JERZY PLAEWSKI

HISTORIA FILMU
WYDANIE IV UZUPENIONE

WROCAW WARSZAWA KRAKW Z A K A D NARODOWY IMIENIA O S S O L I S K I C H WYDAWNICTWO 1995

I OKRES PRYMITYWW I KINA JARMARCZNEGO (18951908)

Otwiera si cika metalowa brama i wysypuje si z niej t u m robotnic. Id szybkim, n e r w o w y m krokiem, w d u g i c h s p d n i c a c h , bufiastych bluzkach i wielkich kapeluszach. Kto bokiem wyprowadza starowiecki rower. Robotnice zbliaj si, rosn w oczach, widzimy na ich twarzach wyraz ulgi po cikim d n i u pracy. Przechodz. Robi si pusto. Oto cay film Ludwika i Augusta Lumire'w zatytu o w a n y Wyjcie robotnic z fabryki Lumire w Lyonie. Jeszcze dzi mona w ktrym z a r c h i w w f i l m o w y c h obejrze ten d w u m i n u t o w y f i l m , uwaany przez histo rykw za pierwszy film w dziejach kinematografii. On to b o w i e m otwiera 28 g r u d n i a 1895 r. p g o d z i n n y seans K i n e m a t o g r a f u Lumire" w Salonie Indyjskim, w p o d ziemiach paryskiej Grand Caf przy Bulwarze Kapucynw. Prehistoryczne rysunki czowieka j a s k i n i o w e g o , piramidy, posgi g r e c k i c h bogw s d o w o d e m , e sztuka towarzyszya czowiekowi od c h w i l i , kiedy sta si h o m o sapiens. Jeden tylko film posiada metryk z dokadn dat urodzenia. I t o mu pocztkowo o g r o m n i e przeszkadzao pozbawieni wyobrani oponenci nie umieli znie myli, e epoka cywilizacji przemysowej, rewolucjonizujca ycie czowieka w kadej niemal dziedzinie, moe w y o n i sztuk now, inaczej wyraa jc denia i tsknoty czowieka. Dzieje wynalazku Lumire'w, gdy przyjrze si im z bliska, ujawni, e Lumire'owie niczego prawie nie wynaleli. Ju staroytni wiedzieli, e siatkwka oka przechowuje obraz duej, n i t r w a o n w rzeczywistoci. Camera obscura bya opisywana przez Leonarda da Vinci. Na pokazach latarni magicznych bywa mody Napoleon Bonaparte. Ju w 1822 r. Nipce d o k o n y w a zdj f o t o g r a f i c z n y c h , a w dwadziecia lat pniej Voigtlnder zbudowa obiektyw czterosoczewkowy. Im bliej 1895 r., t y m toczniej od prekursorw kine matografii. Wida, jak wszystkie ich wysiki zmierzaj do stworzenia techniki, ktra by realistycznie kopio waa natur w ruchu. Eastman w p r o w a d z i celuloidow tam, Marey strzelb fotograficzn" rozbi ruch na fazy, Reynaud p e r f o r o w a t a m i wywietla malowane na niej rcznie obrazki. Edison i jego operator Dickson ju w pocztkach 1894 r. realizowali filmiki fabularne, ale zamykali je wewntrz skrzynki, do ktrej zaglda m g t y l k o jeden czowiek naraz. Nawet sowo k i n e m a tograf" w y m y l o n e zostao przez jakiego zapomnia nego Leona Bouly. Idea filmu wisiaa w powietrzu. Gdyby nie istnieli Lumiere'owie, palma pierwszestwa w par t y l k o miesicy pniej przypa moga w udziale A m e r y k a n i n o w i A r m a t o w i , Polakowi Prszyskiemu, A n g l i k o w i Friese-Greene'owi, N i e m c o m : Skadanowsky'emu lub AnschLitzowi, Rosjaninowi Timczence. Wszyscy oni budowali aparaty p o d o b n e do Lumiere'owskich, czasem nawet dowcipniejsze technicznie, zabrako im jednak pienidzy, protektorw lub po pro stu szczcia. Aparat braci Lumiere pierwszy osign takie rezul taty techniczne, e mona je byo zademonstrowa p u b licznie. Mao na patnych seansach dla publicznoci. Bowiem ju przed 28 grudnia wynalazcy o m i o k r o t n i e wywietlali swoje filmy publicznie, na zjazdach i konfe rencjach n a u k o w y c h . Ale dopiero dat patnego seansu kinowego uznano za rozstrzygajc. Kinematografia zostaa wynaleziona, gdy film dosign widza. Tematyka f i l m w Lumiere'w przypomina wyczyny czowieka, ktry nauczy si wanie fotografowa: niadanie dziecka, gra w karty ze znajomymi, kpiel w morzu, o w i e n i e ryb. Z rzadka co mniej prywatnego: przechodnie na Place des Cordeliers w Lyonie, barki wypywajce z portu. Historyczn premier pierwszego programu braci Lumiere zaszczycio sw obecnoci 35 osb, z ktrych kada zapacia po 1 franku. Interes budzi pocztkowo wtpliwoci. Waciciel sali nie przyj 20-procentow e g o uczestnictwa w zyskach, wola zawrze u m o w na rok, kac sobie paci po 30 fr. dziennie. Jake musia przeklina t decyzj, kiedy po trzech t y g o d niach w p y w y dzienne wzrosy z 35 do 2500 fr. i trzeba byo wynaj stra porzdkow, by regulowaa dostp do maej salki o 120 miejscach. Prasa, w epoce ustawicznych wynalazkw nieskora do entuzjazmu, dugo zachowywaa milczenie. Na spe-

c j a l n y m , proszonym pokazie, ktry odby si w dzie po otwarciu k i n e m a t o g r a f u " , byli wprawdzie obecni liczni dziennikarze, aktorzy, dyrektorzy teatrw, fotografowie ale noty w prasie ukazay si tylko dwie. Dziennik L e Radical" pisa 30 grudnia pod tytuem Kinematograf. C u d o fotograficzne": Z a p r e z e n t o w a n o wczoraj nowy wynalazek, jeden z najciekawszych w naszej epoce, tak przecie podnej. Chodzi o reprodukcj przez wywiet lanie scen z ycia, s f o t o g r a f o w a n y c h seriami zdj m i g a w k o w y c h . Dowolna scena z dowoln liczb osb zaskoczonych przy swoich czynnociach zostanie wam potem pokazana w naturalnej wielkoci, w kolorach, z perspektyw, dalekim niebem, ulicami, z caym zudze niem prawdziwego ycia". Ten j e d y n y w paryskiej prasie entuzjasta zobaczy w kinematografie nie t y l k o ruch i perspektyw, ale take... kolor, w czym si oczywicie g r u b o pomyli. Ale nawet on nie przewidywa, e w s k o m p l i k o w a n e j aparaturze kryje si estetyka nowej sztuki. Cinmatographe wydaw a s i czym porednim midzy zabawn ciekawostk techniczn a pomysow zabawk dla dzieci. Nie dziwmy si maej przenikliwoci wspczes n y c h . Przecie nie czym innym, jak wanie zabawkciekawostk byli wszyscy starsi kuzynowie kinemato grafu z lat 187090, wszystkie te zootropy i praksino-

skopy z o y w i o n y m rysunkiem klowna, cigle fika j c e g o tego samego kozioka. Reynaud ze swoj historyjk opowiadan siedmiuset rysunkami b y o krok od f i l m u . Nie postawi g o , gdy nie chcia zastpi r y s u n k w f o t o g r a f i a m i . P o w o d o w a si... mioci do sztuki. Fotografia bya w e d u g niego przeciwiestwem sztuki. A przecie w zootropie by jedynie nieudolnie narysowany konik z dziecinnej ksieczki, gdy kinema tograf pokazywa wycinek autentycznego ycia, d o k u ment cenny do dzi (a nawet z u p y w e m lat coraz cenniejszy). Nie doceniali doniosoci swego wynalazku take sami Lumiere'owie. Nawet nie pofatygowali si na otwarcie kinematografu w Salonie Indyjskim. By tam t y l k o ich ojciec, do ktrego po proszonym pokazie p o d szed pewien m o d y czowiek, proszc o sprzedanie mu aparatu filmowego. O f i a r o w y w a znaczn podwczas sum 10000 frankw. Lumiere odpar: N a szczcie ten wynalazek nie jest na sprzeda. G d y b y by, z r u j n o w a b y pana. Jako naukowa cieka wostka moe jeszcze przez pewien czas intrygowa, ale przyszoci handlowej nie ma adnej". Mody czowiek nazywa si Georges Melies, by dyrektorem teatru sztuk magicznych i niebawem o nim jeszcze usyszymy.

BRACIA LUMIRE NAWET ZWYKE ZDARZENIE...

Tymczasem jednak Lumire'owie, zajci swymi fabry kami f o t o g r a f i c z n y m i i nieco zaskoczeni sukcesem kine m a t o g r a f u , musieli jako odpowiedzie na zgaszane ze wszd zapotrzebowanie. Coraz to nowe miasta day aparatw i filmw. Wynalazcy musieli wic angaowa w s p p r a c o w n i k w . Jedni, jak Flix Mesguich, zaczli si specjalizowa w wywietlaniu filmw i organizowaniu n o w y c h sal, inni jak jeden z pierwszych operatorw wiata, Promio p o l o w a n i u na nowe tematy do filmw. Jak w rozwijajcym si e m b r i o n i e , zaczy si tu ujawnia zrnicowania cech, w y o d r b n i y si g r u p y zawodw f i l m o w y c h : realizatora i dystrybutora. Wrd f i l m i k w braci Lumire s jednak co najmniej dwa, ktre wytyczy miay kinematografowi nowe d r o g i . Przyjazd pocigu pokazywa, jak na prowansalsk stacyjk La Ciotat wjeda pocig osobowy. Ledwie widoczna pocztkowo l o k o m o t y w a zbliaa si do n i e r u c h o m o usta wionej kamery, w y w o u j c na sali kinowej piski niekama

nego przeraenia, a czasem nawet ucieczk mniej odpor nych widzw. Te mieszce nas dzi reakcje szybko ustay. Waniej sza okazaa si wymylona przez Lumiere'w f o r m u k a f i l m u d o k u m e n t a l n e g o . Z g o d n i e z t formu nawet zda rzenie zwyke, wiernie zarejestrowane na tamie, zdolne jest widza zaciekawi. Ogldamy albo samych siebie, nasze czasy, sytuacje, w jakich czsto bywamy, albo rze czy odlege, ktre widzimy z ca dokadnoci j a k b y m y tam byli". Taka f o r m u a p r o p o n o w a a widzowi ju znacznie wicej ni krtkotrwae zadowolenie, e c o si rusza". Przyjazd pocigu jest rwnoczenie j e d n y m z najmniej reyserowanych f i l m i k w : t u m na peronie mniej si p o d dawa d y r e k t y w o m operatora od familijnego grona boha t e r w niadania dziecka czy Gry w karty. Dlatego na ekra nie w i d z i m y nie t y l k o zbliajc si l o k o m o t y w , ale i pasaerw: raz s widoczni z daleka, w caej postaci, to z n o w u zbliaj si do o b i e k t y w u , widziani do kolan, a pewien skromnie ubrany modzian podchodzi tak blisko, e jego popiersie zajmuje cay niemal ekran. Nikt natural nie nie zdaje sobie jeszcze sprawy, e oto przypadek pcha do rk f i l m o w c w potny i swoisty rodek wyrazu,

a k t o r w w e d u g z g r y napisanego scenariusza i operuj c y m akcj dramatyczn. Oba te filmy doczekay si w pierwszym okresie dzie sitkw plagiatw. Tymczasem Lumire'owie rozsyali po caym wiecie swoich operatorw, ktrzy otwierali kina, demonstrowali wynalazek k o r o n o w a n y m g o w o m oraz nakrcali swoje filmy zdarzeniowe (przedsmak kroniki aktualnoci) i podrnicze. By wrd nich take nasz rodak, Bolesaw Matuszewski, ktry f i l m o w a m.in. k o r o nacj Mikoaja II, jubileusz londyski krlowej Wiktorii, a zwaszcza (w kwietniu 1898 r.) pewne przypadki medyczne dla paryskich lekarzy Balleta i Brissauda, co stanowio pocztek kinematografii naukowej*. Inny operator, Promio, f i l m o w a z b a l k o n u pogrzeb krlowej Wiktorii, kiedy indziej znw zdumia krla szwedzkiego Oskara, gdy sfil mowawszy go rano na otwarciu jakiej wystawy, wywietli przed nim wieczorem gotow kopi. W Niemczech, ktrej niedzieli, kiedy wszystkie zakady fotografw byy zam knite, zaoy film do kasety... w trumnie. Odkry jednak take now liter alfabetu w jzyku f i l m o w y m . Pync g o n dol przez wenecki Canale Grande doszed do w n i o s k u , e zamiast nieruchom kamer filmowa ruchome obiekty, mona ruchom kamer filmowa mijane paace. To byy narodziny j a z d k a m e r y . Triumfalny marsz cinmatographe'u przez wiat trwa nadal. Filmw p r o d u k o w a n o coraz wicej, ale powtarzay si one do znudzenia, suyy bowiem gwnie zdobywaniu n o w e g o widza. Elegancka publiczno Salonu Indyjskiego przestaa oklaskiwa sam fakt, e ,,co si w ogle rusza", stwierdzia, e zaznaa ju wszystkich uciech dostarcza n y c h przez c i n m a t o g r a p h e i o d w r c i a si do niego ple cami. Tam, gdzie kino przestawao by nowoci, przeno sio si do bud jarmarcznych lub na wdrowne wzki, szukajc widza mniej wybrednego. Tragiczny poar Bazar de la Charit w kwietniu 1897 r., kiedy skutkiem nieostro noci operatora przenonego kina (nie z powodu zapale nia si tamy, jak przypuszczano pierwotnie) spalio si 125 osb ze mietanki towarzyskiej Parya d o d a t k o w o uczyni kina obiektami niepodanymi.

z m i e n n y d y s t a n s " , tutaj uzyskany dziki r u c h o w i f i l mowanego obiektu. D r u g i m znamiennym f i l m e m jest Polewaczpolany, kt rego n i e s k o m p l i k o w a n y scenariusz wzity zosta prawdo p o d o b n i e z historyjki w obrazkach rysownika Vogla w albumie ksigarni Q u e n t i n . O g r o d n i k podlewa grzdki g u m o w y m wem, gdy jaki urwis nadeptuje wa nog. Z d z i w i o n y o g r o d n i k zaglda w o t w r i nagle strumie oblewa mu twarz. Ot przed nami pierwszy f i l m o w y g a g takim terminem okrela bdzie kinematografia nie zwyke sytuacje o zaskakujcym rozwizaniu, najczciej k o m i c z n y m (cho nie wycznie). Polewacz polany otwie ra drog nie t y l k o komedii, g a t u n k o w i tak licznie reprezen t o w a n e m u w pierwszych dziesicioleciach kina, ale rw nie wszystkim f i l m o m f a b u l a r n y m , t j . zagranym przez

MELIES ZOSTAWI FILM WIDOWISKIEM

Powaniejsi t e c h n i c y i przemysowcy szybko ostygli w zapaach wobec perforowanej tamy, artyci nie powzili
* M a t u s z e w s k i jest rwnie a u t o r e m d w c h broszur (obu w y d a n y c h ju w 1898 w Paryu) z a w i e r a j c y c h e l e m e n t y pierwszej teorii nowej s z t u k i . W j e d n e j z nich p o s t u l u j e u t w o r z e n i e duej f i l m o t e k i , p r z y d a t n e j do r n y c h dziaa s p o e c z n y c h , c o czyni ze p i o n i e r a a r c h i w i s t y k i f i l m o w e j .

* Z czasem zdjcia f i l m o w e p o k l a s y f i k o w a n o w e d u g t e g o , jak d a l e k o z n a j d o w a a si k a m e r a od g w n e g o o b i e k t u zdjcia. T s w o i c i e f i l m o w miar o d l e g o c i jest tzw. p l a n . K i e d y w r o z l e g y m w i d o k u o g l n y m d r o b n a p o s t a ludzka p o d p o r z d k o w a n a jest o t o c z e n i u , m w i m y o p l a n i e o g l n y m . P l a n e m p e n y m jest plan p o k a z u j c y p o s t a c i e ludzkie o d s t p d o g w , a m e r y k a s k i m za u l u b i o n y plan dla scen a k c j i i r o z m w , g d y c z o w i e k p o k a z y w a n y jest od g o w y do k o l a n . W p z b l i e n i u ( p o p i e r s i u ) c z o w i e k coraz bardziej e l i m i n u j e t o , a w z b l i e n i u ( z w a n y m p a t e t y c z n i e w i e l k i m p l a n e m ) o g r o m n a twarz ludzka zajmuje wiksz cz powierzchni ekranu.

10

niadanie

dziecka

d a n k o m z fabu. Zacz intrygowa akcj dramatyczn. Wielki Mlis! Nie mia adnych w z o r w (poza moe Polewaczem polanym) i z niczego stworzy spektakl filmowy, nie zniajc si do d w c h najprostszych rozwiza: ma powania teatru i dorabiania ywych obrazw do gonych ksiek, na czym cynicznie i g u p i o erowa bd tysice rywali. Czy nakrci 500 filmw, czy 4000 jak chc niektrzy jego biografowie wszystkie one dadz si sprowadzi do jednego z trzech g a t u n k w . G w n y m z nich jest feeria. Jeli w umyle przecitnego widza sowo k i n o " kojarzy si do dzi z dziwem, t r i c k i e m , zudzeniem, to wiele w tym zasugi Mlisa. Kiedy zaczyna dopiero sw dziaalno i, jak operatorzy Lumire'ow, f i l m o w a ruch pojazdw na Place de l'Opra, aparat zaci mu si na chwil, skutkiem czego na ekranie o m n i b u s zamie i si nagle w... karawan, ktry przez czas zatrzymania kamery zaj miejsce o m n i busu. Dyrektor teatru dziww nie m g przeoczy tego faktu. Ju w pierwszej swej feerii Zniknicie damy wyzy ska ten trick: kobieta znikaa z pola widzenia w momencie zatrzymania aparatu, zostawao po niej puste miejsce. Ten i inne tricki Mlis wyzyskiwa do filmw, w ktrych co chwila kto tajemniczo znika, znw si pojawia i przemie nia w jakie straszydo (Kopciuszek, 400 diabelskich

p o i e w a c z polany

jeszcze podejrze, e film moe by sztuk, kinematograf dosta si wic do rk przekupniw i straganiarzy. Pope niano plagiaty z plagiatw. Utrzymywano, e publiczno nie zrozumie filmu trwajcego ponad trzy minuty. W USA od piciocentowej monety nazwano kina jarmarczne N i c k e l O d e o n a m i " bya to prawdziwa opera za trzy grosze, schlebiajca niewybrednym t u m o m . Korniej Czukowski, znany pniej literat radziecki, pisa wwczas pesymistycznie: C z e m u widzowie obok ciebie nie s tatuowani? Czemu nie maj kek przewleczonych przez nos? Film jest sztuk d u c h o w y c h Kafrw i Hotentotw, jarmarczn sztuk mtw przedmiejskich". I w t e d y przyszed Melies. Sztukmistrz, aktor, majsterklepka, dyrektor teatru sztuk magicznych wyratowa film z pierwszego kryzysu. Nie wyprowadzi go ze stadium jarmarcznego, ale spowodowa, e przedmiejskiej publi cznoci nie zanudzano, e za jej niklowe monety film prze y do chwili, kiedy m g wznie loty. Melies zasta film ciekawostk jedynie i d o k u m e n t e m , zostawi wido wiskiem. Jego dzieem bya pierwsza na wiecie wytwrnia Star Film, zaoona w momencie, kiedy Lumiere'owie zerwali ostatecznie z produkcj f i l m w , i pierwsze na wiecie ate lier do zdj (w Montreuil pod Paryem). Nigdy nie dowie rza rzeczywistoci i kiedy nawet stara si stworzy jej pozory, zawsze fabrykowa swoje filmy w czterech cia nach atelier. Co wnis Melies do kinematografii? Wymyli reyse ri. Pierwszy skierowa obiektyw nie ku scenkom rodzin nym czy ulicznym, ale ku specjalnie odegranym opowia 11

400 d i a b e l s k i c h artw

K o r o n a c j a Edwarda VII

artw, Halucynacje barona Munchhausena, W krlestwie wrek itd.). D r u g i m mlisowskim gatunkiem byy aktualnoci. Nie przypominay one jednak reportay operatorw firmy Lumire z koronacji Mikoaja II, gdy byy jeszcze j e d n y m trickiem iluzjonisty. Spraw Dreyfusa, Epizody z wojny w Grecji, Koronacj Edwarda VII odtwarzano w atelier przy p o m o c y poprzebieranych aktorw. Taki inscenizowany reporta p r z y p o m i n a raczej filmy fabularne, jakimi byy i pozostay mlisowskie gatunki. Trzeci wreszcie gatunek to fantastyka naukowa. T r i ckami ucieka Mlis zawsze od niewolniczego k o p i o w a nia rzeczywistoci. Tricki prowadziy go od krtkotrwaego zdumienia widza przemian kobiety w kwiat, do b u d o w a nia osobnego, fantastycznego wiata, uwierzytelnianego zwykle przez jaki wynalazek. Ta dziedzina t w r c z o c i , ktra ju wwczas zyskaa mu przydomek f i l m o w e g o Juliusza Verne'a", przyniosa Mlisowi najwicej sawy. Gdy w 1902 r. nakrci synn Podr na Ksiyc, mierzc a 280 m, aden waciciel kina nie chcia jej kupi, twier dzc z u p o r e m , e nikt nie zechce oglda przez kwadrans tego samego f i l m u . Film odnis jednak niebyway sukces na caym wiecie, pocigajc za sob Podr do krainy niemoliwoci, Zdobycie bieguna itd. Przynioso to wy twrni Star Film szczyt powodzenia finansowego, po kt rym, tu przed 1914 r., nastpi niesychanie g w a t o w n y krach. Dopiero w 15 lat pniej zaszczyty i h o n o r y o d n a lazy genialnego pioniera jako sprzedawc c u k i e r k w w ndznym kiosku na j e d n y m z paryskich d w o r c w . Wiele p o m y s w Mlisa yje do dzi w kinematografii, c h o ujarzmionych i s p r o w a d z o n y c h do banalnych f o r m g r a m a t y c z n y c h . Np. zdjcia nakadane, penice u Mlisa funkcje niby magiczne ( d u c h y " ) , uywane s dzi do tzw. p r z e n i k a n i a (jeden obraz s t o p n i o w o nakada si na drugi i zaciera go). Jest to pospolita f o r m a przestankowania f i l m o w e g o oznacza przeskok w czasie lub przestrzeni, stanowi za zabieg dostatecznie brutalny, by widz musia zwrci na uwag. Zdjcia t r i c k o w e nie zniky z pola widzenia kinemato grafii. Podzieliy si jednak pniej na zdjcia, k t r y c h t r i c k o w y charakter jest umylnie ukryty (bitwa morska i n scenizowana przy uyciu maych modeli w basenie wy t w r n i itp.), oraz na zdjcia t r i c k o w e waciwe (przeisto czenia, uczowieczenia, wszelkie c u d a " itp.). Ten drugi rodzaj oddziaywa silniej w zaraniu kinematografii, kiedy by mniej znany, przetrwa jednak w subie fantastyki f i l mowej, a ostatnio raczej kina poetyckiego. Zapotrzebowanie n a f i l m y roso szybko. Przedsibiorca kupujc aparat projekcyjny k u p o w a rwnoczenie zestaw filmw, ktry wywietla a do zdarcia. Poniewa cigle ten sam zestaw musia p r d k o opatrzy si w danej miejsco woci, kino, p o d o b n e c y r k o w i , zmieniao czsto miejsce p o b y t u . Std nazwa j a r m a r c z n y " d l a t e g o okresu rozwoju kinematografii.

W p r o d u k c j i aparatw i f i l m w niezmiennie przodowaa Francja. Po w y c o f a n i u si Lumiere'w obok f i r m y Meliesa rozwijaj si dwie wielkie w y t w r n i e , ktre przetrway do dzi: Pathe i nieco pniej Gaumont. Pathe, syn kirasjera gwardii cesarskiej, na staro para jcego si rzenictwem, pierwszy postawi zdecydowanie na jarmarczn" publiczno plebejsk, szukajc silnych wrae. Jeszcze przed Amerykanami d o c e n i f i l m o w y wa lor strzelajcego rewolweru (Historia pewnej zbrodni) oraz dziedzin f i l m o w e g o erotyzmu (Kpiel paryanki, zabaw na dzi i zgoa niewinna). Waniejsze jeszcze, e da swej publicznoci n o w e g o bohatera: prostego czowieka z ulicy. G w n y reyser f i r m y Pathe, Ferdinand Zecca, piosen karz kabaretowy, zacz od badania n o w y c h moliwoci t r i c k o w y c h i zastosowa ruch o d w r o t n y (skoczek pitami do g r y wskakujcy z basenu na trampolin). Prdko j e d nak doszed do wniosku, e od takich sztuczek waniejsze s historie wzite prosto z ycia, rzewne lub rozdzierajce. Jego Ofiary alkoholizmu, luno oparte na powieci Zoli, pokazyway zagad rodziny pijaka. Take inne jego filmy, ycie szulera, Sen pijaka, Strajk (idyllicznie zakoczony zgod pracy z kapitaem), o d p o w i a d a y zapotrzebowaniu na s c e n y dramatyczne, czyli realistyczne", jak je rekla mowa katalog Pathe. Firma prosperowaa coraz spraw niej. P o z a przemysem z b r o j e n i o w y m nie ma we Francji ani jednego, ktry by rozwin si tak szybko i przynosi tak wysokie dywidendy". Charles Pathe, autor t y c h sw, zarobi dla swej firmy 345000 fr. w 1900 r., a 24000000 w 1907 r.
P o d r d o krainy niemoliwoci

May wiadek

BRIGHTOCZYCY FOTOGRAFICZNY PUNKT WIDZENIA

Ilociowo niewielk, ale interesujc produkcj rozwi nli A n g l i c y . S t o s u n k o w o niedawno przypomniana i zba dana, siga pocztkami 1896 r. Nazywa si j szko z B r i g h t o n " , bowiem z tej kpieliskowej miejscowoci p o c h o dzili jej g w n i przedstawiciele, George Albert Smith i James Williamson, zawodowi fotografowie. Wraz z wyprze dzajcym ich o par lat Robertem Williamem Paulem re prezentowali fotograficzny punkt widzenia (kadry np. Snu Doroty przypominaj stylem wczesne zdjcia). Nie rezyg nujc z fabuy i reyserii, chtnie wplatali w swoje filmy autentyczne ycie, wychodzili filmowa w plener, ustawiali kamery na samochodzie i traktowali ulice i place jako bez patn dekoracj. C h o naturalnie nie gardzili i malowa nym tem (np. May wiadek Smitha). Przede wszystkim za pierwsi zaczli stosowa z b l i e n i e , czyli w i e l k i p l a n . Twarz, rka, jaki wany dla akcji przedmiot zaczy zajmowa dla siebie cay ekran.

Pocztkowo szukano dla zblie pretekstu w postaci lupy (Szko powikszajce babuni) czy lornetki, przez ktr patrzy bohater. Ju jednak w 1902 r. Smith rezygnuje z pretekstw, by w filmie Mysz w Szkole Sztuk Piknych pokaza w zblieniu, co jest p o w o d e m paniki studentek, w p o p o c h u wskakujcych na krzesa. Poniewa samym z b l i eniem niepodobna opowiedzie adnej historii, zblienia musiay by o d p o w i e d n i o wklejane midzy zdjcia z wik szego dystansu i to dawao ju przedsmak montau. Znaczenie wanych o d k r y A n g l i k w w dziedzinie jzyka f i l m o w e g o zapewne si dzi nieco wyolbrzymia, gdy nie zosta jeszcze rwnie skrupulatnie zbadany d o r o bek A m e r y k a n w z o w y c h lat, a take W o c h w i Duczy kw. Sdzi naley, e podstawowe wynalazki stylistyczne rodziy si pod w p y w e m potrzeb w wielu miejscach rw noczenie, prawie niezalenie od siebie.

W NOWYM JORKU REWOLWER STRZELA WPROST W WIDZA

W A m e r y c e powan rol hamujc odegra Edison. Synny wynalazca skrztnie chodzc koo wasnych spraw i najmujc najdroszych adwokatw przypisywa sobie take wynalazek kinematografu. Toczy prawdziwe w o j n y patentowe przeciw wszelkim posiadaczom apara t w i realizatorom f i l m w , zarzucajc im plagiat. Mia do dyspozycji detektyww i prywatn policj (!), ktra napa daa na przeciwnikw, by zniszczy ich aparatur. K o n k u renci utrzymywali swoje k o n k u r e n c y j n e policje i zanim doszo do zgody, niejeden film amerykaski krcony by pod groz nagego napadu zbrojnego. Z p o w o d u wielkiej popularnoci Meliesa w USA pier wsze tamy amerykaskie byy n i e u d o l n y m i naladownictwami f i l m w maga z Montreuil. Niezadowolony z jakoci tych filmw, dziennikarz James Stuart Blackton p o s t a n o w i wzi si samemu do r o b o t y i na dachu wie o w c a Morse'a zrealizowa jeden z pierwszych f i l m w p r o p a g a n d o w y c h Zerwanie hiszpaskiej flagi, co mu przy nioso fortun. Nie mniejsz zreszt, jak operatorowi Edwardowi A m e t o w i f i l m o zniszczeniu floty hiszpaskiej u wybrzey Kuby, nakrcony w basenie za pomoc miniatu r o w y c h modeli. Biorc z kolei za punkt wyjcia inn aktualn wojn, zrealizowa met, ju przy uyciu aktorw, film o bestialskim rozstrzelaniu B u r w przez wojska angiel skie. Z predylekcj f i l m o w a n o ju od 1894 r. zawody bokserskie, w 1899 r. po raz pierwszy kamera wkroczya do wntrza hali sportowej, gdzie zainstalowano 200 lamp. Najwaniejszy by jednak wkad czoowego operatora f i r m y Edisona, Edwina S. Portera. W yciu amerykan-

Napad na ekspres Stienka Razin

skiego straaka (1902) wykorzysta on p o d o b n o a r c h i walne zdjcia z wicze straackich, poczy je z nakr c o n y m i umylnie ujciami aktorskimi i poskleja w pynn cao, opowiadajc o uratowaniu matki i dziecka z p o ncego d o m u . W p e w n y m m o m e n c i e akcji d o m by widziany z zewntrz, po czym kamera przenikaa na chwil do rodka. Gdy okazywao si, e w mieszkaniu pozostao jeszcze dziecko, kamera nie podaa p o n o w n i e za straa kiem: dramatyczna pauza wzmagaa obaw, e straak i dziecko zginli w p o m i e n i a c h . rdem e m o c j i widza sta wa si monta, umiejtne sklejanie ze sob o d p o w i e d n i o w y b r a n y c h kawakw tamy. Jeszcze goniejszy, bo bardziej t y p o w y dla kinemato grafii amerykaskiej, by Portera Napad na ekspres (1903), pierwszy film gangsterski i pierwszy kowbojski zarazem. Oparty na prawdziwym zdarzeniu, posiada fabu o kilku o r o d k a c h akcji, jak w a d n y m innym filmie przez 8 lat istnienia kinematografii. Uwag widza od jednego miejsca ku d r u g i e m u przerzuca Porter p o m y s o w y m montaem, dbajc o logiczn cigo, i widz nieomylnie orientowa si we wszystkich zwrotach akcji. Porter pierwszy pokaza zblienie rewolweru, strzelajcego wprost w publiczno, i pierwszy wykorzysta f i l m o w y walor p o g o n i . Napad na e/rspresjest ruchem skokiem, biegiem, cwaem i pdem. Nie jest win Portera, e j e g o mao lotni nastpcy do t y c h wycznie elementw chcieli sprowadzi ca kinemato grafi. Ponadto mao kto w y a m y w a si spod hegemonii f r a n cuskiej pierwszego okresu. Pierwsze filmy woskie p o wstay d o p i e r o w 1905 r. (od razu sterujc ku wielkim w i d o w i s k o m historycznym, z ktrych pierwszym byo Wzicie Rzymu), duskie w 1906, polskie w 1907, rosyjskie (Stieka Razin B. Romaszkowa) i szwedzkie w 1908, nie mieckie d o p i e r o w 1913 r. Tu i wdzie pojawiay si i wczeniej nietrwae, a interesujce zapowiedzi, np. seria fabularnych i d o k u m e n t a l n y c h f i l m w z 1898 r. praskiego fotografa Jana Krienecky'ego, umiejtnie operujcego

t r i c k a m i i zblieniem, kilka f a b u l a r n y c h f i l m w hiszpaskich Gelaberta i C h o m o n a (Fircyki z parku, 1903) bez wikszej oryginalnoci czy krtka komedia polskiego wynalazcy Kazimierza Prszyskiego Powrt birbanta z 1902 r. Wszystko to jednak miao znaczenie czysto lokalne. Przyszo kinematografii rozstrzygaa si gdzie indziej.

P o w r t birbanta (Kazimierz J u n o s z a -stpowski)

II FILM WYPRACOWUJE SOBIE WASNY JZYK (19081918)

W dziesi lat po pierwszych prbach Meliesa film z okresu niemowlctwa przeszed w okres dziecistwa. Opiek nad maoletnim przej, niestety, teatr. Stao si tak dlatego przede wszystkim, e p r o d u centom widowisk f i l m o w y c h (wiemy ju, e g o d e m nie przymierali) poszya sen z powiek myl o dobrze wy p c h a n y c h portfelach bywalcw sal teatralnych. Ale ceny biletw na seans w d r e w n i a n y m baraku, pooo nym midzy karuzel a beczk miechu, nie mogy by wysokie. Naleao wic nada szlachectwo f i l m o w i , podnie jego rang w o c z a c h eleganckiej publicznoci. Jarmarczn bud na peryferiach stosunkowo atwo byo zamieni na przyzwoit sal w r d m i e c i u . Wymagao to jednak podstawowej zmiany w technice rozpowszechniania. Waciciel owej przyzwoitej sali musia eksploatowa j stale, a tym samym poegna si z koczowniczym trybem pracy. Stae f u n k c j o n o w a nie sali w y m a g a o czstych zmian p r o g r a m u : bezuyte cznie leay k u p i o n e niedawno tamy, w d o b r y m jeszcze stanie, ktre jednak publiczno dokadnie ju poznaa. Waciciel takiego kina musia przesta k u p o wa tamy na wasno, bo nie mia potem co z nimi robi. Wola je wypoyczy na taki okres, jakiego w y m a g a l i jego widzowie, a potem odda i wzi co innego. To byy narodziny biur w y n a j m u , trzeciego czynnika w technice rozpowszechniania, stojcego pomidzy p r o d u c e n t e m a wacicielem kina; czynnika, ktry bdzie nieraz osiga w tej t r j c y dyktatorsk pozycj. Pozostawaa d r o b n o s t k a : owe elegantsze rdmiejskie kina musiay mie co innego do zapro ponowania innej w i d o w n i . W s p c z e s n y Europejczyk uywa kina, ale si go wstydzi" pisa wwczas polski krytyk Karol Irzykowski. Producenci musieli wic wpoi w lepsz publiczno" przekonanie, e nie ma si czego wstydzi. I prb tak podjli.

FILM D'ART GRONE KABOTYSTWO

Niektrzy historycy kinematografii dat 17 listopada 1908 r. uwaaj za rwnie donios, jak data pierwszego pokazu Lumire'w. Tego bowiem dnia w sali Charras w Paryu (a do w o j n y 1914 r. wszystko co najwaniejsze dla f i l m u dzia si bdzie we Francji) wywietlony zosta pier wszy f i l m artystyczny" (film d'art) Zabjstwo ksicia Gwizjusza. Wrd t w r c w filmu byy same znakomitoci: pisarz akademik Lavedan, aktor Le Bargy z Comdie Franaise, pierwszej sceny Francji, wielki kompozytor Camille Saint-Sans (skomponowa on specjaln party tur do wykonywania przez orkiestry kin). O d t w o r z o n o z pietyzmem schody i komnaty zamku w Blois, by na ich tle z nie mniejszym pietyzmem odtworzy znany epizod historii Francji z 1588 r. Na uroczystej premierze, przy aplauzie 16

w y t w o r n e j publicznoci, film oficjalnie uzyska szlache c t w o . Po raz pierwszy g o n o w y m w i o n o sowo s z t u k a " w zwizku ze sowem f i l m " . A jednak n i g d y moe nie by film rwnie odlegy od sztuki. Do dzi interesuje nas wygld robotnic opuszczaj c y c h fabryk Lumiere'w, z entuzjazmem oklaskujemy pierwsze dziea Meliesa, z sympati ogldamy bezpretens jonalne filmiki Zekki, przy projekcji Zabjstwa ksicia Gwizjusza ogarnia nas natomiast przykre zdumienie. Kabotyskie aktorstwo, pompatyczne pozy, wygaszane z namaszczeniem d i a l o g i , ktrych rzecz jasna nie sycha wszystko to byo bezmylnym przenoszeniem na ekran konwencji wczesnego teatru, cakowicie sprzecznych z istot f i l m u . Susznie podkrela historyk radziecki Nikoaj Lebiediew, e zestawiajc przed rokiem 1914teatr i film nie zestawiao si d w c h o d r b n y c h d y s c y p l i n sztuki, t y l k o sztuk z jej niezdarnym naladownictwem. O g r o m n y prestiowy i finansowy sukces Zabjstwa ksicia Gwizjusza nie m g nie zachci legionu kontynua-

t o r w i plagiatorw. Przed kamery f i l m o w e cignito naj goniejszych a k t o r w teatralnych i osignito rezultaty katastrofalne. Ogldajc Krlow Elbiet Louisa Mercantona (1912) dowiadujemy si z przykrym dreszczykiem, e pociesznie miotajca si starsza pani w krynolinie to sama Sarah Bernhardt, boyszcze najlepszych scen wiata. Legenda gosi, e wielka Sarah zobaczywszy si na ekranie w Damie Kameliowej zemdlaa ze zgrozy. Pola Negri w swych pamitnikach przypisuje jej zdanie: A k t o r drama tyczny psuje swj talent grajc w filmie". Psua go jednak konsekwentnie, a do mierci (1923) pokazujc na ekranie swe niezmienne zaamywania rk, wywracania oczami i nadte miny. Wielka przyjacika Racine'a pisa o niej Louis Delluc nie jest u siebie w t y m wiecie wiate i cieni". Reyserzy p o d o b n y c h f i l m w , ludzie czsto przypad kowi i o maej kulturze, a w kadym razie przedstawiciele profesji podejrzanej, nie byli w stanie narzuci o w y m zna k o m i t o c i o m adnej zmiany ich stylu. Wielki Mounet-Sully nie zgodzi si n p by dla f i l m o w e j adaptacji Krla Edypa wyrzuci c h o jedno zdanie z tasiemcowych m o n o l o g w sztuki, z ktrych przecie widzowie nie syszeli ani sowa. Dodajmy jeszcze, o czym historycy filmu czsto zapo minaj, e owe teatralne wzory czerpano nie po prostu z teatru, ale z teatru tradycyjnego, akademickiego (Comedie Franaise), ktrego p o m p a i celebra spotykaa si wpraw dzie z bezmylnymi zachwytami mieszczucha, ale rwnie z zaart krytyk postpowej w i d o w n i . W Paryu od dawna dziaa ju Thtre Libre Antoine'a, dcy do ogranicze nia pozy i patosu, do usunicia operetkowoci scen zbio r o w y c h ; w Rosji Stanisawski stworzy teori realistycznej i zespoowej gry aktorskiej. Rodziy si rwnie wraz z Craigiem w Anglii a Reinhardtem w Niemczech ambitne teorie inscenizacyjne, zmierzajce do odebrania teatrowi iluzjonistycznego, mapujcego ycie charakteru, zaska kujce plastyk, k o l o r e m , gr wiatocienia. Niestety, n i e z takim teatrem zwizano f i l m artystyczny". W tej samej cigle pogoni za zamonym widzem z p i k nych dzielnic" w y m y l o n o inny magnes: wielkie dziea lite ratury wiatowej. Starano si u d o w o d n i , e wszystko da si sfilmowa. G o r c z k o w o szukano ksiek i sztuk, ktre jeszcze nie pady ofiar adaptacji. Sigano rwnie skwap liwie po Szekspira, co po Locke'a, f i l m o w a n o Racine'a i Gyp, Puszkina i Lidi Czarsk. Dodajmy, e adaptacje arcydzie i adaptacje literatury brukowej mao si od siebie rniy. Pierwsza Anna Karenina trwaa 16 minut. Bya to oczywicie godna poaowania karykatura oryginau, ale p r o d u c e n t mia, czego da: nazwisko Tostoja w czo w c e . Anatol France, uprzednio zezwoliwszy na sfilmo wanie swej C z e r w o n e j lilii", po jej premierze wyszed z kina zmieszany i zapyta producenta: Czy pan jest pewien, e to bya wanie Czerwona lilia? Z deniem do uszlachetnienia filmu sza w parze ewo17

ucja tematyki. Z n i k y kobiety przemieniane w kwiaty. Zmniejszya si liczba policjantw, ktrzy w szaleczym tempie gonili tum kelnerw, malarzy, automobilistw, mamek i fryzjerw. Rozwielmoni si natomiast ckliwy melodramat o a t w y c h efektach, rwnie zreszt popiesz nie rozwijajcy intryg, gdzie w cigu kwadransa k s i niczka w y c h o d z i za m, g u b i swoje dziecko, rzuca si do w o d y , zostaje uratowana przez dzielnego straaka w kasku i po 18 latach odnajduje sw crk, ktr rozpoznaje po m o n o g r a m i e na koszulce" (Sadoul). Ale ten u s z l a c h e t n i o n y " film by t y l k o kiepsko f o t o g r a f o w a n y m teatrem, krokiem wstecz na krtkiej drodze roz w o j o w e j kinematografii. Kamer ustawiano n i e r u c h o m o , niby widza w s i d m y m rzdzie krzese parteru. Teatralnie inscenizowane historyjki f i l m o w a n o w niezmiernie d u g i c h ujciach: wszystko dziao si midzy u r u c h o m i e n i e m a zatrzymaniem aparatu, jak w akcie sztuki scenicznej*. Monta sklejanie d w c h kawakw tamy suy wy cznie do mechanicznego dodawania do siebie kolejnych

Z a b j s t w o ksicia Gwizjusza ( A l b e r t Lambert, Charles Le Bargy)

* U j c i e m n a z w a n o najmniejsz j e d n o s t k p o d z i a o w dziea f i l m o w e g o : o d c i n e k tamy midzy jedn sklejk m o n t a o w a drug. Ujcie skada si z pewnej liczby n i e r u c h o m y c h k a d r w (klatek), ktre rozr n i a m y , b i o r c tam do rki. Dla widza w kinie kadr j e d n a k nie istnieje. W c i gu s e k u n d y oglda on 24 kadry, p o j e d y n c z e g o kadru nie jest wic w stanie w y i z o l o w a .

f r a g m e n t w fabuy. Aktorzy namitnie wymachiwali rko ma i gronie poruszali p r z y p r a w i o n y m i wsami, bo cae ycie u c z o n o ich, e gra aktora musi by widoczna dla ostatniego rzdu galerii. Operator kad na pododze sznu rek, oznaczajc w ten sposb miejsce, do ktrego wida byo aktora w caoci. Gdy aktor niebacznie przekracza sznurek zbliajc si do o b i e k t y w u i wida go byo jedynie do kolan, producent przybiega z awantur: Co znowu? Czy zatrudniamy kaleki? Z a p o m n i a n o nawet o t r i c k a c h Meliesa, bo nie mieciy si w krgu poj wczesnego teatru. Cho jednak z d e c y d o w a n a wikszo produkcji w latach poprzedzajcych w y b u c h pierwszej w o j n y wiato wej bya w tej czy innej f o r m i e mapowaniem teatru w historii dziesitej muzy ostay si wycznie niemal poczy nania sprzeczne z t obowizujc lini.

MONUMENTY WOSKIE YWE SONIE W AKCJI

Z jednej wic strony reakcj na nadmiar teatru w filmie staa si szkoa woskich monumentalistw: Piero Fosco, Enrico Guazzoni, Mario Caserini. U p o d o b a n i e do maso w y c h widowisk k o s t i u m o w y c h , ktre nigdzie w Europie nie ujawnio si z takim z d e c y d o w a n i e m , nigdy waciwie nie wygaso w kinematografii woskiej. Ale t y l k o raz sprzgo si z ewolucj sztuki f i l m o w e j , raz jeden okazao si twr cze i wnioso udzia w ksztatowanie jzyka nowej sztuki. Z rnych p o w o d w Wosi byli wprost przeznaczeni do rozwinicia gatunku o w y c h freskw historycznych. Duma niedawno zjednoczonego narodu nakazywaa im czerpa z wielkiej przeszoci. Soneczne niebo i malowniczy pejza nakaniay do wyjcia z czterech cian atelier. Przeludnie nie kraju pozwalao werbowa statystw piciokrotnie taniej ni we Francji. Oczywicie nie zawsze t w r c y woscy byli tu dalecy od zego teatru. W rnych Upadkach Troi i Ostatnich dniach Pompei namaszczony gest aktora by rwnie teatralny, jak w Zabjstwie ksicia Gwizjusza. Ale kolosalna architektura z tektury, tysiczne t u m y w o j o w n i kw, ywe sonie w akcji i wielka batalistyka byy tymi elementami, ktrymi nie m g posuy si teatr. Francuski reyser Jasset, autor pierwszej na wiecie historii kinematografii, ju w 1911 r. w y o d r b n i Wochw w osobn szko, ktra liczya na efekt caoci, nie szcze g u , chciaa zdumiewa, d y r y g o w a a masami statystw, pitrzya dekoracje". Kady z owych filmw, niezalenie od t y c h czy innych perypetii scenariusza, zasadza si na pewnej liczbie a t r a k c y j n y c h n i g d y nie w i d z i a n y c h " scen. Gdy w 1912 r. malarz Enrico Guazzoni w y z y s k a o l b r z y m i 18

Cabiria

popularno ksiki Sienkiewicza i zrealizowa Quo vadis (byo to ju czwarte Quo vadis w dziejach kinematografii), sam Rodin obwoa film arcydzieem. Ale najwiksze znaczenie dla dziejw sztuki filmowej miaa pniejsza o rok, zachowana w licznych archiwach Cabiria Giovanniego Pastrone, podpisujcego si pseu d o n i m e m Piero Fosco. Ta historia rzymskiej dziewczyny, porwanej w czasie wojen p u n i c k i c h przez kartagiskich piratw, jest niewtpliwie j e d n y m z p r z e o m o w y c h filmw, ktre wpyny na kierunek rozwoju modej muzy. Scenariusz, w jakiej mierze wzorujcy si na fabule Q u o vadis", mia tu znaczenie podrzdne. Jego bieg, krty i nie zawsze logiczny, przepojony ponadto aluzjami do zaborczej w o j n y w Trypolisie, zapewni jednak f i l m o w i r e k o r d o w o duo o w y c h w i e l k i c h scen", ktre byy istot nym p o w o d e m powstania f i l m u : wybuchaa Etna, Hannibal przechodzi ze soniami przez Alpy, w wityni M o l o c h a gronie ypa oczami posg 40-metrowej wysokoci, a Archimedes soczewk podpala flot rzymsk*. Cabiria
" Wraz z w y d u e n i e m si f i l m w i k o m p l i k o w a n i e m ich a k c j i d z i e o f i l m o w e n a b i e r a o coraz bardziej zoonej b u d o w y . Nie w y st a r c za y ju t e r m i n y : kadr i ujcie. Z a c z t o w y r n i a g r u p y z m o n t o w a n y c h razem uj, k t r e c z y a j e d n o miejsca i czasu, nazywane s c e n a m i . Z kolei g r u p y

Nietolerancja

przetrwaa w historii nie dla swej naiwnej fabuy, t y l k o dla mistrzostwa technicznego. Po raz pierwszy zastosowano tu d o d a t k o w e rdo wiata (lampy ukowe) w plenerze. Kamera umieszczona na wzku filmowaa poruszajc si. Zastosowano ogromne, t r j w y m i a r o w e dekoracje, gdy dotd kontentowano si g w n i e malowaniem ta na pt nie. Wreszcie pokazano, e f i l m moe trwa 4 godziny bez znuenia widza.
k i l k u n a s t u c z y k i l k u d z i e s i c i u s c e n , najczciej p o z b a w i o n e j e d n o c i miejsca i czasu, ale poczone j e d n o c i a k c j i , n a z y w a n o s e k w e n c j a m i . S e k w e n c j e o d p o w i a d a j w p r z y b l i e n i u r o z d z i a o m p o w i e c i i przecitny film s k a d a si z k i l k u n a s t u s e k w e n c j i . N a t u r a l n i e nie s to p o j c i a s z t y w n e i w t y m s a m y m dziele kto moe w y o d r b n i j e d y n i e kilka s e k w e n c j i , g d y kto i n n y naliczy ich kilkanacie.

GRIFFITH PRAWODAWCA
Cabiria w y w a r a o g r o m n y w p y w poza g r a n i c a m i Woch, najwikszy za w Ameryce, dokd zaraz po w y b u chu w o j n y miao przewdrowa z Francji centrum twr czoci filmowej*. Szczeglnie w p y w ten dotyczy d w c h

* C e n t r u m to nie u l o k o w a o si ju j e d n a k w N o w y m J o r k u , t y l k o w H o l l y w o o d , na p r z e d m i e c i a c h Los A n g e l e s w z a c h o d n i e j K a l i f o r n i i . Inicja t o r a m i p r z e p r o w a d z k i byli p r o d u c e n c i niezaleni, uciekajcy przed t e r r o r e m t r u s t u , p o t e m m a g n e s e m stao si due n a s o n ec z n ien ie o k o l i c y .

19

dzie: Narodzin narodu i Nietolerancji Davida W. Griffitha, niezapomnianego H o m e r a kinematografii, pierwszego prawodawcy jzyka f i l m o w e g o . Oba w s p o m n i a n e filmy amerykaskie mona zaliczy do kierunku m o n u m e n t a l n e g o (olbrzymie dekoracje do Nietolerancji pitrzyy si nad H o l l y w o o d przez 12 lat, zbyt kosztowna okazaa si b o w i e m ich rozbirka). Ale o s o b o wo Griffitha rozsadzaa ramy gatunkw. Samouk, bez adnych obcie nawykami literackimi czy teatralnymi, zaczyna w 1909 r. filmami sensacyjnymi oraz t y p o w y m i dla mentalnoci amerykaskiej melodramatami obycza j o w y m i {Kapelusz z Nowego Jorku). Ale wiatow saw i trwae miejsce w historii day Griff i t h o w i d w a wielkie dziea. W nich wanie, nie w traktacie n a u k o w y m , zawar praktycznie wszystko, czego przed nim d o k o n a n o w kinematografii. Naiwnoci, a co najmniej uproszczeniem ze strony niektrych historykw byo twier dzenie, e to Griffith wynalaz takie rodki wyrazu f i l m o wego, jak np. wielki plan (znany o 15 lat wczeniej A n g l i kom). By moe, Griffith niczego samodzielnie nie wyna laz, nie umniejsza to jednak jego tytuu do sawy. Griffith by pierwszym reyserem-artyst, ktry oryginalne rodki f i l m o w e , ekscentryczne dla bywalcw teatru, uzna wa nie za r o d k i , a nie za cel sam w sobie. On pierwszy tzw. c u d a e k r a n u " umia zastosowa nie dla zdumiewania widza ( g w n y cel t w r c w Cabirii), lecz dla wzruszenia, dla propagowania swych idei. W Narodzinach narodu, epopei z w o j n y secesyjnej 1861 roku, ide tak bya rehabilitacja zwycionego Poudnia. Syn p u k o w n i k a strony poudniowej z ca si swego talentu potpi p i j a n y c h Negrw" i ich b r u d n demokra cj", g l o r y f i k u j c z a k a p t u r z o n y c h jedcw Ku-Klux-Klanu. Mistrzowsko z m o n t o w a zwaszcza scen odsie czy, nadajc filmowy ksztat wielokrotnie potem kopiowa nemu o c a l e n i u w ostatniej c h w i l i " : zakapturzeni jedcy pdzili co ko wyskoczy, gdy inne sceny pokazyway w t y m samym m o m e n c i e rodzin Cameronw, bronic si w maej chatce przed atakami c h m a r y Murzynw. Przepla tanie si t y c h scen metod tzw. m o n t a u s y n c h r o n i c z n e g o , gdy dwa zestawiane fragmenty akcji dziay si dokadnie w t y m samym momencie, wzmagao poczucie zagroenia i tworzyo rosnce napicie dramatyczne u widza. Narodziny narodu stay si r e k o r d o w y m sukcesem f i n a n s o w y m (20 milionw wczesnych dolarw w p y w w ) , ale ich niedwuznacznie reakcyjna w y m o w a powodowaa protesty znacznej czci widzw, a czasem wrcz bjki przed kinami. Tote inwestujc zarobione pienidze w nastpny film, wybra Griffith temat o w y m o w i e h u m a n i stycznej, odwanie w y m i e r z o n y przeciw przesdom i krzywdzie. Nietolerancja (1916) bya zamierzeniem o n i e s p o t y k a nym uprzednio w kinematografii rozmachu, 60000 ludzi pracowao nad filmem, ktrego pierwsza wersja trwaa 72 20

godziny, pki nie zostaa zredukowana do trzech. W czte rech rwnoczenie p r o w a d z o n y c h opowiadaniach o zupieniu Babilonu, mce Chrystusa, paryskiej rzezi h u g e notw i wspczesnej ofierze pomyki sdowej* pitno wa fanatyzm w najrozmaitszych wcieleniach. Nietoleran cji przeciwstawia ewangeliczne d o b r o i miosierdzie. M i m o racych naiwnoci i zego gustu podziwia naley sprawno reysera w prowadzeniu f i l m o w e g o opowiada nia, ktre i dzi przysparzaoby wielu kopotw. Nigdy przedtem nie zerwano tak ostentacyjnie z trzema jednociami klasycznego teatru miejsca, czasu i akcji ktre po 1908 r. tak bardzo hamoway s w o b o d n y rozwj sztuki f i l m o w e j . Przez dugie lata bya Nietolerancja prawdziwym katalogiem moliwoci f i l m u . Studiowali j z uwag t w r c y brzydzcy si naladowaniem innych sztuk.

FILM SENSACYJNY GALOPADY I ZBRODNIE

Pewn odmian gatunku m o n u m e n t a l n e g o widowiska, w k t r y m Amerykanie prdko doszli do perfekcji, by film sensacyjny. Nie w y m a g a on wprawdzie kosztownych dekoracji i t u m w statystw, ale korzysta rwnie z sze rokiego pleneru i obficie wyzyskiwa element najswoiciej f i l m o w y ruch. Wynalazek nowego gatunku wynik w sposb naturalny ze zwrcenia si f i l m o w c w amerykaskich w stron historii wasnego kraju. Znaleli w tej niedugiej historii zagospodarowanie Z a c h o d u , walki z Indianami, g o r c z k zota", w o j n secesyjn. Kady z t y c h tematw, zwiza nych z s u r o w y m pejzaem Gr Skalistych czy otwartymi przestrzeniami prerii, narzuca z gry pewien t y p konflik tw, akcji, bohatera. Zasad filmw z Dalekiego Z a c h o d u (Far West), czyli westernw, byo starcie rzecznikw prawa i a d u spoecznego ze wiatem bezprawia, przemocy. W gbszych warstwach tkwia rzetelna, c h o nie zawsze u w i a d o m i o n a d u m a narodu m o d e g o , zmieszanego z naj bardziej r n o r o d n y c h elementw etnicznych, ktry w drugiej poowie XIX w., w procesie swej bujnej ekspansji na z a c h d , w y k u w a jedno i zapisywa nieliczne dotd karty swej historii. Nie byo tu miejsca na adne moralne waha nia czy wtpliwoci. Z o byo zem, d o b r o d o b r e m . Widzo wie nie przychodzili na te filmy, by i n f o r m o w a si, co jest zem, tylko w jaki sposb zostanie ono pognbione.

* W p r z e c i w i e s t w i e do m o n t a u s y n c h r o n i c z n e g o by to tzw. m o n t a r w n o l e g y . F r a g m e n t y akcji w s p c z e s n e j p o k a z y w a n e byy zaraz p o s c e n a c h b a b i l o s k i c h , a tu przed s c en a m i z XVI-wiecznego Parya. To p r z e p l a t a n i e si scen b a r d z o r o z m a i t y c h , b y n a j m n i e j nie p o w i z a n y c h j e d noci czasu, p o z w a l a o atwiej ledzi p o d o b i e s t w o p e w n y c h zjawisk w rnych epokach historycznych.

Fantomas T a j e m n i c e N o w e g o J o r k u (Pearl White)

Gdy o k o o 1918 r. Europa dowiedziaa si z zachwytem o istnieniu westernw f i l m w k o w b o j s k i c h autorstwo t y c h najznakomitszych przypisaa T h o m a s o w i Ince z wy t w r n i Triangle. Jean Cocteau pisa w uniesieniu o j e d n y m z jego f i l m w : P a n Ince moe by dumny, gdy p o d o b n y 21

spektakl wart jest najpikniejszych ksiek wiata". Ince obok Griffitha uznany zosta za o j c a kinematografii". Pniejsze badania sprowadziy zasugi Ince'a do skromniejszych rozmiarw. Sawa westernw zrodzia si z tradycji ludowej, ktra nie czekajc na kino od dawna uniemiertelnia Jesse Jamesa i Calamity Jane. Ince by mniej reyserem, a bardziej p r o d u c e n t e m , o w y m wielkim bossem produkcji f i l m o w e j w USA, ktrego rol i znacze nie t r u d n o nieraz u c h w y c i Europejczykowi. Porwnujc t w r c z o filmow do pieczenia ciasta i dajc od swych reyserw gwnie zrcznego mieszania g o t o w y c h skad nikw, Ince nadzorowa ich scenariusze, dobiera aktorw, montaem nadawa ostateczny ksztat g o t o w y m dzieom. Susznie natomiast z Incem wie si wtargnicie do kinematografii niemiertelnej romantyki trapersko-kowbojskiej. Od kiedy doskonay jedziec William Hart (wynale ziony przez Ince'a aktor szekspirowskich tragedii) stworzy posta nieustraszonego Rio Jima, przez ekrany caego wiata galopuj bez przerwy c h o p c y w szerokich kapelu szach, skaczc na dylianse, strzelajc do Siuksw, oble gajc rancha, demolujc saloony i uwodzc crki szery fw. Wszystko zmienia si w pastwie dziesitej muzy, tylko western trwa jako gatunek, ku zdumieniu history kw. Take p r o d u k c j a francuska postaraa si odpowiedzie na woanie publicznoci o ruch, przygody, niezwyko. Woania, dodajmy, bardziej usprawiedliwione przez wa ciwoci tamy filmowej ni denie do uwiecznienia na tamie przedstawienia Krla Edypa. Ju w 1908 r. firma Eclair zrealizowaa cykl f i l m w kry m i n a l n y c h ze w s p l n y m bohaterem, Nickiem Carterem. Sukces przeszed oczekiwania. Aktor Andr Liabel, gra jcy Cartera, z o g r o m n y m zdumieniem pocz odbiera listy miosne od wielbicielek z Helsinek i Chicago. Jego sukces zdystansowaa firma Gaumont, dla ktrej Louis Feuillade zacz nakrca Fantomasa, a potem Wampiry, wedug popularnego wwczas cyklu b u l w a r o w y c h po wieci sensacyjnych. Krzyoway si tu zdarzenia najbar dziej niezwyke, zbrodnie najzupeniej niewytumaczalne, niespodzianki najtrudniejsze do przewidzenia. Obok r u c h liwych bohaterw, skaczcych, g o n i c y c h , take i k a m e r a z a c z a s i r u s z a , prbujc niemiao jazd i o b r o t w w o k osi panoram. Publiczno lubia wita si z t y m samym bohaterem w cigle tej samej roli. Kady film stanowi osobn cao, ale po 1914 r. udoskonalono technik intrygowania widza. Urywano w najciekawszym miejscu, gdy bohatera nic ju, zdawaoby si, nie mogo u c h r o n i od nagej mierci, i zapraszano na nastpny film c y k l u za tydzie! W p w i e k u pniej ow zasad seriali przeja niemal bez adnych zmian telewizja. Moda na filmy o d c i n k o w e szybko przeniosa si za ocean, gdzie mistrzem g a t u n k u zosta Francuz Louis Gasnier. C z o o w y m jego sukcesem byy Tajemnice Nowe go Jorku (1914) z jasnowos Pearl White. Osobliwoci

amerykaskich serials", dziejcych si w c y r k a c h , na rin gach, w d u n g l a c h i na pustyniach, byo to, e ich posta ciami, przynajmniej z pocztku, byy kobiety.

KOMICY CYLINDER I ROZDEPTANE BUTY

Sugestii uszlachetniania kina" teatrem nie przyjli rwnie k o m i c y . Moe dlatego wanie okres ten by okre sem t r i u m f u f i l m o w e g o k o m i z m u . Do wynalezienia dwi ku komedia znajdowaa si w czowce kinematografii. Od tej pory przeywa nieustajcy kryzys. Komicy towarzyszyli f i l m o w i od samych jego narodzin. Pamitajmy, e pierwsze programy skaday si z wielu k r t k i c h f i l m i k w , ktre nie o b y t e g o jeszcze z kinem widza miay zabawi rnorodnoci dozna. D r o b n e scenki komiczne o n i e w y b r e d n y m z reguy humorze peniy w t y c h skadanych p r o g r a m a c h t sam rol, co klowni w spektaklu c y r k o w y m . Po kilkunastu latach komizm f i l m o w y wysubtelnia nieco: komedie wyduay si, musiay zawiera wicej treci, trudniej byo powtarza wci te same c h w y t y , nie dodajc nic nowego. Z jednej wic strony odeszli ci, ktrzy nie wykazali dostatecznej pomysowoci, z drugiej za w masie standardowych zabawiaczy publicznoci w y o d r b nia si zaczy indywidualnoci o szybko rosncym auto rytecie. Komicy ci wywodzili si czsto z ludowej burleski, z c y r k u , z maych kabaretw. Jeli nawet pierwotnie posia dali t y l k o pomysy w y p r b o w a n e uprzednio na jakich scenkach, to pniej starali si zawsze, by kamera co do ich p o p i s w dodawaa: co takiego, czego nie dao si uzyska na deskach scenicznych. Zapotrzebowanie na miech u publicznoci europej skiej zaspokajali we Francji Onsime (Jean Durand) i Piigadin (Charles Prince), we Woszech Cretinetti (Andr Deed), w Polsce i Rosji A n t o (Antoni Fertner). Podwjne nazwiska oznaczaj, e kady z aktorw tego t y p u dobiera sobie stosowny pseudonim, moe dlatego, by nie plami szacownego nazwiska, a moe raczej, by zdrobniaym p s e u d o n i m e m wej w wiksz poufao z odbiorc. Imion zreszt naleaoby wymieni daleko wicej: zmie niay si nie tylko wwczas, gdy w y s y c h a o rdo natch nienia i komik przedzierzga si w now posta, ale i wwczas, gdy jego filmy wdroway z kraju do kraju*.

R i g a d i n n p . nazywa si w A n g l i i Whiffles, w N i e m c z e c h Moritz, w H i s z p a n i i Sebastiano, we Woszech T a r t u f i n i , w Rosji Prenc co do nie d a w n a przysparzao h i s t o r y k o m w i e l u k o p o t w .

Ogldajc ocalae tamy sprzed p wieku wzruszamy najczciej ramionami przy filmach, ktre chciay nas roztkliwia lub nami wstrzsn, tyle tam pretensji, sztu cznoci, faszu. Ale wielokrotnie bywa, e wczesn komedi odbieramy zgodnie z zamiarami jej t w r c w . miesz nas inteligentne gagi, zupenie nie przesta rzae: pasaer, ktremu wiatr porwa kapelusz, biegnie korytarzem do ostatniego w a g o n u i c h w y t a zgub przez o k n o ; cyklista najeda na lecy na ziemi drut telefoni czny i po nim wjeda niespodzianie na szczyt supa. Efekt komiczny wzmaga tu czsto mechaniczne przyspieszenie r u c h u , kiedy indziej jego odwrcenie, gdy szcztki wazonu zbiegaj si na pododze i, c u d e m sklejony, wazon sam wskakuje na st. Imponuje nam akrobatyczna zrcz no t y c h aktorw, o jakiej dzisiejsi k o m i c y nie maj poj cia: owe mieszne wypadania z okna d r u g i e g o pitra albo ywy a c u c h postaci, ktry jak w wije si w pyle szosy wleczony przez auto wycigowe, bez adnych trickw. Bawi nas inwencja ludzi, ktrzy wycignli wszystkie komiczne konsekwencje ze swego w y g l d u czy wzrostu, kreujc sylwetk maksymalnie mieszn i dopasowujc do niej scenariusze jej uciesznych przygd. Wszystkich swych k o n k u r e n t w przers o gow Max U n d e r (Gabriel Leuvielle). Przystojny, elegancki hulaka w cylindrze, przedsibiorczy i zrczny, sam obmyla wszyst kie swoje role, dbajc, by jego d o w c i p by rwnie ele gancki. W najprostsze schematy wpisywa drobiny byskot liwej inteligencji. W filmie Max i Quinquina (1911) obrao ny genera wrcza Maxowi sw kart. Policjantowi, ktry podejrzewa w nim zodzieja, Max pokazuje ow kart i zostaje z honorami zaproszony do sypialni pani generao wej. Wyrzucony przez o k n o spada u stp policjanta, k t r y uszanowaniem staje przed nim na baczno. Nie wszystkie pomysy Maxa s na j e d n a k o w o wysokim poziomie. Szalecze t e m p o produkcji (czasem jeden 10- m i n u t o w y film dziennie!) nie pozwalao na doskonao. Ale liczne pomysy fabularne Lindera znajdziemy potem wspaniale rozwinite przez Chaplina, ktry zreszt w s y n nej dedykacji nazwie Lindera swoim nauczycielem. Dla czego swymi sytuacjami i swymi gestami nie dosiga Max wielkoci Charliego, cho si komiczn niewtpliwie mu d o r w n y w a ? Zabrako mu chyba, obok miechu, dawki liryzmu. Gdy w Europie w y b u c h a wojna, zmobilizowany Max Linder wyjecha na front. Prymat, rwnie w dziedzinie k o m e d i i , objli Amerykanie, cilej Mack Sennett. Aktor, potem asystent Griffitha, w 1912 r. zrealizowa pierwsz sw komedi dla firmy Keystone, a po o m i u latach liczba ich sigaa kilku setek. Ich styl od europejskiej farsy zmierza ku burlesce, z przewag elementw czystego nonsensu i parodii. Czsto bya to karykatura filmu kryminalnego: balety wsatych policjantw, niezdarnych i g u p i c h , pojawiaj si w co d r u gim fil m i t e g o t y p u . Std udzia ruchu by tu jeszcze wik-

22

B a t h i n g Girls Macka Sennetta w f i l m i e S p r y t n y n i e m o w a Mata k a w i a r e n k a ( d r u g i od lewej Max U n d e r )

szy. Bohatera kto g o n i . Za chwil goni go ju d w c h . Potem trzech. Piciu. Potem wszyscy. Przez salon fryzjer ski, d a c h , ani i lizgawk. Wszystko koczy si natural nie wspaniaym karambolem. Pozwalao to wple inny t y p o w o amerykaski wtek: rozbijania, d e m o l o w a n i a i niszczenia. Dalszym wynalazkiem Mack Sennetta, do dzi skutecznie stosowanym, byy b a t h i n g girls", pikne dzie wczta w kostiumach kpielowych, cignce stadami przez jego filmy. Ale najwikszym jego wynalazkiem by Charles S p e n cer Chaplin. Zjawi si w filmie z pocztkiem 1914 r. i prawie naty chmiast w y m y l i sobie charakterystyczn sylwetk, naj popularniejszy kostium f i l m o w y wiata. Melonik i b a m b u sowa laseczka przypominaj z daleka elegancika Maxa. Z bliska wida jednak, e ten w y c h o w a n e k l o n d y s k i c h przedmie jedynie marzy o elegancji, poleruje paznokcie o po surduta, ale popatrzcie tylko na jego wystrzpione spodnie albo za due buty, rozdeptane pask stop! D r o b n y czowieczek przeladowany przez o l b r z y m a zawsze wzbudza sympati" powiedzia sobie w zaraniu kariery, sprytnie wyzyskujc nienadzwyczajne warunki zewntrzne. Drobne i przypadkowe pocztkowo rnice, dzielce go od Lindera, otwary mu w rezultacie drog do niemier telnoci. Zacz od postaci n e g a t y w n y c h , od banalnego obrzucania przeciwnikw ciastkami z kremem. Nigdy nie mia a m b i c j i , by rewolucjonizowa f o r m f i l m u . Wiele swych rodkw przej od innych. Nie tylko od Lindera. Jego kaczy krok i rozdeptane buty pochodz jeszcze z estradowej trupy Freda Karno, z ktrej si wywodzi. Zr czne bijatyki i mieszne kozioki uprawiano w farsach europejskich na dugo przed nim. On pierwszy jednak poczy klownad z budzeniem sympatii dla krzywdzo nego czowieka z nizin spoecznych. Jego przeladowcy s o l b r z y m a m i , jak np. opryszek z Charlie policjantem, terro ryzujcy podleg bohaterowi dzielnic, albo mefistofeli czny kelner z Emigranta (1917), ktremu Charlie nie ma czym zapaci za obiad ukochanej. Czasem przeciwnik jest bezosobowy i tym groniejszy, jak policja, ktra w Emi grancie p o d o b o j t n y m okiem Posgu Wolnoci obmacuje cynicznie ndzarzy przybywajcych do Ameryki. Charlie jest przeciwko w a n y m i silnym. Gdy w Charlie ucieka atletyczne i brodate i n d y w i d u u m przechwala si na play swymi muskuami przed dziewczyn, w i a d o m o od razu, e chodzi o bohatera negatywnego. I susznie: gdy kto zaczyna ton, na p o m o c rzuca si dziewczyna, b r o dacz zadowala si woaniem o ratunek. Omawiajc pniej krytycznie sw technik, C h a p l i n zacytuje scen z tego

23

f i l m u : m i e c h w y b u c h a na w i d o w n i , gdy porcja lodw spada za dekolt grubej i bogatej damy. Widz lubi, by ko poty spaday na b o g a t y c h . G d y b y przygoda z lodami spot kaa ubog szwaczk, reakcj w i d o w n i byaby lito. Nie pomniejszajmy znaczenia Chaplina jako komika, wynalazcy wielu z n a k o m i t y c h gagw. Charliego-straaka w paradnym hemie gryzie co w gow, wic drapie si... w hem. Nie znajcy wiejskiej k u c h n i , do rozbicia jaj przed smaeniem omletu przynosi motek. Usmaywszy nale niki, liczy je gestem, j a k i m kasjerzy licz plik banknotw. Drzewa podlewa kroplomierzem. Jako w d r o w n y szklarz wysya przodem ulicznika, ktry z p r o c y wybija szyby w okolicznych domach. Ale wszystkie te pomysy wie Chaplin w cao jakim akcentem lirycznym, ktry wskazuje, e dobrze zna si na duszach ludzkich. Gdy we Wczdze rozprawia si z band zodziei i, ranny, pielgnowany jest przez wdziczn dziewczyn, spotyka go szok, gorszy od rany. Dziewczyna kocha innego. Z r o z p a c z o n y Charlie o d c h o d z i w dal (bdzie tak o d c h o d z i w wielu pniejszych filmach). Naj pierw k r o k i e m ociaym. Potem t r u d n o ! coraz weselszym.
E m i g r a n t (Charles C h a p l i n i Edna Purvlance)

MELODRAMAT NIESZCZLIWA MIO SZLOCHA

Cho epoka bya szczeglnie askawa dla komedii, jak ju n i g d y potem, statystyczna wikszo f i l m w o w y c h lat to dramaty. Zwaszcza w krajach o mniejszej produkcji ich hegemonia jest przytaczajca. Dzi nazwalibymy je p s y c h o l o g i c z n y m i " , ale w znakomitej wikszoci o adnej psychologii nie mogo by mowy, tak ubogie byy wczesne rodki reyserskie. Paradoksalnie adaptacje wielkiej literatury udaway si najgorzej. Filmowcy nie radzili sobie z ich zoon fabu i zadowalali si na o g tworzeniem y w y c h obrazw do powszechnie znanego tekstu, liczc, e widz dopomaga sobie bdzie wiedz pozaekranow. Prawdziwe rozpasanie w adaptacjach literatury przeja wia przedrewolucyjna kinematografia rosyjska: na 2 ty sice zrealizowanych w Rosji f i l m w a 484 stanowiy adaptacje, ktre najczciej bezlitonie karykaturoway pierwowzory, niekiedy po par razy ( 4 Zbrodnie i kary, 5 wersji Puszkinowskiej P o t a w y " ) . Kogo nie byo wrd ekranizowanych! Szekspir i Matylda Serao, Przybyszew ski, Dickens i Ponson du Terrail. Nieco lepiej p o w i o d o si paru pisarzom rosyjskim, ktrzy doczekali si staranniej szej ekranizacji. We Francji, prdko przesyconej m d y m akademizmem f i l m d'art", konkurencja postawia na s w e g o rodzaju rea lizm. Znany nam ju reyser Fantomasa Feuillade, byy dziennikarz, zrealizowa wedug wasnych scenariuszy 24

szereg f i l m w pod z b i o r o w y m tytuem ycie, jakim ono jest (1911). Pisa o nich w prospekcie reklamowym: Jestemy oto daleko od g u p i c h romansw, g o n i t w i historyjek o zbjcach, ktre nadaway f i l m o w i pitno sztuki niszej... [Te sceny] odmawiaj sobie wszelkiej f a n tazji i przedstawiaj ludzi, jakimi s, a nie jakimi powinni by". Te g r o m k i e zapowiedzi ukryway czsto naturalistyczne dramaty z kobiet fataln. Szlochaa w nich g w n i e nieszczliwa mio, ale niekiedy prboway czerpa natchnienie z Zoli i atakowa mieszczask hipokryzj. Inny reyser, Albert Capellani, zamiowanie do bohate rw z niszych sfer kojarzy z trosk o wierno szczegu i autentyzm ta: film Germinal wg Zoli nakrci w prawdziwej k o p a l n i , przy udziale prawdziwych g r n i k w w prawdzi w y c h hemach. Tyle, e wielki dramat spoeczny sprowa dzi do konwencjonalnej historyjki miosnej. W A m e r y c e jeszcze o k o o 1910 r. seria w y t w r n i Vitag r a p h Sceny z prawdziwego ycia reprezentowaa p o d o b ne zainteresowanie sprawami ycia codziennego, a jej czo o w y reyser Stuart Blackton jeszcze przed Griffithem stosowa z m i e n n y d y s t a n s k a m e r y d o f i l m o w a n e g o o b i e k t u i nage przerzuty akcji z jednego miejsca w drugie. Boyszczem t u m w staa si wiotka, domagajca si mskiej opieki Mary Pickford, m a l e k a Mary", we za w y c h melodramatach rodzinnych obnoszca komplet cnt amerykaskiej dziewczyny. Jej popularno przymia wszystkie sawy teatru, w i e l k i c h p o l i t y k w , mistrzw s p o r t u . Staa si prawdziw gwiazd ekranu". T o ja w y m y l i e m system gwiazd pisa potem w pamitnikach

wielki p r o d u c e n t A d o l p h Z u k o r kiedy zaczem paci Mary Pickford 100000 dolarw rocznie". C z o o w y m osigniciem a m e r y k a s k i e g o d r a m a t u bya jednak w 1915 r. Oszustka* Cecila B. De Mille'a. Rzewna i niemdra opowie o kobiecie napitnowanej przez zazdrosnego Japoczyka wstrzsna publicznoci dziki kreacji Sessue Hayakawy, ktry jeden z pierwszych pokaza, e nieprzeniknion twarz prawdziwiej wyraa si s k o m p l i k o w a n e uczucia ni rozdzierajc gestykulacj. Z a o o n o w ten sposb fundamenty pod osobny zawd aktora-filmowego. Wosi, obok monumentalizmu historycznego, p r o d u kowali na setkach kilometrw tamy melodramaty m i osne. ,,W filmach w o s k i c h jest si albo w dziesi tysicy, albo we t r o j e " (Delluc). Sukcesy rwne Mary Pickford wiciy amantki: yda Borelli, Francesca Bertini i Elena Makowska, zwane ,,divami" (boskimi). O s o b l i w y m i zna m i e n n y m wyjtkiem by reyser trupy teatralnej z Neapolu, Nino Martoglio, ktry natchnienie czerpa nie z Plutarcha ani romansu salonowego, t y l k o z l u d o w y c h opowiada w dialekcie neapolitaskim. W Zagubionych w mroku (1914) pokaza po raz pierwszy zgiekliw wosk ulic. Naiwna historia o nielubnej crce ksicia w y c h o w y w a n e j przez ebraka opowiedziana bya w montau r w n o l e g y m . Przed Griffithem i Pudowkinem Martoglio kontrastowo przeplata sprawy wiata m o n y c h i wiata ndzarzy. Film czsto pokazywany przed 1944 r.** wywar wielki w p y w na kinematografi wosk po obaleniu faszyzmu. Dania, may kraj o niewielkiej liczbie kin, wysuna si natrzecie miejsce w p r o d u k c j i europejskiej (do 400 f i l m w rocznie), gdy p r o d u k o w a a g w n i e dla kin niemieckich. Filmy duskie wyrobiy sobie mark pewn specyfik. Skaday si na ni przede wszystkim: miao w trakto waniu tematw erotycznych, typ niszczcej mczyzn k o b i e t y fatalnej", wszechwadza instynktu i intuicji, mro czny pesymizm zakocze. Ujawniy one wielki talent tra giczny Asty Nielsen, ktra wystpujc w t u z i n k o w y c h d r a m a t a c h s a l o n o w y c h " bya jedyn, by moe, wielk aktork filmow przed 1918 r. Natomiast w Niemczech (a take w Austro-Wgrzch) f i l m w r o b i o n o mao i stay one na zdumiewajco niskim poziomie. J e d n y m z najgoniejszych bya pierwsza wersja Studenta z Pragi (1913), w e d u g powieci modernisty cznego pisarza H. H. Ewersa, zrealizowana przez D u czyka Stellana Rye. Gra Paula Wegenera, o d t w r c y roli g w n e j , pena mimicznego umiaru, bya podwczas obja wieniem, a niesamowito tematu (bohater sprzeda diabu swe o d b i c i e w lustrze) i niepokojcy nastrj caoci, waniejszy od samej akcji, z a p o w i a d a y j u e k s p r e s j o n i z m , ktry rozwin si w par lat pniej.

Dama pikowa (E. Szebrujewa)

Oszustka (Sessue H a y a k a w a )

* "

W Polsce f i l m ten by w y w i e t l a n y pt. Skandal w eleganckim wiecie. Potem z r a b o w a n y i zapewne z n i s z c z o n y przez h i t l e r o w c w .

Pno, ale bujnie rozwina si kinematografia rosyj ska. Dominoway w niej wsplne caej przedwojennej sztuce rosyjskiej nastroje w i e l k i e g o koca", odchodzenia starego wiata. Wiaczesaw Turzaski, Aleksandr Wokw, Jewgienij Bauer z u p o d o b a n i e m powicali filmy leka rzom, ktrzy zabijali swe mode ony, by zachowa ich nieprzekwit urod, lub malarzom, ktrzy dusili w mios nym uniesieniu solistki baletu, by malowa stae rysy

^5

ofiar. Te dekadenckie p o m y s y ubierano czsto w starann szat formaln, a k o m p o z y c j e plastyczne i efekty owietle nia w t y c h filmach korzystnie odbiegay od przecitnego poziomu europejskiego. Kinematografia p o l s k a z niezmiernym trudem rozwijaa si w kraju p o d z i e l o n y m midzy trzy pastwa, cho Kazi mierz Prszyski, jeden z pionierw techniki f i l m o w e j , nakrca swe filmy ju w 1902 r. O b o k n i e g o d n y c h wzmianki adaptacji klasyki i tanich fars, nestor tej ubogiej kinematografii Aleksander Hertz da wiatu jedn rewela c j A p o l o n i Chaupiec, lepiej znan pod pseudonimem Pola Negri. Modziutka aktorka, p o d o b n a w typie do Asty Nielsen i zrcznie naladujca jej powcigliwo, umiaa wyrni si nawet w t u z i n k o w y c h d r a m a t a c h salono w y c h " , zanim jeszcze porwa j Berlin i H o l l y w o o d . Pewne oywienie tematyczne przyniosa d o p i e r o wojna. Wyparcie wojsk rosyjskich z Polski w y w o a o fal f i l m w p a t r i o t y c z n y c h " o walce z caratem, wywietlanych na terenie caego ju kraju.

PIERWSZA WOJNA BRAK ODDWIKU

Dopiero tu d o c h o d z i m y do ewenementu historyczne go, ktry dziwnie mao miejsca zajmie na kartach naszej historii do pierwszej w o j n y wiatowej. Przez zestawienie

z wojn 193945, ktra zasadniczo wpyna na kierunek rozwoju f i l m u , pierwsza wojna w czasie swojego trwania niemal nie zaznaczya si w tematyce filmowej. W pierwszym okresie, poza k r o n i k a m i f r o n t o w y m i , kade z pastw w o j u j c y c h poczuo si zobowizane do zrealizowania paru f i l m w p r o p a g a n d o w y c h , nawouj c y c h spoeczestwo do o f i a r n o c i * i zaniechania klaso w y c h wani wewntrznych. Sztab generalny niemiecki przeczu pod koniec w o j n y o g r o m n e moliwoci f i l m u w dziedzinie ksztatowania o p i nii spoecznej i zdy nawet powoa (wspdziaajc z wielkim kapitaem) potn w y t w r n i UFA. Sam g w n o dowodzcy, gen. Ludendorff, wdz stojcej przed klsk a r m i i , ywi nadziej, e film bdzie umia w podanym kierunku o d w r c i nastroje spoeczestwa. Ale UFA nie zdoaa wpyn na losy wojny, bo pierwsze jej filmy uka zay si ju po zawieszeniu broni, w pobitych Niemczech. Jedynie w krajach, ktre w czasie dziaa w o j e n n y c h doznay istotnych przeobrae p o l i t y c z n y c h , wojna staa si w pewnej mierze rdem natchnienia. Poza Polsk byo tak jeszcze w Rosji, gdzie obalenie caratu przez rewo lucj mieszczask s p o w o d o w a o w cigu paru miesicy inwazj f i l m w m w i c y c h krytycznie o d a w n y m ustroju (w niewybrednej f o r m i e i sensacyjnym sosie wywlekano rne z a k u l i s o w e tajemnice d w o r u " i skandaletajnej p o l i cji carskiej).

* Zwaszcza w k a j z e r o w s k i c h N i e m c z e c h .

TEORETYCY

SZTUKA SYNTETYCZNA

Wreszcie jeszcze jedno wydarzenie naley zanoto wa w omawianym okresie, nie w dziedzinie widowiska jednak, t y l k o w ksztatowaniu teoretycznych podstaw nowej sztuki. W 1911 r. osiedlony w Paryu pisarz i krytyk woski Ricciotto C a n u d o wyda gony Manifest siedmiu sztuk" pierwsz teori f i l m u . Wszystkie sztuki podzieli na plastyczne i rytmiczne, na ich czele umieci architektur i muzyk, z nich w y w i d wszyst kie inne. Jedynie dla filmu zrobi wyjtek: uzna go za sztuk syntetyczn, czc harmoni plastyczn z r u c h e m . W r u c h u widzia moliwoci nie tylko wzmoc nienia wyrazu artystycznego, ale i stworzenia powszech

nego jzyka obrazw, ktrego pewne f o r m y przewidzia jeszcze przed ich praktyczn realizacj. Wane s nie t y l k o same pogldy Canuda, sporne miejscami i nawet dyletanckie. Wane jest, e cho i w t y m okresie nie narodzio si (bo narodzi si nie mogo) adne skoczone arcydzieo filmowe, to jednak przenikliwsi krytycy dostrzegli ju zawrotne, nieprzeczuwalne perspektywy nowej sztuki i odwayli si w p r o w a d z i kinematografi do rodziny muz. Mona byo ju zacz si zastanawia, czy film jest k o m b i n a cj znanych sztuk, czy te sztuk now i odrbn.

III WIELKIE LATA FILMU NIEMEGO (19181930)

I o t o historia filmu wkracza w sw pierwsz d e c y d u jc faz. Na frontach pierwszej wojny wiatowej umilky dziaa. onierze wrcili do d o m w . wiat powojenny okaza si niepodobny do tamtego, ktry porzucili nakadajc m u n d u r y . Dwie tendencje walczyy ze sob w t y m n o w y m wiecie. Pierwsza, bardziej powierz c h o w n a , bya naturaln reakcj na koszmary i wyrze czenia wojenne: zapomnie, powetowa stracone lata, teraz wreszcie uy ycia. Ale gbiej nurtowaa konie czno przemylenia wszystkiego od nowa, powaniej szego zainteresowania si otaczajcym wiatem, ktry licznymi zjawiskami ndz, radykalizacj mas, infla cj, spekulacj, o g o n k a m i w sklepach p r z y p o m i n a o swych gbokich przeobraeniach. Nie, jzyk filmu nie by jeszcze dostatecznie gitki i subtelny, a o d b i o r c y nowej sztuki dostatecznie przygo towani, by owe gbokie przeobraenia dziejowe zna le mogy bezporednie odbicie na tamie celuloido wej. Ale istnieje wyrana czno midzy wstrzsem w y w o a n y m wojn a faktem, e w t y m wanie m o m e n cie powstao w rnych punktach g l o b u kilka wybit nych dzie f i l m o w y c h , stanowicych zarodek caych szk artystycznych. Mowa tu o filmach takich, jak szwedzki Skarb pana na Arne Stillera (1919), niemiecki Gabinet doktora Caligari Wienego (1919), francuski Oskaram Gance'a (1919), amerykaski Brzdc Chap lina (1921). Oczywicie przed 1918 r. mona m w i o wyranie zarysowanych, o d r b n y c h kierunkach (woski m o n u mentalizm, kowbojskie filmy Ince'a, rosyjski dekaden tyzm). Reprezentoway je jednak dziea artystycznie niezdarne, intelektualnie naiwne, zawsze przegrywa jce w porwnaniu z podami innych sztuk, subtelniejszymi i pewniejszymi siebie. Natomiast okoo 1918 r. pojawiy si pierwsze zapo wiedzi faktu, ktry zyska cakowite potwierdzenie po 1925 r., e rwnie w kinematografii tworzy mona skoczone arcydziea, nie podlegajce niszczcemu procesowi starzenia. Wprawdzie jeszcze w 1927 r. pisa Ren Clair w drczcym poczuciu niedoskonaoci 28

f i l m u : Nasze prace nie maj znaczenia. Zadaniem naszym jest t y l k o p r z y g o t o w y w a n i e pozycji wyjcio w y c h , z ktrych skorzysta film przyszoci". Ale to z d u miewajco pokorne zdanie, suszne bez wyjtku w roku 1918, nie bdzie ju dotyczy d o b r e g o tuzina dzie z lat 192527. Bo oto po o b i e c u j c y c h zapowiedziach lat 191820 kinematografia w y b u c h n i e seri arcydzie do dzi kla sycznych. Dziea poprzedniego okresu, nawet Cabiria, nawet Nietolerancja, ogldane dzisiaj, wywouj uczu cia sprzeczne. Zdumiewaj i irytuj. Oczarowuj i budz lito. Ale na Pancerniku Potiomkinie, na Go rczce zota nie osiad ani pyek archiwalnego kurzu. Mimo braku dwiku zdaje si, e to wczoraj pomyleli je dla nas Eisenstein i Chaplin, tak bardzo nasze reak cje, wzruszenia i nastroje zgadzaj si z zamierzeniami twrcw. Gdzie o k o o 1925 r. nastpia rzecz dla sztuki f i l mowej podstawowa. Film zda egzamin dojrzaoci. Ju nie t y l k o obiecywa. Take dotrzyma. I t y m samym roz strzygn kategorycznie, e moe by (cho rzecz jasna nie musi) rdem potnych wzrusze estetycz n y c h . Mao tego. Za przyczyn modej kinematografii radzieckiej u d o w o d n i , e moe by potnym narz dziem walki o wiadomo widza, rodkiem manipulo wania jego pogldami i sympatiami. Ta pierwsza w historii nowej sztuki erupcja arcy dzie, zaskakujca s u r o w y c h krytykw, nastpia na par lat zaledwie przed wprowadzeniem dwiku. Nie ktrzy historycy do dzi ubolewaj nad tym ledwie si co zaczo, a ju musiao si skoczy, zabite wcibstwem nowego wynalazku. Pierre Leprohon p o wiada wrcz, e sztuka f i l m u n i e m e g o nie bya form zarodkow dzisiejszej kinematografii, tylko odrbn sztuk, raptownie zniszczon midzy 1928 a 1932 rokiem. Jeszcze kilkanacie lat t e m u , w dobie natrtnego przegadania f i l m u , m o g o si zdawa, e Leprohon ma racj. Ale przenikliwy rodak L e p r o h o n a , w y b i t n y krytyk A n d r Bazin, w poowie lat pidziesitych zacz utrzymywa co przeciwnego. Zdaniem jego, rozpacz

m e l a n c h o l i j n y c h czcicieli zmarej sztuki" filmu nie mego b y a zrozumiaa, lecz nieuzasadniona". Badajc w n i k l i w i e najnowsze kierunki rozwoju kinematografii, coraz czciej nawizujce do niemych f i l m w Eisen steina, Stroheima, Dreyera, wykazywa on, e nic wa ciwie z w a r t o c i o w y c h dowiadcze f i l m u nie zostao na dusz met zarzucone, e w p r o w a d z e n i e dwiku nie byo unicestwieniem Starego Testamentu f i l m o wego, t y l k o jego spenieniem". Nie wybiegajc zanadto naprzd p o w i e d z m y na

razie, e sztuka fiImowa miaa p o d w j n e szczcie. Raz, e dowiadcze jej n i e m e g o okresu nie z m a r n o w a n o (cho przez pewien czas tego si wanie krytyka oba wiaa), dwa, e jednak f i l m narodzi si niemy. By to moe przypadek, kaprys losu, a nie konieczno. Ale brak sowa, mimo u p o r u Sarah Bernhardt, o d d z i e l a f i l m od teatru i zmusza do szukania wasnej d r o g i . Moliwe, e g d y b y f i l m narodzi si d w i k o w y nie staby si n i g d y sztuk.

SKANDYNAWIA NATURA W ROLI GWNEJ

Wojna, szalejca w caej niemal Europie, oszczdzia Szwecj. Tutaj moga rozwin skrzyda kinematografia u w o l n i o n a od prozaicznych trosk f i n a n s o w y c h (filmy szwedzkie przy zmniejszonej konkurencji dobrze si sprze daway na rynkach europejskich*). Pki reyserzy szwedzcy naladowali ze zmiennym p o w o d z e n i e m k o s m o p o l i t y c z n e wzory zachodnie, ich obfita p r o d u k c j a nie wykraczaa poza przecitno. Wiel ko kinematografii szwedzkiej miaa si zrodzi na g r u n cie szwedzkiej tradycji ludowej oraz pnocnej literatury, obfitujcej w wielkie namitnoci m o c n y c h ludzi, w s u row walk z ywioami. Szwedzkie tradycje literackie, charakteryzujce si u p r o g u XX w. walk mistycznego r o m a n t y z m u ludowego sag i klechd z naturalizmem o d e m o k r a t y c z n y m zabarwie niu, b r o n i y publiczno szwedzk od inwazji k o s m o p o l i tycznych m d . Proza szwedzka zachowywaa w znacznym stopniu narodow odrbno (Strindberg, Rydberg, Geijerstam) i jako rdo natchnienia moga inspirowa f i l m o w c w w d u c h u o r y g i n a l n y m , bez zapoycze. Pionierem tej kinematografii, pniejszym jej potenta tem p r o d u k c y j n y m , by Carl Magnusson. Do swej w y t w r n i Svenska zaangaowa d w c h m o d y c h ludzi, a k t o r w tea tralnych, ktrzy sztuk filmow ju nie t y l k o Szwecji, ale i caego wiata wznie mieli na wyszy szczebel. Pierwszy z nich Victor Sjstrm (syn znanej aktorki teatralnej), wystpi w 1917 r. z f i l m e m Banici, s t a n o w i c y m adaptacj opowiadania pisarza islandzkiego Johanna Sigurjnssona. W d o w a z samotnej zagrody wychodzia za m za r o b o t n i k a rolnego. O d t r c o n y konkurent wykrywa, e w robotnik jest zbiegym winiem. Zakochani uciekali w

g r y , w zimow pustk, i c h o udawao im si w y m k n ludziom natura bya nieubagana. W ostatniej scenie blade zimowe soce owietlao dwa przysypane niegiem ciaa. Ogldajc Ban/fwdzi, moemy wytkn filmowi melodramatyczno gry aktorskiej lub niepewny rytm o p o w i a dania, a przej obojtnie nad t y m , co w filmie wspczes n y m wydaje si oczywiste, c h o wwczas byo rewolucj. Oto Szwedzi pierwsi wprowadzili na ekran Przyrod. Uznali za niegodne nowej sztuki nie t y l k o m a l o w n i c z e " w i d o c z k i malowane na ptnie w hali zdjciowej, ale rw nie uywanie autentycznego pleneru jedynie w charakte rze nie obowizujcego ta. Przyrod w swoich filmach widzieli jako osob d r a m a t u . W Banitach natura bya pier wszym przeciwnikiem bohaterw, groniejszym od d o n o siciela i policji. Gry, przepacie, pustkowia, wichry, nie yce wystpoway tu w rolach o wiele waniejszych ni niejedna z d r u g o p l a n o w y c h postaci*. W d w a lata pniej (1919) kinematografia szwedzka potwierdzia sw szczytow pozycj, t y m razem dzieem d r u g i e g o z o d k r y t y c h dla f i l m u przez Magnussona ludzi Mauritza Stillera. Pochodzcy z rosyjsko-ydowskiego rodowiska, urodzony w Helsinkach, osiedlony w Sztok holmie (by unikn p o b o r u do wojska carskiego), p r b o wa Stiller swych si pocztkowo jako aktor teatralny. Zaangaowany do w y t w r n i Svenska od razu jednak w przeciwiestwie do Sjstrma wybra reyseri. Oto zaraz po premierze Terje Vigena Sjstrma, opar tego na nieatwej do adaptacji literaturze, zapobiegliwy Magnusson naby dla w y t w r n i Svenska prawa ekranizacji wszystkich dzie pisarki Selmy Lagerlof. Pierwszy film z tej serii, Dziewczyn z torfowisk, chopsk opowie o prze sdach spoecznych, adaptowa niemal rwnolegle z Bani-

W l a t a c h w o j n y kady niemal f i l m szwedzki w y k o n y w a n y b y w 50 k o p i a c h , g d y rynek w e w n t r z n y k o n t e n t o w a si p i c i o m a .

:><)

' R w n i e w p o p r z e d n i m s w o i m f i l m i e Terje Vigen, wg p o e m a t u Ibsena, p o k a z y w a S j s t r m c z o w i e k a w a l c z c e g o z y w i o e m ; bya to historia n o r w e s k i e g o rybaka, k t r y r y z y k u j e ycie, b y p r z y w i e y w n o konajcej z godu rodzinie.

S k a r b pana na A r n e

ami S j s t r m . D r u g i m z cyklu by Skarb pana na Arne, ktry o t r z y m a do realizacji Stiller. Byo to stare podanie o trzech oficerach s z k o c k i c h , ktrzy w XVI w., suc krlowi s z w e d z k i e m u , posdzeni zostali o spisek. Uciekajc ku morzu zupili i spalili plebani pastora z Arne, mordujc jej mieszkacw. Osierocona crka pastora przypadkiem spotkaa oficerw i zakochaa si w j e d n y m z nich. Rozpo znawszy m o r d e r c wydaa g o , w trakcie jego ucieczki osonia go jednak i pada przeszyta wczni dla niego przeznaczon. Skarb pana na Arne w solennym rytmie wyraajcy izolacj uciekajcych, a potem rozterk kruchej Elsalill, zakochanej w mordercy, by z g r u n t u o d m i e n n y od p o d o b nych w treci melodramatw wczesnej doby. Jasne byo, e Stiller dy nie do najszybszego i jak najbardziej sensa cyjnego przekazania widzowi fabuy powieci, lecz e pragnie odda sam istot dziea Selmy Lagerlof, obudzi w w i d z u te same uczucia, jakie budzio dzieo literackie. Takich zada nie stawiali sobie jeszcze wczeni adapta torzy f i l m o w i . Std w filmie tyle troski o powcigliwo gry aktor skiej, o przemylan kompozycj obrazw, o wewntrzny d y n a m i z m sceny poaru plebanii, uzyskany nieskazitel nym montaem ponad stu rnie s p l e c i o n y c h uj. A poza t y m jest w filmie nieg. Jak Brueghel odkry nieg dla

malarstwa europejskiego, tak dla filmu zrobili to Szwedzi. Powszechnie cytowane jest zakoczenie f i l m u : orszak a o b n y szaro u b r a n y c h kobiet z Marstrand z ciaem pi knej Elsalill kroczy przez zamarznite, zanieone morze, ktre stano na drodze szkockim uciekinierom. Wielkie wraenie wywoane na wiecie Skarbem pana na Arne zostao w rok pniej w z m o c n i o n e Furmanem mierci, gdzie tworzywem jest znowu powie Selmy Lagerlof, oddana we wraliwe rce Sjstrma. Kolega Stil lera przejawia w realizacji mniej siy i zdecydowania, ale wicej subtelnoci i smaku, niezbdnego przy opracowy waniu trudnego tematu o moralizatorskim zaciciu. Furman mierci nie cofa si w odlege epoki. W tej wspczesnej historii nie chodzi jednak wcale o bezpo rednie fotografowanie ycia, ale o dramat postaw ety c z n y c h , w z m o c n i o n y elementami fantastyki. Film staje si tu konsekwentnie reprodukcj snu i marzenia, a t r i c k o w e z d j c i a n a k a d a n e (dwa obrazy nawietlone n a tej samej tamie jeden g w n y , d r u g i uzupeniajcy) nie su taniej sensacji, t y l k o malowaniu p s y c h o l o g i c z n y c h niuansw. David H o l m , notoryczny pijak drczcy on i dzieci (rol t gra Sjstrm sam), nawraca si pod w p y wem mierci modej dziewczyny z A r m i i Zbawienia. Z urzekajc si pokazany jest sen pijanego Davida w noc sylwestrow: spotkanie z p o d o b n y m sobie n i c p o n i e m , ktry po mierci musi zbiera do w i d m o w e g o wozu dusze umierajcych. Chyba nie byo uprzednio w caej kinematografii filmu o konstrukcji p o d o b n i e s k o m p l i k o w a n e j : ycie Davida poka zane byo w wielu c o f n i c i a c h w przeszo, w r e t r o s p e k e j a c h . W o p o w i a d a n i u wonicy mierci sen przepla ta si z jaw, a w jednej retrospekcji krya si druga. M i m o to Sjstrm nie t y l k o potrafi zachowa czyteln przejrzy sto akcji, ale wyzyska t skomplikowan konstrukcj do finezyjnego stopniowania efektw i narastania nastroju. Wielk p o m o c okaza mu zwaszcza operator Julius Jaenzon*, ktrego t r i c k o w e zdjcia w i d m o w e g o wonicy stay si synne, ale ktrego jeszcze ciekawszym osigniciem jest stosowanie skpego, r e m b r a n d t o w s k i e g o owietlenia (jedno g w n e , niemal wyczne rdo wiata, dajce akcent zasadniczy, reszta ukryta w p m r o k u ) . Z a c h w y ceni wspczeni twierdzili nie bez racji, e Sjstrm d o k o n a c u d u uczyni u c h w y t n y m niewidzialne". Po Skarbie pana na Arne Stiller d w u k r o t n i e jeszcze p o w r c i do twrczoci Selmy Lagerlof i d w u k r o t n i e p o twierdzi wyjtkow pozycj s z k o y szwedzkiej". Sfare zamczysko czyo, podobnie jak Furman mierci, elementy realizmu z fantastyk. Opowie wyjta ze sta rych sag l u d o w y c h przeciwstawiaa losy ludzkie losom zaszczutych, gincych w niegach renw. Drugi film, G-

* A u t o r zdj rwnie w f i l m a c h Stillera.

sta Berling*, zrobiony by z jeszcze wikszym rozmachem ledzi etapy odrodzenia wykltego pastora, ktrego ocalia mio do modej dziewczyny. Niestety rok 1923, rok g w a t o w n e g o n a p y w u f i l m w amerykaskich do Europy, a take rok oywienia w filmie niemieckim i f r a n c u s k i m , okaza si zgubny dla f i l m o w e g o przemysu szwedzkiego, ktry pocz si ratowa w sposb mao przemylany. Stillerowi pozostawiono wprawdzie woln rk przy realizacji Gsty, lecz ostateczna posta filmu bya rezultatem wielu skrtw, ktrych reyser aowa do koca ycia**. Posiada on bowiem, jak pisa szwedzki historyk f i l m u Run Waldekranz, o w o wyjtkowe w y c z u cie dramatycznego nastpstwa obrazw i wizualnego rytmu". T y t u e m do sawy Stillera byo jeszcze i to, e w filmie t y m o b j a w i wiatu po raz pierwszy inteligentn wraliwo i wdzik modej Grety Garbo, aktorki wielkiego talentu. Stworzya ona swj wasny styl, d y s t y n g o w a n y i wyniosy, nadajcy rnorodnym jej f i l m o m cechy tej samej chodnej elegancji. Naladowano j wielokrotnie, nie d o r w n a n o nigdy. Dramatycznie krtki by okres rozkwitu kinematografii szwedzkiej, trwa zaledwie 56 lat. Skoczy si nie dla tego, e t w r c o m szwedzkim zabrako tematw czy ta lentu. Po prostu maa Szwecja, by sfinansowa sw poka n produkcj, potrzebowaa rynkw europejskich, te za raptownie zamkny si przed Szwedami. O b u wielkich, Stillera i Sjstrma, w c h o n o H o l l y w o o d . Stiller zmarno wa tam swj talent i rozgoryczony w r c i do ojczyzny, by umrze. Kinematografia szwedzka zredukowana do po trzeb lokalnego o d b i o r c y wegetowaa, by d o p i e r o w latach drugiej w o j n y wiatowej p o n o w n i e przypomnie wiatu o sobie i wyda wielk indywidualno Ingmara Berg mana. Krtki ten okres rozkwitu wykazajednak, e mae kraje, bogate w tradycje kulturalne, mog przodowa w sztuce dziesitej muzy. Ta prosta prawda zostaa zakwestiono wana w nastpnych dwudziestu latach i pod w p y w e m reklamy wielkich k o n c e r n w r o z r y w k o w y c h m o g o si wtedy zdawa, e wystarcz na wiecie dwa, trzy centralne orodki produkcji f i l m o w e j , aby cay wiat zaopatrzy w odpowiedni ilo nawietlonej tamy. Ten kupiecki, a nie artystyczny punkt widzenia dozna poraki d o p i e r o po 1945 r. Do podobna sytuacja panowaa w kinematografii duskiej, ktra wczeniej od szwedzkiej, bo ju o k o o 1913 r. staa si znana i popularna w caej Europie.

* Polski t y t u e k r a n o w y : Gdy zmysy graj. O w o u a t r a k c y j n i e n i e " o r y g i n a l n y c h t y t u w to j e d e n z p o k a n i e j s z y c h r o z m i a r a m i p r z y k a d w na b e z c e r e m o n i a l n o i brak k u l t u r y p r z e d w o j e n n y c h handlarzy sztuk. ** D o p i e r o po d r u g i e j w o j n i e w i a t o w e j , dziki o d s z u k a n i u n e g a t y w w f i l m u , o d t w o r z o n o pen j e g o posta, zachwycajc h a r m o n i j n y m splece niem w i e l u r w n o l e g l e r o z w i j a n y c h w t k w .

K o m e r c y j n i e z o r i e n t o w a n a kopenhaska w y t w r n i a Nordisk, dla ktrej zakoczenie w o j n y 191418 rwnie stao si ciosem d r u z g o c c y m , wyonia jednak z poczt kiem lat dwudziestych artyst wielkiej klasy, Carla Th. Dreyera. Jego rzadkie, zawsze interesujce dziea bd nam towarzyszy od omawianej tutaj, odlegej epoki a niemal po dzie dzisiejszy. Pierwszym w y b i t n y m filmem Dreyera bya Wdowa po pastorze, zrealizowana w 1920 r. dla szwedzkiej wytwrni Svenska, nie przypadkiem pozostajcej jeszcze pod wyra nym w p y w e m Stillera. Bya to zaczerpnita z XVIIwiecznej legendy, do ryzykowna opowie o pastorze z m u s z o n y m do maestwa z wdow po jego poprzedniku. Mody pastor, zakochany w piknej dziewczynie, wraz z ni nastawa, do zreszt dziecinnie, na ycie sdziwej ma o n k i , co stwarzao sytuacje najeone reyserskimi nie bezpieczestwami. Dreyer unikn jednak zarwno znie sawienia stanu d u c h o w n e g o , jak i pobaania przestp stwu, jak wreszcie potpienia sympatycznych skdind bohaterw. Mianowicie uciek si do rubasznego h u m o r u l u d o w e g o , do k o m e d i o w e g o potraktowania postaci i k o n fliktw. Ten dobroduszno-ironiczny dystans do opowia d a n y c h treci by w wczesnym filmie nowoci. Nieatwo

F u r m a n m i e r c i (Victor Sjstrm)

31

Gsta B e r l i n g (Greta G a r b o , siedzi)

W d o w a po pastorze (z lewej Einar Rd)

byo osign go f i l m o w i , tak jeszcze u b o g i e m u w s u b t e l niejsze rodki wyrazu. W innym w y b i t n y m filmie, o kaznodziejskim tytule Bdziesz szanowa on swoj, zrealizowanym w macie rzystym N o r d i s k u , Dreyer znalaz si najbliej zwykego ycia. Sam mwi, e rzeczywisto zostaa tu schwytana z bardzo bliska". Film wywietlany by w Europie rwnie pod tytuami Pan domu i Upadek tyrana, co cznie daje pojcie o jego treci. Zdumiewa powcigliwoci akto rw odtwarzajcych rol ma, ony i starej gosposi. Dra mat codziennego ycia przecitnej urzdniczej rodziny rozgrywa si w cigu paru g o d z i n , midzy kuchni a jadalni, wrd klatek z kanarkami, zegarw z kukuk, p o u s t a w i a n y c h na pkach talerzy i pudeek herbaty Liptona. Realizm szczegu (ona zeskrobuje cz masa ze swej k r o m k i , by j dosmarowa do porcji ma) suy protestanckiej tendencji moralizatorskiej. Jeszcze jeden odwany Duczyk Benjamin C h r i stensen wyjecha do Svenski, by w ojczynie Sjstrma nakrci Czarnoksistwo na przestrzeni wiekw (1922). Koncepcja bliska bya Nietolerancji Griffitha, bardziej j e d nak dokumentalna, lekcewaca fikcyjne wtki fabularne na rzecz p r o t o k o l a r n e g o rejestrowania przesdw, ktre doprowadziy do p r o c e s w czarownic". Nie cofajc si przed scenami drastycznymi, zwaszcza przy materializowaniu naiwnych wierze w diaba i czarownice*, reyser mia stale przed oczami cel g w n y naukow niemal analiz o w y c h barbarzyskich aktw zbiorowej niena w i c i , opart na wieych studiach d o k t o r a Jeana Charcota o histerii. Interesujcy gatunek fabularyzowanego d o k u m e n t u nie z r o b i jednak kariery. Christensen take zmuszony by pielgrzymowa do H o l l y w o o d , a Dreyer prbowa z m i e n n e g o szczcia w Norwegii, Niemczech i Francji. Sztuka f i l m o w a wyemigrowaa z Danii.

NIEMCY POCHD GROZY

Gdy na polach walk pierwszej w o j n y wiatowej dojrze wao ostateczne jej rozstrzygnicie, na wniosek niemiec kiego Sztabu Generalnego wielcy kapitalici: Krupp, k o n cern Stinnesa, I.G. Farben i Deutsche Bank, stali si akuszerami wielkiej w y t w r n i UFA. Nie zdoaa ona w p y n na losy wojny, ale bdc nieprzerwanie a do 1945 r.

* Do rl c z a r o w n i c z a a n g a o w a n o p e n s j o n a r i u s z k i j e d n e g o z d o m w s t a r c w . W o g l e wikszo r l , czsto p o w a n y c h , k r e o w a l i a k t o r z y nie z a w o d o w i , l u d z i e z ulicy", co a do czasw Eisensteina byo z u p e n y m wyjtkiem.

najpotniejsz wytwrni Niemiec, odegraa wielk rol, ksztatujc sw niewybredn, komercjaln produkcj wiadomo milionowych mas widzw. Nie byo adnym przypadkiem, e UFA pierwsza i bez zastrzee posza pniej na sub hitlerowskiej propagandy i e na niej wanie opar Goebbels swj model kinematografii nazi stowskiej. Na razie jednak UFA zacza od odwracania uwagi zmiadonego klsk spoeczestwa ku o d l e g y m e p o k o m w kosztownych filmach historycznych. C z o o w y m reyse rem w y t w r n i by Ernst Lubitsch, byy ucze nowator skiego teatru Reinhardta, celujcego w wyzyskiwaniu rytmu i wiata przy tworzeniu widowiska scenicznego. Nie zapominajc o tych dowiadczeniach, Lubitsch z du biegoci realizowa jedne po d r u g i c h filmy o p e n e j przepychu wystawie": Madame Dubarry (1919), Carmen, ona faraona, Sumurun, Oczy mumii Ma. Od f i l m w w o skich monumentalistw rniy si one t y m , e poczesne miejsce zajmoway w nich miostki wielkich ludzi, ktrymi wyjaniano wielkie procesy historii. Surowo okreli je gony socjolog kinematografii Siegfried Kracauer: c h a rakteryzuj (one) histori jako co, co jest pozba w i o n e sensu. Historia, zdaj si mwi, to arena przezna czona do rozgrywek drapienych i lepych instynktw". Oczywicie nie rozrywkowe spektakle Lubitscha spra wiy, e na par lat jedyny raz w historii f i l m u kinema tografia niemiecka wysuna si na pierwsze miejsce w wiecie. Dwiema jej tendencjami, majcymi swj bez sporny udzia w ksztatowaniu dziejw sztuki filmowej, byy ekspresjonizm i Kammerspiel. Ekspresjonizmem nazwano przed 1914 r. pewn gene raln tendencj w plastyce, literaturze, teatrze i muzyce, ktra rozwina si w pierwszym dwudziestoleciu naszego wieku, g w n i e w Niemczech, ale wystpowaa, cho nie nazwana, w historii sztuki take przed setkami lat. Okre lano w ten sposb postaw artysty, ktry nie dba o dokadn reprodukcj otaczajcego go wiata, natomiast skupia si na wyraaniu jakich wasnych, wewntrznych prawd za pomoc przetwarzania, a nawet brutalnego d e f o r m o w a n i a znanych ksztatw, wtkw, zestawie b r z m i e n i o w y c h , a wszystko dla w y d o b y c i a z tworzywa maksymalnie jaskrawego wyrazu artystycznego. Klska wojenna Niemiec, a potem katastrofa inflacji w szczeglny sposb w p y n y na aktywizacj ekspresjonizmu niemieckiego, nadajc mu mroczn i niepokojc tonacj, ktra zwaszcza w plastyce i teatrze staa si o b o wizkowa. Rodzca si sztuka f i l m o w a nie moga nie ulec dziaaniu tak przemonego prdu. Manifestem f i l m o w e g o ekspresjonizmu sta si nie aden d r u k o w a n y program, ale premiera Gabinetu doktora Caligari (1919) Roberta Wiene. Z samego zestawienia filmu, stanowicego m o m e n t zwrotny w historii kinemato grafii, z reyserem, ktry pozosta niemal a u t o r e m j e d nego dziea", wynika, e nie o sam reyseri tu c h o d z i o .

Caligariego podpisali w rwnej, co Wiene, mierze dwaj zdolni scenarzyci: Carl Mayer i Hans Janowitz (a do tej chwili osoba scenarzysty waciwie nie liczya si w kine matografii), a zwaszcza trzej malarze-dekoratorzy: Her mann Warm, Walter Rhrig i Walter Reimann. T w r c y Caligariego wyszli z nowego w sztuce filmowej zaoenia, e interesujca jest tylko subiektywna wizja wiata. Mottem d l a f i l m u m o g a b y by maksyma Baudelaire'a: C z o w i e k nie zauwaa rzeczy, ktre nie s jako zdeformowane. Banalno jest niewidzialna". Naturalnie bardziej deformuj rzeczywisto umysy mistyczne, dale kie od normy, przede wszystkim umysy szalecw. Przy p o m n i a n o sobie o tradycjach romantyzmu niemieckiego, przepojonego makabryczn fantastyk, groz i o k r u c i e stwem. Bohaterem pierwszego filmu ekspresjonistycznego zosta szaleniec. Pierwsza wersja scenariusza, skierowana przeciw ty ranii, nie pozbawiona bya aluzji do pastwa Wilhelma II. Caligari, dyrektor d o m u wariatw, hipnotyzowa pacjenta, zmuszajc go do popeniania o h y d n y c h z b r o d n i . Zdema s k o w a n y w zakoczeniu Caligari sam jako wariat w d r o wa do szpitala. Z m i e n i o n y ostatecznie epilog stpia spo eczne ostrze krytyki i zamienia opowie o szalecu-dyrektorze w opowie szaleca-pacjenta, ktremu umie c h n i t y dyrektor obiecywa w zakoczeniu szybkie wy zdrowienie.

G a b i n e t d o k t o r a Cali gari (Werner Krauss)

33

Nibeiungi (Margarete S c h n )

Dla wyzwolenia si z niewoli rzeczywistoci i dla penej wadzy nad efektami owietlenia t w r c y Caligariego wyrzekli si zupenie pleneru. W malowanych dekoracjach stworzyli z d e f o r m o w a n y wiat krzywych latar, niereali stycznej perspektywy i geometrycznie p o l i c h r o m o w a n y c h zaukw. Bya to u c i e c z k a malarzy przed literatur", jak wspczenie pisa Karol Irzykowski. Jedyny to przypadek w historii, kiedy scenografowie stali si g w n y m i twr cami f i l m u . Deformacj przedmiotw, nadawaniem im w a s n y c h m i n " , starali si odda stan d u c h a bohatera, ktry na te przedmioty patrzy. Susznie jednak zauway z historycznej perspektywy Andr Bazin, e wbrew p o d t y t u o w i f i l m u ( J a k wariat widzi wiat") na krzywe latarnie patrzy nie tyle bohater, ile kamera, czyli t w r c a f i l m u , ktry sam w ten sposb staje si w a r i a t e m " . Scenograficzne deformacje Caligariego okazay si tak kracowe, e niemoliwe do stosowania na dusz met; powtrzy j e t y l k o sam Wiene w nieudanym Raskolnikowie. Podniosa si natomiast prawdziwa fala f i l m w rnej war toci, szerzca estetyk lku i koszmarw. Siy ciemnoci, w a m p i r y pijce ludzk krew, d u c h y starych zamczysk, lunatycy, rozdwojenie jani, freudowsko rozumiana i tajem nicza podwiadomo czowieka, romantyczna koncepcja diaba i majaczenia chorej psychiki urzeky wyobrani wczesnych scenarzystw. Nie bez gbokiej racji. Mro czna atmosfera tych f i l m w odpowiadaa epoce p o w o j e n nego chaosu, niejasnego fermentu i nerwowego niepokoju zwycionych Niemiec. Nosferatu (1922) Friedricha Murnaua stawia w c e n t r u m przebiegego wampira, zamieszkujcego ponure zamczysko w Karpatach. Przeciwstawiano mu par romant y c z n y c h kochankw z hanzeatyckiego miasta, wystylizowanego na pocztek XIX w. Siy dobra, jak si to czsto

zdarza, byy jednak mde i schematyczne, tak, e z filmu pozostawao przede wszystkim yse i szczerbate straszydo z biaymi szponami u palcw, w demoniczno-urzdniczej liberii. Nosferatu hipnotyzowa widzw, ale hipnoza jest k r t k o t r w a y m , cho potnym rodkiem oddziaywania. M u r n a u , jak wikszo w y b i t n y c h t w r c w , nie poprzesta na ekspresjonizmie i wkrtce odnajdziemy go wrd przedstawicieli innych tendencji. Tymczasem powstaway liczne filmy, czsto o f a s c y n u jcych rozwizaniach plastycznych, w ktrych niezwyke dekoracje g r o w a y nad sprawami dziaajcych wrd nich ludzi. Pokazywano malarza zakochanego w namalo wanej przez siebie krwioerczej kapance (Genuine), nowoeca, ktry w lubnym prezencie otrzymuje trumn z ciaem kochanej poprzednio dziewczyny (Torgus), za zdrosnego ma frywolnej ony, ktrego historia zostaje jemu samemu opowiedziana przez w d r o w n e g o kuglarza z teatrzyku cieni (Cienie), o y w i o n e g o przez mdrego rabina glinianego robota, ktry zamiast wybawicielem staje si tyranem (Golem). Najwicej gustu i reyserskiej subtelnoci okaza Fritz Lang, ktry Zmczon mierci* (1922) z w r c i na siebie uwag caego wiata. Film by poetyck bani o narze czonej, ktra trzy razy w y m o g a na mierci z m a r t w y c h wstanie zmarego kochanka i trzy razy w rnych epokach i r o d o w i s k a c h przekonywaa si, e walka z Fatum jest daremna**. Mona sobie wyobrazi, do jakich ekstrawa gancji dekoratorskich mgby w tym temacie doprowadzi reyser o bardziej k a l i g a r y c z n y c h " skonnociach. T y m czasem Lang poszed w o d w r o t n y m kierunku kad ze scen oczyci i uproci, szuka pikna w prostocie sceno graficznej. Inteligentne operowanie wiatem w tym filmie stwarzao efekty wielkoci i dostojestwa, ktre dotd uzy skiwano namaszczeniem aktorskiego gestu albo majesta tem kostiumu. Ograniczony krg tematyki grozy wyranie nie o d p o w i a d a t e m p e r a m e n t o w i Langa. W m o n u m e n t a l n y c h , d w u czciowych Nibelungach utrwali na tamie nie oper Wagnera, ale rycerski poemat z XII w. Dowiadczenia ekspresjonizmu przeniesiono do epiki. Niemal cay film zainscenizowany zosta w atelier. Piknie k o m p o n o w a n e p o d w r c e zamkowe i dziewicze puszcze nie miay wcale naladowa natury. Jeli Caligari by o y w i o n y m malar s t w e m " , to Nibelungi raczej o y w i o n architektur", kt rej p o d p o r z d k o w a n o cay system gry aktorw. Film sawi odwieczn potg plemienia germaskiego i jego moral no, a Inianowosy Z y g f r y d i Krymhilda o potnych war-

* Polski t y t u e k r a n o w y : Mczca mier (!) ** Scenariusz f i l m u , jak rwnie Nibelungw i Metropolis, by d z i e e m Thei von H a r b o u , pniejszej o n y Langa, ktrej d o n i e s p r e c y z o w a n e p o c z t k o w o p o g l d y z b i e g i e m czasu ulegy g r u n t o w n e j faszyzacji. W 1934 r. r o z w i o d a si z mem, pozostajc w h i t l e r o w s k i c h N i e m c z e c h .

34

koczach stali si wzorcami owego czystego t y p u aryj skiego", w imi ktrego popeniono potem tyle zbrodni. wietno i zarazem schyek ekspresjonizmu to Metropolis Langa, oryginalna wizja olbrzymiego miasta XXI w., gdzie midzy d w u s t u p i t r o w y m i drapaczami lduj wy t w o r n e samoloty, a potne w i n d y zjedaj do dzielnic p o d z i e m n y c h , gdzie w bezmiernym trudzie haruj tysice w y z y s k i w a n y c h , suc maszynom. Wanie klasowe pro wadz do katastrofy, w obliczu ktrej d o c h o d z i do naiwnej zgody wyzyskiwanych z wyzyskujcymi ( k o c o w y symbo lizm ucisku rk). Bardziej od spoecznych tez f i l m u zos taj w pamici niektre urzekajce pomysy plastyczne. Np. owe masy zgarbionych, w ciemne mycki ubranych niewolnikw, poruszajcych si rytmicznie i bezsensow nie w trybach wielkich maszyn dantejskie przeczucie Owicimia.

NIEMCY KAMMERSPIEL, NIEMA GRA WIATE

Nie znaleziono dotd d o b r e j nazwy dla d r u g i e g o kie r u n k u , ktry rozwin si o b o k ekspresjonizmu i d o t r w a a do ery hitlerowskiej. W braku lepszego przyjto tea tralny termin K a m m e r s p i e l " , styl kameralny. Nie m a t u nic z ekspresjonizmu, przypuszcza si wic jego przeciwie stwo, realizm. To powierzchowne przypuszczenie zdaj si potwierdza brudne ulice u b o g i c h dzielnic i le wietrzone mieszczaskie pokoiki z pelargoni w oknie. Wszystko jest mae, kameralne: dekoracje, gesty aktorw, konflikty sce nariusza. Codzienne niby-ycie. Ale ostronie z ocenami. Narodzinom Kammerspielu towarzyszy ten sam Carl Mayer, scenarzysta Caligariego. W zaledwie dwa lata pniej napisa dla Lupu Picka, Rumuna pracujcego w Niemczech, scenariusz Szyn, a dla w y b i t n e g o reysera teatralnego Leopolda Jessnera, na jego f i l m o w y debiut Schody kuchenne. By to zaledwie pocztek, za k t r y m poszy: Noc sylwestrowa dla tego Lupu Picka i Portier z hotelu Atlantic dla n a j l e p s z e g o f i l m u Murnaua. W ten sposb Mayer zosta pierwszym w historii filmu scenarzyst, ktry p o w o a do ycia nowy kierunek, drugie skrzydo niemieckiego f i l m u niemego. Istnieje rozpowszechniona opinia (gosi j wspcze nie z c y t o w a n y m i f i l m a m i najtszy podwczas umys kry tyczny, Louis Delluc), e Kammerspiel by biegunowo odlegy od ekspresjonizmu: tam ucieczka od ycia, udziw nienia i stylizacja, tu za realistyczne o d b i c i e ycia, d o k u mentalna niemal prawda i tematy z kroniki gazetowej. Pozornie Delluc mia racj. Z m o d n y c h znakw przes t a n k o w a n i a f i l m o w e g o , zaciemnie i rozjanie, wyaniali

si w filmach Kammerspielu nie tyrani ani wampiry, tylko r o b o t n i c y i suce. W Schodach kuchennych oni wanie tworzyli namitny trjkt uczuciowy. Bohaterem Szyn by drnik, ktremu k o l e j o w y inspektor u w i d crk. Noc sylwestrowa caa rozgrywaa si w podrzdnej knajpie i przylegym do niej mieszkaniu waciciela, szamoczcego si bezradnie midzy on a teciow. Portier z hotelu Atlantic by tragedi starego portiera, ktremu odebrano wspania liberi i z d e g r a d o w a n o do roli nadzorcy klozetu. W istocie jednak Kammerspiel niemal w t y m samym stop niu, co i ekspresjonizm, boczy si na prawdziwe ycie i by tendencj rwnie osobist, autorsk. Inn, to prawda. Mona nawet powiedzie przeciwstawn, jeeli pami tamy, e przeciwstawie moe by daleko wicej ni jedno. W kameralnych scenariuszach Mayera znajdujemy przede wszystkim niezmiernie rygorystyczn, nawet pe dantyczn konstrukcj fabuy, czsto zamykajc si w ramach klasycznych jednoci miejsca, czasu i akcji. Kons trukcja taka suy podkreleniu lepej potgi nieuniknio nego Losu, ktry z antyczn surowoci wprowadza osta teczny ad w chaos rozptanych namitnoci, prezento w a n y c h zwykle w stadium k r a c o w y m . Tragedie te rozgry waj si w wskim krgu paru postaci, w scenerii nie tyle

Metropoiis

36

codziennej, Ne wanie tendencyjnie oczyszczonej z przed m i o t w p r z y g o d n y c h , nie uczestniczcych w akcji. W takich warunkach przedmioty eksponowane nabieraj cech niemal czowieczych. Susznie podnosi Kracauer typow dla Mayera tendencj w c i g a n i a w akcj mart w y c h przedmiotw", jako jego wkad do rozwoju jzyka f i l m u . Dla przykadu w y m i e m y tu o b r o t o w e drzwi hotelu Atlantic, niby ruletka Losu wyrzucajce przechodniw; fale morskie montowane bez adnego ju fabularnego pre tekstu z przeyciami waciciela knajpy w Nocy sylwes trowej; budzik sucej jako refren Schodw kuchennych. Dramaty Kammerspielu obyway si bez napisw. Mayer uwaa, e konflikty namitnoci, nienawici, zazd roci, zdrady nie rozwijaj si za pomoc sw*. W deniu do pozbycia si sowa musia jednak zrezygnowa z wycieniowania sytuacji p s y c h o l o g i c z n y c h czy peni cha rakterw i dlatego jego h i s t o r i e bez sw" ra nas dzi uproszczeniami. Drastycznie redukujc za scenarzyst warstw psycho logiczn tych f i l m w , reyserowie, zwaszcza Murnau, rekompensowali to sobie na i n n y c h polach. Kamera i n t e r p r e t o w a a s y t u a c j samymi r u c h a m i , skoro nie robiy tego sowa: pijany portier z hotelu Atlantic ( m o n u mentalna kreacja Emila Janningsa) subicie pry si na baczno, zataczaa si tylko filmujca go kamera. Z mistrzowskiego wyzyskiwania moliwoci wiata i cienia (tak g r u n t o w n i e z a p o m n i a n y c h w filmie d w i k o w y m ) , z przelotnych lnie, gry cieni, twarzy widzianych w oparach d y m u nad restauracyjnym stolikiem, budowali reysero wie niemieccy jak mozaik odpowiadajc im wizj**. Te cenne odkrycia n o w y c h rodkw wyrazu nie zbliay jednak automatycznie f i l m w Kammerspielu d o y c i a . Bez zastrzee zgodzi si wypada z historykiem Georges Sadoulem: T a sztuka wykalkulowana, nic nie zdajca na przypadek, jest nacechowana wiadom stylizacj ludzi i p r z e d m i o t w daleko bardziej ni realizmem, ktry zawsze pozostaje pozorny".

Portier z hotelu Atlantic (Emil J a n n i n g s )

NIEMCY PABST I REALIZM

Z a r w n o ekspresjonizm, jak i Kammerspiel byy zatem dwiema formami ucieczki od ycia, ucieczki witanej z

aprobat przez widza w okresie klski wojennej, ndzy, inflacji, chaosu. Ale ju przeom lat 1923/24 przynis oznaki wzgldnej stabilizacji gospodarczej, co znw nie pozostao bez w p y w u na f i l m . A m b i c j e t w r c w i p r o d u centw wyranie zmalay, wzrosa za liczba filmw czysto r o z r y w k o w y c h , n i e w y b r e d n y c h , nic nie dziedziczcych po mistrzach. Wyjtek stanowi film Ewalda A. Duponta: Varit (1925), o ktrym zaraz po premierze m w i o n o , e nie o d krywajc nic nowego, stanowi leksykon wczesnej skadni f i l m o w e j . Emil Jannings w roli szefa trjki akrobatw, gra jc nie tylko twarz, ale caym ciaem (a w k l u c z o w y m m o m e n c i e widziany od tyu t y l k o drgnieniem ple c w ) , nigdy nie zagra lepszej roli. Kamera zdumiewaa ruchliwoci, gdy umieszczona na hutajcym si trapezie filmowaa s p o d k o p u y aren c y r k u , ale i bezruch b y s u g e stywnie wykorzystany, gdy na moment przed miertelnym starciem baznujcemu z kieliszkiem rywalowi przeciw stawiony jest posgowo nieruchomy m. Od 1925 r. kurczeniu si czowki dzie a m b i t n y c h t o w a r z y s z y z n a m i e n n y zwrot ku zainteresowaniom spoe c z n y m , nigdy przedtem nie o b s e r w o w a n y m w kinemato grafii niemieckiej. Ju Portier z hotelu Atlantic (1924) zdradza rosncy udzia m o t y w w spoecznych* w porw-

* Zoliwi krytycy zainteresowanie tych filmw rodowiskiem proleta r i a c k i m t u m a c z y l i t y m , e j e d y n i e w t y c h sferach m o n a b y o znale k o n f l i k t y tak p r y m i t y w n i e proste, nie w y m a g a j c e s u b t e l n i e j s z y c h s o w nych zrnicowa. ** Noc sylwestrow jeszcze w r k o p i s i e nazwa Mayer g r wiate" i ani j e d n e g o z 55 o b r a z w " scenariusza nie p o z o s t a w i bez w y r a n y c h w s k a z w e k c o d o c h a r a k t e r u owietlenia.

* Rozpacz e k s - p o r t i e r a , bdca si n a p d o w f i l m u , nie zostaa z u p e n i e z r o z u m i a n a przez w i d z w a m e r y k a s k i c h , ktrzy d o b r z e wiedzieli, e n a d z o r c a h o t e l o w e g o klozetu zarabia znacznie w i c e j od p o r t i e r a . Nie d o l i c z y l i do r a c h u n k u n i e m i e c k i e g o k u l t u m u n d u r u i poj o h o n o r z e .

36

naniu z ponadczasowym intymizmem Szyn (1921) czy Nocy sylwestrowej (1923). Rosnce zainteresowanie dla zmienionego, p o w o j e n nego stylu ycia wynioso Georga W. Pabsta. Jego Zafracona ulica (1925), niemal debiut, staa si z miejsca jednym z najgoniejszych f i l m w niemieckich za granic (w pew nym kinie s t u d y j n y m Parya wywietlano j dwa lata bez przerwy). Naga sawa Pabsta wynika nie tyle z jego s o l i d nego talentu, skonnego zwykle do rozwiza realisty c z n y c h , ile z powszechnego oczekiwania, e przyjdzie kto, kto wyrazistych rodkw f o r m a l n y c h , stworzonych przez ekspresjonizm i Kammerspiel, uyje do w i a r y g o d nego opisu zbiedniaej i wygodzonej Europy. Zatracona ulica po raz pierwszy omielaa si powie dzie par gorzkich prawd na temat e k o n o m i c z n y c h i mo ralnych s k u t k w wojny. Tem akcji by Wiede, ale nie o m o d r y Dunaj i Straussowskie walce tym razem chodzio, t y l k o o hulanki spekulantw, zatche klatki s c h o d o w e ndzarzy, ceny rosnce w miliony i napisy D o wynajcia". Do wynajcia okazywa si rwnie honor gwatownie uboejcego stanu redniego. Historia piknej crki zruj nowanego urzdnika, ktr od w e j c i a na z d r o g " ratuje przystojny oficer amerykaski, zestarzaa si z p o w o d u swych a t w y c h efektw, cho rol crki zagraa cignita ze Szwecji wspaniaa Greta Garbo. Pozostaa jednak wizja zbankrutowanego wiata: dziewczynka z d o b r e g o d o m u apczywie wylizujca puszk po a m e r y k a skiej konserwie, cham-rzenik panujcy nad zatracon

Varit (Emil J a n n i n g s )

ulic" ( m a m miso, ale nie dla ndzarzy") i kolejki przed sklepami, znane Europie (ale nie filmowi) od dziesi ciu lat. Pod koniec okresu f i l m u niemego Pabst z w y r o z u m i a oci poety i mistrzowskim wyczuciem nastroju szuka d o s k o n a o c i w malowaniu psychiki kobiecej. Charaktery styki psychologiczne, dotd sprowadzane do cech najbar dziej p o d s t a w o w y c h , skomplikowa, wprowadzajc do dusz bohaterek wahania, niekonsekwencje i tragiczne rozdarcia. W hodzie dla swego rodaka, neuropatologa wiedeskiego Sigmunda Freuda, prbowa w Tajemnicach duszy p r o p a g o w a idee psychoanalizy. J e g o Mio Joanny Ney (wg llji Erenburga), a take Puszka Pandory i Dziennik upadej dziewczyny* (tyt. ekranowe Lulu i Dusze bez steru) zajmuj si bohaterkami, ktrych losy wyzna czone s zarwno przez w p y w y rodowiska spoecznego, jak i ich nieokieznane, zrnicowane natury. Z a n i m jeszcze Pabst w pocztkach lat trzydziestych p o w r c i od erotyzmu i psychoanalizy do spoecznej kry t y k i , obudzi si w Niemczech stosunkowo ywy nurt prole tariackiego realizmu. Pod w p y w e m narastajcego bezro bocia, niezadowolenia mas, a take pod w p y w e m po kazanych w t y m czasie r e w o l u c y j n y c h dzie radzieckich**
* W o b u o s t a t n i c h f i l m a c h Pabst w y p r o m o w a na b a r d z o wielk aktork t a n c e r k amerykask z rewii Z i e g f i e l d a , Louis B r o o k s . ** Przede w s z y s t k i m Pancernika Potiomkina i K o c a Sank-Petersburga, k t r e w y w a r y w N i e m c z e c h o g r o m n e wraenie.

Z a t r a c o n a ulica

wkroczya na ekran ndza c i e m n y c h , przeludnionych mieszka robotniczych. Powsta cykl filmw, natchnio nych przez popularne rysunki Heinricha Zille, malarza przedmie berliskich. Najwybitniejszy z nich, wg scena riusza s a m e g o Zillego, to Podr matki Krause do szcz cia Phila Jutzi (1927), melodramat o zdesperowanej sprze dawczyni gazet, ktra w sw p o d r " udaje si o d krciwszy kurek od gazu. Wypada tu w y m i e n i co najmniej jeszcze Wydziedziczonych Gerharda Lamprechta, Cyankali Hansa Tintnera czy c h o b y Po drugiej stronie ulicy Leo Mittlera. Caa ta k i n e m a t o g r a f i a ndzy", prowokujca podar tymi koszulami, wyszczerbionymi garnkami i staczajcymi si w boto dziewczynami, notowaa zo. Ale nie umiaa nic mu przeciwstawi o p r c z ucieczki w mier lub happy endw t y p u w y g r a n a na loterii".

FRANCJA IMPRESJONICI
Pierwsza wojna wiatowa zadaa ciki cios f r a n c u skiemu przemysowi f i l m o w e m u i c e n t r u m kinematografii wiatowej przenioso si za Ocean. O k o o 1920 r., kiedy Stany Zjednoczone p r o d u k o w a y rocznie ponad 700 f i l mw f a b u l a r n y c h , we Francji ich liczba spada do siedem dziesiciu. Przywrcenie znaczenia filmowi francuskiemu d o k o nao si nie za spraw przestraszonej b r a n y " filmowej, t y l k o dziki w y s i k o w i maego klanu artystw, jednego z t y c h , ktre w o w y m czasie tak szybko formoway si na tarasach kawiar Montmartre'u i Montparnasse'u. Bod cem do rozwoju kinematografii francuskiej, zdystansowa nej przez amerykask, okazaa si... kinematografia ame rykaska. Filmy z H o l l y w o o d , ktre wraz z zakoczeniem w o j n y zapeniy europejskie ekrany, nigdzie bodaj nie w y w o y w a y takiego entuzjazmu, jak we Francji. Postpy p o c z y n i o n e przez A m e r y k a n w w latach 191020 d o w o dziy naocznie, e kino to nie teatr ani film d'art. Budzia podziw pynno opowiadania u Griffitha, ruch i pejza u Ince'a, precyzja gagu u Chaplina. Wrd widzw, ktrzy uwanie ledzili sukcesy Amery kanw, by pisarz, jeden z pierwszych krytykw f i l m o w y c h , Louis Delluc. Najpierw walczy pirem, b y film francuski by filmem, by film francuski by f r a n c u s k i m " . Rycho j e d nak sam stan za kamer. Nie by samotny: jego poczyna nia p o d t r z y m y w a o g r o n o przyjaci, w r d nich znany nam ju teoretyk Ricciotto Canudo, ktry w 1921 r. utwo rzy pierwszy w wiecie dyskusyjny klub filmowy. Opar ciem dla g r u p y Delluca byo rwnie par kin paryskich, prekursorw dzisiejszych k i n d o b r y c h filmw", z ktrych
Dziennik upadej dziewczyny (ley Louise Brooks)

najgoniejsze, Studio des Ursulines, zaoone przez d w j k aktorsk Tallier i Myrga, wypisao w swym progra mie: Wszystko, co oryginalne, wartociowe, ambitne, znajdzie miejsce na naszym ekranie". Po raz pierwszy pozytywny snobizm mionikw d o b r e g o filmu p o m g nowatorom. Grup Delluca i jego w y z n a w c w historycy nazywali pierwotnie pierwsz awangard", co p o w o d o w a o niepo rozumienia i prowadzio do m y l n y c h utosamie z awan gard drug", do ktrej niebawem dojdziemy, a ktra miano awangardy", haaliwie i ostentacyjnie, przybraa jeszcze w okresie swej dziaalnoci. Dlatego dzi Delluca i towarzyszy przyjo si raczej nazywa i m p r e s j o n i s t a m i " , p o d o b n i e b o w i e m , jak francuscy malarze tego kierunku, t w r c y ci kadli nacisk nie tyle na realistyczne przedsta wianie rzeczy i faktw, ile na wraenie, jakie one wywieray, na nastrj, w jaki wprawiay bohaterw, a t y m samym i widza. Delluc y k r t k o , zmar w 1924 r. majc lat 34, ale udzieli kinematografii francuskiej doniosej lekcji. Ekspe r y m e n t o w a g o r c z k o w o , pisa scenariusze, realizowa filmy, nie zostawi nic w y k o c z o n e g o , adnego arcydziea. Ale w jego Milczeniu (1920), Kobiecie znikd, Powodzi uderza jedna cecha wsplna. Dellucowi ciya f o t o g r a f i czna materialno kina. Dc do p o d b u d o w a n i a swych d r a m a t w psychologi, pragn f i l m o w a nie pogonie, ale myl ludzk. Rwnoczenie wierzy gboko w prymat

38

obrazu, psychik postaci chcia wyraa bez pomocy sowa. W tym celu stosowa ustawicznie, czasem a irytu jco, z d j c i a n a k a d a n e , wspistniejce na ekranie, z k t r y c h podstawowe przedstawiao np. wspominajcego bohatera, a naoone wizj jego umysu. N i e znam nic bardziej nccego pisa reyser jak tumaczy na jzyk f i l m u nawroty przeszoci lub obezwadniajc si w s p o m n i e " . Te ambicje, bliskie ambicjom wspczesnej prozy literackiej, nie mogy by przy wczesnym stanie t e c h n i k i filmowej zrealizowane zadowalajco. Jednak samo ich powstanie miao doniosy w p y w na twrczo tego okresu. Najwierniejsz sojuszniczk, a potem kontynuatork Delluca bya jedna z pierwszych kobiet w reyserskim krzele, Germaine Dulac. Zanim odesza do awangardy i f i l m u abstrakcyjnego, w Umiechnitej pani Beudet (1922) rozwina niejeden ze rodkw swego mistrza. Chodzio o pretensjonaln mieszczk, rodzaj pani Bovary, on n u d nego kupca, marzc o w y r w a n i u si z prowincjonalnego krgu. Dla oddania wszystkich odcieni uczu bohaterki Dulac posza dalej ni Delluc, odtwarzajc nie t y l k o rze czywisto, nie tylko wspomnienia pani Beudet, ale take jej marzenia, gr jej w y o b r a n i . Wprowadzao to do filmu t r y b w a r u n k o w y opowiadania. Przecinanie si ju nie d w c h , ale trzech paszczyzn k o m p l i k o w a o o g r o m n i e akcj, prowadzon przez zdjcia nakadane, ale rwnie zdjcia zdeformowane, odbicia wszelkiego rodzaju, nieo stroci, zmikczenia i wykrzywienia. Trzecim obok Delluca i Dulac twrc nowego kierunku by urodzony w Warszawie Jean Epstein, bardziej moe teoretyk i filozof filmu ni reyser*. Ju w 1926 r. w o r y g i nalnym studium K i n e m a t o g r a f widzianyz Etny"stwierdzi on przekonywajco, e f i l m jest sztuk ruchu, gdy tylko aspekty r u c h o w e wiata, rzeczy i dusz mog osign wzmocnienie swych w a l o r w moralnych na drodze repro dukcji kinematograficznej". P r o d u c e n c i nie osadzali ycia impresjonistom, z m u szajc ich nieraz do posug czysto k o m e r c y j n y c h . Epstein jednak w kadym filmie p r b o w a by g o d n y m swej teorii. W Wiernym sercu w poezj przedmie w p l t brawurow scen lunaparku, w ktrej kamer umieci na karuzeli. W jego najlepszym filmie, Upadku domu Usherw (1928) wg noweli Poego, chodzio mu o w y d o b y c i e z niezwykych akcesoriw i dziwnych portretw ludzkich melancholijnej poezji upadku monego rodu. Wielka scena niesienia t r u mny w r d w y m a r e g o lasu, kiedy na tle drzew pojawiay si w i d m o w e g r o m n i c e , towarzyszce p o c h o d o w i , robia wraenie przede wszystkim dziki zastosowaniu z w o l n i e n i a r u c h u , dodajcego akcji majestatu.

FRANCJA DLA MASOWEGO WIDZA

Wystpienie impresjonistw, do kategorycznie negu jcych tuzinkow produkcj masow, miao we Francji dwie konsekwencje. Po pierwsze, omielio grup w y b i t nych reyserw pracujcych dla potrzeb r y n k u . Po wtre s p o w o d o w a o oddzielenie si grupy eksperymentatorw, ktrzy schronili si w krtkim metrau, wzili kompletny rozbrat z masowym w i d z e m , w laboratoryjnych warunkach zaczli bada granice jzyka f i l m o w e g o i nazwali si awangard. Najniezwyklejsz indywidualnoci wrd reyserw f r a n c u s k i c h , ktrzy nie ulkli si masowego odbiorcy, by Abel Gance, lubicy masy zarwno przed ekranem, jak i na ekranie. Jego Oskaram (1919), zapowied samorodnego talentu, byo pierwsz w wiecie powaniejsz reakcj f i l mow na o k r o p n o c i w o j n y . Gance chcia pokaza, s k d bior si Marsylianki". Pacyfistyczny patriotyzm filmu roz braja naiwnociami scenariusza, ale majestat obrazw, przypominajcych ptna Delacroix, nakazywa szacunek. D z i k i ci, Gance pisa Delluc e umiesz widzie wszystko zbyt wielkie!" Swoje zalety, jak rwnie i wady w y o l b r z y m i Gance w Kole udrki (1923), gdzie fabua take graniczy ze szmir. Maszynista kolejowy ratuje w katastrofie sierot, w y c h o -

Kobieta znikd (Eve Francis)

* P r a k t y c z n i e j e g o kariera reyserska s k o c z y a si w 1929 r., n a t o m i a s t dziaalnoci badawcz z a j m o w a si a do m i e r c i w 1953 r.

38

Os ka r a m

wuje j, kocha si w niej wraz ze swym synem, wydaje za m, znw katastrofa, m i syn gin, a ojciec lepnie i zostaje sam. Nie intryga bya tu jednak wana. G w n y m bohaterem by pocig, jego rozpdzone koa, tryby i dwignie, manometry, podniesione semafory i kby pary. Rozstrzygajce znaczenie zapewni t y m elementom spo sb ich prezentacji, nazywany potem m o n t a e m p o l i f o n i c z y m . Gance skleja bardzo krtkie kawaki tamy z bliskimi planami szczegw o podobnej tematyce, a widz sam sobie tworzy z nich pewien zbiorczy obraz pocigu i pdu. Rytm tych obrazw, ich wewntrzne proporcje a si prosiy o porwnanie z muzyk, ktra oddziauje na s u chacza podobnymi rodkami. Gdy w 1927 r. zabra si Gance w Napoleonie do epiki historycznej interpretujc zreszt poczynania boga w o j n y jako denie do powszechnego pokoju znowu jego rozwizania widowiskowe okazay si daleko wa niejsze od naiwnej, miejscami nawet miesznej historiozofii. B o g a c t w o graniczyo tutaj z rozrzutnoci, o r y g i n a l no ze zym gustem. Ale czasem jedna mistrzowska kreska sprawiaa, e nacignita metafora stawaa si rewelacj. Na zdjcie Napoleona w wielkim stosowanym kapeluszu nakadane byo zdjcie globusa bez adnej dramaturgicznej koniecznoci, dla samej apoteozy. Z b l i eni rozhutanych dzwonw zastpowa miay nieobecne

wraenia suchowe. Kamera znajdowaa si w cigym r u c h u , przemoc niemal wcigajc widza w wir zdarze. Mao tego. Okaza si t u Gance p r e k u r s o r e m k i n a p a n o r a m i c z n e g o , dodajc po j e d n y m ekranie z kadej strony ekranu normalnego. Na te ekrany rzutowa bd przeduenia obrazu g w n e g o , bd to obraz g w n y m n o y przez trzy, uzyskujc fryz o interesujcej symetrii, bd to wreszcie dopenia obraz g w n y zupenie o d r b nymi obrazami, przedstawiajcymi inne punkty widzenia na ten sam obiekt albo zgoa pozostajcymi z obiektem w zwizku t y l k o r o z u m o w y m . Taki troisty obraz nazwa Gance poliwizj. Na tle zdumiewajcej kariery Gance'a Jacques Feyder wydaje si niemal kim p o z b a w i o n y m indywidualnoci. r d e m jego sukcesw by niewtpliwie umiar i d o b r y smak, ktry z cudzych dowiadcze pozwala przejmowa mu tylko najlepsze. By moe kluczem do twrczoci Feydera jest jego zdanie: K i n e m a t o g r a f i a polega na t y m , by sugerowa". Wyraa o n o wsplne impresjonistom prze konanie, e w filmie wszystko rodzi si z atmosfery, nastroju, d r o b n y c h szczegw ta, e dopiero na t y c h czynnikach wesprze mona b u d o w charakterw i akcji dramatycznej. Wczesnym arcydzieem Feydera bya przede wszystkim Sprawa Hieronima Crainquebille (1922), historia starego handlarza ulicznego, ktry nie m g zrozumie mecha nizmu dziaania prawa. Anatol France, autor literackiego pierwowzoru, nie musia t y m razem pyta ironicznie, czy f i l m naprawd ma co wsplnego z jego ksik. Pozornie niefilmowy urok oryginau oddany zosta przez reysera dziki zachowaniu w o p o w i a d a n i u punktu widzenia za szczutego przez policj pariasa. Suyy temu celowo uyte nieostroci (oszoomienie bohatera), krzywe zwier ciada ( d e f o r m a c j e p y s z a k o w a t y c h twarzy sdziw), zwaszcza za specjalne punkty widzenia kamery ( f o t o g r a fowany od d o u oskaryciel-policjant wyrasta ponad k o m plet sdziowski, cho sdziowie siedzieli na podium)*. Francja, m i m o utraty przemysowego prymatu, bya na kontynencie europejskim cigle kuni n o w y c h myli i stylw, przycigajc t w r c w z zagranicy. Std wiele w y b i t n y c h f i l m w f r a n c u s k i c h okresu niemego opatrzo nych jest o b c y m i nazwiskami. Przede wszystkim w s p o m n i e trzeba o grupie f i l m o w c w rosyjskich, ktrzy przeraeni rewolucj w y e m i growali do Parya. Ich twrczo zachowywaa jeszcze przez czas jaki pewne o d r b n o c i narodowe, a take a u t o n o m i organizacyjn (wytwrnia Albatros Aleksandra

* K a m e r a p a t r z c a w g r " majestatyzuje i w y o l b r z y m i a p r z e d m i o t zdjcia,wyraa triumf lubautorytet w a d z y . S k i e r o w a n i e k a m e r y w d w c i s k a c z o w i e k a w ziemi, czyni go s a m o t n y m , p o n a d t o jest czasem k o n i e c z n e dla lepszego z o r i e n t o w a n i a widza w dziaaniach d u y c h g r u p ludzkich.

Napoleon

Kamienki, sukcesorka starej firmy moskiewskiej Josifa Jermoliewa), zanim warunki ekonomiczne nie roztopiy tego rodowiska w zachodniej produkcji komercjalnej. Dwaj czoowi f i l m o w c y Rosji carskiej, Jakw Protazanow i Piotr Czardynin, powrcili do ZSRR, na emigracji nato miast najwybitniejszymi indywidualnociami okazali si: aktor Iwan Mozuchin i reyser Aleksander Wokw. W

M c z e s t w o J o a n n y d'Are (siedzi Rene F a l c o n e t t i , z prawej A n t o n i n A r t a u d )

g o n y m Gorejcym stosie (1923)*, bliszym f i l m o m Feydera czy Delluca ni przedrewolucyjnej kinematografii rosyjskiej, Mozuchin-detektyw pojawia si to w marze niach sennych piknej kobiety, to na jawie. Wizja subiek t y w n a przeplataa si z obiektywn. Do banalna fabua okraszona bya tak wielk iloci pomysw t e c h n i c z n y c h (zdjcia przypieszone, negatywy, szybki monta), e sens filmu pozosta dla wikszoci widzw niejasny. Brazylijczyk Alberto Cavalcanti da kinematografii f r a n cuskiej W przystani (1928), mae arcydzieko liryzmu i no stalgicznej poezji. Tawerna w starym porcie to teren znany ju uprzednio z Gorczki Delluca i Wiernego serca Epsteina. Ale Cavalcantiemu jeszcze mniej ni tamtym potrzebna jest ona do pitrzenia sensacyjnych wydarze, a jeszcze bardziej do penego sympatii spojrzenia na par z a k o c h a n y c h . Syn portowej praczki pragnie uciec z ma kelnereczk na jakie wyspy szczliwe. Ale dziewczyna nie umie ufa mczyznom i odtrca blisk ju wizj szczcia. Najbardziej wstrzsajce dzieo okresu niemego za wdzicza kinematografia francuska D u c z y k o w i Dreyerowi. Jest to Mczestwo Joanny d'Are (1928), w ktrym nie ma nic z haaliwoci Gance'a. Proces i mier Dzie w i c y Orleaskiej pokazane s niemal wycznie w wielkich zblieniach Joanny i jej przeladowcw. aden inny film w historii nie operuje tak ustawicznie, tak natarczywie wiel kim planem ludzkiej twarzy. Jest to twarz naga, bez charak teryzacji, zgodnie z upowszechniajcymi si ju teoriami radzieckimi maksymalnie prawdziwa. Scenariusz wyma ga, by Joannie o g o l o n o gow; wielka aktorka Rene Fal conetti w porywie entuzjazmu naprawd daa si ogoli. Jej kreacja jest cigle wymieniana jako przykad filmowej wyrazistoci aktora. Do ostatnich konsekwencji d o p r o w a dzi rwnie Dreyer tez, wedug ktrej dekorator f i l m o w y

Polski t y t u e k r a n o w y : Miasto rozkoszy.

41

zapenia przestrze filmow daleko mniejsz liczb re kwizytw ni w yciu. Biae sklepienie sal, krucyfiks, koo tortur t y c h kilka detali jest tak samo nagich, jak twarze protagonistw, na ktrych rozgrywa si dramat. Mczestwo wspaniale wieczyo epok filmu niemego, wyzyskujc jego rodki do ostatecznych granic. Rw noczenie jednak nioso w sobie zagad tej epoki: doma gao si n o w y c h r o d k w wyrazu, ktrych film niemy nie mia. K i l o m e t r o w e napisy, przerywajc cig wspaniaych obrazw, byy zem koniecznym w oczekiwaniu na sowo.

FRANCJA AWANGARDA WSZYSTKO DOPIERO ODKRY

. Od Delluca i jego uczniw sza jednak jeszcze inna droga ni do Gance'a i Feydera. Posza nitzw. awangarda francuska, grono m o d y c h malarzy, rzebiarzy, poetw i muzykw, ktrzy zobaczyli w kinematografii kopciuszka muz. Byli zdania z pewnoci nie odbiegajc od prawdy e w tej dziedzinie nic nie jest g o t o w e , e wszystko naley d o p i e r o odkry. Zabrali si do tego gorczkowo. Nigdy w tak krtkim czasie tyle ,,izmw" futuryzm,

kubizm, konstruktywizm, dadaizm, surrealizm, abstrakcjonizm nie dokonao najazdu na sztuk filmow. Ludzie awangardy, niezalenie od reprezentowanej aktualnie tendencji, ktrej zreszt nie d o c h o w y w a l i zbyt d u g o w i e r n o c i , mieli dwie w s p l n e cechy: gardzili masow widowni i realizowali wycznie krtkie filmiki eksperymentalne, stanowice czsto wykad ich teorii. J e d n y m z pierwszych wystpie tej grupy, natychmiast o t o c z o n y m atmosfer skandalu, by Antrakt (1924) Ren Claira, w e d u g scenariusza malarza Francisa Picabii (1924), pomylany jako uzupenienie widowiska baleto wego. Do beznadziejne s usiowania historykw, szuka jcych logicznego klucza do tego f i l m u , np. w postaci tezy, e s to sny uczestnika zabawy ludowej. Sam autor powie dzia, e w tym filmie ,,obraz uwolniony zosta od o b o wizku oznaczania czego". By to wiadomy gwat zadany ludzkiemu aparatowi postrzegania, naturaln bowiem potrzeb umysu jak stwierdzi w tym samym okresie przenikliwy teoretyk wgierski Bla Balazs jest d o p a trywanie si sensu nawet w najbardziej p r z y p a d k o w y c h zestawieniach obrazw. Rozszalae i zupenie od siebie niezawise obrazy/4nfra/(fu papierosy w pudeku i Place de l'Opra, widziana od dou baletnica taczca na szkle i jajko balansujce na szczycie w o d o t r y s k u czyy si nie na zasadzie przyczynowoci, t y l k o ekscentrycznej metafory, artu, nietaktu. Jak w poematach dadaistw.

Antrakt

Inni przedstawiciele awangardy, w r d nich wielki malarz Fernand Lger, szukali f i l m u czystego". Tak dalece odbierali filmowi obowizek opowiadania r o m a n s w " , e pozbawiali obrazy rozpoznawalnych treci. Fotografowali przedmioty z takich p u n k t w widzenia, e stanowiy one zagadki albo raczej oderwane kompozycje graficzne bez zwizku ze wiatem realnym. Wrd t y c h w y z w o l o n y c h f o r m " owi f i l m o w c y - a m a torzy szukali czsto zwizkw dziea f i l m o w e g o z u t w o r e m muzycznym: zastanawiali si, czy film nie wzmocni w y w o y w a n y c h wzrusze dziki jakim matematycznie s k o m p o n o w a n y m rytmom ( w y m o w n e s same tytuy tych filmw: Tematy z wariacjami, Pyta 927, Opus III, Symfonia diagonalna*). Nieliczny s t o s u n k o w o odam odrzuci fabularne o p o wiastki nie porzucajc rwnoczenie rzeczywistoci i p o wici si p r o m o w a n i u filmu d o k u m e n t a l n e g o do stopnia dziea sztuki, ktrym ten film nigdy poprzednio nie by (Strefa Georges'a Lacombe'a). Kilku m o d y c h n a u k o w c w potraktowao serio d o m e n f i l m u n a u k o w e g o i o d k r y o publicznoci uroki o w y c h kwiatw, ktre kiekuj i przekwitaj w dziesi sekund, albo podwodn gracj r u c h w konika morskiego (Jean Painlev).

* D w a o s t a t n i e f i l m y zrealizowali f i l m o w c y n i e m i e c c y , a w a n g a r d a f r a n c u s k a miaa swe przeduenia take na w s c h d od Renu.

42

Pies a n d a l u z y j s k i

m o t y w f i l m u bunt przeciw nierwnoci, ktra zabezpie cza si filantropi (bohater bije ebrzcego lepca) pojawi si pniej w dojrzaych dzieach wielkiego Hisz pana, do ktrego p o w r c i m y . Wydaje si, e awangarda na chwil przed mierci zmara nagle o k o o 1930 r. zdaa sobie spraw, jak bar dzo laboratoryjne s jej poszukiwania, jak przelotna bdzie warto t w o r z o n y c h przez ni dzie. C h o z t y c h e k s p e r y m e n t w f o r m a l n y c h d a w n o ule ciao ycie, nie mona o d m w i im znaczenia w o d k r y w a niu swoistych f o r m w y p o w i e d z i f i l m o w e j , w ksztatowaniu jzyka f i l m u , kiedy tak wiele rzeczy w kinematografii znaj d o w a o si jeszcze na poziomie p r y m i t y w w . Wyranym natomiast anachronizmem wydaje si k o n t y n u o w a n i e dziwactw awangardy francuskiej z lat dwudziestych przez haaliw awangard amerykask lat szedziesitych, ktra pod wodz Kennetha Angera i Stanleya Brakhage usiowaa dowie, e t y c h kilku dziesitkw lat dzielcych obie szkoy w ogle nie byo. Odegrawszy sw rol protestu awangarda zmara, nie t y l k o zreszt dlatego, jak si czsto mniema, e f i l m dwi kowy uczyni zbyt k o s z t o w n y m i jej eksperymenty. Zmara take i dlatego, e uciekli od niej sami twrcy, skuszeni innymi zadaniami.

Najwicej aktywnoci przejawiali jednak surrealici. W zgodzie z b u n t o w n i c z y m d u c h e m cyganerii paryskiej, lubicej szarga witoci przekltego bourgeois, zaata kowali wiele tabu moralnych i estetycznych. Gdy ogl d a m y dzi sztandarowe dzieo tego kierunku, Psa andalu zyjskiego (1928) Hiszpanw Luisa Bunuela i malarza Salvadora Dali, wyranie w y k r y w a m y w nim struktur sur realistycznego ptna. Po prostu jakby rozcignito w cza sie jeden z obrazw Salvadora Dali, noszcych zawie i odpowiadajce zreszt swej treci tytuy: ,,Na mocie hutaa si kropla rosy o twarzy kotki". Znajdujemy tu te same nieoczekiwane skojarzenia przedmiotw i sytuacji realnych wprawdzie i atwo rozpoznawalnych, ale w c h o dzcych ze sob w dziwaczne i trudne do u c h w y c e n i a zwizki. Zwizki te miay by dyktowane nie przez logiczne wnioskowanie, lecz przez u w o l n i o n e od wszelkich cenzur m o r a l n y c h , s w o b o d n e skoki podwiadomoci. W Psie andaluzyjskim brzytwa przecinaa o g r o m n i e zblione oko ludzkie, z ktrego wypywaa galaretowata tre; rk sie dzcego w pokoju czowieka oblepiay nagle roje mrwek; caujcy kobiet mczyzna by od niej oddzielony sznu rem, do ktrego przywizano dynie, d w c h m o d y c h kle rykw i k o n c e r t o w y fortepian w y p e n i o n y rozkadajcym si trupem osa. Zoty wiek, o dwa lata pniejszy film BuPuela, nie ustpuje okruciestwem Psu, ale jego impet krytyczny skierowany jest daleko wyraniej przeciwko erotycznemu zakamaniu i hierarchiom moralnym posiadaczy. G w n y

ZSRR NAJWANIEJSZA ZE SZTUK

Kiedy w drugiej p o o w i e lat dwudziestych, u schyku kinematografii niemej, f i l m y francuskie i niemieckie wyra nie utraciy cz s w e g o n o w a t o r s k i e g o rozmachu, a wielu ambitnych reyserw spasowao i dao si zaprzc do posug czysto rzemielniczych Europa zaskoczona zostaa potn eksplozj kinematografii radzieckiej. Okrelenie eksplozja" nie jest przesad. Usprawiedli wia je z a r w n o donioso zjawiska, jak i jego zaskakujcy charakter. O r e w o l u c y j n y m znaczeniu t y c h f i l m w musz m w i take ci historycy kinematografii, ktrzy bynajmniej nie entuzjazmuj si politycznymi ideaami Eisensteina czy Pudowkina. Tak, dla widza europejskiego byo to nie lada zasko czenie. Do 1925 r. nie bra on waciwie p o d uwag dale kiego, politycznie o d i z o l o w a n e g o kraju, w ktrym brako wao wszystkiego, a wic pienidzy, hal z d j c i o w y c h , aparatury technicznej, tamy. Brakowao nawet ludzi, bo pocztkowo wszyscy niemal f i l m o w c y czynni w kinemato grafii przedrewolucyjnej wyemigrowali. A jednak przenikliwi obserwatorzy mieli podstawy przy puszcza, e sztuka f i l m o w a wanie w Rosji Radzieckiej doczeka si moe n o w y c h rozwiza. Oto w obrbie s t a -

43

rych", od dawna znanych sztuk na caym waciwie wiecie d o k o n y w a si znamienny proces o d c h o d z e n i a od o d biorcy, zamykania si przed profanami i intruzami w wskim krgu smakoszw. Jak pisa o t y m okresie Clair, poezje byy pisane dla literatw, muzyka dla k o m p o z y t o rw, obrazy malowane dla malarzy; zdawao si, e p u b l i cznoci kazano zasi do gry, ktrej reguy znane byy tylko specjalistom". Natomiast film nie przesta, nie m g przesta by sztuk dla mas. To byo warunkiem jego istnienia. aden Juliusz II nie sprostaby finansowaniu swego f i l m o w e g o Michaa Anioa, pracujcego na jego prywatny uytek. Film i masowa w i d o w n i a s nierozczne. A zatem masowe znaczenie f i l m u moe by wiksze ni dzie innej sztuki. Agitacyjne jego funkcje zrozumieli od razu bolszewicy. To Lenin powiedzia: Z e wszystkich sztuk najwaniejszy jest dla nas f i l m " . Zacz si znamienny eksperyment pierwszej na wiecie kinematografii uwolnionej od opieki kapitau i od obowizku przynoszenia zysku za wszelk cen. Ekspe ryment ten wspomagaa nadzieja na siy twrcze ustroju, ktry nie zdy jeszcze wykaza wszystkich swych si de s t r u k c y j n y c h , a w dziedzinie sztuki zezwala pocztkowo na swobodne poszukiwanie artystom rnych tendencji. Pocztki byy skromne mogy rozczarowa nawet entuzjastw. Tamy konfiskowanej w prywatnych kan torach byo tak mao, e pierwotnie suy moga jedynie doranym celom propagandy politycznej pod postaci kroniki wydarze, przede wszystkim f r o n t o w y c h . Ale zaczyna budow wasnej kinematografii od kroniki, od bezporedniego rejestrowania ycia to wydawao si logiczne. I od razu w tej reporterskiej, o d r o b i n nawet automaty cznej robocie ujawnia si odnowicielska myl i pierwsze wielkie nazwisko, Dziga Wiertow. Pracujc w wilgotnej piwnicy o pododze z ubitej ziemi, gdzie ustawicznie rdze wiay noyczki i rozklejay si tamy, sta si Wiertow pier wszym wiadomym twrc nowoczesnej kroniki f i l m o w e j . Jako fanatyczny chwalca filmu d o k u m e n t a l n e g o , odrzuca nie tylko fabu i gr aktorsk, ale wszelk w ogle insceni zacj, nawet uprzedzanie f i l m o w a n y c h ludzi, e s f i l m o wani. Doradza robienie zdj ukradkiem lub przynajmniej znienacka, a o p r a c o w y w a n i e ich i zbieranie w cao dopiero na stole m o n t a o w y m , przez o d p o w i e d n i e skleja nie w y b r a n y c h o d c i n k w . Umieszczone w o d p o w i e d n i m ssiedztwie odcinki tamy nabieray n o w e g o znaczenia, ktrego pierwotnie nie miay. Obok Wiertowa dziaa Lew Kuleszw, m o d y reyser i pierwszy w y c h o w a w c a f i l m o w c w radzieckich. Z g r o m a dziwszy w swej P r a c o w n i " gar utalentowanej modziey, przeprowadza on inne dowiadczenia nad montaem tamy, nie wykluczajc z nich fabuy i aktora. Kuleszw wanie wpad na pomys, ktry swymi konsekwencjami mia zaway na caym kierunku r o z w o j o w y m kinemato grafii radzieckiej. Ze starego filmu wyci kiedy dugie

zblienie aktora Mozuchina z maksymalnie o b o j t n y m wyrazem twarzy i poczy go kolejno z ujciami dymicej zupy, umarej kobiety w trumnie i baraszkujcego dziecka. Widzowie tak zmontowanej tamy zachwycali si gr aktora, k t r y z niebywa subtelnoci wyrazi uczucia g o d u , alu i ojcowskiej mioci". Innym g o n y m dowiadczeniem Kuleszowa ktre w mniej kracowej postaci weszo do podrcznego arsenau kadego f i l m o w c a byo wykazanie skutecznoci m o n t a u k r e a c y j n e g o . Pynnym, niezauwaalnym monta em poczy on starannie wybrane zdjcia, robione w

C z e r w o n e diablta

44

Moskwie, Waszyngtonie i Leningradzie, w konsekwentn i jednolit scen spotkania dziewczyny i c h o p c a . Nigdzie (poza wyobrani widza) nie istniejce to tego spotkania byo wanie specjalnie stworzon sztuczn powierzch ni ziemsk". W analogiczny sposb kreowa Kuleszw najpikniejsz kobiet wiata", zmontowawszy w jedno szereg zblie rnych modelek. Proces montau, znakomicie opanowany pniej przez t w r c w radzieckich (nazwano go r o s y j s k i m montaem"), pozwoli silnie dziaa na widza nie t y l k o sam zawartoci obrazw, ale efektami zestawiania j e d n y c h obrazw z d r u g i m i . Rosjanie otworzyli w ten sposb frapujce moli woci m o n t a u s k o j a r z e n i o w e g o . Jeszcze w okresie w o j n y d o m o w e j pojawiy si obok kroniki krtkie fabularyzowane filmiki propagandowe, zwane a g i t k a m i " . Miay nieskomplikowan tre, ktr dobrze oddaj ich tytuy: Do Czerwonej Armii, Zasiewajcie pola, Bj to bdzie ostatni, Wszystko w naszych rkach, Pasoyt. Dopiero od 1921 r. trzeciorzdni reyserowie przedrewolucyjni zaczli realizowa pierwsze filmy pe nometraowe, gwnie naladujce amerykaskie filmy sensacyjne, formalnie tylko umieszczone w radzieckiej rzeczywistoci. Ale ju w 1923 r. Iwan Perestiani, gruziski aktor z czasw przedwojennych, specjalizujcy si w rolach b u d u a r o w y c h amantw, nakrci w Tbilisi Czer wone diablta. Film mia charakter sensacyjny, take wzo rowa si formalnie na k o w b o j s k i c h filmach lnce'a, ale by wyranie umieszczony w czasie i przestrzeni. Chodzio o epizod z w o j n y d o m o w e j , o walki konnej armii B u d i o n n e g o z anarchistyczn partyzantk Machny. Bohaterowie, c h o pak i dziewczyna, w y s p o r t o w a n i jak c y r k o w c y (bo reyser wzi ich wanie z c y r k u ) , przy p o m o c y przyjaciela M u rzyna d o k o n y w a l i c u d w o d w a g i I brali do niewoli samego b a f k Machn. Nowe, nie dajce si z niczym porwna stosunki, ja kie zaczynay si zarysowywa w spoeczestwie radziec kim, day materia do kilku innych filmw, zwaszcza komedii, do p r y m i t y w n y c h , o ktrych w s p o m i n a m y j e d nak z p o w o d u ich pionierskiego, a dzi i d o k u m e n t a l n e g o znaczenia. Wymieni tu mona Kombryga Iwanowa ( h i stori c y w i l n e g o lubu crki popa z oficerem Armii Czer wonej), Krojczego z Torka (ironiczny obraz zacofanej p r o w i n c j i ) , czy zwaszcza Niezwyke przygody Mister Westa w kraju bolszewikw (1924) mistrza montau Lwa Kuleszowa.

