liczbowymi od +3 do 3. Orzeczenia kwalifikuje si zalenie od tego, czy w ukadzie syntaktycznym peni funkcj asocjatywn czy dysocjatywn. DX wspomagaj DZ" zawieia orzeczenia o asocjatywnej (jednoczcej) funkcji, otrzymuje wic znak plus (+), DZ pokona EF" zawiera orzeczenie o funkcji dysocjatywnej (dzielcej), zostaje wic oznakowane minusem (). Nadawanie tym wartociom wag nie podlega reguom formalnym, decyzja naley do osoby kodujcej.

208

Analiza treci

Tabela 17 przedstawia jeden z moliwych wycinkw tabeli kodowej. Kierunek i intensywno wartociowania zawartego w kadym ze zda wynika z wartoci przypisanych orzeczeniu i dopenieniu. Ustalenie redniej oceny okrelonego OP, wynikajcej z caego tekstu, wymaga na zakoczenie sporzdzenia indeksu, ktrego warto waha si midzy +3 i 3 ". Indeks ten pozwala porwnywa rne teksty.
Tabela 17 Tabela kodowa analizy wartociujcej OP Orzeczenie dozna jest przyczyni sic utraci! Warto Dopenienie Warto Ocena wynikowa 6

DF DF DF DF

+3

+3
+2 3

cikiej poraki wyborczej wewntrznie zaamany do nowej koniunktury gospodarczej wiarygodno

_2

3 +2 +3 0

9 +4
9 20

Liczba zda: 4

Kontynuacj analizy okrele wartociujcych jest analiza obrazu. Za pomoc tej samej techniki co przy analizie okrele wartociujcych bada si tu dwa dalsze wymiary semantyczne (omwione ju w zwizku z dyferencjaem semantycznym na s. 64 i nast.), a mianowicie wymiar sil sabo1' i wymiar aktywno pasywno". W ten sposb postawy wzgldem okrelonych obiektw zostaj schaS;j w uyciu dwie formy tego indeksu: ( I) sum ocen wynikowych poszczeglnych zda dzieli si przez liczb zda i mnoy przez 1/3:
w

IE(W0-Wcl)\

3-|

;v j

(2) way si dodatkowo wszystkie wartoci orzecze w ten sposb, e sum ocen wynikowych (jzieli si przez sum bezwzgldnych wartoci orzecze:

SOK)

Metody ilociowe. Analiza kontyngencji

209

rakteryzowane trjwymiarowo. Podstawowa rnica midzy technik dyferencjau semantycznego a analiz obrazu polega na tym, e ta ostatnia, zamiast zleca klasyfikacj obiektw postaw wedug przyjtych wymiarw osobom badanym, posuguje si materiaem, ktry ju powsta. Orzeczenia i dopenienia zda prostych kodowane s zatem trojako: pod wzgldem kierunku (+, ) i intensywnoci zawartych w nich ocen, pod wzgldem siy lub saboci przypisywanej OP oraz pod wzgldem przypisywanej mu aktywnoci lub pasywnoci. Analiza kontyngencji. Analiza kontyngencji13 suy do okrelania szczeglnej struktury asocjacji midzy rnymi pojciami. Stosuje si j przede wszystkim w odniesieniu do tekstw powstajcych spontanicznie, gdzie asocjacje nie s w sposb konieczny uwarunkowane wzgldami argumentacji, tzn. nadawca nie stosuje ich z rozmysem, np. w celu propagandowego oddziaywania na odbiorc. Poniewa czstotliwo skojarze okrelonych sw w tekcie moe by czsto rzecz przypadku, naley wyapa wyraenia wystpujce w skojarzeniu z czstotliwoci wykraczajc poza prawdopodobiestwo losowe. Analiza kontyngencji skada si z nastpujcych etapw: 1. Najpierw w materiale tekstowym trzeba wyodrbni jednostki. Jeeli materia ten nie dzieli si na jednostki tekstowe w sposb naturalny, jak w gazetach na artykuy, w powieciach na rozdziay itd., trzeba podzieli go na jednostki mniej lub bardziej sztuczne. 2. Stosownie do pyta badawczych ustala si kategorie analityczne. Badanie moe dotyczy np. powiza midzy wyraeniami dobrobyt", postp", ubezpieczenie spoeczne", zwizek zawodowy", strajk", kryzys", spoeczny brak pewnoci". Ich odpowiedniki semantyczne rwnie byyby zaliczane do tych samych kategorii. Im bardziej szczegowo potraktowane s kategorie (w przypadku skrajnym mog one obejmowa tylko okrelone sowa), tym wikszy objtociowo musi by materia, w przeciwnym bowiem razie kon-tyngencje bd nieistotne. 3. Sporzdza si macierz danych, w ktrej zaznacza si obecno lub nieobecno odnonych wyrae w kadej jednostce tekstowej
16

Ch. E. Osgood: The Representational Model, s. 61 i nast.

14 Wprowadzenie...

210

Analiza treci

Tabela IS Macierz danych do analiz kontyngencji y Kategorie analizy treci ABC i


9

rednostki

D + .

E... + +

N + + +

+
_ + + + +

+
+ +

3 '4 5

+ + +

Czstotliwo wzgldna: 70 20 30

+
10 30

osobno (patrz tab. 18). Jeeli jednostki tekstu s bardzo due, to mona poprzesta na stwierdzeniu, czy okrelone wyraenie wystpuje w nich z czstotliwoci ponadprzecitn, co zaznacza si w macierzy jako + "'. 4. Oblicza si wzgldn czstotliwo wystpowania kadej z kategorii analizy treci we wszystkich jednostkach tekstu icznie. W tab. 18 wzgldna czstotliwo A wynosi 70%, B 20% itd. Std mona obliczy warto oczekiwan wystpienia okrelonej kombinacji dwch kategorii: PAB = PAxPn. Warto oczekiwana rwnoczesnego wystpienia A i B w tab. 18: PAn = 0,70x0,20 = 0,14. Wartoci oczekiwane nanosi si nastpnie na tabel kontyngencji (tab. 19) powyej przektnej. Rzeczywist czstotliwo wzgldn wystpowania dwch kategorii cznie, ustalon na podstawie macierzy danych (tab. 18), nanosi si poniej przektnej. 5. Porwnuje si czstotliwo wzgldn kadej kombinacji dwch kategorii z odpowiedni wartoci oczekiwan. Jeeli czstotliwo wzgldna kombinacji jest znaczco wiksza lub niniejsza ni warto oczekiwana, fakt ten mona przyj za wskanik ujawniajcej si w tekcie struktury asocjacji poznawczych. Jeeli czstotliwoci

RwraF.

. WSR

^W

Metody ilociowe. Analiza kontyngencji Tabela 19 Tabela kontyngencji


Kategorie A A B C D B 0,14 analizy treci C 0,21 0,06 D 0,21 0,06 0,09 E... 0,07 0,02 0,03 0,03 N 0,21 0,06 0,09 0,09

211

0,21 0,31 0,06

0,12 0,04

__
0,12

0,10

0,20

0,07

0,12

0,31

0.18 0,42

0,12

0,03

0,15

wzgldne rni si od wartoci oczekiwanych w stopniu nieistotnym, mona to uzna za wskazwk, e midzy zawartoci semantyczn danych kategorii analitycznych nie wystpuje zwizek uwarunkowany struktur asocjacji. Istotno rnicy midzy wartoci oczekiwan a czstotliwoci wzgldn mona oszacowa posugujc si odchyleniem standardowym wartoci oczekiwanej. Odchylenie to oblicza si wedug wzoru:

Pi\-P)
W przykadzie ' V N dla wartoci oczekiwanej AC wynosi ono: /0,2T0J9
20 0,073

Wyznacza ono granice odchyle losowych od wartoci oczekiwanej. Jeeli jest ona niniejsza ni rzeczywista czstotliwo wzgldna, ktra dla kombinacji AC wynosi 0,31, to znaczy, e asocjacja tych kategorii nie jest rzecz przypadku, lecz wynika ze struktury

poznawczej mwicego lub piszcego. Poniewa analiza kontyngencji nie uwzgldnia syntaktycznych powiza midzy jednostkami jzykowymi, wic jednoczesne wyst-

212

Analiza treci

powanic dwch jednostek nie dostarcza adnych informacji o rodzaju zwizkw semantycznych midzy nimi. Jeeli np. w jednej gazecie zdanie: Wolno i komunizm wykluczaj si nawzajem" wystpuje rwnic czsto jak w innej zdanie: Komunizm jest warunkiem wolnoci", to wprawdzie zdania te semantycznie sobie przecz, ale analiza kontyngencji wykae dla obu gazet t sam, nieprzypadkow zaleno midzy wolnoci" a komunizmem".
Zadania 1. Jaki materia! tekstowy (teksty rdowe, periodyki) naley podda analizie, jeeli chce si za pomoc analizy okrele wartociujcych zweryfikowa hipotez, e w obliczu zagraajcego kryzysu postawa zwizkw zawodowych i przedsibiorcw jest bardziej antagonistyczna ni w czasach pomylnej koniunktury? 2. Prosz przygotowa artyku gazetowy na tematy aktualne do analizy okrele wartociujcych, neutralizujc wyraenia okrelajce obiekty poitaw i rozczlonkowujac zdania na zdania proste. Prosz sporzdzi tabel kodow dla gwnego OP i przeprowadzi postpowanie wartociujce. 3. Prosz przeprowadzi analiz treci ogosze matrymonialnych z uwzgldnieniem wszystkich wymienionych w ustpie 2 niniejszego rozdziau etapw, ustalajc z jak czstotliwoci poszukiwane s okrelone cechy potencjalnych wspmaonkw (a) mczyzny i (b) kobiety oraz jakie cechy poszukujcych wspmaonkw (a) mczyzny i (b) kobiety wysuwane s na plan pierwszy jako rzekomo atrakcyjne.

Rozdzia dziewity

Eksperyment

1. Eksperyment jako metoda analizy zalenoci przyczyno wy eh Eksperyment mona uzna za najszlachetniejsz z metod badawczych, poniewa pozwala dochodzi uwarunkowa przyczynowych. Nic podejmujc dyskusji nad pojciem przyczynowoci, przyjmiemy za podstaw nastpujc definicj pragmatyczn: dwie lub wicej zmiennych czy zwizek przyczynowy, jeeli ich wzajemny stosunek ma charakter empirycznie nieodwracalny, niesymetryczny. X wywouje Y (X -> Y), ale nie odwrotnie. X jest tu zmienn niezalen, Y zmienn zalen \ Przykadowo rywalizacja (X) powstaa midzy czonkami grupy osabia ich wzajemn yczliwo (Y). Ta yczliwo moga ju wprawdzie wczeniej z innych przyczyn by niewielka, ale fakt ten sam w sobie nie rodzi rywalizacji. Warunkiem podjcia eksperymentu jest zakoczenie opisowej fazy bada bd posiadanie skdind koniecznej wiedzy o sytuacji. Potrzebna jest znajomo zarwno jednostek badawczych, jak zmiennych, ale ponadto przynajmniej wstpne zaoenie co do zalenoci midzy nimi. Czsto stwierdzona jest ju take empirycznie korelacja (prawidowo empiryczna) i rzecz idzie o to, aby sprawdzi w diodze eksperymentu, czy zwizek ma charakter przyczynowy i jak on si konkretnie ksztatuje. Eksperyment stanowi wic stosunkowo pn faz procesu badawczego. Pragnc ustali zwizek pizyczynowy, badacz musi operowa zmienn niezalen w okrelonej sytuacji i obserwowa skutki tych
1 Na temat zasady przyczynowoci patrz H. A. Simon: Modcls of'Mmi, New York 1957, s. JO i nast. oraz E. Nagel: Struktura nauki, tum. J. Giedymin, B. Rassalsld, H. Eilstein, Warszawa 1970, s. 277 i nast.

214

Eksperyment

operacji. I1!) to jednak, aby mie pewno, e zaobserwowany skutek rzeczywicie wywoa'a zmienna niezalena, musi rwnoczenie spra wowa kontrole nad pozostaymi czynnikami oddziaujcymi na dan sytuacj. W badaniach, spoecznych, te dwa istotne warunki ekspery mentu - ... kontrola czynnikw i swobodne operowanie zmienn nie zalen czsto okazuj si niemoliwe do spenienia. Trudnoci te, ograniczajce moliwo stosowania metod eksperymentalnych, przez dugie lata byy argumentem w ustach tych, ktrzy odmawiali przy znania naukom .spoecznym statusu nauki cisej. Badania uasi-eksperymcntalne kiedy badacz nie moe bezporednio operowa zmienn niezalen, a czynniki intciTcrujce w danej sytuacji kontro luje tylko symbolicznie nie mog zastpowa prawdziwego ekspe rymentu, poniewa pozwalaj jedynie na snucie (mniej lub bardziej uprawnionych) przypuszcze co do zwizkw przyczynowych, nie pozwalaj natomiast na ich faktyczne stwierdzenie. Dla wartoci wynikw nie ma za to decydujcego znaczenia, czy eksperymentu do konuje si w laboratorium czy w warunkach naturalnych, jakkolwiek w tym drugim przypadku kryteria eksperymentu s zwyke, ze wzgl dw praktycznych, trudniejsze do spenienia. Eksperyment jest to podejcie badawcze, a nie technika gromadzenia danych. Jego realizacja wymaga jednak uycia technik w rodzaju obserwacji czy wywiadu socjologicznego dla ustalenia, jakie zmiany dokonay si pod wpywem zastosowanego bodca. W badaniach eksperymentalnych, podobnie jak nieeksperymentalnych, mog by stosowane rozmaite techniki gromadzenia danych. 2. Schemat eksperymentu badawczego Podstawow kwesti w badaniach eksperymentalnych jest pytanie, jak mona wykaza, e dana zmienna jest wanie zmienn niezalen oiaz jak si powinna wzgldem niej zachowywa przypuszczalna zmienna zalena, aby moga by za tak uznana? Pierwszy odpowiedzia na te pytania John Stuart Mili".
2 J. S. Mili: System logiki dedukcyjnej i indukcyjnej, tum. C. Znamierowski, Warszawa .1962.


Schemat. Milki kanony indukcji 215

Milla kanony indukcji. Przypumy, e A, B, C, X i Y s zmiennymi dwuwartociowymi", tzn. jako cechy albo wystpuj, albo nie wystpuj. Ich brak symbolizuje znak negacji ~"; np. ~X oznacza brak (niewystpowanie, nieobecno) X. Mili opracowa dwie metody indukcji przez eliminacj. 1. Kanon jedynej zgodnoci:
X, A, B, C -> 7 (1)

X, ~ A, ~ B, ~ C - Y

(2)

Jeeli wystpuj zmienne X, A, B i C, to wystpuje take Y, ktrej przyczyn naley ustali (zdanie 1). Ktra z czterech zmiennych jest waciwym czynnikiem sprawczym 7? Jeeli wystpuje tylko X, nie wystpuj natomiast A, B i C, to wystpuje /(zdanie 2). Z tych dwch zda wynika, e X jest przyczyn Y. 2. Kanon jedynej rnicy:
X, A, B, C - Y (1)

~ X, A, B, C -* ~ Y

(2)

Jeeli wystpuj zmienne X, A, B i C, to wystpuje take Y (zdanie 1). Jeeli nie wystpuje X, wystpuj natomiast A, B i C, to nie wystpuje Y (zdanie 2). Wynika std, e przyczyn Y jest X. Kanony te mona ze sob poczy. Otrzymamy wwczas nastpujcy cig zda:
X, A, B, C -> Y (1)

X, ~ A, ~ B, ~ C -* Y ~X, A, B, C - ~y

(2) (3)

Z tych trzech zda wynika; e X jak si przy takich okazjach mwi jest konieczn i wystarczajc przyczyn Y, tzn. X musi wystpi, aby wystpio Y oraz sam X moe spowodowa wystpienie Y. Kanony Milla krytykuje si z rnych stron3. Wskaemy tu dwa najwiniejsze zarzuty. Po pierwsze, kanony Milla maj zastosowanie
3

Por. krtkie omwienie R. L. Ackolla: Sckntijic Method, New York 1962, s. 312 i nast.