ZSRR NAPRDCE PRZYSTOSOWA

Rwnoczenie jednak w pierwszych latach NEP-u (Nowej Polityki Ekonomicznej) w niemiay jeszcze, cz45

sto naiwny nurt rewolucyjny osab. Kina napeniy si znw mieszczask publicznoci, niezbyt odmienn od przedrewolucyjnej. Na ekrany licznie napyny filmy zagraniczne. Filmowcy zarwno ci, ktrzy pozostali, jak i c i , ktrzy wrcili z emigracji doszli do wniosku, e agitacyjne funkcje kina dobre byy w okresie w o j n y d o m o wej. Spokojnie przeszli do kameralnych melodramatw, do ekranizowania klasyki, do fantastyki, do lekkiej tema tyki sensacyjnej. Caej tej p r o d u k c j i , ywo przypominaj cej dawne wzory, patronowaa nie upastwowiona wy twrnia Mierabpom-Ru. I tutaj powstaway dziea wybitne. Takim bya niewt pliwie Aeiita (1924), w reyserii Jakowa Protazanowa, ktry w r c i z Parya. Akcja f i l m u , zaczerpnita z powieci Aleksieja Tostoja, toczya si czciowo w Rosji Radzie ckiej 1921 r., czciowo za na Marsie, w konstruktywistycznych dekoracjach, przypominajcych Caligariego. Po wane rodki finansowe pozwoliy stworzy film na pozio mie wielkich realizacji z a c h o d n i c h , a nuta zawadiackiej d u m y obywateli Kraju Rad, zagrana zreszt z domieszk autoironii, przypominaa Majakowskiego. Grupa t w r c w nie dostrzegajca koniecznoci zasad niczego zwrotu w kinematografii i nazywana w prze ciwiestwie do n o w a t o r w " tradycjonalistyczn", chtnie sigaa do klasyki, czsto z interesujcymi rezulta t a m i . Jeszcze w 1919 r. Aleksandr Sanin nakrci Poli-

Aeiita

kuszk, na opowiadaniu Lwa Tostoja opart tragedi chopa paszczynianego. Sam unaczarski, komisarz owiaty w pierwszym rzdzie radzieckim, podkrela sta ranno w przekazaniu psychologicznych subtelnoci o r y g i n a u . Polikuszka by pierwszym filmem radzieckim na ekranach zachodniej Europy i zyska wszdzie pozytywne przyjcie. Najbardziej charakterystycznym przykadem twrczo ci t r a d y c j o n a l i s t w " by Poczmistrz* (1925) Jurija elabuskiego, ekranizacja jednej z Puszkinowskich O p o wieci Biekina". Film z r o b i o n o gwnie dla Iwana M o s k w i na, przyjaciela Stanisawskiego i wielkiego aktora jego teatru MChAT. Tytuow rol ojca uwiedzionej dziewczyny zagra Moskwin, akcentujc przeywanie caej gamy uczu, przeoonych na odpowiadajc im mimik i gestykulacj. Zblienia twarzy aktora niefortunnie podkreliy przesad w ekspresji. Moskwin nie uwzgldni poprawki na dema skatorskie waciwoci o b i e k t y w u . Jego poraka kazaa zwtpi n o w a t o r o m " w niezbdno zawodowego aktora (naturalnie teatralnego, bo innych nie byo) dla f i l m u . Wtpliwoci te rozpowszechniano po wiecie w postaci gonej t e o r i i typau": wana jest nie tyle gra aktora, ile naga twarz bohatera, nawet nieruchoma, za to idealnie dopasowana do postaci i sytuacji. Krytyka wczesna nie zarzucaa t r a d y c j o n a l i s t o m " , e robi ze filmy, bo robili rne. Zarzucaa im tylko, e za miast szuka dla n o w e g o spoeczestwa n o w y c h f o r m sztuki bior formy stare i naprdce przystosowuj je do uytku. Oczywicie bywao ju tak, e postpowe ruchy spoeczne (np. Wielka Rewolucja Francuska) uyway w sztuce f o r m absolutnie t r a d y c y j n y c h . M o g o wic zdarzy si, e rewolucyjne idee Padziernika przyoblek si w kinematografii w ksztaty znane z innych formacji ustrojo w y c h . Stao si jednak inaczej.

modzi* ludzie arliwie dyskutowali nad przyszoci kine matografii. Do dyskusji nie trzeba byo ani tamy, ani pie nidzy. O g l n y ton t y c h dyskusji t o c z o n y c h na temat wszystkich dyscyplin sztuki by b e z k o m p r o m i s o w y i nieubagany. Modzi zapalecy, czciowo pod w p y w e m burzycielskich hase futuryzmu, uznali dotychczasow histori sztuki za p o m y k , odrzucili cae dziedzictwo kul turalne, wszystkich Szekspirw i Beethovenow, by na zupenie pustym placu budowa od nowa sztuk proleta riatu. Miaa to by sztuka nic od n i k o g o nie poyczajca, zrywajca z realizmem (ktry p o g a r d l i w i e nazywano b e z p o d n y m opisywactwem"), sztuka dziaania, ruchu, dynamiki spoecznej. C z o o w y m przedstawicielem tego pokolenia artysty cznej modziey by Siergiej Eisenstein, jeden z nieli cznych bezspornych geniuszw kinematografii. Urodzony w Rydze w zamonej rodzinie inteligenckiej, przed r e w o l u cj student politechniki piotrogrodzkiej, w czasie wojny d o m o w e j onierz Armii Czerwonej, autor agitacyjnych plakatw, suchacz akademii sztabu generalnego na wydziale jzykw d a l e k o w s c h o d n i c h pierwsze kroki swej artystycznej kariery stawia w teatrze. Pracowa w warsztacie t w r c z y m gonego reformatora teatru Wsiew o o d a Meyerholda, potem za w teatrze organizacji Proletkult, gdzie e l e k t r y f i k o w a n o " sztuki Gogola i Ostrow skiego, dorabiano im aktualne pointy oraz przeplatano klasyczny teatr klownad i c y r k o w y m i trickami. Jeszcze nie mylc o filmie, sformuowa Eisenstein sw synn teori m o n t a u atrakcji". Atrakcj p o j m o w a pocztkowo, z g o d n i e z p o t o c z n y m rozumieniem tego sowa, jako w y k u w a n i e oczu albo odrbywanie rk na scenie" za pomoc c y r k o w y c h trickw, szybko jednak pojcie to nabrao dla sensu estetycznego. Upatrywa w nim decy dujcy skadnik kadego widowiska, wszelki jego ele ment, skaniajcy widza do wspdziaania, (...) racjonalnie skontrolowany i matematycznie obliczony na s p o w o d o w a nie okrelonych wstrzsw e m o c j o n a l n y c h " . Teoria m o n t a u atrakcji" brzmi dzi, jeli j rozumie dosownie, do naiwnie. Traktuje ona widza jako istot biern, ktr trzeba co pewien czas pobudza do aktyw noci**. Z drugiej jednak strony czuje si w tej teorii umys inyniera, ktry adnych reakcji w i d o w n i nie zamierza pozostawia przypadkowi, chcia je zawczasu oblicza i organizowa. W j e d n y m ze swych spektakli teatralnych Eisenstein w p r o w a d z i may przerywnik w postaci specjalnie nakr c o n e g o f i l m i k u , ktry przedstawia obrazowy odpowiednik

ZSRR EISENSTEIN, GENIUSZ

Kinematografia kraju dyktatury proletariatu przemwi miaa do wiata nie t y l k o n o w y m rozumieniem zada sztuki, ale i rewolucyjnie n o w y m i f o r m a m i , zmieniajc oblicze sztuki filmowej na caym wiecie. Dokonali tego ludzie, ktrych od razu nazwano n o w a t o r a m i " , tak dalece ich prekursorska rola ju podwczas rzucaa si w oczy. W Moskwie, w Leningradzie, w nie o p a l a n y c h lokalach przernych klubw, stowarzysze i g r u p , modzi i bardzo

* N p . w y b i t n y reyser G r i g o r i j K o z i n c e w w m o m e n c i e w y d a n i a (1922) g o n e g o manifestu t w r c z e g o E k s c e n t r y z m " , k t r e g o by w s p a u t o r e m , mia 17 lat. " W j e d n y m z p r z e d s t a w i e teatru P r o l e t k u l t u p o d f o t e l a m i w i d o w n i z a i n s t a l o w a n o petardy, k t r e w y b u c h a y w o k r e l o n y c h m o m e n t a c h p r z e d stawienia.

Polski t y t u e k r a n o w y : Miostki carskiego huzara.

46

dziennika pisanego przez bohatera sztuki. Realizacja f i l miku przebiegaa pod jego bezporedni kontrol i roznie cia w m o d y m artycie* palc ciekawo dla nieznanej, a obiecujcej techniki. Rwnoczenie Eisenstein zniechci si do teatru: sztuka ,,Maski przeciwgazowe", wystawiona wprost w hali fabrycznej gazowni moskiewskiej, nie tylko nie zbliya widzw do rzeczywistoci, ale przeciwnie, ujawnia ca mieszno sytuacji, w ktrej midzy znane widzom maszyny i warsztaty wkroczyli przebrani aktorzy o niena turalnej charakteryzacji. Reyser uzna, e tylko film moe bezkarnie operowa fragmentami prawdziwego ycia. Z a p r o p o n o w a wic Proletkultowi realizacj f i l m u , ktry by przenis na ekran k o l e k t y w n akcj mas jako kontrast z indywidualizmem i odwiecznym trjktem maeskim kina buruazyjnego", jak gosi wstp do scenariusza. Filmem t y m by Strajk, majcy stanowi hod dla walk rewolucyjnych proletariatu rosyjskiego za czasw car skich. Nie by to ani miosny melodramat ze strajkiem w tle (jak c h o b y Germinal Capellaniego), ani nawet historia jednego konkretnego strajku, tylko raczej przegld t e c h niki walk s t r a j k o w y c h . Ju w debiut wielkiego reforma tora zdradza par cech t y p o w y c h dla caej twrczoci Eisensteina, a rwnoczenie zgoa niezwykych w d o t y c h czasowej historii f i l m u . Strajk nie mia jednostkowego bohatera ani adnej wymylonej fabuy. Z nie mniejsz ni Wiertow pogard odnis si Eisenstein do z a w o d o w y c h a k t o r w i zaangaowa wprost na ulicy ludzi, ktrych t y p fizyczny by mu potrzebny. Chcia, by widz nie bawic si w subtelnoci na pierwszy rzut oka rozpoznawa t y p o w e g o robotnika, majstra, szpicla, fabrykanta. Oczy wicie tak zwerbowanym amatorom nie m g reyser sta wia adnych s k o m p l i k o w a n y c h zada aktorskich. Ska nia ich g w n i e do wyrazistych, a t w o czytelnych dziaa fizycznych, a najchtniej operowa mas. ,,Ej, Iwanow! Energiczniej!" mia zawoa przez tub w czasie nakrcania jednej ze scen m a s o w y c h . Zapytany przez asystenta, jakim cudem w cibie ludzkiej rozpoznaje pojedynczego czowieka, odpar, e w ogle nie ma ad nego Iwanowa, ale e teraz kady z uczestnikw sceny nabierze przekonania, i reyser widzi wszystko, i zacznie rusza si energiczniej. W caym filmie, ale zwaszcza w zakoczeniu, d o c h o dziy do gosu pogldy reysera na donioso a t r a k c j i " . A t r a k c j e " przybray tu posta zderze d w c h obrazw o treci na o g przeciwstawnej: masakra przez policj demonstracji robotniczej przeplataa si w filmie ze sce nami u b o j u byda w rzeni. Celem artysty nie byo oczy wicie p o r w n y w a n i e r o b o t n i k w do byda, t y l k o niecenie protestu: oto jak ludzie ludziom zgotowali los icie zwie-

* Mia w t e d y 24 lata.

rzcy. Taki kontrastowy monta, nie znany dotd kinema tografii, nazwano m o n t a e m p r z e c i w i e s t w . Zaraz po Strajku, ktry by wstpn przymiark moli woci t w r c y i nowego tworzywa, Eisenstein przyj suge sti realizacji filmu zwizanego z uroczystociami d w u dziestolecia rewolucji 1905 roku. Scenariusz napisany przez weterank wczesnych walk, Nin Agadanow, przewidywa osiem rnych epizodw. Zdjcia rozpoczto od epizodu leningradzkiego, przygotowujc rwnoczenie zdjcia w Moskwie i Baku. Za pogoda w Leningradzie przyspieszya jednak wyjazd ekipy do Odessy i Sewasto pola. Miano tam filmowa epizod zwyciskiego powstania na pancerniku P o t i o m k i n " , ktry w scenariuszu zajmowa d w i e s t r o n i c z k i i mia si skada z 40 uj (na przewidywa nych 900). Zapoznawszy si w Odessie z topografi miejsca i materiaem faktycznym oraz uwzgldniwszy, e do roczni cowej daty czasu zostao niewiele, reyser podj history czn decyzj. Z r e z y g n o w a z realizacji f i l m u Rok 1905, postanowi natomiast histori z b u n t o w a n e g o pancernika opowiedzie w filmie p e n o m e t r a o w y m . Prace posuway si szybko, trway w sumie ledwie 100 dni i film zdy na uroczyst rocznic, o b c h o d z o n w Teatrze Wielkim w Moskwie. Gdy zaczynano wywietla pierwszy akt, Eisenstein koczy montowa ostatni, a jego asystent Gri gorij Aleksandrw zawozi kopie do teatru m o t o c y k l e m . I tak powsta Pancernik Potiomkin, film najwaniejszy, by moe, w caej wiatowej historii kinematografii. Tak twierdz podrczniki historii f i l m u , tak mwi w y n i k i d w c h wielkich referendw rozpisanych wrd t w r c w i kryty kw z a c h o d n i c h w Brukseli w latach 1952 i 1958 oraz mi dzynarodowej ankiety polskiego miesicznika K i n o " z 1973 r. To arcydzieo pokazao po raz pierwszy, e film moe by rwnie doskonaym t w o r e m , jak rzeby Michaa Anioa i K o n c e r t y brandenburskie Bacha. Co wicej, okazao si, e tama f i l m o w a moe wspdziaa w przeobraaniu wiata. W porwnaniu z malekimi zadaniami, stawianymi dotd przed f i l m o w c a m i , sukces Potiomkina zdumiewa, bardziej nawet przeciwnikw ni zwolennikw rewolucji. O g r o m n a ideowa sia f i l m u obywaa si bez sowa. T e g o nie mona ani opisa, ani przedstawi na scenie. To mona pokaza tylko na ekranie" pisa z podziwem g w n y rywal Eisensteina, Wsiewood P u d o w k i n . W pate t y c z n y c h obrazach f o t o g r a f o w a n y c h przez wiernego towarzysza reysera, Eduarda Tisse, Szweda z pochodze nia znajdowaa wyraz abstrakcyjna myl o n i e u c h r o n noci rewolucyjnego obalenia kapitalizmu. Robaczywe miso, ktre d o w d z t w o okrtu kae je prostym maryna rzom, byo lapidarnym skrtem sytuacji proletariusza w ogle. Inne oderwane pojcie solidarno spoeczestwa Odessy ze z b u n t o w a n y m i znalaza wyraz jeszcze dramatyczniejszy. Powicona jej sekwencja na schodach

47

Pancernik P o t i o m k i n

odeskich uznana zostaa przez teoretyka angielskiego Rogera Manvella za,,najbardziej sugestywne 6 minut w historii wiatowej kinematografii". Zrealizowaa marzenia Fausta: zatrzyma chwil w miejscu. Uwzgldniwszy dugo schodw, po ktrych zstpuje k o l u m n a strzelajcych w t u m kozakw, oraz tempo ich marszu, sekwencja ta powinna trwa maksymalnie dwie minuty. T r w a sze i nie w y c z u w a m y w tym nic nienatural nego, dziki zastosowaniu mistrzowskiego m o n t a u s y n c h r o n i c z n e g o . Skondensowane wydarzenie o d t w o rzy reyser rozbijajc je na wiele o s o b n y c h wtkw: t r a t u jcych ofiary butw kozackich, matki, ktrej zabito syna, trafionej w o k o nauczycielki, zjedajcego po schodach wzka z n i e m o w l c i e m . Jeden czas nadrzdny wyznacza tu wsplne rozpoczcie i zakoczenie sceny, natomiast poszczeglne wtki pokazane s kolejno, c h o w rzeczy wistoci dzia si musiay rwnoczenie. Po raz pierwszy u d o w o d n i o n o z ca oczywistoci, e czas f i l m o w y a czas fizyczny to d w a rne pojcia, e film moe czas fizyczny nie t y l k o kondensowa, ale i rozrzedza, stosownie do potrzeb akcji. Sia Eisensteina polegaa na tym, e nowe f o r m y byy dla niego t y l k o rodkiem do sugestywniejszego narzuca nia widzowi treci, i to treci daleko bardziej zoonych, ni miewao to dotd miejsce na ekranie. Znane jest brawuro we owiadczenie reysera, e potrafi sfilmowa nawet K a pita" Marksa. Jeszcze dzi w y c z u w a m y zuchwao tego 48

powiedzenia. O ile buczuczniej brzmiao ono w chwili, gdy prawie nie wykraczano poza historyjki o u b o g i c h sie rotkach znajdujcych majtnego narzeczonego. Dwa nastpne filmy Eisensteina, rwnie pozbawione j e d n o s t k o w e g o bohatera, romantycznej fikcji i zawodo w y c h aktorw, to Padziernik (1927) i Sfare i nowe (1929). Oba id jednak znacznie dalej w kierunku nazwanym przez samego reysera k i n e m intelektualnym". Miao ono za stpi obraz ywego czowieka i jego losw obrazem poj o g l n y c h , w y w o a n y c h na drodze montau. Eisenstein zdawa sobie spraw, e aby m w i na ekranie o polity cznym sensie rewolucji oraz aktualnej linii generalnej par tii w sprawach rolnych*, trzeba wyksztaci dla filmu jzyk zupenie o d m i e n n y od dotychczasowego. Punktem wyjcia stay si studia Eisensteina nad japoskimi hieroglifami, ktre rozwiny si z d a w n e g o pisma obrazkowego. W japoszczynie obraz w o d y i obraz oka oznaczaj p a k a " , obraz ucha obok obrazu drzwi s u c h a " , pies plus usta szczeka". Podobnie post pi moe filmowiec zestawiajc ze sob dwa rne pojcia. Jeli pisa Eisenstein pokaemy najpierw cmentarz, a potem paczc kobiet, to z zestawienia t y c h d w c h obra zw powstaje pojcie trzecie: wdowa. Nowe pojcie, u t w o -

Sfare ; nowe miao p o c z t k o w o nazywa si Linia generalna.

rzone samodzielnie przez widza (ktry przestaje by tylko biernym gapiem), nie jest czci skadow ani pierwsze g o , ani d r u g i e g o obrazu, w y n i k o bowiem wycznie z zestawienia obu obrazw, z montau, z tej o d m i a n y m o n t a u , ktr nazwalimy s k o j a r z e n i o w . Reyser w y c h o d z i z k r a c o w e g o zaoenia, e waci wie jakiekolwiek dwa odcinki filmu zestawione razem rodz trzecie pojcie*. Nie znaczy to jednak, by wszystkie zestawienia uprawia z j e d n a k o w y m zapaem. Szczeglnie bowiem u p o d o b a sobie kontrastowe zestawienia elemen t w moliwie najdalszych od siebie, ktrych inni mistrzo wie r o s y j s k i e g o montau" uywali rzadko. Zestawienie obrazu bohatera przyjedajcego na dworzec z wntrzem przedziau, w ktrym bohater si znajduje, a t w o naprowa dza widza na prosty wniosek: bohater wsiad do pocigu. Ale takie banalne osignicia nie nciy wielkiego reforma tora. W Padzierniku pokaza np. przemawiajcego w cza sie Zjazdu Rad z 1917 r. mienszewika-ugodowca, a potem trzech harfistw przebierajcych struny. W Starym i no wym przybycie na zacofan wie piknego zarodowego byka zmontowane zostao z w y b u c h e m granatu. Te ambitne eksperymenty odcisny trwae lady na jzyku f i l m u . Jednak w swych skrajnych zastosowaniach okazay si za trudne: widzowie nie nadali za wyobrani wielkiego twrcy. Jzyk m w i o n y oddaje wiele poj o d e r w a n y c h , takich jak u g o d o w o " , zacofanie", p r z e o m " , ale film operuje zawsze konkretami, jest dosowny. Ogldajc opisan scen z Padziernika widzowie prosto dusznie pytali, skd wziy si harfy na Zjedzie Rad. Omawiajc genialne poraki Eisensteina historyk radziec ki Nikoaj Lebiediew pisa: M o n a na ekranie pokaza konia, byka, ab, nosoroca, ale nie mona pokaza poj cia zwierze". Wszystko to s p o w o d o w a o , e oba intelektualne" filmy Eisensteina uznano za zimne, nie angaujce uczu widza. Reakcja ta, ktra bolenie dotkna reysera, bya spot gowana f a k t e m , e pod koniec lat dwudziestych nastpio w kinie radzieckim cenzorskie zahamowanie nurtu prb i dowiadcze warsztatowych. Eisenstein, o p r o m i e n i o n y ju saw wielkiego nowatora kina, w y j e c h a do H o l l y w o o d . Nie pozyskano go tam dla adnego ze s t e r e o t y p o w y c h scenariuszy, a pomysy, ktre wysuwa (np. sfilmowania T r a g e d i i amerykaskiej" Dreisera), wydaway si zbyt miae. Reyser zwiza si na koniec umow z pisarzem Uptonem Sinclairem: mia zrealizowa wielki fresk epicki o Me ksyku od czasw Aztekw a po dzie dzisiejszy. Przed siwzicie to zakoczyo si j e d n y m z najwikszych skandali w dziejach sztuki f i l m o w e j . Gdy realizacja filmu Que viva Mexico! zbliaa si w 1931 r. ku k o c o w i , m i m o

w i e l o k r o t n e g o przekroczenia planowanego budetu Sinclair nagle o d m w i dalszych kredytw, nie d o p u c i reysera do nakrconego negatywu, a tam rozprzeda na metry! Dopiero w 1979 r., po odzyskaniu przez jego wsppracownika, Aleksandrowa, caoci zachowanego materiau, film zosta ostatecznie z m o n t o w a n y wedug zachowanych notatek, zdjciami i d o k u m e n t a m i zamarkowano partie nie nakrcone, i film w okaleczaej, ale jedy nie moliwej formie przedstawiono w i d z o m . Nigdy bodaj tak urzekajcych piknem szczegw nie oddano w su b tak miaego zamysu caoci, a Eisenstein nigdy nie by tak intymnie blisko czowieka uciskanego, ndznego, ale penego godnoci peona Meksyku.

ZSRR PUDOWKIN, BARD

W niespena rok po premierze Pancernika Potiomkina druga epopeja, Matka Wsiewooda Pudowkina (wedug Gorkiego), d o w i o d a k r y t y k o m f i l m o w y m caego wiata, e

stare i nowe

* W s w y m k r a c o w y m s f o r m u o w a n i u teza ta jak w y k a z a a p r a k t y k a u t r z y m a si nie daje.

1!)

Q u e viva M e x i c o !

wymiewajc wyskoki propagandy antyradzieckiej Niezwyke przygody Westa w kraju bolszewikw. I nagle Matka objawia Pudowkina nowego, wstpnym bojem zdobywajcego klasyczn prawie doskonao. Wbrew p o g l d o m Proletkultu i Eisensteina n i e z a w a h a s i reyser przywrci do ask indywidualnego bohatera. W t y m celu wycign rk do wielkich aktorw teatralnych w y c h o w a n y c h przez Stanisawskiego i omielisizada od nich nie tylko ciekawej twarzy i silnych muskuw, ale take zupenego przedzierzgnicia si w odtwarzan p o sta. N i e wystarczy pokaza na ekranie mas ludzk napisa w 1928 r. trzeba w niej czowieka, bohatera, ktrego by widz kocha lub nienawidzi". To byo wiado mie pite do Eisensteina. W swej w i e l o k r o opisywanej t r y l o g i i rozpocztej Ma tk, a zrealizowanej w latach 192628 podj Pudowkin jeden i ten sam temat: dojrzewanie wiadomoci rewolucyj nej proletariusza. Pokaza, uywajc sw Stanisawskiego, j a k rewolucja przechodzi przez ycie czowieka". W Matce czowiekiem t y m bya niemoda robotnica, ktra niewiadomie wydawaa syna w rce ochrany, a potem, ju w peni wiadomie gina wraz z synem (odmiennie ni u Gorkiego) w ulicznej demonstracji. W Kocu Sankt-Petersburga bohaterem by zahukany c h o p , przybyy do miasta, ktry dla chleba zostawa d o n o sicielem i amistrajkiem, a ktremu dopiero wizienie i wojna pozwoliy przezwyciy zaamanie. Wreszcie w Burzy nad Azj chodzio o mongolskiego partyzanta, kt rego angielscy okupanci chc jako swoj marionetk osa dzi na tronie, sdzc, e jest p o t o m k i e m Czyngis-chana. Krytycy zarzucajcy Pudowkinowi odstpstwo od idea s z k o a radziecka" jest zjawiskiem r n o r o d n y m i nie zasklepia si w ramach jakiego jednego stylu. Pudowkin studiowa na wydziale matematycznym U n i wersytetu Moskiewskiego, potem poszed na front jako artylerzysta, r a n i o n y d o s t a s i d o n i e w o l i , trzy lata siedzia w obozie na Pomorzu, uciek i w radzieckiej ju Rosji zacz pracowa jako inynier chemik. Ale w 1920 r. zarazi si bakcylem f i l m u i zapisa do wieo otwartej szkoy f i l m o wej. Pracowa tu pod kierunkiem nestora kinematografii rosyjskiej, tradycjonalisty Wadimira Gardina. Musia si wykaza nie lada postpami, skoro po d w c h latach zosta wspreyserem i g w n y m aktorem w pierwszym radziec kim filmie penometraowym Sierp i mot (1921). Pewn niekonsekwencj moe si wyda pniejszy akces Pudowkina do g r u p y w c i e k y c h " nowatorw pod wodz Lwa Kuleszowa. Ludzie ci witali Gardina okrzykami: P r e c z z rosyjskim dramatem p s y c h o l o g i c z n y m i " , a akto rowi wyznaczali t sam rol co a u t o m o b i l o w i lub drzewu", domagajc si od niego akrobatycznej zrcz noci, ale traktujc jako o b u d wcielanie si w rol i p r z e ywanie". Pudowkin wspreyserowa z Kuleszowem ekscentryczn komedi natchnion przez Harolda Lloyda i

Matka (Wiera B a r a n o w s k a )

50

Burza nad Azj ( d r u g i z prawej Walery Inkiszyniow)

nemu sformuowaniu (przesadnemu ju wwczas, a tym bardziej po nadejciu ery dwikowej): m o n t a jest p o d staw estetyki filmu". Ale wanie w s t o s u n k u do montau tkwi swoisto stylu Pudowkina. Kontrastowe zestawienia, p o d o b n e do eisensteinowskich (trupy w o k o p a c h maklerzy na gie dzie), zdarzaj si rzadko. Ich miejsce zajmuje m o n t a a n a l o g i i (przeplatanie scen ruszenia lodw i ruszenia manifestacji robotniczej w Matce). U Pudowkina ujcie drugie rzadko stanowi proste powikszenie fragmentu pierwszego. Przeciwnie, wzbogaca on g w n y zarys akcji wieloma nowymi elementami. Prawda, s one czsto wtrne, nieco natarczywie powizane z akcj, ale pozwa laj czytelnie pokaza, co kryje si pod powierzchni o p i sywanych zdarze. M o n t a taki, k t r y n a z y w a m y s k o j a r z e n i o w y m , sam Pudowkin nazwa k o n s t r u k t y w n y m " : pozwala mu on tak k o n s t r u o w a " narracj, by ujawnia ukryte spryny akcji, skrywane przez bohatera stany psychiczne itd. Np. przeplatanie nie zwizanych niczym, poza k o n s t r u k c y j n " wol reysera, uj zam knitego w celi winia z obrazami wiosennej przyrody (w /Warce) pozwalao ujawni stan d u c h a winia, ktry dowiedzia si, e zorganizowano mu ucieczk. M o n t a jest now, przez sztuk filmow wynalezion metod jasnego wyraania powiza i stosunkw istniej c y c h w rzeczywistoci" pisa Pudowkin w jednej ze swych gonych prac krytycznych, ktre wywoay nie mniejsze zainteresowanie ni jego filmy. Odsoni te g boko ukryte przed p o w i e r z c h o w n y m spojrzeniem wspza lenoci oznaczao dla Pudowkina ujawni prawa rewo lucyjnego rozwoju spoeczestw. Jego filmy komentoway logik dziejw, cho posugiway si zmylonymi perype tiami ze znalezionym amuletem Czyngis-chana. W jakiej mierze przyszo potwierdzia entuzjastyczne nadzieje, wizane przez P u d o w k i n a (a take innych n o w a t o r w " radzieckich) z montaem? eby na to o d p o wiedzie, pora wyj poza techniczne definicje montau, uywane powszechnie przed wystpieniem Rosjan ( s k l e janie d w c h o d c i n k w nawietlonej tamy" i t p ) . O k o o 1928 r. bogata ju historia montau f i l m o w e g o wskazywaa, e istniej trzy zgoa odmienne zadania, jakie postawi mona montaowi. Pierwsze, najbardziej oczy wiste, spenia m o n t a t e c h n i c z n y , porzdkujcy mate ria zdjciowy w narracj o zadowalajcej cigoci, jas noci i przemylanym rytmie. Drugie zadanie spenia m o n t a d r a m a t u r g i c z n y , nadajcy opowieci filmowej konstrukcj maksymalnie przejrzyst lub maksymalnie sugestywn (porzdek splatania wtkw, retrospektywne c o f n i c i a akcji, b u d o w a przeduajcego si napicia lub, odwrotnie, zaskakiwanie niespodziankami). Trzecie wresz cie zadanie spenia m o n t a s k o j a r z e n i o w y , ktry samym zestawieniem d w c h uj p o w o d u j e w umyle widza nowe skojarzenie, sugeruje treci, ktrych nie zawiera adne z uj z osobna.

w awangardy przymierzali dogmatycznie jego dzieo do prac Eisensteina. Nie dostrzegli, e tam, gdzie Koniec Sankt-Petersburga by najbliszy Padziernikowi (w d r u giej czci, kiedy historia ksztatowania si wiadomoci bohatera ustpowaa oderwanym obrazom w o j n y i giedy, zawszonych o k o p w i zaaferowanych maklerw) tam temperament opuszcza reysera i film stawa si c h o d n y , rezonerski. Krytyka musiaa szybko skapitulowa przed oczywi stoci i uzna, e objawi si nowatorski talent zupenie o d m i e n n e g o p o k r o j u , o d w o u j c y si do zgoa innych sfer wraliwoci widza. Leon Moussinac, ktry jako pierwszy z z a c h o d n i c h krytykw zbada na miejscu okolicznoci eksplozji kina radzieckiego, jest autorem gonej metafory: F i l m Eisensteina to krzyk, film Pudowkina to pie". Do podobnej konkluzji doszed nieco pniej historyk ra dziecki Nikoaj M. Jezuitw piszc, e stosunek Eisen steina do tematu w y n i k a z chci pokazania go w sposb wszechstronny, a wic z zaoe czysto poznawczych, gdy Pudowkina charakteryzowao emocjonalne przejcie si tematem. Sam Eisenstein dokadnie zdawa sobie sprawz tej rnicy: F i l m y Pudowkina dziaaj sw warstw uczu ciow" pisa o Burzy nad Azj. Przewaga zada e m o c j o n a l n y c h nad intelektualnymi w t w r c z o c i Pudowkina nie oznacza, e jego rewolucyjne epopeje wane s samymi t y l k o ideami, tematem. O d k r y wczo Pudowkina nie nazbyt wiele ustpuje Eisenstei n o w i , jest t y l k o moe mniej kracowa i paradoksalna. C h o np. nie mona o d m w i k r a c o w o c i jego u l u b i o 51

Ten trzeci t y p montau odkryli i rozwinli dopiero f i l m o w c y radzieccy. Urzek ich swymi perspektywami i nic dziwnego, e przesoni im inne montaowe zadania. Przesania im rwnie, zwaszcza po w p r o w a d z e n i u dwiku, oczywisty fakt, e zestawianie t r u p w w okopach z maklerami na giedzie jest a p o d y k t y c z n y m postpkiem reysera, bardzo w i d o c z n y m dla widza, ktrego taka natarczywo moe nastraja nieufnie do goszonych tez. D o d a t k o w o wprowadzenie dwiku i ywego sowa dia logu pozwolio rozwiza wprost wiele spraw, ktre twrca filmu niemego musia zaatwia skojarzeniami. Dlatego te monta skojarzeniowy, po odegraniu o l brzymiej roli w kocu lat dwudziestych i na pocztku trzy dziestych, straci na znaczeniu i zacz by stosowany z wielk ostronoci. Natomiast przybra na znaczeniu i d o p r o w a d z o n y zosta do perfekcji w mao dostrzegalny dla widza monta techniczny (decydujcy w duej mierze o poprawnoci w a r s z t a t u " t w r c y ) . W zakresie montau dramaturgicznego wymylniejsze dowiadczenia miay by podjte pniej.

cjkie od o w o c u gazie jaboni muskaj otwart t r u m n . Jedna z aobniczek powraca do chaty, zdjta pierwszymi blami p o r o d o w y m i . Co umiera, co nowego si rodzi, jak w niestrudzonym rytmie przyrody, ktra jest cigle obecna w akcji (jabka, dojrzewajce soneczniki, plonodajny deszcz). Panteistyczna atmosfera podnoci ziemi ukrai skiej o d p o w i a d a miaym s c e n o m e r o t y c z n y m . Tak. Ale prawd jest rwnie, e Ziemia stanowi d o w d i d e o l o g i cznych p r z y g o t o w a do ludobjczej kolektywizacji wsi, szczeglnie okrutnej na Ukrainie. Mona do woli w y p o m i n a Dowence brak r y g o r w k o n s t r u k c y j n y c h w jego f i l m a c h , wt i t y l k o pretekstow fabu, symbole w miejsce realistycznego opisu. Wszystko to nie s bdy reyserskie, a po prostu cechy jego patrze nia na wiat, rzadkiej cechy e k r a n o w e g o liryzmu. Tote f i l m y jego naley odbiera z tym samym przestawieniem, ktrego d o k o n u j e m y , gdy po lekturze A n n y Kareniny" bierzemy do rki wiersze Boka.

ZSRR NOWYM TRECIOM NOWA FORMA ZSRR DOWENKO, LIRYK

Trzecie sztandarowe nazwisko niemej kinematografii radzieckiej to Aleksandr Dowenko, chopski syn, nauczy ciel, d y p l o m a t a , malarz. Jego Zwienigora (1928), od razu brzemienna dowenkowskim liryzmem, zbudowana jest jak l u d o w a przypowie. Dwiczy w niej zachwycenie odwieczn, czarnoziemn, sonecznikow Ukrain, ktre partyjna krytyka ocenia jako niejasno pozycji p o litycznej". Nie dao si tego powiedzie o Arsenale, epopei o roku 1917 na Ukrainie, ktra a kipi od nie skrywanej namit noci politycznej. Ale rwnie tu wiele poezji obrazw, ele mentw chopskiej bani. Zwierzta mwi ludzkim g o sem (gdy rozsierdzony ndz c h o p wiczy zdychajc szkap, ta woa: N i e tu bijesz, gdzie trzeba, Iwanie!"), portrety oywaj (Szewczenko w zoconej ramie z obrzy dzeniem sucha petlurowca, spluwa i odwraca si). Film koczy si egzekucj robotnika Timosza przez hajdamakw. Pada salwa, ale kule nie imaj si Timosza. Rozrywa koszul, by pokaza w r o g o m , e nie ma pod spodem p a n cerza. M o g o si to okaza przesad, a stao si przeno ni. Bezspornym apogeum twrczoci ukraiskiego poety jest jednak jego Ziemia (1930). Chopak wiejski, Wasyl, wyklty niemal przez ojca, zakada z grup kolegw ko choz. Zabijaj go w r o g o w i e kolektywizacji, gdy wraca ze schadzki z dziewczyn. Synna jest scena pogrzebu, kiedy 52 Nie t y l k o najwikszych t w r c w radzieckich oywia gorczka poszukiwa. Przewaajca cz reyserw na zywanych przez krytyk n o w a t o r a m i " bya gboko prze konana, e z g r u n t u nowe treci wniesione przez filmy radzieckie do kinematografii musz koniecznie znale sobie odmienn od dotychczasowej form. Kuni p o m y s w zawsze miaych, a czasem dziwa cznych staa si przede wszystkim leningradzka Fabryka Ekscentrycznego Aktora (FEKS), warsztat aktorski zao ony przez Grigorija Kozincewa i Leonida Trauberga. Obaj bardzo modzi reyserowie, p o d o b n i e jak Eisenstein, zaczli p r b o w a swych si w teatrze, gdzie zuchwale e l e k t r y f i k o w a l i " Gogola. Swe wyznanie wiary zawarli w z b i o r k u E k s c e n t r y z m " (wydanym w E k s c e n t r o p o l i s , dawn. Piotrogradzie"): A l b o amerykanizacja (sztuki), albo biuro procesji pogrzebowych... Podwjne podeszwy amerykaskiego tancerza drosze nam s od 500 instru mentw s y m f o n i c z n y c h Teatru Maryjskiego". Po paru r e w o l u c y j n y c h burleskach" stworzyli filmow wersj G o g o l o w s k i e g o Paszcza (1926), o ktrej Nikoaj Lebiediew powiada, e zdradzia Gogola na rzecz g r o t e ski w stylu niemieckich r o m a n t y k w pocztku XIX wieku". To prawda; nie ma w niemej kinematografii radzieckiej (a moe i w kinematografii radzieckiej w ogle) d r u g i e g o dziea tak odlegego od realizmu. Wszystko jest tu styliza cj. Upragniony paszcz sam si porusza, a potem zamie nia w ukochan Akakija Akakijewicza. Bohater cakiem d o s o w n i e zarzucony zostaje przez kolegw aktami i g simi pirami. Konkretyzuj si wizje senne i halucynacje

c h o r e g o . Kontrastowe owietlenie ostro wydziela z p m r o k u przedmioty biorce u d z i a w a k c j i n a r w n i z y w y m a k t o r e m . Aktorzy, grajc w konwencji bliskiej a k t o r o m warsztatu Kuleszowa, wiadomie deformuj gest: Akakij chodzi jak tabetyk, zakrcajc zawsze pod ktem p r o s t y m ; siedzcy na piecu bosy krawiec wawo porusza przeryso w a n y m perspektywicznie palcem u n o g i . M i o n i k o m G o g o l a film nie m g si naturalnie podoba, ale dla roz w o j u formujcego si wanie jzyka f i l m o w e g o zdziaa duo. Mao natomiast nowego nis melodramat historyczny o dekabrystach S.W.D., jeli pomin staranno plasty czn f o t o g r a f i i , a zwaszcza inwencj architektoniczn sta e g o dekoratora Feksw, Jewgienija Jeneja. Ciekawsz prb okaza si Nowy Babilon (1929), pysznie s k o m p o nowany fresk o heroizmie i upadku K o m u n y Paryskiej. Ani losy f i k c y j n y c h bohaterw, zupenie j e d n o w y m i a r o w y c h , ani nawet dramaturgia wydarze historycznych nie absor boway zbytnio t w r c w , ktrzy skupili si na sprawie k o l o r y t u i atmosfery, stylizowanych przez operatora Moskwina na dziea Degasa, Maneta i Renoira. Fridrich Ermler, byy funkcjonariusz GPU, o d m i e n i radykalnie profesj. Niepopularny u krytyki, czsto py nc pod prd, wyldowa jednak szczliwie w zatoce dra matu psychologicznego. Nie cofa si w przeszo, ani do 1905, ani do 1917 r., chyba dla t y m wyrazistszych zesta wie z okresem, w k t r y m tworzy. Dla ostrych k o n f l i k t w dnia i zasadniczych pyta ideowych szuka o d p o w i e d n i k a w i n t y m n y c h przeyciach bohaterw Kafki Papierwki* (1926), Domu wzaspach, Paryskiego szewca. Najgoniej szym jego sukcesem z t y c h lat jest Szcztek cesarstwa** (1929), opowie o onierzu pierwszej w o j n y , ktry d o p i e r o po dziesiciu latach odzyskuje pami i wraca do rodzinnego Petersburga, ktry tymczasem sta si Lenin g r a d e m . wiee oko przybysza dostrzega wyraniej prze miany, ktre dla o g u przestay by zauwaalne. Bolesne dla t w r c y p o m w i e n i a o konserwatyzm, ju za sam pow rt do filmowej p s y c h o l o g i i , ignoroway prost prawd, e w dziedzinie psychicznych przey jednostki kinemato grafia ma nie mniej do zrobienia ni w dziedzinie odzwier ciedlania spoecznych poryww. Dziaajc w kierunku bliskim P u d o w k i n o w i , Ermler-psycholog musia przywrci godno twrcz aktorowi. Jego u l u b i o n y m aktorem by zwaszcza Fiodor Nikitin, artysta o wielkiej skali talentu, o jasnych i s m u t n y c h oczach. Gdy Ermlera przedstawiono Eisensteinowi, twr ca Potiomkina m i a z a w o a : E r m l e r ! To t e n , ktry uwaa, e w filmie najwaniejszy jest aktor!". Ale w pniejszych latach jak w s p o m i n a Wadimir Gardin powtarza to ju
Arsena

Paszcz

* Polski t y t u e k r a n o w y : * Polski t y t u e k r a n o w y :

Wykolejeni. Czowiek, ktry straci! pami.

53

stanowi d o k u m e n t pewnego stanu umysw. Chodzi o demonstrowan przez film z dobroduszn ironi swobod obyczajow pierwszych lat p o r e w o l u c y j n y c h . Inn grup tworzyy komedie satyryczne, zwykle biorc na muszk zwyrodnienia spoeczestwa kapitalistyczne go. D o b r y m ich przykadem jest Proces o 3 miliony Protazanowa, zabawnie wywodzcy, e w spoeczestwie kapitalistycznym wielkie zodziejstwa ciesz si szacun kiem i bezkarnoci, w przeciwiestwie do maych. Obok rosyjskiej poczy si rozwija w ZSRR take inne kinematografie narodowe. Ich prby byy najczciej nie miae, p o r w n y w a l n e do prb t y c h m o d y c h literatur, kt rym dopiero wiek dwudziesty przynis pierwsze o p r a c o wania ich gramatyk i pierwsze d o m y wydawnicze. Nie uatwiaa sprawy wielkoruska nieufno wobec o d r b noci n a r o d o w y c h , w ktrych coraz czciej dopatrywano si antyradzieckiego nacjonalizmu. C h o d z i o rwnie o stworzenie bazy p r o d u k c y j n e j , ktrej brakowao niemal wszdzie poza Moskw i Leningradem. Ale zdarzay si ju wyjtki, szybko znajdujce drog na ekran oglnozwizkowy. Na Ukrainie, e nie bdziemy ju wraca do Dowenki, interesujcy dramat spoeczny Nocny dorokarz zrealizowa Gieorgij Tasin. W Armenii czoow pozycj zdoby sobie Arno Bek-Nazarow; w filmie Chas-pusz, ktrego akcja umieszczona jest w Iranie, po lemizowa on z legendami o Bliskim Wschodzie jako krai nie haremw, minaretw i rzebionych fontann, w p r o w a dzajc na ekran w o l n o c i o w e aspiracje mas.
Szcztek cesarstwa (Fiodor N i k i t i n )

bez ironii, jakby z wymwk adresowan do samego siebie Pod koniec lat dwudziestych produkcja radziecka staa ju na p e w n y c h nogach. Realizowano ponad setk filmw rocznie (1928 114), ustpujc jedynie H o l l y w o o d o w i i N i e m c o m . Naturalnie wikszo t y c h f i l m w miaa w y r a ny cel p r o p a g a n d o w y i polityczny. Wszystkie one jednak korzystay w jakim stopniu z dowiadcze mistrzw, a przenikajc na zachd byy zwiastunami n o w y c h ambicji dziesitej muzy. Ich droga bya czsto atwiejsza od t r o pionego przez wszystkie buruazyjne cenzury Potiomkina. Taki np. Bkitny ekspres (1929) llji Trauberga (brata Leo nida), posugujcy si poetyk f i l m u sensacyjnego dla przedstawienia walk ludu chiskiego z klas bogaczy i za granicznych businessmanw, dosta si na ekrany kin caej niemal Europy. Strawniejsze dla cenzorw byy rw nie komedie obyczajowe na tematy radzieckie. Niestety rodziy si one w o l n o , w ostatniej niejako kolejnoci (to samo zjawisko da si pniej zaobserwowa w rozwoju neorealizmu woskiego). Od komedii zaczynali sw f i l mow karier liczni t w r c y , nawet tacy jak Pudowkin, Dowenko, Ermler, Feksy, ale na o g do swych mo dzieczych p r b nigdy potem nie powracali. Najbardziej znan na wiecie staa si chyba Mio we troje (1927), Abrama i Rooma wg scenariusza Wiktora Szkowskiego, take i dzi dajca si oglda z zainteresowaniem, bo 54
Mio we t r o j e (Wadimir Fogiel i Nikoaj Bataow)

Najwicej miaa do powiedzenia kinematografia g r u ziska, posiadajca pewne tradycje przedrewolucyjne. Pocztkowo grska przyroda Gruzji, jej odrbny folklor obyczajowy i w p y w y amerykaskich westernw pchay t w r c w ku atwej, pseudoegzotycznej tematyce. Dopiero malarz Michai Cziaureli, a zwaszcza pisarz Nikoaj Szengelaja potrafili nawiza do tendencji caej szkoy ra dzieckiej. Momentem kluczowym bya tu Eliso Szengelaji (1928), epopeja mieszkacw grskiego auu, wysiedlo nych przez wadze carskie. Exodus odbywa si w strasz nych warunkach. Umiera jedna z kobiet, co wywouje masow histeri. Wydaje si, e grupie grozi kolektywne s a m o b j s t w o . I wtedy starszy auu nakazuje swej crce taczy lezgink. Powoli id za ni inni, kadc w na rodowy taniec ca wol przeycia. Monta tej sceny to jeden z najbardziej b r a w u r o w y c h w y c z y n w w kinemato grafii radzieckiej. Koncepcja bohatera zbiorowego oparta zostaa niewtpliwie na wzorach eisensteinowskich.

USA BANKOWI ZNAWCY WIDOWISKOWEGO BUSINESSU

W o j n a 191418 daa A m e r y c e bezsporny prymat w dziedzinie p r o d u k c j i f i l m o w e j . Nie zachwia go przej c i o w y kryzys frekwencji z 1918 r., mniej zreszt zwizany z zakoczeniem wojny, a bardziej z katastrofaln epidemi grypy, ktra w y w o a a paniczn ucieczk w i d z w z kin. Przez d u g i e lata, a do pojawienia si f i l m u d w i k o w e g o , w wikszoci krajw wiata 80-90% p r o g r a m w k i n o w y c h stanowi miay filmy amerykaskie. Wzrost p r o d u k c j i d o k o n a si oczywicie na rachunek wielkich bankw, ktre, zainteresowane n o w y m sposo bem lokowania kapitaw, przekonay si z pewnym zdzi wieniem, e fabrykacja r u c h o m y c h cieni jest rentowniejsza od p r o d u k c j i l o k o m o t y w lub kiebasek. Wytrawni bankie rzy, otwierajc kredyty dla przemysu tak niepowanego, postawili jednak warunki. Przede wszystkim skonili finan sowane przez siebie w y t w r n i e do zapewnienia sobie k o n troli nad maksymaln liczb kin, gdzie w y p r o d u k o w a n e filmy z n a j d o w a y b y natychmiastowy i automatyczny zbyt. Rozptaa si olbrzymia batalia, z lekka tylko hamowana przez ustawodawstwo antytrustowe. Kina niezalene prze stay istnie, przestay rwnie istnie w y t w r n i e , ktre nie chciay lub nie umiay d o r o b i si w a s n y c h " kin. Rozpo cza si duga, trwajca waciwie do dzi, izolacja maso wego widza amerykaskiego od pozostaej produkcji wia towej. Co najmniej do zakoczenia drugiej w o j n y prze citny A m e r y k a n i n mwic f i l m " mia na myli wycznie film amerykaski, co najwyej jeszcze angielski. O l b r z y m i e inwestycje b a n k w z Wall Street po raz pier55

wszy w historii kina przeksztacay dotychczasowe hale zdjciowe piciu wielkich w y t w r n i z na p jeszcze cha u p n i c z y c h warsztatw w w y t w o r n e paace, w y e k w i p o wane we wszystkie cuda t e c h n i k i . Rwnoczenie jednak wielcy bankierzy, dziaajc przez o g r o m n i e rozbudowany aparat p r o d u c e n t w , szefw p r o d u k c j i i kierownikw zdj*, radykalnie ograniczyli s w o b o d dziaania scena rzysty i reysera. Ich rola sprowadzaa si czsto do sprze dania pomysu (ktry zostanie nastpnie poddany o b r b ce s z t a b u specjalistw") oraz do d y r y g o w a n i a aktorami w ramach cile ustalonych z gry. Nie jest zbyt odlega od prawdy anegdotka (prawie niezrozumiaa w Europie) o tym literacie h o l l y w o o d z k i m , ktry latami yje sprzedajc jeden i ten sam scenariusz: kady producent, zakupiwszy go, tyle potem zmienia, e p o n o w n e sprzedanie tego samego tematu nie przedstawia t r u d n o c i .

* I m p o n u j c a jest wielo s a m y c h t e r m i n w , o k r e l a j c y c h po a m e r y k a s k u te z a w o d y : p r o d u c e r , executive p r o d u c e r , associate p r o d u c e r , p r o d u c e r - d i r e c t o r , i n d e p e n d e n t p r o d u c e r , supervisor, p r o d u c t i o n adviser, b u s i n e s s m a n a g e r etc., przy t y m nie s to b y n a j m n i e j s y n o n i m y , t y l k o najczciej o d r b n e z a w o d y o w y r a n i e r o z g r a n i c z o n y c h k o m p e t e n c j a c h i wasnej hierarchii w e w n t r z n e j .

Ograniczenie odpowiedzialnoci t w r c w na rzecz bankowych znawcw od w i d o w i s k o w e g o businessu u t r u d nio miae i bardziej osobiste poszukiwania. Wszelka ory ginalno staa si niemile widziana, rozwielmoni si natomiast system gwiazd" i serie.

USA GWIAZDY BYSZCZ W HOLLYWOOD

O s y s t e m i e g w i a z d " ju w s p o m n i e l i m y , cytujc przechwak Zukora, e to on go stworzy, kiedy zdecydo wa si paci Mary Pickford 100000 dolarw rocznie. Przyzwyczajeni od dziecka do niebotycznej popularnoci Marleny Dietrich czy Brigitte Bardot nawet si dzi nie zastanawiamy nad f a k t e m , e w przeciwiestwie do teatru wanie kino mogo oby si bez ubstwiania aktora, skoro umie si posugiwa aktorem niezawodowym, czowie kiem z ulicy, dziewczyn, ktrej j e d y n y m walorem jest adna figura, itd. Nie, umiejtnoci aktorskie Mary Pickford nie tylko nie byy wiksze, ale z pewnoci znacznie mniejsze od umie jtnoci dobrej setki amerykaskich aktorw teatralnych tamtego okresu. Zwyke poczucie sprawiedliwoci trafnie nam podszeptuje, e pacone jej bajoskie sumy nie byy proporcjonaln zapat za talent czy dowiadczenie. Byy po prostu mdrym businessem, w ktry najpierw wkada si setki tysicy, by potem wybiera miliony. A k o m u te sumy przypady to ju kwestia szczcia i przypadku. Pocztkowo panienki p o d o b n e do l i t t l e Mary" opa cane byy skpo, ba, nie miay nawet prawa do nazwiska, a nazyway si po prostu B i o g r a p h G i r l " , od nazwy wy t w r n i . Wanie dlatego przestrzegano a n o n i m o w o c i , by p a n n o m nie poprzewracao si w g o w i e i nie zaday p o d w y k i . Znajc wrodzon bankierom niech do wyda wania pienidzy, dziwimy si niekiedy, jakim te cudem zapobiegliwym g w i a z d o m " udao si tak niezmiernie wy rubowa gae. Oczywicie przyczyn nie bya bynajmniej osobista o b r o t n o t y c h pa ani lekkomylna rozrzutno bankw, tylko co waniejszego. Zjawisko g w i a z d y " stanowi frapujcy problem socjo logiczny naszego w i e k u , powica mu si obszerne naukowe opracowania, zawierajce m n s t w o przeciw stawnych hipotez. Co do paru rzeczy s o c j o l o g o w i e s j e d nak z g o d n i . Kreowano w naszej demokratycznej epoce boyszcza, mieszkajce w paacach (koniecznie z was nym basenem), pokazujce si wycznie w s a m o c h o d a c h najdroszych marek, w toaletach kosztujcych fortun, hodujce najdziwniejszym kaprysom. Wszystko to p o d c h w y c i a natychmiast specjalnego p o k r o j u prasa, czynic ycie g w i a z d " publiczn tajemnic (a do najintymniej56

szych szczegw wcznie) i umiejtnie wzniecajc o g n i ska cielcego zachwycenia. Wyniesiona na zocony piedesta gwiazda zaczynaa traci cechy ludzkie, stawaa si ideaem, wzorcem y c i o w y m , przedmiotem kultu, a przy okazji kim, za czyje poja wienie si warto zapaci caego dolara w eleganckim kinie. Producenci szybko wyliczyli, e na filmie z gwiazd, mimo zwikszonych kosztw, mona zarobi podwjnie. Publiczno za u c h w y c i a si skwapliwie tej najbardziej mieszczaskiej w dziejach mitologii. Sdzia, e przy jej porednictwie bierze odwet za szarzyzn codziennego bytowania. Innymi sowy, rzecz wcale nie wygldaa tak, jak to si czasem w Europie wydaje: to nie sukcesy filmw rodziy gwiazdy, to popieszna fabrykacja gwiazd rodzia sukcesy filmw. Gwiazdy staway si koniecznoci hollywoodz kiego przemysu, czwartego co do wielkoci w USA. Fabrykowano je w liczbie dostosowanej do potrzeb*, pokanej, a wic z materiau, jaki by pod rk. Czasem trafiano celnie i wtedy adna rutyna, adne melodramatyczne schematy nie umiay spta bujnej indywidualnoci i rzetelnego talentu. Ale nawet kiedy trafiano niefortunnie, to i wwczas w y t w r n i a nie ryzykowaa zbyt wiele: zawsze starczao funduszw, by gwiazd uczyni niemierteln na rok albo ptora. Gdy p r b u j e m y rozezna si w dungli o w y c h piciu czy szeciu tysicy f i l m w amerykaskich omawianego okresu, zauwaamy od razu, e gwn (czasem jedyn) przyczyn powstania olbrzymiej czci t y c h filmw bya konieczno wyzyskania popularnoci gwiazdy, bdcej wanie p o d kontraktem. N o w y film Colleen M o o r e " f o r m u a najczciej widniejca na afiszach t y c h f i l m w trafnie zwracaa uwag na jedyn rzecz, jaka w takim filmie bya n o w a " . T y p o w y m przykadem gwiazdy kreowanej przez mone go protektora, niezalenie od jej aktorskiego talentu, bya Marion Davies. Mierna tancereczka kabaretowa o adnej buzi, popierana przez osawionego magnata prasowego Williama R. Hearsta i sie jego dziennikw, przez dwa dziecia niemal lat zgrywaa si w o k r o p n y c h k o m e d y j kach, ktrych dzi absolutnie n i e p o d o b n a oglda. Zna czna cz zwykych widzw amerykaskich wierzya jednak, e chodzi o jak indywidualno, skoro tyle pisz o niej dzienniki na h o n o r o w y c h miejscach. O d w r o t n y i bardzo jaskrawy przykad stanowi Greta Garbo. B o s k a Greta" bya c e n i o n y m importem z Europy, gdzie po swych filmach, krconych w Szwecji i Niemczech, zdobya ju znaczny rozgos. W licznych kreacjach holly w o o d z k i c h wysubtelnia i nadaa godno czsto potem naladowanemu t y p o w i k o b i e t y fatalnej". Omdlewajce

* Do z n a c z n y c h , s k o r o w latach d w u d z i e s t y c h Stany Z j e d n o c z o n e p r o d u k o w a y od 450 do 800 p e n o m e t r a o w y c h f i l m w rocznie.

S y m f o n i a z m y s w (Greta G a r b o i J o h n Gilbert)

spojrzenie spoza firanek rzs, niespieszne ruchy, melan choli zabarwione spojrzenie kogo, komu szczcie nie byo sdzone... Nigdy moe mit kobiety romantycznej i nieodgadnionej, troch zimnej, wiadomej swego t r a g i cznego przeznaczenia, nie fascynowa z tak si tak wielu naraz mieszkacw g l o b u . Blada i smutna pikno wiel kiej aktorki wesp z otaczajcym jej imi p o w o d z e n i e m nie m o g y w w a r u n k a c h h o l l y w o o d z k i c h n i e z a m k n jej w zakltym krgu stworzonego przez ni t y p u . Ju same tytuy jej f i l m w Kusicielka, ar mioci, Boska kobieta, Zuzanna Lenox, Dzika orchidea, Pocaunek, Symfonia zmysw, Romans wiadcz o m o n o t o n i i rodkw wyrazu, na jak skazyway aktork naiwne, czsto w u l garne, nie na jej miar skrojone scenariusze. Przykadem niechci H o l l y w o o d u wobec s a m o r o d n e go, burzliwego talentu, nie poddajcego si zbyt a t w o w y m a g a n i o m tamowej p r o d u k c j i , jest Louise Brooks, urocze zjawisko o g a d k i c h , po c h o p i c e m u zaczesanych wosach. Jest to jedna z nielicznych aktorek f i l m u nie mego, ktrej ekspresja nie ma dzi nic karykaturalnego. Wygrywajc kontrast midzy dziewczc naiwnoci a prowokacyjnymi spojrzeniami i agresywnym gestem Louise Brooks staa si idealnym wcieleniem t y p u c h o p czycy", znamiennego dla estetyki erotycznej koca lat d w u d z i e s t y c h . Ot wybitna ta aktorka, ujawniona filmem Howarda Hawksa W kadym porcie dziewczyna* z 1927 r. (gdzie graa zreszt Francuzk), najlepsze swoje filmy nakrcia w Europie: z Pabstem Puszk Pandory i Dziennik upadej dziewczyny** oraz z A u g u s t o Genin Nagrod

piknoci*. Po powrocie do USA nie moga otrzyma rl o d p o w i e d n i c h do swego talentu i po kilku prbach rzucia kino na zawsze. Z mskich g w i a z d o r w " tego okresu przetrwao do dzi nazwisko Douglasa Fairbanksa, niskiego, krpego sportsmena. Mimo swej nie najszczliwszej aparycji, szybko d o k o n a on r y z y k o w n e g o bd co bd przeskoku z teatru szekspirowskiego do f i l m o w y c h rl Z o r r o (Znak Zorro), Robin Hooda, Zodzieja z Bagdadu i Czarnego Pirata. Nikt przed nim z tak gracj nie pywa pod wod, nie skaka z drugiego pitra prosto na osiodanego konia, nie f e c h t o w a si rwnoczenie z d w o m a przeciwnikami z p r z o d u i trzecim z t y u . Nikt te (nawet Harold Lloyd) nie uosabia z tak si specyficznie amerykaskiego kultu dziaania, zaradnoci i o p t y m i z m u . Nie Douglas jednak by najbardziej charakterystycz nym przykadem mskiej gwiazdomanii. Z ca pewnoci by nim Rudolph Valentino, bohater najbardziej ogupiaj cej legendy w dziejach kina. Woski tancerz, naturalizowany w Ameryce, pozujcy na Hiszpana, mia ogniste, czarne oczy, przeliczne ukone baczki i wzicie eleganc kiego fryzjera. Niewiarygodne, ale wystarczyo kilkanacie t a k t w tanga, ktre przetaczy w interesujcym skdind filmie Rexa Ingrama z 1921 r. Czterech jedcw Apoka lipsy (a taczy u p a j a j c o " i u w o d z i c i e l s k o " , gnc part nerk w p i ciskajc j na kolana), by w y t w r n i a zdecy dowaa si rzuci go na rynek, jako ,,latin lover" kochanka z krajw romaskich. Formua chwycia. Filmy takie, jak Szejk, Syn szejka, Krew na piasku, Czarny orze (one Puszkinowski D u b r o wski), rozniosy po caym wiecie jego zgoa wyjtkow glori. By symbolem bezwzgldnego z d o b y w c y serc, y w i o o w e g o uwodziciela i rozkosznego kochanka. By uwielbiany z zapamitaniem wrcz delirycznym. Nowojor ska klinika, w ktrej u m a r w 1926 r. na zapalenie lepej kiszki, oblona bya przez zbity t u m nabonie p o d n i e c o n y c h kobiet, t y c h s a m y c h , ktre uprzednio bagay go o jedn star skarpetk albo odesanie fotografii adresatki, ale przez niego pocaowanej. Po mierci herosa wstrzy mano ruch na gwnej ulicy Nowego J o r k u , ciao wysta w i o n o na w i d o k publiczny, aobny pocig uroczycie przemierzy ca Ameryk, na wieym g r o b i e popenia samobjstwo kobieta, ktra nigdy nie poznaa swego boyszcza osobicie, a wiele spord niezliczonych k l u bw fanatycznych wielbicielek" boskiego Rudolpha przy jo oficjaln nazw Z w i z k u Wdw po Rudolphie Valen tino". Z rodzajem napicia nacechowanego dobr wol sta ramy si odnale w zachowanych tamach cho cie

' "

Polski t y t u e k r a n o w y : A kochanek mia sto. Polski t y t u e k r a n o w y : Dusze bez steru.

Polski t y t u e k r a n o w y : Kobieto, nie grzesz. Scenariusz f i l m u by dzieem Ren Claira, a j e g o p o m y s p o d s u n Pabst.

p o w o d u t y c h wszystkich fascynacji. I ze zdumieniem spo strzegamy aosnego kabotyna, miesznie wywracajcego oczyma i niby to gronie marszczcego swe kobiece brwi. Prymitywizm warsztatu aktorskiego Valentina nie poz wala czy jego nazwiska ze sztuk filmow. Stanowi on natomiast jeden z doniolejszych tematw socjologii kina i kae snu pocieszajce refleksje na temat szybkiego dorastania publicznoci f i l m o w e j . Nigdy ju potem historia wyznawcw kultu gwiazd nie osigna podobnie monstrualnych rozmiarw, ale mier Valentina wzmoga jeszcze apetyt p r o d u c e n t w na nowe boyszcze. Zaczto wic inwestowa, ze zmiennym szcz ciem, w Ramona Novarro, Ricardo Corteza, Warnera Baxtera. Skupienie bajecznych b o g a c t w w rkach uprzywilejo wanej garstki ,,bogw" nie pozostawao bez skutkw. W y m y l o n e przez A m e r y k a n w haso ,,sex-appealu", z e w u p c i " , otwaro szeroko wrota dla erotyzmu f i l m o wego. Pojmowano go przede wszystkim jako towar, ktry si dobrze sprzedaje. Rwnoczenie ycie prywatne gwiazd zaczo dostar cza prasie brukowej materiaw, wobec ktrych blady z m y l o n e scenariusze. Zaczo si od rozwodu Mary Pickf o r d , przedstawianej przez reklam jako narzeczona caego wiata" i uosobienie wszelkich c n t rodzinnych. Popularny komik Fatty A r b u c k l e zamieszany zosta w mier (czy zabjstwo) aktoreczki Virginii Rappe. Reyser William D. Taylor w nie w y j a n i o n y c h do dzi o k o l i c z n o ciach zosta zabity we wasnej willi*. A k t o r Wallace Reid zmar wskutek naduywania n a r k o t y k w i a l k o h o l u . Nawet mier wielkiego Ince'a, oficjalnie s p o w o d o w a n a atakiem s e r c o w y m , bya p o d o b n o m o r d e r s t w e m z zazdroci. Na pokadzie swego luksusowego jachtu mia go jakoby zabi sam W. R. Hearst, p r o t o t y p t y t u o w e g o bohatera synnego Obywatela Kane Orsona Wellesa. Tego byo za wiele dla opinii amerykaskiej. Rozptaa si burza potpie. Na czele ofensywy ruszyy gminy wyznaniowe i zwizki religijne, moe upatrujce w s y s t e mie g w i a z d " k o n k u r e n c y j n y system wiary i liturgii. Prze mys f i l m o w y przestraszy si nie na arty. Skromn p e n syjk 8000 dolarw miesicznie zaoferowano ministrowi poczt i g o r l i w e m u prezbiterianinowi Williamowi H. Haysowi za pokierowanie u z d r o w i e n i e m m o r a l n y m " Holly w o o d u . T e n , nie baczc na rnice wyznaniowe, zwrci si do jezuity Daniela A. Lorda o o p r a c o w a n i e synnego pniej M o t i o n Picture Production Code", wyliczajcego d r o b i a z g o w o , czego nie w o l n o pokazywa na ekranie (zdrad maeskich, porwa, handlu ywym towarem, o r g a n w p c i o w y c h u dzieci, nagoci, ale take alkoho-

Syn szejka (Rudolf V a l e n t i n o i Vilma Banky)

lizmu, lynchu i z b y t realistycznych" przesuchiwa przez policj). Dyktatura Haysa (nazwanego c a r e m Hollywoodu") i jego kodeksu ukrciy rzeczywicie nagonk na kinema tografi amerykask. Czy jednak istotnie zapobiegy n i e m o r a l n o c i " producentw, ktrzy natychmiast zaczli szuka sposobw obejcia postanowie k o d e k s o w y c h , czy c h o d z i o raczej o co innego? Nawet nie podejrzewani o stronniczo reakcyjni historycy francuscy Bardche i Brasiliach musieli przyzna: J a k byo do przewidzenia, Kodeks przyzwoitoci" s p o w o d o w a jedynie w z m o c n i e nie purytaskiej hipokryzji i oniemielenie filmu w o b e c p e w n y c h powanych tematw, natomiast w niczym nie hamowa niemoralnoci na ekranie".

USA SERIE I GATUNKI

Drug konsekwencj przerzucenia wikszoci decyzji z t w r c w na p r o d u c e n t w poza systemem gwiazd byo rozwielmonienie si serii. Serie byy d o k a d n y m przeciwiestwem oryginalnoci i ryzyka twrczego. U ich genezy sta jaki gony sukces kasowy, powielany w nieskoczono przez g o r l i w y c h rzemielnikw, zgodnie z niezbyt oryginaln zasad, e jak publiczno posza raz, to pjdzie drugi i dziesity. Uroz maicanie i nowe elementy byy w seriach niepodane w przekonaniu producentw.zwikszay niepotrzebne ryzy ko. Serie, podlege wahaniom mody, pojawiay si czsto.

* Z a b j s t w o T a y l o r a p o d n i o s o nakady p o p u l a r n y c h d z i e n n i k w ame r y k a s k i c h w s t o p n i u d a l e k o w y s z y m ni p r z y s t p i e n i e USA do w o j n y w 1917 r.

58

elazny k o

W j e d n y m sezonie byy to f i l m y z dziemi, kady wzity reyser mia s w o j e " dziecko. W innym sezonie toczno byo od f i l m w z katastrof. Przez kilka kolejnych sezonw reyserowie zasypywali ofertami Thed Bar, pierwszego w a m p a " , czyli wampira niszczcego a t w o w i e r n y c h m czyzn. Potem okazywao si, e wiksze w p y w y kasowe zapewnia sodziutka Bebe Daniels, idealne wcielenie k o c h a j c e j amerykaskiej ony". W t y c h filmach o s o b o wo scenarzysty i reysera nie liczya si zupenie i niech nas nie dziwi, gdy w f i l m o g r a f i i jakiego w y b i t n e g o f i l m o w c a amerykaskiego n a t k n i e m y si nagle na oczywiste kicze. Z a p e w n e by on tam t y l k o p o t u l n y m (i dobrze opa conym) wykonawc cudzych polece*.

Niektre serie pozwoliy jednak w tym ich dodatnia rola w y k r y pewne stae upodobania widza i day pocz tek t r a d y c y j n y m g a t u n k o m f i l m o w y m , czsto korzystajc jednoczenie z dowiadcze literatury, niekoniecznie zreszt najlepszej. Gatunki te przejy nastpnie inne kinematografie, jednak nigdzie tak, jak w USA, nie byy one od siebie oddzielone i czyste". Tote w przeciwiestwie do wszystkich innych kinematografii, historia kinemato grafii amerykaskiej jest nie tyle histori stylw, tendencji czy wielkich i n d y w i d u a l n o c i , ile histori g a t u n k w i ich wewntrznej ewolucji. Najbardziej t y p o w y m n a r o d o w y m gatunkiem pozosta

* W t r a k c i e h o l l y w o o d z k i e j p r a p r e m i e r y Wesoej wdw/t/wielki Erich von

S t r o h e i m z a w o a ze swej loy: J e d y n y p o w d , dla k t r e g o n a k r c i e m to o k r o p i e s t w o , to fakt, e m a m on i d z i e c i " .

59

western. Tradycja amerykaskich p o c h o d w na podbj Dzikiego Z a c h o d u i malownicze pustkowia nie opodal Hol l y w o o d u nciy wikszych i mniejszych reyserw. Czy c h o d z i o o walki t r a p e r w z Indianami (kiedy na watahy w y j c y c h Siuksw spada znienacka samotny Tom Mix), czy o wanie midzy kowbojami a mordercami z wielkich drg (gdy o p a n o w a n y m i ruchami wkracza na ekran g r o ny, ale sprawiedliwy William Hart, lepiej znany jako Rio Jim), czy o budow kolei transamerykaskiej (jak w ela znym koniu" m o d e g o Johna Forda), czy o kalifornijsk gorczk zota (jak w Karawanie Jamesa Cruze) kady western wyrnia si szerokim tchnieniem plenerw, e m o c j o n u j c y m i przygodami, galopadami ze strzelanin, bitkami i imponujc sprawnoci fizyczn swych akto rw. Rwnoczenie kady western posiada nieskompli kowany konflikt dobra i za, ktry, jak nie w s i d m y m , to w smym akcie koczy si ocaleniem zotowosej bohaterki i k o m p l e t n y m zwycistwem sprawiedliwoci**. Innym gatunkiem uprawianym masowo w dobrze w y p o saonych ateliers H o l l y w o o d u by m o n u m e n t a l n y , , s u p e r f i l m " o tematyce historycznej, chtnie biblijnej, gdzie kosz towna wystawa (zwizana nieodcznie z milionami d o larw) zastpowaa zwykle prawd historyczn i dobry smak***. Panowaa zupena beztroska wobec faktw histo rycznych i ich m o t y w a c j i , wobec autentyzmu obyczajo w e g o czy prawdy kostiumu (wszystkie aktorki, zarwno grajce Egipcjanki na dworze faraona, jak i moskiewskie caryce, uczesane byy z reguy wedug aktualnej mody hollywoodzkiej). Do klasycznych pozycji zalicza si tu Ben Hura Freda Niblo i Krla krlw Cecila De Mille'a. Susznie chyba, mimo swego pompatycznie zego gustu, figuruj one we wszystkich historiach kinematografii. S w pew nym sensie p o m n i k a m i powierzchownej, praktycznej i kolosalnej cywilizacji, ktra je wydaa. Silniejszymi zwizkami z yciem legitymowa si inny gatunek, t y m razem t y p o w o amerykaski, wyrastajcy z niespokojnej doby prohibicji i kontrabandy alkoholu: film gangsterski. Imiona Ala Capone, Dillingera i innych w r o g w publicznych nr 1" nie schodziy z t y t u o w y c h k o l u m n dziennikw, a nasilenie zorganizowanego bandytyzmu

* Polski t y t u e k r a n o w y : Ognisty potwr. " Z p o c z t k i e m lat d w u d z i e s t y c h Delluc, w i e l b i c i e l w e s t e r n w , pisa: M y l , e Rio J i m jest pierwsz postaci u c h w y c o n przez k in o . J e g o y c i e jest p i e r w s z y m tematem istotnie k i n e m a t o g r a f i c z n y m , ju k l a s y c z n y m . P r z y g o d y m o c n e g o czowieka, ktry szuka szczcia w Nevadzie albo G r a c h S k a l i s t y c h , ktry z a t r z y m u j e dylianse, u p i b a n k i , t e r r o r y z u j e sale t a c a , p o d p a l a d o m pastora i eni si z c r k szeryfa o t o t e m a t tak n i e z a c h w i a n i e ustalony, e u z n a c i e go o d t d za banalny, ale nie z n a l e z i o n o jeszcze a d n e g o innego tak c z y s t e g o i tak f r a p u j c e g o " . *** D u c h a t y c h s u p e r p r o d u k c j i " , m a j c y c h u j a r z m i w i d z a ju s a m y m zestawieniem p o n i e s i o n y c h przez p r o d u c e n t a kosztw, d o b r z e o d d a j e r e k l a m a j ed nej z wersji Quo vadis, z a p e w n i a j c a , e s p e c j a l n i e dla f i l m u z b u d o w a n o r z y m s k i e Colosseum a b s o l u t n i e i d e n t y c z n e , t y l k o znacznie wiksze".

przybrao rozmiary nigdy przedtem nieznane. Wwczas to najwybitniejszy scenarzysta A m e r y k i , Ben Hecht, napisa scenariusz filmu Ludzie podziemi, ktry, zrealizowany przez Austriaka Josefa von Sternberga (1927), stworzy szko. Nie by to film policyjny, nie chodzio w nim o rozwizanie adnej kryminalnej zagadki. Jego misterna dramaturgia stopniowaa pogonie, strzelaniny i morder stwa, nieomylnie prowadzc do kulminacji. Osaczony przez policj szef gangu (wielka rola George'a Bancrofta), udrapowany na anarchist-nadczowieka, koczy samo bjstwem swe rachunki ze spoeczestwem. Od tej pory po dzie dzisiejszy przez filmy a m e r y k a skie przewina si niezliczona armia ludzi stojcych poza prawem*. Przy tym bohaterowie ci, na o g mocno stojcy nogami na ziemi, umoliwiali niejednokrotnie rzetelniejsz i prawdziwsz analiz rzeczywistoci amerykaskiej ni w y m y l o n e postacie sentymentalnych milionerw, ksit z bajki, szlachetnych tancerek kabaretowych itd. W przeciwiestwie do filmw gangsterskich, gatunek filmw k r y m i n a l n y c h , detektywistycznych rebusw, szpie g o w s k i c h a m i g w e k , a d r e s o w a n y c h do c z y t e l n i k w Conan Doyle'a, Wallace'aczy Agaty Christie, mia si burz liwie rozwin dopiero po wprowadzeniu dwiku. Wczeniej natomiast narodzi si gatunek pokrewny: filmw grozy (horror movies). Za ich prekursora uzna mona emigranta z Niemiec, Paula Leni. Dowiadczenia niemieckiego ekspresjonizmu w budzeniu lku u widza dziki operowaniu wiatem i kompozycj kadru potrafi Leni pogodzi z bardziej nowoczesn reyseri i d y n a m i cznym t e m p e m . Jego Karuzela udrcze (1927) oraz Czowiek miechu spekuloway na kontracie midzy nie samowit atmosfer i akcj pen coraz groniejszych nie spodzianek a wygodn pozycj rozpartego w fotelu widza, ktremu osobicie nie grozio adne niebezpieczestwo. Zbliony do f i l m w k o w b o j s k i c h , a take do k o s t i u m o w y c h bijatyk Fairbanksa, by film przygodowy, oparty na szybkiej akcji z d e c y d o w a n y c h na wszystko bohaterw, gdzie tem byy zazwyczaj egzotyczne ldy, morza p o u d niowe czy afrykaska dungla. Ju w 1918 r. pojawi si na ekranach swoisty klasyk gatunku Tarzan wrd map, ekranizacja bestsellera E. R. Burroughsa, pierwszy z ca e g o plutonu f i l m o w y c h Tarzanw. Elmo Lincoln, jeszcze w tym samym roku, nakrci Romans Tarzana. Od tej pory 12 w y t w r n i zajmowao si kontynuacj tej serii, ktrej aktorami byli znani atleci, pywaccy mistrzowie olimpijscy i premiowani za swoje bicepsy kulturyci. Przegld g a t u n k w w y o d r b n i o n y c h i lansowanych przez H o l l y w o o d zakoczy wypada komedi obyczajow, gatunkiem p r o c e n t o w o najliczniejszym. Cho pracowali w

* Kto c i e r p l i w y policzy, e w f i l m a c h h o l l y w o o d z k i c h na j e d n e g o far mera (ostatecznie z a w d take nie n a j m n i e j liczny) p r z y p a d a 187 g a n g sterw.

60

Ben Hur (Kathleen Kay i R a m o n Novarro) Ludzie p o d z i e m i ( G e o r g e B a n c r o f t )

nim stale lub d o r y w c z o reyserzy o bardzo rnych o s o b o w o c i a c h , w y m a g a n i a p r o d u c e n t w i gusta p u b l i cznoci tak go zestandaryzoway, e bez t r u d u daje si w nim wyrni cechy wsplne. Komedia taka, zwana czsto po prostu amerykask, rozgrywa si z reguy jeli nie w u m o w n y m wiecie milio nerw, to w kadym razie w rodowisku ludzi najwido czniej nigdzie n i e p r a c u j c y c h , ktrych z nie wyjanionych przyczyn nie gnbi nigdy kopoty materialne. Perypetie t y c h ludzi s wycznie sercowej natury, przy czym spla tane bywaj zrcznie i p o m y s o w o w efektowne sytuacje. Duy nacisk spoczywa na gagach, d o w c i p n y c h niespo dziankach, w y w o u j c y c h miech w i d o w n i * . Nieodczny mi atrybutami pokazywanego w tych filmach rodowiska, zaspokajajcymi na ptorej godziny naiwne marzenia prostego widza o wiecie beztroski i k o m f o r t u , s luksu sowe wntrza i stroje. Komedie amerykaskie byy wietnym towarem eks p o r t o w y m , docieray do milionw ludzi na wszystkich k o n t y n e n t a c h i stanowiy zawsze powany odsetek repertuaru w kinach caego wiata. Ponadto kada kinematografia nieamerykaska staraa si naladowa H o l l y w o o d , a z jego w y t w o r w przede wszystkim owe komedie salonowe, ktre w ten sposb, w oryginaach i w lokalnych kopiach, ksztatoway w o g r o m n e j mierze gusta widzw, a nawet ich wyobraenia o yciu. W tej rozlegej dziedzinie peny k o n f o r m i z m moralny by regu, a t w r c w ambitniejszych, o wasnym obliczu ujawnio si niewielu. Za klasyka g a t u n k u uchodzi znowu Niemiec E r n s t Lubitsch. Nie tylko zdradza dosko nae opanowanie wczesnego warsztatu filmowca, pozwa lajce opowiada potoczycie i ze swad, ale rwnie potrafi ciki gust amerykaskiego mieszczucha p r o w o kowa wiksz subtelnoci d o w c i p u o europejskim polorze, wiksz szczeroci w t r a k t o w a n i u erotyki filmowej i szczypt kpiny czy s c e p t y c y z m u , z jakimi traktowa uwi cone szablony. O d m i e n n o t o n u jego najlepszych kome dii, jak Maeskie koo** czy Raj zakazany (1924)***, jest jednak czsto pozorna, a ich akcenty krytyczne nader ograniczone. Jak pisze historyk kinematografii ameryka skiej, Lewis Jacobs, Lubitsch s z k i c o w a manie, obsesje i grzechy klas najbogatszych, ale z uprzejmoci i rodza jem pochlebnej pobaliwoci, ktra czynia je y w y m i i ujmujcymi".

* J e d n y m z w a n i e j s z y c h w H o l l y w o o d z i e staje si z a w d tzw. g a g m a n a , k t r e g o j e d y n y m zadaniem m a by okraszanie c u d z y c h scenariuszy w i z u a l n y m i d o w c i p a m i , m o l i w i e p o w i z a n y m i z zasadnicz akcj f i l m u . ** Polski t y t u e k r a n o w y : Wyrafinowana kusicieika. " ' Polski t y t u e k r a n o w y : Cesarzowa.

USA GDY KOMICY BYLI KRLAMI

Wielcy komicy ujawnili si w i n n y m gatunku ni obycza j o w a k o m e d i a salonowa. Dlatego mwic o nich musimy porzuci d o t y c h c z a s o w y klucz gatunkowy, a przej do o m a w i a n i a w y b i t n y c h postaci amerykaskiego kina. Pro simy si nie dziwi, jeli liczba t y c h samodzielnych t w r c w o zdecydowanie wasnym profilu okae si mniejsza, ni mona by oczekiwa. Charlie Chaplina, jednego z bezspornych geniuszy sztuki f i l m o w e j , porzucilimy u schyku wojny. By ju nie t y l k o mistrzem farsy, jak Mack Sennett, ju nie tylko umia dodawa ezk wzruszenia do beztroskiego miechu, jak we Wczdze. Nauczy si bawienie i wzruszanie czy z wtkami wcale nie f a r s o w y m i , nasuwanymi przez samo ycie. Charlie onierzem (1918) zaczyna si od prostych gagw r u c h o w y c h . ,,W t y zwrot!" i rekrut Charlie, wprawiwszy si w ruch o b r o t o w y , nie moe si zatrzyma. Ale rekruci trafiaj na front, do botnistych o k o p w Flan d r i i , gdzie napisy B r o a d w a y " , C l u b " podkrelaj prze pa midzy n o r m a l n y m yciem a absurdem wojny. Wyna-

Charlie onierzem (Charles Chaplin)

lazki Charliego: tarka do drapania si w poksane ple czy zasypianie z rurk w ustach w zalewanym wod oY pie, nie s gagami za wszelk cen, s gagami logiczr wyrastajcymi z zaoe t w r c y . A synna scena, w kt Charlie, nie otrzymawszy listu, czyta zza plecw cudzy li cieszc si radociami kolegi? To ju niemal epika. Zdobywszy w w y t w r n i First National cakowit nierr swobod ruchw, Chaplin zrealizowa w 1921 r. swj pier szy film duszy ni dotychczasowe proste fabuy kon czne. Brzdc to film penometraowy, w k t r y m miech fc n i e j a k o d r u g lini f r o n t u . Natomiast zaczyna si i kocz melodramatem. Uwiedziona dziewczyna podrzuca dzie ko, ktre trafia do u b o g i e g o szklarza. Po paru latach tow rzystwo dobroczynne si odbiera dziecko zrozpaczonen o p i e k u n o w i : szczciem matka, bdc ju bogat dam odnajduje ich o b u . D o b r e jest obrzucanie si ciastkai z kremem pisa Chaplin ale jeli miech od t e g o t y l i zaley, film szybko staje si m o n o t o n n y . Podstaw su cesu jest znajomo czowieka". M o m e n t y komediowe w Brzdcu podporzdkowar byy fabule. miech wzbudzaa doroso malca, opieki jcego si swoim o p i e k u n e m jak dzieckiem. W Andersi nowskim nie o raju widzia Charlie t sam obskurn ulic ulic londyskiej East Side z jego dziecinnych wspon nie tyle, e ubran tanimi girlandami. Policjant miate anielskie skrzyda, ale nadal by policjantem. Ten mie mia d r u g i e dno, niewesoe. W tym kryje si sekret Chaj lina pisa jego przyjaciel Siergiej Eisenstein w tyi jego wielko. Widzie najstraszliwsze, najbardziej < osne, najtragiczniejsze zjawiska oczami skorego do mie chu dziecka"*. Z rzadka ju tylko wracajc do krtkiego metra s k o m p o n o w a Chaplin mae arcydzieko, skierowane prze ciw purytaskiej hipokryzji Pielgrzyma, w ktrym Cha lie jest zbiegym winiem, przebranym pospiesznie w su dut anglikaskiego pastora. Nade wszystko jednak za koczenie Pielgrzyma synie jako symboliczna deklarac niezalenoci t w r c y . Z d e m a s k o w a n y Charlie uciek przez granic meksykask, w Meksyku natyka si jedna na krwaw strzelanin. Wraca wic do A m e r y k i , lecz t czyha na szeryf i karzca d o prawa. Zawraca wi i s y n n y m kaczym krokiem umyka w dal, jedn nog doty kajc ziemi amerykaskiej, drug meksykaskiej, niepod legy, wyznajcy wasny kodeks. W t y m samym 1923 roku po raz pierwszy i ostatni zreal zowa Chaplin f i l m , w k t r y m sam jako aktor nie uczestn czy**. Bya to Paryanka***, nie pozbawiona a t w y c h ef ek

* A r t y k u Eisensteina nosi z n a m i e n n y t y t u C h a r l i e Brzdc". ** D o p i e r o w 1966 r. podj C h a p l i n realizacj f i l m u Hrabina z Hong kongu, w k t r y m sam nie g r a a d n e j g w n e j r o l i , p o z o s t a w i a j c je S o p L o r e n i M a r l o n o w i B r a n d o . P o j a w i si w nim j e d n a k na m o m e n t w r kelnera. **" W Polsce w y w i e t l a n a p o d t y t u e m Pwiatek paryski.

62

r u /..inka ( A d o l p h M e n j o u i Edna Purviance)

Ale reyser drwi sobie z n a s niedwied skrca po chwili w boczn drk, a Charlie zuchowato k o n t y n u u j e marsz. Waciwie mona by tak cytowa scen po scenie: zjadanie rzez w y g o d n i a e g o Charliego wasnych b u t w wraz ze sz> 'rowadami, p o t r a k t o w a n y m i jako makaron, c z y bjk w w i j \ g j chatce, chyboczcej si na skraju przepaci. Ale rwnoc.^pnie wtek nie odwzajemnionej mioci rodzi jedn z n & ^ i k n i e j s z y c h scen lirycznych w historii f i l m u melancholij,\ taniec bueczek nadzianych na d w a widel ce, ktry w y k o k y j e Charlie, g d y ukochana nie przysza na spotkanie przy S i t l e wigilijnym. Lata dwudziesr\<i)yy w H o l l y w o o d okresem wielkich komikw. Najlepszy' <.po Chaplinie,najoryginalniejszym, rzdzcym si wasn\ ;ywatn filozofi, by Buster Keat o n . W kontrakcie, ktry l ^ w a r a z n i m w y t w r n i a Metro-Goldwyn-Mayer, by punk zabraniajcy aktorowi umie cha si nawet w yciu p r y w Xtym. Istotnie, sawa Bustera wyrosa ze sloganu r e k l a m w k o : C z o w i e k , ktry nie mieje si nigdy". Ale n i e tylko bX k umiechu charaktery zowa t szczup, wt posta < vyupiastych oczach. Jego uprzejmo wobec blinich, f i ^ m a w najgroniej szych sytuacjach i kompleks n i s z o ^ wiecznego pe c h o w c a Stworzyy szko. < Keaton wycza z g r y wasn twarz. Jegf zrczne ciao

G o r c z k a zota (Charles C h a p l i n )

w d r a m a t y c z n y c h historia kobiety, ktr utrzymuje bogaty dandys. Chaplin, ktry nigdy nie celowa w nowa torstwie technicznym, stroni tu p r o g r a m o w o od wyrazi li yc.h zblie, nie zastosowa bodaj ani razu jazd kamery. A |ndnak Paryanka bya rewelacj take pod wzgldem for malnym, mianowicie pod wzgldem nowoczesnego pro wadzenia opowiadania. Reyser nie dopowiada pewnych l y t u a c j i , kaza widzowi domyla si samodzielnie. M tynle, ktry po latach wchodzi do sypialni swej eksw i r / e c z o n e j , sztywny mski konierzyk wypadajcy z n/nty sugerowa, e kobieta jest pod czyj opiek. Gdzie Indzloj bohaterka zdyszana wpadaa na peron i tu tylko miganie wiate przedziaw na jej twarzy zdradzao widzowi, e pocig ju ruszy. Ten skrt mylowy wymaga * H l widza tak duego wysiku wyobrani, e o g r o m n a wikw/o w i d o w n i nie zrozumiaa sensu sceny. Za najwaniejsze dzieo Chaplina uchodzi jednak reali zowana w 1925 r. Gorczka zota, wielokrotnie zajmujca c / o o w e miejsca w plebiscytach na najwikszy film stuleO l l " . Susznie, jest ona j e d n y m z najwczeniejszych, doskonaych osigni sztuki filmowej, zdajcej ku swe mu pierwszemu klasycyzmowi. Pomylana jako parodia (Umw p r z y g o d o w y c h o o d k r y c i u z zota na Alasce w 1898 r. staa si kopalni niezapomnianych pomysw. I ||m otwiera si scen nienej drogi wrd przepaci, i-1' ' i . i poda za lekko ubrany, jak zwykle nie dopasowany do sytuacji Charlie. Po chwili zauwaamy, e ma towarzyl / n , ktry idzie krok w krok za nim. To drapieny niedwlnd. Charlie wyczuwa czyj obecno, nie podejrzewa judnak strasznego niebezpieczestwa, ktre widzi widz.

Generat (Buster Keaton i M a r i o n Mack)

nywa niechccy jaki maleki ruch, ktry go ocala, i dalej umiecha si ufnie zza okularw. Tajemnica h u m o r u Harolda polegaa na oszaamiaj c y m tempie. Jedyne martwe miejsca w jego filmach s w i a d o m y m p r z y g o t o w y w a n i e m w y b u c h u nastpnego p o mysu. A czterech g a g m a n w przypisanych do osoby komika w y m y l a o nowe, nigdzie nie widziane gagi. Np. synny gag z bia rkawiczk, ktra sama sunie po p o d o dze (w jej rodku ujawnia si po chwili mysz). Raz w y m y lony i zaakceptowany gag wklejano bez wikszych s k r u p u w w akcj. W latach dwudziestych k o m e d i a bya krlem" (zwa szcza komedia amerykaska), wielu k o m i k w prbowao wic kroczy ladami wielkiej t r j k i . Gdy jedni usiowali bezczelnie mapowa ktrego z mistrzw*, inni starali si budowa wasne postacie, zwaszcza eksploatujc cechy szczeglne swego w y g l d u . Fatty A r b u c k l e , zwany w Polsce Grubaskiem, zezowaty Ben T u r p i n , olbrzymi Mack Swain, maleki Chester Conklin o o g r o m n y c h czarnych wsach wszyscy oni hodowali komizmowi mechani c z n e m u , nie gardzc odwiecznymi kopniakami w siedze nie lub pojedynkami na ciastka z kremem. Wicej pozostao z k o m i z m u Harry Langdona, aktora bodaj za subtelnego na swj czas, ktrego bohater, jakby niedokadnie o b u d z o n y , ustawicznie marzcy o niebie skich m i g d a a c h , na przemian c h o r o b l i w i e niemiay i przesadnie agresywny, doczeka si po 40 latach zasta nawiajcej fali p o n o w n e g o zainteresowania.

dokazywao c u d w przy realizowaniu wszystkich gagw, jakie sam p r z y g o t o w y w a w swoich scenariuszach. Ale w trakcie najdziwniejszych przygd, jakim podlegao jego ciao, smutna twarz Keatona bya nieobecna. Czowiek, ktry si nie mieje, ktrego twarz nic nie wyraa, jest nieludzki, mechaniczny. Dlatego te najwybitniejsze efek ty komiczne osiga Buster majc do czynienia z mecha nik. W Marynarzu na dnie morza (1924) podrowa z ukochan sam na nowoczesnym parowcu i przyrzdza jej czarn kaw w kotle dla 500 ludzi. W Generale, gdzie dla o d m i a n y bohaterk jest lokomotywa, Buster podsypywa piasek pod buksujce koa i robi t y m tyle kurzu, e nie zauwaa osignitego efektu l o k o m o t y w a ruszaa, ale bez niego. Harold Lloyd, uprzejmy i p o g o d n y A m e r y k a n i n , nie dosign w y y n Chaplinowskiego talentu, cho popular noci mao mu ustpowa. Charlie by przede wszystkim ludzki, Harold t y l k o amerykaski. Jego ustawiczna walka z materi, spacery po gzymsach drapaczy c h m u r , ekwilibrystyczne popisy na dachach pdzcych samo c h o d w nie mczyy go bynajmniej, nie wydaway mu si rwnie n i c z y m n a d z w y c z a j n y m . W n a j o k r o p n i e j s z e j opresji, z ktrej absolutnie nie ma wyjcia, Harold w y k o -

USA ZDECYDOWANIE WASNE PROFILE

Przyjrzawszy si dzieu wielkich k o m i k w , Czytelnik zadaje sobie oczywicie pytanie, czy w dziedzinie f i l m o wego dramatu kinematografia amerykaska okresu nie mego nie wydaa podobnie fascynujcych osobowoci. Z d w c h pionierw H o l l y w o o d u Thomas Ince umar przedwczenie, w 1924 r., zaledwie przekroczywszy czter dziestk. W ostatnim okresie by ju zreszt tylko p r o d u centem, nie reyserem. Pozosta Griffith, pierwszy wielki filmowiec wiata, ale dziwaczny ukad stosunkw amerykaskich odrzuci go

* N a j b a r d z i e j i m i t o w a n y by n a t u r a l n i e C h a p l i n : w A m e r y c e dziaa niesawnej p a m i c i C a r l o s A m a d o r , k t r y p r z y b r a ni m n i e j , ni w i c e j imi C h a r l i e A p l i n a ; w N i e m c z e c h poszed za nim jaki inny spryciarz, ktry n a z w a si C h a r l i e K a p l i n e m ; c y n i c z n i e p a s o y t o w a l i n a C h a p l i n i e A m e r y kanin Billy West i Niemiec Ernst Bosser.

64

szybko na margines. Ogromne fiasko finansowe Nietole rancji zmusio go do zmniejszenia skali. Przerzuci si ku i n t y m n y m dramatom obyczajowym. Wspomagany przez bogaty talent liryczny Lillian Gish stworzy w 1919 r. arcydzieo: Zaman lili. Okaza si n o w a t o r e m nie t y l k o w krzyku, ale i w szepcie. A szepta wwczas jeszcze nie umiano. Wiele rzeczy zblado w Lilii, ale po d a w n e m u wzrusza maltretowana przez ojca-boksera krucha Lucy, ktra nie umie si mia i pomaga sobie palcami w podnoszeniu kcikw ust. U publicznoci ame rykaskiej nie znalazy uznania drobne akcenty spoeczne, ktre potrzebne byy Griffithowi do u p r a w d o p o d o b n i e n i a akcji. Przeciwstawia tu autor misjonarzy, jadcych nawra ca d z i k i c h " , temu Czowiekowi, ktry chcia nawra ca biaych rasistw*. Ale Chiczyk by zbyt subtelny: jego kadzida i lalki nie zdoay ocali Lucy, lilii zamanej rk biaego czowieka. Sukces Zamanej lilii, przyjtej entuzjastycznie w USA, a zwaszcza w Europie, c h c i a Griffith k o n t y n u o w a Mczennic mioci", z ktrej pozostaje w pamici brawu rowy monta ucieczki bohaterki (znowu Lillian Gish) po krze spywajcej w stron o g r o m n e g o w o d o s p a d u . Ale sam melodramat ucinionej niewinnoci zabrzmia ju naiwnie i kaznodziejsko: zabrako przenikajcego Zama n lili liryzmu. Usiujc utrzyma si na powierzchni, poczyni Griffith powane ustpstwa na rzecz zego gustu w i d o w n i w zawych Dwch sierotach (1921), ale i to go nie uratowao. Zdegradowany z pozycji wasnego producenta do roli j e d n e g o z wielu etatowych reyserw firmy Paramount, krci jeszcze do 1931 r. filmy zupenie niegodne jego nazwiska, po czym przez 17 lat nie dane mu byo ani razu przekroczy bram adnej w y t w r n i . Odtrcony, zapomniany, z m a r t w ndzy w 1948 r. Czczc jego pami powiedzia Chaplin: J e m u zawdziczamy to, e jestemy. Od niego wszystko si zaczo". Wyeliminowawszy obu wielkich pionierw, H o l l y w o o d f u n k c j o n o w a o za spraw caej armii zrcznych, czasem nawet z d o l n y c h rzemielnikw, ktrzy pilnie strzegli si, by ich nazwisk nie w y m a w i a n o w zwizku ze sztuk, bo to jakoby odstraszao widza. Dziwnym trafem wszystko nie mal, co z o g r o m n e g o kota p r o d u k c j i komercyjnej kipiao samodzielnego i i n d y w i d u a l n e g o , p o c h o d z i o od e m i g r a n tw z Europy. Co najwyej mona by wyrni reyserw e u r o p e j s k i c h , ktrych H o l l y w o o d z w e r b o w a o ju w caej glorii powodzenia, i emigrantw z Europy, ktrzy dopiero w USA zostali f i l m o w c a m i . Do t y c h ostatnich naley najsilniejsza chyba i n d y w i -

* W roli C h i c z y k a C h a n g a G r i f f i t h nie o m i e l i si j e d n a k o b s a d z i o / o w i e k a o b c e j rasy" i p o w i e r z y t rol R i c h a r d o w i B a r t h e l m e s s o w i , d o s k o n a e m u zreszt t r a g i k o w i . " O r y g i n a l n y t y t u : Droga na wschd.

dualno filmu amerykaskiego wszystkich okresw, Austriak Erich von Stroheim. Wiedeczyk, syn fabrykanta kapeluszy z Gliwic, tu przed wojn przyby do Ameryki, ima si najrniejszych zawodw, by sta si czym w rodzaju chopca na posyki w H o l l y w o o d . Ze wzruszeniem ogldamy go jako statyst w Nietolerancji, kiedy nikt nie przewidywa jeszcze, e chodzi o jednego z wielkich twr c w sztuki filmowej. Doradca techniczny, potem asystent Griffitha, d o b i s i samodzielnej reyserii ju po wojnie. Zbyt wiele zebrao si w nim nienawici do nikczemnego nuworysza, bohatera powojennej prosperity, by mg mwi cakiem otwarcie. Jego filmy krztusz si odraz do sknerstwa, hipokryzji i wyzysku, czsto popadajc w okruciestwo, ba, g r a n i czc wrcz z sadyzmem. Jego Szalone ony* byy pozornie s a l o n o w y m drama tem z Monte Carlo, gdzie rosyjski arystokrata cynicznie uwodzi milionerki i p o k o j w k i . Ale byo to Monte Carlo 1919 r.: jakiej damie upadaa przy ruletce torebka, a sie dzcy obok oficer nie kwapi si z jej podniesieniem. Dopiero po chwili pokazywaa kamera, e nie m i a o b u rk.

Jeszcze wyej ( H a r o l d Lloyd)

W y w i e t l a n e w Polsce pt. Szalone kobiety.

bohater wypuszcza kanarka z klatki, ten nie ma ju siy ulecie. Film trwa pierwotnie 7 godzin i przekroczy wszystkie ustalone budety. Dyrektorka wydziau literackiego wy t w r n i Metro i autorka kiczowatych scenariuszy June Mathis (ktrej zowroga biografia pozostaje jeszcze do napi sania) pocia go i przemontowaa, nie troszczc si o zdanie Stroheima. Ale i tak doszo do skandalu: wyda tyle pienidzy na film bez pozytywnego bohatera? Stroheim sta si podejrzanym nr 1 H o l l y w o o d u . By odzyska zaufanie pracodawcw, zrealizowa swoj wer sj Wesoej wdwki, gdzie pod powok beztroski przemy ci jednak par obserwacji ironicznych i drastycznych, potem za Marsz weselny, umieszczony w cesarsko-kr lewskim Wiedniu sprzed pierwszej w o j n y wiatowej. Ba nalna historyjka o zuboaym ksiciu pod rk Stroheima nabraa akcentw ostrej krytyki spoecznej, przeprowa dzonej w tonie wyzywajcym, bezczelnym. Tego szargania witoci H o l l y w o o d znie nie m o g o . Film odebrano S t r o h e i m o w i i drug cz z m o n t o w a po swojemu Sternberg. Stroheim dosta co w rodzaju wilczego biletu i po jeszcze jednej n i e d o k o c z o n e j prbie zosta zmuszony do porzucenia zawodu reysera. Zarabia odtd jako aktor, tworzc kilka niezapomnianych kreacji, nigdy ju jednak nie stan za kamer. U schyku swego ycia napisa obra-

Z a m a n a lilla (Lillian Gish, D o n a l d Crisp)

C h c i w o ( G i b s o n G o w l a n d i Jean Hersholt)

W zakoczeniu ciao z a m o r d o w a n e g o bohatera wrzucano do kloaki obok stosu p o t u c z o n y c h butelek po szampanie. Na przemian wyrzucany i sprowadzany do w y t w r n i Stroheim ukoczy w 1924 r. swoje g w n e dzieo Chci wo", oparte na powieci naturalisty amerykaskiego Franka Norrisa. Nienawi zawioda tu reysera pod dach przecitnego amerykaskiego stada: on jest samoukiem-dentyst, ona gospodarn Niemeczk. Do lubu nic nie zdradza odchylenia od normy. Dopiero po lubie stra szliwy demon chciwoci uczyni z maestwa pieko. Den tysta zamorduje on i zginie w walce z rywalem na rozpraonej pustyni. W scenie lubu pokazuje reyser dwa kanarki w klatce. Za oknem przechodzi orszak pogrze bowy. Gocie weselni to same kary, garbusy, odraajce grubasy i chudzielce. r mlaskajc, kto ze smakiem wysysa czaszk cielc. Potem: ona kupuje mierdzce miso (bo tasze), kc si. Kanarki dziobi si w klatce. wiat jest brzydki i ponury. Kiedy w k o c u umierajcy

* Wywietlane w Polsce pt. Z/oto.

66

ycie zaczyna si j u t r o (Betty C o m p s o n i G e o r g e B a n c r o f t )

o d l u d n y c h zaukw. T atmosfer podejmie pesymisty czny realizm francuski z koca lat trzydziestych. Ustawi czne kontrastowanie cikiego, umazanego smarem ciaa George'a Bancrofta i wiotkiej sylwetki Betty C o m p s o n byo osi dynamiki dziea. Wrd indywidualnoci u f o r m o w a n y c h w H o l l y w o o d znajdujemy na koniec rdzennego Amerykanina, Kinga Vidora, ktry wystartowawszy w 1919 r. seri f i l m w t u z i n k o w y c h stworzy w 1925 r. przejciow mod na film o pierwszej wojnie wiatowej sukcesem swej pacyfisty cznej Wielkiej parady. W t r z y lata pniej, uzyskawszy pe ni realizatorskiej s w o b o d y , nakrci j e d n o z nieskazitel nych dzie schyku epoki niemej, Czowieka z tumu. Wydarzenia pokazywane w filmie s umylnie bahe. a d n y c h nadzwyczajnoci, tak d r o g i c h dramaturgii holly woodzkiej. Kochaj si, eni. M i o d o w y miesic spdzaj nad w o d o s p a d a m i Niagary. Robic kodakiem pamitkowe zdjcie przysigaj sobie wieczn mio. Po roku s mniej zachwyceni. Nie ma pienidzy na adniejsze meble. Kran si popsu. Praca jest nudna, zwaszcza g d y w o l b r z y m i e j , penej biurek hali jest si tylko J o h n e m Sims nr 132". Przez sze lat John dorabia si d w o j g a dzieci i tylko 8 d o l a r w podwyki. Dziewczynka wpada pod koa samo c h o d u i umierajc nios j do sypialni. Oszalay z blu J o h n wybiega, chcc zmusi przechodniw, by byli cicho. Odprowadza go policjant. w i a t nie moe stan dlatego tylko, e twoje dziecko jest chore!" Biedny, sympatyczny J o h n , obywatel XX wieku. Tragedia jego konfliktu z haa liwym t u m e m pokazaa, e film o losach j e d n e g o prostego czowieka moe by f i l m e m o losach ludzkoci.

c h u n k o w y artyku, zatytuowany gorzko: C z y d o p r a w d y jestem najdroszym i najbardziej wiskim reyserem na wiecie?" Inny Austriak, Josef von Sternberg, ktrego najwybit niejszy f i l m powsta w Niemczech, naley jednak do f i l m o w c w , ktrzy debiutowali w H o l l y w o o d . Z a r w n o jego debiut, eksperymentalni Poszukiwacze zbawienia (1925), jak i omawiani ju Ludzie podziemi, a zwaszcza dramat ycie zaczyna si jutro*, podlegay nie s k r y w a n y m w p y w o m niemieckiego Kammerspielu. Wzory niemieckie d o wiody m u , e umiejtne operowanie kontrastami wiata i cienia pozwala osign efekty, jakich nie w y w o a sama akcja dramatyczna. W filmie ycie zaczyna si jutro (1928) historia mio sna d w o j g a rozbitkw y c i o w y c h , robotnika portowego i dziewczyny, rozgrywaa si midzy mglistym nabrzeem a marynarsk knajp, wrd dwigw, lin o k r t o w y c h i rozpitych sieci, w blasku wiate p o r t o w y c h i m r o k u

USA IMPORT EUROPEJCZYKW

Niemal caa reszta o r y g i n a l n y c h osigni f i l m u ame rykaskiego epoki niemej naley do t y c h Europejczykw, ktrzy przybyli do H o l l y w o o d u ju jako t w r c y uznani, nierzadko najwybitniejsi w swoim zakresie. Ciekawe, e ludzie organizujcy i opacajcy te pielgrzymki do filmowej Mekki na trasie Europa Ameryka ( p r o d u c e n c i tacy, jak G o l d w y n , Zukor) myleli nie tyle o podniesieniu poziomu kinematografii amerykaskiej dziki d o p y w o w i n o w y c h si, ile raczej o z l i k w i d o w a n i u najgroniejszych k o n k u r e n t w za oceanem. Ta sama polityka stosowana bya wobec gwiazd. Deklarowano cynicznie, e Ameryka moe z at woci wylansowa gwiazd t y p u Poli Negri, ktra zami poprzedniczk, ale sposb, by Pola Negri nie psua intere sw przemysowi USA, jest t y l k o jeden: sprowadzi j do USA. T sam drog, co Po Negri, sprowadzono Maxa Lindera, Conrada Veidta, Emila Janningsa, Iwana Mozu-

O r y g i n a l n y t y t u : Doki Nowego Jorku

67

china, Gret Garbo. Z nich jedna Garbo rozwina swj talent w H o l l y w o o d . Inni pozostali wielcy raczej dziki suk cesom europejskim, ktre starali si w A m e r y c e nalado wa, grajc jednak nierzadko role zgoa niegodne ich talentu. P o d o b n i e byo z reyserami. Silnie wrs w gleb ame rykask Ernst L u b i t s c h , ale jego rodak Paul Leni rozcza rowa t y l k o swych wielbicieli, a Ewald A. Dupont, autor rewelacyjnego Varit, po kilku niepowodzeniach musia zadowoli si rol agenta reklamowego. Z N i e m c w najwybitniejsz pozycj zaj, ale na bardzo krtko, Friedrich W. Murnau. Jeden z p r o m o t o r w ekspresjonizmu, twrca o wyranym stylu osobistym, nie da si przymusi do tamowej roboty nad przypadkowym scenariuszem. Zawsze uwaa, e szczegy atmosfery s waniejsze od goej akcji, a waciwie zastosowane rodki f i l m o w e g o wyrazu mwi wicej ni znormalizowana twa rzyczka gwiazdy. Jasne, e z takimi pogldami nie m g mie a t w e g o ycia w H o l l y w o o d . Zdobywszy nieco nieza lenoci zaadaptowa opowiadanie Hermanna Sudermanna P o d r do Tyly", nazwawszy je Wschd soca (1927). Zamiast umiejscowi je w Prusach W s c h o d n i c h , umylnie postanowi nada mu sens ponadczasowy i umieci na wstpie uoglniajcy komentarz: O kadym czasie i w kadym miejscu ycie jest to sodkie, to gorzkie". Z Sudermanna zrobi si m e l o d r a m a t w o b r o n i e kobiety": przystojny wieniak, optany przez Kobiet z Miasta, pragnie utopi sw on. Wytrzewiony z duszcego czaru kaja si i uzyskuje przebaczenie. Pogodzeni maonkowie bdz po o b c y m miecie zdumieni i szczliwi. Obrazowy styl Murnaua i mistrzowskie wyzyskanie kamery pozwoliy reyserowi niemal bez sw opowiedzie o ewolucji uczu t y c h dwojga. Serdeczny liryzm dosign tu miejscami precyzji dotd nie spotykanej. Wschd soca pozostaje j e d n y m z najlepszych f i l m w epoki niemej. Obaj t w r c y s z k o y szwedzkiej" przyjechali rwnie do USA. Mauritz Stiller przywiz tam Gret Garbo, nie dane mu jednak byo nakrci z ni ani jednego f i l m u . Rozczarowany,chory, p o w r c i do ojczyzny, gdzie w k r t ce umar. Lepiej p o w i o d o si Sjstrmowi*. O dziesi lat wczeniej wprowadza on swymi filmami szwedzkimi u p o dobanie do szerokiego pejzau, powietrza, gwiazd, kwia t w i wiatru. T y c h elementw brakowao mu przy realizacji jego amerykaskich f i l m w , g w n i e kameralnych drama tw. Dopiero w dziewitym, Wichrze (1928), bohaterem uczyni jeden z y w i o w i ten sta si g o d n y m jego prze szoci. Lillian Gish, wielka t r a g i c z k a z f i l m w G r i f f i t h a , gra w nim kobiet z zamonego Poudnia, ktra polubia pry-

Czowiek z t u m u (Eleanor B o a r d m a n i James M u r r a y )

mitywnego farmera* z Dalekiego Z a c h o d u . Cika a t m o sfera d o m u wrd piaskw, przypominajca nieco W i c h r o w e Wzgrza" Emilii Bronte, w y b u c h a morderstwem, ktre paradoksalnie czy niedobranych maonkw. A w szyby bije natarczywy wiatr, ktrego wycie syszy si cigle w t y m niemym przecie filmie. Nie poszczcio si w H o l l y w o o d takim przybyszom, jak Siergiej Eisenstein czy Jacques Feyder. Natomiast m o d y reyser wgierski Pal Fejos, nie kryjcy swego z a c h w y t u dla szkoy niemieckiej, umia sta si na d w a sezony boyszczem publicznoci amerykaskiej. Wypy nwszy do niespodziewanie Ostatni chwil, f i l m e m o czowieku, ktry przed mierci widzi cae swoje ycie, zdoby saw Samotnymi (1928). Nie by to film o w i e l k i m temacie", ale zniewala widza specyficznie wielkomiejskim liryzmem, ktrego domagaa si urbanistyczna cywilizacja Z a c h o d u . Tem by przede wszystkim nowojorski lunapark na Coney Island: karuzela, diabelski m y n , beczka mie c h u . Wolne p o p o u d n i e spdzao tam dwoje ludzi: maa telefonistka i niemiay robotnik. Zanim zdyli w y m i e n i imiona i adresy, rozdzieli ich przypadek. Jake si o d n a le w w i r u j c y m tumie, w dungli olbrzymiego miasta? Jak dalej znosi samotno? Zrezygnowani, odnaleli si tego wieczora: mieszkali w tym samym d o m u . Konflikt j e d n o s t k a t u m rozwizywa si w tonacji pogodnej, cha rakterystycznej dla nastrojw sprzed wielkiego kryzysu.

* Ze w z g l d w r e k l a m o w y c h musiat z m i e n i nazwisko na S e a s t r o m .

* Gra go Lars H a n s o n , aktor i m p o r t o w a n y ze Szwecji.

68

W s c h d stoca ( G e o r g e O'Brien)

USA EBY NIE SKALECZY RZECZYWISTOCI

Zainteresowanie r o m a n t y z m e m wielkich szlakw uto rowao d r o g ju nie g a t u n k o w i , ale caemu dziaowi kine matografii, zwanemu filmem d o k u m e n t a l n y m . Tendencja d o k u m e n t a l n a , tendencja Lumiere'w obok linii Meliesa, towarzyszya kinematografii niemal nieprzer wanie. Ale w p y w d o k u m e n t u na twrczo czysto f a b u larn, dzi tak wielki i wci rosncy, by niemal aden, d o p k i w r d d o k u m e n t a l i s t w nie ujawniy si pierwsze wielkie i n d y w i d u a l n o c i . Dlatego takie znaczenie przypi 69

sujemy twrczoci Roberta Flaherty'ego, dokumentalisty 0 zaciciu etnografa, wielkiej i piknej postaci wiatowej sztuki filmowej. Pierwotnie podrnik, znawca Kanady p n o c n e j , trafi na film po o m a c k u , uywajc go zrazu w charakterze notatnika podrnego. Urzeczony wiatem Eskimosw, ich codzienn walk z natur, ich odwag 1 pogod, zapragn da wiadectwo tej niezwykej egzy stencji. Realizacj gonego Nanuka poprzedzi dugi okres przygotowawczy, w trakcie ktrego reyser z ca pokor i bez adnego g o t o w e g o scenariusza obserwowa ycie Eskimosw, by w nim znale autentyczny konflikt i autentycznego bohatera. Kiedy w 1922 r. Nanuk rozpocz swj triumfalny p o c h d po ekranach wiata, publiczno doznaa szoku. Takich f i l m w jeszcze dotd nie byo. Gdy Nanuk, wielki

Wicher (Lillian Gish i Lars Hanson)

Tabu

o w c a Pnocy, stawia swej rodzinie l o d o w y domek, gdy uczy syna strzela z u k u , p o l o w a na f o k i urzdza uczt nie byy to sceny, jak radzi Dziga Wiertow, p o d p a trzone przez szpar w zasonie" bez wiedzy f i l m o w a n y c h Ale rwnoczenie byy to sceny wyjte z najprawdziw szego ycia bohatera, codzienne, bez pitna j a k i e g o k o l wiek upozowania. Po wielkim a niespodziewanym sukcesie Nanuka, spo t g o w a n y m wieci, e bohater zmar z g o d u , gdy ju po zrealizowaniu f i l m u w y p r a w i si na nieudane polowanie H o l l y w o o d okazao si bardziej skore do rozmw z Flaher t y m . Na zamwienie Paramountu reyser pojecha na wyspy Samoa. Tam wrd tropikalnej rolinnoci uciele ni mit o u t r a c o n y m raju, o p o w o l n y m i g o d n y m yciu wyspiarzy nie zagroonych klskami y w i o o w y m i , spo kojnie spoywajcych obfite dary natury. Moe brak dra matycznego konfliktu (ktrego Flaherty nie znalaz na miejscu, a nie chcia sztucznie dopisywa) spowodowa, e film Moana nie odnis spodziewanego sukcesu. Producenci stali si nieufni, zadali od Flaherty'ego by pomyla o szerszej w i d o w n i . Zaleao im, by atrakcyj no egzotycznej scenerii poczy z dramatyczn intryg Z tego te wzgldu skojarzyli spk amerykaskiego dokumentalisty z p r z y b y y m z Niemiec fabularzyst Mur nauem. Pierwszy dba o zachowanie penej prawdy ta, o zaniechanie k o n w e n c j o n a l n y c h t r i c k w (w rodzaju anga owania biaych a k t o r w do rl krajowcw), drugi o fatali styczny wtek fabularny, kontrastujcy z bujnym o p t y mizmem polinezyjskiej przyrody. Tak powstao Tabu (1931), jeden z najpikniejszych f i l m w tego kierunku, rodzaj T r i s t a n a i Izoldy" mrz p o u d n i o w y c h . Dwoje k r a j o w c w uciekao od swego ple mienia na bezludn wysp szczliw; ale dziewczyna bya polubiona b o g o m zjawia si stary szaman i o d b i e ra j k o c h a n k o w i . W trakcie realizacji nastpiy spory. Udzia fikcji coraz to si powiksza na niekorzy elementw d o k u m e n t a l nych i Flaherty w kocu wycofa si ze spki. Murnau samodzielnie ukoczy swj poetycki film i zgin w wy padku s a m o c h o d o w y m , na par dni przed premier Legenda f i l m o w a gosi, e bya to zemsta polinezyjskich b o g w za naruszenie ich tabu. Ale sukces Tabu s p o w o d o wa, e d o k u m e n t a l n y wkad Flaherty'ego nie zosta zlek cewaony. W kilku innych filmach h o l l y w o o d z k i c h (zwa szcza reyserii Williama S. Van Dyke'a, ktry przy swoich Biaych cieniach wsppracowa z Flahertym) autentyzm ta pozwala pogodzi si z tanim melodramatyzmem ich scenariuszy. Sam Flaherty nieprdko znalaz warunki do swobodne twrczoci. Po paru filmach, ktre go po prostu nie intere soway i ktrych przewanie nie skoczy, musia czeka a do 1934 r., by zrealizowa swego Czowieka z Aran, ku chwale rybaka irlandzkiego z nagiej, skalistej wyspy. Byo to znowu dzieo z g w n y m bohaterem znalezionym na

70

miejscu zdj (i nie bez trudnoci do zdj zaangaowa nym). Jego pene wyrzecze ycie zostao upoetyzowane d o k a d n i e tymi samymi metodami, jakie wsawiy dwa pierwsze filmy. Nanuk, Moana i Czowiek z Aran. Trzy filmy redniometraowe w cigu 12 lat. A potem, przez dalsze 17 lat, wa ciwie jeszcze tylko jeden film {Opowie z Luizjany). Wystarczyo tego jednak, by nazwisko Flaherty'ego patro nowao odtd jednemu z g w n y c h nurtw kina d o k u mentalnego. By moe dokumentalne filmy Flaherty'ego jak mu to zarzucaa szkoa dokumentalistw angielskich nie byy czyste". Na podobiestwo filmw fabularnych posugi way si osob g w n e g o bohatera, ktry oczywicie musia g r a " przed kamer wyznaczon mu przez rey sera rol. Filmy te opieway spoecznoci prymitywne, obcujce najbliej z przyrod, w nich widziay proste a podstawowe wartoci, godne przypomnienia pieszcemu si wiatu. Przy wszystkich ograniczeniach estetyki Flaherty'ego wany gatunek filmu dokumentalnego mg sobie poczy ta za szczcie, e j e d n y m z pierwszych jego klasykw zosta t w r c a tak fanatycznie skromny; lkajcy si zaro zumia decyzj skaleczy rzeczywisty obraz przedsta w i o n e g o wiata. Po Nanuku i Moanie wystawia si na mieszno kady dokumentalista przyjedajcy w rejon zdj na tydzie, z napisanym z gry scenariuszem, ktry trudne sprawy f i l m o w a n e g o rodowiska przesdza zna cznie szybciej ni ludzie znajcy to r o d o w i s k o od dzie sitkw lat. Mimo lekcji Flaherty'ego lata nastpne miay ujawni cay legion dokumentalistw-pyszakw, ktrzy spotykali si z rzeczywistoci po to tylko, by za wszelk cen znale w niej potwierdzenie przyjtych z gry zaoe.

INNI KOMPLEKS PROWINCJI

W okresie kina niemego inne kinematografie, poza wyej o m w i o n y m i , liczyy si mao. Produkcja bya tania*, r o b i o n o f i l m y po trosze wszdzie ( o k o o trzydziestu w Hiszpanii, kilkanacie w Danii i Brazylii, nie mwic o kilkudziesiciu w Indiach i C h i n a c h czy wrcz kilkuset w Japonii). Ich poziom artystyczny i techniczny by jednak o cae lata wietlne odlegy od p o z i o m u kinematografii przo d u j c y c h . Std te p r o d u k t y takie, przeznaczone na rynek

wewntrzny, nigdy prawie nie trafiay na forum midzy narodowe. Powana liczebnie kinematografia angielska nie prze jawiaa adnych o d r b n y c h cech n a r o d o w y c h , zadowala jc si nieudolnym kopiowaniem seryjnej produkcji ame rykaskiej. Dopiero u samego schyku okresu pojawiy si tam dwa ciekawe zjawiska. Jedno nazywao si Alfred Hitchcock. Pocztkujcy reyser, ktry mia do perfekcji technicznej doprowadzi gatunek filmu sensacyjnego, da si pozna przede wszystkim k r y m i n a l n y m Lokatorem (1926), ju po mistrzowsku z b u d o w a n y m , pozbawionym pustych miejsc i trzymajcym w ustawicznym napiciu. Drugim zjawiskiem byy narodziny brytyjskiego filmu d o k u m e n t a l n e g o , ktry mia wietnie rozwin si w na stpnym dziesicioleciu*. Od pocztku postawi on w c e n t r u m uwagi pracujcego czowieka i s t a r a s i n i e tylko, jak Flaherty, fotografowa otaczajcy wiat, ale go take wyjania. Do powan p r o d u k c j rozwinli w latach dwudzie stych Czesi. Inspirowaa j z pocztku rodzima literatura mieszczaska, np. trzykrotnie pojawi si na ekranach dzielny wojak Szwejk. Niewielki rynek wewntrzny nie gwarantowa jednak zwrotu kosztw, o d b i o r c y zagraniczni za nie popierali rozwijania wtkw n a r o d o w y c h i cht niej kupowali ckliwe melodramaty zrcznego rzemielnika Karela Larnaca lub tanie farsy z adniutk A n n y Ondra. Ciekawe wyniki osign Gustav Machaty. Jego Erotikon w przesymbolizowanej la Freud atmosferze podejmowa analiz moralnoci seksualnej, czc poszukiwanie praw dy psychologicznej z niebanaln sztuk operatorsk. T r i u m f e m niemej kinematografii sta si jednak praski film nieznanego Niemca Carla Junghansa Takie jest ycie (1929). Za poyczone pienidze, z aktorami pracujcymi za d a r m o , stworzy arcydzieo realizmu poetyckiego, sumujc dowiadczenia szkoy niemieckiej i radzieckiej. Wiera Baranowska, matka z f i l m u P u d o w k i n a , graa praczk, on pijaka. Chodzio o drobne pozornie smutki i radoci zwykych ludzi. Imieniny praczki, na ktre szewc z przeciwka przynosi g r a m o f o n z wielk tub, dzieci grze bice w mietniku, gocie aobni bawicy si w szynku koo cmentarza wszystkim t y m nieheroicznym przecie s p r a w o m trafno d o b o r u i szczero Junghansa nadaa nieprzeczuwan godno**. Wielkim zwycionym po pierwszej wojnie wiatowej okazali si w dziedzinie filmu Wosi. Przodujcy wiatu w okresie Cabirii, spadli o k o o 1919 r. do roli bankruta, prbujc ratowa si schematycznymi kiczami history-

* Za n a r o d z i n y szkoy uwaa si realizacj Poawiaczy ledzi J o h n a G r i e r s o n a (1929). ** Ten w y b i t n y poeta o b r a z u pozosta w k i n e m a t o g r a f i i k l a s y c z n y m p r z y k a d e m a u t o r a j e d n e g o t y l k o dziea, g d y j e g o n a s t p n y i o s t a t n i , c z e c h o s o w a c k o - j u g o s o w i a s k i f i l m z ycia r y b a k w d a l m a t y s k i c h A y cie idzie dalej zosta mu o d e b r a n y przez p r o d u c e n t a w t o k u realizacji.

* D o p i e r o po w p r o w a d z e n i u d w i k u koszty r a p t o w n i e p o d s k o c z y y , i to od razu o kilkaset procent.

c z n y m i . W poowie lat dwudziestych ustaa niemal p r o d u k cja w w y t w r n i a c h w o s k i c h , m i m o pozorw zaintereso wania ze strony reimu faszystowskiego. P o w o l n y renesans rozpocz si od s k r o m n e g o filmu Soce (1929) Alessandro Blasettiego, powstaego pod w y r a n y m wpywem Eisensteina. Nawet temat p r z y p o m i na f i l m y radzieckie: grupa m o d y c h walczya z zacofanym c h o p s t w e m , sprzeciwiajcym si osuszeniu pobliskich bagien. Niezawodowi aktorzy, solidna dokumentacja so c j o l o g i c z n a , zainteresowanie dla p r o s t e g o czowieka w p e w n y m stopniu zapowiaday pniejsze rewelacje neorealizmu. Dla prowincjonalnej kinematografii polskiej odzyska nie niepodlegoci nie stao si adnym powanym bod cem. Pojawio si wprawdzie kilka f i l m w patriotycz n y c h " erujcych na aktualnoci t e m a t u , o ostrzu prze wanie antyrosyjskim, antyradzieckim, a take antyniem i e c k i m , nieudolnych i w y k p i w a n y c h przez krytyk. Nadal jednak prym wiody farsy o k u c h e n n y m d o w c i p i e i d r a maty z ycia wyszych sfer", w ktrych ubogie guwer nantki ratoway piknych hrabiczw od mierci z rk ban d y t w i same przez o w y c h bandytw byy mordowane. Nazwiska najlepszych aktorw polskich czsto wyst pujcych w filmie: Brydziskiego, Jaracza, Wgrzyna, Dulbianki nie byy adn gwarancj jakoci, tak samo jak nazwiska eromskiego, Reymonta, Zapolskiej, k t r y c h dziea obracano bez ceremonii w sentymentalne melo dramaty.
Trdowata ( J a d w i g a Smosarska)

Takie jest ycie (Wiera Baranowska)

R a z jeden udao si usun od realizacji filmu handlarzy. Szo o Pana Tadeusza (1928). Niemiertelny poemat

Mickiewicza adaptowao d w c h pisarzy: Strug i Goetel, reyserowa jeden z c z o o w y c h reyserw teatralnych Ryszard O r d y s k i , grali Jaracz, Leszczyski, Brydziski i caa plejada wielkich; kostiumy i dekoracje projektowano opierajc si na rzetelnych studiach ikonograficznych. A mimo to nie powsta w ogle f i l m , tylko seria bardzo staty cznych ilustracji, powizanych tasiemcowymi cytatami z oryginau. Jeli takim katastrofom ulegay czoowe dziea litera tury, spycane, a czasem faszowane*, to nietrudno w y o brazi sobie poziom adaptacji ksiek-kiczw. Osawiona T r d o w a t a " Mniszkwny bya zbyt silnym magnesem, by mogli j pozostawi w spokoju wczeni wadcy kinema tografii polskiej, waciciele w y t w r n i S f i n k s " . O filmie zrealizowanym przez Edwarda Puchalskiego pisa w w czas Antoni Sonimski: N o w a trdowata p r o d u k c j a Sfin ksa nie jest krokiem naprzd, a wielkim biegiem sztafeto w y m w ty. Trdowata, boyszcze kucht i szwaczek, ma powodzenie graniczce z m a s o w y m o b d e m . Aby o d g a d n sekret t e g o sukcesu, trzeba by co najmniej Edypem rozwizujcym zagadk Sfinksa. Zdaje si, e jest ni po prostu g u p o t a , ktra ma niezwalczon si atrakcyjn dla gupcw".

* D o k a d n i e o 180 s t o p n i o d w r c o n o np. w y m o w spoeczn Przed wionia, przeistaczajc bezkarnie rzecz, ju po mierci e r o m s k i e g o , w romans z biaego dworku.

72

TEORETYCY

CZOWIEK ZOBACZY SAM SIEBIE

Czas wspaniaego rozkwitu estetyki filmu niemego by rwnoczenie czasem rozkwitu teorii f i l m u . Moe nigdy ju potem nie d o k o n a n o w pimiennictwie f i l m o w y m o d k r y tak wielkich, nigdy t r u d u m y s o w y nielicz nych autorw, zniajcych si do spraw uznawanych powszechnie za niewane, nie by tak o w o c n y . Wielu z ludzi pragncych pirem wytycza drogi nowej sztuce byo rwnoczenie praktykami-reyserami: Eisensein, P u d o w k i n , Wiertow, Epstein, Delluc*. Ich pogldy sta ralimy si przedstawi wraz z omwieniem o d p o w i e d nich okresw ich t w r c z o c i . Ale wywarli powany w p y w rwnie i tacy, ktrzy z twrczoci nie mieli bliszych zwizkw. Czoowe wrd nich miejsce zajmuje estetyk i filozof wgierski Bla Balazs. Dziaacz lewicowy, po upadku rewolucji wgierskiej 1919 r. osiady w Austrii, by pier wszym w Europie rodkowej powanym krytykiem f i l m o w y m . W pocztkach lat dwudziestych pewna firma dystrybutorska wytoczya mu proces, ktry nabra zna czenia precedensu. A d w o k a t firmy dowodzi, e jej p r o dukt, film fabularny, kosztowa kilkaset tysicy dola rw. Zatem pan Balazs, piszcy publicznie, e film niewart jest paru koron zapaconych za bilet, godzi w podstawy uczciwego handlu. Wyrok sdu, oddalajcy p o w d z t w o po p o m i e n n y m przemwieniu oskarone go, przypiecztowa niejako oficjalnie tez, e film jest sztuk, nie towarem. W 1 9 2 4 r. wysza ksika Balazsa C z o w i e k widzial ny", bdca pierwszym zamknitym systemem teorii f i l m u . W dalszych pracach autor ju t y l k o rozwija i uzupenia swe pierwotne tezy. Jego zdaniem, dopiero dziki f i l m o w i czowiek sta si sam dla siebie widzialny i moe si coraz lepiej pozna, nie baczc na utrudnia jc poznanie rnorodno jzykw wiata. Dwiema kameralnymi zasadami f i l m u , ktre czyniy ze sztuk, byy dla Balazsa zblienie i monta. Z b l i e n i e twarzy

ludzkiej stwarza nastrj i n t y m n o c i . Stosujc zblienie reyser p r o w a d z i o k o widza" pozwalajc mu dostrzec rzeczy najwaniejsze, c h o niekiedy prawie ukryte, bdce niejako lirycznym streszczeniem caego dra matu. M o n t a nazywa Balazs n o y c a m i poetyckimi": on nadaje f i l m o w i okrelony rytm, a rytm jest w filmie t y m , czym styl w literaturze. Z figur montaowych naj bliszy b y m u m o n t a r w n o l e g y elementw pozor nie p o z b a w i o n y c h zwizku, dlatego wanie, e ujawnia istnienie takich zwizkw, dajc wyraz przekonaniom autora. Chwali rwnie zalety m o n t a u r e f r e n o w e g o , kiedy to ten sam lub p o d o b n y m o t y w powtarza si w filmie, nadajc mu piewno lub symetryczno. Pniej d o r z u c i Balazs trzeci element decydujcy dla f i l m u jako sztuki: sposb ustawienia kamery, czyli spo sb widzenia wiata. Mia on ujawnia (w ustawieniach bardziej wyszukanych, czyli f o r m a c h silniej wyostrzo nych") uczucia bohatera i uczucia t w r c y wobec bo hatera. Dugoletni krytyk paryskiej ..Humanit" Lon Moussinac oddziaa silnie na f i l m o w c w f r a n c u s k i c h , przede wszystkim sw ksik N a r o d z i n y kina" (1925). Jej stronice powicone s szeroko d y s k u t o w a n e m u , a czsto baamutnie mistyfikowanemu zagadnieniu r y t mu f i l m o w e g o : autor wstawia to mgliste pojcie w konkretny problem k o m p o z y c j i dziea i odrnia rytm r u c h u w kadrze od r y t m u nadawanego montaem kolejnych scen o zmiennej d u g o c i . Problemy rytmu w y o l b r z y m i a reyser awangardy niemieckiej Hans Richter i w rytmie upatrywa cel osta teczny swych eksperymentw. W pracy D z i przeciw nicy, j u t r o przyjaciele f i l m u " utrzymywa, e nawet (!) f i l m fabularny moe by sztuk, jednak nie ze wzgldu na swj temat (ktry powinien by uproszczony do ostatecznoci), t y l k o ze wzgldu na walory plastyczne f o r m w ruchu, ktre upodobni film do r u c h o m e g o malarstwa. Teorie Richtera byy przejawem cechujcej awangard skrajnej pogardy dla fabuy. Ciekawe, e Polska, mimo fatalnego stanu swej kinematografii, wniosa rwnie powany wkad do formujcej si teorii f i l m u . Jeli nawet pomin tezy

* Wiele z ich prac ma dzi z n a c z e n i e b y n a j m n i e j nie h i s t o r y c z n e . S o n e s t u d i o w a n e we w s z y s t k i c h s z k o a c h f i l m o w y c h i n i e j e d n o k r o t n i e inspiruj biec p r a k t y k artystyczn.

reysera Leona Trystana, ktry prawa harmonii muzy cznej do d o s o w n i e chcia przenosi na grunt filmu ( m u z y k i w z r o k o w e j " ) , to po dzi dzie szko t w r czego mylenia o filmie pozostaje Dziesita muza" w y b i t n e g o krytyka literatury Karola Irzykowskiego (1924). Wydana rwnoczenie z prekursorskim dzieem Balazsa, u nikogo si nie zapoyczajca*, opierajca si raczej na przewidywaniach autora, czym sztuka f i l mowa moe si sta, ni na arcydzieach, ktrych w w c z a s jeszcze nie byo Dziesita muza" zacho waa do dzi charakter logicznego, spoistego systemu, ktremu dalsze dzieje kinematografii nie zaprzeczyy. Irzykowski twierdzi, e kino obraca si w o k czo-

* M o g nie czerpa ze r d e , bo sam jestem r d e m " napisa Irzykowski w przedmowie.

wieka, swego g w n e g o tematu. Tematem staje si czowiek przy zetkniciu ze wiatem materii, wiatem w i d z i a l n y m . Film jest widzialnoci obcowania czo wieka z materi". Czowiek albo ulega tyranii tej materii, albo j ujarzmia, albo j po prostu obserwuje. Te trzy stosunki stanowi p o w i n n y waciwy przed miot sztuki f i l m o w e j . Zatem wartoci artystyczne na dawa ma f i l m o w i tre, a nie np. oderwane stosunki metryczne decydujce o r y t m i e " czy jaka szczeglnie oryginalna forma r u c h u . Wprawdzie przyznawa autor, e k i n o otworzyo przed nami Krlestwo Ruchu", ale dodawa zaraz, e r u c h sam w sobie" nie istnieje w ogle, gdy zawsze zwizany jest z jakim zajciem, akcj, treci. Wyprzedzajc epok, myli Irzykowskie go nie zdoay jednak oddziaa na skomercjalizowan, chaupnicz kinematografi polsk, a skutkiem barier jzykowych nie wydostay si rwnie za granic.

IV NOWY EGZAMIN SAMODZIELNOCI (19281939)

6 padziernika 1927 roku wywietlono publicznie w Ameryce pierwszy film d w i k o w y i m w i o n y " piewaka jazzbandu z w y t w r n i braci Warner. Ju w dwa lata pniej caa p r o d u k c j a wiatowa (poza ZSRR) przesza na film dwikowy. Mozolnie konstruowana i w kocu lat dwudziestych d o p r o w a d z o n a do perfekcji sztuka kinematografii niemej nagle zawalia si w g r u zy Co prawda po latach, napierw c h y k i e m , potem coraz otwarciej zaczto nawizywa do dowiadcze okresu niemego. To jednak przyszo znacznie pniej. Dla wspczesnych i dla samej kinematografii szok by o g r o m n y . Tote nierozwanie czyni historycy usiu jcy pomniejszy wag tego przeomu, przesaniajc go wydarzeniami p o l i t y c z n y m i albo porwnujc z pniej szym w p r o w a d z e n i e m f i l m u barwnego, panoramicz nego itd. Koszty artystyczne tego przeomu okazay si olb rzymie, daleko wiksze od kosztw e k o n o m i c z n y c h , poniesionych na nowe wyposaenie w y t w r n i i kin. Zaprzeczy si nie da: wprowadzenie dwiku s p o w o dowao wszdzie obnienie, czasem wrcz katastro falne, poziomu sztuki f i l m o w e j . Runo co bardzo pi knego i niezmiernie d u g o uwaano nadejcie nowego okresu za klsk. J a k o sztuka niezalena, jako rodek w y p o w i e d z i nie zapoyczajcy si u adnego z p o przednikw, film umar wraz z kinem n i e m y m " pisa bardziej kategorycznie ni trafnie dramaturg Pierre Scize jeszcze w 1949 r. Nic dziwnego, e artyci, ktrzy tworzyli tamt sztuk i doszli w niej do granic doskonaoci, opierali si rozpaczliwie n o w e m u wynalazkowi. Przy tym lku ich nie budzia muzyka ani szmery i dwiki surowe. Lkali si przede wszystkim sowa, ktre zabi miao jzyk milczenia: gest, metafor, monta przeciwiestw i analogii. Filmy mwione? d e k l a r o w a Chaplin w wywia dzie. Moecie napisa, e ich nie cierpi. One zniwe cz najstarsz sztuk wiata, sztuk p a n t o m i m y . One unicestwi wielkie pikno milczenia. Filmy mwione? wtrowa mu Ren Clair.

To grone monstra, t w o r y przeciwne naturze, dziki k t r y m kino stanie si u b o g i m teatrem, teatrem dla ubogich. A m o d y Jean-Paul Sartre na wykadach w Hawrze c y t o w a anegdot ukut przez Pirandella: F i l m przy pomina pawia z bajki. Demonstrowa on w milczeniu swoje wspaniae upierzenie i kady go podziwia. Za z d r o s n y lis przekona go, e powinien take piewa. Paw otworzy dzib i w y d a wrzask, ktry wszyscy znamy". W cigu pierwszych lat wydawao si istotnie, e kino m w i o n e " zwiastuje koniec sztuki, ktra dopiero co si narodzia; e kino u m r z e na sowo", jak przepo wiada u nas Karol Irzykowski jeszcze w 1913 r. Publiczno z a c h w y c o n a t y m , e syszy, domagaa si wszelkich moliwych gwizdw, sykw, h u k w i s t u kw. Nareszcie sycha byo brzk tukcej si szklanki i pocztkowo bawio to nie mniej ni w i d o k pdzcej l o k o m o t y w y w kinematografie Lumiere'w. Przez dobre par lat w y d a w a o si, e opozycja przeciwko dwikowi ma smutn racj. Gdy amanci f i l m o w i , w ktrych umiechach odczytywao si najkwiecistsze wyznania miosne, zaczli m w i naprawd z ust ich posypay si sowa czcze i paskie. S k o m p l i k o w a n e wymagania inynierw dwiku ktrzy po dyktatorsku zaczli si wtrca do reyserii u n i e r u c h o m i y kamer, ktra tyle ju potrafia wyraa bez sw, samym zblianiem si i oddalaniem. Kady film sta si powan operacj finansow. Instytucja kredytowa chciaa mie pewno, e wkada kapita w imprez, w ktrej kady szczeg jest z gry przewidziany. Paradoks: nowa technika domagaa si spiesznego prowadzenia dowiadcze, a rwnoczenie wszelkie niemal eksperymentowanie zostao uniemoli wione. Amerykanie w y k r y l i szybko, e najmniej ryzyka pociga w nowych warunkach przerabianie na filmy t a n d e t n y c h komedii scenicznych, banalnych operetek i popisw rodem z music-hallu. W tym stanie rzeczy zro zumiae staj si narodziny desperackiej teorii pisarza francuskiego Marcela Pagnola, e film jest jedynie t e a -

75

trem w konserwach", rodkiem utrwalania teatru. Par dzie takich, jak Pod dachami Parya Claira czy wiata wielkiego miasta Chaplina, ktre ratoway reputacj f i l m u z pocztkiem lat trzydziestych, w y w o d z i o si jeszcze w caoci z estetyki filmu niemego. M i m o o g r o m n y c h kosztw rewolucji dwikowej zapacenie ich okazao si jednak historyczn koniecz noci. Istotnie wielk szans kinematografii byo to, e wynaleziono j niem. Zmuszao to t w r c w przez trzy dzieci lat do poszukiwania n o w y c h , o d r b n y c h d r g . Ale rwnoczenie od pocztkw historii sztuki filmowej brak dwiku uwaany by za nienaturalne ogranicze nie. Muzyki nie kwestionowa nikt. Wszystkie kina nieme miay swoich taperw, a czasem spore zespoy muzy czne. Grano, co si nawino, ale do niektrych filmw n i e m y c h k o m p o n o w a n o specjaln muzyk. A sowo? Jeden z pierwszych f i l m w Lumire'a (jeszcze w 1895 r.) przedstawia powitanie uczestnikw kongresu f o t o g r a f i i przez mera miasta Neuville: gdy pokazywano film uczestnikom, mer ukryty za ekranem powtarza wypowiedziane sowa. Bya to naiwna prba filmu mwionego*. Nawet w doskonaoci klasycznej kinematografii niemej kry si ju zadatek jej niewystarczalnoci. Naj lepsze filmy nieme wkroczyy w sfer subtelnej psycho logii i cieniowania uczu. Polski filozof Roman Ingar den wskazujc, e kontakt sowny naley do normal nego obcowania ludzi i e jego brak utrudnia osigni cie zudzenia rzeczywistoci, twierdzi, e film niemy nie nadawa si do przedstawiania zaj midzy ludmi, m g pokazywa co najwyej czowieka samotnego lub przyrod. Sowo stawao si nieuchronne. W Mcze stwie Joanny d'Arc Dreyera, susznie uwaanym za szczytowe dzieo filmu niemego, napisy s ju tak obszerne, e czsto ledwie si mieszcz na ekranie, rozrywajc obraz. Sowo byo wic koniecznoci, a entuzjastyczne przyjcie go przez publiczno wskazywao, e z tej drogi o d w r o t u nie ma**. C h o d z i o o t o , kto pierwszy

* W J a p o n i i od s a m y c h n a r o d z i n f i l m u f u n k c j o n o w a a i osigaa nie b y w a e p o w o d z e n i e instytucja tzw. benszi, k o m e n t a t o r w , ktrzy w trakcie seansu n a l a d o w a l i d i a l o g , udajc p o s z c z e g l n e p o s t a c i e i imitujc d w i k i n a t u r a l n e , a przede w s z y s t k i m po s w o j e m u t u m a c z c i oceniajc postpki b o h a t e r w . N a z w i s k o b e n s z i e g o znaczyo z n a cznie wicej ni nazwisko a k t o r a , nie m w i c o reyserze. P u b l i c z n o nie c h o d z i a n a f i l m " , t y l k o n a bensziego". ** Nie s p r a w d z i y si p r z e w i d y w a n i a n i e k t r y c h t e o r e t y k w , e bd istnie o b o k siebie d w i e k i n e m a t o g r a f i e , n i e m a i d w i k o w a , e co r o k u pewien odsetek f i l m w realizowany bdzie bez udziau d w i k u .

okiezna i ujarzmi nowe moliwoci ukryte w ciece dwikowej. Zwaszcza e szybko zblia si moment krytyczny przesycenia widzw samym efektem plusku wylewanej w o d y czy szczekania psa. wiat szmerw i dwikw s u r o w y c h okaza si bardzo ograniczony, nieporwnanie uboszy od wiata obrazw. By moe entuzjaci przecenili udzia sfery syszalnoci w yciu fizycznym i d u c h o w y m czowieka. Do, e bardzo prdko w y p a d o oprze si na dwikach organizowanych: muzyce i gosie ludzkim. Nowe k o m b i n a c j e obrazu i sowa, obrazu i szmeru, obrazu i muzyki jedynie pocztkowo zasadzay si na maksymalnym udziale n o w y c h elementw. Szybko uczono si oszczdnoci. Pierwszy bodaj film dwi kowy, ktry pretenduje do miana wielkiej sztuki, Dusze czarnych Kinga Vidora, o d k r y warto milczenia, ktre nie istniao waciwie w filmie niemym. mier telne zapasy d w c h rywali odbywajce si w milcze niu, przerywanym tylko zdyszanymi oddechami i dale kim gosem jakiego ptaka, wywieray wiksze wrae nie, ni g d y b y je ilustrowano dwikami kotw i p u zonw. Inn donios prb opanowania nowego rodka wyrazu byo ogoszenie przez c z o o w y c h t w r c w ra dzieckich Eisensteina, Pudowkina i Aleksandrowa manifestu o k o n t r a p u n k c i e d w i k o w o - w i z u a l n y m. Pocztkowo t w r c y zabiegali o p e n y s y n c h r o n i z m o b r a z u i odpowiadajcego m u d w i k u . Z a m k n i c i e drzwi musiao by syszane dokadnie w t y m samym u a m k u sekundy, w k t r y m obraz pokazy wa odskakujc klamk. Kady krok bohatera zna czony by przynalenym do niego klapniciem, ka demu nalewaniu kieliszka wdki towarzyszy nieuchron nie g u c h y bulgot. Prdko jednak zauwaono, e peny synchronizm jest r d e m nudy, a nawet faszu. wiadomo ludzka nie c h w y t a wikszej czci syszanych dwikw. Nor malnie nie dociera do nas odgos wasnych krokw na schodach ani dzwonek tramwaju za oknem. Warkot s a m o c h o d u , ktry i tak widzimy, gdy si do nas zblia, nie stanowi adnej wartociowej informacji i dlatego puszczamy go m i m o uszu. Natomiast dwik m o t o r u za naszymi plecami jest now, cenn wskazwk, np. bodcem, by szybko usun si z d r o g i . Z d a n i e m m a n i f e s t u o k o n t r a p u n k c i e , cieka wego, cho zbyt kategorycznego, dwik nie ma powta rza treci obrazu, ale j uzupenia. Nawet wtedy, gdy rdo dwiku nie znajduje si w fizycznej bliskoci i gdy zwizek obrazu z dwikiem jest czysto rozumowy. Czowiek siedzcy na koncercie ma sysze nie instru menty, ale pacz ony, ktr porzuci. Teoria ta nie zna laza tak powszechnego zastosowania, jak przypusz-

76

czali jej autorzy, otworzya jednak d r o g do pasjo nujcych poszukiwa*. Najwaniejsza okazaa si natomiast ta z konsek w e n c j i , o ktrej na pocztku m w i o n o najmniej. Oto dwik pozwoli o g r o m n i e powikszy adunek tre c i o w y pojedynczego f i l m u . Stwarzao to z g r u n t u nowe moliwoci tematyczne, a nawet czasowe. S o w o moe doda obrazowi takiej gbi pisa wwczas Bla Balazs dla ktrej w filmie n i e m y m trzeba byo bardzo wielu uj. Sowo, w przeciwiestwie do obrazu, moe si odnie i do przeszoci, i do przyszoci". Jeli wemiemy d o w o l n y spord w y b i t n y c h f i l m w wsp czesnych, to okae si, e albo w ogle nie daby si on opowiedzie rodkami f i l m u niemego, albo te, e film niemy o identycznej treci musiaby trwa dwa razy duej. Podstawowe znaczenie dla dalszego rozwoju sztuki f i l m o w e j (i dla signicia przez ni po nowe obszary w i a d o m o c i , dotd zastrzeone wycznie dla litera tury) miao nie docenione pierwotnie wprowadzenie k o m e n t a r z a p o z a k a d r o w e g o w postaci komenta rza bd to jednego z bohaterw, bd to samego twrcy. Chodzi t u o z a b i e g wiadomie n i e s y n c h r o n i c z n y . Gos komentatora omawia pokazywane wyda rzenia z jakiego odstpu czasowego, usuwajc je t y m samym w przeszo. Za jego pomoc mona popra wia dramaturgi dziea: zapewni o p o w i a d a n i u wik sz spoisto lub potoczysto, e k o n o m i c z n i e i precy zyjnie oznacza upyw czasu oraz zmian miejsca akcji. Ale mona te pokusi si o wicej. Mona wyzyskiwa w w s p o m n i a n y ju dystans do wydarze dla s k o m e n towania ich z pozycji kogo mdrzejszego, bo kogo,

* O g o s z o n y 5 sierpnia 1928 r. manifest ten by dzieem f i l m o w c w , z k t r y c h aden nie zna jeszcze k i n a d w i k o w e g o i zaledwie t e o r e t y cznie p r z e w i d y w a j e g o rzeczywiste m o l i w o c i .

kto ju wie, co stao si dalej. Mona rwnie z atwoci wprowadzi na ekran wspomnienia, przypuszczenia, marzenia, nie zrealizowane zamiary, porwnania, nie wypowiedziane czy nie dopowiedziane myli. Mona wreszcie posugiwa si precyzyjnym i n i e o m y l n y m czasem przyszym (np. prezentujc bohaterw k o m e n tator m w i : w s z y s c y oni zgin"), ktry w warstwie czy sto obrazowej f i l m u fabularnego jest niemal nie do osignicia. Nie t y l k o sfera muzyki i sowa, gdy i caa estetyka f i l m u ulega przemianom g b o k i m , czsto niespodzie w a n y m . W dziedzinie dramaturgii, montau, gry aktor skiej. Kinematografie, ktre wczeniej zday sobie spraw z wielostronnoci przewrotu (np. niemiecka), szybciej wyday dojrzae dziea. Powoli, potykajc si, walczc z bezmyln tandet, kinematografia zdawaa swj drugi egzamin samodziel noci. Gwnie zreszt dziki zupenie n o w y m ludziom, ktrzy do niej przyszli. Tak jak wiele gwiazd okresu niemego musiao poegna si z ekranem, bo gos ich zabrzmia n i e f o n o g e n i c z n i e " , tak i spord reyserw odpa musieli ci wszyscy, ktrzy nie umieli poradzi sobie z nowymi r o d k a m i . Czsto nie rzucali oni pracy, prbowali szczcia jeszcze przez duszy czas, ale samo porwnanie ich f i l m w niemych z d w i k o w y m i d o w o d z i , e nie odnaleli si na n o w y m etapie. W sumie skrpowana finansowo sztuka filmu dwi k o w e g o nie zaznaa, w przeciwiestwie do okresu poprzedniego, tylu wspaniaych upadkw i z u c h w a y c h omyek. Staa si f o r m a l n i e grzeczniejsza, bardziej z r w n o w a o n a . Rozwj jzyka f i l m o w e g o zosta przy hamowany. Ale sytuacja taka miaa te swoje plusy. Kiedy stao si prawie niemoliwe zrealizowa zasad, e licz si t y l k o eksperymenty f o r m y , a wszystko inne jest zaledwie pretekstem, powstaa moliwo ywego, bardziej humanistycznego zajcia si treci, dotd (poza ZSRR) stawian na dalszym planie. Niektrzy z tej moliwoci skorzystali.

USA KOPOTY Z ROZPOWSZECHNIANIEM

P o d o b n o rw na polu bitwy pod Waterloo, ktrego w por nie dostrzeg Napoleon, o d m i e n i losy wiata. Nie pozorne przyczyny maj czasem potne skutki. Holly woodzkiej w y t w r n i braci Warner, dziaajcej od 1903 r. w brany f i l m o w e j , grozio b a n k r u c t w o . Po w y g r a n i u wszel kich atutw, takich np. jak synny pies filmowy Rin-TinTin, Warnerowie postanowili rzuci sw ostatni kart. Kupili patent systemu dwikowego Vitaphone, poczt

k o w o przewidujcy zastosowanie pyt g r a m o f o n o w y c h , bezskutecznie oferowany uprzednio k o n k u r e n t o m . System zastosowany i ulepszony przez Warnerw, zreszt p o d o b n y do paru innych systemw o p r a c o w a n y c h rwnolegle na wiecie, wyrnia si doskonaoci t e c h niczn. Rozwiza mianowicie trzy doniose zagadnienia: absolutnej synchronizacji dwiku z odpowiadajcym mu obrazem, zapisu dwiku na tej samej tamie celuloidowej, na ktrej utrwalony by obraz, wreszcie a t w e g o wzmac niania dwiku. Ju pierwsze laboratoryjne prby cieszyy si wielkim zainteresowaniem zaproszonych widzw. W sensie p r o -

d u k c y j n y m przesdzia spraw premiera pierwszego filmu d w i k o w e g o Warnerw, piewaka jazzbandu (6 padzier nika 1927) w reyserii Alana Croslanda, z piosenkarzem Al Jolsonem w roli t y t u o w e j . Staa si ona zdumiewajcym sukcesem f i n a n s o w y m . Publiczno amerykaska, p o d ekscytowana niedawnym rozpowszechnieniem si radia i tradycyjnie przychylna n o w i n k o m t e c h n i c z n y m , ruszya masowo ku kinom, w y p o s a o n y m w now aparatur. piewak jazzbandu naiwna historia ydowskiego pie niarza prawd mwic, nie by jeszcze filmem dwiko w y m w naszym pojciu. By to film niemy z obszernymi wstawkami piewanymi i dosownie jedn kwesti dialo gow. M i m o to jego kariera w USA i Europie przesza naj mielsze oczekiwania, byt firmy Warner zosta na d u g o u g r u n t o w a n y , a wielkie w y t w r n i e rozpoczy prawdziwy wycig patentw. Rozpocza si era f i l m u (i kina) dwikowego. Midzy

piewak jazzbandu (Al J o l s o n )

1928a 1930 r. caa produkcja wielkich kinematografii prze sza na dwik, a podstawowa sie najwikszych kin otrzymaa aparatur dwikow. T y l k o w ZSRR i Japonii realizacja f i l m w niemych trwaa jeszcze do 1934 r., stop niowo wygasajc. Z w y c i s t w o dwiku zaniepokoio jednak dalekowzro cznych businessmanw. Oto wraz z dialogiem pojawi si problem barier j z y k o w y c h , do tej p o r y tak szczliwie, w przeciwiestwie do teatru, o m i j a n y c h przez film. P r o d u cenci hollywoodzcy, nigdy przecie w swych kalkulacjach nie ograniczajcy si do rynku wewntrznego, musieli nagle stawi c z o o koszmarnej dla nich wizji: Ameryki tra ccej nieanglosaskie rynki zbytu na korzy n a r o d o w y c h p r o d u k c j i , operujcych rodzimymi jzykami*. Pierwszym przejawem przezornoci byo postawienie na filmy gatunku muzycznego, czsto poza piosenk i t a cem pozbawione w ogle dialogu. Wczeniej czy pniej trzeba byo jednak rozwiza spraw eksportu amerykaskich f i l m w d i a l o g o w y c h . I tu Amerykanie popenili kosztowny bd. Zdecydowali si realizowa specjalne obcojzyczne wersje swoich f i l m w . Paramount otworzy w Paryu swj europejski orodek p r o d u k c y j n y , gdzie reyserzy i dobrzy aktorzy francuscy, niemieccy, a take polscy nakrcali w t y c h samych d e k o racjach sceny tego samego f i l m u , naladujc lepo rey sera i aktora amerykaskiego. Inne w y t w r n i e robiy to samo na terenie A m e r y k i , pozyskujc do takiej paszczy zny na o g siy czwartorzdne. Dao to tak katastrofalne rezultaty artystyczne, e p r o d u c e n c i , rzadko liczcy si z argumentami estetycznymi, t y m razem skapitulowali szybko. Nieco wczeniej, w okresie owej paniki i chaosu, lwow ski inynier Jakub Karol, wiozc z A m e r y k i kopi jakiego nowego filmu i niespokojny o jego europejskie powodze nie, w p a d na g r o n y pomys. Z a p r o p o n o w a zamieni sowa wypowiedziane przez aktorw po angielsku na inne sowa w innym jzyku, ktre oznaczayby w przyblieniu to samo i mniej wicej zgadzayby si z ruchami ust aktorw. Tak narodzi si d u b b i n g , ktry przynis Karolowi i jego m o c o d a w c o m fortun, a sztuce filmowej jeden z najpot niejszych ciosw. Zabieg ten odebra bezkarnie najwik szym aktorom cz ich kreacji: oryginalny tekst dialogu, sposb wypowiadania sowa, intonacj, barw gosu, cha rakterystyczne cechy d y k c j i , a zastpowa niezdarnym czsto tumaczeniem, w y p o w i a d a n y m beznamitnie przez aktorw gorszego autoramentu. Pojawia si cakiem nowa i a nadto czsto speniajca si groba: w a r t o c i o w y w oryginale film stawa si waciwie kilkoma rnymi f i l mami w rnojzycznych d u b b i n g a c h , filmami o wartoci

* N i e b e z p i e c z e s t w o z m n i e j s z a n i e c o fakt, e do r o z w i n i c i a z n a c z n i e kosztowniejszej p r o d u k c j i d w i k o w e j mae k i n e m a t o g r a f i e n a r o d o w e nie miay ani pienidzy, ani bazy t e c h n i c z n e j .

78

rnej, ale zawsze niszej od oryginau. Zdecydowane pro testy krytyki i wyrobionej publicznoci doprowadziy we Francji do stworzenia systemu podwjnego: w najwik szych miastach obok wersji z d u b b i n g o w a n e j wywietlano rwnie wersj oryginaln z francuskimi napisami i widz m g sobie s w o b o d n i e wybra. Ale ju do mniejszych miast wersje oryginalne nie docieray. Przemys amery kaski zadowoli si upowszechnianiem d u b b i n g u we Francji, Niemczech i Woszech. Mniejsze kraje wywietlay filmy amerykaskie w wersji z napisami*.

USA NOWY GATUNEK, FILM MUZYCZNY

Pierwszym gatunkiem, ktry w udwikowionym Hol lywood zrobi wielk karier, by film muzyczny. Na jego korzy dziaay nie t y l k o wzgldy eksportowo-jzykowe, ale rwnie mono wykorzystania g o t o w y c h w pewnym sensie wielkich amerykaskich spektakli r o z r y w k o w y c h , np. synnych Ziegfeld Follies. Spektakle takie na ekranie mogy odznacza si jeszcze kosztowniejszym przepy c h e m , a monta pozwala na nadanie caoci jeszcze szyb szego tempa. Farmerzy z Oklahomy i francuscy sklepikarze byli pocztkowo zachwyceni, e nie ruszajc si ze swego mia steczka mog obejrze i usysze rewi z nowojorskiego Broadwayu. Potem jednak zacza ich nudzi monotonia tych popisw. Domieszano wic fabu i bohaterw: co drugi film amerykaski tego okresu rozgrywa si w kaba recie, kipia od jazzu (wprowadzenie dwiku zbiego si z t r i u m f a l n y m marszem jazzu po wiecie) i operowa stadami zgrabnych girls. C z o o w y m przedstawicielem gatunku byli Trubadurzy New Yorku (1929) Harry Beaumonta, odzna czajcy si rzetelnymi walorami f i l m o w y m i . Rozwijano rwnie pionierski sukces piewaka jazzbandu, oparty na osobie solisty. Warner zrobi wiatow gwiazd z Jolsona, Paramount natomiast sprowadzi sobie z Parya Maurice Chevaliera, ktry pod wprawn rk L u b i t s c h a i w towarzystwie ujmujcej Jeanette Mac Donald zrealizowa Parad mioci (1929) i Weso wdw k, zyskujc poklask na caym wiecie. P r b o w a n o szuka piewakw jeszcze wikszego f o r m a t u , angaowano Jana Kiepur, Jose Mojik czy Grace Moore, ale wielcy pie wacy rzadko okazywali si wielkimi aktorami.

Panowie w c y l i n d r a c h (Fred Astaire i G i n g e r Rogers)

Najoryginalniejszym zjawiskiem w t y m gatunku oka zaa si para tancerzy: Ginger Rogers i Fred Astaire. Pod koniec lat trzydziestych stworzya ona odrbny t y p filmu muzycznego, film taneczny (Panowie w cylindrach, Ro berta), ktrego fabua miaa daleko mniejsze znaczenie od e f e k t o w n y c h ukadw choreograficznych a precyzji nie mal akrobatycznej. A l e f i l m muzyczny by oczywicie rozwizaniem margi n e s o w y m . Pierwszym w Ameryce, ktry wyzyska w peni moliwoci sowa, muzyki i szmeru, a tym samym rozbudzi nadziej na o d b u d o w a n i e f i l m u jako sztuki, by King Vidor. Poudniowiec, jak G r i f f i t h , ze swych w s p o m n i e dzieci c y c h wyczarowa wiat egzotyczny i pogaski, cho dzie jcy si w Wirginii czy Alabamie. Dusze czarnych* Vidora (1929) nazywaj niektrzy historycy pierwszym w ogle d w i k o w y m filmem artystycznym. W sonecznych pejza-

* Do 1939 r. z d u b b i n g o w a n o z a l e d w i e 45 f i l m w na par t y s i c y i m p o r t o w a n y c h d o Polski.

O r y g i n a l n y t y t u f i l m u : Hallelujah.

/9

USA REALICI UJARZMIAJ SOWO

Dusze c z a r n y c h

ach Poudnia skierowa reyser swj obiektyw na folklor zgoa przez H o l l y w o o d ignorowany murzyski. W filmie nie wystpowa ani jeden biay. Bohater, robotnik z planta cji baweny, przypadkiem zabi brata. To przeycie otwie rao mu drog do Boga, cielesnego Boga czarnych ludzi. Obdarzony moc wieszcz i kaznodziejsk zapala odtd ognie kolektywnego fanatyzmu. T u m Murzynw praco wa, piewa i taczy z zapamitaniem g o d n y m szamanw znad Limpopo. Strona obrazowa nie dawaa si oderwa od dwikowej. Rytmizowanie scen z b i o r o w y c h dwi kiem modw i pieww nadawao im intensywno, nie znan f i l m o m niemym. Tdy od filmu czysto muzycznego, poprzez opanowanie dialogu, wioda droga do realistycz nego filmu dwikowego. 80

Rwnie i lata trzydzieste w USA t r u d n o jest omawia wedug nazwisk reyserw tak rzadko mieli mono wybierania s w o b o d n i e wasnej d r o g i . Zdarzali si jednak w H o l l y w o o d t w r c y na europejsk mod, odpowiedzialn za cao swego dziea. Byli to przede wszystkim c i , ktrzy w stopniu wyszym od otoczenia czuli si zafascynowan teraniejszoci swego kraju. Ich nika liczba zastanawia dzi czytelnika, ktry wie, e Stany Zjednoczone wkraczay wanie w okres wielkiego wstrzsu, daleko silniej o d c z u tego przez przecitnego A m e r y k a n i n a ni pierwsza w o j n a wiatowa. Dzie 24 padziernika 1929 r. zapisa si w historii A m e ryki jako Black Thursday, Czarny Czwartek. Na giedzie nowojorskiej nastpi krach. 13 m i l i o n w akcji, k t r y c h kurs poprzednio nieustannie wzrasta dajc krajowi zudne poczucie d o b r o b y t u , rzucono tego dnia na rynek, gdy ich waciciele zapragnli nagle si ich pozby. Lawina r u szya. Ju po d w c h t y g o d n i a c h wikszo akcji straci p o o w wartoci, a straty ludnoci szacowano na 30 miliardw dolarw. Banki bankrutoway, odmawiajc wy paty u l o k o w a n y c h w nich oszczdnoci. Wielcy przemy sowcy i d r o b n i ciuacze, zrozpaczeni, skakali z okien dra paczy na bruk*. Fabryki zatrzymyway produkcj i masowo zwalniay pracownikw. Bezrobocie zwalio si na kra z zatrwaajc szybkoci, dotykajc co czwart rodzin Pojawi si nowy typ bezrobotnego: inteligenta w biaym konierzyku, inyniera czy profesora, ktry niemal z dni na dzie ze spokojnego d o b r o b y t u przeskoczy wraz rodzin w stan zupenej ndzy. Administracja prezydent Hoovera, zaskoczona wypadkami i prbujca je bagateli zowa, o d m a w i a a p o m o c y ofiarom kryzysu. Przeciw manifestacji d o p r o w a d z o n y c h do ostatecznoci bezro b o t n y c h , weteranw wojny, wysano generaa Mac Arthur z czogami i karabinami maszynowymi. Ruszya masow emigracja na Z a c h d , gdzie udawao si czasem dosta prac przy zbiorach. Wdrujce rodziny budoway na pery feriach miast tekturowe osiedla ruder, zwane ironiczni Hooverville.

Skutki kryzysu potgowaa fala b a n d y t y z m u , ktry roz panoszy si we wszystkich wielkich miastach, burzc u obywateli tradycyjne poczucie bezpieczestwa i witoc n o r m p r a w n y c h . Baz materialn bandytyzmu bya nie szczsna ustawa prohibicyjna, dzieo pobonych ciotek o d e r w a n y c h od ycia farmerw, zakazujca na terenie USA sprzeday a l k o h o l u . Pastwowy m o n o p o l zosta

* H u m o r y s t a Will Rogers pisa: T r z e b a sta w kolejce do o k i e n , z k t r y c m o n a porzdnie w y s k o c z y " .

natychmiast zastpiony przez olbrzymi nielegaln sie handlow, a wielkie zyski, ktre poprzednio szy do kas p a s t w o w y c h , napychay teraz kieszenie szefw pot nych gangw, opacajcych suto policj, korzystajcych z penej nietykalnoci i obawiajcych si wycznie swoich rywali. Wielki kryzys setkami e k o n o m i c z n y c h powiza prze rzuci si do Europy, odciskajc si p o n u r o na yciu wielu krajw. Natomiast nard amerykaski, zagroony w sa mym s w y m istnieniu, kiedy ju zdawao si, e na p o d o biestwo Niemiec g o t w jest z rozpaczy odda si w rce nieodpowiedzialnym a w a n t u r n i k o m , znalaz w sobie po trzebn do o d b u d o w y si. W powszechnym porywie entuzjazmu wybra prezydentem Franklina Roosevelta, autora p r o g r a m u N o w y ad (New Deal). Gospodarka pla nowa, wielkie roboty publiczne, zasiki dla bezrobotnych i ustalenie minimalnych pac wyprowadziy powoli Ameryk z niebezpieczestwa. Zdumiewajco mao z tego, czym y dosownie cay nard, przedostao si bezporednio do f i l m u , ktry, mniej dotknity kryzysem od innych dziedzin g o s p o d a r k i , spe cjalizowa si przede wszystkim w rodzajach o d p o c z y n k o w y c h , p o c i e s z y c i e l s k i c h " . Na dzieach powanych kry zys zaciy raczej ogln tonacj, traktowaniem tematw wcale nie n o w y c h , ale w y p o s a o n y c h teraz w nuty p o d skrnego niepokoju, pasj spoeczn i akcenty krytyczne wobec n o r m i instytucji uznawanych poprzednio za abso lutnie niewzruszalne. Radykalizacja inteligencji, widzcej potrzeb reform i popierajcej Nowy a d , najwyraniej odbia si w Na szym chlebie powszednim Vidora (1934). Reyser umyl nie nakrci kilka seryjnych f i l m w , by mie pienidze na sfinansowanie Chleba. Film ten pozostawa pod bezpo rednim w p y w e m kinematografii radzieckiej i m w i o farmie spdzielczej, ktra staa si p u n k t e m z b o r n y m roz bitkw y c i o w y c h , w kolektywnej pracy odnajdujcych sens ycia. Politycznie film by naiwny, ale pikno pl Ameryki (tak rzadko o b e c n y c h w filmach tego kraju farme rw) i g l o r y f i k a c j a solidarnoci ludzkiej uczyniy ze wzruszajce wiadectwo swoich czasw. Podobne zainteresowania spoeczne zdradzaa pniej sza Cytadela*, ktr w e d u g powieci C r o n i n a nakrci Vidor w A n g l i i . Bohaterem by mody lekarz-spoecznik osiady w ndznym miasteczku g r n i c z y m , o d m a l o w a n y m z ca mroczn drobiazgowoci. Obciony na koniec n a t a r c z y w y m m o r a l i z o w a n i e m , zawiera jednak wiele wzruszajcych momentw, np. brawurow scen w s k r z e szenia" biciem pozornie m a r t w e g o n o w o r o d k a , co przea m y w a o pierwsze lody midzy lekarzem a nieufnymi p r o letariuszami.

Dylians (w r o d k u Claire Trevor)

Tendencje realistyczne a niech do postaci zdegener o w a n y c h i dziwacznych c e c h o w a y zawsze J o h n a Forda, ktrego uwaano za g w n e g o spadkobierc kowbojskich tradycji lnce'a. Realizm reyserii Forda poczony z d o skona znajomoci konstrukcji dziea f i l m o w e g o wyda d w a klasyczne filmy g a t u n k u p r z y g o d o w e g o : Zagubiony patrol* i Dylians (1939). W obu z b i o r o w y m bohaterem bya maa grupa ludzi zagroona z zewntrz, wrd ktrych s t o p n i o w o umacniaa si solidarno. Troska o atmosfer, rozumian w d u c h u niemieckiego ekspresjonizmu, d o m i nowaa w gonym Potpiecu (1935). Ford, Irlandczyk z pochodzenia, wraca do epizodu z irlandzkich walk w o l n o c i o w y c h . Opowiada histori tgiego osika, ktry sprzeda A n g l i k o m przyjaciela-rewolucjonist. Historia nasczona bya mg, ostrymi kontrastami wiata i cienia, w y s z u k a n y m i k o m p o z y c j a m i kadru, a take w y j t k o w y m u Forda s y m b o l i z m e m n i e k t r y c h postaci (lepiec = los), co przypieszyo proces zestarzenia si dziea.

"

Polski t y t u e k r a n o w y : Zudzenia ycia.

Polski t y t u e k r a n o w y : Patrol na pustyni.

HI

Denie do prawdy i zainteresowanie losami prostego czowieka doprowadzio Forda u progu lat czterdziestych (ale jeszcze przed przystpieniem Ameryki do wojny) do gonej trylogii spoecznej. Droga tytoniowa (wg Cald wella), p o n u r a epopeja ndzarzy, i Zielona dolina, nace c h o w a n a zamylon tkliwoci opowie o modoci w maej miecinie grniczej, ustpuj si w y m o w y pier wszemu f i l m o w i c y k l u Gronom gniewu (1940). Z dzie sicioletnim opnieniem, ale znalaza tu jednak Ameryka wierne o d b i c i e s w o i c h niedawnych wielkich lkw i wiel kich nadziei. Adaptacja gonej powieci Steinbecka uznana zostaa przez krytyk amerykask za szczytowe dzieo Forda. Kryzys wyrzuca rodzin farmerw z ojcowizny. Jad bez d o m n i star ciarwk przez bezrobotn Ameryk w p o szukiwaniu pracy. Rozczarowanie przychodzi za rozcza r o w a n i e m . Bohater o d p o w i e morderstwem na morderstwo ze strony policji i odejdzie nie p o g o d z o n y z losem. T w r c y pozostawili dopisanie zakoczenia historii Stanw Z j e d n o c z o n y c h , rysujc film kresk tward i brutaln. S t a e szukanie dobra to cecha Forda-myliciela... U wydziedziczonych farmerw znajduje zapa, szczero i prawo, ktre chce budzi w widzu". T opini o Fordzie wyda Wsiewood Pudowkin.

O b o k t y c h tendencji e p i c k i c h mia realizm h o l l y w o o d z ki swego intymist w osobie syna e m i g r a n t w szwajcar skich, Franka Borzage. U niego wielkie problemy naszego czasu dochodziy do gosu porednio, poprzez liryczne historie miosne. Tak jest w jego c z o o w y m filmie Jak w sidmym niebie (1933). Mimo kameralnych ram film ma wag d o k u m e n t u spoecznego. Przytaczajca dekoracja niskiego p o k o i k u na poddaszu ciy nad yciem d w o j g a bezrobotnych kochankw, rozpaczliwie szukajcych miej sca pod socem. Wyostrzona satyrycznie jest ju pierwsza scena f i l m u : czowiek w w y t w o r n y m s m o k i n g u zawija ran kiem w gazet mizerne niadanie. Okazuje si, e zosta wynajty do obnoszenia deski z napisem reklamowym. Drug indywidualnoci by emigrant z Rosji, Lewis Milestone, reyser o wielkiej biegoci warsztatu. Swoje arcydzieo, Na zachodzie bez zmian, zrealizowaw 1930 r., w rok po wydaniu ksiki Remarque'a. Jest to jeden z t y c h filmw, ktre obok Dusz czarnych przyczyniy si do osignicia przez kinematografi dwikow rwnowagi midzy dwikiem a obrazem. Film ten pozostaje po dzi dzie jednym z na[dramatyczniejszych krzykw przeciwko ohydzie wojny. Jak u Remarque'a brak tu analizy przy czyn wojny. Z pacyfistyczn jednostronnoci film nie szuka racjonalnej drogi do wiata bez wojen. Ale opis w o j n y jest przeraajcy sw otwartoci. adnego faszy wego romantyzmu: boto i wszy o k o p o w e , wyszczerzone w miertelnym umiechu twarze t r u p w , pozbawione jutra uciechy pozaf rontowe. Ta sarabanda grozy niedaleka bya w swej g w a t o w n o c i od m o c n y c h scen cyklu gangster skiego. W Niemczech, skutkiem demonstracji hitlerow cw, niezbyt jeszcze licznych, ale ju haaliwych, f i l m zdjto z ekranw, poniewa mia zagraa opinii o N i e m cach za granic" (motywacja bezsensowna, skoro wanie z a granic" wywietlano film bez przeszkd!). N i g d y potem nie d o r w n a Milestone swemu dwikowemu de b i u t o w i . Ale zrealizowa jeszcze jedn udan, a niedoce nion adaptacj: Myszy i ludzie (1940), wg Steinbecka, drobiazgow analiz psychologiczn czworga ludzi w o d l u d n y m rancho, tragicznie uwizionych w swoich obse sjach i podaniach. Fritz Lang ktrego kariera niema jest nam ju znana, ale pocztki dwikowej w przedhitlerowskich Niemczech znajdziemy d o p i e r o poniej by emigrantem innego p o k r o j u ni M u r n a u , Sjstrm i ci wszyscy, ktrzy w latach f i l m u niemego pielgrzymowali do f a b r y k i s n w " po dolary. By z t y c h , ktrym w hitlerowskich Niemczech zro bio si za duszno z przyczyn p o l i t y c z n y c h . Moe te mniej komercyjne p o w o d y zjawienia si w USA spowodoway, e potrafi (przynajmniej pocztkowo) d o c h o w a wiernoci swym zainteresowaniom. Nadal pasjonowa go m o t y w odpowiedzialnoci i kary; wiee oko cudzoziemca potra fio w m o t y w w y d o b y w sposb odkrywczy z ycia Ameryki. Dwa pierwsze jego filmy amerykaskie bray w o b r o n

82

ludzi oskaronych przez spoeczestwo: Tylko raz yjemy* (brawurowa sekwencja pocigu za bohaterem przesania tu nieco dwuznaczno argumentacji i dno scenarzy sty do silnych a nie usprawiedliwionych efektw), zwa szcza za Jestem niewinny (1936). W tym d r u g i m chodzi o temat, ktry przedtem i potem by tabu dla wszystkich f i l m o w c w hollywoodzkich: o ponury fenomen moralnoci amerykaskiej, lynch. Sd ma zwolni niewinnie skaza nego. Ludno prowincjonalnego miasta postanawia j e d nak dokona samosdu i podpala wizienie. Koniec filmu by k o m p r o m i s o w y . Ale mechanizm z b i o r o w e g o szale stwa masy s p o k o j n y c h ludzi" nigdy przedtem nie zosta odsonity z tak wielk bezwzgldnoci. Ostatni wreszcie indywidualnoci przedwojennego kina amerykaskiego jest William Wyler, Alzatczyk, ktry do USA przyby w 1920 r.** Da si pozna przede wszyst kim lepym zaukiem (1937), ktrego bohaterem by wa nie b r u d n y zauek n o w o j o r s k i nad East River, pooony bezporednio na zapleczu eleganckich drapaczy chmur. Ten kontrast, zaoony z gry i podkrelony nie bez pew nego schematyzmu, by jednak znamienny dla nastrojw doby rooseveltowskiej. W h o l l y w o o d z k i m atelier, gdzie wznoszono zwykle w y t w o r n e salony i buduary, kaza Wyler z b u d o w a ciasne i ciemne pokoje, z plamami w i l g o c i na cianach, gdzie cigle kto kaszle. Pokazywa ludzi, ktrzy si nie licz: wracajcego z wizienia gangstera; wyrzucajc go za drzwi matk; eks-narzeczon, obecnie prostytutk, ktra chce t y l k o pienidzy. Najstraszniejsze s dzieci: cherlawe, zoliwe, ju walczce noem i szpiclujce. Gangstera zabija pewien zdeklasowany architekt, rwnie mieszka niec ponurej dzielnicy. Ten wie: trzeba zwali rudery prze kltego zauka, wylgarni za. Ze spicia najbardziej dra stycznych rnic socjalnych wynikay filmy najwybitniej sze, na d u g i e lata zapewniajce mark ich t w r c o m , nawet jeli popadali potem w kicz. Ale nastpny film Wylera by jeszcze lepszy, cho cofa si o kilkadziesit lat w przeszo i mia by po prostu studium charakteru. Jezebel (1938), w ktrej wielka Bette Davis zagraa sw yciow rol, jest j e d n y m z najlepszych w kinematografii przedwojennej portretw k o b i e c y c h . Nie o d e r w a n y m i p o n a d c z a s o w y m , ale z r o d z o n y m przez miejsce i epok portretem dziewczyny z Poudnia: d u m n e j , bogatej, egoistycznej. Scena balu, na k t r y m bohaterka postanowia wystpi w skandalicznej, w e d u g wczes nych poj, jaskrawoczerwonej sukni, susznie przesza do historii. Pokazaa, e i na tamie czarno-biaej osign mona okrelone efekty kolorystyczne.

USA SIA ZAMIAST IDEAW

Przegld gatunkw, na ktre dwikowa kinematogra fia amerykaska dzielia si rwnie wyranie jak niema, zacznijmy od filmu gangsterskiego. By najbardziej ame rykaski i najbardziej zwizany z epok. Pamitamy, e rozpoczli go Ludzie podziemi Sternberga, jeszcze w technice niemej, ale ju na fali przeobrae, ktre niosy ze sob prohibicja i wielki kryzys. Dwik wnis do tego g a t u n k u pisk hamulcw i o p o n po asfalcie, ryki przerae nia i terkot broni maszynowej. Pierwszy dwikowy film gangsterski, May Cezar (1930) Mervyna Le Roy, opisywa z caym realizmem i o b i e k t y w i z m e m karier szefa gangu, opart na zorganizo w a n y m szantau na wielk skal i miaych akcjach z b r o j n y c h . wietny Edward Robinson nada Maemu Cezarowi rysy Wocha, bohaterowie nastpnych f i l m w byli ju j e d nak A m e r y k a n a m i . Ten sam reyser w Jestem zbiegiem, z kapitalnym Paulem M u n i , namitnie zaatakowa amery kaskie wiziennictwo i system walki z przestpczoci.

Jestem n i e w i n n y

Polski t y t u e k r a n o w y : Za cen ycia.

" Z n a m i e n n e , e w r d w i e l k i c h nazwisk lat 3 0 - t y c h z n o w u t y l k o King Vidor r e p r e z e n t u j e r d z e n n y c h A m e r y k a n w , c h o o c z y w i c i e w r d reali z a t o r w H o l l y w o o d u s t a n o w i l i o n i przytaczajc wikszo.

83

Jezebel (od lewej Bette Davis i Henry Fonda)

Za klasyka gatunku uchodzi Czowiek z blizn (1932) Howarda Hawksa, z prawdziw maestri skonstruowana biografia Szefa", wzorowana na postaci Ala Capone. Nowa bya sceneria t y c h f i l m w : pene wielkich sklepw ulice, schody czynszowych kamienic, sale gry w oparach d y m u t y t o n i o w e g o , neony i wiata s a m o c h o d w . Wraz z ca seri p o d o b n y c h f i l m w wkroczyo na ekrany nie znane dotd w takim nasileniu zimne o k r u c i e stwo, sadyzm, przemoc. Stosunek bohatera do kobiet (a bez kobiet nie m g si oczywicie obej aden z t y c h f i l m w ) by zupenym przeciwiestwem sentymentalizmu czy adoracji i opiera si na egoistycznym erotyzmie*. Jak okreli to wnikliwy historyk amerykaski Lewis Jacobs, f i l m y te byy odbiciem c y n i z m u i wiary w si, ktra opa nowaa Ameryk i zastpia wiar w ideay". Dodajmy, e ta wiara w si nie bya oczywicie wiar t w r c w . Niemniej jednak manifestowanie osobistej o d w a g i gangsterw, swoistej lojalnoci w o b e c ich wasnego kodeksu h o n o r o wego, podziwu dla udanego wyczynu prowadzio czsto jeli nie do gloryfikacji, to do pobaliwoci i usprawiedli wiania.
* U c i e l e n i e n i e m tej p o s t a w y sta si J a m e s C a g n e y , a k t o r n o w e g o t y p u , nieadny, brutalny, m s k i " , nie majcy dla k o b i e t u m i e c h u .

Dlatego obok f i l m w b e z s t r o n n e g o o p i s u " szybko zaczy si pojawia filmy zastanawiajce si nad przyczy nami za i metodami jego wykorzenienia. W j e d n y m z nich (Anioowie o brudnych twarzach M. .Curtiza, pracujcego w Hollywood Wgra) bohater pozytywny, ksidz, zadaje sobie pytanie: Jaki sens ma goszenie uczciwoci, jeli wszdzie w o k nas wanie nieuczciwo zwycia? Najwaniejszym z filmw szukajcych wyjcia by Wrg publiczny Williama Wellmana (1931). Jego scenarzystami nie byli skoszarowani w H o l l y w o o d pisarze, ale dwaj c h i cagoscy dziennikarze*, w codziennej praktyce redakcyjnej oswojeni z zagadnieniem. Chcieli wykaza odpowiedzial no caego spoeczestwa za zdziczenie obyczajw. Po kazywali chopaka, ktremu ndza zamykaa dostp do klubw, kabaretw i ciekawszego ycia. Od d r o b n y c h kra dziey, poprzez f a c h o w e wamania jego droga prowadzia do gangu, ktry bardziej ni policji obawia si k o n k u r e n cyjnych szajek**. Dopiero terS, kiedy filmy gangsterskie zaczy poka zywa palcem na krzywdy spoeczne jako przyczyn za, podniosa si fala protestw. Porwanie synka pilota L i n d bergha i zuchway rabunek miliona dolarw w c h i c a g o skiej firmie Koch and C o m p a n y zaczto przypisywa demoralizatorskiemu w p y w o w i f i l m w gangsterskich. Przeciwstawia si im nowa, w p y w o w a organizacja, Le g i o n Przyzwoitoci, ktrej kampaniatrafia na pewne prze sycenie widza amerykaskiego filmem gangsterskim. T o istnienie dzielnic ndzy p o w o d o w a o ow fal zbrodni pisa historyk Richard G r i f f i t h . Ta nieprzy jemna teza, bardziej ni obawa przed zdeprawowaniem widza, spowodowaa bojkot gatunku". Bojkot odnis s k u tek. Po 1934 r. filmy gangsterskie, niosce w kadym razie jak cz prawdy o Ameryce, zniky z ekranw.

USA TARZANY I KING KONGI

Z b l i o n y m g a t u n k i e m by f i l m przygodowy. Po w p r o wadzeniu dwiku szczeglnym wziciem cieszyy si tu tematy egzotyczne. Ale uczciwy dokumentalizm w stylu Flaherty'ego nie by dla H o l l y w o o d dostatecznie komer cyjny. Mistrzem gatunku okaza si William S. Van Dyke, ktry umia k o m p r o m i s o w o godzi zamorskie pejzae

* C h i c a g o , b a r d z i e j ni j a k i e k o l w i e k i n n e m i a s t o USA, b y o w o w y m czasie s t o l i c " g a n g s t e r y z m u . ** Jedn z n a j m o c n i e j s z y c h scen f i l m u jest m o m e n t , kiedy m a t k a b o hatera nic nie w i e d z c o j e g o p o d w j n y m y c i u , o t w i e r a na d z w o n e k w e j c i o w e d r z w i , przez k t r e w p a d a p o d w a s n y m ciarem t r u p syna.

84

bohatera dozna znacznej, ale sympatycznej koloryzacji. Tu przed wojn zdoby sobie obywatelstwo na terenie sensacji film katastroficzny", tj. film, ktrego point bya jaka efektowna katastrofa, zrobiona z kosztownym roz m a c h e m , moliwa do pokazania t y l k o w w i d o w i s k u k i n o w y m . Takimi filmami byy Huragan Forda, Chicago Henry Kinga (wielki poar), San Francisco Van Dyke'a (fascynu jce trzsienie ziemi), Suez Allana Dwana (rozpad o g r o m n y c h cystern w o d n y c h ) . Poczesne miejsce w p r o d u k c j i lat trzydziestych zaja fantastyka. Zwaszcza f a n t a s t y k a czarna", majca jey wosy na gowie. Specjalizujca si w tej materii w y t w r n i a Universal w filmie Frankenstein (1931) powoaa do istnie nia p o t w o r n e g o robota (o t o p o r n y c h rysach aktora Borisa Karloffa). Podobnie jak praski Golem wyamuje si on spod wadzy twrcy, by da upust z b r o d n i c z y m skonno c i o m . Oczywicie o p n o c y , wrd wistu w i c h r u i wycia psa. Poniewa straszenie ludzi okazao si d o b r y m intere sem, wkrtce wystartowa konkurencyjny okropek, Ksi Dracula, wampir ywicy si ludzk krwi. Ekspresjonizm niemiecki te straszy wampirami (Nosferatu by w linii prostej przodkiem Draculi), ale u A m e r y k a n w nie byo plastycznych czy stylistycznych ambicji Niemcw, a t y l k o
Czowiek z blizn

Trader H o r n

z biaymi aktorami udajcymi t u b y l c w , a elementy rodzi mego f o l k l o r u z sentymentalnymi scenariuszami, wysma o n y m i w Ameryce. Obok n i e u n i k n i o n e g o Tarzana nakr c i Van Dyke Trader Horna, Eskimo i Nenit, kwiat Hawany oraz Poganina, w ktrym tustawy Ramon Novarro rozpta wiatow mod na gitary hawajskie. O b o k westernw z ich klasykiem, Dyliansem Forda, w powszechne uycie weszy tematy z kolonialnej mitolo gii angielskiej, umoliwiajce w d r w k i w czasie i prze strzeni od piratw na M o r z u Karaibskim do p o d b o j u Indii, od w o j n y krymskiej do powstania bokserw w C h i nach*. Charakterystycznym klasykiem w tej grupie jest Bengali (1935) Henry Hathawaya, ktrego bohaterami s trzej oficerowie brytyjscy w Indiach. Prowadz oni wy praw przeciw plemionom walczcym o wolno. Tema tem f i l m u jest wycznie h o n o r onierza angielskiego, Hindusi natomiast pokazani s jako zdziczae hordy, kt rych o k r u c i e s t w o a nadto usprawiedliwia stosowanie wobec nich represji. Podobnym zapoyczeniem z mitologii francuskiej Legii Cudzoziemskiej byo Maroko Sternberga z Marlen Dietrich i Gary C o o p e r e m . Z hagiografii r e w o l u cji meksykaskiej skorzysta natomiast Jack Conway w filmie Viva Villa!, w k t r y m yciorys autentycznego

* P r z e c h w y t y w a n i e t e m a t y k i b r y t y j s k i e j miao by w r o z u m i e n i u H o l l y w o o d u a r g u m e n t e m z a zbdnoci s a m o d z i e l n e j k i n e m a t o g r a f i i a n g i e l skiej.

B5

USA PUBLICZNO TO DWUNASTOLETNIE DZIECI

denie do wywoania maksimum grozy rodkami r e a l i stycznymi". Inny rodzaj fantastyki stanowiy filmy oparte na dosko naoci t r i c k w t e c h n i c z n y c h . W dziedzinie doskonaoci technicznej H o l l y w o o d istotnie miao czym si pochwali. W King Kongu (1933) Ernsta Schoedsacka mapa mons trualnych rozmiarw atakowaa Nowy Jork, wazia na szczyt Empire State Building i rkami zgarniaa z powietrza samoloty, ktre j ostrzeliway. Ambitniejsza bya w tym samym roku prba ekranizacji Wellsowskiego Niewidzial nego czowieka Jamesa Whale, z ktrej pozostaj w pa mici przede wszystkim nieskazitelne technicznie odciskajce si m i a r o w o w wieym niegu lady niewi dzialnych stp czowieka. Wielki rozwj kinematografii rozrywkowej w tym okre sie z pewnoci by w jakiej mierze zwizany z zapotrze bowaniem spoeczestwa na odprenie i ucieczk od kry zysowych kopotw c h o b y przez ptorej godziny k i nowego seansu.

Dwa sowa nale si melodramatom, podawanym z reguy w sosie sentymentalizmu i o b l i c z o n y m przede wszystkim na pikniejsz poow w i d o w n i . Stanowiy cigle ogromn cz p r o d u k c j i , bardzo rzadko natomiast przekraczay granic dzielc dzieo sztuki od tamowej konfekcji. Poniej tej granicy zasmucajco czsto o d n a j dujemy nazwiska wielkich i najwikszych, co oczywicie nie oznacza, e o p u c i ich nagle talent i dobry smak. Oznacza to po prostu, e byli zwizani kontraktem z p r o d u c e n t e m , ten co im zleci do w y k o n a n i a , a oni usiowali co najwyej uratowa, ile si dao. Wynurzao si z przecitnoci to przede wszystkim, co znajdowao usprawiedliwienie dla jaskrawych efektw w sferze psychologii albo w sferze uczucia. Taka np. Droga bez powrotu Tay Garnetta, opisujca nostalgiczny romans skazanego na mier i nieuleczalnie chorej gruliczki, moga bez t r u d u sta si kiczem, spekulujcym na skonnoci widza do a t w y c h wzrusze. Ocalia film dy skrecja i prostota, z jak reyser potraktowa temat. Podobnie w Peter Ibbetsonie Hathawaya, gdzie do absurdalna historia miosna, koczca si poczeniem kochankw w zawiatach, zainscenizowana bya z rzadk delikatnoci, w ptonach i niedomwieniach. A m b i t n i e j szy od nich, c h o nie pozbawiony teatralnoci, by Ska mieniay las (1936) Archie Mayo, gdzie u boku modziutkiej i naiwnej Bette Davis spotkay si dwa wielkie mity amery kaskie: mit trampa, ucieleniony przez ksiycowego Leslie Howarda, i mit gangstera, reprezentowany przez bezwzgldnego i niezalenego Humphreya Bogarta. Orientacj w gszczu amerykaskich melodramatw utrudnia d o d a t k o w o waciwy tej kinematografii antyintelektualizm. T r u d n o g r u p o w a te f i l m y wedug filozofi c z n y c h czy artystycznych t e n d e n c j i , jeli tendencji t y c h brak lub jeli ujawniaj si ukradkiem nie w filmie, a wbrew n i e m u . Kodeks Haysa czuwa nieustannie, by take za porednictwem historii m i o s n y c h i d r a m a t w r o d z i n n y c h nie pojawio si za wiele rzeczywistych p r o b lemw, zmuszajcych do mylenia. Z wszelkiej protekcj korzystay natomiast d r a m a t y z myszk", rzewne historie c o f n i t e w przeszo, najchtniej w koniec XIX w., ktre n i k o g o nie raziy niepokojcymi aluzjami. Czsto byy to adaptacje literatury (niewietnej), niekiedy modzieowej. Z n a m i e n n y jest szalony sukces, z jakim spotkay si Mae kobietki (1933) George'a Cukora, ekranizacja powieci dla dorastajcych panienek Louisy M. Alcott. Publiczno kinowa ma umysowo dwunastolet niego dziecka owiadczy w s p p r a c o w n i k o m jeden z najwikszych p r o d u c e n t w H o l l y w o o d u na ni.prosz mi rwna, nie na amatorw awangardowych powieci!

USA MIECH W ZWARIOWANYM WIECIE"

Moe z t y c h wanie wzgldw Ameryka bya j e d y n y m krajem, w k t r y m komedie nabieray niekiedy wikszego znaczenia ni dramaty. Pocztek okresu d w i k o w e g o sta p o d znakiem ko medii Lubitscha. Staremu wydze udao si z nietknitym laurem w k r o c z y w now t e c h n i k ; ba, w o m a w i a n y c h ju k o m e d i a c h muzycznych by nawet nowatorem i odkrywc. Potem w r c i do komedii dramatycznej, zawsze lekko zahaczajcej o teatr. Podobaa si ona A m e r y k a n o m sw ironi, ktra nigdy nie przeradzaa si w satyr, erotyz mem, ktry nigdy nie popada w konflikt z kodeksem Haysa, amoralizmem, ktry n i g d y nie by demonstracj adnej postawy. W Zotych sidach (1932) rzecz toczy si na wyynach 87

towarzyskich, gdzie o b o k potentatw i nuworyszw szczegoln wytwornoci manier i strojw odznacza si para zodziei hotelowych. Ta dzielna i sympatyczna d w j k a robi p o d o b n e wistwa, co l u d z i e z towarzystwa", ale ryzykuje wizieniem, gdy tamci zawsze uchodzi bd za lumina rzy. W Sztuce ycia bohaterka jest dla odmiany bigamistk, ktra albo nie moe si zdecydowa na adnego z d w c h u k o c h a n y c h , albo d e c y d u j e si rwnoczenie na obu i pod koniec zgodnie odchodzi z nimi w sin dal. I tu take Lubitsch ani nie g r o m i , ani nie gloryfikowa. Sam rozba w i o n y , zabawia spoeczno, wrd ktrej y, obserwo wa j z penym w y r o z u m i e n i e m , niczym si nie gorszc. W miar u p y w u lat komedia sytuacyjna wchaniaa wicej elementw rzeczywistoci amerykaskiej ni dra maty psychologiczne, c h o odbijaa te elementy w krzy w y m zwierciadle. Obiad o smej Cukora (1933) by sentymentalno-satyryczn komedi o oszaamiajcej obsa dzie t y p u a l l stars", bawi zrcznym spleceniem wielu

Maroko

S k a m i e n i a y las (w r o d k u Leslie H o w a r d , Bette Davis i H u m p h r e y B o g a r t ) Mr S m i t h jedzie do W a s z y n g t o n u

wtkw, ale pozwala zauway w tle grone cienie g o s p o darczej depresji.atweycie* Mitchella Leisena (1936) jest yciem modego redaktorka z niepowanego pisma, g o e g o jak wity turecki, ktry niespodziewanie zostaje f a w o r y t e m miliarderki: zamieszkuje w paacu, beztrosko p o w o d u j e krach na giedzie i nie daje si porwa m o l o c h o w i zarabiania dolarw. Szczliwie si skoczyo (1938) Williama Wellmana w y k p i w a o obyczaje bulwaro wej prasy. Z bohaterki rzekomo poraonej radem i rze k o m o skazanej na rych mier robia ona bohaterk na rodow, ktrej wejcie witano uroczyst minut milczenia i ktrej nard szykowa za ycia wspaniay, uroczysty po grzeb. miech, ktry budziy te komedie, nie by bez mylny. Najwiksz indywidualnoci by jednak ywioowy Sycylijczyk, Frank Capra. W czowce hollywoodzkiej re prezentowa on mniej liczn grup t w r c w , nie zwizan z intelektualn lewic. Wyraa aspiracje klas rednich, ktre nie pragny wprawdzie przebudowy ustroju, ale byy dostatecznie przeraone i znkane kryzysem, by ich zupenie nie nci status quo. B r a k wiary w siebie i zaufa nia do poprzednich ideaw pisa Lewis Jacobs ros nce zniecierpliwienie i niezadowolenie z wariackiego wiata, wyraziy si w poparciu dla komedii satyrycznej i samokrytycznej". Wyrazem tej filozofii u Capry (i cile z nim w s p p r a c u jcego znakomitego scenarzysty Roberta Riskina) bya posta milionera, bohatera pozytywnego, ktry jednak, by zasuy na sympati widza, musia nieraz dosta przty czka w nos, nawrci si albo ujawni dziecic naiwno duszy. Tak byo w Ich nocach (1934), gdzie mody Clark Gable ujarzmia nieznon crk milionera i po niezliczo nych utarczkach zostawa jej mem. Tak byo w Panu z milionami (1936), gdzie milionerem zostawa nagle nie okrzesany, ale sympatyczny farmer (Gary Cooper) i zwy cisko walczy z w p y w o w y m i cwaniakami o fortun, ktr zamierza o b r c i na szczytne cele. Tak byo w Nie moesz wzi tego z sob (1938), gdzie zoliwy milioner o d n a j dywa w sobie czowieczestwo, nauczony przez mdrego starca... gry na okarynie. Arcydzieem Capry, szczytem jego kariery, by film Mr Smith jedzie do Waszyngtonu (1939), doskonay przykad rooseveltowskiej pedagogiki spoecznej. Naiwny dryblas z p r o w i n c j i zosta w y b r a n y posem, bo lokalna klika chciaa mie powolne narzdzie. Przejrzawszy jednak wyznaczon sobie rol, stawa okoniem i walczc pozor nie bez szans wygrywa. Skautowska moralno boha tera przypominaa niekiedy naiwny optymizm samego
* Polski t y t u e k r a n o w y : Anonimowy kochanek.

autora, ale w gryzcej satyrze na demokracj i przekup stwo politykw nikt dotd nie posun si dalej od Capry. Z k o m i k w starej daty nie udao si przekroczy b a r i e r y dwiku" Busterowi Keatonowi, ktrego komizm by nade wszystko wizualny. Prbowa szczcia w paru f i l m a c h dwikowych, potem za z niebywa szybkoci p o p a d w zapomnienie. Podobnie, cho mniej okrutnie obszed si los z Haroldem Lloydem, ktry take nie nagi si do w y m a g a komedii dialogowej, ale przeduy dawne sukcesy wymylajc przy pomocy swoich gagmanw seri d o w c i p w opartych na dwiku. O p r n i o n e miejsca nie pozostay jednak puste. Z ka baretw i music-hallw przysza nowa generacja k o m i kw, obyta ze sowem i piosenk. N o w y m boyszczem publicznoci sta si Eddie Cantor, niewysoki niedorajda, ktremu wszystko si udawao. Para k o m i k w ekscentrycznych Laurei i Hardy, nazy w a n y c h w Polsce Flipem i Flapem, wyzyskiwaa, jak przed nimi Duczycy Pat i Patachon, kracow o d m i e n n o w a r u n k w zewntrznych. Dugotrwaa ich kariera zawie raa m o m e n t y bardzo d o b r e g o kina (Bradiaba, 1933) i nie za czsto zbaczaa w regiony zego smaku. Wikszymi indywidualnociami byli niewtpliwie: Wil liam O Fields, mniej znany w Europie, rasowy k o m i k o kart o f l o w a t y m nosie, z przylepionym do wargi cygarem, oraz jedyna w t y m towarzystwie kobieta, pulchna Mae West. Jej pene ksztaty, wyzywajcy sposb bycia, brak jakiejkol wiek tajemniczoci waciwej w a m p o m " , wreszcie scena riusze jej p o m y s o w y c h komedii*, nic sobie nie robicych z u w i c o n y c h tabu amerykaskiej moralnoci wszystko to cigno na jej gow g r o m y lig obyczajnoci i zmusio do wycofania si z filmu. Najbardziej oryginalnym zjawiskiem w komedii stali si jednak bracia Marx: G r o u c h o , Harpo i C h i c o . Ich Mapi interes i Kacza zupa (1931, 1933) odnowiy gust do czy stego nonsensu, ktry po raz pierwszy na ekranie okaza si piekielnie mieszny. Inna rzecz, e absurd w sferze czysto obrazowej nie by atwy do osignicia i d o p i e r o dwik pozwoli ujawni k o m i z m nieoczekiwanych wsp zalenoci midzy sowem a obrazem. Jeden z braci stoi oparty o cian d o m u . Co robisz? pyta d r u g i . Podpieram cian. No to chod! Odchodz i ciana d o m u natychmiast si przewraca. Po w y s t a w n y m przyjciu G r o u c h o cauje do pani domu: Madame, przeyem niezapomniany wieczr! A widzc z a d o w o l o n y umiech g o s p o d y n i dodaje: Ale nie dzi. Na i n n y m przyjciu (od przyj i balw roi si w ich

filmach) G r o u c h o grzecznie umiecha si do g r u b e j i brzydkiej damy: Czy pani taczy? Tak! Tak! Ale ja nie! Na takich przyjciach niemy Harpo popisuje si gr na harfie, a Chico na fortepianie, po czym zwykle demoluj instrumenty wraz z caym otoczeniem, dajc tym upust t y p o w o amerykaskiej obsesji niszczenia-konsumowania. Filmw Marxowskich nie sposb opowiedzie, akcji nie wystarcza niekiedy nawet na kanw czc. Liczy si gag. Szalona trjka przypomina solistw z orkiestry jazzowej: wany jest nie oklepany motyw, tylko indywidualne waria cje. G d y bracia Marx wpadaj do salonu jak klowni na aren, to nie znaczy to, e lekcewa salony, ale e traktuj s e r i o a r e n " (Paul Gilson). K o m e d i a z w a r i o w a n a " (crazy) braci Marx proponowaa wiat zupenie nadrealny, w kt rym na obiad podaj elektroluks w sosie atramentowym. Na g r u n c i e rzeczywistego wiata pozosta Chaplin. Pocztkowo mona si byo obawia, e jak Keaton czy Lloyd i on take nie zaadaptuje si do w a r u n k w filmu dwikowego. Zwaszcza wobec wciekoci, z jak przyj nowy wynalazek. Ale jego wiata wielkiego miasta (1931) byy s k o c z o n y m niemal arcydzieem, gdzie kad

K a c z a 2 u

(Z | e w e j G r o u c h o Marx)

* Jak C h a p l i n , pisaa je najczciej sama dla siebie.

89

tam, midzy t r y b a m i , pojawia si jego gowa woajca ratunku. Kapitalista, by zmusi r o b o t n i k w do wikszej wydajnoci i skrci posiki, wprowadza maszyn do kar mienia. Maszyna wlewa przeraonemu Charliemu zup do ust, potem za konierz, potem psuje si i karmi wypadaj c y m i rubami, bezlitonie i w y t w o r n i e obcierajc usta po kadym k s i e " . Jak zwykle, ratuje ostatecznie Charliego (w absolutnym przeciwiestwie do braci Marx) niemiaa i niema mio. N a j g b s z e uczucia duszy s zawsze nieme" pisa ten ostatni Mohikanin kinematografii niemej. Sumujc wzloty i upadki kinematografii amerykaskiej lat trzydziestych, a take zestawiajc je z w y d a t n y m o b n i eniem poziomu sztuki filmowej caego wiata, przyzna trzeba, e przynajmniej przez pierwsz poow t e g o okresu A m e r y k a bez wtpienia przodowaa. Tu pow stao najwicej dzie w y b i t n y c h , tu przede wszystkim w y k u w a n o formalne podstawy nowej estetyki, w t y m kie runku spogldali z nadziej ludzie, wiele spodziewajcy si po nowej sztuce.

NIEMCY PRZED UPADKIEM

Po pierwszych sukcesach wprowadzenie dwiku jak ju wiemy przejciowo osabio ekspansj amery kask, ktra uderzya o bariery jzykowe. Usioway sko rzysta z tego dwie najwiksze kinematografie Europy: n i e m i e c k a i francuska. Istniay nawet zaawansowane plany wsplnego f r o n t u przeciw USA, ktrego utworzenie natrafio jednak na opory, najpierw jzykowe, a potem polityczne. Niemniej jednak Niemcy stay si j e d y n y m poza A m e ryk krajem, w ktrym t w r c y f i l m o w i nie dali si oniemie li now technik i poczynili zdumiewajco szybkie p o stpy. Po okresie zastoju w ostatnich latach kinemato grafii niemej lata 192932 byy dla Niemiec d r u g i m z o t y m wiekiem", raptownie u r w a n y m przez dojcie do wadzy Hitlera. Pierwszym filmem d w i k o w y m , ktry zyska uznanie krytyki i masowy sukces u widzw, by film dokumentalny Waltera Ruttmanna Melodia wiata, monta do d o w o l n i e powizanych zdj z w y p r a w y pewnego statku na Daleki W s c h d . A m b i c j e filozoficzne tego dzieka opisa entuzja stycznie Siegfried Kracauer: o b j o ono cao dziaal noci ludzkiej, struktury architektoniczne, t y p o w e f o r m y mioci, rodki transportu, wierzenia religijne, armie i ro dzaje rozrywek, obrazy wojen i s p o r t u " . Ogldany dzi film rozczarowuje atwizn skojarze i pretensjonalnoci efek tw. Nie uderza nas bowiem to, co wtedy byo o d k r y c i e m : ostra selekcja dwikw, monta obrazu cile d o p a s o -

Dzisiejsze czasy (Charies C h a p l i n )

reakcj widza z gry obliczono i w y w o a n o w sposb nieo m y l n y . Film mia podkad muzyczny. Sowo natomiast pojawiao si tylko na pocztku. Dygnitarz i wystrojona dama odsaniali pomnik P o k o j u i D o b r o b y t u " . Ich prze mwienia stanowio nieartykuowane gganie, bdce karykatur podwjn: i filmw m w i o n y c h , i uroczystych mw. Po odsoniciu p o m n i k a okazywao si, e p o d plan dek spa bezrobotny wczga, Charlie. Charlie ratowa ycie pijanemu milionerowi, ten o b s y p y w a go faworami, ale przestawa poznawa po wytrzewieniu. Kontrasty A m e r y k i z pocztku lat trzydziestych przekuwa Chaplin w ponury gag: Charlie jadcy limuzyn milionera, ale bez grosza przy duszy, wyskakiwa z wozu, by odebra innemu wczdze znaleziony przez tamtego niedopaek. W 1935 r. zrealizowa C h a p l i n Dzisiejsze czasy, ostatni bodaj film niemy na wiecie. Film by tak bogaty w p o mysy, e a formalnie niejednolity. Sceny mimiczne Charliego zyskay tu now jako dyskusji wiatopogldowej. Film jest pamfletem na maszynizm, prac tamow, ktra zabija indywidualno. Jest protestem czowieka przeciw wszechwadztwu nieobliczalnej dla maszyny. Charlie-robotnik wybija niechccy may klinik i kadub olbrzy miego okrtu spywa raptem do w o d y . Majster Charliego porwany zostaje w koa rozpdzonej maszyny i to t u , to

90

w Bkitnym aniele* (1930), opartym na powieci Henryka Manna P r o f e s o r Unrat". T y p o w y belfer pruski (Emil J a n nings) w p a d a w sida tancerki Loli-Loli (Marlena Dietrich) i p o d jej w p y w e m stacza si na dno. Adaptacja daleko odesza od o r y g i n a u , zmieniajc tonacj ironiczn na okrutn. Sternberg dziedziczy wyrazisto po ekspresjonizmie: zarwno malarsko pokrzywione d a c h y miast, jak i ndzne zauki z latarni i kotem s zbyt w y m y l o n e , by wierzy w ich realno. Dziedziczy te po Kammerspielu: mroczne wntrza, pene kontrastw czerni i bieli, przyta czajc symbolik. Natomiast nowe i trafne byo ujcie dwiku: realizm d i a l o g w w y z b y t y c h gadatliwoci, prze rywanych wyrazistym milczeniem, oraz charakteryzowa nie rodowisk (klasa szkolna, kabaret) t y p o w y m dla nich szumem gosw. Upokorzenie profesora mona byo co do siy efektu porwna j e d y n i e z w y r a f i n o w a n y m erotyzmem postaci Loli-Loli. Marlena Dietrich s t w o r z o n y m tu typem kobiety o niskim, nieco n o s o w y m gosie, cigajcej kl sk na kochajcych j mczyzn, optaa f i l m , jak profe sora Unrata**. Krtki rozkwit niemieckiego filmu d w i k o w e g o tu przed Hitlerem zaznaczy si k i l k o m a arcydzieami nie tylko nieskazitelnymi formalnie, ale wiele mwicymi o stanie umysw w rozdzieranych sprzecznociami Niem czech. Filmy te rzadko zahaczay bezporednio o polityk, a jednak nie byy od niej dalekie, skoro wszyscy ich t w r c y wyemigrowali po poarze Reichstagu. Niestety, jak to pre cyzyjnie w y w i d Kracauer w synnym dziele O d Caligariego do Hitlera" niezdecydowany liberalizm t y c h dzie nie apelowa do sumie, nie nakania do dziaania ani nawet do czujnoci. By bezradny wobec si, ktre uzna za nienawistne, ale nieuniknione. Pierwszy dwikowy f i l m Fritza Langa, nadal uwaa nego za g w n e g o reysera Niemiec, powraca ze wiata utopii do wspczesnoci, do historii gonego w a m p i r a z Dusseldorfu", Kiirtena. Film M-morderca (1931) poka zywa maego, niepozornego mieszczucha o tpej twa rzyczce i n a p u c h y c h powiekach (Peter Lorre), gwid cego T a n i e c szkieletw" Saint-Saensa, gdy szed d o k o nywa kolejnego morderstwa. Dwik akcentowa tu d w o i sto postaci, o ktrej zeznawaa zdumiona g o s p o d y n i : J a k e to? Taki porzdny czowiek?" Publiczno nie wyczuwaa w tym ostrzeenia przed epok Himmlerw. O r y g i n a l n i e zastosowano dwik w scenie, w ktrej mor derca stroi miny przed lustrem: towarzyszya temu telefo niczna rozmowa ministra z prezydentem policji o konie cznoci zapania przestpcy, p r o w a d z o n a oczywicie

B k i t n y a n i o (od prawej Emil J a n n i n g s i Marlena Dietrich)

M M o r d e r c a (Peter Lorre)

wany do rytmw m u z y c z n y c h , przemylne wplatanie dwikw naturalnych w specjalnie komponowan m u zyk. Zaraz potem przybyy g o c i n n i e z A m e r y k i von Stern berg zadziwi opanowaniem n o w y c h r o d k w wyrazu 91

* Z p r z y c z y n c e n z u r a l n y c h polski t y t u f i l m u z m i e n i o n o na Niebieski motyl. " A take S t e r n b e r g a , ktry zawiz j do USA i realizowa p o t e m s c e n a r i u s z e specjalnie d l a niej pisane, k t r e n i e u c h r o n n i e staczay si po r w n i p o c h y e j , a S t e r n b e r g przesta by w i e l k i m S t e r n b e r g i e m (Maroko, X-27, Blond Venus).

zupenie gdzie indziej. Nie policja chwytaa jednak w k o cu morderc, tylko podziemny syndykat przestpcw, bo bohater gwaci kodeks moralny uczciwego przestpcy. Nastpowaa wietna scena, nie do pomylenia w filmie n i e m y m : bohater ucieka pustymi ulicami przed obaw; osaczajcy go zoczycy byli niewidoczni, dawali zna 0 sobie przecigymi g w i z d a m i ; kady z gwizdw smaga morderc, kluczcego i zawracajcego p o d ich w p y w e m . Nastpny film Langa Testament doktora Mabuse mia wiadomie jak twierdzi pniej Lang oskara hitle ryzm. Analogie pomidzy szajk b a n d y t w hipnotyzuj cych wiat, by w t r c i ludzko w przepa przeraenia", z b o j w k a m i Hitlera byy jednak zbyt odlege, mao u c h wytne dla widza. Film by nie tyle protestem, ile raczej w i a d e c t w e m m a g n e t y c z n e j wadzy h i t l e r o w c w nad umysami bezkrytycznych mas. Palm pierwszestwa wydziera Langowi Pabst, kt rego psychologiczne zainteresowania z poprzedniego okresu wyranie ustpiy s p o e c z n y m . Jego Front zachod ni 1918* i Braterstwo ludw (1930 i 1931) w do abstrak cyjny sposb nawoyway do zblienia francusko-niemieckiego. W pierwszym filmie obraz w o j n y konsekwentnie polemizowa z jej wersj hurrapatriotyczn, zatrzymujc si na brudzie i b r z y d o c i e w sensie nie t y l k o m o r a l n y m , ale 1 fizycznym. Masakra oddziau bya dzieem nie wroga, lecz wasnej artylerii. Wystp klownw, majcy nie na front rado i odprenie, by gupi i niesmaczny. Nie f o l g o w a Pabst take t y o m : w przejmujcej scenie matka nie moga biec na spotkanie z u r l o p o w a n y m synem, bo baa si stra ci miejsce w o g o n k u . Film koczy si napisem K o niec?!" W realizacji stara si reyser o akcenty auten t y z m u . A do samego niemal koca o d m a w i a sobie muzyki, jako elementu nierealistycznego. W Braterstwie ludw to samo denie przenis na zdjcia wiadomie naladujce kronik. C h o d z i o o kata strof w kopalni wgla na granicy niemiecko-francuskiej. Surowe szlabany graniczne, rodzce szowinizmy, p o d n o siy si w czasie akcji ratowniczej. To ekipy niemieckie jechay ratowa towarzyszy f r a n c u s k i c h . Po akcji wszystko wracao do normy, kamera ironicznie notowaa symetry czne gesty urzdnikw g r a n i c z n y c h . Czoowy sukces Pabsta, Opera za trzy grosze (1931), za wielk niekonformistyczn sztuk Brechta o d c h o d z i od realizmu. Film, stylizowany na pie dziadowsk, z r y t m i zowa kompozytor Kurt Weill p o p u l a r n y m i do dzi s o n gami, w ktrych Ernst Busch, g a r d o w o akcentujc wszy stkie rrr, dosadnie komentowa akcj. Z szyderstwem wysokiej prby przedstawiaa Opera u m o w n y Londyn epoki wiktoriaskiej, rzdzony z podziemia przez trzy

Dziewczta w m u n d u r k a c h

sprzymierzone siy: bandytw, ebrakw i policj. Kpina z szacownych instytucji wiata m o n y c h dosigaa szczy t u , gdy orszakowi k o r o n a c y j n e m u przecina d r o g p o c h d zgrai ebrakw. Jeszcze jaskrawszej drwiny dopuszcza si Pabst w zakoczeniu*, gdy k o n c e r n bandytw zakada legalny bank, ktrego dyrektorem mianowa przekupnego szefa policji.
Czowiek, prosz pastwa, Gdy ma pusty trzos, Robi musi drastwa, Taki jego los.

Obok d w c h w i e l k i c h , Langa i Pabsta, h o n o r o w e miejsce zaja kobieta, Leontine Sagan, znana z jednego, ale w y b i t n e g o f i l m u Dziewczta w mundurkach (1931), o b w o a n e g o w Niemczech najlepszym filmem r o k u , a w USA najlepszym niemieckim f i l m e m w ogle. By to f i l m o pruskim pensjonacie dla b o g a t y c h dziewczt, z ktrych kada miaa v o n " przed nazwiskiem. Osi byy marzenia

* Film w y w i e t l a n o w Polsce p o d a b s u r d a l n y m , s p r z e c z n y m z j e g o i d e o logi t y t u e m Najedcy.

* K w e s t i o n o w a n y m przez B r e c h t a , a j e d n a k u t r z y m a n y m d o k a d n i e w j e g o s t y l u . B r e c h t p o s t u l o w a m i a n o w i c i e sztuk podkrelajc f i k c y j n o w i d o w i s k a oraz a k t o r s t w o d y s t a n s u j c e w y k o n a w c o d k r e o w a n e j p o s t a c i ( V e r f r e m d u n g s e f f e k t ) , a to w c e l u s k u t e c z n i e j s z e g o s p r o w o k o w a n i a u m y s o w e j a k t y w n o c i w i d z a . Sztuka b u r u a z y j n a , z d a n i e m B r e c h t a , a p e l u j e j e d y n i e d o u c z u , zmierza d o e m o c j o n a l n e g o w s p u c z e s t n i c t w a , k t r e usypia z m y s k r y t y c z n y i kae g o d z i si z rzekom niezmiennoci wiata.

92

maej pensjonarki, spragnionej ciepa, ktra zakochaa si w swej w y c h o w a w c z y n i i, przeladowana, omal nie pope nia samobjstwa. wiat sztubackich kawaw i fotografii amantw f i l m o w y c h przypitych p o d awk? Tak, ale rzu cony na to szkoy-wizienia, gdzie, jak w wojsku, pobranie m u n d u r k a zmienia m i a o w r y g o r i p o s u s z e s t w o wszystkie przyniesione tu uczucia. Prusaczki jestecie, c r k i onierzy! krzyczaa w rozkazach dziennych dyrektorka, Fryderyk Wielki w s p d nicy Absolute O r d n u n g ! Ruhe! Strengstens verboten! Przez o k n o dobiegaa trbka wojskowa tam te koszary! Do interesujcych rezultatw doszli Niemcy w dzie dzinie kina rozrywkowego. Ze wszystkich operetek, ktre w pocztkach ery dwikowej pojawiay si o g r o m n i e licznie, najwikszym powodzeniem w Europie cieszya si spowita w Straussowskie walce operetka wiedeska, a wrd operetek wiedeskich ta, ktra urodzia si w Berlinie. By ni Kongres taczy (1931) Ericha Charella, berliskiego specjalisty rewiowego. Jako to posuy tu kongres wiedeski z 1815 r., ale nie chodzio o losy Europy, lecz o romans gronego cara Aleksandra z b l o n d wos rkawiczniczk, toczcy si raz w oszaamiajcych cesarskich komnatach, raz na l u d o w y m festynie. M o dzieczy erotyzm i urok naiwnej Lilian Harvey u boku d w o r n e g o Willy Fritscha z d e c y d o w a y o pirkowej lek koci f i l m u .
Triumf woli

Hitlerjunge Quex

Za Hitlera usiowano t lekko mapowa, daremnie. I ju bez Charella, ktrego zwolniono, jako nie nadajcego si do pracy w epoce n a r o d o w e g o przebudzenia". Zupenie nowy gatunek zapocztkowa film Emil i detektywi Gerharda Lamprechta. Urok jego polega na t y m , e yw akcj kryminaln prowadzi reyser tak, jakby chodzio o normalny film dla d o r o s y c h . I tylko od czasu do czasu przypomina, e szef operacji chodzi w krtkich majtkach. Ten t y p f i l m u , dla dzieci i o dzieciach, przejm Amerykanie, ze zmiennym zreszt powodzeniem. Ale zoty okres kina niemieckiego mia si ku k o c o w i , w miar jak coraz zuchwaej podnosi gow faszyzm. Nie93

z d e c y d o w a n i e niemieckiej lewicy liberalnej, odbijajce si w u c z c i w y c h , ale c h w i e j n y c h filmach Langa i Pabsta, zna lazo replik w j e d n y m tylko filmie, w antyfaszystowskim Kuhle Wampe (1932) Bugara Slatana Dudowa ze scena riuszem Brechta. T y t u f i l m u stanowia nazwa miasta bez d o m n y c h , skleconego w latach kryzysu na przedmie ciach Berlina. Film rozpadasi na kilka czci zwizanych tematem, ale beznadziejnie rozbienych formalnie. Naj lepsza bya pierwsza. Zaczynaa si od ukazania ng bez r o b o t n y c h , pedaujcych na rowerach, ktrzy natychmiast po w y j c i u dziennika pdzili p o d par adresw, gdzie ofia r o w y w a n o prac. M o d y bezrobotny, przeraony rozpacz rodziny, popenia samobjstwo. I znw pedaowali rowe rzyci. Ale pewien rower wisia n i e r u c h o m y na cianie. O jednego bezrobotnego mniej" gosi beznamitny po zornie komentarz. Koniec, majcy mwi o jednoci i sile postpowej modziey, ton jednak w nieznonym werbalizmie, ktrego nie rwnowaya przejmujca muzyka Hannsa Eislera. Tymczasem, zanim jeszcze H i n d e n b u r g podpisa no minacj Hitlera na kanclerza Rzeszy, pod brunatne sztan dary zgaszali si przyszli pupile goebbelsowskiej Reichsfilmkammer, zwaszcza grupa t w r c w f i l m w alpinisty c z n y c h . Nagle niezmiernie upolitycznieni, wzili si do filmw sawicych germask krzep i kult lepego posu szestwa. Luis Trenker robi to g w n i e za porednictwem widowisk historycznych. Arnold Fanek jedzi do Japonii, by nakrci bombastyczn Crk samuraja w d u c h u wsplnej ideologii osi B e r l i n T o k i o . Najwyej skoczya Leni Riefenstahl, osobista przyjacika Fuhrera. Jej Triumf woli (1934) by j e d n y m wielkim panegirykiem na cze ustroju. Tematu dostarczy Parteitag Dzie Partii w Norymberdze. Samolot Hitlera kry nad miastem pod dwiki marsza,,Horst Wessel Lied", potem za m o n u m e n talne parady i nocne marsze z p o c h o d n i a m i , fascynujco fotografowane, sawiy z religijn czci j e d n o narodu i wodza"*. Pomniejsi chwalcy n a r o d o w e g o socjalizmu zaczynali niemiao od uaktualnienia nacjonalistycznych legend o despotycznym Fryderyku Wielkim (Koncertna fletwSansSouci) lub podniecania si wyczynami ora niemieckiego w latach 191418 (Jutrzenka film o o d z i p o d w o d n e j ) . Oba w y m i e n i o n e filmy byy dzieem wiedeczyka Ucick y e g o , ktry w czasie w o j n y nie zawaha si przed realiza cj polakoerczego Powrotu. Od chwili dojcia do wadzy faszystom przestay wy starcza drogi porednie. Chcieli o t w a r t y c h gloryfikacji.

Od swoich jasnowosych, aryjskich reyserw, Harlana, Rittera, Wenzlera, domaga si Goebbels ustawicznie-hitlerowskiego Pancernika Potiomkina, hitlerowskich Towa rzyszy broni. Bez skutku. Czowiek z brunatnego tumu, apoteoza kryminalisty Horsta Wessela, p r o m o w a n e g o na g w n e g o herosa NSDAP, okazaa si tak niezdarna, e w ogle nie wesza na ekrany. Po g r u n t o w n e j przerbce, jako Hans Westmar, film o f i k c y j n y m herosie, zosta wygwiz dany za niski p o z i o m . Najwicej talentu wykaza jeszcze Hans Steinhoff w Hitlerjunge Quexie (1933), melodramatycznej historii syna komunisty, ktry ginie dla Fuhrera. Nawet faszysta francuski Brasiliach zmuszony by przy zna, e jest to f i l m dla grzecznych dzieci o idealnym nazicie". Naturalnie nie wszystkie f i l m y hitlerowskich Niemiec suyy propagandzie ustroju. Przeciwnie, skutkiem za mknicia d o p y w u amerykaskich westernw i f r a n c u skich komedii produkcja rodzinna wzrosa; starano si pokry samodzielnie zapotrzebowanie na brakujce ga t u n k i . T w r c y w y b i t n i , ale niehitlerowcy, mogli znale sobie ewentualn przysta gdzie w dziedzinie kaligrafii formalnej czy f i l m u r o z r y w k o w e g o . Nie byo ich jednak. Wyemigrowali waciwie wszyscy, ktrzy si liczyli. 12 lat filmu hitlerowskiego nie dorzucio sztuce filmowej ani j e d nego nazwiska. Niemcy przestali robi dobre filmy. Zaczli maszerowa.

FRANCJA TEATR W KONSERWACH?

Dla Francji, o d w r o t n i e ni dla Niemiec, pocztek ery dwikowej okaza si wrcz katastrofalny. Natomiast druga poowa lat trzydziestych przyniosa Francuzom takie sukcesy, e przejciowo stali si prawodawcami caego wiata filmowego. Pocztki byy o tyle trudniejsze ni gdzie indziej, e producenci i dystrybutorzy finansujcy pierwsze dwikowce francuskie starannie odgrodzili widza od f i l m w zagranicznych, ktre zdobyy ju pewien stopie d o s k o n a o c i . Z a r w n o Bkitnego anioa, jak i Dusze czarnych wywietlano z d w u l e t n i m opnieniem. Zamiast tego p r o d u c e n c i przy p o m o c y czwartorzdnych w y r o b n i k w od reyserii rzucili na ekrany popieszne i niezaradne adaptacje wszystkich przebojw teatralnych ostatnich kilkudziesiciu lat. Doszo do tego, e nieco mniej w u l g a r n e przedsiwzicie w postaci komedii Acharda Ja z ksiyca (1931) o b w o a n o arcydzieem. W krle stwie lepcw j e d n o o c y byli krlami... T y l k o w takiej sytuacji twrczej moga uzyska pewien rozgos dywersja teoretyczna w y b i t n e g o dramaturga Mar cela Pagnola. Owiadczy on w wywiadzie z Rogerem

* Leni Riefenstahl jest r w n i e autork d w c h c z c i w i e l k i e g o f i l m u o O l i m p i a d z i e b e r l i s k i e j z 1936 r. wito narodw i wito pikna. W r d 3 5 p a n o n i m o w y c h f i l m o w c w o d k o m e n d e r o w a n y c h d o f i l m u znalaz si sam Walter R u t t m a n n . Film b y n i e c o m o n o t o n n y i n u c y , nie p o z b a w i o n y a k c e n t w c z y s t o p r o p a g a n d o w y c h . S t a n o w i j e d n a k pierwsz powan p r b w y p i e w a n i a f i z y c z n e g o pikna c z o w i e k a i r a d o c i w y s i k u .

94

Regentem: L u d z k o dokonaa co najmniej trzech wiel kich wynalazkw: 1) d r u k u , 2) drukowania muzyki, czyli g r a m o f o n u , i 3) drukowania teatru, czyli kina dwikowe go... Film m w i o n y jest sztuk powielania, utrwalania i rozpowszechniania teatru... Caa technika filmu niemego, ktra miaa zastpowa sowo, nie zda si na nic w filmie m w i o n y m " . Od sw szybko przeszed Pagnol do czynw, powierzajc swoje sztuki innym do takiej wanie powierz c h o w n e j adaptacji, a pniej przenoszc je na ekran sa memu. Z tego wanie okresu w y w o d z i si charakterystyczne dla kinematografii francuskiej przewiadczenie, e dialog f i l m o w y musi by byskotliw szermierk sown, usian p o m y s o w y m i kalamburami i z o t y m i mylami". Ciekawe jednak, e w dalszej praktyce filmowej Pagnol odszed od swoich sztuk (i teorii). A d a p t o w a b o w i e m prowansalskie powieci i opowiadania Jeana Giono, pene d u g i c h k o n wersacji, ale pene te p o u d n i o w e g o pleneru, w i n n i c i pla cykw pod platanami. Angele, zwaszcza za ona pieka rza (1938, subtelne s t u d i u m starego rzemielnika zdradza nego przez m o d o n ; wielki Raimu b y w t e j roli szczerze wzruszajcy) okazay si filmami d o b r y m i . Nie dlatego jednak, e lekcewayy f i l m o w e rodki wyrazu. P o m i m o to. Na przeciwlegym ni Pagnol kracu znalaz si Ren Clair. Jako jeden z najsubtelniejszych u y t k o w n i k w j zyka kinematografii mia wiele do stracenia. Starannie p r z y g o t o w y w a swj debiut w nowej technice (1930). Komedia Pod dachami Parya odznaczaa si wielk eko nomi d i a l o g w (ich liczba nie przekraczaa przecitnej napisw w filmie niemym), w czym niektrzy krytycy dostrzegli protest przeciw d w i k o w i . Nie mieli racji. Clair nie obrazi si jak Chaplin na m i k r o f o n , t y l k o s p r b o w a wycign z nowej techniki estetyczne korzyci. Prawda, dialog jest u Claira w pogardzie: postacie rozmawiaj oddzielone od widza szyb albo po prostu ich gosw nie sycha, jeli tre rozmowy jest dostatecznie jasna. Ale bywa (po raz pierwszy!) i o d w r o t n i e : k o c h a n k o w i e sprze czaj si w c i e m n y m p o k o j u , obrazu nie ma, jest t y l k o dwik. Najlepsze sceny oparte byy na n i e s y n c h r o n i cznych poczeniach obrazu z dwikiem. W scenie bjki, toczonej obok t o r w k o l e j o w y c h , widzielimy walczcych, ale syszelimy nie ich krzyki, lecz gwizd manewrujcej obok l o k o m o t y w y . Gdy wreszcie daway si sysze krzyki walczcych, znika obraz b j k i , przesonity par z l o k o motywy. Wikszo scen Pod dachami Parya rozgrywa si na ulicy paryskiego przedmiecia, starannie w y b u d o wanego w atelier. Historia p o c z c i w e g o c h o p c a , piewaka ulicznego (Albert Prjean), i szajki zodziejaszkw p o c i g na Claira dlatego, e jak owiadczy Nino Frankowi k o m e d i a graniczy tu z d r a m a t e m . Pomyl pan o C h a p l i nie, o jego humanistycznej syntezie miechu i ez!" Pro fesja bohatera pozwolia w naturalny s p o s b (a nie na zasadzie o d e r w a n e g o numeru) wple w f i l m uroczy wal czyk Morettiego, ktry byskawicznie zawojowa wiat. 95

Przyjcie Dachw Parya byo ciepe, ale nastpna komedia Claira Milion (1931) bya t r i u m f e m , jaki rzadko spotyka f i l m o w c w . Wybitny krytyk paryski Alexandre A r n o u x pisa pod wraeniem premiery: Jestemy wiad kami narodzin arcydziea, i to w y b i t n i e francuskiego, jakie m o g o powsta t y l k o u nas". G d y b y posuy si wasn klasyfikacj Claira, m i e c h u " byo tu wicej, a e z " mniej. Ta p o g o za z g u b i o n y m losem loteryjnym powszechnie przyrwnywana bywa do baletu, w k t r y m wszystko za aranowane jest niebywale precyzyjnie, a rwnoczenie niezbyt serio. Mechanicznym r u c h o m bohaterw-marionetek o d p o w i a d a o p e r e t k o w y sposb wykorzystania m u zyki Van Parysa: c h r o w i z o c z y c w replikuje chr p o l i cjantw, gos sumienia piewa do w i a r o o m n e g o przyja ciela, klakson takswki splata si rytmicznie z melodi itd. Z t y m wszystkim zachwyty wspczesne premierze wydaj si dzi g r u b o przesadzone film zestarza si, jak mao ktry film tego okresu. A b y sprosta swej legendzie, do nastpnego f i l m u w y b r a Clair z n o w u w o d e w i l , Niech yje wolno! (1932), majcy jednak, jak wskazuje sam tytu, znacznie wiksze ambicje filozoficzne. Reyser pokaza zbiega z p o n u r e g o wizienia, ktry za pomoc r o d k w poznanych w wizie niu pracy tamowej, mechanizacji reorganizuje fa bryk g r a m o f o n w i zostaje milionerem. Odnaleziony przez towarzyszy z celi, daje si uwie u r o k o m wczgi i oddaje fabryk r o b o t n i k o m , ktrzy piknikuj i owi ryby, a maszyny same za nich pracuj. Naiwno zakoczenia przypomina Capr, sama za fabua staa si pniej natchnieniem dla Dzisiejszych czasw Chaplina; w sto sunku do tematu w y c z u w a o si tu jednak intelektualne wyrachowanie zamiast spontanicznoci. Tote zawrci Clair natychmiast ku paryskim przed mieciom i w 7 4 L / p c a z g o d n y m siebie wdzikiem, z e z k i
o n a piekarza

piosenk o d t w o r z y atmosfer l u d o w e g o wita, a na tej kanwie przedstawi historiadnej dziewczyny zakochanej w t r o c h l e k k o m y l n y m c h o p c u . Niestety, nastpny film Ostatni miliarder (1934) odwanie wychodzcy naprzeciw p r o b l e m o m dyktatury i kryzysu, nieco mniej byskotliwy od f i l m w p o p r z e d n i c h , dozna takiego niepowodzenia u publicznoci, e Clair opuci Francj na dugie lata. By rozczarowany. Napisa pniej na podstawie wasnych dowiadcze te gorzkie, ale trafne sowa: ,,W umyle zwy kego widza uczucie pikna budz jedynie przeycia tragi czne. zy, nawet wycinite r o d k a m i w u l g a r n y m i , wydaj si by czym godniejszym ni miech wywoany rodkami najsubtelniejszymi". W t y m samym roku 1934 umar w Paryu 29-letni Jean Vigo, jedyny nowy czowiek w kinematografii francuskiej pocztku lattrzydziestych. Vigo przeszed niezwyk szko ycia. Syn anarchisty Almereydy, ktrego podczas w o j n y (w 1917 r.) zamordowaa w wizieniu policja f r a n c u ska, w y c h o w y w a si od dziecka w atmosferze w r o g o c i . Prac w filmie rozpocz od niezmiernie zjadliwego pamfletu na sytego mieszczucha pt. A propos Nicei (1929). Paa ze sprawowania, jeszcze gwatowniejsza w tonie, wobec sprzeciww cenzury a do 1945 r. nie wywietlana publi cznie, bya o d b i c i e m o k r u t n y c h dowiadcze szkolnych Vigo. Byo to jednak duo wicej ni wspomnienie. B y r t o bunt przeciw hipokryzji oficjalnej pedagogiki. Gwatow no i drastyczno rodkw, bliskich niekiedy surrealiz mowi Psa andaluzyjskiego, wyjaskrawiay zo do granic absurdu, czyniy wrcz obraliwym ten pamflet, sawiy zwycistwo dziecicej anarchii nad gupot dorosych. Zupeny krach finansowy Pay skoni chorego ju i bardzo le sytuowanego Vigo do realizacji Atalanty, w e d u g do t u z i n k o w e g o scenariusza o yciu na barce rze cznej. Reysera zafrapowao zestawienie postaci modej, naiwnej dziewczyny, ktra zostaa on waciciela barki, i starego marynarza (Michel Simon), niesamowitego, szla chetnego, nieco zwariowanego. Po pokazie dla d y s t r y b u torw film m i m o paru entuzjastycznych recenzji uznany zosta dla swego dziwacznego liryzmu i brakw t e c h n i cznych za niekomercyjny. Bez z g o d y Vigo zaczto film kroi, kaleczy, a przejmujc muzyk Jauberta przemie szano z banalnym szlagierem, ktrego t y t u nadano ca e m u f i l m o w i . Ta w i a d o m o zdya jeszcze dotrze do umierajcego artysty, sprawiajc mu d o t k l i w y bl. Trzy filmy Vigo, buntownicze, g o r z k i e , mao k o m u znane, niemal natychmiast obrosy legend. Legenda d o pisaa im walory, ktrych te dziea utalentowanego, ale pocztkujcego t w r c y nie miay. O bdach montau pisano, e byy z a m i e r z o n y m rozrywaniem kadencji", o niezrcznym aktorstwie e dyo do p r y m i t y w n e j doskonaoci". Tymczasem legenda Vigo wyrastaa zna cznie mniej z istotnych cech jego f i l m w , wicej za z psychologicznych potrzeb wyrobionej w i d o w n i , przygn bionej rozmiarami upadku kinematografii francuskiej. Jak 96

Atalanta

piknie napisa biograf Vigo, Bolesaw Michaek, nie y wicy j e d n o s t r o n n y c h zudze co do jakoci jego filmw, legenda ta w y r a s t a z emocjonalnej potrzeby uszlachet nienia kina, awansowania go, nadania mu t r a d y c y j n y c h atrybutw t w r c z o c i . Bdzie to wic legenda o cierpieniu, walce, odwadze, geniuszu i buncie sprawach, ktre normalnie towarzysz twrczoci artystycznej, a w kinie zastpione s przez rzemioso, interes, rutyn i znajomo klienta... Jest ona czym niezbdnym moe nawet nie f i l mowi, ale wszystkim nam ktrzy sdzimy, e jest on sztuk". Wydaje si, jakby mier Vigo i wyjazd Claira stay si wstrzsem, przynoszcym ocalenie. W t y m samym roku 1934 pojawi si film Jacquesa Feydera Kobiety w jego yciu*, ckliwa historia zrujnowanego wiatowca, ktry zaciga si do Legii Cudzoziemskiej i w tancerce kabare towej dostrzega rysy kochanej ony. Scenariusz by na miar dotychczasowego kina francuskiego, ale nie reali zacja. Rol tancerki i ony da Feyder zagra tej samej aktorce, Marie Bell, natomiast gos tancerki zdubbingowa. Poza tym nowatorskim pomysem dwikowym film liczy si dziki zdumiewajcej postaci kabalarki (Franoise Rosay), wymieniajcej z bohaterem wspomnienia zmar ych mioci, a zwaszcza dziki mrocznej poezji r o d o w i -

O r y g i n a l n y t y t u : Wielka gra.

ska rozbitkw o niejasnej przeszoci, w ktrych tak zagustuje szkoa francuska. Czoowi t w r c y francuscy, wbrew sugestiom Pagnola, zerwali z supremacj dialogu i powrcili do niektrych osigni f i l m u niemego, zwaszcza do jego umiejtnoci kreowania atmosfery i operowania nastrojem. To zdecy dowao o sukcesie.

FRANCJA NA LEWO I BLIEJ YCIA

Wielki ruch umysw w lewo znalaz w 1935 r. swj wyraz w utworzeniu Frontu Ludowego. Zagroona przez niemiecki i rodzimy faszyzm Francja powoaa do rzdw lewic: socjalistw i postpowe mieszczastwo, sprzymie rzonych z komunistami. Krtkotrwae rzdy Frontu Ludo wego, zakoczone po d w c h latach rozpadem antyfaszy stowskiej koalicji, byy jednak korzystnym szokiem dla sfer artystycznych i s p o w o d o w a y wyodrbnienie si w kine matografii francuskiej d w c h kierunkw. Pierwszy by bliszy ycia. Wyciga wnioski z ideo wej sytuacji Francji, nacechowany by wiar w czowieka i lepszy.wiat. G w n y m rzecznikiem tego kierunku zosta Jean Renoir, syn wielkiego malarza, realista, natarczywie akcentujcy narodowy charakter swej twrczoci. Pierwszy w jego wielkim cyklu by Toni (1935), p d o kumentalny reporta z p o u d n i a Francji, pokazujcy w wielkim planie bohatera nie znanego w d o t y c h c z a s o w y c h filmach: sezonowego robotnika woskiego. Pozbawiony gwiazd a k t o r s k i c h , film uywa prostego wtku kryminal nego nie jako celu, ale jako rodka analizy s t o s u n k w midzy emigrantami a osiadymi chopami. Surowy styl filmu, daleki od normalnego wwczas epatowania byskot liwym efektem, zapowiada w niejednym neorealizm woski z lat 194550. W Zbrodni pana Lange filmie, ktry nastpi po Tonim pracownik upadajcego w y d a w n i c t w a z pomoc kolegw przeksztaca je w dobrze prosperujc spdziel ni. T y t u o w a zbrodnia polega na tym, e zabija on poprzedniego waciciela, usiujcego perfidnie przekre li dorobek spdzielcw. T y m razem bohaterami byli przedstawiciele rzeszy s k r o m n y c h p r a c o w n i k w umyso w y c h , w solidarnoci znajdujcy rozwizanie kopotw z a w o d o w y c h i osobistych. W identycznym d u c h u utrzyma Julien Duvivier Wielk wygran*, opowie o przyjani kilku b e z r o b o t n y c h , ktrzy wsplnie zakadali may hotelik na przedmieciu. Duvivier by jednak bardziej elastyczny na uytek eleganckich kin w c e n t r u m nakrci zako-

czenie skpane w m o d n y m pesymizmie (kobieta fatalna przyczyn rozpadu przyjani i upadku przedsiwzicia), natomiast kina peryferyjne pokazyway wersj z happy endem (wsplnicy przepdzali intrygantk i przyja triumfowaa). W 1936 r. nakrci Renoir film publicystyczny ycie do nas naley dla wsparcia akcji wyborczej komunistw; f r a g m e n t y Wycieczki na wie (wg Maupassanta) nie d o k o c z o n e arcydzieo, ktrego ocalae partie s penym ludzkiego ciepa hodem dla impresjonistycznych wizji ojca oraz Na dnie*, do teatraln i dalek od atmosfery oryginau przerbk Gorkiego. Szczyt tej wspaniaej kariery przypad na rok 1937, w k t r y m powstali Towarzysze broni. Jest to j e d n o z bez s p o r n y c h arcydzie X muzy, nasuwajce myl o jej nie s k o c z o n y c h moliwociach. Renoir: Zrealizowaem ten f i l m , bo jestem przeciw wojnie". Scenarzysta Charles Spaak: M w i m y tu, e woj na jest gupia i ohydna. e dawi ludzi s t w o r z o n y c h do innych celw, e tylko zawodowi o f i c e r o w i e lubi nosi mundury". Film malowa wiernie ycie obozu jenieckiego z 1916 r. (twrcy przeczytali 20

Towarzysze b r o n i

* Scenariusz ten mia realizowa Renoir.

Polski t y t u e k r a n o w y : Ludzie z zauka.

97

t o m w w s p o m n i e byych jecw). Ale to ze starym zam kiem, p o d k o p e m , ucieczk jest tylko pretekstem do wyra ania prawd oglniejszych. Jest w i e l k i m zudzeniem" (tak brzmi oryginalny tytu), e narody si nienawidz. Rwnoczenie jednak arystokrat-sztabowca francuskiego wicej czy z arystokrat-sztabowcem pruskim ni z paryskim mechanikiem czy plebejskim oficerem modego lotnictwa. Ta militarystyczna arystokracja, sympatycznie zreszt pokazana (wspa niae role Ericha von Stroheima i Pierre Fresnaya), ma poczucie swej zbdnoci w spoeczestwie mechanikw. Jej solidarnoci nie przekrela to, e Prusak musi zastrzeli przy prbie ucieczki francuskiego koleg. Ale nad tymi d w o m a odnios zwycistwo proci oficerowie, energi cznie uciekajcy ku n o w e m u yciu. Bogata tre mylowa f i l m u , pozbawiona prostackich, zbyt a t w y c h konkluzji na temat znikania z ycia o k r e l o n y c h si s p o e c z n y c h , ubrana jest tu w f o r m klasycznego realizmu, stanowi cego potem wzr dla caych pokole t w r c w . Marsylianka (1938) bya pierwszym w historii filmem sfinansowanym przez przyszych widzw, czonkw lewi c o w y c h organizacji. W roku monachijskiej kapitulacji pastw zachodnioeuropejskich przed Hitlerem Renoir przypomina, jak w 1792 r. lud przepdzi najedcw godzcych w jego zdobycze polityczne. Prba budzenia mas zawioda jednak, zarwno przez niekonsekwentn b u d o w scenariusza, jak i przez pewn intelektualn o s c h o reyserii. Ten nierwny film mia jednak znakomite m o m e n t y wietnie zalkniony Ludwik XVI*, pokazany mikkim i d o b r y m g d y nie jest krlem"; zrnicowanie rodowiska emigracji, w ktrym zaczyna si budzi wia domo zdrady ojczyzny. Ostatni przedwojenny film Renoira, Regua gry, u c h o dzi nie najsuszniej moe za czoowe dzieo mistrza. Prawd jest, e film stanowi zjadliw satyr na rozkad moralny g r n y c h stu tysicy" narodu oraz e r n o r o d no jego stylw i odwana niespjno poszczeglnych sekwencji skazaa film na niezrozumienie ze strony b u l w a rowej publicznoci. Dzi, gdy Regua gry jest ju czytelna dla wszystkich, a niekompetencje klas rzdzcych Francj przed klsk 1940 r. obnaone zostay przez sam histori, kierunek natarcia Renoira okaza si jak najsuszniejszy. Rwnoczenie jednak narzucony Regule schemat K a p r y sw Marianny", komedii Musseta sprzed wieku, ujawni, e nie jest on zbyt nony dla rozwinicia wielkich p r o b l e m w naszej epoki. Do kierunku reprezentowanego przez Renoira mona zaliczy take Nadziej (1939), jedyny film reyserowany przez wielkiego pisarza Andr Malraux na podstawie f r a g mentu jego ksiki o hiszpaskiej wojnie d o m o w e j . Reali zowano go w Barcelonie, w ostatnich dniach istnienia

Nadzieja

republiki hiszpaskiej. B r a k o w a o sprztu, pienidzy, d o b r y c h aktorw*. Psychologia bohaterw nie okazaa si zbyt przekonywajca, monta nie zapewni opowiadaniu cigoci, pewne za sceny kameralne trciy amator szczyzn. A jednak swymi scenami masowymi, realizmem opisw walki, autentyzmem szczegu, przypominaa Na dzieja d o b r e wzory f i l m u p o l i t y c z n e g o i staa si p o m n i kiem skazanej na porak walki. P o raz pierwszy rasowy pisarz bra si za film nie po to, by spieniy swj talent, ale by przeoy sw myl na jzyk innej sztuki" (Georges Charensol). Dojcie do gosu nowej t e m a t y k i , aspiracji mas l u d o w y c h , stao si moliwe dziki rozdrobnieniu struktury francuskiego przemysu f i l m o w e g o po porace (okoo 1935 r.) m o n o p o l i s t y c z n y c h k o n c e r n w Pathe i G a u m o n t co susznie podkreli Roger Manvell.

FRANCJA CZARNY ROMANTYZM OSAMOTNIONYCH

Obok n u r t u af irmujcego miaa szkoa francuska kieru nek d r u g i , stronicy od analiz socjalnych, zajmujcy si

* Rol t grat d o s k o n a y tragik, brat reysera, Pierre Renoir.

* Film w s z e d na e k r a n y d o p i e r o w 1945 r.

98

izolowan jednostk. Nazwano go niezbyt trafnie realiz mem p o e t y c k i m " . Dominujc cech bya niewiara w przy szo, bierny fatalizm, bezradne przeczucie nadchodz cej katastrofy. Bohaterami byli ludzie osamotnieni, sk ceni ze spoeczestwem oficjalnym, ludzie, ktrym ycie nie wyszo. Pochodzili z nizin spoecznych, czsto mieli proletariack twarz Jean Gbina i moe dlatego uywano w zwizku z nimi terminu realizm". By to jednak realizm pozorny i pozorna proletariacko. Bohaterowie ci nie wyraali ani de, ani zaintere sowa swojej klasy, rozmowy za, ktre prowadzili, g o d n e byy filozofw z jakiej literackiej kawiarni*. Tote, aby opisa ten nurt i jego bezsporne piknoci, nie trzeba bynajmniej odwoywa si do realizmu. Promotorami kierunku byli przede wszystkim scena rzysta i poeta Jacques Prvert oraz reyserowie Julien Duvivier i Marcel Carn. Ppe le Moko i U schyku dnia Duviviera, historia p o l i cyjna w tajemniczych murach algierskiej Kasby i senty mentalne epitafium dla e m e r y t o w a n y c h aktorw, miay, przy caej rnorodnoci rodowisk, wsplny t o n goryczy i rezygnacji. Na czoo f i l m w Duviviera w y b i si jednak bezspornie Jej pierwszy bal (1937). Daremno walki o szczcie jest m o t y w e m przewodnim tego f i l m u , j e d nego z najlepszych w dziejach kinematografii poetyckiej. Bogata wdowa, ktrej maestwo byo rozczarowaniem, szuka swych tancerzy, w p i s a n y c h w stary karnet balowy. Odnalezieni, w niczym nie przypominaj przystojnych,

Hotel du N o r d (Arletty)

Jej pierwszy bal (z lewej Pierre B l a n c h a r )

zakochanych c h o p c w z jej w s p o m n i e . Rozczarowanie znalazo wspaniay wyraz wizualny w zestawieniu wyidea lizowanego balu sprzed lat kolumny, lnice posadzki, p o w i e w n e toalety f o t o g r a f o w a n e deformujc mikk soczewk i w ruchu z w o l n i o n y m z rzeczywistym wy gldem owej sali, gdzie pod tanimi girlandami znudzone pary tacz w takt haniebnie rzpolcej orkiestry. Obok plejady doskonaych a k t o r w do sukcesu przyczyni si niezapomniany ,,Valse grise" Maurice Jauberta, najwik szego by moe k o m p o z y t o r a f i l m o w e g o , ktry, wedug sw Josepha Komy, k o m p o n o w a , bo mia do powie dzenia ludziom wiele rzeczy prawdziwych i piknych". Marcel Carn mia niewtpliwie wicej zdecydowania, a mniej skonnoci do k o m p r o m i s u . Zapatrzony w ycie zaczyna si jutro von Sternberga, sam zrobi f i l m , ktry stworzy szko. W Ludziach za mg (1938) cigany przez policj dezerter (Gbin) spotyka na swej drodze kobiet (zjawiskow Michle Morgan) i reyser sugeruje, e w jej mioci jest odkupienie. Nie mona jednak unikn swego losu. Bohater ginie w momencie, gdy perspektywa ocale nia rysowaa si ju wyranie. Dekoracje Traunera i roman tyczna fotografia Schfftana nadaway szary, mglisty ton miastu p o r t o w e m u , s y m b o l o w i szczliwego a nieosigal nego nawrotu losu. W b u d o w a n i u u m o w n e g o wiata, ktry mia by t y l k o p o d o b n y do naszego, ale nie identyczny z n i m , udao si reyserowi osign tak jedno wszyst kich skadnikw dziea, jak mao komu przed n i m . Ta j e d no nazywa si piknem. W Hotel du Nord, gdzie wyranie przeduy Carn poprzedni stylistyk, mamy znowu ludzi tajemniczych,

* Np.: W i d z rzeczy, k t r e s poza rzeczami" a l b o : M a s z min m a e g o d r z e w k a " f r a g m e n t y d i a l o g u z Ludzi za mgt.

99

0 bogatej, ale nie znanej nam przeszoci, ktrych krokami kieruje mio bez pocztku, bez moliwoci rozwoju, bez koca. Jest te m o t y w wyjazdu, dosownego i s y m b o l i c z n e g o : zerwania z biernoci, z przeszoci, pesymiz mem. Sceneria jest niby autentyczna rzecz dzieje si nad kanaem na przedmieciu Parya ale obok realisty c z n y c h obserwacji o b y c z a j o w y c h kada prosta i c o d z i e n na sytuacja rozwija si w niedomwienia i wieloznaczno. Wreszcie jest tu Louis Jouvet, reprezentujcy wielki 1 o s o b n y styl aktorstwa: elegancki, powcigliwy i t r o c h wyniosy. Ostatni pozycj z wielkiego cyklu Marcela Carne by Brzask (1939). Cho Gbin gra tu przestpc oblonego przez policj, film nie by ani kryminalny, ani sensacyjny. By wspczesn tragedi, histori robotnika d o p r o w a dzonego do zbrodni przez czowieka, ktry jak diabe uosa bia wszechobecne Zo. Jedyn ucieczk osaczonego byy retrospektywne wspomnienia, ktre za kadym razem star toway od ktrego ze sprztw skpo umeblowanego p o k o i k u . Przedmioty zyskiway ycie, pospne, z o wrbne. Kiedy bohater samobjczym strzaem zamyka swe rachunki z yciem, rozlega si ironiczny dwik budzika, przypominajc, e to ju brzask nowego dnia. Kierunek ten suszniej byoby go nazwa c z a r n y m r o m a n t y z m e m " wzbudzajcy w caym wiecie podziw sw doskonaoci formaln, w przededniu w o j n y z Hitle rem poetyzowa ludzi, ktrzy przegrywali sw walk o y cie. Odbija on w ten sposb nastroje sporej czci inteli gencji francuskiej, ktra nie posza na lewo, w nic nie wierzcej, rozczarowanej. Tej inteligencji, ktra naiwnie bdzie si zastanawia, c z y jak pisa prawicowy dzien nikarz warto umiera za Gdask?".

ZSRR SOWO, CENNY SOJUSZNIK

Wstrzs dwikowy znacznie sabiej odczuty zosta w Zwizku Radzieckim. Raz dlatego, e kinematografia radziecka, nie naglona wzgldami k o n k u r e n c y j n y m i , nie kwapia si z zakupem o b c y c h licencji. Czekaa i docze kaa si wasnego systemu zapisu dwikowego, co jednak t r w a o (cznie z wyposaeniem kin) d o b r e par lat. Jeszcze w 1934 r. debiutujcy wwczas Michai R o m m zrealizowa wg Maupassanta cakowicie niem Baryeczk. Niemniej dla zainteresowanej walk ideow kinemato grafii radzieckiej dwik by c e n n y m sojusznikiem w g o szeniu hase komunistycznych. To jednak, co byo prawd w s t o s u n k u do caej kinema tografii radzieckiej, nie okazao si prawd w stosunku do n i e k t r y c h jej t w r c w . Szczeglnie bolesne okazao si przejcie do kinematografii dwikowej dla t y c h tytanw, 100

ktrzy w okresie niemym skierowali na nowe tory histori f i l m u : dla Eisensteina, Pudowkina i Dowenki. Dwaj pierwsi wsawili si u p r o g u nowego okresu o p u b likowaniem d o n i o s e g o manifestu o filmie d w i k o w y m (1928). Stwierdzali, e dwik jest niebezpiecznym nabyt kiem, gdy moe zniszczy istot sztuki filmowej, monta. Monta s w o b o d n y , szybki, nie lkajcy si s k o k w w cza sie ani przestrzeni. Mona jednak uy dwiku take do wzbogacenia montau, p o d w a r u n k i e m , e nie bdzie on nudnie uzupenia obrazu (obraz ruszajcej l o k o m o t y w y uzupeniony jej gwizdem i sapaniem), tylko przeciwstawia si obrazowi (obraz ruszajcej l o k o m o t y w y uzupeniony poegnaniami nieobecnej na peronie ony). Sw tez nazwali reyserzy tez o k o n t r a p u n k c i e d w i k u i o b r a z u : jeden i d r u g i , niemal niezalenie, snu maj swe wasne wtki. T pasjonujc, cho naturalnie zbyt skrajn p r o p o z y cj dwiku niesynchronicznego, do dzi t w r c z o rozwi jan przez nowatorw, podj w praktyce P u d o w k i n . W nieco zagodzonej formie zastosowa j w filmach Prosty przypadek i Dezerter (1933). W t y m ostatnim, n a k r c o n y m czciowo w Niemczech i stanowicym kart z dziejw niemieckiego ruchu robotniczego przed Hitlerem, strajku jcy s t o c z n i o w c y naradzaj si, ale cieka dwikowa rejestruje tylko wycie syreny, jakby niecierpliwicej si, e nie id do pracy. Albo: zamawszy solidarno bohater syszy" potpiajcy go gos towarzysza, rozlegajcy si zgoa gdzie indziej, na zebraniu, i niejako pod jego w p y wem wstaje, by dziaa. W sumie jednak filmy dwikowe zarwno Pudowkina jak i Dowenki (Iwan) rozczaroway. Jeszcze gorzej poszo Siergiejowi Eisensteinowi. We zwany brutalnie do p o w r o t u z Meksyku chcia w ojczynie zrealizowa D o l czowiecz" Malraux, epopej o walce chiskich rewolucjonistw. Przeladowany podejrzliwo ci samego Stalina, nkany szykanami przez wielko rzdc kinematografii radzieckiej Szumiackiego*, wzisi jednak do realizacji k bieyskich (19351937), inspi rowanej przez jedn z nowel Turgieniewa, ktr uwsp czeni wtkiem modego pioniera, denuncjujcego wa snego ojca. Cho donosicielstwo zaczto sawi jako cnot obywatelsk, cenzura partyjna ogosia film za ideo logicznie bdny i nie dopucia na ekrany. W luk wywoan nieobecnoci klasykw wdaro si nowe pokolenie. Z przeksem nazywao Eisensteina i Dowenk p o e t a m i " i deklarowao, e bdzie uprawia p r o z " . Dwa interesujce f i l m y odday bezbdnie nowe rodki wyrazu na sub t y m samym d o k t r y n o m , ktrymi niema kinematografia radziecka wkroczya na wiatow aren.

* Z l i k w i d o w a n e g o zreszt n i e b a w e m w w y n i k u j e d n e g o z w i e l k i c h p r o cesw p o l i t y c z n y c h .

B e z d o m n i (z prawej Iwan Kira)

T u r b i n a 50 000 (Boris Fienin i W a d i m i r G a r d i n )

W pierwszym Nikoaj Ekk wzi na warsztat bolesny, a bardzo znamienny dla wczesnej rzeczywistoci ra dzieckiej problem b i e s p r i z o r n y c h " , o p u s z c z o n y c h , siero cych dzieci, smutnej pozostaoci po w o j n i e d o m o w e j . Jego Bezdomni* (1931) d o r w n a l i prawdziwie wiatowym rozgosem P o e m a t o w i p e d a g o g i c z n e m u " Antona S. Makarenki** (19331935). Nie byo dotd f i l m u o p o r e w o l u c y j n y m yciu radzieckim, ktry zyskaby rwnie p o wszechne uznanie***. Problem streszcza si w rozmowie gapiw, bezpo rednio po realistycznie pokazanym napadzie m o d o c i a nych przestpcw. Rozstrzeliwa ich trzeba! Ale oni niewinni... Reyser w imi prawdy nie szczdzi drastycznych akcentw u p a d k u . Brutalna szczero sprawia, e wie rzyo si bez zastrzee w optymistyczn konkluzj p r a c a odradza czowieka", konkluzj w i e l o k r o t n i e potem k o m promitowan przez niezdarnych w y r o b n i k w . W rok pniej Fridrich Ermler i Siergiej Jutkiewicz zrea lizowa i Turbin 50 000, zawierajc wyrane odsyacze do pierwszego z wielkich procesw politycznych, procesu tzw. Partii Przemysowej, na k t r y m pojawi si zowie szczy termin W r o g o w i e l u d u " , o realizacj planu w dobie pierwszej piciolatki. Wtki owej dramaturgii p r z e d p o udniowej"**** zostay przez t w r c w okresu pniejszego odraajco zwulgaryzowane. Turbina 50 000 bya jednak prb w i a r y g o d n e g o pokazania zrywu industrializacji p o przez psychik prostych ludzi z zaogi fabrycznej, p o n o szcej ciary tego z r y w u . Na wiecie nie byo dotd f i l mw majcych za protagonistw r o b o t n i k w przy c o dziennej pracy. Centraln postaci, mistrzowsko zagra n przez aktora (i reysera) Wadimira Gardina, by stary majster-alkoholik Babczenko, napitnowany przez towarzyszy*****. Gdy do zamanego publicznym p o tpieniem przychodzi sekretarz Wasyl najpierw nale wa sobie kieliszek w d k i , s p o k o j n i e go wypija, a d o p i e r o potem pyta Babczenk: Ncystaruszku?" Ten kieliszek w s p o m i n a Gardin o k r o p n i e zgniewa niektrych krytykw. Temat wspczesny, ktrego p r a w d o m w n o zale aa od przypyww kolejnych odwily i fal stali nowskiego terroru, dotyczy tego, co pozbawione byo

* T y t u o r y g i n a l n y Przepustka do ycia. " C h o o b a dziea nie maj, poza t e m a t e m , nic w s p l n e g o . *** J e g o l a d y o d n a l e m o n a w tak r n y c h a w y b i t n y c h f i l m a c h , jak a m e r y k a s k i e Miasto chopcw, wgierskie Gdzie w Europie, w o s k i e Dzieci ulicy, m e k s y k a s k i e Los Olvidados. **** W p r z e c i w i e s t w i e do p o p o u d n i o w e j " d r a m a t u r g i i m ies zc za s k i e j , p o k a z u j c e j b o h a t e r a p o pracy l u b n a w e t w z u p e n y m o d e r w a n i u o d j e g o z a w o d u i zajcia. ***** G a r d i n do tej roli c h a r a k t e r y z o w a sobie nie tyle t w a r z , ile rce, by odpowiaday proletariackiej biografii bohatera.

101

moe zewntrznej atrakcyjnoci, co jednake byo ra p o r t e m o eksperymencie, jakiego ludzko nigdy jeszcze nie przeywaa. K o m u n i z m zdawa si otwiera pikne perspektywy. O o w y m romantyzmie pracy ludzkiej, o wy siku zastpienia celw egoistycznych o g l n y m i o p o w i a day takie filmy, jak Ziemia pragnie Julija Rajzmana (o walce modziey z turkiestask przyrod) albo Wioska na Ataju*** Kozincewa i Trauberga (o modej nauczy cielce z Leningradu, rzuconej w gusz wioski ojrackiej). Muskularne, spocone torsy m o d y c h k o m s o m o l c w czy kontrast kamuckiej sadyby i nowoczesnego samolotu sanitarnego sprowadzay na ekran p r o b l e m y bardzo odle ge od zainteresowa innych kinematografii. Wyczulenie na t now r o m a n t y k spoeczestwa, w k t r y m artysta nie mia by bawidamkiem, ale k o n s t r u k t o r e m , przycigno do ZSRR grup cudzoziemskich f i l m o w c w , ktrych przyjazd n o s i z g o a o d w r o t n y charak ter ni emigracja c u d z o z i e m c w do H o l l y w o o d . Joris Ivens zrealizowa tu Pie bohaterw, pean na cze b u d o w n i czych Magnitogorska, Hans Richter cz swego Metalu, zniszczonego przez hitlerowcw, Gustaw von Wangen heim ostrych publicystycznie Bojownikw. Najwybit niejszym artystycznie okaza si Bunt rybakw (1934) Erwina Piscatora, jedyny film uchodzcego z Niemiec wielkiego reformatora teatru, praktyka i teoretyka t e a t r u politycznego", ju uprzednio wyzyskujcego projekcj filmow do swych epickich spektakli. Zrealizowane w e d u g noweli A n n y Seghers o r a t o r i u m o wani d w c h wsi skadao si wycznie niemal z elementw fi Im u niemego i pene byo z n a k o m i t y c h rozwiza plastycznych, gwa townoci bliskich Potiomkinowi.

ZSRR ERA INYNIERW DUSZ LUDZKICH"

Od pocztku lat trzydziestych w polityce kulturalnej ZSRR zachodzi poczy negatywne zmiany. Partia ze w z m o o n y m zainteresowaniem zaja si sztuk i jej p r o pagandowymi moliwociami. Ulegy likwidacji samorzut ne zwizki artystyczne, oskarane o bezpodny kult f o r m y i brak troski o masowego o d b i o r c . W istocie chodzio o poddanie wolnej wyobrani artystw bezporednim d y r e k t y w o m Stalina, eliminowanie o d c h y l e " i wprz gnicie kina w jarzmo doranych instrukcji p o l i t y c z n y c h nakazujcych bezlitosne zwalczanie w r o g w ustroju. Partia wysuna haso r e a l i z m u socjalistycznego" metody t w r c z e j , majcej zakada konkretne powizanie dziea sztuki z przeywan epok i podkrelanie zjawisk rozwoju, nawet jeli ilociowo s jeszcze skromne, ale

wyraaj faworyzowane prawidowoci historyczne. T metod, reprezentatywn przede wszystkim dla t w r c z o ci Maksyma G o r k i e g o , a blisk k o m u n i k a t y w n e j t w r czoci realistw z koca XIX w., o b i e c y w a n o sobie zwik szy w p y w sztuki na spoeczestwo. Stalin nazwa w wczas artystw inynierami dusz ludzkich". Ideologowie realizmu socjalistycznego powtarzali zwykle, e metoda ta pozostawia artycie pen s w o b o d w wyborze odpowiadajcych mu r o d k w wyrazu. W prak tyce partyjna krytyka zacza s t y m u l o w a pewne gatunki artystyczne, pewne rodki ekspresji, nawet pewne tematy. Silnie zaznaczya si wic w kinematografii radzieckiej dominacja epiki, naduywanie dialogu, teatralne t e n d e n cje w grze aktorskiej, a przede wszystkim schematyzm w rozwijaniu k o n f l i k t w , unikanie sytuacji drastycznych czy niejednoznacznych. W1935 r. w sukurs partyjnym w y w o d o m przyszo dzieo bezspornie ciekawe: Czapajew braci Grigorija i Siergieja Wasiljeww*. W osobie autentycznego d o w d c y Armii Czerwonej z okresu wojny d o m o w e j Wasiljewowie zmitologizowali rewolucj. Oparli si na nietgich literacko opowiadaniach, czy raczej w s p o m n i e n i a c h komisarza p o litycznego Czapajewowskiej d y w i z j i , ale dokonali miaej eliminacji materiau, nadajc scenariuszowi doskona zwarto i pynno, ktre tradycyjnie byy pit achille sow filmw radzieckich. Film o p o w i a d a o przyjani Czapajewa z przysanym mu przez parti m o d y m komisarzem. Dowdca i dziaacz robotniczy, najpierw nieufni, nastroszeni, osigali w t o k u walk w stopie mskiej przyjani, ktry czy ludzi d o skonale si uzupeniajcych. Ju zadziorny wstp przy bywajcy komisarz spotyka czapajewowcw w panicznej ucieczce przed wrogiem sygnalizowa w i d z o m , e p o kae im si rewolucj bez k o t u r n w , bez namaszczonych herosw, ktrzy pod gradem kul trzymaj ideologiczne mowy. Synna scena p s y c h o l o g i c z n e g o ataku" oficer skiego batalionu biaych przyznawaa bohaterstwo take i przeciwnej stronie barykady; kapitalna posta carskiego p u k o w n i k a , grajcego w swej salonce S o n a t ksiy cow", znamionowaa precyzj w budowaniu postaci w r o ga; sceny r a b u n k u ywnoci przez czerwonych przyzna way, e rewolucja nie bya podobna do czytanek dla dzieci. Dziwna poezja wielkiego zakrtu dziejowego, jakiej przedtem nie skrzesa nawet P u d o w k i n , nawet Dowenko, wynikaa tu z mao romantycznego faktu, e jeden z bitniejszych d o w d c w radzieckich nigdy nie sysza o Ale ksandrze M a c e d o s k i m , a czyta umia d o p i e r o od d w c h lat. Nie ulkli si Wasiljewowie tragizmu zakoczenia, czy nic ze mierci bohatera w boju akord triumfalny.

*"

O r y g i n a l n y t y t u : Samotna.

* B r a c i a W a s i l j e w o w i e " to w g r u n c i e rzeczy p s e u d o n i m a r t y s t y c z n y , p r z y j t y przez d w c h f i l m o w c w o t y m s a m y m n a z w i s k u , ale ze sob nie spokrewnionych.

102

Sukces Czapajewa rozpocz inwazj epiki r e w o l u c y j nej. Kozincew z Traubergiem stworzyli w latach 193539 trylogi o Maksymie*, wesoym w y r o s t k u z peterburskiego przedmiecia, ktry sta si rewolucjonist, winiem p o l i t y c z n y m i w kocu bolszewickim dyrektorem Banku Pa stwa. G d i e eta ulica, gdie etot d o m , gdie eta diewuszka, czto ja w l u b l i o n " niefrasobliwa bulwarowa piosenka wyprzedzaa pierwsze pojawienie si umiechnitego urwisowato Borisa Czirkowa, ktry stworzy sw postaci mit** peniejszy ni Czapajew. W kanw historii w p l e c i o n o tu zwyke, proste ycie, jak t piosenk, ktra na margine sie spraw wstrzsajcych wiatem ustawicznie piewa o dziewczynie i bkitnym baloniku. S t o s u n k o w o mao k o t u r n o w y w spojrzeniu na r e w o l u cj by Jutkiewicza Czowiek z karabinem (1938), gdzie zupenie zatarto teatralny r o d o w d scenariusza. Tu rey ser, z rzadk w epice rewolucyjnej drobiazgowoci psy chologiczn, s k o n c e n t r o w a si na u p r a w d o p o d o b n i e n i u przeomu, dziki ktremu c i e m n y muzyk, onierz Iwan Szadrin, marzcy o t y m tylko, by z w o j n y w r c i z jak adn krwk, sta si niespodziewanie g o r l i w y m rzeczni kiem idei Lenina. Znacznie mniej rozbudowana psychologicznie okazaa si epopeja Jefima Dzigana My z Kronsztadtu (1936), mwica jzykiem namaszczonym i uroczystym o buncie czci czerwonej floty batyckiej przeciw bolszewikom. Majestatycznie pikne zdjcia Nauma Naumowa-Straa usioway, jak w latach filmu niemego, zastpowa a t w y m i symbolami skomplikowane politycznie sytuacje, ktrymi oficjalna propaganda nie lubia si chwali. Delegat floty Aleksandra Zarchiego i Josifa Chejfica, jeden z f i l m w realizowanych na dwudziestolecie Pa dziernika, zdawa si w subtelnej kameralnoci niewiele mie w s p l n e g o z burzcym zrywem mas. Samowar, kre dens, lampa naftowa, szafa biblioteczna takie, niezbyt rewolucyjne, atrybuty towarzysz profesorowi Poleajew o w i , bohaterowi f i l m u . I rewolucja, widziana o c z y m a pro fesora, nie jest zbyt bohaterska: o g o n k i przed sklepami, rekwizycje, rewizje domowe. Ale stary profesor, mistrzow sko zagrany przez modego podwczas Nikoaja Czerkasowa, daleko widzi k r t k o w z r o c z n y m i oczami. Przeywa t y p o w y dla radykalnej inteligencji dramat zerwania z uni wersyteckim rodowiskiem, dla ktrego rewolucja bya nazbyt represyjna. Poleajew mia swj autentyczny p r o t o typ: by nim biolog Klimient Timiriaziew.

* T y t u y p o s z c z e g l n y c h czci: Mio Maksyma, Powrt i Maksym (pierwsza w y w i e t l a n a w Polsce przed 1939 r. pt. z caratem). " Rzecz w d z i e j a c h k i n e m a t o g r a f i i z u p e n i e w y j t k o w a : z f i l m u K o z i n c e w a i T r a u b e r g a sta si d l a w i d z a r a d z i e c k i e g o bliskim i z n a n y m , e zjawi si pniej w d w c h i n n y c h f i l m a c h .

Maksyma W walce Maksym k i m tak

Bo obok t w r c z o c i fabularnej, o przewaajcym a d u n k u f i k c j i , f i l m o w c y radzieccy spotkali dwudziest ro cznic Rewolucji filmami nowego g a t u n k u , nazwanego przez krytyk d o k u m e n t a l n o - f a b u l a r n y m , ktry odtd przez d u g i c h lat pitnacie mia nadawa charakter caej kinematografii radzieckiej. Polega on na reinscenizacji faktw z historii najnowszej oraz na wprowadzeniu do f i l m u niedawno zmarych lub nawet yjcych postaci historycznych, kreowanych przez o d p o w i e d n i o ucharakteryzowanych aktorw. Chodzio jednak nie tyle o przy pominanie historycznych wydarze, ile o ugruntowanie autorytetu samowadnej, nieomylnej osoby Stalina. Na marginesie historii budowali tu scenarzyci rwnie ubo czne wtki z udziaem f i k c y j n y c h postaci, czsto warto c i o w e same w sobie, czciej jednak popieszne i powierz chowne, bo wymylone tylko dla wsparcia sprawy g w n e j . Spraw t bya bezporednia interpretacja historii, ch pokazania zdarze wyretuszowanych o d p o w i e d n i o do a k t u a l n y c h zalece Biura Politycznego. C z o o w e miej sce naley tu do d w c h f i l m w Michaia Romma Lenin w Padzierniku i Lenin w 1918 r. (1937 i 1938), k t r y c h rola polityczno-dydaktyczna bya oczywicie doniolejsza od czysto f i l m o w e j : miliony modszych obywateli Kraju Rad zaczo sobie odtd wyobraa rewolucj i jej wodza na

Czapajew (Boris B a b o c z k i n )

103

Modo Maksyma (Boris C z i r k o w )

obraz i p o d o b i e s t w o relacji R o m m o w s k i e j . Cokolwiek powiedziaoby si o zakamywaniu historii w t y c h filmach*, przyniosy one wiele niezrwnanych scen m a s o w y c h , wzorem Eisensteinowskim przywoujcych gron atmos fer Padziernika. P o d o b n y m brakiem politycznego wielkosowia w y r ni si Bojownik wolnoci (1940) Jutkiewicza, oryginalnie reyserowana biografia Jakowa Swierdowa**. Z rozma chem inscenizowane obrazy przedrewolucyjnej Rosji, zwaszcza jarmarku w Ninym Nowgorodzie, p r z y p o m i nay proz G o r k i e g o , a bogata galeria t y p w uderzaa bogactwem obserwacji.

We wszystkich f i l m a c h o rewolucji pojawiaa si n a t u ralnie posta Stalina, grywana najczciej przez aktora gruziskiego, Michaia Gieowaniego. I tu zaczyna si od razu jakby inny film. Zakamany historycznie, nieobiektywny reysersko. Jak trafnie pisaa Neja Zorkaja: T e n sam cigle cel maksymalnie w y w i n d o w a znaczenie jego (Stalina) dziaalnoci, pokaza go wodzem, nieomal rw nym Leninowi autorytetem i popularnoci w masach p o w o d o w a sztamp i ilustracyjno". Postawa ta ujawnia si najbardziej w Wielkiej unie Michaia Cziaurelego, reysera gruziskiego, ktry sta si c z o o w y m panegiryst Stalina. Widoczna bya jednak rw nie w Bojowniku wolnoci, gdzie w scenie poegnania Swierdowa ze Stalinem ten ostatni pokazany by jako nauczyciel i w y c h o w a w c a bohatera, wbrew historycznej prawdzie. Tendencja ta miaa si jeszcze jaskrawiej nasili po wojnie. Osobiste u p o d o b a n i a Stalina przyniosy obfity nurt f i l mw biograficznych, ktrych pierwsza fala podniosa si bezporednio przed wojn. Wybiegajce daleko w prze szo rosyjsk, dotd prawie nieobecn w filmach ra dzieckich, sawiy g w n i e carw i wodzw, ludzi silnej rki, bezwzgldnych w dziaaniu. Analogie do wspczes nego dyktatora byy oczywiste. Wicej, one wanie byy racj bytu caego g a t u n k u . Radzieckiemu f i l m o w i biograficznemu t a m t y c h lat na ley przyzna jednak zasadnicz przewag nad m o d n y m i na Zachodzie ,,vies romancees", w ktrych los history cznej bitwy zalea z reguy od naszyjnika krlewskiej faworyty, a wielkie przewroty spoeczne od szybkoci galopu wierzchowca posaca. W Piotrze I Wadimira Pi trowa, klasyku g a t u n k u (1938), czyny cara uwarunkowane s przez denia mas i stosunki spoeczne w zacofanej

Piotr I ( N i k o a j S i m o n w i Nikoaj C z e r k a s o w )

* Weszy o n e na e k r a n y w latach 1937 i 1939, w d o b i e w i e l k i c h p r o c e sw moskiewskich i eksterminacji niemal wszystkich g w n y c h p r z y w d cw rewolucji. ** Film z a c z y n a si mierci S w i e r d o w a . Po niej, w p o r z d k u niechronologicznym, nastpoway wspomnienia ludzi, ktrzy niegdy Swierd o w a znali, sigajce w odleg nieraz przeszo. G o t o w y f i l m , o k o n s t r u k cji na o w e czasy w r c z n o w a t o r s k i e j , p r z e m o n t o w a n o pniej w p o r z d k u c h r o n o l o g i c z n y m , w b r e w t w r c y , dla z a p e w n i e n i a m u w i k s z e j k o m u n i k a t y w n o c i " . Jak w s p o m i n a reyser, stao si tak na o s o b i s t y rozkaz Stalina, k t r y n i e s y c h a n i e d r o b i a z g o w o k o n t r o l o w a kady n o w y f i l m radziecki.

104

Dziecistwo Gorkiego Wielki o b y w a t e l ( N i k o a j B o g o l u b o w z prawej)

Rosji. Nie przeszkodzio to bynajmniej scenarzycie, Aleksiejowi T o s t o j o w i , w nakreleniu postaci cara barwami niezmiernie soczystymi, w caej jego niepowtarzalnej gwatownoci i samowadnej pysze. Najoryginalniejszym osigniciem (ktre zreszt roz sadzio zwyczajowe ramy t e g o gatunku) sta si niewtpli wie Aleksander Newski (1938) Siergieja Eisensteina. Nie ma bodaj w historii d r u g i e g o f i l m u tak troszczcego si o plastyk dziea, tak nasyconego trosk o wyrazisto obrazow przedstawianych si. H i s t o r i a w naszych f i l mach pisa reyser n i g d y nie bya a r c h e o l o g i c z n y m cmentarzem, zawsze czya si najcilej z dniem dzisiej szym". W roku kapitulacji monachijskiej przed Hitlerem, gdy groba agresji zawisa ju nad Europ, Eisenstein p r z y p o m n i a Xlll-wieczne zwycistwo zjednoczonej Rusi nad drapienym Zakonem Kawalerw M i e c z o w y c h . Wiel kie starcie nie zostao rozegrane w postaci dyskursu histo riozoficznego (film jest prawie bezdialogowy) ani dramatu p s y c h o l o g i c z n e g o (ruski czudo-bogatyr' ma tu p s y c h o l o giczn j e d n o w y m i a r o w o Timosza z Arsenau, k t r e g o k u l e si nie imaj"), lecz potnej symfonii plastyczno-muzycznej*, porywajcej dramaturgi r u c h u , nie drama turgi intrygi. Wbrew szablonom o d w r c i t w r c a s y m b o lik barw: zryw Rusi zwiza z barw czarn, niszczce siy teutoskie ubra na biao**. Innym nawrotem do przeszoci byy trzy znakomite filmy Marka Doskiego o m o d y m G o r k i m (Dziecistwo Gorkiego, Wrd ludzi i Moje uniwersytety 1938, 1939, 1940). Sumienno biografa ustpowaa tu deniu do sportretowania wielkiego, na w p martwego kraju w prze dedniu politycznego przewrotu. S z t u k a powinna by jak zeznanie wiadka przed trybunaem historii" pisa Gorki. I oto wiadek zeznaje, a przed kamer Doskiego wyrasta o h y d n e i karykaturalnie wyszczerzone oblicze Rosji 1880 roku. W biedzie, a bardziej jeszcze w otpieniu, bytuj miasteczka nad Wog, gdzie tylu w y r y w a j c y m si w gr obcito skrzyda. O j , skuczno mnie, o j , g r u s t n o mnie" ali si harmonia, a w niskich d o m k a c h , za d r e w n i a n y m i okiennicami, brodate c h o p y tacz, pij, zabijaj... Jak przedsionek pieka wyglda ten kraj, czstujcy kuakami maego Aloszk Pieszkowa. Ale oto stare skpirado, o k r u t n y dziadek Kaszyrin, wlepiwszy malcowi lanie, nie miao przychodzi d o z prezentem. A may, c h o r y c h o p czyk, ktry chodzi nie moe, zbiera robaki. M o e umr i nie zobacz nigdy pola?" W tej dusznej atmosferze rodzi si pene liryzmu poszukiwanie sonecznego pola i agodzi okruciestwo pragnieniem doskonaoci.

* M u z y k do f i l m u s k o m p o n o w a Siergiej P r o k o f j e w ; bya ona p o t e m w y k o n y w a n a niezalenie o d f i l m u , j a k o j e d n o z najlepszych d z i e k o m p o z y t o r a . M o n t a u o s t a t e c z n e g o d o k o n a Eisenstein w r y t m g o t o w e j ju m u z y k i , co p o z w o l i o w s z c z e g l n y s p o s b s t o p i j w j e d n o z o b r a z e m . ** Po ukadzie R i b b e n t r o p M o o t o w i w k r o c z e n i u A r m i i C z e r w o n e j do Polski f i l m z d j t o z e k r a n w i w z n o w i o n o d o p i e r o w 1941 r.

w i a t si mieje

Natomiast filmy o tematyce wspczesnej, nawet na trtnie wychwalajce ustrj, wizay si z szalonym ryzy kiem. W drugiej poowie lat 30-tych, w okresie rozprawy Stalina z rzekomymi spiskami i wszelk opozycj, kiedy donos ssiada wystarcza do w y r o k u mierci, tak zwany bd w filmie o radzieckiej wspczesnoci tym bardziej kosztowa m g ycie. (Co prawda represje w rodowisku f i l m o w y m byy jednak znacznie mniej drastyczne ni w l i terackim i teatralnym). Znamienny jest tu przykad Wiel kiego obywatela Ermlera (193839). Ta biografia dziaacza partyjnego, zabitego przez w r o g w reimu, a modelowana p o d u g y c i o r y s u Siergieja Kirowa, bya odbiciem dydaktyki spoecznej okresu, w ktrym powszechna podejrzliwo i eksterminacja w r o g w l u d u " podday kraj dyktaturze strachu. Praw dziwy Kirw nie zosta zamordowany przez spiskowcw trockistowsko-imperialistycznych", tylko w e d u g wszel kiego prawdopodobiestwa na rozkaz Stalina, ktry pozby si najgroniejszego rywala i z d o b y pretekst do rozptania fali procesw eliminujcych wikszo dziaa czy okresu rewolucji i miliony niewinnych ofiar. Film Erm lera oparty wic zosta na kamstwie i mia w oczywisty 106

sposb przygotowywa opini na olbrzymi fal maso wych represji. Ale nie ma bodaj d r u g i e g o f i l m u polity cznego, ktry byby zarazem tak pasjonujcym dramatem p s y c h o l o g i c z n y m . Dyskusje ideologiczne d w c h przyja ci, przecigajce si zebranie partyjne e l e m e n t y , ktre pniej zdyskredytowano ich naduywaniem objawiy tu nieoczekiwan skuteczno. I n n e f i l m y o dniach powszednich pastwa radzieckiego udaway si mniej. Zarchi i Chejfic w filmie Ziemia woa* (1939) zbrodni przymusowej kolektywizacji przeksztacili w optymistyczny epos przez emancypacj zahukanej c h o p k i , ktra w cigu kilku lat przesza drog od rednio wiecza do wspczesnoci i wybrana zostaa delegatem do Rady Najwyszej. S t o j przed w a m i , ja, prosta kobieta rosyjska, przez ma bita, przez p o p w piekem straszona, przez wroga kul zraniona, ale ywa" mwia bohaterka na posiedzeniu Rady. Film z b u d o w a n y by na e p i c k i c h kontrastach: botnista wie, kurne chaty, sypianie na pie c u , tragizm pierwszych lat kolektywizacji z g u p i m i lewa kami i zdesperowanym p r z e c i w n i k i e m , a potem k o l u m n o wa sala Rady Najwyszej. Ale ten sugestywny obraz osabiao tendencyjne g a d u l s t w o f i l m u . atwe rodki de klaratywnej egzaltacji wypieray coraz czciej filmow w y m o w obrazu. Napr p o l i t y c z n y c h deklaracji by nieco mniejszy w dramatach p s y c h o l o g i c z n y c h , bardziej kameralnych, wicej miejsca przeznaczajcych yciu uczuciowemu b o haterw, jak np. w Nauczycielu Gierasimowa czy w Cyrku Aleksandrowa. W t y c h f i l m a c h , z przeznaczenia rozryw k o w y c h , znajdujemy dzi sceny czy sytuacje margine sowe, zrobione bez adnego dydaktycznego zamiaru, ktre daleko silniej dziaaj na widza. To samo odnie mona do wesoej burleski wiat si mieje (1934) Grigorija Aleksandrowa, towarzysza i wsp pracownika Eisensteina. Synna zwierzca bachanalia krowy wdrapujce si na st biesiadny, prosiaki jedzce szynk, o w c e wypijajce szampana i wod z akwarium wraz z r y b k a m i otworzya nowy rozdzia w mao dotd zapisanej ksidze z napisem k o m e d i a radziecka". Pio senki Izaaka Dunajewskiego obiegy dosownie cay wiat. Widz radziecki przyj film entuzjastycznie, tak zreszt, jak widzowie innych krajw, nawet t a k i c h , do kt rych filmy radzieckie nie miay przedtem dostpu". Histo ria m o d e g o , muzykalnego pastucha, ktry pod w p y w e m mioci do dziewczyny z miasta zostanie czonkiem orkies-

* O r y g i n a l n y t y t u : Czonek rzdu. "* K o m e d i a wiat si mieje staa na czele g r u p y r a d z i e c k i c h f i l m w , k t r e na f e s t i w a l u w W e n e c j i 1934 o t r z y m a y Z o t y P u c h a r za najlepszy zestaw n a r o d o w y . B y a t o pierwsza n a g r o d a m i d z y n a r o d o w a d l a k i n e m a tografii radzieckiej.

try i piewakiem r e w i o w y m , bya okazj do ekscentry cznych gagw, jazzu, wesoych nieporozumie, duetw miosnych i d o w c i p w z pogranicza nonsensu (jak c h o b y w p o m y s z grup m i o n i k w jazzu, ktrzy nie mogc d o k o c z y prby w zagszczonym mieszkaniu, lokowali si w karawanie i rozjedali nim po miecie). Ale wszystko to wyrastao z realiw autentycznego ycia radzieckiego i nie mieli racji niektrzy krytycy z zapaem g o d n y m lepszej sprawy doszukujcy si w filmie plagiatu jakich filmw amerykaskich, a nawet snujcy gron teori, e w socja lizmie nie pora jeszcze na miech. Jednak nastpny swj film Cyrk wola ju Aleksandrw uczyni melodramatem. Nie mona nie wspomnie, e Zwizek Radziecki by pierwszym krajem, ktry podj systematyczn p r o d u k c j f i l m w f a b u l a r n y c h dla najmodszej w i d o w n i . Nie wrki jednak i sierotki, chtnie zreszt eksploatowane, nie Dzieci kapitana Granta z pilnie adaptowanych powieci Verne'a w y d o b y w a y ten gatunek z przecitnoci, lecz dowiad czenia historyczne. Klasykiem tej produkcji realizuj c y m w praktyce haso, e d l a dzieci, tak jak dla d o r o s y c h , t y l k o lepiej" by Samotny agiel (1937) Wadimira Legoszyna. Temat stanowia rewolucja 1905 r. widziana oczyma dzieci. Nie t y l k o widziana nie byby to jeszcze f i l m ale czynnie przeyta. W p e w n y m sensie film Legoszyna by wrcz kontynuacj... Pancernika Potiomkina; syn profe sora wraz z w n u k i e m rybaka ukrywali marynarza ze z b u n towanego P o t i o m k i n a " , a biay agiel po wielu przygo dach unosi zbiega w bezpieczne miejsce. Maa historia harmonijnie, bez g r u b e g o morau splataa si z wielk, a gra w guziki z przenoszeniem powstaczej broni. Warto d o d a , e wanie w ZSRR powsta pierwszy pe nometraowy film kukiekowy: by nim Nowy Guliwer (1936) Aleksandra Ptuszki, gonego odtd nowatora w dziedzinie f i l m u trickowego. Wytwrnie innych republik: gruziskiej, ukraiskiej, biaoruskiej nadal produkoway. Ale nie pojawio si tam adne dzieo na miar Zwenigory, Ziemi czy Eliso. Powo dem by nie tyle niedostatek talentw, ile zaostrzajca si nagonka na o d c h y l e n i a nacjonalistyczne", wykrywane nawet w dzieach najzupeniej n i e w i n n y c h . Realizacja, a nawet samo przygotowywanie f i l m w p o d o b n y c h np. Prometeuszowi (1934) ukraiskiego f i l m o w c a i rzebiarza Iwana Kawaleridze kosztoway doywotnie zamanie ka riery twrczej, albo i co znacznie gorszego.

dialogw dopingowao rodzim twrczo, ale zwikszone koszty produkcji dwikowej godziy w artystw ambit niejszych, ktrych poczynania zwizane by musiay ze zwikszonym ryzykiem. Tote trzy wielkie o r o d k i : USA, Francja i Niemcy zdo byy a t w o dominujce znaczenie, produkujc dla caego wiata i w s z y s t k i c h g u s t w " tuzinkowe filmy k o s m o p o l i tyczne wedug sprawdzonych recept. Mniejsze kinematografie, nader wte ekonomicznie, produkoway w zasadzie na rynek wewntrzny, a wiele kra jw, nawet t y c h o starej i bogatej kulturze, nie podjo w ogle p r o d u k c j i , zadowalajc si importem f i l m w o b c y c h . Jedyn k i n e m a t o g r a f i , ktra przez pewien czas (19351937) usiowaa doszlusowa do g r u b e j trjki", bya kinematografia angielska. Jeli w 1937 r. dosza do zawrotnej liczby 225 f i l m w p e n o m e t r a o w y c h , to za spraw Aleksandra Kordy, Wgra, ktry na drzwiach swe go gabinetu kaza p o d o b n o napisa. N i e wystarczy by Wgrem, aby by g e n i a l n y m " . Z b u d o w a on w Anglii nowoczesny przemys f i l m o w y i zosta przez krla w y r niony tytuem baroneta. By samodzielnym reyserem, ale bardziej jeszcze t y m , co w warunkach amerykaskich

Rembrandt (Charles L a u g h t o n )

ANGLIA NIE WYSTARCZY BY WGREM

Lata trzydzieste nie byy okresem rozwoju kinemato grafii n a r o d o w y c h . Wprawdzie wprowadzenie m w i o n y c h 107

Rok 2000

nazywa si p r o d u c e n t e m , a wic skrzyowaniem inspira tora z buchalterem. Dla sprostania obcej konkurencji nie liczc zbytnio na rdzennych A n g l i k w cign do L o n d y n u takich reyserw, jak Clair, Feyder, Czinner, Wiene, Sjstrm. Byoby jednak dziwne, g d y b y narodow kinematografi angielsk rkoma o w y c h Francuzw, Nie m c w , Szwedw stworzy Wgier, zapatrzony w k o s m o p o lityczne wzory H o l l y w o o d u . Tote dzieo Kordy okazao si zamkiem na lodzie i runo w cigu paru miesicy. Jako twrca zdoby Korda popularno przede wszyst kim z r o b i o n y m w 1933 r. Prywatnym yciem Henryka VIII (jednym z piciu sporzdzonych przez Kord Prywatnych y: Piknej Heleny, Don Juana, Rembrandta i Lady Hamil ton). Film ten o d m i e n i gatunek historyczny, reprezento wa b o w i e m nowy podwczas, anegdotyczny i ironiczny stosunek do przeszoci, harmonizujcy z popularnymi vies romances A n d r Maurois, Stefana Zweiga czy na szego Boya-eleskiego. Ale Henryk (epokowa kreacja Charlesa Laughtona) sprowadzony wycznie do swego prywatnego ycia przesta by postaci historyczn. Psy c h o l o g i c z n a prawda o d z i w n y c h poczeniach o k r u c i e stwa z czuostkowoci moga by zademonstrowana na d o w o l n y m f i k c y j n y m bohaterze. Z i m p o r t o w a n y c h wielkoci nie zatraci swego j a "

P i g m a l i o n (od prawej W e n d y Hiller, Leslie H o w a r d )

tylko Clair. W Upiorze na sprzeda (1935) z francusk lek koci potrafi zderzy flegmatyczny tradycjonalizm an gielski z amerykaskim d u c h e m brutalnej inicjatywy i w y d o b y wszystkie komiczne wartoci z a n a c h r o n i z m u . Ju nastpny angielski film Claira by jednak niepowodze niem. Z reyserw angielskich do zdumiewajc rzecz pokaza William C. Menzies, skdind wybitny dekorator filmowy, realizujc w 1936 r. Rok 2000 wedug H.G. Wellsa. Z du si plastyczn przepowiada tam wojn ogarnia jc cay wiat i wyniszczajc go do poziomu t r o g l o d y c kiego; nielicznych ocalaych j a s k i n i o w c w ratowali od zagady, odziani w elastyczne kostiumy, wysannicy roz sdnego adu spoecznego z innej planety. Komedi G.B. Shawa mia za podstaw Pigmalion (1938) A n t h o n y Asquitha. Wspreyserem i odtwrc gwnej roli by Leslie Howard, jeden z najwikszych akto rw anglosaskich, w y b o r n e poczenie XIX-wiecznego romantyzmu ze szlachetn rezerw angielsk. Pigmalionem by profesor fonetyki, stworzon przez niego Galate ordynarna dziewczyna z przedmiecia, nauczona wyt wornej, oxfordzkiej w y m o w y . Sam temat wydawa si mao filmowy, jako e oparty nie na obrazie, tylko na sowie (jzyku, akcencie, fonetyce). U j m o w a jednak b o g a c t w e m s h a w o w s k i c h charakterw, penych niespodzianek, i splo tem stosunkw midzy stworzycielem a istot stworzon bardziej moe ni sarkazmem w o b e c hipokryzji high life'u (do p o w i e r z c h o w n y m ) . 108

W g a t u n k u uznawanym za niszy, ktry rzadko kojarzono z pojciem sztuki, H i t c h c o c k d o p r o w a d z a do perfekcji b u dow dramaturgiczn f i l m u , szko pynnego, a r w n o czenie s k r t o w e g o montau (ktrego widzowie wrcz nie dostrzegali), kunszt wyraania treci samym tylko r u c h e m kamery lub jej ktem widzenia. Wreszcie niepodobna nie wspomnie c h o b y (cho to przerasta ramy tej ksiki) o brytyjskiej szkole d o k u m e n t a listw z Griersonem i Roth na czele, ktra, bdc poza oficjalnym przemysem f i l m o w y m i szukajc najrniej szych p r o t e k t o r w w r d instytucji i wielkich f i r m , wyst pia z dug seri f i l m w niefabularnych, pokazujcych Angli bez blagi i upiksze. Ludzie tej szkoy woali o film formujcy wiadomo mas, ktry nie t y l k o bdzie o k n e m na rzeczywisto, s u r o w y m opisem, ale nadto ow rze czywisto bdzie interpretowa. Przywdca grupy, John Grierson, nawoujcy do oczyszczenia kina fabularnego przez fakty", pisa w 1932 r.: w i e r z y m y , e wtki i historie zaczerpnite z rze czywistoci mog by pikniejsze od s f a b r y k o w a n y c h w atelier". Jeszcze dalej szed jego sojusznik Paul Rotha. Wzywa jc do naladowania dowiadcze radzieckich pisa, e f i l m nie powinien odbija jedynie czyich osobistych o p i nii, ale stawia tezy wane dla wiata, poczonego w s p l not interesw". Jasne, e czowieka o tak skrajnych prze konaniach nie zadowalao nawet to, co robi Flaherty, przejciowo bawicy w A n g l i i przed realizacj Czowieka z Aran.

Szanta ( A n n y O n d r a )

Bez alibi wielkich nazwisk pracowa natomiast wzity reyser, k t r e g o wietnie opowiadane f i l m y d u g o sta wiane byy poza nawiasem sztuki: Alfred H i t c h c o c k . Jego Szanta* (1929) by j e d n y m z pierwszych f i l m w dwiko w y c h , ktry odwanie stosowa nowy rodek bez nudnej d o s o w n o c i . Dziewczyna, ktra zabia noem napastnika, zostaje jakby osaczona niewidzialnym murem gosw klientw, w sklepie jej ojca rozmawiajcych o tajemniczym zabjstwie. Z d a w k o w e sowa ojca przy krajaniu chleba: D a j mi n" wywouj w jej umyle istn lawin pot niejcych o k r z y k w : N!, n!", pod w p y w e m ktrych zrywa si i ucieka, jak przed materialn si. Kryminalne f i l m y H i t c h c o c k a : Czowiek, ktry wiedzia za duo, 39 krokw, Tajny agent, ujawniy mistrza nastroju oraz g w n e g o specjalist od napicia (suspens) w f i l m i e .

HOLANDIA LATAJCY HOLENDER POSTPU

Maa Holandia nie weszaby w skad niniejszego rozdziau realizacja holenderskiego filmu fabular nego w latach trzydziestych bya czym o d o s o b n i o n y m i p o z b a w i o n y m szerszego znaczenia g d y b y nie Joris Ivens. Urodzi si w zamonej rodzinie kupieckiej. Studia nad chemi i optyk fotograficzn zaprowadziy go do f i l m u . W 1927 r. zaoy w Amsterdamie Film-Lig, jeden z pier wszych europejskich k l u b w f i l m o w y c h , w ktrym dy s k u t o w a n o nie znane szerokiej publicznoci filmy radzie ckie i dowiadczenia francuskiej awangardy. Jako se kretarz k l u b u Ivens wszed w kontakt z wieloma f i l m o w c a mi (Clair, Dulac) i postanowi sam p o p r b o w a si w rey serii. J e g o pierwsze etiudy Most i Deszcz, pene f o r m a l n y c h

Polski t y t u e k r a n o w y : Mka milczenia.

109

z u c h w a o c i , byy wstpem do opanowania warsztatu. Punktem z w r o t n y m w jego karierze staa si wizyta w ZSRR w 1932 r., skd przywiz film o Komsomole i Magnitogorsku: Pie bohaterw. Od t e g o m o m e n t u typ twrczoci I vensa jest ju okre lony. Bdzie on klasycznym typem tendencji, ktra zbrojna we wasne stanowisko ideowe poddaje wiat interpretujcej analizie. Nazywano Ivensa o b y w a t e l e m wiata". Susznie w t y m sensie, e Ivens bardzo wczenie nauczy si patrze na wiat jak na organiczn cao, ktrej przeobraenia nie s nieoczekiwanymi sensacjami z pierwszych stron b u l w a r o w y c h dziennikw, ale f r a g m e n tami wci tego samego procesu, dajcego si zrozumie i wytumaczy. Po powrocie z Magnitogorska, na zamwienie jedne go z belgijskich klubw f i l m o w y c h , Ivens zrealizowa Borinage, przejmujcy reporta o ndzy orodka g r n i czego, tego samego, do ktrego w charakterze misjonarza przyjecha o p w i e k u wczeniej Vincent van G o g h . Dla odtworzenia scen manifestacji sprzed paru miesicy reyser uciek si do inscenizacji, zreszt z udziaem uczestnikw m i n i o n y c h wydarze. Tymczasem andarmi, cho wszystko miao dzia si na niby, zjawili si w k o m plecie, g o t o w i do p o n o w n e j akcji. Na ich w i d o k rwnie demonstranci przestali tylko statystowa, manifestowali naprawd. Granica midzy inscenizacj a yciem zatar a si. W 1934 r. Ivens zgromadzi d o k o n y w a n e przez par lat zdjcia o budowie wielkiej tamy Wieringen, ktra miaa wydrze morzu przeszo 20 000 ha yznej ziemi. Film Nowa ziemia by pocztkowo d y n a m i c z n y m peanem na cze b u d o w n i c z y c h . Gdy jednak morze zostawao ujarzmione, a ziemia obsiana, nastpowaa druga cz, grupujca zdjcia z caego wiata, od mandurskich strajkw g o d o w y c h do transakcji na giedach amerykaskich. W w y n i k u dziwacznych praw rynku kapitalistycznego zboe okazywao si za tanie, trzeba je byo niszczy dla utrzy mania d o b r y c h " cen. Nastpoway dramatyczne (i auten tyczne) zdjcia wrzucania w o r w z b d n e g o " ziarna do morza. Co morzu wydarte bez sensu do morza p o wrcio. Wybuch w o j n y domowej w Hiszpanii zaskoczy wiat ponur zapowiedzi nadcigajcych konfliktw. W USA dla przeciwdziaania obojtnoci politycznej i prostej nie wiadomoci u t w o r z o n o komitet*, ktry mia zrealizowa film d o k u m e n t a l n y o w y p a d k a c h hiszpaskich. Reyseri powierzono Ivensowi, ktry czysto kronikarsk koncepcj filmu zamieni w relacj o spoecznym sensie walki lewicy hiszpaskiej. Film Ziemia hiszpaska (1937) mia jednost-

kowego bohatera, m o d e g o onierza ze wsi, ktrego posta, psychologicznie niezbyt wyrafinowana, pozwalaa jednak pynnie poczy epizody b o m b a r d o w a n e g o Mad rytu, p o k o j o w e g o wysiku t y w i frontowej batalistyki. Wikszej ni zwykle u lvensa rangi dosigntu komentarz, ktrego autorem (i spikerem) by Ernest Hemingway, zbie rajcy na marginesie swej reporterskiej dziaalnoci w Hiszpanii materiay do wielkiej powieci K o m u bije dzwon". Premiera f i l m u odbya si w Biaym D o m u , w obecnoci prezydenta Roosevelta. Ale lvens ju si szykowa do nowej podry. T y m razem faszyzm atakowa w Azji. Cesarskie armie japoskie pod hasem: N i e s i e m y wam kwiaty, tysice kwiatw", szy przez kraj, palc i b o m b a r d u jc. Niepodlegoci Chin bronia na p n o c y czerwona armia Mao Tse-tunga, na p o u d n i u za rzdowa armia Czang Kai-szeka. Ivens, u c z u c i o w o zwizany z armi p nocn, w praktyce jednak nie zdoa nawiza z ni k o n taktu*. Dziaalno reysera bya skrpowana i drobiaz g o w o kontrolowana przez oficerw Czang Kai-szeka, tote film, nazwany 400 milionw, ucierpia znacznie skutkiem braku istotnych materiaw d o k u m e n t a c y j n y c h . Krytyk woski Glauco Viazzi tak scharakteryzowa lvensa: Z r o z u m i a , jak mao kto, charakter wielu narodw, sens ich cywilizacji, to co kady z nich ma niepowtarzal nego, ale zawsze... pozosta Holendrem przez swj sposb widzenia i odtwarzania wiata". Jego dzieo pozostanie w historii kinematografii, jak adne bodaj inne, wiadectwem jednoci naszego podzielonego wiata.

AUSTRIA ZWIDY UROK STARYCH WALCW

Na marginesie p r o d u k c j i niemieckiej ulokowaa si a u striacka. Z w i d y urok starych walcw, sentymentalnych operetek, melodramatw, w ktrych pacze porzucona dziewczyna, n i e m o d n y c h sukien i z a p o m n i a n y c h koafiur nie znalaz dla siebie klimatu w Berlinie, c h o f i l m o w c y hitlerowscy po par razy do roku usiowali p o w t r z y Kongres taczy. Za to nad Dunajem w i n o , kobieta i piew nadal byy p o d s t a w o w y m i elementami twrczoci. K o m e d i a wiedeska" okrelenie to a do A n s c h lussu Austrii przez N i e m c y w 1938 r. oznaczao lekki utwr przepojony muzyk, piewem i tacem, sentymentalnym e r o t y z m e m , konwencjonalnoci sytuacji i niemia ts-

* W jego skadzie znalaz si m. in. wielki pisarz J o h n Dos Passos, k t r e g o styl pisarski p r z y p o m i n a w n i e j e d n y m monta f i l m u d o k u m e n t a l n e g o .

Nieliczne zdjcia w j e g o f i l m i e p o k a z u j c e a r m i czerwon byy a u t o r stwa o p e r a t o r a D e n h a m a , nie zwizanego z ekip lvensa.

110

knota do d a w n y c h d o b r y c h czasw, kiedy na wiedeskim Burgu panowa miociwie Franz Joseph, a Wiede by drug po Paryu stolic Europy. K o m e d i a wiedeska" opieraa si zwykle na interesujcej aktorce, grajcej szansonistk, C y g a n k lub ubog pann z dobrej rodziny. Tu zdobyy wiatow saw: Rosjanka Olga Czechowa (Mi ostki), Wgierki Marta Eggerth* i Franciszka Gaal (Csibi), Niemka Magda Schneider (Miostki), a nawet autentyczna wiedenka o czeskim nazwisku Paula Wessely (Maskara da). Nad sympatyczn przecitno tej produkcji w n i czym nigdzie nie dotykajcej wakich spraw maego kraju, szybko zmierzajcego ku d r a m a t y c z n y m przeznaczeniom wybijay si jedynie dwa nazwiska. Max Ophiils, czowiek teatru, ktry p o k o c h a kino dopiero po wynalezieniu dwiku, w Miostkach (1932) wg Schnitzlera potrafi tradycyjny temat nieszczliwej m i oci napeni ludzk, wzruszajc wymow, spotgowan jeszcze ekspresjonistyczn stylizacj. Podobnie Willy Forst, ktry ton wiedeskiej k o m e d i i " umia d w u k r o t n i e nastroi na wysz nut, ni przewidy waa k o n w e n c j a : w sentymentalnej, ale penej u r o k u Nie dokoczonej symfonii, w ktrej Hans Jaray zagra S c h u berta bez k o t u r n w geniusza, i w Maskaradzie (1934), gdzie obok Adolfa Wohlbrucka nieadna Paula Wessely na tle p i k n e j e p o k i " i secesyjnych kotar wzruszajco za graa naiwnego kopciuszka.

WGRY CZARDASZ, PUSZTA I WODA Z NIEBA

Jeli p r o d u k c j a austriacka bya prowincjonalna w sto sunku do Parya i Berlina, to p r o d u k c j a wgierska bya prowincjonalna w stosunku do Wiednia: stamtd czerpaa natchnienie, wzory gatunkw, melodie Straussa, Kalmana' i Lehara, a czsto po prostu reyserw i aktorw. Co naj wyej jako specjalno firmy d o d a w a n o jeszcze'czardasza, puszt, h o n w e d w i biae chatki. Ale jeden f i l m z tego okresu przetrwa: Maria (1932) Pala Fejosa. Pozornie jest to historia, jakie opowiadaj sobie suce: o zym paniczu, uwiedzionej dziewczynie, nielubnym dziecku i patetycznej mierci tu p o d obrazem Madonny. Ale Fejos oprawi t legend w naiwne ramy f o l k l o r u , uczyni Mari czym w rodzaju l u d o w e g o drzewo rytu, t w o r u wiejskiego snycerza, co zataro nawet pary-

sko licznej Annabelli, gwiazdy midzynarodowej. W zakoczeniu Madonna przenosia bohaterk do kuchni, ktr widzielimy na pocztku, ale caej ze zota. Nawet kube do p o m y j , mikko f o t o g r a f o w a n y , by zoty, a Maria wychylaa si z e s w e g o nieba i widzc crk z kawalerem w sytuacji p o d o b n e j jak niegdy ona sama, wylewaa na ni dzbanek w o d y , Korzystajc z nadcigajcej burzy. Bo b u r z e na Wgrzech s po to, by studzi zapay dziewczt", jak m w i komentarz.

Miostki

CZECHOSOWACJA ALUZJE BYY PRZEJRZYSTE

W 1933 r. na wzgrzach praskich nad Wetaw o d d a n o do uytku wielkie hale zdjciowe wytwrni Barrandov, najnowoczeniejsz do dzi fabryk filmw w Europie rodkowej. Silniejsze ni gdzie indziej podstawy finansowe produkcji czechosowackiej (wynoszcej o k o o 30 filmw, a w r e k o r d o w y m 1937 r. a 54) cigny licznych reali zatorw zagranicznych, g w n i e Niemcw i Austriakw niszej rangi, ale rwnie Francuza Duviviera, ktry z

Pniejsza ona Jana Kiepury.

111

Ekstaza (Hedy Kiesler-Lamarr)

udziaem wielkiego tragika Harry Baura ekranizowa tu staroprask legend o Golemie i mdrym rabbim Loewie. Nie brako jednak obiecujcych si na miejscu. Z rey serw okresu niemego liczy si g w n i e Gustav Machay dziki synnej Ekstazie, nagrodzonej w 1934 r. na festiwalu w.Wenecji. Bya to w g r u n c i e rzeczy do banalna p o wiastka o niezaspokojonej kobiecie, ktra odchodzia od ma i w p i k n y m plenerze, w r d k, wierzb i pascych si koni, znajdowaa modego mczyzn. Natrtna s y m bolika filmu wywieraa enujce wraenie, natomiast f o t o grafia Jana Stallicha tworzya wewntrz f i l m u urzekajce etiudy pene soca, o b o k w , lnicej w o d y i nagiego ciaa piknej Hedy Kiesler, ktrej miae ekshibicje otwary drog do kariery w USA*. Fascynacja natur wydaa rwnie mniej formalistyczne owoce, zwaszcza w twrczoci przed wczenie zmar-

* Pod p s e u d o n i m e m H e d y Lamarr. ** W roli t y t u o w e j o d n i s wielki s u k c e s Vlasta B u r i a n , w y s o k i i c h u d y k o m i k o g e s t y k u l a c j i k l o w n a , uosabiajcy z a d o w o l e n i e z siebie, r w n o w a g ducha i sceptycyzm czeskiego bourgeois.

ego Josefa Rovensky'ego. W najlepszym ze swych filmw Rzece (1933), okaza si subtelnym poet modoci mioci. Rytm opowiadania by wolny, zasuchany w szum drzew i plusk fali: przyroda stawaa si p e n o p r a w n y m uczestnikiem d r a m a t u . Niemiaa, niemal dziecinna m i o, zakoczona tragiczn mierci c h o p c a w nurtac rzeki, nabieraa nieoczekiwanych uoglnie. Blisko tu by do panteistycznego zachwycenia natur w Ziemi Dow enki, ktra wywara powany w p y w na t w r c w czecho sowackich. W nie mniejszym stopniu to zachwyceni przyrod zabrzmiao w gonym Janosiku (1935) Martin Fria, gdzie historia zbjnika odbierajcego p a n o m , dajcego u b o g i m , rozegrana zostaa w patetycznych zbl eniach i szybkim montau f r a g m e n t w , bliskich jeszcz estetyce filmu niemego. Ruch umysw w lewo, idcy w parze z zagroeniem inwazj hitlerowsk po 1933 r., radykalizowa k o m e d i f i l mow, ktra legitymowaa si s p o r y m i ambicjami. O miesznego, ale pytkiego C. K. Feldmarszaka w reyser obrotnego rzemielnika Karela Lamaa**, droga tej kome dii sza przez Dzielnego wojaka Szwejka Martina Fria tustym Sa Rasilovem, gdzie akcenty antywojenne ni przeszkadzay efektom k o m i c z n y m , a do w s p p r a c tego p o d n e g o reysera z Werichem i Voskovcem, d w o ma w y b i t n y m i aktorami k o m i c z n y m i , czonkami awangar dowej g r u p y artystycznej ,,DevetsN" (Dziewisi). Wsp praca ta przyniosa przede wszystkim dwie zrczne satyr 0 silnych a k c e n t a c h s p o e c z n y c h : Hej, rup! (1934), ktre bohaterami byli dwaj b e z r o b o t n i , w poszukiwaniu lep szego losu przeywajcy mas ekscentrycznych perypeti do skakania z d a c h u wcznie, i wiat do nas naley (1937 otwarcie atakujcej faszyzm. Lekka komedia czeska ko rzystaa z powiza z licznymi scenkami kabaretowym 1 literack estrad, co pozwolio jej zachowa odrbno narodow w g a t u n k u gdzie indziej bardzo k o s m o p o l i t y c z nym. Z ,,Devetsilu" pochodzi rwnie pisarz i f i l m o w i e c Vla dislav Vancura, ktrego jako komunist zamczyo w 194 r. praskie gestapo. Spord jego o p t y m i s t y c z n y c h , pe nych wiary w d o b r o czowieka filmw, do k t r y c h sam pisa scenariusze, duym p o w o d z e n i e m w caej Europi cieszy si f i l m Przed matur (1932). Pospolity temat stosunki midzy klas c h o p c w , klas dziewczt i ni lubianym, o s c h y m profesorem rzadko by traktowany r w n y m rygorem p s y c h o l o g i c z n y m . Brutalny atak Hitlera zosta w jakiej mierze zapowie dziany przez Bia zaraz (1937), dramat Hugo Haasa aktora-reysera, oparty na o p o w i a d a n i u jednego z c z o o wych pisarzy czeskich, Karela apka. Akcja f i l m u toczy si w p o n u r y m pastwie rzdzonym przez fanatyczneg dyktatora. Aluzje byy tak przejrzyste, e ambasada hitle rowska w Pradze wystpia z daniem zdjcia f i l m u ekranw. Nastpio to d o p i e r o po w k r o c z e n i u do Prag wojsk SS.

112

POLSKA BIAY DWOREK Z KOLUMIENKAMI

W Polsce lata trzydzieste przyniosy pewne oywienie i niewielkie podniesienie p o z i o m u , uprzednio rozpaczliwie niskiego. Pojawia si powaniejsza krytyka f i l m o w a , paru t w r c w obrao kurs na wiadomy realizm, kilka f i l m w k o m e r c y j n y c h w y b i o si ponad przecitno, wzrs eks port, k i n o m wywietlajcym f i l m y rodzime przyznano ulgi podatkowe. Wszystko to jednak byo cigle nader nie miae, poowiczne, skrpowane chaupniczym charakte rem ubogiej p r o d u k c j i i niechci do ryzyka artystycznego ze strony producentw, katastrofalnie uzalenionych f i nansowo od wacicieli kin. Tote nie brak kapitau okaza si najwikszym w r o giem kinematografii polskiej, ale brak dobrego smaku i o d r o b i n y zwykej kultury ludzi finansujcych produkcj. S t o s u n k o w o najchtniej widzeli oni adaptacj literatury: byle t y t u i pisarz byli p o p u l a r n i , ranga u t w o r u nie graa roli. Rwnie d o b r y by eromski i Nakowska, jak Mniszkwna i Marczyski. I tak kady tekst literacki bywa o d p o w i e d n i o spreparowany. Z reguy a g o d z o n o spoe czne kanty konfliktw i docigano zakoczenia do rzew nych happy endw. Sienkiewiczowskiemu Jankowi Muzy kantowi nie dawano umrze, dopisujc mu wspania karier muzyczn. Z D z i e j w g r z e c h u " eromskiego w y p r e p a r o w a n o sam stron erotyczno-sensacyjn. Nic dziwnego, e przerbki literackich kiczw i arcydzie w wersji filmowej spotykay si na jednakowym poziomie tym niszym. Cho kinematografia ta a nazbyt gorliwie odrzekaa si zaangaowania politycznego, jej oblicze spoeczne harmonizowao wyranie ze zjednoczeniow" ideologi obozu sanacyjnego. Poprawianie historii, m i m o c h o d e m , na marginesie wtkw r o m a n s o w y c h czy sensacyjnych, byo czstym zabiegiem, skierowanym zawsze w jedn stron. Wida to nie tylko w filmach zwizanych tema tycznie z legionami Pisudskiego i wojn 1920 r., ale tak e z rewolucj 1905 r. stanowic s t o s u n k o w o czsty temat {Ra, Dziesiciu z Pawiaka, Na Sybir). Zdener wowao to nawet bardzo umiarkowan Stefani Zahor sk, ktra w W i a d o m o c i a c h Literackich" tak pisaa o f i l mie Na Sybir: P a n Sieroszewski wygosi z ekranu krt kie przemwienie, ktre poniekd zmienio oblicze historii... Rewolucja 1905 roku staa si szlacheckim powstaniem, ktrego orodkiem i happy e n d e m jest bia y dworek z kolumienkami i lokajem w narodowej li berii". Jedno tylko rodowisko twrcze od pocztku przeko nane byo o sile sztuki f i l m o w e j , zdolnej przeksztaca wiadomo ludzk to stowarzyszenie Start, istniejce midzy 1930 a 1934 r ktre p r o p a g o w a o k u l t u r filmow 113

u widza, a rwnoczenie w o a o o film s p o e c z n i e uyte czny" sformuowaniami bliskimi pniejszym tezom Cesare Zavattiniego. Start by zjawiskiem d o n i o s y m , dostar czy bowiem kadr uspoecznionej kinematografii polskiej po 1945 r. W latach trzydziestych jego praktyczny w p y w nie by jednak wielki: c z o n k o w i e Startu, peni wiary w posannictwo sztuki f i l m o w e j , byli ludmi m o d y m i , w pro dukcji co najwyej debiutujcymi, i na charakterze tej pro dukcji wiele nie zawayli, w b r e w rozpowszechnianym pniej legendom. Najwybitniejszym ze s t a r t o w c w by Aleksander Ford, reyser miao operujcy montaem kontrastw, ujawnia jcy pewne w p y w y ekspresjonizmu niemieckiego, ktry Legionem ulicy (1932) stworzy najdojrzalsze dzieo p o l skiego kina midzywojennego. Po raz pierwszy film polski wyszed na ulic i zobaczy tam maych d o r o s y c h ludzi gazeciarzy. Ich yciowe k o p o t y oscyloway w o k posia dania roweru, ten bowiem, kto najszybciej z ostatnim

Na Sybir ( A d a m Brodzisz i J a d w i g a Smosarska)

Legion ulicy

M o d y las (Maria B o g d a )

wydaniem gazety dociera do rdmiecia, sprzedawa najwicej. Jeden z bohaterw* uczestniczy w biegu, w k t r y m nagrod by rower, wpada pod tramwaj i traci nog. Prawda ycia, ktra wraz z filmem wdara si przej c i o w o na ekran, nie tylko nie odstrczya widza, jak prze widywali matadorzy b r a n y " , ale zyskaa mu aplauz w i dzw i pierwsze miejsce w plebiscycie t y g o d n i k a K i n o " . Niestety, po nieudanym Przebudzeniu, ktre stawiao pa-

* G r a n y c h przez a k t o r w n i e z a w o d o w y c h , co r w n i e s t a n o w i o szo kujc n o w o .

lcy problem bezrobocia, Ford odnalaz si dopiero, gdy zrealizowa wsplnie z Jerzym Zarzyckim interesujcy film Ludzie Wisy (1936), wyrniajcy si d o b r y m i zdjciami rzeki i nastrojem, bliskim miejscami Atalancie, ale pozba wiony realistycznej szczeroci Legionu. Ostatnim filmem fabularnym, ktry zrodzi si w krgu Startu, byy Strachy (1938) Eugeniusza Ckalskiego i Ka rola Szoowskiego, oparte na gorzkiej, autobiograficznej powieci t a n c e r k i , Marii Ukniewskiej. Pierwsza cz f i l mu, rysujca prawdziwe kulisy u b o u c h n e g o p r z e m y s u r o z r y w k o w e g o " , d o r w n y w a a ksice, druga niestety p o rzucaa o r y g i n a na rzecz c k l i w e g o m e l o d r a m a t u , z szab l o n o w o p o m y l a n y m zakoczeniem. Najsilniejsz indywidualnoci wrd t w r c w kie runku rozrywkowego odznacza si Jzef Lejtes, wicej od innych wymagajcy od aktora, dbay o niuanse psy chologiczne i powanie traktujcy stron plastyczn swych filmw. W Dzikich polach (1932) wyzyska malar sko e g z o t y k b o t n i s t e g o Polesia, w Dniu wielkiej przy gody stara si pokaza w p y w g r na hartowanie m o d y c h charakterw, w Ry udao mu si sugestywnie o p e r o w a nastrojem za pomoc kontrastw wiatocienia, w Dzie wcztach z Nowolipek da realistyczny obraz grona przy jaciek z proletariackiej ulicy, a w Granicy (1938) zaata kowa pewne wzowe konflikty dzielce przedwojenn Polsk. Dwa jego f i l m y miay znaczenie szczeglne. Mody las opowiada o strajku szkolnym 1905 r. w j e d n y m z rzdo-

114

wych gimnazjw warszawskich, ktry doprowadzi do otwarcia gimnazjw z polskim jzykiem nauczania. Wrd licznych w o w y m czasie f i l m w p a t r i o t y c z n y c h " o do koniunkturalnej inspiracji, film wyrnia si poszano waniem prawdy, m. in. w potraktowaniu strony rosyj skiej, i w y b i t n y m i kreacjami* (np. Michaa Znicza jako poczciwego, ale zahukanego belfra od francuskiego, maj cego okulary na czole i bezradnie szukajcego ich w o k siebie: G d z i e jest moja okulara?"). Drugim z t y c h filmw bya Barbara Radziwiwna, prba przeniesienia na nasz teren amerykaskich spektakli historycznych t y p u Krlo wej Krystyny. Obok historii miosnej krla Z y g m u n t a Augusta i kresowej magnatki, Lejtes sili si na oddanie czego wicej w tle: walki krla z warcholstwem monowadcw. Wanie owo to byo wane. Jak okreli przedwojenn kinematografi polsk Jerzy Toeplitz, ywia si ona nader m o n o t o n n y m daniem: t r j k t e m z d o k l e j o n y m t e m " . Gros f i l m w z a j m o w a o s i par a m a n t o w i t y m trzecim (t trzeci), a jedynie w tle widniay raz sale balowe, raz szyby naftowe, raz huculskie chaty, a raz podmiejskie knajpki. rodowiska te jednak trafiay na ekran p r z y p a d k o w o , na zasadzie paru malowniczych dekoracji. A poow produkcji stanowiy wreszcie komedie; naj czciej trywialne farsy i tandetne wodewile, zestawiane w kilkanacie dni z czci p r e f a b r y k o w a n y c h . Sytuacj agodzi nieco fakt posiadania paru d o s k o n a y c h aktorw k o m e d i o w y c h z A d o l f e m Dymsz na czele. Stworzy on posta Dodka, wesoego cwaniaka z warszawskich roga tek, ktra przechodzia nastpnie z filmu do f i l m u . Naj wikszym jego sukcesem byo 12 krzese (1933), ktre zrealizowa do spki z Friem, we w s p p r o d u k c j i z Cze chami, Micha Waszyski, najpodniejszy i najzrczniejszy z komercjalistw. Obok Dymszy wystpi Vlasta Burian, a zestawienie jzyka polskiego z czeskim stwarzao nowe moliwoci komiczne, nie przewidziane przez radzieckich pisarzy Ufa i Pitrowa, a u t o r w ksikowego o r y g i n a u . Wymieni by tu jeszcze mona Pitro wyej reysera i pub licysty Leona Trystana, ktre przeciwstawiao sobie ssiad w - m u z y k w rnych generacji, z ktrych jeden entuz jazmowa si g w n i e H u m o r e s k " Dvoraka, a drugi wycznie jazzem. Jeli o paru jeszcze komediach daoby si powiedzie, e byy p o p r a w n e i nie obraay d o b r e g o smaku, to og polskich komedii by pit Achillesow polskiej p r o d u k c j i i znacznie ustpowa komediom czechosowackim.

WOCHY KARNIE WYCIGAJC RK W POZDROWIENIU

Kompletna nieobecno na rynkach midzynarodo wych filmu skandynawskiego, bakaskiego, hiszpaskie go oraz zupene o d i z o l o w a n i e od Europy dziaalnoci Japoczykw pozwala zakoczy przegld okresu kine matografi Woch. Katastrofalny stan finansowy tej kinematografii zosta w p o o w i e lat trzydziestych zaegnany. Mussolini kaza w y b u d o w a na przedmieciach Rzymu nowoczesne mia steczko f i l m o w e i liczba realizowanych f i l m w skoczya szybko z kilku do kilkudziesiciu. Nie skoczy t y l k o po ziom. Ren Clairem tej p r o d u k c j i c h c i a n o o b w o a Mario Cameriniego, reysera przyjemnych, nieco sentymental nych komedyjek, k t r y c h bohaterami byli proci ludzie, poszukujcy umiechu f o r t u n y (Mczyni, co za ajdacy!, gdzie jako amant d e b i u t o w a w 1932 r. Vittorio De Sica, czy Dam milion). Wikszymi ambicjami legitymowa si Ales sandro Blasetti, rzadko zbaczajcy w tematyk wsp czesn, za to lubicy woski plener i surow twarz nieza w o d o w e g o aktora, ktrego ubiera w stroje antyczne, re dniowieczne i renesansowe. Najlepszym jego filmem by 7860, epopeja Garibaldiego, w stylu nieco napuszonym, gdzie z b i o r o w y m bohaterem by lud (1933).

Scypion Afrykaski

* Za interesujce a k t o r s t w o film zostat w y r n i o n y na I M i d z y n a r o d o w y m Festiwalu F i l m o w y m w M o s k w i e w 1935 r.

115

Mussoliniemu to nie wystarczao; zarwno w tematyce wspczesnej, jak i historycznej d o m a g a si wyraniej szych apologii faszyzmu. da obrazu Woch, w ktrych, jak pisa Henri Langlois, nie byoby ebrakw, m u c h ani w y l e w w Padu", w k t r y c h za to byyby t y l k o nie spnia jce si pocigi, eleganccy oficerowie i w y t w o r n i e ubrane kobiety, zamieszkujce jasne paace. W o c h y biaych t e l e f o n w " tak nazwano potem ten okres, w ktrym gupawy dramat salonowy by d o m i n u j c y m gatunkiem. Po kampanii abisyskiej wzrosy mocarstwowe apetyty

Duce. Scypion Afrykaski (1937), najkosztowniejsza g l o ryfikacja reimu, d o k o n a n a przez posusznego rzemiel nika Carmine Gallone, miaa przypomnie s c e p t y k o m , e pierwszymi faszystami byli konsulowie z okresu wojen p u n i c k i c h . Gallone zmobilizowa tysice statystw, karnie wycigajcych rk w pozdrowieniu, stada soni i cae w a g o n y biaych t o g , by pokaza, jak do stp tustego Scypiona pada ujarzmiona Kartagina. Z b i o r o w a histeria pdzanych po ekranie t u m w bya przedsmakiem innej histerii, ktra rozpta si miaa niebawem.