216

Eksperyment

tylko przy zmitnnych dwuwartociowych (wystpuje lub nie wystpuje). Bardzo czsto jednak chodzi nie o to, czy cecha wystpuje c/y nic, lecz o to, juk przybiera, wie/ko. Co wicej, wiele istOiiiych zmiennych (np. pe) wystpuje zawsze. Drugi zarzut stawiany kanonom Milla jest znacznie powaniejszy. Przewidywany czynnik sprawczy X uwikany jest w okrelone rodowisko" (czynniki A, B i C). W drodze eliminacji metod jedynej zgodnoci lub jedynej rnicy powinno si wic stwierdzi, ktra spord zmiennych wchodzcych w skad rodowiska" powoduje powstanie Y: Caego jednak rodowiska A'nie mona wyeliminowa, liczba i rodzaj czynnikw, ktre si na nie skadaj i przypuszczalnie oddziauj na Y, nie jest bowiem znana. By moe wic Y determinuje nie znany czynnik D. W przypadku kanonu jedynej zgodnoci sytuacja mogaby wyglda nastpujco: X, A, B, C @-> Y X, ~ A , ~ B , ~ C @-+ Y (!) (2)

Kko, w ktrym znajduje si D, oznacza, e D jest nie znane. W przypadku kanonu jedynej rnicy mogaby si zdarzy rzecz nastpujca: X, A, B, C@-+ Y ~X, A, B, C (/>)-> - Y (1) (2)

Nie mona zatem wykluczy a nawet jest bardzo prawdopodobne e wanie D wystpuje lub nie wystpuje razem z X. Ten drugi zarzut spowodowa, e w naukach spoecznych, w ktrych uwarunkowania maj najczciej charakter wicloczynnikowy i w ktrych stosunkowo mao wie si o przedmiocie badania, zrezygnowano raczej z kanonw Milla. Jedynie w naukach przyrodniczych, gdzie wielokrotne badania pozwalaj do dobrze pozna rodowisko" (domniemanego) czynnika sprawczego, uznaje si jeszcze kanony Milla. Tote eksperymenty w dziedzinie fizyki prowadzi si z reguy zgodnie z tymi kanonami. Wspczesny eksperyment stochastyczny. Eksperyment zgodny z kanonami Milla nazywa si czsto eksperymentem deterministycznym". poniewa opiera si na deterministycznym widzeniu wiata. Pracom

Schemat. Eksperyment stochastyczny

217

statystycznym R. A. Fischera i w latach trzydziestych zawdziczamy zasady nowoczesnego eksperymentu stochastycznego, nie obarczonego adnym z dwu wyej wymienionych mankamentw eksperymentu deterministycznego. Przedstawimy go niej, przyjmujc, e (domniemany) czynnik sprawczy X jest zmienn dwuwartociow (wystpuje, nie wystpuje), za zmienna zalena ma charakter ilociowy. Osobami badanymi bd studenci, a celem eksperymentu jest odpowied na pytanie, czy obejrzenie okrelonego filmu (X) ma wpyw na si uprzedze (Y). Przebieg eksperymentu mona zapisa nastpujco : Gx: X-+ Yx Gr. ~Ar- 72 Gx i Go s to dwie grupy studentw wybrane ze zbiorowoci generalnej studentw uniwersytetu przy uyciu metody, ktr omwimy niej. Wobec Gx zastosowano bodziec eksperymentalny X: grupie tej pokazano film pozytywnie przedstawiajcy rozwj pastwa Izrael. Nastpnie za pomoc ilociowej skali intensywnoci uprzedzenia do ydw zmierzono warto uprzedze Yx. Grupie G2 nie pokazano adnego filmu (~X), a jedynie zmierzono intensywno uprzedze, stwierdzajc warto Y2. Jeeli Y1 istotnie rni si od Y2, to badacz ma piawo uzna t rnic za skutek bodca X. Na tym bardzo prostym przykadzie mona omwi zasady nowoczesnego eksperymentu. 1. Identyczno obu grup. Yx i Y2 mog by zasadnie porwnywane, jeeli grupy Cj i G, s jednakowe, i topod wzgldem wszystkich zmiennych, ktre opiecz X mogy mie wpyw na intensywno uprzedzenia Y. Warunek ten nazywamy kontrolowaniem nie znanych czynnikw sprawczych. S one kontrolowane, jeeli wiadomo, e ich wpyw na Y jest w obu grupach taki sam. Jednakowo grup uzyskuje si zazwyczaj dwiema metodami: za pomoc doboru losowego lub doboru parami. a. Dobr losowy (ang. randomization). Obie grupy stanowi prby losowe tej samej zbiorowoci generalnej (zbiorowo studentw uni1

JR.. A. Fischer: The Design oj' Expcrimen1s, London 1935.

218

Eksperyment

wersytetu). Zgodnie z matematyczno-statystyczn teoria prawdopodobiestwa, prBy te (w granicach bdu szacunkowego) s jednakowe pod wzgldem wszystkich swoich cech (warto rednia, rozkad czstoci). W ten sposb nie znane czynniki sprawcze s kontrolowane. Przy Milowskicj metodzie jedynej zgodnoci nie podejmuje si natomiast adnych krokw zmierzajcych do tego, aby obie grupy oprcz X i kontrolowanych zmiennych A, B i C take pod wzgldem innych, nie znanych, a wpywajcych na Y, zmiennych byy porwnywalne. Jeeli uczestniczca w eksperymencie zbiorowo jest zbyt maa, aby wycign z niej dwie prby, dzieli si j na dwie grupy wedug zasady doboru parami. J tym razem, w myl zasad teorii prawdopodobiestwa, mona przyj, e cechy obu grup s jednakowe pod warunkiem, e grupy te nie s zbyt mae. b. Dobr parami (ang. mcttclung). Jeeli eksperyment ma dotyczy maej zbiorowoci, jednakowo obu grup mona uzyskiwa stosujc metod matcliing. Wwczas gdy przypuszcza si, e oprcz czynnika X intensywno uprzedze warunkuj pe i wiek studentw, mona te cechy uwzgldni dzielc badanych na podgrupy jak w tab. 20.
Tabela 20 Podgrupy przy doborze parami
Ple

Wiek poniej 20 lat 20 15 i I


20">5

lat j j

Mczyzn i Kobiety

powyej 25 lat 20 IS

40 30

Kad z szeciu podgrup dzieli si nastpnie losowo na poow. Jedna poowa to grupa G,, druga to grupa Go5. W ten sposb kada
1 Jeli podgrupa skada sic z nieparzystej liczby osb, to jedna jej polowa bdzie miaa o jedn osob wicej ni druga. Nad faktem tym mona przej do porzdku dziennego, jeli podgrupa jest wystarczajco dua, ale mona take drog losowania zredukowa liczb osb w podgrupie, tzn. usun jedn z nich, otrzymujc w ten sposb liczb parzyst.

Schemat. Eksperyment stochastyczny

219

osoba w jednej grupie ma bliniaka" (pod wzgldem wybranych cech wsplwarunkujcych) w drugiej grupie. Dlatego metod t nazywa si doborem parami. Podzia losowy zapewnia to, e pod wzgldem wszystkich innych nie znanych cech warunkujcych poowy kadej podgrupy bd statystycznie rzecz biorc jednakowe (pod warunkiem, e podgrupy nie s zbyt mae). W ten sam sposb mona zrwnoway kilka czynnikw. W przypadku jednak, gdy podgrupy s zbyt mae, ich podzia losowy spowoduje faszyw jednakowo". Dobr [larami mona stosowa take wobec prb wycignitych z wielkich, zbiorowoci. Niekiedy wymienia si jeszcze trzeci metod uzyskiwania podobiestwa grup: wyrwnywanie parametrw rozkadw istotnych zmiennych . Osoby badane dzieli si z punktu widzenia domniemanych cech wspwarunkujcych na dwie grupy tak, aby kada reprezentowaa t sam warto redni i ewentualnie takie samo rozproszenie wok rednich. Jeeli przypuszcza si, dajmy na to, e czynnikiem wspwafunkujcym jest wiek, to w obu grupach powinna by ta sama rednia wieku i ewentualnie ten sam rozkad grup wiekowych 7. Jest to uproszczona forma doboru parami. W odrnieniu od waciwej metody, matching tym razem inne nie znane czynniki sprawcze pozostaj poza kontrol, poniewa przydzia do grup Gx i C2 nie przebiega losowo. 2. Bodziec eksperymentalny. W grupie G^ eksperymentator stosuje bodziec eksperymentalny (w naszym przykadzie jest nim film). Grupa G-, nie podlega adnym manipulacjom. Gx jest grup eksperymentaln, G2 grup kontroln. Wane jest, e badacz moe sam operowa bodcem, decydujc, czy zastosuje go w grupie Gx czy G. Jest to warunek sine qua non rzeczywistego eksperymentu, tylko wwczas bowiem mona mie pewno, e zmiana Y (zmiennej zalenej) spowodowana zostaa przez X (zastosowany bodziec). 3. Zmiany zmiennej zalenej. Po zastosowaniu bodca eksperymentalnego mierzy si i porwnuje warto Y (w przykadzie: si
8

Patrz np. E. Grecnwood: Das Exper!ment in i!er Soziologte, w: Beobachtung mul Experimenl in der Sozialforschimg, R. Knig (red.), Koln 1950. 7 Zastrzeenia wobec tej metody patrz rozdzia trzeci s. 92.

220

Eksperyment

uprzedze) w C7, i 6'2. Jeeli wartoci te rni si midzy sob, to powstaje jeszcze pytania, czy rni si one istotnie. Przy eksperymencie stochastycznym jest bowiem moliwe, e rnica ta ma charakter przypadkowy, poniewa Gt i G2 s do siebie podobne tylko jako prby, tzn. jednakowe" tylko w okrelonych granicach bdu. Istotno rnicy wartoci 7 sprawdza si za jsomoc testu. W uytym przykadzie stosuje si zazwyczaj test t, ktrego nie bdziemy tu omawia 8. Mona take posuy si analiz wariancji; omwimy j niej. 4. Interpretacja, wynikw. Jeeli rnica midzy Ys a 7, jest rzeczywista" na okrelonym poziomie istotnoci, np. z prawdopodobiestwem 95% (patrz s. 246), to dowodzi to istnienia zwizku przyczynowego. Mona wwczas z 95% pewnoci powiedzie, e w przypadku wszystkich osb nalecych do zbioru i (czyli zbiorowoci, wobec ktrej uprawnione jest to uoglnienie) zmienna X wspokrela zmienn 7 (lub: X jest przyczyn 7). W konkretnym przypadku precyzuje si w miar moliwoci, jak ksztatuje si ta zaleno: czy 7 pod wpywem X ronie czy maleje, zmienia si proporcjonalnie czy wykadniczo itd. Jak dalece tego rodzaju stwierdzenia s moliwe, zaley od rodzaju zmiennych. Eksperyment moe wykaza jedynie, e 7 zalene jest midzy innymi od X, na 7 bowiem mog oddziaywa rwnie inne czynniki. Na przykad sia przesdu w grupie kontrolnej moe by skutkiem owych innych czynnikw". Dziaaj one take w grupie eksperymentalnej, nie mona ich jednak wypreparowa metod upodobnienia grup G^ i G2. Chcc pozna wszystkie przyczyny 7, trzeba by przeprowadzi wiele eksperymentw, w ktrych kadorazowo inny domniemany czynnik sprawczy byby bodcem eksperymentalnym, pozostae za czynniki, cznie z tymi, ktrych oddziaywanie ustalono w poprzednich eksperymentach, pozostawayby pod kontrol, tzn. byy ujednolicone w grupach 6\ i G2. Pracochonno takiego postpowania mona ograniczy stosujc eksperymenty uwzgldniajce wiele czynnikw sprawczych rwnoczenie. Wyniki eksperymentu mona uoglnia ceteris paribus, tzn. przy zachowaniu tych samych warunkw. Warunki te obowizuj jednak
" Test t opisany jest w podrcznikach statystyki. Patrz np. H. M. Blalock: Statystyka dla socjologw, tum. M. Tabin, I. Topiska, K. Starzec, Warszawa 1975, s. 166-172.

Warianty eksperymentu. Wielowartociowe zmienne niezalene

221

z ca pewnoci tylko w odniesieniu do tej zbiorowoci, z ktrej wycignito porwnywane grupy jako prby reprezentatywne (do osb zbioru i). W innych zbiorowociach warunki powodujce wystpienie stwierdzonej zalenoci mog si ksztatowa inaczej. W innej grupie spoecznej jaka cecha, ktra nie wystpuje u studentw, moe spowodowa np., e obejrzenie tego samego filmu wzmocni si uprzedze, podczas gdy u studentw j osabio. Tylko wwczas, gdy znane s wszystkie warunki wyjciowe i sposb ich oddziaywania, mona wyciga wnioski oglne bez wzgldu na reprezentatywno grup badanych, jednak przy zalenociach spoecznych sytuacja taka byaby czym wyjtkowym. 3. Warianty schematu eksperymentalnego Analizowany wyej eksperyment charakteryzowa si tym, e zastosowano w nim tylko jedn, i to dwuwartociowa (wystpuje, nie wystpuje) zmienn niezalen (czynnik warunkujcy), za zmienna zalena mierzona bya tylko jeden raz. Teraz omwimy krtko bardziej rozbudowane warianty badawcze. Eksperymenty z udziaem wielowartociowych zmiennych niezalenych. Przyjmijmy, e czynnikiem warunkujcym pozostanie w dalszym cigu obejrzenie filmu, tym razem jednak X jest zmienn porzdkow trjwartociow: Xmalo to film zawierajcy mao pozytywnych informacji o mniejszoci bdcej przedmiotem uprzedze, Iiw,, i Xdu0 to filmy zawierajce rednio i duo informacji pozytywnych o tej mniejszoci (czynnikiem warunkujcym moe by take zmienna wielowartociowa nominalna liczba osb w rodzinie bd ilorazowa nieciga wiek). Eksperyment wygldaby zatem nastpujco:
"i: Xma!o -* Yx
G"-'^rednio ~* Y*

G-j- Xduio -* Y3

W eksperymencie tym nie ma grupy kontrolnej. Kada z trzech grup jest raz grup eksperymentaln (dwie pozostae s wwczas

222

Eksperyment

jej grupami kontrdlnymi), a raz kontroln (dla ktrej z dwu pozostaych, ktra tym razem jest .grup eksperymentaln). Grupy te podobnie jak poprzednio musz by jednakowe. Za pomoc testu istotnoci trzeba sprawdzi, czy rnice midzy Yu Y2 i 7"., s rzeczywiste". Eksperyment z dwiema lub wicej zmiennymi niezalenymi. Chcc zbada wpiyw wikszej liczby czynnikw na zmienn zalen nie przeprowadzajc dla kadej z nich odrbnego eksperymentu, mona je zastosowa w jednym eksperymencie rwnoczenie. Ze wzgldw praktycznych oraz rachunkowych nie powinno ich by wicej ni cztery. Posumy si przykadem z dwiema cechami warunkujcymi. Pierwsz zmienn niezalen X bdzie, jak wyej, film: Xliwh, Xircdnjn, Xlluio. Drug zmienn niezalen bdzie dyskusja o mniejszoci" (ktrej dotycz uprzedzenia). Ten drugi czynnik oznaczymy symbolem W. Bdzie on dwuwartociowy: W i ^~W (dyskusja" i brak dyskusji"). Eksperyment ma zatem form nastpujc: C,: Xumhn W~* Y1 G,: XMnlo, W^Y, Gy. Xlhlio, W-* Y, G,_: Xmola, ~W-* Y, G4: XirtMo, ~W-+ Yt Gt,: XHatBt ~W - Yn

Tym razem potrzeba wic szeciu jednakowych grup 9 (przygotowanych albo za pomoc doboru losowego, albo doboru parami), ktre poddane zostan dziaaniu zmiennych niezalenych w szeciu moliwych kombinacjach. Eksperymenty z uwzgldnieniem zm\cnnc\ czasu. Dotychczas mwilimy o eksperymentach, w ktrych wymiar czasu gra rol tylko o tyle, e najpierw stosowano bodziec, a nastpnie mierzono zmienn-zalen. Niej przedstawimy eksperyment, w ktrym zmienia za-

' Stworzenie takich grup moe w praktyce nastrcza znaczne trudnoci. Dla zredukowania czynnoci praklyczno-empirycznych mona posuy si metod kwadratu aciskiego". Metody tej nic bdziemy tu opisywa. Jej opis patrz R. L. Ackofl": Scienlijic MethocI, s. 322 i nast. oraz W. G. Cochran, G. M. Cox: Experimental Design, New York 1957, rozdz. 4.

____ - > -".Hi

Ei&S

sHHas&aH-J!

fcasass

Sas-'.T

Warianty eksperymentu. Zmienna czasu

223

lena mierzona jest dwukrotnie (ukad before-after). Dla uproszczenia uyjemy dwuwartociowej zmiennej niezalenej.
U C-. C:
'+i

'+

r. 1
^ 1

x
~A"

y, y.

W momencie r0 mierzy si si uprzedze w obu grupach C; i C2. W momencie /+1 grupie pokazuje si film (grupa G% filmu nie oglda). W momencie r+g ponownie mierzy si si uprzedze w obu grupach. Eksperyment ten ma pewn godn uwagi przewag nad dotychczas omawianymi eksperymentami statycznymi: pozwala sprawdzi, czy grupy Gx i Ct s jednakowe pod wzgldem pocztkowej wartoci Y: ( Kj),0 i (K2)/() nic powinny si rni w stopniu istotnym. Jeeli bodziec eksperymentalny zastosowany w grupie Gt rzeczywicie oddziaa na Y, lo (Y%)t bdzie inne (zamy, e mniejsze) ni (Yi)lg. Naley przypuszcza, e rnica D1 = (Y^h (i),+, spowodowana jest dziaaniem X. Przypuszczenie to mona sprawdzi. W grupie kontrolnej G-, nie musi by (Y^),+t rwne (Y^,. Jednostki w obu grupach mog podlega okrelonym procesom dojrzewania" (zmianom zachodzcym w czasie, ktrych przyczyny eksperyment nie uwzgldnia) lub wpywom otoczenia w czasie trwania eksperymentu. Nie jest wic wykluczone, e rwnie w grupie C, wystpi rnica D._, = (Y^)h (X*)/+,. Posugujc si testem istotnoci trzeba zatem ustali, czy Dx i D% rni si od siebie istotnie. Jeeli tak, to rnice t mona przypisa dziaaniu X. Specyfika tego wariantu polega na ujawnieniu przyczyny zmiany dokonujcej si w sposb naturalny. Liczb pomiarw dokonywanych, po wprowadzeniu bodca eksperymentalnego mona rwnie zwikszy, aby pokaza, jak zmienia si jego wpyw w danym czasie. Taki eksperyment dynamiczny obarczony jest tymi samymi wadami co analiza panelowa (patrz rozdzia sidmy, s. 190). Osoby badane s dwukrotnie we wzgldnie krtkim odstpie czasu za pomoc tego samego narzdzia eksperymentalnego. Moe to mie wpyw na wynik.