TEORETYCY

FILM JAKO PARTYTURA SYMFONII

Wprowadzenie dwiku podekscytowao teorety kw, ktrzy powodowani pesymizmem lub, odwrotnie, szukajcy nowych d r g wyjcia, popieszyli zaj sta n o w i s k o wobec nowego rodka. Gdy jednak rewolucja dwiku ju si dokonaa i nastpia nowa stabilizacja, t e m p o bada ulego znacznemu zahamowaniu, a ich program zuboeniu. Najgoniejsz, nienagannie konsekwentn teori f i l m u stworzy Niemiec Rudolf Arnheim w ksice F i l m jako sztuka" (1932). By czonkiem szkoy p s y c h o l o g i cznej, goszcej, e postrzeganie wiata przez czo wieka nie jest mechanicznym zapisem, u kadego j e d nakim, t y l k o oryginaln prac interpretatorsk. Wy z n a w c o m tej tezy atwiej ni innym przyszo wystpi z obron sztuki f i l m o w e j , ktrej z pocztkiem lat trzydzie stych nieraz jeszcze o d m a w i a n o miejsca w rodzinie muz, pod pretekstem, e jest zbyt mechanicznym o d b i ciem wiata. A r n h e i m pierwszy d o k o n a przegldu g w n y c h r o d k w f i l m o w y c h pokazujc, jak bardzo, wbrew p o z o r o m , rni si wiat rzeczywisty od swego f i l m o w e g o obrazu. W y l i c z y 5 rnic midzy rzeczywistoci a jej zapisem na ekranie: 1) zredukowanie trzech wy miarw wiata do d w c h , 2) brak barwy, 3) ogranicze nie widzenia ramami e k r a n u , 4) brak cigoci akcji f i l m o w e j w czasie i przestrzeni, 5) brak pozawzrokowego wiata zmysw: dwikw, zapachw. Nie poprzesta na t y m . Postawi tez i d o w i d jej, e te ograniczenia filmu (a byo ich znacznie wicej ni obecnie) nie s jego kalectwem, gdy mog by uy wane jako doniose rodki artystyczne. Np. redukcja trzech w y m i a r w do d w c h prowadzi do zaniku p o c z u cia gbi, ale za to pozwala d o w o l n i e onglowa wiel kociami przedmiotw i zestawia je w nieoczekiwane a potrzebne t w r c y ukady. Brak k o l o r w w p r o w a d z a np. tonaln j e d n a k o w o ust kobiety i lici na drzewie, co pozwala sugerowa podobiestwa realnie nie wystpu jce. Szczeglnie chwali sobie Arnheim brak dwiku, ktry, jego zdaniem, musiaby powtarza t o , co i tak w y n i k a z obrazu, a nie nakaniaby do poszukiwania rozwiza czysto w z r o k o w y c h . 117

Teoria Arnheima bya k r a c o w y m przejawem starej jak sztuka obawy, by zbyt udzce p o d o b i e s t w o sztuki do natury nie s p o w o d o w a o mierci tej pierwszej. Do d a t k o w o u s p r a w i e d l i w i a s t a n o w c z o autora p o wszechny w 1930 r. lk t w r c w (Chaplin, Clair, Eisen stein), by dwik, a zwaszcza sowo, nie zniszczy podstpnie pikna i harmonii filmu niemego, z d o b y t y c h z takim trudem. Gdy jednak teoretyzujcy reyserzy, bronic f i l m u przed wulgaryzmami pierwszych zastosowa dwiku, u p o r c z y w i e poszukiwali nowej syntezy i znaleli j, A r n h e i m z uporem niemieckiego profesora zaoy nie zmienno i ostateczno swej teorii. N i e p o m n y na rozwj f i l m u dwikowego, o d w r c i si d o plecami twierdzc, e sztuka f i l m o w a przestaa istnie. Oywion dziaalno teoretyczn uprawia nadal na marginesie swej t w r c z o c i Siergiej Eisenstein, nadajc swym poprzednim pogldom wiksz przej rzysto i zuytkowujc dla przemyle nowe osigni cia praktyki filmowej. Jego wasne filmy napotykay czsto potne przeszkody administracyjne, ale jego myl nie znaa granic. Szczeglnie rozwija Eisenstein ulubiony pogld na konfliktowy, wstrzsowy charakter sztuki. Po pierwsze, sztuka ukazuje przede wszystkim konflikty ycia, aby p o b u d z i analogiczne konflikty w umyle widza, z m u si go do mylenia. Po drugie, celowe dziaanie artysty musi by w staym k o n f l i k c i e z yciem, k t r e m u wa c i w y jest bezwad. M o n t a by dla niego cigle p o d s t a w o w y m ele m e n t e m " sztuki f i l m o w e j , ale Eisenstein rozumia go coraz szerzej: nie j a k o ruch obiektu, ktremu p o d p o rzdkowana byaby dugo uj i kolejno sklejania ich ze sob (jak u Wiertowa), nawet nie jako zderzenia poszczeglnych uj, ale jako zamierzony ruch umysu widza, w y w o a n y konfliktami j e d n y c h obrazw z inny mi. I nie tylko obrazw: obok ukadw czasowych (jedne ujcia po d r u g i c h ) , ktre nazwa reyser m o n t a e m p o z i o m y m , bada jako pierwszy take m o n t a p i o n o w y , a wic ukad rwnoczesny obrazu i dwiku. Przyrwnywa go do partytury, ktra w uka-

dzie p i o n o w y m take wykazuje efekt dziaania wszyst kich i n s t r u m e n t w w danym momencie, i twierdzi, e midzy o b u k i e r u n k a m i " montau nie ma istotnych rnic. Tzn. zaleca, by rwnie stosunek obrazu do dwiku w tym samym momencie opiera na jak najda lej idcym asynchronizmie, unika dublowania obrazu przez dwik. Wierny tej zasadzie rozwinteori m o n o logu wewntrznego, cenn moliwo filmu dwiko w e g o , kiedy aktor nie poruszajc ustami, z niewzru szon twarz w y p o w i a d a potok myli, ktre go nurtuj. Niespokojnie poszukujcy umys Eisensteina ata kowa tematy, ktrych inni jeszcze nie dostrzegali, np. format ekranu, a wic co, co wydawao si danym i niezmiennym. W deniu do obalenia dyktatury trady c y j n e g o ekranu rzuci postulat n e u t r a l n e g o " ekranu o k r g e g o , a potem kwadratowego, po to, by mc d o w o l n i e regulowa proporcje ram ekranu, a nawet zmienia obraz poziomy w pionowy. Podobnie prekursorski charakter miay jego r o z w a a n i a o k o l o r z e . Zakwestionowa naiwne recepty amerykaskie na uywanie pewnych kolorw. Wykaza, e przypisywanie poszczeglnym b a r w o m jakich s y m b o l i c z n y c h , niezmiennych znacze (kolory o d p y c h a jce", przycigajce" itd.) jest wywoane tyl ko tradycj obyczajow czy literack, nie wynika za z fizjologii. Zatem mona zmusza barwy do speniania funkcji akurat nam p o t r z e b n y c h , do w y w o y w a n i a emocji rzadko im dotd przypisywanych. Tez t popar rey ser praktyk. Nawet w obrbie ubogiej g a m y czarno-biaej obala tradycyjne zastosowania, kojarzc biel nie

tylko z niewinnoci i dobrem (jak w I czci Iwana Gronego), ale take z okruciestwem i mierci (w Aleksandrze Newskim w biae szaty ubrani s naje dcy). Z innych t e o r e t y k w w y m i e n i warto popularyza tora obu poprzednich autorw, Anglika Raymonda Spottiswoode'a, ktry wprawdzie nie zaproponowa zbyt wielu wasnych p o m y s w , ale po raz pierwszy spisa i uporzdkowa wszystkie rodki jzyka f i l m o wego i okreli pyncy z nich poytek estetyczny. Za A r n h e i m e m autor przyj (rozszerzajc jednak to pojcie), e jzyk filmowy tworz c z y n n i k i r n i c u j c e , t j . wynikajce z rnic midzy rzeczywistoci a jej filmow reprodukcj. Czynniki te podzieli na s t a t y c z n e i d y n a m i c z n e , zalenie od tego, czy dotycz n i e r u c h o m e g o kadru, ruchu kamery czy obiektu. Wrd t y c h ostatnich zlekceway jazdy kamery, gdy, jak twierdzi, niecigo (czste cicia, nage przeskoki midzy ujciami) jest si fil mu, cigo za upodabnia go do teatru. U p o r z d k o w a w s z y p o d s t a w o w e rodki f i l m o w e przechodzi Spottiswoode do syntezy. Synteza ta jest osigalna przez monta, ktry poklasyfikowa na f o r m y prostsze i nisze oraz najwysz m o n t a i d e o w y , kiedy elementy filmu cieraj si z ideologi widza. Kla syfikacja ta nie brzmi dzi nowoczenie i w niejednym rozmija si z kierunkiem r o z w o j o w y m kinematografii, w swoim czasie spenia jednak powan rol popularyza torsk.

V DRUGA WOJNA WIATOWA (19391945)

Ta w o j n a nie pozostawiaa ludzi o b o j t n y m i . Zarw no jej zasig, jak i gwatowno starcia przeciwstaw nych ideologii przeoray wiadomo ludzk nie tylko w szeregach onierskich, nie t y l k o na zapleczach f r o n tw, ale nawet w pastwach, ktre zachoway neutral no. Dlatego i kinematografia caego wiata tak czy inaczej napitnowana zostaa wojn. Jest cigle spraw mao poznan, a zasugujc na powane badania porwnawcze, jak zasadniczo rna w charakterze jest p r o d u k c j a filmowa lat 193945 od p r o d u k c j i 191418. Pierwsza wojna wiatowa zastaa kinematografi w m o m e n c i e raczkowania, kiedy to, pomijajc nieliczne wyjtki, seans filmowy suy niepowanej, przelotnej rozrywce. Dlatego te poza w u l g a r n y m i filmami propa g a n d o w y m i (i to zanikajcymi w miar przeduania si dziaa wojennych) p r o d u k o w a n o g w n i e filmy roz rywkowe. O d m i e n n i e wygldaa sprawa w latach 193945. T o t a l n y charakter wojny, zmieniajcy w jaki sposb ycie kadego niemal mieszkaca g l o b u , szed w parze z faktem, e sztuka f i l m o w a dorosa i staa si precyzyj nym instrumentem wyraania spraw d o n i o s y c h i t r u d nych. Powany odsetek f i l m w , przynajmniej w krajach walczcych, zwizany zosta z tematyk wojenn. For malnie biorc, znalazo si tu miejsce na wszystkie g a t u n k i : na epik heroiczn i batalistyczn, na melo dramaty rozsta, sensacyjne filmy szpiegowskie, psy c h o l o g i c z n e dramaty obowizku, nawet na wesoe ko medie, reprezentowane zwaszcza przez obfit seri h o l l y w o o d z k ,,dla o d p o c z y n k u , dla p r z y j e m n o c i onierza". W istocie jednak nader niewielka cz f i l m w wprowadzajcych na ekrany wydarzenia wojenne miaa ambicj mwienia jakich n o w y c h prawd o wojnie, o ludziach, ktrzy j prowadzili. Z g o d n i e z d y r e k t y w a m i cenzury wojennej przedstawiano w o j n g w n i e jako seri awanturniczych w y c z y n w , jako okazj do w y b i cia si dla onierza idealnego", jako urozmaicony s p o s b spdzania czasu dla z n u d z o n y c h geniuszw, 119

jako egzotyczn wycieczk do krajw, gdzie kobiety s atwe, a w r g niegrony. W krajach o rozwinitej kine matografii komercyjnej dua liczba filmw o wojnie bya o d w r o t n i e p r o p o r c j o n a l n a do ich jakoci. Speniw szy doranie te czy inne f u n k c j e zostay one cakowicie zapomniane. Wartociowe f i l m y wojenne powstay przede wszy stkim w t y c h krajach, w k t r y c h w y s o k o staa twrczo d o k u m e n t a l n a : w Anglii, ktrej wanie w o j n a pozwolia wej do wiatowej c z o w k i , i w Zwizku Radzieckim. Ciekawe i wcale charakterystyczne dla swego okre su byway czsto f i l m y nie traktujce bezporednio o wojnie, ale w pewien sposb przez ni inspirowane. Byy one zwaszcza dzieem krajw o k u p o w a n y c h lub n e u t r a l n y c h , k t r y c h t w r c y nie m o g l i w y p o w i a d a si o t w a r c i e . Filmy te walczyy z faszyzmem (w tej grupie nie ma bodaj ani j e d n e g o skierowanego przeciw drugiej stronie barykady) w o t o c z c e symboli lub w t r y b i e aluzji, ale ich rzeczywiste oddziaywanie czsto jeszcze na t y m zyskiwao. Dalsz cech okresu wojennego by rozwj szk n a r o d o w y c h , pozornie sprzeczny ze star rzymsk zasad: inter arma silent musae podczas w o j n y muzy milcz. Poza szczliwym awansem Anglii, s t o s u n k o w o moe najbardziej spodziewanym, przypomniay o sobie Szwecja i Dania; okazao si na krtko niestety e istnieje kinematografia szwajcarska; mocn pozycj wywalczy sobie na jaki czas daleki Meksyk. Emancypowanie si maych narodw s p o d w p y w u wielkich m o n o p o l i s t w miao oczywicie swoje p o w o dy ekonomiczne. O d c i c i e r y n k w europejskich (w t y m take skandynawskich i szwajcarskiego) od Holly w o o d u uatwio sytuacj p r o d u k c j o m k r a j o w y m : kina cierpiay na brak n o w y c h tytuw, a frekwencja wsz dzie na o g wzrosa. E k o n o m i a nie t u m a c z y jednak do k o c a o w e g o oywienia kinematografii n a r o d o w y c h . Doniolejszy bodaj by wzgld inny. Czas, w ktrym m i l i o n y ludzi ryzykoway codziennie yciem, da take od sztuki f i l m o w e j odpowiedzi na pytanie streszczajce si w tytule sugestywnego c y k l u f i l m w d o k u m e n t a l n y c h

Franka Capry dla onierzy amerykaskich: Dlaczego walczymy? H o l l y w o o d , do regularnie dostarczajce mimo niemieckich odzi p o d w o d n y c h sw produkcj do kin angielskich, nie m o g o f a b r y k o w a n y m i w studio filmami w rodzaju Pani Miniver dotrze do samego sedna walki narodu angielskiego. Serenada w Dolinie Soca bawia rwnoczenie barmana z O r e g o n u , niewiele wiedz cego o wojnie, i celowniczego brytyjskiego t o r p e d o w ca. Ale ten ostatni t y l k o od angielskiej kinematografii oczekiwa odbicia swoich najbardziej osobistych nie p o k o j w i pragnie. W czasie w o j n y zwikszyo si zapotrzebowanie na filmy narodowe, autentyzmem ta zwizane z miejscem i czasem. Nie z a p o m i n a j m y jednak, e mowa tu t y l k o o ambit niejszej czci p r o d u k c j i , obok ktrej krcono duo f i l mw r o z r y w k o w y c h , jakby nigdy nic. O k o o 60% filmw angielskich tego okresu nie ma nic wsplnego z tema tyk wojenn, nawet w szerokim rozumieniu. Take w ZSRR p o d koniec w o j n y odsetek f i l m w czysto rozryw k o w y c h by wikszy ni przed wojn. W kinematografii hitlerowskiej lekkie filmy apolityczne dosigy 80% i miay po klsce 1945 r. dostarczy alibi s w y m s k o m promitowanym twrcom. Z wielkich kinematografii jedna t y l k o francuska (i moe jeszcze czeska) utrzymana zostaa przez wa runki polityczne w sztucznym w i e c i e bez wojny". Skrpowani licznymi cenzurami Francuzi stworzyli m i m o to wiele interesujcych dzie, kontynuujc ga t u n k i uprawiane przed wojn, a zwaszcza przetapiajc

niepokj okresu w o j e n n e g o w szlachetny kruszec p o nadczasowego" filmu poetyckiego. W dziedzinie postpu f o r m a l n e g o sztuka f i l m o w a zdziaaa niewiele. Po serii eksperymentw i burzliwych sporw w y w o a n y c h wynalazkiem dwiku kinemato grafia osiada na laurach. Wojna nie sprzyjaa oderwa nym zainteresowaniom f o r m a l n y m . Zapewne, zdumiewajcy Obywatel Kane otworzy now kart w historii f i l m u (ale kt go wwczas zna poza USA?) i sypn pomysami, ktrych starczyo na nastpne wierwiecze. Upowszechniaa si powoli tama kolorowa, rodzc pierwsze skoczone arcydziea (Henryk V Oliviera). W ZSRR eksperymentowano w dziedzinie f i l m u t r j w y m i a r o w e g o . Ale wszystkie te formalne osignicia nie mog naturalnie imponowa, gdy je zestawi z niepowstrzymanym rozwojem jzyka f i l m o w e g o w latach d w u d z i e s t y c h , kiedy to kady krok przynosi r e w o l u c y j n e o d k r y c i a . Przecitny f i l m z 1944 r. r n i s i o d p r z e c i t n e g o f i l m u z 1 9 3 4 r . g w n i e fasonem damskich kapeluszy. Mimo wszystko da si jednak w y o d r b n i o g l n i e j sz t e n d e n c j stylistyczn, przewijajc si przez waniejsze realizacje okresu. To kurs na wiksz prawd, na autentyzm szczegw ta i przey p s y c h i c z n y c h bohatera. Std napr na takie i z m y " , jak dokumentalizm, weryzm, kronikalizm. Tendencje te zatriumfowa miay w okresie nastp nym erupcj prdu, ktry tymczasem ju si po c i c h u rodzi p o d bkitnym niebem Woch, w miar jak ustrj faszystowski zblia si do niesawnego koca. Tak jest, tym prdem by neorealizm.

ANGLIA PIKNIEJSZE NI ZMYLENIE

Anglia, ktra od lata 1940 przez rok sama jedna wy trzymywaa ciar w o j n y z Hitlerem, pierwsza odnalaza powany t o n , waciwy miesicom wielkich bombardowa L o n d y n u . Filmowcy angielscy dobrze znali stanowisko ywicych pogard dla filmu k o m e r c y j n e g o Griersona i jego kolegw dokumentalistw, ktrzy jeszcze przed wojn powtarzali, e tematy wzite z ycia mog by pi kniejsze ni zmylenie. Szkoa dokumentalna pozostawia pene szczeroci i prostoty wiadectwa o obliczu w o j n y , k t r y c h tytuy mwi same za siebie: Anglia to wytrzyma, Cel na dzisiej sz noc, Wybuchy poary, Zwycistwo na pustyni Harry Watta, Roya Boultinga i Humphreya Jenningsa. Zwaszcza Pamitnik dla Tymoteusza Jenningsa, zrealizowany ju po 120

zakoczeniu wojny, jest wzruszajc prb przekazania dowiadcze w o j e n n y c h nastpnemu pokoleniu, ktre w o j n y nie zaznao. Niektrzy dokumentalici przeszli do twrczoci f a b u larnej, nie zaparli si jednak swych estetycznych ideaw. Watt, autor Nocnej poczty, jednego z najtrwalszych przy kadw d o k u m e n t a l i z m u p r z e d w o j e n n e g o , zrealizowa epizod walk w Libii Byo ich dziewiciu (1943) oparty na schemacie osaczonej, s t o p n i o w o malejcej grupy walcz c y c h . Potem pojecha do Australii, by Zwycizcami stepw opowiedzie o szaleczej epopei pasterskiej z 1942 r., kiedy to w obawie przed inwazj japosk p o s t a n o w i o n o zastosowa rosyjsk taktyk spalonej ziemi" i wyci w pie najwiksze b o g a c t w o kraju, olbrzymie stada byda. Znaleli si jednak miakowie, ktrzy podjli si przepra wi owe miliony sztuk byda przez stepy i pustynie Australii Centralnej. Watt odszuka t y c h ludzi i bez uciekania si do m e l o d r a m a t y c z n y c h efektw, trzymajc si autentycznej

Pikna pe

Henryk V

3000-kilometrowej trasy przemarszu, kaza im zagra samych siebie. Pat Jackson w stylu d o k u m e n t a l n y m (cho w technikolorze) zrealizowa epopej morsk Podejcie zachodnie, rwnie portretujc autentycznych marynarzy, a T h o r o l d Dickinson nakrci Najbliszego krewnego, ktry pocztkowo wywietlany by wycznie w jednost kach w o j s k o w y c h dla celw s z k o l e n i o w y c h , a d o p i e r o potem trafi na normalne ekrany. Reyserowie spoza krgu d o k u m e n t a l i s t w przejli ten sam styl. Charles Frend w San Demetrio (1943) o p o w i e dzia histori maego statku handlowego, ktry zosta stor pedowany: film by nakrcony w atelier i grany przez z a w o d o w y c h aktorw, a jednak p r z y p o m i n a chwilami kronik filmow. Jego k o l e k t y w n y m bohaterem bya caa zaoga, a fabu stanowiy powszechnie znane fakty, wzi te z korespondencji w o j e n n y c h . Inn epopej morsk Nasz okrt zrealizowa Noel C o w a r d , elegancki dramatopisarz; i jego dzieo okazao si take bliskie kroniki. W p o d o b n y m d u c h u r o b i o n o filmy o tyach, jeli pojcie tyy ma sens w odniesieniu do wyspy, przez duszy czas nie majcej z g w n y m przeciwnikiem f r o n t u ldowego. Zwaszcza typowe dla tej tematyki wydaj si dwa filmy o kobietach pracujcych na potrzeby wojny. Pierwszy z n i c h , Pikn pe (1943), zrealizowa jeden z najwybit niejszych aktorw angielskich, Leslie H o w a r d , ktry w czasie w o j n y , zanim zgin tragicznie zestrzelony nad Zatok Biskajsk, zacz samodzielnie reyserowa. D r u g i , A imi ich milion Laundera i Gilliata, mwi o kobietach z a t r u d n i o n y c h w przemyle z b r o j e n i o w y m . Kamera wya wiaa z t u m u par twarzy, niczym szczeglnie si nie wyrniajcych. By moe inne twarze, widziane tu obok, ofiarowyway nie mniejsze moliwoci dla narracji. To wzbudzao zaufanie do p r a w d o m w n o c i f i l m u . Oczywicie uprawiano rwnie tematyk niewojenn, dla ktrej ram dostarczay najczciej dawne d o b r e czasy wiktoriaskie. Swoistym zabiegiem terapii spoecznej byo pokazywanie widzowi, brncemu do kina przez pene gruzu i tuczonego szka ulice, wntrz zamonych saloni kw z pluszowymi kotarami i jadalni z kredensami penymi z a b y t k o w y c h fajansw. Najgoniejszymi spord t y c h f i l m w byy: Kipps m o d e g o Carola Reeda i niepokojcy, nostalgiczny Gasncy pomie (1940) Dickinsona, ktry tak si spodoba Ameryce, e jeszcze w czasie w o j n y zrea lizowa go ponownie Cukor, zniszczywszy uprzednio kopie f i l m u angielskiego. Najbardziej niezwyka przygoda spotkaa jednak kine matografi angielsk ze strony Laurence Oliviera, gdy ten dowiadczony aktor teatralny i filmowy przenis na ekran Szekspirowskiego Henryka V. Wybr sztuki mia pewien podtekst polityczny, s k o r o mwia ona o inwazji armii angielskiej na kontynent. Olivier wiadomie nie zmierza do udzenia widza, e uczestniczy w wydarzeniach z 1415 r. Film zaczyna si w 1600 r. w Szekspirowskim teatrze Globe i by pocztkowo

niemal dokumentaln rekonstrukcj tego typu przedsta wie, ksztatu w i d o w n i , zwyczajw publicznoci. Gdy rampa sceny wreszcie znikaa, reyser w p r o w a d z a now stylizacj, nawizujc wiadomie do miniatur i iluminowa nych rkopisw czternastowiecznych, podkrelajc umow noci ta bdami perspektywy (np. ukonie kadzionymi posadzkami). Cytujc prawie bez skrele tekst o r y g i n a u , d o p i e r o w ostatniej, batalistycznej sekwencji zblia si reyser do realizmu. Kompozycja barwna Henryka V, nakrconego na tamie technikolor, stanowia d o w d , e nad barw w filmie mona zapanowa i zmusi j do p o d dania si woli twrcy.

USA DLA DOGODZENIA ZAWODNICZEJ AMBICJI

Z gr dwa lata dzieli pierwsze w y b u c h y b o m b nie mieckich w Warszawie od w y b u c h w b o m b japoskich w amerykaskiej bazie morskiej Pearl Harbor. Mimo o p niajcego si przystpienia USA do wojny, f i l m o w c y ame rykascy nie mogli pozostawa obojtni na wydarzenia w Europie. Kampania wrzeniowa w Polsce nie miaa jeszcze dla H o l l y w o o d u tak powanych nastpstw, jak wiosna 1940 r., kiedy to po kapitulacji Francji caa niemal Europa zostaa odcita od filmw amerykaskich*. W H o l l y w o o d wy bucha nawet panika; byli tacy, co chcieli ograniczy p r o d u k c j ( o k o o 400 f i l m w rocznie) do p o o w y , w kocu jednak p o r z u c o n o te o b a w y i poziom p r o d u k c j i pozosta bez zmian. Pierwszym artyst, ktry bez dwuznacznoci i unikw w y p o w i e d z i a si przeciw agresorom, by Chaplin. W najdramatyczniejszym momencie powietrznej b i t w y o A n g l i " jesieni 1940 r., kiedy prasa k o n c e r n u Hearsta zapewniaa, e t y l k o neutralno jest cech p r a w d z i w e g o Amerykanina", pokaza w N o w y m J o r k u swego Dyktatora. Po raz pierwszy may Charlie, bdcy tu u b o g i m fryzjerem y d o w s k i m z Berlina, nie by wycznym protagonist f i l m u : d r u g i m protagonist by sobowtr fryzjera, krwio erczy dyktator Hynkel, oczywicie take zagrany przez Chaplina. Fryzjer, kombatant pierwszej w o j n y , po kontuzji straci pami. Jego przygody, gdy po wyjciu ze szpitala jaskrawiej ni kto inny widzia absurdy ustroju, krzyoway si z kpinami z Hynkla, w ktrego postawie podkrela

Chaplin histeryczny kompleks niszoci i infantylizm. Hynkel walczy na pmiski makaronu ze swym rywalem, dyktatorem Napalonim. Musia zawsze siedzie wyej, mwi goniej ni inni. Specjalny gwardzista wystawia mu jzyk do lizania znaczkw p o c z t o w y c h . Szczytem mimicznej satyry by taniec Hynkla z globusem: dyktator mionie o b e j m o w a go w posiadanie, ale globus by z g u m y , pka nagle, a przeraony Hynkel w d r a p y w a si na firank. Zemsta Charliego, ktremu Fiihrer III Rzeszy ukrad jego zawadiacki wsik, bya pierwszym tak f r o n t a l n y m i miaym atakiem na Hitlera. Wywoaa natychmiastow interwencj hitlerowskiej d y p l o m a c j i , a nieco pniej nie wybredn, oszczercz nagonk w czci prasy a m e r y k a skiej. Ale odbia si te na caej drodze twrczej Chaplina: nigdy ju nie p o w r c i do postaci romantycznego w czgi, ktr obdarzy wielkoci. Pierwszym wikszym f i l m e m o w o j n i e , ktry po Dykta torze, a przed przystpieniem USA do w o j n y zdecydowao si zrealizowa H o l l y w o o d , bya Pani Miniver Wylera (1942). Pani Miniver, Angielka, patrzya na wojn inteli g e n t n y m i oczyma doskonaej aktorki Greer Garson: prze ywaa gorycz upadku Dunkierki, apaa niemieckiego dywersanta, a potem m i m o n o c n y c h nalotw znw sadzia re w o g r d k u . M i m o wszystko, spojrzenie to nie preten d o w a o do gbszych u o g l n i e . O d m i e n n i e ni d o k u m e n talici angielscy, Wyler trzyma si uporczywie krgu d o m o w e j lampy, jakby si lka, e szersze spojrzenie na w o j n znudzi Amerykanw. Przystpienie do w o j n y omielio naturalnie p r o d u c e n t w (nie bez znaczenia by tu rwnie nacisk rooseveltowskiej administracji, pragncej spopularyzowa w spoe czestwie w o j n z Hitlerem). Filmw z tematyk wojenn pojawio si wicej, ich liczb zwikszyli d o d a t k o w o reali zatorzy przybyli z Europy*, ktrzy uwaali za swj patrio t y c z n y obowizek zrobi jeden czy dwa (zwykle bardzo ze) filmy propagandowe. W przeciwiestwie jednak do f i l m w angielskich za gniedzia si tu szybko konwencja, ktra nie pozwolia w y d a A m e r y c e adnego wielkiego f i l m u w tej dziedzinie. Dotyczya ona nie t y l k o obowizkowej intrygi romansowej z udziaem u l u b i o n y c h gwiazd, ale co gorsza takiego pokazywania w o j n y , ktre e l i m i n o w a o najwaniejsze pytania, stawiane przez walczcy nard: o co toczy si walka? z kim? jaki jest sens tej wojny? Od t y c h znakw zapytania chytrze uciekali scenarzy ci, przedstawiajcy wyczyn wojenny jako cel sam w sobie, na p o d o b i e s t w o w y c z y n u s p o r t o w e g o . Jeden z najgo niejszych przedstawicieli tej tendencji to nienagannie skd-

* A l e tzw. F r a n c j a V i c h y " (nie o k u p o w a n e p o u d n i e ) o t r z y m y w a a f i l m y z USA a do padziernika 1942.

" Z w a s z c z a F r a n c u z i : w i e l k a t r j k a " f i l m u f r a n c u s k i e g o , Renoir, Clair, Duvivier, s c h r o n i a si w H o l l y w o o d , zostawiajc k i n e m a t o g r a f i f r a n c u s k bez r e n o m o w a n y c h m i s t r z w .

122

Dyktator

ind wyreyserowany Mciwy jastrzb (1943) Howarda Hawksa. Bohaterem by amerykaski b o m b o w i e c zasko czony w y b u c h e m w o j n y na Pacyfiku i szukajcy bazy nie opanowanej jeszcze przez J a p o c z y k w . Z tysicznych sytuacji bez wyjcia zaoga c u d o w n i e w y c h o d z i a obronn rk. Mona przypuszcza, e koncepcja bohatera walcz cego nie tyle z obowizku, co dla d o g o d z e n i a zawodniczej a m b i c j i , nie bya w i a d o m y m nakazem urzdw propa gandy. By moe dziaa tu w pewnej mierze nawyk drama turgii filmu sensacyjnego, ktrego bohater bywa take okrelany nie przez mylenie, ale przez dziaanie. J a k k o l wiek by tam byo, f i l m y te zestarzay si, wydaj si dzi infantylne i bajeczkowate, c h y b a e ponad wtki roman sowe m o d n i e z a o n d u l o w a n y c h sanitariuszek z gbi d u n gli w y b i si reporta o mechanizmie szpitala polowego (Bohaterki Pacyfiku Marka Sandricha) lub e z wtkw

osobistych zrezygnowano w ogle (Konwj Lloyda Ba cona)*. Naturalnie najmniej reporterskiego autentyzmu dawao si wykrzesa z f i l m w o europejskim Ruchu O p o r u czy o dalekich sprzymierzecach, np. o Zwizku Radzieckim. Jeli nawet filmy takie powierzano u c h o d c o m z Europy czy reyserom rosyjskiego pochodzenia rezultaty byy w niezamierzony sposb mieszne. Z a r w n o zaoenia scenariusza, jak i d r o b n e realia zdradzay zaraz, e t w r c y t y c h f i l m w maj bardzo mgliste pojcie, jak wyglda w o j n a w Europie. Lepiej ju byo, kiedy wyranie si do

* W a r t o w s p o m n i e raz jeszcze o serii o p a r t y c h na a r c h i w a l i a c h f i l m w z e s t a w n y c h Dlaczego walczymy? p o d o g l n reyseri Franka Capry, z m o n t o w a n y c h z p r a w d z i w i e d z i e n n i k a r s k i m n e r w e m , oraz o paru d o s k o n a y c h d o k u m e n t a c h f r o n t o w y c h , z a m k n i t y c h Prawdziw chwal Reeda i K a n i n a , f i l m e m o inwazji i d z i a a n i a c h w Europie 194445 r.

123

matwaniu tak wyrazistych w Kodeksie Haysa granic mi dzy dobrem a zem. Jedn ze stron oczywicie byli zo c z y c y i wcale nie w t y m rzecz, by f i l m y czarne" miay ich idealizowa. Przeciwnie, chtnie podkrelay ich zbdne okruciestwo, odraajce obsesje, nielojalno wobec wasnego, przestpczego kodeksu postpowania. Ale rw noczenie t y c h ludzi czynio si g w n y m i bohaterami, kazao widzom patrze ich oczyma, poznawa ich racje. Jeli nawet widz nie zaczyna sympatyzowa z nimi, to w kadym razie szczegowo wyjaniano m u , co tych ludzi sprowadzio na ze drogi (wyjanienia psychoanalityczne cieszyy si specjalnymi wzgldami), a ponadto nie wa hano si podkrela ich lepszych czy po prostu ludzkich stron. Czsto zoczyc d o p i e r o p o d sam koniec okazywa si kto ze wszech miar c z c i g o d n y i w ogle nieposzlakowany. Wszystko to czynio z nich p e n o k r w i ste, bogate postacie, bardzo odlege od paskich marione tek, ucieleniajcych s i y za" w t r a d y c y j n y c h rebusach policyjnych. Symetrycznie strona przeciwna utracia dawny przywilej prawoci i prostolinijnoci. Policjanci okazywali si sadystami albo byli po prostu na odzie bandytw. Niewinne ofiary okazyway si w g r u n c i e rzeczy ajdakami, ktrzy jedynie spniali si w zadaniu ciosu. Mary Astor, Lauren Bacall, Barbara Stanwyck pikne kobiety o czy stym spojrzeniu, bdce dotd ucinion niewinnoci, bronion przez szlachetnych rycerzy prawa staway si perwersyjnymi d e m o n a m i , z zimn krwi planujcymi naj gorsze zbrodnie. Sama zbrodnia wreszcie przestawaa by abstrakcyjn dan w rachunku l o g i c z n y m , nabieraa niepokojcej materialnoci. Ugodzeni kul przestali po prostu upada, grze cznie zamykajc oczy, lecz zalewali si krwi, charczeli, rzzili, kopali nogami. Wynajdywano coraz wymylniejsze i okrutniejsze sposoby zadawania mierci: rzuty brzytw, przywizanie wroga do pnia w tartaku, zmiadenie spada jc wind, zepchnicie paralityczki ze s c h o d w w jej fotelu na kkach itd. Ta obfita panorama o k r o p n o c i i gwatw, czsto szo kujcych widza bez adnej dramaturgicznej koniecznoci, znalaza rozwinicie w filmach t a k i c h , jak: W cieniu podej rzenia H i t c h c o c k a , Podwjne ubezpieczenie Billy Wildera, Laura Otto Premingera, G/7da Charlesa Vidora i w i n n y c h , ju p o w o j e n n y c h . Jak pisz m o n o g r a f o w i e gatunku, Borde i C h a u m e t o n , filmy te byy w i a d e c t w e m o spoecze stwie, w k t r y m o k r u c i e s t w o jest zjawiskiem p o w s z e c h n y m " . Bez kwestii filmy te o d p o w i a d a y pewnej nowej potrzebie w i d o w n i . Od kilku dziesitkw lat literatura, a ju szczeglnie literatura amerykaska, czstowaa nas prze k o n y w a j c y m i przykadami, e nie ma osobno ludzi z y c h , a osobno d o b r y c h , e najbardziej moe prawdziwymi w r d b o h a t e r w s c i , k t r y c h czytelnik jednoczenie potpia i l u b i . Niema rol w pojawieniu si f i l m u czarnego" ode-

Bohaterki P a c y f i k u (w r o d k u Claudette C o l b e r t )

tego przyznawali. Tak wanie zrobi Lubitsch w p o m y s o wej komedii By albo nie by (1942), u m o w n i e rozgrywa jcej si w o k u p o w a n e j Warszawie, wrd b o j o w n i k w polskiego Ruchu O p o r u " . Z Warszaw i polskim podzie miem nie miao to nic wsplnego, ale byo dostatecznie zrczne i d o w c i p n e , by take polski widz obejrza pniej film z uznaniem.

USA PRAWDA JEST I TYM, I TAMTYM

S u r o w y realizm i nie retuszowane ycie, majce trady cyjnie t r u d n y dostp do H o l l y w o o d , ujawniy si niespo dziewanie w dziedzinie wcale nie w o j e n n e j , w filmie k r y m i n a l n y m . Po prostu pewne filmy tego p o p u l a r n e g o g a t u n k u stay si nagle niepodobne do d a w n y c h wzorw: ani do a m i g w k i k t o zabi?", niewinnej rozrywki umysowej, ani do reportau o t r u d a c h policji przy w y k r y c i u i ukaraniu jakiego przestpcy. Tendencj t nazwano f i l m e m czarnym", a za jej prapocztek uznany zosta Sok maltaski Johna Hustona (1941). G w n e novum tej mrocznej serii polegao na p o g 124

Gilda ( o d prawej Rita H a y w o r t h i G l e n n Ford) O b y w a t e l Kane ( J o s e p h C o t t e n , O r s o n Welles, Everett Sloane)

gray pogldy S i g m u n d a Freuda, t w r c y psychoanalizy, ktre w tym czasie szeroko rozeszy si po wiecie, a szczegln popularno zyskay w Ameryce. Nieco j e d n o s t r o n n e teorie Freuda, czsto wulgaryzowane przez p o w i e r z c h o w n y c h entuzjastw, rzucay jednak na natur ludzk zgoa nowe wiato. 125

Badajc przyczyny rnych zaburze psychicznych, Freud doszed do w n i o s k u , e ycie w i a d o m e jest t y l k o czci naszego ycia psychicznego, ktre rozgrywa si take w podwiadomoci. Do niej wanie cenzorska wia d o m o wspczesnego czowieka wypiera stumione p o dania i tajone kompleksy, ktrych ustawicznym rdem jest p o p d pciowy. Wielkiej wagi dla rozwoju p s y c h i cznego jednostki nabieray wydarzenia z jej wczesnego dziecistwa, pozornie bez reszty zapomniane, a jednak przechowywane przez podwiadomo i wpywajce na czyny osoby dorosej. Freud oskara nasze ycie d u c h o w e o hipokryzj. W wielu niewzruszonych uprzednio nakazach etycznych doszukiwa si sztucznego krpowania instynktw ludz kich. Sztuce w spoeczestwie przypisywa t sam rol cenzorsk, ktr w psychice pojedynczego czowieka peni wiadomo: sublimujc, uwzniolajc popdy j e d nostek, przemienia je sztuka w bezinteresowne pikno. Skrajne konsekwencje f r e u d y z m u prowadziy do zmniej szenia odpowiedzialnoci jednostki za swoje.czyny (nawet zbrodnicze), skoro ycie wiadome i kontrolowane jest t y l k o czci naszych przey psychicznych. Pod w p y w e m f r e u d y z m u ktry pod koniec lat trzy dziestych sta si w USA nie tyle metod lekarsk, ile praw dziw mod intelektualn najpierw literatura, a nieco pniej take i film zaczy prezentowa ludzi, ktrzy nie byli proci, w ktrych zo i d o b r o wystpoway rwnocze nie. Najwybitniejszy f i l m amerykaski tego okresu, jeden z najwaniejszych w dziejach kinematografii, by wanie f i l m e m o takim bohaterze. Nazywa si Obywatel Kane* (1941). By dzieem Orsona Wellesa. Film jest najwspanialsz elektryczn zabawk, jak ludzko kiedykolwiek dostaa powiedzia Welles, kiedy zabiera s i d o Obywatela Kane, swego f i l m o w e g o debiutu. Mia ju wwczas w d o r o b k u synne s u c h o w i s k o radiowe o najedzie Marsjan na Ziemi, ktre zaalarmowao nie na arty p Ameryki. Film zaczyna si wyjtkami ze starych kronik, na kt rych uwieczniono zmarego ostatnio magnata prasowego. A u t e n t y c z n e " w y c i n k i , o z d e f o r m o w a n y m obrazie i t e m pie r u c h u , czasem nieostre, a czasem porysowane, jak na stare tamy przystao, byy oczywicie zrcznym falsyfika t e m , j a k o e aden Charles F. Kane n i g d y nie istnia. Redakcja kroniki zmontowawszy to pomiertne w y d a n i e specjalne" orientowaa si, e nie daje ono adnej prawdy
* Obywatel Kane nie o t r z y m a n a g r o d y A m e r y k a s k i e j A k a d e m i i Fil m o w e j , tzw. Oscara, ani za najlepszy f i l m r o k u , ani za reyseri czy kreacje a k t o r s k i e , a j e d y n i e za scenariusz.

Czyste szalestwo

0 zmarym. Uchwycia si rozpaczliwie ostatniego sowa, wypowiedzianego przez Kane'a, i kazaa swemu reporte rowi rozmawia z ludmi, ktrzy znali Kane'a. Nastpuje 6 relacji z o w y c h rozmw, z ktrych kada ukazuje jakby innego czowieka, ale adna nie m w i penej prawdy o zmarym. Cudze ycie jest dla wszystkich tajemnic mwi Welles a s y m b o l e m tej tajemnicy ma by nie roz wizana przez bohaterw, cho rozwizana przez widza zagadka ostatniego sowa, wyraajcego tsknot za siel skim, u b o g i m dziecistwem. T r u d n o co prawda uwierzy, by skomplikowanego czowieka pokroju Kane'a m o g o okrela jakie jedno sowo, ale nic nie kae nam wierzy, e jest to przekonanie samego Wellesa, nie za stworzonych przez niego redakto rw w y i m a g i n o w a n e j k r o n i k i . Jest bowiem Obywatel Kane pierwszym wielkim p o m n i k i e m kina sawicego dwuzna czno. Tu prawda nie jest t y m albo t a m t y m , tylko tym 1 t a m t y m rwnoczenie. Kady ma swoj prawd i wcale nie musz si one ze sob pokrywa. Moemy wyej oceni sztuk jednoznaczn, ktrej t w r c a wyranie nam k o m u n i k u j e swj pogld na wiat, na stosunki midzyludzkie, na warto swego bohatera i na w a r u n k i , ktre go uksztatoway. Naturalnie wtedy, gdy w
N o c w Casablance ( C h i c o , G r o u c h o i H a r p o Marx)

t w r c a ma nam do zaproponowania prawdy nie tylko prawdziwe, ale take nowe, oryginalne, miao i po raz pierwszy s f o r m u o w a n e . A jednak sztuka pyta bez o d p o wiedzi, czy raczej odpowiedzi d w u z n a c z n y c h , nieostatec z n y c h , prowokujcych do mylenia samego odbiorc, jest w jaki sposb charakterystyczna dla naszych s k o m p l i k o w a n y c h czasw, obfitujcych w zagadnienia, na ktre nie sposb odpowiedzie po prostu t a k " albo n i e " . Niezwyka forma Obywatela Kane rodzia pierwotnie protesty widzw, a nawet krytykw. Zarzucano Wellesowi, e robi sobie zabaw z najbardziej uwiconych regu gramatyki filmowej (np. zachowywa w gbokim cieniu twarz osoby mwicej czy dziaajcej, owietlajc nieru c h o m e twarze biernych suchaczy), by pokazywa, e kad z t y c h regu mona zastosowa akurat odwrotnie. Dzi technika Wellesa (cigle nowoczesna mimo upywu czasu i cigle naladowana) oceniana jest nie tylko jako znakomicie konsekwentna, ale te wprowadzajca rewo lucj w klasyczne rodki narracji f i l m o w e j . W Obywatelu Kane zastosowa np. Welles po raz pier wszy sufity. Dotd adna dekoracja wntrza, budowanego w atelier, nie miaa sufitw (zamiast nich wisiay nad pla nem zespoy reflektorw) i nikt tego nie zauwaa. Niekt rym k r y t y k o m do byo t y c h sufitw, by nazwa reysera dziwakiem. Tymczasem sufity stay si po prostu konie cznoci, z chwil gdy Welles, za rad swego operatora, doskonaego Gregga Tolanda, zdecydowa si na uycie specjalnych szerokoktnych o b i e k t y w w , o daleko szer-

126

8 z y m polu widzenia*. Ale o b i e k t y w y te miay jeszcze inn wasno i Welles wyzyska j bez wahania: pozwalay roz szerzy gbi ostroci, t j . rwnie wyranie widzie przed mioty ta, co i bardzo bliskiego przedniego planu. Umoli wiao to np. tak reyseri ujcia, w k t r y m wysannik wielkiego banku odbiera m o d e g o Kane'a rodzicom: tu obok o b i e k t y w u rozmawia z bankierem matka c h o p c a , skonna dziecko odda, w gbi pokoju stoi samotnie ojciec, sam postaw dezaprobujcy stanowisko matki, a daleko za o k n e m , na zboczu onieonej gry, beztrosko saneczkuje malec. Scena ta, kardynalna dla ostatecznej konkluzji f i l m u , zawiera w t y m samym czasie jakby trzy krotnie wikszy adunek treci i wymaga naturalnie nieco wikszej uwagi od widza. Niepodobna tu wyliczy wszystkich nowatorskich p o m y s w Wellesa, ktrych starczyoby do obdzielenia kilkunastu filmw. Prawie wszystkie byy szczliwe: m o numentalizowanie dwiku, deformacja obrazu, o r y g i n a l ne skrty w opowiadaniu. Bez ceregieli otwiera Welles wszystkie drzwi, na kt rych estetycy umiecili napis w e j c i e wzbronione". W dziedzinie komedii, gdzie produkcja sza na penych o b r o t a c h , nie zdarzyo si nic szczeglnie nowego. Bracia Marx zbliali si do schyku swej wietnoci z w a r i o w a nymi komediami": Id na zachd i Noc w Casablance (ta ostatnia parafrazowaa motywy gonego przeboju Casa blanca, w k t r y m wzruszajc par amantw stworzyli Ingrid Bergman i Humphrey Bogart). Szczeglnie zwariowan wrd z w a r i o w a n y c h kome d i i " bya komedia H.C. Pottera z 1941 r. Czyste szalestwo (Hellzapoppin), ktra ju w s t e r e o t y p o w y c h napisach czo o w y c h zawiadamiaa, e jej p o d o b i e s t w o do filmu jest czysto przypadkowe". Rzecz dziaa si w r o d o w i s k u f i l m o w y m , co miao usprawiedliwia gruntown modyfikacj praw logiki: grupie aktorw, wdrujcej przez atelier f i l mowe i przechodzcej z dekoracji w dekoracj, w m g n i e niu oka zmieniay si ubiory: w pejzau a r k t y c z n y m " odziani byli w skry, w , , k o m n a c i e Ludwika XIII" w stroje

D'Artagnanw. Przez cay f i l m przewija si j e g o m o z o f i a r o w a n y m aktorce krzaczkiem w doniczce, wkraczajcy zawsze w najnieodpowiedniejszej porze i zawsze g r u n t o w n i e niepotrzebny; w ostatniej scenie zjawia si take, tyle e krzaczek zamieni si tymczasem w due drzewo. G w n e sukcesy w dziedzinie komedii sytuacyjnej stay si udziaem Ren Claira, ktry ju swoim angielskim Upiorem na sprzeda d o w i d , e szybko si aklimatyzuje na obczynie. Jego To zdarzyo si jutro, urocza o p o wiastka o dziennikarzu, ktremu nieznajomy przynosi jutrzejsze numery gazety i gdzie bohater znajduje w kocu swj wasny nekrolog zdradzaa pewn amerykanizacj stylu Claira, nadmierne zaufanie do sensacyjnej faktury opowiadania. Ale na poziomie najwybitniejszych jego dzie znalaza si absurdalna i ironiczna komedia Oeniem si z czarownic (1942), w ktrej o d n a j d y w a o si bez t r u d u wtki drogie Clairowi od czasw Miliona. Wreszcie w gatunku w i d o w i s k o w y m (zasada gatunkw nie zostaa przez wojn zamana) gwn pozycj na dugie lata zostaa adaptacja bestselleru Margaret Mitchell Prze mino z wiatrem (1939). Zrealizowana w technikolorze co byo wwczas jeszcze eksperymentem wrd f i l m w o w i e l k i m budecie o p i e w a a o d p o r n o na ciosy w o j n y

Przemino z w i a t r e m (druga od prawej' Vivien Leigh)

* K t w i d z e n i a o b i e k t y w u m o e mie istotny w p y w n a c harakter u|cia. O b i e k t y w y w s k o k t n e (o d u g i e j o g n i s k o w e j ) i szerokoktne ( 0 krtkiej o g n i s k o w e j ) d e f o r m u j naturaln p e r s p e k t y w o k a l u d z k i e g o , c/yli s t o s u n e k w i e l k o c i p r z e d m i o t w bliszych i d a l s z y c h . W s k i k t w y o l b r z y m i a o d l e g e plany i l i k w i d u j e p o c z u c i e g b i , w p r z y p a d k u za d k t o r a i d c e g o d o k a m e r y d e f o r m u j e p o z o r n i e j e g o r u c h (aktor kroczcy niiwet b a r d z o s z y b k o p o w i k s z a si w o c z a c h widza tak p o w o l i , e robi wraenie m a s z e r u j c e g o w m i e j s c u ) . O d w r o t n i e , k t s z e r o k i p o z o r n i e przyspiesza r u c h a k t o r a w z d u osi o b i e k t y w u , stwarza p o c z u c i e g b o koci d e k o r a c j i , co ma z n a c z e n i e we w n t r z a c h , a d a l e k i plan o d s u w a i c / y n i p r a w i e n i e w i d o c z n y m . O s t a t n i o w p o w s z e c h n e u y c i e weszy s k o m p l i k o w a n e o b i e k t y w y o z m i e n n e j o g n i s k o w e j , t r a n s f o k a t o r y ( z o o m y ) . Poz walaj o n e w t r a k c i e ujcia z m i e n i o g n i s k o w , co daje w r a e n i e najazdu (od ja z d u ) k a m e r y , s t o j c e j w r z e c z y w i s t o c i n i e r u c h o m o . N a t u r a l n i e k t w i d z e n i a o b i e k t y w u nie p o w i n i e n b y mieszany z p u n k t e m w i d z e n i a o b i e k t y w u , z a l e c y m po p r o s t u od miejsca, w k t r y m u s t a w i o n o kamer.

127

secesyjnej dumnej kasty plantatorw Poudnia, rasistw i z w o l e n n i k w niewolnictwa. Realizacja Victora Fleminga sprawnie przeplataa efektowne sceny masowe (poar Atlanty) z interesujcym dramatem rodzinnym. Dziki sta rannie narysowanym charakterom i grze Clarka Gable'a, Leslie Howarda, Oli vi i de Havilland i Vivien Leigh film budzi masowo lito dla p o k o n a n y c h i rodzaj nostalgii za ich arystokratycznym, w y t w o r n y m wiatem zapnionego feudalizmu. W dziedzinie westernu niepomiernie skromniejsz, ale i ambitniejsz realizacj wyrnio si Zdarzenie w OxBow (1943) Williama Wellmana, ktre omielio si p o w r ci do tematu przez wiele lat nietykalnego, do habicego prawa l y n c h u . Wprawdzie i tym razem o d e r w a n o lynch od kwestii murzyskiej, ale Wellman (odmiennie ni Lang w Jestem niewinny) da nie studium psychozy stadnej, tylko oskarenie rozmylnego sadyzmu, drzemicego w p r z y zwoitym obywatelu".

ZSRR U M O C N I WOL WALKI

W y b u c h wojny z Hitlerem zaskoczy, jak wiadomo, armie radzieckie, zaskoczy te i kinematografi radzieck. Jeeli jeszcze w 1938 r. odbya si premiera ostrzegaj cego przed but teutosk Aleksandra Newskiego czy niewietnego, ale o w y m o w n y m tytule f i l m u Jeli jutro na bj, to w najciszych, pierwszych miesicach w o j n y weszy na ekrany t y l k o takie filmy, jak Maskarada Siergieja Gierasimowa, gdzie romantyczni arystokraci przemawiali do sie bie L e r m o n t o w s k i m wierszem, oraz komedie muzyczne winiarka i pastuch czy Antoni Iwanowicz gniewa si. Na pierwsze wystrzay niemieckich dzia kinematogra fia odpowiedziaa jednak z najwikszym popiechem. Signito do tradycyjnej f o r m y krtkometrawki fabular nej, agitki z pierwszych lat rewolucji. Zebrane w Almana chy frontowe nowele podpisywali t w r c y tej miary, co Pudowkin, Jutkiewicz, Gierasimow. Pierwszy z Almana chw rzucono na ekrany ju 2 sierpnia 1941, niemal w mie sic po agresji hitlerowskiej. Tematw dostarcza naro d o w y zryw obronny, a take walka innych zaatakowanych narodw. Z n w pojawili si dobrze znani w i d z o m Maksym i Czapajew, wzywajcy onierzy, by strzelali celnie. Pierwszy penometraowy film o wojnie, Sekretarz rejkomu*, zrealizowa Iwan Pyrjew w Ama-Acie, w samym centrum dalekiej Azji, dokd cignli t w r c y z Moskwy, Kijowa i Leningradu. By to film sensacyjny o najbardziej chakterystycznym dla pierwszych t y g o d n i walk f e n o m e -

nie, o partyzantce na t y a c h . Film zaczyna si wietnie: w a t a k o w a n y m ju przez niemieckie czogi miasteczku d y r e k t o r elektrowni baga sekretarza partii, by w o l n o mu byo zakopa maszyny, a nie wysadza ich w powietrze. Jednak sekretarz wasnorcznie niemal maszyny wysa dza. W1943 r. krytyk N e w York Timesa" pisa o tym filmie, e t u m a c z y on, dlaczego faszyci, zamiast zblia si do Moskwy, zbliaj si dzi do Berlina". Nigdzie agresor nie okazywa tyle zwierzcego o k r u ciestwa, co na ziemi radzieckiej. To okrelao charakter zmaga, a take t o n f i l m w , namitny i bezpardonowy. Tej arliwoci nie da si porwna ju nie t y l k o z sentymenta lizmem h o l l y w o o d z k i m d l a o d p o c z y n k u , dla przyjem noci onierza", ale take z u c z c i w y m i , rzeczowymi spra wozdaniami z ycia angielskiego T o m m y , onierza armii regularnej. Zastanawiajce, jak may odsetek wrd ra d z i e c k i c h f i l m w o wojnie stanowi f i l m y o f r o n t o w y m onierzu (cho armia radziecka bya najliczniejsz armi wiata). Przewaay losy prostych ludzi na o k u p o w a n y m t e r y t o r i u m p o d b i t y c h , ale nie ujarzmionych, ktrzy bez mobilizacyjnego obowizku stawali do walki o swj kraj i wasn godno. C h o d z i w filmach radzieckich pisa w 1946 r. histo ryk francuski Charensol o realizm tak intensywny, e bledn przy nim zuchwaoci surrealistycznego Psa anda luzyjskiego. Roztrzaskanie niemowlcia, wielki plan twa rzy wisielcw, kobieta miadona przez czog, matka udep tujca g r b syna... Rosjanie nie cofaj si przed niczym. Czemu mieliby si cofa? Atmosfera nieludzkiej g w a t o w noci to atmosfera rozptanej pasji, w ktrej yli". Najlepszymi przykadami tego realizmu, skowyczcego z blu i uraonej d u m y narodowej, byy: Tcza Doskiego, wedug Wasilewskiej, Ona broni ojczyzny Ermlera, Zo/a

Sekretarz r e j k o m u (z lewej Wasilij Wanin)

* P r e m i e r a o d b y t a si 30 XII 1942, w p t t o r a r o k u po w y b u c h u w o j n y

128

Arnsztama i Nr 217 Romma. W kadym z nich kulminacj stanowia jedna z opisanych przez Charensola scen, ma jca wstrzsn widzem i u m o c n i jego wol walki. A k c e n t y nieubaganej nienawici mog si wyda dzisiej szemu widzowi nakazem wojennej propagandy. Kto j e d nak widzia piece Majdanka i Owicimia, ten pamita na zawsze, e armia radziecka walczya z fanatykami, marz c y m i nie o zwycieniu, ale wytpieniu przeciwnika. Este tyczne wnioski wycign odwanie Dowenko, mwic w 1942 r. na wieczorze p o w i c o n y m kinematografii a n g l o saskiej, e punkt widzenia f i l m o w c a z krwawych pl w o j n y " wymaga rozszerzenia ram tego, co dozwolone w sztuce". Spraw postulowanych przez Dowenk znalazo si wiele w filmach d o k u m e n t a l n y c h . Czterdziestu d o k u m e n talistw radzieckich polego mierci onierza przy reali zacji f i l m w z pola walki, w ktrych pocztkowo wicej byo zgliszcz i paczcych matek ni strzelajcych dzia. P tysica kronik i sto filmw rnego metrau dao wia d e c t w o o czynach onierza. Najwczeniejsze z tych f i l mw, niezmiernie gorzkie, z realistyczn p r a w d o m w n o ci m w i y o stratach t e r y t o r i a l n y c h . Dowenko, ktry m g ewakuowa si do Azji rodkowej, wybra jednak m u n d u r korespondenta wojennego. Jego dokumentalny scenariusz U k r a i n a w p o m i e n i a c h " nie zosta przyjty do realizacji, jako zbyt ju brutalny w zestawieniach szczli wego, przedwojennego bytu z ofiarami tortur gestapo i zamarznitymi t r u p a m i . Wyczuwao si w nim nawet rodzaj wyrzutu pod adresem armii, e tak znaczn cz Ukrainy oddaa w r o g o w i . Pozwolono jednak zrealizowa reyserowi w 1943 r. Bitw o nasz Radzieck Ukrain, a w rok potem, niemal na tych samych terenach, Zwyci stwo na prawobrzenej Ukrainie, gdzie tendencja autora do wyrazistych skojarze e m o c j o n a l n y c h znalaza ujcie w zaskakujcym montau. O b o k strzelajcych salwami katiusz Dowenko znajdowa zawsze miejsce dla sadw ci kich od jabek i kwitncych sonecznikw. Pierwszym filmem o zwycistwie by zrealizowany w kocu 1941 r. w r e k o r d o w y m tempie Pogrom wojsk nie mieckich pod Moskw Waramowa i Kopalina, arliwie oczekiwany naoczny d o w d , e Niemcw mona pobi. Ciekawym eksperymentem by Dzie wojny Suckiego, nakrcony przez 160 o p e r a t o r w reporta o j e d n y m na c h y b i trafi w y b r a n y m dniu (13 czerwca 1942) na froncie i t y a c h . Niezwykym tematem wyrniali si Mciciele lu dowi Bielajewa, zestawieni wycznie ze zdj d o k u m e n talnych na tyach linii niemieckich w oddziaach "party zanckich, zrealizowanych przez o p e r a t o r w - s p a d o c h r o niarzy, wrd ktrych szczeglnym mstwem wyrnia si polega pniej Maria Suchowa. Sama historia nadaa m o n u m e n t a l n y wymiar Stalingradowi Waramowa; film wyzyska po prostu dramatyzm niesychanej w swej zaci toci walki, ktra o d w r c i a bieg wojny. Najwikszym jednak osigniciem g a t u n k u by Berlin 129

(1945) Julija Rajzmana. To ju nie tylko relacja o ostatnich operacjach wojny, ktra zakoczy si miaa w samym o g n i s k u agresji. Nie t y l k o walki przy Bramie Brandenbur skiej, zatknicie czerwonego sztandaru na gmachu Reich stagu i spalony t r u p Goebbelsa w o g r d k u Kancelarii Rze szy. To rwnie prba podsumowania historii hitleryzmu i celw koalicji antyfaszystowskiej. Ognie poncego Ber lina przeplatay si ze zdjciami p o c h o d w z pochodniami o d d z i a w SA na Parteitagu w Norymberdze. Kiedy walki ustay i pokonane Niemcy zoyy bro, obiektyw pokazy wa drog s a m o c h o d u marszaka Keitla, jadcego przez zniszczony Berlin do koszar w Karlshorst w celu podpisa nia aktu bezwarunkowej kapitulacji. I z n o w u Keitel jedzie ulicami Berlina m w i komentator ale to ju nie ten sam Berlin. I nie ten sam Keitel". W p o r w n a n i u z d r a m a t y z m e m f i l m w o martyrologii ludnoci cywilnej i autentyzmem d o k u m e n t w , filmy f a b u larne o onierzach byy bardzo schematyczne, pene patriotycznego patosu. Lepiej od innych znis prb czasu film Pyrjewa, nazywany przez reysera m u z y c z n o -poetyckim", O 6 wieczorem po wojnie, opowiadajcy o losach okaleczonego onierza, ktry jednak odnajduje swe miejsce w yciu dziki wiernoci jego dziewczyny. Bardziej jeszcze od tej optymistycznej opowieci wzruszy wczesnych widzw proroczy obraz wie kremlowskich, rozjarzonych fajerwerkami wita Zwycistwa: dokadnie takie wanie fajerwerki miay rozbysn nad Kremlem d o p i e r o w p roku pniej. Sukces tego filmu o wyranie r o z r y w k o w y c h zadaniach stanowi cz zjawiska szerszego, o ktrym pisa krytyk Jurij Chaniutin, e byo n i e o c z e k i w a n e " : rozkwit komedii f i l m o w e j . D z i a a o tu najwidoczniej mao jeszcze zbadane prawo, zgodnie z k t r y m im mniej byo wesooci w yciu, t y m wiksza okazywaa si potrzeba radoci; im bliej mierci, t y m Ostrzejsze pragnienie ycia. Prawo, zgodnie z k t r y m w latach w o j n y teatry i sale koncertowe przepe nione byy jak nigdy". Widz radziecki mia si wic na Antoszy Rybkinie K o n stantina Judina, farsie o cwaniaku-kucharzu f r o n t o w y m , przypadkiem przebranym w hitlerowski mundur, i na Nowych przygodach Szwejka Siergieja Jutkiewicza, gdzie czeski dezerter porywa samego Fuhrera. miech roz brzmiewa na filmie luby kawalerskie Siemiona T i m o szenki, ktrego piosenki, dzieo Soowiowa-Siedoja, pie wane byy przez cay kraj, i na Przygodach Nasredina weterana Jakowa Protazanowa, wschodniej bajce, w ktrej sprytny bohater wykrada ukochan z haremu przewrot nego emira. Jeden wszake film tego okresu t r u d n o bezporednio czy porednio zwiza z w o j e n n y m z a m w i e n i e m spoe c z n y m " . To synny Iwan Grony (pierwsza cz wywie tlana w 1945 r.) Siergieja Eisensteina, abdzi piew ge nialnego reysera. Eisenstein widzia swe zadanie przede wszystkim w n o w y m spojrzeniu na histori. Twierdzi, e

przemyla na n o w o tragizm samotnego cara-reformatora, e pragnie w n o w y m wietle ukaza jego organizujc myl. Chcia wyrazi amanie si potnej indywidualnoci midzy konkretnoci zamierze a niemonoci re alizacji. Iwan oszaamia wietnoci plastyczn, zaskakiwa cudami wiatocienia, ogusza monumentaln muzyk Prokofiewa, w kolorowej sekwencji taca zdumiewa bale t o w y m migotaniem czerni i czerwieni oprycznikw. Ale fabu opowiada n i e r w n o , spazmatycznie, rozarzajc uczucia do biaoci, a aktorstwo (zwaszcza grajcego w t y t u o w e j roli Nikoaja Czerkasowa) doprowadzajc do skrajnej ekspresji. Odbierao to postaciom i wydarzeniom yciowe p r a w d o p o d o b i e s t w o . Stalin osobicie interesowa si losami f i l m u sdzc, e posuy umacnianiu kultu jego osoby. Rozczarowany niepokornoci Eisensteina wstrzyma premier drugiej cz ci filmu (odbya si d o p i e r o po jego mierci) i udaremni realizacj czci trzeciej. Do koca ycia nie udao si ju wielkiemu t w r c y nakrci adnego filmu wicej.

FRANCJA ROMANTYCZNA

Iwan G r o n y ( A n d r i e j A b r i k o s o w )

YWOTNO

Z a n i m przeskoczymy na drug stron f r o n t u , zajmijmy si t y m , co byo niejako porodku. Kinematografia francuska do tej strefy r o d k o w e j " dostaa si po klsce 1940 r. Do tego m o m e n t u d r l e de guerre" lat 193940, kiedy to armia francuska bezczynnie czekaa w w y g o d n y c h bunkrach linii Maginota, zrodzia par bahych wodewilw, gdzie wywiechtane schematy okraszano m u n d u r a m i , schronami i maskami gazowymi. J e d y n y m powanym filmem p r o p a g a n d o w y m , zrealizo w a n y m przy poparciu rzdu przez Julien Duviviera, bya Rodzina Froment. Miaa ona stanowi epopoj pewnego rodu w latach 18701940. W histori rodu trzykrotnie wdzieraa si pruska agresja. Wybitni aktorzy, masowo zaangaowani do f i l m u , prezentowali jednak bez wyjtku ludzi zawiedzionych, rozczarowanych. Byli wrd nich alkoholik, portier podejrzanego hoteliku, modny krawiec, ograniczony urzdniczyna. Nie budzili wiary w si moraln Francuzw. A potem przysza klska. Nie z m o n t o w a n y jeszcze film Duviviera okupanci niemieccy zniszczyli, poszczeglne akty przemycono jednak do H o l l y w o o d , gdzie reyserowi udao si go zrekonstruowa. Natomiast w samej Francji, pod cenzur Hitlera i mar szaka Petaina, film francuski stworzy sobie u m o w n y w i a t bez w o j n y " w samym sercu najgwatowniejszych zmaga. Nieliczni dali si uy do jawnej propagandy na

Wieczorni g o c i e (Jules Berry)

130

cze n o w e g o a d u " starego marszaka. Zrobi to Pagnol w Crce studniarza (1940), ktra zaczynaa si uwiedze niem dziewczyny i nielubnym dzieckiem, a koczya przemwieniem Ptaina po kapitulacji, nawoujcym Fran cuzw do p o w r o t u na ziemi, do zbonej pracy i posu szestwa. Po odjedzie za granic Claira, Renoira, Duviviera, Feydera ton kinematografii zaczli nadawa modzi. Jean Grmillon nakrci Niebo jest dla was, w ktrym sukces francuskiej lotniczki-amatorki budzi wiar w tyzn d u chow narodu. My, urwisy Louisa Daquina wydaj si dzi t y l k o klasykiem filmu dziecicego, dziki gbokiej znajo moci psychiki dziecka, doskonaej konstrukcji akcji kry minalnej i niewymuszonemu wdzikowi m o d y c h w y k o nawcw. Ale solidarno dzieci przedmiecia, cigajcych zodzieja spoecznych pienidzy, rozumiana bya przez wczesnych widzw daleko bardziej oglnie. Jeszcze wi cej u k r y t y c h znacze przypisywano Wieczornym gociom (1942) Marcela Carn, gdzie perfidny diabe (najlepszy diabe w historii filmu, dziki ruchliwej i ironicznej interpre tacji Julesa Berry) nic nie m g zdziaa przeciw zwyci skiej mioci; parze k o c h a n k w zamienionych w kamienie nie przestaway bi serca uznano to powszechnie za symbol ukrytych si ruchu o p o r u . S t o s u n k o w o mao p o d e j m o w a n o tematw wspczes nych, wrd ktrych odskoczni stanowia zwykle jaka konstrukcja kryminalna. Tak zrobi Jacques Becker z detektywn powieci o zabjstwie na wsi i na jej szkielecie d r a m a t y c z n y m rozpi wspaniae studium mentalnoci francuskiego chopa (Skarb rodziny Goupi). Nie idealizo wa bynajmniej. Pokazywa chciwo i skpstwo c h o p skiej dynastii. Pokazywa czerstw d u g o w i e c z n o wie niakw*. Ale rwnoczenie pokazywa ich siln wol, pracowito, poczucie sprawiedliwoci. Skarb rodzinny, przekazany przez pradziadka nie ktremu z w o d z w rodu, ale m o d e m u onkosiowi, symbolizowa niemiertelno rodu. Wielu t w r c w wahao si jednak p o d e j m o w a jak kolwiek krytyk spoeczn w obawie, by reim faszystow ski (i widzowie) nie wzi jej za krytyk republiki i pochwa n o w y c h rzdw. Odstraszajcym przykadem by tu sta rannie zrealizowany Kruk (1943) Henri-Georges Clouzota, na p r a w d z i w y c h faktach z b u d o w a n a historia listw ano n i m o w y c h , ktre podburzaj i stawiaj przeciw sobie ca ludno miasteczka. Francuski ruch o p o r u , w odwet za podjcie przez reysera pracy dla niemieckiej w y t w r n i C o n t i n e n t a l , r o z k o l p o r t o w a w i a d o m o , e Kruk jest roz powszechniany w Niemczech p o d uoglniajcym tytuem We francuskim miasteczku, co reysera kosztowao po wyzwoleniu par lat bezrobocia.

* Ne s t or r o d u z w r a c a si k a r c c o do i n n e g o starca: S k d wiesz, may? Nie b y o ci w t e d y na wiecie!".

Tote najwiksz popularnoci cieszyy si komedie i filmy cofajce si w przeszo. W dziedzinie komedii j e d y n y m interesujcym zjawiskiem okaza si Noel-Noel, aktor i scenarzysta. Wychodzc z tradycji francuskiego kabaretu stworzy jeszcze przed wojn t y p dobrodusznego ofermy, Ademai. Pozornie nic mu si nie udaje, ludzie go lekcewa, rzeczy buntuj si przeciw niemu, a jeli przez p o m y k umiechnie si do niego szczcie, to absurdal no takiego umiechu f o r t u n y tylko bawi. Dopiero w za koczeniu okazuje si, e to Ademai mia racj i zwyciy. Najlepsz z jego fars bya korsykaska Krwawa wen deta. Zaczynaa si odwanie jak na fars czterema morderstwami: czonkowie rywalizujcych rodw mcili mier swych bliskich i sami natychmiast zostawali zabici. Wreszcie zabrako kandydatw do dalszej wybitki i wtedy wanie przyjeda na urlop do rodziny niemiay subiekt paryski, Ademai. Dziki niemu komedia francuska mimo braku Claira przetrwaa wojn aktywnie. Ucieczka w przeszo miaa nie mniej zwolennikw. Nawracano do starych legend, odwiecznej problematyki wielkich namitnoci, losu, cierpienia. Zrczny rzemiel nik, Jean Delannoy, zrealizowa scenariusz gonego pisa rza Jeana Cocteau Wieczne powracanie (1943), bdcy poetyck transpozycjXII-wiecznej pieni celtyckiej o Tri stanie i Izoldzie. Do akcji w p r o w a d z i wprawdzie Delannoy s a m o c h o d y i m o t o r w k i , ale czas akcji pozosta waciwie nieokrelony. Liczy si jedynie dramat miosny dwojga k o c h a n k w , ktrych serca poczyo wielkie uczucie, a k t r y c h rozdzielay zazdro i zawi, ucielenione w p o t w o r n y m karle i zoliwej staruszce.

Komedianci (Pierre Renoir, Gaston Modot, J e a n - L o u i s Barrault)

131

INNI OKUPOWANI PRZECZEKA

W o k u p o w a n e j , ale nie pozbawionej pewnych s w o b d kulturalnych Danii Carl Dreyer zrealizowa dzieo zadu mane filozoficznie, gotyckie, ascetyczne. Dzie gniewu (1943) by opowieci o czasach, kiedy p r b o w a n o racjo nalnie uzasadni palenie czarownic na stosie. Splot wy p a d k w kae wierzy modej kobiecie, e jest wyposaona w moce magiczne; poczucie winy doprowadza j do wyja wienia g r z e c h w " . Chrzecijaska metafizyka Dreyera akcentuje dno natury ludzkiej do obcowania z po rzdkiem n a d n a t u r a l n y m . Po to jednak, by twrca, jak za czasw Joanny, m g zaprotestowa przeciw nietolerancji w imi bogactwa d u c h o w e g o jednostki. Z krajw o k u p o w a n y c h przez N i e m c w regularn p r o dukcj utrzymywaa Czechosowacja (zwana w czeskiej czci Protektoratem Czech i Moraw). Obok kosmopolity cznych dramatw salonowych, czasem cofnitych w prze szo (Nocny motyl Capa), istnia tam nurt realistyczny, czerpicy bd z klasyki czeskiej (Babunia Capa, w e d u g Boeny N m c o w e j ) , bd z historii czeskiej kultury (Toby! czeski muzyk Slavinskiego o m i e r n y m , ale bardzo p o p u larnym kompozytorze Frantiku K m o c h u ) . Ponad sw rze czywist warto byy one przyjte przez widza, bo upa trywano w nich przede wszystkim manifestacj d u c h o w e j niepodlegoci narodu, ktry musi przeczeka najgorsze. Przepojony lirycznym o p t y m i z m e m film Emila Frantika Buriana Wiera Lukaszowa (1939), dobrze mwicy o nieza lenoci sdu modziey czeskiej, zosta przez hitlerowcw skonfiskowany; jego t w r c , kompozytora i reysera tea tralnego, zadenuncjowano jako komunist i zesano do obozu koncentracyjnego. Z innych pastw o k u p o w a n y c h powaniejsz p r o d u k cj filmow przed wojn moga si wykaza jedynie Pol ska. Produkcja ta zostaa zawieszona zupenie, f i l m o w c y p o l s c y dziaali natomiast na e m i g r a c j i . W L o n d y n i e i w Kairze Polskie Biuro Informacyjne zrealizowao kilkan a c i e f i l m w d o k u m e n t a l n y c h o walkach polskich oddzia w , od powietrznej bitwy o Angli po Monte Casino i A r n h e m (Eugeniusz Ckalski, Micha Waszyski). W 1943 r. przy I Dywizji Wojska Polskiego w ZSRR u t w o r z o n a zostaa czowka f i l m o w a , w ktrej realizowano periodyk f i l m o w y Polska Walczca (pierwsze wydanie powicone byo bitwie p o d Lenino). Zaraz po w k r o c z e n i u na ziemie polskie Aleksander Ford nakrci Majdanek cmentarzysko Europy, niepowta rzalne wiadectwo o obozie mierci i eksterminacji. Opera torzy ruchu o p o r u dziaali rwnie w czasie powstania warszawskiego, realizujc kronik, ktra wywietlana bya ludnoci walczcego miasta.

Dzie g n i e w u

Wieczne powracanie nie byo udanym poematem, ale wraz z Wieczornym gomi u t o r o w a o drog Kome diantom, szczytowemu osigniciu kina poetyckiego. Komedianci Marcela Carne (1945), wielki, dwuczciowy film oparty na scenariuszu poety Jacquesa Preverta, s nieprzecignion do dzi kompozycj romantyczn, przy wodzc na myl Balzaka przez swe wspaniae postacie, a Musseta przez nastrj caoci. adna wznioso nie budzi tu ironicznych umieszkw, adna f o r m a pikna nie jest sztuczn stylizacj. Rzadko udaje si artycie wizja tak sugestywna, e widz godzi si wej wraz z nim w wiat zupenie nowy, niezwyky, nieznany z dowiadczenia, a jednak od razu dobrze znajomy. Taki wiat tworzyli k o m e d i a n c i z p o o w y XIX w., ich mioci i nienawici. W komedii odtwarzali ycie, w yciu grali komedi. De nie Carnego do elegancji stylu, do starannych, w y s z u k a nych owietle nie kcio si z milczc sztuk s m u t n e g o mima Baptiste (wielka kreacja ksiycowego Jean-Louis Barraulta), zakochanego do szalestwa w enigmatycznie piknej Garance (Arletty).

132

NEUTRALNI MIELI SZANSE

Najbardziej moe pena i wszechstronna p s y c h o l o g i cznie opowie o wojnie w czasie w o j n y powstaa w kraju tradycyjnie neutralnym, oszczdzonym przez cierpienia i mier, w Szwajcarii. Ostatnia szansa (1945) Leopolda Lindtberga pokazywaa g r u p k uciekinierw przedziera jc si przez o k u p o w a n e Wochy. T w r c y nie uatwili sobie zadania, jak to na o g c z y n i o n o w krajach walcz c y c h , i maej zbiorowoci przypadkowo zebranych osb nie przedstawili jako spontanicznego m o n o l i t u . Przeciw nie, akcentowali wszystkie nieufnoci dzielce ma g r u p k: splendid isolation anglosaskich oficerw, pogard dla ich sobkostwa ze strony modego yda, egoizm starego profesora chronicego cenny rkopis. Nie idealizowano i samej Szwajcarii, ktra przyjmowaa uciekinierw z bar dzo u m i a r k o w a n y m entuzjazmem, czynic trudnoci cza sem tragiczne w skutkach dla zbiegw. T y m silniej dwi cza wielojzyczny akord kocowej solidarnoci. Podobne intencje zdradzaa nieco wczeniejsza Maria Luiza tego Lindtberga, take przepojona swoistym k o m pleksem winy kraju bezpiecznego i sytego. Bohaterk bya francuska dziewczynka, wymizerowane i zaszczute stwo rzenie przybye na dziwne wakacje wojenne do Szwajcarii. Z d u m i o n y m i oczyma patrzya na maso, lalki i uliczne

Skandal (od prawej Alf Kjellin I Stig Jarrel)

Ostatnia szansa

neony, a potem znw musiaa wraca t a m , gdzie gestapo i bomby. Niestety f i l m o w c y szwajcarscy nie wyzyskali oka zji, by wej na trwae na rynki wiatowe, i po wojnie p o wrcili prdko do punktu zerowego. O d m i e n n a bya sytuacja Szwecji, politycznie a do przesady ostronej, bo w kadej chwili zagroonej hitle rowsk inwazj. Ale f i l m o w c y szwedzcy pamitali, e to wanie pierwsza wojna pozwolia im wkroczy do wiato wej c z o w k i , i prbowali ponownie wyzyska sytuacj. G w n a indywidualno tego okresu to reyser Krlew skiego Teatru Dramatycznego, Alf Sjberg. W 1942 r. da si pozna jako pewien s w y c h rodkw filmowiec, realizu jc niebanaln Drog do nieba. Folklor murzyski znad Missisipi przedstawia Boga Ojca jako starego, siwego Murzyna o spaszczonym nosie. Protestanccy c h o p i z Dalarny maj go za d o b r o t l i w e g o pana w cylindrze i czarnym tuurku z baczkami a la Ibsen. T wizj przej Sjberg dla swego naiwnego a p o k r y f u o parobku zrozpaczonym spa leniem na stosie jego ukochanej jako czarownicy. Parobek 133

wdruje szukajc nieba, trafia jednak na szatana w surdu cie b o g a t e g o farmera, ktry czyni ze chciwca. Faustowska walka z szatanem i o d k u p i e n i e przez mio znalazy w Drodze do nieba t y p o w o skandynawski wyraz w skrajnej prostocie poczenia rzeczywistoci z czwartym w y m i a rem, bez d u c h w , t r i c k w i zdj nakadanych. W d w a lata potem, w Skandalu, Sjberg powrci do realizmu. Jego negatywnym bohaterem b y C a l i g u l a , nauczyciel-sadysta, zncajcy si zarwno nad w y c h o w a n kami, jak i nad dziewczyn lekkich obyczajw, ktra dostaa si pod jego sugestywny wpyw. Film koczy si buntem modoci przeciw tyranowi. Mroczna atmosfera w o k Caliguli, starannie wygolonego, ironicznie umiech nitego i zawsze nadmiernie spokojnego, miaa w sobie co wiziennego. Nieprzypadkowo. Jak pisze historyk szwedzki Run Waldekrantz, t w a r z nauczyciela aciny bya kopi twarzy Himmlera... Aluzjami dawa Sjberg do zrozumienia, e nauczyciel jest nazist, e film jest analiz mentalnoci hitlerowskiej". W stylistyce filmu pobrzmie way echa ekspresjonizmu: rodki ujawniajce demoniczno charakteru tak starannie si maskujcego musiay by jaskrawe. Skandal nie by z pewnoci arcydzieem, ale stanowi bilet wizytowy kinematografii, ktra odtd coraz czciej miaa skada nam wizyty. Scenarzysta f i l m u , nikomu jeszcze nie znany wsppracownik Sjberga w jego tea trze, nazywa si Ingmar Bergman.

Maria Candelaria ( D o l o r e s del Rio)

MEKSYK CHOPSKA KONIECZNO POWICE

O jednej jeszcze kinematografii narodowej wypadnie tu w s p o m n i e , cho jej o d k r y c i e dla Europy nastpio d o piero po wojnie, na pierwszym festiwalu w Cannes o k i nematografii meksykaskiej. Meksyk nie by filmow pustyni. Wizyta Eisensteina, cho nie uwieczona skoczonym dzieem, pozostawia trwae lady. W par lat po nim Niemiec Fred Zinnemann i Amerykanin Paul Strand opowiedzieli w Sieciach (1934), wedug scenariusza wczesnego meksykaskiego minis tra kultury Chaveza, stylem kinematografii radzieckiej, epick histori walki rybakw z kapitalist. Ju w czasie wojny inny Amerykanin, Herbert Kline, zrealizowa na w p dokumentaln, pozbawion z a w o d o w y c h a k t o r w Zapo mnian wiosk (1941) wedug scenariusza Johna Steinbecka. By to punkt widzenia kierowcy ambulansu lekar skiego, wjedajcego w z a p o m n i a n y przez Boga i ludzi kraj zabobonu, ciemnoty i wielkiego cierpienia. Dopiero jednak Maria Candelaria (1945), ta, ktra wywoaa sensacj w Cannes, obwiecia istnienie kinema134

tografii meksykaskiej, niezalenej od ekspedycji z ze wntrz, samowystarczalnej. Reyser Emilio Fernandez (zwany z p o w o d u swego pochodzenia El Indio) sign do prostych konfliktw chopskich, ktrych si napdow jest zawsze ndza i konieczno najwyszych powice, przejawiajca si w starciu z kim perfidnym, podym i ma jcym duo pienidzy. Prosta, powoli rozwijajca si fabua Marii Candelarii opowiedziana bya jednak oszaa miajcymi obrazami operatora Gabriela Figueroy, ktry po raz pierwszy w filmie dwikowym udowodni, e autor zdj moe niekiedy by gwnym twrc filmu. Dolores Del Rio, przez dwadziecia lat gwiazda Hollywoodu, roz pocza d r u g i e y c i e f i l m o w e j a k o p e n a t e m p e r a m e n t u , nie uszminkowana Meksykanka.

NIEMCY SZKOA NIENAWICI

Przechodzc wreszcie do filmw faszystowskiej o s i " , celowo pominiemy tym razem Japoni, w ktrej, podobnie jak we Woszech, dojrzeway ju siy majce si ujawni w nastpnym okresie. Byy one jednak sabe i kompletnie nie znane publicznoci europejskiej. W Niemczech, gdzie Goebbels bezskutecznie wyglda dziea g o d n e g o tysicletniego Reichu", lgy si masowo tandetne filmy komercyjne*. Obok nich fabrykowano p o -

* W y p r o d u k o w a n o tu w czasie w o j n y o k o o 500 f i l m w p e n o m e t r a owych.

spiesznie pene nienawici filmy polityczne: antyangielskie, antyradzieckie, antypolskie (Powrt)*. Najhaniebniejszym okaza si antyydowski yd Sss (1940). Temat by historyczny: Sss O p p e n h e i m e r by w XVIII w. ministrem skarbu ksicia wirtemberskiego, ktry skaza go pniej na mier. Jego losy opisa Lion Feuchtwanger, emigrant-antyfaszysta, a jego ksik inny antyfaszysta, Lothar Mendes, ekranizowa w 1933 r. w Anglii. T y m razem sens w y p a d k w h i s t o r y c z n y c h o d w r c o n o o 180, w d u c h u p r o w o k a c y j n y c h P r o t o k o w m d r c w Syjonu".Nie byo z b r o d n i , ktrej by oszczdzono minis t r o w i : habienie rasy, kradzie, krzywoprzysistwo, czarna niewdziczno. Film Harlana otwarcie n a w o y w a do masakry, ktr za murami gett ju k o n s e k w e n t n i e przygo towywano. Jeden tylko talent ujawni si w N i e m c z e c h hitlerow skich na miejsce kilkudziesiciu w y b i t n y c h t w r c w , kt rzy w y e m i g r o w a l i . By nim Helmut Kutner. Subtelny malarz atmosfery, niezaleny od p r o p a g a n d o w y c h zlece Filmprfstelle, da si pozna przede w s z y s t k i m dziki swym wariacjom na tematy maupassantowskie w Roman cy w moll** (1943). Bya to historia inteligentnej mieszczki znudzonej szarym yciem u boku nieciekawego urzdniczyny. Mieszczka znajdowaa swego p r i n c e charmant, arystokrat-muzyka, ale jej sen o szczciu zostawa b r u talnie przerwany przez ludzk p o d o , a s k o m p r o m i t o w a nej pozostawao tylko samobjstwo. Pewien m e l o d r a m a tyzm scenariusza t e m p e r o w a o dyskretne a k t o r s t w o f i l m u , odmawiajce sobie akcentowania i tak wyrazistej tezy moralnej.

y d Suss (w r o d k u Ferdinand Marian)

R o m a n c a w m o l l (od lewej Siegfried Breuer i Paul Dahlke)

WOCHY WYGRAY WALK O SZTUK

Sytuacja zapltanych w w o j n Woch p r z y p o m i n a a nieco sytuacj Francji. Oczywicie istniaa k i n e m a t o g r a f i a laszystowska, p l a n o w o entuzjazmujca si masakrami w A b i s y n i i , antyrzdow interwencj w Hiszpanii, wresz cie p r o b l e m a t y c z n y m i s u k c e s a m i ora w o s k i e g o " na frontach drugiej wojny. Natomiast modzi intelektualici, entuzjaci bada nad iv/ykiem f i l m o w y m , unikajc zamwie p r o p a g a n d y ucie kali od wspczesnoci widzianej realistycznie. Udziwniali, itlylizowali, estetyzowali, a m o d y krytyk z a d z i o r n e g o pisma C i n e m a " nazwa ich z w y r z u t e m k a l i g r a f a m i " . adny charakter pisma f i l m o w e g o , e f e k t o w n y styl osobi-

' P r z e z o r n i e nie n a k r c o n o n a t o m i a s t w III Rzeszy a n i j e d n e g o f i l m u II ii / t r n e r y k a s k i e g o . " Polski t y t u e k r a n o w y : Melodia mioci.

I.IS

sty, poszukiwanie idealnego ksztatu dramaturgicznego to p a s j o n o w a o k a l i g r a f w " , preparujcych do w isto cie paskie melodramaty. Rozwj w y p a d k w pokaza jednak, e to doskonalenie warsztatu nie oznaczao bynajmniej braku zainteresowa nia dla treci. Wrcz przeciwnie. K a l i g r a f o w i e " z zapaem studiowali filmy Eisensteina i Renoira, powracali do was nego n u r t u plebejskiego w kinematografii z Zagubionymi w mroku na czele, wreszcie szuka i w z o r w w dialektalnym teatrze l u d o w y m (neapolitaskim, mediolaskim) i XIXwiecznej literaturze, w ktrej szczeglnym naboestwem darzyli sycylijskiego weryst, Giovanniego Verge, autora licznych powieci obyczajowych. Pisma C i n e m a " i B i a n co e N e r o " p r z y g o t o w y w a y popiesznie program filmowej polityki kulturalnej w przewidywaniu rychego upadku faszyzmu. K a m y k i e m strcajcym lawin byo Optanie Luchino Viscontiego. W dusznej atmosferze oczekiwania, w r o k u XX ery faszystowskiej" (tzn. w 1943 r.) potomek ksicego rodu lombardzkiego i marksista zrealizowa f i l m , w ktrym Wochy po raz pierwszy nie byy zbiorem turystycznych pocztwek, pastwem b i a y c h telefonw" ani legendar nym wadztwem cezarw, tylko zakurzonym i u b o g i m kra jem prostych ludzi, ktrzy na zgiekliwych uliczkach yj nie upikszanym yciem. Kierujc obiektyw na ludzi w przepoconych pod pachami koszulach, nie szuka Visconti egzotyki. M u s z opowiada o y w y c h ludziach owiadczy pragn kina czekoksztatnego". A potem run faszyzm. Z nim zakazy kneblujce usta artystom. W w y o m d o k o n a n y Optaniem w d a r si pot ny nurt umysowy, nazwany nieco pniej neorealizmem. Kinematografi wiatow spotkaa najwaniejsza przygo da od czasu erupcji radzieckiej szkoy f i l m u niemego. Jeszcze nie umilky w y b u c h y b o m b , jeszcze zniszczo ne, pozbawione prdu hale rzymskiego miasteczka f i l m o w e g o nie pozwalay na podjcie pracy, a ju na stoeczne ulice wyszed Roberto Rossellini z przyjacimi, by w a u -

Rzym, miasto o t w a r t e (Giovana Galletti i Harry Feist)

tentycznej scenerii nakrci Rzym, miasto otwarte (1945). Film nie przypomina Optania. Wysiek Rosselliniego zmierza rwnie do obnaenia nie retuszowanej prawdy o yciu, tak by widz zapomina, e oglda historyjk spe cjalnie dla niego wymylon. Ale Rosselliniemu w o l n o byo dotkn prawdy najwaniejszej dla p o k o n a n y c h Woch: e nowe ycie wyrasta z ruchu o p o r u . Prawdy Rzymu byy prawdami m o r a l n y m i . Szef gestapo m w i do ksidza Pitro: Wasz sojusz z komunistami to rzecz koniunkturalna; oni si na was rzuc; niech ksidz wyda samych k o m u n i stw, a bdzie wolny! Ale ksidz t y l k o modli si za umierajcego komunist; wiedzia, e tamten odrzuci analogiczn propozycj. Wochy przegray wojn. Ale wygray walk o msk, zahartowan sztuk t r u d n y c h czasw p o w o j e n n y c h .

VI WIAT PO WOJNIE (19451955)

Najkrwawsza z wojen skoczya si. Ale filmy o nie d a w n y c h przejciach ludzkoci bynajmniej nie prze stay si pojawia. Wrcz przeciwnie. Wolne od dora n y c h zada p r o p a g a n d o w y c h , mogy zbliy si teraz do spraw gbszych, mniej jednoznacznych, t r u d n i e j szych, ale i potrzebniejszych znkanej ludzkoci. Krwawa kpiel, jak z g o t o w a wiatu faszyzm, z m u szaa do zastanowienia. Poza 30 milionami p o l e g y c h k o m b a t a n t w z a m o r d o w a n o z zimn krwi i n a u k o w y m i metodami" kilkanacie milionw niewinnych, bez b r o n n y c h ludzi, wrcz cae narody. Udziaem ludzkoci stay si koszmary, jakich o par lat wczeniej nie mona sobie byo nawet wyobrazi. Fakt ten musia zaciy nad wszystkim, nad sztuk take. Musiano zadawa pytania: czy sztuka umiaa przewidzie? czy przeciwdziaaa? co jej wypada czyni na przyszo? Sytuacja historyczna p r o w o k o w a a ruch umysw, dla k t r e g o wojna bya raczej p u n k t e m wyjcia ni celem samym w sobie. Konsekwencje tego ruchu umys w okazay si dla kinematografii przeomowe. Prze o m e m nie wahajmy si uy tego sowa stao si radykalne zetknicie w i d o w i s k a f i l m o w e g o z rzeczy wistoci. Mwic o tym r e w o l u c y j n y m zwrocie zacznijmy od sprawy pozornie d r o b n e j . Wemy d o w o l n y film sprzed o p i s y w a n e g o przeomu. Niech bdzie to jaki d o b r y f i l m amerykaski z r o k u , dajmy na t o , 1940. Pomijajc damskie fryzury i kroje sukien, natychmiast w y c z u j e m y w nim o w o co, co jaskrawo odrnia go od filmw dzisiejszych, nawet niewysokiego lotu. Widzimy np., e bohaterowie, rozmawiajcy dotd w c i e m n y m p o k o j u , wyszli na taras. Tem staje si na chwil o g r o d o w y ywopot albo rzd d o m w po przeciwnej stronie ulicy. I oto o w e krzewy czy d o m y okazuj si cakiem po prostu namalowanymi na ptnie dekoracjami. Kady dzisiejszy widz w z d r y g a si w t a k i m m o m e n cie. Jeli by przekonany o realnoci zdarze widzia nych na ekranie, to w tej chwili brutalnie go o b u d z o n o , przypominajc, e ma do czynienia z p r e f a b r y k o w a n y m spektaklem. Ze specjalnie wynajci aktorzy udaj przed 137

o b i e k t y w e m zmylone wydarzenia pod komend re ysera. Czy nasze oczy s dzi czujniejsze, e potrafi od razu w y k r y sztuczno malowanej dekoracji? Oczy wicie nie. I w 1940 r. malowane ta rozpoznawano bez t r u d u . T y l k o e wwczas naleay one do regu gry i widz akceptowa je, sam o t y m nie wiedzc. Nie w y c z u w a w nich faszu. A l b o cilej: nie widzia w nich faszu wikszego ni w pozostaych skadnikach f i l m u . Jasne, e chodzi tu o zmian o wiele doniolejsz ni ewolucja techniki scenograficznej. Malowane na pt nie ta to t y l k o symbol w i d o m y wszystkich t y c h faszw, na ktre przestalimy si godzi w kinie. Od kiedy? Od wojny. Od ujawnienia si n o w y c h tendencji, dcych do zasypania dotychczasowej przepaci midzy w i d o wiskiem i yciem. Najwaniejsz z t y c h tendencji by woski neorealizm. Istnieje adna legenda, e to zniszczenie hal zdj c i o w y c h i prymitywizm sprztu byy p o w o d e m wyjcia W o c h w na ulic, e te wanie fakty uksztatoway now f o r m neorealistyczn. Dlaczego jednak nie stao si to w innym zniszczonym kraju, w Niemczech czy w Polsce? Dlatego, e przypadkowy fakt zniszcze nia hal z d j c i o w y c h by t y l k o dopenieniem wiado mego i przemylanego denia f i l m o w c w woskich do prawdy. Szczera prawda nie bya dla neorealistw celem ostatecznym. Bya dopiero warunkiem koniecznym wcignicia publicznoci w dialog z artyst. T y l k o wytrcenie widza z biernej, upokarzajcej pozycji pa ccego za rozrywk konsumenta m o g o , ich zdaniem, sprawi, by sztuka zacza zmienia wiat. Luchino Vis c o n t i , jeden z p r z y w d c w neorealizmu, pisa, e prd ten zwyciy wtedy, g d y sztuka bdzie umiaa nie tylko d o k u m e n t o w a lub komentowa wspczesne prawdy, ale gdy bdzie aktywnie f o r m o w a nowe uczucia ludz koci". Cesare Zavattini, scenarzysta i g w n y teoretyk k i e r u n k u , tak interpretowa swego Umberto D:. K o czy si on le. Albo raczej nie zawiera zakoczenia. Zakoczenie to p o w i n n a da sama publiczno. Spek-

taki nie koczy si, t y l k o w i d z o w i e staj si teraz akto rami, rozwijajcymi dramat swoim dziaaniem". Neorealici zaczli od t e m a t w w o j e n n y c h . W taki jednak sposb, e ostentacyjnie wzgardzili pirotech nik, a zajli si s p o e c z n y m obliczem wojny. Mwic o r u c h u o p o r u czy o przesuwaniu si wojennego walca przez Pwysep Apeniski, zawsze stawiali rwnocze nie pytania o przyszo, o t o , jakie ycie buduj ludzie, ktrzy przeszli przez wojn (Rzym, miasto otwarte; Paisa; Soce wschodzi; Ucieczka do Francji; Achtung! Banditen!). A p o t e m neorealizm zaatakowa powojenn ndz i nierwnoci klasowe (Dzieci ulicy; Ziemia dry; Zo dzieje rowerw; Umberto D.; Rzym, godzina jedenasta). Z a c z l i m y od ndzy, bo jest ona zjawiskiem krzy czcym". Fabua bya dla n o w y c h tendencji czym wstydli w y m , niejako zem koniecznym. T a k zwane dobre tematy trzeba spali na placu p u b l i c z n y m pisa Zavattini. Moim marzeniem jest odfabularyzowa kino... Tak bardzo ufam czytelnoci poetyckiej, moral nej i spoecznej ycia, e ycie uwaam za najwikszy spektakl, ktry c h c i a b y m wiecznie realizowa... Kada godzina dnia, kade miejsce i osoba mog sta si przedmiotem opowiadania. Potrzeba t y l k o narratora, ktry potrafi zaobserwowa i wyjani zwizek wszyst kich wspzalenych zjawisk, badajc ich wewntrzn tre. Kobieta chce kupi par butw. Ta prosta sytua cja wystarcza do zrobienia f i l m u . Trzeba jednak zrozu mie i potem pokaza wszystkie elementy skadajce si na to wydarzenie, a stan si one g o d n e uwagi, atrakcyjne". Nowe treci, nie znane dotychczasowej kinemato grafii, szukay sobie n o w y c h sposobw przemawiania do widza. Filmy zaczy si zewntrznie upodabnia do kroniki. Fotografia bya szara, umylnie niewyszukana, stronica od efektowniejszych kompozycji czy owiet le. Dekoracjami byy autentyczne ulice, place, p o d w r k a , hale d w o r c o w e , wntrza tramwajw, za oknami ktrych przesuwa si prawdziwy wiat. Reyserzy przestali obawia si improwizacji. Kie rowali kamer obok, na rzeczy niekoniecznie potrzeb ne, ale prawdziwe. Dawali t y m do zrozumienia, e tu obok bohaterw filmu yj inni, ktrych losy s moe rwnie ciekawe. Chtnie sigano po a k t o r w niezawo d o w y c h , o wyrazistych, nie o p a t r z o n y c h jeszcze twa rzach. Grali oni zwykle samych siebie: r o b o t n i c y robot nikw, chopi c h o p w . Dialogi t y c h bohaterw byy potoczne, codzienne, pozbawione k u n s z t o w n y c h zo t y c h myli. Wszelka byskotliwo dla byskotliwoci zostaa potpiona. Neorealizm przeora kinematografi, zmieni bieg jej rozwoju i odcisn stempel swj na wszystkim, co przy szo pniej. Take na f i l m a c h , ktre nic a nic nie 138

chciay mie z nim w s p l n e g o . Po Zodziejach rowerw nawet tuzinkowa komedia czy film kowbojski (umylnie wymieniam gatunki najbardziej odlege) stay si inne ni dawniej. Pierwsze upojenie pokojem mino szybko. Ros nce napicie w stosunkach midzynarodowych roz daro wiat na dwa przeciwstawne bloki. Smutnej pamici okres z i m n e j w o j n y " szczeglnie od w y b u c h u w 1950 r. g o r c e j " w o j n y w Korei nada kinema tografii tego okresu pospne pitno. Kinematografia H o l l y w o o d u po krtkim okresie rea lizmu i zainteresowa spoecznych staa si terenem dziaania osawionej komisji do badania dziaalnoci antyamerykaskiej. W icie redniowiecznym p o l o waniu na c z a r o w n i c e " nie t y l k o pozbya si t w r c w p o m a w i a n y c h o postpowe sympatie, ale odara swe filmy z wielkiej problematyki spoecznej, co w charakte rystyczny sposb wyjaowio dziea wielu znanych twrcw. Utrat kontaktu z rzeczywistoci p r b o w a n o re kompensowa o d k r y c i a m i na p o l u psychoanalizy. Wy cieczki w gb psychiki ludzkiej, czsto chorej i w y n a t u rzonej, rodziy opowieci niesprawdzalne. Krloway tematy wyjtkowe i sztucznie udziwnione. Rwnoczenie pojawiy si pierwsze s y m p t o m y zjawiska, ktre w nastpnych kilkunastu latach miao si rozprzestrzeni na cay niemal wiat: y w i o o w y rozwj telewizji s p o w o d o w a raptowny spadek frek wencji w kinach. Wiele kin zamknito, liczba p r o d u k o w a n y c h f i l m w spada*. Wytwrnie zlky si i zarea goway realizacj wielkich f i l m w w i d o w i s k o w y c h , kt rych walory p o t g o w a n o jeszcze n o w y m i wynalazkami t e c h n i c z n y m i , g w n i e rnymi f o r m a m i szerokiego, panoramicznego ekranu. W takich widowiskach dano od reyserw przede wszystkim, by nie godzili, bro Boe, w adne nawyki publicznoci. Droga do twrczego eksperymentu tdy wie nie moga. Ale rwnoczenie rozwj telewizji mia i pewne dobre skutki dla kinematografii. O g r o m n e zapotrzebo wanie na kadry twrcze pozwalao a t w o zadebiutowa. Niektre stacje telewizyjne godziy si nawet dotyka tematw draliwych, nie wszdzie mile widzianych, od dawna w y p r o s z o n y c h z terenw f i l m o w y c h . Z Francji, ktrej kinematografia bya zawsze lite racka, c o k o l w i e k stylizujca ycie i przedkadajca fik cj nad autentyk w latach z i m n e j w o j n y " rozlaa si po wiecie fala egzystencjalizmu. Rzadko ostatnio zda rzao si ludzkoci, by kierunek filozoficzny, nie majcy poparcia w jakiej akcji politycznej czy organizacji masowej, przenikn tak g b o k o w styl codziennego ycia, przestajc by domen z a w o d o w y c h mylicieli.
* C h o r w n o c z e n i e p o d j t o stale rosnc p r o d u k c j f i l m w spe cjalnie dla t e l e w i z j i .

Koszmary w o j n y minionej i nowe moliwoci ato m o w e g o k o n f l i k t u podsycay nastroje pesymizmu, potgoway uczucia bezsensu ycia. (Sartre: A b s u r dem jest, emy si urodzili, absurdem, e umrzemy"). Przypominano chtnie, e jedyn pewnoci jest mier, e czowiek otoczony jest nicoci i nie ma nic trwaego, na czym m g b y si niewzruszenie oprze. Faktem, ktrego donioso sztuka filmowa odczuje o d o b r e 10 lat pniej, stao si podjcie uspoecznionej produkcji filmowej we wszystkich krajach o b o z u so cjalizmu". Naruszao to powanie wyczno zasady zysku, panujcej dotd niepodzielnie we wszystkich k i nematografiach wiata, wyjwszy radzieck.W pierw szym okresie istnienia te nowe, czy w d o s o w n y m zna czeniu odrodzone, kinematografie wyday szereg dzie, uznanych ju za klasyczne. Wszystkie one wyrastay z nowej w t y c h krajach spoecznej troski artysty-obywatela pragncego w p y w a na ycie, majcego na dziej na nowy ksztat stosunkw midzy ludmi. O d budowa na n o w y c h zasadach ycia w tych krajach wydaa si wielu artystom pasjonujcym tematem. Nie stety, po paru latach wzgldnej s w o b o d y artystycznej okazao si, wraz z narzuceniem d o k t r y n y r e a l i z m u socjalistycznego", e najwaniejsza ze sztuk" ma by pod d y k t a n d o wadz politycznych przede wszystkim narzdziem p r o p a g a n d o w e g o manipulowania wia domoci zbiorow w d u c h u uchwa kolejnego plenum partyjnego i niemal niczym ponadto. Problemy kina w krajach d e m o k r a c j i l u d o w e j " wi zay si naturalnie z sytuacj w kinematografii radziec kiej. Przejciowa liberalizacja okresu w o j e n n e g o i tu-powojennego pozwolia na par szczerych rozlicze z m o r a l n y m i skutkami w o j n y . Ale narastajca polityka represyjna, powracajca fala procesw i wszechobecne w i d m o g u a g w , t u m i e n i e wszelkich przejaww myli demokratycznej utoroway drog w sztuce akademic kiemu m o n u m e n t a l i z m o w i , o p o r t u n i s t y c z n e m u i jao w e m u mylowo. Nowe f i l m y radzieckie, d r o b i a z g o w o k o n t r o l o w a n e przez parti, stay si w i e r n y m refleksem e p o k i z i m n e j wojny" i j a k o b y zaostrzajcej si walki

klasowej". Kolejne fale i d e o l o g i c z n y c h potpie nie omijay wiata sztuki. O d e r w a n o si od t r u d n y c h k o n f l i k t w i s k o m p l i k o w a n e j prawdy dnia na rzecz zaoo n y c h z g r y schematw p o l i t y c z n y c h , panegiryzmu lub taniej sielanki, albo uciekano do tematyki historycznej. Naiwnie pouczajcy w i d z w c z i a u r e l i z m " nie zapra sza do samodzielnego mylenia. Tzw. wielkie tematy w y p a r y niemal bez reszty studia psychiki ludzkiej i rze czywisty obraz wiata. Radykalnie z r e d u k o w a n o ilo f i l m w , a d e b i u t w m o d e g o narybku twrczego w o g l e zaniechano. Osabio to bez wtpienia si o d dziaywania filmu wschodnioeuropejskiego. Ostatnim wreszcie zjawiskiem w i a t o w y m , ktre w y c i s n o sw piecz na o m a w i a n y m okresie, sta si burzliwy rozwj m a y c h " kinematografii n a r o d o w y c h , zapocztkowany jeszcze w poprzednim okresie. Po d a w n e m u silnymi ilociowo kinematografiami byy. te, ktre miay szczcie d y s p o n o w a potn baz prze mysow. Ale okazao si, e realizacja wartociowego dziea sztuki nie ma wiele wsplnego z kubatur c z y n nych hal z d j c i o w y c h ani wydajnoci dzienn labora toriw. Czci, i to powan, w s p o m n i a n e g o zjawiska byo pojawienie si licznych kinematografii socjalistycznych. Ale rwnie dojrzao Szwedw, plastyczna d o s k o n a o Meksykanw, opisowe prby Hiszpanw, rno rodne rozwizania Duczykw. Znika jednak kinema tografia szwajcarska, a po okresie sukcesw powanie obniya loty angielska. W y r w n a o si to z nawizk dziki wielkim J a p o c z y k o m , ktrzy korzystajc z pra starej wasnej tradycji kulturalnej i z najlepszych przy kadw o b c y c h , dali si pozna na caym wiecie jako t w r c y g w a t o w n i , kracowi, cho rwnoczenie peni s u b t e l n e g o taktu. Wraz z emancypacj n a r o d w Azji pojawia si moliwo powstania poetycznej kinema tografii hinduskiej. Coraz trudniejsze zaczo by mwienie o c a e j kinematografii", bez sprecyzowania, o ktr z licznych kinematografii akurat chodzi.

WOCHY E FINITA LA GUERRA!

Zaprezentowany publicznoci we wrzeniu 1945 Rzym, miasto otwarte sta si rekordem kasowym sezonu w o skiego, a w rok pniej wzbudzi sensacj i przynis o l brzymie d o c h o d y we Francji i USA*.
* Po raz p i e r w s z y i to te s t a n o w i w a n y fakt w h i s t o r i i k i n a tak z n a c z n y s u k c e s f i n a n s o w y o d n i s f i l m tak szalenie t a n i . R o s s e l l i n i i j e g o

Stao si szybko jasne, e nowy sposb patrzenia na w o j n przemwi do w i d o w n i . Nic te dziwnego, e neorealizm w pierwszym okresie zafascynowany by gwnie wojn. Przede wszystkim sam Rossellini. Jakby mao mu byo

p r z y j a c i e l e mieli a k u r a t t y l e p i e n i d z y , e s t a r c z y o na z a k u p tamy, otrzy m y w a n e j m a l e k i m i p o r c j a m i o d p o k t n y c h handlarzy. Ale nie s t a r c z y o ju na o p a c e n i e l a b o r a t o r i w i do z a k o c z e n i a zdj autorzy nie zobaczyli ani j e d n e j n a k r c o n e j przez siebie sceny.

139

Paisa (Maria Michi)

osignitej ju poufaoci z niefaszowan prawd, s k o m p o n o w a swj nowy film Paisa* jak wielotematyczn kro nik. Do kroniki upodabniaa film ziarnista tama, niedbaa lub przypadkowa k o m p o z y c j a kadrw, wiadomie a m a torska" czy n i e d o b r a " fotografia. Kamera Rosselliniego podaa tu za chrzstem gsienic alianckich czogw, jadcych wzdu Pwyspu Apeniskiego. Sycylia, Nea pol, Rzym, Florencja, Romania, bagna nad Padem byy kolejnymi przystankami kamery. Ale ta kronika cierpicego kraju tylko pozornie bya rejestracj nagich faktw. W istocie rzeczywisto z b u d o wana z o w y c h szeciu nowel ndza, ofiary l u d n o c i , osierocone dziecistwo, patna mio, rozterki religijne, o k r u t n a klska partyzantw miaa si przekonywania dojrzaej kompozycji artystycznej. Chaotyczna przypad kowo kroniki bya tu zamierzonym c h w y t e m stylisty c z n y m , tyle e nie widzianym dotd w kinie. Drapieno artysty wytrzymywaa porwnanie z L o s desastres de la guerra" Goi. F i l m , w k t r y m jestemy jednoczenie widzami i aktorami p i s a o Paisie Paul Eluard widzimy

i jestemy widziani. Film, w ktrym spowiadamy si ze swych grzechw i swej niewinnoci. Z nieszcz i u m i o wania prawdy raz nikczemnej, raz wzniosej". Nie spotykana dotd szczero w opisywaniu wojny od przodu i tyu, nieobecno uwiconych tabu i w y g o d n y c h stereotypw m y l o w y c h , obserwowana bya z zapartym tchem przez f i l m o w c w caego wiata. Utorowaa midzy innymi drog g o r z k i m f i l m o m s z k o y polskiej" o wojnie i bohaterstwie. W tym samym roku 1946 w identyczne tony uderzy A l d o Vergano s w y m Soce wschodzi. Film mia, w prze ciwiestwie do Paisy, jednolity kociec fabularny. W p n o c n y c h Woszech, jeszcze pod okupacj hitlerowsk, zdemobilizowany onierz waha si midzy sub dla kolaborujcego dworu a czynn wspprac z partyzan tami. Ale w deniu do d o k u m e n t o w a n i a historycznego przeomu dzieo Vergano nabierao cech kroniki: tyle byo w nim wtkw, tyle zachannie g r o m a d z o n y c h obserwacji, tyle przemieszanych t o n w patosu, tragizmu, cynizmu, groteski*. Bya jednak i znamienna rnica z dzieem Rosselli niego: ostre k r y t e r i u m klasowe, w p r o w a d z o n e przez Vergano. Ustawiczny kontrast midzy eleganckimi wn* By m o e o w a w i e l o s t r o n n o f i l m w w o s k i c h wizaa si z praktyk o p r a c o w y w a n i a s c e n a r i u s z y przez wielu w s p s c e n a r z y s t w , n i e r z a d k o p i c i u czy s i e d m i u . Scenariusz f i l m u Soce wschodzi p o d p i s a l i : V e r g a n o , d w c h i n n y c h r e y s e r w : De Santis i Lizzani, oraz t e o r e t y k i k r y t y k Aristarco.

* Paisa (znieksztacone p a e s a n o " tutejszy) b y o p o t o c z n y m o k r e leniem mieszkaca W o c h przez w k r a c z a j c e o d d z i a y a n g l o - a m e r y k a s k i e .

140

trzami d w o r u a o b s k u r n y m i izdebkami dworskich czwora kw by nie t y l k o zabiegiem scenograficznym. Vergano z r o b i film nie tylko o wojnie, ale i o faszyzmie, tak niemiec kim, jak i w o s k i m . Podobnie jak Renoir w Towarzyszach broni pokaza, e podziay narodowociowe mog zna cznie gorzej objania histori ni podziay klasowe. W rnorakiej, a jednak zwartej strukturze filmu byszczaa b r a w u r o w a scena synnego O r a pro nobis", skandowa nego przez robotniczy t u m prowadzonemu na stracenie ksidzu-partyzantowi, albo ujcia nocnej egzekucji przy pochodniach. Inny, ale take niezwyky obraz w o j n y da Luigi Zampa swym Vivere in pace (1947). y w spokoju. To m i n i m a l i styczne marzenie normalnego czowieka okazuje si w czasie w o j n y luksusem, jeli rwnoczenie chce si d o chowa wiernoci samemu sobie, postpowa uczciwie w kadej sytuacji. Rubaszny wieniak Tigna* ukrywa d w c h zbiegych Amerykanw. Miejscowy sierant niemiecki jest te rubasznym wieniakiem. Co zrobi dowiedziawszy si o z b r o d n i Tigny? Wybuchnie m i e c h e m . ,, finita la guerra!" zdecyduje zamroczony alkoholem. Wojna si s k o czya! I nagle t o n beztroskiej komedii sytuacyjnej niespo dziewanie przeronie w tragedi: wyrok w imieniu w o j n y wykonaj przypadkowi motocyklici Wehrmachtu. miech i mier szczerzyy tu zby rwnoczenie, paradoksalnie p o d o b n e do siebie. W p o d o b n y m gatunku groteski ironizujcej na temat g w n y c h p r o b l e m w epoki utrzyma Zampa pniejsze 0 rok Trudne lata. Tu ju nie t y l k o o wojn c h o d z i o , cho z jej kocem koczy si f i l m , ale i o faszyzm, jego dawicy w p y w na Wochy, na ycie codzienne. S m u t n y m weso kiem f i l m u by urzdniczyna sycylijski. Zosta czonkiem partii faszystowskiej, eby nie wylecie z posady, pod presj gronego zwierzchnika, potnego starosty. W serii gryzcych sarkazmem scen natrzsa si Z a m p a zarwno z bezczynnej, bezpiecznie schowanej o p o z y c j i " , jak 1 z d o s t o j n i k w faszystowskich, w miar narastania klsk na f r o n c i e przytomnie f a b r y k u j c y c h sobie alibi polity czne. Grony podesta po wkroczeniu A m e r y k a n w prze dzierzgn si w protektora szczutej przez siebie niegdy o p o z y c j i " , pozostawa przy wadzy i w ramach czystki p o l i t y c z n e j " zwalnia z posady aosnego bohatera. W ostatniej scenie bohater prbowa sprzeda onierzowi amerykaskiemu swj partyjny mundur. Tamten dawa 2000 lirw. M n i e to kosztowao duo w i c e j " o d p o w i a da zniszczony czowieczek. W miar jak ycie polityczne Woch zaczo skrca w prawo, a ewolucja neorealizmu eliminowaa pierwiastki d o k u m e n t a l n e , wspomnienia wojenne staway si coraz rzadsze. Niezbyt udany okaza si film Lizzaniego Ach-

" Z a g r a n y w p o d w j n e j k o m e d i o w o - t r a g i c z n e j k o n w e n c j i przez A l d o Fabriziego, s y n n e g o ksidza z Rzymu, miasta otwartego.

tung! Banditen! (1951), traktujcy o penetracji partyzantki l e n e j " na przeomie 1944 i 1945 r. do miasta, do r o b o t n i czego ruchu o p o r u . Nie c h o d z i o tu bynajmniej o film przy g o d o w y ze strzelanin, tylko o studium polityczne przy pominajce stojcej u wadzy chrzecijaskiej demokracji, e jej zwycistwo byo dzieem daleko szerszej koalicji z udziaem lewicy. Scenariusz jednak wicej si troszczy o swoje tezy ni o ludzkie charaktery, a sztywne aktorstwo mao dowiadczonych w y k o n a w c w niekorzystnie o d b i jao od penej w e r w y spontanicznoci a k t o r w Rosselliniego. A jednak u schyku okresu powstao jeszcze j e d n o powane dzieo o wojnie, Opuszczeni debiutanta Fran cesco Masellego (1955), w ktrym osignita zostaa wzo rowa rwnowaga midzy analiz spoeczn a przekonywa jcym rysunkiem p s y c h o l o g i c z n y m . Paniczykowie z d w o ru na pnocy Woch przeywali w c i c h y m ustroniu upadek faszyzmu, kapitulacj Badoglia, o k u p a c j niemieck, pierwsze prby partyzantki. Bohater, nastolatek, dziedzic adnej fortuny, zadurzony w ewakuowanej robotnicy, zga sza pierwotnie akces do patyzantki, potem jednak przywo any do porzdku przez agresywn mam, jak smarkacz porzuca wybran spraw. Odjedajc w jeszcze bezpie czniejsze miejsce widzia, jak SS-mani zncaj si nad trupem zastrzelonej kobiety: jego ukochanej. Modzie cze, pene p o c h m u r n e j zadumy dzieo Masellego zgaszao

Achtung! Banditen!

141

votum nieufnoci kacie uprzywilejowanych, demaskujc jej chwiejno, kapryno, niedojrzao. Nieco wczeniej u d a o si Carlo Lizzaniemu, zawsze u c z u l o n e m u na spoeczne uwarunkowanie losw ludz kich, przenie na ekrany Ulic ubogich kochankw (1954) Vasco Pratoliniego, jednego z c z o o w y c h pisarzy p o w o j e n n y c h Woch. Reyser pokaza poprzez skrzyo wane z sob losy kilkunastu malowniczych postaci, jak w 1925 r. na jedn z maych, proletariackich uliczek Florencji, gdzie wszyscy wszystkich znaj, wtargn faszyzm. Po szczeglne etapy tej inwazji widziane byy nie tyle w wy padkach p o l i t y c z n y c h , m o w a c h , dekretach, ile raczej w subtelnej zmianie stosunkw midzy bliskimi pierwotnie ssiadami.

WOCHY KTRY CIERPI PRZED MYMI OCZAMI...

Jakkolwiek wielki by wkad neorealizmu w rzeteln d o k u m e n t a c j okresu w o j n y i faszyzmu, g w n a uwaga t w r c w nowego kierunku prdko skupia si na biecej rzeczywistoci p o w o j e n n y c h Woch. Mniej wicej do 1950 r. wszyscy wielcy t w r c y woscy pracowali w p o d o b -

Zodzieje r o w e r w (Lamberto Maggiorarli i Enzo Staiola)

nym podnieceniu i d e o w y m , akcentujc znacznie bardziej to, co ich czyo, co byo im wsplne, ni t o , co ich dzielio. W 1946 r. ujawnia si Dziemi ulicy* wielka spka, magna pars neorealizmu: scenarzysta Cesare Zavattini i reyser Vittorio De Sica. Zavattini tak motywowa sw predylekcj dla tematyki biecej: C z o w i e k , ktry cierpi przed mymi oczami, jest absolutnie rny od tego, ktry cierpia przed stu laty. Brzemi tradycji, ktre dwigam, nie moe mi przeszkadza w o d d a n i u si sprawie wyzwolenia od cierpie tego dzisiejszego czowieka". W Dzieciach ulicy stana przed sdem artysty epoka upadku wszelkich wartoci, epoka c y n i z m u , ruin, ndzy i czarnego rynku, ogldana c h o n n y m i oczyma dzieci. wiat dorosych, odpowiedzialny za wojn, czyni dalsze szkody: wtrca d w c h maych przyjaci do ponurego d o m u poprawczego, sprawia wreszcie, e przyczyn mierci bohatera stawao si jego ucielenione marzenie: pikny, biay ko! Dlaczego? Bo jeden z c h o p c w zdradzi przyj krte reguy nieszczerego wiata dorosych. W tragizmie rozwizania i anarchicznej spontanicznoci gry maych aktorw wida zasadniczy dystans od niemiertel nych, grzecznie przyczesanych f i l m w o poprawczakach. Pewien o g l n i k o w y symbolizm tego f i l m u , ktry spro wadzi cz krytyki na obce t w r c o m , metafizyczne manowce, znik bez ladu w Zodziejach rowerw (1948), z g o d n i e u z n a n y c h za g w n e arcydzieo p o w o j e n n e j szkoy woskiej. O t o f i l m , ktry zdaje si by prostot sam. Analogia moe niespodziewana: technika zdaje si tu nie istnie, jak w filmach Chaplina. De Sica o d m w i sobie wszelkich popisw f o r m a l n y c h , miaoci montao w y c h , zrcznoci ruchliwej kamery. Dla prostego konfliktu midzy bezrobotnym a spoeczestwem mg wybra intryg niezwyk, a charaktery efektowne. Tymczasem w y b r a zwyko w zwykoci. Fabu tak, e daje si opowiedzie w jednym zdaniu. A k t o r w takich, ktrzy zagrali pierwszy raz w yciu swoje wasne ycie**. Rozklejaczowi afiszw ukradli rower, bez ktrego traci on prac; poszukiwania s bezowocne, bo zodziej, ndzniejszy jeszcze od okradzionego, nie ma ju roweru; bohater chcc odzyska od spoeczestwa sw wasno, kradnie c u d z y rower, ale zostaje zapany, pobity i upokorzony. Wesp z m o t y w e m g w n y m rozwija si m o t y w mioci o j c o w s k i e j , k u l m i n u j c y w scenie odsyania syna do d o m u tramwajem, by nie zobaczy, e ojciec kradnie. Historia ta zdaje si nie starczyaby na f i l m , g d y b y nie osadzono

* O r y g i n a l n y t y t u Sciusci z a c z e r p n i t y by z p o w o j e n n e g o a r g o n u c z y c i b u t w , k t r z y o f e r o w a l i swe u s u g i a m e r y k a s k i m o n i e r z o m znie k s z t a c o n y m o k r z y k i e m S h o e shine!". " D o roli g w n e g o bohatera, obsadzonej w rezultacie przez r o b o t n i k a z a k a d w m e t a l u r g i c z n y c h Breda, L a m b e r t o M a g g i o r a n i e g o , p r o d u c e n t p o d s u w a De Sice a m a n t a h o l l y w o o d z k i e g o , C a r y Granfa.

142

Ziemia dry

Nie ma p o k o j u p o d o l i w k a m i (Folco Lulli i Maria Grazia Francia)

jej bezbdnie w sytuacji spoecznej, z ktrej wycignito wszystkie (proste zreszt) konsekwencje psychologiczne. Prawicowa krytyka p r b o w a a umniejsza przeomowe znaczenie f i l m u , akcentujc jednostronnie precyzj obra zu ycia rodzinnego. Byo jednak oczywiste, e precyzja ta (na przykad wietnie u m o t y w o w a n a scena, kiedy ojciec niesprawiedliwie wymierza synowi policzek) braa si wanie z wpisania jej w yciorys czowieka, ktry nie ma pracy, boi si i przeywa niepewno jutra. A k t o r niezawodowy nie by dla neorealistw wycznie kwesti t y p a u " , jak niegdy dla niemego kina radziec kiego, czyli d o b o r u twarzy bardziej zgodnej z rol ni opa trzone twarze z a w o d o w y c h gwiazdorw. Szo tu rwnie o pozostawienie ryzyka, o zarezerwowanie miejsca przy padkowi nie przewidzianemu w scenopisie i nie w y m y l o nemu z gry. Zrozumia to przede wszystkim L u c h i n o Vis c o n t i . Nie poprzestajc na prawach nadanych neorealizmowi swym Optaniem, kaza prawdziwemu yciu nie t y l k o zagra gwn rol w s w y m filmie, ale wrcz ten film stworzy. Pojecha na Sycyli bez scenariusza, bez dialogw, bez dekoracji, z o g l n i k o w y m t y l k o planem f i l m u Ziemia dry (1947). Dre miaa nie od w y b u c h w Etny, lecz od k r o k w m o c n y c h ludzi, na p o d o b i e s t w o bohaterw Pudowkina zdobywajcych wiadomo, e y mona inaczej. Vis c o n t i myla o potnym, r e w o l u c y j n y m t r y p t y k u przeciw wyzyskowi i feudalnej strukturze poudnia Woch, ktry eksponowa mia rybakw wybrzea, jednoczcych si przeciw c y n i c z n y m h u r t o w n i k o m ; bezrolnych parobkw, dzielcych paskie ugory, i grnikw, o p a n o w u j c y c h opuszczon kopalni siarki. Producent wystraszy si j e d nak w y m o w y dziea i zamkn kredyty, zanim jeszcze rey ser zdoa ukoczy pierwsz cz f i l m u . Borde i Bouissy p r z y p o m n i e l i w zwizku z t y m filmem fiasko Que viva Mexico! Eisensteina; W y d a w a by si m o g o , e jakie f a t u m ciy nad n i e k t r y m i freskami wielkiego f o r m a t u . Ale nie okamujmy si. Wielkie kobyy erotyczno-biblijne docieraj w caoci na ekrany, nawet jeli trwaj 4 godziny, a f a t u m ciy t y l k o nad freskami o charakterze spoecz nym". Nawet jednak w swej nie ukoczonej postaci Ziemia dry staa si zdumiewajcym eksperymentem. Rybacy, yjcy przed kamer s w y m c o d z i e n n y m yciem, dyktowali Viscontiemu tre rozmw, gesty, nawet rozwizania wt kw. Rwnoczenie jednak fotografia G.R. A l d o (Aldo Graziatiego), w przeciwiestwie do wikszoci filmw neorealistw, nie naladowaa w niczym kroniki aktual noci. Przeciwnie, opowiadanie prowadzone byo obra zami starannie s k o m p o n o w a n y m i , efektownie owietlo n y m i , co do w o l n e g o rytmu narracji d o d a w a o jakie namaszczenie, solenno. Formalnie biorc, penym przeciwiestwem filmu Visc o n t i e g o sta si debiut reyserski Giuseppe De Santisa, w p y w o w e g o krytyka, jednego z t y c h , co nadejcie neorea-

Pod n i e b e m S y c y l i i

lizmu przygotowywali jeszcze pod panowaniem faszyzmu. Tragiczny pocig (1947) zdradza od razu wszystkie cechy charakteru pisma reysera: poczucie aktualnoci, zmys ow wizj wiata, wartkie t e m p o i zamiowanie do silnych efektw. De Santis widzia i przeanalizowa zbyt wiele filmw c u d z y c h , by nie korcio go p o p r b o w a w swym filmie wszystkiego po t r o c h u . Tragiczny pocig by histori pew nej spdzielni rolnej, ktra otrzymaa dotacj rzdow, ukradzion nastpnie przez szajk opryszkw. Tragiczny pocig za band wyjawia, e dziaaa ona na rzecz wielkich latyfundystw, angaujcych kogo popadnie: zawzitych h i t l e r o w c w i w y k o l e j o n y c h eks-partyzantw. Kryminalna akcja pocigu bya w i d o m y m w y c i n k i e m walki, pulsujcej podskrnie w w y z w o l o n y c h Woszech. Rzeczywicie Tragiczny pocig mia w swej niepoha m o w a n e j gwatownoci wiele wykrocze przeciw d o b r e mu g u s t o w i " , efektw niedyskretnych, nawet taniego s y m b o l i z m u i bezcelowych udziwnie. Ale rwnoczenie zadawa kam naiwnym wyobraeniom o kinematografii spoecznej jako kinematografii dramaturgicznie szarej i powolnej. Skuteczno f o r m u y filmy De Santisa byy tymi f i l m a m i neorealistycznymi, ktre osigay najwysze wska niki kasowe potwierdzi reyser d w o m a nastpnymi 144

f i l m a m i . Gorzki ry, rozgrywajcy si w rodowisku sezo n o w y c h robotnic przy zbiorze ryu, prezentowa si jako dzieo barokowe, zaskakujce zarazem surowoci i wspa niaoci obrazu. Druga cz f i l m u bya szczliwym skrzyowaniem amerykaskiego f i l m u czarnego z m o n u mentalnym erotyzmem, m a j c y m walor niemal e p i c k i " , zwizanym z brawurow rol Silvany Mangano. Niema pokoju pod oliwkami (1950) p o d e j m o w a z n o w u temat dramatycznej krzywdy spoecznej, a jego intryg w y s n u t o z ubogiego ycia Ciociarii, rodzinnej krainy De Santisa. Bohaterem by wracajcy z w o j n y wieniak, k t remu miejscowy bogacz ukrad pod jego nieobecno stado owiec. Reyser umiejtnie k o n f r o n t o w a stanow czo bohatera, ktry p o d innym niebem widzia inne sto sunki zalenoci s p o e c z n y c h , z zalknieniem w s p z i o m kw, ktrzy zeznawali w sdzie przeciw niemu, mylc, e w ten sposb mu pomog. Film grzeszy by moe nad miernym estetyzmem bajecznie malowniczych pejzay i jednoznacznoci charakterw, o d k u p y w a to jednak specyficznie Desantisowskim poczeniem mioci i walki, koncepcj mioci jako tego samego denia do w o l n o c i . Jeli po wojnie kinematografia nadaa po raz pierwszy s t o s u n k o m m i o s n y m wielki wymiar syntezy prywatnego i o g l n e g o , jeli mio przestaa by w wielu wypadkach plotk z alkowy, a zacza wyraa doniose aspiracje naszego czasu, to wielka w t y m zasuga Wochw. W tym powszechnym entuzjazmie dla n o w o o d k r y t y c h wartoci czyli si t w r c y o rnym stau i przeszoci*. A l b e r t o Lattuada debiutujcy jeszcze za faszyzmu pierwsz czci swego Bandyty (potem niestety grzzn c e g o w klimacie o d c i n k o w e j powieci) da wstrzsajcy obraz p o k o n a n y c h , z r u j n o w a n y c h fizycznie i moralnie Woch w roku z e r o w y m . Wicej jeszcze ambicji wykaza w Bez litoci {1947). Na przykadzie wielkiej bazy a m e r y k a skiej w Livorno zademonstrowa przekonywajco, jak obecno wojsk okupacyjnych w y w o u j e pojawienie si czarnego r y n k u , przemytu, przestpczoci, prostytucji. A przy okazji i przy p o m o c y w y b i t n e g o aktora murzy skiego J o h n a Kitzmillera dotkn bolesnych w r z o d w rasizmu. Mario Soldati, jeden z najwydajniejszych za Mussoliniego f i l m o w c w (susznie zreszt uznany za apolitycz nego kaligrafa"), da w Ucieczce do Francji (1948) cie kawy utwr o uciekajcym d o s t o j n i k u faszystowskim. W tej grskiej epopei umia tak lawirowa, by nie o b u d z i automatycznej niemal litoci widza dla czowieka g o n i o nego. Nie mona wreszcie pomin Pietro Germiego, ktry w swych filmach na temat p o u d n i a Woch dopowiedzia

* N a w e t n i e l i c z n e f i l m y w s t e c z n e , z a c h o w a w c z e musiay si m a s k o w a p a s z c z y k i e m n o w y c h f o r m i o b i e r a b o h a t e r w z nizin s p o e c z n y c h (Niebo nad bagnami A u g u s t o G e n i n y , 1949).

niejedno z tego, co pomin musia Visconti. Pod niebem Sycylii (1950)* dotykao o g r o m n e j sprawy mafii, tajnej organizacji bandyckiej, pozostajcej na usugach wielkich wacicieli ziemskich. Dotykao tylko. Jak bowiem ujaw n i o n o pniej, reyser po przybyciu na miejsce zdj m u s i a s p o t k a si potajemnie z miejscowym szefem mafii. w osobliwy cenzor zada zmiany zakoczenia pod grob represji wobec ekipy. Film o samotnej walce dziel nego pretora koczy si wic nie klsk mafii, t y l k o roz praw ze zbrodniarzami, w ktrej mafia staje po stronie m o d e g o sdziego (?). Ale pozostawaa w filmie subtelna dialektyka stosunkw mafii z m i e j s c o w y m baronem (da leka od prostej subordynacji), patetyczne narastanie woli o p o r u w masie zastraszonych c h o p w , biae od soca, skaliste pustkowia Sycylii i w spniajcy si po par godzin pocig, zoony z l o k o m o t y w y cigncej jeden wagonik. Jeszcze w trakcie realizacji Pod niebem Sycylii zaintres o w a s i Germi p r o b l e m e m nielegalnej'emigracji z prze l u d n i o n e g o kraju. Scenariusz Drogi nadziei, jego nastp nego f i l m u , powsta ze skojarzenia paru gazetowych notatek i kronikarskich obserwacji, margines d o w o l n i e konstruowanej fikcji by minimalny. Gdy ekipa f i l m u przy bya do starej kopalni siarki, w ktrej miano filmowa strajk okupacyjny, zastaa kopalni zaludnion p n a g i m i , spo c o n y m i , ciko dyszcymi g r n i k a m i . Protestowali wa nie przeciw projektowanemu zamkniciu kopalni, d o k a d nie tak, jak przewidywa scenariusz. Duga pielgrzymka bohaterw ku granicy francuskiej, za ktr jakoby czekaa praca, zostaa doskonale zrytmizowana przez element sta e g o popiechu i zagroenia. Nie byy to jednak p r y m i t y w n e zabiegi nad uatrakcyjnieniem tematu. Wyzyskano naturalny dramatyzm, waciwy w tym okresie losom z b d n y c h " mieszkacw Poudnia, losom przedstawio nym z ca ostroci, bez pocieszajcych happy endw.

WOCHY NA DRODZE KOMPROMISW

Osdzenie faszyzmu i ukazanie partyzanckiej genezy nowej republiki byy wic wstpnym zadaniem neorealistw. Pniej wzili si za teraniejszo i skierowali obiek t y w y na sprawy dotd (nie t y l k o we Woszech) pomijane: p o w o j e n n e rozprzenie, chaos g o s p o d a r c z y , wzrost przestpczoci, bezrobocie, kontrasty Pnoc-Poudnie, mafi, ugorujce latyfundia, strajki, przesdy obyczajowe. Uwaali si mniej lub bardziej wiadomie za awan gard, ktra poprzedza o w o dzieo w y z w o l e n i a od cier pie", o k t r y m pisa Zavattini.

Wypadki jednak potoczyy si inaczej. Lewica zostaa odsunita od wadzy. Z i m n a wojna" zaostrzya czujno buruazji, ktra coraz niechtniej w s p o m i n a a zbrojny lud na barykadach. Artyci spotkali si z rosncym o p o r e m p r o d u c e n t w , a potem chadeckiej cenzury. Cho neorealizm lansowa jedynie kino spoeczne, a nie polityczne pragn ulepszy system i wykorzeni w nim krzywd, ale nie chcia obala rewolucyjnie jego struktur wyda si rzdzcej chadecji i tak g r o n y m zuchwalstwem. C o d z i e n nie syszao si o n o w y c h a m b i t n y c h projektach najwybit niejszych t w r c w , ktre musiay w d r o w a do szuflady. Zreszt i w samym r o d o w i s k u artystycznym wystpiy nastroje zniechcenia, zacza dziaa autocenzura. Neorealici, widzc, e ycie nie ukada si w myl ich nadziei i przewidywa, zaczli rozglda si za inn rol w yciu kraju, w ktrym rosa liczba neonw i p r y w a t n y c h samo chodw. Od pocztku d r u g i e g o pwiecza neorealizm zacz traci swj dynamiczny, agresywny spoecznie charakter i rozdzieli si na kilka tendencji, w rnym stopniu idcych na k o m p r o m i s y z rzeczywistoci. Dodajmy jeszcze, e neorealizm, poczynajc sobie bezceremonialnie z d o t y c h c z a s o w y m i nawykami widza, nie trafi na sw publiczno. Brak trwalszych tradycji f i l m o w y c h , brak opinii kulturalnej, wypracowanej w klubach f i l m o w y c h , p o w o d o w a y , e gdy Zodzieje rowerw loko wali si na 11 miejscu wedug iloci w p y w w , a Ziemia dry wrcz na 52, pierwsze miejsca zajmoway rozdziera jce kicze Kamstwo mojej matki i ywcem pogrzebana. Charakterystyczna dla nowego stanu u m y s w bya np. Sierpniowa niedziela (1950) Luciano Emmera. Reysersko i operatorsko niebywale neorealistyczna" skadanka pi ciu nowel z ycia przecitnych mieszkacw Rzymu, z rozbrajajcym wdzikiem porzucaa wielkie pytania epoki i drastyczne konflikty*. Zamiast nich kazaa przejmowa si t y m , czy mody policjant polubi sw mi przyjacik i czy o w d o w i a y d o k t o r znajdzie now mam dla swej creczki. To byo byskotliwe i nowoczenie zrobione. To byo take prawdziwe. Ale bya to inna prawda ni prawda Antonia, zodzieja roweru. Najkonsekwentniejszym rzecznikiem kina spoecznego w d o t y c h c z a s o w y m rozumieniu pozosta De Santis. Jego sztandarowe dzieo Rzym, godzina 11 powstao w 1952 r. jako rozwinicie prostego faktu z gazety. Zavattini, g w n y scenarzysta, z rzadkim powodzeniem zastosowa tu w praktyce sw ulubion tez, e nawet prosty fakt dobrze zbadany we wszystkich wspzalenociach ujawni moe doniose prawdy i niekamany adunek dramatyzmu. Oto p o d ciarem poszukujcych pracy maszynistek zawaliy

O r y g i n a l n y t y t u : W imieniu prawa.

* P o g b i a n i u k o n f l i k t w nie suya c h o b y sama s t r u k t u r a n o w e l o w a , p o z w a l a j c a na bezpieczne lizganie si po p o w i e r z c h n i i w y g o d n zmian t e m a t u r o z m o w y . Film n o w e l o w y z r o b i nastpnie w e Woszech kolosaln karier, jak w a d n y m i n n y m k r a j u .

145

si schody. Historie nieszczliwych kobiet zoyy si na przejmujce oskarenie. Policja stwierdzia, e nikt wa ciwie nie b y winien katastrofie: ani kamienicznik, ani architekt, ani dyrektor biura. Kt m g przewidzie, e na jedno w o l n e miejsce zgosi si tak o g r o m n a liczba kobiet bez pracy? Wbrew t r a d y c j o m neorealizmu postpi De Santis w jednej t y l k o sprawie: angaujc plejad najwybitniejszych aktorw z a w o d o w y c h . Zagrali oni rozbudowane psycho logicznie i wietnie si montujce w cao epizody, z kt rych najznamienitszym by wtek zbuntowanej crki bo gatego kupca (Lucia Bos) i ubogiego malarza (Raf Vallone). Zakoczenie f i l m u odznaczao si typow dla neorea lizmu konstrukcj w kko", mnie powracajc do punktu wyjcia bez tanich pociesze. Wieczorem po katas trofie jedna z maszynistek siadaa na p r o g u przed fatalnym d o m e m : Przecie w k o c u adnej nie przyjto, to ja bd jutro pierwsza w o g o n k u " * . Jeszcze jeden g n i e w n y i b e z k o m p r o m i s o w y film wy szed spod rki Lattuady. By nim G o g o l o w s k i Paszcz, p r z e n i e s i o n y nieskazitelnie w pejza w s p c z e s n y c h Woch. Ekscentryczny aktor kabaretowy Renato Rascel przetworzy petersburskiego Akakija Akakijewicza w p r o w i n c j o n a l n e g o urzdniczyn, prawdziwego proletariusza w zarkawkach, Carmine de Carmine. U b o u c h n y wiat westchnie i marze Carmine przetykany by bezlitosn karykatur sprzedajnych kacykw i dygnitarzy o napuszo nym sownictwie. Po Zodziejach rowerw wiele oczekiwano od spki Zavattini-De Sica. Cudem w Mediolanie (1950) dokonaa ona p r b y stworzenia wspczesnej legendy, naiwnej jak z rysunkw dziecka, penej p o m y s o w y c h symboli i efek t w k o m e d i o w y c h . Bohater, d o b r y Toto, ktry kademu napotkanemu mwi b u o n g i o r n o " , d u c h o w y przywdca miasteczka ndzarzy, przechodzi od ewangelicznej p r o stoty do buntu. Ufajc dobrej woli kapitalisty, jest z d u miony, gdy ten po o d k r y c i u z ropy wypdza ndzarzy z ich ruder na bruk. Wtedy dobry Toto przekonuje si, e nie pozostaje nic prcz c u d u (biaa gobica przybywa z nieba zesana przez star babuni), i wraz ze swymi t o w a rzyszami, jak pisa Zavattini, e m i g r u j e na miotle pod inne nieba, gdzie nie ma tabliczek z napisami: Wasno prywatna". K o c o w y odlot na miotle ponad iglicami medio laskiej katedry oznacza nieoczekiwane wyjcie neorea lizmu poza werystyczn dosowno pierwszych pionier skich lat.

Rzym, g o d z i n a jedenasta (Elena Varzi)

C u d w Mediolanie

* W a r t o d o d a , e ten sam a u t e n t y c z n y f a k t n a t c h n A u g u s t o G e n i n , n i e g d y pupila faszystowskiej p r o p a g a n d y , d o realizacji d i a m e t r a l n i e p r z e c i w n e g o f i l m u Trzy zakazane historie (1952), g d z i e b o h a t e r k i tej samej k a t a s t r o f y okazay si nie b e z r o b o t n y m i , s z u k a j c y m i pracy, ale k a p r y n y m i neurotyczkami, ktre burzliwe ycie osobiste popchno na tragiczne s c h o d y , niejako d l a zabicia czasu.

146

Nastpna praca spki, Umberto D. (1952), zdumiaa ascetyzmem i precyzj rodkw. Nigdy bodaj neorealizm nie okaza si tak przeraliwie skuteczny w dziedzinie psy chologii postaci. Stary emeryt, maa suca, niska emery tura, mrwki chodz po cianach, kundelek Flike suy na d w c h a p k a c h , dawica samotno. Tylko potoczne ycie bez wikszych atrakcji. Ani katastrofy na schodach, ani g o b i c y z nieba. To, co w y c i u uwaamy za nudne, na co nawet patrze nie raczymy, objawio si pasjonujce, uwzniolone. Ale przy caej maestrii reyserskiej, rzym skiego emeryta uczyni kim niesychanie nam bliskim aktor-amator, Carlo Battisti, z zawodu profesor filologii. Umberto D. wiadczy jednak o pewnym zachwianiu rw nowagi. Najlepsze filmy neorealistw umiay znale ow donios jedno indywidualnych losw czowieka i t w o rzcej te losy epoki historycznej. W Umbercie D. zrobiony zosta may krok w kierunku t r a d y c y j n y m : wysunito na proscenium rozterki samotnego starca, cofajc nieco t o . W n o w y m kierunku poszed Visconti: po zrcznej, c h o bahej Najpikniejszej, dydaktycznej historyjce o mamie proletariuszce, zafascynowanej kinem i bezskutecznie sta rajcej si zrobi z creczki jak Shirley Tempie zreali zowa Zmysy (1954). W zamierzeniu mia to by film cof nity o stulecie, w dob zjednoczenia Woch, ale zreali zowany bez w i d o w i s k o w o - k o s t i u m o w y c h atwizn, z po wag waciw tematyce wspczesnej. Burzliwa polemi ka, jaka nastpia po premierze, byaby d o w o d e m , e ten niezwykle pontny zamiar nie zosta zrealizowany w peni. C e l o w o w y s n u t y z kiepskiej powieci XIX-wiecznej mia film zdyskredytowa arystokracj, jako pretendentk do moralnego wadztwa nad narodem. Cenzura, szczeglnie w o w y m czasie wyczulona na dziaalno tego arystokraty-marksisty, rzeczywicie potraktowaa Zmysy jak film o konflikcie wspczesnym i poddaa go bolesnym ci c i o m . Moe z ich w i n y historyczny dramat sprowadzony zosta do w y m i a r w ckliwego romansu weneckiej hrabiny z w r o g i m oficerem, w ktrym grnolotno i emfaza p o d kreliy j e d y n i e miako psychologiczn o r y g i n a u ksi kowego.

WOCHY MIECH ZAFRASOWANY

Wicej jeszcze, ni o zastosowaniu metod neorealistyc z n y c h do historii, m w i o si o ich przydatnoci (lub nie przydatnoci) dla komedii. Zwaszcza nacisk publicznoci, chtnie faworyzujcej nawet bardzo niedobre f i l m y kome diowe, d o m a g a si zajcia stanowiska przez neorealistw. Niektrzy odpowiadali b e z k o m p r o m i s o w o , e sztuka kraju kapitalistycznego, pragnca zmieni wiat, nie ma prawa 147

osabia swego dziaania rozgrzeszajcym czy pocieszajcym umiechem. Zastrzeenia byy w pewnej mierze zrozumiae. Fakt jednak, e olbrzymia liczba f a b r y k o w a n y c h tamowo ko medii woskich bya bezwartociowa artystycznie i wste czna spoecznie, raczej podnieca p o m y s o w o w tej dziedzinie. Pierwsz w peni udan prb bya komedia Mario Cameriniego Wiele snw przy drodze (1948)*, w ktrej zniewala komediowy talent A n n y Magnani. Bezrobotny mechanik s a m o c h o d o w y ukrad pikne auto, mwic o nie, e to poyczone. T y l k o w ten sposb m g ofiarowa jej wymarzony weekend nad morzem... O b o k wic komedii g u p i e j , askoczcej, torowa sobie d r o g pocza komedia, ktr mona by nazwa zafraso wan. D o w c i p lea w niej na powierzchni zdarze, ale p o d powok drzemay w stanie niejako u t a j o n y m konflikty bardziej zasadnicze, a wcale nie komiczne. W Zodziejach i policjantach Steno i Monicellego na owej powierzchni zdarze, budzcej miech, przeciwsta w i a n o c h u d e g o zodziejaszka i g r u b e g o policjanta. W kla sycznej scenie p o g o n i , g r o t e s k o w o zwolnionej ze wzgldu

Umberto (Cario

Wywietlana w Polsce w 1952 r. p o d t y t u e m Czowiek bez jutra.

na zmczenie obu stron ( N i e uciekniesz! Nie masz si!" Ja? To c h y b a ty!" lub: S t r z e l w powietrze, by ci nastra szy!"), okazywao si, e ci dwaj proci ludzie s przeciw nikami o k r a d z i o n e g o , tgiego Amerykanina. Jednego z nich A m e r y k a n i n kaza ciga, d r u g i e m u kaza goni. Midzy g o n i c y m a g o n i o n y m zawizywaa si ni sympa tii ( S k d wzi forsy na ubranka, szko?" M n i e to mwisz?"), ale policjanta wylano by ze suby, g d y b y nie zapa zodzieja. Ten ostatni musia wic w rezultacie zmu sza s w e g o nowego przyjaciela, by go zaprowadzi do kozy. O d w a g i ! " szepta paradoksalnie aresztant do policjanta, wywracajc do g r y nogami p o c z c i w y ukad konfliktw: policjant c o n t r a zodziej. Inne t o n y odezway si w komedii Nadziei za dwa gro sze (1952) Renato Castellaniego. Zarysowano tu efektow nie charaktery upartych i nieznonych zakochanych z po u d n i o w e j mieciny, nieustpliwie walczcych o swoje szczcie wrd najciszych w a r u n k w . Historia nieo kieznanej dziewczyny, zagranej mistrzowsko przez ama tork, opowiedziana bya z werw i szczypt poezji. R wnoczenie jednak cay ten wiatek w bardzo zrczny sposb zosta podretuszowany i ugrzeczniony. Prawdziwe Boscotrecase byo miasteczkiem niemal pozbawionym studni i w o d y , gdzie w kadym prawie d o m u mieszka kto bezrobotny, gdzie d w a n a c i o r o dzieci jak pisaa potem asystentka reysera kadziono na d w c h zestawionych k a c h . Boscotrecase w filmie byo miasteczkiem u b o g i m , ale beztroskim, penym zaoonej z g r y p o g o d y d u c h a i niezmconej yczliwoci, ktre bez skargi i buntu b u d o w a o swe ciche szczcie, c h o b y za dwa grosze.

Nadziei za d w a grosze (Maria Fiore i V i n c e n z o M u s o l i n o )

WOCHY OPOWIE O MAYM KAMYCZKU

Niezalenie od t y c h u g o d o w y c h tendencji, sprowadza j c y c h neorealizm do rzdu maniery stylistycznej t y l k o , o b j a w i si ywioowy talent Federico Felliniego. J e g o dzieem kinematografia woska miaa otworzy nastpny po neorealizmie rozdzia. Nie by t o , jak chcieli niektrzy, rozdzia antagonistyc z n y w stosunku do poprzedniego, raczej rozdzia uzupe niajcy luki i zaniedbania tamtego. Felliniego niepowanie b y o b y nazywa pogromc neorealizmu ju c h o b y d l a t e g o , e neorealizm liczy go midzy s w y c h zaoycieli. W istocie w karykaturzysta, autor tekstw piosenek i ske c z w dla w d r o w n y c h teatrzykw, ju od 1941 r. zwiza si z filmem i jako scenarzysta (lub wspscenarzysta) podpisa najwaniejsze f i l m y neorealizmu, jak Rzym, mia-

sto otwarte, Pais, Pod niebem Sycylii, Droga nadziei, Bez litoci. Reyser tego ostatniego, Lattuada, pozwoli Felliniemu p o p r b o w a si w dziedzinie realizatrskiej: w 1951 r. obaj reyserowali wiata varit, rzecz o zudzeniach i rozcza rowaniach maej g r u p y aktorskiej, nieco biograficzn, bo sam Fellini jedzi w m o d o c i z podobn trup i przeywa p o d o b n e rozczarowania. Robienie f i l m w o sobie bdzie odtd jego staym zajciem i niech nas tu nie myl pseudo nimy i przebrania, w ktrych si bdzie kolejno ukazy wa. Wakonie (1953), film uchodzcy po dzi dzie za j e d n o z najlepszych dzie Felliniego, by ju zupenie kategory c z n y m o d w r o t e m od idei kina spoecznego, przenosi zain teresowania t w r c y w sfer i n d y w i d u a l n y c h konfliktw z losem. N i e mam tyle pokory wyjania reyser w o d p o wiedzi na niektre krytyki by oderwa si od samego siebie w m o i c h f i l m a c h . D w nich do poznania siebie".

148

wrc i wydr z oczu brutala Z a m p a n pierwsze ludzkie zy. Powiedzie, e inspiracja Felliniego jest spirytualisty czna to mao. To pachnie niemal przedsionkiem zakry stii, gdy tymczasem sam Fellini odegnywa si zawsze od suenia maym celom klerykalnej propagandy. N i e je stem misjonarzem" pisa. Stawia sobie cele dalsze. Jak Bg z g r y Synaj, tak on z w y s o k o c i w d r o w n e g o wozu c y r k o w c w ogasza swe przykazania mioci do czo wieka. J e l i przez chrystianizm wyjania rozumie postaw mioci w o b e c bliniego, to wszystkie moje f i l m y obracaj si w o k tego tematu. Pokazuj wiat bez mioci, ludzi wyzyskujcych innych, ale jest w t y c h f i l mach zawsze jaka d r o b n a istota, ktra chciaaby dawa mio i y dla mioci". Od Felliniego wzio swj pocz tek nowoczesne kino filozoficzne o gorcej pasji moralnej, ktre rozwin si miao bujnie w nastpnym okresie.

Watkonie ( A l b e r t o S o r d i ) La strada ( G i u l i e t t a Masina i A n t h o n y Q u i n n )

Ta opowie o grupie m o d y c h ludzi z maego miasta nadmorskiego, przedziwnie nie p r z y g o t o w a n y c h do ycia, pozbawiona bya wszelkich r y g o r w d r a m a t u r g i c z n y c h . Nie dziao si n i e w a n e g o . Nie dziao si nic. N i e w i a d o m o byo nawet, z k t r y m z bohaterw pragn si reyser uto sami. Pokazujc gupaw pustk takiej egzystencji, nie dawa jeszcze Fellini adnych ocen m o r a l n y c h , kaprynie mieszajc odraz i sympati dla stworzonych na wasne p o d o b i e s t w o postaci. Prawdziw manifestacj odrbnoci reysera staa si w 1954 r. d o p i e r o La strada (Na gocicu), jeden z najgwatowniej d y s k u t o w a n y c h f i l m w stulecia. Mimo przenikli wie realistycznych szczegw ta, film zdradza od pier wszych uj, e nie jest reportaem o yciu w d r o w n y c h kuglarzy. Na t o naoone zostay bowiem trzy niezwyke postacie: kierujcy si zwierzcymi o d r u c h a m i siacz Z a m p a n ; brzydka, wiecznie zdziwiona Gelsomina o oczach nawiedzonej; wreszcie melancholijno-ironiczny Szalony, leczcy Gelsomin z jej poczucia zbdnoci opowieci o maym kamyczku, take majcym sw rol do odegrania na wiecie. Opisa tu Fellini lodowaty wiat, w k t r y m ludzie yj nieskoczenie daleko od siebie, nie t y l k o niewiadomi swej samotnoci, ale jeszcze t samot no bezsensownie powikszajcy. Grona jest nieczli o ludzka, skazujca na zagad istoty kruche i wraliwe, natomiast arliwa ofiara moe wyjedna ask w najbar dziej beznadziejnych przypadkach. Po wielu latach takty piosenki piewanej przez d a w n o zmar Gelsomin po149

FRANCJA NIEMIALI REALICI

W napisach c z o o w y c h Bitwy o szyny Ren d e m e n t a obok daty 1945 f i g u r o w a do niezwyky producent: Rada Narodowa Ruchu O p o r u , zamiast za nazwisk aktorw umieszczono skromne stwierdzenie: partyzanci i koleja rze". S u r o w y w swym autentyzmie, bliski reportaowi o d twarzajcy jedynie prawdziwe fakty, film ten stanowi pean na cze kolejarzy. Nie retuszowa, nie upiksza. Zblia bohaterw do widza nie tylko w y b u c h a m i heroizmu, ale m o m e n t a m i strachu i militarnej klski. Jak filmy Ivensa, odmawia sobie atwej fabularyzacji i wszelkiego senty mentalizmu. Dowiadczenia pospolitego ruszenia naro d w przeciwko faszyzmowi, jednoczcego kolejarzy i poe tw, drwali i oberystw, natchny Bitw o szyny w tym samym stopniu co Pais. W d n i u premiery filmu d e m e n t a wszystko jeszcze byo moliwe: neorealizm mg narodzi si we Francji rwnie dobrze, jak we Woszech. A jednak f i l m o w c y francuscy przegapili okazj. Zwracajc si do w i d o w n i chonniejszej i bardziej wyrobionej ni woska, o d w r c i l i si szybko od wiadczenia o rzeczywistoci,

B i t w a o szyny

zagubili si w meandrach estetyzmu, wykwintnej literatury i pesymizmu spoecznego. Niech im stanowi alibi fakt, e w rok po zakoczeniu wojny premier francuski Blum podpisa w Waszyngtonie haniebny dyktat handlowy, ograniczajcy obecno f i l mw francuskich na ekranach Francji do 30%. Zamiast przedwojennych 120 filmw rocznie Amerykanie rzucili teraz do Francji 400, zagarniajc lwi cz zyskw. Na p r o d u c e n t w francuskich pad blady strach. Zamykano wytwrnie. Bezrobocie w brany signo trzech czwar t y c h . Najwiksi aktorzy wyszli w manifestacyjnym p o c h o dzie na Wielkie Bulwary. Nie bya to pora sprzyjajca eks p e r y m e n t o m . Osawiony ukad zmieniono d o p i e r o w 1949 r. G d y od Bitwy o szyny wywodzi si sab i niekonsek wentn, ale jednak wyczuwaln tendencj realizmu fran cuskiego, to osobowo Clementa wydaje si w t y c h latach najsilniejsza. Jego drugi film, Potpiecy, pokazy wa z niebywa zrcznoci formaln grup dostojnikw hitlerowskich i wielkich kolaborantw uciekajcych odzi podwodn z Europy. Teza, e faszyzm sam si poera, bya przeprowadzona tak byskotliwie, e w karkoomnej p o goni za zwykym prawdopodobiestwem gubia si nie kiedy prawda. Mury Malapagi szaroci ubogiego zauka przypominay woskich neorealistw, niestety do p o wierzchownie. W ich intrydze wicej byo w i c h r w namit noci i nieubaganego Fatum ni autentycznych konflik tw woskiego przedmiecia. Najbardziej a u t o r s k i m " , odwanym i oryginalnym filmem Clementa byy jednak Zakazane zabawy (1952), odbiegajce od surowego rea lizmu w krain poezji i fantazji. Dwoje dzieci, ktre z m u szono do ogldania wojny ludzi d o r o s y c h , zaczo j przetwarza w straszne zabawy w zabijanie i mier. Dokumentalnie wierne obrazy odwrotu i klski Francji z 1940 r. stwarzay alibi dla subtelnej gry psychologicz nej malekich aktorw, rozpaczliwie asymilujcych dla swego dziecinnego wiata fakty niezrozumiae i zbyt o k r u tne.

Mniej natomiast uzasadnione wydaje si promowanie na g w n e g o przedstawiciela tendencji realistycznej Jacquesa Beckera. Becker by raczej naturalist, pedanty cznie dbaym o szczegy (najdrobniejszy, ale podejrzany szczeg moe zdruzgota warto caego dziea" m wi), starajcym si o najdokadniejsze wpisanie bohate rw w rodowisko, w pejza, w styl wntrz. Ale tematy zajmoway go mniej od bohaterw. Antoni i Antonina (1947) to jego najbardziej udana prba zaskoczenia widza piknem codziennoci. Chodzio o mio na poddaszu. Nie mio romantyczn" z kolorowych t y g o d n i k w ko biecych, ale mio realistyczn, z zepsutym elazkiem, marzeniem o motocyklu i kinem w pitek. Banalna intryga w y g r a n e g o i zgubionego losu loteryjnego bya po prostu pretekstem do ukazania duchowego bogactwa i delikat noci zwykego drukarza i sprzedawczyni, ludzi, o ktrych 150

Wszyscy jestemy m o r d e r c a m i

Przed p o t o p e m (w r o d k u Marina Vlady)

nie pisuje si powieci. Podobnie w Zotym kasku (1952), s y n n y m z sensacyjnej oprawy plastycznej w rygorysty c z n y m stylu paryskiej secesji i interesujcej kreacji Si mone Signoret. Fakt z kroniki policyjnej 1900 r. sta si pretekstem do epickiej opowieci o zdradzie i honorze. Poprzednikiem filmu Viscontiego Ziemia dry mona by nazwa Farrebique Georges Rouquiera (1947) d o k u mentaln, zagran przez c h o p w opowie liryczn o czterech porach roku wiejskiego gospodarstwa. Ale Far rebique by zbyt sprzeczny z modelem widowiska kino wego, by reyserowi p o z w o l o n o nakrci dalsze pozycje zamierzonego cyklu. Analizy socjalne, k t r y c h brako u Rouquiera, znalazy si w nadmiarze u Louis Daquina, znanego z l e w i c o w y c h sympatii. O wicie, szlachetny reporta z ycia g r n i k w , mao harmonijnie czy w cao tezy publicystyczne z p s y c h o l o g i c z n y m rysunkiem charakterw. Znaczniearliwszy okaza si Pierwszy po Bogu (1950), zrealizowane mniej ni s k r o m n y m i rodkami s t u d i u m reakcji czowieka na wirusa faszyzmu. Czowiekiem t y m by brodaty cynik i oszust, kapitan statku przewocego bydo, na ktry w p a k o w a n o 150 y d w niemieckich, rozpaczliwie szuka jcych azylu. Pierre Brasseur, najbardziej y w i o o w y z a k t o r w francuskich, w niezapomnianej kreacji pokazy wa, jak ten obwie spod ciemnej gwiazdy d o s t r z e g a Boga w oczach krzywdzonych blinich". Osobn pozycj zaj Andr Cayatte, najgoniejszy adwokat kinematografii. Jego prawniczy poliptyk {Spra wiedliwoci stao si zado, Wszyscy jestemy morder cami, Przed potopem i Czarna teczka) zrealizowany mi dzy 1950 a 1955 r. nie da si zaliczy ani do gatunku kryminalnego, ani detektywnego. Ludzi wchodzcych na sal sdow widzia Cayatte zawsze w penej zalenoci od czasu i miejsca, w k t r y m yli. Tote przez sw sal sdow potrafi przeprowadzi wiele p r o b l e m w nurtujcych w czesny wiat: anachronizm pewnych f o r m w y m i a r u spra w i e d l i w o c i i w p y w z i m n e j w o j n y " na moralno m o dego pokolenia, absurdalno kary mierci i ogupiajcy k o n f o r m i z m prowincji francuskiej*. Tendencyjne filmy Cayatte'a spotkay si we Francji z nadspodziewanie surow krytyk. Czciowo bya to tra d y c y j n a niech intelektualnej prawicy do sztuki zaanga owanej. Ale byy istotniejsze zarzuty. Kady film Cayatte'a s k o n s t r u o w a n y by jak mowa obrocza: zbyt logicznie. Jego argumentacja o d w o y w a a si do rozumu, a nie do uczucia. I kiedy si na c h o d n o analizowao jego a r g u menty, uderzaa ich jednostronno, pomijanie faktw n i e w y g o d n y c h , luki logiczne, i nie wybaczano mu tego, co uszoby pazem nieskoordynowanemu wizjonerowi. Do grupy realistw wypada w kocu zaliczy Jean-

* Z n a c z n cz w a l o r w s w o j e j s e r i i Cayatte jej scenarzycie, C h a r l e s o w i S p a a k o w i

p r a w n i c z e j " zawdzicza

-Paula Le Chanois, w ktrego filmach zawsze jaki m czyzna jakiej kobiecie ofiarowuje kwiat. Le Chanois mia ambicj trafia wanie do serca, w k t r y m , jak o p o w i a d a k r y t y k o m , bij rne uczucia, czsto wrcz szlachetne". Dc do zasuonych sukcesw m a s o w y c h , nie ba si sign po formu dramatu wielkich wzrusze i silnych konfliktw, przypominajc, e geneza melodramatu jest ludowa. Nielubna matka z niemowlciem na rku szuka jca ojca to oczywicie schemat przywodzcy na myl najbardziej paskie kicze kuchennej literatury. W Sez adresu schemat ten sta si doskonaym punktem wyjcia dla realistycznej panoramy Parya 1950 r.

FRANCJA CZARNA MSZA EGZYSTENCJALIZMU

Stylistycznie z realistami ssiadowali czsto rzecznicy zgoa i n n y c h nastrojw, zebranych p o d wspln etykiet f i l m u czarnego", filozoficznie dalecy od t a m t y c h , czasem diametralnie im przeciwni. Znaczna cz twrczoci f i l mowej t y c h lat znalaza si tak czy inaczej pod w p y w a m i egzystencjalizmu, o d d y c h a a atmosfer goryczy, pretensji do wiata, pesymizmu i przekonania o absurdalnoci ludz kiego losu. J e d n y m z pierwszych przejaww tej postawy by film Jeana Delannoy Koci rzucone (1947), ktrego oryginalny scenariusz by dzieem proroka filozofii egzystencjalnej, Jean-Paul Sartre'a, tote reklamowano go w kinach jako p i e r w s z y film egzystencjalistyczny". Wymylna intryga prowadzia w zawiaty, gdzie spotkao si d w o j e nie zna n y c h sobie ludzi, ktrzy umarli tego samego dnia. Stwier dzili, e byli dla siebie stworzeni, otrzymali wic ask j e d n o d n i o w e g o p o w r o t u na ziemi, dla u d o w o d n i e n i a , e s dla siebie wszystkim. Powrcili i sprawy rozptane przed ich mierci (porachunki maeskie kobiety i zamach na tyrana organizowany przez towarzyszy mczyzny) nie pozwalay im zbliy si do siebie. Eklektycznego Delannoy, wynajmujcego swe nieska zitelne rzemioso do przernych posug komercjalnych*, n i e p o d o b n a zaliczy do adnej z g r u p . Wiksz staoci spojrzenia wyrni si Henri-Georges Clouzot, autor Kruka i paru zrcznych kryminaw. Jego Kro zabi?** (1947) byo mniej, niby to sugerowa polski tytu, zagadk

Koci r z u c o n e (Marcel M o u l o u d j i i M a r c e l l o Pagher)

* Z k t r y c h g o d z i si w y c z y zrczn a d a p t a c j Symfonii pastoralnej A n d r Gide'a; M i c h l e M o r g a n s t w o r z y a t u krysztaowej c z y s t o c i sylwetk lepej dziewczyny, w y c h o w y w a n e j przez z a k o c h a n e g o w niej pastora. ** T y t u o r y g i n a l n y b r z m i a Bulwar Zotnikw, adres g w n e j siedziby p o l i c j i paryskiej.

detektywn, bardziej za relacj o atmosferze, w jakiej pra cuje inspektor policji. Inspektor, zagrany z nonszalanckim wdzikiem przez wielkiego Louis Jouveta, w y k o n y w a rze telnie swj zawd, ale pokonujc ustawicznie obrzydzenie i znuenie, a p o c h m u r n y Pary u b o g i c h lat po w y z w o l e n i u nada caoci tonacj rezygnacji i melancholii. Ostentacyjnym przyczeniem si Clouzota do obozu c z a r n e g o " bya pniejsza o dwa lata, znacznie mniej udana Manon, s w o b o d n a adaptacja napisanej przed w i e kami opowieci ksidza Prevosta. Manon Lescaut i kawaler Des Grieux, napitnowani Przeznaczeniem nie mniej ni w oryginale, wprawieni zostali w nasz epok. Ona okazy waa si uliczn dziewczyn, drobn agentk gestapo, aresztowan po w y z w o l e n i u , on onierzem ruchu o p o r u , p o m a g a j c y m jej w ucieczce. Ani kolaboracja, ani ruch

152

o p o r u nie maj tu sensu. O k r o p n a mier dziewczyny gdzie wrd walk izraelsko-arabskich, kochanek wlokcy przez pustyni jej trupa podskakujcego na kamieniach te sceny wywoay na w i d o w n i a c h p o m r u k i obrzydzenia. Reyser usiowa szokowa za wszelk cen, co rwnie naleao do liturgii f i l m w czarnych. Ich bohaterowie: sadyci, prostytutki, mordercy, schizofrenicy, w y k o l e j e cy, stali si we francuskich kinach natrtnymi g o m i , kt rych bardzo t r u d n o wyprosi z d o m u . C l o u z o t o w i przypada w udziale realizacja Ceny stra chu (1953), ktra susznie uchodzi moe za apogeum wietnoci filmu czarnego. Mistrzostwo f i l m u opierao si w znacznej mierze na idealnej organizacji dramaturgicznej materiau, ale w y m o w a filmu wykraczaa daleko poza ramy gatunku sensacyjnego. Mroca krew w yach opowie o szoferach d w c h ciarwek z zagraajc w y b u c h e m nitrogliceryn poprzedzona bya ekspozycj w stylu nie mal Zodziei rowerw. Wyjaniaa ona, dlaczego czterech z d r o w y c h , penych ycia ludzi podjo si morderczego zadania. Beznadziejno mierdzcego gwatemalskiego miasteczka odmalowana zostaa za pomoc absurdu: t r z e b a sprzeda ycie, by na nie zarobi". S t u d i u m stra c h u , nastpujce potem, byo wstrzcajco stopniowane, ale spodziewany mora przychodzi na k o c u : jedyny z czwrki stracecw, uchodzcy z yciem i pienidzmi, absurdalnie wali si z wozem w przepa. Dochodzia tu do gosu maniera reyserska t r o c h w stylu ameryka-

Guna s t r a c h u (Charles Vanel i Yves Montano 1 )

skim, poszukujca m o c n y c h efektw, b r a w u r o w y c h scen, dech zapierajcych s y t u a c j i . Wielk rol peni trafnie w y b r a n y szczeg, czsto m a l o w n i c z y rekwizyt, cz pokazywana zamiast c a o c i , z d m u c h n i t y z bibuki tyto zamiast wylatujcej w powietrze ciarwki. Innym c z o o w y m t w r c okresu okaza si siostrzeniec A n d r Gide'a Yves Allgret, byskawicznie p r o m o w a n y na i n d y w i d u a l n o ju po w o j n i e . Zacz mroczn, bezna dziejn Dde z Antwerpii, o p o n u r y c h kulisach ycia mi d z y n a r o d o w e g o p o r t u . S w j najwikszy sukces osign Ma, urocz pla (1949), w ktrej najsilniej moe wida zwizki czce ten kierunek z p r z e d w o j e n n y m realizmem p o e t y c k i m Carngo-Prverta. M o d y czowiek przyjeda do maego kpieliska a t l a n t y c k i e g o , w y m a r e g o po sezo nie, skpanego w u p o r c z y w y m deszczu. Otaczajca go tajemnica rozwiewaa si s t o p n i o w o , bez retrospekcji, moc milczcych aluzji i skojarze. S a m o t n o bohatera bya absolutna pisa G e o r g e s Sadoul bez adnego wyjcia oprcz samobjstwa". Z n a k o m i t a obecno Ge rarda Philipe'a, wraliwego, neurastenicznego modzieca o twarzy upadego anioa, p o d n o s i a film do rangi sztanda rowego dziea g a t u n k u . Ujedalnia Allgreta, mniej doskonaa aktorsko, a kipiaa od pesymizmu i nienawici do kobiet. Pikniejsz p o o w rodzaju ludzkiego w i d z i a t w r c a jako siedlisko wszelkich grzechw, t a k n a t u r a l n y c h , jak cukier i w i t r i o l " , bdcych p r o d u k t e m nie t y l e w a r u n k w , ile lepego Fa tum. Ale Odrodzeni* tego reysera (1953) sygnalizowali znamienn ewolucj g a t u n k u . Scenariusz oparty by na T y f u s i e " Sartre'a, ktry j e d n a k o d m w i stanowczo p o d pisu p o d f i l m e m . Spr d o t y c z y zakoczenia. Zdeklaso wany lekarz z m e k s y k a s k i e g o miasteczka, aosny a c h man ludzki, u Allgreta nie w c i g a ju w swj upadek czystej i naiwnej t u r y s t k i . Przeciwnie: dostojna w swej m e t a l i c z n e j " urodzie Michle Morgan p o w o d o w a a cud nawrcenia brudasa i o b w i e s i a Gerarda Philipe'a. Pod straszliwym s o c e m , k t r e z d a w a o si wyciska pot nie t y l k o z a k t o r w , ale i z w i d z w , reyser przez godzin zniesawia bohatera, kac mu w bezwstydnym tacu czoga si po butelk a l k o h o l u . Ale w ostatniej p g o d z i nie zacz z n e r w o w y m p o p i e c h e m sterowa w stron przykadnego happy endu z o b o w i z k o w y m pocaunkiem k o c o w y m . Ta naga w o l t a nie w y n i k a a z logiki charakte rw, lecz bya ustpstwem na rzecz widzw, znuonych filozofi bezradnoci w o b e c bezsensu ycia. Jeszcze jeden t w r c a o z d e c y d o w a n y m obliczu zawa y silnie na losach o m a w i a n e g o kierunku. Chodzi o zaja d e g o tropiciela hipokryzji m o r a l n e j , Claude Autant-Lara.