224

Eksperyment

uzyskany W czasie t.h,. Czy wpyw ten rzeczywicie mia miejsce, mona sprawdzi stosujc nastpujcy wariant eksperymentalny:
h
Ui X
'+a

< G, h
G, G <

Y, Y,

Yl Y, Y, Yt

~x
X

~x

Obejmuje on dodatkowo jeszcze dwie grupy porwnawcze, w ktrych nie przeprowadzano pomiaru pierwszego. Owe dwie grupy porwnawcze stwarzaj sytuacj analogiczn do prostego eksperymentu statycznego opisanego na pocztku. Porwnujc grup pierwsz z trzeci i drug z czwart w momencie /+2 mona stwierdzi, czy pomiar pierwszy (/) mia wpyw na Y. Jeeli tak, to wartoci Y bd si midzy sob rniy. Wielko tego wpywu mona okreli za pomoc analizy wariancji czterech wartoci Y w czasie t+t (patrz niej)10.
Zadania 1. Jakie zalety i wady wykazuje nastpujcy ukad eksperymentalny? Prosz porwna go z opisanym wyej eksperymentem z uwzgldnieniem zmiennej czasu". (Por. take F. N. Kcrlinger: FoundalloM of Behmioral Research, s. 311).
to
'+1

'+>
Yi

C2:

Y%

2. Przeprowadzajc eksperyment w malej grupie naley wyjani, czy pojawienie si wroga zewntrznego wzmaga solidarno wewnlrzgrupowa. (zmienna ilociowa). Poniewa solidarno zaley prawdopodobnie w duym stopniu od struktury wewntrznej grupy (struktury wsppracy i rywalizacji), wiec czynnik ten powinien by kontrolowany, to znaczy potraktowany jak druga zmienna niezalena. a. Prosz przedstawi w formie zapisu przebieg eksperymentu. Dalsze warianty bada eksperymentalnych mona znale w pracy Kerlingera, w ktrej autor przedstawia dokonania Campbella i Solomona w tej dziedzinie. Patrz F. N. Kerlinger: Foundations of Bchaviural Research, New York 1964, rozdz. 16 i 17.
10

Statystyczne opracowanie wynikw. Rodzaje zmiennych

225

b. Z jakiej zbiorowoci, biorc pod uwag wzgldy praktyczne, naleaoby wybiera grupy porwnawcze i jakie czynniki naleaoby kontrolowa metod doboru parami, jeeli dobr losowy nie jest moliwy? c. Jakie konkretne rodki naley zastosowa, aby podda grupy dziaaniu obu zmiennych rnicujc ich nasilenie (w sprawie operowania struktur grupy patrz krtkie omwienie eksperymentu M. Deutscha w G. C. Homans: Sociat Behcwior: lis Elementary Forms, London 1961, s. 132).

4. Statystyczne opracowanie wynikw eksperymentu Rodzaje zmiennych. W dotychczas podanych przykadach zmienna niezalena miaa chaiakter albo nominalny (X, ~X), albo porzdkowy (Xmh, Xirednio, Xd,li0), za zmienna zalena Y-charakter ilociowy. Opracowanie wynikw eksperymentu, czyli po prostu sprawdzenie istotnoci rnic midzy porwnywanymi grupami, zaley w znacznym stopniu od tego, z jakiego rodzaju kombinacj zmiennych niezalenych i zalenych mamy do czynienia. Tabela 21
Tabela 21 Poziomy pomiaru i metody opracowania wynikw Zmienna zalena Y
i

Zmienna niezalena X wielowartociowa dwu wartociowa nominalna


i

porzdkowa

interwaowa/ ilorazowa

dwu wartociowa nominalna porzdkowa

test x2

wielowart oci owa

analiza wariancji dla skal porzdkowych analiza wariancji 1 1 analiza


| represji

interwalowa/ ilorazowa 15 Wprowadzenie...

226

Eksperyment

przedstawia wybrane metody opracowania wynikw przy rnych

kombinacjach zmiennych.
Test Xi (chi-kwadrat) wymieniony w tabeli omwimy w nastpnym rozdziale (s. 248). Poniewa za nie omawialimy jeszcze adnego przykadu ze zmienn zalen nominaln dwuwartociow lub wiclowartociow, scharakteryzujemy krtko specyfik takiego przypadku. Posuymy si prostym przykadem, w ktrym obie zmienne maj charakter dwuwartociowy (wystpuje, nie wystpuje): X i ^X oznacza obejrzenie filmu" i nieobejrzenic filmu", Y za i <^F istnienie uprzedze" i brak uprzedze". Eksperyment przebiega nastpujco:

Gil G2:

X-+H{Y, ~7) ~X-*H(Y, ~Y)

Po zastosowaniu bodca eksperymentalnego w grupie G mona obliczy, ile osb w jednej i drugiej grupie jest Y", a ile ~ Y", tzn. ile wykazuje uprzedzenia i ile ich nie wykazuje. Ustala si wic nie warto redni, lecz rozkad czstoci 7 Pytanie brzmi zatem, czy rozkady czstoci H(Y, ^7) rni si midzy sob w stopniu istotnym. Odpowied mona uzyska posugujc si testem -f. Dla takiej kombinacji, gdy X ma charakter ilociowy, Y za jest dwuwartociow zmienn nominaln lub porzdkow, brak testu istotnoci. W tym przypadku 7 trzeba przetransponowa na wielowartociow zmienn porzdkow (np. duo, rednio, mao). Wwczas gdy zmienna niezalena nie jest ilociowa, za zmienna zalena ma charakter porzdkowy, mona posuy si analiz wariancji dla skal porzdkowych", a mianowicie testem Kruskala-Wallisa lub testem Friedmana u. Nie istnieje natomiast test dla takiej kombinacji poziomw pomiaru w eksperymentach, w ktrych wprowadza si jednoczenie dwie lub wicej zmiennych niezalenych. Jeeli zmienna niezalena jest dwuwartociow nominalna lub porzdkowa za zmienna zalena ma charakter ilociowy (jest to przypadek omwiony w ustpie poprzednim), stosujemy analiz wariancji. Na s. 220 wspomnielimy rwnie o moliwoci zastosowania
Patrz S. Siegel: Nonparametric Statistics for the Behavioral Sciences, New York 1956, s. 166 i nast. i 184 i nast.
1 1

Statystyczne opracowanie. Analiza wariancji

227

w takim przypadku testu t. Analiza wariancji wykazuje wyszo nad testem t wwczas, gdy wprowadzamy jednoczenie dwie lub wicej zmiennych. Zastosowanie analizy wariancji w tym wanym przypadku przedstawiamy poniej. Jeeli, wreszcie, zarwno zmienne zalene, jak niezalene maj charakter ilociowy (mierzone s skal interwaow lub ilorazow), mona zastosowa analiz regresji. Omawiamy j w nastpnym rozdziale (s. 276 i nast.). Analiza wariancji. Posuymy si przykadem podanym ju wyej (s. 222), kiedy to badanie dotyczy wpywu dwch (nieilociowych) czynnikw warunkujcych na jedn zmienn zalen ilociow. Dla uproszczenia przyjmiemy, e kada z szeciu grup porwnawczych skada si tylko z piciu osb12. Tabela 22 przedstawia hipotetyczne wyniki tego eksperymentu. Poszczeglne rubryki tabeli zawieraj pi wartoci Y czonkw jednej grupy oraz rednie M dla kadej grupy. W ostatniej kolumnie po prawej stronie i w ostatnim wierszu na dole znajduj si ponadto: rednia Y dla wszystkich 30 osb (Mg) rednie w kolumnach (Mxma!o ...Mxdui0) oraz rednie grup, w ktrych zastosowano W i w ktrych nie zastosowano W (Mw i MJ). rednie w kolumnach s rednimi wartociami Y ogu osb poddanych dziaaniu okrelonej wartoci czynnika X. Teraz naley odpowiedzie na nastpujce pytania: czy rnice midzy wartociami maj charakter systematyczny, czyli nielosowy?' Ktry z czynnikw jest przyczyn tych rnic X czy W bd te oba razem ? W jakim stopniu czynnik lub czynniki warunkuj zmienn zalen Yl W odpowiedzi na te pytania pomocna jest analiza wariancji. Omwimy j krtko i wycznie w aspekcie rachunkowym bez wnikania w jej przesanki matematyczno-statystyczne 13. Pominiemy take uproszczenia podczas oblicze stosowane w praktyce, utrudniayby one bowiem zrozumienie zasad analizy wariancji.
Ponisze wywody opisuj stosunkowo prosty przypadek analizy wariancji dla grup rwnej wielkoci. 13 Pene omwienie mona znale w podrcznikach statystyki dla zaawansowanych. Patrz np. P. Ncurath: Statistik fiir Sozialwissaiscliafthr, Stuttgart 1966, s. 257-290 i 314-328 oraz J. G.Peatman: Introduetionto Applied St(itis/irx,Ncw Yotk 1963,rozd 1I.
l$
12

L*^>

228

Eksperyment
Tabela 22 Tabela podstawowa do analizy wariancji
'^mtilo

X rednio

Xduio

68 4 5. 7M=6

466 2 M= 4

1 3 3 1 M =2

Mw = 4

~w

10 8 6 10 6 Af =8
x

10 4 4 5 7 Af= 6

1 7435 M" =4

Af, =

iiiao ~ '

M.. , . =5 *rednio

A-/Y, . = 3
* duo

A/ff = 5

Spraw pierwsz jest obliczenie sumy wszystkich kwadratw odchyle od redniej oglnej Mg. Suma ta zwyczajowo nazywa si wariancj cakowit" (symbol V)M. Wariancj cakowit F oblicza si w ten sposb, e odchylenie kadej z trzydziestu indywidualnych wartoci Y od redniej oglnej Ms = 5 podnosi si do kwadratu, a nastpnie kwadraty odchyle si sumuje. Wzr: ]T V = = ]T (^ VWS)'-. Wariancja cakowita w podanym przykadzie F = = 202. Wariancja cakowita jest skutkiem oddziaywania na Y rnych czynnikw warunkujcych. Celem analizy wariancji jest wykrycie udziau poszczeglnych czynnikw w zmianach Y, tzn. ustalenie, ktre z nich stanowi przyczyn tych zmian. Dokadniej mwic: za pomoc analizy wariancji okrela si, jaka cz oglnej wariancji (wartoci 202) spowodowana jest dziaaniem czynnika X, jaka dziaaniem czynnika W, jaka cznym dziaaniem X i W, jaka za wewJest to okrelenie niecise, poniewa waciw wariancj cakowit uzyskuje si dopiero po podzieleniu sumy oglnej przez liczb stopni swobody.
14

Statystyczne opracowanie. Analiza wariancji

229

ntrzna niejednorodnoci poszczeglnych grup. Stosownie do tego mwi si o: (1) wariancji, ktrej przyczyn jest X (symbol: Vx\ (2) wariancji, ktrej przyczyn jest W (symbol: V), (3) wariancji, ktrej przyczyn jest interakcja X i W (symbol: Vxw ) i (4) wariancji powodowanej przez bd (symbol: Ve). Tak wic podstawowe rwnanie analizy wariancji (ktre tu pozostawiamy bez dowodu) ma posta: Pojcia wariancji powodowanej przez interakcj (Vxw) i wariancji powodowanej przez bd (Ve) wymagaj jeszcze wyjanienia. Z interakcj dwch czynnikw mamy do czynienia wwczas, gdy ich kombinacja powoduje zmian Y. Na przykad samo obejrzenie filmu (X) albo sama dyskusja (W) moe mie znikomy wpyw na si uprzedze (7), natomiast film poczony z dyskusj moe ujawni wpyw daleko wikszy, niby to wynikao z dodania odrbnie potraktowanych efektw X i W. czne dziaanie obu czynnikw (interakcja) wzmaga wpyw, jaki zdolny jest wywrze kady z nich z osobna. Nie wszystkie osoby w grupie reprezentuj t sam warto Y. Indywidualne wartoci Y odchylaj si mniej lub bardziej od redniej caej grupy M. Mwic w jzyku analizy wariancji: w kadej grupie wystpuje wariancja wewntrzgrupowa (ang. within-group varicmce). Przyczyny tej wariancji s nie znane (powoduj je czynniki czciowo lub zupenie nie znane). Dlatego nazywa si j take wariancj nie wyjanion lub wariancj powodowan przez bd. Wariancj t trzeba obliczy. W tym celu w kadej grupie odchylenia piciu indywidualnych wartoci Y od redniej grupowej podnosi si do kwadratu, a nastpnie sumuje. Wzr: Ve dla kadej grupy = (YM)-. W pierwszej grupie wynosi ona 10. Obliczone w ten sposb sze wartoci dla szeciu grup dodaje si otrzymujc Ve. Wynosi ona V, = 92. Wariancja uwarunkowana czynnikiem X(VX) odpowiada rozproszeniu trzech rednich Mx wok redniej oglnej Mg. Trzeba zatem obliczy i doda kwadraty odchyle rednich Mxmqlo, Mxirtini0, Mxdui0 od redniej oglnej Ms, wedug wzoru:

I.v=vx+vw+v+vt

Vx^Y.nx(MXmJ-Msy-

230

Eksperyment

Zastpujc symbole liczbami: V_, = 10 (7 5)2+10 (5 5)=+10 (3 5)8 = 80. Kady Kwadrat odchylenia mnoy si przez nx 10, poniewa kada rednia Mx jest wypadkow dziesiciu wartoci Y. Analogicznie postpuje si przy obliczeniu wariancji Vw, czyli uwarunkowanej przez W. Wzr: Vw = Y,nw'iMw,~v> -^Q2- Po podstawieniu danych liczbowych: F, = 15-(4 5)2 + 15-(6 5)2 = 30. Kady kwadrat odchylenia mnoy si przez n =15, poniewa w kadym z dwu rzdw skadajcych si z trzech klatek mieci si pitnacie wartoci Y. W ten sposb obliczylimy udzia wszystkich wariancji z wyjtkiem wariancji zwizanej z interakcj. Zgodnie z podanym wyej rwnaniem podstawowym, ma ona charakter resztkowy: Vxv = V (Ve+Vx+Vw). Po podstawieniu liczb: V = 202 (92+80+30) = 0. W podanym przykadzie nie wystpuje zatem interakcja, czyli zjawisko cznego oddziaywania X i W. Trzeba teraz rozstrzygn jeszcze dwie kwestie: trzeba sprawdzi, czy oddziaywanie czynnikw X i W na zmienn Y jest istotne, to znaczy czy zmiany wartoci Y nie s przypadkowe, a jeli oddziaywanie to jest istotne, to jak jest ono silne. Odpowied na pytanie o istotno wymaga uprzedniego ustalenia stopni swobody dla poszczeglnych czynnikw wariancji15. Liczba stopni swobody wariancji cakowitej (symbol: J^df) w opisanym tu przykadzie wynosi: liczba osb minus 1, a wic 30 1 = 29. Liczba stopni swobody dla X (symbol: dfx) i dla W(dfw) rwna jest liczbie wartoci tych czynnikw minus 1. Dla X jest to 3 1 = 2, a dla W 21 = 1. Stopnie swobody wariancji zwizanej z interakcj (symbol: dfxw) stanowi iloczyn dfx-dfw. A wic dfxw 2-\ =2. Stopnie swobody wariancji zwizanej z bdem (dfe) s wielkoci resztkow: df, = dfPo obliczeniu stopni swobody mona obliczy wariancj na stopie swobody" V (tab. 23, kol. 3). Teraz mona przeprowadzi waciwy test istotnoci, test F. Polega on na tym, e ustalamy, jak wariancja spowodowana przez odnony czynnik (X lub W) na jeden stopie swobody ma si do wariancji zwizanej z bdem na jeden stopie swobody, tzn. dzielimy pierwsz warto przez drug. Warto
15

(dfx+df+dfxw) = 24.

Pojcie stopni swobody" patrz P. Neurath: Statistik, s. 77.

Statystyczne opracowanie. Analiza wariancji

231

Tabela 23 Tabela do analizy wariancji


1 Wariancja 2 3 Wariancja na jeden stopie swobody 4 F 5 Poziom istotnoci

6
Sil oddziaywania

Stopnie Suma kwadratw swobody odchyle (wariancja)

1. Wariancja spowodowana przez X 2. Wariancja spowodowana przez W 3. Wariancja zwizana z interakcj 4. Wariancja zwizana z bdem

2 1 80 2

Vw = 30 ?* Ve 3,7

40 sa 10,8 3,7 30 8,1 3,7

99,9%

Rxy m 0,50

30 92

24

99,0%

Rwys* 0,32

5. Wariancja cakowita

202

29

F dla X wyniesie 10,8, dla W 8,1. Z tabeli F znajdujcej si w rnych podrcznikach statystyki1C wynika, e wwczas gdy stopnie swobody zwizane z X maj si do stopni swobody wariancji zwizanej z bdem jak 2 : 24, stosunek F musi wynosi przynajmniej 9,34, aeby wpyw czynnika X mg by uznany za rzeczywisty i nieprzypadkowy z prawdopodobiestwem 99,9%. Poniewa w naszym przypadku wynosi on 10,8, wic z 99,9% pewnoci mona stwierdzi, e X jest przyczyn Y (patrz tab. 23, kol. 5). Jak wynika z tabeli F, wpyw czynnika W jest mniej p:wny, ksztatuje si bowiem na poziomie 99,0%.
16

Por. ibidem, s. 478-479.

232

Eksperyment

.lak s i l ni e ztltcill kldy Z ych czynnikw oddziauje na Yl Poniewa wariancja spowodowana przez A7 wynosi 80, przez W natomiast tylko 30 przy wariancji cakowitej 202,,wic A" jest w oczywisty sposb czynnikiem silniejszym. Jest to jednak wniosek faszywy. Stosunek tych wielkoci nie dowodzi rzeczywistej siy wpywu X, porwnywa bowiem naley wariancje zrclatywizowane do liczby stopni swobody. Dla dokadniejszego ilociowego okrelenia siy oddziaywania opracowano rne wspczynniki. Tu przedstawimy opracowany przez Fishera wspczynnik korelacji wewntrzklasowej R ", ktry z reguy waha si od 0 (brak.zalenoci) do +1 (zaleno cakowita). H = ------ ^ = -TTTTT1 ^^ 0,50 VxK 40 3,7 Vx+(n,l)V. ~ 40+00"= I)"-3,7 KK K+faW 30-3,7 30+(l 5-1)-3,7

gdzie: Rxy, Ry = korelacja midzy jednym czynnikiem niezalenym (X lub W) a czynnikiem zalenym, K*> Yw> Yf wariancje przypadajce na jeden stopie swobody (tab. 23, kol. 3), ",v> ">v= liczba jednostek w kolumnie bd w wierszu, tzn. liczba osb poddanych dziaaniu X lub W o danej wartoci.

Na zakoczenie par sw na temat warunkw, ktre musz by spenione, aby mona byo stosowa analiz wariancji: 1. Porwnywane grupy musz stanowi niezalenie dobrane prby losowe ze zbiorowoci o rozkadzie normalnym. 2. Wariancje wewntrzgrupowe musz by w granicach bdu losowego stae. Normalno rozkadu oraz stao wariancji wewntrzgrupowych sprawdza si za pomoc testw, ktrych tu nie bdziemy omawia 18. Wszystkich naszych oblicze dokonywalimy na przykadzie bardzo prostej analizy wariancji 19. Analiza wariancji moe by stosowana
Patrz H. M. Blalock: Statystyka, s. 299-300. Patrz J. G. Peatman: Introduction, s. 12, 255, 329 i nast. 19 Dalsze moliwoci analizy wariancji omawia w sposb przystpny dla pocztku jcych F. N. Kerlinger w cytowanej ju pracy Foundations of Bchavioral Research, rozdz. 11, 12 i 13 oraz A. L. Edwards w Experimental Design in Psychological Research, New York 1950, rozdz. 9 i nast.
18 17

sws
Eksperyment laboratoryjny, naturalny, symulowany

233

rwnie w odniesieniu do grup duych, a zmienne niezalene mog przybiera duo wicej wartoci. Przede wszystkim jednak pozwala ona na uwzgldnienie wicej ni dwch czynnikw warunkujcych. Gdybymy w naszym przykadzie wprowadzili trzeci zmienn niezalen dwuwartociow, to otrzymalibymy dwanacie zamiast szeciu grup porwnawczych. Gdyby trzecia zmienna niezalena miaa rzeczywisty wpyw na Y, to nie wyjaniona wariancja spowodowana bdem ulegaby zmniejszeniu. Uzyskalibymy wwczas wiksz pewno co do wpywu X i W na Y, a si tego wpywu (wyraon np. przez R) moglibymy okreli z wiksz dokadnoci. Uoglniajc mona powiedzie, e zasad eksperymentu jest zmniejszanie nie wyjanionej wariancji zmiennych zalenych zwizanej z bdem poprzez wprowadzanie coraz to nowych zmiennych. Przy wariancji zwizanej z bdem rwnej zeru (co w rzeczywistoci jest mao prawdopodobne) skutek (wartoci Y) jest cakowicie wyjaniony przez zmienne niezalene. Nawiasem mwic, dla analizy wariancji nie ma znaczenia, czy dane uzyskane zostay w drodze eksperymentu, czy w inny sposb (np. za pomoc wywiadu socjologicznego M), tyle e wynikw ankiety nie mona rozpatrywa w kategoriach zalenoci przyczynowych.
Zadanie Jeeli znane s ju wyniki eksperymentu opisanego w zadaniu 2 na s. 224, potwierdzajce wpyw obu czynnikw warunkujcych, to prosz sporzdzi z nich tabel i przeprowadzi analiz wariancji (na zakoczenie obliczy wspczynnik korelacji wewntrzklasowej). Prosz pamita przy tym o wymaganiach dotyczcych rodzaju zmiennych!

5. Eksperyment laboratoryjny, eksperyment w warunkach naturalnych i eksperyment symulowany Konieczno swobodnego operowania bodcem eksperymentalnym oraz kontrolowania wszystkich pozostaych czynnikw skania do przeprowadzania eksperymentw w warunkach laboratoryjnych. NaPor. dla ilustracji przykad podany przez P. Ncuralha w cytowanej pracy Sta-tistik, s. 314 i nast.
20

234

Eksperyment

ley przy lym mie na Uwadze, e kontrola w eksperymencie nic moe

polega wycznie na. zapewnieniu jednakowoci grup pod wzgldem


tych wszystkich indywidualnych cech osb badanych, ktrych zmiany nie wchodz w zakres eksperymentu. Kontroli}, musz by objte, tzn. musz by jednakowe w porwnywanych grupach, rwnie wane czynniki sytuacyjne. Take ten warunek atwiejszy jest do spenienia w warunkach laboratoryjnych ni w warunkach naturalnych. Z drugiej jednak strony, relacje spoeczne, ze wzgldu na ich charakter, tylko w bardzo ograniczonym stopniu mona zrekonstruowa w laboratorium. Przedmiotem bada mog by w tych warunkach tylko jednostki oraz mae grupy ad hoc, zmiennymi za zalenymi ograniczona liczba indywidualnych sposobw zachowa (np. rozwizywanie zada, przystosowywanie si, zmiany opinii) oraz okrelone wasnoci grup (spjno, rozwizywanie zada w grupie itd.). Skutkiem tych okolicznoci najwicej eksperymentw laboratoryjnych w dziedzinie nauk spoecznych (ktie stanowi lwi cz wszystkich eksperymentw w naukach spoecznych) dotyczy zagadnie psychologii spoecznej i bada nad maymi grupami". Jednak wobec nich take wysuwany jest czsto zarzut, e sztuczno sytuacji laboratoryjnej, a przede wszystkim wiadomo osb badanych, i uczestnicz w eksperymencie, co wicej charakter bodca eksperymentalnego, ktry czsto imituje" zaledwie bodce rzeczywiste, owocuj sztucznymi" wynikami. Z zarzutem tym nie mona zgodzi si bez zastrzee, ujawnione zwizki przyczynowe rzeczywicie wystpuj bowiem w sytuacjach odpowiadajcych warunkom eksperymentu, problematyczne bywa tylko ich uoglnienie na sytuacje naturalne. Wwczas gdy bada si wpyw nagrody na czstotliwo okrelonych zachowa,
Wicie bada eksperymentalnych nad maymi grupami opisuj D. Carlwright i A. Zander w pracy Group Dynamics, Evanst.on, 111. 1953. Rwnie P. R. Hofstatter w Cruppendynwnik, Hamburg 1957 przedstawia skrtowo wicie eksperymentw. Najnowsze eksperymenty w dziedzinie bada nad maymi grupami publikuje si bieco w czasopismach, m. in. w Sociometry" i Journal of Personality and Social Psychology" (dawniej Journal of Abnormal and Social Psychology"). Zwiz interpretacj teoretyczn wielu eksperymentw z maymi grupami podaje G. C. Homans w Social Behcnior. Its Elementary Forms, London 1961.
= 1

Eksperyment laboratoryjny, naturalny, symulowany

235

mona sobie atwo wyobrazi, e pochwaa eksperymentatora, uzyskane plusy, talony czy groszowe wynagrodzenie maj dla osb badanych zgoa inne (prawdopodobnie mniejsze) znaczenie ni pochwaa rzeczywistego przeoonego, uzyskanie dobrej oceny na egzaminie lub wyszych poborw. Z uwagi na t okoliczno przy eksperymencie laboratoryjnym powstaje szczeglnego rodzaju problem trafnoci, ktry wie si z operacjonalizacj zmiennych. Eksperymenty tzw. terenowe, czyli eksperymenty w warunkach naturalnych, nie s obcione tym szczeglnym problemem, jak rwnie nie stwarzaj takich ogranicze w doborze tematw. Natomiast stosunkowo rzadko pozwalaj badaczowi na samodzielne operowanie bodcem eksperymentalnym. Bywa to niekiedy moliwe w takich eksperymentach, w ktrych terenem s okrelone struktury organizacyjne, przede wszystkim zakady pracy, w ktrych do celw eksperymentalnych zmienia si np. styl kierowania, organizacj grup roboczych, nagrody lub warunki pracy. Jeeli badacz nie moe swobodnie operowa bodcem, to musi szuka sytuacji, w ktrych uruchamia go naturalny bieg wydarze (eksperyment naturalny'')-Jest to niejednokrotnie moliwe w badaniach struktur organizacyjnych, w ktrych przeprowadza si zmiany sposobu kierowania organizacj (np. zakadem pracy). Podobnie zmian sytuacji spoeczno--ekonomicznej okrelonej grupy ludnoci (np. rencistw) w wyniku wprowadzenia nowych przepisw prawnych (opieka spoeczna, opieka nad ludmi starymi) mona uzna za eksperyment naturalny. Niezalenie jednak od tego, czy eksperyment naturalny pozwala badaczowi samodzielnie operowa bodcem czy nie, rzadko kiedy wystpuje w nim grupa kontrolna, ktra pod wzgldem wszystkich nie bdcych przedmiotem eksperymentu zmiennych byaby podobna do grupy badawczej. W tert sposb brakuje jednego z elementw konstytutywnych eksperymentu, co ogranicza moliwo wycigania rzetelnych wnioskw na temat wystpowania zwizkw przyczynowych. Prb poczenia zalet eksperymentu laboratoryjnego i naturalnego s eksperymenty symulowane. Przeprowadza si je w warunkach laboratoryjnych, ale osoby badane nie zdaj sobie sprawy, e

236

Eksperyment

uczestnicz w eksperymencie Dobrym przykadem jest tu eksperyment Eva i Zelditchn!a, w ktrym symulowano istnienie organizacji badawczej celem zweryfikowania k i l k u hipotez dotyczcych wpywu ronych form autorytaryzmu. W bardziej oglnym znaczeniu do eksperymentw symulowanych nale wszystkie eksperymenty laboratoryjne, w ktrych odtwarza si lub stwarza w sposb sztuczny sytuacje naturalne nie poddajce si bezporednio badaniu, przy czym osoby badane zdaj sobie spraw, e uczestnicz w eksperymencie, ale ich uwag celowo kieruje si na sprawy nie bdce przedmiotem bada. Jest tak wwczas, gdy osobom badanym poleca si wykona zadanie, w istocie jednak bada si ich reakcj na zachowanie eksperymentatora zachcajce, neutralne lub zniechcajce. Rwnie ten zabieg ma na celu osabienie sztucznoci sytuacji w aspekcie badanej zalenoci.

6. Eksperyment post factum oraz quasi-ekspcryment W ekspeiymencie naturalnym brak wprawdzie z reguy grupy kontrolnej, ale mona, zalenie od okolicznoci, grup badan" podda dwukrotnym pomiarom przed i po poddaniu jej dziaaniu bodca eksperymentalnego. Przy tak zwanym eksperymencie post factum moliwo taka nie wchodzi w gr. Tu badacz mierzy zmienn zalen tylko raz, a mianowicie po tym, jak bodziec eksperymentalny ju oddziaa w naturalnym toku wydarze. Jeli badanie takie ma w ogle jeszcze w jakim stopniu przypomina eksperyment, konieczne jest porwnanie przynajmniej dwch grup, rnicych si midzy sob tym, e w jednej zmienna niezalena reprezentowaa inn warto ni w drugiej bd tym, e jedna z nich bya poddana dziaaniu
22 W. M. Evan, M. Zeklitch, jr.: /) Laboratory Expertment on Biireaucratlc Ant/io-rily, American Sociological Review" 1961, t. 26, s. 883-893. Na temat eksperymentw laboratoryjnych, przede wszystkim symulowanych, z organizacjami patrz M. Zelditch, T. K. Hopkins: Laboratory Expertments witli Organizations, w: Comptex Orguiiizations. A Sociological Reader, A. Etzioni (red.), New York 1961, s. 464-47S.

zmiennej niezalenej, druga za nie. (W przeciwnym razie moemy mwi o wyjanianiu post factum, tzn. o hipotetycznej, dokonywanej po zajciu wydarzenia interpretacji przyczyn aktualnie obserwowanego czy stwierdzonego stanu rzeczy). Eksperyment post factum rwnie nie pozwala na operowanie domniemanym czynnikiem warunkujcym. Badacz, ktrego interesuje wpyw na wyniki w nauce takiej zmiennej niezalenej jak rodzaj szkoy", nie moe zmienn t operowa, tzn. poddawa jej dziaaniu rne losowo dobrane grupy uczniw. Moe on przeprowadzi eksperyment naturalny testujc przyszych uczniw przed pjciem do szkoy, a nastpnie po dwch latach uczszczania do rnych szk (szkoy wyznaniowej, gminnej, prywatnej lub publicznej). Wszelako trudnoci z opracowaniem narzdzia pomiaru, ktre daoby porwnywalne wyniki przy szecio- i omiolatkach, wzgldy czasowe czy jeszcze inne mog go skoni do wyboru eksperymentu post factum. Mgby on polega na porwnaniu rednich wynikw stuosobowych prb losowych uczniw w wieku lat omiu ze szk rodzaju A i B. Nie ma jednak adnej pewnoci, czy nie przypadek jedynie zdecydowa, e ten ucze chodzi do szkoy A, inny za do szkoy B. Mog si oni rni midzy sob ju przed pjciem do szkoy np. pod wzgldem poziomu wyksztacenia rodzicw, ktry mia wpyw na to, do ktrej szkoy zostali posani i/lub, niezalenie od tego, na wyniki w nauce. Tych dwch grup uczniw nie mona wic uzna za grupy porwnawcze i dlatego badanie to okrela si jako quasi-eksperyment. Wyniki quasi-eksperymentu nie daj pewnoci, czy rodzaj szkoy ma wpyw na stwierdzone rnice wynikw w nauce. Brak przy uasi-eksperymencie kontroli czynnikw na etapie poprzedzajcym wystpienie skutkw zmiennych niezalenych mona do pewnego stopnia zrekompensowa kontrol symboliczn ex post. Aby np. wykluczy wpyw poziomu wyksztacenia rodzicw, ktre w jednej grupie uczniw moe by wysze ni w drugiej, cech t mona przyj za constans, tzn. porwnywa grupy uczniw z rnych rodzajw szk, ktrych rodzice maj ten sam poziom wyksztacenia. Porwnanie to przedstawia tab. 24; wartoci liczbowe oznaczajce wyniki w nauce ukazuj, jaki wpyw ma na nie rodzaj szkoy i poziom wyksztacenia rodzicw.

238

Eksperyment Tabela 24 Symboliczna kontrola czynnikw w quasi-eksperymencie Wyksztacenie rodzicw wysze rednie podstawowe Szkoa rodzaju A Szkoa rodzaju B 15 20 10 15 5 10

W ten sam sposb mona kontrolowa symbolicznie rwnie pozostae czynniki (rwnoczenie, a jeli czynnikw tych jest zbyt wiele, to sukcesywnie). Kada z kontrolowanych w ten sposb cech staje si dodatkow zmienn niezalen. Wprawdzie nie likwiduje to podstawowej saboci uasi-eksperymentu, jak jest brak prawdziwych grup porwnawczych, ale wyniki mona odpowiednio zrnicowa za pomoc analizy wariancji lub analizy regresji, za odwoujc si do teorii zinterpretowa zalenoci przyczynowe w stopniu przynajmniej prawdopodobnym. Podejcie uasi-eksperymentalne znajduje zastosowanie zwaszcza w badaniach ankietowych 23. Prawie kada ankieta wymaga skorelowania rnych cech osb badanych, aby mona byo stwierdzi zalenoci zachodzce midzy nimi. Jeeli zalenoci te s z gry okrelone w programie badawczym (jak ta, o ktr chodzi w tab. 24), stosuje si nie prost prb losow, lecz prb warstwow nieproporcjonaln lub prb kwotow, po to, aby porwnywane grupy byy moliwie tej samej wielkoci. Badanie ankietowe z gry pomylane jako quasieksperymentalna weryfikacja okrelonej zalenoci rni si wic od takiego, ktre dopiero pniej interpretowane jest w kategoriach uasieksperymentu, rodzajem prby i specyfik pyta. Przy wielu pytaniach socjologicznych podejcie uasi-eksperymentalne jest najlepszym sposobem uzyskiwania informacji.
Mao kiedy moliwe s rzeczywiste eksperymenty przy uyciu wywiadu socjologicznego. W takich sytuacjach bodziec eksperymentalny przewidziany jest w kwestionariuszu, np. w zwizku z okrelonym pytaniem podaje si respondentowi jak informacj albo zadaje si pytania sugerujce. Kwestionariusz sporzdzony do celw eksperymentalnych w dwch wersjach przedstawia si co najmniej dwm prbom reprezentatywnym, ktre wystpuj wwczas w roli grup porwnawczych.
23

Eksperyment post factum i quasi-eksperyment Zadania

239

1. Jak stosujc (a) eksperyment naturalny, (b) eksperyment symulowany mona zweryfikowa hipotez, e zmiana roli powoduje zmian postaw (dostosowanie do wzoru zwizanego z rol)? 2. Mona przypuszcza, e trzy gwne czynniki okrelaj orientacj konsumentw (zmienna zalena ilociowa): zawd (samodzielny niesamodzielny), miejsce zamieszkania (miastowie) i stosunek do religii (wierzcyniewierzcy). Prosz opracowa uasi-ekspcrymentalne badanie ankietowe weryfikujce t hipotez (prba, operacjonalizacja zmiennych w postaci pyta). Prosz sporzdzi tabel prezentujc wyniki potwierdzajce hipotez. Prosz przeprowadzi analiz wariancji i obliczy wspczynnik korelacji we wntrzklasowej.

mn-Mt-JSi

^m^-~

Opracowanie i analiza danych


.