* N a i w n i e d y d a k t y c z n y i p r z e d w c z e n i e u j a w n i a j c y rozwizanie t y t u polski o d s t p o w a od t y t u u o r y g i n a l n e g o b r z m i c e g o Ludzie dumni.

153

Twrca nierwny, nie odmawiajcy sobie c h w y t w g r u bych czy rubasznych, toczcy boje z p r o d u c e n t a m i , cen zur i krytyk, narzuci si opinii wiatowej doskonaym Diabem wcielonym (1947)*. Film zaczyna si blunierczo: pogrzebem piknej, modej kobiety w radosny dzie 11 listopada 1918 r. Pospn melodi o r g a n w guszyy salwy triumfalne, trwaa jeszcze msza aobna, a ju strojono koci weso ymi g i r l a n d a m i . Nieprzystojna bya tu sama data pogrzebu w opozycji do o g l n y c h uniesie p a t r i o t y c z n y c h . Gdy je dnak e w o k o w a n o dla nas sytuacje, ktre do tego pogrzebu prowadziy, okazywao si, e jeszcze mniej przystojne byo o w o studium rodzcej si mioci m o d e g o chopca i zamnej kobiety. Sztuka francuska przyzwyczaia nas do opisw mioci pozamaeskiej, trjktw, wielok tw, ale t y m razem szo o niewierno kobiety, ktrej m walczy na froncie. Wyrachowanej precyzji p s y c h o l o g i cznej (kontrast midzy z m y s o w y m charakterem uczucia chopca a jego szczeniackimi niekonsekwencjami, wy grany romantycznie przez Gerarda Philipe'a) towarzyszya p r o w o k a c y j n a tonacja tej mioci: im bliej koca wojny, im wicej ludzkiej radoci, tym wiksza rozpacz przewidu jcych rozk kochankw. Film by t y p o w y m przykadem m o n t a u r e t r o s p e k t y w n e g o : o d sceny pogrzebu, da nej w czasie teraniejszym, trzykrotnie cofa si t w r c a w przeszo, opowiadajc histori mioci w trzech kolej nych nowelach, rzdzcych si wasn mikrodramaturgi. P o d o b n y m impetem odznaczaa si inna wyprawa A u tant-Lary przeciw mieszczaskiemu zakamaniu i trady c y j n y m systemom wartoci byskotliwa komedia Czer wona obera (1951). Pena h u m o r u , od ktrego ciarki chodziy po plecach, nie oszczdzajca adnej witoci, w rytmie skocznego danse macabre odwoywaa si do wolnomylicielskich tradycji Woltera i Anatola France'a.

FRANCJA NAPISA WASNEGO FAUSTA"

Wkroczylimy w domen komedii. Tu Francja miaa do powiedzenia wicej ni ktokolwiek poza, by moe, A n g l i k a m i . Czerwon ober wyprzedzichronologicznieS/candal w Clochemerle (1947) Pierre Chenala, szyderczy gry mas na temat guchej p r o w i n c j i , toczcej wit w o j n o pisuar na r y n k u . Chenal nie przebiera w r o d k a c h , nie bawi si w wyrafinowanie, rzuca d o w c i p e m t u s t y m , ale d r w i bolenie.

* Znw m y l c y t y t u polski, bdcy d o s o w n y m t u m a c z e n i e m i d i o m u Diable au corps, o z n a c z a j c y m c z o w i e k a n a d m i e r n i e a k t y w n e g o , k t r y sw dziaalnoci przyczynia c i e r p i e i n n y m .

154

Inne oblicze miechu prezentowa Nol-Nol. Porzu ciwszy wygodn posta Ademi, zapoyczy dla swej Parady natrtw (1948) p o m y s od Moliera: kady z nas kogo zanudza i przez kogo jest zanudzany. Rozwin go w f o r m i e pedantycznie profesorskiego wykadu, w y o d r b niajcego i definiujcego odmiany stworzenia, ktre Mau rois nazwa c h r o n o f a g i e m " poeraczem czasu. Pozor nie zabjcza dla filmu t e c h n i k a odczytu stanowia jeszcze jeden trick wicej: bya to istna antologia gagw ze wszyst kich epok kinematografii, zwizanych w cao z rutyn inteligentnego kabaretu paryskiego. No i naturalnie Ren Clair. Czekano jak na Mesjasza na tego grand seigneur kinematografii francuskiej, ktry po w o j n i e zamarudzi jeszcze kilkanacie miesicy w A m e ryce. Nie t y l k o p o w r t jego by t r i u m f e m . Take pierwszy po powrociefilm/W/7czen/'e/esfz/ofem (1947), przyjty jako arcydzieo, a po trosze i jako autobiografia. Powraca w nim Clair z du doz a u t o i r o n i i , ale rwnie powan por cj melancholijnej zadumy, do lat szczenicych kinemato grafii*, do epoki kin j a r m a r c z n y c h i jarmarcznego klecenia zabawnych f i l m i k w w niezdarnych budach. T u m staty stw, jak z d a w n y c h f i l m w Claira apasze, policjanci, przekupki, piewaczki, panowie w melonikach i uliczni grajkowie asystowa miosnym rozterkom podstarza e g o reysera, ktremu w y t w o r n y c h manier uyczy sam Maurice Chevalier. Reyser w lubi szczliwe zakocze nia, cakiem jak Clair, i dla happy endu przerabia krcony film i swoje ycie prywatne. Ale beztroski liryzm Claira take podlega w p y w o m h i s t o r i i . Wraliwy artysta o w i a d c z y s a m o k r y t y c z n i e w 1952 r.: D u g o uwaaem temat za element d r u g o rzdny. Widziaem w n i m , nie bez pogardy, zwyke wiza nie: kanw. Ale zmieniem zdanie. Dzi scenariusz wydaje mi si najwaniejszy". W dobie rosncego napicia n a j waniejszym" wydao si reyserowi usucha rady Hei nego i n a p i s a wasnego Fausta", z a t y t u o w a n e g o Urok szatana (1949). Wesp z pisarzem A r m a n d e m Salac rou uwspczeni legend. Nowoczesny Faust, wyposa ony po o d m o d z e n i u w mienic si od z m i e n n y c h wyra zw twarz Gerarda Philipe'a, d o k o n y w a rozbicia a t o m u i wcale nie od razu sprzedawa dusz Mefistofelesowi (dia be d o k o n y w a tu ryzykownej transakcji kredytowej ze sa bym yrem). Kiedy jednak moce diabelskie popychay wreszcie Fausta ku dyktatorskiej wadzy nad wiatem w y r y w a a go nieubaganemu przeznaczeniu mio do piknej C y g a n k i . W zakoczeniu, n a t c h n i o n y m przez sta rego Rousseau, ale nie bardzo lubianym przez Claira, bohater niszczy wszystkie swe wynalazki, tak przeklte, jak i poyteczne. Wydaje si, jakby temat skrpowa nieco rce reyserowi i odebra j e g o stylowi spontaniczno. W

kadym razie w y m o w a tego r o m a s k i e g o Fausta", zwr cona namitnie przeciw wojnie, a poza t y m do nieprecy zyjna, stanowia wiadectwo wczesnych rozterek liberal nej inteligencji. Po p o o w i c z n y m i d y s k u s y j n y m sukcesie Uroku sza tana p o w r c i Clair Piknociami nocy do d a w n y c h wt kw, cyzelujc f o r m , a tre odsuwajc na plan d r u g i . 0 doskonaoci filmu zdecydowaa g w n i e brawura w ko jarzeniu o d m i e n n y c h f o r m narracji, parodiujcych kolejno emfatyczny romans mieszczaski w stylu Dumasa syna, egzotyczn arabesk i klasyczn pastorak. D o w c i p Claira by przede wszystkim sytuacyjny, nie dialogowy. W b u d o w a n i u sytuacji t w r c a komenderowa jak baletmistrz swymi postaciami, ktrymi zarzucono (znowu!) chodn marionetkowo. Obok przygasajcej nieco gwiazdy Claira (ktry po Piknociach nocy przey duszy okres bezczynnoci twrczej) wzesza gwiazda nowa: Jacques Tati. Dugo 1 mozolnie szuka on swej drogi do filmu przez boiska spor towe i deski music-hallw. Tati, jak Chaplin, bywa scena rzyst, reyserem i aktorem swych f i l m w . Jako dugorki drgal zacz, jak mawia Irzykowski, g r a wasne ciao", ktrego ukone wygicie zdradza ustawiczn gotowo do nawizania kontaktu. Zaanonsowa si wiatu Dniem witecznym (1947), gdzie przybra posta gapiowatego listonosza wiejskiego; najlepiej poczu si jednak w postaci niezgrabnego samot nika, t y m bardziej przedsibiorczego, e spragnionego s t o s u n k w z otoczeniem. W Wakacjach pana Hulot (1953) nie udawa mu si ani kontakt z ludmi, ani z rzeczami. Wszystko buntowao si przeciw niemu. W sensie fabular n y m , poza przyjazdem i odjazdem pana Hulot z niedro g i e g o letniska atlantyckiego, nic si tu n i e dziao". Po szczeglne wtki, ledwie zarysowane, snuy si r w n o czenie obok siebie, jak leniwe bytowanie wakacyjne. W t y c h warunkach w y w o y w a c z e m caej czczoci pr nowania francuskiego mieszczucha by gag. Tati jest wiel kim odnowicielem g a g u , wspczesnym Maxem Linderem. Natomiast od braci Marx dzieli go przekonanie o realisty cznej genezie gagu i ucieczka ze wiata czystego n o n sensu. Cho w Wakacjach m w i o si niesychanie mao, strona dwikowa bya niemal rwnie wana jak obraz (refreny dwikowe) i na rwni z obrazem dostarczaa wietnych obserwacji o b y c z a j o w y c h , nierzadko o walo rach s y m b o l u . Tati okaza si najwaniejszym nazwiskiem w dziedzinie komizmu f i l m o w e g o po wojnie. Godzi si moe jako osobne zjawisko w y o d r b n i pokan liczb adaptacji literatury. Mylimy tu nie o prze kadach na film mao znanych powieci wspczesnych, z ktrych adaptacja wyzwala jakie ukryte walory w i d o w i skowe (tym zajmuje si kada kinematografia), ale o ekra nizacji dzie najwikszych, powszechnie czytanych. Rey serowie francuscy osignli w tej dziedzinie kilka rze telnych sukcesw, nie starajc si moe o jakie wersje

* P e w n e s c e n y k r c o n e byy na o b r a z i p o d o b i e s t w o a u t e n t y c z n y c h f i l m i k w z lat 1900, z a c h o w a n y c h w f i l m o t e c e f r a n c u s k i e j .

155

s t i u m o w y m okaza si Fanfan Tulipan (1951) Christian-Jaque'a, rozpdzony, cwaujcy, szczkajcy popieszny mi pojedynkami, podkasany i zabawny. Namaszczone konwencje tandetnego d r a m a t u k o s t i u m o w e g o " o d n o w i reyser dziki gloryfikacji r u c h u , wymagajcego maksy malnej sprawnoci fizycznej aktorw. Do tego doda ironi XVII-wiecznej piosenki plebejskiej, co to nie mogc umier ci wielmonego przeciwnika omieszaa go. Prze ciwnikami Fanfana, dzielnego onierza nie cierpicego wojny, byli nadci generaowie i d w o r a c y Ludwika XV, k r l a numer 15", jak mwi Fanfan. Peen sowizdrzalskiej w e r w y by rwnie komentarz autorski: W o j n a bya jedyn rozrywk krlw, w ktrej lud bra udzia". Wrd paru starannych, b o g a t y c h w prawd f i l m w k r y m i n a l n y c h w y r n i o si przede wszystkim Rififi Jules Dassina, Amerykanina, w y p d z o n e g o z USA przez maccartyzm. Przeplatajc sekwencje niemal dokumentalne (synne wamanie do sklepu jubilerskiego) z liryzmem, zdawa si Dassin prosi o w y r o z u m i a o dla swych w a mywaczy, szczodrze obdzielonych cechami ludzkimi.

ANGLIA SPOTKANIE" Z MATERI YCIA

Siom t w r c z y m o b u d z o n y m w czasie w o j n y u f i l m o w c w agielskich przyszed w sukurs nieoczekiwany sprzy mierzeniec. Milioner, k r l mki", A r t h u r Rank kupi sobie 750 najwikszych angielskich kin. Zrobiwszy to, postano wi wtrci si do p r o d u k c j i i w chwili zakoczenia w o j n y panowa ju nad dobr poow kinematografii swego kraju, a nawet siga do USA, gdzie zdoa kupi jedn z wielkich w y t w r n i h o l l y w o o d z k i c h (Universal). Kupiecka ruchliwo Ranka potrafia uchroni Angli od zalewu f i l m w amerykaskich, rozrusza produkcj rodzim i obudzi dla niej zainteresowanie w kraju i na wiecie. Powojenna prosperity f i l m o w a opara si pocztkowo na prostej f o r m i e niewielki jeszcze autorytet f i l m u angielskiego wsparty zosta autorytetem wielkich nazwisk, Shawa, Dickensa, Szekspira. Formua nie bya zreszt nie zawodna. Dla jej konsekrowania szykowano na rok 1946 z o g r o m n y m nakadem kosztw i z ca reklamow pomp g i g a n t y c z n e g o Cezara i Kleopatr*. Klapa tego napuszo nego, niezrcznie skleconego filmu bya donona. Nie spodziewanie okazao si w t y m samym czasie, e wietny

polemiczne wobec o r y g i n a u , o ,,nowe odczytywanie", ale po prostu o odwieenie pewnych wartoci, wykazanie, e mog by nadal g o d n y m tematem rozmw w literackiej kawiarni. Pustelnia Parmeska Christian-Jaque'a, Czer wone i czarne Autant-Lary, Gervaise Clementa u d o w o d niy setkom milionw, e twrczo Stendhala i Zoli o b f i t u j e w treci niemiertelne. Filmowcy z b r o j n i w precyzj mylow o r y g i n a w mogli wicej uwagi powici pla styce obrazw, wymylnej, ekspresyjnej. Osobn pozycj we Francji, a nawet w kinematografii wiatowej, zaj Albert Lamorisse, pocztkowo fotograf, f i l m o w y poeta o t k l i w y m sercu, kochajcy fantastyk z bajek dla dzieci, zwierzta i bezinteresowne uczucia. Mniej moe w w i d o w i s k o w e j Podry balonem i zabawnym F/7/ pirku, a bardziej w Biaej Grzywie i zwaszcza w Czerwo nym baloniku (1955), umia znale zoty rodek midzy naiwnoci bani a nowoczesn pomysowoci elegan c k i e j plastyki ekranowej. Zgin na p o s t e r u n k u , d o k o n u j c zdj ze migowca. Na dobro Francuzw wypada wreszcie zapisa ambicje przejawiane w gatunkach uwaanych zwykle za czysto rozrywkowe. Nieprzecignionym do dzi widowiskiem ko-

* P r o d u k o w a f i l m i r e y s e r o w a m i e r n y , jak si okazao, f i l m o w i e c Gabriel Pascal, j e d y n y , k t r e m u u d a o si w y d r z e s t a r e m u G.B. S h a w o w i p r a w o s f i l m o w a n i a n i e k t r y c h j e g o sztuk.

156

kontynuujc dowiadczenia Henryka V, zrealizowa swo jego Hamleta. Wyszed z zaoenia, e rodki teatru, nawet najbardziej wspczesnego, s czsto zbyt ubogie dla w y d o b y c i a wszystkich treci Szekspira. Np. scena przed stawienia u krla Klaudiusza: jak sprawi w teatrze, by widz rwnoczenie ledzi akcj sztuki o d g r y w a n e j przez ko mediantw, reakcje pary krlewskiej i zaleny od tych reakcji wyraz twarzy Hamleta? Jak sprawi, by widz niczego nie przegapi? W filmie Olivier d o k o n a tego bez t r u d u : montaem rwnoczesnych uj w bliskich planach. Wbrew t r a d y c y j n y m zabiegom adaptatorw, nie kusi si wcale o zewntrzne ,,ufilmowienie" u t w o r u , w y p r o w a dzenie akcji w plener itp. Rozmowa nad g r o b e m Jorika toczy si niby pod g o y m niebem, ale jest to plener sztu cznie s k o n s t r u o w a n y w atelier, zamknity i pozbawiony h o r y z o n t u . Nawet tam, gdzie do akcji wchodzi prawdziwe morze (zakoczenie sceny m o n o l o g u wewntrznego ,,By albo nie by..."), zostao o n o pokazane jak prywatne morze w y t w r n i , skanalizowane w maym basenie. Ale o g r a n i czenie akcji murami Elsynoru p o z b a w i o n e g o co prawda drzwi nie jest, jak m o g o b y si zdawa, zaniedbaniem moliwoci filmu. Rekompensuje je Olivier oszaamiaj c y m i jazdami kamery, ustawicznie ruchomej, wchodzcej
Wielkie nadzieje ( A n t h o n y Wager i J e a n S i m m o n s )

Spotkanie

film wspczesny Spotkanie nakrci za mae pienidze David Lean, czowiek generacji wojennej. J e m u te powierzono nastpny w i e l k i f i l m " c y k l u kla sycznego, Wielkie nadzieje (1946), sigajc po scenariusz do Dickensa. Kraj lat dziecinnych maego Pipa, ukazany w z n a k o m i t y c h scenach spotkania na cmentarzu ze zbieg ym galernikiem i odwiedzin w zapuszczonym paacu nie samowitej panny Havisham, godzien jest stanowi f r a g ment antologii kina poetyckiego. Nawiza do reyser take w zakoczeniu, kiedy dorosy Pip otwiera okno w zasnutym pajczynami paacu, wydzierajc m r o k o m pikn Estell. Caa reszta bya sumiennym ilustrowaniem powieci, ktra przez dickensowski n a d m i a r d z i w n y c h tra fw i n i e p r a w d o p o d o b i e s t w z t r u d e m poddawaa si wspczesnej narracji. Wielki sukces filmu u t o r o w a drog dalszym adapta cjom Dickensa. Alberto Cavalcanti zrealizowa sympaty cznego, dobrze opowiedzianego i bardzo tradycyjnego w f o r m i e Nicholasa Nickleby, sam za Lean prbowa powtrzy swj sukces Oliverem Twistem. Tu jednak wyrozumiao pisarza zastpiona zostaa pamfletyczn gwatownoci filmowca: posta Fagina zinterpretowana zostaa przez Aleca Guinnessa w sposb tak demoniczny i odraajcy, e antyrasistowskie ligi i stowarzyszenia ydowskie Londynu musiay zaoy protest. Inaczej z Laurence Olivierem. Dla niego, w y b i t n e g o czowieka teatru, nie liczyy si adne zadania ilustrator skie ani ch zdyskontowania nazwiska klasyka. W1948 r., 157

dramat wyrzecze, w k t r y m zakochani rozchodz si nie speniwszy mioci t r o c h ze wzgldu na najbliszych, a t r o c h na samych siebie eby ziszczeniem nie sprofa nowa tego, co w ich d u g i m yciu byo moe wartoci najbardziej idealn, j e d y n y m wzlotem i fantazj. O p y w a jc mielizny taniego sentymentalizmu, t w r c y Spotkania osignli wyyny sublimacji erotycznej, ktre do dzi t r u d n o osign po raz d r u g i . Moe jedynie obfite stoso wanie m o n o l o g u w e w n t r z n e g o (syszymy w y p o w i a dane z zamknitymi ustami myli bohaterki) wnosio ton pewnej literackoci. W lad za Leanem, odmalowanie stanu psychiki boha tera przeoy nad perypetie fabuy drugi wybitny repre zentant barw brytyjskich Carol Reed, gdy nakrciw 1947 r. dramat osaczonego bojowca irlandzkiego Niepotrzebni mog odej. Powolna golgota rannego, wszystkie jego stacje mki stopnioway si powoli a do ostatecznej pew noci: znikd nadziei. Wdrwka tragicznie samotnego Jamesa Masona staa si symbolem daremnoci wszelkiej walki. Nieoczekiwanie blisko byo od Reeda do f r a n c u skich egzystencjalistw. Konstrukcja f i l m u ujmowaa pre cyzj. Poniewa upyw czasu wraz z upywem krwi dziaa przeciw bohaterowi, w kadej scenie wiedzielimy, ktra godzina (wiea zegarowa d o m i n o w a a nad miastem) oraz jaka jest temperatura (w p o u d n i e po twarzy rzebionego anioka spyway krople, a wieczorem tay w sopel). Najdoskonalszym filmem Reeda pozostay jednak Stra cone zudzenia, zoone z naklejonych jakby na siebie d w c h o s o b n y c h filmw. Po wierzchu doroli prowadzili wyrafinowane ledztwo przeciw kamerdynerowi pewnej ambasady, oskaronemu o zabicie jdzowatej o n y - g u wernantki. Za waniejszy uzna jednak reyser dramat maego synka ambasadora, terroryzowanego przez zmar , a uwielbiajcego jej ma. Niesusznie oskarony ka merdyner, ratujc wasn skr, w oczach maego czo wieka przestawa by nie t y l k o legendarnym myliwym afrykaskim, ale take dzielnym zabjc tyrana. Z boy szcza stawa si wystraszonym p o c z c i w c e m , zapltanym w codzienne kamstewka. May bohater z gorycz uczy si niewesoej prawdy o wiecie. W z r u j n o w a n y m Wiedniu epoki czarnego rynku nakr ci Reed Trzeciego czowieka (1949) z Orsonem Wellesem w roli t y t u o w e j . By to mroczny, skpany w kontrastach n o c n y c h wiate dramat amerykaskiego literata: c z y dla dobra ludzkoci w o l n o zdradzi przyjaciela?", nie pozba w i o n y akcentw z i m n o w o j e n n y c h . Do o g r o m n e g o suk cesu filmu przyczynia si synna kompozycja A n t o n a Karassa na cytr solo, niepokojco m o n o t o n n a , ktrej pozorna beztroska stanowia przejmujcy kontrapunkt dla akcji. Po 1950 r. film angielski straci wieo natchnienia, nawiza do d a w n y c h szablonw, od ktrych odszed jeszcze na chwil Charles Frend w 1953 r. Okrutnym morzem. W 1 0 lat po San Demetrio p o w r c i jego twrca do

Szlachectwo zobowizuje

midzy aktorw, jak jedna z postaci d r a m a t u . Cho celem Oliviera nie b y a d e n b r y k do Szekspira", aspekt popula _>

(z r3zy Aisc ijuinncss)

ryzatorski dziea okaza si nie do pogardzenia: wicej ludzi na caym wiecie obejrzao Hamleta przez 5 lat w k i nach ni przez 350 lat w teatrach. Jednak nie te szacowne adaptacje ani nawet nie sa motny talent Oliviera zdobyy mark kinematografii an gielskiej, lecz tsknoty do autentycznego obrazu ycia, jak u W o c h w , jak nieco pniej u A m e r y k a n w i J a p o czykw. Angielskim prekursorem, Rzymem, miastem otwartym, okazao si Spotkanie (1945) Davida Leana, wedug scena riusza Noela Cowarda. Pozornie nic w s p l n e g o midzy Rossellinim i Leanem. C tamten antyfaszystowski film ma za zwizek z histori banalnej matki, ktra robic z a k u p y w ssiednim miasteczku zakochaa si w niemo d y m i te onatym lekarzu? A przecie mamy tu przejaw t e g o samego przybliania si do prawdziwej materii ycia, do jego codziennego, nie upikszonego mechanizmu. Ju sam d o b r aktorw przez Leana by niehollyw o o d z k i . Dlaczeg by nie mieli si kocha ludzie nieadni, n i e m o d z i , ju porzdnie naznaczeni yciem? Celia J o h n son i Trevor Howard z niebywa subtelnoci rozegrali ten 158

wi >jny morskiej. Ale t y m razem konflikt filmu nie by k o n fliktem zewntrznym, ktry by si mieci w przeciwsta wieniu NiemcyAnglia lub w analizie postaw ludzkich WObec niebezpieczestwa. Bohaterem by kapitan, ktry dln ratowania caego konwoju musia skaza na mier angielskich rozbitkw z zatopionego okrtu, oczekujcych od niego ratunku. Kapitan jest tragiczniejszy od A n t y g o n y : i n l e n a w i d z i wojn, wiedzc, e jest suszna i konieczna. Spartanie znali dwa powroty z wojny, z tarcz lub na tarczy. I rend namalowa trzeci ewentualno: powrt z okale czonym sumieniem. Rosnce trudnoci e k o n o m i c z n e przemysu angiel skiego skrpoway inne dziedziny twrczoci, ale wyzwo liy inicjatyw w dziedzinie komedii, jako e f o r s o w a n o g w a t o w n i e gatunki rozrywkowe. Angielski sense of h u i n o t i r wymaga, w przeciwiestwie do amerykaskich fars zwariowanych", by komedia bya logiczna i powana. mieszne miay by w niej nie tyle poszczeglne sytuacje, llo zestawienia t y c h sytuacji z rzeczywistym yciem. Po waga t y c h komedii o p o w i a d a n y c h z solidn rzeczowoci I H , ypomina powag bajek, gdzie przyjmuje si fantastyi my punkt wyjcia np. posiadanie czapki-niewidki a reszta jest pedantycznie logiczna. Komedia angielska przyjmowaa jakie absurdalne za oenie i wyciskaa ze ostatnie konsekwencje d o w c i p u . W Szlachectwo zobowizuje (1949) Roberta Hamera takim zaoeniem bya koncepcja w y t w o r n e g o baroneta dcogo do spadku drog metodycznego umiercania sie dmiu stojcych mu na drodze kuzynw. W Paszporcie do Plmllco Henry'ego Corneliusa odrbne, suwerenne

pastwo w samym sercu L o n d y n u , w Szajce z Lawendo wego Wzgrza Charlesa Crichtona stranik zapasu zota w Bank of England, organizujcy kradzie tego zota. H u m o r rowy lub wisielczy, zawsze flegmatyczny, czasem makabryczny, zamiowanie do mistyfikacji i taje mnicy, niemiay nacjonalizm kpicy sam z siebie, pocig do regionalizmw, dziwactw i t r a d y c j i " pisa D o n i o l -Valcroze o filmie angielskim w ogle, ale sowa te pasuj przede wszystkim do komedii, ktre przez dobre par lat miay by jedynym angielskim towarem e k s p o r t o w y m w dziedzinie filmu.

USA NIE JESTEMY JU TYMI SAMYMI

Najdoniolejszym wydarzeniem dla wychodzcej z w o j ny kinematografii amerykaskiej byo rewelacyjne w histo rii H o l l y w o o d pojawienie si zdecydowanej szkoy reali stycznej o wyranych zainteresowaniach spoecznych, ktrej po paru latach miaa brutalnie pooy kres osa w i o n a Komisja do Badania Dziaalnoci Antyamerykaskiej. Pojawienie si tej szkoy przygotowane zostao w pewnej mierze przez f i l m y czarne" okresu w o j e n n e g o , a zwaszcza pierwsze filmy neorealistw woskich. Jeszcze wiksze jednak znaczenie m i a t u moment historyczny, ten sam co w przypadku Wochw: zastanowienie si nad obowizkami i moliwociami spoeczestw, ktre u k o czyy najkrwawsz z wojen. William Wyler, ktry trzy lata z gr spdzi w mundurze na frontach, owiadczy wwczas: W o j n a nauczya nas lepiej rozumie wiat. Po zobaczeniu t r u p w obozu w Dachau nie jestemy ju tymi samymi ludmi. I dlatego musimy stwierdzi, e H o l l y w o o d nie odzwierciedla wiata i czasw, ktre przeywamy". Te sowa mogy stanowi motto kilkunastu w y b i t n y c h f i l m w z lat 194651, przede wszystkim za motto Najlep szych lat naszego ycia (1946) samego Wylera. By to najdojrzalszy film Wylera, nagrodzony mnstwem O s k a rw", ktry zajmowa stanowisko wobec wielkiego proble mu demobilizacji. Powracali odwani oficerowie, ktrych ycie cywilne degradowao do skromnej pensyjki urzdni czej. Powracali ich p o d k o m e n d n i do luksusowych willi i wielkich rachunkw c z e k o w y c h . Odwracaa si hierarchia, mnoyy rozczarowania. Kombatanci nie mogli dogada si z cywilami, inwalidzi z czekajcymi na nich dziewczy nami. Uczciwe postawienie problemw nie zawsze znaj dowao jednak point w postaci rwnie uczciwego ich rozwizania, pewien popieszny h a p p y e n d y z m " dawa si wyczu w zakoczeniu.

Najlepsze lata naszego ycia (Fredrie March)

W reyserii zastosowa Wyler (jak wczeniej Welles) o b i e k t y w y szerokoktne i gbinow inscenizacj w kad rze, ktra informowaa widza o wielu rzeczach naraz, nie zmuszajc go natrtnie do obserwowania jedynie tego, co w danej c h w i l i pozwala mu widzie reyser. Na analizie tego m.in. filmu A n d r Bazin opar sw t e o r i g b i o s t r o c i , o ktrej jeszcze w s p o m n i m y . W lad za Wylerem wtargna na ekrany liczna grupa filmw, ktre mona by nazwa amerykaskim neorealizmem, g d y b y do woskiego rozumienia tego terminu doda surowy rygor konstrukcji, precyzyjny monta techniczny sucy pynnoci narracji, zamiowanie od efektw napi cia i niespodzianki, skonno do fascynacji nag si pici. W Krzyowym ogniu Edward Dmytryk ujawni wstydli wie tuszowane pokady antysemityzmu amerykaskiego, a w Za cen ycia* przypomnia moralne konsekwencje wielkiego kryzysu w r o d o w i s k u murarzy, emigrantw w o s k i c h . Bumerang Elii Kazana protestowa przeciw korupcji politycznej i gwaceniu praworzdnoci w A m e ryce powiatowej", Pinky, do wprawdzie niemiao, sta wiaa jednak problem murzyski, a Umowa dentelmeska tego t w r c y znw powracaa do spraw antysemickiego b i a e g o rasizmu". Jules Dassin w Sile brutalnej oskara faszystowskie metody w wiziennictwie; w Nagim miecie dokona, przy okazji pocigu za gangsterem, prawdziwego o d k r y c i a Ameryki", jakim byo rozegranie wikszej czci filmu na autentycznych ulicach Nowego J o r k u ; w Zodziej skim trakcie rzuca snop wiata na gangsterskie rodki h u r t o w n i k w w handlu warzywami; wreszcie Noc i mia stem wkracza w dungl oszukaczego p r z e m y s u spor t o w e g o " (dla pewnoci usytuowanego w Londynie), fabry kujcego zarwno g w i a z d y " ringu, jak i znane zawczasu rezultaty ich spotka**. Podobny temat jeszcze krytyczniej uj Robert Wise w Zmowie. Do opisywanej tendencji nale niewtpliwie niektre dziea reyserw mniej cile z o w y m neorealizmem zwi zanych. Mylimy tu przede wszystkim o b y s k o t l i w y m Wszystko o Ewie Josepha Mankiewicza, bezlitonie szy derczym spojrzeniu na mechanizm sukcesu w zawodzie a k t o r s k i m , z wybitn kreacj Bette Davis. Wymieni trzeba rwnie Asfaltow dungl Johna Hustona, monografi g a n g u wamywaczy zorganizowanego na solidnych zasa d a c h spdzielni rzemielnikw, i mier komiwojaera Laszlo Benedeka, gdzie za sztuk Arthura Millera dwi czaa bolesna gorycz Amerykanina z ,,middle class", ktry cae ycie walczy o zachowanie pozorw, a u p r o g u sta roci stwierdza, e nie doszed t drog do adnych t r w a l szych wartoci. Znalazo si tu par nut szczeglnie w z r u -

* O r y g i n a l n y t y t u : Da; nam dzisiaj. " Z zadziwiajc g o d n o c i zagra w f i l m i e byy mistrz wiata w z a p a s a c h , 70-letni Z b y s z k o Cyganiewicz.

160

szajcych, ktre potrafi w y d o b y Fredric March, wyra ajcy sw tragiczn mask zmczenie walk yciow i rezygnacj. Rozlegoci skojarze i rnorodnoci w y w o y w a n y c h wrae pobi tamte filmy Bulwar Zachodzcego Soca (1950) Billy Wildera, w e d u g scenariusza Charlesa Hracketta. Historia m o d e g o i naturalnie ubogiego scenai / y s t y (William Holden), zostajcego utrzymankiem w i e l k i e j gwiazdy f i l m u niemego (Gloria Swanson), dawaa si odbiera w trzech rnych paszczyznach. Po pierwsze bya to o k r u t n a satyra na wspczesne H o l l y w o o d , ktre ,,woli robi f i l m y o z b o c z e c a c h ni o walce nauczycieli" I skazuje swe najciekawsze umysy na degradacj. Po w t r e poprzez posta lokaja gwiazdy, a niegdy jej reyHora i ma, d o k o n a n o epickiej p r b y pokazania Holly w o o d u w r o z w o j u h i s t o r y c z n y m , i to H o l l y w o o d u nie w znaczeniu orodka p r o d u k c y j n e g o , ale okrelonego stanu umysw, dostarczyciela stereotypw o b y c z a j o w y c h , ety c z n y c h , s p o e c z n y c h , ktre f i l m y made in USA puciy w k u r s po caym globie ziemskim w cigu p wieku. Rol lokaja-reysera zagra sam Erich von Stroheim, jeden z t w r c w H o l l y w o o d u i jedna z jego rzeczywistych ofiar. Wreszcie trzecia warstwa, liryczna, bya dramatem przemi jania, w c i e l o n y m w postarza, grajc sam siebie Glori Swanson, w jej f i l m y archiwalne, w jej dziwaczny stary s a m o c h d , w jej luksusowy i zapuszczony paac. Jeli kino Jost charakterystycznym przejawem amerykaskiej c y w i l i z a c j i , mechanicystycznej i dnej mitw, to Bulwar Wildera |8t j e d n y m z najgbszych f i l m w o Ameryce. Wszystkie dziea omawianego kierunku b u d o w a y do |odnorodny obraz rzeczywistoci. Akcentujc to przede wszystkim, co wymagao interwencji zepsucie, wadz plonidza, przemoc, strach apeloway szeroko do si d o m o k r a t y c z n y c h kraju. Obywatelska troska d o m i n o w a a w nich nawet formalnie. Po raz pierwszy w historii kina amerykaskiego filmy d a j c e si okreli jako kryminalne, sensacyjne, przygo d o w e zatary wiele z e s w y c h odrbnoci g a t u n k o w y c h , ponad ktre w y b i si czcy je element zaangaowania. Ca t seri mamy prawo traktowa jako przeduenie B n m e g o nastawienia t w r c w , ktre ujawnio si jeszcze p r z e d wojn w p o k r y z y s o w y c h filmach rooseveltowskich. Jiisli wwczas b y y one reakcj na katastrof kryzysu, to leirnz w y n i k a y z szeroko rozumianych przemyle w o j e n n y c h , z k o n f r o n t a c j i oficjalnie g o s z o n y c h celw w o j e n n y c h z rzeczywistoci amerykask oraz z obserwacji p r z y w o o n y c h przez eks-kombatantw z rnych stron Awiata. Ale f o r m a t y c h f i l m w w znacznym s t o p n i u odbiegaa od f i l m w wczeniejszych, jak lepy zauek czy Jestem niewinny. Zamiast b u d o w a kosztowne, take i plenerowe ilnkoracje w H o l l y w o o d , zaczto wyjeda na zdjcia w m i t e n t y c z n y plener, jaki przewidywa scenariusz. W p o l i tyce aktorskiej o d s t p i o n o po raz pierwszy (oczywicie
II,I

t y l k o w o m a w i a n y m g a t u n k u ) od obsadzania wszystkich g w n y c h rl najpopularniejszymi amantami. O g r a n i c z o n o wreszcie udzia takich elementw, burzcych zudzenie rzeczywistoci, jak w y m u s k a n e k o m p o z y c j e kadru lub e f e k t o w n i e malarskie owietlenia w scenach, gdzie l o g i cznie t u m a c z y o si t y l k o j e d n o r d o wiata, a kamera miaa by p r z y p a d k o w y m wiadkiem niemoliwej do prze widzenia z gry sytuacji.

USA PAN SENATOR PRZYSZED

Wszystko to nie m o g o uj uwagi Komisji do Badania Dziaalnoci Antyamerykaskiej, z d o m i n o w a n e j ostatecz nie przez senatora Josepha McCarthy'ego, ktra w r o d o w i s k u f i l m o w y m dziaaa najduej i najgorliwiej, rozptu jc gone p o l o w a n i a na czarownice". Ich rezultatem byo skazanie na wizienie d z i e s i c i u z H o l l y w o o d " , scenarzy stw, p r o d u c e n t w i reyserw, s a m o b j s t w o j e d n e g o z zaszczutych (aktora J o h n a Garfielda), sniste c z a r n e " i s z a r e " listy osb w kinematografii niepodanych, e m i g r a c j a j e d n y c h ( C h a p l i n , Dassin, Losey), kapitulacja i n n y c h , porzucajcych niebezpieczn" tematyk, oraz wrcz donosicielstwo n i e k t r y c h ( D m y t r y k , Kazan) dla odzyskania utraconej pozycji. P o l o w a n i a na czarownice" wyrzdziy niepowetowane s z k o d y kinematografii amerykaskiej, przerywajc jej naturalny proces rozwoju oraz wywierajc brutaln presj na wiadomo ideow i artystyczn t w r c w . Ale miay one i stron pozytywn. T w r c y , dla ktrych zabrako miejsca w H o l l y w o o d , pokazali, e bd to w Europie, bd w ramach niezalenej p r o d u k c j i amerykaskiej pracowa mona daleko s w o b o d n e j , e na H o l l y w o o d wiat si nie koczy. Dziaalno cenzorska maccartystw uzupeniona bya inspiracj antykomunistyczn w p r o d u k c j i : ju w 1948 r. William Wellman gon elazn kurtyn o t w o r z y obfit s e r i czerwon" czy raczej antyczerwon. Nie byszczaa o n a jednak ani nazwiskami, ani osigniciami. Nawet g d y doszlusowa do niej n a w r c o n y " Kazan Czowiekiem na linie, tandetn i pen n i e p r a w d o p o d o b i e s t w histori ucieczki maego cyrku do w o l n e g o wiata"*. Nie mona natomiast o d m w i w a l o r w nastpnemu jego f i l m o w i Na nabrzeu, o starannym rysunku p s y c h o l o g i c z n y m postaci i tezie propagandowej schowanej gbiej, dyskredytujcemu ruch zwizkowy d o k e r w w p e w n y m porcie a m e r y k a s k i m . Ale na tym zakoczy Kazan swe polityczne posugi. W 1955 r., gdy nastroje z i m n o w o j e n n e zaczy wygasa,
* J a k o f i l m u bya tak niska, e o d r z u c i a go n p . Francja, k u p u j c a filmy amerykaskie setkami.

zwrci swj barokowy, gwatowny, entuzjazmujcy si ruchem talent ku wspczesnej wersji k o n f l i k t u Kaina i Abla. Jego Na wschd od Edenu, w ktrym zadebiutowa synny James Dean, boyszcze pokolenia b u n t o w n i k w bez p o w o d u " , byo jednoczenie j e d n y m z pierwszych a r t y s t y c z n y c h zastosowa lansowanego z duym haasem kina szerokoekranowego. Swoist dywersj ideow w o b e c kierunku realistycz nego, cho oczywicie nie zakomenderowan przez Depar tament S t a n u , bya dalsza inwazja psychoanalizy i filmw z r o d z o n y c h pod znakiem freudyzmu (najczciej zwulga ryzowanego). Filmy te podkrelay coraz silniej udzia w postpowaniu czowieka nie kontrolowanej podwiado moci, c z y n n i k w nieracjonalnych, rzekom wszechmoc popdu seksualnego. Std galeria bohaterw nie o d p o wiadajcych za siebie, o d c h y l o n y c h od normy (w dobie, w ktrej k a d y A m e r y k a n i n mia swojego psychoanalityka", szczeglnie modna bya teza, e nikt z nas nie jest cakiem normalny), a w dalszej konsekwencji zagbiania si w najrniejsze stany psychiki chorej: neurozy, lki, zbocze nia, czsto podszyte perwersj seksualn lub sadyzmem. J e d n y m z najgoniejszych f i l m w tego t y p u jest Kbowi sko mij (1948) Anatola Litvaka, o kobiecie zamknitej w szpitalu dla wariatw, wstrzsajco zagranej przez Olivi de Havilland.

Na w s c h d od Edenu (James Dean, R i c h a r d Davalos i J u l i e Harris)

M o n s i e u r V e r d o u x (Charles C h a p l i n i M a r t h a Raye)

| II 111 ,

USA SKAZANI NA KALIGRAFIZM

Przypadek Chaplina jest o tyle znamienny, e jego sztuka bya zawsze czym o s o b n y m . Chaplina nie mona byo zakwalifikowa do adnych szk i t e n d e n c j i , w kt rych mieciby si jeszcze kto poza nim samym. Tymcza sem p o l o w a n i a na czarownice" zbliyy jego losy do losw innych t w r c w H o l l y w o o d u . Kiedy w 1 9 4 7 r. ukaza si na ekranach Monsieur Verdoux, kampania przeciw C h a p l i n o w i (ktra to ju z rzdu?) przewyszya g w a t o w noci wszystkie dotychczasowe. Porzuciwszy definityw nie skr wczgi Charliego, Chaplin przedzierzgn si w nieskazitelnego mieszczucha, s u m i e n n e g o urzdnika b a n k o w e g o , ktry po 30 latach wiernej suby zosta zre d u k o w a n y z p o w o d u kryzysu. Zacz wtedy zarabia na chor on i ukochanego synka uwodzc starsze zamone panie, ktre nastpnie zgadza i p o d e j m o w a ich pieni dze*. Skazany na gilotyn, p o g o d n y , elegancki pan Verd o u x kierowa akt oskarenia pod adresem buruazji, ktra zmusza porzdnych ludzi, by kradli i zabijali, skazuje ich, a

* Pierwszy zarys tej postaci, z lekka i n s p i r o w a n y przez g o n e g o mor d e r c paryskiego L a n d r u , p o d d a C h a p l i n o w i O r s o n Welles.

potem sama gloryfikuje zabijanie masowe, zwane wojn. W atmosferze w r o g o c i i grb pracowa Chaplin nad wiatami rampy (1952), w ktrych jego wielka sztuka doznaa uspokojenia i dostojnego sklasycyzowania. Wie czna modzieczo Chaplina polegaa na p o d e j m o w a n i u od nowa zada tak starych, e ju znw pasjonujcych i n o w y c h . Z t r u d e m zreszt t sztuk mona nazwa ame-

162

rykask. Wyruszam na w o j n przeciw H o l l y w o o d o w i " powiedzia Chaplin zaraz po ukoczeniu wiate rampy I wraz z rodzin opuci niegocinn Ameryk, o ktrej oliywatelstwo nigdy nie zabiega. Zreszt akcj tego f i l m u (jak i o b u poprzednich) wcze niej ju uciek Chaplin do Europy. Umieci j w r o d z i n n y m I ondynie, w swych latach modzieczych. Stary wtek niespenionych mioci suy tu wielkiej sprawie rehabili tacji i zmartwychwstania Czowieka. Stary Calvero, komik imtradowy, skoczony czowiek, ratowa od samobjstwa maa baletniczk, przekazujc jej cay zasb wiary, ufnoci, u w i a d c z e n i a . Na szczcie nie dla wszystkich t w r c w szlachetno serca jest mieszna i anachroniczna. Lektura scenariusza wiate pozwalaa lka si zawego melo dramatu; magiczna obecno Chaplina-aktora obezwad niaa, kazaa zapala kadzida. Nic dziwnego, e po p o z b y c i u si j e d n y c h , a zmuszeniu do k o m p r o m i s u d r u g i c h H o l l y w o o d w poowie stulecia nie byo najlepszym terenem do rozwoju wielkiej sztuki. Nic rwnie dziwnego, e s t o s u n k o w o najswobodniej mona si byo porusza na g r u n c i e t r a d y c y j n y c h gatunkw o r o z r y w k o w y m przeznaczeniu. Czasy skazyway na kaligrafizm. S t o s u n k o w o niewielkie postpy osignito w wester nach. Mistrz J o h n Ford p o w r c i ze swej wycieczki po wioikie tematy i mnoy k o s k i e epopeje", od Miasta hn/prawia po Rio Grande, w ktrych nieskomplikowane labuy nie o d r y w a y uwagi widza od f o r m a l n e g o mistrzo s t w a Forda. Dynamika jego kadrw: powolne panoramy po Dolinie mierci, galopady, cezury dramatyczne, nage Itrzelaniny i znw zamieranie r u c h u w m o m e n c i e najwyt t / o g o napicia wszystko to byo nieomylnie zorkiestrowane, jak w utworze muzycznym. Tre natomiast u wszystkich t w r c w westernw bya baha, pretekstowa. Specjalici uznali, e z g r y mona j zaliczy do j e d n e g o z t r a d y c y j n y c h siedmiu tematw, dokadnie o p i s a n y c h i skatalogowanych*. Nikt si nie ijnlewa, e po raz setny w yciu pokazuj mu szlachetnych koniokradw, szeryfw p r o w a d z o n y c h na powrozie, cwa ujcych przez potok c z e r w o n o s k r y c h , n a w r c o n y c h i'kerzystw i owe panny z d o b r e g o d o m u , ktre na Dzikim Zachodzie niespodziewanie trafiay na ludzi m w i c y c h : J a k ju wycigniecie spluw, to do cholery umiejcie przy najmniej sprztn waszego typa!" Byy tu zawsze jakie

' M o n o g r a f i s t a g a t u n k u , Jean L o u i s R i e u p e y r o u t , tak d e f i n i u j e o w y c h uudom t e m a t w , w y c z e r p u j c y c h ca p r o b l e m a t y k k l a s y c z n e g o w e l l a r n u : 1) n a r o d z i n y n a r o d u , z n a j d u j c e g o w ekspansji na Daleki Z a c h d lynnlk z e s p o l e n i a ; 2) k a l i f o r n i j s k a g o r c z k a z o t a " 184852; 3) rozszep / o n i o g r a n i c na z a c h o d z i e i p o u d n i u ; 4) b u d o w a p o c z e t r a n s k o n t y n e n lilnych, t e l e g r a f i c z n y c h i k o l e j o w y c h 186069; 5) ludzie i zwierzta iinniiowanie si w a s n o c i o s a d n i c z e j o p i e r a j c e j si na h o d o w l i ; 6) w o j n a itoeByjna i jej p r z e d u e n i e 186165; 7) w o j n a z I n d i a n a m i wraz z jej imlutni k u l m i n a c j 187079.

o g l n e ideay, w y r o s e z ludowej t r a d y c j i : denia d o sprawiedliwoci, p o c h w a a mstwa, szacunek dla pracy, obrona kobiety. Ale e s k o n w e n c j o n a l i z o w a n o je na amen nie day dla siebie adnych n o w y c h rodkw. W ten miy i s p o k o j n y ( m i m o cigych bjek na pici) wiat w n i s twrczy niepokj Fred Zinnemann filmem W samo poudnie (1952). Gest szeryfa, ktry ju zoy urzd, a jednak czeka na terroryzujcego miasteczko bandyt, by zwyciy lub zgin zosta zamknity w niebywale rygorystyczne ramy czasowe. Akcja f i l m u zaczyna si nieco po dziesitej rano, a koczy, z g o d n i e z t y t u e m , w samo p o u d n i e . I projekcja f i l m u trwa d o k a d n i e tyle samo. Absolutnej jednoci czasu przeciwstawi Zinnemann brak jednoci miejsca i akcji: poszczeglne wtki czy prze m y l n y m o n t a s y n c h r o n i c z n y , pokazujcy, c o w t y m samym momencie dzieje si gdzie indziej. Te mistrzowskie ograniczenia, w naturalny sposb wynikajce z sytuacji, naday opowieci o szeryfie Kane w y m i a r tragedii anty cznej i zapowiedziay zasadnicz ewolucj tego pozornie niezmiennego gatunku. W c z y s t y m " g a t u n k u detektywistycznym krlowa niezaprzeczenie mistrz napicia Alfred H i t c h c o c k , w ktrego dokadnej co do milimetra dramaturgii grupa idealisty-

Miasto bezprawia

!i>;t

cznych k r y t y k w francuskich dopatrywaa si tchnie metafizyki. Hitchcock by zawsze d u m n y ze swego rze miosa i nie widzia adnej ujmy w t y m , e j e d y n y swj cel upatruje w zabawianiu widza. Stopniowanie emocji u wi dza d o p r o w a d z i do perfekcji, i to w czasie, kiedy problemy architektury dziea f i l m o w e g o byy p r o g r a m o w o lekcewa one. C r e d o Hitchcocka jest proste i idealnie zgodne z rozrywkow funkcj kina: d r a m a t to ycie owiadczy z k t r e g o wymazano plamy nudy". W j e g o obfitej, zdumiewajco regularnej twrczoci znale mona odbicie niektrych oglniejszych md amerykaskich. Np. w Urzeczonej (1945) poczy zwyk intryg kryminaln z popularnym wykadem psychoana lizy, a nawet (pierwszy i j e d y n y w H o l l y w o o d ) skonkrety zowa w sekwencji snu nie kontrolowane rojenia podwia d o m o c i * . Ekwilibrystyk filmow by jego Sznur, do odraajce s t u d i u m psychiki c z o w i e k a m o c n e g o " , d o konujcego morderstwa n a prb", nakrcone w jednym g i g a n t y c z n y m ujciu, z penym respektowaniem jednoci czasu, miejsca i akcji. Podobnie skrpowane (polem widzenia reportera u n i e r u c h o m i o n e g o z nog w gipsie) byo Okno na podwrze, potwierdzajce tez, e kade ograniczenie, pozornie godzce w same podstawy f i l m u , moe sta si jego si. Nieznajomi z pocigu wreszcie z b u d o w a n i zostali na machiawelicznym pomyle: zamiany przestpstwami, ktra pozornie odebra miaa zbrodnia rzom ich racjonalne m o t y w y i o d w r c i wszelkie podej rzenia. W dziedzinie f i l m u p r z y g o d o w e g o , obok niezliczonych Z o r r w i Tarzanw, zawsze znajdujcych c h t n y c h o d b i o r c w wrd modziey, udaa si H u s t o n o w i Afryka ska krlowa (1951), zabawny epizod z egzotycznej w o j n y angielsko-niemieckiej w Afryce 1915 r., oparty na kontra cie pysznych charakterw: purytaskiej starej panny (Katharine Hepburn) i zdeklasowanego waciciela staro wieckiej krypy (Humphrey Bogart). Doba poprzedzajca wypuszczenie s p u t n i k w o b f i t o waa w Ameryce w fantazje naukowe (science f i c t i o n ) , obracajce si gwnie w o k przybycia Marsjan, wypraw na inne planety i koszmarnych klsk k o s m i c z n y c h . M i m o o g r o m u uytych rodkw, filmy te grzeszyy ubog fan tazj i brakiem troski o rysunek p s y c h o l o g i c z n y bohate rw. Pozycj, ktra bodaj najlepiej wytrzymaa prb czasu, jest tu film Roberta Wise Dzie, w ktrym ziemia stana (1951), wyrniajcy si nie tyle lepsz jakoci t r i c k w t e c h n i c z n y c h , ile bardziej logicznym scenariuszem. Z widowiskami fantastycznymi blisko graniczy gatunek f i l m u historycznego, zwany susznie k o s t i u m o w y m , gdy denie do olnienia niezbyt wymagajcego widza prze-

Urzeczona ( I n g r i d B e r g m a n i G r e g o r y Peck) Szata (Jay R o b i n s o n i J e a n S i m m o n s )

* S e k w e n c j t z a p r o j e k t o w a plastycznie g o n y malarz s u r r e a l i s t a S a l v a d o r Dali.

pychem k o s t i u m w i dekoracji zastpuje tu wszelkie inne kopoty reysera. Od s k r o m n y c h romansw paszcza i szpady ku o g r o m n y m spektaklom za dziesitki milionw d o l a r w tak tendencj rozwojow wyznaczya g a t u n kowi ostra konkurencja telewizji, ktr postanowiono zwal cza rodkami telewizji niedostpnymi. Dlatego p r z e o m o w e niejako znaczenie miaa premiera

164

w 1953 r. miernego skdind f i l m u Henry Kostera o tema tyce biblijnej Szata. Zosta on zdjty obiektywem anamorfotycznym Francuza in. Chrtien, pozwalajcym normaln kamer i na normalnej tamie uzyska efekty e k r a n u p a n o r a m i c z n e g o , wyduy proporcje ekranu z 1:1,4 a do 1:2,55. Ale nie byy to ju czasy Lumire'w i za ciekawostk techniczn stan musiay racje estetyczne, jeli miaa przetrwa*. Powszechnie podkrelano braki pano ramy: utrudniaa zorganizowanie uwagi widza, stosowanie zblie pojedynczej twarzy, szybkiego montau, pozosta wiaa czsto prne, t r u d n e do rozsdnego zapenienia przestrzenie. Ale rwnoczenie dopuszczaa do gosu fizy czn rozlego wiata, pozwalaa atwiej eksponowa wielkie iloci (statystw, dekoracji) oraz ruch poprzeczny w kadrze. Zastosowana pierwotnie do f i l m w kostiumo w y c h , tanecznych, k o w b o j s k i c h , znalaza j e d n o z pier wszych wciele artystycznych w Na wschd od Edenu Kazana, a potem s t o p n i o w o zaczli po ni siga najwy bredniejsi twrcy. Ale najwystawniejszy spektakl tego okresu, przeszo trzygodzinna** Wojna i pokj (1955) Kinga Vidora, zreali zowany zosta jeszcze dla n o r m a l n e g o ekranu. Cho o m i ja ca niemal historiozofi Tostoja, koncentrujc si na mioci Nataszy i Andrzeja, zrobiony by kulturalnie, zagrany (zwaszcza dziki kruchej Audrey Hepburn) prze konywajco, nie mieszy sztuczn rosyjskoci" i da kilka scen masowych (bitwa p o d Borodino) o znakomitej kompozycji. Z widowiskami historycznymi graniczyy muzyczne. Dwaj ludzie, Vincente Minnelli i Stanley Donen (ten ostatni w s p p r a c u j c y cile z tancerzem i reyserem Gene Kellym), z g r u n t u o d n o w i l i t r a d y c y j n y musical w kierunku jeszcze bardziej naturalnego zwizku muzyki, piosenki i taca z fabu. Deszczowa piosenka Donena, Ameryka nin w Paryu i Wszyscy na scen (1953) Minnellego pozo stan klasycznymi w z o r c a m i , godzcymi cechy gatunku z pen inwencji satyr na pewne gusty plastyczne czy z nostalgiczn ewokacj minionych prdw artystycznych. W przejciu od komedii muzycznych do zwykych komedii obraz si zaciemnia. Burleska nie znajdowaa k o n t y n u a t o r w po braciach Marx i Czystym szalestwie. Komedia sytuacyjna, za czasw Capry silna przez swj kontakt z yciem kraju, eksploatowaa do m o n o t o n n i e ponadczasowe przywary ludzkie, karykaturujc je bez przekonania. Z morza przecitnoci w y o w i tu mona Somianego wdowca Wildera, ktry to film przynis jedn z najlepszych rl Marilyn M o n r o e , zmysowej piknoci, ale rwnoczenie ambitnej a k t o r k i , usilnie pracujcej nad wzbo gaceniem skali rodkw wyrazu*. Powodzeniem u w i d z w i krytyki p o b i innych Wyler Rzymskimi wakacjami (1953). Mio ksiniczki i u b o g i e g o reportera? Temat zakrawa na Mniszkwn, ale potraktowany zosta z yczliw ironi, czc sentymen talny flirt z kpinkami ze wiata reporterw i wiata ksini czek (z tego ostatniego kpi Wyler nieco bardziej, bo wicej w nim widzia o b u d y ) . A u d r e y H e p b u r n u boku Gregory Pecka d o w i o d a , e obok d u m b blonde", dziewczyny z krwi i koci, ma prawo obywatelstwa t y p romantyczki o subtelnym, nieco s m u t n y m wdziku.

Rzymskie w a k a c j e (Audrev
H e

Pburn)

' E k r a n p a n o r a m i c z n y , c i n e m a s c o p e , przyjto z nie u k r y w a n y m s c e p t y c y z m e m . C o c t e a u o w i a d c z y np.: J u t r o napisz p o e m a t n a znacznie szerszym arkuszu p a p i e r u " . ** Stale w y d u a j c si d u g o c i s u p e r f i l m w " take w a l c z o n o z telewizj.

* W i e l k a kariera M a r i l y n M o n r o e i p o s t p u j c y za ni K u l t M M " w A m e r y c e i E u r o p i e mia swe r d o z d a n i e m Krzysztofa T. T o e p l i t z a w z n k a n i u " przeraonej p u b l i c z n o c i mskiej wczeniejszym n i e c o m i t e m , , s e x - b o m b y " (np. Rita H a y w o r t h ) , w u l k a n u n a m i t n o c i , w o b e c k t r e g o n o r m a l n y mczyzna czu si b e z r a d n y i u p o k o r z o n y . R w n i e a t r a k c y j n y f i z y c z n i e t y p d u m b b l o n d e " , niemej (a w a c i w i e gupiej) b l o n d y n k i , m i a j a k o b y p r z e a m y w a o n i e m i e l e n i e mczyzny, k t r y w o b e c t e g o r o d z a j u k o b i e t y czu si mdrzejszy i bardziej zabawny.

165

USA POCZTKI REKONWALESCENCJI

Realizm amerykaski nie zosta jednak umiercony. Pod koniec omawianego okresu, w 1953 r., dwa niezwyke filmy, oba powstae poza H o l l y w o o d i przeciw Hollywood, przypomniay, e oprcz Ameryki z gipsu i dykty, fabryko wanej pod dachem hali zdjciowej, istnieje Ameryka praw dziwa z k o n f l i k t a m i , k t r y c h nie wymyli nikt za biurkiem. Pierwszy z nich, Sl ziemi, zrealizowany zosta przez w y p d z o n y c h z H o l l y w o o d reysera Herberta Bibermana i scenarzyst Michaela Wilsona. By to fi Im w y s n u t y z praw dziwego zdarzenia 15-miesicznego strajku w kopalni cynku w Silver City, na pograniczu Meksyku. W t o k u zdj ekipa stacza musiaa prawdziwe, niebezpieczne utarczki z nasyanymi b o j w k a m i . Gwna aktorka, Meksykanka Rosaura Revueltas, nie otrzymaa wizy wjazdowej na d o k o c z e n i e zdj i w ostatnich (najwaniejszych) sce nach musiaa j zastpowa filmowana od tyu dublerka. Uyte do p r o d u k c j i fundusze zwizkowe byy wicej ni skromne. A jednak w atmosferze wyrzecze i niepokoju powsta wany humanistyczny f i l m , w ktrym zazbiay si lub przecinay w rnych paszczyznach konflikty g r n i kw z dyrekcj, robotnikw amerykaskich z meksy kaskimi, mczyzn z ich kobietami, wreszcie osobisty konflikt bohatera czowieka postpowego w kopal ni, a zacofanego w d o m u z jego wzruszajco arliw on. Sl ziemi bya lekcj godnoci dla kina ameryka skiego, May uciekinier Raya Ashleya i Morrisa Engela by lekcj spostrzegawczoci. Grupa niemal amatorw z No w e g o Jorku nakrcia film o 8-letnim brzdcu, ktry spdzi d o b w lunaparku, przekonany, e zastrzeli brata strasza kiem. Umorusany, spode ba patrzcy Richie A n d r u s c o by przeciwiestwem pyzatego w u n d e r k i n d a , filmowej land rynki, Shirley Temple w wieo odprasowanej sukieneczce. Uciekiniera nie mona byo urobi wedug z gry napisanego scenariusza, ktry kazaby maemu przeywa wyimaginowan sytuacj. Tu kamera musiaa pj za malcem, zda si na przypadek, na ycie. T e g o nie r o b i o n o nigdy w f a b r y c e snw". Z o p o r a m i , wirus realizmu ponownie jednak t o r o w a sobie drog, mylc czujno portierw straujcych przy bramach wielkich w y t w r n i . Czsto przemycali go w swym kusym bagau nowo przybyli, zwaszcza ci, ktrzy t e r m i n o w a l i w telewizji, przyzwyczajeni tam do niszych pensji, ale wik szej swobody. I tak Marty Delberta Manna, w e d u g scenariusza roz sawionego przez telewizj Paddy Chayefsky'ego, by nie z w y k y m w amerykaskich kinach dramatem samotnoci, spowodowanej przez fizyczn brzydot. Stara panna, z ktr nikt nie chce taczy, i tusty rzenik, zdolny kupi s o b i e zaledwie par godzin patnej mioci, wymierzali 166

Sl ziemi (Rosaura Revueltas)

policzek oficjalnej ideologii sukcesu, nieodcznej od amerykaskiego stylu ycia. Szkolna dungla Richarda Brooksa miaa charakter w i a d o m i e szokujcy: nie t y l k o przez swj temat, ale m o n ta, muzyk, kontrasty wietlne. Zagldaa za kulisy szkoy w ubogiej dzielnicy, znajdujc tam gniazdo przestpczoci nieletnich, i przerzucaa o d i u m winy z bohaterw na warunki, w ktrych uczyli si ycia*. Buntownik bez powodu Nicholasa Raya, ktrego t y t u sta si przysowiowym dla pewnych g r u p amerykaskiej modziey z pokolenia powojennego, rozwin wielki talent Jamesa Deana. A miliony rwienikw odkryy w Deanie samych siebie: jego czerwona bluza, niebieskie dinsy, wcieke eskapady samochodowe i cynizm na pokaz ukryway neurotyczn wraliwo romantyka, bezskutecz nie poszukujcego ciepa i zrozumienia. Wreszcie Wielki n Roberta A l d r i c h a stanowi bezpo redni atak na H o l l y w o o d , na stosunki panujce wrd jego towarzyskiej mietanki. Pojedynek przypartego do m u r u aktora z jego p r o d u c e n t e m , w w y n i k u ktrego zdes perowany gwiazdor odbiera sobie ycie, by w y w o y w a czem dla analizy przeraajcej moralnoci rodowiska,

* Film ten r e p r e z e n t o w a m i a USA na f e s t i w a l u f i l m o w y m w W e n e c j i , zosta j e d n a k w o s t a t n i e j c h w i l i w y c o f a n y na danie a m b a s a d o r a a m e r y k a s k i e g o w Rzymie. Wielu w y b i t n y c h f i l m w t e g o k i e r u n k u A m e r y k a n i e nie pokazali w Europie, a p r z y n a j m n i e j w E u r o p i e W s c h o d n i e j .

opartej na przymusie sukcesu, kulcie dolara i wojnie wszystkich przeciw wszystkim. Te cztery wybitne filmy, zrealizowane w tym samym 1955 r. a rzucajce zastanawiajcy snop wiata na zaka marki zarozumiaej i zadowolonej z siebie cywilizacji, k o n s u m p c y j n e j , pozwoliy mwi o przezwycieniu kryzysu lat pidziesitych w kinematografii USA.

ZSRR PIERWSZE POWOJENNE LATA

Pierwsze lata p o w o j e n n e w ZSRR przebiegay pod zna kiem odprenia. Stalin da kulturze kilkanacie miesicy pieredyszki. Kinematografia radziecka szybko otrzsna si ze zniszcze w o j e n n y c h . Nie tylko o d b u d o w a n o zruj nowane w y t w r n i e M o s k w y i Leningradu, ale w d e c y d u jcy sposb rozwija zaczto baz techniczn we wszyst kich republikach Zwizku*. W pierwszych latach p o k o j u rnorodno gatunkw, odpowiadajcych na rozmaite potrzeby widza, osigna stan przedwojenny, a nawet go przekroczya. Czarodziej ski kwiat, legenda s u r o w e g o Uralu o rzebiarzu, co yw dziewczyn porzuci dla martwego ideau pikna zostaa przez Aleksandra Ptuszko nasycona drewnian architek tur rosyjsk, sgrowoci gr i uroczych b o r w bardziej ni fantastyk l o d o w y c h g r o t Pani Miedzianej Gry. By to jeden z pierwszych radzieckich f i l m w b a r w n y c h . Na d o b r e par lat, a do czasu rewelacji j a p o s k i c h , t w r c y radzieccy zajli przodujce miejsce w kinematografii k o l o rowej, lansujc pastelow gam barw, dalek od wszela kiej pstrokacizny. Pojawio si stosunkowo duo komedii. Aleksandrw stara si Wiosn p o w r c i do spontanicznej radoci ycia ze wiat si mieje. Rajzman w Ekspresie MoskwaOcean Spokojny da p o g o d n y przekrj przez 9000-kilometrowy szmat kraju, u w o l n i o n e g o od zmory wojny. Niezmiernie popularna Pie tajgi Pyrjewa, zawierajca wicej moe cech melodramatu ni komedii (i sporo niedobrego aktor stwa), dwiczaa o p t y m i z m e m w spojrzeniu na Syberi, z i e m i wielkiej przyszoci". W g a t u n k u sensacyjnym zrealizowa Boris Barnet uda nego Asa wywiadu, dobrze dozujcego niespodzianki, o wartkim tempie i realistycznym rysunku postaci. Take w powanej, problemowej twrczoci nie brako dzie u d a n y c h . T w o r z y w e m dla nich bya wygrana wojna, a naczelnym tematem gbsze przyczyny zwycistwa n a r o d w Kraju Rad. Na pocztku 1946 r. oklaskiwaa

Marty (Ernest B o r g n i n e i Betsy Blair) B u n t o w n i k bez p o w o d u (w r o d k u J a m e s Dean)

* P o z w o l i o to ju p o d k o n i e c lat 50-tych p r o d u k o w a a 60% f i l m w p e n o m e t r a o w y c h poza c e n t r a l n y m i w y t w r n i a m i .

167

Opowie

prawdzi-

wym czowieku

Moskwa f i l m , ktry nie stroni wprawdzie od gigantycznej batalistyki, ale ujmowa w o j n g w n i e od strony kameral nej. B y to Wielki przeom Fridricha Ermlera. Ermler wy szed z zaoenia, e wspczesna wojna jest wojn mz gw i z r o b i film, k t r e g o bohaterem bya strategia. K u l m i n a c y j n a scena, w ktrej grupa generaw nasuchuje w s w y m schronie, czy o oznaczonej godzinie Niemcy roz poczn spodziewane natarcie, dziaaa silniej ni nastpne sceny, w ktrych gin tysice onierzy. Prawdziwy przypadek lotnika o a m p u t o w a n y c h obu n o g a c h , ktry dziki niezwykemu hartowi woli p o w r c i do latania, posuya za kanw Opowieci o prawdziwym czowieku (1948) Aleksandra Stolpera. Z obrazem boha tera wspgray niezwyke zdjcia rosyjskiego boru, mio nie przyjmujcego pod opiek rannego, a Nikoaj O c h o p kow stworzy plastyczn sylwetk komisarza przykutego do szpitalnego ka, bogat m i m o zupenego u n i e r u c h o mienia postaci. O y w i o n e spory w y w o a a Nauczycielka wiejska Marka Doskiego (1948), f i l m , w ktrym t w r c a , uwaany za najbardziej rosyjskiego wrd Rosjan, uderzy raz jeszcze w tony wielkiej epiki humanistycznej, bliskie jego trylogii

o G o r k i m . Dziaa wyszukanymi kontrastami, w ktrych naszkicowana zostaa historia caego ycia panny z d o b rego d o m u , rosyjskiej nauczycielki. W y t w o r n y bal m a t u rzystek w carskim Sankt-Petersburgu, ndzna salka uralskiej j e d n o k l a s w k i , pijatyka dzikich poszukiwaczy zota, schylone nad ksik jasne g w k i i zeszyt, w ktrym za miast dyktanda widnieje zdanie: D z i w nocy chc pani zamordowa, a szko spali". Ale niejako poza plecami namalowanych eon amore bohaterw, w samej kompozycji dziea, czaiy si wszyst kie nadcigajce biedy kina radzieckiego. Rozcigo akcji w czasie (19121945), denie do zawarcia w historii jednej kobiety historii caego kraju okazao si zbyt t r u d n e dla reysera i niekorzystnie o d b i o si na kompozycji f i l m u , osabiajc uwag widza. Sztuczno pewnych, niby reali stycznych, wtkw, degradowaa je do roli nieprzekonywajcych symboli. Sygna alarmowy zosta przegapiony. Wkrtce potem teoretyk llja Wajsfeld ogosi, e wyszym od innych i szczeglnie radzieckim gatunkiem f i l m o w y m jest epika.

ZSRR POD ZNAKIEM MONUMENTALIZMU

W kocu 1946 r. KC Partii w r d kilku rezolucji na tematy kulturalne* ogosi rwnie rezolucj dotyczc kinematografii. Bezporednio p o d d a n o krytyce drug cz filmu Leonida u k o w a Wielkie ycie. A t a k o w a n o j za zbyt drastyczne ukazanie w a r u n k w ycia w zrujnowa nym wojn Donbasie. Rwnoczenie jednak rezolucja kie rowaa swe ostrze przeciw rzekomym bdom i b r a k o m w filmach t w r c w najwikszego kalibru: Eisensteina, Pudowkina, Dowenki, Kozincewa, Trauberga. Admiraa Na chimowa Pudowkina s k r y t y k o w a n o za pokazywanie ary s t o k r a t y c z n y c h balw zamiast batalistyki. Czarodziej sa dw Dowenki poszed do przerbki, bo pokaza p o m o loga Miczurina jako wielkiego uczonego, ale te jako czowieka kostycznego i przykrego dla otoczenia. Produkcja ulega zmniejszeniu z czterdziestu do dzie-

* O g r o z i e z a w a r t y c h w n i c h o s k a r e , z r e d a g o w a n y c h przez d o g m a t y c z n e g o i d e o l o g a A n d r z e j a d a n o w a , ale te i o p o z i o m i e i n t e l e k t u a l n y m t y c h rezolucji w i a d c z y c h o b y t o , e w p o s t a n o w i e n i u na t e m a t y literatury wielk p o e t k , A n n A c h m a t o w a , n a z w a n o p r z e d s t a w i c i e l k bota litera c k i e g o . . . u k t r e j r o z p u s t a spltana jest z modlitw", p o p u l a r n e g o za na c a y m w i e c i e s a t y r y k a Z o s z c z e n k o r d y n u s e m " oraz z g n i y m i z d e prawowanym chuliganem".

168

siciu filmw rocznie*. U t w o r y , tak czy inaczej suce wysawianiu i propagandzie kultu J.W. Stalina byy na wszelkie sposoby faworyzowane. Przed kadym z nieli cznych f i l m w stawiano wymagania, by odbija moliwie najszerszy krg y c i o w y c h problemw charakteryzuje ten okres teoretyk D. Pisariewski. Prowadzio to nie rzadko do przeadowania dygresjami, do powierzchownej reakcji na wydarzenia z krzywd dla artystycznego w y k o nania. Z f i l m w znikay wielkie uczucia. Bohaterowie cz sto obdzielani byli penym asortymentem cech pozytyw n y c h . Czy mogy jednak sta si one wzorem do nala dowania, jeli ujawniay si nie w czynie, ale w poucza jcych sentencjach i autodeklaracjach?" Nowe tendencje s p o w o d o w a y nie t y l k o ograniczenie p r o d u k c j i do kilku a p r o b o w a n y c h grup tematycznych, ale rwnie ucieczk od niebezpiecznej tematyki wspczes nej. S p o w o d o w a y r w n i e m i l c z e n i e n a j w i k s z y c h : Eisensteina, Pudowkina i Dowenki. Z a p o m n i a n o wresz cie o r o z r y w k o w y c h funkcjach kina. Kamieniem wgielnym estetyki k u l t u j e d n o s t k i " sta si zrealizowany w 1946 r. film gruziskiego reysera Michaia Cziaurelego Przysiga. Chodzio o przysig zo on nad wie mogi Lenina przez przejmujcego ster wadzy Stalina, a potem, bagatela, o ca histori ZSRR od 1924 do 1945 r. G w n y m bohaterem by Stalin, a postacie s t a r e g o bolszewika", r o b o t n i k a " , G r u z i n a " , Uzbeka", zwaszcza za m a t k i " w oczywisty sposb pozbawione byy k o n k r e t n o c i , suyy jedynie do ilustracji zaoonych z gry tez p o l i t y c z n y c h . Pena f ideistycznego symbolizmu bya np. scena, w ktrej m a t k a " (matka-Ojczyzna) wr czaa Stalinowi l i s t " (losy kraju) w czasie przysigi na Placu Czerwonym. Eklektyzm Cziaurelego i jego styl y w o t y w i t y c h " przerzucajcy si bez uprzedzenia od realizmu do m o n u mentalnego symbolizmu zaciyy nad narodzinami nowego i skdind ciekawego gatunku. Uwag t w r c w skupi m i a n o w i c i e w y n i k y z nieda wnych dowiadcze reinscenizowany reporta historyczny z t r u d n y c h lat 19411945. N a r d , ktry bohatersko stawi czoo faszyzmowi i zdawi go w samym Berlinie, mia z pewnoci prawo do gloryfikacji swego wysiku. Twr c o m g a t u n k u chodzio o poczenie d o k u m e n t a l n y c h wa lorw autentyku z e m o c j o n a l n y m dziaaniem fikcji f a b u larnej. Zdjcia archiwalne miay niejedn luk, ktr reinscenizacja moga z atwoci zapeni. Chodzio t y l k o o t o , by odtwarzanie faktw nie znieksztacio ich, nie budzio wtpliwoci w ich prawdziwo. Miao to da wyszy sto pie historycznej konkretnoci ni Wielki przeom, gdzie

nazwy geograficzne i nazwiska byy zmylone, c h o atwe do rozszyfrowania. Dwa pierwsze filmy g a t u n k u , Trzeci szturm (1948) Ukraica Igora Sawczenki i Bitwa o Stalingrad (1949) Wa dimira Pitrowa, radziy sobie do sprawnie z czyhaj cymi puapkami. Naturalnie w obu wypadkach posta Sta lina jako g w n o d o w o d z c e g o bya narysowana panegirycznie. Jedno sowo zawsze s p o k o j n e g o , jakby jasnowi dzcego wodza ratowao kad sytuacj. Nie byo tu niepokoju Wielkiego przeomu: zwyciymy czy przegra my? Wszystko byo w i a d o m e z gry. C za kontrast ze schizofrenikiem Hitlerem, krelonym grub krech, grote skowymi rysami, otoczonego rojem sualcw i idiotw*. Ale sceny batalistyczne, krcone wprost na miejscach wydarze z udziaem caych dywizji, eskadr, setek czogw i najciszych dzia, nie znalazy dotd r w n y c h sobie rozmachem. Nie ogoszono nigdy kosztorysu Bitwy o Sta lingrad, ale w o l n o przypuszcza, e by to najdroszy film wiata w ogle. Strona reportaowa wzbudzaa zaufanie i zdjcia walk

Nauczycielka wiejska (Wiera Marecka)

* R e k o r d o w o niski p o z i o m o s i g n i t o w 1951 r.: 6 f i l m w p e n o m e t r a o w y c h d l a z a s p o k o j e n i a p o t r z e b 63 000 kin. W p r a k t y c e zmniejszenie p o z i o m u p r o d u k c j i okazao si n a t u r a l n i e atwiejsze o d z a p e w n i e n i a i m w y s o k i e j rangi a r t y s t y c z n e j .

* O m i e s z a n i e i p o m n i e j s z a n i e w r o g a r o d z i o pene n i e d o w i e r z a n i a pytanie: dlaczego w t a k i m razie tak t r u d n o b y o z w y c i y ?

169

odbierao si jak autentyki. Pietrowowi p o m g d o d a t k o w o fakt, e batalia stalingradzka, w ktrej stawk byy losy Europy, konstrukcj dramatyczn nie ustpowaa najkunsztowniejszym p o m y s o m pisarzy. Bya to jednak wojna widziana z dystansu, z lotu ptaka. Zblie ludzi, onierzy radzieckich czy niemieckich, prawie nie byo. Jeli poka zywano ich na chwile, to niedbale, niby c h r greckiej tra gedii. Rola marszaka Wasilewskiego, jednego z g w n y c h w s p a u t o r w zwycistwa, bya jak susznie zauway Rostisaw Jurieniew sprowadzona do wielokrotnie wy powiadanego zdania: T a k jest, towarzyszu g w n o d o w o dzcy!" Wadze kinematografii zaplanoway realizacj o k o o dziesiciu filmw f a b u l a r n o - d o k u m e n t a l n y c h " , powi 170

c o n y c h kolejno walkom na Biaorusi, pod Leningradem, Krlewcem itd., ale zrealizowano jeszcze tylko jeden Upadek Berlina (1950) w reyserii samego Cziaurelego. Wbrew t y t u o w i nie by on prost kontynuacj f i l m w Sawczenki i Pitrowa. Reyser powici strategicznym p r o b l e m o m zdobycia Berlina dziesit cz f i l m u , do k t rej d o b u d o w a olbrzymi ekspozycj, majc by syntez dziejw Zwizku Radzieckiego. Upadek Berlina mia i n d y w i d u a l n e g o bohatera. Urodzi si on w dniu w y b u c h u Rewolucji, a nazywa si Iwanow. Bohater, zagrany przez zwalistego Borisa Andriejewa, tylko w niektrych scenach okazywa si ywym czowie kiem, bo na o g wystpowa w charakterze s y m b o l u wszystkich ludzi radzieckich. Rola Stalina bya tu propor-

cjonalnie jeszcze wiksza ni w Bitwie o Stalingrad: Gieowani zagra musia nie tylko wodza, ale rwnie czowieka kierujcego przemysem stalowym i o d l e w n i c z y m ZSRR, trzymajcego nard w bojowej g o t o w o c i przeciw spo dziewanemu atakowi Niemcw, lubicego sadzi drzewka w o g r d k u i kojarzcego osobicie maestwa przodow nikw pracy. Przecinay si tu najniespodziewaniej co najmniej cztery rne style, niemoliwe do pogodzenia: may realizm w opisie perypetii y c i o w y c h Iwanowa, d o kumentalizm scen batalistycznych, patetyczny symbolizm bliski ywym obrazom z akademii i niewybredna karyka tura obozu w r o g w . W filmie przetrway g w n i e sceny masowe, zdradzajce gust Cziaurelego do malowniczoci i dekoracyjnoci. W sprzyjajcej atmosferze kultu jednostki rozwin si bujnie film biograficzny, wyprzedzajc, a niekiedy wrcz likwidujc inne gatunki. Postacie z odlegej przeszoci Rosji byy tematem bezpiecznym: podkrelay rol w y b i t nych jednostek w historii, genialnych i o p a t r z n o c i o w y c h . Niech do podawania faktw z prywatnego, zwaszcza i n t y m n e g o , ycia bohatera sza czsto niewiarygodnie daleko. Przez le pojty pietyzm, przez ch uczynienia z postaci przykadnego wzorca dla modziey, bohaterowie zamieniali si w rezonerw, wygaszajcych kilka zaapro b o w a n y c h cytat (Bieliski Kozincewa) lub ukadajcych si w pozy ze znanych p o r t r e t w {Czarodziej Glinka Ale ksandrowa). U genezy t y c h f i l m w ciya niekorzystnie sama waga c z c i g o d n e g o nazwiska, nie za przekonanie, e dana biografia zawiera szczeglnie dramatyczny adunek, wystarczajcy do stworzenia f i l m u . Std niespodziewane p o d o b i e s t w o postaci wrcz o d m i e n n y c h i nuca m o n o tonia wikszoci t y c h f i l m w , przypominajcych bez wzgldu na odtwarzan e p o k ten sam a r t y k u wstpny. Dwa bezsporne sukcesy g a t u n k u to jedynie Grigorija Roszala ycie dla nauki* i Musorgski (1948,1951). W obu w y p a d k a c h udao si zachowa rwnowag pomidzy p o w a n y m , p o p u l a r y z a t o r s k i m w y k a d e m o wielkoci u c z o n e g o i k o m p o z y t o r a a histori c h a r a k t e r w . Bez wymylania atrakcyjnych sytuacji, ale i bez fragmentary cznoci o d e r w a n y c h e p i z o d w z ycia" udao si losy obu b o h a t e r w zamkn w m o c n e k o m p o z y c y j n e klamry i stworzy samodzielne dziea sztuki. Okres ilociowego spadku produkcji zrodzi inwazj p o k r a c z n y c h t w o r w s f i l m o w a n y c h spektakli teatral n y c h . Realizowane mechanicznie, bez wyzyskania moli woci ekranu, bez stuszowania konwencji scenicznych owe p r o d u k t y zastpcze daway aosn karykatur spek taklu. J e d y n y m g o d n y m uwagi wyjtkiem by Rewizor Pitrowa. Leczenie ran zadanych wojn, o d b u d o w a p o k o j o w e g o ycia nie mogy nie z w r c i zainteresowania t w r c w

Kawaler Z o t e j G w i a z d y (Siergiej B o n d a r c z u k i A n a t o l i j C z e m o d u r o w )

O r y g i n a l n y t y t u : Akademik Iwan Pawlow.

radzieckich ku wspczesnoci. Zrozumiae byo egzalto wanie si wielkim wysikiem b u d o w n i c t w a , a przede wszystkim tematyk pracy. Mozolny trud o d b u d o w y , zgodnie z duchem epoki, przedstawiony by jednak w sposb o g r o m n i e uprosz czony, idylliczny, faktycznie umniejszajcy heroizm ludzi pracujcych czsto w najtrudniejszych w a r u n k a c h . W Donieckich grnikach u k o w a s k r y t y k o w a n e g o tak d o t k l i w i e za obrazy cikiego znoju fizycznego w drugiej czci Wielkiego ycia praca grnika p o d o b n a bya niemal do pracy laboranta, a sztolnie kopalni p r z y p o m i nay w y p u c o w a n e stacje moskiewskiego metra. Kawaler Zotej Gwiazdy Rajzmana w okresie trudnoci z gospodark roln pokazywa w z o r o w e kochozy, nad miar nowoczesnej t e c h n i k i , stoy uginajce si od jada i paradnie w y s t r o j o n y c h ludzi. Podobnie k o m e d i o w y w za oeniu Wesoy jarmark Pyrjewa by inwentarzem wszel kich dostatkw wsi kochozowej. O s t a t n i o film radziecki utraci jakby w wigor, ktry w y n i k a z bezporedniego kontaktu z rzeczywistoci pisa w 1954 r. w y b i t n y krytyk woski Luigi Chiarini. Rzeczy przestay mwi swym autentycznym jzykiem i wday si w dialog z g r y zadany". Wielk skal" ycia radzieckiego rozumiano czysto zewntrznie, jako r w n o znaczn z p o m p a t y c z n y m i dekoracjami, setkami staty stw, barwn pstrokacizn kadrw, nie za jako wielk skal charakterw ludzkich. Na charaktery, pojmowane zreszt w e d u g naiwnego, biao-czarnego, schematu, pozostawao coraz mniej miejsca, pochanianego przede wszystkim przez p r a c " , t j . obrazy p r o d u k c j i , rozumianej technologicznie.

171

Charakterystyczne, e pierwsza wersja Kawalera Zotej Gwiazdy, o d r z u c o n a przez ministra kinematografii, eks p o n o w a a przede wszystkim wtek mioci bohatera. C h o c i a uczucia bohaterw pokazano poetycznie m wio si w uzasadnieniu decyzji ministerstwa w scena riuszu zupenie nie znalazy odbicia tematy najbardziej wartociowe: nowy, socjalistyczny sposb ycia wsp czesnej wsi, realizacja wielkich planw pastwowych przez k o c h o n i k w , proces zacierania si granic midzy miastem i wsi". W nowej wersji wszystkie te tematy zos tay usunie w y d o b y t e , naturalnie kosztem m n i e j war t o c i o w e g o " portretu psychologicznego czowieka, ucze stnika o w y c h procesw. W recenzji z Lekarza wiejskiego* Gierasimowa (1952) znany pisarz Nikoaj Wirta p o d s u m o w a charakterystyczne cechy nowej tendencji, podnoszc j do rangi teorii. Owa t e o r i a b e z k o n f l i k t o w o c i " gosia, e w spoeczestwie socjalistycznym konflikty wygasaj, a ich miejsce zajmuje w a l k a d o b r e g o z lepszym", zatem sztuka opisujca to spoeczestwo nie powinna sili si na wynajdywanie konfliktw wyjtkowych i zanikajcych, lecz odtwarza odtd t y l k o s w o b o d n y nurt ycia". Faszowana idylla krzewia si bujnie na gruncie opacznie pojmowanej t y p o woci. S k o r o pokazanie biurokraty rodzio zarzut: t o nie typowe!" biurokraci bez obaw chodzili do kina, a boha ter nie majc z czym walczy jedynie p o k o n y w a t r u d noci". Okres b d w i wypacze" powanie zahamowa p r o ces rozwoju kina radzieckiego. Jednak na d u g o przed XX Zjazdem KPZR ktry rozpocz obnaanie korzeni i ujawnianie skutkw kultu Stalina, o g r o m u zbrodni i systemu totalnego strachu na n i e l u d z k i e j ziemi" roz poczli t w r c y radzieccy proces p o n o w n e g o zbliania do prawdy. Naturalnie nie m g o n przebiegaani byskawicz nie, ani bezkolizyjnie.

ZSRR ODZYSKIWANA

PRAWDA

stwierdzi z d u m i o n y m i oczyma, e ona, u w i a d o m i o n a o j e g o mierci, zbudowaa z innym n o w e szczcie. abdzi piew wielkiego Pudowkina nie by bynajmniej arcydzie e m . Skonstruowany nieporzdnie, skada jeszcze da technice f i l m w p r o d u k c y j n y c h " i czsto wysuwa na plan pierwszy nie walk bohatera o odzyskanie szczcia, t y l k o p r o b l e m y e k o n o m i c z n e lub technologiczne; wygldao, e autor boi si zostawi we trjk bohaterw trjkta. A jednak film ten co zapocztkowa. Jakby na p o d o b i e stwo powracajcego Bortnikowa, po duszej nieobec noci powraca do swej sztuki wielki reyser, by stwierdzi z d u m i o n y m i oczyma, e lekcewaenie przey p s y c h i c z n y c h prostego czowieka d o p r o w a d z i o do nadmiernego uproszczenia, c y n i c z n e g o zakamania obrazu ycia ra dzieckiego. Jeszcze wicej n o w y c h t o n w zawar Josif Chejfic w turbinach, pniejszych o rok. Ta saga rodu leningradzkich r o b o t n i k w stoczniowych wywieraa wraenie nie sum pokazanych faktw, ale dopuszczeniem do gosu ywego i autentycznego obrazu ycia w radzieckim mie cie. Autentyzm d o t y c z y tutaj w i z e r u n k w psychologicz nych postaci, ktrych wzajemne stosunki, pozostajc ty p o w y m i dla swego spoeczestwa, staway si zrozumiae i wzruszajce dla widzw caego wiata. S p o j o n o tu w sposb przekonywajcy sfer ycia prywatnego i p u b l i cznego. Film zaczyna si t y m , e bohater, gowa r o d u , d w u d z i e s t o m a d w i e m a salwami z d u b e l t w k i obwieszcza wiatu, i jeszcze jeden u r b i n zeszed z p o c h y l n i " , a p o t e m , popijajc na cze pierwszego wnuka, wygasza u l u bione zdanie, e klasa robotnicza to baza ludzkoci, ktra bez szumu i haasu t ludzko ywi i ubiera. Ale r w n o czenie popenia przy t y m bd gramatyczny i zabija sia dajc na szyi m u c h . Ten bd i ta m u c h a , cechy stylu uprzednio zarzuconego, byy wyrazem przekonania, e to nie temat sam w sobie bywa d o n i o s y " i znaczcy", t y l k o stopie przedstawienia prawdy ludzkiej w postaciach i sytuacjach. w stopie prawdy okaza si rwnie wysoki w takich filmach o wspczesnych c h o p a c h i r o b o t n i k a c h , jak Obcy ludzie Michaia Szwejcera i Wiosna na ulicy Zarzecznej Marlena Chucyjewa i Feliksa Mironera. wiadomo ta przenikaa powoli i do w y t w r n i p r o w i n c j o n a l n y c h w innych republikach ZSRR*, zwaszcza gruziskiej, gdzie dwaj absolwenci wyszej szkoy f i l m o wej (WGIK) Tengiz Abuadze i Rezo Czcheidze nakreli mieli wzruszajcy obraz przedrewolucyjnej wsi w Osioku Magdany (1956), o ktrym poniej. Rozbrat z p o m p a t y c z n y m namaszczeniem pozwoli reaktywowa gatunek komediowy. Dygnitarz na tratwie

Jednym z pierwszych s y m p t o m w odchodzenia od kanonw obowizujcych za Stalina byo Odzyskane szczcie** (1953) Wsiewooda Pudowkina. Ju sama eks pozycja filmu bya szokujca, sprzeczna z panujc prak tyk cinania zbyt ostrych kantw. Odzyskawszy pami po frontowej kontuzji, powraca do swej wsi bohater, by

* Pewn s k r o m n o c i d e k o r a c j i , uwaniejsz analiz p s y c h o l o g i c z n p o s t a c i i mniejsz domieszk d y d a k t y k i Lekarz wiejski raczej o d b i j a od omawianych powyej filmw. ** O r y g i n a l n y t y t u : Powrt Wasyla Bortnikowa.

' Dla w y t w r n i w m n i e j s z y c h r e p u b l i k a c h p o l i t y k a m a o k a r t i n j a " , i l o c i o w e g o o g r a n i c z e n i a p r o d u k c j i , bya katastrof w jeszcze w i k s z y m s t o p n i u ni d l a M o s k w y i L e n i n g r a d u . Przez d u g i c h 8 lat 19471954 n a k r c o n o na B i a o r u s i w s z y s t k i e g o 2 f i l m y f a b u l a r n e , w A r m e n i i i na Litwie po j e d n y m , a w A z e r b e j d a n i e ani j e d n e g o .

172

Trzpiotka (Ludmia Celikowska i Wadimir Drunikow)

Michaia Kaatozowa zabawna satyra na zarozumiaego architekta, ktremu koledzy ka spdza wakacje w krt kich majtkach na p r y m i t y w n e j tratwie nie sza moe nadmiernie daleko w krytyce urzdniczego waniactwa, ale szczerze ubawia publiczno i krytyk. Grand Prix dla tego f i l m u na festiwalu w Karlovych Varach (1954) przy p o m n i a o , e rozmieszanie widza inteligentnymi gagami jest j e d n y m z d o n i o s y c h zada spoecznych kinematogra fii i e nie jest to wcale zadanie atwe. Przejcie kinematografii do nowego etapu zaintereso wania czowiekiem zostao uatwione rwnie dziki adap t a c j o m klasyki. C z e c h o w o w s k a Trzpiotka (1955), drobna nowelka, kryjca mao zewntrznych wspaniaoci, posu ya S a m s o n o w i S a m s o n o w o w i za t w o r z y w o do f i l m u sub telnego, o wyjtkowo doskonaej kompozycji*. Nie fabua mieszczaskiego, XIX-wiecznego trjkta przesdzia o sukcesie, ale staranna ewokacja epoki z jej muzykujcymi herbatkami, fantazyjnym beretem m o d n e g o malarza, ma h o n i o w y m i halabardnikami maeskiego oa. Niespiesz ny monta, rzewnie p o w o l n a narracja, nawet maniera Czec h o w o w s k i e g o teatru M C h A T , ktra kae a k t o r o w i kade s o w o wyprzedza gestem wszystko to zabrzmiao sty-

Iowo, byo na swj sposb uroczo spowiae i pachnce lawend. Wane byo odnalezienie f i l m o w e g o dramatyzmu w losach czowieka mylcego, wtpicego, przeywaj cego rozterki, a nie t y l k o dziaajcego. Gwn rol graa nie suma czyich w i e k o p o m n y c h czynw, t y l k o nie zisz czona koncepcja szczcia. To, co w kinematografii f r a n cuskiej byoby dzieem do t r a d y c y j n y m , czsto spotyka n y m w ZSRR zabrzmiao rewelacyjnie, otwierajc drogi zamknite dotd d o g m a t y c z n y m i szlabanami. Starsze pokolenie f i l m o w c w w odnajdywaniu d u c h o wej peni czowieka o d w o a o si do Szekspira. Siergiej J u t k i e w i c z od dawna m a r z y o swoim Otellu. Wczeniejsza adaptacja Orsona Wellesa nadmiernie, jego zdaniem, akcentowaa patologiczny motyw zazdroci. Jutkiewicz wpisa dramat czarnego wodza w monumentaln prostot renesansowych dekoracji i p o g o d n e pejzae K r y m u . Jego Otello (1955) by inny. By synem woskiego Odrodzenia, ktremu podo ludzka zmcia optymistyczne prze wiadczenie o wewntrznej harmonii wiata. Dziki temu Siergiej Bondarczuk m g zagra tytuow rol daleko wszechstronniej ni t y l k o jako wielkiego zazdronika. Dekoracyjno ta skojarzya si jednak t w r c y ze styliza cj gestu aktorskiego i patosem dialogw, co w sumie raczej osabio w y m o w n o w e g o odczytania Szekspira. Oznaki pierwszej o d n o w y f i l m u radzieckiego niemal rwnoczenie nadej miay i z innej strony. W cigu czte rech lat liczba realizowanych filmw wzrosa jedenacie razy, z 6 do 65. Musiao o t w o r z y si miejsce dla d e b i u t a n tw, dla m o d y c h . Ale to ju naley do rozdziau na stpnego.

POLSKA DALEKIE DYMY Z KREMATORYJNEGO KOMINA

We wszystkich pastwach d e m o k r a c j i l u d o w e j " prze p r o w a d z o n o w latach 19451948 nacjonalizacj prze mysu f i l m o w e g o . Po raz pierwszy s t w o r z o n o ustabilizo wane warunki rozwoju dla t y c h sabych e k o n o m i c z n i e kinematografii. Rwnoczenie u w o l n i o n o film od zmory k o m e r c y j n o c i . Artysta zyska przynajmniej w teorii mono wpywania sw twrczoci na procesy przeo braajce jego kraj. Wszystkie polskie w y t w r n i e legy w gruzach, kadra d o w i a d c z o n y c h realizatorw bya wicej ni skpa. J e d nake los narodu, ktry dozna wszelkich o k r o p n o c i zgo t o w a n y c h wiatu przez hitleryzm, skania do gorczko w e g o tworzenia. Usterki warsztatowe czy wrcz technicz ne pierwszych f i l m w polskich o k u p i o n e byy z nawizk akcentami dokumentalnej prawdy. Przejmujce wiadec-

' Film by szczeglnie s u g e s t y w n y m p r z y k a d e m m o n t a u r e f r e n o w e g o , p o s u g u j c e g o si m o t y w e m p o w r a c a j c y m dla ujcia fabuy w silniejsze wizada. T r z y razy p o w t a r z a a si i d e n t y c z n a n i e m a l scena, w ktrej b o h a t e r zaprasza g o c i o n y , by przeszli do s t o u . Ale za p i e r w s z y m razem c z y n i to z o b o j t n m e l a n c h o l i , za d r u g i m razem n i e m i a o i z z a e n o w a n i e m , wreszcie, na k r t k o przed k o c o w katastrof, z t u m i o n rozpacz. Refren p o d k r e l a e w o l u c j p o s t a c i , najlepiej w i d o c z n poprzez zwodnicze i pozorne podobiestwo sytuacji.

173

Ostatni etap

t w o e p o k i piecw" w z m o c n i o n e zostao wykorzystaniem autentycznej scenerii. Ju sam opis w o j n y widzianej p o l skimi oczyma wystarcza, by skupi uwag widza, bez nadmiernych domieszek fabularnej f i k c j i . P r o d u k c j fabularn rozpoczto Zakazanymi piosen kami (1947) Leonarda Buczkowskiego, naprdce podnie sionymi do rangi filmu penometraowego. Rozbudowano mianowicie scenariusz f i l m u , ktrego zadaniem miaa by pierwotnie rejestracja piosenek o k u p a c y j n y c h , wymierzo nych przeciw najedcy. Poszerzenie ram scenariusza nastpio logicznie przez dodanie piosenkom scenerii, w ktrej si one spontanicznie rodziy: scenerii walki z na jedc, podejmowanej przez wszystkie warstwy narodu. Zaraz jednak potem f i l m o w c o m jakby si wydao, e wal czcy nard jest pewnego rodzaju t r u i z m e m i uwaga ich skupia si gwnie na bezprzykadnej martyrologii Polski lat 19391945. Pierwszym dojrzaym filmem, ktry rwnoczenie sta si pierwsz jaskk polskiej kultury w kilkudziesiciu krajach wiata, by Ostatni etap (1948) Wandy J a k u b o w skiej. Hod pamici m i l i o n w z a m o r d o w a n y c h w owi c i m s k i m k o m b i n a c i e m i e r c i " skada jedna z ofiar tego o b o z u . Jeszcze jako winiarka w pasiaku obiecywaa sobie Jakubowska, by, jeli przeyje, pierwszym dzieem da wiadectwo zbrodni, ktrej o g r o m nie mieci si w ludzkiej wyobrani. Reyserka nie przyja p u n k t u widzenia skdind zrozumiaego kogo zaraonego 174

lagrem", ktry przesta si czemukolwiek dziwi. Nie daa si rwnie namwi na skatalogowanie wszystkich rodza j w zadawanej przez h i t l e r o w c w mierci ani na uycie p r z y g o t o w a n y c h ju makiet wyndzniaych trupw. Wyzy skawszy sceneri nie koczcych si barakw, zasiekw z naelektryzowanego d r u t u kolczastego i dalekich d y m w z krematoryjnego komina, rozwizaa swe zadanie niemal kameralnie. Na tle mierci milionw t y m potniej dziaa m o r d na j e d n y m n o w o r o d k u czy absurd lagrowej orkiestry walczykiem akompaniujcej selekcji d o gazu". Przejmu jce sw zwyczajnoci byy te konferencje inwestycyjne kierownictwa obozu, wypenione rzeczow trosk o naj sprawniejsz technologi spalania p o m o r d o w a n y c h . Innym przykadem trafnego wyzyskania niezwykej scenerii byo Miasto nieujarzmione Jerzego Zarzyckiego, elegia na mier stolicy, poparta przeraajcymi w swych rozmiarach obrazami zniszczenia Warszawy. Niestety, w y m o w a filmu o m i l i o n o w y m miecie, w ktrym przez par miesicy nie byo ani j e d n e g o mieszkaca*, zostaa osa biona przez pniejsze przerbki. W ich w y n i k u w y l u d niona przez okupanta stolica zaludnia si nagle powsta cami i spadochroniarzami radzieckimi (premiera w ostatecznej postaci nastpia dopiero w 1950 r.). Trzeci film o martyrologii Polski, Ulic Graniczn (1948), zrealizowa Aleksander Ford**, powicajc go zagadzie warszawskiego getta. W przeciwiestwie do poprzednich ten f i l m nie by ju opisem, lecz rekonstruk cj. Prawda, musia ni by, bowiem po zdawieniu rozpa c z l i w e g o o p o r u getta N i e m c y zrwnali je z ziemi, tak e sceny walk trzeba byo rozegra w dekoracjach lub prze nie do kanaw. Ale rwnoczenie d o c h o d z i a tu do gosu t y p o w o ekspresjonistyczna nieufno do rzeczywi stoci, denie do wzmacniania jej w y m o w y pewn styli zacj w postaci efektownego owietlenia, wyszukanej k o m p o z y c j i lub niezwykego rekwizytu. wietnie zagrana przez Wadysawa G o d i k a rola starego y d o w s k i e g o krawca, p r o g r a m o w o nie sprzeciwiajcego si zu, p o d krelaa elementy fatalistyczne. Z okresu 194850 warto przypomnie ponadto Skarb Leonarda Buczkowskiego, komediowe przygody modej pary szukajcej kta w zrujnowanej Warszawie. K o c o w e perypetie p o g o n i za skarbem u k r y t y m w ruinach nie odbiegay od utartych szablonw. Liczyo si natomiast wszystko t o , co byo fotografi umiechu n a j p i k n i e j szego z u r o j o n y c h miast": lokator sypiajcy w wannie, kolejka do azienki w d o l u d n i o n y m " mieszkaniu, imitator dwikw mieszkajcy w szafie, student wkuwajcy w

* T y t u p i e r w o t n e j wersji: Robinson warszawski, scenariusz napisali Jerzy A n d r z e j e w s k i i Czesaw Miosz. ** M i a n o w a n y d y r e k t o r e m p r z e d s i b i o r s t w a p a s t w o w e g o Film Polski zaj na wiele lat k l u c z o w p o z y c j i d e o l o g a t w r c z o c i f i l m o w e j i zasyn decyzjami d o g m a t y c z n o - c e n z o r s k i m i .

Skarb (w r o d k u Alina J a n o w s k a i A d o l f Dymsza)

nausznikach wrd p o t w o r n e g o rozgardiaszu i wreszcie ci nowoecy, ktrzy znalazszy c i c h e gniazdko" przeko nuj si z przeraeniem, e maj mieszka w jednym pokoju z d w o m a starszymi kawalerami. Ten naturalny proces rozwoju, oparty na s w o b o d n y m wyborze tematw i f o r m y przez czujcych sw o d p o w i e dzialno t w r c w , da od razu znaczny odsetek dzie w y b i t n y c h , z zainteresowaniem przyjtych przez widza krajowego i zagranicznego. Sukces by do niespodzie wany: przecie do 1939 r. film polski w l k si w ogonie sztuk, powszechnie pogardzany. Rozwj ten zosta jednak zakcony w o k r e s i e bdw i wypacze" p r o k l a m o w a n i e m na Zjedzie w Wile jesieni 1949 r. r e a l i z m u socjalistycznego" jako jedynej metody twrczej. Oficjalnym zapewnieniom, e nie skrpuje on t w r c w ani w wyborze tematw, ani r o d k w f o r m a l n y c h , towarzyszya praktyka akurat odwrotna. Wyobrania arty sty zostaa ujta w paragrafy, tematy dozwolone zostay p o n u m e r o w a n e , rodki wyrazu podzielone na dopuszczal ne i nie, obowizywao d o k a d n e przestrzeganie proporcji pozytywnego do negatywnego. C z y moe odegra p y t a a u t o r j e d n e g o z a r t y k u w , wyznaczajcych podwczas lini rozwoju sztuki pozy tywn rol w sensie s p o e c z n y m i artystycznym utwr, w k t r y m postaciom spoecznie szkodliwym nie zostanie przeciwstawiona posta pozytywna, twrcza, rosnca w walce i pracy? Czy zgodna jest z zaoeniami prawdy arty175

stycznej rozdwojona psychicznie sylwetka na pograniczu bohatera pozytywnego i negatywnego, zwaszcza gdy jest to gwna posta utworu?" Oczywicie odpowied bya w obu wypadkach przeczca. Niewtpliwie uzasadniona bya akcja, majca zbliy t w r c do nowego ycia, zainteresowa go najczciej przedstawiciela cienkiej warstwy intelektualistw y ciem caego narodu, wysikiem o d b u d o w y z gruzw. Obrane metody okazay si jednak najdalsze od s k u tecznoci. G w n y m postulatem realizmu socjalistycznego" miao by p r a w d z i w e , historycznie konkretne przedsta wienie rzeczywistoci w jej rozwoju r e w o l u c y j n y m , umie jtno dostrzegania w zalkach i kiekach nowego t y c h elementw, do ktrych naley przyszo". To o g l n i k o w e stwierdzenie pozostawiao o g r o m n y margines dla zmien nej interpretacji administracyjnej, bardzo trudnej do prze widzenia z gry. Tak np. cytowane sformuowanie zdawao si pasowa jak ula do neorealizmu woskiego: Rzymu, miasta otwartego, Tragicznego pocigu czy Zodziei rowe rw. Ale cytowany tu autor, minister, pisa w o w y m czasie (1950): N e o r e a l i z m goszony we Woszech... nie ma nic w s p l n e g o z jakkolwiek naukow analiz prawd ycia; jest to stosowanie co zreszt obserwowalimy ju w sztuce faszystowskiej metody naturalistycznej do p r o pagowania kamliwych, bezczelnych tez". Proces narzu cania realizmu socjalistycznego" r o d o w i s k o m artysty cznym przebiega podobnie (cho z maymi odchyleniami) we wszystkich krajach demokracji ludowej. W takiej atmosferze rozwijaa si kinematografia sche matyczna, lakiernicza i dworska, bd to w monumentalnej odmianie polskiego cziaurelizmu (onierz zwycistwa Wandy Jakubowskiej), bd w formie p r a w i d o w y c h i s u s z n y c h " filmw p r o d u k c y j n y c h (Niedaleko Warszawy Marii Kaniewskiej). Nawet jednak w t y c h najeonych przeciwnociami latach znaleli si t w r c y umiejcy w ramy rzdowego zamwienia wpisa o k r u c h y prawdy i pikna. Tak byo np. z Pierwszymi dniami Jana Rybkowskiego, nieco naiwnym p r o d u k c y j n i a k i e m " , w ktrym jednak Jan Ciecierski stwo rzy wietn sylwetk starego robotnika, przesiknitego pojciami z czasw przedwojennych. Zwracajc si ku r d o m tradycji artystycznych XIX w. Modo Chopina Forda (1952) daa romantyczn wizj epoki, przepojon niemierteln muzyk w wykonaniu Haliny Czerny-Stefaskiej. Cho konstrukcja materiau pozostawiaa niejedno do yczenia, temperament plasty czny reysera znalaz ujcie w wielu scenach penych ycia i r u c h u , a take malarskiej fantazji, o ktr tak rzadko zabiegali t w r c y licznych i nudnych biografii f i l m o w y c h tego czasu. Nastpnie Pitka z ulicy Barskiej (1954) Forda rwnolegle do De Siki, Bunuela i Cayatte'a podejmowaa p r o b l e m , ktry stawa niekiedy na drodze o g l n o n a r o d o wemu wysikowi o d b u d o w y . Nieudolnie narzucona bya

M o d o C h o p i n a (Czesaw W o e j k o i A l e k s a n d r a lska) Celuloza

teza, e inspiratorem przestpczoci jest wywiad imperia listyczny, w zakoczeniu za zbyt niecierpliwie akcento wao si uzdrawiajcy w p y w pracy. Ale sprawno narra c j i , zmys kontrastu w operowaniu radykalnymi przesko kami, wreszcie pewna rka przy stylizowaniu owietleniem i ustawieniami kamery b r a w u r o w y c h kulminacji, o k u p o way naiwno scenariusza. Najradoniejsz jednak niespodziank byy narodziny s a m o r o d n e g o talentu Jerzego Kawalerowicza. W s w y m pierwszym samodzielnym filmie zoonym z d w c h czci, Celuloza i Pod gwiazd frygijsk (1954), okazasi reyser tgim realist, pod w p y w e m Wochw przeciwstawiaj c y m si grupie reyserw nieprawdziwie retuszujcych ycie. Perypetie m o d e g o proletariusza w przedwojennej Polsce, w o d z o n e g o na pokuszenie przez kapitalizm, day Kawalerowiczowi sposobno do dokonania przekroju wielu malowniczych rodowisk, takich jak zacofana wie, fabryka papieru, warsztat rzemielniczy, przestpcze p o d ziemie, wojsko, urzd. Ten przedwojenny wiat nie istnia, trzeba go byo rekonstruowa. Z r o b i o n o to z wiksz t r o sk o realistyczn precyzj wszystkich szczegw ni bogat dekoracyjno ta. W drugiej czci bohater aktywnie wstpowa do akcji, obierajc drog walki politycznej, zakochany w dziewczy nie bardziej od siebie wyksztaconej. Zwarta dramatycznie druga cz skoncentrowana bya na rysunku postaw ludzkich. Kondensujc akcj wycznie niemal do scen k u l m i n a c y j n y c h , oszczdzone metry tamy przeznacza reyser na zblienia psychologiczne. Mwiy one o m i n i o nej epoce nie mniej ni trafnie dobrane rekwizyty. T e n d e n cja prawdziwego realizmu zyskiwaa solidn baz.

CZECHOSOWACJA CESARSKI SOWIK I CESARSKI PIEKARZ

Gdy polskie ateliers, popiesznie zaimprowizowane w odzi, wystarczay pocztkowo do nakrcania 34 f i l m w rocznie, to praskie miasteczko f i l m o w e Barrandov byo najwikszym i nie t k n i t y m wojn c e n t r u m p r o d u k c y j n y m w caej Europie. Liczba f i l m w wytwarzanych tutaj w adnym niemal roku nie spada poniej 15, bya wic k i l kakrotnie wysza ni w Polsce. Przy wikszej p r o d u k c j i mniej drastycznie dawa tu zna o sobie postulat, by kady film pokazywa wszystkie

aspekty opisywanej rzeczywistoci, i to jeszcze w ustalo nych z g r y proporcjach. Niemal bez przerwy realizowano tu komedie, filmy sensacyjne i kryminalne, jako jedyne wwczas w obozie socjalistycznym. Tote dominacja epiki politycznej o zabarwieniu p r o p a g a n d o w y m bya nieco mniej widoczna. Za to zerwanie z d o g m a t y z m e m estety cznym nastpio pniej, w latach 1957 i 1963, wic nie bdzie ju przedmiotem niniejszego rozdziau. Okres powojenny, trwajcy do 1949 r., przynis zatem sporo filmw, ktre nie bdc arcydzieami wiadczyy o rnorodnoci zainteresowa ich autorw. W dziedzinie komedii np. jedynie Czesi potrafili ju w 1947 r. da h u m o rystyczn wizj w o j n y {Nikt nic nie wie Josefa Macha), gdy w innych kinematografiach (take zachodnich) bya ona przedmiotem nieustannej celebry. Starzy majstrowie realizowali starannie komedie w naj lepszym stylu przedwojennych fars mieszczaskich (Ostat ni Mohikanin Vladimira Slavinskiego), a rwnoczenie ich koledzy inteligentnie owe mieszczaskie konwencje wy miewali (Przybrana crka Martina Fria). Twrczo Capka dostarczya materiau do d o b r e g o filmu sensacyjno-fantastycznego Krakatit Otokara Vavry, w k t r y m demoniczny rodek zniszczenia przybra s k o n kretyzowan o par lat wczeniej form hiroszimskiego grzyba. Powstao kilka d o b r y c h , subtelnie w y c i e n i o w a n y c h d r a m a t w p s y c h o l o g i c z n y c h : Przeczucie Vavry, historia rozczarowa wieku dojrzewania; Tchrz Boivoja Zema na, wnikliwa analiza przypadku urzdnika pocztowego, po c h o p n i e odsdzonego od czci i wiary; Sumienie Jiri Krejika, gdzie interesujco d y s k u t o w a n o problemy winy i odpowiedzialnoci za wypadek d r o g o w y . A p o l o g e c i dwor skiej sztuki schematycznej mogli w par lat pniej napa da na te f i l m y argumentem, e ich akcja moga si toczy wszdzie, a pokazana tam Czechosowacja lat p o w o j e n nych do zudzenia przypominaa przedwojenn*. Bogate tradycje teatrw lalkowych i wymienity e k w i punek umoliwiay zdumiewajcy rozkwit f i l m u kukieko w e g o i rysunkowego. W Pradze i Gottwaldovie (w d a w n y c h pracowniach filmu reklamowego k r l a b u t w " Baty) p o wstay pene wdziku i d o w c i p u krtkie filmy animowane: Podarek, Jak kominiarczyk wywid SS w pole, Pie pre rii, Balon i mio, Anielski strj, Bunt zabawek, Natchnie nie", podpisane: Jiri Trnka, Kare Zeman, Hermina Tyrlova, Eduard H o f m a n , Jiri Brdeka. Pozycje te weszy do historii f i l m u animowanego i na d u g o postawiy twrczo czesk w tej dziedzinie na pierwszym miejscu w wiecie.

Przeczucie (Nataa Taska)

* Ten ostatni byt jedyn bodaj w k i n e m a t o g r a f i i p r b oyw ien ia kukie ek ze szka: p i e r r o t a i c o l o m b i n y , n a r o d z o n y c h z r o z p r y s k u k r o p l i deszczu. ** O s t a t n i z w y m i e n i o n y c h f i l m w , w y w i e t l a n y ju po p r o k l a m o w a n i u realizmu socjalistycznego", otrzyma od dystrybutorw asekuracyjny epi tet d r a m a t ludzi w c z o r a j s z y c h " (!).

U k o r o n o w a n i e m tych dowiadcze by penometraowy kukiekowy Cesarski sowik (1949) Trnki wg Andersena. Osignity w pierwszych latach poziom filmu animowa nego zagwarantowa mu przetrwanie w latach, kiedy do maych form intymnej plastyki filmowej nie przywizy wano wielkiego znaczenia. Ale oczywicie rozwija si w fabule take nurt realisty czny, majcy oparcie w tradycjach p r z e d w o j e n n y c h , a nawet w twrczoci okresu wojennego. Siga on w rnej f o r m i e do przemian ustrojowych i spoecznych Czechoso wacji. Na czele tego nurtu postawi wypada Syren (1947) KarelaStekly'ego (ktry nigdy potem nie zdoa powtrzy s w e g o sukcesu), f i l m o pierwszym strajku w Czechach, pokazujcy proletariat dopiero na pierwszych szczeblach drabiny klasowego uwiadomienia. Starcie d w c h si byo tu prymitywnie ywioowe. Jak rzeka wlewa si tum bied n y c h wandali do biedermeierowskich salonw fabrykanta, rozbija fortepiany, dar puchowe kodry, dyszc dz d w c h minut o d w e t u , tragicznie pewien swej natychmia-

177

stowej klski. Takie ujcie p r o b l e m u byo bardziej drama tyczne od uprawianej pniej tematyki strajkowej z lat 190039, gdzie miejsce y w i o o w e g o starcia zajmowaa s k o m p l i k o w a n a taktyka walki politycznej, rekonstruowana z oportunistycznymi p o p r a w k a m i , w d u c h u biecych potrzeb ustroju. Vavra w Niemej barykadzie da nie t y l k o opis batalisty czny powstania praskiego w 1945 r. (chyba przesadzony pirotechnicznie), ale rwnie analiz zachowania si r nych warstw spoecznych w obliczu nadchodzcego wy zwolenia. Natomiast Vladimir Borsky Janem Rohaczem z Dube zapocztkowa cykl p o m p a t y c z n y c h rekonstrukcji historycznych. Od 1949 r. d o g m a t y z m estetyczny skrpowa rce t w r c o m oddalajcym si od ustalonych kanonw, zwa szcza w tematyce spoecznej. O ile Spy Jiri Weissa i Vaclava Gajera niele uzasadniony psychologicznie obraz socjalistycznych przeobrae przyjte byy wicej ni przychylnie, bo jako model f i l m u n o w e g o t y p u , o tyle nastpny film Gajera Pan Habetin odchodzi (1949) spotka si z krytyk za t o , e s k o n c e n t r o w a akcj w o k realisty cznie scharakteryzowanej postaci negatywnego bohatera, kapitalisty. Surowo osdzona zostaa Daleka droga (Ghet to Terezin) Alfreda Radoka*, ekspresjonistyczna wyciecz ka do krainy ponie i cierpienia, ktrej eksperymenty f o r m a l n e (nie zawsze najszczliwsze) zostay potpione z nieuzasadnion gwatownoci. W penej zgodzie z zaleceniami t e o r e t y k w nowego stylu zrealizowa Jiri Weiss fi Im o pocztkach ruchu robot niczego, Przyjd nowi bojownicy, oparty na pamitnikach wczesnego prezydenta republiki A n t o n i n a Z a p o t o c k i e g o , gdzie fakty historii przeplatay si jeszcze z autenty c z n y m i losami bohaterw (wspartymi znakomit kreacj Frantika Smolika). W nastpnych filmach c y k l u , np. w haaliwie reklamowanej Annie proletariuszce S t e k l y e g o , perypetie f i k c y j n y c h postaci byyju t y l k o ilustracj okre lonych tez historycznych. Cz t w r c w szukaa ucieczki w temacie historycz n y m , zachcana rozlegymi moliwociami p r o d u k c y j n y m i Barrandova. Niezalenie od epoki i kroju kostiumw o b o wizywa tu jednak take szablon, zapocztkowany Prag roku 1848 Vaclava Krki: monumentalny pompieryzm, uwaajcy za niegodne pochylanie si nad losami poje d y n c z e g o czowieka i t y l k o w pocie czoa objaniajcy histori". Osabiao to czstkowe sukcesy, np. pen roz m a c h u reyseri wielu scen masowych w trylogii husyckiej Vavry. Nieco wicej kina i ycia, a nieco mniej poucze zawie ray do liczne filmy sensacyjne, w r d ktrych trafiay

Cesarski s o w i k Cesarski piekarz

T w r c y w 1958 r. g t o n e g o w i d o w i s k a f i l m o w o - e s t r a d o w e g o Laterna magica.

178

si wcale przekonywajce refleksy czasu z i m n e j wojny", jak Akcja B Macha o walkach z partyzantami ukraiskimi i Porwanie, debiut gonej p o t e m spki reyserskiej Kadara i Kosa, oparty na autentycznym fakcie uprowadzenia samolotu czeskiego do RFN. W dziedzinie komedii, obok naiwnie tendencyjnej, ale miejscami szczerze miesznej Awantury na wsi (spdziel czej) Macha, prawdziw rewelacj okazasi Cesarski pie karz (1951) dowiadczonego majstra Fria, gdzie stara legenda o Golemie, wielokrotnie ekranizowana w tonacji makabrycznej, staa si wyborn satyr o wspczesnych aluzjach p o l i t y c z n y c h , a Jan Werich w podwjnej roli cesa rza i piekarza zabysn komizmem typu cichapk". Warto w s p o m n i e jeszcze o d w c h udanych prbach kina poetyckiego, Ksiycu nad rzek i Srebrnym wietrze Krki wg powieci Fraa ramka, gdzie role g w n e p o wierzono nostalgii w s p o m n i e , alowi za utracon m o d o ci.

WGRY CZARDASZ I PRZEDWYBORCZE PLAKATY

Na Wgrzech nacjonalizacja kinematografii nastpia d o p i e r o w 1948 r., przez pierwsze lata p r o d u k c j a rozwijaa si niemal na warunkach p r z e d w o j e n n y c h . Z tego wstp nego okresu w y r n i si t y l k o jeden, g w a t o w n y , o k r u t n y i obwiniajcy film Gdzie w Europie (1947) Gzy Radvnyi'ego, ktrego scenarzyst by jeden z wielkich teorety kw sztuki filmowej Bla Balazs. Wstrzsajcy by pocz tek: banda zgodniaych sierot w o j e n n y c h przemierzaa z r u j n o w a n y kraj (niezbyt dokadnie umiejscowiony geo graficznie), krada, rabowaa, popeniaa wrcz morder stwo. Tragizm jej sytuacji moralnej ilustrowaa scena rze czowego, c h c i a o b y si rzec, f a c h o w e g o zdejmowania butw z ng wisielca. W z r u j n o w a n y m z a m k u banda tra fiaa na starego artyst rozumiejcego odpowiedzialno d o r o s y c h za losy pokolenia i wjta despot grocego represjami. Pocztkowy brutalny realizm (ze wstawkami ekspresjonistycznymi) zmienia si pod koniec w szla chetny symbolizm, mniej jednak przekonywajcy. Upastwowienie f i l m u w z m o g o udzia elementu spo ecznego, pocztkowo jeszcze bez s u r o w y c h rygorw sty listycznych. Ciekaw prb z tego okresu okazasi Gsiarek Matyi Klmana Ndasdy'ego, sowizdrzalska bajka o trzech aniach, jakie wesoy gsiarek obieca spuci o k r u t n e m u feudaowi. W innej tonacji, i n t y m n e j , kameral nej, rozwiza Frigyes Ban c h o p s k i dramat sprzed w o j n y Pidziemi (1949). Zaczyna si on t r a d y c y j n y m i rekwizy tami budapeszteskich operetek: czardaszem, cygask

Gdzie w E u r o p i e

Pid ziemi ( A d a m Szirtes i Agi Meszaros)

179

kapel, hucznym weselem. Ale wprost z wesela uboga panna m o d a porywana bya przez takiego samego jak ona biedaka i zaczynaa si dramatyczna walka m o d y c h z ndz i uciskiem. W d r o b n y c h realiach i poezji miosnej leaa istotna warto tej spoecznej epopei. Lata r e a l i z m u socjalistycznego" przyniosy obnienie lotw. Zrealizowany w 1951 r. dalszy cig epopei bohate rw Pidzi ziemi Wyzwolona ziemia, wykaza wszystkie wady sztuki zakamanej, uciekajcej od prawdziwych k o n f l i k t w w stron rzeczywistoci zmylonej rodem z przed w y b o r c z y c h plakatw. Nastpi cay cykl n u d n y c h rekon strukcji historycznych oraz bezkrwistych f i l m w produk c y j n y c h . Z t y c h ostatnich wyrni mona co najwyej Znak ycia (1954) Z o l t n a Fbriego, pniejszego przy w d c y n o w e g o kina wgierskiego, f i l m o katastrofie g r n i czej, z ostrymi spiciami d r a m a t y c z n y m i i niebanaln postaci kierujcego akcj ratunkow ministra. Za pierwsze jaskki odrodzenia oczywicie poza najdokadniej o b s t a w i o n y m " tematem wspczesnym uzna byo mona wzruszajc Wiosn budapesztesk (1955) Feliksa Mariassyego, pen melancholijnego na stroju elegi o mierci ydowskiej dziewczyny, i Liliomfi Kroly Makka, zabawn, pen werwy komedi o aktorze zakochanym w prowincjonalnej piknoci. T r u d n o wreszcie, c h o b y w d w c h sowach, nie wspo mnie o d o r o b k u wielkiego fotografika i dokumentalisty lstvana H o m o k i Nagy, j e d n e g o z najwikszych na wiecie a u t o r y t e t w w dziedzinie filmu przyrodniczego, f i l m o w c a wielkiej cierpliwoci i pokory.

na front, mae studium socjologiczne i polityczne. A scena bitewna, kiedy uciekajcy esesmani wypdzaj R u m u n w z ich ciarwek, starczaa za cay w y w d historiozoficzny. Niestety, ta obiecujca prba pozostaa przez wiele lat bez kontynuacji. Kinematografia bugarska, jakkolwiek nie zdobya si do 1950 r. na adne dzieo znaczce, istniaa nieco dawniej i p r o d u k o w a a wicej ni rumuska. Jeszcze przed wojn f i l m o w c y bugarscy toczyli boje z cenzur, a w czasie w o j n y , wewntrz jedynej organizacji f i l m o w e j , majcej p r o d u k o w a filmy prohitlerowskie, utworzyli lewicowy ruch o p o r u , zacztek przyszych ram nowej kinemato grafii. Zaraz po upastwowieniu kinematografii w 1950 r. o b o k paru f i l m w powiconych walce wyzwoleczej z t u r e c k i m zaborc, pojawi si interesujcy Alarm Zacharego andowa, stanowicy obrachunek z wojenn prze szoci. Powody o b r a c h u n k u byy te same, co w Polsce czy Jugosawii, ale sytuacja Bugarii bya odmienna. Tam f r o n t walki z faszyzmem by f r o n t e m wewntrznym. Alarm kreli obraz rodziny, rozdartej przez wanie polityczne. Prawda psychologicznego szczegu prowadzia a n d o wa ku realizmowi, np. w do o b i e k t y w n y m rysunku w r o gw, co podwczas byo istnym ewenementem. Niestety, zamiast k o n t y n u o w a poznawanie prawd autentycznych, film bugarski na d o b r y c h par lat popad w niewol b u d u -

Alarm

KRAJE BAKASKIE START OD ZERA

Ssiednia Rumunia nie miaa adnych tradycji f i l m o w y c h , jej wybitni t w r c y w okresie midzywojennym (Lupu Pick, Jean Negulesco) musieli szuka miejsca zagranic, a liczba f i l m w zrealizowanych przed 1945 r. nie przekra czaa dwudziestu. Po u p a s t w o w i e n i u p r o d u k c j i f i l m rumuski zyska mocne podstawy materialne, ale bardzo d u g o czerpa natchnienie z kiepskiego teatru, nie mwic ju o jego naiwnej tendencyjnoci agitacyjnej. Z szeregu pozycji susznie z a p o m n i a n y c h w y b i si j e d y n i e epicki Mitria Kokor (1952), oparty na d o b r y m tek cie literackim Mihaila Sadoveanu. Reyser Victor lliu w lunej konstrukcji fabularnej, niewolniczo zapoyczonej z ksiki, przedstawi losy m o d e g o fornala g n a n e g o z armi A n t o n e s c u p o d Stalingrad. Mimo ilustratorskiego s t o s u n ku do oryginau partie r o d k o w e przypominay niekiedy t r y l o g i o Maksymie. Zostawaa np. w pamici milczca panorama twarzy onierzy, a potem o f i c e r w wysyanych 180

S t o s u n k o w o najambitniejsza wydaje si Krwawa droga (1954) .dramat wojenny o obozie j e c w j ugosowiaskich umieszczonych przez N i e m c w w N o r w e g i i . Na podstawie opowiadania pisarza norweskiego reyser jugosowiaski Radosz Novakovi i norweski Kare Bergstrm stworzyli wiat o b o z o w y o przejmujcej atmosferze, bliski Ostat niemu etapowi. Delikatne zadanie wygrania hardej nieza lenoci jecw udao si bez przejaskrawie. Gorzej z zakoczeniem, w k t r y m stary N o r w e g z twarz Nemezis zabija syna-faszyst, by umoliwi ucieczk Jugosowia ninowi. Mimo to film jest p o z y t y w n y m przykadem wsp pracy d w c h kinematografii, uwarunkowanej korzyciami nie t y l k o finansowymi.

NIEMIECKA REPUBLIKA DEMOKRATYCZNA NA GRUZACH FASZYZMU

M o r d e r c y s w r d nas (Ernst W i l h e l m B o r c h e r t )

jcych biografii i monumentalnej a niezdarnej epiki. Rwnie Jugosawia do roku 1945 pozbawiona bya produkcji f i l m o w e j . Wola posiadania wasnej kinematogra fii skrystalizowaa si tam jeszcze w czasie wojny, kiedy to liczne oddziay partyzanckie na p r z y g o d n y m , czsto zdo b y c z n y m sprzcie utrwalay f r a g m e n t y swej bojowej epopei. Po w y z w o l e n i u tematyka ta tak bardzo zawadna mod kinematografi, e przez dugie lata film j u g o s o wiaski by rwnoznaczny z filmem partyzanckim. P r o d u k c j a zostaa tu niezmiernie zdecentralizowana (kada z republik federalnych stworzya sobie wasn wy twrni). Konieczno konkurowania z r o z r y w k o w y m i f i l mami z a c h o d n i m i , obficie dopuszczonymi na ekrany, cz sto o niewysokim poziomie, stworzya i dla twrczoci rodzimej pokusy do schlebiania niedobrym g u s t o m i rezyg nowania z ambitniejszych f i l m w p r o b l e m o w y c h . Tania sia robocza zachcia niejednego kontrahenta zagrani cznego do w s p p r o d u k c j i , zwykle o przewadze kapitau niejugosowiaskiego; f i l m y powstae w jej w y n i k u nie grzeszyy wysok jakoci i czsto w o g l e nie byy w Jugosawii wywietlane*. Z tego pierwszego okresu bardzo t r u d n o co wyrni.

Chaos i rozpacz. Ruiny d o m w i ruiny ludzi. Tak wizj rozpoczyna si pierwszy po wojnie f i l m niemiecki, Mor dercy s wrd nas, ktry w 1946 r. zrealizowa w o k u p a cyjnej strefie radzieckiej Wolfgang Staudte. Prawie bezna dziejnym wydawao si szybkie znalezienie odpowiedzi, kto w i n i e n i co ma teraz pocz oguszony klsk nard niemiecki. Staudte uzna jednak, e o d r o d z o n y film nie miecki nie moe nie zacz od szukania o d p o w i e d z i na te pytania, c h o b y czstkowej i chaotycznej. Rozdart nie p o k o j a m i inteligencj niemieck reprezentowa w jego f i l mie wracajcy z f r o n t u lekarz, czowiek zmiadony wia domoci wielkiej w i n y swego n a r o d u . Spotkanie z byym d o w d c , zbrodniarzem w o j e n n y m , ktry ju zapomnia i z n w o p y w a w dostatki, rodzi o d r u c h : zabi. Ale w y c i g nit rk powstrzymuje dziewczyna, symbol odrodzenia, rzeczniczka pozytywnej tezy o pracy odkupicielce. Ta do dyskusyjna diagnoza utrzymana bya w f o r m i e nawra cajcej do niesamowitych rozwiza ekspresjonizmu z lat d w u d z i e s t y c h . Z a l u d n i o n y symbolami Berlin p r z y p o m i n a miasto z Nosferatu. W zrealizowanej nieco pniej Brunatnej pajczynie* pokaza Staudte 20 lat ycia (192545) rodziny berli skiego drukarza, prbujc odpowiedzie na pytanie, dla czego 5 m i l i o n w N i e m c w zostao czonkami partii hitle rowskiej. Gust Staudtego do obrazowej przenoni, do z n a c z c y c h " udziwnie i ozdb k c i s i niejednokrotnie z zamierzonym realizmem relacji. Te same cechy jego charakteru pisma zagray nato-

* S z c z l i w y m w y j t k i e m b y a u s t r i a c k o - j u g o s o w i a s k i Ostatni most, o k t r y m bdzie m o w a w zwizku z k i n e m a t o g r a f i austriack.

T y t u o r y g i n a l n y : Rotacja.

181

Poddany (Werner Peters)

miast korzystnie w Poddanym (1951), stanowicym szczy t o w y p u n k t kariery Staudtego. Moliwo poczenia wiel kiej epiki historycznej z cit satyr przed Poddanym przestraszaa a m b i t n y c h miakw. Staudte dowid, e j e s t t o moliwe. Zajrza za fasad wilhelmowskiej buruazji sprzed 1914 r., dostrzeg tam zbkujcego esesowca i potrafi o tym opowiedzie bez wielkich sw, za to z ow ironi, ktra umierca skuteczniej od kuli. Wymiewa reyser opilstwo szowinistycznych korporantw, c h a m stwo kaprali, h o n o r o w e " blizny na policzkach, sterczce a la Wilhelm II wsiki bohatera, militarystyczne frazesy na papierze klozetowym. Wiernych p o d d a n y c h kajzera wykpiwaa nie t y l k o anegdota, wzita z Henryka Manna, ale i monta (zestawienie krzywoprzysizcy z witraem T e m i dy), i muzyka (przerywanie Pieni dziewicy" parademarszem), ujcia przypieszone (gorliwo uczniw w spe nianiu rozkazw gronego belfra), przede wszystkim za nie stronice od niezwykoci i deformacji zdjcia R. Baberskego. Akcja urywaa si w 1914 r., ale ostatnie ujcie pokazywao ruiny z 1945 r. jako bezporedni konsekwen cj osawionego p r u s k i e g o ducha". Ju pierwszy film Staudtego i w ogle pierwsze filmy w y t w r n i Defa* obudziy nadzieje na p o w r t f i l m o w c w niemieckich do rzdu c z o o w y c h postaci postpowego kina, do rangi utraconej w 1933 r. Wydawao si, e tak rang, analogicznie do Woch, zapewni im tragiczne dowiadczenia wojenne, kompleks winy, konieczno szczerego rozliczenia si z hitlerowsk przeszoci i wy sunicia o d w a n y c h propozycji na przyszo. Wydawao si, e wszyscy utalentowani t w r c y niemieccy powrc z

emigracji i powstanie kinematografia ambitniejsza jeszcze ni w latach 191833, moeneorealistyczna, z pewnoci namitna i zaangaowana. J e d n y m z najwikszych rozczarowa historii filmu, jest, e nic p o d o b n e g o si nie stao. Wielcy emigranci albo nie w r c i l i , albo nie pokazali nic g o d n e g o uwagi. Produkcja w dzielcych si coraz radykalniej Niemczech rozpadaa si na d w a izolowane nurty. Na zachodzie nie sumienie my lcego historycznie artysty, t y l k o wzrost uprzemysowio nej sytoci zacz okrela mentalno spoeczn, a film spad do roli zabawiacza gapiw. Na wschodzie po paru latach wietnego rozwoju Defy nastpi regres, w y w o a n y niepokojami z i m n e j wojny". Ze zotego okresu Defy trzeba wymieni co najmniej trzy f i l m y lat 194749. Pierwszy z nich, Maestwo w mroku, by rewelacyjnym debiutem Kurta Maetziga, w kt rym upatrywano nastpc Pabsta. Sdzc, e sztuka p o w i n n a nie t y l k o informowa, e co byo, ale ujawnia, jak do tego doszo Maetzig sprbowa pokaza, jak doszo do zbrodni ludobjstwa. Do zamierzenia godnego Ostat niego etapu dobra pretekst pozornie maleki. Giny w filmie nie miliony pariasw w pasiakach, lecz tylko dwoje s a m o t n y c h ludzi w ciszy eleganckiego saloniku. S a m o b j stwo pary berliskich aktorw nie byo f i l m o w y m zmyle niem, t y l k o transpozycj losw aktora Joachima Gottschalka, oenionego z aktork ydwk, zaszczutego w m r o k u hitlerowskiej nocy i zmarego wraz z on s a m o b j czo. Ludzie Maetziga z ca precyzj psychologiczn d o k u m e n t o w a l i zmiany w psychice przecitnego Niemca w latach 193343, popychajce t y c h , co odmawiali zgody, do mierci, jako jedynego rozwizania. Kameralny, i n t y m n y p s y c h o l o g i z m zamieni Maetzig na

M a e s t w o w m r o k u (Ilse Steppat i Paul Klinger)

* G o s p o d a r u j c e j w n a j w i k s z y m , nie z n i s z c z o n y m m i a s t e c z k u f i l m o w y m Niemiec, B a b e l s b e r g u , p o o o n y m w radzieckiej strefie o k u p a c y j n e j .

182

08/15 (z prawej Hans Christian Blech)

szerok kompozycj epick w Czterech pokoleniach", rozwinitych w film ze suchowiska radiowego. Zamiar p r z y p o m i n a Brunatn pajczyn, bya to b o w i e m historia najnowsza Niemiec (z pierwsz wojn wiatow wcznie), widziana oczyma poczciwej sucej, ktr dowiadczenia yciowe doprowadz do akceptacji walki rewolucyjnej. Narracja przeprowadzona przez kilkanacie kolejnych paszczyzn czasowych wietnie radzia sobie z pynnoci przej, zwracao te uwag zrczne stosowanie skrtw p o j c i o w y c h , wyrazistych akcesoriw danej epoki, nie popadajcych nigdy w nadty symbolizm. Ale pocig do wielkiej skali" mia w k r t c e d r o g o Maetziga kosztowa. T y l k o jeden powrt reyserski wnis nieco wieoci Slatana Dudowa. Ten lewicowy twrca, pauzujcy przez cay okres hitlerowski, p o w r c i na ekrany Naszym chle bem powszednim. Bya tu m o w a o p o w o j e n n y c h , znisz c z o n y c h Niemczech, o solidnej rodzinie kasjera, ktrej jedni c z o n k o w i e urzdzaj si", robi czarnorynkowe interesy, a inni o d b u d o w u j fabryk, bez pienidzy, bez rodkw. Przeciwstawienie strony biaej stronie czarnej byo natrtnie symetryczne, ale par charakterw naryso w a n o celnie (stary kasjer, lepo wierzcy w si pienidza), a par scen stanowio prawdziwy klucz do psychiki robot nika niemieckiego, z jego pracowitoci i systematycz noci**.
O r y g i n a l n y t y t u O/e Buntkarierten p o c h o d z i od s p e c j a l n e g o g a t u n k u p o c i e l i w barwn k r a t k , ktrej w p r z e c i w i e s t w i e do p a s t w a uyway suce i w o g l e proletariat. ** W j e d n e j z n i e l i c z n y c h scen f a b r y c z n y c h " k t r y z r o b o t n i k w narzeka: ,,Za pierwszy t y d z i e nic, za d r u g i nic; za takie w y n a g r o d z e n i e to p r a c m o n a m i e wszdzie!" Inny zapytywa: M y l i s z , e to si kiedy o d b u d u j e ? " N i g d y w y c i u " b r z m i a a o d p o w i e d . N o , to b i e r z m y si do r o b o t y ! " I brali si.

Wielki sezon Defy skoczy si raptownie ok. 1950 r. Maetzig zrobi z o g r o m n y m nakadem kosztw Rad bogw, film o I. G. Farbenindustrie i stosunkach w arysto kracji przemysowej Niemiec przed- i p o w o j e n n y c h , nie p o z b a w i o n y wietnych m o m e n t w , w samych zaoeniach jednak naiwnie upraszczajcy zoone konflikty. Nastp nie na par lat zaangaowa si reyser w dwuczciowy film o Thalmannie, ktry by marksistowskim podr cznikiem historii Niemiec, gdzie postacie ujawniay si w p r y m i t y w n y c h mylowo autodeklaracjach. Staudte wyje cha. Gros p r o d u k c j i zaja tematyka polityczna, t r a k t o wana w sposb uproszczony, z c a k o w i t y m zaniedbaniem kryteriw estetycznych. Jeden Dudow, po katastrofalnych Braciach Benthin, utrzymanych cakowicie w stylu pompatycznej publicy styki, da w Silniejszych od nocy (1954) przekonywajcy obraz konspiracji antyfaszystowskiej. W przeciwiestwie do m o n u m e n t a l n y c h f i l m w o Thalmannie rozegra rzecz kameralnie, wrd garstki ludzi, realistycznie podkrelajc sabo tego ruchu o p o r u . Gigantyczne maswki a t w o organizowa reyserowi f i l m u o duym budecie, ale czy taka bya prawda historyczna? D u d o w nie dawa w dialo gach referatw p o l i t y c z n y c h . Czuo si, e jego sympaty czni i tragiczni bohaterowie nie ywi si cytatami z klasy kw marksizmu, tylko co miesic zabiegaj o swe kiepskie kartki ywnociowe. Dlatego im wierzylimy.

REPUBLIKA FEDERALNA NIEMIEC TYSICE OKOLICZNOCI AGODZCYCH

W RFN par a m b i t n y c h prb podj Helmut Kautner; zwaszcza pierwsza, W owych dniach (1947), zawieraa w kilku kolejnych epizodach, poczonych rekwizytem s a m o c h o d e m , ma histori hitleryzmu. Podobne poczynania utony szybko w morzu produk cji rozrywkowej o zdumiewajco niskim poziomie estetycz n y m , a nawet rzemielniczym. Kinematografia RFN staa si pomiewiskiem festiwali, niektrzy krytycy serio utrzy mywali, e w ogle nie istnieje, m i m o jej 100 f i l m w rocznie. W poowie lat 50-tych najpowaniejszym przedsiwzi ciem okaza si cay cykl f i l m w o hitleryzmie i militaryzmie, o bardzo podejrzanej w y m o w i e politycznej: k r y t y k o way one minion przeszo, ale, dalekie od konsekwencji f i l m w NRD-owskich, potpiajc Hitlera, znajdoway zawsze tysice okolicznoci agodzcych dla narodu, W e h r m a c h t u , generaw, a nawet esesmanw czy funk cjonariuszy partyjnych niszego szczebla. W tej dwuzna cznej krytyce celowa przede wszystkim Paul May w t r y l o gii 08/15 (19546) pokazujc, e co drugi d o w d c a

183

W e h r m a c h t u na froncie w s c h o d n i m by wrogiem Hitlera i uczestnikiem wielkiego spisku przeciw faszyzmowi. A l fred Weidenmann w Canarisie rehabilitowa szefa nie mieckiego wywiadu, a sam Kautner z zapaem g o d n y m lepszej s p r a w y zaj si w Diabelskim generale podziaem hitlerowskich generaw na ..zych" i d o b r y c h " .

AUSTRIA WSZECHPRZEBACZENIE
Mao zniszczona Austria, znowu niepodlega, moga si sta w t y c h w a r u n k a c h duym ogniskiem niemieckojzy cznej kinematografii, zwaszcza e osiad w niej stary Pabst. Prdko okazao si, e w y t w r n i e austriackie s dostarczycielami jeszcze tandetniejszej makulatury f i l m o wej. Sam Pabst rozpocz po wojnie Procesem (1947), ktry potpia antysemityzm (do zreszt dwuznacznie), ale... w monarchii austro-wgierskiej. Z pniejszych f i l mw Pabsta zniky nawet zainteresowania plastyczne, cechujce ca jego wczeniejsz twrczo. Jedyny w a r t o c i o w y f i l m nominalnieaustriacki, Ostatni most (1953) Kautnera, zrobiony by waciwie przez N i e m c w i Jugosowian. Fenomenalna w delikatnej kobiecoci Maria Schell, jako niemiecka sanitariuszka, dzielia swoj sympati midzy obie strony partyzanckiego frontu w nagiej i skalistej Boni. Obiektywizm tego filmu traktowa na rwnej paszczynie racje obu stron. Albo raczej widzia nieludzko walki oczyma walczcych z obu stron. Tra gizm losu sanitariuszki, zabitej na ostatnim dla niej mocie, by humanistyczn przenoni, szlachetnie nawoujc do wszechzapomnienia i wszechprzebaczenia.

Ostatni m o s t (Maria Schell)

KRAJE SKANDYNAWSKIE NAJGBSZE ZAGADKI ISTNIENIA

Co najmniej dwa kraje skandynawskie, Dania i Szwecja, wystartoway znakomicie w pierwszych latach p o w o j e n n y c h . O ile jednak dla Szwecji by ten okres wstpem do prawdziwego renesansu na f o r u m m i d z y n a r o d o w y m , o tyle dla Danii byy to jedynie interesujce zapowiedzi, ktrym nie pozwolono si zici w okresie pniejszym. Seri w y b i t n y c h f i l m w duskich rozpocz dramat z historii antyhitlerowskiego ruchu o p o r u Czerwone ki Bodila Ipsena i Lau Lauritzena, g o d n i e realistyczny, bez koncesji na rzecz zawego melodramatu. Ale c z o o w y m filmem tej kinematografii pozostaje Ditta (1947), zrealizowana wedug Andersena-Nex przez ma onkw Astrid i Bjarne Henning-Jensenw. Nieadna i wzruszajca o d t w r c z y n i roli Ditty ,,o rkach szorstkich od pracy", Tove Maes, zagraa tak, by nie wysun si na organizatora akcji. Ta zahukana dziewczyna wiejska wa ciwie nie dziaaa, bya jedynie obiektem dziaa si w r o g i c h i egoistycznych. Oskarano film o sentymentalizm. Ale wanie naleaoby go oskara, gdyby nie by senty mentalny. W y d o b y w a n i u socjalnych prawidowoci z wie lorakiego gszczu ycia nie musi towarzyszy koniecznie gniew albo entuzjazm. W Ditcie m o t o r e m analizy spoe cznej byy lito i al. Jensenom udao si powtrzy swj

184

Kinematografia szwedzka, nieufnie przyjmowana na wiecie, nie ustawaa jednak w szykowaniu niespodzianek. Autentyczny zmys dokumentalny ujawni A r n e S u c k s d o r f f Rytmami miasta, bardzo osobist monografi poetyck S z t o k h o l m u , a przede wszystkim Wielk przygod (1953), taktownie fabularyzowanym hymnem na cze pierwot nego boru szwedzkiego i jego c z w o r o n o n y c h mieszka cw. Przez pewien czas zdawao si, e wielkim objawieniem kinematografii szwedzkiej zostanie Arne Mattson. Byo to po wielkim sukcesie jego lirycznego romansu Ona ta czya jedno lato (1951). Dziki dziewczcej naiwnoci Ulli Jacobsson historia mioci wiejskiej dziewczyny do przy stojnego studenta ze S z t o k h o l m u dosiga rzadkich wyyn czystoci i pikna. Mattson uzyska tu niekaman wie o modzieczego uczucia, o ktr tak wielu si kusi, a tak niewielu osiga. Pniejsze prace Mattsona, rozpa czliwie prbujcego powtrzy sukces, ujawniy brak w y o b r a n i , poczucia rytmu i psychologicznej wraliwoci. Sprawdziy si nadzieje pokadane w Alfie Sjbergu, ktry po naturalistycznym, ale wibrujcym wewntrznym napiciem melodramacie Tylko matka zadziwi adaptacj
Ditta (z lewej Tove Maes)

Panna J u l i a

sukces Dziemi z jednego podwrka, banaln niby histo ryjk z kopenhaskiego przedmiecia, ale ujmujc wie oci, h u m o r e m i naturalnoci dzieciakw rozhasanych w takt doskonaej muzyki. Pod koniec okresu, gdy pobity finansowo film duski z r e d u k o w a musia niemal do zera swe artystyczne a m b i cje, odezwa si po duszej przerwie Carl Dreyer. Wy trway poszukiwacz Boga stworzy arcydzieo kinemato grafii spirytualistycznej, Sowo (1955), pene surowego g o t y c k i e g o pikna. Od czasw Joanny d'Arc straci Dreyer wiele zainteresowa dla e k s p e r y m e n t w f o r m a l n y c h . Adaptujc sztuk zamczonego przez N i e m c w pastora Kaja Munka*, osadzi j reyser w realistycznym r o d o w i sku rodziny chopskiej, oczyszczajc jedynie materialny wiat ze z b d n y c h rekwizytw: mebli, obrazw na cia nach, ssiednich siedzib ludzkich w w y d m o w y m plenerze. T w r c y chodzi nie o rzeczywisto, t y l k o o Sowo, czce czowieka ze wiatem n a d p r z y r o d z o n y m . Sowo, ktre w y w o u j e c u d . Wraca do ycia zmara matka maej dziewczynki: scena, ktra mogaby razi naiwn dosow noci, z d u m i e w a precyzj i dyskrecj. Jest to drugi c u d , c u d Dreyera. I d o p i e r o po chwili u urzeczonego widza rodzi si refleksja, e do mistycznej konkluzji logiczniej doszedby film mniej realistyczny w scenerii.

* T s a m sztuk a d a p t o w a w czasie w o j n y , zaraz po s t r a c e n i u M u n k a , realizator s z w e d z k i G u s t a w M o l a n d e r , o d b i e r a j c jej j e d n a k metafizyczn eksplikacj.

185

Wakacje z Monik Biaty ren

Strindbergowskiej Panny Julii (1951). Temat by t y p o w o szwedzki: w atmosferze krtkiego, n e r w o w e g o lata skan d y n a w s k i e g o w y t w o r n a szlachcianka oddawaa si loka j o w i , a potem popeniaa samobjstwo. Wana bya natu ralnie nie sama anegdota, ale sposb, w jaki reyser doprowadza bohaterk do obu decydujcych krokw. O b o k znakomitej techniki przeskakiwania od teraniej szoci do wspomnie i wyzna panny Julii wprowadza Sjberg czas przeszy, w s p o b e c n y w tym samym ujciu z teraniejszym: bohaterka siedzca w fotelu opowiadaa 0 swym dziecistwie, a na tym t y l n y m planie ona sama jako dziecko przechodzia z matk przez p o k j . Rwnie miao, w t y m s a m y m ujciu, czy Szwed narracj oznajmujc z t r y b e m w a r u n k o w y m : gdy pokazywa Juli zastanawiajc si, czy ojciec wezwie policj, widzie limy obok niej ojca, w jej wyobrani telefonujcego po policj. Powysze i inne jeszcze nazwiska przesaniay przez jaki czas czowieka, ktry sam jeden sta si mia s y n o n i m e m kina szwedzkiego Ingmara Bergmana. Syn pastora, wczenie zakwestionowa wiar ojca, ale zacho wa jego zainteresowania dla najgbszych zagadek istnie nia: sensu ycia i mierci, zada czowieka wobec innych ludzi, g o d n o c i w o b e c ponie i lkw, jakimi spotyka nas wiat. Swe ycie w sztuce dzieli Bergman midzy teatr, samodzielne prby literackie i f i l m . By od pocztku a u t o rem k o m p l e t n y m " , realizowa swoje wasne scenariusze 1 suszniej ni o kimkolwiek innym da si o nim powiedzie, e pracowa cigle nad j e d n y m i t y m samym f i l m e m , cho w rnych tonacjach. Europa poznaa Bergmana d o p i e r o po 1957 r., po wiel kim sukcesie w Cannes jego S/dme/p/eczc/, t j . w chwili, gdy reyser mia na swym koncie nie mniej ni 18 filmw. Nie wszystkie jego filmy z tego okresu s ciekawe. Niektre robi wraenie nie w y k o c z o n y c h brulionw*. Krytyka poznawaa je na o g retrospektywnie, tzn. znajc ju dziea pniejsze i dojrzalsze. Przynajmniej cztery pozycje z tego okresu zasuguj na baczn uwag: Wizienie (1949), Letni sen (1950), Wakacje z Monik (1952) i Wie czr kuglarzy (1953). Zadziwiajco jednolita jest inspiracja wszystkich t y c h f i l m w , penych pospnego romantyzmu, rezygnacji, idealizowania cierpie, walki z upokorzeniem,

* Wiele lat p r a c o w a B e r g m a n w s z a l e c z y m t e m p i e k o c z c d w a f i l m y (wg w a s n y c h scenariuszy!) rocznie.

186

wreszcie nihilistycznej rozpaczy. Bunt ludzki przeciw sa motnoci pogarsza tylko sytuacj b u n t o w n i k w . Gwa t o w n e jak p n o c n e lato romanse s bardziej spazmaty cznym konfliktem pci ni spenieniem i ukojeniem. Kosz mary w s p o m n i e i metafizyczny lk przed przyszoci paraliuj wszelkie szczcie. W swym totalnym, bezpardonowym pesymizmie jake sprzecznym z b o g i m kwietyzmem zamonego mie szczastwa szwedzkiego zaszed Bergman tak daleko, e susznie skdind wyrzuca mu poczto obsesyjno maniery. Sukces Sidmej pieczci w Cannes nastpi w t y m samym roku, w k t r y m nagrod literack Nobla otrzyma Albert Camus. W wielu filmach Bergmana znajdu j e m y uderzajco zbiene z Camusem (i innymi egzystencjalistami) nuty niewiary w sensowno ludzkiego dziaa nia i nastroje pesymistycznej rezygnacji. Moe dlatego jego sztuka doczekaa si powszechnego uznania dopiero wtedy, gdy dojrzewajc wyzbya si swej czarnej j e d n o stronnoci. O innych kinematografiach skandynawskich niewiele mona powiedzie. Niemiae, nieudolne prby norweskie miay przewa nie za to ruch o p o r u i wojn. J e d y n y m filmem o sawie midzynarodowej bya p d o k u m e n t a l n a Bitwa o cik wod* (1947) Titusa Vibe Mullera, przypominajca o boha terskim akcie dywersji, ktry przesdzi, by moe, fiasko hitlerowskich poszukiwa a t o m o w y c h . D w u k r o t n i e liczniejsza kinematografia fiska celowaa w naturalistycznych, z a w y c h melodramatach, w ktrych najczciej hoe wieniaczki rozpaczay nad brzegiem m a l o w n i c z y c h jezior z racji k o p o t w z nielubnym dziec kiem. Jeden Erik B l o m b e r g potrafi w Biaym renie (1954) d o k o n a wanego wynalazku odkry fotogeniczno nienej pustyni. Na nie koczcych si paskowzgrzach Laponii, z rzadka przerywanych p i o n o w y m akcentem s a m o t n e g o drzewa, bezruch dugiego dnia p o d b i e g u n o w e g o naruszaa pikna Pirita, czarodziejka zamieniajca si w rena i wodzca na pokuszenie m o d y c h myliwych. Legenda koczya si o k r u t n i e : mierci Pirity w postaci rena z rki zakochanego ma. Ale przeczyste soce polarne t e m p e r o w a o o k r u c i e s t w o , a pikno zdj nie pozwalao zbytnio przejmowa si m r o c z n y m i losami bohaterw.

HISZPANIA ANDALUZYJSKA MASKARADA

Jeli z terenu Belgii i Holandii zasygnalizowa mona byo jedynie obecno ciekawej kinematografii krtkometraowej: dokumentalnej i owiatowej (Haanstra, Haesaerts, Van der Horst, Storck), o tyle sytuacja Hiszpanii wygldaa zgoa odmiennie i mniej prosto. Kinematografia hiszpaska bya kolosem na glinianych n o g a c h . Zewntrznie przypominaa mocarstwo filmowe, realizujc niemal 50 f i l m w rocznie. W istocie od czasu w o j n y d o m o w e j nie daa nic, co by nie byo pask p r o p a gand, wulgarn rozrywk lub bezskrzyd eksploatacj w d z i k w f o l k l o r u dla turystw: flamenca, c o r r i d y i seniorit z kastanietami. Na t y m s m u t n y m tle s k r o m n a komedia Luisa Berlangi i Juana A. Bardema Witaj nam, Mr. Marshall! (1952) urosa do rangi buntu i chyba przeceniono z a r w n o jej polityczny akcent (upatrujc w niej satyr na p o m o c amerykask dla Europy"), jak i n o w a t o r s t w o formalne. Przyduga, n u d nawa ekspozycja, manieryczne popisy technik, wtrcanie w realistyczne opowiadanie sennych fantasmagorii nie

Witaj n a m , Mr Marshall!

* Z a g r a n a c z c i o w o przez a u t e n t y c z n y c h u c z e s t n i k w z d a r z e , m.in. u c z o n y c h : F r y d e r y k a J o l i o t - C u r i e , b r a c i d e Broglie i t d . oraz w s p r e y s e rowana przez Francuza, Jean Dreville'a.

187

tworzyo spjnej caoci. A jednak to byo wanie o w o konieczne otwarcie okna na rzeczywisto prawdziwej Hiszpanii, skopotanej, yjcej na kredyt, ale cieszcej si c h o b y piknymi snami. Par scen tego filmu (rejestracja pragnie mieszkacw miasteczka) g o d n y c h byo Cudu w Mediolanie. Kontrast midzy prawd ndznej mieciny kastylijskiej a andaluzyjsk maskarad, ktr na uytek d o b r y c h wujaszkw z A m e r y k i aranowa obrotny dele gado general wesp z miejscowym alkadem obnaa rwnoczenie kontrast midzy prawd hiszpaskiego ycia a maskarad uprawian przez ca kinematografi hiszpask. Na fali uznania dla Mr. Marshalla jego scenarzysta Bar dem zrealizowa swe dwa pierwsze filmy. Aktorzy to w s p o m n i e n i a modej amantki z wdrownej trupy teatral nej. Na marginesie fabuy o znanym wtku pokazano w tonacji gorzkiej wiele realiw z ycia codziennego tego zapylonego kraju. Wikszego rozgosu doczekaa si mier rowerzysty (1955), w ktrej nie bez racji u p a t r y w a n o znacznie wicej treci, ni to ujawniaa sama powierzchnia dziea. Romans wiatowej damy z m o d y m profesorem uniwersy tetu ujawnia z jednej strony hipokryzj i egoizm warstw uprzywilejowanych, z drugiej otwiera oczy intelektuali cie na mniej w y g o d n y , ale autentyczny wiat o d p o w i e dzialnoci i solidarnoci. W postawie profesora, zrywaj cego ze s w y m yciem u a t w i o n y m , nie bez znaczenia byo r o d o w i s k o uniwersyteckie, w p y w jego asystentw i su chaczy. W kraju, gdzie na cianach z a b y t k o w y c h auli uniwersyteckich wisiay hasa P o w t r z y i nie d y s k u t o wa!", wystarczyo to, by w okresie madryckich rozru chw studenckich osadzi profilaktycznie Bardema w wi zieniu.

m i e r rowerzysty ( A l b e r t o Closas i L u c i a Bos)

Maclovia (Pedro A r m a n d a r i z i C o l o m b a D o m i n g u e z )

AMERYKA ACISKA CZARNE WIATO

Z kinematografii A m e r y k i aciskiej daleko przed reszt wysun si Meksyk. Niestety, nie na d u g o . Wydaje si, e ten sukces opiera si na jednej t y l k o , wtej niestety podstawie: na kunszcie operatorskim Gabriela Figueroy. Figueroa moc swego fascynujcego talentu ogranicza wiat do jego strony widzialnej, do ktrej ani w y c i u , ani w f i l m i e dwikowym niepodobna go sprowadzi. Cae d u c h o w e p o t o m s t w o Marii Candelarii w reyserii Emilio Fernandeza: Pera, Maclovia, Rio Escondido, Paloma (194649), to cigle ten sam schemat pary u b o g i c h k o c h a n k w , ktrzy przeladowani przez brutalny i gupi wiat bogatych nie mog zazna szczcia. Kadry tych f i l m w , szeroko otwarte na wspaniao p o u d n i o w e j przy-

188

rody, na powietrze i soce, zawsze niemal komponowane w gb, ale i upraszczajce rzeczywisto wielkimi jednoli tymi paszczyznami, osigay kompozycyjn perfekcj. Wiele z t y c h kadrw nadawao si w p r o s t na wystaw f o t o grafiki. Cierpiay na t y m czsto t e m p o i swoboda montau, a take naturalno gestykulacji aktorskiej, podporzdko wane malowniczym ustawieniom kamery. Gdy opatrzyy si ju wielkie s o m k o w e sombrera, pkate kaktusy na tle czarnego od aru nieba i olepiajcy biel barok wiejskich kocikw, scenariusze t y c h f i l m w ujawniy prymity wizm konstrukcji, a bardziej jeszcze bezradny fatalizm losw infantylnych bohaterw. Odnowa moga przyj dziki odstpieniu od baniowoci socjalnej i osadzeniu bohaterw w realnym ro d o w i s k u , bez podejrzanej estetyzacji ndzy. Zdawao si, e taki krok zosta postawiony przez Benito Alazrakiego w jego debiutanckich Korzeniach, czterech namitnych nowelach o dyskryminacji Indian meksykaskich (1954). Ale zaraz potem uwid modego reysera atwy senty mentalizm i zaciankowy kosmopolityzm masowej pro dukcji meksykaskiej (90100 filmikw rocznie), uwid do tego stopnia, e skoni Alazrakiego do popenienia jednego z najnieprzyzwoitszych aforyzmw w dziejach kina: S reyserowie powiedzia ktrzy otrzymuj nagrody na festiwalach sztuki f i l m o w e j , i reyserowie, kt rzy przyjedaj do pracy wasnym cadillakiem. Ja wol by t y m ostatnim. Osobn p o d kadym wzgldem pozycj zaj w Me ksyku emigrant hiszpaski Bunuel. Wielki surrealista i o b r a z o b u r c a kinematografii musia po upadku republiki odda si podrzdnym posugom w H o l l y w o o d , potem nakrci kilka k o m e r c y j n y c h f i l m w w Meksyku, zanim po kilkunastu latach przerwy doszed do g o s u w Los Olvida dos (1950). O t o sprawy, ktrych wolelibycie nie oglda" taka m o g a b y by dewiza jego f i l m u . L o s Olvidados" (Zapo mniani) to rozwydrzona, przestpcza modzie z przed mie Mxico City. T r u d n o jednak, m i m o podobiestwa tematu, o wiksze przeciwiestwo Pitki z ulicy Barskiej. Bunuelowi nie chodzio o pozytywne tezy, ale, jak Stroheimowi w Chciwoci, o wstrznicie w i d o w n i fotografi w r z o d w ycia. Film stanowi antologi nikczemnoci. W h o l l y w o o d z k i c h bjkach bandytw obowizuje pewien kodeks h o n o r o w y . Tu nie. Prowodyr bandy roztrzaskuje kamieniem g o w kolegi, g d y tamten o d w r a c a si tyem. Banda okrada kalek bez n g , wyrzucajc biedny kadu bek z jego wzka, i lepca, ktrego krwawo kamienuje bez ryzyka, na dystans. Ale reyser nie pozwala na lito dla nieszczsnego lepca, ktry zaraz p o t e m okazuje si lubienym sadyst. O k r o p n y jest ten wiat bez mioci i w s t y d u . C z a r n e wiato" okreli f i l m A n d r e Falk. Moe najczarniejsze, jakie w kinematografii kiedykolwiek zapalono. 189

Los o l v i d a d o s

Ze skomercjalizowanej do szpiku koci kinematografii A r g e n t y n y w y b i si sw spoeczn zadziornoci, a take smakowaniem brutalnoci i gwatu film H u g o del Carrila Ciemna rzeka (1950), manifestujcy, e dla p o u d n i o w e g o temperamentu waniejsz rol gra drastyczny szok ni pene niuansw cieniowanie efektu. Zatrwaajcy poziom p r o d u k c j i brazylijskiej skoni rzd tego kraju do sprowadzenia z emigracji Alberto Cavalcantiego. Ani jednak jego Pie morza (1952), prze p o j o n y ludowoci lament nad losami sezonowych e m i grantw, dobry w partiach d o k u m e n t a l n y c h , pretensjo nalny w warstwie fabuy, ani f i l m y kierowanej przez niego w y t w r n i Vera Cruz nie sprawiy przeomu. Nieco wicej zainteresowania budzili na wiecie O'Cangaceiro (1953) Limy Barreto, h o n o r o w i bandyci wielkich d r g , w malow niczych, stosowanych kapeluszach z geometrycznymi wzorami. Ale na p r a w d z i w y awans swego kina musiaa Brazylia jeszcze poczeka. I nie tylko Brazylia, caa Ame ryka aciska.