1. Opracowanie danych Zanim dane, ktre maj dostarczy odpowiedzi na pytania badawcze, mona bdzie zinterpretowa i na tej podstawie formuowa wnioski trzeba je odpowiednio przygotowa pod wzgldem formalnym i technicznym. Dane surowe wystpuj np. w postaci wypenionych kwestionariuszy, arkuszy obserwacji lub poszczeglnych arkuszy analizy treci. Dokonanie analizy ilociowej wymaga najpierw policzenia tych danych i przedstawienia ich w formie tabelarycznej. Jeeli dane surowe zebrano metodami niestandaryzowanymi, np. za pomoc wywiadu pogbionego, pyta otwartych lub niesystematycznej obserwacji uczestniczcej, to najpierw trzeba opracowa klucz kodowy jako podstaw klasyfikacji odpowiedzi, obserwacji itd. (patrz przede wszystkim rozdzia drugi, s. 42 i nast. i rozdzia smy, s. 196 i nast.). Jeeli okrelone cechy jednostek badawczych maj by przedstawione za pomoc indeksu lub skali, to waciwe dane naley sprowadzi do miary zoonej, zanim bdzie mona zacz je oblicza. Najprostszym przypadkiem (ktry zdarza si rzadko) oblicze jest przenoszenie danych surowych na arkusz zawierajcy te same kategorie, ktrych uyto w kwestionariuszu, schemacie obserwacji itp. i ustalenie czstotliwoci, z jak poszczeglne kategorie wystpuj. Analiza relacji wymaga ju jednak klasyfikacji jednostek badawczych wedug dwch lub wicej cech rwnoczenie. Klasyfikacja wikszej liczby jednostek badawczych bez pomocy maszyn liczcych jest mczca i czasochonna. Dlatego dzi najczciej wykorzystuje si do tego celu maszyny. Do prostych oblicze (klasyfikacja jednostek

Opracowanie 'danych

241

badawczych wedug jednej lub kilku cech) uywa si sortera lub kalkulatora. .Elektroniczna^, technika obliczeniowa wyrcza czowieka umoliwia prawie natychmiastowe obliczenie zoonych miar analitycznych; tymi technicznymi moliwociami nie bdziemy si tu jednak zajmowa. Maszynowe dokonywanie oblicze wymaga przetransponowania danych surowych na specjalne noniki informacji, zazwyczaj karty perforowane (patrz rys. 14). W tym, celu dane musz by najpierw za-

kodowane, wedug okrelonego klucza. Opracowujc np. ankiet kadej kategorii odpowiedzi na kade pytanie przyporzdkowuje si okrelony symbol liczbowy. Tabela 25 przedstawia fragment takiego klucza kodowego. Kodujcy przeglda kwestionariusz z kluczem kodowym w rku i przy kadej odpowiedzi zaznacza odpowiedni symbol. Dane z kadego kwestionariusza zostaj nastpnie przeniesione na arkusz kodowy, ktry zawiera tyle numerowanych rubryk, ile jest kolumn na karcie perforowanej (wzgldnie tyle, ile wymaga tego opracowanie danych). Spjrzmy na fragment klucza kodowego (tab. 25): np. odpowied tak, yj oboje" na pytanie 10 zaznacza si liczb 5 w kolumnie 9 arkusza kodowego. Dane z arkusza kodowego przenosi si nastpnie na kart perforowan. Cae to postpowanie mona
16 Wprowadzenie...

-. -''! ____ w?" i

242

Opracowanie i analiza danych Tabela 25

Fragment klucza kodowego l


Kolumna Symbol liczbowy {pytanie 9) miejsce zamieszkania 1 2 3 '4 5 6 7 8 10 1 2 wielkie miasto gmina podmiejska/przedmiecie mae miasto wie (pytanie JO) czy yj rodzice tak, oboje me, ojciec nie zyjc nie, matka nie yje nie, oboje nie yj (pytanie 11) rodzestwo tak, mam rodzestwo nie, nie mam rodzestwa

skrci opatrujc poszczeglne odpowiedzi symbolami ju w kwestionariuszu (patrz s. 145 i nast.). Jeeli kolejno pyta w kwestionariuszu odpowiada kolejnoci kolumn na karcie perforowanej, to dane z kwestionariusza mona przenosi bezporednio na kart perforowan. Bdy przy kodowaniu, przenoszeniu symboli na arkusz kodowy i na kart perforowan podwaaj rzetelno wynikw; tak samo, rzecz jasna, jak bdy w liczeniu, ktre zdarzaj si take przy obliczaniu maszynowym. W celu wykrycia takich bdw powtaiza si cay proces wyrywkowo dla czci danych i porwnuje arkusze kodowe lub karty perforowane. O ile przy przenoszeniu, dziurkowaniu i liczeniu gwnym rdem bdw jest niedokadno, o tyle przy kodowaniu stosunkowo wysoki procent bdw bywa skutkiem nie1 Przy komputerowym opracowywaniu danych w przeciwiestwie do opracowania za pomoc sortera trudno posugiwa si wiksz liczb symboli liczbowych w kolumnach (tzn. umieszcza wicej ni jedn informacj w kolumnie, tak jak to pokazano na przykadzie, w ktrym jedna informacja dotyczy miejsca zamieszkania, druga za rodzicw). Jeli dane maj by opracowywane przy uyciu komputera, trzeba to odpowiednio uwzgldni przy sporzdzaniu klucza kodowego.

Opracowanie danych

243

starannego przygotowania klucza kodowego, przede wszystkim nieprecyzyjnych definicji poszczeglnych kategorii. Bdy tego rodzaju mona zasadniczo zredukowa, precyzujc klucz kodowy i ponownie kodujc poszczeglne pytania. Podstawowe obliczenia su do okrelenia prostych rozkadw czstotliwoci wszystkich zmiennych wystpujcych w badaniu. Wielowymiarowa klasyfikacja danych wymaga opracowania odpowiednich wskazwek mwicych, ktre zmienne z ktrymi naley zestawia. Wyniki takich oblicze nanosi si na wczeniej sporzdzone tabele, jeeli odpowiedniego wydruku wynikw nie otrzymuje si wprost z maszyny. Sown interpretacj tabel uatwia przeliczenie liczb bezwzgldnych na udziay procentowe. Procentuje si w stosunku do zmiennej niezalenej (lub cechy zaoonej jako czynnik warunkujcy). Jeeli zmienna niezalena umieszczona jest w gwce tabeli, to procenty musz sumowa si do 100 w kolumnach (liczc w ukadzie pionowym). Jeeli zmienna niezalena umieszczona jest w kolumnie bocznej (po lewej stronie), to procenty musz sumowa si do 100 w wierszach poziomych 2. Niej omwimy kilka sposobw opracowania danych gotowych (zakodowanych, policzonych i zestawionych w formie tabel). Pominiemy przy tym omwiony w poprzednich rozdziaach problem, trafnoci, aczkolwiek na kadym etapie jest to problem centralny z punktu widzenia interpretacji wynikw bada empirycznych. Im bardziej wtpliwa jest trafno danych, tym mniej sensowne jest stosowanie skomplikowanych metod obliczeniowych. Poziom pomiaru danych warunkuje sposb ich opracowania. Jeeli do pomiaru uyto skali nominalnej lub porzdkowej, co'zdarza si najczciej, to wyniki opracowuje si za pomoc omwionej w nastpnym paragrafie analizy tabelarycznej. Analiz tabelaryczn mona zastosowa take wobec danych mierzonych skal interwaow lub ilorazow, gubi si jednak przy tym cz informacji. Mona tego unikn przez zastosowanie analizy regresji; omwimy j zwile w dalszej kolejnoci. Relacje midzy danymi jakociowymi (nominalnymi lub
Przykady prawidowego i nieprawidowego procentowania podaje H. Zeisel: Say It wilh Figures, New York 1957, rozdz. 1 i 2.
1G


2-M Opracowanie i analiza danych

porzdkowymi) a ilociowymi ustala si albo za'pomoc analizy tabelarycznej, albo jeeli charakter ilociowy ma zmienna zalena za pomoc analizy wariancji ontwioncj w rozdziale dziewitym.

2. Analiza tabelaryczna Najprostszym rodzajem tabeli jest rozkad czstotliwoci jednej cechy dostarczajcy informacji czysto opisowych. Jeeli rdem danych bya prba losowa, to mona (1) ustali przedzia ufnoci i (2) sprawdzi istotno wyniku (patrz rozdzia trzeci). W ten sposb moemy dowiedzie si jedynie, w jakim stopniu rozkad czstotliwoci w prbie odzwierciedla prawdziwy" rozkad wartoci cechy w caej zbiorowoci. Chcc natomiast pozna relacje midzy poszczeglnymi zmiennymi, trzeba sporzdzi i przeanalizowa tabele dwu-i wielodzielne. Zwizki przyczynowe. Jak bya ju mowa w rozdziale poprzednim, jedynie dane uzyskane w drodze eksperymentu pozwalaj orzeka o zwizkach przyczynowych. We wszystkich pozostaych przypadkach empirycznie stwierdzone relacje midzy zmiennymi wskazuj jedynie, ktra z nich jest zmienn zalen, a ktra niezalen. Nie wdajc si w rozwaania teoretyczne nad pojciem przyczynowoci3, przez zwizek przyczynowy bdziemy tu (podobnie jak w rozdziale poprzednim, patrz s. 213) rozumie zaleno niesymetryczn. Wyrni mona trzy gwne rodzaje zwizkw przyczynowych: ) zaleno jednoprzyczynowa: X warunkuje Y. Graficznie: X -> Y; 2) zaleno wieloprzyczynowa: Xi Y warunkuj Z. Graficznie:
v

3 Rne koncepcje przyczynowoci patrz E. Nagel: Struktura nauki, tum. J. Giedymin, B. Rassalski, H. Eilstcin, Warszawa 1970, rozdz. 10.

Analiza tabelar}'czna. Zwizki przyczynowe

245

3) acuch przyczynowy: X warunkuje 7, a 7 warunkuje Z. Graficznie: X -* Y -> Z. Zmienna 7 nazywa si w tym ukadzie zmienn interweniujc". Zaleno jednoprzyczynow mona ustali za pomoc tabeli dwudzielne}. Zaleno wieloprzyczynow z dwiema zmiennymi niezalenymi oraz trjczonowy acuch przyczynowy mona ujawni posugujc si tabel trjdzieln.. Sposb postpowania przedstawimy szczegowo dalej. Zwizek przyczynowy ma charakter deterministyczny, jeeli: (1) zmienna spowoduje pojawienie si 7; graficznie: X -> 7; (2) brak zmiennej Xpowoduje brak 7; graficznie: ~X - ~ 7(~ jest znakiem negacji). Jeeli spenione s warunki (1) i (2), to X jest przyczyn determinujc 7. Zmienna Z uwarunkowana jest cznie przez dwie zmienne niezalene, X i 7, jeeli: () Xi Y -> Z, (2) -Z, ale 7 - ~Z, (3) Z", ale 7 -> ~Z4. Na przykad: zawiedzione ambicje wywouj frustracj. Wyraajc to skrtowo: niepowodzenie (= X) i ambicje (== 7) wywouj frustracj (= Z). Przy braku jednej z dwu wymienionych zmiennych niezalenych, niepowodzenia albo ambicji, frustracja nie wystpi. Badacz, ktry nie zna drugiej zmiennej niezalenej powiedzmy ambicji i obserwuje jedynie relacj midzy X (niepowodzeniem) a Z (frustracj), stwierdzi np., e wrd respondentw, ktrych spotkao niepowodzenie, jest 70 % sfrustrowanych i 30 % niesfrustro-wanych. Niepowodzenie wywouje wic frustracj tylko w 70% przypadkw (prawdopodobiestwo wystpienia, frustracji p 0,7). Jest to stochastyczny zwizek przyczynowy. W podanym przykadzie prawdopodobiestwo wystpienia frustracji zaley od prawdopodobiestwa cznego wystpienia niepowodzenia i ambicji. Wrd respondentw, ktrych spotkao niepowodzenie, 70% stanowi o czym badacz nie wie ludzie o wysokich ambicjach, 30% ludzie o niskich ambicjach. Zaleno midzy dwiema lub wicej zmiennymi przejawia si jako zwizek stochastyczny wwczas, gdy nie wszystkie cechy warun4

Por. R. L. Ackoff: Scientific Method, New York 1962, s. 16 i nast.

llSBi

_j**iu.__ .M&_2=

2/16

Opracowanie i analiza danych

kujce uwzgldnione zostay w badaniu. Badacz, ktry odkry zwizek stochastyczny, bdzie szuka pominitych czynnikw warunkujcych uwzgldniajc je w dalszych badaniach. Odkrycie tych czynnikw pozwoli z wikszym prawdopodobiestwem (wikszym p) przewidywa Z. Uzyskanie stuprocentowej pewnoci, tzn. odkrycie zalenoci deterministycznej, udaje si tylko w wyjtkowych przypadkach. Postpowanie tego rodzaju oparte jest na przekonaniu o deterministycznej strukturze wiata, nawet jeli nie jest moliwe pene ujawnienie czynnikw determinujcych. Odmiennym podejciem jest taka interpretacja zwizkw stochastycznych, zgodnie z ktr zwizek przyczynowy ma charakter stochastyczny nie dlatego, i nie udao si odkry wszystkich czynnikw warunkujcych, lecz dlatego, e taka jest natura przedmiotu. Tak rozumianych zwizkw stochastycznych nie mona przeksztaci w zdeterminowane zwizki przyczynowe. Spr ten, ktry toczy si przede wszystkim w fizyce, wspomnielimy niejako mimochodem '. Stwierdzenie zalenoci jednoprzyczynowej za pomoc tabeli dwudzielnej. Pizyjmijmy, e 60% badanych urzdnikw ma silne, a 40% sabe poczucie bezsilnoci spoecznej (uzalenienia od decyzji innych ludzi). Zakadamy, e owo poczucie bezsilnoci uwarunkowane jest ich karier zawodow: urzdnicy, ktrzy od dawna nie awansuj zawodowo, maj silne poczucie bezsilnoci, ci za, ktrzy wczenie awansowali zawodowo sabe. Hipotez t mona zweryfikowa za pomoc tabeli dwudzielnej (tab. 26). Tabel t naley czyta nastpujco: 400 urzdnikw o silnym poczuciu bezsilnoci od dawna nie awansowao zawodowo; 200 urzdnikw, ktrzy... itd. Pytanie brzmi: czy tabela ta moe potwierdzi sformuowan wyej hipotez? . Na pytanie to mona odpowiedzie posugujc si trzema metodami: 1) stwierdzajc, czy w tabeli wystpuje krzyowanie si'1 relacji; 2) za pomoc statystycznego testu istotnoci; 3) obliczajc wspczynnik korelacji. Pierwsza metoda jest optyczna", dwie pozostae rachunkowe. Krzyowanie si" relacji. W tabeli zawierajcej cztery pola wyWyczerpujce omwienie lego tematu patrz E. Nagel: Struktura nauki, rozdz. 10.

Analiza tabelaryczna. Zaleno jednoprzyczynowa Tabela 26 Tabela dwudzielna


Urzdnicy, ktrzy: Poczucie u silne a od dawna nie awansowali zawodowo 400 zalenienia sabe 6 100 500

247

*,

c ostatnio awansowali zawodowo

/
200

\
300

500

fl.

600

s2 |
40

0 1000

stpuje skrzyowanie", jeeli wiksze wartoci w pierwszej i drugiej kolumnie oraz mniejsze wartoci w pierwszej i drugiej kolumnie przeplataj si na krzy". W tabeli 26 krzyowanie si relacji zaznaczono dwiema strzakami. Interpretacja ich treci moe brzmie nastpujco: wikszo urzdnikw o silnym poczuciu uzalenienia od dawna nie awansowaa zawodowo. Wikszo urzdnikw o sabym poczuciu bezsilnoci w ostatnim czasie awansowaa zawodowo. Krzyowanie si tych relacji wskazuje na zaleno, ktra jeli da si uzasadni teoretycznie moe by uznana za zwizek przyczynowy. Krzyowanie si" relacji jest wygodnym, ale niedoskonaym sposobem stwierdzenia zwizku przyczynowego. Takiego rozkadu optycznego nie uzyska si, jeeli ktra z cech moe przybiera kilka wartocil!oraz jeeli wielkoci liczbowe w tabeli lni si midzy sob w niewielkim stopniu.
W tabelach dwudzielnych, w ktrych obie cechy dziel sit; na wicej ni. dwie kategorie, ale ich liczba w obu przypadkach jest taka sama, dowodem krzyowania sic, relacji moe by fakt, e na jednej przektnej grupuj si wielkoci due, nG drugiej za mae ale tylko pod warunkiem, e obie cechy maj charakter porzdkowy.
6

lL*^fllii#^
24S
Opracowanie i analiza danych

-*

Test istotnoci. W odniesieniu do tab. 26 mona zastosowa tcsl chikwadrat. Wzr tego testu brzmi: chi-kwadrat

(fa-Fa? , (fb~Fby
./;, Fk

0)

./.';. fb -fh '-- warto liczbowa w klatkach a, b . . . k , /', Fi, .../"/C = warto oczekiwana, tzn. warto, ktrej naley sic spodziewa w klatkach a, b ... k, jeeli midzy cechami uwzgldnionymi w tabeli nie zachodzi 'zwizek.

Warto oczekiwan oblicza si wedug nastpujcego wzoru: Fk-Sk F. N (2)

gdzie: JR% = brzegowa liczebno wiersza, do ktrego naley A'~ta klatka tabeli, 'Sjc = brzegowa liczebno kolumny, do ktrej naley k-tu klatka tabeli, N = oglna liczba przypadkw uwzgldnionych w tabeli.