AZJA GWATOWNO, WYRAFINOWANIE, DYSKRECJA

Po raz pierwszy ksika nasza wkracza na teren f i l m o wej Azji. Nie dlatego, by najwikszy kontynent wiata nie zna uprzednio filmu. Pierwsze wasne filmy zrealizowano w Japonii jeszcze w 1898 r., w Indiach w 1912, a w Chinach w 1913. Przed drug wojn wiatow produkcja bya oywiona: Japonia p r o d u k o w a a o k o o 500 filmw rocznie. Indie o k o o 180, H o n g k o n g 1 5 0 , C h i n y 50. Byy to (a w czci pozostay do dzi) wartoci nieporw nywalne ani artystycznie, ani nawet technicznie z p r o d u k cj europejsk: sklecone byle jak tamy, rejestrujce po prostu spektakle tanich teatrzykw, nakrcane w kilku schematycznych dekoracjach. Ponadto, co waniejsze, byy to t w o r y zupenie izolowane od europejskiego krgu k u l t u r o w e g o , nie podlegajce jego w p y w o m ani na ten krg nie oddziaywajce, poza granicami swego kraju waciwie nie znane. Zaledwie paru f i l m o m japoskim udao si przed 1939 r. przerwa izolujce bariery, ale i one pokazywane byy zreszt w bardzo wskim zakresie raczej jako ciekawostki. M i m o ryzyka bdu i przy caym szacunku dla n a r o d o w y c h odrbnoci t y c h kinematografii mona postawi tez, e dopiero powojenne wpisanie si f i l m o w c w azjatyckich w nurt kinematografii wiatowej oczycio niektre ich dziea z nalotw regionalizmu i zapewnio przedstawianym przez nich sprawom walor powszechnej czytelnoci. Pierwsz rewelacj odkrywajc Europie istnienie k i nematografii japoskiej byo przyznanie Grand Prix festi walu w Wenecji w 1951 r. f i l m o w i Akiry Kurosawy Rashomon (1950). Akcja filmu toczya si w XIV w. i przedstawiaa ledztwo w sprawie zabjstwa, widzianego kolejno oczy ma mordercy, ony zabitego, ofiary i przypadkowego wiadka. Subiektywno prawdy kadego z zeznajcych przypominaa Obywatela Kane, a onglowanie czasem f i l m o w y m , retrospekcj, zderzenie teraniejszoci z prze szoci zdradzao rk mistrza. Publicznoci europejskiej film w y d a si niebywale japoski, ale w Japonii nie cieszy si wziciem, jako hodujcy gustom z a c h o d n i m . Ju sam Akutagawa, autor literackiego pierwowzoru (1915), u c h o dzi za g w n e g o rzecznika europeizacji prozy j a p o skiej". Obok tradycyjnie japoskiej ekspresji aktorskiej perfidna konstrukcja dziea kokietowaa wyranie u p o d o bania zachodnie, za muzyka filmu bya parafraz B o l e r a " Maurycego Ravela. To byo odkrycie kina japoskiego przez Z a c h d . O d w r o t n i e natomiast, o d k r y c i e Z a c h o d u przez kino japoskie o d b y o si o par lat wczeniej, g d y runy struktury f e u dalnej Japonii, skutecznie odgradzajce j od wiata. Potok f i l m w z a c h o d n i c h , zwaszcza a m e r y k a s k i c h , 190
Rashomon (Toshiro Mifune, M a c h i k o Kyo)

zmusi f i l m o w c w japoskich do p o r w n a i przemyle. Rwnoczenie usunicie najbardziej s k o m p r o m i t o w a n e go antyamerykask produkcj dyrektora firmy T o h o o d d a o jego w y t w r n i w rce g r u p y postpowych f i l m o w c w . Niektrzy z nich za p a c y f i z m " i d e f e t y z m " byli wi zieni w czasie wojny. Zawrzaa teraz gorczkowa praca nad f i l m a m i osdzajcymi militaryzm i minion wojn, szowinistycznego d u c h a samurajskiego, poniajc pozy cj spoeczn kobiety, ndz i spekulacj powojenn. Wtedy wanie da o sobie zna wielki talent Kurosawy, ktrego z n a m i e n n y m filmem tego okresu pozostaje Pijany anio (1948). Pene gwatownoci perypetie modocianego przestpcy-grulika, granego przez ulubionego aktora Kurosawy T o s h i r o Mifune, otwieray si na kraj chaosu, niepokoju i krzyczcych kontrastw p o w o j e n n y c h . W dra maturgii, w b r u t a l n y m rozpoczynaniu sekwencji od zasko czenia lub od g w a t o w n y c h efektw zna byo w p y w ame rykaskiej serii gangsterskiej. W k o c u 1948 r. wadze amerykaskie zdecydoway zwrci T o h o s k o m p r o m i t o w a n e m u przemysowcowi. Nie

p o m g odwany strajk o k u p a c y j n y reyserw i aktorw, zdawiony przy udziale amerykaskich czogw (I). Ale wanie wtedy dotary do Japonii pierwsze filmy woskich neorealistw, trafiajc na p o d a t n y ideowo i estetycznie grunt. W p r o d u k c j i niezalenej, czsto spdzielczej, a take niekiedy w ramach ktrej z piciu wielkich w y t w r n i * , powsta neorealizm japoski. O d p o w i e d n i k i e m Zodziei rowerw by tu film Tadashiego Imai A jednak yjemy (1951), zrealizowany za skadki przyszych widzw. Bezro botny, pozbawiony wszelkich rodkw, postanawia wraz z rodzin popeni s a m o b j s t w o . Przypadkiem synek jego wpada do w o d y i zaczyna ton. Ratujc go ojciec odczuwa urzekajcy smak ycia. Podobny stan umysw wyraay Dzieci Hiroszimy (1952) Kaneto Shindo, ujmujce problem b o m b y A male kimi d o m i niemiaej nauczycielki, po 7 latach wracajcej do Hiroszimy. Kto sobie taki film wyobraa na miar (metryczn) upiornego grzyba nad Hiroszim, ten dozna z a w o d u . Wydaje si, e to, co nazywamy wielk skal", nie najlepiej o d p o w i a d a d u c h o w i sztuki japoskiej. Zresz t, moe nie u samego kresu nocy jest najtragiczniej? Wie dzia o t y m Lessing tumaczc, czemu rzebiarz g r u p y Laokoona nie kaza nieszczliwemu ojcu krzycze. Bar dziej ni tysice oparzonych t r u p w wzruszaa u Shindo umierajc od siedmiu lat dziewczynka, ktra modlia si o szczcie dla wszystkich ludzi. Podczas gdy g w a t o w n y nurt rewolucyjny reprezento wa Satoru Yamamura Poawiaczami krabw, paroksyzmami wciekoci i sceneri d o r w n u j c y m i niekiedy Pan cernikowi Potiomkinowi, Satsuo Yamamoto opiewa w ma nierze bardziej epickiej walk proletariatu z militarn dyktatur w swojej Dzielnicy bez soca. U f o r m o w a si rwnie kierunek mniej zaangaowany w p r o w o k o w a n i e przemian, intymistyczny, po japosku powcigliwy i uroczo dyskretny. Przewodzi mu utalen t o w a n y Mikio Naruse, ktrego Mateczka (1952), pastelowy portret pewnego stylu ycia rodzinnego, gloryfikowaa postaw pokory i pogodnej rezygnacji. W najtragiczniej szych m o m e n t a c h bohaterowie, zamiast krzycze, umie chali si uprzejmie i yczliwie. Jeszcze wikszy rozgos uzyska Yasujiro Ozu, zawsze filmujcy z pozycji J a p o czyka siedzcego w kucki na t r a d y c y j n y m t a t a m i " : intere soway go niemal wycznie stosunki r o d z i c w z dziemi, a w s w y m arcydziele, Tokijskiej opowieci (1953), okaza byskotliwie, e g r u n t o w n e przemiany o b y c z a j w mog wzruszy widza rwnie bez uciekania si do dramaty c z n y c h wydarze i zgieku. W p o d o b n y m kierunku zwrci si Kurosawa po Rashomonie. W jego Pitnie mierci nie uleczalnie c h o r y urzdnik znajdowa w o d r u c h u ludzkiej solidarnoci sens dla ostatnich miesicy s w e g o ycia.

W 1954 r. Siedmiu samurajw Kurosawy zaznaczyo jego p o w r t ku tematyce historycznej. Od wczesnych pocztkw, za przykadem dramaturgii scenicznej, kine matografia japoska podzielia si wyranie na filmy histo ryczne, podlegajce silnym w p y w o m t r a d y c y j n e g o teatru kabuki, i filmy wspczesne, o mniej stylizowanej formie*. D o p i e r o Kurosawa i jego pokolenie zbliyli oba g a t u n k i , sytuujc tematy historyczne w konkretnych rodowiskach, a p s y c h o l o g i bohaterw sprowadzajc na ziemi i uzale niajc od zgoa materialnych czynnikw. Siedmiu zubo aych samurajw, w y n a j t y c h przez wie nkan najaz dami bandytw, bohatersko bronio powierzonych pl. Po spenieniu swej misji pozostali przy yciu egnali pole g y c h towarzyszy z gorzk wiadomoci, e zwycizcami s jednak c h o p i , bo oni na tej ziemi zostan. Bardziej tradycyjny stosunek do antyku zaprezentowa Teinosuke Kinugasa**, t w r c a Wrt piekie. Doszy w nich
* N a w e t o r o d k i p r o d u k c y j n e r e s p e k t o w a y ten podzia, c h a r a k t e r y s t y c z n y dla k r a j u w i e c z n i e r o z d a r t e g o midzy f a n a t y c z n y m k u l t e m prze szoci i a p c z y w p o g o n i za w s p c z e s n o c i : f i l m y h i s t o r y c z n e p o w s t a way w Kioto, a wspczesne w Tokio. ** W k o c u lat d w u d z i e s t y c h s t u d i o w a w ZSRR i p r a c o w a w e s p z Eisensteinem.

Model japoskiej produkcji filmowej przypomina Hollywood.

191

Crki Chin

Kenji Mizoguchiego, nestora kinematografii japoskiej*, Opowieci ksiycowe (1953), romantyczna i pospna ba o garncarzu, ktry uciek od swego d o m o w e g o szczcia w marzenia, by potem odnale si jeszcze samotniejszym i nieszczliwszym. Niezwyka subtelno M i z o g u c h i e g o , umiejtno nadawania ukrytych znacze sytuacjom i p r z e d m i o t o m p o t o c z n y m , wreszcie niezauwa alna zdolno panowania nad nastrojami postawiy M i z o g u c h i e g o w rzdzie klasykw, ktrych dziea nie w y k u waj moe n o w y c h d r g , ale za pomoc cudzych r o d k w osigaj doskona jedno treci i formy.
Mateczka (Masao Nishima)

do g o s u wszystkie atrybuty g a t u n k u : bierny fatalizm, okruciestwo, wyrafinowanie gustw, wyczucie krajobra zu, baletowa akrobatyka aktora, p o w o l n a narracja. Melodramatyczny scenariusz o zaborczej mioci pewnego samuraja mia znaczenie niewielkie. Film by maksymalnie formalistyczny: jak dla redniowiecznych malarzy Ukrzy owania, wybr tematu by spraw podrzdn, a wszyst kim j e g o plastyczne uksztatowanie. Najwaniejsze w pracy nad f i l m e m pisa Kinugasa jest dla mnie da temat dwikom". Napisa to przed 1949 r dat w p r o w a dzenia barwy do kina japoskiego. We Wrotach t w r c a da temat barwie. Jaskrawe d o m i n a n t y w szarostalowym pejzau poranka, pewne refleksy na wodzie basenu, gra lnie na fadach j e d w a b n y c h k i m o n przeszy na zawsze do historii filmu barwnego. Do tej samej tendencji naley najpikniejszy z filmw 192

Z w y c i s t w o rewolucji komunistycznej byo p o w o d e m pojawienia si na szerokim f o r u m kinematografii chiskiej. Pozycja startowa f i l m u w C h i n a c h L u d o w y c h bya zna cznie trudniejsza ni np. w Japonii. Przed agresj japosk j e d n o kino w C h i n a c h przypadao na milion (!) ludzi, c h o dzenie do kina nie stao si jeszcze p o w s z e c h n y m nawy kiem. C h a u p n i c z a p r o d u k c j a bya w o b c y c h rkach, naj wiksz w y t w r n i w Szanghaju kierowali Anglik, Fili piczyk i O r m i a n i n . Po o p a n o w a n i u kraju przez Armi Ludow p r o d u k c j a szybko zostaa podjta. Pierwszestwo zyskaa tematyka wojenna, czca si organicznie z tematem przewrotu spoecznego. Okres ten c e c h o w a w p y w epiki radzieckiej i surowoci kronikalnej, a jego kulminacj byy Crki Chin (1949) Lin Tse-fenga i Czai Czianga, zmonumentalizowana elegia na mier 8 partyzantek mandurskich, ktre
* Midzy 1922 a 1956 r. z r e a l i z o w a z d u m i e w a j c o wiele p o n a d 100 filmw penometraowych.

Dziewczyna o b i a y c h w o s a c h N o w o r o c z n a ofiara (z lewej Pai Yang)

w o l a y zgin, n i d o s t a si do japoskiej niewoli. Specy ficznie chiskie cechy tego eposu j e d n o w y m i a r o w o postaci, przyzwyczajonych od wiekw do ukrywania uczu pod mask nieprzeniknionej uprzejmoci, oraz 193

wyrzeczenie si niespodzianki i zaskoczenia na rzecz cile chronologicznej narracji ze wszystkimi kropkami nad i nie dodaway f i l m o w i atrakcyjnoci w oczach widza europejskiego. Nieco odmienn inspiracj stanowiy pintsjui, w i d o w i ska teatralno-operowe*, wykazujce ciekaw zbieno z wosk c o m m e d i a dell'arte. Adaptacj tego t y p u widowisk dla ekranu bya Dziewczyna o biaych wosach Wang Pina i Szui Hua, pie o dziewczynie w wigili lubu sprzedanej obszarnikowi za d u g i . Film zachowa pewne tradycyjne wtki ludowe, ale tematyka jego bya wspczesna, w za koczeniu w p r o w a d z o n o wrcz wkroczenie Armii Ludo wej. Film stosowa obfite partie piewane, melodramatycznie wyjaskrawia charaktery, ale zjednywa swym naiw nie patetycznym wdzikiem. Jeszcze jeden obraz krzywdy i wyzysku w cesarskich Chinach p r z e m w i do widzw europejskich. Bya to Noworoczna ofiara (1956) Szanga Lu, przypominajca stylem Doskiego. Po obiecujcym starcie kinematografia chiska, wy zbywajc si w p y w w europejskich, postawia jednak zdecydowanie na dydaktyczne moralizatorstwo, ktremu jakby przeszkadzay wszelkie zainteresowania artystycz ne. Filmy chiskie stay si towarem na rynek wewntrzny. Gdy Indie w 1947 r. zostay pastwem n i e p o d l e g y m , byy ju trzecim co do wielkoci p r o d u c e n t e m f i l m o w y m wiata. Filmy hinduskie, nakrcane w wielu orodkach i w wielu jzykach, przeznaczone wycznie do eksploatacji w kraju, byy bez wyjtkw t a s i e m c o w y m i , p o w o l n y m i o p o wieciami na tematy historyczne czy wrcz mitologiczne. Nurt bardziej realistyczny pomijajc par pozycji z lat czterdziestych zarysowa si niemiao dopiero po uzyskaniu niepodlegoci, i to (jak stwierdzi jeden z gw nych jego przedstawicieli, Khwaja A h m a d Abbas) pod bezporednim w p y w e m Zodziei rowerw. Dwa hektary ziemi (1953) Bimala Roya, najbardziej znany przykad tej tendencji, nawet fabularnie przypominay filmy De Siki: zaduony wieniak przybywa z synkiem do Kalkuty liczc, e zarobi na w y k u p ziemi, b e z ktrej nie ma dla c h o p a ycia". Skrzywdziwszy niesusznie syna, ojciec wynagradza mu krzywd, biorc jego rce w swoje i bijc si nimi po twarzy. Naturalna szlachetno tych ndzarzy i egzotyczna muzyka, pena fletw i piszczaek, czynia ten film jeszcze bardziej przejmujcym. Naturalnie wszystko to, co mona dzi w Europie napi sa o historii kina azjatyckiego lat 18981955, musi mie na razie charakter bardzo pobieny. We waciwej ocenie f i l m w t a m t y c h okresw przeszkadza nie tylko brak zna j o m o c i wielu wanych pozycji, ale w nie mniejszym stop niu brak znajomoci wielu azjatyckich konwencji artysty c z n y c h , zwizkw filmu z histori i tradycj kulturaln t a m t y c h krajw.

* W 1954 r. 6 - m i l i o n o w y Szanghaj mia 203 o p e r y i t y l k o 35 kin.

TEORETYCY

PRZECIW HIPNOTYZERSKIM ZAPDOM REYSERA

W dziedzinie myli teoretycznej lata p o w o j e n n e przyniosy wiele n o w y c h s f o r m u o w a . Ale rozwj o d bywa si inn drog. Teoretyzujcych w w o l n y c h c h w i lach reyserw zastpili krytycy i n a u k o w c y f i l m o l o gowie. Nie zrobili tego wczeniej, bo do 1939 r. zawd f ilmologa niemal nie istnia, a uczeni p o k r e w n y c h dziedzin, literaturoznawcy i estetycy, wyraali si o filmie z prze ksem. Gazety codzienne, odwdziczajc si za dobrze patne ogoszenia, umieszczay pochwalne i zdawkowe wzmianki o n o w y c h f i l m a c h . Powane i ubogie perio dyki krytyczne bankrutoway po paru n u m e r a c h , zda w i o n e przez business lub brak oparcia w masach widzw. Szkolnictwo f i l m o w e , zarwno dla praktykw, jak i teoretykw, prawie nie istniao*. Ten stan rzeczy zacz si nieznacznie zmienia przed sam wojn. Powstay pierwsze archiwa filmowe, rozpoczynajc sw popularyzatorsk i naukow akcj. Z a o o n o pierwsze wysze uczelnie f i l m o w e . Zaczy szerzej dziaa dyskusyjne kluby filmowe. Te niemiae prby przerwaa wojna. Ale n a t y c h miast po niej, jakby dla nadrobienia straconego czasu, w dziedzinie kultury f i l m o w e j nastpoway coraz to nowe fakty, i to w skali masowej. Nie wszdzie u p a s t w o w i o n o kinematografi, wszdzie jednak przestano patrze na film jedynie jak na towar, na rdo taniej rozrywki. Potrzeba powanej, swobodnej krytyki staa si bezsporna. Krytyka, jak patrol czoowy, zacza dostarcza w s t p n y c h przemyle, ktre stay si poywk dla gbszych bada teoretykw, bd to rek rutujcych si z krytykw, bd z kadr n a u k o w c w zain teresowanych now sztuk. Z m i e n i si w zwizku z t y m styl mylenia o filmie. Zamiast wielkich indywidualistw, pracujcych samot nie, w izolacji, zamykajcych si w w y m y l o n y c h przez siebie c a o c i o w y c h systemach, pojawiy si kolektywy teoretykw, s k u p i o n y c h bd w o k jakiej katedry, bd p e r i o d y k u . O p r a c o w y w a n o raczej konkretne za gadnienia. Jedna praca powstawaa jako kontynuacja poprzedniej i punkt wyjcia do nastpnej, w znacznie cilejszym powizaniu z praktyk twrcz. Nie nazwiska t w r c w systemw okreliy ten nowy etap rozwoju, ale tematy bada. Z j e d n y m wszake wyjtkiem: Andre Bazina. Ten francuski krytyk, obcujc stale z najnowsz twrczoci, w najbardziej frapujc cao zamkn nowe tendencje realistyczne, upow szechniajce si po wojnie. Bazin uzna za zamknity okres, w ktrym t w r c a f i l m o w y nauczy si nieomylnie prowadzi widza drog swoich zamierze za pomoc, przede wszystkim, m o n tau. Krytyk francuski mia za podejrzane obie f o r m y montau: zarwno eisensteinowski m o n t a s k o j a r z e n i o w y (gdzie masakr demonstracji robotniczej a p o d y k t y c z n i e zestawiono z ubojem byda w rzeni dla w y w o a n i a trzeciego pojcia), jak i amerykaski m o n t a t e c h n i c z n y , prawie niepostrzeenie rozcinajcy rzeczywisto na kawaki i ukadajcy z nich mozaik, jedynie przydatn t w r c y (zblienie klamki w takim montau nie oznaczao klamki, lecz sygna, e za chwil drzwi si niespodziewanie otworz, co byo niewtpli wie przejawem wszechwiedzy reysera dominujcego nad widowni). Dla Bazina najwaniejszym faktem w dziejach sztuk plastycznych bya fotografia, ktra przeja od malar stwa f u n k c j wytwarzania kopii wiata zewntrznego. Film jest wysz form f o t o g r a f i i , bo nie zadowala si uwiecznieniem o b i e k t u w m o m e n c i e nacinicia m i gawki, ale utrwala take przemiany tego obiektu w cza sie, jest m u m i zmiany". Uznawszy t dokumentujc rol filmu za gwn, musia Bazin obruszy si na tendencje nadmiernego wdzierania si t w r c y w przedstawiony wiat, k o m e n derowania nim i uczuciami widza. Widzia w t y m prze jaw d y k t a t o r s k i e j i hipnotyzerskiej postawy twrcy, degradujcego widza do roli biernego gapia. Podpor teorii Bazina byy przede wszystkim filmy Wylera i Wellesa, realizowane nowoczesnymi obiekty wami, z a p e w n i a j c y m i znaczn g b i o s t r o c i

* P o m i n w s z y liczne s z k o y a k t o r s k i e " , o b i e c u j c e nauczy w d w a miesice j a k zosta gwiazd filmow".

194

(rwnoczesn ostro zarwno pierwszego, jak i wszy stkich dalszych p l a n w akcji). W bardzo pojemnych, naadowanych treci kadrach t y c h filmw reyserowie nie uciekali si do rozcinaniasytuacji i wtaczania w ni zblienia na przykad rewolweru, ktry zamachowiec ukradkiem odbezpiecza. Przeciwnie, pozostawiali w i dzowi wybr, gdzie powinien skoncentrowa uwag, trzymajc go tym samym w staym napiciu, p r z y p o m i najcym realne ycie. T y l k o w ten sposb w y w o d z i Bazin szanujemy rzeczywisto, ktra jest dwuznaczna (jego u l u b i o n y t e r m i n ) , zachowujemy gron i pocigajc niepew no najbliszej nawet przyszoci, ktra towarzyszy nam codziennie. Oczywicie tradycyjny sposb b u dowania filmu ( s c e n o p i s a n a l i t y c z n y , jak g o nazy wa Bazin) gwarantuje daleko wiksz zrozumiao sceny. Ale maksymalna zrozumiao (por. naiwny film dydaktyczny) nie zawsze bywa w sztuce ostatecznym celem. W praktyce moliwo naduy stwarzaa, zdaniem Bazina, gwnie sklejka montaowa, dlatego udziela aprobaty przede wszystkim f i l m o m o d u g i c h , nieprzer w a n y c h ujciach. W obrbie takich uj nazwaem je m e t o d s c e n o p i s u c a k u j c e g o respektowana by musiaa rzeczywista przestrze i rzeczywisty czas, bez s k o k w i wyci. Poniewa takie zaoenia zbytnio ju przypominay teatr i pozbawiay reysera prawa do wasnej interpretacji, logiczne byo zaleca maksymal n r u c h l i w o k a m e r y , stajcej si j e d n y m z aktyw nych r o d k w wiadkw zdarzenia, jako rodka zblio nego do montau, ale uczciwszego*. Kryteria oceny Bazina ustanawiay now hierarchi nie t y l k o dla n o w y c h zjawisk, ale i dla caej spucizny historycznej. W tej hierarchii wyniesieni zostali t w r c y t y p u Stroheima czy Renoira, na niekorzy Eisensteina czy Dreyera. Sugestywnie zbudowane teorie Bazina g l o r y f i k o w a y pierwiastek realistyczny, ale chodzio w nich o realizm f o t o g r a f i c z n y " , czsto f o r m a l n y i oder wany od wyraanych przez form treci, te za Bazina-teoretyka nie interesoway. D o w o d e m powanego zainteresowania humanisty cznych rodowisk n a u k o w y c h sztuk filmow byo powstanie po wojnie Instytutu Filmologicznego przy paryskiej Sorbonie. Dyrektor Instytutu Gilbert C o h e n Seat** w programowej niejako publikacji Szkic zasad filozofii f i l m u " (1946) stara si znale miejsce dla problematyki filmowej w systemie istniejcych nauk.

Ubolewa, e wynalazek tak doniosy, tak silnie w p y w a jcy na f o r m o w a n i e si okrelonej wiadomoci zbio rowej w g i g a n t y c z n y c h rozmiarach caego g l o b u ziem skiego, zdany by dotd na ask handlarzy i t r a k t o wany mniej serio ni przepisy stosowania jakiej gupiej maci". Filmologii, wiedzy o filmie ktra jego zdaniem w 1946 r. jeszcze nie istniaa radzi odrnia f a k t y f i l m o w e " , czyli estetyczne, zwizane z samym dzieem f i l m o w y m i twrc, oraz f a k t y kinematograficzne", zwizane z obiegiem f i l m w w spoeczestwie. Dziwnym trafem te pierwsze zyskay sobie bardzo mao zainteresowania s z k o y sorboskiej", co zga dzao si ze stanowiskiem Cohen-Seata, e o d w r o t nie ni druk k i n o bardziej stwarza nas, ludzi, ni ludzie kino". Badanie w p y w u sztuki filmowej na wia t o w e a u d y t o r i u m pod ktem f i z j o l o g i c z n y m , p s y c h o l o g i c z n y m , spoecznym stawao si obiektywn konie cznoci, skoro p o raz pierwszy w historii ludzi wszystkie t u m y bawi si w t sam zabaw na caej powierzchni ziemi". Gwn trosk s o r b o c z y k w byo, by w epoce g w a t o w n i e dcej do cywilizacji o g l n o wiatowej, wsplnej, przeksztaci film w wiadome narzdzie zblienia rozbienych przekona, tradycji k u l t u r a l n y c h i obyczajw. Popularne typy f i l m w , k o n fliktw, bohaterw i o d p o w i e d n i e badania ich w p y w u na masy pozwol z najwiksz precyzj odnale naj bardziej powszechne idee ludzkoci. Filmologowie paryscy* nie mieli pewnoci co do tego, czy tworz odrbn dyscyplin z wasnym p r o g r a m e m , czy jedynie wprowadzaj problemy f i l m o w e w obrb t r a d y c y j n y c h nauk. S t o s u n k o w o najwicej k o n kretnych osigni zanotowaa fizjologia i psychologia f i l m o w a (problemy pamici wizualnej widza, czytelno dziea f i l m o w e g o , jego oryginalno w odczuciu r nych kategorii widzw). Henri Wallon wczenie sygna lizowa niebezpieczestwo bdce jedn z przesanek teorii Bazina: e film jednoznaczny, atakujcy widza systemem z gry o b l i c z o n y c h bodcw, poddaje p u b l i czno swoistej magii i wzmaga bezkrytyczn bierno. Osiady w Ameryce Niemiec, Siegfried Kracauer, na marginesie swej fundamentalnej pracy o kinematografii niemieckiej O d Caligariego do Hitlera" (1946) zajsi zwizkami p r o d u k c j i filmowej (nawet, czy moe zwa szcza, komercyjnej i c z y s t o rozrywkowej") z yciem spoecznym kraju. By rzecznikiem tezy, e histori f i l m u w danym kraju tumaczy przede wszystkim struk tura psychiczna tego narodu. A z kolei nic lepiej nie informuje o owej strukturze, jak f i l m , b o w i e m : 1) jest najbardziej k o l e k t y w n y m dzieem sztuki, a wic o d b i -

* U c z n i o w i e Bazina ( J a c q u e s Rivette) byli tak k r a c o w i , e prze p o w i a d a l i wrcz nadejcie k i n e m a t o g r a f i i u w o l n i o n e j o d m o n t a u " . " Skdind p r o d u c e n t k i l k u bardzo k o m e r c y j n y c h f i l m w , np. Kochanka lady Chatterley (1955).

* S t o s u n k o w o s z y b k o f i l m o l o g i a u p o w s z e c h n i a si rwnie w orodkach uniwersyteckich Woch.

195

ciem s u m y rnych o s o b o w o c i , 2) musi si liczy z psychologi danej z b i o r o w o c i , inaczej nie zyskaby powszechnego uznania. T r a d y c y j n y punkt widzenia reprezentowa teoretyk angielski Ernest L i n d g r e n , ktry w 1948 r. stawia na czele swej ,,Sztuki f i l m o w e j " Pudowkinowskie istot f i l m u jest monta" i twierdzi, e sowa te przeyy wprowadzenie dwiku i zapewne nie utrac swego znaczenia, d o p k i istnieje sztuka filmowa". Zawdziczamy mu odwane tezy o zwizkach obra zu f i l m o w e g o (najdokadniejszego w sztukach pik nych odzwierciedlenia realnego wiata) z muzyk (od takiego odzwierciedlenia najdalsz). e poczenia takie nie s, jak m o g o b y si zdawa, mezaliansem, w y w i d autor nie na paszczynie realizmu (bo na niej te elementy spotka si nie chc), ale na paszczynie d y n a m i z m u : podkadanie muzyki (sztuka czasowa) pod obraz lub budowl (sztuki statyczne) nie wydaje si uzasadnione; co innego, gdy ma si do czynienia z dwiema sztukami czasowymi. Najdalej w entuzjazmie dla montau szed badacz woski Renato May, ktry w swym J z y k u f i l m u " wszystkie bez wyjtku f o r m y ekspresji sprowadza nie bez sztucznoci naturalnie do montau. Polskim wkadem w dziedzin teorii bya praca f i l o zofa Romana Ingardena K i l k a uwag o sztuce filmowej', wpisujca film w fenomenologiczn teori sztuki tego autora. Ingarden bada inny t y p pokrewiestwa f i l m u z muzyk: kady f i l m , nawet niemy, organizuje czas na sposb muzyczny, rytmizujc fabu przez serie kolej nych kondensacji. Zastrzegajc si 5 e wszystko istotne p o w i n n o by w filmie wyraone obrazem (seriami z r e k o n s t r u o w a n y c h w y g l d w rzeczy"), Ingarden uwaa jednak obecno dialogu za naturaln (film niemy nie moe odtwarza czowieka s p o e c z n e g o , bo t y l k o anormalne stosunki midzy ludmi obywaj si bez sowa). Protestowa natomiast przeciw k o m e n t a t o r o w i nie nalecemu do wiata przedstawianego. Dysku syjna bya teza, e film artystyczny to t y l k o taki, ktry stwarza p o z r " rzeczywistoci, gdy pene przewiad czenie widza o autentyzmie filmu likwiduje jakoby jego postaw estetyczn. Wiele n o w y c h propozycji przynis teorii filmu neorealizm i jego rzecznicy, c h o propozycje te w dziedzi nie teoretycznej nie miay a tak p o d s t a w o w e g o zna czenia, jak w praktyce artystycznej. Wspln przesank teoretykw w o s k i c h byo prze wiadczenie o koniecznoci zdefiniowania na n o w o s p e c y f i k i filmowej". Klasycy teorii filmu ktrych Wosi lojalnie i bardzo szeroko popularyzowali* o k r e * G u i d o A r i s t a r c o w pierwszej na w i e c i e H i s t o r i i d o k t r y n f i l m o w y c h " w y l i c z y k a t e g o r y c z n i e , e jest t y c h k l a s y k w c z t e r e c h : Balazs, P u d o w k i n , Eisenstein i A r n h e i m .

lali ow s p e c y f i k filmow", w f i l m f i l m o w y " g w nie, czasem wrcz wycznie, na podstawie dowiad cze filmu niemego. Natomiast w y b i t n e filmy okresu powojennego (w dyskusjach woskich c y t o w a n o naj czciej Hamleta O l m e r a , Iwana Gronego i Komedian tw z jednej strony, a filmy neorealistyczne, zwaszcza Ziemia dry i Rzym, miasto otwarte, z drugiej) zmuszaj do rewizji poprzednich kryteriw, zbyt ju wskich i o d legych od twrczej praktyki. Umberto Barbaro, entuzjasta i tumacz Balazsa, Pudowkina, Eisensteina, marksista* przez dwa p o w o jenne lata take profesor Szkoy Filmowej w odzi pierwszy podj starania, by mwienie o s p e c y f i c e f i l m u " nie pogbiao przedziau midzy f i l m e m a innymi sztukami. Rozwin na gruncie f i l m o w y m trady cyjne dla filozofii woskiej, wywodzce si jeszcze od Benedetta Croce, przekonanie, e sztuka jest jedna, a tylko wzgldy techniczne powoduj rozgraniczenie np. literatury od muzyki czy malarstwa. Na poparcie swoich tez utrzymywa, e nawet naj bardziej i n d y w i d u a l i s t y c z n e " dziedziny sztuki s w g r u n c i e rzeczy twrczoci kolektywn, gdy artysta musi przede wszystkim wchon w siebie potny adunek tradycji (niezalenie od s t o s u n k u do niej), bez porednio zaley zawsze od jakiego mistrza i z kolei oddziauje na uczniw, wreszcie przy tworzeniu k o n kretnego dziea korzysta ze wsppracy poredniej lub bezporedniej wielu jednostek. Naturalnie w dziele f i l m o w y m ten k o l e k t y w n y charakter twrczoci jest widoczniejszy ni gdzie indziej. W poszczeglnych w y w o d a c h Barbaro wida czsto niebezpieczne odrywanie spraw treci i przekazu ideo w e g o w dziele f i l m o w y m od jego stylu i formy. W neorealizmie widzi on przede wszystkim prd umiejcy z n a k o m i c i e przedstawia dialektyk stosunkw mi dzy klasami spoecznymi". Natomiast rozwiniciem i poszerzeniem prac Bar baro jest dziaalno pisarska Luigi Chiariniego. Chiarini chtnie o d w o u j e si do zdania G r a m s c i e go, e dzieo sztuki nie moe zawdzicza swego pikna jedynie swej treci moralnej i politycznej, bez udziau formy. Sdzi, e przeomowe znaczenie Pancernika Potiomkina nie std si bierze, i pokazano bunt mary narzy w Odessie (bo mona byo w y b r a sto innych tematw, bardziej rewolucyjnych), ale wynika z ideowej siy mistrzowskiego montau. D o c h o d z c w ten sposb rwnie do spraw idei w filmie, ale niejako z drugiej strony, poprzez analiz formy, w y s u w a Chiarini gwn sw koncepcj. Dzieli m i a n o w i c i e kinematografi powojenn na w i d o w i s k a "

* Wszyscy c y t o w a n i tu Wosi s m a r k s i s t a m i , ale B a r b a r o b y n a j konsekwentniejszym z nich.

196

i f i l m y " . T y m pierwszym (Hamlet, Iwan Grony) nie odmawia moliwoci osigania rangi wielkiego dziea sztuki. Za bardziej artystyczne uwaa jednak dziea d r u g i e g o rodzaju, w y z w o l o n e od elementw innych sztuk, literatury, teatru i sztuk plastycznych, nie po przedzone etapem o p r a c o w a n i a literackiego", a po wstae w w y n i k u j e d y n e g o aktu twrczego", w k t r y m d o m i n u j e specyficzny jzyk filmowy. Jest to jednak jzyk f i l m o w y wynikajcy z nowego, silniejszego naci sku ycia na twrc, nacisku typu dokumentalnego ( a la G r i e r s o n " jak precyzuje autor). Nie trzeba chyba dodawa, e w f i l m " , przeciwiestwo w i d o w i s k a " , by dla Chiariniego filmem neorealistycznym. Trzeci z woskiej trjcy, G u i d o Aristarco, krytyk i scenarzysta, g w n e swoje pogldy wyoy w z a k o czeniu pracy H i s t o r i a d o k t r y n f i l m o w y c h " . I on rw nie jest zdania, e w pocztku lat pidziesitych zary sowa si kryzys d o t y c h c z a s o w y c h teorii, wymagajcy radykalnej rewizji metod krytycznych, oczyszczania ich z fetyszw, czczonych bezkrytycznie od czasw kina

niemego*. Nie tylko konserwatyzm jest z g u b n y dla teo rii f i l m u , take jej sztuczna izolacja od ycia i praktyki i n n y c h sztuk. A b s u r d e m jest mierzenie artyzmu f i l m u p r o p o r c j o n a l n i e do uytych w nim r o d k w c z y s t o f i l m o w y c h " , tzn. maksymalnie przezwyciajcych teatralno", bo wtedy szczytem sztuki oka si we sterny. Idc za Gramscim wyznacza Aristarco krytyce nowe, bardziej humanistyczne i daleko szersze pole do dziaania. Radzi walczy nie o t czy inn i n d y w i d u a l no reysersk, nawet nie o t w r c w jako t a k i c h , ale o pewien t y p kultury, o b y c z a j u , o nowe ycie moralne, bo ono samo zrodzi i n n y c h , bardziej w i a d o m y c h arty stw.

* T y l k o t e o r e t y c y - p r o f e s o r o w i e , pisze A r i s t a r c o mylc o A r n h e i m i e , s u p a r t y m i k o n s e r w a t y s t a m i , bo t e o r e t y z u j c y reyserowie ( P u d o w k i n ) bardziej s s k o r z y p o d n a p o r e m k o n k r e t n y c h zada g r u n t o w n i e przemyle swe p o z y c j e .

VII OD KOCA ZIMNEJ WOJNY DO KONTESTACJI (19561968)

Wszystkie opisywane w tym rozdziale procesy umie ci trzeba na zupenie specyficznym tle dziejowym. Oto w poowie lat pidziesitych doniose wydarzenia polityczne o d m i e n i y bieg historii. Koniec gorcych w o j e n w Korei i Wietnamie by rwnoczenie odskocz ni do zaniechania z i m n e j w o j n y " w jej najbardziej drastycznych przejawach. Genewska konferencja sze fw wielkich mocarstw przypiecztowaa niejako spa dek napicia w stosunkach m i d z y n a r o d o w y c h . XX Zjazd KPZR uzna konieczno walki z kultem Stalina i opowiedzia si za tez o p o k o j o w y m wspistnieniu. W wielu pastwach demokracji ludowej dokona si zwrot ku pewnej liberalizacji i mobilizacji take opozy c y j n y c h si t w r c z y c h , rzutujcy bezporednio na ich polityk kulturaln. W USA ustay p o l o w a n i a na cza r o w n i c e " Komisji do Badania Dziaalnoci Antyamerykaskiej. W ramach wspzawodnictwa midzy d w o m a g w n y m i supermocarstwami take wspza w o d n i c t w o na terenie sztuki m o g o nabra rangi dotd nie spotykanej*. Rang t obniao jednak pojawienie si n o w y c h k o n f l i k t w (konfrontacja kubaska, inter wencja amerykaska w Wietnamie), podrywajcych wiar w stabilizacj i przypominajcych o wiszcej cigle nad wiatem grobie. Przyrost d o b r o b y t u materialnego w krajach rozwi nitych zosta bardzo nierwno rozdzielony. Z tym wiksz pasj liczni f i l m o w c y Z a c h o d u zwrcili uwag na nierwnoci startu yciowego, zmniejszanie szans m o d e g o p o k o l e n i a , bezsensowne przerosty k o n s u m p c j i , lekkomylne zatruwanie rodowiska natural nego. Wszystko to doprowadzio w poowie lat szedzie sitych do znamiennego ruchu umysw, a take do g o n y c h manifestacji niezadowolenia w najbogat szych krajach Z a c h o d u . Bunt przeciw zastanemu po* Paradoksalnie o k r e s y d u e g o napicia p o l i t y c z n e g o nie t y l k o nie sprzyjay, ale wrcz l i k w i d o w a y p o w a n e k o n f r o n t a c j e k u l t u r y wia t w k a p i t a l i s t y c z n e g o i s o c j a l i s t y c z n e g o : przejawy k u l t u r y zeszy w hie rarchii w a n o c i na plan dalszy, a ilo k o n t a k t w zostaa powanie ograniczona.

rzdkowi rzeczy, przeciw establishmentowi", obj przede wszystkim modzie i dotyczy g w n i e b r u d n e j w o j n y " w Wietnamie, dyskryminacji rasowej w USA, skostniaego i klasowego systemu uniwersyteckiego, upoledzenia spoecznego kobiet. Brak zgody na stary wiat, nie najlepiej urzdzony przez poprzednie pokolenia, d o p r o w a d z i a do fali roz ruchw i star z policj w USA, we Francji, Anglii, Wo szech i Japonii (nie zawsze zreszt popieranych przez proletariat). Daleko powszechniej pojawi si jednak w dziaalnoci mniejszych g r u p czy jednostek, obj t y c h w s p l n y m mianem k o n t e s t a c j i " (sprzeciwu, kwe stionowania zastanego). wiadomie izolujcy si od wiata hippisi, uciekajcy w kontemplacj entuzjaci b u d d y z m u spod znaku Zen, narkomani szukajcy har monii w wizjach wiatw nieistniejcych, rewolucjo nici seksu zachwalajcy k o m u n y wolnej mioci lub urok s t o s u n k w homoseksualnych to pozornie bie g u n o w e przeciwstawienie o w y c h walczcych z policj aktywistw, woajcych bez wzgldu na realizm tego hasa: R e w o l u c j a ! Strzela natychmiast!" A jednak byy to niewtpliwie przejawy tej samej odrazy do wa dzy pienidza, tyle e odrazy niezbyt dla struktur kapita listycznych gronej. W krajach socjalistycznych doszo do gosu mode pokolenie, dla ktrego ju nie t y l k o rewolucja roku 1917, ale take druga wojna wiatowa i powstanie kra jw d e m o k r a c j i ludowej byy odleg przeszoci. O p r o b l e m a c h tego pokolenia, urodzonego i w y c h o w a nego w socjalizmie, w y p o w i a d a l i si f i l m o w c y starsi i modsi. W kinie socjalistycznym nie o d n o t o w a n o w i d o c z n e g o w wielu innych kinematografiach konfliktu pokole, a f i l m y bardzo m o d e " (Dziewi dni jednego roku) w y c h o d z i y s p o d rki t w r c w o bardzo d u g i c h yciorysach. Oczywicie jednak najwicej do powiedzenia o spra wach n u r t u j c y c h mode pokolenie mieli sami m o d z i . Najczciej zadawali sobie pytanie, jak hierarchi celw dopuszcza rzeczywisto socjalistyczna, czy jest ona reformowalna, jakim wartociom powici ycie. Niekiedy t w r c z o ta tak bardzo wyrniaa si od

198

reszty, e nadawano jej a o s o b n e nazwy (np. trzecie kino polskie"). Sztuka f i l m o w a osigna w tym czasie stan wielkiej dojrzaoci. Umie odtd bezbdnie wypowiada poj cia subtelne i zoone, takie, jakie poprzednio zarezer w o w a n e byy jedynie dla literatury. adna dziedzina dozna ludzkich nie jest ju wicej zamknita przed f i l m e m . Tworzenie podwalin gramatyki i stylistyki f i l mowej uzna naley w jakiej mierze za zakoczone: nie wydaje si, by zbyt wiele r o d k w f i l m o w e g o wy razu drzemao jeszcze w gbi czasw, czekajc na o d krycie niby Ameryka na swego Kolumba. Gwn tendencj byo odchodzenie od rwnika klasycznej narracji w stron biegunw: kracowej o b i e k t y w i z a c j i i kracowej s u b i e k t y w i z a c j i . W o b u t y c h kierunkach osignito rezultaty zastanawia jce, nie przypominajce niczego, co zdziaano przed tem. Tendencja obiektywistyczna moe by uwaana za ostatni konsekwencj neorealizmu. Jej reprezentanci: e t n o l o g Rouch, socjolog M o r i n , dokumentalici Marker i Leacock uznali nawet f i l m y Zavattiniego i De Siki za zbyt odlege od ycia. Ich zdaniem, samo istnienie fikcji, u o o n e g o z gry scenariusza, o b e c n o aktorw o d g r y w a j c y c h role innych ludzi, przygotowanie w kli n i c z n y c h warunkach atelier scen uprzednio zaplano w a n y c h ju tworzy barier midzy f i l m e m a prawd. Poniewa nie interesowa ich sam opis ulic, d o m w , przedmiotw, milczcego zachowania si czowieka (domena tradycyjnej kinematografii dokumentalnej), poniewa zgodzili si, e najciekawsze prawdy tkwi wewntrz czowieka zmienili ca technik pracy. Metod sw nazwali cinma-vrit", k i n o - p r a w d a " . Za g w n y sposb w y d o b y c i a prawdy uznali zasko czenie bohatera, zmuszenie go przez o d p o w i e d n i e l e d z t w o psychologiczne" do d u c h o w e g o strip-tease'u, ujawnienie jego w i a d o m y c h poj i przeko na, ale take o d r u c h w p o d w i a d o m o c i , a nawet treci rozmylnie zatajonych. Prawdy o nas samych nikt jeszcze powiadali nie pokazywa z tak zupen szczeroci; tylko u nas jest prawda! Tendencja ta w charakterze domieszki, przyprawy, w p y n a bezspornie na zarzucenie w kinematografii n o r m a l n e j " wielu przestarzaych k o n w e n c j i , przede wszystkim reyserskich. Jednak w swej czystej formie staa si na dalsz met nie do utrzymania. Po pierwsze, nieprzewidziane reakcje filmowej po staci i przypadkowo k o m p o z y c j i daway czsto po zorne tylko wraenie prawdy. Filmowani szybko przy bierali okrelon poz, nakadali maski i w rezultacie pokazywali si nam nie t a k i m i , jakimi s, tylko takimi, jakimi chcieliby by. Po wtre, zakres spraw wyraa n y c h by tu jednak wski. Grupujc d o w o l n i e wielu r o z m w c w bardzo atwo otrzyma seri odpowiedzi 199

na w y b r a n y temat (np. c z y jeste szczliwy?"), bar dzo jednak t r u d n o wyj poza oglniki i pogbi t metod wybrany temat. To by ju w y m a g a o scenariu sza, traktujcego jedne czci materiau jako odsko cznie dla nastpnych, coraz gbiej przenikajcych do sedna sprawy. ,,Cinma-vrit" wywara w p y w o g r o mny i gboki, ale penometraowych f i l m w udao si wedug niej nakrci zaledwie kilka. Tendencje przeciwne, subiektywistyczne, zrodziy si z p o d o b n e g o przewiadczenia: e najwicej prawd ma kinematografia do odkrycia we wntrzu czowieka. Ale w t y c h filmach kamera w c h o d z i a " w bohatera, utosamiaa si z n i m , demonstrowaa tok jego myli, ujawniaa zdumiewajce rozbienoci midzy myle niem a dziaaniem. Kinematografia pokazywaa dotd czowieka dziaajcego, teraz zacza czciej pokazy wa czowieka mylcego. Wicej wahajcego si. Dotychczasowe rodki idealnie wyraay przeycia bohaterw filmw k o w b o j s k i c h . Gorzej byo z bohate rami bardziej znamiennymi dla naszej epoki, uwika nymi w jej s k o m p l i k o w a n e konflikty spoeczne i t r u d n e dyskusje moralne. W filmach t w r c w tej tendencji, Resnais'ego, A n t o n i o n i e g o , Tarkowskiego, istotne jest nie jakie naiwne utosamianie kamery z okiem boha tera (doprowadzone do absurdalnej pedanterii przez M o n t g o m e r y ' e g o w Pani jeziora), lecz przeniknicie w cay wiat d u c h o w y przedstawianych postaci drog takich zabiegw, jak komentarz bohatera, m o n o l o g wewntrzny, monta retrospekcji, monta mylowych skojarze, tryb w a r u n k o w y itp. Obie nowatorskie tendencje, mimo wszelkich r nic, zachowuj jednak ten sam w s p l n y mianownik. Troszcz si tyle o wewntrzne przeycia bohatera, co i o wewntrzne przeycia widza. Zmierzaj do maksy malnej aktywizacji o d b i o r c y , do w y w o a n i a u niego podniecenia m y l o w e g o oraz wyzwolenia go w pew nych granicach od dyktatury w s z e c h m o c n e g o twrcy, nie zostawiajcego o d b i o r c y adnego marginesu dla s w o b o d n e g o wnioskowania. D y s k u t o w a n o wiele o k i n i e a u t o r s k i m " . Wedug kryteriw r y g o r y s t y c z n y c h miay je tworzy filmy, w ktrych scenarzysta i reyser byli t sam osob. Gdy praktyka wykazaa absurdalno tak pedantycznej de f i n i c j i , dopuszczano do tego miana po prostu dziea, w ktrych jeden t w r c a , reyser, tak dalece d o m i n o w a sw osobowoci nad reszt zespou, e stawa si wycznym autorem dziea, jak autor ksiki czy obrazu (byo to z pewnoci suszniejsze ujcie sprawy, ale granice zjawiska staway si beznadziejnie nieostre i zaczto wrcz pyta, czy nowy termin daje wicej korzyci w analizowaniu stanu kinematografii, czy jest raczej bodcem do fabrykowania nieprecyzyjnych, ma o sprawdzalnych etykietek). W kracowych przypadkach (Osiem i p, Wszystko

na sprzeda) kino autorskie w i o d o do autotematyzmu: reyser tworzy film o tworzeniu filmu i o swoich przy tym obsesjach bd nadziejach. T w r c z o taka i wywoane przez ni dyskusje wiadczyy, bd co bd, o d w c h sprawach. Po pier wsze o postpach jzyka f i l m o w e g o : f i l m y takie przed 1940 r., a nawet 1956, byy raczej nie do pomylenia. Po w t r e o rosncym prestiu reysera f i l m o w e g o w ogle: ju nawet w H o l l y w o o d przestawa ostatecznie by f a c h o w c e m (jednym z kilkunastu) od aranowania przy p o m o c y wynajtych przez producenta aktorw ko lejnych uj z napisanego przez scenarzystw sceno pisu: uj, ktre nastpnie k o m p o z y t o r mia opatrzy jak muzyk, a montaysta, w myl sugestii d y s t r y b u t o r w sklei w cao. Reklamowe kampanie, jakie wybuchaj od czasu do czasu dla lansowania, rewelacyjnych rzekomo, n o w y c h technik staraj si o b u d z i dawne nadzieje, e przy szo kina ley w jakim wielkim wynalazku t e c h n i c z n y m , ktry odmieni wszystko. Po 1953 r. bylimy wiadkami r e w o l u c j i " szero kiego ekranu, ktr zainteresowani waciciele paten t w chcieli przyrwna do rewolucji dwiku, bez wszelkich po temu podstaw. Kiszkowate wyduanie f o r m a t u obrazu i otaczanie widza j a k w y c i u " p k o lem ekranw w p e w n y c h d r a m a t u r g i c z n y c h o k o l i cznociach potguje wraenie, czsto jednak rozprasza tylko uwag widzw, a reyserowi utrudnia osignicie zamierzonych efektw. Ju w 1897 r. Grimoin-Sanson opatentowa sw c i n e o r a m " , pkolisty ekran, na ktry kilka projekto rw rwnoczenie rzutowao uzupeniajcy si, pano ramiczny obraz. Pierwszy film systemem Cinemascope, wg wynalazku prof. Chretien, nakrcono w 1928 r., po czym o wszystkim g r u n t o w n i e zapomniano. P o m y s t e n zgalwanizowaa nie tyle naturalna konieczno, ile do obojtne sztuce wzgldy konkurencyjno-reklamowej walki z telewizj. S k o d y f i k o w a n o wszelkie korzyci estetyczne z ekra nu panoramicznego, jego zastosowanie dosigo m i strzostwa, w y m y l o n o nawet jeszcze doskonalsz ta m o szerokoci 70 m m , by nic nie przeszkadzao widzowi w delektowaniu si precyzj obrazu. I kiedy panorama odegraa ju sw rol w walce k o n k u r e n c y j nej filmu z telewizj nagle, w pocztku lat 70-tych, zostaa raptownie zarzucona. Kinematografie, realizu jce dotd 95% p r o d u k c j i na szerokim ekranie, nieledwie z roku na rok obniyy udzia panoramy do 2-3%. Okazao si b o w i e m , e panoramiczno f i l m u stanowi podstawow przeszkod w sprzedaniu go telewizji, gdy po paru latach kariery f i l m zacznie ju schodzi z ekra nw kin. Tak tedy panorama, powoana niejako do ycia przez telewizj, w rezultacie przez telewizj zostaa zlikwidowana. 200

Ciekawsze estetycznie s dwa inne pomysy, ktre nie znalazy jeszcze praktycznego rozwizania. Jeden to ekran zmienny, na k t r y m wielko obrazu uzale niona byaby od jego treci. Drugi to poliwizja Abla Gance'a: wzbogacenie g w n e g o obrazu obrazami uzupeniajcymi bd przeciwstawnymi na d o d a t k o wych ekranach, co p o z w o l i o b y nasyci d w u g o d z i n n y seans znacznie wikszym adunkiem treci oraz odwie y zapomniane moliwoci montaowe przez w p r o wadzenie obok montau w czasie take montau w przestrzeni, na p o d o b i e s t w o wspczesnego malar stwa. Rozszerzeniu ram ekranu towarzyszyy czsto inte resujce dowiadczenia ze stereofonia, dwikiem przestrzennym. Wydaje si on logicznym uzupenie niem widowiska f i l m o w e g o . Podobnie jak w kinie, tak i w dowiadczeniu p o t o c z n y m odbieramy obrazy t y l k o z tego k i e r u n k u , w k t r y m z w r c o n e s nasze oczy, ale dwiki odbieramy w yciu ze wszystkich stron naraz. Jednak okazao si, e wzbogacenie wrae widza przez rozmieszczenie g o n i k w w rnych punktach ekranu i po caej sali kinowej oraz rozbicie jednolitej cieki dwikowej na kilka kanaw ma do o g r a n i czone efekty. Ruch dwiku wzdu ekranu i w gb skali kinowej t y l k o w wyjtkowych sytuacjach wzboga ca widza o d o d a t k o w e przeycia. Fala zainteresowania stereofonia szybko opada, zaoone w wielu kinach instalacje z d e m o n t o w a n o , zanim ich nie przypomnia zmodernizowany system Dolby. Upowszechni si oczywicie kolor, ktry pomnaa narratorskie i malarskie moliwoci twrcy. Wielu powanych plastykw przyszo do kinematografii ani mowanej, widzc w niej nowoczesny rodzaj malarstwa, w z b o g a c o n e g o o wymiar czasu. N o w a t o r s t w o formalne nie rozpalao jednak umy sw, tak jak w latach dwudziestych, kiedy wielu mala rzy, grafikw, krytykw rzucao si z entuzjazmem w filmow przygod. W czasach Vasco da Gamy wy prawa zamorska wzruszaa bardziej ni w dobie transat lantykw" pisa o t y m zjawisku pewien francuski kry tyk. a o w a epoki, w ktrej moliwoci f i l m u byy mizerne, ale wydaway si nieskoczone. Ta epoka mina. Jednake obawy o zakademizowanie kinematografii czy wrcz o jej k o n i e c " pojawiay si gwnie tam, gdzie o d d a w a n o prymat f o r m i e . Moment, w k t r y m z a k o c z o n o pisanie gramatyki jakiego jzyka, nie tylko nie skazywa poetw na bezczynno, ale bywa czstym bodcem do rozkwitu literatury. Prawie wszystkie kinematografie borykay si w t y m okresie z konkurencj telewizji. W krajach kapitalisty cznych d o c h o d z i o do ostrych konfliktw, bankructw, masowego zamykania kin; po okresie paniki przycho dzia jednak nowa stabilizacja. W krajach socjalisty-

c z n y c h f i l m i telewizja nie byy antagonistami, spadek frekwencji kinowej da si jednak odczuwa w niema y m stopniu. Telewizja zacza o d g r y w a wobec filmu t sam rol, jak p wieku temu odegra film wobec teatru: odbieraa kinom niewybrednego widza, dajcego atwej rozrywki, pozostawiaa za w kinach (a moe nawet d o p i e r o cigaa do nich) o d b i o r c wymagaj cego, prawdziwego znawc mowy ekranu, znajduj-

cego przyjemno w odbiorze f i l m w a m b i t n y c h i my lcych. Skoro jzyk filmu jest w zasadzie g o t w , uwaga t w r c w moe si przesun ku treci. Dalekowzro czny Bla Balazs pisa w swej S z t u c e f i l m u " : Z e s p f o r m f i l m o w y c h dla wyraenia s k o m p l i k o w a n y c h nawet subtelnoci wydaje si w pewnej mierze uksztatowany. Ale najrozmaitsze jego gatunki i o d r b n o c i stylw dopiero teraz zaczynaj si rnicowa i rozwija".

WOCHY WSZYSTKO JEST TAK SZALENIE ATWE...

Koniec poprzedniego okresu z b i e g s i z kryzysem neorealizmu w jego pierwotnej postaci. Sytuacja ekonomiczna Woch przestaa uprawnia w sztuce konflikty wywoane dramatycznymi krzywdami spoecznymi. Wprawdzie ju w pierwszych latach po wojnie uprzedza Zavattini przysze zarzuty, piszc: ,,Neorealizm moe, a nawet musi studio wa b o g a c t w o tak samo, jak ndz. Zaczlimy od ndzy tylko dlatego, e jest ona jedn z najbardziej znamiennych cech wspczesnoci". Tymczasem jednak w i d z o m , a w pewnej mierze i samym t w r c o m , utosamisi neorealizm z k i n e m a t o g r a f i suszonej bielizny", tak hojnie pokazy wanej w mierdzcych stchlizn zaukach. Przesiadanie si w i n n tematyk nie o d b y o si u neorealistw w najlep szym porzdku jedni si spniali, inni popadali w zde nerwowanie, a niektrzy chykiem wysiadali w ogle. E k o n o m i k a Woch wysza z powojennej fazy niedo statku. Spoeczestwo, zapewniwszy sobie egzystencj, stano wobec p r o b l e m w f u n d a m e n t a l n y c h : sensu ycia, szczcia, godnoci ludzkiej, samotnoci. Problemy te zaatakowali dwaj wielcy moralici, Fellini i A n t o n i o n i , zapuszczajc sondy w ycie psychiczne swych wsp czesnych*. Kiedy zdawao si, e wraz ze zmierzchem p o w o j e n n e g o neorealizmu Wochy utrac prymat w kine matografii gos d w c h woskich mistrzw znowu zafas c y n o w a wiat. Po La stradzie z jej chrzecijask apologi pokory, cierpienia i odkupienia, ale te z jej przeszywajcym liryz mem, d w u k r o t n i e zstpi Fellini na tward ziemi: w Nie bieskim ptaku i Nocach Cabirii (1955 i 1956). W losach starego oszusta i naiwnej dziewczyny ulicznej, w y s n u t y c h z doskonaej obserwacji obyczajowej, szuka reyser g w n e g o niepokoju naszych czasw. Spoeczestwo z jego f i l m w to twr c h o r y na brak mioci, brak monoci

zrozumienia bliniego. A s t r o n o m i c z n e odlegoci oddzie laj ludzi powiedzia. yj obok siebie nie widzc wasnej samotnoci, nie wchodzc ze sob w adne praw dziwe zwizki". Sodkie ycie (1959) zbudowane byo inaczej: nie w o k cierpicego bohatera*, ale wzdu pewnych zjawisk spo e c z n y c h , ogarniajcych bardzo rne rodowiska tej sa mej zamonej i beztroskiej klasy. Pstre i stale zmienne pole obserwacji nie dostarczao w n i o s k w r o w y c h . Pod s w y m szyderczym t y t u e m (ktry prdko wszed do m o w y potocznej) Fellini zdumiewajco subtelnie od wewntrz zanalizowa rne f o r m y obsesji drczcych spoecze stwo pozbawione trosk materialnych. Niewiele zobaczy byskw nadziei, wicej ognisk degeneracji, nawet tam, gdzie spodziewano si p r b odpowiedzi pozytywnej (tra giczna posta Steinera, katolickiego myliciela). Jedyna d r o g a pokazana z sympati w a l e g o r y c z n y m zakoczeniu prowadzia na zewntrz opisywanego wiata. Ten wielki i przykry film by mdry mdroci negatywn: wyraa bezradno z a g u b i o n e g o t w r c y w o b e c jego wiata, w k t r y m wszystkiego jest w nadmiarze, z wyjtkiem idei. Realistyczna, epicka konstrukcja Sodkiego ycia ust pia w Osiem i p (1963) delirycznej eksplozji. Film skada si t y l k o w czci z opisu rzeczywistoci, przytoczonego w strzpach. Reszt zajmoway uboczne komentarze m d r c w i g u p c w , w s p o m n i e n i a z m o d o c i , umylnie naiwne symbole, koszmary senne, marzenia, nieuwiado mione lki, wyrzuty sumienia, nie wypowiedziane poda nia. Film zaczyna si z n a m i e n n y m snem czowieka o nieludzkoci cywilizacji: u w y l o t u dusznego tunelu sta zablokowany, kilkurzdowy sznur s a m o c h o d w , a zdjty panik, mdlejcy kierowca wrd kompletnej obojtnoci otoczenia nie mg wydosta si z tej puapki. Bohaterem o niewtpliwych rysach samego Felliniego by tu reyser f i l m o w y Guido. Jak pestka w o w o c u tkwi gdzie w rodku p o m y s f i l m u , ktry w bohater przygoto w y w a do realizacji, a o k t r y m widz d o w i a d y w a si mao: miaa to by jaka krytyka spoeczestwa opartego na
* Dziennikarz g r a n y przez M a r c e l l o M a s t r o i a n n i e g o by t y l k o prze w o d n i k i e m p o k r t y c h alejach f i l m u .

* O b a j t w r c y s z r e g u y r e a l i z a t o r a m i s w o i c h w a s n y c h scenariuszy.

201

nym zmysow ornamentacj wydaje si Giulietta i duchy (1965) z jej g o r c z k o w y m poszukiwaniem ucieczki ze wiata hipokryzji, maostkowych tabu i kompleksw bez wyjcia. Ale jest to krzyk bez echa, daremny, bezradny. Wicej drogowskazw stawia Fellini-Satyricon (1969), c h o zgodnie z pierwowzorem Petroniusza Arbitra dzieje si w I wieku po Chrystusie. Z n a m i e n n e , e o r y g i n a awanturniczo-otrzykowski oczyci Fellini z niefrasobli wej obyczajowoci na rzecz apokaliptycznych koszmarw u p a d k u i rozkadu. Nowy t o n usprawiedliwiony by w jakiej mierze t y m , e XX-wieczny adaptator wiedzia wi cej od autora: wiedzia, e w y k w i n t n y Petroniusz umrze z m u s z o n y przez swego Cezara do samobjstwa, ale wie dzia i to, e imperium cezarw niebawem ulegnie zaga dzie. Koniec pewnej cywilizacji ktra odrbywaa dla rozrywki rce, by przyprawi protezy ze zota, albo wrya o przyszoci z czkawki czowieka przejedzonego mia zowrogie analogie ze wspczesnoci. Jak niegdy Stroh e i m , w swym s k o m p l i k o w a n y m , c h a o t y c z n y m filmie b u d o w a Fellini istne piramidy brzydoty i zwyrodnienia, czynice odraz widza wrcz patetyczn. W twrczoci Felliniego bez t r u d u w y k r y mona lady inspiracji chrzecijaskiej, c h o b y nawet pojawiay si w niej rwnie ataki na katolick bigoteri i religiancki f o r m a lizm. Michelangelo A n t o n i o n i przeciwnie: jest moralist laickim. Powiedzia, e od czasw Homera wszystko si w yciu ludzkoci zmienio, z wyjtkiem moralnoci; e czo wiek tak odwanie atakujcy nieznane w nauce, boi si
Sodkie y c i e (Anita Ekberg) Osiem i p

egoizmie, zakoczona kosmiczn ucieczk garstki spra w i e d l i w y c h w Sodomie. Ale G u i d o rezygnowa z ukocze nia f i l m u . Chcia by uczciwy, sdzi, e ma co ludziom do powiedzenia, d o k o n a o b r a c h u n k u i przekona si, e jako t w r c a jest pusty. Nigdy moe kinematografia nie posypaa sobie tak arliwie g o w y p o p i o e m . Bezlitosnej krytyce poddano nie jakie drobne machinacje z f a b r y k o w a n i e m gwiazd, ale samo moralne prawo t w r c y do przemawiania. To jednak nie byo wszystko. Artysta portretujcy owe rodowiska, p o z b a w i o n e m i o c i " co mamy p r a w o rozumie jako pozbawione porzdkujcej i kierowniczej idei sam deklarowa si tak bardzo ich czci, e o d m a w i a zna czenia krytyce, ktr m g b y pod adresem o w y c h rodo wisk sformuowa. Nie brak byo p o k o r y takiemu sta nowisku! Sztuka f i l m o w a od Lumiere'w bya sztuk twierdzenia. Fellini jako piewca spoeczestwa traccego solidn spj no pokazuje z f renetyczn szczeroci, e moe ona by sztuk wtpienia. Krzykiem bezsiy, krzykiem k o l o r o w y m i przeadowa202

Przygoda (Gabriele Ferzetti, Lea Massari)

nieznanego w etyce. Nowa etyka na co zdaj si liczy stworzone przez niego postacie powinna zaradzi naj wikszej tragedii wspczesnego wiata: przeraajcej nietrwaoci stosunkw midzy bliskimi sobie ludmi. A n t o n i o n i uwaa, e s w y m stwierdzeniom moe nada wymiar uniwersalny, ponadklasowy. Rozpacz istnienia d o t k n i c i s wszyscy. Samobjstwem koczy u niego z a r w n o snobka z w y t w o r n e j socjety (Przyjaciki), jak i robotnik sezonowy (Krzyk). Ale proletariacki bohater Krzyku (1957), aby podda si dyktatowi reysera, musia zosta wyjty z realnego wiata i odizolowany od stosun kw z p r a w d z i w y m otoczeniem n i e s p o k o j n y m i w d r w kami po mglistych rwninach nadpadaskich. Kiedy w Zodziejach rowerw bohater c h w y t a na ulicy zodzieja, natychmiast wcza si do akcji solidarny, a k t y w n y t u m . Kiedy bohater Krzyku, rozalony, atakowa na ulicy sw ukochan, t u m sta obojtny, bierny jak c h r w greckiej tragedii. T y l k o za cen t a k i c h radykalnych i sztucznych zabiegw izolacyjnych udao si przenie na bohatera cechy zupenie innej klasy, portretowanej przez A n t o n i o niego. Reyser zrozumia p o m y k i swoj tez o zanikaniu wizi midzyludzkich przypisa w nastpnych filmach tej czci ludzkoci, ktra egzystuje poza trosk o chleb powszedni. Najbardziej szokujcym wystpieniem w jego twr czoci bya Przygoda (1959), w y g w i z d a n a i nagrodzona na festiwalu w Cannes. Oburzano si, e autor, pokazawszy 203

fakt zniknicia dziewczyny w trakcie wycieczki jachtem oraz mozolne jej poszukiwania, nie wyjawi nigdzie, co si z ni stao, i e popad w b e z s e n s o w n e duyzny". C jednak miaoby nakaza A n t o n i o n i e m u oparcie filmu na wyjanieniu zagadki zniknicia? Chyba t y l k o przyzwycza jenia widza, wyniesione z f i l m w k r y m i n a l n y c h . Ale rey ser wyranie nie chcia skorzysta z przywilejw wszech wiedzcego. Albo mao bywa w yciu wydarze nie w y j a n i o n y c h ? Interesowao go cakiem co innego: jak a t w o godz si ludzie ze znikniciem kogo bliskiego, jak mao zmienia to w ich y c i u , jak nietrwae jest pikno uczu cia w t y m wiecie, w k t r y m wszystko jest tak szalenie atwe. W Nocy i Zamieniu (1961 i 1962) rozwija reyser te same tematy, koncentrujc si na postaciach kobiet. Zwa szcza w Nocy gdzie o b o k Moniki Vitti, jego nieodcznej wystpia zdumiewajco szczera Jeanne Moreau osign A n t o n i o n i tak gsto nastroju, wyra zisto skpego zreszt d i a l o g u , j e d n o c i n e r w o w e j i oszczdnej muzyki z obrazem, jak aden moe inny t w r c a wspczesny. W Czerwonej pustyni (1964) pojawiy si jednak nowe m o m e n t y . Tu bohaterowie zostali nie t y l k o odosobnieni w swej d u c h o w e j s a m o t n o c i , ale p o n a d t o postawieni na tle duszcej, wrogiej t e c h n i k i wielkoprzemysowej. Wszyscy o n i , zwaszcza za bohaterka, ktra przeywa szok z po w o d u w y p a d k u s a m o c h o d o w e g o (jest wic dodatkow ofiar techniki), zostaj jakby zdegradowani, przygaszeni przez narzucajc si obecno k o m b i n a t u chemicznego. Tak jak i staroytna Rawenna przygaszona jest wyziewami

protagonista,

Zamienie ( M o n i c a Vitti)

k o m b i n a t u , utrzymana w tonacji zimnej, szarej, obojtnej (film jest barwny). T y l k o we w s p o m n i e n i u (nie?) o dale kiej wyspie szczliwej mamy przez chwil prawo do b kitu nieba, zdrowego brzu opalonej skry i ranego pia sku play. aden film XX w. nie wyrazi sugestywniej dziecinnego lku przed m o l o c h e m cywilizacji technicznej. W Powikszeniu (1967, film zrealizowany w Anglii) wielu widzw nie umiao odnale s w e g o " Antonioniego. Rzeczywicie, ukazuje tu twrca oblicze odmienne. Nie dlatego jednak, e przyj schemat filmu kryminalnego (ten jest tylko kanw), ale dlatego, e porzuci temat s a m o t n o c i . T y m razem zainteresowao go co, co mona by okreli jako rzekomy obiektywizm naszej cywilizacji. Mamy t cywilizacj za trzew, empiryczn, sprawdzaln, za obc mistyce i irracjonalizmowi. Wzi wic A n t o n i o n i takiego jej reprezentanta, ktry uchodzi moe za okaz trzewoci do kwadratu. To m o d n y fotografik. Jego obiek tyw (ten sam obiektyw, ktry okrela funkcje take i sztuki filmowej) to pozornie s y n o n i m niewzruszonego obiekty w i z m u . Kamera to tylko chwyta, co rzeczywicie istnieje. St to st, drzewo to drzewo. A jednak ju w samej profesji bohatera, m o d n e g o f o t o grafika i fotografa mody, kryj si jakie niepokojce funk cje mitotwrcze. On tworzy ze zwykych dziewczyn wielkie modelki, ktre z kolei w wiecie kultury masowej staj si ksiniczkami prasy bulwarowej, przedstawicielkami jedynie dzi skutecznej mitologii. W ycie bohatera wdziera si nagle zbrodnia, powiad czona a r g u s o w y m okiem p r a w d o m w n e g o o b i e k t y w u . A jednak niezbite d o w o d y rzeczowe nikn i bohater, o b y w a tel naszego rzeczowego wieku XX, sam nie jest w kocu przekonany, czy obiektywna prawda istnieje. Perfidnie zatar tu reyser granice midzy zmyleniem a faktem. Dla tego w zakoczeniu bohater tak atwo przejmuje reguy ycia udawanego, ycia na niby, kiedy z nie znan sobie paczk modziey gra w nie istniejc pik. Lk jest najpowszechniejszym uczuciem o d c z u w a n y m przez postacie A n t o n i o n i e g o . Reyser chce, bymy si nad nimi litowali. Jak na subtelnego krytyka istniejcej moral noci jest to zaskakujco mao. Syn swojej sfery, w intere sie wasnych postaci pragnby poruszy z posad ziemi. Ale g d y nie dotyka spoecznych u w a r u n k o w a jednostki, nie uzyskuje owego archimedesowego p u n k t u oparcia.

WOCHY NIEUSTANNE ZDOBYWANIE DEMOKRACJI

P o c h w i l o w y m zaamaniu, po oniemieleniu sukcesami Felliniego i A n t o n i o n i e g o scheda neorealizmu znowu d o 204

sza do gosu. Pojawia si grupa f i l m w w y b i t n y c h , ktre p o w r c i y do traktowania bohatera jako w y t w o r u szero kiego kontekstu historycznego. Poprzez bohatera filmy te tumacz epok. Z jednej strony s to filmy, k t r y c h tematy mogy zain teresowa neorealizm ju we wczesnym etapie jego roz w o j u , a wic bd cofnite w przeszo, bd mwice o terenach i spoecznociach tak zacofanych, e waciwie t k w i c y c h jeszcze w tamtej f o r m a c j i : p o w o j e n n e g o g o d u , chaosu i zastoju. Z drugiej strony s to filmy, ktre metod neorealistyczn penetruj now rzeczywisto: sytoci, neokapitalizmu, dehumanizacji, epok czowieka bd cego w niewoli rzeczy. Rozbjnik Renato Castellaniego (1961), t w r c y zwi zanego z neorealizmem jeszcze w jego bohaterskim okre sie, jest histori bezporednio powojenn, tropic spoe czne korzenie kalabryjskiego b a n d y t y z m u " w okresie opadnicia fali b u n t w c h o p s k i c h . Salvatore Giuliano Francesco Rosiego (1961 ) to tu powojenna, cho do najbliszej nam wspczesnoci sigajca, historia legendar nego wodza mafii sycylijskiej i prba politycznego osdu jego dziaalnoci. Wreszcie Bandyci z Orgosolo Vittorio De Sety (1961), jednego z najwikszych d o k u m e n t a l i s t w w o s k i c h , s wycieczk w najbardziej egzotyczne regiony Sardynii, gdzie warunki automatycznie niejako wpdzaj ndzarskich pasterzy w szeregi w y j t y c h spod prawa. Cho akcja filmu dziaa si wspczenie z realizacj struktura opisywanej spoecznoci sigaa czasw za mierzchych i p o d o b n e m u opisowi m o g a s i p o d d a j u w 1945 r. Czy filmy te s tylko kopiowaniem metod okresu b o h a terskiego"? Pozornie Rozbjnik m g b y si wyda p o w t rzeniem f o r m u y Pod niebem Sycylii: bierze si doniosy proces spoeczny i szuka jego o d p o w i e d n i k a w czyich p r y w a t n y c h losach, moliwie t y p o w y c h i dla d o g o d z e nia nie przyzwyczajonemu widzowi zabarwionych melodramatycznie. Ale s i nowe cechy. Prywatne historie s prostsze, wyzbyte efektownych zbiegw okolicznoci. Starannie wplata si wane wydarzenia historyczne, c h o by nawet pozbawione bezporedniego zwizku z losami bohaterw. Reyser Salvatore Giuliano odrzuci zdecydowanie po staw opowiadacza-beletrysty na rzecz postawy kronika rza, ktry zrezygnowa z wszelkich wtkw romansowych. Wicej: w b r e w t y t u o w i nie mamy tu nawet bohatera. Z wyjtkiem w s t p u , kiedy widzimy martwego Giuliano na b r u k u i syszymy monotonn lektur policyjnego p r o t o k o u , nie z o b a c z y m y ani razu jego zblienia. Cho wszy stko to zostao zrekonstruowane, zagrane", monta f i l m u p r z y p o m i n a w y w d historyka-publicysty. De Seta w Ban dytach z Orgosolo idzie w reyserskiej ascezie dalej ni niegdy Visconti w Ziemia dry. O d m a w i a sobie muzyki na rzecz s y m f o n i i autentycznych dwikw, odmawia sobie wiata sztucznego, dajcego we wntrzach malownicze

eczn, o wspodpowiedzialno prostego obywatela za kraj, zwaszcza tam na p o u d n i u , gdzie najczciej tego obywatela w o d z o n o za nos. B a r d z o pno zdobylimy we Woszech demokracj powiada Rosi. Waciwie cigle j jeszcze zdobywamy". Z d o k u m e n t a l n y c h inspiracji wyrosa rwnie Bitwa o Algier (1966) Gillo Pontecorvo, nakrcona do spki z Algieri, wedug w s p o m n i e Saasi Jacefa, jednego z p r z y w d c w ruchu o p o r u przeciw kolonizatorom f r a n c u s k i m . Film o narodzie z d o b y w a j c y m w i a d o m o wolnoci. Ciekawe, e ten patetyczny temat opiewa klsk: zda wienie przez inteligentnego p u k o w n i k a spadochroniarzy caej konspiracji algierskiej. Dopiero g d y p u k o w n i k wysa dza w powietrze kwater ostatniego przywdcy ruchu (fakt autentyczny z 1957 r.), akcja nagle przeskakiwaa o trzy lat. W s p a c y f i k o w a n y m , s p o k o j n y m Algierze, gdzie p o k j francuski" zdaje si panowa na pokolenia, wy chodzi niespodziewanie na ulice caa ludno arabska, dajc niepodlegoci. Temat przypomina Rzym, miasto otwarte i Pais, ale p o m n o o n e o dowiadczenia paryskiej ,.cinma-vrit" (o ktrej niebawem). Dziki t e m u uzyska chropowat faktur kroniki aktualnoci, tak wiarygodn,
Rce nad m i a s t e m (w r o d k u Rod Steiger)

B i t w a o Algier

efekty, ale czsto ujawniajcego niepotrzebnie obecno filmowca. Z w y c i s t w o na festiwalu w Wenecji Rk nad miastem Rosiego (1963) otworzyo inn kart. Popieszni grabarze neorealizmu twierdzili, e w s w y m trybie p d o k u m e n t a l nym umia on wyraa ostre, ale oczywiste konflikty okresu p o w o j e n n e g o , e jest natomiast bezsilny w okresie, w ktrym konflikty skomplikoway si i zamaskowane zo stay d y m n y m i wiecami stabilizacji. By dowie czego przeciwnego, Rosi podj fascynujcy Wochy temat wiel kich afer b u d o w l a n y c h , demaskujc niewiarygodn bez karno winowajcw. Reyser nie mia pierwotnie nawet szkicu scenariusza, tylko sam problem do rozgryzienia. Spdzi p roku na ledzeniu najgoniejszych procesw, w e r t o w a stare i n o w e a k t a , uczestniczy w wizjach l o k a l n y c h . S a m o y c i e p o d y k t o w a o scenariuszowi tez, e adna z t y c h afer nie byaby moliwa bez pokrywki l e g a l i z m u " , ktr udawao si stosowa gwnie tam, gdzie rzdzia chadecja, udare mniajca spoeczn kontrol. Poza z n a k o m i t y m ujawnie niem m e c h a n i z m u przestpstw, nie cofajc si przed lojalnym wyliczeniem a r g u m e n t w o b r o n y , f i l m stanowi rwnoczenie wgld w moralno ycia politycznego Woch. Oskary take t y c h , ktrzy bezporednio prze stpstwa si nie d o p u c i l i . Ale byo w filmie jeszcze j e d n o dno: rozpanoszenie bonzw p o l i t y c z n y c h , poczynajcych sobie jak udzielni ksita na rzdzonych przez siebie terenach. W konsekwencji f i l m apelowa o a k t y w n o spo205

e nie c h c i a o si wierzy, by znaczna cz uj nie pochodzia z archiwaliw. Wspczesne fakty, ich wnikliwa i bezstronna obser wacja, wyprzedzay rwnie filmy Ermanno Olmiego. Posada (1961), jego debiut, bya dramatycznie prawdzi w y m sprawozdaniem z niefotogenicznej egzystencji urzd nika, i to nie starego rutyniarza z t r a d y c y j n y c h anegdot, ale urzdnika pocztkujcego. Narzeczeni (1963) szli znowu ladem emigracji wewntrznej, wywoywanej przez przemys, t y m razem skierowanej o d w r o t n i e : film t r o p i kwalifikowanego majstra z pnocy zwerbowanego do u r u c h o m i e n i a nowej f a b r y k i na pozbawionej robotniczych tradycji Sycylii. Kontrast d w c h t y p w cywilizacji, d w c h p o z i o m w u p o d o b a i potrzeb zademonstrowany zosta za pomoc pretekstu i n t y m n e g o : korespondencji roz czonych kochankw. Filmy Olmiego nie pragn k o n struowa prawd, pragn je odkrywa. Jest, powiadaj, w yciu dzisiejszych Woch wiele rzeczy d o n i o s y c h , ktre popieszni przechodnie mijaj nie widzc, nie rozumiejc. Trzeba im otworzy oczy. Czy filmy Olmiego s le s k o n struowane? T a k , bo rzeczywisto jest te le skonstruo wana!" odpowiada k r y t y k o m O l m i . Z p o d o b n e g o podniecenia umysw wyrs skromny, niezrczny miejscami debiut Bernardo B e r t o l u c c i e g o Przed rewolucj (1964), ktry z ujmujc szczeroci p o d j jeden z g w n y c h t e m a t w naszej d o b y : stosunek czo wieka wspczesnego do marksizmu. Bertolucci odwanie zaj si przykadem negatywnym: odejciem czy nawet zdrad arystokratycznego paniczyka, dla ktrego k o m u nizm by reakcj mylow, a t w y m psikusem z r o b i o n y m na zo otoczeniu, przyjciem malowniczych pozorw. Nie zada sobie reyser t r u d u , by w m o t y w a c h odejcia pani czyka zanalizowa cho jeden o wadze obiektywnej.

WOCHY TRADYCJE ZDOBNEGO WIDOWISKA

W powanej czci kina woskiego poprzez szczeglnie tu silne zainteresowania spoeczno-polityczne przebija nie mniej tradycyjna skonno do malowniczych widowisk. Daa o sobie zna np. w kontrowersyjnym d o r o b k u Pier Paolo Pasoliniego. Filolog z uniwersytetu w Bolonii, poeta, potem scenarzysta zacz samodzieln dziaalno rey sersk od szkicw z ycia lumpenproletariatu, posuguj cego si soczystym rzymskim dialektem (Wczykij, 1962). W scenerii tych szkicw u m i e c i g r o t e s k o w y traktat filozo ficzny Ptaki i ptaszyska, gdzie prbowa swj ludowy mar ksizm przetyka katolicyzmem, szukajc uparcie punktw stycznych midzy obu systemami. Te zainteresowania zawiody go do mitu Chrystusa. W 206

Ewangelii wg w. Mateusza (1964) pokazuje Syna Boego jako prostego chopa z Nazaretu, przywdc u b o g i c h pasterzy, ktrym obieca odkupienie i krlewstwo niebie skie. Plebejsk sceneri zachowa rwnie w Krlu Edypie i Medei, gdzie antyczny wiat greckich pastw-miast czy pastw-wsi przestawiony zosta w wymiarach o d m i t o l o g i z o w a n y c h , prowokujco zgrzebnych, nie rekonstruujc zreszt naukowo greckiej staroytnoci, t y l k o do d o wolnie budujc jej wizj z elementw licznych kultur, sztuk, stylw architektonicznych i f o l k l o r u muzycznego z rnych stron wiata. Z pewnym wahaniem okreli w y p a d a miejsce j e d n e g o z o j c w wczesnego neorealizmu, Luchino Viscontiego. Niewtpliwie odszed daleko od powcigliwoci plasty cznej zZiemia dry ku stylizowanym i w y t w o r n y m k o m p o z y c j o m oraz kunsztownej dramaturgii, nie zostawiajcej miejsca na improwizacj. Z pewnoci dziaay w t y m kie runku jego zainteresowania teatralne, a nawet operowe. Nigdzie jednak strona widowiskowo-dekoracyjna ani malowniczo jego bohaterw, obdarzonych namitnociami g r u b o ponad przecitne miary, nie prowadziy go do poz bawienia konfliktw ich historycznej konkretnoci. W filmie Rocco i jego bracia (1960) Visconti, w rzadko stosowanej formie realistycznej sagi rodowej, podejmowa epicki temat zetknicia si matriarchalnej rodziny kalabryjskich c h o p w z uprzemysowion pnoc. Proces aklimatyzacji t y c h pariasw pokazywa reyser jako na jeony trudnociami bardziej psychologicznymi ni so c j a l n y m i , co w kinematografii woskiej byo koncepcj do niezwyk. Ale bo te bohaterw w y b r a sobie jak z powieci Dostojewskiego. Nie d a r m o p o m y s filmu zrodzi si w trakcie adaptacji Biaych nocy rosyjskiego pisarza. Tragiczne, rozarzone do biaoci charaktery, bolenie w i a d o m e d o k o n y w a n e g o ustawicznie w y b o r u , le si kojarzyy z p r y m i t y w n y m c h o p s t w e m Kalabrii. Zwaszcza a n a c h r o n i c z n y i po literacku zmylony wydawa si sam Rocco, marzycielski Chrystusik w bokserskich rkawi cach, o dandysowatej twarzy Alain Delona. Visconti w y c h o d z i niewtpliwie ze spoecznego konkretu, ale zaraz p o t e m siga po k o t u r n y , by nasyci film takimi paroksyzmami uniesienia (gwaty, masakry), jakich nie powstydzi liby si Japoczycy. W bardziej u m i a r k o w a n y m Lamparcie za ksik G i u seppe T o m a s i e g o di Lampedusa kaza Visconti o b s e r w o wa narodziny i klsk plebejskiego mitu Garibaldiego sycylijskiemu arystokracie. Historycznie biorc jest to pamflet na XIX-wieczn buruazj, wkraczajc na aren polityczn i nie wahajc si powici wodza czerwonych koszul (film koczy si egzekucj jego onierzy), gdy przesta by potrzebny. Ale nie lekcja historii jest wana, raczej przeamywanie si tej lekcji w wiadomoci starego, mdrego czowieka, ktry widzi, jak dzieje si historia, i ciko przeywa zbliajc si staro wraz z n i e u c h r o n n y m przemijaniem wiata, bdcego jego wiatem. Burt

em. Usytuowane midzy estetyzmem i czystym szale stwem, nie interesujce si opowiadaniem akcji, przy bieray pocztkowo pozy bardzo serio (Nasza Pani od Turkw, Salome). Pasmo poraek kazao Benemu wczy do swego arsenau humor. Opera-buffo O jednego Ham leta mniej (1974) przyprawia o gsi skrk wszystkich szekspirologw wiata, gdy Bene kae tu Hamletowi m o n t o w a w Paryu teatr a w a n g a r d o w y oraz wysya do klasztoru nag Ofeli w okularach i mniszym kornecie. Do niczego niepodobny spektakl Benego ma jednak pewien zuchway wdzik. Wreszcie dekoratorska stylizacja nie jest o b c a Franco Zeffirellemu, t w r c y o inspiracji katolickiej. Ale jego Romeo i Julia (1968) odnawiali Szekspira nie przebieran kami i szokujcym montaem, t y l k o o d w o a n i e m si do zielonej modoci k o c h a n k w z Werony, do zmysowej konkretnoci ich piknego uczucia.

Lampart (Alain D e l o n i Claudia Cardinale) R o z w d p o w o s k u ( M a r c e l l o Mastroianni)

WOCHY KOMEDIA PO WOSKU, CZYLI GORZKA

Poza o d n o w i e n i e m neorealizmu (neoneorealizmem nazwa go kto d o w c i p n y ) d r u g i m f e n o m e n e m lat 60-tych stay si g o r z k i e komedie". W tradycyjnej f o r m i e drama turgicznej efektami nieodparcie miesznymi zyskiway zainteresowanie nawet niewybrednej w i d o w n i dla wakich k o n f l i k t w midzy prawami wspczesnego ycia a wszel kiego rodzaju przeytkami, nie d o b i t y m i w por przes dami. Sygna do natarcia na gatunek dotd lekcewaony przez prawdziwych t w r c w da Germi Rozwodem po wo sku (1962), ktrego zasug byo przede wszystkim d o prowadzenie do absurdu pewnego rozumowania w y s n u tego z realnych przesanek. Podwczas we Woszech otrzymanie rozwodu (bez wzgldu na p o w o d y ) byo nie moliwe, a kodeks karny traktowa wicej ni wyrozumiale zabjstwa w miosnym afekcie, r o z w o d e m po w o s k u " pozostawao wic... zabicie ony pod pretekstem niewier noci. Wyrok may, a rozumiany po sycylijsku honor ocalony! Nieco mniej byskotliwa bya Uwiedziona i porzucona tego reysera, mwica o t y m , jak feudalna obyczajo wo sycylijska przeszkadza tym razem nie rozwie si, ale oeni. Nie byo tu co prawda morderstwa, ale bya mier: mier j e d n e g o z teciw w dzie u p r a g n i o n e g o lubu, ktry mia zakoczy skomplikowan wa rodow. Niewczesn mier ukrywao si przed g o m i , pozujc zmarego na pogronego w krzepicej drzemce. Wymczeni dug list o b y c z a j o w y c h idiotyzmw nie dziwilimy si gestowi poczciwego policjanta z pnocy,

Lancaster z b u d o w a sw kreacj tragicznie: na pozbawio nej zudze dalekowzrocznoci. Kae mu ona, wyraniej ni otoczeniu, widzie si zawieszonym midzy d w o m a wiatami i nie czu si dobrze w adnym z nich. Zjawiskiem bardziej niemal malarskim ni f i l m o w y m byy widowiska Carmelo Benego, rozszalaego plastyka, f a b r y k o w a n e wycznie niemal w atelier, w dekoracjach i kostiumach projektowanych przez samego reysera. Dziaaj one szokujcym obrazem, olepiajcymi barwa mi, nieustannym ruchem kamery i b y s k a w i c z n y m monta 207

ktry z a k r y w a doni Sycyli na mapie Woch, przyglda si p w y s p o w i i wzdycha:,.Teraz znacznie lepiej..." W przewrotnoci tez m o r a l n y c h i o k r u c i e s t w i e przeli c y t o w a Germiego M a r c o Ferreri, ju wczeniej w Hiszpa nii debiutujcy w g a t u n k u makabreski*. Jego Ape regina (1963) g o d z i a w uwicone kanony moralnoci pciowej, wspierajce co na ksztat matriarchatu, gdzie rola m czyzny ogranicza si do zapewnienia rodowi potomka. li czna jak n i g d y Marina Vlady graa tak pszczo-krlow, ktra d o beztrosko wtrca do g r o b u starszego od siebie maonka, przygotowujc radonie najlepszy pokj dla bdcej w drodze latoroli. Cynizm i gust do paradoksu z a w i o d y Ferreriego nieco zbyt daleko w Kobiecie z brod, w ktrej Annie Girardot daa si oszpeci silnym zaro stem. Waniejszy od niej by jednak Ugo Tognazzi w roli ma-impresaria, na swj sposb kochajcego w o chat on, ale tak poartego ide robienia z niej patnego w i d o w i s k a , e balsamowa j po mierci dla dalszych spektakli. P o d o b n i e okrutn komedi bya Przewrotno Salva tore Samperiego, ktra z nieodpartym k o m i z m e m sytua c y j n y m opisywaa sycylijsk histori b o g o b o j n e g o , lecz krewkiego w d o w c a , zadurzonego w apetycznej sucej, ale k o n t r o l o w a n e g o przez trzech synw w rnym wieku. Inicjacja redniego z nich stanowia kanw, na ktrej wyszywa reyser pstrokaty dese hipokryzji, obsesji seksualnych i tpoty maomiasteczkowego bytowania.

przed bramami w y t w r n i przez zrutynizowanych i lkaj c y c h si ryzyka p r o d u c e n t w . Grupa ta, w czci r e k r u t u jca si spord k r y t y k w f i l m o w y c h (zwaszcza s k u p i o n y c h w o k miesicznika A n d r Bazina C a h i e r s du Cinema"), nazwaa si n o w fal" filmu francuskiego. W pierwszym okresie (195961), gdy modzi f i l m o w c y walczyli jeszcze o prawo pozostania w zawodzie reyser s k i m , n o w a fala" przyniosa kilka zjawisk zaskakujcych, trwale wzbogacajcych jzyk sztuki f i l m o w e j . Pniej j e d nak t w r c y n o w e j fali", nie zwizani adnym w s p l n y m p r o g r a m e m , przewanie rozczarowali, przechodzc albo na pozycje jawnego komercjalizmu, albo fabrykujc ma nieryczne, nieczytelne filmy dla grupki znajomych. le dzc r o z w j " n i e k t r y c h g o n y c h reyserw n o w e j fali", przypominano nieraz brzydkie bon mot Jeana Coc teau: Czego chce n o w a fala"? Miejsca po starej! Przyczyna wikszoci niepowodze, jak si zdaje, t k w i a w t y m , e ci byskotliwi i otrzaskani z klasyk f i l mow modzi ludzie nie umieli wyj poza p o d w r k a my lowe modziey z d o b r y c h rodzin". e nie znali prawdzi w e g o ycia Francji i e, prawd mwic, niewiele ich o n o o b c h o d z i o . Oddajc sprawiedliwo ich pomysom for m a l n y m mamy prawo wstrzemiliwie oceni ich intelek tualny i humanistyczny wkad do historii f i l m u . Najwybitniejszy reprezentant n o w e j fali", Alain Ftesnais, p o c h o d z i z g r u p y d o k u m e n t a l i s t w i wsawi si wstrzsajcym filmem o Owicimiu, Noc i mga, gdzie archiwalne, czarno-biae zdjcia martyrologii kontrasto way z barwnymi zdjciami miejsc kani dzi. Jego debiut fabularny Hiroszima, moja mio (1959)
Hiroszima, m o j a m i o

FRANCJA NOWA FALA" PYNIE KU SUBIEKTYWIZMOWI

Jeli p r o d u k c j a woska dostarczaa wwczas najwik szej liczby dzie s k o c z o n y c h , wywierajcych wielkie, z g o d n e z zamierzeniami t w r c w wraenie, to udziaem Francuzw byo raczej inicjowanie miaych poszukiwa f o r m a l n y c h . Poszukiwania te czsto jednak prowadziy na manowce. Poszukiwano n o w y c h rozwiza nie dlatego, e d o m a g a y si ich jakie nowe treci, t r u d n e do wyraenia ju istniejcymi rodkami, tylko eby zrobi co tak, jak nikt inny dotd. Gdy si zbyt wiele mwi o m o r a l n o c i odjazdu kamery" i f i l o z o f i i panoramowania ukonego", konsekwencj bywa najczciej d y s h a r m o n i a midzy pstr niezwykoci rodkw a banaln zawartoci. W samym kocu lat pidziesitych nastpio we Francji zjawisko byskotliwego startu reyserskiego g r u p y inteligentnych debiutantw, uprzednio zatrzymywanych
* Wzkiem w 1960 r., o k t r y m niej.

208

stanowi dat w rozwoju kinematografii. I to nie jak m o g o b y si zdawa dla swego wielkiego tematu. Mcze skie miasto japoskie samo przez si m o g o nada rang nawet f i l m o w i miernemu, ale Resnais nie pojecha do Japonii szuka sobie okolicznoci a g o d z c y c h . Wiele w t y m filmie rzeczy s p o r n y c h , wyzywajcych: pretensjonal nie literacki komentarz Marguerite Duras, a zwaszcza z u c h w a e pooenie na d w c h szalach tej samej wagi tragedii 250 tysicy ofiar i tragedii jednej francuskiej dzie wczyny, ktra pokochaa w czasie okupacji najedczego onierza. Rwnowano t y c h tragedii sugerowana jest montaem, gr aktorw, komentarzem, dialogiem. Ale obok spraw s p o r n y c h s tu rewelacje, ktre stworzyy szko. Resnais now technik narracji, ktra zrywa z chronologi, powoli odsania pobudki postaci i pokazuje, wcale nie dialogiem, sam proces ludzkiego mylenia. Przenikamy do mzgu bohaterki, ktry z niesprawiedliw, ale zrozumia stronniczoci ocenia fakty, czyni jedno czesnymi zdarzenia odlege w czasie lub kae ssiadowa ulicom p o o o n y m na d w c h kracach g l o b u . Monta nabra tu znw znaczenia, ktrego mu tak kategorycznie odmawiaa szkoa Bazina. Moe nigdy dotd kino nie byo tak oddalone od obiek t y w i z m u . C h y b a eby prymat w o w y m oddaleniu przyzna nastpnemu f i l m o w i Alaina Resnais Zeszego roku w Marienbadzie (1961), zrealizowanemu we w s p p r a c y z c z o o w y m pisarzem awangardy Alainem Robbe-GriM tem. W cikich, b u j n o b a r o k o w y c h wntrzach d y s t y n g o wanego hotelu rozegrano przed nami dramat trzech zja wiskowych postaci, oparty na cakowitym zatarciu granic midzy ich yciem w e w n t r z n y m i zewntrznym, na dra macie kruchej pamici ludzkiej, dziki ktrej przeszo jest (w rnej mierze) czci teraniejszoci. Elegancki mczyzna przez przecig caego filmu przekonywa pi kn i kruch kobiet (Delphine Seyrig), bdc pod opiek innego mczyzny, e spotkali si ju w u b i e g y m roku i e p o w i n n i wobec tego razem odjecha. Film fascynowa paradoksami, burzy wiar w jednoznaczno naszych dozna z m y s o w y c h , urzeka absolutn konsekwencj swej odrealnionej wizji, ale rwnoczenie pozostawa chodn, mzgow konstrukcj i i m p o n u j c y m ekspery mentem, ktry wszystkim nastpcom pozwala z niebywa uprzednio elastycznoci posugiwa si w y m i a r e m cza su. T w r c z o Alaina Resnais staa si w ten sposb gwn (cho wcale nie jedyn) transmisj do kinemato grafii zainteresowa tzw. n o w e j powieci", francuskiego prdu literackiego, ktrego t w r c a m i poza Robbe-Grilletem byli przede wszytkim Michel Butor i Nathalie Sarraute. Pojawienie si n o w e j powieci", j e d n o z w a n y c h wyda rze w nowoczesnej historii literatury, byo reakcj na nadmierny psychologizm pisarzy, zajmujcych wobec czytelnika pozycj w i e d z c y c h lepiej" o s w o i c h bohate rach i o yciu. 209

Autorzy n o w e j p o w i e c i " (nazywajcy siebie take szko spojrzenia") uwaali si za uczciwszych, skoro poprzestawali na precyzyjnym opisie zewntrznym, na z d j c i a c h f o t o g r a f i c z n y c h " ycia, ktre zalecay si sw komunikatywnoci i bezstronnoci. Rezygnowali wia d o m i e z opowiadania ze znaczniejszego dystansu czaso w e g o na rzecz p r o w i z o r y c z n e j organizacji danych nie k o m p l e t n y c h " , z lukami i n i e d o k a d n o c i a m i , by opisy wane wydarzenia wydaway si akurat takimi, jakimi m u siayby si wydawa samym uczestnikom t y c h zdarze. N i e t r u d n o zauway, e s p o r o t y c h zaoe zbiegao si z kierunkiem najnowszej ewolucji sztuki f i l m o w e j . W Muriel* (1963) Resnais w r c i do rzeczywistoci francuskiej, konkretyzujc akcj w p o r t o w y m miecie B o u logne i nawizujc odwanie, jak aden niemal z jego kole gw, do w o j n y w Algierze. P r o w a d z i t u reyser dalej swoje dowiadczenia formalne: f i l m o w a rozmow jednej g r u p y bohaterw i asynchronicznie m o n t o w a j z dwikiem r o z m o w y innej grupy, w i n n y m czasie. Pokazywa w szyb k i m , pozornie nielogicznym montau tyle skrawkw rze czywistoci, e widz musia nieustannie zadawa sobie pytanie, ktre z nich istotnie co znacz, a ktre s po prostu obojtn fotografi. Ale historia pewnego mitomana, pokazanego z godn lepszej sprawy tajemniczo ci, blada w zestawieniu z nie najlepiej do niej d o k l e j o n y m dramatem sumienia m o d e g o onierza, wiadka mcze skiej mierci patriotki algierskiej. Niewspmierno t y c h d w c h dramatw ludzkich naruszaa nieco rwnowag konstrukcyjn dziea, a pewna literacko efektw, jak w Hiroszimie, osabiaa surow w y m o w prawdy. Wielkie nadzieje, jakie budzia t w r c z o Alaina Res nais, znalazy pierwsze pene u k o r o n o w a n i e w znakomitej medytacji, zatytuowanej Wojna si skoczya (1966), na tematy poddane przez emigracyjnego pisarza hiszpa skiego Jorge Sempruna. Trzy dni z ycia Diego Morasa, mieszkajcego w Paryu b o j o w n i k a antyfrankistowskiego podziemia, posuyy reyserowi do stworzenia jednego z najpikniejszych, najbardziej bogatych portretw czo wieka wspczesnego. Jak w filmach Wajdy, mio zostaa tu stopiona z walk, a udzia w tej mioci pierwiastka fizycznego, cielesnego, tak chtnie podkrelanego przez c y n i c z n y c h f i l m o w y c h ekshibicjonistw, ma w sobie co nie t y l k o naturalnego, ale wrcz koniecznego. P o d k r e l a o koncepcja aktorska Yves Montanda: Diego, czowiek zara ony Hiszpani, przekroczy czterdziestk i uzna, e nie p o d o b n a duej odwleka podjcia zasadniczych decyzji y c i o w y c h . amany, jak zwykle, monta resnaisowski, nie troszczcy si o potoczysto narracji, nie suy b u d o w a niu napicia. Wyraa po prostu nerwowe, czasem n i e k o n sekwentne, pene wahni denie bohatera do znalezie* Muriel jest o w o c e m w s p p r a c y z pisarzem J e a n e m C a y r o l e m . Przy padek A l a i n a Resnais d o w o d z i , e m o n a by j e d n y m z g w n y c h t w r c w w s p c z e s n y c h take wtedy, k i e d y realizuje si c u d z e p o m y s y f a b u l a r n e .

nia s a m e g o siebie. W niepokojach Diega wyczuwa si ju nadciganie w kinie z a c h o d n i m tematu politycznego okresu kontestacji. Z f i l m u d o k u m e n t a l n e g o wywodzi si rwnie Agnes Varda, kobieta-reyser, ktrej pierwszy dugi metra La Point Courte (1954) stanowi model dla przyszej n o w e j fali": f i l m u taniego i bez r e n o m o w a n y c h gwiazd. Jej d o j rzaa Cleo odSdo 7 (1962) bya prb d o k u m e n t u psychi cznego", dwiema g o d z i n a m i z ycia kabaretowej pie waczki, ktrej analiza lekarska ma wanie odpowiedzie, czy jest chora na raka. Przez dwie godziny kamera realiza torki postpuje jak cie za bohaterk, rejestrujc jej naj drobniejsze czynnoci i reakcje w cigu o w y c h przeomo wych d w c h godzin, bez adnych prawie przerw. Obser wacja podzielona jest na sceny o o s o b n y c h t y t u a c h , uzupenione zegarmistrzowsko d o k a d n y m czasem akcji, z dokadnoci co do minuty. Dokumentalno tej analizy psychologicznej polega nie t y l k o na t y m , e wikszo zdj nakrcia Varda w autentycznych paryskich plene rach i wntrzach, czciowo ukryt kamer, bez wiedzy otaczajcych bohaterk osb, ale te i na t y m , e nie po zwolia sobie na zastosowanie adnego ze r o d k w subiektywizujcych narracj. Ciekawe byo rwnie Szczcie, liryczny reporta z p o d p a r y s k i e g o miasteczka o m o d y m rzemielniku, szczerze zakochanym w d w c h kobietach rwnoczenie, do szokujcy, a przecie wierny psychologicznie. Jeszcze j e d n y m przybyszem z d o k u m e n t u (a cilej z montaowni filmowej) okaza si Henri C o l p i . Tak duga nieobecno (1961), zdumiewajcy debiut o flaubertowskiej konkretnoci wizji, zajmowa si aosnym reliktem w o j n y , wczg z przedmiecia, ktry straci pami i yje rolinnym yciem poza czasem, obowizkiem i j a k i m i k o l wiek koniecznymi zwizkami z otoczeniem. wicio tu t r i u m f y kino niedopowiedzenia, ktre rodkami cile f i l mowej ekspresji wyraao niewyraalne. A rwnoczenie spenia si jeszcze jeden paradoks n o w e j f a l i " ci jej t w r c y , ktrzy wyszli z d o k u m e n t u , najbardziej si od d o k u m e n t a l i z m u oddalili, prowadzc dowiadczenia z maksymalnie gbokim wdzieraniem si w psychik boha terw.
W o j n a si s k o c z y a (w r o d k u Yves M o n t a n d ) C l o od 5 do 7 (z lewej C o r i n n e M a r c h a n d )

FRANCJA BUNT FOTOGRAFW Z URNALI MD

Drugie skrzydo n o w e j f a l i " stanowili krytycy z krgu C a h i e r s du Cinema", a najznamienitszym t r i u m f e m tej g r u p y byo 400 batw (1958) Francois Truffauta, p o d wczas 27-letniego debiutanta. Film by tak gorzki, e nawet niewtajemniczeni podejrzewali w nim autobiografi.

Mwi o dziecistwie paryskiego wyrostka, pojtym jako koszmar senny, nie koczcy si szczliwym przebudze niem. Truffaut oskara d o m rodzinny, szko, policj nie robic przy tym z dorosych p o t w o r w czy sadystw ani nie uciekajc si do sytuacji w y j t k o w y c h ; po prostu pokazujc ich niewraliwo, brak wyobrani i egoizm. Drastyczna szczero filmu sza w parze z modzieczym anarchizmem w stylu Jeana Vigo, ktry take protestowa filmem przeciw swej zmarnowanej m o d o c i .

210

Jeszcze wiksz dawk anarchizmu zaaplikowa Jen-Luc Godard w Do utraty tchu (1959), wedug scenariusza Truffauta. Sympatycznym bohaterem by m o d y czowiek bez zajcia, ktry krad (niekoniecznie z chci zysku) ele ganck limuzyn i zabija gonicego go policjanta, przy bywa do Parya, wdawa si w gorc mio z ameryka sk studentk, a ta w kocu denuncjowaa go przed policj. Godem reyserii bya zuchwao, ch w y w o a nia skandalu, co znajdowao odbicie w enujco realisty c z n y c h " dialogach i gestach. Byo w t y m filmie co urzeka jco nowego, jak twarz Jean-Paula B e l m o n d o , podwczas n i k o m u nie znanego brzydala, w y p r o m o w a n e g o pniej na g w n e g o amanta n o w e j fali". Przemawiaa przez ten film w s p o s b niewtpliwie szczery powojenna modzie, lekcewaca stare wizy spoeczne i wszelkie konwencje, take w sztuce. Jej niech do podejmowania j a k i c h k o l wiek zobowiza czya si z sympati dla opisywanego niegdy przez Andr Gide'a a k t u bezinteresownego": bez interesownej zbrodni, bezinteresownego ryzyka, nawet bezinteresownej szlachetnoci. Tak wanie postaw zademonstrowa Godard w na stpnym filmie: Maym onierzyku (1960). Film ten zosta przez francusk cenzur zakazany, zama bowiem zmow milczenia w o k wojny w Algierze, bdcej .na ustach wszystkich Francuzw, ale nie pojawiajcej si w adnym filmie francuskim. Cenzura jednak filmu nie ogldaa, albo

400 b a t w (z prawej Jean-Pierre Laud)

D o utraty t c h u (Jean-Paul B e l m o n d o )

go nie zrozumiaa, gdy by to wanie jedyny z moliwych f i l m w o Algierze, ktry nie zmusza do namysu nad p o l i tyk rzdu, ponoszc wanie klsk. Temat b r u d n e j w o j n y " , zaangaowany, rozpalony do biaoci, posuy najwidoczniej G o d a r o w i za argument, e n o w a fala" nie zamyka si w krgu towarzysko-erot y c z n y c h dowiadcze synw z zamonych rodzin. Saby to argument, gdy May onierzyk nie by w adnej mierze zmian poprzednich zainteresowa na inne. Akcja dziaa si n e u t r a l n i e w S z w a j c a r i i . Dotyczya walki w y w i a d w obu walczcych stron w o k proalgierskiej kampanii jednej z radiostacji szwajcarskich. Bohater by demonstracyjnie c z o n k i e m bandy antyalgierskiej, dostawa od od d e p u towanego-faszysty, niegdy kolaboranta gestapo. Ale taki w y b r bohatera nie oznacza nawet wzicia strony OAS. A u t o r z ostentacj u c h y l i si w ogle od oceny m o r a l n y c h czy politycznych racji o b u stron. Rysowa co w rodzaju s o l i d a r n o c i katw" po obu stronach barykady prze cie obie stosuj terror i tortury! Zainteresowanie n i e ide, lecz c z o w i e k i e m " nie prowadzio do adnej prawdy,

211

i p o i l m l y ludzi uczestniczcych w w o j n i e ideowej . . i m ,-iui' ud idoi oderwano. Cho p o d o b n o kino to prawda % m/y na sekund, jak mwi jedna z postaci. Bohater w|nitwd/i(! odmawia zastrzelenia demokratycznego >|Muiki'i,'i, ale tylko dlatego, ze akurat nie mia ochoty! Przecie to dokadnie ten sam gest, co u bohatera Do Utrtty tchu: kradnie auto, bo akurat mia na to ochot. T sam postaw nihilizmu moralnego o d n a j d u j e m y U bohatera jednego z pierwszych filmw Claude Chabrola Kuzyni (1958), bogatego dandysa o nietzscheaskim za dciu, ktry upokarza i ponia swego niepozornego k u zyna ze wsi, bo jest g b o k o przekonany, e adne reguy w stosunkach midzyludzkich jego osobicie nie dotycz. Chabrol jednak nie utosamia widza z nadsanym bohate rem, wobec ktrego zajmowa postaw krytyczn. Ten pierwszy okres n o w e j fali "czyni istotnie wraenie buntu gwatownego i niegrzecznego. Ale w przeciwie stwie do innych n o n k o n f o r m i s t w tego okresu (w kinema tografii angielskiej czy polskiej) bunt ten nic nie zamierza reformowa, w nic nawet konkretnie nie godzi, zadowala si gloryfikacj jakiej oderwanej s w o b o d y dziaania". Dalszy rozwj kierunku.(jeli w ogle o kierunku mona tu mwi) rozczarowa waciwie wszystkich, z wyjtkiem jego uczestnikw. Gorczkowo tworzcy Godard zgotowa s t o s u n k o w o najwicej przyjemnych niespodzianek: y wasnym y ciem i Kobieta zamna byy inteligentnymi ankietami w sprawie pozycji kobiety we wspczesnym spoecze stwie, obfitujcymi w improwizowane dygresje, wtrty z lektur, rozmowy z filozofami, co czynio jego technik reysersk podobn do c o l l a g e ' u " w plastyce, kiedy to malarz wlepia w swj obraz f r a g m e n t y gazet, stare k o r k o cigi lub papierki od cukierkw. Wielki sukces Pogardy, adaptujcej gony tekst A l b e r t o Moravii, opiera si w czci na bogatej roli Brigitte Bardot i g r u b o k o c i s t y m Jacku Palance* w roli hollywoodzkiego producenta, ma wiajcego: G d y sysz sowo kultura, w y j m u j ksieczk czekow". W Mskim, eskim (1966) doprowadzi Godard do szczeglnej sprawnoci swj styl pointylisty. Nadajc f i l m o w i p o d t y t u 75 krtkich faktw wykaza, e nic sobie nie robi z harmonijnego przechodzenia ze sceny w scen" i innych kanonw klasycznej narracji. O d e r w a n y m i od sie bie, czsto bardzo krtkimi migawkami dorzuca co chwila jak barwn plam, ale kolor i ksztat caoci musia sobie zrekonstruowa sam widz. Nie ulega kwestii, e twrczo Godarda okazaa si w szczeglny sposb bliska powojennej modziey fran cuskiej, d z i e c i o m Marksa i coca-coli", w e d u g wyraenia samego t w r c y . To pokolenie, ktre przestao wierzy w wiele mitw wiata d o r o s y c h , odnalazo co wasnego z a r w n o w treci, jak i f o r m i e f i l m w Godarda. Moravia,

Mski, eski (z lewej Jean-Pierre Laud) G a d k a skra (Jean Desailly i Franoise Dorlac)

* Ma rol s t a r e g o reysera z a g r a z wielk d y s t y n k c j sam F r i t z L a n g .

u l u b i o n y autor reysera, napisa w pracy C z o w i e k jako c e l " , e czowiek wspczesny utraci ow zdrow ufno i peni ycia, ktre byy s y n o n i m a m i humanizmu, e naley wic zmieni w y m i a r y wspczesnego wiata i o d nale nowy smak witoci, ktra jednak nie moe by adresowana do Boga, tylko do czowieka jako celu ostate cznego. Jeli wrd m o d y c h Francuzw kto wydawa si bliski n o w e g o systemu ideaw, to wanie Godard, artysta

212

o nieobliczalnym talencie. O t y m chyba myla wielki poeta A r a g o n , mwic: Dzisiejsza kinematografia to Godard!" Ale dalsza, maoistyczna droga Godarda, o ktrej poniej, zdecydowanie oddalia go od sztuki. Rwnie droga twrcza Chabrola wioda zdecydowa nie w d: obok wtrnego, ale interesujco przewrotnego Oka diaba i Ofe//7 bdcej Hamletem na wspak mamy tu melodramaty o k u c h e n n y m zapachu i zwyke kryminay pysznice si nienagannym charakterem pisma (Niech bestia zdycha, Rzenik, Zerwanie), ale nie bdce niczym wicej. Truffaut po mizernej parodii policyjnej Strzelajcie do pianisty i neoromantycznym romansie we troje Julies i Jim o wyblakym wdziku zasuszonego kwiatu da Gadk skr (1964), nie pozbawion trafnych akcentw analiz obyczajow intelektualizujcego mieszczastwa pary skiego. Wiele wieych obserwacji na temat pozycji kry tyka literackiego w spoeczestwie (kapitalna sekwencja wizyty bohatera w prowincjonalnym klubie f i l m o w y m ) zos tao zdewaluowanych naiwnie rewolwerowym zakocze niem. Odwaniejszy by Fahrenheit 451 (1966), ktry za fanta styczn proz Raya Bradbury'ego budowa ponur ba dla d o r o s y c h o wolnoci mylenia. Tak zawsze bywa w baniach przyjmuje si umowne zaoenie wstpne, po ktrym wszystko rozwija si konsekwentnie. Tu o w y m zaoeniem by dekret fikcyjnego pastwa przyszoci, uznajcy za zbrodni... posiadanie ksiek. Stawao si
Fahrenheit 451 (Oskar Werner, C y r i l C u s a c k )

wic logiczne, e oddziay straackie zajmoway si nie gaszeniem, ale p o d p a l a n i e m , zwaszcza stosw z ksi kami. Koszmarny wiat f i l m u rodzi jednak bunt w obronie skarbw kultury i g o d n o c i ludzkiej. Tpa, sualcza twarz Oskara Wernera, ktra w zakoczeniu zmieniaa si w ref leksyjn i uduchowion, bya tu j e d y n y m akcentem opty mistycznym. Z d w c h redaktorw C a h i e r s du Cinema" Jacques Doniol-Valcroze wykaza du zrczno w zupenie ba hych komediach o b y c z a j o w y c h , a g d y Denuncjacj sig n po temat gbszy odpowiedzialno moraln czo wieka, ktry odmawia wsppracy z policj niebywale pomiesza mu si o k u p a c y j n y ruch o p o r u z OAS-owskim bandytyzmem, co d o p r o w a d z i o do aosnej dwuznacz noci. Wreszcie Alexandre Astruc. Bywa on czsto uwaany za ojca d u c h o w e g o n o w e j fali", bo jeszcze w 1948 r. napi sa, co tamci wymalowali potem na swych sztandarach: N o w y wiek kinematografii bdzie wiekiem kamery-pira (camra-stylo). Znaczy t o , e film uwolni si po t r o c h u od tej tyranii widzialnoci, od obrazw samych dla siebie, od koniecznoci fabuy i k o n k r e t u , aby sta si rwnie subtel nym i elastycznym rodkiem wypowiedzi, jak jzyk pisany". Ta zdolno wyraania kamer poj o d e r w a n y c h i o g l n y c h nie jest dana, niestety, rwnie A s t r u c o w i , ktry w swoich Niedobrych spotkaniach (1956) zbyt prost, okle pan fabu p o k o m p l i k o w a z a w i o c i a m i konstrukcji, a do kadej sceny doda co najmniej jeden punkt widzenia abso lutnie nielogiczny i dziwaczny. Dalsze jego filmy brny coraz gbiej w bezcelowy, nie uzasadniony treci kali graf izm formalny, a bohaterowie coraz bardziej tracili rumiece ycia. By moe osd n o w e j f a l i " byby pobaliwszy, gdyby nie o g r o m n a reklama tego kierunku (czsto uprawiana przez samych jego wodzirejw), ktra obudzia wielkie apetyty, i g d y b y nie rewelacyjne pocztki, zapowiadajce przeom w historii f i l m u . Jak pisa o niej kliwie pisarz Jean Cau: C i modzi nie maj nic do powiedzenia. Francja w ich obiektywie staa si rodzajem ksistwa Monaco, zaludnionego fotografami z zumali m d i modelkami od Chanel". Przeciw zarzutom e g o c e n t r y z m u i wielkopaskiej po gardy dla kontekstu spoecznego apologeci n o w e j fali" przygotowali sprytn, ale w gruncie rzeczy naiwn obron: W y b r a temat bdcy przeciwiestwem wasnych zainte resowa pisa krytyk Andr S. Labarthe o twrczoci Chabrola to nie znaczy ucieka ze sw sztuk od o d p o wiedzialnoci, to znaczy, przeciwnie, zaangaowa si jeszcze bardziej, skupi jeszcze wyczniej na samej funk cji reyserowania". Z p o d o b n i e o b r o n n y c h wzgldw p u blicystyka n o w o f a l o w a " co chwila w s p o m i n a z przek sem o t a k zwanych w i e l k i c h tematach". Ta sama krytyka nie jest jednak w stanie stwierdzi, by w y b r w i e l k i e g o t e m a t u " zaszkodzi kunsztowi reyserskiemu t w r c w ta-

213

kich f i l m w , jak Pancernik Potiomkin, Obywatel Kane czy Zodzieje rowerw. Od powyszego oddzieli trzeba spraw stylistyki f i l m w n o w e j fali". Istotnie wprowadziy one w powszechny obieg par nowoci realizatorskich, z k t r y m i jest do twa rzy caej wiatowej k i n e m a t o g r a f i i . Przede wszystkim b dzie to wic brak zaufania do sztywnego scenopisu rey serskiego, ktry na par miesicy naprzd nie jest w s t a n i e przewidzie o d k r y w c z e g o gestu jakiego p r z y p a d k o w e g o statysty, kolorytu jakiego zachodu soca, zabawnego szyldu nad maym sklepikiem czy zego h u m o r u o d t w r czyni roli g w n e j . Margines improwizacji reyserskiej w m o m e n c i e zdj zosta tu oficjalnie konsekrowany, zwa szcza g d y okazao si, e nie kosztuje zbyt wiele, a odbiera f i l m o w i nalot czego z m y l o n e g o i pracowicie przed w i dzem odegranego. Po wtre, zastosowano now polityk obsad aktorskich. Wielkie kariery B e l m o n d o czy A n n y Kariny d o w i o d y , e lansowanie n i e z a w o d o w c w o banal nej p o w i e r z c h o w n o c i nie t y l k o nie musi by ryzykiem artystycznym, ale wrcz moe przynosi finansowe zyski.

Kobieta i mczyzna ( A n o u k Aime)

Improwizacja i spontaniczno aktorska wiciy t r i u mfy w Kobiecie i mczynie (1966) Claude Leloucha. A n o u k Aime i Jean-Louis Trintignant, bohaterowie tej historii miosnej, traktujcy mio powanie, nawet wsty dliwie, otrzymali od reysera w k l u c z o w y c h momentach akcji mono s w o b o d n e g o i m p r o w i z o w a n i a gestw, a nawet replik d i a l o g o w y c h . Zabieg ten w kilku f i l m a c h o podobnej reyserii da rezultaty negatywne: rozwodni akcj i podkreli bezradno reysera. Tutaj, pod rk Leloucha, stasi wyzwalaczem dla subtelnego przedue nia napisanych w scenariuszu charakterw, szko wielkiej naturalnoci aktora. Lelouch zrazisobie krytyk nastpnym filmem y aby y. Zdrady maeskie bohatera, reportera telewizyjnego, do aosnego przekupnia nowoci, przeplt wielkimi tematami, jak Wietnam czy K o n g o . Drania niewspmierno subtelnego rysunku p s y c h o l o g i c z n e g o pary maonkw i historii wiata, potraktowanej niemal jako dekoracyjny przerywnik. Zacietrzewienie krytyki (w t y m i polskiej) przesaniao czsto fakt bezsporny: Lelouch wietnie umie reysero wa. Tego warto si u niego uczy. Mwilimy ju o improwizacji, zacytujmy jeszcze przy kad z dziedziny rytmu montaowego. Bohaterka spowiada si nam z odejcia od ma. Pokaza j Lelouch nie w j e d nym d u g i m ujciu, t y l k o w kolejnych omiu, bo zasugero w a t y m , e w m o n o l o g trwa znacznie duej i sw pado wicej. Ale ponadto pozwoli aktorce (Annie Girardot) operowa znacznie wyrazistsz mimik, waciw m o m e n t o m kulminacyjnym m o n o l o g u . Poczenie t y c h kulminacji scen cig o tej samej dugoci byoby niewykonalne aktorsko, faszywe psychologicznie. Jest to jeden z wielu moliwych przykadw wirtuozerii reyserskiej Leloucha. Za pomoc takiej wirtuozerii kino francuskie, przeywajce wyrany kryzys ideowy, bronio mitu w y s o k i e j jakoci", mimo bahych treci. Wspomnie wypada tutaj nie Francuza, ale Anglika, wzitego reysera teatralnego Petera Brooka, ktry w e d u g Marguerite Duras, z bolenie skupion Jeanne Moreau i doskonale nonszalanckim B e l m o n d o nakrci Moderato cantabile (1960). Wypielgnowana a do ele gancji reyseria, nostalgiczno fotografii Armanda T h i rarda i kontrastujca z uczuciami bohaterki klasyczna sonatina Diabellego suyy niewielkiej fabule: historii nie s p e n i o n e g o uczucia neurastenicznej mieszczki, rozbu dzonego widzianym w bistrze morderstwem z mioci. Brook malowa z maestri nie zdarzenia, ale falowanie uczu. Nie fakty, ale nastroje. Ten pasjonujcy f i l m o n i c z y m " byby o kilkanacie lat wczeniej, przy uyciu wczesnych rodkw, nie do pomylenia. W t y m samym stylu m e l a n c h o l i j n e g o poematu o rze czach nie s p e n i o n y c h utrzyma Serge B o u r g u i g n o n swe Niedziele wAvray (1962), utkan z przelotnych nastro j w niemia histori przyjani c h o r e g o nerwowo czo-

214

Ale ujawnia si jeszcze jedna reakcja s t a r y c h " na kinematografi m o d y c h " , polegajca na przechwyceniu ich tematw. Jeszcze w 1953 r. zajmowa si Cayatte roz przeniem moralnym powojennej modziey: jego Przed potopem byo w i e l k i m s a m o o s k a r e n i e m d o r o s y c h . W 1958 r. tu przed w y b u c h e m n o w e j fali", p o w r c i do tego tematu Carn w Oszustach, tragicznym zakocze niem swego moralitetu mwic m o d y m , e le si bawi i sami marnuj sobie ycie. Ale przemawia mentorsko, anachronicznie i modzi nie chcieli go sucha. W byskot liwie zrobionej Prawdzie (1959) w ktrej Brigitte Bardot po raz pierwszy przestaa by boyszczem i sex-bomba, a staa si aktork Clouzot nie mia ju do powiedzenia nic ponad to, e modzi tacy wanie s, t r u d n o , e jak doroli zaczn si wtrca, to bdzie jeszcze gorzej. Zna mienna ewolucja! Tu w y p a d a zrobi miejsce dla t w r c y o s o b n e g o , ani z nowej, ani ze starej fali, zajmujcego pozycj zupenie indywidualn dla Roberta Bressona. Niedaleki chrzeci jaskiemu spirytualizmowi, maniacko dbay o czysto formy, odrzucajcy ozdobniki zarwno literackie, jak pla styczne specjalizuje si Bresson w wewntrznych dra matach samotnej duszy ludzkiej. S filmy, ktre si p o r w n u j e do rzeczywistoci i woa, e nie pasuj; s filmy, ktre si p o r w n u j e do rzeczywi stoci i znajduje w nich wierny jej obraz; ale s filmy, ktrych z rzeczywistoci si nie porwnuje, bo narzucaj rzeczywisto wasn, autonomiczn i wystarczajc. Te ostatnie, to filmy Bressona. Jego technik jest niedopo wiedzenie oraz hamowanie rozdygotania wewntrznego przez such doskonao stylu. Bresson wymaga niesy chanie wiele od swych aktorw, z reguy n i e z a w o d o w y c h , t o r t u r u j e ich, by w y d o b y z jednego autentycznego s p o j rzenia ca prawd ich duszy. Filmy robi rzadko i bardzo powoli. Ucieczka skazaca (1956) jest autentyczn histori ucieczki kapitana r u c h u o p o r u z niedostpnego wizienia w Lyonie, zrealizowan na miejscu wydarze. Ale Bressonowi nie chodzi o sensacyjny fakt ucieczki, t y l k o o przey cia skazanego na mier w celce 2 na 3 metry. Tematem jest zderzenie biernej rozpaczy skazaca z jego niesamo wit wol ycia, dz w o l n o c i . Nago celi, zupeny niemal brak dialogw wyposaaj w ogromn si drama tyczn martwe przedmioty. Pojmujemy niesychan wag c i c h e g o ostrzenia noa i donioso spryny od materaca dla losw czowieka. Bo za przedmiotami zawsze jest czowiek: take w Kieszonkowcu (1959), gdzie poprzez balet n aj precyzyjni ej realistycznych gestw zodzieja kie szonkowego, kradncego portfel, widzimy tragicznego n a o g o w c a za, rozczytujcego si w Dostojewskim. Bres son pragn zbawia swych bohaterw. To metafizyczne zadanie rozwizywa po wiecku: humanistycznie. Nastpnie Bresson zerwa jednak ze szlachetn k o n centracj na jednym wskim temacie. Jego Na los szcz-

Ucieczka skazaca (z lewej J a c q u e s Leterrier)

wieka z przedwczenie dojrza dziewczynk. Mae mia steczko francuskie, bez adnych zmikcze fotografii ani z d e f o r m o w a n y c h wizji bohatera, tracio ostr dotykalno konturw, przenoszc si w ksiycowy wymiar poezji.

FRANCJA STARA GWARDIA, KTRA SI NIE PODDAJE?

Zastanawiajce, jak bardzo zgiek w o k n o w e j fali" zbieg si z impasem starej fali", jakby oniemielonej s u kcesami debiutantw. Renoir odszed do libertyskich komedyjek i p a r o d i o w a n i a s a m e g o s i e b i e , populizm Claira straci lekko i d o w c i p , rozpywajc si w lepkim senty mentalizmie, Clment uton w kosztownych w s p p r o d u k c j a c h , ktrych budety byy o d w r o t n i e p r o p o r c j o n a l n e do ich jakoci. Jeden Autant-Lara, opowiedziawszy par nieprzyzwoitych historyjek dla starszych panw, swoim Niezabijaj (1961) da namitn, demagogiczn, szlachetn i niezrczn filipik przeciw subie wojskowej, o b r c i w szy przeciw sobie wszystkich*.
* a d n e p a s t w o nie miao p r z y z n a si do j e g o f i l m u , nad k t r y m namyla si przez 10 lat. W k o c u f i l m w y p u s z c z o n o j a k o j u g o s o w i a s k i (?). p r d k o jednak p r z e m i a n o w a n o go na... l i e c h t e n s t e i s k i !

215

c/a, Baltazarze (1966) miao ambicj sta si wielk meta for ludzkiego losu, rozcignit na kilkanacie lat akcji, pen dygresji i aluzji. Ten d z i e n n i k wiejskiego osioka", t y t u o w e g o Baltazara, jest kalejdoskopem, w ktrym wida kolejnych jego wacicieli, ucieleniajcych niemal siedem grzechw g w n y c h . Filozoficzne spojrzenie skonookiego Baltazara na nasz najlepszy ze wiatw odznacza si nie zwykym u Bressona, rozpaczliwym pesymizmem. W dziedzinie komedii utwierdzi sw pozycj zbyt rzadko goszczcy na ekranach Tati. Mj wujaszek (1958) d o r z u c i d u g o n o g i e m u panu Hulot kolor i pogard dla antyseptycznej i mechanicznej cywilizacji, poczon z niezbyt bliskim polskiemu widzowi entuzjazmem dla sta rych ruder, zardzewiaego elastwa i zawianych facetw, ktrzy nie co dzie si gol. Podobn nut zniecierpliwie nia wobec amerykanizacji ycia francuskiego zabrzmia Play Time, a sprzeciwem wobec urzeczowienia czowieka przez dominacj maszyny okaza si Pan Hulot wrd samochodw (1969). Potem pan Tati zamilk. Przez czas duszy, m i m o o g r o m n e g o zapotrzebowa nia, posady naczelnych k o m e d i o g r a f w Francji wakoway. N o w a fala" wyniosa na jeden z t y c h foteli Philippe'a de B r o c a , ktry zrcznymi w o d e w i l a m i Igraszki miosne i Dowcipni (1959 i 1960) odda niefrasobliwy koloryt wspczesnego ycia paryskiego. Jego komedie zawdzi czaj wiele Jean-Pierre Casselowi, kreujcemu w nich posta inteligentnego i kochliwego lekkoducha. Prawdziwie nowymi walorami zabysn d o p i e r o Pierre Etaix, ktry po kilku e f e k t o w n y c h k r t k i c h metraach i p e n o m e t r a o w y m Zalotniku da w Jo-jo (1965) peny kata log s w o i c h m o l i w o c i . Jego d o w c i p jest z gatunku mate matycznie precyzyjnych, jego gagi odwouj si mniej do a u t o m a t y c z n y c h o d r u c h w czowieka, bardziej do jego wiedzy o epoce, znajomoci kolejnych md i snobizmw. Na o g r o m n y m r y n k u f i l m u r o z r y w k o w e g o filmy f r a n c u skie wyrniay si raczej korzystnie inteligencj i kultur realizatorsk {Viva Maria! Louis Malle'a). Czasem daway rwnie okazj do nowatorskich poszukiwa. T a k i m deniem do o d n o w i e n i a najbardziej zbanalizow a n y c h konwencji, konwencji poszukiwanego g a t u n k u k o m e d i i muzycznej, odznaczay si Parasolki z Cherbourga z 1964 r. (w mniejszym stopniu pniejsze Panienki z Rochefort). Jacques Demy zerwa ze schematem, moc ktrego film muzyczny musi koniecznie rozgrywa si w u m o w n y m wiecie kabaretu, wrd piewaczek i tancerek. W Parasolkach d o b r a n o to jak najbardziej realistyczne: francusk prowincj, warsztat s a m o c h o d o w y , nawet da lekie u n y w o j n y w Algierii. Ale w trakcie zoonej (i p o w i e d z m y prawd: nieco ckliwej) historii nie pada ani j e d n o sowo nie zapiewane, nie wpisane w partytur muzyczn. Widz ma, naturalnie, moment osupienia, gdy na pocztku waciciel auta wjeda na stacj benzynow i piewa bez r y m w , p o t o c z n y m jzykiem: Prosz zatankowa 10 l i t r w super!", ale prdko godzi si z t y m wiatem, widzia-

n y m muzycznie. Jak w amerykaskiej West Side Story, jak w czeskich Starcach na chmielu. To ju caa tendencja uwspczenienia musicalu.

FRANCJA FANATYCZNY OBIEKTYWIZM CINMA-VRIT"

Z pocztkiem lat 60-tych kino francuskie przeyo inn jeszcze przygod, zawieszon gdzie pomidzy kinem fabularnym i d o k u m e n t a l n y m , ktra nikogo nie zadowo lia, nie wydaa adnego arcydziea, a jednak niebywale g o n y m e c h e m rozlega si po caym wiecie. M o w a o ruchu ,,kina-prawdy" (cinma-vrit). Sama nazwa jest tumaczeniem hasa Dzigi Wiertowa, ktry w p o d o b n y c h intencjach w y m y l i je na pocztku lat d w u d z i e s t y c h . Na dobre zaczto mwi o cinma-vrit w zwizku z Kronik jednego lata (1961) etnografa Jeana Roucha i socjologa Edgara Morina. Naukow metod Roucha-etnografa byo b a d a rzeczywisto bez na ruszania jej czymkolwiek". Jak najdosowniej przenis t regu do f i l m u . Postanowi unikn scenariusza i fikcyjnej fabuy, by spowiadajc autentycznych ludzi z ich autenty cznych trosk osign maksimum prawdy. Rczne kamery, pracujce bezszmerowo, m i k r o f o n y ukryte w krawatach, wysokoczua tama nie wymagajca krpujcych reflektorw wszystko to miao zlikwidowa podzia na film i ycie. Kilkunastu r o z m w c w Roucha p o c z y n i o istotnie do i n t y m n e wyznania na bliskie im tematy, dajc film niepodobny do adnego innego*. Formu Roucha rozszerzy i urozmaici d o k u m e n t a l i sta Chris Marker w filmie o p o d o b n y m tytule Pikny maj, pniejszym o dwa lata. Z r e z y g n o w a z techniki psychodramy, doprowadzajcej r o z m w c do kryzysu wyzwala jcego szczero, i z a d o w o l i si dziennikarskimi wywia dami z p r o s t y m i l u d m i , rozszerzajc t y l k o tematyk z ich rozumienia szczcia na wiele wydarze p u b l i c z n y c h o p i s y w a n e g o miesica. Doda jednak ingerencj ukrytej kamery, ktra pracuje bez wiedzy f i l m o w a n y c h osb, apic ycie na gorcym uczynku. O b a f i l m y zniechcay sw kracowoci, a ostatni d o d a t k o w o chaosem k o m p o z y c y j n y m . Z a r z u c a n o im, i susznie, e pokazuj ludzi nie t a k i m i , jakimi s, tylko jakimi chc si wyda, oraz e t w r c y w fanatycznym o b i e k t y w i z m i e i nieingerencji zatracaj tu wasn twarz" i jakiekolwiek okrelone stanowisko. M i m o to metody w

K r o n i k a j e d n e g o lata

taki sposb w y p r b o w a n e zaczy suy rnym t w r c o m kina fabularnego i d o k u m e n t a l n e g o (Ciark i Leacock w USA, Jutra w Kanadzie itd.), bd jako dodatkowa ingrediencja, bd jako idealny wzorzec. W pewnej chwili musia je przemyle waciwie kady a k t y w n y f i l m o w i e c i okreli wasne w o b e c nich stanowisko.

ZSRR CZOWIEK W ROLI GWNEJ

W p o o w i e lat 50-tych ujawnia si w kinematografii radzieckiej caa plejada talentw, ktre w poprzednim dziesicioleciu nie miay szans na debiut. Z m i e n i si t o n , sposb widzenia wiata. W centrum uwagi znalaza si nareszcie nie produkcja, ale czowiek, z jego p s y c h o l o g i c z n y m s k o m p l i k o w a n i e m . Jedn z najbardziej irytujcych cech filmw poprzed niego okresu byo ich przegadanie. cilej: denie do wyraania najistotniejszych treci f i l m u nie jego obrazem, nie zwrotami akcji, nie aktorstwem nawet, t y l k o obfitym dialogiem, ktremu naiwnie przypisywano wrcz m a g i czn skuteczno*.

* C h o d o C h a p l i n a to si nie u m y w a " jak m w i przy p r z e g l d a n i u materiau j e d n a z bohaterek f i l m u .

* So l idn a kwestia d i a l o g o w a bya c z y m k o n k r e t n y m , na c z y m par t y j n y k o n t r o l e r m g s k o n c e n t r o w a u w a g . T r z y m a n i e si litery u p r z e d n i o z a a k c e p t o w a n e g o d i a l o g u s t a w a o si s y n o n i m e m k a r n o c i i p o s u s z e s t w a t w r c y w o b e c p a s t w o w e g o mecenasa.

217

Czterdziesty pierwszy (Oleg S t r i e n o w i Izolda Izwicka)

Ballada o o n i e r z u (anna P r o c h o r e n k o i W a d i m i r Iwaszow)

Debiut reyserski Grigorija Czuchraja Czterdziesty pierwszy (1956) by donios prb wyraenia najwaniej szego, ale niewidzialnego moralnego patosu rewolucji tylko przez widzialne. Z a r w n o oddziaek czerwonoar mistw padajcych z wycieczenia na pustyni, jak i dwoje kochankw, politycznych w r o g w , rzuconych na bezludn wysp, nie byy zespoami ludzkimi, wyywajcymi si w krasomwstwie. Dlatego wanie nowel Borisa awrieniewa ekranizowano i za czasw filmu niemego (Protazanow w 1927), i w roku 1956. Intymny dramat komunistki, ktra musi zastrzeli ukochanego, biaogwardyjskiego oficera, nie traci na patosie ani czytelnoci, m i m o e w r g pokazany zosta jako czowiek inteligentny, odwany, po prostu uczciwy. To byo nowe. W Balladzie o onierzu Czuchraj, uznany za g w n e g o reprezentanta p o w o j e n n e g o pokolenia f i l m o w c w , skada jcych przez lata poprzednie skarby celnych obserwacji, p o w r c i do spraw minionej wojny. Ale batalistyki prawie nie ma w tym filmie, a par momentw b i t e w n y c h poka zano przekornie. Bohaterski czyn, za ktry dadz bohate rowi par dni u r l o p u , zostaje popeniony... ze strachu, w sytuacji bez wyjcia. Reszta fil mu jest o ludziach podda n y c h prbie w o j n y . Ujmuje rzadka tkliwo, z jak reyser m w i o swoich bohaterach, ale tkliwo bez mazgajstwa. Czuje si, e reyser mwi o swych wasnych przyjacioach, ktrych 218

straci na polach wielkiej w o j n y , o t y c h wielkich w a r t o ciach ludzkich, ktre musiay zosta zniszczone, by ,,na wszystkich ulicach zawiecio soce". Trzeci szturm i Bitwa stalingradzka poznaway nas z generaami, byy f i l m a m i o wojnie. Ballada o onierzu poznaje nas z onie rzem, jest filmem o czowieku. Czuchraj by wreszcie t y m , ktry pierwszy w ZSRR roz prawi si frontalnie z zakamaniem stalinizmu. Czyste niebo (1961) to film nieporzdny, le zbudowany*, o nie d o b r y m kolorze. Ale kiedy kto ze cinitym g a r d e m , przejty do ywego, krzyczy o sprawach najwaniejszych wybacza mu si, e poyka sylaby. W oczywisty sposb film rozpada si na dwie czci. Pierwsza jest wzruszajc histori mioci zieloniutkiej jeszcze dziewczyny do ele ganckiego, pewnego siebie lotnika (naiwna mdka ma w t y m duecie m i o s n y m inicjatyw!). Lotnik, zdobywszy t y t u Bohatera ZSRR, zostaje zestrzelony i uznany za zabitego, wraca jednak po w o j n i e z jenieckiego o b o z u do swej dzie wczyny. Z g o d n i e z klasyczn dramaturgi, film powinien

* S c e n a r i u s z f i l m u , p i e r w o t n i e p o z b a w i o n y szerszych p e r s p e k t y w , m w i o w s p c z e s n y c h l o t n i k a c h , p r z e k r a c z a j c y c h barier d w i k u , i o zwizanych z tym trudnociach techniczno-administracyjnych. Poddano g o k r y t y c e , p r z e r b k o m . I nagle t o , c o m i a o zastpi u s u n i t e f r a g m e n t y f a b u y , stao si osi f i l m u , sensem j e g o istnienia.

tu si skoczy. Zamknicie akcji p o c a u n k i e m po prze zwycieniu t r u d n o c i " jest znan z hollywoodzkiej este tyki metonimi i odtd yli d u g o i szczliwie". Ale boha terowie nie yli odtd szczliwie. Aleksego usunli z partii, poniewa by w niewoli. To nic, e go zestrzelono nad obszarem wroga, e go wzito n i e p r z y t o m n e g o , e trzy razy prbowa ucieczki. Stalin zdecydowa, e kady jeniec by zdrajc. Kluczowa scena f i l m u dzieje si w komitecie partii. Wychodzi stamtd gapiowaty wyrostek z legitymacj w rku. Przyjli! Wojna? Nie byem, nie uczestniczyem, nie braem udziau! Ani plamki. W porzdku! W k o l u m n o w e j sali, p r z y d u g i m , zielonym stole zapada z kolei decyzja w sprawie Aleksego: Niestety, nie uznano za moliwe... I twarze t y c h rozkadajcych rce: nie tylko waniackie i subiste, bo rwnie d o b r o d u s z n e i ojcowskie. Nie c h o dzi o jaki wyjtkowo nieyczliwy zesp ludzi, t y l k o 0 d o g m a t . I potem dwa razy wdziera si metafora, na trtna, zbyt oczywista: ruszenie lodw po sowach Stalin umar!" Oraz bkitne, czyste niebo w zakoczeniu. 1 czerwona Gwiazda Bohatera znowu w rku Aleksego, k t r e m u z w r c o n o honor, c h o straconych lat nikt ju zwrci nie mg. O d w a lata wczeniej p r o b l e m niesprawiedliwoci w o b e c j e c w w o j e n n y c h poruszy aktor Siergiej Bondarczuk w s w y m reyserskim debiucie. Ale Los czowieka, idc w t y m za nasycon, kochajc czowieka proz Szo o c h o w a , mniej zajmowa si polityk, a wicej losami

Czyste n i e b o (Siergiej U r b a s k i i Nina Drobyszewa)

l u d z k i m i . Najbardziej odrnia go od innych f i l m w radzieckich to, e jest f i l m e m o cierpieniu. Nie bardzo klarowne s p o b u d k i , ktre f i l m o w c w radzieckich odstrczay tak dugo od postaci czowieka cierpicego, zwaszcza e po wojnie, w kraju zwyciskim, tak a t w o byo o zbiorowy happy end, dopisany przez histo ri automatycznie wszystkim losom ludzkim, zarwno p o g o d n y m , jak i t r a g i c z n y m . Zawaya tu z pewnoci zawodna t e o r i a " o p t y m i z m u i pesymizmu dzie sztuki, trafnie sparodiowana w daniu: N i e mona umierca bohatera! Widzowie g o t o w i pomyle, e wszyscy umrze my". Wielki Szoochow nie mia w d o m u aptekarskiej wagi i w s w y m opowiadaniu nie odmierza proporcji jasnego i cie m n e g o . Jego Andriej S o k o w to czowiek wrcz niewiary g o d n i e skrzywdzony przez los. Wanie doprowadziwszy bohatera na samo d n o ndzy i ponienia, w unicestwiaj c y m moralnie hitlerowskim obozie mierci rozegra rey ser zdumiewajc scen picia w d k i przed kani, d o r w nujc piewaniu Marsylianki w Towarzyszach broni. Wydaje si, e osign tu jaki szczyt w afirmowaniu g o d noci czowieczej, niedostpny kinematografii patetycz nej. Film koczy si niby pogodnie: S o k o w znis wszystkie ciosy i nawet usynowi sierot, by zacz jeszcze raz ycie. Ale t w r c y zawieszaj ostatecznie gos, nie pa wic si w urzdowym optymizmie. Serce mi nawala koczy swe o p o w i a d a n i e boha ter Boj si, e pewnego razu umr we nie. Po czym bierze za rk c h o p c a i znika nam z oczu. Wrd indywidualnoci tego okresu w y m i e n i trzeba jeszcze spk autorsk: Lwa Kulidanowa i Jakowa Segela, ktrzy Domem, w ktrym yjemy* roztoczyli szerok, a przy t y m liryczn panoram przedwojennego, w o j e n nego i p o w o j e n n e g o ycia mieszkacw jednego p o d w r k a . Uzyskali ciekawe efekty e m o c j o n a l n e dziki umie jtnemu wygraniu perspektywy wspomnienia. Przedwczenie zmary Wadimir Skujbin sign Okru ciestwem (1959) do zadziwiajco rzadko wykorzystywa nego przez kinematografi radzieck tematu t r u d n y c h pierwszych lat po r e w o l u c j i . Biorc za bohaterw oficerw Czeki, zwalczajcych kontrrewolucjonistw w syberyjskiej guszy, nie stronic od nut h u m o r u i zjadliwej satyry na biurokracj napi on do ostatecznoci wewntrzny konf likt m o d e g o czekisty, ktremu nie p o z w o l o n o na ludzk, prost uczciwo w myl zasady c e l uwica r o d k i " . Czekista kwitowa swe rozterki z podwjn moralnoci samobjstwem. Mona tu take wspomnie o innej spce reyserskiej, Aleksandra Aowa i Wadimira Naumowa, ktra wystpia

'

O r y g i n a l n y t y t u : Dom, w ktrym mieszkam.

219

z oryginaln, odwanie humanistyczn, nieco alegorycz nie pomylan opowieci z ostatnich dni wojny: Pokj przychodzcemu na wiat (1961). apczywe poszukiwanie efektownego obrazu-skrtu przypominao niektre filmy Wajdy.

ZSRR UMYS NIE MOE PRZESTA POZNAWA

Przejdmy teraz do reprezentantw poprzednich poko le reyserskich, ktrzy potrafili si odnale w nowej sytuacji. Byo ich w i e l u , take i w y b i t n y c h , cho zdarzay si i tu przykre niepowodzenia p o w r a c a j c y c h " , ktrzy nie umieli trafi do n o w e g o widza (Pietrow, Roszal, Room, Aleksandrw). Najwikszym i najwczeniejszym wydarzeniem by tu bezspornie film Michaia Kaatozowa Lec urawie (1957). Kaatozow przemyla tu wszystkie swe poprzednie pozy cje i spojrza na okres w o j n y tak, jak jeszcze nikt w sztuce radzieckiej. Bohaterk (wielka rola Tatjany Samojowej, aktorki o niepokojcej, kruchej i t r o c h orientalnej uro dzie) bya dziewczyna, ktra wbrew t r a d y c j o m licznych f i l m w o wojnie nie d o c h o w a a wiernoci c h o p c u , wal czcemu na froncie. urawie nie byy jednak filmem o bohaterce negatywnej. Przeciwnie. Wanie chwila sa boci, omyka Weroniki, pozwolia t w r c o m zbliy si intymniej do surowej prawdy o czasach wojny. A nawet paradoksalnie w wietle takiej yciowej omyki pikno moralne Weroniki pokazano plastyczniej, ni gdyby c h o dzio o m a r m u r o w y posg wiernoci. Formalne rozwiza nie filmu obfitowao w rodki bogate, znowu okazujce sw skuteczno: zoone jazdy kamery (prowadzonej przez nieomylnego Urusiewskiego), budowanie akcji w gb, subiektywizacj narracji. Dalsze f i l m y Kaatozowa nieco rozczaroway, wwczas jednak ogln uwag skupi na sobie Michai Romm. Cae lata dowiadcze z tematyk wspczesn, znaczone nie powodzeniami i arliwymi dyskusjami, przyniosy dzieo g o d n e epoki: Dziewi dni jednego roku (1962). Wsp czesno t e g o f i l m u harmonijnie zawarta jest i w jego tre ciach, i w sposobie ich podania. To ostatnie jest wane szczeglnie. Ju i wczeniej f i l m y radzieckie dotykay wanych spraw spoeczestwa socjalistycznego, ale ich sukces udaremniaa czsto staro wiecka f o r m a . Dziewi dni to d ramat ze rodowiska fizy k w j d r o w y c h . Zawd ten, otoczony nimbem tajemni czoci i nowoczesnej romantyki, otwiera przed ludzkoci z a w r o t n e perspektywy, ale budzi te uzasadnion groz. Z twarzy bohaterw chcemy wyczyta, czy sprostaj o g r o 220

Lec urawie (Tatjana S a m o j o w a )

mnej odpowiedzialnoci, jaka na nich spoczywa. Ciekawej k o n s t r u k c j i , odpowiadajcej t y t u o w i , towarzyszy rewela cyjne aktorstwo. Zwaszcza Innokientij Smoktunowski jako przyjaciel bohatera tworzy sylwetk nigdy jeszcze w filmie radzieckim niewidzian: gra czowieka, ktry wobec wiata i siebie zachowuje ironiczny dystans, szczytowe wzrusze nia wyraa z d a w k o w y m artem, a sw arliw d o c i e k l i wo tumaczy t y m , e umys ludzki nie moe przesta poznawa. Ta dociekliwo jest rwnie cech samego Romma. Par nastpnych lat powici pracy nad archiwalnym f i l mem zestawnym Zwyczajny faszyzm (1965). Na temat wie lokrotnie poruszany, majc do dyspozycji materiay f i l m o w e skpe i powszechnie znane, umia znale nowy punkt widzenia, ktry przesdzi o sukcesie. Nie zatrzy mywa si duej na ostatecznych rezultatach: obozach k o n c e n t r a c y j n y c h , gettach, ale owietla staranniej te wczesne m o m e n t y , kiedy bakcyl faszyzmu dopiero kie kowa, nie dostrzegany lub lekcewaony, a ju miercio nony. Inny reyser starszego pokolenia, aktywnie uczestni czcy w dziele o d n o w y , to Julij Rajzman. W 1961 r. zreali zowa film poszukiwa psychologicznych A jeli to mio? Oczywicie f i l m o mioci*, mioci pierwszej, ktra czyni
* W p o c z t k a c h lat 50-tych p u b l i c y s t y k a radziecka p o w a n i e si zasta nawiaa, czy f i l m y o m i o c i " w o g l e p o w i n n y p o w s t a w a .

d o r o s y m . Jednak film nie t y l k o o d w o j g u zakochanych, ale take, i to jest w nim pasjonujce, o otoczeniu, ktre bra kiem taktu czy tylko brakiem wyobrani ow mio zwarzy. Jestemy w n o w y m miecie przemysowym od napisw w s t p n y c h e k s p o n u j e si soneczn architektur nowoczesnych blokw mieszkalnych. Ale oto nieprzyja zny, niewolny od ciasnych przesdw nacisk otoczenia d o p r o w a d z i dziewczyn do prby samobjstwa, a potem do melancholijnego rozstania si syberyjskiej Julii ze s w y m Romeem. I wtedy jasne bloki w tle stan si aluzj, e nowe stosunki midzy ludmi, pozbawione podejrzliwoci i h i p o k r y z j i , buduje si wolniej ni domy. Modzi aktorzy zagrali z rzadk dojrzaoci, przede wszystkim anna P r o c h o r e n k o , jako porwana mioci swego c h o p c a uczennica, te kochajca, ale bardziej biernie, pochliwie, silniej poddajca si c i o s o m ironii, zoliwej p l o t k i . Subtel nie zaznaczono rnice midzy pokoleniami w sferze oby czaju: od rnic w pogldach na estetyk sukienki a po rnic w pogldach na istot uczucia. Osobne miejsce naley si abdziemu piewowi wiel kiego Dowenki, Poematowi o morzu* (1958). Jeden z pierwszych radzieckich f i l m w panoramicznych, by Poemat szerokim rozmylaniem, dla ktrego temat sztucznego morza i zatopienia starej wsi ukraiskiej by jedynie pre tekstem. W naszej trzewej epoce niewielu t w r c w ma odwag tak podkrela swe panteistyczne zachwycenie wiatem i fanatyczn wiar w prawo czowieka. Szla chetno jest niemodna? O nie, jeszcze nie wszyscy si miej! Film peen jest s y m b o l i , montau skojarze i k o n trastw, retrospekcji, s u b i e k t y w n y c h wizji i snw** wszystko to na d u g o przed filmem Hiroszima, moja mio. Krytyka mwia o naiwnoci. A moe po prostu temu wiz j o n e r o w i , gardzcemu o p o w i a d a n i e m historyjek", blisze Prawdy wydawao si Pikno ni nudne Prawdopodo biestwo? Siergiej Jutkiewicz, zasuony ambasador kultury ra dzieckiej na zachodzie, da f i l m o w e ycie ani Majakow skiego, w postaci k u k i e k o w e g o widowiska szerokoekran o w e g o , i w p u c i nieco wieego powietrza w konserwa tywn d o m e n animacji. Po miernie k o n w e n c j o n a l n y c h i p a n e g i r y c z n y c h Opowieciach o Leninie o d n o w i g a t u nek biograficzny filmem Lenin w Polsce (1966), nie maj cym cech biografii t y p u czytankowego i zaskakujcym o g r o m n i e bogat gam uytych r o d k w w y r a z o w y c h . Film jest waciwie niemy, a caa warstwa sowna skada si z komentarza, wygaszanego z niewielkiego dystansu cza s o w e g o przez samego bohatera. Nie czuje si czstego w

Dziewi d n i j e d n e g o r o k u ( I n n o k i e n t i j S m o k t u n o w s k i i Aleksiej Bataow)

A jeli to m i o ? (anna P r o c h o r e n k o i Iwan Puszkariow)

* D o w e n k o , p r z y g o t o w a w s z y scenariusz i s c e n o p i s f i l m u wraz z p r o j e k t a m i d e k o r a c j i i k o s t i u m w , a nawet rozwiza o p e r a t o r s k i c h , zmar przy p r a c y na 8 dni przed r o z p o c z c i e m zdj. Film u k o c z y a , z g o d n i e z zamie rzeniami ma, Julia S o n c e w a , jego w i e l o l e t n i a a s y s t e n t k a . ** N i e k t r e p o e t y c k i e partie zostay przez a k t o r w p o t r a k t o w a n e zbyt dosownie, realistycznie".

221

t.ikich razach skrpowania cytatami; bardzo wieie miejsca zajmuje g o d z i w y d o m y s zarwno w b u d o w a n i u sytuacji, jak w komentarzach Lenina: od polskiego nacjonalizmu, przez ludow sztuk kocieln, po zalety rosyjskich b l i nw. Taka niezwyka k o n w e n c j a bya jedyn, jaka umoli wia namys Lenina nad sensem wasnego ycia ( C z y nie za duo referatw napisaem w yciu?" zastanawia si patrzc na mio sympatycznej pary gralskiej). Taki namys, g b o k o krytyczny, wysnuty z przesanek kogo, kto nie wiedzia jeszcze, jakie losy czekaj jego i wiat po 1914 r., by najoryginalniejszym walorem f i l m u , w s p p r o d u k o w a n e g o z kinematografi polsk, c h o naturalnie osoba t y t u o w e g o bohatera narzucia Jutkiewiczowi nieje den d o g m a t nie przezwyciony do koca.

ZSRR LITERATURA ORGANIZUJE WIDOWISKA EPICKIE

W n o w y c h warunkach tradycje wielkiego widowiska epickiego nie zostay zarzucone, podlegay jednak oczy szczeniu z elementw wulgarnego socjologizowania. Po moc bya tu literatura. O ile z D r o g i przez mk" Aleksieja Tostoja f i l m o w a trylogia Roszala Siostry zacho wywaa ledwie par wspaniaych scen, niszczc cao, o tyle Cichy Don (195758) w adaptacji Siergieja Gierasim o w a znalaz si w zasadzie na poziomie dziea Szoo c h o w a , by moe najszczerszego w caej literaturze radzieckiej. Kozactwo doskie, niewtpliwie uprzywilejo wana warstwa o b r o c w samodzierawja, uwiecznione S z o o c h o w o w s k i m pirem w p r z e o m o w y m okresie ro dzenia si wadzy komunistw, dostarczyo bohatera na du miar. Uczciwy, mylcy czowiek stan w poprzek biegu zdarze. Ale Grigorij, ktry czujc sw klsk, t e m u biegowi si nie p o d d a w a i paci niesprawiedliwie wysok cen, zyskuje w Gierasimowowskiej wersji, jak i w o r y g i nale, sympati widza. Szkoda t y l k o , e zachowujc rw nowag wszystkich trzech wtkw powieci, miosnego, p r z y g o d o w e g o i ideowego, ogranicza si Gierasimow niekiedy (zwaszcza w r o d k o w y c h partiach filmu) do pil nego ilustrowania ksikowego tekstu. Z o g r o m n y m rozmachem zaaranowa Bondarczuk adaptacj Wojny i pokoju (1965). Wyrane denie, by nie okrawa Tostoja (jak to zrobia amerykaska adaptacja Kinga Vidora) do samych tylko wtkw sentymentalnych i batalistyki, dziwnie kolidowao z przejciem si reysera wspaniaoci strojw i dekoracji, ze szkod dla prawdy psychologicznej postaci. Co jakby o g r o m posiadanych r o d k w zniewala Bondarczuka do reyserii o t o n bardziej kwiecistej i namaszczonej ni w filmie na wspczesne tematy. 222

Najlepiej sobie poradzi Bondarczuk z czci trzeci, wypenion niemal bez reszty przez bitw pod B o r o d i n o . Fantazja i rozmach inscenizatorski nie wyjaowiy batali styki z jej ideowego sensu, nie sprowadziy do samego ttentu i huku. P o T o s t o j o w s k u pokaza reyser znaczenie miertelnych zmaga, stawk w grze, zamiary obu stron i ich realizacj, a wreszcie nieefektowne, ale realistyczne kulisy bitwy. Byo to prawdziwe odkrycie tematu, tylokrot nie niby podejmowanego, ktrego autentyzm daje si porwna w literaturze c h y b a z pionierskim opisem Waterloo przez Stendhala. Ogranicze Bondarczuka nie wida u Grigorija Kozincewa, ktry swych zada w o b e c klasyki nigdy nie o g r a n i cza do otrzepywania kurzu z coraz rzadziej wypoycza nych t o m w . Tak Don Kichot (1957), jak zwaszcza Hamlet (1964) by nie tyle przekadem o r y g i n a w na jzyk f i l m u , ile dotarciem do t y c h samych rde, ktre inspiroway Cervantesa i Szekspira, by stare wtki rozwin w nowe i wasne caoci, doskonale jednolite p o d wzgldem styli stycznym, a klarownie humanistyczne w w y m o w i e . Nieli czni malkontenci narzekali wprawdzie, e Hamlet Kozincewa, przearty dz sprawiedliwoci i czynu, nie pasuje do swego c h w i e j n e g o b y albo nie by", ale wszystkich godzia mdra, intelektualizujca kreacja S m o k t u n o w skiego i wdzik sptanej etykietami dworskimi Ofelii Anastazji Wertyskiej. Podobny sukces osign Kozincew ostatnim swym dzieem Krlem Lirem, ze wzruszajcym starcem, ndz nym i d o s t o j n y m Jurijem Jarvetem. Pochmurne niebo i surowy, nagi pejza przeniosy tragedi z umownoci tea tru w krg potocznych dowiadcze kadego z widzw. W pracy Obszar tragedii" Kozincew ujawni cz s w y c h tajemnic w oywianiu treci, drzemicych w dzie a c h sawnych epok. Pisa mianowicie, e inspiracj dla Krla Lira nie byy mu ani monografie o m r o k a c h red niowiecza", ani Holbein, ani Goya. M j cel to odnie f i l m nie do malarstwa, c h o b y i najlepszego, ale do rze czywistoci, przekona o realnoci wiata Lira, niepo d o b n e g o ani do przedhistorycznej Brytanii (kt wie, jaka ona bya?) ani do Szekspirowskiej A n g l i i , ani do naszej epoki, ale za to p o d o b n e g o do wszystkich epok. Jak to zrobi? Tak, by kady pozna: co takiego byo i w m o i c h czasach, co, co byo podobne nie do obejrzanych kostiu mw, ale do uczucia, ktre sam ywiem".

ZSRR Z M I A N A WARTY
Postpujcy proces wykruszania si pokolenia wetera nw stwarza coraz wicej miejsca dla spojrzenia z zupe nie nowej strony na wtki tradycyjne, spojrzenia bardziej

subiektywnego, prywatnego. Pojawili si twrcy, zdolni wypeni t luk. Najwikszym z nich by Andriej Tarkowski, ktry d a s i pozna Dziecistwem Iwana (1962, polski tytu: Dziecko wojny). Znamienne, e scenariusz odegra tu rol m i n i maln: zaproszenia do bardzo osobistej, a u t o r s k i e j " wy powiedzi. Dziki niespotykanemu nateniu uytych r o d kw, dziki rozpiciu akcji midzy sonecznymi w s p o m nieniami sielskiego dziecistwa a t r u p i m o d o r e m w o j n y film wstrzsa widzem. Tarkowski udowodni, e wiele tra d y c y j n y c h elementw f i l m u radzieckiego, ju o d r z u c o n y c h jako niezbyt nowoczesne, da si doskonale pomyle w tkance f i l m u par excellence nowatorskiego. Poetyczn k o m p o z y c j plastyczn, malarsko fotografii i symbolizm obrazu mona pogodzi z m o d n y m s u b i e k t y w i z m e m kamery, montaem retrospekcji naladujcym skoki myli ludzkiej czy wyrzuceniem poza ekran scen, ktrych widz ma si domyli sam. Tak powsta f i l m , ktry w oskareniu w o j n y idzie dalej ni jakikolwiek inny. Bo jego bohater jest piknym p o t w o rem. To dziesicioletni sierota, ktry pozna cae pieko hitlerowskiej okupacji i z nieludzk dojrzaoci peni dorose f u n k c j e zwiadowcy. S w o i c h oficerw pisa J.P. Sartre moe co najwyej nie nienawidzi, ale cnota mioci jest dla zamknita na zawsze". Straszne: j e d y n y m happy endem moe by mier maego Iwana. Ju po tym waciwie debiutanckim* filmie stao si jasne: ujawni si t w r c a o g r o m n e g o kalibru. Drug indywidualnoci okaza si Marlen Chucyjew, ktry jeszcze w 1958 r. da o sobie zna a m b i t n y m Bd moim synem, szorstk i nic nie lakierujc opowieci o t r u d n y m p o w r o c i e f r o n t o w e g o onierza d o z r u j n o w a n e g o ycia, ujt w ramy niebanalnych zabiegw f o r m a l n y c h . Jego najwybitniejsze dzieo to Mam 20 lat (1965). S to ujte w f o r m jakby dziennika i n t y m n e g o d u c h o w e przy g o d y m o d e g o (patrz tytu) czowieka, z pokolenia nie d o t k n i t e g o przez wojn. Cay film jest poszukiwaniem przez Sierio miejsca w y c i u , przy t y m nie owej stabiliza cji materialnej, czstego przedmiotu p o d o b n y c h filmw w o s k i c h (np. Posady). Chodzi o stabilizacj mylow, o praktyczn realizacj t y c h moliwoci, jakie modzie zdolna jest napotka w realnym socjalizmie. Sierioa musi sam okreli, o jakie cele w yciu zabiega, czemu przykla skiwa, a czemu nie dawa pardonu. Na jego decyzje wpyn losy kolegw, gwarne ulice Moskwy, pierwszy raz s p o r t r e t o w a n e z autentyzmem cinema direct kina bez poredniego ( U l i c e s dla kawalerw, onaci maj sie dzie przed telewizorami!"). Wpywa na mio naskr kowa, przygodna, i mio gbsza, ta n a zawsze", intere sujco pozbawiona happy e n d u . S i poeci na dysydenc-

* J e l i nie liczy j e g o e k s p e r y m e n t a l n e g o r e d n i e g o m e t r a u May marzyciel.

kich wieczorach, s koledzy, na wszelki wypadek g r o m a dzcy materiay" przeciw p r z y j a c i o o m , zapracowana matka i ojciec narzeczonej, troskliwy i przezorny, a yjcy zasad n a p l e w a f d r u g na d r u g a " . Jest i patriotyzm w s t y d liwy, nie na pokaz i nie z plakatu, ze wietn scen toastu z a rosyjski kartofel". I jest synna scena wyimaginowanej r o z m o w y z polegym na wojnie ojcem, ktrego pyta Sie rioa, jak y.