Na przykad dla rubryki a w tab. 26 warto oczekiwana wynosi: N

_ 500^00 _ 30Q
1000

Test chi-kwadrat wedug wzorw (1) i (2) zastosowany do danych tab. 26 daje wynik 166,6. Aby wielko t mona byo zinterpretowa, trzeba najpierw ustali stopnie swobody (symbol: df degree of freedom): df = {liczba wierszy!) (liczba kolumn 1) Dla danych tab. 26: rf/=(2-l)-(2-) = l Teraz mona zajrze do tablicy chi-kwadrat, ktra znajduje si w podrcznikach statystyki v. Przy jednym stopniu swobody (df~ 1)
Patrz np. H. M. Blalock: Statystyka dla socjologw, tum. M. Tabin, I. Topiska, K. Starzec, Warszawa 1975, s. 501.
7

(3)

Analiza tabelaryczna. Zaleno jednoprzyczynowa

249

i wartoci chi-kwadrat 166,6 prawdopodobiestwo wynosi 99,9% 8. Sowna interpretacja wyniku bizmi: prawdopodobiestwo, e cechy wymienione w tab. 26 s od siebie zalene wynosi 99,9%. Mwic dokadniej: hipotez zerow", e dane tab. 26 nie dowodz zalenoci, lecz stanowi jedynie przypadkowy rozkad wartoci liczbowych (wyraajcy si w wartociach oczekiwanych Fa... ... Fk), mona odrzuci z prawdopodobiestwem 99,9 %. Test chi-kwadrat wykaza wic kowariancj obu cech. Czy kowariancja ta wiadczy o zwizku przyczynowym, tego nie mona stwierdzi za pomoc testu chi-kwadrat. W tym przypadku trzeba si odwoa do teorii porednio ub bezporednio przyjtej przez badacza. Wspczynnik korelacji. Trzeci metod, za pomoc ktrej mona stwierdzi istnienie zwizku, jest obliczanie wspczynnika.korelacji. ^Wspczynnik korelacji {informuje o sile zwizku, podczas gdy test istotnoci o pewnoci (prawdopodobiestwie) jego istnienia. Test istotnoci pokazuje, z jak pewnoci badacz moe orzeka, e dwie cechy s ze sob powizane, nic natomiast nic mwi o sile tego powizania. Wspczynnik korelacji pokazuje, w jakim stopniu cechy s ze sob powizane, nie informujc, jak mona mie pewno co do wystpienia tego powizania 9. Istnieje wiele rnych wspczynnikw korelacji. Kady z nich znajduje zastosowanie tylko w cile okrelonych warunkach. Niej podajemy list najczciej uywanych wspczynnikw korelacji; wzory tych wspczynnikw mona znale w podrcznikach statystyki (tab. 27). Nie istnieje taki wspczynnik korelacji, ktry mona by zastosowa przy kadej (dowolnej) kombinacji danych mierzonych za pomoc skal rnego poziomu. Zawsze w takim przypadku zmienn
8 W tablicy chi-kwadrat przy rf/=lz reguy jako najwiksz warto mona znale 10,8. Przy tej wartoci prawdopodobiestwo wynosi 99,9%. Poniewa dla tab. 26 warto chi-kwadrat wynosi 166,6, wic prawdopodobiestwo rwna si co najmniej 99,9%. Tablice chi-kwadrat zamieszczane w podrcznikach statystyki nie wykraczaj jednak poza prawdopodobiestwo 99,9%. 0 Nic znaczy to jednak, e midzy wspczynnikiem korelacji i istotnoci brak jakiegokolwiek zwizku. We wzorach niektrych wspczynnikw korelacji wystpuje warto chi-kwadrat (np. we wspczynniku kontyngencji" C).


Tabela 27
Nazwa wspczynnika korelacji Warunki, w jakich moe by stosowany Wzr mona znale np. w pracy " Peaiman, s. 136 Zelditch, s. 176 Peatman, s. 135

(i) Wspczynnik kontyngencji" (C)


(2) X (lambda.)

obie cechy nominalne o dowolnej liczbie wartoci

Wspczynnik phi (<p)

obie cechy nominalne zdychotomizowane, tzn. mogce przybiera jedn z dwu wartoci (tabele zawieraj cztery rubryki) obie cechy porzdkowe o dowolnej liczbie wartoci

(1) Spearmana wspczynnik korelacji rang (2) Kendalla T (tau) (3) Kendalla wspczynnik zgodnoci (iv) (4) y (gamma) Stosunek korelacyjny (eta)

Siegel, s. 202 i nast., 213 i nast. 229 i nast. Zelditch, s. 180

jedna cecha nominalna przybierajca wicej ni dwie wartoci, druga cecha ilorazowa wielo-wartociowa jedna cecha nominalna zdychotomizowana, druga cecha ilorazowa sprowadzona do pewnej liczby wartoci jedna cecha ilorazowa zdychotomizowana, druga cecha ilorazowa wielowartociowa jedna cecha ilorazowa sprowadzona do trzech wartoci, druga cecha ilorazowa wielowartociowa

Peatman, s. 132

Wspczynnik korelacji dwuseryjnej punktowej

Peatman, s. 143

Wspczynnik korelacji dwuseryjnej Wspczynnik korelacji trjseryjnej

Peatman, s. 126 Peatman, s. 128

Wspczynnik korelacji tetrachorycznej Pearsona wspczynnik korelacji wedug momentu iloczynowego


10

obie cechy ilorazowe zdychotoPeatman, s. mizowane (tabele zawieraj cztery 130 rubryki) obie cechy ilorazowe wielowartociowe Peatman, s. 93

I. G. Peatman: Introduction to Applied Statistics, New York 1968; S. Siegel: Nonparametrk Statistics for the Behavioral Sciences, New York 1956; M. Zeldilch, Jr.: Sociological Statistics. New York 1959.

Analiza tabelaryczna. Zaleno jednoprzyczynowa

251

wyszego" poziomu pomiaru trzeba sprowadzi do poziomu pomiaru innych zmiennych w badanym zwizku. Kolejno poziomw jest przy tym nastpujca: ilorazowy -> porzdkowy -* nominalny. Uzyskawszy okrelony stopie pewnoci, e dwie cechy s ze sob w okrelonym stopniu powizane badacz moe chcie sformuowa to sownie. Z rozmysem posuguje si wwczas nie liczbami bezwzgldnymi, lecz procentami, ponadto za wskazuje, ktr z dwu cech uwaa za zmienn niezalen, ktr za za zalen. Interpretacja tab. 26 brzmiaaby zatem nastpujco: wikszo (80%) uizdnikw od dawna nie awansujcych zawodowo ma silne poczucie bezsilnoci, natomiast wikszo (60%) tych, ktrzy niedawno awansowali, ma sabe poczucie bezsilnoci (i analogicznie w odniesieniu do dwu pozostaych rubiyk tabeli, b i c). Poniewa chodzi tu o zwizek stochastyczny, ten sam wynik mona take wyrazi nastpujco: wszyscy urzdnicy, jeli od dawna nie awansowali zawodowo, przejawia bd z prawdopodobiestwem p = +0,8 (z prawdopodobiestwem 80procentowym) silne poczucie bezsilnoci, jeeli za ostatnio awansowali, to z prawdopodobiestwem p = +0,6 przejawia bd sabe poczucie bezsilnoci. Ogln struktur stochastycznego zwizku przyczynowego midzy dwiema zmiennymi mona wobec powyszego wyrazi nastpujco: u wszystkich jednostek okrelonej kategoiii, jeeli X przybiera warto X, to Y z okrelonym prawdopodobiestwem (p) przybiera warto Yu z okrelonym prawdopodobiestwem (/>) warto y2 (itd. do F), jeeli za X przybiera warto Xo, to Y z okrelonym prawdopodobiestwem przybiera ... (jak wyej i tak a do X).
Zadania Prosz odpowiedzie na sze nastpujcych pyta dotyczcych dwu podanych niej tabel: 1. Ktry czynnik jest niezaleny, a ktry zaleny? 2. W ktrym kierunku naley procentowa? Prosz wpisa do tabel 100%". 3. Czy w tabeli wystpuje relacja krzyowania si"? 4. Prosz obliczy istotno zalenoci (za pomoc testu chi-kwadrat). 5. Ktry wspczynnik korelacji naley zastosowa do obliczenia siy zalenoci? 6. Prosz zinterpretowa sownie stwierdzon zaleno jako zwizek slochasly<vny.

252
Tabsla 1:

Opracowanie i analiza danych

Wyniki dzieci W pracy zawodowej

Postpowanie wyc autorytarne 100 200

howawcze rodzicw liberalne 300 200

p
Zarobki (w DM) Poniej 500 501-700 701900 Powyej 901

Dobre Zle Tabela 2;

Zadowolenie z pracy mae 100 100 50 10 rednic 100 150 100 20 due 50 100 100 50

Tabela trjdzielna. Niejednokrotnie badacz ma podstawy, eby sdzi, i korelacja ujawniona za pomoc tabeli dwudzielnej nie jest zwizkiem jednoprzyczynowym, e badanemu zjawisku odpowiada raczej opisany na s. 244 model wieloprzyczynowy lub acuch przyczynowy. Inaczej mwic zachodzi przypuszczenie, e zwizek dwuczynnikowy naleaoby uzupeni o trzeci zmienn, ktra jest albo di ug zmienn niezalen, albo zmienn interweniujc. Moe si jednak rwnie zdarzy, e zaleno widoczna w tabeli dwudzielnej jest korelacj pozorn" u. We wszystkich wymienionych przypadkach tabel dwudzieln trzeba wzbogaci o trzeci zmienn, skutkiem czego powstanie tabela trjdzielna. T trzeci zmienn nazywa si powszechnie zmienn testujc". Peni ona rol testu" sprawdzajcego, czy ujawniona zaleno dwuczynnikowa jest rzeczywista, pozorna czy niepena (niepena, poniewa w rzeczywistoci w zwizku tym wystpuje jeszcze inna zmienna niezalena lub
Termin korelacja pozorna" jest niezbyt szczliwy, obie zmienne s bowiem nie pozornie, lecz istotnie powizane. Pozorna jest jedynie stworzona przez zwizek korelacyjny moliwo interpretacji przyczynowej, podczas gdy w przypadku korelacji pozornej nie wystpuje wanie bezporedni zwizek przyczynowy. Poniewa jednak pojcie upowszechnio si, jest ono stosowane mimo tych zarzutw.
1 1

Analiza tabelaryczna. Tabela trjdzielna

253

interweniujca). W charakterze zmiennych testujcych mog by uyte wszystkie pozostae cechy uwzgldnione w danym badaniu; przy wikszej liczbie zmiennych konieczna jest pomoc komputera. Poniewa jednak wiele zmiennych mona zawsze w takim przypadku na podstawie ustale teoretycznych z gry wykluczy jako nieistotne dla badanego zwizku, wic w praktyce badacz ma do wyboru kilka moliwych zmiennych testujcych. Posuenie si zmienn testujc moe ujawni jeden z piciu moliwych ukadw zmiennych: 1. Korelacja pozorna: zmienna testujca demaskuje pierwotn zaleno dwu zmiennych ujawniajc, e nie zachodzi midzy nimi zwizek bezporedni. . 2. Interwencja: zmienna testujca okazuje si ogniwem porednim (interweniujcym) w ukadzie zalenoci midzy dwiema zmiennymi. ;-3. Wieloprzyczynowo: zmienna testujca okazuje si drug zmienn niezalen. 4. Potwierdzenie: zmienna testujca nic ujawnia ani korelacji pozornej, ani interwencji, ani wieloprzyczynowoci, a zatem potwierdza istnienie wyjciowego zwizku jednoprzyczynowcgo. Moe si jednak zdarzy, e uycie innej zmiennej testujcej da odmienny efekt, tzn. zakwestionuje wyjciow zaleno jednoprzyczynow na rzecz korelacji pozornej lub interwencji... itd. Potwierdzenie jest wic zawsze wynikiem wzgldnym. 5. Pozorna nie-korelacja: pocztkowo tabela dwudzielna nie wykazaa adnej zalenoci, natomiast wprowadzenie zmiennej testujcej ujawnia zwizek wicloprzyczynowy. Omwimy teraz kolejno wszystkie pi ukadw zmiennych. Korelacja pozorna. Lazarsfeld 12 podaje nastpujcy przykad korelacji pozornej: im wicej wozw stray poarnej uyje si do gaszenia poaru, tym wiksze straty spowoduje w poar. Jest to, oczywicie, korelacja pozorna. W rzeczywistoci tym, co okrela zarwno liczb uytych wozw straackich, jak rozmiary strat, jest sia ognia'7. Struktui korelacji pozornej przedstawia rys. 15.
P. F. Lazarsfeld: Evidcnce and Inference in Social Research, w: Evidence and Inference, D. Lerncr (red.), Glencoe, III. 1962, s. 129.
12

jfeMf.

i\

254

Opracowanie i analiza danych

-0
X

PI
" Rysunek 15. Korelacja pozorna

Pierwotnie stwierdzona korelacja midzy Xi Y nie jest zwizkiem przyczynowym, lecz skutkiem oddziaywania t i na X, i na Y: zmiana / powoduje zmian zarwno X, jak Y. Dlatego X i Y ulegaj rwnoczesnym zmianom, chocia nie lczy ich zwizek przyczynowy. Sposb odkrycia korelacji pozornej przedstawimy na przykadzie.
Tabela 28 Stosunek do zakadu pracy Zdrowie psychiczne" zle Negatywny Pozytywny 450 400 S50 dobre 400 900 1300 850 1300 2150

W tabeli 28 zaleno midzy zdrowiem psychicznym" robotnika a jego stosunkiem do zakadu pracy widoczna jest nawet optycznie, wystpuje bowiem krzyowanie si" relacji. Test istotnoci chi-kwadrat = 105. Zaleno jest wic istotna z prawdopodobiestwem 99,9%. Wspczynnik korelacji tetrachorycznej /, 0,35 u. Wprowadzamy teraz zmienn testujc, a mianowicie zadowolenie z pracy". Jak pokazuje to tab. 29, kadej z dwu wartoci zadowolenia z pracy"
Skala 7'zdrowia psychicznego" patrz T. S. Langner, S. T. Michael: Life Stres and Mentol Health, Glencoc-London 1963, s. 42 i 43. 1 1 Zarwno stosunek", jak zdrowie" mierzone s skal ilorazow.
13

Analiza tabelaryczna. Tabela trjdzielna

255 Tabela 29

Stosunek do zakadu pracy

a) Zadowolenie z pracy mae zdrowie psychiczne zlc l dobre 200 v 10Q.'

b) due zdrowie psychiczne zle 50 200 dobre 200 800

Negatywny Pozytywny

400' 200

(mae"-due") przyporzdkowujemy kolejno wszystkie moliwe kombinacje wartoci zmiennych poprzednich, tzn. zdrowia psychicznego" i stosunku do zakadu pracy". W ten sposb wyodrbniamy dwie sytuacje, w ktrych warto zmiennej testujcej jest staa. Jak zostao powiedziane wyej, korelacja pozorna polega na tym, e X i Y nie zmieniaj si tak dugo, jak dugo nie zmienia si warunkujca je zmienna t. Przy braku zmiany t nie wystpuje rwnie kowariancja X i Y. W podanym tu przykadzie wspczynnik korelacji w obu czciach tabeli, 29(a) i 29(b), musiaby by rwny lub bliski zera. Tak jest rzeczywicie. Oba te wspczynniki s wspczynnikami korelacji czstkowej. Wprawdzie posuylimy si tu bardzo prostym przykadem, ale technika wykrywania korelacji pozornej pozostaje ta sama rwnie w przypadku trzech zmiennych przybierajcych wicej ni dwie wartoci. Jeeli zmienna testujca jest wielo wartociowa, to tabela zawiera odpowiednio wicej czci, a w kadej z nich wspczynnik korelacji musi by rwny lub bliski zera. Okrelajc wartoci zmiennej testujcej jako tu t%... t, a korelacje czstkowe midzy X i Y odpowiadajce kadej z wartoci t jako [X Y; t{\ itd., moemy przedstawi ca operacj nastpujco: 1. Wyjciowa tabela dwudzielna ukazuje istotn korelacj midzy X i Y. 2. Wprowadza si zmienn testujc t. 3. Zmienna testujca przyjmuje sta warto. 4. Korelacje czstkowe musz by rwne lub bliskie zera: [XY; fj 0, [XY; /a] * 0 ... [XY; t] 0

256

Opracowanie i analiza danych

lub test istotnoci dla kadej czci tabeli musi potwierdza hipotez zerowa. Wszystko to jednak nic dowodzi jeszcze niezbicie korelacji po zornej. Punkt pity, rozstrzygajcy, wymienimy na zakoczenie ustpu nastpnego. , ,....-, Interwencja. Struktur interwencji mona przedstawi graficznie:

-oRysunek 16

Z interwencj mamy do czynienia wwczas, gdy zmiana spowoduje zmian t, ta za z kolei zmian Y. Wanie dlatego X i Y czy wspzmienno, a w dwudzielnej tabeli pojawia si midzy X i Y istotna korelacja, ktra jednake nic opiera si na bezporednim zwizku przyczynowym. Ani analiza tabelaryczna, ani analiza statystyczna nie wyka rnicy midzy korelacj pozorn a interwencj. W jednym i drugim przypadku uzyskujemy te same wyniki. atwiej to zrozumiemy, jeli struktur interwencji narysuje si nieco inaczej ni poprzednio:

^-0'
Rysunek 17

Jedyna rnica w porwnaniu z korelacj pozorn polega na kierunku strzaki warunkujcej" midzy X i t. Kierunku warunkowania nie mona jednak okreli .za pomoc analizy statystycznej, tzn. korelacji i testu istotnoci.

Analiza tabelaryczna. Tabela trjdzielna

257

A oto przykad 15 interwencji. W pewnym badaniu z dziedziny socjologii przemysu stwierdzono zaleno midzy stanem cywilnym robotnic (= zmienna X) i czstotliwoci opuszczania dni pracy (= zmienna 7): kobiety zamne czciej ni niezamne byy nieobecne w pracy (tab. 30).
Tabela 30 Nieobecno w pracy Stan cywilny niezamna Rzadko Czsto 1000 600 1600 zamna 600 1000 1600 1600 1600 3200

Rzeczywist przyczyn nieprzychodzenia do pracy moe by ilo zaj domowych, u wikszoci (ale nie u wszystkich) kobiet zamnych wiksza ni u wikszoci kobiet niezamnych. Zaleno byaby wic nastpujca: X t Y stan cywilny -* zajcia domowe -> nieobecno w pracy (niezamne/zamne) (mao/duo) (rzadko/czsto) Jeeli przypuszczenie to jest suszne, to kobiety majce duo zaj domowych niezalenie od stanu cywilnego czciej musiayby by nieobecne w pracy ni kobiety majce mao zaj domowych. Ilo zaj domowych zostaje wic przyjta za zmienn testujc, a jej wartoci duo" i mao" za wartoci stae (tab. 31). W kolumnie mao zaj domowych" i w kolumnie duo zaj domowych" tej tabeli nie moe wic wystpi kowariancja stanu cywilnego i nieobecnoci w pracy, poniewa zmienne te nie s od siebie bezporednio zalene. Obie korelacje w tab. 31 rzeczywicie rwne s zeru.
Przykad w nieco zmienionej postaci podajemy za H. Zeisel: Probkme der Aufschliisselung, w: Pas Intewtew, R. Konig (red.), Koln 1957, s. 305. 17 Wprowadzenie...
15

JWT9.