223

 Ile masz lat? o d p o w i a d a tamten pytaniem. Dwadziecia trzy! A ja miaem dwadziecia jeden, jak mnie zabito! W tej kluczowej scenie Nikita Chruszczow, w jednej ze swych oskarycielskich mw, d o p a t r y w a si odtrcenia p o m o c y starszego pokolenia czy wrcz braku szacunku dla d a w n y c h zasug. Nie ma nic takiego w filmie. Jest t y l k o g b o k o optymistyczna teza, e nowe pokolenie samo musi rozwizywa swoje problemy, g o t o w y c h rozwiza nikt na zotej tacy nie poda. Film koczy si niby d o k u m e n talnie, zmian warty p o d mauzoleum Lenina. To przeno nia. Marlen Chucyjew odpowiedzia nam, kim mog by ci modzi, ktrzy przyszli na zmian warty. Pozornie mniej ambitny, ale przekorny i przez to nowa torski Letni deszcz (1966) utwierdzi Chucyjewa na stano wisku czoowego portrecisty m o d e g o pokolenia radziec kiego. Jego metod reysersk jest wyrzucanie poza obrb dziea rzeczy pozornie wanych, a pozostawianie pozornie bahych i nic nie znaczcych. Lena, bohaterka f i l m u , zadu rzya si w m o d y m n a u k o w c u , ktry waciwie jest pozy t y w n y m bohaterem wielu dotychczasowych filmw ra d z i e c k i c h . Dlaczego przy nim nie zostaje? Moe dla niej pojcie bohatera p o z y t y w n e g o ma inn tre? Ju sama f o r m a f i l m u zdradza, e chodzi tu o kino pyta, a nie o kino odpowiedzi.

M a m 20 lat (z prawej W a l e n t i n P o p o w )

ZSRR DALEKO OD MOSKWY

Kinematografia radziecka to jednak nie sama tylko kinematografia Moskwy i Leningradu. Radzieckie repub liki zwizkowe rozwiny ilociowo swoj regionaln pro d u k c j . Nie wszystkie filmy republik w c h o d z i y na wszechzwizkowe ekrany, ale potrzeby lokalne zaspokajane byy obficie. Wedug d a n y c h miesicznika I s k u s s t w o Kino" 60% f i l m w radzieckich powstawao poza w y t w r n i a m i w Moskwie i Leningradzie. Miao to, rzecz jasna, w p y w na frekwencj w kinach. W 1973 r. statystyczny obywatel ZSRR by osiemnaci razy w kinie, Polak tylko cztery razy. Tyle aspekt ilociowy. Co do j a k o c i , to wystpujce rnice byy bardzo znaczne i nie zawsze proporcjonalne do rozmiarw p r o d u k c j i . Np. najwiksza z kinematografii republikaskich, ukraiska, przeywaa d u g o t r w a y okres zastoju twrczego. Z wygodnej drzemki wytrcia j d o piero twrczo Siergieja Paradanowa i Kiry Muratowej, ktr zajmiemy si w rozdziale nastpnym. Natomiast bar dzo wiele elementw n o w y c h i o r y g i n a l n y c h wniosa nie wielka kinematografia gruziska. N o w y jej rozdzia o t w o rzy uroczy Osioek Magdany (1956) Tengiza Abuadzego i Rezo Czcheidzego, gdzie opatrzony wtek przywiza224

nie g r u p y dzieci do wiernego zwierzcia zyska suge stywne przeciwstawienie w w i a r y g o d n y m odtworzeniu ycia grskiego sioa sprzed rewolucji. W Cudzych dzie ciach (1958) Abuadze pokaza nam wspczesne Tbilisi tak dokadnie, jak nikt dotd jeszcze. Szerokie ulice, sone czne pagrki i gwarne autobusy stolicy Gruzji s tem f i l m u zrodzonego cile wedug neorealistycznych recept Zavattiniego: na podstawie notatki w gazecie. Chodzi o w d o w c a , ktry p o r z u c i dwoje dzieci, odchodzc z inn kobiet, i o zakochan w nim studentk, ktra tym dzie c i o m zastpia matk. Film ujmowa bystroci obserwacji, nawet w sposobie bycia pasaerw autobusu odnajdujc niepowtarzalne oblicze miasta, impulsywne, haaliwe, serdeczne, przypominajce czasem Neapol. Po Na naszym podwrku (z ktrego okazji m w i o si nawet o g r u z i s k i m neorealizmie") Czcheidze popad w impas twrczy, przejawiajc nie najlepszy gust i cigoty ku banalnym k o n w e n c j o m r o z r y w k o w e g o widowiska. O d k u pi jednak w i n y byskotliwym Ojcem onierza (1965), w k t r y m udao mu si (wyjwszy niezrcznie melodramatyczne zakoczenie) poczy ogie z wod: soczysty, l u d o w y h u m o r swego kraju z k r w a w y m patosem wojny. K o m i z m sytuacyjny wyzwoli reyser umieszczajc sta rego Gruzina wrd m o d y c h onierzy Rosjan. Kontrast w i e k u i cech n a r o d o w y c h rodzi co krok pyszne spicia, ujawniajc czarujcego aktora s i w e g o , d u m n e g o grala Sergo Zakariadze.

Maleka, pozbawiona tradycji kinematografia modaw ska ujawnia w Kiszyniowie co najmniej dwie interesujce indywidualnoci. Michai K a l i k j u w Koysance (1960) sygnalizowa sw wraliwo plastyczn i wyczulenie na spraw nastroju. Szeroko dyskutowany Czowiek idzie za socem by sprawdzeniem tezy, e fabua moe przesta si liczy w filmie, e widz moe szuka innych podniet ni odpowiedzi ,,czym si to skoczy?" Olnienie dziecka, odkrywajcego wiat, posuyo Kalikowi do wprowadzenia wielu poetyc kich p o m y s w , ktre nie musz si ukada w cig przy czynowy, mog wspistnie jak kolejne metafory poe matu i by tak samo jako poezja odbierane. W y b i t n y m osigniciem Kalika bya jego liryczna biografia paczki modziey z lat 30-tych w n a d m o r s k i m miasteczku na Kry mie, Do widzenia chopcy! (1966). Nie ma bodaj drugiego filmu radzieckiego, w ktrym rwnie silnie dwiczaaby nostalgia za utracon modoci. Rwnoczenie film z ogromn szczeroci m w i o ideowym dojrzewaniu pokolenia. Jest to bardzo wane pokolenie: pierwsze, ktre w y r o s o w Kraju Rad i ktre bdzie g w n y m bohaterem nadcigajcej wojny, a potem obiektem o k r e s u bdw i wypacze". Te przysze wydarzenia dosadnie cho dy skretnie ci na beztroskiej modoci trjki przyjaci. Gdy jeden z nich egna si z ukochan, na ekranie poja wiaj si autentyczne kroniki f i l m o w e z wojny, ktra w y b u c h n i e za par lat d o p i e r o . Komentarzem do losw kolegw jest jednozdaniowy napis, rzucony na beztroski obraz (Kalik odwiea tu rodek tak s k o m p r o m i t o w a n y , jak napis): J e d e n poleg w 1941, drugi zosta pomiertnie zrehabilitowany". Trzecim jest sam komentator. Niestety Kalik, t w r c a pochodzenia ydowskiego, zosta najpierw uwiziony na podstawie faszywych oskare, a potem zmuszony do emigracji, w zwizku z czym jego nazwisko zostao zewszd wymazane przez cenzur, a jego filmy zamknite na kluczyk na lat kilkadziesit. Operator Kalika, Wadim Dierbieniew, zrealizowa sa modzielnie Podr w kwiecie (1963), pogodn komedi obyczajow, ze zgoa wyjtkow konstrukcj fabularn histori sympatycznego, ale m o c n o todziobego boha tera, nie potraficego jeszcze ponie odpowiedzialnoci za swe niedojrzae czyny. Do rzdu aktywniejszych zaliczy trzeba jeszcze kine matografi litewsk, w ktrej najsilniejsz indywidualno ci by niewtpliwie Vytautas alakeviius, wspautor penych wieoci ywych bohaterw, ktrego Kronika jednego dnia (1963), nowoczenie skonstruowana, miaa znaczenie litewskiego Czystego nieba. Nikt nie chcia umiera tego autora, podejmujc temat a n a l o g i c z n y do Popiou i diamentu, okaza si g o n y m sukcesem masowym, ale wielki konflikt p o l i t y c z n y i mo ralny uproci, sprowadzi do czarno-biaego schematu westernu. Nie popeni tego bdu debiutant Rajmondas Vabalas w Schodach do nieba (1967), ktre dziki szcze225

Osioek M a g d a n y

Do widzenia c h o p c y !

roci politycznej zyskay ponadto rang patetycznego uoglnienia. Walka nacjonalistycznego podziemia z wa dz komunistyczn znajdowaa kontrapunkt w historii modego praktykanta dziennikarskiego, ktry przekony wa si na wasnej skrze, e ycie nie c h c e ukada si w proste schematy, jakich uczono go na uniwersytecie.

POLSKA ROZKAD POJCIA H E R O I Z M " NA PRZECIWIESTWA

Nowa karta w kinematografii polskiej otwara si, gdy ze Szkoy Filmowej w o d z i wyszli pierwsi absolwenci, w y c h o w a n i ju w socjalizmie, z dala od poj kinowego businessu. Nie uwierzyli wielu d o g m a t y c z n y m p r a w d o m " k o m u n i z m u , ktrych nie potwierdzaa realna rzeczywi sto, ale uwierzyli bez dyskusji, e artysta, organizator wyobrani narodowej", nie moe zamyka si przed wia tem w wiey z koci s o n i o w e j . To zaangaowanie w histo ri spoeczn kraju byo rwnoczenie zgodne z odwie c z n y m i t r a d y c j a m i sztuki polskiej, zwaszcza p o r o z biorowej. Kiedy w w y n i k u dojcia do wadzy Wadysawa Gomuki i c h w i l o w e j liberalizacji artyci stali si r w n o p r a w n y m partnerem decyzji p r o g r a m o w y c h * , nie nastpia adna przepowiadana przez niektrych p r o r o k w ucieczka do sztuki rozrywkowej. Filmowcy zgodzili si bez waha, e kinematografia polska albo bdzie spoeczna, albo nie bdzie jej wcale. Pierwsz manifestacj n o w y c h prdw, wyprzedzajc i przemiany polityczne, i now organizacj kinematografii, byo s k r o m n e Pokolenie (1955) n i k o m u nie znanego A n drzeja Wajdy. Scenariusz tego filmu powsta w poprzedniej f o r m a c j i ideowej. Publiczno podejrzewaa, e bdzie to co w rodzaju katalogu cnt modziey komunistycznej, poczonego z krtkim kursem i d e o l o g i c z n y m . Ale scena-

riusz wzi do rki Wajda. I expos ideowe przeniesione zostao ze sfery dialogu w sfer obrazu, skojarze m o n t a o w y c h , nastroju i szczegw ta. Liczba heroicznych fak tw zostaa wydatnie zredukowana, by zrobi miejsce dla motywacji tych faktw. Bohater, podwarszawski wyrostek, o d k r y w a rwnoczenie walk i mio. Te dwa czynniki, bardziej ni napomknienia mdrego majstra o Marksie, przesdziy o z d o b y c i u wiadomoci przez m o d e g o p r o letariusza. W t y m s k r o m n y m filmie by ju cay Wajda: jego r o m a n tyczny realizm, emocjonalne widzenie historii, zaintere sowanie wartociami ostatecznymi (mioci, nienawici, mierci), wybujaa zmysowo wizji i idca za ni s k o n no do nadmiernie barokowej o r n a m e n t y k i . Wielkie obietnice speni Wajda ju nastpnym f i l m e m , Kanaem (1956), ktry by bezspornym zwycistwem jego widzenia wiata. Po raz pierwszy uczciwie stawiajc spra w Powstania Warszawskiego 1944 r prowokacyjnie przemilczanego w poprzednim dziesicioleciu, reyser zdawa sobie spraw, e rodziny i towarzysze 250 000 polegych bd si domaga prostego hodu dla ich boha terstwa. I Wajda skada hod powstaniu, ktre kosztowao setki tysicy zabitych oraz mier m i l i o n o w e g o miasta. Skada hod, ale na wspak, krnbrnie pokazujc powstanie upadajce, zepchnite w smrd i ciemnoci kanaw, gdzie za pomoc d w c h tragicznych historii miosnych w y p o w i a d a swj podziw dla o b r o c w straconych pozycji, zawiedzionych, miotanych strachem i rozpacz, ale jednak walczcych do koca. Niebywae oywienie, z jakim publiczno polska prze-

Kana

* W k i n e m a t o g r a f i i oznaczao to z d e c e n t r a l i z o w a n i e z a s a d n i c z y c h d e c y z j i o w y b o r z e t e m a t u realizacji przez o d d a n i e i c h s a m o r z d n y m Z e s p o o m T w r c z y m , z a w i a d y w a n y m przez k i e r o w n i k a a r t y s t y c z n e g o ( d o w i a d c z o n e g o reysera), k i e r o w n i k a l i t e r a c k i e g o (pisarza) i szefa p r o d u k c j i . Z e s p o y , bez w i k s z y c h i n w e s t y c j i p o t r a f i y m. in. p o d n i e roczn liczb f i l m w z 34 d l a o k r e s u 194853 do 1618 w latach 195760 (a p o t e m do d w u d z i e s t u k i l k u ) . S a m o r z d t w r c w by n i e w t p l i w i e n i e z b d n y m w a r u n k i e m r o z w i n i c i a si s z k o y p o l s k i e j " . Niezalenie od pniejszej e w o l u c j i s t r u k t u r a l n e j Z e s p o w , p o d k r e l i trzeba d o n i o s o samej ich zasady, d o b r z e sprawdzajcej si w twrczej p r a k t y c e , a przejtej w na s t p n y c h l a t a c h przez wszystkie w a c i w i e k i n e m a t o g r a f i e socjalistyczne, m i m o n i e u f n o c i c z y n o w n i k w o d kultury.

226

rzucia si od obojtnoci dla f i l m w polskich do admiracji, zyskao nowy bodziec w twrczoci Andrzeja Munka, ktra w pewien sposb skontrowaa pozycje Wajdy. U tego ostatniego wyobrania, fantazja, subiektywna wizja i m o c n y kociec dramaturgiczny. U Munka obiekty wizm, pasja odkrywania konkretnego wiata, przekorna walka z anachronicznymi mitami n a r o d o w y m i . Przeciw realizmowi romantycznemu prowokacyjny racjonalizm, 0 wiele dalszy od mentalnoci przecitnego Polaka. 1 potrzebniejszy. Wajda Munk. Do t y c h d w c h nazwisk, do ich piciu czy szeciu o b r a c h u n k w z wojn chciano sprowadzi cay w i e l k i sezon" filmu polskiego koca lat pidziesi t y c h . To oczywicie niesuszne. A jednak zaprzeczy si nie da, e wanie ich dziea, cznie z w p y w e m , ktry wywary, zoyy si przede wszystkim na pojcie szkoy polskiej"*. Po paru filmach d o k u m e n t a l n y c h (stojcych zreszt na pograniczu fabuy) zadebiutowa Munk na dobre Czowie kiem na torze (1956), pierwszym filmem o istocie b d w i w y p a c z e " m i n i o n e g o okresu. Pamitajc o swym d o k u m e n t a l n y m rodowodzie, nasyci film realistycznymi pej zaami d w o r c w , obrazami pdzcych i d u d n i c y c h p o cigw, g w i z d k a m i s y g n a o w y m i . Muzyki n i e d a wcale, do atelier prawie nie zaglda. Woska metoda ledczego badania rzeczywistoci zastosowana zostaa nie t y l k o w f o t o g r a f i i , rzeczowej i nieozdobnej. Cay f i l m jest le dztwem w sprawie mierci starego kolejarza, usunitego z pracy za w r o g o " . Po trzy razy asystujemy przy t y c h samych wydarzeniach relacjonowanych przez rnych wiadkw. Zmary okazuje si ofiar. Sztuka f i l m o w a u p o minaa si o czowieka skrzywdzonego przez lep d o ktryn, k t r e g o nie usiowano zrozumie, lekcewac re prezentowane przez niego, trwae wartoci. Nastpny film Munka Eroica** by arliwym gosem w dyskusji o Powstaniu Warszawskim i jego skutkach. Je szcze dalszy od bezkrytycznej gloryfikacji bohaterstwa, ironiczny a po tytu, film by czym porednim midzy rozdrapywaniem ran a poyteczn kuracj wstrzsow. Bolesn d r w i n agodzio, e nie bya to krytyka kogo z zewntrz. Munk (jak i Wajda, jak i Stawiski) m g uciec si do r o d k w najostrzejszych: osdza przecie samego siebie, swoje pokolenie. Oskarenie najnowszej historii Polakw za nierozsdne zrywy m o g o si wyda zadaniem czysto w e w n t r z n y m . Ale wanie tu krya si szansa: p o w i kane linie polskich dziejw pozwalay podda analizie szereg poj p r o s t y c h , uznanych gdzie indziej za nieroz-

* Pojcie w y l a n s o w a n e przez k r y t y k francusk, przyjte w Polsce pocztkowo z duymi wahaniami. ** W e d u g s c e n a r i u s z a J e r z e g o S t a w i s k i e g o , s c e n a r z y s t y z a r w n o Czowieka na torze, jak i Kanau. J e g o w p y w t u m a c z y n i e j e d n o p o d o b i e s t w o f i l m w Wajdy i M u n k a , niezalenie od ich rnic.

kadalne, i rozoy je na dialektyczne przeciwiestwa, w y k r y np. bohaterstwo tchrzliwe, bohaterstwo kary godne. Rozczarowanie do nierozsdnego bohaterstwa byo w kocu jednym z nielicznych bagay, jakie udao si nam wynie z ostatniej wojny. Odwaga mylowa Munka przeskakujca ogniwa porednie w wiadomoci narodowej p o w o d o w a a nie kiedy nieporozumienia. M w i o n o , a nawet pisano, e Munk w y k p i w a heroizm jako taki i zniesawia powstacw. Reyser, bolenie dotknity, replikowa w j e d n y m z w y w i a d w : P r z e c i w k o przejawom bohaterstwa moe w y s t p o w a jedynie ajdak. Ci, ktrzy zarzucaj mi, e reprezentuj w moich filmach tendencje antybohaterskie, czyni mi du krzywd... W Eroice nigdzie nie mwi si le 0 bohaterach, nawet jeli ich czyny s irracjonalne, poka zani s oni zawsze z sympati, z s e n t y m e n t e m . Wykaza limy tylko nieprzydatno tego typu manifestacji w konk retnych sytuacjach". Inna rzecz, e niektre filmy innych reyserw szy poza granic, jak zakrelio obywatelskie spojrzenie M u n k a . Filmy takie, jak Piguki dla Aurelii Lenartowicza, a zwaszcza Don Gabriel Petelskich obiektywnie wykazy way absurd i bezcelowo przyjmowania postawy heroi cznej w ogle. Na wielki sukces Eroiki zareplikowa Wajda Popioem 1 diamentem (1958), najdojrzalszym bodaj dzieem polskiej

Czowiek na torze

227

kinematografii. Wojna jest tu ju tyl ko w m i n i m a l n y m s t o p n u wojn z Niemcami. Ostatnie jej dni to m o m e n t podsta i w o w y c h dla Polski star u s t r o j o w y c h , okres s k o m p l i k o w a nych walk b r a t o b j c z y c h . Konflikt rozdzierajcy zniszczo ny kraj nie jest niczym stpiony. Partyzant z AK (pocztek wielkiej kariery aktorskiej Zbigniewa Cybulskiego), ktremu bro podniesion prze ciw najedcy ka teraz zwrci przeciw komunicie, po raz ostatni posuszny, zabija sekretarza partii i sam zostaje zabity p r z y p a d k o w y m strzaem. Ale reyseria Wajdy idzie jakby wbrew t y m f a k t o m . Podkrela (np. w scenie zama c h u , kiedy umierajcy sekretarz osuwa si w ramiona zabjcy) jakby ni porozumienia na przyszo midzy d w o m a antagonistami, ktrych czy troska o kraj, w prze ciwiestwie do pstrej galerii karierowiczw, popiesznie w k r a d a j c y c h si w aski n o w e g o ustroju. Czy Wajda powiedzia tu wszystko o pokoleniu AK, od 1944 r. wzi tego pod kuratel UB i NKWD? Oczywicie nie, ale powie
Eroica

dzia bodaj wszystko, co si wwczas powiedzie dao. Jest jeszcze jedno w tej reyserii. Powie Andrzejew skiego ukazaa si zaraz po wojnie, ale filmowiec patrzy na ni ju przez inny filtr. Malujc zawiedzionego A K - o w c a przyda mu Wajda ciemne okulary i wskie spodnie, ktre u p o d o b n i a y go do pniejszego o lat dziesi pokolenia ZMP-owskiego. Take i t e m u pokoleniu w s k a z y w a f i l m , e nieobojtno dla spraw o g l n y c h moe by zawsze p o mostem w i o d c y m w przyszo. I znw rozleg si gos Munka i Stawiskiego. W Zezo watym szczciu (1959), komedii o epickiej k o n s t r u k c j i , przeprowadzili nas t w r c y przez 20 lat historii Polski, obie rajc za przewodnika posta niemal s y m b o l i c z n e g o lizusa. Prbowa on podliza si kadej kolejnej wadzy, ale z opnieniem i niezrcznie: ycie za kadym razem walio gorliwca po gowie. mieszna i aosna figura pana Piszczyka, ktry w p o w o j e n n y m chaosie dopuszcza si wrcz przestpstw

228

Popi i diament (Zbigniew Cybulski)

z c h c i zysku, a w okresie b d w i wypacze" nawet robi na kolegw polityczne donosy, jest s y n o n i m e m lokajstwa, nie potrzebujcego bynajmniej zewntrznego przymusu. Piszczyk jest dlatego oryginalny, e dc nielojalnymi d r o g a m i do powodzenie c h c i a nie t y l k o pienidzy czy stanowiska, ale p e w n y c h wartoci niematerialnych: naj pierw uaskiego m u n d u r u , renomy podchorego z k o n spiracji, p o t e m p l e c w " w stosunkach u r z d o w y c h , sza c h o w a n i a blinich stosunkami z partyjnym personalnym. Bardziej dyskusyjny okaza si p o m y s f o r m a l n y Munka, by poszczeglne partie f i l m u utrzyma w manierze komedii z o d p o w i a d a j c y c h im lat. Dao to efekt pewnej dysharm o n i i , jakby Chaplina przeplatano Clairem, a Tatiego Capr. Ostatni f i l m Munka, Pasaerka, zosta przerwany przez tragiczn mier reysera w 1961 r. Ale z m o n t o w a n y przez jego towarzysza, Witolda Lesiewicza*, nabra nieprzewi dzianej sugestywnoci w k o n s t r u k c j i . W zamierzeniu Munka miay tu zosta skonfrontowane ze sob dwie histo rie: przeycia niemieckiej nadzorczyni SS w Owicimiu

* L e s i e w i c z w s p l n i e z M u n k i e m z r e a l i z o w a p d o k u m e n t a l n e Gwiaz dy musz pon (1954).

i jej dzisiejsze refleksje na temat jednej z jej winiarek. U k o c z o n e zostay zdjcia jedynie czci pierwszej. Fra g m e n t y czci drugiej nie montoway si jeszcze w adn cao, a dokrca ,,w stylu Munka" nikt si nie godzi. O p r a c o w a n i e Lesiewicza umiao taktownie w m o n t o wa w tkank filmu fakt mierci reysera i uprzedzi o szkicowoci f i l m u . Nie zamierzamy dopowiada tego uprzedza komentarz czego nie zdy dopowiedzie sam twrca. Caa cz wspczesna zostaa zamarkowana statycznymi kadrami, poczonymi skpym k o m e n tarzem, i zwona do granic normalnego ekranu. Dopiero po przejciu do owicimskiej retrospekcji ekran si roz szerza, a postacie nabieray ruchu i p s y c h o l o g i c z n e g o bogactwa. M u n k o w i ktry rozczytywa si w pamitni kach komendanta Owicimia Hossa i chciwie chon przebieg izraelskiego procesu Eichmanna mniej c h o dzio o czsto analizowany kompleks winy przestpcw w o j e n n y c h , a bardziej o dialektyczny, niepokojcy moral nie stosunek kata i ofiary. Film wyciszy kwesti fizycznych o k r o p n o c i o b o z o w y c h , u k r y t y c h w nieostroci ta. Skupi si natomiast na owej wizi uczuciowej, jaka powstaje midzy najedc i p o d b i t y m . Film nie usprawiedliwia Niemki cho wybra posta nie parajc si pozornie brudn robot przeciwnie, pokazywa jej klsk mo raln, fiasko rozpaczliwie budowanego alibi w konfrontacji

229

z winiark odmawiajc przyjcia uprzywilejowanej p o zycji. Powana, n i e z a c i e t r z e w i o n a Pasaerka ( p r e m i e r a w 1963 r.) miaa w s o b i e a d u n e k najtrudniejszej, najgbiej ukrytej p r a w d y o e p o c e piecw", a rwnoczenie stano wia najdumniejsz moe o d p o w i e d narodu, ktry nie da si rzuci na kolana. Problematyka polskiego heroizmu interesowaa ywo rwnie innych t w r c w tego pokolenia, np. Kazimierza Kutza w jego debiutanckim Krzyu Walecznych i Ludziach z pocigu, gdzie dwiczay jeszcze, cho mniej czysto, nuty bliskiego Wajdzie r o m a n t y z m u . Lesiewicz zanim jeszcze w y p a d o mu koczy Pasa erk dwa razy atakowa g w n y temat szkoy polskiej": Rokiem pierwszym i Kwietniem. Wydawao si, e jego widzenie tematu jest pokrewne M u n k o w i racjonalisty czne, dalekie od zacietrzewionych e m o c j i . Zwaszcza w n i e d o c e n i o n y m Roku pierwszym (1960), ktrego temat ma wiele cech w s p l n y c h z Popioem i diamentem oraz jedn podstawow rnic: starcie nowej wadzy z prawi c o w y m podziemiem nastpowao nie z przyczyn e m o c j o nalnych (wierno starym towarzyszom broni, nawet gdy wydaj bratobjcze rozkazy), t y l k o racjonalnych (niemo no porozumienia si co do rzeczywistych intencji, spo w o d o w a n a bdami obu stron). Ale ju w Kwietniu, gdzie awanturniczy heroizm d o w d c y f r o n t o w e g o puku by pocztkowo atakowany przez oficera politycznego, konwencjo nalne zakoczenie zamazywao pozycje t w r c w , estetyzujc decyzj niemdr, za to jake efektown! W p o o w i e lat 60-tych moralne problemy minionej w o j n y przestay w tym stopniu podnieca jej uczestnikw. Dlatego nie wzbudzia ju wikszych dyskusji dokonana przez Forda adaptacja sztuki Leona K r u c z k o w s k i e g o Pierwszy dzie wolnoci (1964), ambitna, ale szermujca zbyt ostrymi rodkami ekspresji i zmieniajca niefortunnie akcenty oryginau. Natomiast z n a m i e n n y m powrotem do tej tematyki byo Westerplatte (1967) Stanisawa Rewicza, hod zarwno bohaterstwu, jak i rozwadze militarnej, zoony rodkami absolutnie o d m i e n n y m i od Forda: prawie dokumentaln rekonstrukcj faktw, bez wtkw f i k c y j n y c h , bez innej fabuy ni fabua bitwy.

Pasaerka (Jan Kreczmar, A l e k s a n d r a lska, A n n a Ciepielewska)

POLSKA MORALNE PROBLEMY URZDZENIA SI

Tematyka w o j n y bynajmniej nie w y p a r a bardziej filozo f i c z n y c h zainteresowa, ktrym kinematografia moga wreszcie da ujcie. Kawalerowicz najwnikliwiej z Pola230

kw traktujcy prac z aktorem i chtnie oddajcy si analizom p s y c h o l o g i c z n y m adaptowa (1957) subteln nowel pisarza katolickiego Jerzego Zawieyskiego Praw dziwy koniec wielkiej wojny, w ktrej mistrzowsko czy narracj obiektywn z s u b i e k t y w n y m i wizjami bohatera. Potem w Pocigu umia w y d o b y z bahego scenariusza kilka d o s k o n a y c h postaci, wetknitych w ciasne ramy paru kolejowych przedziaw. Najpeniejszym jego sukce sem okazaa si jednak Matka Joanna od Aniow (1960). Z napisanej jeszcze w czasie w o j n y noweli Iwaszkiewi cza, o historii mniszek o p t a n y c h przez d e m o n y " w kre s o w y m klasztorze u schyku XVI I w. w polski reprezentant k i n a wewntrznego" rozwin dramat osobowoci spta nej. Lucyna Winnicka, grajca kolejno jakby trzy rne role autorytatywnej przeoryszy, optanej grzesznicy i penej mikkoci kobiety przejmujco uosabiaa d u c h a epoki S a n c t u m O f f i c i u m i nawrotu metafizycznego lku czo wieka przed nim samym. Katolicka koncepcja ocalenia bliniego za cen najwyszej ofiary, bliska La stradzie, zaamywaa si d o p i e r o w zakoczeniu, przez bezskute czno tej ofiary. Ascetyczna plastyka f i l m u , to samo co w Pocigu u p o d o b a n i e do przestrzeni zamknitych (na wet w plenerze) spotgoway jeszcze w protest przeciwko niszczeniu i o g r a n i c z a n i u p r z y r o d z o n y c h moliwoci czowieka. Z n a m i e n n y m wydarzeniem staa si realizacja w 1958 r. w warunkach niemal amatorskich, filmu nastroju i atmos fery Ostatni dzie lata. Reyserem b y j e d e n z najwybit niejszych pisarzy p o w o j e n n e g o pokolenia, Tadeusz K o n -

wieki. Waciwy jego twrczoci, obsesyjny m o t y w z a raenia wojn", latami odciskajcy si na przecitnym l o s i e Polaka", doszed do gosu take w pniejszych filmach K o n w i c k i e g o Zaduszkach i filozoficznym Salcie (1961 i 1965), wykwintnej drwinie z rnych mitw na r o d o w y c h , czasem zawadiacko jednostronnej. Podobnie midzy wojn a pokojem rozpite byy filmy Wojciecha Hasa, t w r c y o orientacji refleksyjnej, nawet lirycznej, w ktrego filmach peno nostalgicznych w s p o mnie i s m u t k u z p o w o d u przemijania czasu. Wyjwszy Ptl, ktra bya szczytowym punktem egzystencjalistycznego pesymizmu w kinematografii polskiej*, inne jego filmy, Poegnania, Jak by kochan, Szyfry (1958, 1962, 1966) s naturalnym zamkniciem tematu wojennego. Spoza niego wychylaj si ju ale tylko zasygnalizo wane, nigdzie nie rozwinite realne problemy wsp czesnoci, logiczny wynik owego przemijania czasu. Kiedy p o d koniec lat 50-tych rozwijaa si wielka na r o d o w a dyskusja o l o s i e Polaka" i rzeczywistym sensie heroizmu, ambitna grupa m o d y c h d o k u m e n t a l i s t w za cza forsowa zainteresowanie dniem dzisiejszym. Dokumentalici zajli si najpierw, z wielk obywatel sk pasj, rnymi zjawiskami n e g a t y w n y m i , tworzc tak agresywne d o k u m e n t y , jak Uwaga, chuligani! Hoffmana i Skrzewskiego**, Ludzie z pustego obszaru Kazimierza Karabasza czy Warszawa 56 Jerzego Bossaka, d u c h o w e g o przywdcy kierunku. Wyczerpawszy krg najboleniejszych s p r a w do za atwienia", dokumentalici przeszli do spokojnej obserwa cji czowieka w gonych filmach Muzykanci (1960) Kara basza, Narodziny statku (1961) Jana o m n i c k i e g o czy Rodzina czowiecza (1966) Wadysawa Siesickiego. Pol skie d o k u m e n t y wyrniay si yczliwym stosunkiem do wiata, pogodn autoironi, brakiem d y d a k t y c z n e g o ko mentarza i oficjalnoci, s u r o w y m autentyzmem dwiku i lapidarnoci. W lad za dokumentalistami, ale z niejakim ociganiem, ruszyli filmowcy-fabularzyci. Zbyt rzadko jednak uda wao im si powierzchni widzialnych zjawisk zawiadczy o f u n d a m e n t a l n y c h przemianach w mentalnoci narodu, ktry znalazsi na najtragiczniejszym w caej swej historii etapie. Do najgbszych s t o s u n k o w o pokadw dotarli

* C h o d z i tu o mato zanalizowan k r y t y c z n i e t e n d e n c j , czy raczej m o d literack z p r z e o m u lat 5 0 - i 6 0 - t y c h . J a k o reakcja na o p t y m i s t y c z n e u p r o s z c z e n i a p o p r z e d n i e g o o k r e s u y w i a si ona n i e d o k a d n i e przetra w i o n filozofi K i e r k e g a a r d a i Sartre'a, z g w a t o w n y m a k c e n t o w a n i e m w niej lku w o b e c ycia, bezsensu istnienia i n i e m o n o c i d o k o n y w a n i a t r a f n e g o w y b o r u . M o d a ta n i g d y co p r a w d a nie z a k o r z e n i a si na d o b r e w p o l s k i e j sztuce. Ale w k i n e m a t o g r a f i i , o b o k w s p o m n i a n e j tu Ptli, daa o s o b i e z n a w f i l m a c h Nikt nie wola Kutza, Kamienne niebo Petelskich, Powrt Passendorfera " Pierwsza polska N a g r o d a K r y t y k i , u s t a n o w i o n a w 1925 r. w zasadzie dla f i l m w f a b u l a r n y c h i p e n o m e t r a o w y c h , p r z y z n a n a zostaa wanie t e m u f i l m o w i k r t k o m e t r a o w e m u za j e g o szczero i o d w a g .

Stanisaw Rewicz i maonkowie Ewa i Czesaw Petelscy Rewicz, realizujcy z reguy scenariusze swego bra ta, subtelnego poety, w Gosie z tamtego wiata (1962) wzi si za wielki temat: konflikt midzy niezawinionymi cierpieniami czowieka (staro, samotno, kalectwo) a o g l n i k o w y m o p t y m i z m e m reimu. Ten konflikt rodzi t y p y dziaajce na marginesie uznanych norm spoecz n y c h : znachorw i jasnowidzw. Ich klientami byy ofiary y c i o w y c h klsk, k t r y c h strapie nie usuwaa wiado mo, e k o m b i n a t w Pocku pomylnie si rozbudo wuje". Szkoda, e d o k t r " , bohater f i l m u , poktny pocie szyciel, zosta w zakoczeniu zdemaskowany jako prze stpca. Kreacja Kazimierza Rudzkiego zapowiadaa czo wieka wikszego kalibru. W przeciwiestwie do wraliwego i nieefektownego Rewicza, Ewa i Czesaw Petelscy reprezentowali s o l i d niej realistyczny nurt e p i c k i . Baza ludzi umarych (1958) Petelskiego, oparta na o p o w i a d a n i u szybko nabierajcego rozgosu Marka Haski, rozgrywaa si tu po wojnie w r o d o w i s k u szoferw, z niebywaym trudem i w fatal nych w a r u n k a c h zwocych drzewo z g r s k i c h lasw. Ten

o d

Matka J o a n n a Aniow

231

Muzykanci

N w w o d z i e (Jolanta U m e c k a i Z y g m u n t M a l a n o w i c z )

mski i brutalny f i l m , na p o d o b i e s t w o Ceny strachu czy Zodziejskiego traktu, take skada si z t w a r d y c h charak terw, jurnego dialogu i bezpardonowych bjek. Ale byo w nim co wicej. Poza starciami bohaterw starcie interesu osobistego z o g l n y m . I jeszcze wicej, zwyci stwo idei, wartoci niematerialnej, mozolnie zwyciajcej w warunkach najtrudniejszych z m o l i w y c h . Szkoda, e Petelscy tak a t w o przeszli potem na pozycje urzdowej tendencyjnoci i swego sukcesu ju nie powtrzyli. Ocena tego okresu d o k o n a n a tak wczenie i o d p o w i e dzialnie w Czowieku na torze Munka, d u g o jako nie m o g a znale g o d n y c h k o n t y n u a t o r w , a wreszcie (1964) wzi si za ni Janusz Morgenstern, realizujc we d u g Romana Bratnego ycie raz jeszcze. Zabrako jednak temu filmowi nie tyle miaoci czy powagi, ile rzetelnego przejcia si losem bohaterw, ktrzy stali si g w n i e przykadami pewnych prawidowoci historycznych. Problemy dnia, cile zwizane z socjalistycznym mo delem ycia gospodarczego, wzili na warsztat Sylwester Chciski w Katastrofie i Witold Lesiewicz w Miejscu dla jednego. Nowa problematyka i rozsdne tezy publicysty czne obu filmw zmatowiay cokolwiek skutkiem nieefek t o w n e j , szarej reyserii, jaskrawo ustpujcej frapujcemu stylowi filmw czechosowackich (Oskarony) o podobnej inspiracji. W latach szedziesitych sytuacja zmienia si o tyle, e doszo do gosu nowe pokolenie t w r c w , pozbawione osobistych dowiadcze w o j e n n y c h . Nazwano je potem t r z e c i m kinem p o l s k i m " (po kinie Forda/Jakubowskiej i kinie Wajdy/Munka). Szukao przede wszystkim prawdy o sobie, tzn. o moralnych p r o b l e m a c h urzdzenia si w r e a l n y m socjalizmie". Ten krg twrczoci zwiza si przede wszystkim z Jerzym S k o l i m o w s k i m i Romanem Polaskim. Skolimowski by najpierw wspscenarzyst Niewinnych czarodziejw (1959), kameralnego p o j e d y n k u bardzo n o w o c z e s n e j " pary bohaterw, skutkiem nieautentycznoci s w y c h postaw traccej szans na wielkie uczucie. Efektowna reyseria Wajdy z wdzikiem o s c y l o waa midzy beznamitn realizacj, subteln drwin z bohaterw i serdecznym dla nich wspczuciem. Drugi scenariusz, N w wodzie, napisa Skolimowski z Romanem Polaskim* reyserem f i l m u (1961). Sytuacja s k o n s t r u o w a n a zostaa tak, e trzy osoby spdzaj ze sob 24 godziny, a nikt czwarty nie pojawia si nawet z daleka. Miejscem naturalnej izolacji jest jacht w romantycznej scenerii jezior mazurskich, bohaterami waciciel j a c h t u , jego ona i t y p o w y dla n o w o f a l o w e j " kinematografii c h o p a k " , niedojrzay, nieodpowiedzialny. Brak bohatera p o z y t y w n e g o : waciciel jachtu jest c y n i c z n y m d o r o b k i e -

* Polaski b y ju w w c z a s reyserem m. in. d w c h e k s p e r y m e n t a l n y c h k r t k o m e t r a w e k : Dwch ludzi z szaf i Gdy spadaj anioy, zreali z o w a n y c h jeszcze w t r a k c i e s t u d i w w Szkole F i l m o w e j w o d z i .

232

wiczem, arogancko celebruje s w j yciowy sukces i p r o w o k u j e c h o p c a do rwnie nieautentycznej postawy. Czy k o n s u m p c y j n y egoizm czowieka urzdzonego material nie zagraa t y l k o spoeczestwom kapitalistycznym? Ak cja u Polaskiego bya czym w t r n y m : widzialnym o d p o wiednikiem wewntrznych przey bohaterw, ktre o d tworzy ze zdumiewajc konsekwencj. Nastpne filmy krtkometraowe (Gruby i chudy), a potem penometraowe nakrci Polaski za granic. Zrealizowany dla angielskiej w y t w r n i Wstrt z niebanaln Catherine Deneuve, a potem Matnia potwierdziy przypu szczenia, e Polaski jest duej miary talentem, e m a film we krwi". Pracujc nad wasnymi scenariuszami (mona tu wic mwi o k i n i e autorskim") trzyma si reyser ulu bionej dramaturgii zamknitej. Operowa maymi grupami ludzkimi, znajdujcymi si w radykalnej izolacji od otocze nia, obserwowa zachannie ewolucj ich charakterw i do tej ewolucji dopasowywa perypetie akcji. S k o l i m o w s k i po w s p o m n i a n y c h prbach scenariopisarskich rozpocz studia w Szkole Filmowej, gdzie wyzy skujc tam dawan s t u d e n t o m na dorywcze etiudy reali zowa przez 2 lata, z wieloma przerwami, swj a u t o b i o g r a ficzny w znacznej mierze Rysopis (1965). Znalaz on k o n t y n u a c j , ju w w a r u n k a c h normalnej p r o d u k c j i , w Walkowerze i Barierze (1965 i 1966). Styl reyserski Sko limowskiego, dobrze dostosowany do jego scenariuszy,

Rysopis (Elbieta Czyewska i Jerzy S k o l i m o w s k i )

jest nerwowy, chtnie popadajcy w dygresje, czasem nadmiernie zapatrzony w jak efektown kompozycj czy malownicz scenk. Portretuje on bohatera trzymajcego fason kogo niezaangaowanego, cynicznego na pokaz, a w gbi romantyka, ktry wyglda, jakby zbyt d u g o cze ka w przedpokoju, znudzi si i ogarnity nagle wol dzia ania, decydowa si zapuka do drzwi. Od wikszoci kolegw dzielio S k o l i m o w s k i e g o wy czulenie nie na fabu (ktrej u niego brak), ile na to, co nazywa pejzaem u m y s o w y m " swego Andrzeja Leszczyca, bohatera zarwno pierwszego, jak drugiego, a w pewnej mierze take trzeciego f i l m u . Ten bohater, m czco niezdolny do wyjcia ze stanu nieodpowiedzialnej m o d o c i , bdzi po d w o r c a c h i ulicach w poszukiwaniu celu, ktremu by warto sprzeda ycie. Wdaje si w przy g o d n y dialog z socjalistyczn rzeczywistoci, krytycznie obserwuje ludzi i ich konflikty, ale kiedy ju j a k czowiek z przewijajcego si tu wiersza przebywszy modo i mio kadzie rk na gardle, by wszystko naprawi, poprawia jedynie krawat. Ostatnim polskim filmem reysera byy gone Rce do gry (1968), rekordowo d u g o zatrzymane przez cenzur. Skandal o posmaku witokradztwa w oczach wierzcych k o m u n i s t w w y w o a o g r o m n y transparent z portretem Stalina, ktremu w latach b d w i w y p a c z e " kolektyw studencki o m y k o w o dolepi dwie pary oczu. Istotnym skandalem w oczach politycznych cenzorw bya jednak namitno oskarenia caego pokolenia o w y c h kolekty w w s t u d e n c k i c h w subie partii. Z a r w n o c i , ktrzy zos tali pieszczochami ustroju, jak i ci, ktrych on brutalnie skrzywdzi, okazywali si niemal jednako winni podnosze nia rk do gry, gdy padaa z g r y wadcza komenda. Po latach, gdy lepiej lub gorzej urzdzeni spotykali si w wagonie t o w a r o w y m , by uda si nim na spotkanie z oczy szczajc ekspiacj, po strawionej na swarach nocy wysiadali na tej samej stacji, gdy pocig, wekslujc mi dzy torami, nigdzie w rezultacie nie pojecha. Dalsze filmy zrealizowa Skolimowski za granic, miay jednak, niezalenie od scenerii, co g b o k o polskiego: r o m a n t y c z n y c h , modzieczo ulegajcych fascynacjom bohaterw, zrozpaczonych cynizmem dorosego ycia. Z a r w n o w Starcie (1967), nakrconym dla producenta belgijskiego, jak i w Na samym dnie, zrealizowanym w A n g l i i , niemiali c h o p c y , cali napici jak ciciwa u k u , goni za wynionym absolutem, heroicznie opdzajc si od drwiny. Byskotliwe pomysy fabularne (zwaszcza w Na samym dnie) poetycko kondensuj akcj, w mgnieniu oka okrelaj sytuacj, posta, charakter. Pokoleniowe niepokoje Skolimowskiego podziela Hen ryk Kluba, ktry w Chudym i innych (1966) naszkicowa niebanalny, cho miejscami z lekka przerysowany psycho logicznie, obraz rodzenia si solidarnoci w grupie przy padkowo zwerbowanych r o b o t n i k w wielkiej budowy. Zupenie osobna staa si natomiast pozycja Witolda

233

naria, a zakochani z ostronoci, znan z innych sytuacji, nocami przybijali na rogach ulic stemple K o c h a m Al". Dobre tradycje Ewy o d n o w i Chmielewski w burlesce Gdzie jest genera?, zrcznie spekulujc na t y p o w y c h , przysowiowych cechach charakteru rosyjskiego i p o l skiego, a nawet w Nie lubi poniedziaku z nieco mniej ambitn, ale zabawnie absurdaln wizj j e d n e g o dnia w Warszawie. Podobnie konkretny humor, umiejscowiony i z a d a t o w a n y , w y d o b y w farsie Sami swoi (1967) C h c i ski z kontrastu mentalnoci o s a d n i k w przybyych na zie mie odzyskane z r n y c h stron wiata w 1945 r. Przenie sienie bohaterw we wspczesno (Nie ma mocnych) pozbawio film naturalnej tu po wojnie ostroci konflik tw. Gangsterzy i filantropi Hoffmana i Skrzewskiego kreowali natomiast wiele czystego k o m i z m u ze s k o m p r o mitowania odwiecznych regu angielskiej komedii g a n g sterskiej w rodzimie polskim r o d o w i s k u , gdzie n a u k o w a organizacja przestpstwa" wanie z p o w o d u matematy cznej precyzji musi si w ostatniej chwili zaama, bo brak jakiego technicznego drobiazgu. Wreszcie Janusz Majewski w Sublokatorze (1966) opowiedzia si za h u m o r e m z lekka m a k a b r y c z n y m , obse s y j n y m , p o k r e w n y m Sawomirowi M r o k o w i , zabawnie atakujcym o d w i e c z n kobieco" na terenie specjalnie s t w o r z o n y m , nadrealnym, ale zachowujcym niepokojce podobiestwo do rzeczywistoci.

Leszczyskiego, ktrego niespodziewany debiut (bo jego film mia by wewntrzn prac dyplomow Szkoy Filmo wej) z d o b y wstpnym bojem krytykw. ywot Mateusza (1968), zaczerpnity z prozy Norwega Tarjei Vesaasa, jest czym na poowie drogi midzy Flahertym a La strad. Nasza cywilizacja, udrczona zapachem spalin, co jaki czas d o m a g a si zbawienia od przyrody. Rwnie sztuka kieruje wic atawistyczne nadzieje p o d adresem ludzi w y c h o w a n y c h przez natur, w p o t o c z n y m rozumieniu naiwnych, a przecie w oczywisty sposb wraliwych, ba, niewtpliwie wraliwszych od nas, t y l k o uczulonych na inne bodce. Komedia d o p i e r o po 1956 r. staa si przedmiotem ambicji t w r c z y c h . Debiutant Tadeusz Chmielewski uzna, e surrealizm niewiele daje dzi artycie pragncemu wiat pozna albo uszczliwi, ale niejedno moe podszepn artycie, chccemu wiat rozweseli. Elementy racjonal nej satyry rozpuci w rozczynie a b s u r d u . Powstaa Ewa chce spa (1957), zawierajca naturalnie niejedn aluzj do o k r e s u m i n i o n e g o " : plan miasta u szefa policji z napi sem cile tajne" czy zapenione mami sypialnie kobie c e g o hotelu robotniczego. Ale by to w o g l e o s o b n y wiat Chmielewskiego, mieszny i oryginalny, w k t r y m bandyci zabijali si wzajemnie o... teczk ze scenariuszem, profe sorowie Akademii Zodziejskiej prowadzili f o r m a l n e semi234

POLSKA ODNOWIENIE LEKCEWAONEGO GATUNKU

Do niespodziewanie uznani t w r c y przejawiali u p o dobanie do wielkiego widowiska historycznego, ktre technicznie okazao si w peni moliwe, a ktre od prze citnych reprezentantw (woskich, amerykaskich) tego g a t u n k u rnio si trosk o historyczny realizm i a m b i cjami wykazania si obok e f e k t o w n y c h dekoracji i d y n a m i c z n y c h galopad take deniem do ujawniania istoty procesw historycznych. Aleksander Ford zrealizowa Krzyakw (1960), w kt r y c h , uwspczeniajc nieco w y m o w powieci Sienkie wicza, zajmowa si spraw stosunkw polsko-niemieckich. Zwracaa uwag wytrawna reysersko sekwencja bitwy pod G r u n w a l d e m . Popioy (1965) Wajdy, wedug eposu eromskiego, podejmoway dyskusj o postawie Polakw wobec le gendy napoleoskiej i rysoway proces f o r m o w a n i a si na progu XIX w., po utracie politycznej niepodlegoci, n o w o czesnego modelu pofeudalnego spoeczestwa polskiego. Sugestywno Wajdowskiej wizji niewiele miaa sobie

rwnych w kinematografii wiatowej, natomiast konstruk cja filmu pozostawiaa niejedno do yczenia. Zastrzeenia budzio te odmienne ni u eromskiego rozstawienie point. Mniej tu byo rozhukanych, sarmackich charakte rw, wicej alegorycznych wizji, ktre w zamiarze samobiczowania chciay rewidowa najmniej c h l u b n e tradycje narodowe. Najpeniejszym osigniciem by jednak Faraon (1966) Kawalerowicza. Ju sam koncepcj kolorystyczn, sto nowan, zakurzon, oraz rezygnacj z p e w n y c h , pozornie f i l m o w y c h " i w i d o w i s k o w y c h , efektw oryginau Prusa podkrela reyser w y b r f o r m u y odwrotnej ni zwykle w t y m gatunku stosowana. Postanowi szokowa widza nie t y m , co w yciu staroytnego Egiptu byo egzotyczne, nie zrozumiae, zdumiewajce, ale t y m , co najbardziej przy p o m i n a o nasze dzisiejsze problemy, reakcje i sposb odczuwania. Walk o wadz modego faraona z XI w. p.n.e. sfilmowa tak, jakby to by film wspczesny, tylko nakrcony 30 wiekw t e m u . Pewnym odstpstwem od powyszej f o r m u y byo w i d o w i s k o Wojciecha Hasa Rkopis znaleziony w Saragossie (1964), ponad historiozofi stawiajce racjonalisty czny, z a b a w n y pastisz r o m a n s u paszcza i szpady, zalecajcy si pomysow plastyk i przegldem rno barwnych kreacji aktorskich. Formua Jerzego Hoffmana w jego adaptacjach Sien kiewicza (Pan Woodyjowski, Potop) bya ju bardziej tra dycyjna: wyzyska tryskajce dynamik charaktery sien kiewiczowskie, stuszowa elementy historiozofii, ktre brzmi dzi ryzykownie i wda si w barwny cwa, ttent, szar, palb, szturm i bigosowanie na odlew uszczybochenkw.

- i

CZECHOSOWACJA SUMA ZAGADEK DO ODGADNICIA

Kinematografia czechosowacka dugo nie moga otrz sn si z solidnego akademizmu formalnego i konfor mizmu w wyborze konfliktw. Pierwszym sygnaem zmian by d o p i e r o Diabelski wynalazek (1958) Karela Zemana, dotd mistrza w filmie a n i m o w a n y m . Dowiadczenia tamtego warsztatu wyzy ska dla ironicznego pastiszu, opartego na Juliuszu Verne i jego ubiegowiecznych ilustratorach. Okazao si, e mona zrobi sensowny, wcale nie formalistyczny f i l m , jeli si startuje nie od okrelonych treci, tylko od pew nego zaoenia formalnego. Stare sztychy o gstej, pozio mej kresce zaczynay si rusza, jakby ich autorzy sprzed wieku otrzymali etaty w gottwaldowskiej w y t w r n i . Midzy kreskowane automobile, kreskowane lufy armatnie o sece syjnych o k u c i a c h i kreskowane rowery p o d w o d n e (to ju 235

by oryginalny pomys Zemana, cho w d u c h u Verne'a") w p r o w a d z i reyser a k t o r w o z lekka z d e f o r m o w a n y m gecie i za pomoc skutecznych t r i c k w technicznych zwiza wszystko w cao, rozrzewniajc doros w i downi przypomnieniem dziecinnych lektur. O b o k tego dziea doskonaego, ale do w kocu oder wanego, powstay inne, daleko mniej doskonae, za to przejte ambicj wpywania na ycie i wypeniania kadru rzeczywist materi dzisiejszoci. Byy to zwaszcza: Osa motniony (1957), debiut Ladislava Helgego, powicony s k r o m n e m u nauczycielowi, ktry nie umia obojtnie przypatrywa si niesprawiedliwoci, i Tu s Iwy Krky, gdzie analizowano przyczyny degradacji zdolnego iny niera, oskarajc metody tzw. c z u j n o c i rewolucyjnej". Kadar i Klos w Trzech yczeniach podobnie aktualn p r o b lematyk spoeczn zaatakowali w formie satyrycznej alegorii. Tej naturalnej linii rozwoju zagrodzia drog konferen cja f i l m o w c w w Baskiej Bystrzycy, na ktrej wczesny minister kultury wystpi przeciw opisanej tendencji. Nie ktre filmy trafiy na p k i , Kadar i Klos utracili na pewien czas prawo do samodzielnej reyserii, a ich koledzy dali spokj tematom zbyt zaangaowanym. Dwa interesujce filmy powstay na razie w krgu tema tyki okupacyjnej. Wysza zasada Krejika mwic o okre sie zamachu na Heydricha koncentrowaa si na wiecie

Faraon (w r o d k u Jerzy Zelnik)

poj moralnych nauczyciela humanisty, ktry przeywa kryzys, gdy jego wiara w absolutn wysz zasad" zos taa przez zbrodnie faszyzmu obalona. Jiri Weiss, reyser o d o b r y m gucie, bezbdnym warsztacie i pewnej chwiejnoci w stosowaniu r o d k w realistycznych i p o e t y c k i c h , po czarnym romansie Wilcza jama, g w a t o w n y m pamflecie na hipokryzj strasznej buruazji z pocztkw XX w. szczyt swej kariery osign tragedi Romeo, Julia i ciemno (1960). Opowiedzia o naiwnej modzieczej mioci, urwanej patetycznym dyso nansem: mierci ydowskiej dziewczyny z rk gestapo. Konstrukcja wspieraa si na monstrualnym dystansie j e d n y m z najwikszych, jakie na ziemi daj si pomyle midzy rozkwitem piknego uczucia a zwierzc furi l u d o b j c w . Takt reyserski Weissa nie pozwoli mu w y g r y w a tego dystansu wicej, ni w paru kluczowych momentach. Reszta utrzymana bya w tonacji intymnej, kameralnej, ktra nakazywaa zapomnie o szalejcej na zewntrz mierci. Przecitno i ostrono, ktre t r i u m f o w a y w B a skiej Bystrzycy, w k o c u otrzymay dymisj. Filmy cze c h o s o w a c k i e zaczy znowu stawa si rewelacj mi d z y n a r o d o w y c h festiwali. Z w r c o n o na nie uwag ju po poetyckiej bani Gdy przychodzi kot (1963) Vojtecha Jas nego, wyrniajcej si o r y g i n a l n y m i pomysami kolory stycznymi. Rwnoczenie bya to niezbyt zjadliwa satyra na g u p o t (o ktrej Jasny mwi, e jest nieskoczona, jak mio matczyna), na waniakw i lizusw. Te nutki braku szacunku dla ustalonych wielkoci, to odrzucanie twier dze pozbawionych d o w o d w i negowanie czyjejkolwiek nieomylnoci byy w kinie czeskim z g r u n t u nowe i p o c h o dziy od m o d y c h . Premiera Kota bya jakby wystrzaem startowym dla g r u p y n o w y c h , nieprzecitnie z d o l n y c h reyserw, ktrzy demonstracyjnie odrzekli si cofania w bezpieczn prze szo. Dwie kobiety znalazy si w sytuacji krytycznej: g i m n a styczka o twardej woli dokonania czego i ona dygnitarza, prowadzca ycie d o pozazdroszczenia". To O czym innym (1963) Very Chytilovej. A p o d y k t y c z n y m montaem r w n o l e g y m poczya Chytilova losy d w c h bohaterek, ktre si nie znaj, ktre w ogle si ze sob nie zetkn, aby wnioskiem z tej konfrontacji by namys widza nad t y m , co si w yciu liczy. Pewien wyrostek dostaje, jako pierwsz prac, miejsce sprzedawcy w sklepie s a m o o b s u g o w y m . Nie idzie mu to, nie lubi tego i w y b u c h a konflikt midzy nim a nie rozumie jcym go ojcem to Czarny Piotru (1963) Miloa Formana. Muzyk z Pragi przyjeda na wie na zaproszenie daw nego kolegi z konserwatorium. Obaj urzdzili si willa, auto, lodwka, uczciwa praca p o y t e c z n y c h czonkw spoeczestwa" jednak gdy popijaj w zakoczeniu zbyt gsty ajerkoniak, czuj, e jak szans stracili, e ycie

Diabelski wynalazek Gdy p r z y c h o d z i kot

Czarny Piotru (Ladislav J a k i m i V l a d i m i r P u c h o l t ) Pali si, moja p a n n o

upywa i czasu coraz mniej. To Intymne owietlenie (1965) Ivana Passera. Byy p r z o d o w n i k pracy i aktywista w okresie kultu j e d nostki, potem odsunity i rozgoryczony tym odsuniciem, a w i e r n y samemu sobie, to bohater filmu Odwagi na co dzie (1964) Evalda Schorma. Smarkaty asystent zawiadowcy maej stacyjki, niedoj rzay seksualnie, naiwny i anty heroiczny, wraz z odkryciem mioci o d k r y w a aktywn walk z o k u p a n t e m i ginie w ak237

cji sabotaowej ten odpowiednik Popiou i diamentu akcentujcy zarazem o d m i e n n o czeskiej historii, jak i czeskiej mentalnoci, to Pocigi pod specjalnym nadzo rem (1966) Jifego Menzla. Rodzi si p i e r w o r o d n y m o d e m u e l e k t r o t e c h n i k o w i . Jego dzie pracy w powszedniej Pradze, zabarwiony pers pektyw ojcostwa i now odpowiedzialnoci to Pier wszy krzyk (1963) Jaromila Jirea. Od reportau z ycia wielkiego hotelu w Gottwaldovie przechodzimy do tsknoty za wielkim uczuciem i przelot nego romansu onierza z kelnerk, w k t r y m chopiec pragnie wycznie o d w e t u za niepowodzenie doznane gdzie indzej to Tak blisko nieba (1963) Vladimira Brebery. Kolektyw modziey wysanej na wakacyjne roboty rolne bezceremonialnie wtrca si do sympatii czcej d w o j e miych indywidualistw i nachalnym u s t a w i a n i e m " i w y c h o w y w a n i e m " niszczy jakie delikatne pikno to film muzyczny Ladislava Rychmana Starcy na chmielu (1964). Najoglniejszym w s p l n y m mianownikiem t y c h r nych g a t u n k o w o i stylistycznie filmw byo chyba to, e nie traktoway wiata jako zbioru g o t o w y c h prawd do udo wodnienia, ale jako sum zagadek do odgadnicia. Autor Czarnego Piotrusia atakowany przez cz krytyki za f a szywy o b i e k t y w i z m " odpowiedzia, nie t y l k o chyba we wasnym imieniu: W c a l e nie pragnem pokaza, jaka dzi siejsza modzie by powinna, chciaem natomiast prze ledzi, jak doszo do tego, e jest taka, jaka jest". Reyser pozosta te wierny swemu credo w Mioci blondynki. Z du otwartoci obyczajow, ale te z w y b o r n y m rysunkiem spoecznego kontekstu (maa mie cina z czysto kobiec zaog, gdzie o narzeczonego t r u d niej ni o zbawienie duszy) n a r y s o w a t u Forman niepokoje nieadnej dziewczyny, jej namitn potrzeb mioci i wszystkie realistyczne przeszkody spitrzone przez rze czywisto. Mona tu m w i o takim o d n o w i e n i u starego schematu sytuacyjnego, e robi on wraenie czego nigdy nie widzianego. Natomiast w Pali si, moja panno (1967) Forman,nie rezygnujc z precyzji psychologicznej nawet m i g a w k o w y c h epizodw, domiesza do swych barw sarkazm i wy stpi przeciw tpocie zaniedziaego miasteczka. Na j e d nym balu straackim potrafi zgromadzi tyle znaczcej miesznoci, e nawet w kraju Szwejka stanowio to wyz wanie: cz opinii, niechtna przemianom, protestowaa oburzona. Reyseria w opisanych tu filmach jest konsekwencj faktu, e pokazuje si nam rzeczywisto jako co, co rze czywicie jest, czego nie trzeba kreowa. Reyser dobiera a k t o r w nieznanych, czsto niezawodowych, i fotografuje ich w autentycznej scenerii, gdzie nie wszystko moe b y c z g r y przewidziane. Interesujca twrc para, taczca w kawiarni, znika za plecami innych, w i d o k zasaniaj przy-

godni gapie. Wszdobylska kamera nie poluje na w y m u skane k o m p o z y c j e kadru. Tropi ycie na gorcym uczyn ku, stale ruchliwa i agresywna. Operatorzy uywaj bon 0 najwyszej czuoci, k t r y c h grube ziarno przypomina faktur k r o n i k . Zdjcia mona wtedy robi nawet w nocy, unikajc oniemielajcych reflektorw. Moliwe s wszel kiego rodzaju dygresje, kiedy kamera przez chwil zagapi si na c o obok, niby niewanego, a przecie potrzebnego dla p o c z u c i a prawdy. Dramaturgia podporzdkowuje si ruchliwoci kamery. Mona by t dramaturgi nazwa punktow, w przeciwiestwie do tradycyjnej liniowej. Film nie o p o w i a d a wszystkich faz wydarzenia po kolei, usuwa ogniwa czce, pozostawia fakty kulminacyjne, a linie midzy n i m i kae kreli wyobrani widza. Dwik uy wany b y w a przekornie, niesynchronicznie i wzbogaca obraz elementami zgoa n o w y m i . Do g r u p y m o d y c h nie z t y t u u w i e k u , ale miaoci w siganiu po nowe f o r m y i treci zapisali si te wraca jcy do t w r c z o c i Kadar i Klos. Ju mier nazywa si Engelchen (1963) bya nowatorsk prb spojrzenia na okupacj i partyzantk sowack s u b i e k t y w n y m i oczyma czowieka rannego i ciko dowiadczonego przez los. W jego osobistych i s t r o n n i c z y c h wizjach szczeglnie nieba nalnie rysowa si problem niemiecki: w osobie modego jeca, sympatycznego oficera W e h r m a c h t u , noszcego si z t o m i k i e m Goethego pod pach, ktrego jednak nie mona nie rozstrzela, albo niemieckich antyfaszystw, w krytycznej chwili wspierajcych sowackich partyzantw 1 zarabiajcych m i m o to jedynie sowa pogardy: T f u , do swoich strzelaj!" Jeszcze bliej d o s k o n a o c i formalnej byli t w r c y w Sklepie przy gwnej ulicy (1965), gdzie Ida Kamiska stworzya znakomit kreacj starej i dostojnej ydowskiej k u p c o w e j , a Josef Kroner t r u d n y t y p uczciwego tchrza na tle faszystowskiej, maomiasteczkowej Sowacji. Najwikszym osigniciem Kadara i Kosa by jednak Oskarony (1964), ywy przykad filmu zaangaowanego. Sign po konflikt do samego sedna naszego ycia czc konkretny a t r u d n y problem spoeczny czy nawet e k o n o m i c z n y z dyskusj o moralnoci. Awansowany na d y r e k t o r a robotnik otrzyma zadanie u r u c h o m i e n i a w przypieszonym terminie elektrowni. Zadanie wykona, przymykajc oczy na pewne paragrafy, ale zosta posa d z o n y na awie oskaronych, a minister, ktry obieca go w razie czego" broni, nie przyby na rozpraw. Wyrok jest miesznie niski, ale bohater go nie przyjmuje. Jeli jest w i n i e n prosz bardzo, zasuguje na kar surowsz, jeli nie... Nic tu nie byo, jak tylekro przedtem, bezpiecznym ilustrowaniem tez danych z gry. O d p o w i e d z i nie znalimy bynajmniej zawczasu. Reyserzy starali si ponadto, by w i d z nie utosamia si z bohaterem ( c h o byo to do nie d a w n a szczytem marze t w r c y ) . Pokazujc o d we wntrz" racje take i innych uczestnikw akcji, chcieli 238

Oskarony

zmusi widzw do mylowej aktywnoci, do wiadomego w y b o r u , a n i e t y l k o d o sentymentalnego s y m p a t y z o w a n i a z kim". Blisko t y c h zainteresowa znalaz si rwnie Wstyd Helgego, n a szczeblu p o w i a t o w y m " rozegrany dramat niekompetencji przewodniczcego Rady. Problemy rowoju tego regionu przerosy umiejtnoci przewodniczcego, dobra wola ju nie wystarcza i trzeba odej, a bohater nic innego nie umie. Rzeczywista tragedia wspczesna bez w i n n y c h , ktr Helg potraktowa bez szary, z caym sza c u n k i e m , a nawet tkliwoci. Do modej s z k o y praskiej" zaliczano powszechnie Jana Nemeca, natchnionego przez czeskich surrealistw i Kafk. Naley mu si jednak miejsce zupenie osobne jako moralicie badajcemu kryzys cywilizacji wspczes nej za pomoc oryginalnej poetyki s y m b o l i , przenoni i p o d w i a d o m o c i . W swych niewielu filmach przede wszystkim w Diamentach nocy (1964) i O uroczystoci i gociach wskazywa na intymne wizi midzy moral nymi klskami naszego wiata, a skonnociami i wadami n i e p o z o r n y c h jednostek, p o z b a w i o n y c h s a m o k o n t r o l i . T r u d n o zapomnie z Diamentw nocy w k o c o w y triumf g r o m a d y bezzbnych staruchw, ktrzy cakowicie o c h o t niczo zapali d w c h m o d o c i a n y c h uciekinierw z obozu koncentracyjnego, w zapluty, o h y d n y taniec d o b r o w o l nego zezwierzcenia, zadowolonego z siebie.

K i n e m a t o g r a f i a s o w a c k a , s k r o m n i e j s z a liczebnie, mniej te proponowaa dzie dojrzaych. Ciy na niej pewien niemiay regionalizm, przybierajcy posta prze sadnego zwikszania ekspresji w konfliktach skdind zwykych czy banalnych, a do swoistego, silnie zabarwio nego folklorem, nadrealizmu. Najciekawszym nazwiskiem sta si bezspornie Stefan Uher, ktrego Soce w sieci (1962) w y r o s o dokadnie z t y c h samych inspiracji (w dodatku wczeniej), co filmy Jirea i Formana. Z u p e n i e o r y g i n a l n e s natomiast Organy, pene g o t y c k i c h aniow, w o j n y i upojenia wielk muzyk, ale take symbolizmu nieco starowieckiego. Z rzeczywistym wyprowadzeniem kina sowackiego na f o rum midzynarodowe trzeba byo jednak poczeka na ujawnienie si frenetycznego talentu Juraja Jakubisko. Jego nowoczesne Chrystusowe lata (1968) byy nie t y l k o miaym przyczynkiem do istoty stosunkw midzy Cze chami i Sowakami (pierwszy film na tak doniosy temat kraju!), ale i gbsz dyskusj filozoficzn nad niedojrza oci rodowisk artystycznych.

WGRY 0 SAMODZIELNO W MYLENIU

Do 1956 r. wcznie losy kinematografii wgierskiej i polskiej byy uderzajco zbiene: zaraz po wojnie par sukcesw, potem p r o d u k c y j n y " , schematyzm, a w latach 195556 byskotliwy renesans. W Polsce przygotowa on erupcj s z k o y polskiej". Na Wgrzech zdawienie na r o d o w e g o protestu przez czogi radzieckie zahamowao na czas jaki naturalny rozwj ju ujawnionych talentw. Ale na jeden sezon f i l m y wgierskie wysuny si przed wszystkie inne w obozie socjalistycznym. Najwaniejszym osigniciem bya Karuzela mioci Zoltana Fabriego (1956). Jej konflikt p r z y p o m i n a wczeniejsz Pid ziemi: dziewczyna (Mari Trcsik), zarczona z bogatym g o s p o darzem, kocha chopca, le widzianego przez rodzicw. Rzecz dzieje si ju na wsi spdzielczej. Nowe s tu nie tyle perypetie tej mioci, ile przywrcenie praw wyobrani 1 f i l m o w c a , i widza. Zerwano z takim pokazywaniem ycia, przy k t r y m pod obiektyw nawijaj si sceny koniecznie do czego scenarzycie potrzebne. Zwikszono liczb n a s t r o j o w y c h impresji, jedn z g w n y c h rl powierzono m e l o d y j n e m u w a l c z y k o w i , a znakomicie, po p u d o w k i n o w sku, m o n t o w a n a jazda z a k o c h a n y c h na karuzeli zasuya na najwysze pochway za obraz i dwik. I jeszcze jeden d o b r y Fabri z tego samego roku, cho mniej arliwy, mniej spontaniczny: satyryczna komedia z p r z e d w o j e n n y c h Wgier, Akcja prof. Hannibala, gorzka i s m u t n a . Bohaterem jest zasuszony belfer gimnazjalny, 239

wpltany niechccy w szowinistyczn akcj polityczn. Cay jego zasb o d w a g i absolutnie nie wystarcza, by wstrzyma lawin fanatyzmu. Profesor padnie ofiar, i to w chwili, gdy ju zosta zmuszony do wyparcia si swych ideaw. Reyser szeroko korzysta z prawa do przeryso wa (take d o s o w n y c h : fotograficznych) w obserwowa niu swego wystraszonego czowieczka. Filmy Fabriego robione po stumieniu Powstania Bu dapeszteskiego wykazay spadek temperatury uczucio wej, rezygnacj z poszukiwa i akademick trosk o nienaganno. Dopiero Dwadziecia godzin (1965), cofajce si do rde wydarze 1956 roku, opowiedziane stylem n e r w o w y m , bardzo osobistym, oznaczaj powrt Fabriego z pierwszego okresu. Po duszym letargu nie tylko Fabriego s p o w o d o w a n y m restrykcjami politycznymi przebudzenie d o k o n a o si za spraw caej plejady m o d y c h . Wrd t y c h interesu jcych f i l m w pierwsze midzy r w n y m i jest moe wiato na twarzy (1963) Miklsa Jancs, gdy zapowiedziao na rodziny o g r o m n e g o talentu. Mamy tu podobizn modej inteligencji socjalistycznej, chtnie pomawianej o egoizm i w y g o d n i c t w o . M o d y lekarz chopskiego pochodzenia, umiarkowanie zarozumiay i niele urzdzony, przeyje nagle pod w p y w e m faktw bahych i c o d z i e n n y c h wstrzs moralny. Jancs pokazuje ten wstrzs bez adnej dziecinnej natychmiastowoci, raczej jako zapocztkowa nie n o w e g o stylu mylenia u swego niegupiego bohatera. Fakty umylnie nie s zbyt wielkiego kalibru, maj znacze nie p o m o c n i c z e i nigdzie nie wysuwaj si przed bohatera: rdem przemiany pozostaje wycznie on sam, jak to si dzieje w nowoczesnej literaturze. Z r o b i o n y w 1965 r. f i l m Jancs Desperaci jest pen

Karuzela m i o c i (Mari T r c s i k i Imre Sos)

godnoci i wyszukanego pikna elegi na mier z b j n i kw z naddunajskiej puszty, przed stu laty wcignitych w diabelsk puapk przez policj habsbursk. Stanowi on d o w d krystalizowania si tego oryginalnego talentu, oczyszczania z wszelkich przypadkowoci i sprzecznych natchnie. Mwi si czsto o filmach inkrustowanych o z d b k a m i , b a r o k o w y c h " . Film Jancs jest g o t y c k i . Jego strzelista poetyka nadaje dzieu o mechanizmie prowokacji policyjnej rang uniwersaln: rozprawy czowieka z wa sn maoci. W efektach wiatocienia ten czarno-biay film robi wraenie k o l o r o w e g o . Obraz zdradza to samo denie do ograniczenia. Kompozycja kadrw zmierza do eliminacji zbdnego szczegu. Z n a k o m i t y m pomysem jest np. usytuowanie wizienia na rodku stepowego oceanu, ktry otwiera si na widza. Wizienie bez cel, bez kdek nie jest zamkniciem, stwarza pozory swobody. Zudne. I tak nikt nie ucieknie. Dzieo Jancs w y w a r o wielkie wraenie zarwno w skali m i d z y n a r o d o w e j , jak przede wszystkim we wasnym kraju. Na kady nowy f i l m Jancs czekano odtd z napi ciem jako na jedno z najwaniejszych zjawisk ujawnionych przez kino socjalistyczne tego okresu. I tak Gwiazdy na czapkach okazay si niekonformistycznym hodem zoonym Rewolucji Padziernikowej, za Cisza i krzyk pokazywaa rozpad wizi midzyludzkiej w w y n i k u bratobjczych walk 1919 r. Zupenie oryginalny i osobisty styl Jancs ma wyrane cechy rozpoznawcze. Interesuje go czowiek w historii. Przy t y m czowiek ponoszcy klsk. Ale chodzi o kl

Desperaci

sk szczegln: chwilow klsk si, ktre odnios histo ryczne zwycistwo. Jancs kieruje kamer na siy d y n a m i czne i wstpujce, ale prekursorzy czsto ponosz oso bist porak. Przysze zwycistwo atwiej dostrzec w ich o c z a c h , gdy przegrywaj. Zdzieranie odziey ze skaza c w przed egzekucj ma swj o d p o w i e d n i k w obnaaniu ciaa kobiecego, jako synonimie ponienia czy rozpaczli wej samoobrony. Jancs wystrzega si sowa i jego puapek. Dialog u niego o niczym nie informuje: albo przybiera form kate g o r y c z n y c h rozkazw, albo jest porednim odbiciem zda rze, ktrych musimy si domyla. Decydujca jest natomiast rola obrazu: dramatycznego, s k o m p o n o w a n e g o jasno i oczyszczonego z elementw z b d n y c h , operuj cego wielkimi, j e d n o l i t y m i , zwaszcza biaymi paszczy znami. Z obrazem czy si ruch. Sama f o r m a ruchu (ele mentu najswoiciej filmowego) sugeruje ju znaczenia: kamera pynnie poruszajca si po s k o m p l i k o w a n y c h krzywiznach wciga w wir akcji, stwarza nastroje zagroe nia, osaczenia, ustawicznie za wzgldem siebie porusza jcy si aktorzy wyraaj niepokj i stae poszukiwanie traconej co chwila r w n o w a g i . Wasne i niepowtarzalne cechy stylu Jansc rodz naturalnie grob maniery powtarzania samego siebie. Nieobcy poetycznemu r o m a n t y z m o w i by rwnie Wir (1964) lstvana Gaala, analiza uczu zamknitej spoe cznoci wakacyjnej, jak rwnie jego Sokoy, szukajce w realnym wiecie stacji zootechnicznej pretekstu do wielkich porwna filozoficznych. Przetykane obrazowymi symbolami byy rwnie reali styczne zainteresowania lstvana Szab, przenikliwego portrecisty modego pokolenia, w Wieku marze (1964). Linia dramatyczna tego filmu przebiegaa od modzie czego entuzjazmu g r u p k i m o d y c h reyserw telewizji, przekonanych, e czeka na nich cay wiat, do roztropnej ogldnoci po zetkniciu ze wiatem. Czy jeste komunist? pytaa bohatera dziew czyna. Nie, jestem inynierem! W ten wiadomie dranicy sposb stawia Szab spraw miejsca w naszym yciu postaw egoistycznych. Zastanawia si, ile materiau na odnalezienie samego sie bie tkwi w goryczy z porzucania dziecinnych marze. Najwybitniejszym jednak filmem Szab, j e d n y m z naj wybitniejszych na Wgrzech, okaza si Ja, twj syn (1966). Zmaterializowa tu reyser dziecinne mity o wcze nie zmarym ojcu bohatera. Robi to zarwno rodkami w y r a f i n o w a n i e naiwnymi, jak i szalenie prostymi, skadaj c y m i si na niezrwnane bogactwo i wielopaszczyznowo f i l m u . Bohater, skrpowany z b u d o w a n y m przez sie bie autorytetem zmarego, przypomina bohatera C h u c y j e w o w s k i e g o Mam 20 lat. Film z caym szacunkiem dla zasug starszego pokolenia woa o samodzielno w my leniu. Kady sam musi przepyn swj Dunaj m w i

240

zastanawiajca scena kocowa nie mona przey ycia na cudzy rachunek. I dopiero tu wida, jak harmonijnie zeszy si w tej konkluzji wszystkie warstwy f i l m u , p o przednio niepokojce grob odklejenia si od siebie. Pojawia si jednak w kinie wgierskim take druga formacja ofensywna. Jest to formacja realizmu spoecz nego. Wywodzi si z paru f i l m w Andrasa Kovacsa, t w r c y t r u d n e g o , rozgadanego, realizujcego filmy rzadko, ale z niezwyk arliwoci traktujcego ideowe funkcje kina. Opozycja d w c h przyjaci, Jancs i Kovacsa, opozy cja poezji i realizmu, przypomina nieco opozycj WajdaMunk w zaraniu s z k o y polskiej". Oba kierunki czyo zaangaowanie si w sprawy swego kraju i wiara w uyte czno spoeczn sztuki. rodki byy jednak wyranie odmienne. Wielki autorytet moralny i polityczny zdoby Kovacs od razu s w y m debiutem, Zimnymi dniami (1966). Podj dra liwy, bolesny temat masakry dokonanej na Serbach i y dach w 1942 r. przez garnizon wgierski stacjonujcy w j u g o s o w i a s k i m N o w y m Sadzie. Cho onierz wgierski niewiele ma p o d o b n y c h zbrodni w o j e n n y c h na sumieniu, Kovacs nie skorzysta z moliwoci (cho byy), by cz c i o w o przynajmniej przerzuci wspodpowiedzialno na Niemcw. Sdz powiedzia reyser e kady nard p o w i n i e n odwanie spojrze na haniebne karty swej histo-

rii, bo tylko tak moe uwolni si od haby w swej wasnej wiadomoci". T jasn moralnie postaw przenis Kovcs do wsp czesnoci w Murach, gdzie wracajcy z zagranicznej p o d ry naukowiec wkracza w konflikt, w k t r y m nie ma nic do wygrania, ale wszystko do stracenia (a m g b y si od wkroczenia z atwoci uchyli).

RUMUNIA ZBAWIENIE W EPICE

Nie zdobya ustalonej pozycji kinematografia r u m u ska. Cechowaa j swoista niemiao w stosowaniu no w y c h , subtelniejszych r o d k w wyrazu i przesada w sto sowaniu starych (teatralnej maniery gry aktorskiej czy czuostkowoci w reyserii). Najlepsze s t o s u n k o w o rezultaty osignli reyserzy r u m u s c y w dziedzinie e p i k i . Nie tracc z oczu wielkich p r o c e s w historycznych i nie rezygnujc z pokazywania wielu rodowisk rwnoczenie, starali si o d c h o d z i od p o w o y w a n i a do ycia t y p o w y c h , ale bezdusznych ma rionetek. Pierwsz zapowiedzi byo tu Pragnienie (1961) Mircei Dragana, epos o p o w o j e n n y m dzieleniu ziemi obszarniczej. Wprawdzie scenariusz operowa jedynie najbardziej uproszczonymi spoecznie sytuacjami, wskutek czego p r b y zblie p s y c h o l o g i c z n y c h wypaday nieprzekonywajco, a w w y p a d k u postaci w r o g w wrcz karykatural nie, ale reyseria trafnie zdaa si na w y m o w szeroko rozwinitego ekranu panoramicznego. Sceny takie, jak spychanie przez band z pagrka poncych wozw ze som na wiecujcych c h o p w czy wlewanie si trzema uliczkami manifestantw na plac przed prefektur, lepiej tumaczyy ide f i l m u ni sniste dialogi i pozwalay zapomnie o mieliznach scenariusza. Pniejsze Paace w pomieniach (1966) Mircei Muresana, w temacie p o d o b n e (bunt chopski z 1907 r.), nie grzeszce umiarem w malowaniu wiata posiadaczy, na bieraj sugestywnoci w scenach o d w e t u uciskanych. Wtargnicie t u m u ndzarzy na pokoje paskiej rezydencji i przeraenie liberaw, ktrzy zamiast c h o p o m a s k i c h frazesw musz wyda policji rozkaz strzelania do z b u n t o w a n y c h przypominaj arliwoci Syren S t e k l y e g o . Nieco inny typ epiki zademonstrowa w Lesie powie szonych (1965) Liviu Ciulei, dysponujcy najbardziej pla styczn wyobrani w r d t w r c w r u m u s k i c h . Jego bohaterem jest elegancki porucznik z pierwszej w o j n y wiatowej, Rumun, ale poddany austriacki, ktry w aus triackim mundurze walczy przeciw r o d a k o m . Najpierw beztroski i subisty, s t o p n i o w o dochodzi do zrozumienia

Z i m n e dni (Ivan Darvs)

241

Las p o w i e s z o n y c h

absurdu w o j n y i dezerteruje. Niespieszne w narracji, ale bogate w subtelne rozwizania reyserskie dzieo Ciulei b y o wanym krokiem na drodze rozwojowej modej kinematografii. Francuz Henri Colpi nakrci w Rumunii Kodyna (1963) w e d u g autobiograficznej powieci klasyka literatury r u muskiej (ale pisujcego po francusku) Panaita Istratiego, z caym wyczuciem bakaskiego k o l o r y t u przenoszc na ekran t melancholijn opowie o przyjani dobrze u o o n e g o dziesiciolatka z p o r t o w y m zabijak. Przypomi naj si sceny z Dziecistwa Gorkiego, opowiedziane w t r a d y c y j n y m , rozlewnym stylu. Jest to kino, jakie zawsze bdziemy lubili oglda, by po rozlicznych perypetiach (tu do najbardziej e m o c j o n u j c y c h naley epidemia cholery) dowiedzie si c z y m si to wszystko skoczyo". lon Popescu Gopo, wielkie nazwiskow wiatowej kine matografii rysunkowej (Historia wiata), zabra si rwnie do reyserii filmw fabularnych, z k t r y c h pierwszy Skra dziono bomb by cikaw burlesk polityczn w roz mylnie naiwnej oprawie, posugujc si stylizowan niemal na kukieki manier aktorsk. 242

Najwaniejsz indywidualnoci kina r u m u s k i e g o okaza si jednak przybysz z teatru, Lucian Pintilie. Zade biutowa wiarygodn, c h o nieco pretensjonaln opowie ci o konspiracji W niedziel o szstej (1965), zepsut przez niezrcznie e f e k t o w n e " zakoczenie. Za to jego Rekonstrukcja pozornie banalna relacja z nakrcania przez leniwego prokuratora filmu d y d a k t y c z n e g o o niesto sownoci bjek nabraa nieoczekiwanej wagi wielkiego sporu o stosunek sztuki do ycia, o zamierzony i niezamie rzony w p y w f i l m w na odbiorc.

BUGARIA SOCE W HERBIE

Do u l u b i o n y c h tematw f i l m o w c w bugarskich nale aa walka lewicy bugarskiej z carskim reimem. Temat ten t r a k t o w a n y by bd realistycznie (Wyspa mierci Rangea Wyczanowa), bd romantycznie (Gdy bylimy mo-

Soce i cie (Anna Prucnal)

subtelny film niedopowiedze, w k t r y m Radew dziaa poprzez rekwizyty (ale pozbawione nachalnie s y m b o l i c z n y c h f u n k c j i ) , dygresje pozornie niczemu nie suce i d u g i e jazdy kamery podprowadzajce s t o p n i o w o widza pod jaki efekt aktorski. Nieco pniej, w Carze i generale, ten sam t w r c a osign p s y c h o l o g i c z n y sukces w ry s u n k u postaci cara Borysa III nieuproszczonego, po s w o j e m u konsekwentnego, moe nawet uczciwego boha tera wspczesnego d r a m a t u wadzy, w b r e w marksistow skim podziaom na d o b r e i na ze. Ironiczny dystans w o b e c przeszoci, ale poczony z rozrzewnieniem, jest tonacj naczeln Objazdu (1967) d e b i u t a n t w Griszy Ostrowskiego i T o d o r a Stojanowa. A u t o r z y wykazali si tu do n o w y m i s u b t e l n y m stosun kiem do okresu organizowania s z t u r m o w y c h brygad niw nych na uniwersytetach. Na o g kinematografia socjali styczna traktowaa p o d o b n e wtki krytycznie lub saty rycznie. Bugarom udao si zrobi to romantycznie. udzili nas, e ich bohaterowie mog jeszcze p o w r c i do swej zabawnej p r y n c y p i a l n o c i " , lubicej stawia wszystko na jedn kart. Ale m i n o lat kilkanacie, bohaterowie w y g o d n i e okopali si w y c i u , zdobyli solidne pozycje, maj co do stracenia. Bd aowa m o d o c i , ale tylko jako legendy.

dzi* Binki elazkowej), bd wreszcie z nieuzasadnionymi przerostami f o r m y nad treci (Kajdany Lubena Szarandijewa). Dno do o d n o w i e n i a t r a d y c y j n y c h metod tra fiania do widza zasugiwaa na yczliwo. Najoryginalniejszym bodaj z filmw bugarskich oka zaa si impresja liryczna Rangea Wyczanowa Soce i cie (1962). Ten rzadki gatunek uprawiany by gwnie po socjalistycznej stronie wiata. Wyczanow pokazywa tu nie tyle, co dzieje si z czowiekiem, ile, co dzieje si w c z o w i e k u . I to nie metod psychologicznej introspekcji, jak u Wochw, t y l k o aluzyjnie: pejzaem, nastrojem, muzyk gestw. Jak Wenus z piany morskiej, tak z plasty cznej fantazji reysera rodziy si dwie pnagie postacie, ktre na przekr wszelkim r n i c o m bray si za rce w s o c u play. Wic mio, biorca si z migotania morza, mikkoci piasku, przelotnego municia warg, nagego wyrzutu ramion, kiedy w y p y w a si na powierzchni. So w e m , z d r o b n y c h zachwyce i przelotnych wrae, kt rych m o g o nawet nie by w scenariuszu. Szkoda, e cie zagroenia a t o m o w e g o , ktry na t soneczn mio pada, nie znalaz materializacji rwnie subtelnej. Nowoczesnoci w prowadzeniu opowiadania wyrni si byy operator, Wyo Radew. Jego Zodziej brzoskwi (1964), historia serbsko-bugarskiego trjkta miosnego na tle o b o z u jenieckiego z pierwszej w o j n y wiatowej, nie jest po p r o s t u j e d n y m z t u z i n k o w y c h oskare wojny. To

JUGOSAWIA POKUSY WTRNOCI

Po d u g i m okresie, w k t r y m kinematografia j u g o s o wiaska egzaltowaa si niemal wycznie heroizmem par t y z a n c k i m co d o p r o w a d z i o j do g a t u n k o w e j , tematy cznej i formalnej m o n o t o n i i da wreszcie zna o sobie nacisk prawdziwego ycia. Tematy wspczesne nie miay naturalnie tej samej dramatycznej ostroci, ktra automa tycznie przysuguje partyzanckim e p o s o m . Tote twrcy, ktrzy przeszli do tematyki wspczesnej, s t o s u n k o w o wiele uwagi udzielili efektownej budowie s w y c h filmw, mniej troski powicajc reszcie. D o b r e rezultaty dao to w H-8... (1958) Nikoli T a n h o fera, gdzie o r y g i n a l n y m zabiegiem okazuje si ujawnienie rozwizania ju w pierwszej minucie. Jest to mianowicie ujawnienie niepene, co pozwala utrzyma widza do koca nie w mniejszym, ale wanie wikszym napiciu. Chodzi o histori w y p a d k u d r o g o w e g o opart na prawdziwym fak cie: w i n o w a j c a nigdy nie zosta ujty, zanotowano ledwie pocztek jego numeru rejestacyjnego H-8... Barwna gale ria t y p w zaprezentowanych w zamknitej przestrzeni pdzcego autobusu dobrze wiadczya o realistycznym warsztacie Tanhofera. Wychowanek rzymskiej Szkoy Filmowej Veljko Bulaji

* K r y t y k a polska w s k a z y w a a na liczne z b i e n o c i t e g o f i l m u z wcze niejszym o 6 lat Pokoleniem Wajdy.

243

Bez rozkadu jazdy

by autorem najbardziej w o s k i e g o " f i l m u j u g o s o w i a skiego Bez rozkadu jazdy, powiconego wielkiej p o w o jennej migracji p o d g r s k i c h c h o p w na yzne ziemie naddunajskie ( g d z i e p o d o b n o nawet lasy rosn!"). Moe najdokadniej zrealizowany tu zosta program Zavattinieg o : B d z i e m y oglda, jak z a c h o w u j e si czowiek w s w o i c h najdrobniejszych czynnociach codziennych, by m g on lepiej siebie pozna, tzn. nabra wikszego przekonania o swoim znaczeniu". Historia jednego trans p o r t u , o szeciu r w n o l e g y c h wtkach, nie operuje o s t r y m i spiciami, nie brak natomiast pozostajcych w pamici obserwacji. Spniona rodzina zawala tor ka mieniami, by maszynista jej nie zostawi. Na postoju t u m oglda pody spektakl i omal nie linczuje aktora grajcego faszyst. Osadnicy nie chc wysiada, pki ich zwiad nie przyniesie d o b r y c h w i a d o m o c i . Delikatnoci dotknicia, niepodobn do surowej kre ski Bulajicia, odznaczy si Soweniec, France tigli. Wojna w Dolinie pokoju, a bardziej jeszcze w Dziewitym krgu (1960) widziana jest przez zmikczajcy filtr w z r u szenia. W tym drugim filmie ydowska dziewczyna chce ratowa si b i a y m maestwem" z c h o r w a c k i m studen t e m . Ale w przeciwiestwie do Romea, Julii i ciemnoci Weissa czy Pamitnika Anny Frank Stevensa stosunki midzy m o d y m i ukadaj si pocztkowo antagonistycznie i film jest mniej tragedi dziewczyny, a bardziej t r u d nym wyrastaniem c h o p c a na mczyzn, wiadomego swych obowizkw. 244

Nowoczeniejszy (czyli: duo dajcy do mylenia) by film Branko Bauera Twarz w twarz (1963). Analogie z Dwunastu gniewnymi ludmi Lumeta nasuway si nie dla tego, e akcja zamknita bya ramami jednego posiedze nia (daleko mniej rygorystycznie ni u Amerykanina), lecz ze wzgldu na jego demokratyzm. Pozornie ta partyjna dyskusja w maym przedsibiorstwie jest histori dyrektora-autokraty. W gruncie rzeczy jednak waciwym tema tem jest f o r m o w a n i e si opinii kolektywnej. Dyrektor, ktry w cigu paru minut zamierza rozprawi si z rzekomym szkodnikiem i biec na nastpn konferencj niespo dziewanie dla siebie, a waciwie i dla wszystkich zebra n y c h , sam okazuje si szkodnikiem. Dyskusja d o p r o w a d z a do katharsis dyrektora (ktrego w kocu szczerze nam al), ale i do katharsis wszystkich uczestnikw. Zdali sobie spraw ze swej dotychczasowej saboci, jak te i siy, jak razem mog reprezentowa. Najwiksz bied r o z d r o b n i o n e j i wodzonej na wiele pokusze k o m e r c y j n y c h kinematografii jugosowiaskiej by bardzo d u g o brak oryginalnoci. Niemal kady z jej f i l m w (nawet najciekawszych, wyej o m w i o n y c h ) mia jaki swj p r o t o t y p w jednej ze znanych kinematografii. Od p o o w y lat 60-tych filmy J u g o s o w i a n ujawniy jednak trzy nowe kierunki dziaania. Jeden polega na wzbogaceniu d a w n y c h s c h e m a t w partyzanckich (fenomen analogiczny do s k o m p l i k o w a n i a moralnego t r a d y c y j n y c h westernw). Trylogia poetycka Puriy Djordjevicia (Dziewczyna; Sen; wit) z lat 196567 p r o g r a m o w o odstpia od c h r o n o l o g i c z n e g o wyoenia faktw, by swobodn onglerk realnoci, wspomnienia, marzenia, nieoczekiwanymi skokami mylowymi autora poszerzy zakres z w y c z a j o w y c h moliwoci g a t u n k u . Gdzie dawniej widziao si trzy kategorie ludzkie, bohaterw-patriotw, zdrajcw i tchrzy, tam pojawiy si inte resujce krzywki bohaterw-tchrzy, zdrajcw-patriot w . Klska bywaa zwycistwem, ale i o d w r o t n i e . A nadcigajcy okres p o k o j u ujawnia ju, obok zrozumiaej radoci, przysze rozczarowania, a nawet niebezpiecze stwa t r i u m f u . Nawet jednak u uczciwego Djordjevicia, ktry w konfliktach midzyludzkich silnie akcentowa ele ment klasowy, nie byo najmniejszych aluzji do k o n f l i k t w czysto n a r o d o w o c i o w y c h , jakby nie miay dla bohaterw najmniejszego znaczenia.

A n a l o g i c z n a tendencja do kondensowania, kameral noci przyniosa ciekawe propozycje w g a t u n k u dramatu p s y c h o l o g i c z n e g o . W mniejszym s t o p n i u c h o d z i o b y tu o Poniedziaek albo wtorek Vatroslava Mimicy, uciekiniera z dziedziny f i l m u animowanego*, gdy byskotliwo for malna tego f i l m u , w z o r o w a n e g o na Godardzie, ukrywaa

* Na p o c z t k u lat 60-tych r y s o w n i c y (zwaszcza M i m i c a i V u k o t i ) s k u p i e n i w w y t w r n i Z a g r e b Film u c h o d z i l i za g w n y c h p r a w o d a w c w r y s u n k o w e g o f i l m u dla d o r o s y c h w skali w i a t o w e j .

Sen S p o t k a e m nawet szczliwych C y g a n w

tre pytk i banaln. Ale Rondo Zvonimira Berkovicia, ale Czowiek nie jest ptakiem (1965) Duana Makavejewa, ale Horoskop Boro Draskovicia w rnych rodowiskach spo e c z n y c h bray w cudzysw pewne o b i e g o w e prawdy o czowieku, stawiajc inteligentne pytania dla wykazania rozmiarw naszej zarozumiaej ignorancji. Trzeci wreszcie tendencj byo ostre w w y m o w i e kino polityczne, o zadziornoci, ktr t r u d n o nawet porwna z innymi kinematografiami. Z jednej strony znalazo to odbicie w tematach zwizanych z mieszczanieniem warstw wyszych i oporami modziey (Dokdpo deszczu i Prote gowany Vladana Slijepcevicia), w czym nie byli moe Jugosowianie nazbyt odkrywczy. Ale z drugiej strony krg t e m a t w dotkn krytycznie samego mechanizmu funk c j o n o w a n i a wadzy, zwizanego z nim ryzyka i w y n a t u rze. Z a r w n o Prometeusz z Dalmacji Mimicy, jak Przebu dzenie szczurw (1967) Zivojina Pavlovicia, dziea gorzkie i nieprzyjemne, byy wiadectwem odwanej krytyki od wewntrz, nastawionej na w y w o a n i e okrelonych reakcji s p o e c z n y c h , uatwiajcych walk ze zjawiskami ujem nymi. Do adnej z t y c h grup nie przystawao dzieo bodaj najdoskonalsze z o m a w i a n y c h , ironicznie zatytuowane Spotkaem nawet szczliwych Cyganw (1967) Aleksan dra Petrovicia. Petrovic ju uprzednio da si pozna jako autor subtelnych analiz i n t r o s p e k c y j n y c h , natchnionych przez A n t o n i o n i e g o . Teraz zastosowa je nie w o b e c ro dowisk modej inteligencji, licznie s t u d i o w a n y c h przez n o w e fale" wielu krajw, lecz do dramatycznego opisu rodowiska mao znanego, a otoczonego nimbem niezwy koci. Wyzwoli si przy t y m s p o d dziaania tradycyjnie m e l o d r a m a t y c z n y c h schematw, nie popadajc skdind w fascynacj pstrym f o l k l o r e m . N i e znaczy to wcale, by przechodzi obojtnie wobec malowniczoci tematu, nie nagina go jednak do jakich powzitych z g r y ram k o m p o z y c y j n y c h (np. w plastyce), t y l k o niejako destylowa t malowniczo z autentycznego miszu ycia. Dziki temu z a c h o w y w a walor prawdy (wida, e skorzysta z lekcji cinma-vrit), nie rezygnujc ani z obrazowego pikna, ani z naturalnego h u m o r u .

NRD MIMO OGROMNEGO ZAPLECZA

M i m o o g r o m n e g o zaplecza technicznego, m i m o ambit n y c h tradycji lat 194749, m i m o szansy, jak stwarzaa d u g o nieobecno kinematografii artystycznej w RFN 245

f i l m y z NRD nie odnalazy sposobu odzwierciedlania szczeglnej sytuacji spoecznej tego kraju i odznaczay si czsto irytujcym k o n f o r m i z m e m i szaroci formaln. Najwybitniejszym osigniciem stao si dzieo d w c h a b s o l w e n t w moskiewskiej Szkoy Filmowej, niemieckie go reysera Konrada Wolfa i bugarskiego scenarzysty A n g e a Wagensztajna Gwiazdy (1958). Rang nadaa f i l m o w i nie reyseria, niewolna od ekspresjonistycznej prze sady, ani ornamenty scenariusza, zbyt ufajcego s y m b o l o m . Walorem Gwiazd jest prawda o feldfeblu Wehr m a c h t u , szeregowym przedstawicielu gronych si, pra g n c y c h narzuci Europie swj krwawy porzdek" r kami take ludzi zdezorientowanych, nie cakiem wy z u t y c h z zasad m o r a l n y c h . Feldfebel Walter jest w 1943 szefem warsztatw w bugarskim miasteczku. Prawdziwe wagary dla kogo, kto zna pieko frontu wschodniego. I nagle w o j n a dojeda pocigiem. Jest w nim transport y d w g r e c k i c h i pikna nauczycielka, w ktrej si Walter zakocha. I po raz pierwszy zrozumie, e nie nienawidzi ludzi. Film zaczyna si od koca, wiemy wic, e Walter nie ocali ukochanej, e jego usiowania pozostan aonie bezskuteczne. Z n i k o m o jego d o b r y c h intencji godzi nas z f i l m e m , pozwala w nim widzie historyczn prawd i smakowa surow poezj platonicznego uczucia. a d n y m rysunkiem p s y c h o l o g i c z n y m berliskiej proletariuszki u progu faszyzmu odznaczaa si wczeniejsza o rok Lissy tego reysera. Niestety dalsze prace Wolfa j e d y n e g o t w r c y w NRD usiujcego dopenia opisowe relacje poetyck wyrazistoci rozczaroway. Profesor Mamlock, ekranizacja antyhitlerowskiej, przedwojennej jeszcze sztuki jego ojca*, drani daremn agresywnoci t a j e m n i c z y c h " cieni i n i e s a m o w i t y c h " owietle, wsp czesne za Podzielone niebo, dotykajce delikatnego p r o b l e m u d w c h pastw niemieckich, rozpywao si w gadaninie i ekstrawagancjach f o r m a l n y c h , niczemu nie sucych. Dopiero film Miaem 19 lat (1968) p o z w o l i zapa Wol fowi drugi oddech. Jego bohater z b u d o w a n y zosta z ele mentw biografii samego reysera. Przyjeda on w ostat nich dniach w o j n y do p o k o n a n y c h Niemiec jako radziecki oficer i bierze udzia w pierwszych pracach nad stworze niem komunistycznego pastwa. O wartoci filmu zdecy d o w a ton artobliwej szczeroci, ktra t r u d n e kontakty Rosjan i N i e m c w pozwolia przedstawi w perspektywie n o w y c h podlegoci. I jeszcze jeden autentyczny yciorys zainspirowa film prawdziwszy od innych. Wczorajszy wiat (1968) Egona Giinthera oparty zosta na autobiograficznej powieci J o hannesa Bechera, ktrego ycie samo byo jak film. Ten u schyku ycia minister NRD by synem sdziego p r u -

G w i a z d y (z prawej J r g e n Frohriepp)

* Pisarza F r i e d r i c h a Wolfa.

skiego Sdu Najwyszego, poet, absolwentem trzech fakultetw, pacyfist, antyhitlerowskim uciekinierem. G n ther nie celebrowa tej biografii, zamykajc j zreszt odmow uczestnictwa w wojnie 1914 r. Zerwanie z c h r o n o logi opowieci pozwolio reyserowi wyliczy niemal od razu g w n e fakty, a potem powraca do nich z akcentem nie na fakty, t y l k o ich motywacj. W poetyce d z i e n n i k a i n t y m n e g o " obraz wilhelmiskich Niemiec uoy si nie tylko z danych p o d r c z n i k o w y c h , ale rwnie ze strojw ojca-dygnitarza, atmosfery internatu d l a t r u d n y c h dzie c i " , marze o p i k n e j m i e r c i " z mod prostytutk oraz z lekcji marksizmu pobieranych od... syna waciciela fa bryki. Niestety widzowi polskiemu kino NRD kojarzyo si nie z a m b i t n y m i filmami Giinthera, t y l k o raczej z Wodzami Seminolw i Wielkimi Wami Chingachgookami, hojnie w p r o w a d z a n y m i na ekrany kin Europy Wschodniej. D o p i e r o na festiwalu berliskim 1990 r. u j a w n i o n o 8 f i l m w NRD, u k o c z o n y c h na przeomie lat 1965/1966, ktre po jakim i d e o l o g i c z n y m " plenum partii k o m u n i stycznej dla wszelkiej pewnoci posano gremialnie n a pk". Byy wrd nich Gdy bdziesz duy, drogi Adamie Giinthera, Krlikiem jestem ja Maetziga, Rocznik 45 Jur gena Bttchera, za najbardziej reprezentatywny z nich uznano jednak lad kamieni Franka Beyera. Jest to t y p o w y p r o d u k c y j n i a k " , naley zatem do g a t u n k u bardzo p o p u larnego w chwili powstania, a dzi pogardzanego. W jego ramach m w i jednak z werw wiele gorzkiej prawdy o dogmatyzmie, wcibstwie i niefachowoci kierownictwa

246

partyjnego na budowie wielkiej elektrowni. Rwnie w pozostaych 7 filmach brak w i e k o p o m n y c h rewelacji. C h y b a susznie jednak pisaa prasa NRD-owska w czasie w s p o m n i a n e g o przegldu, e g d y b y w swoim czasie wzito na serio krytyczne uwagi, zawarte w skonfiskowa nych f i l m a c h , to caa historia kraju moga potoczy si inaczej".

USA WIELKIE WIDOWISKA CONTRA TELEWIZJA

K i n e m a t o g r a f i amerykask z koca lat 50-tych absorbowaa mozolna walka konkurencyjna z telewizj, w ktrej, po serii poraek, udao si jej uzyska ciko w y w a l c z o n y remis: krzywa frekwencji widzw przestaa opada. Walka ta przyczynia si do zmniejszenia liczby p r o d u k o w a n y c h filmw (z 400 do 180) i zarazem do sta ranniejszego ich przygotowywania. Przemys postawi zdecydowanie na f o r m u znan od m o d o c i Cecila B. De Mille'a m o n u m e n t a l n e g o widowiska: t y m razem k o l o r o w e g o , na szerokim ekranie, maksymalnie niepo d o b n e g o do i n t y m n y c h audycji telewizyjnych. Ale w koncepcji t y c h f i l m w zaszy take pewne przeo braenia. W p o g o n i za u t r a c o n y m widzem H o l l y w o o d sta rao si poza dawn, raczej niewybredn publicznoci kokietowa intelektualistw, uznanych za w i d z w t r u d niejszych, ale i wierniejszych k i n o m . Odbija si w tym o p i sywana przez Edgara Morina tendencja naszej epoki, uwicona przez wielki przemys k u l t u r o w y : denie do rnorodnoci elementw dla zapewnienia dzieu maksy malnej k o n s u m p c j i . O b o k t r a d y c y j n y c h k o l u b r y n antyczno-biblijnych w gucie Ben Hura czy Kleopatry, gdzie dziecinna p s y c h o l o gia bohaterw i ckliwoci przyprawiona intryga znajdo way rekompensat w paru w i e l k i c h s c e n a c h " pojawiy si w t y m g a t u n k u p r b y powaniejsze. Naturalnie w y k l u czone byy wszelkie eksperymenty formalne, miliony w i dzw z samego zaoenia musiay trafi na co, do czego byy przyzwyczajone. Ale pogbianie treci, wierniejsze zarysowanie ta i przemycanie paru bardziej zoonych p r o b l e m w uznane zostao za dopuszczalne. Most na rzece Kwai Davida Leana (1957) byby tylko p r z y g o d o w y m widowiskiem z frontu malajskiego, z wpa dajcym w ucho dziarskim marszem, g d y b y nie skrzyo wanie na terenie obozu dla j e c w alianckich japoskiego, angielskiego i amerykaskiego p u n k t u widzenia na wojn. Pozwolio to napisa znakomicie soczyste role dla Sessue Hayakawy, Aleca Guinnessa i Williama Holdena. Podobnie Upadek cesarstwa rzymskiego (1964) A n t h o n y Manna. 247

O b o k p r z e p y c h u wystawy", wycigu rydwanw, poje dynkw, nieuniknionej historii z nielubnym synem i naj goniejszego wrzasku w historii kina: Ejw, sizar!" (pisze si: Ave, Caesar) mamy tutaj niezbyt odkrywcz moe, zawsze jednak sumienn prb wywietlenia przyczyn upadku najnowoczeniejszego pastwa staroytnoci. Gatunek fantastyki naukowej spokornia jakby, onie mielony realizacj kosmicznych marze ludzkoci, ale te zinteligentnia. Miejsce seryjnej tandety o naiwnych t r i ckach zajo par widowisk nieskazitelnych technicznie (w o d r n i e n i u od europejskiej science f i c t i o n , gardzcej trickiem w ogle), ale i o ambicjach filozoficznych. Tak byo z Planet map Franklina Schaffnera, ktrej b r a w u r o w a pointa ujawniaa, e t planet jest... Ziemia, po wyniszczeniu si ludzkoci opanowana przez mapoludy. Tak byo przede wszystkim z f i l m e m 2001: Odyseja kosmi czna (1968) Stanleya Kubricka, zdumiewajcym sw per fekcj techniczn, ale rwnoczenie jak Solaris Tarkow skiego p r o p o n u j c y m wielki temat ewolucji ycia na Z i e m i , n o w e g o stosunku do Czasu i Przestrzeni, zawrot n y c h perspektyw Mechanizmu emancypujcego si spod Z a p r oszenie do taca wadzy jego twrcw. (Gene Kelly)

West Side Story

Take w gatunku f i l m u tanecznego, stanowicego w znacznym stopniu specjalno amerykask, powstaway co r o k u , obliczone na masow konsumpcj, t w o r y solidnej tamowej p r o d u k c j i , w rodzaju Pokochajmy si Cukora. Czasem jednak jaka reyserska obsesja, wiey p o m y s czy oryginalno konstrukcji awansoway film tego ga t u n k u do wyszej kategorii. Tak byo z murzyskimi musi calami Premingera Czarna Carmen oraz Porgy i Bess, gdzie muzyka Bizeta i Gershwina suya rozwiniciu czar nego f o l k l o r u z jego frenetycznym zapamitaniem w t a c u . Tak byo z Les Girls Cukora, gdzie banalna intryga ze rodowiska kabaretowych tancerek rozoona zostaa na trzy subiektywne wersje tych samych wydarze, la Obywatel Kane. Tak byo wreszcie z Zabawn buzi Donena o mistrzowsko rozwizanej sekwencji napisw c z o o w y c h , z inteligentnie taczc i piewajc Audrey Hepburn. Co najmniej dwa filmy przekroczyy tu zdecydowanie prg interesujcej p o p r a w n o c i . Przede wszystkim Zapro szenie do taca (1956) Gene Kelly'ego, reysera i tancerza w jednej osobie. Trzy choreograficzne nowele nie pozba w i o n e s akcji, ale obywaj si bez dialogu. Mamy tu kolejno konwencj klasyczn, grotesk taneczn powi zan z f i l m e m r y s u n k o w y m oraz nowoczesn pantomim 248

w kostiumach c o d z i e n n y c h . Zbdne powielanie baletu p o d o b n e do powielania teatru, ktremu kino nic nie dodaje, a czsto wiele odbiera? Nie, poniewa film pozwala ciau tancerza wyrazi wicej ni deski sceny dzik zblieniom najsubtelniejszych odcieni gestu, dziki t r i c k o m mnocym ruchy czowieka przez ruchy jego rysun kowego sobowtra, wreszcie dziki technicznym z m i a n o m szybkoci ruchu. Winnimy Kelly'emu wdziczno za odkrycia w dziedzinie pikna mdrego ciaa ludzkiego. Drugim osigniciem bya bezspornie West Side Story (1961 ) Roberta Wise, w s p o m a g a n e g o wydatnie przez c h o reografa Jerome Robbinsa. Wtek niemoliwej mioci la Romeo i Julia rzucony zosta na to dzielnicy slumsw n o w o j o r s k i c h , gdzie dziaaj podszyte rasistowskimi prze sdami dwa gangi w y r o s t k w : amerykaski i p o r t o r y k a ski. Zastpca p r z y w d c y A m e r y k a n w , Polak z p o c h o d z e nia, zakochuje si w siostrze przywdcy Portorykaczy kw, ale nie jest do silny, by samotnie zahamowa ra puszczony w ruch walec nienawici. Moe nigdy jeszcze film taneczny nie by tak blisko realizmu, zarwno p s y c h o logicznego, jak i opisowego. Podobnie wydestylowaa si ambitna twrczo w ga t u n k u p r z y g o d o w y m , pochodzcym mniej lub bardzie (raczej bardziej) od k o s k i e j opery", westernu. Tu take potok f i l m w o tradycyjnej poetyce i z tradycyjnymi boha terami pyn wartko, wynoszc co jaki czas na p o wierzchni dziea dojrzae formalnie, nieskazitelne warsz tatowo, jak c h o b y Rio Bravo Hawksa, 15.10 do Yum Delmera Davesa czy Biay kanion Wylera. Tam jednak, gdzie bohater westernu przeniesiony zos taje z u m o w n e j d r u g i e j p o o w y XIX w. w czasy nam bliskie lub zgoa wspczesne, nastpuje demistyfikacja starych mitw i jzykiem d o r o s y c h udaje si powiedzie niejedn krytyczn uwag na temat utraconego romantyzmu. Olbrzym (1956) George Stevensa, zrealizowany wedug powieci-rzeki Edny Ferber, by nie tyle ju sag rodu Benedictw, co monografi Texasu przez kilkadziesit lat M o n o g r a f i a wielkiego stanu, g w a t o w n i e przybieraj cego na znaczeniu w p o l i t y c z n y m i e k o n o m i c z n y m yciu A m e r y k i , obja a trzy rne epoki. Film rozpoczyna si po kowbojsku, w formacji rolnej i patriarchalnej z pocztkw naszego wieku. Nastpuje potem era nafcianej prosperity era s a m o t n y c h k a p i t a n w przemysu". T y c h jedna niszczy epoka a n o n i m o w e g o kapitau, w ktrej r w n o czenie wyrasta pokolenie buntujce si przeciw barierom rasowym. Imponujcy u Stevensa jest jego nieomyln smak w dysponowaniu pejzaem: od zakurzonego paac na klepisku stepw do wspczesnej architektury w i e l k o przemysowej. Caa ewolucja kraju dana zostaa ewolucj pleneru. Ale prawdziw rewelacj by James Dean (tu ju w trzecim i ostatnim przed tragiczn mierci filmie), ktreg sposb bycia wyraa styl caej modej generacji, sfrustro wanej i buntowniczej. W scenariuszu Skconych z yciem (1960), ktry dl

J o h n a Hustona i swej ony, Marilyn Monroe, napisa czo o w y pisarz liberalnej lewicy, A r t h g r Miller, punktem wyj cia by mit. Mit o t y m , e mskie, mocne ycie w staym o b c o w a n i u z natur jest najlepsz odtrutk na grzechy mechanicznej cywilizacji miejskiej, ktra standaryzuje czowieka, odbierajc mu g o d n o i odwag. Film subtel nie wymiewa takie naiwne zudzenia. Dzisiejsi o w c y mustangw (notabene mwicy jzykiem egzystencjalnej kawiarni) okazuj si po prostu dostarczycielami misa dla psich jatek. Bohaterka, ktra sdzia, e zrywa z yciem banalnej drobnomieszczanki, raz jeszcze doznaje rozcza rowania. W istocie mona t y l k o p o g o d z i si z losem. Albo umrze. Jak Marilyn. Najwyraniejsze rozstanie z mitem, acz nie bez ezki susznego alu, przynosi Ostatni cowboy (1962) Davida Millera. Z a k o c h a n e m u w swej klaczy i swej w o l n o c i , ana c h r o n i c z n e m u kowbojowi nie udaje si przekona starego druha, uwizionego po procesie politycznym, e powinien ucieka z wizienia nie odsiedziawszy kary i szuka spra w i e d l i w o c i w szerokich stepach. Ucieka wic sam, prze c i w k o jeepom i helikopterom p o l i c j i , a kiedy c u d e m udaje mu si w y m k n , pada ofiar prozaicznej ciarwki, gdy k o n n o przecina ruchliw autostrad. Nasza sympatia dla Kirka Douglasa w roli t y t u o w e j nie jest ju sympati dla niezwycionego Jesse Jamesa, tylko dla walczcego z wiatrakami, spnionego Don Kichota... Drugi kierunek ewolucji westernu wie si z w c h o niciem przeze znacznej dozy rodkw g w a t o w n y c h ,
S k c e n i z y c i e m (Clark Gable)

brutalnie realistycznych*. Filmowi kowboje przestali umie ra umownie, abstrakcyjnie. Strzay z c o l t w i wincheste rw zaczy w nich wybija prawdziwe dziury, z k t r y c h chlustaa krew, bjki zaczy przeksztaca si w jatki, a panienki z saloonw ukazyway d o w o d n i e , e uprawiaj zawd nie t y l k o fordanserek (typowy przykad Dzika banda Sama Peckinpaha).

USA REALIZM NABIERA CENY

Oczywicie poetyka westernu (a take antywesternu) nie jest w stanie w p r o w a d z i nas w sam rodek wspczes nego, zurbanizowanego ycia USA. Ale po rozlunieniu politycznej kontroli t w r c y H o l l y w o o d u zaczli realizowa wicej f i l m w bdcych realistycznym odbiciem spraw n u r t u j c y c h na co dzie miliony zwykych A m e r y k a n w . Z m i a n y w strukturze przemysu amerykaskiego fawory zoway now tendencj. Wprawdzie system w i e l k i e j pitki" czy wielkiej s e m k i " trustw pozosta pozornie bez zmian, coraz czciej jednak szyldzik f i l m Metro-Goldwyn-Mayer" czy f i l m Paramountu" oznacza ju take (w ok. 50%) produkcj niezalen. Chodzi mianowicie o filmy, ktre realizuje I n d e p e n d e n t Producer" na wasn nijako odpowiedzialno, c h o od wielkiej w y t w r n i otrzymuje hale zdjciowe, personel i pienidze, a potem przekazuje jej swoje dzieo do rozpowszechniania. Interesujcym przybyszem z telewizji by Martin Ritt, ktry w 1956 r. zrealizowa dramat spoeczny Czowiek mierzy Wstp. W historii z b r o d n i (rodowisko r o b o t n i k w p o r t o w y c h ) Ritt omieli si pokaza, e biaego rozbitka y c i o w e g o ratuje moralnie przyja z Murzynem, wicej, e Murzyn (Sidney Poitier, aktor o wielkim uroku i dy stynkcji) zarwno intelektem, jak i charakterem przewy sza biaego**. Po Wielkim nou wydawao si, e Robert Aldrich ze s w y m u p o d o b a n i e m do g w a t o w n o c i , bdzie umia krze sa iskry prawdy uderzajc w rzeczywisto amerykask. T y m bardziej e Aldrich w y e m a n c y p o w a si, zostajc p r o d u c e n t e m wasnych f i l m w : jeszcze w e k o n o m i c z n y c h ramach H o l l y w o o d u , ale poza jego handlarsk atmosfer. Nadzieje te potwierdzi w Ataku (1956), nie p o z b a w i o n y m szokujcych spi pamfletem na n i e u d o l n y c h d o w d c w drugiej w o j n y wiatowej, utrzymujcych si moc koneksji i kombinacji p o l i t y c z n y c h . Potem jednak krzywa odwagi

* Czciowo pod wpywem konkurencji z westernem europejskim, zwaszcza w o s k i m (Sergio L e o n e ) . ** Inna rzecz, e p e w n y m p o s t p o w y m s p o e c z n i e f i l m o m zarzucali p o t e m sami M u r z y n i r a s i z m n a w s p a k " , n a i w n e i d e a l i z o w a n i e c z a r n y c h bohaterw.

reysera zacza g w a t o w n i e opada, co odbijao si te na jego warsztacie: ugrzecznionym, eklektycznym. Elia Kazan, gona osobisto teatru amerykaskiego, jako f i l m o w i e c kapryny i nierwny, zasuguje z pewnoci na uwag. Ale nie dziki a u t o b i o g r a f i c z n e m u freskowi Ameryka, Ameryka o modoci Greka w pastwie o t o m a skim z pocztkw XX w. (film jest le s k o m p o n o w a n y i p o w i e r z c h o w n y psychologicznie, cho o kilku interesuj cych scenach). G w n y m tytuem do sawy Kazana pozostaje jego Twarz w tumie (1957), film o k r u t n y i nietaktowny, uoony jak cig haaliwych petard, z ktrych jedna zapala drug. Bohaterem jest kompletne zero, aresztant z maego wi zienia w Arkansas, o p e w n y m wdziku osobistym i citym jzyku, ktrego o d k r y w a reporterka telewizji i otwiera mu karier boyszcza t u m w . Niesychany sukces telewi zyjny zawdzicza bohater (znakomite o d k r y c i e aktorskie: A n d y Griffith) przybieraniu pz z w y k e g o czowieka", reagujcego jak m i l i o n y i n n y c h . W tej roli inicjuje szereg poytecznych akcji, zaskarbiajcych mu zaufanie. Do szedszy do szczytu kariery, jest rozchwytywany najpierw przez p r o d u c e n t w n i e c h o d l i w y c h towarw, potem wrcz przez p o l i t y k w dla zapewnienia im sukcesu w y b o r c z e g o . Zrcznie grajc na najgorszych instynktach i atwowier noci upodabnia si do k r y t y k o w a n y c h niedawno postaci. Cyniczna nienawi do o k a m y w a n y c h suchaczy zostaje efektownie zdemaskowana, nie przez samych o d b i o r c w jednak, ale przez podstp zakochanej w nim i zrozpaczonej reporterki. Samo spoeczestwo nie umie rozprawi si z idolem, ktrego stworzyo. Przeraajcy obraz wspczes nej cywilizacji, odbierajcej czowiekowi krytyczny sd i pograjcej go w zbiorowej histerii! P o d o b n y przypadek psychologiczny chodzi o gwiaz d H o l l y w o o d u , przedmiot masowej fascynacji prezen tuje J o h n C r o m w e l l w Bogini (1958). Podzielony na 3 czci: portret dziewczyny, portret kobiety i portret gwiaz dy, jest to film przygnbiajcy. Niespokojne, pozbawione k o m p o z y c y j n e j r w n o w a g i zdjcia sugeruj, e cen za powodzenie jest samotno i rozpacz w wiecie pozorw, w ktrym nikt waciwie nie jest normalny. Do tego nurtu krytycznego, stawiajcego pod znakiem zapytania pewne zasadnicze instytucje ycia ameryka skiego, naley z wszelk pewnoci Ten najlepszy (1964) Franklina Schaff nera. W portretowaniu osobliwej fauny ludzkiej, jak s zawodowi politycy, siga a po wzory z rzeczywistego ycia Trumana, Eisenhowera, K e n n e d y e go, Stevensona czy Nixona. Gore Vidal, scenarzysta, sam niegdy k a n d y d o w a do Senatu (i przepad), by wic k o m petentny jak mao kto, by o d m a l o w a zdumiewajce w i d o w i s k o walki wyborczej przed elekcj prezydenta USA. Z d u m i e w a nie tyle nawet, e g w n i przeciwnicy zdekla rowany despota i subtelny intelektualista uywaj c h w y t w budzcych obrzydzenie. Lkiem napawa, e w tej dzi wacznej atmosferze c y r k u czy konkursu piknoci zde250

Ten najlepszy ( H e n r y Fonda)

c y d o w a o losach wiata mog czynniki bahe i przy padkowe. Poycie maeskie kandydata liczy si bardziej od jego pogldw, a inteligencja jest cech... utrudniajc karier! Troska o najdrobniejsze realia posunita jest tak daleko, e pewne momenty filmu przyjmujemy jak w y c i n k i z kroniki. I dopiero ostatnia scena (wybr kompletnej nicoci jako rezultat pomylnego kompromisu) ujawnia, e mamy do czynienia z pamfletem. Wrd wielu filmw o problemie murzyskim najwik sz i arliwoci, i nonoci mylow odznaczyo si Czarne i biae (1963) Larry Peerce'a*. A u t o r nie d e m o n s truje pozornie rzeczy drastycznych: linczu ani nawet prze ladowa jakiego Murzyna. Ale po raz pierwszy pokazuje maestwo biaej kobiety z Murzynem i krytykuje pogld, e dziecko biaych maonkw nie p o w i n n o w y c h o w y w a si w rodzinie murzyskiej, bez wzgldu na okolicznoci. A okolicznoci s takie, eajdak ojciec, ktry porzuci swe dziecko w koysce i przez 10 lat si nim nie zainteresowa, powraca po lubie swej biaej ony i chce zabra creczk, by nie mieszkaa z czarnym. Przeraona maa, dowie dziawszy si, e z w y r o k u sdu ma odjecha z o b c y m czowiekiem, z rozpaczy bije pistkami matk, aonie szlochajc. Najbardziej rozdart postaci jest sdzia, czowiek o t w a r t y c h pogldw, ktry przysdza dziecko... o j c u , cho nie udzi si co do jego w a l o r w m o r a l n y c h . Bo rzeczywicie, o ile trudniejsze ycie m o g a b y mie biaa dziewczynka w y c h o w a n a wrd czarnych! Takie posta wienie sprawy nadaje f i l m o w i prawdziwie wielki wymiar,

* Film p o w s t a poza H o l l y w o o d , z r o b i o n y przez reysera a u d y c j i telewizyjnych.

przerzuca bowiem punkt cikoci z oskarenia pojedyn czego obuza na konieczno zupenej zmiany stosunkw midzy biaymi i czarnymi w USA. Wyczn niemal si f i l m u stanowi jego p r o b l e m , gdy forma artystyczna tego d e b i u t u jest konwencjonalna, nie gardzca nawet atwymi efektami. Z t y m wszystkim jest to najwyraniej film czo wieka, ktremu na czym bardzo zaleao. Zjawisko rzad kie w Ameryce... C h o granica bdzie t r u d n a do przeprowadzenia nieco inn grup stanowiy te filmy, w ktrych obok ostrej nawet krytyki przebijaa wiara w wewntrzne siy narodu amerykaskiego, w jego demokratyzm, poczucie spra wiedliwoci i inteligencj. Z pewnym przyblieniem mona je mie za optymistyczne. Najznakomitszym reprezentantem tej g r u p y byo nie wtpliwie Dwunastu gniewnych ludzi (1957) Sidneya Lumeta, powstaych ze spektaklu telewizyjnego Reginalda Rose w k r t k i m okresie wietnoci teatru telewizji. Pozor nie film najmniej f i l m o w y , jaki sobie mona wyobrazi. Przez ptorej godziny, bez adnych s k r t w czasowych, asystujemy posiedzeniu awy przysigych. Jedna duszna, nieciekawa sala, zamknita od zewntrz. Gada si, cigle si gada. Przysigli siedz, czasem na moment wstaj dla rozprostowania koci. Ani jednej kobiety, ani jednego p i k n e g o ujcia", ani jednego pleneru. I tylko pytanie: czy oskarony jest winien? Rzecz wydaje si czyst f o r m a l noci. Wszyscy s przekonani o winie. Wszyscy, prcz

D w u n a s t u g n i e w n y c h ludzi (stoi Henry Fonda)

jednego. A jednak zakoczenie przyniesie jednomyln opini n i e winien!" Czyby t y l k o dwunasty sdzia zna ca prawd, ujawni nieznane fakty? Nic p o d o b n e g o . Jedyn niespodziank, jak szykuje scenariusz, jest brak niespodzianki. Nie d o w i e m y si, czy oskarony naprawd jest w i n i e n , bo nie o to chodzi. Waciwym tematem filmu jest proces d e m o k r a t y c z n e g o f o r m o w a n i a si opinii, pra wo o d o s o b n i o n e j w pogldach jednostki do o b r o n y was nego zdania wbrew przekonaniu zadowolonej z siebie, milczcej wikszoci. Film o opiniach jest wielokrotnie trudniejszy od filmu o faktach. Uzbrojony w swe n i e f i l m o w e " rodki Lumet d o w i d jednak, e jest moliwy. Jako idealny przykad w p y w u telewizji na kinemato grafi w y m i e n i a si chtnie Wieczr kawalerski (1957) Delberta Manna, podpisany, jak Marty, przez najzdolniej szego scenarzyst telewizji, Paddy Chayefsky'ego. Wpyw ten mniej jednak wida w reyserii (nerwowej, chtnie uciekajcej si do montau, operujcej autentyczn sce neri), bardziej w i n t y m n o c i k o n f l i k t u . Mamy wic Nowy J o r k od podszewki. Dzwonicy budzik, rozczochrana ona, toczne metro, n u d n e biuro, wieczorne neony, tani bar, przepocona koszula. I piciu k o l e g w wobec instytu cji maestwa. Mie dziecko mimo t r u d n y c h w a r u n k w ? Oeni si pod presj rodzicw i konwenansu? Progresja dramatyczna, jak zwykle w f i l m a c h o dziejach jednego w i e c z o r u , jest tu starannie w y s t u d i o w a n a (ale i ukryta; rzeczy za dobrze z b u d o w a n e staj si ostatnio p o d e j rzane!). Cztery wtki statyczne pozostawi bohaterw dokadnie w punkcie wyjcia, w samotnoci, rozgorycze niu, nudzie wielkiego miasta. Ale pity bohater ulegnie przemianie: w nowy sposb popatrzy na sens d o m o w e g o kieratu. W Kapeluszu penym deszczu (1957) p o d o b n i e pow szedni sceneri nowojorsk powtarza Fred Z i n n e m a n n , zajmujc si n a r k o m a n e m zawisym nad przepaci. Rea listyczny rysunek otoczenia nie stanowi tu jednak rwnie organicznej jednoci z konfliktem zasadniczym, rozwiza nym dydaktycznie i do teatralnie. O s o b n y przypadek stanowi Stanley Kramer. Najpierw odwany, niezaleny p r o d u c e n t , pomagajcy f i l m o w c o m serio, wzi si pniej sam do reyserii. Jego akademizm, starowiecki warsztat, u p o d o b a n i e do nadmiernie staran nych konstrukcji dramatycznych nie pozwalaj zaliczy go do bardzo wielkich nazwisk. A jednak jest w jego f i l m a c h (poza olniewajc zwykle obsad) co, co kae m w i o nim z szacunkiem. Uzy skawszy w H o l l y w o o d wyjtkowy status, dziki zupenej s w o b o d z i e twrczej, w y b i e r a z premedytacj tematy zaan gaowane w kluczowe sprawy epoki: p r o b l e m y szowi nizmu rasowego (Ucieczka w kajdanach, 1958), niebez pieczestwa atomowej zagady (Ostatnibrzeg, 1959), nie tolerancji wiatopogldowej (Kto sieje wiatr, 1960), o d p o wiedzialnoci prawnikw hitlerowskich (Wyrok w Norym berdze, 1961), narodzin faszyzmu (Statek szalecw,

251

1965), e m a n c y p a c j i murzyskiej {Zgadnij, kto przyjdzie na obiad?, 1968), ideaw k o n s u m p c y j n y c h w w y c h o w a n i u {Szkoa kowbojw, 1971). Dlatego trzeba go zaliczy do typu reysera europejskiego, dla ktrego gwn spraw jest w y b r tematu, a n i e tylko ambicja moliwie sprawnego wywizania si z realizacji narzuconego mu przez innych scenariusza.

USA W TONACJI INTYMNEJ

Dramat p s y c h o l o g i c z n y o tonacji intymnej by zawsze jedn z solidnych podstaw kina amerykaskiego. Prze szed on jednak take znamienn ewolucj: wydatnie zma laa liczba filmw podszytych freudyzmem i psychoanaliz. W pierwszych filmach tego rodzaju, na pocztku lat czter dziestych, stosunkowo do oryginalna wydawaa si teza, e wszystko w o k nas jest patologiczne albo e grony gangster, trzymajcy w szachu p miasta, ma nieuwia d o m i o n y kompleks Edypa. Prdko jednak terapeutyczne, a take psychologiczne osignicia wiedeskiego psychiatry sprowadzone zos tay przez f i l m o w c w nie do metody poszukiwania prawdy, ale do tez miesznie p r o s t y c h , a z g r y rozgrzeszajcych scenarzystw z poowy ich niezgrabnoci. Z g o d n i e z tymi tezami kady postpek staje si j e d n a k o w o moliwy, o d powiedzialno za za wasne czyny oraz granica midzy zdrow i chor psychik przestaje waciwie istnie. Ot w i d z o m przejada si ta podejrzana atwo, z jak wyja niano d o w o l n y czyn d o w o l n e g o przedstawiciela neuroty cznej ludzkoci. W i d o m y m d o w o d e m zupenej klapy tej tendencji jest film A l d r i c h a z 1963 r., zrobiony nie bez rzemielniczej biegoci i w sensacyjnej obsadzie (Bette Davis i Joan Crawford) Co si zdarzyo Baby Jane? Chodzi o dwie siostry, bye aktorki, starsze panie. Jedna jest kalek, d r u g a si ni opiekuje, ale przemona zazdro o d a w n o zgase sukcesy kaleki z w o l n a wtrcaj j w obkanie. Ten obd przedstawiony jest jako co zgoa naturalnego (odbicie amerykaskiego mitu: kto y olimpijskim yciem p b o g w - g w i a z d , dla tego nie ma p o w r o t u midzy zwy kych zjadaczy chleba). Baby Jane przedstawiona jest tu z rodzajem wspczucia, jako niewiadome narzdzie le pych instynktw i kompleksw, ktrych ujarzmi niepo dobna. Kt moe mie pretensje do t a j f u n u , e wywraca

Ostatni brzeg (z lewej G r e g o r y Peck) D a w i d i Liza (Keir Dullea)

252

d o m y ? Wprawiwszy w ruch irracjonalne siy, rzdzce bohaterami, Aldrich z sadystyczn precyzj pdzi nas ku katastrofie. Delektowa si zniszczon twarz Bette Davis, podkrelajc charakteryzacj jej obrzydliw starczo. S m a k o w a efekty o k r u c i e s t w a : kaza Jane podawa zgodniaej kalece szczura z f r y t k a m i (due zblienie) lub trupa ukochanego kanarka w majonezie. W t y m samym czasie w g r u p i e nowojorskiej" powsta f i l m Franka Perry Dawid i Liza (1962), pozbawiony wiel kich nazwisk aktorskich. Po paru minutach widz o r i e n t o wa si, e t y t u o w a para to u m y s o w o chorzy. On sdzi, e czyjekolwiek dotknicie grozi mu mierci, ona cierpi na rozdwojenie jani i m w i wycznie rymami. Z niewiary godn zwaywszy temat powcigliwoci narysowa Perry zwycistwo t y c h d w o j g a m o d y c h nad wasnym chaosem i m r o k i e m . Przyczyn zwycistwa nie byy uczone odreagowywania w e d l u g s k o m p l i k o w a n e g o klu cza, w ktrym szafa nie oznacza bynajmniej szafy. Po prostu t y c h dwoje odnalazo swj archimedesowy punkt oparcia w partnerze. Film, obficie nagradzany, obieg wiat. Jego sukces i humanistyczna wiara w skuteczno racjonalnego kierowania sob byy rwnie w y m o w n e , jak klapa Baby Jane*.

USA WICEJ NI JAKIKOLWIEK INNY ORODEK

Jeli na j e d n y m biegunie kinematografii umiecimy dziea tak prawdziwe, e likwidujce przepa midzy w i d o w i s k i e m a yciem, to co zostanie na d r u g i m biegunie? Oczywicie filmy nie ukrywajce, e zostay od a do zet zmylone. Jest to biegun kinematografii rozrywkowej. Dla jej wysubtelnienia H o l l y w o o d zrobio w cigu ostatnich dziesicioleci wicej c h y b a ni jakikolwiek inny orodek p r o d u k c y j n y na wiecie. T w r c w amerykaskich, w ramach usug rozrywko w y c h , najbardziej moe, poza westernami, nci genre kryminalny (majcy bogate zaplecze w literaturze amery kaskiej rnych szczebli). Tu dla zrcznego zmylenia otwierao si najwiksze pole do p o p i s u . D w u k r o t n i e zreszt, w pocztku lat 30-tych i pod koniec 40-tych, g a t u nek ten w c h o n tyle prawdy o Ameryce, e znalaz si na czele hollywoodzkiej twrczoci.

Niestety rozwj widowisk telewizyjnych, jak o tym przekonywajco pisa Jerzy Toeplitz, wstrzyma w latach 50-tych rozwj f i l m u kryminalnego dla kin. Zwaszcza rebusu policyjnego, takiego jak byskotliwy wiadek oskar enia (1957) Billy Wildera, z zaskakujcymi, wielkimi krea cjami Charlesa Laughtona i Marleny Dietrich. Nieskazitel nie skonstruowany, z naprawd niemoliwymi do o d gadnicia niespodziankami, ale i z zachowan m i m o wszel kich ekstrawagancji intrygi prawd psychologiczn, wresz cie z silnym a d u n k i e m niebanalnego h u m o r u stanowi wiadek oskarenia j e d n o ze szczytowych osigni g a t u n k u kryminalnego. N i e k o r o n o w a n y krl g a t u n k u , Alfred Hitchcock, coraz czciej zdradza swj macierzysty gatunek, wdrujc apokaliptycznymi Ptakami (1963) w dziedzin spektaklu p r z y g o d o w e g o * a Psychoz w regiony f i l m u grozy. Dopiero Szai (1972) z kapitalniezorkiestrowanym wtkiem niewinnie oskaronego p r z y w r c i peny blask jego twr czoci. J e d n y m z goniejszych osigni w o w y m okresie impasu bya Anatomia morderstwa Otto Premingera, histo ria niezwykego procesu, opowiedziana z caym poszano waniem czasu rzeczywistego i szczypt ironii przez j e d nego z najbieglejszych narratorw amerykaskich. N o w e g o rozpdu nabra film kryminalny w kocu lat 60-tych, zarzuciwszy jednak typ misternych amigwek, oddany przernym K o b r o m " telewizyjnym. Pozycje tego g a t u n k u musiay si teraz legitymowa, obok intrygi p o l i cyjnej, pewn wartoci dodatkow, ktra nie bya konie czna dla nieuwanego widza telewizyjnego. Tak wartoci dodatkow w Bonnie i Clyde A r t h u r a Penna bya opisana ju wyej nostalgia za k o l o r y t e m lat 30-tych**, w Obtawie tego t w r c y protest przeciw le pemu rasizmowi stanw p o u d n i o w y c h , a w Prawie gwatu Wylera wrcz aprobata dla kontrterroru C z a r n y c h Panter". Natomiast komedia nigdy waciwie nie znika z pola widzenia t w r c w H o l l y w o o d u . Jedni powicili si jej ca kowicie, jak Vincente Minnelli (ona modna), Stanley Donen (Dwoje na drodze), Charles Walters (Jak zdoby ma), Frank Tashlin (Czy sukces zdemoralizuje Rocka Huntera?) albo Joshua Logan (Piknik). Inni czynili na jej teren o d o s o b n i o n e wypady, jak George Cukor (Poko chajmy si) albo Billy Wilder. Nie wszystkie rodzaje komedii s tu jednak uprawiane z rwn gorliwoci. Rzadko trafia si spoeczna satyra, coraz rzadziej przybywa na spotkanie paradoks i czysty

* W t y m te czasie o j c i e c p s y c h o a n a l i z y d o c z e k a si w H o l l y w o o d rzeczowej b i o g r a f i i pt. Doktor Freud, zrealizowanej przez H u s t o n a , u f a b u l a r y z o w a n e j bez p o l o t u , ale i n f o r m u j c e j do rzetelnie o g w n y c h tezach naukowych wiedeskiego psychiatry.

* G d y na k o n f e r e n c j i p r a s o w e j p y t a n o H i t c h c o c k a , jak to si stao, e t y t u o w e ptaki c a y m i s t a d a m i okazay si idealnie posuszne d a n i o m reysera, mistrz napicia o d p o w i e d z i a : B y y bardzo d o b r z e zapacone!". ** A n a r c h i c z n e przesanie f i l m u przesadnie p o e t y z o w a o tutaj par mordercw-wamywaczy.

253

nonsens*, nieszczeglnie powodzi si komedii lirycznej, lepiej udajcej si w Europie. Domen H o l l y w o o d u jest natomiast komedia sytua cyjna, oparta na g a g a c h (stanowicych czsto warto sam dla siebie) albo obfitujca w wtki groteskowe. Rodzaj ten trwa niezmiennie, waha si w nim jedynie udzia prawdziwego ycia. W p e w n y c h okresach przewaa czysta fantazja, beztroska bajka, w innych komedie chtniej nawizuj do jakich spraw o g l n y c h . Oba te nurty wida wyranie w kolejnych dzieach Wil dera. Jego MHo po poudniu (1957) jest ekranizacj tuzinkowej powieci o businessmanie-donuanie i zako chanej w nim, smarkatej crce paryskiego detektywa. Ale wdzik reyserii, elegancja w traktowaniu spraw ryzykow nych bez domieszki zego smaku, umiejtne posugiwanie si grajcymi niezbyt serio aktorami (wielkie trio: Gary Cooper, Audrey H e p b u r n , Maurice Chevalier), wreszcie mdre dozowanie k o m i c z n e g o efektu powtrzenia (przy boczna orkiestra wgierska), czyni z tego f i l m u ujmujce, cho bahe widowisko. O d m i e n n a nuta d o m i n o w a a w komedii biurokratycznej Garsoniera (1960). Na tle zhierarchizowanego wiatka urzdniczego eksponowa reyser dwie charakterystyczne, czsto pocieszne, ale w gruncie rzeczy nieszczliwe istoty: szarego referenta i dziewczyn od windy. Mczy zna sw pozycj zawdzicza gwnie t e m u , e oddaje zwierzchnikowi klucz od swej garsoniery dla wiadomego uytku; dziewczyna w teje garsonierze ma wiadczy usugi szefowi. Wilder mistrzowsko komenderuje mie chem w i d o w n i , nigdy nie pozwalajc zboczy akcji w melodramat. Jackowi L e m m o n o w i kae by gapiowatym i niemiaym, co chwila skazuje go na mki sytuacji w s t y d liwych i d w u z n a c z n y c h , ktre bezlitonie przedua, w y d o bywajc z nich maksimum komizmu (cnotliwy modzian, majcy u ssiadw opini rozpustnika). Bezpretensjonal nej Shirley Mac Laine o maych oczkach kae by roztrze pan, niezrczn, a chwilami take wulgarn. Wydobywa d o w c i p z m a r t w y c h przedmiotw (rakieta tenisowa sitem do makaronu) i z reakcji ywych ludzi (lekarz robicy zastrzyk piknej dziewczynie woa: J a k a pikna ya!"). Wszystko po t o , by d w o j g u p o n i o n y m kaza poda sobie rce. Rzadkim przykadem powizania komedii sytuacyjnej z tematyk polityczn by M.A.S.H. Roberta Altmana (tytu jest skrtem nazwy szpitala polowego w trakcie wojny w

Korei). Bohaterami byli chirurdzy, ucharakteryzowani na rzenikw, dosownie unurzani we krwi rannych. M i m o to f i l m nieodparcie mieszy, witokradczo wykpiwajc w o j skow subordynacj, oficjaln moralno frontow, nawet religi. Krytykujc poszczeglne trybiki amerykaskiej machiny wojennej, A l t m a n jednak p r o g r a m o w o abstraho wa od miejsca akcji i charakteru toczonej wojny. Prawdzi w e g o Koreaczyka dostrzegao si w filmie bardzo pno, zupenie na marginesie i z niejakim zaskoczeniem.

Ptaki (Tippi Hedren) Garsoniera (Shirley Mac Laine I Jack L e m m o n )

* W y m i e n i tu m o n a przede w s z y s t k i m f i l m y J e r r y Lewisa, k o m i k a o o r y g i n a l n e ] i n d y w i d u a l n o c i , czcej i n f a n t y l i z m w stylu a m e r y k a s k i m oraz z a b a w n y k o m p l e k s niszoci z bogat m i m i k i z d o l n o c i a m i a k r o b a t y c z n y m i . C i e k a w e jednak, e ten typ f a r s o w e g o p r z e r y s o w a n i a nie znaj d u j e o d d w i k u u widza p o l s k i e g o .

254

USA POZA HOLLYWOOD IMPROWIZUJE SI

I to byoby ju wszystko, gdybymy, jak w poprzednich rozdziaach, utosamiali H o l l y w o o d z Ameryk. Tymczasem w latach 60-tych wyroso cakiem nowe zjawisko, nazwane u m o w n i e szko nowojorsk. Zaczto m w i o anachronizmie H o l l y w o o d . 60 lat temu stolic f i l m u usytuowano na antypodach amerykaskiego ycia kulturalnego, ktrego c e n t r u m pozostaje w N o w y m J o r k u . Dystans H o l l y w o o d u od nowojorskich dyskusji nie moe nie wpywa ujemnie na mylow zawarto p r o d u k t w f a b r y k i snw". Jej przeciwnicy nie negowali wpraw dzie, e w H o l l y w o o d powstaway i powstaj fil my wybitne, negowali natomiast mono powstawania tam filmw osobistych, wyraajcych jakie indywidualne prawdy t w r c y . Filmy H o l l y w o o d u s drogie powiadali n o w o j o r c z y c y " dziesi razy drosze ni trzeba i odbija si to wcale nie t y l k o na ich technicznej jakoci. Zaangaowanie Elizabeth Taylor nie jest po prostu zaangaowaniem dobrej aktorki do waciwej dla niej roli. Oznacza, czsto wbrew i n t e n c j o m scenarzysty, konieczno s k o n c e n t r o w a n i a f i l m u w o k osoby aktorki, powicenia w reyserii ycio wej prawdy i p s y c h o l o g i c z n e g o p r a w d o p o d o b n i e s t w a na rzecz wygrywania gwiazdy, jej urody, wcicia w tal ii, toalet. Podobnie konieczno opacania (stawki s bardzo wyso kie) specjalnego dekoratora i to bez wzgldu na to, czy si z jego usug korzysta, czy nie jest zacht do b u d o wania sztucznych dekoracji t a m , gdzie lepszy byby auten tyk. Konieczno opacania kostiumera skania analogi cznie do pokazywania bohaterki w coraz to innych toale tach, bogatszych i bardziej niezwykych, ni to w y n i k a z realnej sytuacji. I tak dalej. Ale i o d w r o t n i e . Niskie budety filmw n o w o j o r c z y kw" pocigay za sob nie t y l k o uycie taszej tamy, ale te zwrcenia uwagi na takie strony ycia a m e r y k a skiego, ktre dla H o l l y w o o d s t r u d n o dostpne. Pokazao si, e w USA istniej odrapane domy, nie uszminkowane, a nawet rozczochrane kobiety, starzy lub b r z y d c y ludzie, zagracone mieszkania sowem to, co istnieje wszdzie, z wyjtkiem f i l m w h o l l y w o o d z k i c h . Byo w t y m nie tyle p o l i tyczne zdekonspirowanie ndzy, ile raczej estetyczny bunt przeciw przedstawianiu ycia jako specjalnie zainscenizowanego spektaklu. Latem 1961 organ grupy, nowojorski miesicznik F i l m Culture", o p u b l i k o w a jej deklaracj, utrzyman w tonie uroczystym: Zapewniamy filmowcw francuskich, wo skich, radzieckich, polskich i angielskich, e mog nam zaufa. Mamy do wszechpotnego f i l m o w e g o kam stwa. Walczymy o now kinematografi i o nowego czowieka". W omawianej g r u p i e znaleli si t w r c y o bardzo r nych t e n d e n c j a c h , co utrudnia budowanie w s p l n y c h 255

Cienie (Leila G o l d o n i )

definicji*. Najbardziej k o n k r e t n y m w s p l n y m m i a n o w n i kiem bdzie fascynacja d o k u m e n t a l n y m i moliwociami kamery, ktrych H o l l y w o o d nie umie lub nie chce ceni. Lionel Rogosin, syn bankierskiego klanu, poszed z kamer do nowojorskiej dzielnicy ndzy i pijakw, by raz ukryt kamer, kiedy indziej bezporednimi wywiadami opisa ksztat ludzkiego nieszczcia. Jego Dzielnica Bowery (1956) dosiga kulminacji w scenie napadu d w c h deli rykw na trzeciego, by za jego ndzne grosze napi si jeszcze t r o c h whisky. Podobnie autentyczne zdjcia z p o u d n i o w o a f r y k a s k i e g o Johannesburga zorganizowa Rogosin prost fabu i nada im pewn progresj drama tyczn. Tak powstao Wr, Afryko!, pierwszy film o rasi stowskim apartheidzie**. Inn metod zastosowa dokumentalista Richard Leacock w znakomitym reportau Prawybory (1960), ktrego bohaterem by Kennedy: ani nie ukrywa kamery, ani ni niedyskretnie na n i k o g o nie najeda, po prostu f i l m o w a swoich bohaterw w m o m e n t a c h , w k t r y c h zajci czym innym nie zwracali na niego uwagi. Sztandarowym f i l m e m , ktry z ca ostronoci trzeba jednak nazwa f a b u l a r n y m , s Cienie (1960) J o h n a Cassavetesa, uprzednio wzitego aktora hollywoodzkiego. Tema tem jest epizod z ycia rodziny trojga Mulatw, w ktrej brat starszy, gowa rodziny, odznacza si typem w y b i t n i e

* O f i l m a c h : Dawid i Liza oraz Czarne i biae m w i l i m y ju p o w y e j . ** Biali p o l i c j a n c i R e p u b l i k i Pd. A f r y k i , w y d a j c reyserowi o d p o w i e d n i e p r z e p u s t k i , p r z e k o n a n i b y l i , e bdzie si krci f i l m o... l u d o w y c h t a c a c h Zulusw..

mie (Joe Dalessandro) Falstaff ( O r s o n Welles)

murzyskim, modszy brat i siostra mog natomiast u c h o dzi za biaych. Film jest skrajnym przykadem aktorskiej improwizacji. Powsta bez scenariusza, a grajcy samych siebie aktorzy s w o b o d n i e poddawali o d p o w i e d n i e gesty i sowa. Poszczeglne wtki biaego i czarnego rasizmu, zahamowa seksualnych, kompleksu niszoci kocz cego si piosenkarza rozwijaj si i przeplataj ze wia dom chaotycznoci. Cassavetes mia wraenie, e ten nieco intuicyjny, nie zaoony z g r y sposb dochodzenia do prawdy wymaga zapewnienia miejsca przypadkowi, a t y m samym i pewnym c h r o p o w a t o c i o m realizacji. By moe nie byby on tak kracowy, g d y b y H o l l y w o o d nie byo rwnie kracowe w drug stron. Shirley Clarke zrealizowaa cznika (1960) o maej spoecznoci narkomanw, oczekujcej w otpieniu na zbawczy zastrzyk. Postaciom d o d a n o na ekranie ekip f i l mow, filmujc n a r k o m a n w (mamy tu wic aktora, gra jcego reysera, oraz rzeczywist, c h o niewidzialn rey serk). To o k r u t n e s t u d i u m oczekiwania p r z y p o m i n a gstoci nastroju sceniczne alegorie Becketta, ale w p r a w i o n e w konkretne realia amerykaskiego standard of life. W nastpnym filmie Clarke, Zimny wiat (1963), po raz pierwszy widzimy prawdziwy Haarlem, nowojorsk dziel nic Murzynw, ktrej ulice, przypominajce d, poz bawione s waciwie biaych. Reyserka wzia na warsz tat jeden z o b i e g o w y c h mitw modego pokolenia, przera ajcy Europejczyka mit wodzostwa w gangu, mit z i m nego mordercy ze spluw". Take i ten f i l m , c h o z wyraniej zarysowanym scenariuszem skada si z uj pozornie p r z y p a d k o w y c h , nieprecyzyjnych, jakby opera tor rzeczywicie nie wiedzia, co si zdarzy za chwil i kogo bdzie musia filmowa.

Przeraajcy obraz samotnoci, widzianej okiem ko biety rozczarowanej i smutnej, to Okrutne oko Sidneya Meyersa (1959). Gorycz tego f i l m u nie wie si ani z obra zem mierdzcych ruder, ani rachitycznych dzieci. Lgnie si w samym sercu neonowej cywilizacji, gdzie t u m y b r z y d k i c h , s p o c o n y c h ludzi tocz si w d o m a c h gry, gdzie zakochani na p godziny piesz si z n a w y k o w y m i gestami m i o s n y m i , gdzie otye starsze panie z szale stwem w oczach oddaj si odchudzajcej gimnastyce. Niektrzy z n o w o j o r c z y k w " odrzucali haso czo wieka spoecznego, woleli si mieni e k s p e r y m e n t a t o rami" i entuzjazmowa c z y s t y m kinem"*. Niekiedy jednak ich zuchwae dziwactwa bawiy, np. w Alleluja wzgrzom! (1963), ktrymi Adolfas Mekas prbowa odnowi burlesk amerykask, dajc parodystyczne potpourri g o n y c h stylw wspczesnej kinematografii.

" Zwaszcza w b a r d z o l i c z n y c h , p i c i o m i n u t o w y c h f i l m i k a c h s u r r e a l i s t y c z n y c h , d a d a i s t y c z n y c h , a b s t r a k c y j n y c h , gdzie c h a o t y c z n i e m o n t o w a n e kraty, p o n c e z a p a k i , piersi k o b i e c e , r o m b y i m a n e k i n y k r a w i e c k i e wyraa maj cay b l istnienia lub kosmiczn zagadk p o d w i a d o m o c i .

Jak zabi starsz pani (z lewej Alec G u i n n e s s , z prawej Peter Sellers)

K r a c o w y m przejawem kina nowojorskiego* bya dziaalno gonego malarza pop-artu, A n d y Warhola i jego Fabryki (Factory). Warhol zacz od dowiadcze p r o w o k a c y j n i e a n t y k o m e r c y j n y c h (jego Sen zarejestro wa, bez adnych skrtw montaowych, skpe reakcje picego, od zanicia do przebudzenia). Inne d o w i a d czenia miay za przedmiot w y z w o l o n y seks", niekiedy j a k o temat do w y m y l n y c h ukadw m o n t a o w y c h , nie kiedy jako obiekt naturalistycznej rejestracji. Gdy d w a strzay zazdrosnej wielbicielki u n i e r u c h o m i y na d u g o Warhola, g w n y m reyserem Factory zosta Paul Morrissey. Jego Ciao, mie i Upa (1968, 1970, 1972), zrealizowane niedbale i beztroskie technicznie, epatuj brutaln pornografi i skrajnym pesymizmem. Bohaterem jest mska prostytutka o skonnociach zarwno homo-, jak i heteroseksualnych. Przy jego p o m o c y amane s w najgwatowniejszej formie wszystkie tabu dawnego holly w o o d z k i e g o kodeksu Haysa. Drczca atmosfera t y c h f i l mw, tendencyjnie w y p r a n y c h z uroku i radoci, w p r o w a dza jednak sugestywnie w najczarniejsze krgi ycia amerykaskiego, do ktrych H o l l y w o o d nie omielio si nawet robi aluzji. Upa jest wrcz replik a n t y h o l l y w o o d z -

kiego Bulwaru Zachodzcego Soca, t y l k o w wersji zna cznie bardziej odraajcej. Jeszcze jeden samotnik spoza H o l l y w o o d : Orson Wel les. Jego Proces* (1962) usiowa zaadaptowa dla kina arcydzieo wspczesnego niepokoju, jakim jest powie Franza Kafki o tyme tytule. Jzef K. ( A n t h o n y Perkins), bdzcy korytarzami koszmarnego a n o n i m o w e g o sdu dla ustalenia, o co jest oskarony przez tajemnicz biuro kracj, nie utraci charakteru reprezentanta ludzkoci nkanej widmem bezsensownej mierci. Ale kilka z b y t d o b r y c h " p o m y s w Wellesa (wybuch a t o m o w y w za koczeniu zamiast mierci bahej i zwyczajnej) odebray tekstowi Kafki troch jego poetyckiej wieloznacznoci na rzecz zbyt dosownego konkretu. Wielki burzyciel sztuki filmowej stawa si jednak stop n i o w o klasykiem, d o s t o j n y m jak naley i z r w n o w a o n y m . Zacz si pozbywa ambicji odkrywania n o w y c h ldw kinematografii, k o n t e n t o w a si t y m , co odkry, w peni panowa nad caym arsenaem rodkw i odrzucajc for malne sztukaterie wzrusza. Z f r a g m e n t w rozmaitych sztuk Szekspira, w ktrych wystpuje otyy bohater, zoy swego Falstaffa (1960), pen radoci ycia podobizn wesoego bibosza i obwiesia. Widzom uczulonym na dobre a k t o r s t w o przyczynia tu Welles w t y t u o w e j roli zgoa fizy cznej przyjemnoci. Zwaszcza ostatnie pi minut, kiedy bohater ze szczytu marze spada w o t c h a o k r u t n e g o rozczarowania, jest m o m e n t e m wielkiego kina. Rwno czenie zoy nam reyser d o w d , e w wiekowej s p u c i nie literackiej tkwi preteksty do znakomitych filmw.

ANGLIA Z KAMIENNIE POWAN TWARZ

Po piknym renesansie kinematografii angielskiej w czasie w o j n y i w kocu lat 40-tych nastpia stagnacja, zarzucenie a m b i t n y c h poszukiwa i powrt do niemra w e g o k o n f o r m i z m u moralnego i spoecznego. Z tej oglnej atmosfery zastoju wyrwaa si najpierw komedia. Jej koem r a t u n k o w y m bya autoironia, gust do paradoksu, sprowadzanie do absurdu b o g o b o j n y c h sy tuacji, zuchwae godzenie w najszacowniejsze symbole porzdku i moralnego a d u , poczone z perwersyjnym sprowadzaniem akcji w ostatniej scenie do najbardziej umoralniajcych rozwiza. W byskotliwej komedii Jak zabi starsz pani (1956) Aleksander Mackendrick w y g r y w a skomplikowan gam efektw k o m i c z n y c h na jednej waciwie strunie. M a n i p u lowa kontrastem midzy potg i inteligencj gronej

* U y w a a o n a czsto miana U n d e r g r o u n d C i n e m a ( K i n o Podzie m n e ) ; n a z w a w s k a z u j e p o trosze r w n i e n a o d m i e n n y t r y b j e g o d y s t r y b u c j i , c z s t o o g r a n i c z o n e j d o m a y c h , e l i t a r n y c h kin w w i e l k i c h m i a s t a c h albo orodkach uniwersyteckich.

* Z r e a l i z o w a n y we Francji.

257

ta d podwodna

bandy wamywaczy a naiwn yczliwoci sympatycznej staruszki, ktrej precyzyjnym doniesieniom policja nie daje najmniejszej wiary. Realizacja p r z y p o m i n a opowia danie bardzo miesznych d o w c i p w z kamiennie powan twarz. Innym osigniciem by Koski pysk (1958) Ronalda Neame'a, komediowa biografia fikcyjnego artysty malarza Jimsona. Ze wszystkich sztuk malarstwo (obok chyba t y l k o muzyki) tak bardzo oddalio si od gustw przecit nego o d b i o r c y , e konflikty midzy odbiorc a artyst s tu nieuniknione. Potguj one jeszcze bardziej naturaln samotno artysty, rodzc jak u bohatera filmu d o j mujce uczucie przekory. A take pogardy dla mieszcza skiego a d u , ktry mu przeszkadza w penieniu jego misji: w malowaniu. Komediowo swego wrcz tragicznego miejscami bohatera (Alec Guinness) uzyska Neame odwracajc do gry nogami jego hierarchi wartoci y c i o w y c h . Na jej szczycie postawi, naturalnie, malowa nie: zawsze, za kad cen i na czym si t y l k o da. Inne za powane cele, k t r y m powicaj si ludzie serio, p r o w o koway Jimsona wycznie do robienia dziecinnych i bez czelnych kawaw. W g r u p i e angielskich komedii tego okresu umieci w y p a d a rwnie komedi Chaplina Krl w Nowym Jorku (1957), zrealizowan w Anglii po manifestacyjnym o p u szczeniu USA przez wielkiego komika. Bya to satyra na 258

maccartyzm i amerykaski styl ycia, pena nutek bezpo rednio a u t o b i o g r a f i c z n y c h . Pewien zdetronizowany krl, Shadov, przyjeda do A m e r y k i , k r a j u w o l n o c i " , spoty ka si z kultem dolara i nietolerancj, przygarnia maego synka uwizionych komunistw i za to stawa przed komisj do badania dziaalnoci antyamerykaskiej, po czym, zde gustowany, opuszcza k r a j w o l n o c i " na zawsze. Parado ksalna sytuacja, kiedy krlowi stawiaj inkwizytorskie pytania: C z y by pan czonkiem partii komunistycznej?" jest oczywicie transpozycj osobistych dowiadcze Chaplina. Z narastajcych k o n f l i k t w p o k o l e n i o w y c h wynik film Richarda Lestera Sposb na kobiety (1965), narwany, ale i niegupi. Jego refrenem byy idiotyczne komentarze star szych na temat modziey: bez sensu wdzieray si w fabu, ale g w n i e dlatego, e to one byy bez sensu. Z kolei fabua bya satyr na modzie, na modne pojcie szczcia, utosamianego z liczb sukcesw erotycznych (wanie: nie z sukcesami, ale ich liczb!). Rozwizanie tej swawolnej komedii opowiedzianej zreszt z angielsk powcigliwoci byo stosunkowo purytaskie i roman tyczne. Dwukrotnie wyzyska Lester samorodny talent czterech a p o s t o w big-beatu: w The Beatles (1964) i Na pomoc (1965) potrafi zaprezentowa zarwno ich melodie, jak i sympatycznego d u c h a zespoowoci w ich pracy, ucieka jc si przede wszystkim do s w o b o d n e j -improwizacji, dezynwoltury, koleeskiego w y g u p u . Ale najbardziej przekonywajcym f i l m o w o o d p o w i e d nikiem dziea Beatlesw okaza si utwr, w k t r y m sami Beatlesi (w kocu nieaktorzy) bezporednio nie wystpo wali. W l t e j l o d z i podwodnej (1968) George'a D u n n i n g a pojawiy si mianowicie ich rysowane sylwetki, a sam film sta si dat w historii animacji f i l m o w e j . Inteligentnie absurdalny scenariusz, obfitujcy w nowoczesne gagi (np. prnia, ktra po wchoniciu otaczajcego pejzau w c h a nia sam siebie!), wsparty zosta pop-artowskim stylem rysunku, uznanym przez reysera za plastyczny ekwiwa lent muzyki Beatlesw. w styl nada f i l m o w i nie aden renomowany specjalista od kina a n i m o w a n e g o , t y l k o nie miecki grafik Edelmann, t w r c a reklam, komiksw i d o w c i p w r y s u n k o w y c h . Std agresywna, pstra kolorystyka f i l m u , brak ptonw, schematyzujce paszczyzny barwne obwiedzione zdecydowanymi, odgraniczajcymi liniami.

ANGLIA M O D Z I GNIEWNI" RZUCAJ KAMIENIAMI

Ale dobre wieci znad Tamizy zaczy napywa rw nie innym kanaem. Oto pod koniec lat 50-tych grupa

m o d y c h t w r c w , zawstydzonych sytuacj f i l m u angiel skiego, stworzya warsztat d o k u m e n t a l n y o d u m n e j nazwie Free Cinema (Wolne Kino). Z obrazoburcz pasj modzi ludzie zaczli penetrowa pejza spoeczny Anglii, uzysku jc tak interesujce rezultaty, jak Mama nie pozwala (1955) Karela Reisza, o rozrywkach modego pokolenia l o n d y czykw, jak Zczeni losem Lorenzy Mazzetti, o przyjani d w c h g u c h o n i e m y c h i ich izolowanym od naszego wie cie, jak Codziennie z wyjtkiem Boego Narodzenia* L i n d saya Andersona, o pracownikach aprowizacji l o n d y skiej. Krtki, paroletni zaledwie epizod F r e e Cinema" roz budzi jednak u czci w i d z w ch ogldania w kinie Anglii podobniejszej do tego, co naprawd widzieli za o k n e m . T y m bardziej, e nieco wczeniej teatr angielski, od dawna tradycyjny i sklerotyczny, odnalaz wiele brutal nej szczeroci za przyczyn Johna Osborne'a i jego kole gw, nazywanych przez krytyk m o d y m i , g n i e w n y m i ludmi". Midzy 1959 a 1963 r. powsta dziesitek f i l m w angiel s k i c h , realistycznych i b u n t o w n i c z y c h , w k t r y c h Anglia jest krajem c h m u r n y m , z o o n y m z ciko dymicych fabryk, paacykw przemysowej magnaterii, koszarowych cigw absolutnie j e d n a k o w y c h d o m k w r o b o t n i c z y c h , d u s z n y c h od piwa p u b w i porzdnych skwerw miej skich, poronitych rachityczn rolinnoci. Bohaterem pierwszego z t y c h filmw, Mio i gniew** T o n y Richardsona, jest posta ulepiona wanie przez J o h n a Osborne'a J i m m y . Ten mody intelektualista na znak protestu rzuci studia, na znak protestu zosta straganiarzem, na znak protestu trbk jazzow rywalizuje w niedziel z kocielnymi dzwonami i na znak protestu znca si nad ukochan i dobrze urodzon on. Posta ta, kan ciasto i brutalnie zagrana przez Richarda Burtona, wywara niemay w p y w na bohaterw dalszych filmw. Nawet w stylu aktorstwa, ale przede wszystkim w stanie umysw, z ktrego te filmy bray pocztek, wida wiele bezpored nich zbienoci. Scenariusze autorw takich, jak Alan Sillitoe, David Storey, Neil Paterson czy modziutka Shelagh Delaney***, motorem dziaania swych bohaterw czyniy czsto pokazywanie jzyka spoeczestwu. R o b o t n i k w filmie Z soboty na niedziel (1960) Karela Reisza (grany przez Alberta Finneya) podrzuca schludnej koleance z fabryki szczura na tokark, uwodzi on przy jaciela g w n i e dlatego, e tamten jest przeraliwie u p o rzdkowany, a w zakoczeniu, spacerujc z narzeczon,

ciska kamieniami w mae d o m k i jednorodzinne, przedmiot marze proletariackich nowoecw. Lekkoatleta w Sa motnoci dugodystansowca Tony Richardsona z 1962 r. (wietny debiut T o m a Courtenaya), zadarszy ze spoe czestwem, podlega reedukacji w d o m u p o p r a w c z y m o znakomicie n a u k o w y c h m e t o d a c h i, p r o m o w a n y na g w i a zd s p o r t u , przegrywa demonstracyjnie wany bieg, by zrobi na zo s w y m r e n o m o w a n y m w y c h o w a w c o m . Tra gicznie samotna crka prostytutki w Smaku miodu (1961) tego Richardsona (byskotliwy pocztek kariery nieadnej Rity T u s h i n g h a m ) najpierw wie si na krtko z przyjezd nym marynarzem Murzynem, potem, porzucona przez matk, szuka oparcia w platonicznej przyjani przygodnie spotkanego chopca. Widz nieangielski, zniewolony bolesn szczeroci t y c h filmw, intuicyjnie w y c z u w a w nich p r a w d o m w n o , a jednak nie pasoway mu one do znanych etykiet. Prezen toway ludzi z nizin s p o e c z n y c h , pogardliwie patrzcych na wiat zakamanego, opasego mieszczastwa, pragn c y c h y bardziej autentycznie, bardziej ludzko i bardziej czysto. Filmy te osigay czasem o w o rzadkie dzi stadium liryzmu, w ktrym nie ma ani krzty miesznoci lub c k l i woci. Czy jest jednak protestem w o b e c rzeczywistoci, jeli m o d y wako zamiast zdawa kolokwia para si straganiarstwem, jazzem i biciem brzemiennej ony z lordowskiej familii? Czy to jest w ogle film spoeczny? Krytyczny, klasowo rozwarstwiony krajobraz tych f i l mw mgby, oczywicie, prowadzi do spoecznych apeli tak d o n o n y c h , jak Zodzieje rowerw. Ale nie prowadzi*. T w r c y angielscy zajmowali si swoimi bohaterami od strony analizy psychologicznej. Tego nie zmieni adne nacignite komentarze k r y t y k i . Ale bya to analiza psy chologiczna przeprowadzana nie w midzyplanetarnej prni, t y l k o w szczliwej, starej A n g l i i " roku 1960, gdzie p o w o j e n n y d o b r o b y t nie przesania utraty kolonii i mocar s t w o w e g o stanowiska. Ta Anglia nie stwarzaa adnego p r z y m u s u . Ani przymusu heroicznego picia si w gr, ani przymusu aktywnoci w obliczu ndzy czy wyzysku. Artysta nie widzia tu w o k siebie z b i o r o w y c h si zwiastu jcych nadciganie zmiany. Tote nie dziwi nas, e bohate rowie t y c h filmw nie szturmowali z c z e r w o n y m sztanda rem Paacu Buckinghamskiego.