258

. N ieobecno W pracy Rzadko Czsto

Zajcia mato stan cywilny niezamna zamna 900 300 300 100

H i
,.K^L _
'""IHRWBH'

Opracowanie i analiza danych Tabelo 31

domowe

duo stan cywilny niezamna zamna 100 300 300 900

Analiza powysza nie rni si, jak dotychczas, od analizy korelacji pozornej, rwnie wskanik" w postaci bliskiej zera korelacji czstkowej jest ten sam. wiadczy on jedynie o braku bezporedniego zwizku jedno- lub wieloprzyczynowego, nie pozwala jednak odrni korelacji pozornej od interwencji. Z pomoc moe tu przyj badaczowi tylko teoria, poniewa sama analiza statystyczna bez signicia po eksperyment nie okreli kierunku warunkowania midzy A' i t. I to jest wanie w pity punkt, ktrego zabrako na s. 256: 5. Odpowiedzi na pytanie, czy warunkowanie przebiega od X do t (interwencj) czy od t do X (korelacja pozorna), udzieli musi teoria. Wieloprzyczynowo. Zwizek wieloprzyczynowy polega na tym, e na Y oddziauje zmienna X, ale nie wycznie zmienna X. Drug zmienn niezalen jest t. Posugujemy si tu najprostszym przykadem wieloprzyczynowoci, kiedy na Y oddziauj cznie dwie zmienne niezalene, X i t. Zwizek ten mona przedstawi graficznie:

Rysunek 18

Signijmy po przykad. Tabela 32 ujawnia zaleno midzy zadowoleniem z wykonywanego zawodu (X) a oglnym zadowoleniem z ycia (Y).

Analiza tabelaryczna. Tabela trjdzielna Tabela 32


Oglne zadowolenie z ycia Zadowolenie z wykonywanego zawodu mae Mae Due 280 170 450 | due 120 380 500 400 550 950

259

Chi-kwadrat dla tab. 32 wynosi 140 (prawdopodobiestwo na poziomie 99,9%), wspczynnik korelacji tetrachorycznej r, 0,58. Zakada si, e w danym przypadku zmienn niezalen jest zadowolenie z wykonywanego zawodu. Jest jednak rzecz oczywist, e oglne zadowolenie z ycia zaley jeszcze od innych czynnikw. Takim czynnikiem moe by szczcie rodzinne, satysfakcjonujce stosunki przyjacielskie sowem zadowolenie czerpane z przynalenoci do grup pierwotnych. Zmienna ta zostaje wprowadzona jako
Tabela 33
a) Zadowolenie ze zw Oglne zadowolenie z ycia mae zadowolenie z wykonywanego zawodu mae Mae Due 130 30 | due 20 120 b) zkw pierwotnych due zadowolenie z wykonywanego zawodu mae 150 140 j 1 due 100 260

zmienna testujca t (tab. 33). Zalenoci w obu czciach tej tabeli s bardzo istotne, wspczynniki korelacji czstkowej (korelacja tetrachoryczna) wynosz r =0,87 (tab. 33a) i r 0,39 (tab. 33b). Wartoci te wskazuj na zaleno wieloprzyczynow, co postaramy si wyjani. Zaleno midzy X i Y w tym stopniu podlega zakceniu" przez jednoczesne oddziaywanie t na Y, w jakim zmiana t mimo
17*

260

Opracowanie i analiza danych

Staego (nic ulegajcego zmianie) X powoduje zmian Y. Osabia to korelacj midzy X i Y w porwnaniu z t, jaka miaaby miejsce, gdyby wartoci sta by czynnik t, tzn. gdyby wykluczone zostay zmiany Y spowodowane zmianami t. Wobec powyszego, przyjmujc stae t jak w tab. 33 przynajmniej jedna z dwu korelacji czstkowych X i Y powinna by silniejsza ni w wyjciowej tab. 32. Obliczenie wspczynnika korelacji potwierdza to oczekiwanie. Chcc pozna wzgldn si oddziaywania jednej i drugiej zmiennej niezalenej na Y, porwnuje si wspczynniki korelacji midzy X i Y oraz midzy / i Y (aby obliczy ten ostatni, trzeba sporzdzi odpowiedni tabel dwudzieln .zestawiajc dane z tab. 33). Jeeli wspczynnik korelacji AT jest wikszy ni wspczynnik korelacji tY, to X silniej oddziauje na Y ni t. Jeeli do zwizku X Y wprowadzi my cakowicie nieistotn zmienn testujc (np. rozmiar butw respondenta), co wicej nie majc zwizku ani z X, ani z Y, wwczas adna z korelacji czstkowych w tabeli trjdzielnej nie bdzie wiksza ni korelacja midzy Xi Y. W tym przypadku uzasadnione jest wic zaoenie zwizku wieloprzyczynowego, tzn. odrzucenie tej zmiennej t. Podsumujmy. Mona zaoy istnienie zwizku wieloprzyczynowego wwczas, gdy 16: 1) zmiennych niezalenych Xi t nie czy aden zwizek: [Xt] 0; 2) przynajmniej jedna z korelacji czstkowych jest (istotnie) wiksza ni koiclacja wyjciowa midzy X i Y: [XY; /,] wiksza ni [XY]. Jeeli korelacje [XY;t}] i [AT] wymagaj zastosowania innych wzorw korelacji (np. dlatego, e t mierzone jest na innym poziomic ni X i 7), to nie mona ich porwnywa. Wwczas warunek (2) brzmi: przynajmniej dwie korelacje czstkowe [XY; ts]... [XY; t] musz rni si midzy sob w stopniu istotnym. Warunkiem wieloprzyczynowoci jest brak zwizku, tzn. brak korelacji midzy zmiennymi niezalenymi. Nierzadko jednak korelacja taka wystpuje. Badacz musi wtedy albo pizyj do wiadomoci, e struktura badanego zwizku wieloprzyczynowego ma charakter
" Objanienia symboli patrz s. 255.

Analiza tabelaryczna. Tabela trjdzielna

261

wtpliwy albo prbowa znale przyczyn korelacji midzy X i t, wprowadzajc dalsze zmienne. W zwizku wieloprzyczynowym kombinacja dwu albo wicej zmiennych niezalenych oddziauje na zmienn zalen. Typ owej kombinacji moe by dwojaki: 1. Przedstawiona wyej tytuem przykadu kombinacja addytywna : kada ze zmiennych niezalenych sama moe spowodowa zmian zmiennej zalenej. 2. Kombinacja interakcyjna: kady z czynnikw oddziauje aa zmienn zalen tylko wwczas, gdy wystpuje cznie z inn (lub innymi) zmienn niezalen. Kombinacja interakcyjna ujawnia si w toku opracowywania danych na og w dwch formach; kad z nich zilustrujemy jednym przykadem. W badaniu dotyczcym rodzicielskich metod wychowawczych uzyskano nastpujce wyniki (tab. 34).
Tabela 34 Wychowanie przez Kary cielesne Inne kary a) Matka stopie autorytaryzmu niski i wysoki 10 50 60 40 b) Ojciec stopie autorytaryzmu niski wysoki 50 50 30 30

W zbiorowoci rodzicw traktowanej jako cao zaleno midzy stopniem ich autorytaryzmu (zmienna niezalena) a stosowaniem wobec dzieci kar cielesnych (zmienna zalena) ksztatuje si na poziomie do umiarkowanym. 'Natomiast podzia rodzicw wedug pci ujawnia, e zaleno ta dotyczy wycznie matek, nie dotyczy za ojcw. Korelacja czstkowa w grupie matek jest silniejsza ni zaleno midzy autorytaryzmem a metodami wychowawczymi w caej zbiorowoci; korelacja czstkowa w grupie ojcw rwna jest zeru. Postawa autorytarna oddziauje wic na postpowanie wychowawcze tylko wtedy, gdy wystpuje cznie z jedn wartoci drugiej zmiennej niezalenej (pci rodzica).

.Jsfiw-U..i=.fc!W^L...

262

Opracowanie i analiza danych Tabela 35 Zarzd wspiera silny a) Uczelnie publiczno nacisk slaby 10 5 [ silny S 4 ! 1 11 10 Uczelnie prywatne nacisk slaby 6 10

Silnie 5 Sabo

Drugi przykad 17 prezentuje tab. 35. Dopki w ocenie uczelni amerykaskich ograniczano si do odpowiedzi na dwa pytania: (a) jak silny nacisk polityczny wobec nich stosowano (w czasach McCarthy'ego) (zmienna niezalena X) i (b) na ile zarzd uczelni wspiera ciao pedagogiczne w przeciwstawianiu si tym naciskom (zmienna zalena Y), powizanie midzy tymi zmiennymi wydawao si zgoa niewielkie. Wwczas jednak, gdy wzito pod uwag podzia uczelni na publiczne i prywatne (druga zmienna niezalena /), ujawnia.si wyrana i odmienna w kadej z podgrup zaleno. W tym przypadku warto zmiennej t warunkuje kierunek zmiany Y spowodowanej wpywem X. Zalenoci tego rodzaju s interesujce teoretycznie zwaszcza wwczas, gdy pozwalaj wyrni czynniki, ktre przy formuowaniu zalenoci midzy dwiema cechami podpadaj zazwyczaj pod klauzul ceteris paribus. Odkrycie takiej zalenoci umoliwia sprecyzowanie zakresu wanoci twierdze oglnych. Wikszo zalenoci jednoprzyczynowych (i znaczna cz pozornych nie-korelacji, patrz niej) jeli nie mona ich zaliczy do grupy korelacji pozornych lub interwencji okazuje si zwizkami tego rodzaju. Potwierdzenie. -Zmienna testujca potwierdza zaoon zaleno jednoprzyczynow midzy dwiema zmiennymi, jeeli nie ujawnia ani korelacji pozornej, ani interwencji, ani zalenoci wieloprzyczy-nowej. Co prawda, jest to potwierdzenie warunkowe zachowujce wano tylko w odniesieniu do jednej okrelonej zmiennej testujcej
Przykad poshodzi z ksiki P. F. Lazarsfelda i W. Thielensa: The Acattemk Mincl, Glencoe, 111. 1958, s. 185.
17

Analiza tabelaryczna. Tabela trjdzielna

263

uytej w badaniu. Potwierdzenie nigdy wic nie moe by cakowite, poniewa nigdy nie mona mie pewnoci, e nie pominito adaego z moliwych czynnikw testujcych. Mona je natomiast uzna za dostateczne, jeli wyczerpano zestaw czynnikw, ktrych oddziaywanie da si uzasadni teoretycznie i wszystkie okazay si rwnie neutralne. O potwierdzeniu ze wzgldu na konkretn zmienn testujc moemy mwi wtedy, gdy w odrnieniu od korelacji pozornej i interwencji przynajmniej jeden wspczynnik korelacji czstkowej jest rwny lub bliski zera. Gdy oba te wspczynniki s rne od zera, nie jest moliwe, aby ktry z nich jak przy wieloprzyczynowoci okaza si wikszy ni korelacja wyjciowa [XY] lub aby korelacje czstkowe rniy si midzy sob. Podsumujmy wic: zmienna testujca potwierdza zaleno jednoprzyczynow, jeeli: 1) korelacje czstkowe s wiksze od zera i 2) adna z nich nie jest wiksza od wyjciowej korelacji [XY] lub wszystkie korelacje czstkowe s tej samej wielkoci18. Pozorna nie-korelacja. Bywa, e tabela dwudzielna nie ujawnia teoretycznie przewidywanej zalenoci. Nie musi to by rwnoznaczne z falsyfikacj hipotezy, poniewa zwizek istniejcy w rzeczywistoci moe ulega zakceniom" pod wpywem jakiego czynnika nie uwzgldnionego w tabeli. Przyjcie tego czynnika za stay i wprowadzenie go jako zmiennej testujcej ujawnia zaleno (korelacje w poszczeglnych czciach tabeli). Przykadem mog by dane tab. 36. Dwudzielna tabela uwzgldniajca oglne zadowolenie z ycia" i zadowolenie ze stosunkw pierwotnych" daje w efekcie korelacj blisk zera. Wprowadzenie za zadowolenia z wykonywanego zawo du" jako trzeciej zmiennej ujawnia poszukiwan zaleno w tych czciach tabeli, w ktrych wystpuje ona jako warto staa. O tym, jak cech naley przyj za zmienn testujc pozorn nie-korelacj , musi zdecydowa badacz odwoujc si do teorii.
18 W przypadku idealnym wszystkie korelacje czstkowe rwne s korelacji pierwotnej: [XY, ti] = [XY, /,] = ... = [XY,tn] = [XY]. Korelacje czstkowe s wic wiksze od zera (warunek wymieniony jako pierwszy), adna za nie jest wiksza ni korelacja pierwotna- [XY] (warunek wymieniony jako drugi).

VI

Opracowanie i analiza danych


Tabela 36 ) zawodu
1C

0) .
( >|'i lilie

b di zadowolenie ze zwizkw pierwotnych male 20 120 r => 0,32 due 100 260

Zadowolenia z w ykonywancgo
male zadowoli nic w zwizkw pi crw itnyeh male c due 130 30 150 140 r = 0,50 zadowolenie

z tycio
Male

Duta

Zadania
1. Prosz obliczy korelacj'e oraz korelacje czstkowe dla umieszczonych niej tabel. (Jeeli dokadne obliczenie korelacji nie jest moliwe, mona rozwiza zadania z mniejsz dokadnoci, przygldajc si danym w tabelach). .'. Prosz ustali we wszystkich przypadkach struktur zalenoci midzy czynni-I..inii. 3, Prosz zinterpretowa te zalenoci sownie. 4. W przypadku zalenoci wieloprzyczynowej prosz obliczy wzgldn sil oddzia ywania zmiennych niezalenych. Tabela T. naley ustali zaleno midzy zadowoleniem z pracy a monotoni
Zadowolenie z pracy Male Due Monotonia pracy dua 50 40 maa 20 40

Jako trzeci czynnik wprowadza si subiektywnie odczuwan pewno, e nie utraci si miejsca pracy:
Pewno, e nie utraci si miejsca pracy Zadowolenie 2 pracy dua Male Due 30 JO maa monotonia maa 10 20 dua 20 30 dua monotonia maa 10 20

Analiza tabelaryczna. Tabela trjdzielna

265

Tabela 2: naley ustali zaleno midzy wynikami sportowymi i pozycj socjometryczn ucznia:
Pozycja socjometryczna Niska Wysoka Wyniki zle 40 20 sportowe j j \ dobre 20 30

Jako trzeci zmienn wprowadza si pochodzenie spoeczne ucznia (wedug indeksu cech przynalenoci warstwowej):
a) Pozycja warstwa nisza wyniki sportowe zle Niska Wysoka 22 7 dobre 12 18 zle 10 i b) Przynaleno spoeczna warstwa rednia U wyniki spor/owe dobre 55 c) warstwa wysza wyniki sportowe zle 8 \ dobre 38

10

Tabela 3: naley ustali zaleno midzy deklarowanym celem rodzicielskich zabiegw wychowawczych a orientacj polityczn rodzicw:
Cel wychowania Orientacja polityczna konserwatywna Dziecko grzeczne" Dziecko samodzielne" 32 24 ! 24 postpowa

75

Jako trzeci zmienn wprowadza si stopie aulorylai yzmu rodzicw:

Stopie autorytaryzmu Cel konserwatywna .Dziecko grzeczne" Dziecko samodzielne" 2 12 niski orientacja polityczna postpowa konserwatywna 30 12 wysoki orientacja polityczna postpowa

12 70

12 5

,'. J***{

266

Opracowanie i analiza danych

3. Analiza kontekstual-na W rozdziale tym ograniczamy si niemal wycznie d.0 przykadw zalenoci midzy dwiema lub trzema cechami dotyczcymi jedno tek. Omwione dotychczas oraz te, ktre w dalszej kolejnoci omwimy, metody analizy danych mona stosowa jednak rwnie dobrze wwczas, gdy chodzi o zalenoci midzy cechami grupowymi. Wszelako opicz hipotez odnoszcych si do jednostek oraz hipotez odnoszcych si do.grup s i takie, ktre dotycz powiza midzy jednymi i drugimi, czyli oddziaywania okrelonych cech otoczenia, sytuacji lub kontekstu spoecznego na takie cechy osobowe, jak postawy czy sposoby zachowa. Badanie tego rodzaju zalenoci okrela si mianem analizy kontekstualnej. Cechami kontekstowymi s przy tym cechy grupowe okrelajce jednostki poprzez ich przynaleno do grupy reprezentujcej okrelone cechy (np. ucznia poprzez rodzaj szkoy, do ktrej uczszcza, profesora poprzez nazw uczelni, w ktrej wykada). W ukadzie zalenoci bdcych przedmiotem analizy kontekstualnej cechy kontekstowe giaj z reguy rol zmiennych niezalenych. (W ukadzie trzech cech cechami kontekstowymi mog by obie zmienne niezalene). Analiza odnosi si wic zawsze do jednostek. Wwczas gdy w ukadzie dwu- lub tijczynnikowym wszystkie cechy s cechami grupowymi, analiza nie ma charakteru kontekstualnego. Wyrnikiem analizy kontekstualnej s nie jakie szczeglne metody analityczne, lecz szczeglne zastosowanie metod. Z uwagi jednak na znaczenie teoretyczne analizy kontekstualnej zilustrujemy j na specjalnym przykadzie. W badaniu dotyczcym partii zebrano dane o: (a) wielkoci jej grup terenowych (grup i organizacji partyjnych), (b) uczestnictwie czonkw w zebraniach organizacji terenowych i (c) zadowoleniu czonkw z dziaalnoci ich organizacji terenowych. Cecha (a) jest (globaln) cech grupow, dwie pozostae to cechy jednostek. Mona teraz ustali relacj midzy cech grupow jako cech kontekstow a jedn cech jednostkow, np. pytajc o czstotliwo udziau w zebraniach czonkw rnej wielkoci organizacji terenowych (tab. 37). Gdyby w tym momencie chciao si zrezygnowa z analizy kon-

Analiza kontekstualna Tabela 37 Udzia w zebraniach Czsto Rzadko N Organizacja terenowa dua maa 210 390 600 220 180 400

267

tekstualnej i skoncentrowa si na problemach zwizanych z poziomem grup, wystarczyoby na podstawie informacji dotyczcych czonkw okreli aktywno" kadej organizacji terenowej, przyjmujc za miernik np. redni czstotliwo udziau w zebraniach lub procent czsto biorcych udzia w zebraniach. W ten sposb dane indywidualne zagregowalibymy uzyskujc cech grupow. Teraz mona ustali relacj midzy aktywnoci i wielkoci jako dwiema cechami grupowymi organizacji terenowych (tab. 38). Dane zawarte
Tabela 38 Aktywno organizacji Dua Maa N Organizacja terenowa dua maa 3 7 10 8 7 15

w tabeli odnosz si wic tym razem nie do jednostek, lecz do organizacji terenowych. Wyniki obu tabel s zgodne: udzia czonkw w zebraniach maleje wraz ze wzrostem wielkoci organizacji lub, innymi sowy, wiksze organizacje cechuje mniejsza aktywno czonkw. W przypadku zalenoci trjczynnikowych nie zawsze wystpuje tego rodzaju zgodno midzy wynikami analizy kontekstualnej i analizy cech grupowych. Czytelnik moe w tym momencie zapyta, czy w analizie kontekstualnej zmienna zalen musi by cecha indywidualna. Czy nie mona by np. bada wpywu indywidualnej cechy aktywno" na grupow cech rezultat" (np. efekty uzyskane przez organizacj terenow w kampanii wyborczej)? Ot rzecz w tym, e zaleno tego

268

Opracowanie i analiza danych

rodzaju mona bada dopiero wwczas, gdy cech indywidualn aktywno" zagreguje si jako cech grupow (co automatycznie oznacza rezygnacj z analizy kontckstuaincj) lub gdy cech grupow rezultat" przeksztaci si w cech kontekstow, co musi pocign za sob zmian tieci pytania (musiaoby ono wwczas dotyczy wpywu, jaki na aktywno indywidualn ma przynaleno do osigajcej sukcesy organizacji terenowej; pytanie odwrotne: jak osobista aktywno wpywa ria fakt, e si jest czonkiem organizacji uzyskujcej sukcesy lub nie uzyskujcej sukcesw, nie ma sensu). Rozwamy teraz' bardziej interesujcy przypadek relacji kon-tekstualnej tijczynnikowej. Przyjmijmy, e badanie wykazao dodatni (niezbyt siln) korelacj midzy czstotliwoci udziau w zebraniach a zadowoleniem z dziaalnoci swojej organizacji. Powstaje pytanie, czy zaleno ta ksztatuje si tak samo w organizacjach duych i maych. Cech grupow wielko organizacji" wprowadzamy wic jako zmienn testujc. Wynik wskazuje tab. 39: okazuje
Tabela 39
Zadowolenie z pracy organizacji Organ izacj dua udzia w zebraniach czsty Due Mae N 45% 55% 210 | rzadki 60% 40% 390 czsty 80% 20% 220 i terenowa maa udzia) w zebraniach | rzadki 30% 70% 180

si, e w maych organizacjach zadowolenie jest wprost proporcjonalne, w duych za odwrotnie proporcjonalnie do czstotliwoci udziau w zebraniach. Liczby zawarte w tabeli odnosz si do czonkw, pozwalaj jednak take klasyfikowa organizacje terenowe ze wzgldu na wszystkie trzy czynniki, jeeli obie cechy indywidualne zagreguje si jako cechy grupowe. Bdzie to miao, co prawda, ten skutek, e zatrze si zaleno midzy tymi dwiema cechami, bowiem po przeksztaceniu w cechy grupowe wystpi one pod postaci rednich lub udziaw procentowych, z danego za udziau procentowego zadowolo-

Sprawdzanie zalenoci wieloczynnikowych

269

nych nie da si odczyta, czy bardziej zadowoleni s czonkowie aktywni czy bierni. Poza cechami grupowymi rwnie cechy zrelatywizowane mog wystpowa w roli zmiennych kontekstowych, co zreszt zdarza sic raczej rzadko. W rozdziale szstym wspomnielimy o analizie relacji, w ktrej chodzi zasadniczo o zbieno lub rozbieno cech osb pozostajcych wzgldem siebie w okrelonym stosunku. Kontynuujc j mona docieka, czy i jak okrelony zwizek cech podobnych (np. polityczna jednomylno wspmaonkw) wpywa na inne cechy lub sposoby zachowa kadej z osb (np. ich zachowania wyborcze). Okrelony zwizek cech podobnych jest czym w rodzaju cechy otoczenia czy zmiennej kontekstowej1S. 4. Sprawdzanie zalenoci wieloczynnikowych Analizujc dane uzyskane w drodze nieeksperymentalnej badacz czsto ma do czynienia z wicej ni trzema zmiennymi rwnoczenie. Sytuacja taka powstaje wwczas, gdy w zwizku trjczynnikowym zmienne zalene wykazuj zbyt wielki udzia procentowy wariancji nie wyjanionej (patrz rozdzia dziewity s. 227). Jeli tej nie wyjanionej wariancji nie mona przypisa bdom pomiaru, znaczy to, e wzite dotychczas pod uwag zmienne niezalene determinuj zmienn zalen tylko czciowo, ponadto za oddziauj na ni jeszcze inne, nie uwzgldnione zmienne. O ile w badaniach eksperymentalnych potencjalny wpyw czynnikw nie objtych analiz kontrolowany jest za pomoc doboru losowego lub doboru parami, o tyle w badaniach nieeksperymentalnych wpyw ten nie podlega kontroli i ujawnia si jako nie wyjaniona wariancja zmiennej zalenej. Tak wic metod obliczania koielacji bd korelacji czstkowej niezmiernie trudno jest zdoby pogld na rzeczywiste zalenoci miVJ Wiele przykadw analizy konlekstualnej zalenoci dwu- i trjczynnikowych (take z danymi zrelatywizowanymi oraz cechami grupowymi jako zmiennymi konlekstualnymi) znale mona w pracy S. M. Lipseta, M. Trowa i J. Colemana: Union Dcmocracy, Glencoe, 111. 1956 oraz w pracy P. F. Lazarsfelda i W. Thielensa: The Academic Mind.

jWftsW:

270

Opracowanie i analiza danych

dzy wicej ni Irzema zmiennymi. Przy zalenoci trjczynnikowej mona uciec sic jeSZCC do indukcji. W odniesieniu do wikszej liczlry -zmiennych wskazana jest metoda opracowana przez Blalocka 2". Mona powiedzie, e jest ona swoistym rozwiniciem omwionej wyej analizy tabelarycznej. Zasadnicza odmienno metody zaproponowanej pizez Blalocka polega na tym, e zalenoci midzy zmiennymi nie wywodzi si quasi--indukcyjnie z danych, lecz najpierw buduje si teoretycznie prawdopodobne modele tych zalenoci, a nastpnie obliczajc korelacje i korelacje czstkowe weryfikuje sic je na uzyskanym materiale empirycznym. W ten sposb mona zadecydowa, ktry z moliwych modeli najbardziej odpowiada danym empirycznym. Zastosowanie opisanej poniej procedmy zalene jest od wielu zaoe co do chaiakteru modeli, ktre maj by sprawdzone. 1. Metoda ta pozwala weiyfikowa tylko modele ^wizkw przyczynowych", tzn. zwizek midzy zmiennymi musi by jednokierunkowy: A ~ B, ale nie rwnoczenie: B -> A. Zalenoci funkcjonalne, przy ktrych oddziaywanie A na B i B na A jest rwnoczesne, bez mierzalnej przerwy w czasie, nie mog by przedmiotem weryfikacji. 2. Zalenoci midzy zmiennymi musz by liniowe i addytywne, w przeciwnym bowiem razie nie mona stosowa wspczynnikw korelacji liniowej. Zalenoci nieliniowe np. paraboliczne musz by najpierw przeksztacone logarytmicznie w zwizki liniowe. 3. Wszystkie istotne zmienne musz by moliwie dokadnie zmieizone i bezporednio uwzgldnione w modelu. 4. Jakikolwiek zakcajcy wpyw zmiennych nie uwzgldnionych w modelu moe mie charakter wycznie przypadkowy, tzn. nic moe systematycznie zakca zalenoci przyczynowej prezentowanej przez dany model. Zmienne interweniujce w sposb systematyczny musz by uwzgldnione w modelu. 5. Zmienne nie uwzgldnione w modelu nie mog ze sob korelowa. 6. Wariancja poszczeglnych zmiennych wywoana bdami pomiaru musi by moliwie maa.
21 1

II. M. Blalock: Causat lferences in Nanexperirnental Research, Chapel Mili

1961.

Sprawdzanie zalenoci wieloczynnikowych

271

Warunkiem uzyskania odpowiedzi na pytanie, ktry z teoretycznie rwnie prawdopodobnych wieloczynnikowych modeli najbardziej odpowiada zebranym danym empirycznym, jest (1) skoczona liczba zmiennych bezporednio zdefiniowanych w programie badawczym, (2) dokonanie pomiarw wszystkich tych zmiennych w badanej zbiorowoci, (3) dokadne okrelenie w zaoeniach wstpnych kierunku zalenoci przyczynowych midzy zmiennymi. Model przyczynowy skadajcy si np. z piciu czynnikw mona przedstawi graficznie dajmy na to tak:

Rysunek 19. Graficzny szkic modelu zalenoci przyczynowych

Model taki pozwala teoretycznie przewidzie wartoci wspczynnikw korelacji, w tym take wspczynnikw korelacji czstkowej, ktre musiayby wystpi w danych empirycznych, gdyby struktura zwizkw przyczynowych w tych danych odpowiadaa przyjtemu modelowi. Dla ilustracji zasady takiego postpowania posuymy si modelem czteroczynnikowym (rys. 20).

o ----------------------------------------------------------a) b). c) d)

Rysunek 20. Rne rodzaje zalenoci czteroczynnikowej

Przygldajc si modelowi 20a widzimy, e przy postulowanej zalenoci kada zmienna skorelowana jest (z nie znan si) ze wszystkimi pozostaymi, w zwizku z czym brak jakichkolwiek wskazwek co do kierunkw zalenoci przyczynowej. Nie mona take stwierdzi, czy nie istniej okrelone korelacje czstkowe, jako e nie wy-

272

Opracowanie i analiza danych

Stpuje zaleno wycznie porednia (ktra znika po wprowadzeniu

zmiennej interweniujcej)!1.

Moliwo tak" uzyskujemy natomiast po usuniciu zalenoci midzy A i C, tzn. wwczas gdy zakadamy, e taka bezporednia zaleno nie istnieje (20b). W tej sytuacji po statystycznym wyeliminowaniu wpywu zmiennej B, musiaaby znikn korelacja midzy A i C, poniewa A oddziauje na C wycznie za porednictwem B. We wzorze wyraa si to nastpujco:
'ACB = 0 M

W schemacie eksperymentalnym byoby to rwnoznaczne z uznaniem B za warto stal, co w przypadku, gdy zaleno rzeczywista odpowiada takiemu modelowi, spowoduje, e zmiana A nie pocignie za sob zmiany C. Jeeli w nastpnej kolejnoci wyeliminujemy zaleno midzy A i D (20c), to otrzymamy model, w ktrym A jest rwnie tylko porednio (i w dodatku podwjnie) powizane z D. W tej sytuacji:
AD-BC 0 Znaczy to, e wwczas gdy zachowana zostaje staa warto B i C, zniknie korelacja midzy A i D. Jeli model ten odpowiada danym empirycznym, to obie korelacje czstkowe rAC.B i rAD.DC musz by rwne zeru. Eliminujc na koniec zaleno midzy B i D (20d), otrzymujemy prosty acuch przyczynowy, ktry musi spenia nastpujce trzy warunki:
r

1'ACH 0
''AD-BC ~ 0 ' BD-C ~ "

Jednoczenie rwne zeru bd w tym przypadku nastpujce korelacje: rAD.D i rAD.c. Taki prosty acuch przyczynowy ma to do siebie, e kontrola jednej zmiennej interweniujcej likwiduje zaleno
Mona, co prawda, zaoy, e np. korelacja midzy A i B musi by taka sama, jak korelacja czstkowa tych dwu zmiennych przy przyjciu za wartoci stale C i D. 22 Sposb obliczania korelacji czstkowej podaj podrczniki statystyki. Patrz np. H. M. Blalock: Statystyka dla socjologw, s. 325-329.
21

Sprawdzanie zalenoci wieloczynnikowych'

273

midzy zmiennymi, dla ktrych ta zmienna jest porednikiem. Zasada takiego acucha jest rwnie, e korelacja midzy zmienn stanowic pocztek acucha i zmienn koczc go jest iloczynem wszystkich korelacji midzy poszczeglnymi zmiennymi interweniujcymi :
r

AD ~ rAB'rBC'rCD

Korelacja ta jest rwnoczenie zawsze mniejsza ni korelacja midzy poszczeglnymi parami zmiennych zalenych bezporednio. Okrelony model przyczynowy pozwala wic przewidywa nie tylko, jakie korelacje nie wystpi, ale take, ktre z nich musz by iloczynem dwch albo wikszej liczby innych korelacji. Pokaemy teraz sposb zastosowania omawianej metody w przypadkach bardziej skomplikowanych na przykadzie modelu szecioczynnikowego (rys. 21).

Rysunek 21. Model szecioczynnikowy

Spord pitnastu moliwych powiza midzy dwiema cechami model ten pokazuje siedem jako hipotetyczne zwizki przyczynowe. Pozwala on zatem przewidywa osiem korelacji czstkowych i korelacji, ktre musz by rwne zeru. Jeli model ten odpowiada danym empirycznym, to musimy uzyska nastpujce wyniki:
'AD = 0 ' ''AD = 0

''en = 0
''AIS-BCD
r =

rCD = 0
0 0 0
r

BF-ACDE
r

==

DE-ABC

==

CF-ABDE ~

Ponadto model ten zakada, e:


r

AE-B ~ rAC'rCE

18

Wprowadzenie...

274

Opracowanie i analiza danych

Niej pokaemy na. przykadzie, jak na podstawie posiadanych danych mona ustali, ktry z dwch teoretycznie rwnic prawdopodobnych modeli cztcroczynnikowych bardziej odpowiada poszukiwanej zalenoci. Zakadamy, e przyczyn wynikw w nauce (Z) mog by nastpujce zmienne: 1) spolcczno-ekonomiczny status ojca (W), 2) stosowane przez ojca metody wychowawcze (X), 3) pozycja (presti) syna w klasie (7). Teoretycznie rwnie prawdopodobne wydaj si dwa modele (rys. 22). w-

model 1 __x ------------------>_ Y

Rysunek 22. Dwa modele tej samej zalenoci

Model pierwszy pozwala przewidywa, e M:


r
r

xz ~ 1'XY'1'YZ
WX ' XY
' WX ' XY > YZ

WY r

} IUT ---

TL modelu drugiego wynikaj dwie korelacje, z ktrych jednej nie da si wyprowadzi wprost z modelu pierwszego: xz
r

XY'rYZ

r WY'YYZ wz Tabela 40 ukazuje korelacje, jakie uzyskano na podstawie danych empirycznych.

Przewidywania mogyby take dotyczy nie siy okrelonych korelacji, lecz tego, ktre korelacje s wykluczone, np. rwz-Y 0.

23

Sprawdzanie zalenoci wicloczynnikowych Tabela 40 Macierz korelacji

275

w
W X Y Z

X 0,49

Y 0,53 0,61

Z 0,39 0,51 0,80

0,49 0,53 0,39

0,61 0,51

0,80

Porwnajmy teraz wielkoci korelacji rxz, rWY, ryvz zawartych w macierzy z wielkociami korelacji wynikajcymi z wczeniejszych przewidywa. Wyniki tego porwnania ukazuje tab. 41. Wprawdzie istotnoci rnicy midzy tymi korelacjami obliczy nie mona, wida przecie, e mo'del dragi wykazuje wiksz zgodno z danymi empirycznymi ni model pierwszy. W modelu pierwszym korelacje midzy statusem spoeczno-ekonomicznym ojca a pozycj syna w klasie (rWY) oraz midzy statusem spoleczno-ekonomicznym ojca a wynikami syna w nauce (rwz) s liczbowo wiksze ni mona by to byo uzasadni teoretycznie. Model drugi, w ktrym wystpuje bezporednia zaleno midzy
Tabela 41 Porwnanie wielkoci korelacji oczekiwanych i rzeczywistych Przewidywania Warto rzeczywista model 1 0,51 0,53 0,39 model 2
r r

Warto oczekiwana

'WY ^Wf.

' WX

' XY ly

r.vy ' iyy

0,49 = (0,61)-(0,80) 0,30 =(0,49)-(0,61) 0,24 =(0,49) -(0,61) -(0,80)

xz "' wz

~~ rXY '
=r

YZ

WY

* rYX

0,51 0,39

0,49 = = 0,42 = (0,61) = (0,53)

(0,80) (0,80)

18*

You might also like