* U a t r a k c y j n i o n y " t y t u polski brzmia: Hale targowe w Londynie. " O r y g i n a l n y t y t u sztuki i f i l m u : Obejrzyj si z gniewem. " " W f i l m a c h t e g o k i e r u n k u , o d w r o t n i e ni n p . w e F r a n c j i , reyserzy nie b y l i a u t o r a m i r e a l i z o w a n y c h scenariuszy.

* To r o z w a r s t w i e n i e klasowe, c h o nie w i o d o ku r e w o l u c y j n y m w n i o s k o m , byo w omawianych filmach ukazywane staranniej i z wikszym n a c i s k i e m ni nawet w f i l m a c h k r a j w s o c j a l i s t y c z n y c h . N p . w d o b r y m f i l m i e k r y m i n a l n y m w y r z u c o n e g o przez m a c c a r t y z m z USA J o s e p h a Loseya Inspektor Morgan prowadzi ledztwo reyseria w y d o b y a o b o k zawiej i n t r y g i p o l i c y j n e j r e a k c j e d e t e k t y w a p o c h o d z c e g o z p r o l e t a r i a t u w p a d a o n n a t r u d n y d o znalezienia t r o p d l a t e g o , e jest p r o g r a m o w o nie ufny wobec arystokratyczno-dyplomatycznego rodowiska, w ktrym po peniono zbrodni.

259

Za t y m p s y c h o l o g i c z n y m i i n d y w i d u a l n y m okreleniem bohaterw jawi si jednak wtrnie pewna paszczyzna spo eczna, d o b r z e widziana oczyma czowieka samotnego, a takim jest bohater A n g l i k w , kracowo w t y m odmienny od bohatera neorealizmu. Najjaniej wida to bodaj w Miejscu na grze (1959) Jacka Claytona. Film jest tak f o t o g r a f o w a n y , e w kadym waciwie ujciu duego mia sta w i d o k zamykaj olbrzymie kominy z mark bogatego koncernu. Bohaterowi, b i u r o w e m u karierowiczowi, poka zuje je kolega: Prac do tego nie dojdziesz!". I gdy boha ter do t e g o jednak dojdzie, to oczywicie nie prac, tylko interesownym oenkiem, ktrego ofiarami padn zarwno ona, jak i jego poprzednia wielka mio. Oto wic ostatni element tej p o c h m u r n e j Anglii: obok paacykw i n u d n y c h dzielnic r o b o t n i c z y c h s tu jeszcze gustowne, dyskretne barierki dotd! dalej nie skacz! Z pozycji widza nieangielskiego t r u d n o czasem martwi si zbytnio t y m , e jakiemu dobrze w kocu sytuowanemu m o k o s o w i niedostpne s niektre stanowiska i przywi leje towarzyskie. A jednak istnienie barier, ktre z gry ju przesdzaj wynik y c i o w y c h de, moe budzi bunt nie mniej gorcy ni skazanie kogo na bezrobocie i ndz. Gest gniewnego metalowca (Z soboty na niedziel), biorcego w obron przed policj pijaka, ktry butelk w y b i szyb w knajpie, nie powinien by rozumiany wy cznie jako czyn chuligaski. Nie popadajmy w skrajno nie oznacza on z pewnoci, by kinematografia m o d y c h , g n i e w n y c h " miaa ambicj politycznej rewolty, gdy c h o dzio raczej o p r o w o k a c j towarzysk. Ale w opisanym gecie, jak w cytowanych filmach, naley jednak widzie refleks podskrnego niezadowolenia, przewiadczenia o anachronizmie i absurdalnoci wielu odwiecznych f o r m ycia spoecznego Anglii. Zdaje si jednak, e sami g n i e w n i " w jakiej mierze wstydzili si niedalekich perspektyw swego gniewu. wiad czy o t y m zamykajcy cykl ich f i l m w serio Billy kamca (1963) mieszna komedia Johna Schlesingera*. Scene ria jest cigle ta sama. Film zaczyna si powoln panoram identycznych, szeregowych d o m k w r o b o t n i c z y c h ; widz k o m p l e t n i e traci rachub, nie wie, czy kamera wykonaa d w a o b r o t y , czy d o p i e r o p, tak dalece o k o nie spoczywa na niczym niepowtarzalnym**. Bohater te ma serdecznie

Samotno dugodystansowca Miejsce na grze (z prawej Laurence Harvey)

* Rok p r z e d t e m zrealizowa S c h l e s i n g e r Rodzaj mioci, film interesu jcy, u t r z y m a n y w tej samej t o n a c j i , co Smak miodu. " W o p i s a n y m tu przykadzie w i d a , jak d a l e c e p a n o r a m a (aparat o b r a c a j c y si w o k wasnej osi, ale n ie z m i e n i a j c y miejsca) jest r o d k i e m b i e r n y m , o p i s o w y m , w p r z e c i w i e s t w i e do d y n a m i c z n y c h n a j a z d w i o d j a z d w . Tote f i l m uywajcy c z s t y c h p a n o r a m staje si niespieszny, z a m y l o n y i n i e a g r e s y w n y , co z kolei m o e o d p o w i a d a treci l u b (gdy reyser jest d y l e t a n t e m ) k c i si z treci i w p y w a z g u b n i e na r y t m dziea. Naturalnie t e m p o r u c h u obracajcej si k a m e r y m o e by rne, w o l n i e j s z e i szybsze, co jednak niewiele zmieni a w s t y l i s t y c e d a n e g o f i l m u .

do zakichanej posadki, braku perspektyw i groszorbskich rodzicw*, wzbiera w nim te rzekomo g n i e w i bunt. Na razie ucieka w wymylon krain Ambrozji i t a m , w marzeniach, kad klsk yciow zamienia w oszaa miajce zwycistwo. Ale od tego m o m e n t u analogie dochodz do karykatury, a film staje si niemal aktem auto

* A n a l o g i e do t a m t y c h f i l m w p o t g u j e f a k t o b s a d z e n i a w roli t y t u o w e j T o m a C o u r t e n a y a , n i e z a p o m n i a n e g o l e k k o a t l e t y z Samotnoci dugo dystansowca.

260

da fe tamtej kinematografii. Oto BiIty przy p o m o c y wspa niaej dziewczyny, ktra uwierzya w niego tak jak my, ma mono postawi pierwszy krok ku realizacji b u n t o w n i czych projektw i wyjecha. Ale b u n t o w n i k okazuje si w dziaaniu smarkaczem. Tchrzy. Dezerteruje. Wrci do mamusi. I do Ambrozji, w ktrej bdzie wodzem z d e c y d o wanych na wszystko rewolucjonistw. Courtenay, aktor m o d e g o pokolenia, o szerokiej, gapiowatej twarzy, bezli tonie karykaturowa p s e u d o b u n t o w n i c z e gesty rwieni kw, odmawiajc im realnego znaczenia. Komedia jako punkt dojcia twrczoci m o d e j , gniew nej" pojawia si rwnie w biografii Richardsona. W t y m samym 1963 r. zrealizowa Toma Jonesa w e d u g XVIII-wiecznego e p o s u komicznego proz" Henry Fieldinga. Ten plebejski romans, rubaszny, nie cofajcy si przed uyciem rodkw d o s a d n y c h , rozwijajcych szerok i emocjonujc intryg, moe jednak razi czytelnika niespecjalist zrozumiaymi naiwnociami i niedzisiejsz konwencj. Chwaa reyserowi ekranizacji (i Osborne'owi jako scenarzycie) za udowodnienie, jak doskonale f i l m o w y m pisarzem by Fielding. Barokowa werwa i zawiesisto realizacji ka przypuszcza, e tak robiby filmy ksidz biskup Krasicki, g d y b y kinematografi wynaleziono o ptora wieku wczeniej. aden py archiwalny nie okrywa tej racjonalistycznej komedii, ktrej d o w c i p obok rozbrykanych aktorw uruchamia niebywale sprawna, nowoczesna technika ( z d j c i a s z t u c z n i e p r z y p i e s z a j r u c h , ktrego film jest i tak peen; obraz zatrzymuje si, by komentator mia czas d o g o n i akcj*; cay p r o l o g naladuje poetyk filmu niemego, a przejcia ze sceny w scen d o k o n y w a n e s ekscentrycznymi metodami, jakich omielaj si uywa jedynie filmiki reklamowe).

pochonity metafizyk*. K t o , jak ja, wzrasta w rodzinie pastora pisa o Sidmej pieczci ten szybko nauczy si zaglda za kulisy ycia i mierci. W moim filmie Rycerz p o w r a c a z w y p r a w y krzyowej, jak dzi onierz powraca z frontu... Film ten jest alegori na bardzo prosty temat: czowiek, jego wieczne poszukiwanie Boga, i mier, jako jedyna pewno". Sidmapiecz jest f i l m e m zoonym i bogatym w zna czenia, k t r y c h warto ley nie tyle w o d k r y c i a c h f i l o z o f i c z n y c h , ile w ich poetyckiej ewokacji. O b o k Rycerza, poszukujcego prawdy o wiecznoci, d r u g i m bohaterem f i l m u jest Koniuszy, sceptyczny i doceniajcy przede wszystkim ziemskie pewnoci. I wreszcie jest mier, gra jca z Rycerzem w szachy o jego ycie. Wielki heretyk ekranu nie pokazuje znalezienia Boga. Rycerzowi, ktry przyszed si wyspowiada, kae w konfesjonale zobaczy t y l k o mier. Pytania Rycerza zawisaj w powietrzu. mier take nic nie wie! Umie jedynie poprowadzi osoby dramatu w ostatni taniec, zainscenizowany o wicie, w ma jestatycznym pejzau. Ale przeduona partia szachw pozwolia na jeden wyjtek: od taca mierci ocalia p r o staczka Jofa i jego rodzin, d r o g i c h sercu Bergmana k u g larzy, ktrzy mimo wszelkich ponie (take ulubiony wtek twrcy) zachowali ewangeliczn prostot i rado ycia. W 1958 r. powstao arcydzieo, stanowice, szczytowe osignicie szwedzkiego mistrza: Tam, gdzie rosn po ziomki. Podsumowuje o n o 20 p o p r z e d n i c h f i l m w Berg mana i daje rozlegy wyraz jego filozofii, zagodniaej tutaj i bardziej umiechnitej, a z drugiej strony antologi p r o p o zycji f o r m a l n y c h , popychajcych na nowe tory dramatur gi nie faktw, ale myli. Pozornie chodzi o jeden dzie ycia starego profesora, w dodatku pozbawiony zdarze niezwykych**. Bohater jedzie na swj uniwersytecki jubileusz (jedyna pozostao zdarze niezwykych", potraktowana zreszt z wyran niedbaoci). G w a t o w n y wstrzs moralny, jakiemu ulega profesor, nie przychodzi wic z zewntrz. Przyczyny tkwi w nim samym: w jego przeszoci. Przeszoci tej nie poznajemy jednak w klasycznych retrospekcjach. S to raczej marzenia i sny, bdce albo znieksztaceniem spraw w i d z i a n y c h , albo d o m y s e m na temat spraw nie widzia nych. Si napdow Poziomek jest czas. Nie czas fizykalny, ktrego w jednym ze snw nie chce odlicza koszmarny cyferblat bez wskazwek, tylko czas subiektywny profe sora, po b e r g m a n o w s k u zlewajcy wczoraj i dzi w jeden

SKANDYNAWIA ZA KULISAMI YCIA I MIERCI

Od 1957 r., od Sidmej pieczci, Ingmar Bergman jest ju twrc znanym i uznawanym przez cay wiat, tak dalece, e przesania on sob ca waciwie kinematogra fi skandynawsk. Nie ma pord f i l m o w c w wspczes nych d r u g i e g o takiego, ktry by w r w n y m stopniu by

" Z a t r z y m y w a n i e r u c h u ( k a d r z a t r z y m a n y ) , r o d e k w y r a z u stoso wany d a w n i e j przede w s z y s t k i m w k i n e m a t o g r a f i i o w i a t o w e j , gdzie nawet r u c h z w o l n i o n y m g by za szybki dla wyjanienia j a k i e g o zjawiska, zrobi o s t a t n i o karier w k i n e m a t o g r a f i i f a b u l a r n e j (obok A n g l i k w uywali go z u p o d o b a n i e m Francuzi i Czesi). Jest to rodek brutalnie o s t r y , d e m a s k u jcy od zaraz i n t e r w e n c j t w r c y , zawieszajcy dziaanie n a t u r a l n y c h praw f i z y k i . O d d a j e on d o b r e usugi w k a r y k a t u r z e , szary, ale j e g o b e z k r y t y c z n e n a d u y w a n i e mczy widza i czsto w y r a d z a si w manier.

* N a w e t p o r d t y c h , k t r z y , jak c h o b y w H i s z p a n i i c z y we W o s z e c h , s o f i c j a l n i e i n s p i r o w a n i przez K o c i . ** Rol p r o f e s o r a k r e o w a V i c t o r S j o s t r m , w i e l k i reyser k i n e m a t o g r a fii n i e m e j , na par miesicy przed z g o n e m . J e g o twarz, ju n a p i t n o w a n a mierci, r o b i wraenie wstrzsajce.

261

S i d m a piecz (Nils Poppe)

T a m , gdzie rosn poziomki (Victor S j s t r m )

potok dowiadczenia. Tak s k o n s t r u o w a n o sceny sprzed lat kilkudziesiciu, w k t r y c h profesor uczestniczy w swej dzisiejszej postaci, cho jego rwieniczki s dziewcz tami. W konkluzji bohater odnajduje zagubiony sens swego ycia. Jego wspaniae odosobnienie, podszyte e g o i z m e m , ponosi ostateczn chyba porak; u progu mierci profesor powraca midzy yjcych. Nastpuje w twrczoci Bergmana kilka dzie mniej szych, ale wanych dla ideowego oblicza t w r c y . U progu ycia* wkracza na sal kliniki pooniczej, rezygnujc ze stylu metafizycznego na rzecz a szokujcej dosownoci. Interesuje tu Bergmana wiat d u c h o w y kobiety w m o m e n cie prby. W pozornie suchej relacji odnajdujemy echa chrzecijaskiej tezy o celowoci cierpienia i ofiary. Twarz, operujca dramaturgi f i l m u grozy", stanowi jeszcze jedn wariacj na temat ponienia. rdo, film strzelicie g o t y c k i , przekada na film mistyczn, redniowieczn le-

* B e r g m a n w y j t k o w o posuy) si tu s c e n a r i u s z e m nie s w o i m , ale pisarki Ulli Isaakson.

gend o potrzebie wiary. Gocie Wieczerzy Paskiej o d wrotnie: s histori pastora wtpicego w prawdy, do kt rych si modli zimn, protestanck, rezonujc w k i l o m e t r o w y c h tyradach o asce, zbawieniu, ofierze i, na turalnie, mierci. Po filozoficznych niby, ale p i a n k o w y c h wdzikach k o m e d i o w e g o Oka diaba nastpuje Jak w zwierciadle, ciki dramat rodzinny, nieporzdny, w z r u szajco arliwy w poszukiwaniu uczciwszych zwizkw midzy ludmi. W 1963 r. przychodzi znw wielki bysk niesamowitej wyobrani Bergmana Milczenie. Trzy wielkie skrzyda t e g o samego cigle t r y p t y k u : samotno, ponienie, mier. Trzy wielkie obsesje Bergmana, dochodzce kolejno do gosu w opowiadaniu o d w c h siostrach po wracajcych z podry na Poudnie. W o b c y m , pustym hotelu jedna z nich przeywa grony nawrt c h o r o b y . Wymiana w r o g i c h spojrze. Milczenie. Brak porozumienia midzy siostrami. Brak porozumienia ze wiatem zewn t r z n y m , zwanym Timok, w ktrym m w i si niezrozumia y m jzykiem. ycie jest ustawicznym cierpieniem. Drugi czowiek jest t y l k o spotgowaniem cierpienia. Mio jest zwierzcym porywem, macierzystwo kopotliwym serwi t u t e m , inteligencja p o w o d u j e d o m i n a c j i odgradza od bli nich. Bergman, wytrawny o d k r y w c a aktorw, uzyskuje od nich efekty doskonale celne: dagerotypow elegancj gestw starego kelnera, pogard i zmczenie w ktach ust

262

zmysowej Anny, pene czajcej si mierci spojrzenia Ester. Czy nie ma nadziei dla tego wiata w agonii? Jak testament wrcza Ester c h o p c z y k o w i A n n y sowo, kt rego on dzi jeszcze nie rozumie: Hadek". Tak po t i m o c k u nazywa si dusza. Inni Szwedzi bledli przy Bergmanie. Jego eschatologia drania jednak modsze pokolenie t w r c w , ktrzy w o p o zycji do niego wywiedli ju swoje wasne programy. Naj bardziej zasadniczo przeciwstwia mu si szwedzko-fiski k r y t y k J r n Donner, k t r e g o jednak jedyn dojrza wypowiedzi pozostao Kocha (1964). W tej kameralnej komedii erotycznej (wanie eroty cznej, a nie miosnej ani sentymentalnej) Harriet Anders son i Zbigniew Cybulski daj koncert duej klasy aktorstwa w rolach s w o b o d n y c h i beztroskich k o c h a n k w . Donner, autor bardzo krytycznej monografii Bergmana, odrzuca zwtpienie tego ostatniego w zwyke, ziemskie szczcie i koncepcj mioci jako bezlitosnego pojedynku d w c h pci, z ktrych kada w y c h o d z i pokonana. Przeciwstawia t e m u Donner za pomoc starego schematu o uwiedzio nym uwodzicielu koncepcj mioci zmysowej jako wyzwolenia od samotnoci i drczcych psychoz. Wicej nadziei budzi Vilgot Sjman. Potrafi on b r u taln szczero wtkw seksualnych, typow dla nowego kina szwedzkiego, wpisa w obraz swego czasu oraz w nastroje spoeczestwa zmczonego sytoci. Ociera jc si o pornografi, prowokujc kpin z tradycyjnej moralnoci, ciga jednak take cele bardziej konstrukMilczenie (Ingrid Thulin, Gunnel Lindblom, Birger Malmsten)

Mio Elwiry Madigan (Pia Degermark)

tywne. W 497 wyszydza socjaldemokratyczny model p o m o c y spoecznej. W filmie Moja siostra, moja mio (1966) przeniesiony w wiek XVIII wtek kazirodczej mioci uyty zosta do poszukiwa bardziej humanistycznych ideaw uczucia. Wreszcie w d w c h czciach filmu Jestem ciekawa* pokaza przekornie, jak u modziey szwedzkiej ciekawo ycia skada si bezkolizyjnie z cie kawoci seksu i ciekawoci wiata w stadium politycznej ewolucji. Bo Widerberg jest z tej trjcy postaci najbardziej wszechstronn. Cechuje go pewna c h r o p o w a t o , zdecy dowanie i gorzka kanciasto linii, ale potrafi wykaza si take romantyczn mikkoci czy wrcz piewnoci obrazu. Od maego realizmu proletariackich przedmie (Wzek dziecicy, Dzielnica Krukw) przeszed do szer szej problematyki wielkich napi socjalnych. Walka ro b o t n i k w szwedzkich (Adalen 31) i szowinizm ameryka ski (Joe H/7/), pojcia o g l n e , zostay tu umiejtnie wsparte trafnie d o b r a n y m detalem o b y c z a j o w y m . Te dwie grupy f i l m w przedzieli Mioci Elwiry Madigan (1967) stylo w y m melodramatem o tragicznej parze XIX-wiecznych k o c h a n k w , przypominajcym Szczcie Vardy, a jeszcze bardziej wiatocie obrazw Renoira i Moneta. W maej Danii zasza gwiazda Dreyera, zmarego w 1968 r., ktry jednak przed mierci g o d n i e zamkn sw biografi pioniera sztuki filmowej Gertrud, pawan na cze mioci idealnej, bezskutecznie i nieco teatralnie przyzywanej przez rozczarowan bohaterk.

* W kolorze tym barwami narodowymi.

W kolorze niebieskim, zgodnie ze szwedzkimi

263

Z modszego pokolenia indywidualnoci wydawa si Henning Carlsen, zwaszcza dziki Godowi (1966), najdojrzalszemu i najbardziej s k a n d y n a w s k i e m u " w jego karie rze. Powie Knuta Hamsuna, pisarza norweskiego, w wy konaniu d w o j g a w y b i t n y c h a k t o r w szwedzkich (Per Oscarsson i Gunnel Lindblom) okazaa sw niewygas si, jako nie tylko psychologiczne, ale wrcz fizjologiczne studium g o d u , wyjaskrawione wyniole arystokratyczn postaw samotnego bohatera. Wymieni tu mona jeszcze Doktora Glasa Mai Z e t t e r l i n g , z n o w u przykad zacierania si granic n a r o d o w y c h , bo zrealizowany przez Szwedk wedug Sderberga, pisarza szwedzkiego, ale tworzcego w Danii, autora pierwowzoru rwnie Gertrudy. Z n w cof nicie do pocztkw wieku, wielkie i skrywane uczucia, obsesje na granicy patologii, zbrodnia z litoci, cay d u szny wiat drobnomieszczastwa, pluszowych portier i secesyjnych bibelotw, o d t w o r z o n y bez g n i e w u , ale i bez przyzwalajcej pobaliwoci. Kino norweskie nie przekroczyo poziomu dojrzaoci, podobnie byo rwnie z fiskim, m i m o do znacznej liczebnie p r o d u k c j i . Par prb osiedlonego czasowo w Helsinkach Donnera, balansujcych na pograniczu por nografii, nie wprowadzio modej kinematografii w wiat. Wicej zrobi dla niej Risto Jarva, ktry nowoczenie o p o w i e d z i a n y m Dziennikiem modego maestwa (1967) z a p r o p o n o w a nam niebahy namys nad niebezpiecze stwami czyhajcymi na mode pary w cywilizacji przemys o w e j . Jego styl reportaowo-impresyjny, zrcznym m o n taem wczajcy w fabu mapy, plany mieszka, stare kroniki, audycje telewizyjne pozwoli zobaczy Finlan di codzienn i prawdziw. Wypada wspomnie ponadto, e w Szwecji zmontowa dokumentalista Erwin Leiser zestawny film archiwalny Mein Kampf (1959), najlepszy bodaj z c y k l u publicystyki antyhitlerowskiej, ktry obieg ekrany caego wiata.

Jeli parali ten co omija, to g w n i e filmy, ktre w jaki sposb odnosiy si do w o j e n n y c h zbrodni Niemcw lub m o r a l n y c h s k u t k w c u d u gospodarczego". W t y m d u c h u dziaa niestrudzony Staudte, ktrego Kiermasz (1960) by w p e w n y m sensie najodwaniejszym z f i l m w niemieckich o k o m p l e k s i e winy". Taka ocena moe si w y d a dziwna, bo jeli nawet w filmie t y m mamy zbrodni, to jest ona niewspmiernie maa. Chodzi o m i e r jednego t y l k o czowieka, w d o d a t k u Niemca, dezertera, w ostatnich t y g o d n i a c h w o j n y zaszczutego ku chwale Fhrera przez wasnych rodakw. Ale maa skala dodawaa filmowi w i e l koci. Niegrzeczny Staudte nie wprowadza do akcji adnego gestapo ani SS, nawet w i o s k o w e g o g r u p p e n l e i tera NSDAP nie czyni d e m o n e m . Ani mu w g o w i e obar cza win pojedynczego czowieka! To caa wie solidar nie, obrzydliwie zaszczua jednego ze swoich. To oni, prostoduszni, b o g o b o j n i , porzdni. Zaczcie opowieci od koca, od dzi, nie byo f o r m a l n y m t y l k o ozdobnikiem. Koci ofiary zostaj odgrzebane przy okazji przygotowa do wesoego kiermaszu. Nietakt! Modzi nie chc o niczym wiedzie, bo zaraz bdzie karuzela. A starzy? Urzdzili si w kiermaszowej rzeczywistoci, nie lubi sobie niczego przypomina. I nikt nie chce biednego trupa, wszyscy maj d o pretensj, e psuje zabaw! O g l n e spojrzenie na sytuacj wasnego spoecze stwa niezmiernie rzadko udawao si f i l m o w c o m RFN. Czasem zdarza si szczliwy przypadek, jak np. w twr czoci Rolfa Thiele, starego rutyniarza, ktry w Rosemarie wrd milionerw (1958) do nieoczekiwanie dosign wyyn ironicznej syntezy ekspresjonizmu, sensacji k r y m i nalnej i brechtowskiej niemal krytyki rozchwianego m o ralnie spoeczestwa spod znaku filozofii sukcesu. Bardziej wiadome zamierzenie towarzyszyo Kutnerowi, ktry w Reszta jest milczeniem (1959) przenis akcj H a m l e t a " we wspczesn rzeczywisto niemieck, k u l turalnie, acz nie bez sztucznoci. Przykadem zrcznej architektury filmowej jest jego wczeniejszy Kapitan z K penick, zdradzajcy w p y w y Poddanego, jednak bez jego zuchwaoci plastycznej, a zwaszcza gryzcej ironii. Satyra na pruski militaryzm jest tu do pokorna, idzie naprzd, by za chwil znw si cofn. T r o c h oskara, a t r o c h uniewinnia. Ale swoj histori opowiedzia Kutner biegle: autentyczn histori o w e g o szewczyny (wy s t u d i o w a n a rola Heinza Rhmanna), ktry przebra si za oficera i zaj ratusz w Kpenick. Artyst bardziej i n d y w i d u a l n y m , o t y m typie postawy autoironicznej, ktra cechuje studenckie teatrzyki, by Kurt H o f f m a n n , syn wielkiego operatora d o b y ekspresjo n i z m u . Jego W czepku urodzeni (1958) zabawnymi kuple t a m i k a b a r e t o w y m i czyli w logiczn cigo lata 19121958. Osi filmu s losy d w c h antagonistw: fa szysty i p o r z d n e g o Niemca". Znamienne: tylko temu d r u g i e m u nic si nie udaje i w 10 lat po wojnie jedyn szans w p o j e d y n k u y c i o w y m z b y y m kacykiem NSDAP

RFN JEDYNIE SZCZLIWE WYJTKI

Zupeny parali treci i formy w filmie zachodnioniemieckim wyraa si d u g o w samych c h o b y tytuach tej o g r o m n e j ilociowo p r o d u k c j i , traktujcej przecitnego widza jak zapnionego w rozwoju trzynastolatka. Wszy stko dla ciebie, skarbie; Na wrzosowisku kwitn nagrobne re; Tak si kocha i cauje w Tyrolu; Na rozkaz, pani plutonowo! taka bya codzienna strawa k i n o m a n w w RFN. Naturalnie, doda tu naleao koskie dawki ro dzimej erotyki, rozwielmonionej jak nigdzie w Europie, wulgarnej, prymitywnie kleconej i p r o g r a m o w o oszczd nej w sowa, bo obliczonej w znacznej mierze na cudzo ziemcw, samotnych robotnikw sezonowych.

264

jest... szyb od zepsutej windy, w ktry tamten przypadkiem wpada. Podobna ironia, zmys aktualnoci i pewna elegancja formalna cechoway jego Strachy zamku Spessart. Motyw szlachetnych strachw, pomagajcych zuboaej dzie dziczce prastarego zamku, uwspczeniono. Zoliwe strachy w zamku demaskoway inne strachy, realniejsze: przestpcw w o j e n n y c h , otrzymujcych z Bonn ciepe e m e r y t u r k i . Kiedy boski sdzia wali pici w st stwier dzajc, e w Bonn nie ma adnych strachw, nasi metafi zyczni bohaterowie odupuj na sali sdowej kawa t y n k u , odkrywajc zachowan p o d majestatycznym orem swa styk. Nawet jednak w c y t o w a n y c h tu filmach d o m i n o w a tra d y c y j n y t y p narracji, poddanie si k o m e r c y j n y m p r a w o m r y n k u , beztroskie modelowanie sobie rzeczywistoci w e d ug ycze scenarzysty i pewien znaczcy" typ aktorstwa, ktry punkt widzenia t w r c w nadan posta ma wyjani widzowi od razu w trakcie pierwszej minuty. W p o o w i e lat 60-tych g r u p a m o d y c h f i l m o w c w p o stanowia przeciwstawi si ogupianiu widza. Najpierw dwaj d e b i u t a n c i , obaj poniej trzydziestki, mieli tyle nie taktu, eby nakrci filmy wybitne i osobiste. Przypomnieli niegrzecznie o g r o m n e m u przemysowi f i l m o w e m u w RFN i jego w i e l k o c i o m " , pamitajcym czsto czasy hitle rowskie, e dobre filmy mona robi waciwie wszdzie, nawet tam, gdzie s po temu sprzyjajce warunki ma terialne. Bezspornym wydarzeniem stay si Niepokoje wycho wanka Trlessa (1966) Volkera Schlndorffa, oparte na a u t o b i o g r a f i c z n y m o p o w i a d a n i u Roberta Musila z 1906 r. Musil, pisarz austriacki, coraz czciej w y m i e n i a n y wraz z o d n o w i c i e l a m i powieci wspczesnej, Kafk i J o y c e m , na wiele lat przed Hitlerem umia przeczu w duszy nie mieckiej owo grone zamiowanie do ujarzmiania, sady styczn rozkosz d o m i n o w a n i a nad sabszym. Bohater zdumiewa si: jak atwo, jak niepostrzeenie przekracza si granic midzy czowiekiem a oprawc! Film by okrutny, bola jak rozcinanie w r z o d u , ale zdradza talent niepow szedni i zgoa nieprzecitne ambicje. W pozornie banalnym, nowoczenie reyserowanym filmie Ono Ulrich Schamoni da bodaj najprzenikliwsz analiz atmosfery Zachodniego Berlina, dziwnego, po dzielonego miasta, podekscytowanego sztucznym b o o m e m " g o s p o d a r c z y m . Kopoty modziutkiej pary z nie na rodzonym jeszcze dzieckiem pokazane zostay za pomoc d o w c i p n e g o montau s y n c h r o n i c z n e g o (trudno w p o r o zumieniu si kochankw, yjcych popiesznie w odrb nych krgach zawodowych). Po t y c h d w c h prekursorach przyszli inni, wszyscy mniej lub bardziej wyranie przysigajcy na sowa b u czucznego manifestu z Oberhausen (1962), ktry biorc marzenia za rzeczywisto ogasza urbi et o r b i , e kon w e n c j o n a l n y film niemiecki umar. Negujc gwatownie 265

zjeczay sentymentalizm i demagogi spoeczn starego kina RFN, pokolenie d e b i u t u j c y c h trzydziestolatkw przede wszystkim zmienio radykalnie jzyk swych filmw, wnioskujc nie bez racji, aczkolwiek drog nieco okrn, e o d n o w i e n i e f o r m y zagwarantuje zmian wypowiada nych treci. M o d y film niemiecki" tak nazw dla swej tendencji przyjli nowi reyserzy, akcentujc wsplno dziaania bardziej, ni swego czasu czynili to paryanie z n o w e j fali". W obrbie kilkunastu filmw przyznajcych si do tej etykiety za najbardziej dojrzae i bogate mylowo uzna w y p a d a Poegnanie z dniem wczorajszym i Artystw pod cyrkow kopu: bezradnych (1968) Aleksandra Kluge, atw drog Haro Senfta, Tatua Johannesa Schaafa i Co roku znw Ulricha Schamoni. Najbardziej wyrnia te filmy p r o g r a m o w y odwrt od powizanej przyczynowo narracji. Wszystkie przypomi nay dziennik intymny, w k t r y m , zalenie od nastroju autora, pod dniem p u s t y m " widniej niekiedy sniste zapisy, a cae okresy intensywnego ycia zbyte s paru zdaniami. G d y b y m bardziej nastawa na w y n i k o w y sto sunek d w c h faktw, k a m a b y m " tak mniej wicej zda wao si brzmie wyznanie wiary tych reyserw, uzasad-

Niepokoje w y c h o w a n k a Tbrlesss

Elektra

nione moe, czsto jednak zbyt w y g o d n e i wrcz tchrzli we. N e g a t y w n y m bohaterem t y c h f i l m w by z reguy Wirtschaftswunder c u d gospodarczy" i starsze pokolenie, do ktrego t w r c y ywili gbok, ale le u m o tywowan odraz (rachunek win starszej generacji by krtki i dziwnie nieistotny, dotyczcy w zasadzie tylko wspczesnoci). Modzi malowani byli z sympati, jako b u n t o w n i c y " , ich bunt jednak nie szed w kierunku jakiego nowego a d u , ktry wymagaby ideologii i odpowiedzialnoci. M o d z i Niemcy" odegnywali si od k i n a idei"*. Moe to wanie jest p o w o d e m , dla ktrego bunt M o dego Filmu" okaza si w sumie do bezpodny, a masowy widz przyj go obojtnie. Na istotne oywienie twrcze wypado poczeka do nastpnego okresu.
* Jak s t w i e r d z a t e o r e t y k g r u p y , Heinz U n g u r e i t , k a d a i d e o l o g i a jest w s a m y m zaoeniu totalitarna".

GRECJA EURYPIDES MOE BY SCENARZYST

Michael Cacoyannis dobrze zasuy sobie na nasz wdziczno. Udowodni, e mona mie wiele do powie dzenia dzisiejszemu wiatu przenoszc na ekran Eurypi desa, i to bez ubierania jego bohaterw we fraki. Zwaszcza jeli jest si Grekiem, ma si pod rk grecki pejza, grec kie profile i greckie wazy. W swej Elektrze (1962) nie sili si Cacoyannis tworzy wasnych wariacji na antyczne tematy. Zachowa wierno klasykowi, ale wierno twrcz, cigle pamitajc o f i l mowej specyfice. O k r o i dialog o dziewi dziesitych, a c h r o w i wyznaczy wan, ale zupenie niem rol: t w o rzce go wieniaczki zbiegaj si i rozbiegaj, traktowane jako dekoracyjny, najbardziej wyrazisty element pejzau. Dostojestwo obrazu nie w y n i k a tu z kosztownych d e k o racji a la H o l l y w o o d wystarczy sam kunszt angielskiego

266

operatora Waltera Lassally. Pamitamy ustawicznie, e scenariusz liczy sobie 2500 lat, rwnoczenie jednak aktywnie przeywamy racje o d d a l o n y c h w czasie bohate rw, zwaszcza postaci t y t u o w e j , zagranej z nieporwna nym majestatem przez Iren Papas. Ten pierwszy wielki film grecki w ogle (Cacoyannis realizowa uprzednio obiecujce, ale niezbyt subtelne melodramaty z Dziewczyn w czerni na czele) zwrci uwag na may kraj o o g r o m n e j p r o d u k c j i * bywao, e ponad 100 f i l m w fabularnych rocznie zupenie dotd lekcewaony na rynkach wiatowych. Rzadki dar dramatycznego kondensowania obrazu potwierdzi Cacoyannis komedi poprowadzon w wiet nym tempie Dzie, w ktrym wypyna ryba, gdzie komizm zyska si ostrzegawcz dziki doprowadzeniu do absurdu konsekwencji autentycznego faktu, jakim byo zagubienie przez samolot amerykaski a d u n k u a t o m o wego. Prawdziwym sukcesem sta si jednak dopiero Grek Zorba (1965), film charakterw, gdzie flegmatycznemu A n g l i k o w i (Alan Bates) przeciwstawiony zosta krwisty Grek w precyzyjnym w y k o n a n i u A n t h o n y Quinna. Jego kreacja staa si wrcz przysowiowa, wyraajca co wi cej ni rysy narodowe t y l k o : Zorba sta si ucielenieniem pewnej filozofii rdziemnomorskiej, dionizyjskiej radoci ycia. Radoci nawet z najpikniejszej na wiecie ka tastrofy". Skonno do wystawnoci (a moe i midzynarodowy rozgos) przeszkodziy jednak Cacoyannisowi w dalszych kontaktach z realiami ycia greckiego. nawet represje polityczne (aresztowanie Bardema), uniemoliwiy realizacj ambitniejszych planw. Nie znajdujc ujcia w naturalnym kierunku r o z w o j o w y m , w k t r y m poszed np. woski neorealizm, rozbudzona kinematogra fia hiszpaska nieoczekiwanie wlaa si w koryto komedii szczeglnego t y p u , ktry okreli mona jako g r u b i a ski". Berlanga, dawny wsplnik Bardema, zrealizowa Uczt wigilijn (1961) o w i g i l i i , na ktr bogacze zapraszaj ndzarzy; jeden z takich scherlaych g o d o m o r w nietak t o w n i e umiera przy stole swych d o b r o c z y c w , ju p o przednio wciekych z p o w o d u tej filantropijnej szopki*. W Kacie (1964) c i c h y czeczyna zostaje zwabiony na sta n o w i s k o w y k o n a w c y k r w a w y c h w y r o k w , bo to jedyna d r o g a do uzyskania mieszkania, a jego te, kat-emeryt, zapewnia, e do w y k o n a n i a adnego w y r o k u po prostu nie dojdzie. Dochodzi jednak, i to szybko, a wtedy nikt nawet sucha nie chce o rezygnacji kata. Do pustej sali w p r o w a G w n a ulica

(Betsv

Blair

HISZPANIA KRAJ K O M E D I I GRUBIASKICH"

W Hiszpanii znakomit dojrzao r o d k w wyrazu osign Bardem Gwn ulic (1956). Jest to mistrzowski wizerunek zatchej hiszpaskiej p r o w i n c j i : portret miasta, ktre reyser buduje z dononego bicia katedralnych d z w o n w , codziennego spaceru klerykw po parku i o g u piajcego d e p t a k a " na g w n e j ulicy. Stara panna, ema blowana dla artu przez c y n i c z n e g o filuta i o k r u t n i e wy prowadzona na sam skraj przepaci, nie ma ju nawet si wydosta si z ycia, w k t r y m suebna rola kobiety trci redniowieczem. By to jednak na d u g o kres wypowiedzi krytycznej o p r o b l e m a c h spoecznych kraju. Naciski ekonomiczne, a

* G o n a k o m e d i a Jules Dassina Nigdy w niedziel, m a l o w n i c z a i p o g a s k a , r o z s a w i o n a m u z y k M a n o s a Hatzidakisa, bya f a k t y c z n i e p r z e d s i w z i c i e m a m e r y k a s k o - f r a n c u s k i m , a nie g r e c k i m .

" Wczeniejsza k o m e d i a B e r l a n g i Cud w kady czwartek o p o d u p a d y m u z d r o w i s k u , k t r e reperuje sw p o p u l a r n o f a b r y k o w a n i e m ,,cudu w. D y z m y " zostaa tak p o k r o j o n a przez c e n z u r , e i n t e n c j e t w r c y w p r o stacki s p o s b zostay o d w r c o n e o 180.

267

dzaj d w c h ludzi: opierajcego si policjantom skazaca i jeszcze rozpaczliwiej wyrywajcego si kata, ktry t a m tego za c h w i l zabije! Paradoksalna solidarno t y c h d w c h , k t r y c h taszczy i p o p y c h a ku sobie aparat wadzy, nie miaa w sobie nic z h u m o r u abstrakcyjnego ani czy stego nonsensu. Sekundowa Berlandze Ferreri, ktry sw wielk karier bdzie k o n t y n u o w a we Woszech i Francji*. Jego Wzek (1960) wystylizowany zosta na makabryczn drwin, kt rej bohaterem jest szanowany starzec, dla kaprynej mrzonki (odmawiaj mu inwalidzkiego wzka, bo nie jest inwalid) w y m o r d o w u j c y z premedytacj ca sw ro dzin. Sekundowa Berlandze take Manuel Summers, pokazujc w Dziewczynie w aobie (1964) andaluzyjskie miasteczko, gdzie n o r m y obyczajowe s skamielin z epoki w y p r a w krzyowych. Bohater, mieszkajcy w pen sjonacie J e z u s " przy ulicy Dusz Z b a w i o n y c h 8, marzy o maestwie z przystojn narzeczon, ktre ulego o d r o czeniu w zwizku z aob po ciotecznej babci. Po zako czeniu aoby, na chrzcinach siostrzeca, stanowicych odprenie po czarnym okresie postw i umartwie, wawy dziadzio tak si obera i opija, e natychmiast oddaje ducha. Perspektywa nowego odroczenia jest dla bohatera nie do zniesienia, skania wic narzeczon do wsplnej ucieczki. Zamiast bogdanki napotyka jednak nowy katafalk i g r o m n i c e : to umar ojciec narzeczonej, zazibiwszy si na pogrzebie dziadzia. W t y c h miesznych i nieprzyjemnych komediach za stanawiaa niewspmierno szokujcych rodkw i sto s u n k o w o mao konfliktowych sytuacji**. Nie byo bodaj drugiej kinematografii na wiecie dajcej tyle podskr nego wrzenia, tyle zuchwalstwa w zniewaaniu uwico nych instytucji moralnych i spoecznych (np. majestatu mierci). Grubiaskie przeklestwa, jakimi byy te filmy, z reguy obraay synny d o b r y smak" komediografw. a t w o wyobrazi sobie, co powiedziaby d o b r y Ren Clair, gdyby mu kazano co p o d o b n e g o w m o n t o w a w ktr z jego p o p u l i s t y c z n y c h " komedii. Obelgi i wymysy Hiszpanw byy d o w o d a m i bezsilnej zoci, e musz dziaa nie na tym g r u n c i e , ktry by sobie wymarzyli. e ich tematy obrane zostay zastpczo. Tote mielimy si, e a ciarki chodziy po plecach. Bezspornie najlepsza z k o m e d i i g r u b i a s k i c h " bya dzieem f o r m a l n i e hiszpaskim, zrealizowanym przez Hiszpana, ale wieloletniego emigranta, ktry przejciowo t y l k o w r c i do ojczyzny dla nakrcenia j e d n e g o f i l m u . Filmem tym bya Viridiana Luisa Buffuela (1961). Blunierca Bunuel, najbardziej antyklerykalny z twr-

Viridiana (Fernando Rey i Silvia Pinal)

* O c z y m wyej. ** Czasem p r o w o k a c y j n i e mao k o n f l i k t o w y c h , jak np. ycie d o b r z e s y t u o w a n e g o emeryta.

c w f i l m o w y c h , to jednoczenie twrca najgbiej tkwicy w krgu tematyki katolickiej. Od czasw swej jezuickiej edukacji pochonity jest problemami etyki chrzecija skiej, nauki i praktyki Kocioa, roli kleru i inspiracji fideistycznej w yciu spoecznym. Bunuel nie wierzy w Koci, ale wierzy w Boga. Jego krytyka zewntrznych form wiary w Nazarinie, a bardziej jeszcze w Viridianie, prowadzona jest z arliwoci optanego katechety. Viridiana z caym okruciestwem niszczy fundamenty wiatopogldu opartego na grzecznej d o b r o c z y n n o c i . Gdy jeden z bohaterw w y k u p u j e z litoci ndznego kundla uwizanego przy wozie ebrakw, kamera wypa truje zaraz identycznego kundla przy nastpnym wozie. Bohaterka, niedosza mniszka, urzdza w swoich d o b r a c h pensjonat dla ebrakw, ktrzy wyprawiaj dzik orgi (ywy obraz: sprona parodia Ostatniej Wieczerzy" Leo narda da Vinci), a z wdzicznoci omal nie gwac i nie zabijaj bohaterki. Ndza i cierpienie pokazane zostay bez najmniejszej g o d n o c i z brudem fizycznym poczy si brud moralny natomiast klska naiwnej filantropii z m o n towana zostaa kontrastowo z obrazami m o d y c h , zdro w y c h , pracujcych fizycznie ludzi. Nigdy przedtem nie doszed Bunuel do takiej jednoci i celnoci rodkw w samotniczej walce z o w y m , jak m w i , b r u d e m spoecznym oblepiajcym ycie ludzkie". Przed stawiona w Cannes Viridiana przyniosa Hiszpanii pier wsz Zot Palm, zostaa jednak w atmosferze skandalu zdezawuowana przez rzd i wycofana z ekranw. Podjcie p e w n y c h wanych wtkw sztuki europejskiej

268

i wyprowadzenie Hiszpanii z o p o t k w kulturalnej parafiaszczyzny stao si udziaem nie tyle pamatorskiej i reklamowanej na kredyt s z k o y barceloskiej", ile Carlosa Saury. W ramach cenzuralnych moliwoci pozostawa on twrc tak bliskim rzeczywistoci socjalnej swego kraju, jak tylko byo to moliwe. Jego wczeni Los golfos (1960) cile wedug wzorw neorealizmu woskiego odkrywali istnienie dzielnic ndzy i modziey odwanej, penej t e m peramentu, a tragicznie pozbawionej szans yciowego sukcesu. Pniej, zdobywszy renom filmowca wraliwego, o stylu impulsywnym i nieco kwiecistym, b u d o w a S a u r a s w e opowiadania w powizaniu z krytycznie obserwowanymi losami swego kraju. Jak wielu t w r c w dziaajcych w warunkach drastycznej kontroli prbowa wypowiada si w alegoriach, gdzie naleao si domyla, e ktra z postaci jest sam Hiszpani, inne za ucieleniaj trady cyjne plagi narodowe: militaryzm, feudalizm, klerykalizm. Bardziej odpowiada mu jednak pretekst realistyczny. W Polowaniu (1965) banalny weekend o w i e c k i zamienia si b r a w u r o w o w krwawy rozrachunek midzy k o m b a t a n tami prawicy z 1936 r.: ich pniejsze wizy oparte na w s p l n y c h interesach i korzyciach okazyway si wresz cie mniej wane od zapiekych uraz i k o m p l e k s w winy. Film koczy si samozagad zwyrodniaej g r u p y p r z y jaci".

MEKSYK EKSTAZA I MAGIA

Po skandalu z Viridiana nastpny swj film zrealizowa Bunuel znw na emigracji w Meksyku. Jest to Anio zagady (1962). Posuguje si on logik koszmaru sen nego, w zwizku z czym krytyka miaa znowu okazj przy pomnie surrealistyczny r o d o w d mistrza. Blisko std do Kafki: niby naturalistyczne opisy, adnej s y m b o l i k i ani c u d o w n o c i , a tymczasem ju znalelimy si na krawdzi zupenie innego wiata, w k t r y m z niesychan si ujaw nia si tragedia niemonoci podjcia decyzji. Reyser policzkuje buruazj. Pokazuje w y t w o r n socjet, przyby na przyjcie, ktrej c o " nie pozwala nastpnie opuci sali jadalnej. Maa spoeczno, nie zdolna do wysiku, byskawicznie wyrodnieje, ujawniajc o b r z y d l i w e rysy, u p r z e d n i o skrywane za parawanem d o b r y c h manier. Ale Buftuel to wyjtek, pozycja sama dla siebie. A po nadto? Do dzi nie wiemy dokadnie, czemu obiecujce kino meksykaskie jedna z najwczeniejszych manife stacji samodzielnego kina narodowego nie przetrwao do lat 60-tych. I czemu nie przemienio swego liryzmu w realizm socjalny, jak np. impetyczne c i n e m a novo" w Bra zylii. Nasza niewiedza jest moe skutkiem saboci krytyki meksykaskiej. W kadym razie skazaa nas na tym baczniejsze obserwowanie eksperymentu meksykaskie go. W tej sytuacji pewne nadzieje obudziy prby ekstaty cznego i magicznego kina autorskiego. Raul Kamffer n a z w a s w j film Mictlan, co jest nazw witej g r y Indian, m i e j s c e m t y c h , ktrzy nie s", dokd poprzez spalenie na stosie wysya si dusze zabitych w o j o w n i k w . Ekscentry cznie montowany, urgajcy co chwila c h r o n o l o g i i , maje statycznie rytmizowany, peen w i a d o m y c h powtrze i intensywnej bujnoci wizji, film Kamffera zaliczy mona do pomiennej epiki. Na witej grze, poczeni krwi przelan przeciw sobie, znajd si obaj ci c o nie s": wdz tpionego plemienia Indian i tpiciel, barwny porucznik-arystokrata. Mictlan (1969), podszyty kompleksem winy biaych, stanowi d o w d fascynacji Meksykiem p r e k o l u m bijskim jako g w n y m problemem moralnym narodu.

Mictlan

KUBA ZDEKOLONIZOWA KULTUR

Z r o b i o n y na Kubie, w roku reformy rolnej" brzmi napis k o c o w y filmu Tomasa Alei Kuba w ogniu (1960). Jest w nim sporo uzasadnionej dumy, e socjalistyczna

Kuba, ktrej kinematografia dotd prawie nie istniaa, aspi rowa zacza do wsptworzenia nowoczesnej sztuki f i l mowej, g d y inne kraje A m e r y k i aciskiej, w dalszym cigu kontentowa si musz importem hollywoodzkich melodramatw. Kuba w ogniu powstaa jak niegdy Paisa: jest k r o n i k rewolucji, wiern rekonstrukcj przeszoci z niewiel k tylko domieszk fabularnego zmylenia. Brodaci powstacy s bohaterem z b i o r o w y m , jak niegdy u Ei sensteina. To nard pozuje do f i l m u , nie z a w o d o w i akto rzy. Oto i n o w y pasjonujcy temat, niepowtarzalna przy goda kina: jak te f u n k c j o n u j e , wedug j a k i c h prawido woci si rozwija pierwsza w Ameryce kinematografia socjalistyczna? Wydaje si, bilansujc o d p o w i e d n i o d u gimi okresami, e socjalizm przynis Kubie dyktatur, zupen zapa ekonomiczn, ale rwnoczenie bodziec do samorzutnego rozwoju kultury filmowej. Z n a m i e n n e , e jeden z pierwszych filmw kubaskich Pedro odchodzi do Sierry Julio G. Espinosy, mia za sce narzyst Cesare Zavattiniego. Zaproszenie wielkiego teo retyka woskiego neorealizmu byo w i d o m y m s y m b o l e m . Grupa lewicowych artystw, sprzyjajca ruchowi prze mian jeszcze za dyktatury Batisty, nastawiaa si na rewo lucj t y p u buruazyjnego i sdzia, e jej wyrazem p o w i nien by kubaski neorealizm. Rewolucja socjalistyczna przerosa ich oczekiwania, zachodzio wic pytanie, czy p r o g r a m neorealistyczny okae si wystarczajcy. C h o dzio tyle o ograniczenia ideowe (spoeczne zaintereso wania neorealistw nie wkraczay w domen polityki sensu

stricto), ile o ograniczenia estetyczne (dramaturgiczny tradycjonalizm tego kierunku). Starsza generacja t w r c w uznaa inspiracj neorealistyczn za wystarczajc. Jorge Fraga nakrci Odysej generaa Jose, epizod z walk w o l n o c i o w y c h przeciw Hiszpanom, w s t y l u d r o b i a z g o w e g o opisu kolejnych c z y n noci uciekiniera z dungli. Alea mierci biurokraty sig n do wspczesnoci, a jednoczenie przypomnia takie komedie woskie, jak Paszcz czy Zodzieje i policjanci. Przede wszystkim jednak Wspomnieniami (1968) w y p r o m o w a si zdecydowanie na czoowe miejsce w kraju. Bohaterem tego filmu o rewolucyjnej Kubie uczyni czo wieka poprzedniego ustroju, eks-posiadacza. Nowe zo stao tu wic pokazane oczyma nie wroga moe, ale nie chtnego obserwatora, zreszt inteligentnego i na swj sposb uczciwego. Pozwalao to jakby wypukej, dziki owietleniu z obu stron naraz, widzie rzeczywisto. T e m u p o d w j n e m u widzeniu odpowiaday sposoby o p o wiadania: raz obiektywne niczym kronika, kiedy indziej osobiste, ju przetworzone w umyle bohatera. Na p o g r a niczu d w c h epok bez alu egna on stare porzdki, ale oddalajc si rwnoczenie od n o w e g o ycia. Kluczowa scena wieci o inwazji rebeliantw w Zatoce wi w y d o bywaa efekt osamotnienia Sergia: montaem s y n c h r o n i c z n y m d w c h cigw obrazw i r u c h e m aktora w c i e m n y m , pustym mieszkaniu. Modsi twrcy, w y c h o w a n k o w i e Instytutu Sztuki i Prze mysu Filmowego, inaczej pojli zadaniedekolonizacji k u l tury Ameryki aciskiej. Postawili na kino bardziej krea cyjne, dosadniejsze, bliej zwizane z tradycj widowisk l u d o w y c h , a pewnie natchnione rwnie przez ekstatyczne ,,cinema novo" brazylijskie. Byli jednak, mimo wszystko, od Brazylijczykw konkretniejsi: i w metaforach, i w czy telnoci ostatecznych celw. Cho w tej czytelnoci w y c z u w a o si czsto zalecenia komitetu centralnego partii. Przykadem moe suy H u m b e r t o Solas, ktrego Lucia (1968) ju sam sw kompozycj, cokolwiek wy myln, wskazuje na zamiar dydaktyczny. Chodzi o trzy rne kobiety o t y m samym imieniu, ktrych dramaty, usy t u o w a n e w latach 1895,1932 i obecnie, znacz dugi marsz Kuby ku w y z w o l e n i u kobiety. B o g a c t w o rodkw Solsa wyrazio si w nadaniu ka dej z nowel stylu dostosowanego do przedstawionej epoki (wspczesn nasyci humorem). Maa kinematografia narodu d w a k r o mniej licznego ni Holendrzy, za Batisty w ogle nie istniejca, przez kil ka lat daa si pozna caemu wiatu. Zreszt take za spraw f i l m w d o k u m e n t a l n y c h : Santiago Alvarez (Ha noi, wtorek 13, LBJ film o prezydencie Johnsonie) s t w o rzy wrcz n o w y styl w publicystyce politycznej, charakte ryzujcy si g w a t o w n y m i spiciami montau przeci wiestw, dynamik napisw i elementami nowoczesnej grafiki.

Wspomnienia

( S e r g i o Corrieri)

270

AMERYKA POUDNIOWA ZE SKARG JAOWEJ ZIEMI

Lata 60-te zapocztkoway na dobre okres podziem nych wstrzsw w Ameryce Poudniowej, wstrzsw wy woanych aspiracjami narodw na niskim szczeblu roz woju ekonomicznego. Cho moe najdramatyczniejsze w skali caego t r z e c i e g o wiata" nie byy to wstrzsy skoordynowane, a ich intensywno na poszczeglnych terenach bya skrajnie odmienna. W sztuce filmowej najwczeniejszym heroldem tych aspiracji stao si kino brazylijskie, a przynajmniej ta jego cz, ktra pod hasem c i n e m a novo" zacza wyraa denia n o w y c h si, poszukujcych swej politycznej i kul turalnej tosamoci. Korzystaa z natchnienia ludowych poda, z mozou u b o g i c h pasterzy, ze skarg jaowej ziemi, z m a l o w n i c z e g o i p r y m i t y w n e g o f o l k l o r u . Filmy te nie miay nic wsplnego z neorealizmem i jego powcigli woci. Byy afektowane, grzeszyy rozrzutnoci efektw, czsto rodem z estetyki f i l m u niemego, a czasem z Godarda. Swe nieskomplikowane treci, biorce w obron k r z y w d z o n y c h i u c i n i o n y c h , wyraay a p c z y w y m i k o m pozycjami obrazu i aktorstwem n i e w y r a f i n o w a n y m , m u s k u l a r n y m , rozpychajcym si o k c i a m i wrd innych r o d k w f i l m o w e g o wyrazu. Dialog o d g r y w a z reguy rol podrzdn. Pierwszym sygnaem tej o d n o w y pyncej od wewntrz b y e u r o p e j s k i sukces lubowania Anselmo Duarte (1962). Na festiwalu w Cannes zdoby on nieoczekiwanie Wielk Nagrod, dystansujc nienaganne i subtelne filmy euro pejskie sw zgrzebn arliwoci witka z przydronej kapliczki. Wykraczajc daleko poza granice realizmu, Duarte p o d n o s i gos przeciw habie nietolerancji. Posta prostaczka boego, mieszajcego hagiografi katolick i indiask, bya typowa dla nieurodzajnego wntrza kraju, interioru. Jego mier w rozptanej przez nietolerancyjnego proboszcza awanturze i hod ludu dla b i e d n y c h idea w bohatera stanowiy wyrazisty skrt sprzecznoci, w jakie uwikana bya szukajca miejsca Brazylia. Karabiny (1964) Ruy G u e r r y byy z kolei r e w o l u c y j n y m oskareniem, wstrzsajc relacj emocjonaln o mrcej z g o d u wsi, z ktrej rzdowe samochody pod oson w o j s k o w y c h karabinw zabieraj ostatnie w o r k i z ziarnem. Przypominajcy Eisensteina, powolny rytm filmu akcen t o w a n y by, jak w y k r z y k n i k a m i , kilkoma kulminacjami o nieopisanej gwatownoci. Romantyzmowi Duarte i Guerry przeciwstawia Pereira dos Santos rzeczowo, z jak bada spoeczne i moralne kontrasty, dzielce Brazyli na dwa o d r b n e wiaty. W Su szy (1964) te dwa wiaty reprezentoway z jednej strony nowoczesne m u n d u r y policjantw, z d r u g i e j niemiae marzenie ndzarzy, e jak si w yciu powiedzie, to moe nawet uda si kupi prawdziwe... k o . Z ascetycznym 271

umiarem, niemal bez sw, malowa reyser losy rodziny ciemnego vaquero", pastucha. Bohater z dziecinn a twoci p r b o w a przeciwstawi si w y z y s k o w i , a z heroi cznym u p o r e m d o p u s t o m przyrody. Wiele si milczao w t y m filmie: tak milcz ludzie bardzo spracowani. Susza koczya si zupen klsk ..vaquero" i sugesti, e ten powalony jednak powstanie znowu. Samorodna, intensywna kinematografia brazylijska cinema novo staa si g o n y m wydarzeniem poowy lat 60-tych. Czy obalenie przez junt wojskow demokraty cznych rzdw Goularta nie ujarzmi niepodlegego ducha f i l m o w c w Brazylii? Wanie takie pytanie stara si po stawi Paulo Cezar Saraceni Wyzwaniem (1966), filmem bardzo piknym i bardzo nowoczesnym, stanowicym o d p o w i e d artystycznej inteligencji brazylijskiej na zdo bycie wadzy przez prawic. Z p o z b a w i o n y m pozy zapa mitaniem spowiadali si tam bohaterowie z entuzjazmu, jaki ywili, gdy rzdy demokratyczne zdaway si nie krajowi d o b r o b y t i kultur. Ale zamach stanu by dla nich ciosem, brutaln ruin marze, i film wanie po to zosta zrobiony, by ten stan niepewnoci i lku udokumentowa. Na to samo pytanie odpowiedzia kategorycznym t a k ! " Glauber Rocha, emigrujc w 1971 r. z Brazylii i de klarujc z oczywist przesad, e aden uczciwy film nie moe tam teraz powsta. Przedtem jednak zdy sta si d u c h o w y m przywdc c i n e m a novo" i autorem kilku f i l mw p o l i t y c z n y c h , ktrych styl sam nazwa estetyk g o d u " . Najwaniejszym z nich jest Antonio das Mortes

Susza (Atila Lorio i Maria Ramos)

A n t o n i o das M o r t e s ( M a u r i c i o d o Vaile)

(1969), gdy najwyraniej i najbardziej kracowo f o r m u uje kanony owej estetyki. S one trudne dla Europejczyka, gdy wymagaj przestawienia si na inny t r y b mylenia, inny krg tradycji kulturalnej, inny system znacze. Konie czno o w e g o przestawienia si jest tu rwnie niezbdna jak w w y p a d k u kina japoskiego, c h o mniej oczywista. Rocha napisa: B r a z y l i j c z y c y to nard w stanie orgiastycznego szalestwa, wyobrania zastpuje im wiedz i poczucie odpowiedzialnoci, ich agresywno za ma skuje g b o k i kompleks niedorozwoju spoecznego". A n t o n i o z f i l m u Rochy to bandyta i walczy on rwnie z ban dytami, ale znajdujemy si tu na a n t y p o d a c h gatunku gangsterskiego czy kowbojskiego. Z A n t o n i e m walcz b o w i e m t r a d y c y j n i c a n g a c e i r o s , z b j n i c y , rabujcy wprawdzie i zabijajcy, ale nie dla prywatnej korzyci, tylko w interesie szerszej spoecznoci, ndzarskiej, o nie jasnych deniach mistycznych. A n t o n i o za to jagunco, patny zbir, wysugujcy si obszarnikom zwanym tu pu k o w n i k a m i . Tak jak p u k o w n i c y ci nie maj nic wsplnego z w o j s k i e m , tak i reakcje t y c h ludzi nie maj nic wsplnego z postpowaniem Europejczyka w p o d o b n y c h sytuacjach. Ten lud, traktujcy wszystko jako p o w d do pieww i tacw, ta para a m a n t w kochajcych si obok okrwa-

M a c u n a i m a ( G r a n d e telo)

w i o n e g o trupa, ten umierajcy, ktry nadal piewa w c h rze, t y c h 20 miertelnych pchni noem, gdy wystarczyo j e d n o nie szukajmy w t y m naszych miar, bo to film nie o nas. I nie nasze sumienia majcy wstrzsn. Do tej samej mentalnoci apelowa Joaquim Pedro de Andrade Macunaima (1969). O k r u t n a farsa o B r a z y l i j czyku poeranym przez Brazyli" pena bya odraajcych c u d o w n o c i ju od pierwszej sceny, gdy starzec udrapowany na matk-Brazyli rodzi dorosego i bardzo b r z y d kiego noworodka. Niezwyke przeistoczenia, krzyczce s y m b o l e i dzikie o k r o p n o c i miay w sobie co z wyobrani p r y m i t y w n y c h szczepw afrykaskich*. Jednoczenie powtarzajcy si m o t y w ludoerstwa, a wic samounice stwienia, w poczeniu z kolist konstrukcj fabuy, c i g y m wracaniem do punktu wyjcia stanowi aluzj (prawda, e dekoracyjnie zawoalowan) do bezpodnoci wysikw inteligencji zmierzajcej do wyrwania kraju z jego w i e k o wej degradacji. Obserwacja owej barokowej, feerycznej, rozchestanej e s t e t y k i g o d u " u Rochy, J o d o r o w s k i e g o , Andradego prowadzi do w n i o s k u szerszego, c h o moe jeszcze ryzy kownego. W t y c h krajach latynoskich, w ktrych perspek tywa wielkiej reformy, czy c h o b y radykalnych przemian wydaje si odlega, t w r c y chtnie oddaj si w y b u j a y m antyrealistycznie o d r u c h o m p r o t e s t u , o d e r w a n y m o d konkretu, alegorycznym. Zyskuje im to poklask wrd inte ligencji twrczej, ale utrudnia kontakt z masowym o d -

* M a c u n a i m a u r o d z i si jako M u r z y n , s y m b o l n a r o d u , k t r e g o 4 0 % tworz M u r z y n i i mieszacy.

272

i.

biorc, o ktrego gwnie chodzi. I na zasadzie sprzenia z w r o t n e g o niebezpiecznie zamyka artystw w krgu po mysw coraz bardziej hermetycznych i ezoterycznych. Ssiadujca z Brazyli zasobna kinematografia argen tyska ma, niestety, niewiele wicej a m b i c j i , ni eby sta si H o l l y w o o d e m drugiej klasy dla szerokich rynkw A m e ryki Poudniowej. M o d n e s tu przede wszystkim dramaty ,,z ycia wyszych sfer towarzyskich", rytmizowane tan g i e m , ktre w Europie p o d z o n o masowo z pocztkiem lat trzydziestych. Za t y p o w e g o przedstawiciela tego kina uzna mona Ricardo Alventos (jego Spadek 1963 zrcznie godzi Maupassantowsk kpin z buruazji i codzienne ycie dzisiejszego Buenos Aires). Jednak j e d y n y m twrc-autorem, o indywidualnym stylu, w y b u j a y m , o z d o b n y m , chtnie powicajcym nar racj dla ubocznych efektw, by Leopold Torre ilsson, m pisarki Beatriz Guido, ktrej scenariusze najczciej realizowa. Niekiedy pocig do m o c n y c h efektw g u b i go i skazywa na mieszno. Zwaszcza gdy nadmiernie for sowa pewne p o u d n i o w e " cechy swych i m p u l s y w n y c h bohaterw. Gdy jednak z d o b y w a si na harmoni treci i formy powstaway dziea sugestywne, typowe dla c y w i lizacji iberoamerykaskiej. Rozwijay one najczciej te mat przeraonej brutalnoci ycia niewinnoci i naiw noci, podpatrzony w rodowisku starej arystokracji lub bogatego mieszczastwa. Najdojrzalszym, najbardziej je d n o l i t y m stylistycznie z jego f i l m w jest Rka w potrzasku (1961), litujca si nad losem kobiety w maym miecie,

w wiatku o b u d n y m , bigoteryjnym i d u m n y m . Egoizm mczyzny, pana stworzenia, degraduje kobiet nawet wtedy, kiedy stwarza jej zudzenie w o l n o c i . Pomylna dla rozwoju rodzimej sztuki sytuacja polity czna Peru wyonia prawdziw indywidualno: A r m a n d o Roblesa Godoya. J e g o Nie ma gwiazd w dungli i Zielona ciana to ju filmy dojrzae, wyrafinowane d r a m a t u r g i cznie, o skomplikowanej treci psychologicznej i efektow nym wspdziaaniu egzotycznego pleneru z fabu. Przy tym wszystkim s to f i l m y dotyczce y w o t n y c h p r o b l e m w kraju stojcego na progu rewolucji przemysowej, nie ulegajce pokusie anarchicznego b u n t u , proponujce rozwizania konstruktywne. Dlatego te lewacka krytyka latynoska oskaraa je o niedostatek werbalnej rewolucyjnoci.

INNE KONTYNENTY ZNAKI ZAPYTANIA

Poza Europ i Ameryk dwa inne kontynenty Austra lia i Afryka do niedawna pauzoway. Australii zarzucano, e jest zbyt w y g o d n a i leniwa, by para si wasn twr czoci. Ale i tam wreszcie zaczo si zmienia. Wpraw dzie poowicznie tylko australijski by Ned Kelly (1970), rezultat w y p r a w y na najmniejszy kontynent T o n y Richardsona. T y m bezstylowym i nudnawym filmem przygodo w y m nie p o w t r z y on sukcesu Toma Jonesa, cho wzi si za nie eksploatowan jeszcze w kinie lokaln mitologi. Znacznie autentyczniejszym startem kinematografii naro dowej stao si Na kracu wiata (1970) Teda Kotcheffa, tragikomiczna epopeja m o d e g o nauczyciela, wieo zain stalowanego w pustynnym wntrzu kontynentu. Spukany do nitki musi korzysta z gocinnoci obywateli maego miasteczka. I wanie ta gocinno, dzika, pijacka, c h a m ska, objawia przeraajcy etos moralny tego niegdy pio nierskiego spoeczestwa, ktre zachowao cechy barba rzystwa, absolutnie dzi nie usprawiedliwione w y s o k i m standardem cywilizacyjnym. Zdumiewajca sekwencja nocnej rzezi kangurw przewyszya si demistyfikatorsk synne polowanie na dzikie konie w Skconych z yciem. Afryka mimo braku ludzi, sprztu, kin, tradycji, wraz ze zrzuceniem jarzma kolonializmu take zacza budzi si powoli do f i l m o w e g o ycia. Algier, Tunis, Ghana, Senegal stay si ju uprzednio na co wskazyway postpy w k r t k i m metrau kolebkami kinematografii autenty cznie afrykaskiej. W 1966 r. w y p r o d u k o w a n y zosta pierwszy senegalski film penometraowy, ktry mona uzna za pocztek k i n a czarnego" Murzynka pani X Usmana Sembene.

Rka w p o t r z a s k u

273

Nieporadny jeszcze i z t r u d e m przekraczajcy granice gazetowej rubryki w y p a d k w , przynis nam jednak spoj rzenie na nas s a m y c h , biaych, krytycznym okiem M u rzyna. Po raz pierwszy nie my widzielimy Murzynw, ale bylimy przez nich widziani. Ten punkt widzenia podj i rozwin inteligentniej, perfidniej, z doz buntowniczej ironii Mauretaczyk Med H o n d o w satyrze Soce O, sta wiajc w d o d a t k u znak rwnania midzy aparatem kolo nialnego ucisku i now buruazj lokalnych kacykw z maych pastewek A f r y k i . P r a w d z i w e " filmy afryka skie, to znaczy przykuwajce uwag, zrobione ze znajo moci jzyka f i l m o w e g o , precyzyjnie przekazujce w i dzowi intencje t w r c y staway si z roku na rok liczniejsze*. Naturalnie kinematografie Maghrebu, arabskich krajw Afryki Pnocnej, wyprzedziy znacznie Czarn Afryk pod wzgldem zarwno w y k w a l i f i k o w a n y c h kadr, jak i urz dze p r o d u k c y j n y c h . Jeli Bitwa o Algier Pontecorvo bya waciwie filmem w o s k i m , to Wiatr z Aures M o h a m m e d a Lakhdara-Haminy ma ju w czowce nazwiska prawie wycznie arabskie. Czy ten pierwszy film o Arabach przez A r a b w " m g nie cofn si do w o j n y w y z w o l e czej, rda nowoczesnej zwartoci narodowej? Wybra sobie patetyczn f o r m pieni na cze algierskiej matki, ktra za aresztowanym synem przemierzya swj skrwa w i o n y wojn kraj i po mierci syna rzucia si na bdce pod napiciem elektryczne druty obozu. Z obfitej twrczoci tunezyjskiej najlepiej zrobiona i najwicej mwica poprzez histori d w c h miesza nych maestw okazaa si Taka prosta historia A b d e l latifa ben Ammara, realistycznie malujca korzyci, ale i niebezpieczestwa wspycia kultury arabskiej z f r a n cusk. Kino marokaskie zaprezentowao si jako mniej ele ganckie, za to gwatowniejsze. G o d n y uwagi film Hamida Benaniego Wechma, przypominajcy Bunuela wizerunek m o d e g o wykolejeca z marginesu spoecznego, p o p r o wadzony zosta interesujco na pograniczu pokus c y w i l i zacji europejskiej i anarchicznych tradycji n a r o d o w y c h . J e d n e m u i drugiemu stylowi ycia postawiono cikie zarzuty, niekiedy f o r m u o w a n e ironicznie. Pewne nadzieje cigle wiza wypada z Egiptem, p r a w d z i w y m potentatem jeli chodzi o liczb p r o d u k o w a n y c h f i l m w . Produkcja to jednak do cna przearta komer cjalizmem, a specjalista tematu, krytyk francuski G u y Hennebelle, pisa nawet o zarazie egipskiego melodra m a t u " , kopiujcego najgorsze wzory f i l m w hollywoodz kich klasy C. Wzorom t y m przeciwstawi si zdecydowanie t y l k o Szadi Abdel Salam (wsppracownik Kawalerowicza przy Faraonie) dramatem historycznym Mumia. Wspania-

Na k r a c u wiata (Gary B o n d i Sylvia Kay) Rkawa

* C i e k a w e , e p r a w i e wycznie na t e r e n i e b y y c h k o l o n i i f r a n c u s k i c h , a niemal n i g d y a n g i e l s k i c h .

oci skarbw z okresu XXI dynastii, odzyskiwane przed wiekiem przez p r a c o w n i k w Muzeum N a r o d o w e g o w Kai rze, stay si fabularn osnow dla rozwaa o stosunku budzcego si narodu do jego prastarej przeszoci, a take stosunku przeszoci do potrzeb spoeczestwa przytoczonego brzemieniem ndzy.

274

Jeli w 1971 r. Europa zrealizowaa 1100 f i l m w peno metraowych, Ameryka 500, Afryka okoo 80 (gwnie Egipt), a Australia 11, to Azja miaa na swym koncie jakie 1900, a wic znacznie wicej ni wszystkie inne kontynenty razem wzite! Musimy jednak pamita, e w tej liczbie obok 423 f i l m w j a p o s k i c h * i 433 h i n d u s k i c h kryje si rwnie 205 filmw z r o b i o n y c h w Korei Poudniowej, 141 w Pakistanie, 126 w H o n g k o n g u itp. Ju zestawienie goych cyfr wskazuje, e chodzi tu o inne rozumienie pojcia f i l m u " . W warunkach h o n g k o n g s k i c h , pakistaskich, a najczciej i hinduskich film jest przedsiwziciem realizowanym w tydzie, przy nader s k r o m n y m budecie, o schematycznej i powierzchownej fabule, bez najmniejszych pretensji artystycznych. Zda rzaj si wrcz jeszcze filmy nieme, a wikszo produkcji obliczona jest na widza-analfabet, nie stawiajcego f i l mowi adnych wymaga. Kilka a m b i t n y c h prb w Pakistanie (Soce wschodzi nad Bengalem Ayaya Kardara), Koreaskiej Republice Ludowo-Demokratycznej (Kwiaciarka Pak Haka), Wiet namskiej Republice Ludowo-Demokratycznej (Ptaszyna Vu Trana, 17 rwnolenik dni i noce Hai Ninha), Ceyionie (Rkawa Lestera J. Peries) to zaledwie punkt wyjcia dla rozwoju n a r o d o w y c h kinematografii, ktre na rynku wiatowym jeszcze nie zaczy istnie.

INDIE ZE REDNIOWIECZA WE WSPCZESNO

O g r o m n a p r o d u k c j a indyjska, podzielona na wiele o d r b n y c h jzykw i o r o d k w w y t w r c z y c h , take na dobr spraw nie znana bya na wiecie. Europejskiemu w i d z o w i wydaje si skrajnie skonwencjonalizowana, wy korzystujca kilka cigle t y c h samych schematw. Akcja kadego f i l m u (trwaj niekiedy po 4 godziny i duej) prze rywana jest co kwadrans, bez w i d o c z n e g o p o w o d u , by zrobi miejsce wstawkom tanecznym. Na afiszach czoowe miejsce zajmuje nie reyser, wzmiankowany gdzie na sza rym k o c u , ani scenarzysta, t y l k o p o e t a " , tzn. autor tek stw piosenek. Naley jednak pamita, e spojrzenie nasze jest spoj rzeniem profana, nie majcego pojcia ani o prastarych tradycjach kultury hinduskiej, ani o obyczajowoci i folklo rze ludu Indii. W tym stanie rzeczy obruszamy si na co, co jest dla miejscowego widza oczywiste. Zapewne nie rzadko znajdujemy si rwnie w sytuacji nowicjusza
* Wicej ni j e d e n film d z i e n n i e ! Szczegy patrz tabela na k o c u tekstu.

ogldajcego walk bykw, ktremu dwa ruchy toreadora wydaj si zupenie identyczne, gdy tymczasem w y b r e d n a publiczno jeden wygwizduje, drugi nagradza oklaskami. Z ca pewnoci 99% t y c h filmw nie jest adresowanych do europejskiego odbiorcy. Poza filmami o tak czy inaczej pojtej inspiracji ludowej istniej jednak take kosztowne filmy prestiowe", nawi zujce do melodramatu europejskiego z jego najgorszych lat, pene m a r m u r w i alabastrw z tektury, malowanych na ptnie widoczkw i p o k r y t y c h grubsz szmink twarzy. Te s nieznone. Ale pojawi si w Indiach co najmniej jeden twrca, ktry wzi z kinematografii wiatowej to, co powszechnie zrozumiae i naprawd wane: zerwa z umownoci atelier i w y p r o w a d z i kamer w plener, midzy y w y c h ludzi. Potomek rodu artystw, przedstawiciel o r y g i n a l n e g o i prnego intelektualnie rodowiska bengalskiego, Satyajit Ray by pierwotnie ilustratorem. Potem zapragn ilus trowan ksik przenie na ekran. Powstaa majestaty cznie powolna trylogia o losach rodziny, ktra w cigu jednego pokolenia wkracza z wczesnego redniowiecza w indyjsk wspczesno. Pierwsza i najlepsza jej cz, Droga do miasta (1956), w y t r z y m u j e p o r w n a n i e z D o skim i Rossellinim dziki h a r m o n i j n e m u poczeniu poezji i realizmu. Gdzie na kracach opowieci o guchej wsi bengal skiej, niezmiennej od stuleci, gwide co wieczr daleki pocig, nigdy nie ogldany przez dzieci, pewnego wic dnia wyprawiaj si ku niemu na spotkanie z marzeniem. W zakoczeniu rodzina, pochowawszy pikn crk (w In diach co chwila kogo si chowa), wdruje do miasta. Do opuszczonej chaty wlizguje si w. We lubi miejsca, skd odeszli ludzie. W dalszych filmach Raya wicej byo wychowawczej tendencji, np. w natchnionej przez powie Rabindranatha Tagore Bogini, o stosunku religii do zabo b o n u . Prawdy i poezji, niestety, mniej.

JAPONIA SOLENNO TEATRU KABUKI

Z g o a o d m i e n n a i jedyna pord krajw azjatyckich staa si pozycja J a p o n i i . W wiatowej sztuce filmowej zdobya ona w cigu paru lat miejsce, do ktrego inni aspiruj daremnie od pwiecza. Dla Z a c h o d u koryfeuszem tej kinematografii pozosta wa cigle Akira Kurosawa, ktry Tronem we krwi (1957), wasn wersj samurajskiego M a k b e t a " , i Stra przybo czn (1961) k o n t y n u o w a prac w gatunku historycznym, z natury bardziej specyficznym i trudniejszym dla c u d z o ziemca. Stara si on jednak z b u d o w a mosty midzy sta-

275

rymi konwencjami g a t u n k u (z namaszczon powolnoci teatru kabuki na czele) a p o p u l a r n y m i na zachodzie for mami jzyka f i l m o w e g o . Wyrazem jego mediacyjnej t e n dencji by sam wybr Szekspira na scenarzyst samurajskiej t r a g e d i i . Tron we krwi podkreli wszystko, co u Szekspira okrutne. Kurosawa skpa ten dramat wadzy we mgle, deszczu, szaroci, wystylizowa dekoracje, roz cign ekspresj aktorsk od pozornej obojtnoci a po granice histerii i pokaza, e dwie stare, absolutnie rne kultury mog si jednak spotka, wbrew sceptycznemu zdaniu Kiplinga ( Z a c h d jest Zachodem, a Wschd jest Wschodem i nie spotkaj si nigdy"). Potem Kurosawa przeczy si na wspczesno. O ile jednak Z/y pi spokojnie umiejtnie kojarzy poetyk filmu sensacyjnego z demaskatorsk wymow spoeczn, to Midzy niebem i piekem by ju waciwie seryjnym, s t a r a n n i e z r o b i o n y m , amerykaskim filmem k r y m i n a l n y m , przypadkowo m a d e i n Japan". Dopiero Rudobrody (1965), film o lekarzu z XIX-wiecznego szpitala, pozwoli Kurosawie i jego nieodstpnemu aktorowi T o s h i r o Mifune rozwi n ca werw i pomysowo. Cho zoony z o s o b n y c h w g r u n c i e rzeczy epizodw, film spojony zosta doskonale tytuow postaci, zagran z przysowiowo japosk dys krecj, widoczn zarwno w szczytowych napiciach tra-

Harakiri

g i z m u , jak i w szczliwych wtrtach k o m e d i o w y c h (kapi talna scena bjki). Powany kryzys kina japoskiego w poowie lat 60-tych o d b i si rwnie na d o r o b k u Kurosawy, ktry cz w i g o r u t w r c z e g o odzyska d o p i e r o Dodes'ka-denem (1970). Ta epopeja przedmiejskich slumsw, przypomina jca N a dnie" G o r k i e g o (ktre zreszt Kurosawa prze nis w swoim czasie na ekran), utrzymana bya w stylu wielowtkowego neorealizmu a g o d z o n e g o przez liry czn tkliwo dla p o k r z y w d z o n y c h przez ycie bohaterw. Przedstawiciel modszego pokolenia, Masaki Kobayashi, wnis do g a t u n k u historycznego zdumiewajcy zmys kompozycji. Dramaturgia Harakiri (1962) jest przy kadem, jak sama b u d o w a dziea, kolejno opowiadania, rozmieszczenie w nim pauz i zaskocze moe podnie znaczenie o p o w i a d a n y c h treci. Matematyczne w y k a l k u lowanie z gry kolejnych reakcji widza jest tu rwnie nie skazitelne, jak w najlepszych filmach Hitchcocka, cho suy zgoa innemu celowi. Dwa harakiri i cztery pojedynki rozmieszczone s idealnie. Jeli j e d n o harakiri pokazane jest z tak bezlitosnymi szczegami, e graniczy wprost z pornografi, to w o d p o w i e d n i m miejscu wyjania si, e musiao tak wanie by pokazane, nie przez kaprys ani tani ch szokowania. Take nage przerzuty od rytmu majestatycznie zwolnionego do spazmatycznej dynamiki nie s moe zgodne z leniwymi nawykami widza europej skiego, ale znajduj pene uzasadnienie w treci. Ta prze raajca historia upadku i ndzy klanu samurajw jest konsekwentnym atakiem na w i t y kodeks h o n o r o w y " bushido, ywy do dzi, monstrualnie sprzeczny z naszymi sdami o yciu. Ostatni niespodziank jest zdemaskowa nie metod, jakimi posugiwali si zakamani dziejopisowie, aby nawet koszmarne fakty, dyskredytujce kodeks, p o suyy do jego umocnienia. Akcji towarzyszy par solo w y c h , brzmicych dziko i p o c h m u r n i e , instrumentw m u zycznych, ktrych nazw nigdy w yciu nie syszelimy. Pozycj sw u m o c n i Kobayashi Kwaidanem, czyli opowieciami niesamowitymi (1965), zbiorem nowel ja p o s k i c h Lafcadio Hearna, zakochanego w Japonii A n glika*. redniowieczna mistyka idzie tu w parze z niesamowitoci. Kwaidan jest przeciwiestwem kinemato grafii, ktra chce przekona widza, e patrzy na.samo ycie. Wszystkie plenery zaaranowane zostay w atelier, z rzadk reysersk elegancj, aby Kobayashi, jako d y k t a tor, mg panowa nad kolorem. Dziki t e m u niebo jest czerwone, morze te i nikt nie uwaa, eby kiedykolwiek m o g o by inaczej. W dziedzinie wspczesnej jeden waciwie Tadashi Imai k o n t y n u o w a dowiadczenia japoskiego realizmu. W Mroku w poudnie (1956) poszed w lady Cayatte'a,

* A w i c z n o w u f i l m o t e n d e n c j i p o r e d n i c z c e j midzy d w o m a kr gami kulturowymi.

angaujc si w gony podwczas proces poszlakowy, jeszcze nie zakoczony, oraz demaskujc faszystowskie metody policji. Znacznie wiksza doza sentymentalizmu czyni jego Modziecz mio, doskonale montowan i stronic od metafory, j e d n y m z najbardziej e u r o p e j s k i c h " f i l m w j a p o s k i c h . W poowie f i l m u o wykolejonej modziey, do beznadziejnie usiujcej wyplta si z marginesu ycia, pada niespodzianie sowo Hiroszima": na delikatnej rczce bohaterki pojawiaj si zowrbne sine plamy... Niepokojc, trudn do zdefiniowania osobistoci jest Kon Ichikawa*, ktry do oklepanego tematu w o j n y jako koszmaru p o w r c i boczn furtk mistycyzmu (Harfa bir maska, 1956) lub takim ponieniem czowieka w Ogniach polnych (golgota japoskich rozbitkw w o j e n n y c h , na d r o g a c h klski d o c h o d z c y c h do kanibalizmu), e brzmi ono ju niemal jak wywyszenie. Czy epos spoeczny traci na domieszce poezji? Ci, kt rzy bronili takiej tezy, musieli skapitulowa wobec pikna Nagiej wyspy Kaneto Shindo (1960). Dzieo Shindo to jakby Ziemia dry czy Sl ziemi, w ktrych teza wyraona zostaa nie dialogiem, nie konfliktowymi starciami, tylko ruchem. A nawet samym tylko rytmem tego ruchu, powta rzalnoci t y c h samych cigle gestw, rodkami jakoby mao skutecznymi. Uboga rodzina zamieszkuje wysepk absolutnie pozbawion w o d y , ktr trzeba mozolnie d o wozi z ldu. Nie brak w o d y jednak, ale brak sowa jest tu gwn sensacj, co w dobie trwajcej wci inflacji dia logu byo aktem o d w a g i . W filmie o chopach sycylijskich byby to fasz, trick. Ale jest to film japoski. Shindo mwi: U r o d z i e m si nad brzegami wewntrznego morza Seto. Od dawna chciaem opowiedzie o bezustannej walce z nieurodzajn ziemi i szybko zrozumiaem, e sowa na nic si tu nie zdadz. Moja matka a do mierci nie uronia sowa skargi na swj n i e w y m o w n i e trudny los". Zarzuty estetyzowania znojnej pracy postawili f i l m o w i ludzie, kt rzy nigdy nie nosili wiader z wod. W pocztku lat 60-tych w k r o c z y o na w i d o w n i kilku f i l m o w c w j a p o s k i c h . Jak modzi Szwedzi tworzcy przeciwko Bergmanowi, tak modzi Japoczycy sprzeci wili si Kurosawie, ktry, ich zdaniem, nie rozumie m o dych si kraju, archaizuje i estetyzuje jego obraz. J e d n y m z t y c h autorw by Susumu Hani, twrca o by strym zmyle obserwacji, ktry wiernie sfotografowan powierzchni zjawisk: ludzi, ulice, przedmioty, ustawi cznie o d n o s i do czasw, w k t r y c h yj. W Peni ycia (1962) pokazywa kobiet niezadowolon ze swego ycia; to ycie w y d a w a o si jej niepene, bo narzucone bez dyskusji. Teraz pragnie je uoy od nowa, ale ju w trybie

* A u t o r h u m a n i s t y c z n e g o w i d o w i s k a Olimpiada w Tokio (1964), ma ksymalnie odlegego od urzdowego reportau sportowego.

277

Kobieta z w y d m (Eiji O k a d a )

wiadomego w y b o r u . Hani nie rysowa bohaterki ani md rzejsz, ani bardziej zdecydowan ni trzeba, nigdzie nie prowadzi jej za rk i nie wyklucza, e na swej nowej drodze ku autentycznej peni dozna bdzie nieraz kluczy i meandrowa. Ale jej decyzja, by przyczy si do g r u p y p o s t p o w y c h aktorw i uczestniczy w ich politycznych

demonstracjach, nie robi wraenia zaoonej z gry przez t w r c w . Raczej wyglda na krok, ktry zdziwi i zaskoczy t w r c w , cho po namyle musieli oni przyzna, e jest zgodny z ca logik postaci. Drug indywidualnoci b y H i r o s h i Teshigahara, ktry zadebiutowa ekscentryczn Puapk (1962). W filmie t y m d u c h y zmarych mieszay si do konkurencyjnej walki d w c h zwizkw z a w o d o w y c h , a ba przenikaa do p u blicystyki. W peni ju dojrzaa Kobieta z wydm stanowi take mie szanin, wyjtkowo oryginaln, skrupulatnego realizmu z wizjonerstwem i wielk przenoni filozoficzn. Entomo log z T o k i o zostaje niespodziewanie uwiziony w chatce wrd lotnych piaskw i tam, u b o k u pewnej w d o w y , jest zmuszony do walki z ywioem piaskiem zasypujcym wiosk. Podzielamy wcieky protest bohatera, tskni cego do autobusw, telewizora i wasnego zawodu. Ale codzienna walka, fascynacja erotyczna, szacunek dla c h o p w walczcych o swoje sadyby ka mu zastano wi si nad ostateczn wartoci ludzkich czynw. Gdy kobiet przed porodem odwioz do szpitala, bohater odzy ska wolno, by d o b r o w o l n i e ju wrci do chaty. Bunt przeciw k o n f o r m i z m o w i naszej cywilizacji przybiera tu ksztat tyle nieoczekiwany i sporny, ile urzekajcy. Kinematografia japoska, wyrastajca z o d m i e n n e g o pnia kulturowego, nie jest ju dziki zblieniu na polu jzyka f i l m o w e g o wartoci niezrozumia dla nas, trudn do przyswojenia, wymagajc wysiku w o b c o w a niu. A jednak jej o d m i e n n o przejawia si, i pewnie prze jawia si bdzie dalej, w p o d e j m o w a n i u takich f u n k c j i , o jakich nasze kinematografie czsto nawet nie myl. Naturalnie wiedza nasza o filmach japoskich o g r a n i czona jest przez brak znajomoci zarwno klasyki sprzed 1950 r., jak i o g r o m n e j wikszoci biecej p r o d u k c j i , nigdy nie pojawiajcej si w Europie.

TEORETYCY CZY KINO POTGUJE STAN WZBURZENIA I NIEPOKOJU"?

Z jednej strony teoretyczne badania szczegowe, prowadzone z rnych p u n k t w widzenia, uwzgldnia jce metody badawcze innych dyscyplin sztuki wychodzce zarwno od wewntrznych cech tworzywa f i l m o w e g o , jak i od zwizkw filmu z ca wspczesn humanistyk zdaway si zapowiada osignicie podnej syntezy. Synteza taka, wolno mie nadziej, k o m u n i k o w a a b y si ze wszystkimi g w n y m i zjawi skami wspczesnej sztuki f i l m o w e j , a nie jakim j e d nym jej kierunkiem czy arbitralnie dobran grup f i l mw, zwaszcza z dalekiej przeszoci. Z drugiej jednak strony atrakcyjne badania czstkowe jakby oddalay t e o r e t y k w od prb syntezy, od poczenia w harmo nijn cao d o t y c h c z a s o w y c h elementw wiedzy o filmie i wpisania ich w nowoczesny system nauki o spoeczestwie i kulturze. Jedn z najdoniolejszych, obszernych teorii filmu stworzy socjolog francuski Edgar M o r i n * w swym dziele K i n o albo czowiek urojony" (1956). Pragn on wyjani przyczyny i konsekwencje przemiany p r y m i t y w n e g o kinematografu Lumiere'w w dzisiejszy film. Przemiana ta nie zostaa podyktowana charakterem tworzywa f i l m o w e g o , f o t o g r a f i c z n y m i d o k u m e n t a l nym, ktre sugerowao f i l m o w i raczej drog kariery naukowej. Nawrt do fantazji i fikcji (droga od Lumiere'w do Meliesa i Griffitha) d o k o n a si, zdaniem Morina, pod w p y w e m pierwiastkw magicznych w na turze czowieka. Poniewa wieki cywilizacji pracoway nad rozczeniem magii (wczonej do religii) i postrzee praktycznych, magia w kinie nie musi by rzeczywi stym obrzdem, jej nowa posta wystarcza jednak, by o b i e k t y w n y m i d o k u m e n t a l n y m obrazom nada zabar wienie subiektywne i s p r o w o k o w a efekty uczestni ctwa uczuciowego. Takie uczestnictwo uczuciowe, nowoczesna namiastka czy odmiana magii, jest tworem naszej cywilizacji, ktra zachowaa gust do uroje, a utracia jedynie wiar w ich rzeczywiste istnienie. Efekty uczestnictwa uczuciowego (zaspokajajce go uczucia, ktrych w yciu nie umiemy zaspokoi) potguj dwa mechanizmy, skutecznie uruchamiane przez f i l m . Jeden, mechanizm a n t r o p o m o r f i z a c j i kosmomorfizacji", polega na uczowieczeniu przedmio t w i odwrotnie, widzeniu poprzez twarz czowieka wielkich procesw przyrody: wyraajc uczucie, rey ser prawie zawsze moe zastpi twarz czowieka przez twarz ziemi i na odwrt. D r u g i m , jeszcze waniejszym, jest mechanizm p r o jekcji identyfikacji". Projekcj jest przenoszenie wasnych de i lkw na inne osoby i rzeczy, identyfi kacj za w c h o n i c i e c u d z y c h de i lkw, przyjcie ich za wasne. Zdaniem Morina film od Meliesa po dzie dzisiejszy faworyzowa zbytnio uczestnictwo uczuciowe widza, odsuwajc w cie obiektywn prawd obrazu*. T y m czasem nie ma miejsca w sztuce f i l m o w e j na jakie a l b o - a l b o " realizmu i irrealizmu, tylko na dialektyczn jedno obu t y c h przeciwiestw. Autor wskazuje nie bez racji, e jak od rnych g a t u n k w f i l m o w y c h doma gamy si rnego s t o p n i a realizmu, tak te i w kadym filmie mamy biegun realnoci (obrazy przedmiotw) i nierealnoci (muzyka, nie tumaczca si sytuacj). Zwaszcza such, w przeciwiestwie do wzroku, okazuje si niezwykle tolerancyjny, godzi si na posta Chry stusa mwicego po amerykasku lub na orkiestr symfoniczn, towarzyszc codziennej scence w t r a m waju. Wnioski Morina s optymistyczne. Jak rozwj e m briona ludzkiego p r z y p o m i n a w skrcie histori caego g a t u n k u , tak rozwj sztuki filmowej przypomina w skrcie ewolucj myli ludzkiej. Od magicznych struktur Meliesa, poprzez dominacj uczuciowoci u Griffitha, dochodzi w dziele Eisensteina do zmiany w y w o a n y c h obrazami uczu w idee. I tu w zasadzie,

Jak ju pisalimy, w s p t w r c a f i l m u Kronika jednego lata.

* Wystpujc p r z e c i w r o z p t a n i u s e n t y m e n t a l i z m u w sztuce, a u t o r z a p l a u z e m w i t a a n t y s e n t y m e n t a l i s t y c z n o p o z y c j s p o d z n a k u Eisensteina-Brechta.

279

zdaniem Morina, ewolucja kinematografii zostaa za koczona zdobyciem penej dojrzaoci, z ktrej wy starczy ju tylko korzysta. Oczekiwana z zainteresowaniem druga wypowied p r o g r a m o w a Cohen-Seata, ojca sorboskiej filmologii, o p u b l i k o w a n a w 1959 r. pt. A k t u a l n e problemy filmu i i n f o r m a c j i wizualnej", stanowia wypowied dramatyczniejsz i daleko mniej optymistyczn. Rozwj filmu widzi on na tle o g l n e g o rozwoju r o d kw masowego przekazu i zjawiska masowej kultury, ktre wprawiy ludzko w obecny s t a n wzburzenia i n i e p o k o j u " . Trzy etapy w i o d y do tego stanu: spot gowanie t r a d y c y j n y c h technik s o w n y c h (prasa wielko nakadowa, przypieszenie transportu); rewolucja t e c h nik s o w n y c h (telefon, radio), zwikszajca d o p y w informacji i zastpujca sowo czytane sowem m w i o n y m ; wreszcie techniki wizualne (ilustracje, komiksy, film, telewizja), tworzce w o k czowieka gron i k o nosfer", oblegajc ludzko ogromn iloci infor macji obrazowych. R w n o w a g a kultur opieraa si dotd na pored nictwie sowa, ktre, apelujc do rozumu, w y w o y w a o krytyczn refleksj. Kino operuje czsto systemem b o d c w wizualnych, omijajcych rozum, prowokuj c y c h uczucia, ktre wymykaj si spod kontroli widza. Filmowa prezentacja ycia nic prawie nie wzia z me t o d n a u k o w y c h , a prawie wszystko z p r y m i t y w n e g o poznania intuicyjnego. Nawet filmy zawierajce pozy t y w n y podtekst mylowy mog w y w o y w a niekorzy stne reakcje, bo albo podtekst nie zostanie odczytany, albo te odczyta si go znacznie pniej, kiedy ju obraz oddziaa bezporednio. Lawina informacji przynosi jednostce zbyt wiele sygnaw, bezporednio dostpny wiat czowieka urs do rozmiarw caego wiata, nawet nieprzecitne inteligencje mog pretendowa do kompetencji najwy ej w jednej wskiej dziedzinie, wskutek tego nie spo sb natychmiast wyrni, co w p o t o k u informacji jest wane, a co nie. Chodzi wic nie o lki w y w o a n e obej rzeniem jakiego j e d n e g o f i l m u , ale o udzia kinemato grafii w w y w o a n i u uczucia niepewnoci i zwtpienia, w powstawaniu l k u bez przyczyn". Cohen-Seat troska si szczeglnie o spucizn k u l turaln wiekw. Dotd przekazywana za porednict wem sowa, docieraa wprawdzie t y l k o do elit kultural n y c h , ale za to w postaci nieskaonej. Jeli przeoy te w i e k o w e wartoci na popieszn m o w obrazw, to w y o l b r z y m i ona czynniki mistyczne i konkretne na nie korzy elementw racjonalnych i o g l n y c h . Dziedzi c t w o zostanie zafaszowane. Prawie kade z twierdze Cohen-Seata da si za atakowa. W szczeglnoci przesadn wiar w rozumowo konstrukcji s o w n y c h i przypisywanie n a d m i e r n y c h konsekwencji t e m u , e f i l m nie operuje 280

z n a k a m i do odczytania" (sowami, liczbami), tylko g o t o w y m i obrazami". Gos ten jest jednak znamienny dla nastrojw przeraenia, ogarniajcych co pewien czas elity u m y s o w e Z a c h o d u na widok uytku, jaki ze r o d k w masowego rozpowszechniania czyni c y n i czni handlarze kultur. Dlatego warto jeszcze zacytowa lapidarn teori spektaklu f i l m o w e g o tego autora. Widza mona zaj powiada Cohen-Seat czym zewntrznym, std takie tematy filmowe, jak: 1) ucieczka w egzotyzm, 2) obserwacje powszechne, 3) heroizm. Ale mona te zaj si jego wewntrznymi troskami, std 4) dramaty osobiste. T y l k o (?) w t y c h ostatnich widz zdobywa si na utosamianie z bohaterem. Zwaszcza e t w r c a wybiera zwykle troski najuniwersalniejsze, std o l b rzymia wikszo f i l m w ma za temat mio. Inne tematy uniwersalne, jak wojny, przestpczo modzie y, zmierzaj ku z e w n t r z n e m u " tematowi heroizmu i jakoby mao obchodz jednostk. Naturalnie, praca p r z y w d c y szkoy sorboskiej nie bya oczekiwan syntez wiedzy o filmie. Nie bya ni rwnie praca innego sorboczyka, Henri Wallona: A k t postrzeenia i f i l m " . Wallon zademonstrowa j e d nak bardzo ciekawy przykad naukowego w e r y f i k o w a nia p e w n y c h utartych prawd metodami innych nauk (tutaj psychologii). Autor zanalizowa cztery psycho logiczne teorie postrzee (pobudze zewntrznych, w y w o u j c y c h myli zwizane z otaczajcymi przed miotami), od XVI II-wiecznej teorii Condillaka do w s p czesnej teorii egzystencjalistw. W kadej z tych teorii postrzeganie jest dziaaniem kogo, kto majc przed sob obiekt stwierdza jego o b e c n o w tym samym r o d o w i s k u . Wszystkie cztery teorie wykazuj duy lub bardzo duy rozdwik midzy postrzeeniem a w y o braeniem f i l m o w y m . W kinie mamy do czynienia z obiektami absolutnie o b c y m i rodowisku sali kino wej, w ktrej si znajdujemy. Jeli zwycia wiado mo realnego otoczenia, czujemy twardo fotela, dostrzegamy dekoracj sali film staje si bezsen s o w n y m migotaniem wiata. Jeli natomiast film wy wiera efekt i utosamiamy si z jego obrazami, to nie znajdujemy si ju we wasnym yciu, ale w y c i u przed nami wywietlanym. Cay ten w y w d autora zmierza do zakwestionowa nia tezy, e film w p o r w n a n i u ze wszystkimi innymi sztukami daje najbardziej bezporednie przedstawienie rzeczywistoci. Wallon jest ostrony i nie twierdzi, e to nieprawda. Twierdzi tylko, e tej prawdy nie da si dowie metodami psychologii. Interesujca, cho dyskusyjna, jest Teoria f i l m u " amerykaskiego Niemca, Siegfrieda Kracauera, wyda na w 1960 roku. Swj punkt widzenia wyprowadza autor z ustalenia fizycznego istnienia skadnikw dziea filmowego.

Szczegln wag przywizuje Kracauer do analizy warstwy sownej filmu i rnych t y p w jej powiza z obrazem. Zagadnienie to tradycyjnie bywa zaniedby wane przez autorw w y c h o w a n y c h na klasycznej teorii filmu, wywodzcej si jeszcze z kinematografii niemej. W szczeglnoci interesuj Kracauera tak gitkie rodki wyrazu, jak k o m e n t a r z (autora, bohatera), dajcy si bez t r u d u rozcza z paszczyzn teraniej szej narracji, i m o n o l o g w e w n t r z n y , pozwalajcy nie gorzej od rodkw wspczesnej literatury zaglda w d r a m a t myli" bohatera. Bardzo interesujce i nowe s myli Kracauera na tematy dramaturgii, b u d o w y materiau fabularnego w filmie. Nowatorzy teatru wychodz z zaoenia, e widz nie zapomina ani przez chwil o u m o w n y m cha rakterze teatralnego spektaklu. Ale ruch przedmiotw na ekranie k i n o w y m wcale nie musi w y w o y w a analo gicznego poczucia u m o w n o c i : moe przecie chodzi o t y g o d n i k aktualnoci lub inn form f i l m u d o k u m e n talnego. Nowatorzy f i l m u d wic do u p o d o b n i e n i a f i l m u do ycia. Std wniosek, e specyficznie f i l m o w e bdzie takie konstruowanie materiau fabularnego, ktre przypomina f o r m y przejawiania si konfliktw w p r a w d z i w y m yciu. Formy te od idealnie teatralnych odrnia si bd wikszym udziaem przypadku, wiksz ingerencj obojtnego dramaturgicznie oto czenia, przedstawianiem zaj d r a m a t y c z n y c h nieko niecznie w postaci najwygodniejszej dla tendencji autora. Pauzowaa samodzielniejsza myl k r y t y c z n a w ZSRR. Wymieni tu mona jedynie Poezj w filmie" Jefima Dobina (1961), prb zdefiniowania filmowej

poetycznoci i liryzmu oraz analiz ich ywotnoci. Dobin susznie wywodzi, e w kocu lat dwudziestych d o m i n o w a a w filmie radzieckim zasada poetycka, ktra Eisensteinowi, Dowence, Pudowkinowi daa pozycj h e g e m o n w w twrczoci wiatowej. Jednake po w p r o w a d z e n i u dwiku koryfeusze tego gatunku po nieli wiele klsk. A u t o r trafnie przeprowadza lini demarkacyjn midzy poezj" i proz". Odrzuca baamutne prze ciwstawienia p i k n e g o i wzniosego" p o t o c z n e m u " (bo elementy wzniosoci zawarte s w wielu dzie ach kierunku prozatorskiego, c h o b y w Czapajewie), jak rwnie utosamianie p o e z j i " i o b r a z o w o c i " (cytuje plastyczne opisy podry z W o j n y i p o k o j u " , bdce t y p o w y m przejawem prozy opisowej). W o d o dziaem" midzy filmow proz i poezj czyni natomiast Dobin stosunek do metafory. Film poetycki to film d w c h planw, p o d w j n y c h znacze, kiedy jedno wyraone jest przez drugie, niemiertelna sia przyrody przez dowenkowskie jabka z Ziemi. Uoglnienie prze jawia si tu od razu, manifestacyjnie. Obraz natych miast wykracza poza jednostkowy fakt. Inn cech poezji jest kondensacja. Prozie waciwe jest denie do wielostronnoci obrazu, poezja zado wala si metafor intensywn a zwiz, oczyszczon z dygresji. Szkoda, e Dobin nie pokusi si o przymierzenie swych w y w o d w do adnych przykadw zagranicz n y c h , a co dziwniejsze, adnych nowszych filmw radzieckich z lat 19411961. Dlatego nie odpowiedzia jasno na pytanie, czy kino poetyckie ma szans o d r o dzi si po klsce.

VIII POD ZNAKIEM RELACJI WADZA - SPOECZESTWO (19681980)

Wielki ferment ideowy, ktry przebieg przez intelek tualne i studenckie rodowiska Z a c h o d u , kulminujcy w wydarzeniach 1968 r., rycho przemin bez wyra n y c h konsekwencji politycznych. A budzi nadzieje zasadnicze, globalne. Niemal k a d e z j e g o radykalnych hase koczyo si wezwaniem do rewolucji i byo rezul tatem rzeczywistego niezadowolenia. Niezadowolenie to d o t y c z y o jednak rodowisk nikych liczebnie, ab strahujcych w swych dziaaniach od o b i e k t y w n e g o istnienia (czy raczej nieistnienia) sytuacji rewolucyjnej. O g l n i k o w o , a bardziej jeszcze fragmentaryczno hase nie sprzyjaa mnoeniu sojusznikw. Zreszt nie zabiegano o nich specjalnie, gdy jawnie nie doceniano siy m e c h a n i z m w o b r o n n y c h ustroju kapitalistyczne go. Wszdzie, gdzie dyktatury poniosy rzeczywist porak (Grecja, Portugalia, Hiszpania), tam jej auto rami byy szerokie ruchy masowe, mao majce w s p l nego z o w y m buntem intelektualistw. Nie tylko nie d o k o n a n o nigdzie m i n i m a l n y c h cho by przeobrae u s t r o j o w y c h , ale nie nastpiy nawet znaczniejsze przetasowania personalne. Kontestatorami byli w przytaczajcej wikszoci ludzie modzi, d o p i e r o w c h o d z c y w ycie zawodowe, usytuowani na niskich jeszcze szczeblach drabiny spoecznej. Jeli zdarzao si, e w latach nastpnych sporadycznie o b e j m o w a l i waniejsze pozycje dyspozycyjne w y i zolowani, pozbawieni realnego p r o g r a m u to naj czciej budzili tylko zawd u swych niedawnych zwo lennikw, jako wiadomi lub niewiadomi o p o r t u n i c i , zapominajcy o goszonych ideaach. W tych warunkach jedyn niemal konsekwencj tego ruchu m o d y c h staa si t w r c z o artystyczna, przede wszystkim w filmie, jako sztuce skierowanej w o g r o m n e j mierze do m o d y c h . Zjawisko prdko objo wszystkie niemal znaczce kinematografie, na dajc nowy koloryt caej kinematografii wiatowej. Po wszechne niezadowolenie pocigno za sob fal f i l mw agresywnych, brutalnych, uywajcych rodkw o nie spotykanej dotd ostroci, rozmylnie teraz p r o w o k u j c y c h i zrywajcych z t r a d y c y j n y m i pojciami 282

d o b r e g o smaku". Powstaway one, przynajmniej pier wotnie, poza obrbem przemysu rozrywkowego. K i n o kontestacji" stanowio bez wtpienia szoku jce novum. Ujawnio jednak szybko swe istotne ogra niczenia ideowe, brak odpowiedzialnoci, naiwno, bezprogramowy nihilizm. Nie mona mu byo o d m w i szczeroci. Ale nie p r o p o n o w a o racjonalnej krytyki istniejcych mechanizmw p o l i t y c z n y c h . Zastpowao j p o i r y t o w a n y m gestem b u n t u , czsto histerycznie o d e r w a n y m od przyczyn irytacji. Bohater Dzikuj, ciociu (1968) Samperiego, filmu prekursorskiego i re prezentatywnego, koczy aktem samozniszczenia, m o e heroicznym, ale rwnoczenie bezpodnym. Mimo gronych grymasw k i n o kontestacji" tak niewiele zaszkodzio systemowi, e ten znaczn jego cz wzi po prostu na etat: filmy tego kierunku zaczy powstawa w najwikszych h o l l y w o o d z k i c h w y t w r n i a c h . Spoeczna nieskuteczno t y c h f i l m w rodzia niebezpieczestwo rozczarowania u t w r c w , a rozczarowanie koczy si czsto rezygnacj czy wrcz przejciem do przeciwnego obozu. Tote naturaln konsekwencj zarwno pojawienia si f i l m o w e j kontestacji, jak i jej poraki, stasi nastp nie g w a t o w n y rozwj kina politycznego. Ujawniaj si w nim zupenie o d m i e n n e jakoci. Ju nie pokazywanie jzyka zastarzaemu wiatu, tylko rozwinita deklaracja wiatopogldowa, ujawnianie rzeczywistych mecha nizmw wadzy czy rozwaanie realnych moliwoci przeobrae spoecznych. Filmy kina politycznego wyranie rni si nie t y l k o od kina kontestatorw, ale od kina spoecznego, kt rego najdoniolejszym przykadem by woski neorealizm, a ktre rwnolegle trwa czy nawet rozwija si w wielu kinematografiach, np. w p o u d n i o w o a m e r y k a skiej. Kino spoeczne zajmuje si stosunkiem j e d n o stka-spoeczestwo, pochyla si nad losem skrzyw dzonych i bezradnych, stara si agodzi konflikty, ale nie badajc samych podstaw ustroju. Kino polityczne za odnosi si do stosunku spoeczestwo wadza (ustrj).

T y m samym kino polityczne podjo wiele proble mw dotd na ekran nie przenoszonych, draliwych bd uznanych przez konformistyczn cz opinii za niedyskusyjne i proste. Weszy do sal k i n o w y c h wyda rzenia z pierwszych k o l u m n dziennikw, czasem w i d o w i s k o w o udramatyzowane, ale prawie zawsze blisko zwizane z rzeczywistoci, oparte na autentycznych materiaach. Nowa problematyka okazaa si tak atrak cyjna dla szerokich mas widzw, e signa do niej nawet kinematografia rozrywkowa, doprawiajc ni tradycyjne gatunki: sensacyjny, kryminalny, farsowy czy wrcz muzyczny, od Nie ma dymu bez ognia po Kabaret. Waciwe kino polityczne dziaao w trzech kierun kach. Pierwszy to po prostu wyznanie wiary politycznej w odniesieniu do s p o r n y c h i k o n f l i k t o w y c h p r o b l e m w epoki (Mie 20 lat w Aures Vautiera). Drugi to filmy o klasie pracujcej i jej walce, a w trzecim wiecie po prostu o walce wyzwoleczej (Klasa robotnicza idzie do raju Petriego, Co robi? R. Ruiza i in.). Trzeci kierunek to o b i e k t y w n y opis t e c h n o l o g i i wadzy, obnaenie jej schorze i naduy, czsto poprzez analiz dziaalnoci aparatu policyjnego, wyrazu (i symbolu) dziaalnoci pastwa (Sprawa Mattei Rosiego, Porwanie Boisseta). Znamienne: wszystkie trzy kierunki mog teoretycznie suy take siom politycznym prawicy, niektre nie wykluczaj neutralizmu czy obojtnoci politycznej, a jednak w praktyce stay si domen lewicy. Inna rzecz, e jest to bardzo rna lewica: od mieszczaskich liberaw i socjaldemokratw poprzez k o m u n i s t w a po maoizm i tendencje anarchistyczne. Sprzecznoci neokapitalizmu ujawniy si z now si przez zestawienie perspektyw r o z w o j o w y c h uprze m y s o w i o n y c h krajw Z a c h o d u i zacofanego t r z e c i e go wiata". Powstao pytanie, czy mode kraje, czsto o formalnej tylko suwerennoci, istotnie likwiduj dy stans dzielcy je od USA czy Anglii, czy te moe w dystans zwiksza si nadal? W krajach rozwinitych budzio to obsesje winy, moralny niesmak i wtpliwoci co do zaoe caego systemu. Wtpliwoci, ktrych nie wysuway poprzednie pokolenia. A poza wiatem kapitalizmu i trzecim wiatem? Kino socjalistyczne miao niegdy prawie m o n o p o l na tema tyk polityczn i zapisao wielkie karty historii obrazami zmaga rewolucyjnych. Jednak na ofensyw kina poli t y c z n e g o Z a c h o d u z przeomu lat 60-tych i 70-tych nie odpowiedziao z oczekiwan si. Nie kry si w tym aden paradoks. Po prostu artyci w krajach bloku w s c h o d n i e g o , tylekro zachcani do uprawiania kina u p o l i t y c z n i o n e g o (naturalnie zgodnie z instrukcjami pastwowego mecenasa), coraz czciej wayli si na f i l m y rzeczywicie polityczne, wyraajce opozy cyjne aspiracje spoeczestw p o d d a n y c h totalitarnej dyktaturze. Tote reimy komunistyczne, na pokaz 283

deklarujc nadal p o p a r c i e dla kina p o l i t y c z n e g o , w istocie zaczy p o p y c h a t w r c w w kierunku bez pieczniejszego kina rozrywkowego, bezproblemowe go. Uczciwe f i l m y o p r o b l e m a c h aktualnych wcale niekoniecznie u s t r o j o w y c h , wystarczao, e mwicych prawd o yciu powszednim zaczy spotyka si z coraz silniejszymi o p o r a m i : odraczaniem premier, blokowaniem wysyki na midzynarodowe festiwale, wreszcie c a k o w i t y m zakazem rozpowszechniania. Oto d o d a t k o w y kopot dla historyka. Na przeomie lat 60- i 70-tych powstao w Europie Wschodniej kilka dziesit wanych f i l m w p o l i t y c z n y c h i spoecznych, ktre cenzury polityczne skonfiskoway i odoyy n a p k i " . Przewanie nie mogy one wywrze w p y w u ani na masowego widza, ani nawet na same rodowiska filmowe, gdy poznano je dopiero pod koniec lat 80- t y c h . Niemniej stanowi one integraln cz okresu ich powstania, s tego okresu w y t w o r e m . Sita cenzury nie byy jednak szczelne, a ponadto f i l m o w c y w s c h o d u doszli do duej biegoci w ukrywa niu istotnych treci midzy wierszami. Std wiele wia dectw tego okresu zachowuje pen wiarygodno, zarwno intelektualn, jak i artystyczn. Filmy Rajzmana, Gierasimowa, Bacs, Makka, Papicia, Kluby zdobyy si ju na syntezy pene, dojrzae i prawdo mwne. Znamienne, e w tym w y s i k u , t r u d n y m , ale n i e o d z o w n y m , uczestniczyli zarwno t w r c y d a w n o konsekrowani (Wajda, Kovacs, Zanussi), jak i modzi (Mikaelian, Kielowski, Gabor, Djugerow). Kino kontestatorw zainicjowao stosowanie r o d kw w y r a z o w y c h o n i e s p o t y k a n e j sile i ostroci. rodki te oczywicie zaskakiway, a nawet gorszyy nie przy z w y c z a j o n y c h widzw. Czsto jednak wydaway si uzasadnione si i ostroci konfliktw naszego podzie lonego wiata. Std jednak przewdroway ( j u w o l no!") do kina k o m e r c y j n e g o i rozpanoszyy si, czy trzeba, czy nie, w t r a d y c y j n y c h gatunkach, cynicznie spekulujc na zaspokajaniu niskich instynktw widow ni. Przykadem ewolucja westernu europejskiego, zwaszcza woskiego, ktry brak autentycznej scenerii Far Westu i biegoci starych mistrzw stara si re kompensowa o k r u c i e s t w e m , gwatem i strugami krwi bluzgajcej ze miertelnych ran. Rozpowszechnienie si rodkw g w a t o w n y c h nie jest, naturalnie, zem samym w sobie. W okrelonym kontekcie mog by one niezbdne dla uzyskania koniecznego stopnia szczeroci albo dostatecznej siy przekonywania. Gdy jednak staj si jedyn racj istnienia filmu prowadz do widowisk sadystycznych i jeli nawet nie wyzwalaj instynktw agresywnych widza, to stpiaj jego wraliwo emocjonaln na subtelniejsze bodce. Obok gwatu inwazja seksu staa si fenomenem o zasigu uniwersalnym. Rwnie ona zapocztkowana

zostaa przez kontestatorw, dla ktrych w y z w o l e n i e seksualne" bywao j e d y n y m czsto elementem p r o g r a m u p o z y t y w n e g o . Mio od zarania kina bya jego g w n y m tematem. T y m razem jednak zostaa usunita na d r u g i plan, a niekiedy wrcz oderwana od czystego e r o t y z m u i w y e l i m i n o w a n a (Ostatnie tango w Paryu B e r t o l u c c i e g o ) . S t r o n a fizyczna aktu miosnego, na go, perwersja, o d c h y l e n i a seksualne, szerok fal wdary si na ekrany jako k o r o n n y d o w d , e autor zerwa z pruderi, hipokryzj i moralnoci mieszcza sk. I s t o t n i e sfera o b y c z a j o w o c i seksualnej s p o e czestw mieszczaskich nadawaa si, jak rzadko ktra, do gbokiej krytyki zastanych kodeksw, do poszukiwania n o w y c h definicji szczcia. Wiksza otwarto i szczero w przedstawianiu tej doniosej sfery ycia ludzkiego, jest z pewnoci osigniciem kina w ostatnim okresie. N i e p o d o b n a wszake przemil cza czyhajcych tu puapek. Jedna jest oczywista: to ewentualno cynicznej p o r n o g r a f i i . Druga jest lepiej zamaskowana. W y z w o l e n i e seksu" moe by rdem schematyzmu moralnego, groniejszego od schema tw mieszczaskiej hipokryzji. Ten nowy schematyzm, pomniejszajcy rol uczucia, gloryfikuje kad sponta niczno: zdrada maeska, sportowe kolekcjoner stwo sukcesw e r o t y c z n y c h , s w o b o d n a wymiana part nerw cenicych przede wszystkim sw sprawno seksualn s premiowane w konfrontacji z wiernoci, wyrzeczeniem, tkliwoci, sublimacj. Nieuczciwoci takiego schematyzmu jest unikanie podstawowego pytania: czy takie w y z w o l e n i e " czyni czowieka szcz liwszym? W niewtpliwym zwizku z opisanymi zjawiskami pozostawaa inna znamienna tendencja okresu neor o m a n t y z m . T r a k t o w a n y pocztkowo na Zachodzie wycznie jako reakcja na kino g w a t u , szoku i p r o w o kacji, a wic take i na k i n o kontestacji" (Love Story Hillera) m g wydawa si tendencj w ostatecznym rachunku konserwatywn. Sprawa nie jest jednak tak prosta. Neoromantyzm ujawni si rwnie w kinematografiach socjalistycz n y c h , wic w krajach, ktre owej fali g w a t u , szoku i prowokacji prawie nie rozpowszechniay, a cywilizacji konsumpcyjnej nie wytworzyy. Ostroniej bdzie przy j, e prd ten nie tyle zaatakowa kino kontestacji, ile rozwin si wykorzystujc jego uczuciowe ogranicze nia (jak kino polityczne wykorzystao ograniczenia ideowe kontestatorw). Neoromantycy oparli si na p e w n y c h staych ce chach ludzkiej osobowoci i o d p o w i a d a j c y c h im wt kach, stale o b e c n y c h w sztuce wtkach janiej roz byskujcych w okrelonych okresach. Kino roman tyczne odpowiedziao na potrzeby tej modziey, ktra znw da od sztuki, by w y w o y w a a wzruszenie. 284

W i d o w n i a taka szuka w filmie subtelnoci, wielkiego i trwaego uczucia, a g o d n o c i , liryzmu. Szuka p o twierdzenia wiary w d o b r o czowieka, w przydatno pikna, c h o b y bezuytecznego. Szuka u t w r c y t k l i woci w o b e c przedstawianych postaci i wstydliwoci w d o p o w i a d a n i u wszystkiego do koca. Poszukiwana przez t w i d o w n i wizja romantyczna, to wizja stosun kw ideaniejszych ni to co jest, co nas otacza (John i Mary, mier w Wenecji, Mio Elwiry Madigan, Na samym dnie, Jeremy, Latem 42 roku, By sobie drozd, Wyznanie mioci, Tess). Marzenie r o m a n t y k w miao przekracza poziom istniejcych faktw, nie liczy si z niewzruszonymi ja koby ograniczeniami zarwno ekonomii, jak i natury ludzkiej. Marzenie jest rewolucyjne. Akcentuje szcze glnie pogard dla w y r a c h o w a n e j interesownoci ludz kiego dziaania, zachowuje si nieufnie wobec kadego spenienia. Jest stanowcz odtrutk na idea maksy malnej w y d a j n o c i - r e n t o w n o c i - z y s k u , ktry czyni czowieka dodatkiem do p r o d u k c j i . W socjalizmie ro mantyczne marzenie m o g o byo uatwi dostp do wielu zaniedbanych p r o b l e m w f i l o z o f i i czowieka", p r o b l e m w i n d y w i d u a l n e g o szczcia, jego odmian i jego peni, ale rwnie indywidualnego cierpienia, jego d o p u s z c z a l n o c i " i wartoci, bd nieosigalnoci okrelonych satysfakcji. M o g o to wszystko czy ni niezalenie od urzdowego o p t y m i z m u ustroju, w ktrym przecie yli rwnie nieszczliwie zako chani, nieuleczalnie chorzy lub nie wierzcy we wasne siy. Odmian widzenia r o m a n t y c z n e g o sta si g w nie w kinematografiach socjalistycznych, np. radziec kiej pewien nurt ludowej, poetyckiej stylizacji. Md ro p o k o l e , stare wierzenia, egzotyczne obrzdy ujawniy si jako rdo natchnienia dla prawd nie oczekiwanie bliskich (zapocztkoway ten proces w 1964 r. Cienie zapomnianych przodkw). Barwne akcesoria f o l k l o r u nie zostay tu przywoane ani dla dekoracji, ani dla archiwalnej rejestracji, t y l k o jako symbole ludzkiej egzystencji. Zestawienie naszej w i e dzy o wspczesnoci z dowiadczeniem starych kultur l u d o w y c h p o z w o l i o kamerze f i l m o w e j spojrze z no w e g o p u n k t u widzenia na wiele przejaww ycia, zaro zumiale uznanych za poznane do koca i niedyskusyjne. Za odgazienie t e n d e n c j i r o m a n t y c z n e j uzna mona zjawisko tzw. kina r e t r o " , obserwowane od p o o w y lat 70-tych (Wielki Gatsby Claytona w y m i e niany jest czsto jako prekursor). Nazw t objto cofa nie si kina nie w kad przeszo, ale w przeszo niezbyt odleg, znan z autopsji, przynajmniej najstar szym z widzw. I tu paday gsto p o m w i e n i a o konserwatyzm, o g l o r y f i k o w a n i e d a w n y c h d o b r y c h czasw". Pisano,

e chodzi o swoist dywersj wobec zainteresowa dniem dzisiejszym i ulepszaniem tego, co jest. Niekiedy oskarenia takie miay powane podstawy {Stavisky Alaina Resnais, podejrzana fascynacja byskotliwym oszustem-milionerem; Niewinne Viscontiego, zwietrza y dramat zazdroci i zdrady wedug bombastycznej ksiki D'Annunzia, czy Trdowata Hoffmana, przyso w i o w o ckliwe romansido, ktremu staranna technika adaptacji nie uja nic z kiczowatoci). Kiedy indziej jednak, tam, gdzie bezporednie f o r m o w a n i e postpu spoecznego byo zbyt t r u d n e albo i niemoliwe, o d w o anie si do okresu wczeniejszego bywao j e d y n y m sposobem egzystencji kina zaangaowanego w proces przemian (Kuzynka Angelica, Tacy bylimy). Istotnym novum okresu byo to, co z uproszczeniem zaczto nazywa k i n e m k o b i e c y m " . Jest to zbitka d w c h poj: kina tworzonego przez kobiety i kina zajmujcego si kobietami (tylko niekiedy oba te poj cia nanosz si na siebie). Rzeczywicie, uczelnie f i l m o w e caego wiata k o czy coraz wikszy odsetek kobiet, ktre s t o p n i o w o rozsiadaj si w fotelach reyserskich. Ale kobiety reyserki pojawiaj si w kinie nie od dzi. Zwaszcza za t e m a t kobiecy" nie jest niczym niezwykym, prze ciwnie: mio i kobieta byy motorem kinematografii od jej zarania. Idzie jednak o zmiany ilociowe, ktre przeszy w jako. Stwierdzenie dyskryminacji spoecznej kobiet i ko biece ruchy emancypacyjne (Women's Liberation) s by moe jedyn trwa pozostaoci niepokojw i d e o w y c h z koca lat 60-tych. Filmy tej tendencji nie zajmuj si kobiet jako tradycyjn towarzyszk m czyzny, czy wrcz w y p o c z y n k i e m w o j o w n i k a " . Sta wiaj pod dyskusj sam status spoeczny i moralny kobiety, pytaj j a k by kobiet w dzisiejszym wiecie". Nie o b y w a si tu bez d e m a g o g i i (czciej zreszt w f i l mach mczyzn). Idea rzekomego w y z w o l e n i a " bar dzo si upraszcza, s p r o w a d z o n y do susznej skdind s w o b o d y d y s p o n o w a n i a sob. S w o b o d a taka zbyt a t w o przedstawiana jest jako ostateczne i bezsporne z w y c i s t w o (Niezamna kobieta), gdy uczciwiej by o b y zestawi zarwno plusy, jak i minusy nowej sytua cji spoecznej (Leworczna kobieta). Ruch o d n o w y narracji f i l m o w e j , najpierw nazwany we Francji ,,nouvelle vague", potem pod postaci r n o r o d n y c h n o w y c h f a l " rozprzestrzeniajcy si po c a y m wiecie, przesta posugiwa si schematem h i s t o r y j k i " , dla ktrej wane s tylko wydarzenia zewntrzne, zwaszcza ruchowe, akcyjne, ostro konflik t o w e . Postawiono znak zapytania nad t r a d y c y j n y m pojciem c z a s w m o c n y c h " akcji. Wskazywano np. na podstawie autentycznych pamitnikw, e z pewnej p e r s p e k t y w y waniejsze dla jednostki bywaj momenty w e w n t r z n y c h napi, niewidoczne dla postronnych 285

obserwatorw, od c h w i l penych e f e k t o w n e g o dziaa nia, o ktrych szybko si zapomina. Do dzi nie z d e f i n i o w a n o wystarczajco pojcia n o w e j fali", a przecie zawaya ona na e w o l u c j i caej kinematografii. Ot z niejakiego d y s t a n s u czasowego wyglda na to, e dokonaa ona d r u g i e g o wyzwolenia kina z niewoli teatru. Pierwsze wyzwolenie nastpio, naturalnie, jeszcze w latach d w u d z i e s t y c h , w postaci m o n t a o w e j narracji, zmiennoci planw, ruchw kamery, p r o m o w a n i a przy rody na osob dramatu, poskromienia s o w a , utemperowania emfazy aktorskiej. Rozbiegane westerny, dra pacze Metropolis, pocigi za gangsterami zupenie w y k l u c z o n e w teatrze miay by rkojmi, e kino w niczym ju od teatru nie zaley. A jednak kino pozostao (w swej t r a d y c y j n e j czci pozostaje czsto do dzi) s k r p o w a n e d r u g i m i kaj d a n k a m i " teatru, sporzdzonymi z materii bardziej przezroczystej, nie rzucajcej si w oczy. Chodzi o s p o s b konstruowania fabuy, ktry w f i l m a c h naj bardziej r u c h o w y c h i p l e n e r o w y c h moe pozostawa po teatralnemu z a m k n i t y m . Z n a m y to doskonale: fabua budowana jest wycznie z e l e m e n t w nie o d z o w n y c h akcji i std majcych t y l k o j e d n o znaczenie (jeli bohater kaszle, to znak, e n i e b a w e m umrze na suchoty; jeli kamera we wntrzu kawiarni zapatrzy si na jak dziewczyn, to znak, e odegra ona znaczn rol w yciu bohatera). Opowiadanie jest przemylnie d r a m a t y z o w a n e za pomoc sytuacji niezwyczajnie e f e k t o w n y c h , by pod koniec osign k u l m i n a c j , a zaraz po niej rozwizanie i mora. Ta normalna w teatrze, ale rzadko w y c i u spotykana konstrukcja ciya do niedawna bezapelacyjnie nad f i l m a m i , nawet skdind w y b i t n y m i i n o w a t o r s k i m i . Dopiero od n o w e j fali" wywodzi si n i e u f n o (przy najmniej w filmach n i e r o z r y w k o w y c h , dcych do prawdy i autentyzmu) w o b e c zabiegw t a k i c h , jak nie spodzianki, tajemnice, qui pro quo, o c a l e n i e w ostat niej c h w i l i " itp. Preferowa zaczto natomiast d r a m a t u r g i , ktr mona nazwa porowat, bo otwart na w c h a n i a n i e przypadkowych lub improwizowanych szczegw ycia. Poczenia scen przestay mie o b o w i z k o w y charakter przyczynowo-skutkowy. Narracja zacza wlizgiwa si w lepe uliczki, u w y l o t u k t r y c h nie czekaa pointa. W aktorstwie zaczto w y g r y w a mylce zapowiedzi, nie speniane potem przez bohatera. W skrajnych przypadkach zaczto m w i wrcz o dedramatyzacji, ktra jednak przez mentalnoci nihilizujce zrozumiana zostaa jako wyzwolenie od wszelkich w ogle rygorw konstrukcji (tak, jakby mechanizmy ludzkiej percepcji daway si raptownie zmienia lub wycza). Niezalenie od bdw czy przesady, n o w a fala",

wyzwalajc kino z drugiej niewoli teatru, ogromnie uatwia f i l m o w c o m osiganie autentycznoci, malo wanie ycia, jakim o n o jest, bez zakadanych z gry schematw. Wreszcie w s p o m n i e wypada p o d wsplnym mia n o w n i k i e m o c i e k a w y c h i o r y g i n a l n y c h , cho czsto nader s p o r n y c h e k s p e r y m e n t a c h na pograniczu fabuy i d o k u m e n t u . Mowa tu nie o sporadycznym, zwaszcza n i e p o r a d n y m mieszaniu o b u rodzajw kina, t y l k o o w i a d o m y m tworzeniu n o w e g o gatunku (gatunkw?) nie nalecego do adnego z d w c h rodzajw. Okazuje si, e w ten sposb mona ju udatnie transponowa

swe osobiste wspomnienia, nie tracc nic z ich prywat noci, a zachowujc autentyczn wiarygodno (Rzym), dopuszcza do gosu pewne rzeczywiste procesy, re zerwujc miejsce na fantazj i improwizacj (Rg Brze skiej i Capri), przedstawia fikcyjne opowiadania f a b u larne oparte na historycznych faktach poprzez w t r n y powrt do faktw potraktowanych dokumentalnie (Ucieczka do Marsylii). To z pewnoci nie wyczerpuje moliwoci podnej symbiozy fabuy z d o k u m e n t e m w i o d c y m do jakiego t r z e c i e g o stanu skupienia" materii filmowej (obok w o d y i lodu istnieje take para wodna).

WOCHY KONTESTACJA
Nieco jeszcze przed 1968 r. narodzi si nurt kina w o skiego, ktry sta si pierwszym i najbardziej reprezenta t y w n y m przykadem szerszego zjawiska: kontestacji. W 1965 r. szokujcy film nieznanego debiutanta stano wi miarodajn zapowied zuchwaoci kontestatorw. Oto Pici w kieszeni Marka Bellocchio przypuciy gwa t o w n y szturm na instytucj bdc na uboczu sporw p o l i t y c z n y c h : zacn, buruazyjn rodzin. Za bogobojn fasad pieko i szatani! Psychopaci, schizofrenicy, epi leptycy, wszyscy nienawidzcy w s z y s t k i c h . Dyskusje finansowe, ile zaoszczdzi si rocznie na z a m o r d o w a n i u zniedoniaej matki; kabotyskie grymasy odprawiaj cego egzekwie ksidza; nabony paciorek bohatera wy chodzcego przez koci od prostytutki. Syn zabije matk, potem brata, a nastpnie spiskujca z nim siostra s p o w o d u j e jego mier, odmawiajc mu p o m o c y w ataku epilepsji. Wyjtkowo sytuacji podkrelaa szokujca muzyka Ennio Morricone, najzrczniejszego, najskutecz niejszego i najpodniejszego kompozytora f i l m o w e g o we Woszech (a moe i na wiecie). Prowokacyjnie obrzydliwy obraz f u n k c j o n o w a n i a rodziny, p o d s t a w o w e j komrki spoecznej", mia atakowa ustrj, ktry t rodzin ufor mowa. Jak wida jednak c h o b y z wyjtkowoci obrazu cel ataku by tu do zagmatwany, rzucaa si w oczy g w n i e jego spazmatyczna kracowo. B e l l o c c h i o p r z y g o t o w a grunt i jego Chiny s blisko nie byy ju zaskoczeniem. T y m razem potraktowa bezpardo n o w o ycie polityczne miasta p r o w i n c j o n a l n e g o (zreszt te za pomoc schematu historyjki rodzinnej), nie pozo stawiajc suchej nitki ani na faszystach, ani na socjalde m o k r a t a c h i maoistach. Jedynie moe k o m u n i c i nie zo stali w y k p i e n i , ale wszelka akcja polityczna stawaa si tu synonimem wygupu. Roberto Faenza w Eskalacji wystpi przeciw niszcz 286

c e m u moralnie w p y w o w i przemysowego koncernu. Jego waciciel, w trosce o zastpc, deprawuje swego syna, dotychczas przykadnego hippisa w podartych dinsach, ktry jedzi na starym rowerze, gra na gitarze, zaywa LSD i uprawia jog. Syn s t o p n i o w o ulega i staje si c y n i c z n y m rycerzem przemysu, nieludzko mszczc si na autorach jego t r a n s f o r m a c j i . T r u d n o jednak zgadn, czy jest on Konradem Wallenrodem kapitalizmu, ktry bdzie chytrze podgryza system od wewntrz, czy zdrajc ideaw m o dzieowych, ktrego trzeba rozdepta na rwni z jego deprawatorami. Niekonsekwencja t y c h szczerych zapewne aktw p r o testu rzuca si w oczy zwaszcza w zestawieniu z Dzikuj, ciociu. Ten gony debiut Salvatore Samperiego wydaje si najdojrzalszym mylowo f i l m e m kontestacji. Jego wraliwy bohater, syn zamonej rodziny, jest tak przeraPici w kieszeni ( L o u Castel i Paola Pitagora)

Z a w d : r e p o r t e r (Maria S c h n e i d e r i J a c k N i c h o l s o n )

ony ohyd systemu, ktrego sta si uczestnikiem, e w y o b c o w u j e si symulujc parali, o d m a w i a zgody na ycie i po s k o m p l i k o w a n e j grze erotycznej z ciotk lekark przymusza j moralnie do zrobienia mu miertelnego zastrzyku. Samperi sugestywnie zestawia peny rachunek rozczarowa modego pokolenia* wobec wiata kapitali stycznego, tak e podzielamy ca jego gorycz; cokolwiek by jednak powiedzie samozniszczenie nie jest rozwi zaniem. Do kontestatorw przyczy si nawet A n t o n i o n i , wida zaniepokojony brakiem wyraniejszej zalenoci swych bohaterw od k o n f l i k t w epoki. Tu szuka naley p o w o d w jego amerykaskiej wyprawy, ktrej o w o c to Zabriskie Point (1970). Ten film jest politycznie zadatowany: chodzi o Ameryk z b u n t o w a n y c h c a m p u s w uni wersyteckich i m o r d e r c z y c h szar p o l i c y j n y c h , a j e d n o czenie m i l i a r d o w y c h afer b u d o w l a n y c h . Sarnimi oczyma Darii Halprin o d r o b i n bardziej z d z i w i o n y m i ni byyby
* W t r a k c i e realizacji filmu S a m p e r i mia 22 lata.

oczy f i l m o w c a rdzennie amerykaskiego patrzy Anto nioni na wiat rozwydrzonej k o n s u m p c j i . Ten wiat nie moe zrozumie potrzeby miosnego oddania, musi dy do podporzdkowania jednostki i ocenia jednostk we d u g doranej uytecznoci. I zrozpaczona wyobrania Darii wysadza w zakoczeniu luksusow will kochanka-milionera: w 15 czy 20 kolejnych eksplozjach wylatuj b r a w u r o w o w powietrze lodwki, m a r m u r o w e baseny, k o r o n k o w e koszule, tuste kurczaki i nawet ksiki, tak jest, nawet ksiki, by wyrwane z korzeniami szcztki tej katedry obfitoci mona byo zasnu kbami czarnego d y m u . Ostro niszczcego pamfletu nie zawsze d o p u szcza tu do gosu subtelny liryzm A n t o n i o n i e g o , waciwy wtkom rezygnacji. Wydaje si to jednak logicznym o d n o wieniem warsztatu chodzi o bohaterw bardzo mo d y c h , zasadniczych, nieszczliwych, ktrzy chc mie wszystko albo nic. Daleko refleksyjniejszym okaza si reyser w byskot liwym pamflecie Zawd: reporter (1975), w k t r y m jednak rzeczywiste struktury naszego wiata zostay zmistyfikowane w subie egzystencjalnego protestu. Wbrew t y t u o w i , o d o n i o s y m zawodzie reportera film mia niewiele do powiedzenia. Czemu wzity dziennikarz chce nagle zmie ni skr, wchodzc w osobowo podejrzanego handla rza broni? Bo chce d o p o m c jakim wyzwoleczym r u c h o m w Afryce? Ale p o m g b y im stokro bardziej swym r e n o m o w a n y m pirem! Klska nowego wcielenia bohatera, jego bierna zgoda na mier, rwnajca si samobjstwu, daa nam w kadym razie brawurowy epilog: 8-minutow, powoln jazd kamery, w trakcie ktrej nic i wszystko zostaje powiedziane. Ale tragedia Davida Locke rozegrana wrd tak wielu n i e w i a d o m y c h , pozbawiona racjonalnych odniesie historycznych, daje si zaliczy jedynie do nurtu kontestacji traccej wanie naznaczeniu. Krytyka kontestatorw obok bezprzykadnej gwa t o w n o c i majca wiele t r a f n y c h elementw musiaa ujawni szybko swe ograniczenia, a co za tym idzie niesku teczno. Ujawniaa j na caym wiecie (chodzi przecie o zjawiska ponadnarodowe), ale w ojczynie neorealizmu wniosek wycignito najwczeniej. Byo nim przejcie do kina politycznego.

WOCHY ANALIZA MECHANIZMW WADZY

Miejsce zuchwaych dziwactw jednostek zaja reali styczna analiza mechanizmw wadzy, ukadw si socjal nych, a tym samym rzeczywistych moliwoci odegrania przez bohaterw czynnej roli w historii. Rozpocz Elio Petri. Jego ledztwo w sprawie obywa tela poza wszelkim podejrzeniem (1970) skorzystao ze

287

struktur dramatu sensacyjnego i cigno miliony w i dzw, dowodzc, e upolitycznienie kina nie musi skazy wa go na elitarnego i nielicznego widza. Gian Maria Volont, o mocnej, ale i wraliwej twarzy wyzwolonego niewolnika rzymskiego, gra tu z d o l n e g o komisarza wy dziau p o l i t y c z n e g o stoecznej policji, trawionego g o rczk wadzy". Przekonany o swej bezkarnoci, stawia jcy si po nietzscheasku poza d o b r e m i zem, morduje sw kochank, nie ustajc w goszeniu p r o g r a m u p o rzdku i posuszestwa". Patologia samowoli opartej na pozorach legalnoci uderzaa drapienoci psycholo giczn. Jeszcze gbiej, w sam gszcz p o d s t a w o w y c h konflik tw epoki prowadzi plebejski dramat Petriego Klasa robotnicza idzie do raju (1972). Przepojona soczystym h u m o r e m l u d o w y m historia r o b o t n i k a odnajdujcego solidarno z towarzyszami pracy wielowarstwowo ujaw niaa sytuacj proletariatu Z a c h o d u , rozdartego midzy wol walki o swoje prawa a pokusami rynku konsumenta. Z r o b i e m film o w i a d c z y P e t r i o s t o s u n k a c h midzy r o b o t n i k i e m , czasem i pienidzem, to znaczy midzy czo wiekiem, mierci i wadz", bo wanie czas-mier jest g w n y m , cho n e g a t y w n y m bohaterem f i l m u : w postaci tamowej pracy na t e m p o jest s y m b o l e m alienacji, o g u pienia i wyzysku. Inny t y p widzenia zaprezentowa Rosi w Sprawie Mattei (1972), po swojemu uprawiajc styl rzeczowych jak kodeks Napoleona dochodze p o l i c y j n y c h . Odrzucajc g o t o w e schematy w i d o w i s k o w e zaj si zbrodni rzucajc dale kie cienie: nie wyjanionym do dzi zamachem na szefa u p a s t w o w i o n e g o koncernu naftowego ENI. Bohater, po pierajc niezaleno wiata arabskiego, by przeciwni kiem wielkich naftowych konsorcjw anglosaskich. Rey ser nie d o r z u c i od siebie niczego, czego by nie byo
Klasa r o b o t n i c z a idzie do raju (Gian M a r i a Volont)

w aktach ledztwa. Nie powiedzia, kto wsadzi bomb do samolotu Mattei. Ale zestawi bezsporne fakty, by o d p o wiedzie, k o m u na tej mierci zaleao. A tym samym pokaza, jak krc si tryby wiata, normalnie zasonite dla laikw dekoracyjnymi parawanami. Bertolucci, zanim zyska rozgos skandalizujcym ero tycznie, ale psychologicznie do pustym Ostatnim tan giem w Paryu, d w o m a niebanalnymi pamfletami (Strate gi pajka i Konformist) bada korozj osobowoci ludz kiej przez faszyzm. Byy to jakby wprawki przed wielk sag, bez przesady nazwan Wiek dwudziesty (1976), Czciej w literaturze, ale rzadko w filmie, zmuszonym do zwizoci, udaj si zamierzenia rwnie kompletne. C h o dzi o sag ju nie jednego, ale d w c h rodw. Arystokraty cznego i c h o p s k i e g o . Ich dzieje splecione s w jeden m o c n y warkocz, przewizany histori. Dwaj ich przedsta wiciele rodz si w noc noworoczn 1900. Prcz tego jaw nego symbolu nie ma tu adnej grubej tendencji, adnego d y d a k t y z m u . Przeciwnie, liczne barwne postacie p o r u szaj si po nieobliczalnych orbitach mioci, nienawici, pogardy, s n o b i z m u , ambicji. Zdaje si, e suchaj p o d szeptw jedynie swych kaprynych charakterw. A w za koczeniu w y c h o d z i nagle na jaw, e te popltane linie p r z y p a d k o w y c h losw uoyy si w krystalicznie regu larne prawidowoci dziejowe. Wicej: w odpowied na pytanie, czemu lewica zawdzicza sw atrakcyjno dla Z a c h o d u . Szkoda, e kolejne dzieo autora Powiata ksi yca (1979) jest tylko wyblak replik Bergmanowskich analiz introspekcyjnych, podszytych le przetrawionym Freudem. Ferreri w Audiencji zaj si Spiow Bram Watykanu, oddzielajc g o w Kocioa od jego wyznawcw. W g r u n cie rzeczy nie chodzio mu jednak o religi, ale o Kaf kowski p r o b l e m bezradnoci p o d d a n e g o w o b e c a n o n i m o w e j wadzy. Sukces f i l m w Petriego i Rosiego u krytyki i u widzw, wraz z rwnolegymi sukcesami francuskiego kina polity cznego, s p o w o d o w a fal zblionych filmw o rnej tema tyce i rnych g a t u n k a c h . Najobficiej zaowocoway dra maty policyjne, w ktrych nie chodzi o zbrodni ani przestpc, t y l k o o aparat policji jako rdo nie k o n t r o l o wanej i apodyktycznej wadzy. Wrd nich konsekwencj paradoksw wyrnia si film Damiano Damianiego ledztwo skoczone, prosz zapomnie. Ten sam twrca podj w Boj si wtek nasila jcego si terroryzmu politycznego: w osobliwej przyjani d w c h tradycyjnych antagonistw, pobonego sdziego i policjanta komunisty, stworzy miniatur k o m p r o m i s u historycznego"*.

* Tak nazwaa p u b l i c y s t y k a e w e n t u a l n o w s p p r a c y c h a d e c j i z k o m u n i s t a m i w imi d o b r a kraju z a g r o o n e g o c h a o s e m .

288

Niebywale spltany politycznie i emocjonalnie problem politycznego terroryzmu skusi Gilla Pontecorvo: w Ogro (przypominajcym autentyczny zamach n a f r a n k i stowskiego premiera) pokaza w dramat epoki maksy malnie dialektycznie, bez p o c h o p n y c h rozgrzesze, ale i a t w y c h anatem. Najwaniejszym jednak refleksem niepokojw rozdzie rajcych Wochy by film Rosiego, pozornie najbliszy f o r m u y kryminau, Szacowni nieboszczycy (1976). Z ba hej, acz emocjonujcej historii tajemniczych zabjstw wyoni si tu skonstruowany w trybie w a r u n k o w y m k o m pletny model faszystowskiego puczu, jaki dzi grozi moe Europie. Realia zostay lekko zatarte, nazwiska bohaterw wskazywa mogy na Hiszpani lub Ameryk acisk. Gdy jednak jeden z ministrw mwi: M o j a partia, ktra od 30 latle rzdzi tym krajem" nikt nie mia wtpliwoci, e chodzi o wosk chadecj. Cofnicie si w przeszo przynioso kilka na w p d o k u m e n t a l n y c h relacji o wydarzeniach, cigle z a c h o w u jcych aktualno przestrogi. W Sacco i Vanzettim (1970) Giuliana Montaldo szo o oskarenie polityczne rzucone na amerykaski szowinizm i egoizm socjalny, a w Morder stwie Matteottiego Florestano Vanciniego o mechanizm u g r u n t o w a n i a si faszyzmu w onie monarchii konstytu cyjnej. Ascetyczny fresk braci Paola i Vittoria Tavianich wity Micha mia koguta sign a do wieku ubiegego, eby pokaza bardzo pikn, moralnie czyst posta w a l czcego anarchisty, ktrego jednak logika dziejw wy rzuca poza nawias. W tym mdrym i t r a g i c z n y m filmie czuo si nie pozbawion szacunku, ale stanowcz pole mik z anarchizmem dzisiejszym. Od wyranej reguy, e nurt kina politycznego sta si spontanicznie domen lewicy, by jeden wyrany wyjtek. Osawiony Nocny portier (1974) Liliany Cavani startowa od tezy o u c z u c i o w y m zwizku kata i ofiary. Interpretowa go jednak na bardzo konkretnym tle hitlerowskiego obozu mierci i d o c h o d z i do absurdalnego twierdzenia, e ofiary byy r w n i e winne, jak i kaci. Fina mia miejsce w 5 lat po w o j n i e : winiarka i oficer SS wychodzili na blade od witu ulice Wiednia przekonani, e wszystko, co najpikniejsze, przeyli w obozie, a ostentacyjnie naoony na t okazj czarny m u n d u r z t r u p i m i g w k a m i m i a n a b i e r a g o d n o c i rytualnej szaty godowej. W tym samym czasie sdy w RFN uwalniay od kary n o t o r y c z n y c h o p r a w c w w i n n y c h mierci tysicy osb, a wielka partia polityczna tego kraju domagaa si przedawnienia win tych wszystkich, ktrym udao si dotd unikn kary. Filmy nurtu politycznego odcinay si wyranie za r w n o od f i l m w spoecznych spod znaku neorealizmu, jak i od f i l m w kontestatorskich. Ich znakiem rozpozna w c z y m bya rzetelna analiza k o n k r e t n y c h ukadw wadzy, stosunku o r o d k w wadzy do jednostek i spoeczestw. Tematu tego kino krajw Z a c h o d u dotd waciwie nie tykao. 289

Sprawa Mattei

Wiek d w u d z i e s t y (Grard D e p a r d i e u i Stefania Sandrelli)

WOCHY BYLE WE WSZYSTKICH UWARUNKOWANIACH

Do u m o w n a jest naturalnie granica, ktra w kinema tografii woskiej oddzielaa filmy spoeczne od politycz n y c h . Wydaje si ona jednak uyteczna w tworzeniu obrazu tej kinematografii. Kino polityczne stao si tam (i na Zachodzie w ogle) zjawiskiem n o w y m , gdy kino spoe czne legitymuje si bezporednimi zwizkami z wielk tra dycj neorealizmu. S midzy kinem p o l i t y c z n y m a spoe cznym liczne podobiestwa: nieco patetyczny humanizm, niech do hierarchii i autokracji, troska o sprawiedliwo spoeczn, o demokratyczne prawo kadej jednostki do s w o b o d n e g o rozwoju. Tyle tylko, e kino polityczne dostrzega wspzalenoci spoeczne szeroko: od poje dynczego bohatera przeciga od razu nici czce do p o d stawowych instytucji kraju, gdy kino spoeczne widzi 290

przede wszystkim jednostk (za to scharakteryzowan szczegowiej) i jej bezporednie otoczenie. Wicej ni d o b r y m przykadem, bo i symbolem tego d r u g i e g o nurtu, by abdzi piew* ojca neorealizmu, Vitto rio De Siki, ktry przed mierci wesp ze swym scenarzy st Zavattinim u d o w o d n i Krtkimi wakacjami (1973), e neorealizm wci yje. Bo metod realistycznej analizy najprostszego przypadku, byle widzianego we wszystkich jego u w a r u n k o w a n i a c h , mona i dzi opisa ycie woskiej robotnicy. Naturalnie, stawk nie jest ju skrajna ndza, Clara (doskonaa Florinda Bolkan) utrzymuje niema rodzin we wzgldnej zamonoci. Ale za jak cen! Zaharowana w fabryce, r w n o u p r a w n i o n a " w d o m u , ktry t y l k o na niej stoi, uzyskuje jedyny moliwy urlop sanato* N o m i n a l n i e o s t a t n i m f i l m e m De Siki bya m e l o d r a m a t y c z n a Podr. P o d o b n i e z V i s c o n t i m , k t r e g o o s t a t n i m f i l m e m byto c k l i w e d ' a n n u n z i a skie Niewinne, ale j e g o r z e c z y w i s t y t e s t a m e n t d u c h o w y to j e d n a k Portret rodzinny we wntrzu

r i u m przeciwgrulicze. Czy o d k r y t y tam urok rozwoju d u c h o w e g o , kultury, czasu wolnego zmieni trwale wia domo tej zdyszanej mrwki? Produkcja woska ilociowo prowadzia w Europie. Bya tak dua, e krytycy woscy, biadajcy nad jej niskim poziomem przecitnym, szydzili z zagranicznych kolegw, znajcych same tylko jej szczyty. Mimo jej rozmiarw, zna lezienie producenta dla p o m y s w a m b i t n y c h byo tam trudniejsze ni we Francji. Std bierze si szczeglna donioso inicjatywy telewizji woskiej, RAI. Wchodzc w rol mecenasa pastwowego, ktrego we Woszech brak, umoliwiaa ona realizacj niebanalnych zamierze, nie koniecznie przeznaczonych dla p r o g r a m w telewizyjnych. Ta dziaalno d w u k r o t n i e przyniosa sensacyjne wy niki w postaci d w c h kolejnych Grands Prix na festiwalu w Cannes dla filmw We wadzy ojca (1977) braci Tavianich oraz Drzewo na saboty (1978) Olmiego. Co inty mnego wie film o analfabecie, pastuchu sardyskim, ktry staje si profesorem uniwersytetu, w y z w o l o n y z o d w i e c z n y c h ukadw patriarchalnych z rekonstrukcj ycia lombardzkiej farmy sprzed wieku, ycia opartego na p e w n y c h prostych prawdach moralnych n i e o d z o w n y c h przy ustawicznym konflikcie z przyrod j a k solidarno, mio, powicenie. Telewizja, stale pomawiana o ni szczce dziaanie wobec sztuki filmowej, pokazaa przy najmniej raz, e jej rola moe by wrcz o d w r o t n a . Cikie brzemi historyczne woskiego faszyzmu uza sadniao powroty do jego problematyki; znamienne, e ju

We wadzy ojca ( O m e r o A n t o n i m i i Fabrizio Forte)

nie w trybie osdu samego reimu, t y l k o reperkusji indy w i d u a l n y c h , p s y c h o l o g i c z n y c h , te bowiem mog trwa znacznie duej od f o r m u s t r o j o w y c h , a nawet odradza si jak Feniks z popiow. W Szczeglnym dniu Ettore Scoli fasad faszyzmu reprezentuje sama tylko cieka dwi kowa, reporta z triumfalnej parady w d n i u przyjazdu Hi tlera do Rzymu; waniejsza jest Sophia Loren, jako ba nalna mieszczka i posuszna ona, lepo zadurzona w Mussolinim, ktrego akceptuje jako symbol mskiej d o m i n a c j i . Saboci filmu okaza si rysunek drugiej strony, niekonformistycznej (Marcello Mastroianni), jakby nie wystarczajcej do wywoania ewolucji bohaterki. Si filmu zaskakujce rozwizania barwne, zasnuwajce zuniformizowan rzeczywisto zupen niemal szarzy zn, z ktrej w y d o b y w a y si, jako jedyne akcenty barwne, emblematy dwch sprzymierzonych faszyzmw. Chrystus zatrzyma si w Eboli Rosiego oparty zosta na autobiograficznej powieci Carlo Leviego, liberalnego in telektualisty skazanego przez faszystw na osiedlenie w ubogiej wsi lukaskiej. Mniej istotny jest tu sam faszyzm z jego represyjnymi funkcjami (cho jego podobizna w ska li gminnej zaleca si soczystym sarkazmem). Waniejszy jest los prostych ludzi skalistego Mezzogiorno, wegetuj-

C h r y s t u s zatrzyma si w Eboli (z lewej Gian Maria Volont)

c y c h nierzadko i dzi jeszcze na samym marginesie ycia, p o d d a n y c h upokarzajcej brutalnoci ndzy i ciemnoty. Susznie z a u f a t u Rosi d a w n y m wskazaniom Zayattiniego':, nic nie d o r w n a w y m o w i e samej rzeczywistoci. A rze czywisto Eboli od czasw Duce zmienia si bardzo nieznacznie.

WOCHY CO D O OGLDANIA"
Gatunkiem, ktrego tajemnic znaj przede wszystkim Wosi, jest nadal wielkie widowisko, co ,,do ogldania", ktre jednak inaczej ni w USA wcale nie rezygnuje z ambicji ideowych, filozoficznych, m o r a l n y c h . Wydaje si ono wrcz zakodowane w genach tak bardzo woskich artystw, jak choby Luchino Visconti. W p r o l o g u m o n u m e n t a l n e g o Zmierzchu bogw (1970) rozpali Visconti ognie wielkich piecw. Uzna, e w dzie jach hitleryzmu wszystko, z wojn i Owicimiem wcznie, byo ju tylko konsekwencj owej nocy, w ktrej

spon Reichstag. Visconti pokazuje, jak'wielki przemys nadreski popar przywdc b r u n a t n y c h koszul. Film o zwizkach wielkiego kapitau z Hitlerem nie ma, c h o b y dla wytchnienia, adnej postaci pozytywnej. A poniewa peen jest walk, nienawici i krwi, moe rodzi, w b r e w t w r c y , sugestie o s a m o l i k w i d o w a n i u si faszyzmu od wewntrz. Kilka b r a w u r o w y c h scen o o g r o m n e j sile dzia ania na widza (nadaj one akcji charakter skeczowy, p r o wadz niekiedy do utraty p r o p o r c j i w budowie caoci) przywodzi n a m y l dramaturgi operow*. Rozwija si ona od arii do arii, poczonych mniej frapujcym recitativem. Jak w tamtej d r a m a t u r g i i , tak i tu wielka (zbyt wielka?) rola przypada d e k o r a c j i , co w dzisiejszym kinie naley do rzad koci. Cice nad akcj, piekielnie skomplikowane wn trza, zbudowane przez Pasquale Romano, s tym elemen tem f i l m u , ktry najtrudniej subtelnie dozowa: albo si dekoracji nie zauwaa w ogle, albo wkracza ona od razu z ca si, samolubnie wysuwajc si przed inne rodki wyrazu.

mier w Wenecji

Czy samym tylko zmczeniem wielk epik tumaczy naley przejcie Viscontiego do mierci w Wenecji, wcze snej i obrconej do wewntrz prozy Tomasza Manna? Zawaya chyba rwnie wznoszca si na wiecie fala r o m a n t y z m u , preferujca uczucia delikatne i nieodpowie dzialne. Powolne panoramy kamery przenosz nas w wy tworn i cokolwiek perwersyjn atmosfer fin de sicle'u, w d r a m a t spojrze", w ktrym pozornie nic si nie dzieje. Dopiero tak introspekcyjny temat, jak zapatrzenie dojrza e g o artysty w botticellowskie pikno jasnowosego efeba, pozwoli Wochowi uczyni waciwy uytek ze swego daru przetwarzania uczu w obraz. Rwnowaga midzy rozter kami artysty** a turnerowsk mglistoci Wenecji, w i r t u o zerskim odtworzeniem stylu secesji we wntrzach wiel kiego hotelu, p o d s k r n y m i sugestiami epidemicznego za groenia i mierci kae upatrywa w kadym roz wizaniu reyserskim rozwizanie jedyne, najlepsze. Bardzo kameralnie, w p a a c o w y m i m r o c z n y m wntrzu, zamkn wreszcie Visconti swe o b r a c h u n k i ze wiatem. Z mdr wiadomoci n i e u c h r o n n e g o przemijania, t sam co u ksicia Saliny z Lamparta, w y m a l o w a w Por tret rodzinny we wntrzu (1974). Spowiada si tu ze swej wyniosej i t r o c h egoistycznej s a m o t n o c i , z mioci do zagroonego wiata tradycyjnej kultury, z odrazy do agre sywnego chamstwa epoki k o n s u m p c j i , z fascynacji pi knem m o d o c i , ktrej ju nigdy nie dane mu bdzie zro zumie. Pikne, g o d n e poegnanie z widzami. P o d o b n y typem w y o b r a n i , Fellini poszeddalej w p o d porzdkowywaniu rzeczywistoci swoim wizjom. Rzym

" Nie p r z y p a d k i e m V i s c o n t i , skdind reyser w i d o w i s k o p e r o w y c h , nawizuje t y t u e m filmu d o nadreskiej o p e r y Wagnera. ** G u s t a w Mahler, k t r e g o m u z y k a t o w a r z y s z y f i l m o w i , posuy M a n n o w i za p i e r w o w z r dla b o h a t e r a o p o w i a d a n i a .

292

(1973) nie jest w najmniejszej mierze d o k u m e n t e m , auto matycznie d o m n i e m y w a si wic fabu. Tymczasem oso ba reysera modzieca w scenach z 1943 r., grajcego za samego siebie dzi jest ledwie dostrzegalna gdzie na marginesach filmu i nie wystarcza do zbudowania jakiej cigej h i s t o r i i " . Bo te zgoa o co innego szo a u t o r o w i : wspomnienia z przeszoci, lki i obsesje, uwagi krytyczne i wstydliwe marzenia przetrawi w swej niestru dzonej wyobrani i stworzy je na n o w o w obrazach abso lutnie wasnych, niemal nic nie zawdziczajcych otacza jcej go codziennoci. Po co Felliniemu ta nowa forma, w trzeci stan s k u pienia" f i l m o w e g o (poza fabu i d o k u m e n t e m ) , ktry p o d o b n i e utalentowanym t w r c o m umoliwiby analogi czne przetumaczenie wszystkich wielkich tematw kina? Po to, by reminiscencje z wasnej modoci i teraniej szoci uoy w przeraony m o n o l o g o d e m o n t o w a n i u si pewnej cywilizacji: wariacko rozpdzonej, gupio egoisty cznej, zamieniajcej wiar na mod, wielkie tradycje na bezuyteczne gadgety. Fellini jest hipnotyzerem, nie f i l o zofem. N o w e g o wiata nam nie zbuduje. Ale daje d o j m u jco odczu, dlaczego ten stary nie ma sensu. Dokadnie t sam metod zastosowa Fellini w filmie Amarcord (1974), biorc jedynie za przedmiot inny okres swego ycia: wczesne dziecistwo i okres dojrzewania w p r z e d w o j e n n y m p r o w i n c j o n a l n y m miecie. Tu jednak f o r m u a niefabularna i niedokumentalna okazaa si mniej nona. Wspomnienia dziecistwa uoyy si w obrazy wspaniae i sugestywne, ale propozycje mylowe z nimi zwizane byy znacznie ju mniej rozlege. W 1979 r. taki trzeci stan skupienia" uzyska Fellini ze

Rzym

stopienia fabuy nie z d o k u m e n t e m , ale z filmem owiato w y m ! Prba orkiestry ma sporo cech tego g a t u n k u , prezen tuje zasady skadu orkiestry symfonicznej, operuje wywia dami na temat roli poszczeglnych instrumentw i zwiz kw midzy instrumentem a cechami indywidualnymi muzyka. Ale na tym n a d b u d o w a n a zostaa wielka meta fora: zabytkowy refektarz to dzisiejsze Wochy, zagroone z zewntrz odgosami strzaw i w y b u c h w , a od wewntrz konfliktami rozdzierajcymi orkiestr. I kiedy wszystko si wali, kiedy wszyscy zaczynaj walczy ze wszystkimi, dyrygent o silnie niemieckim akcencie ujarzmia zesp i wyciga czyst melodi. Przestroga wystraszonego arty sty czy znane tsknoty do a d u i porzdku"? Mona si spiera. Natomiast nie bardzo jest o co si spiera w w y p a d k u Miasta kobiet (1980). Mamy tu z n o w u wielki ochap kina, w y c z y n prestidigitatora, magika, clowna, gdzie co chwila co znika, co si pojawia, pdzi, zamienia w swe prze ciwiestwo, bawi, olniewa i przestrasza. Fellini kocha kobiety i boi si ich, jest wobec nich zdolny do aktw p o k o r n e g o oddania i zoliwej nienawici. Jego nieokie znana wyobrania nie ma sobie rwnej w kinie w i a t o w y m . Mona jednak stawia sztuce filmowej wymagania wysze jakiego porzdku moralnego, organizujcego c h o b y i najbardziej rozwichrzone wizje. Tak robio (najczciej na znacznie niszym artystycznie poziomie) gone u schy ku lat 70-tych k i n o kobiece". U Wocha natomiast jego przepyszne obrazy zdaway si coraz bardziej uwalniane od znacze, staway si celem samym dla siebie. Byo rodzajem eleganckiej s a m o k r y t y k i , gdy Fellini kokieteryj nie przyznawa: M e g o f i l m u nie trzeba rozumie". Szkoda. Piknym osigniciem widowiska kreacyjnego, utrzy mujcego z realnym wiatem zwizki jedynie metafory czne, okazaa si Pustynia Tatarw (1976) Valerio Z u r l i niego. Zajada, rozpaczliwa i heroiczna zbdno czeka jcego w kresowej twierdzy garnizonu czerpie z ducha Kafki i Ionesco, cho film jest adaptacj n i e f i l m o w e j " powieci Dino Buzzatiego z 1940 r. Majestatycznie oscha Natura odsya wci do Kultury: do pasm grskich i pogra nicznych piaskw dodajemy cigle nonsens le zaplano wanej egzystencji. Jak adnie napisa G.L. Rondi: t o film o Tatarach na zewntrz i wewntrz nas". W k r a c o w o rnie p r z y j m o w a n y m d o r o b k u Pier Paolo Pasoliniego coraz silniej poczy si zaznacza skonnoci stylizacyjne. Wyczuwalne ju w Medei, w Teoremacie (1968) skonkretyzoway si one w przypowieci penej s y m b o l i (nie zawsze czytelnych) osnutej na wtkach f i l o zofii chrzecijaskiej. Nie baczc na zobowizujcy temat reyser zawar w filmie pewne ryzykowne akcenty eroty czne. W pniejszej trylogii (Dekameron, Opowieci kanterberyjskie, Kwiat 1001 nocy) akcenty te uczyni d o m i n u j c y m i , nawizujc do jurnej prozy renesansowej, sawic swawoln rado ycia i prezentujc barwn galeri t y p w ludzkich p o t r a k t o w a n y c h z wyrozumia ironi. W poszu-

cyzyjnych przesa d o r w n y w a Pasoliniemu gorczkowy poszukiwacz Ferreri. Zdawa si by optany ide, e wiat zachodni zblia si do cywilizacyjnej zagady, z ktrej, by moe, wywiedzie ludzko element kobiecy, jeli kobieta przyszoci okae si dostatecznie samolubna i bez wzgldna. Zarwno w ascetycznej Ostatniej kobiecie (1976, zrealizowanej we Francji), jak w efektownym e gnaj, samcze! (1978, nakrconym na plaach Nowego Jorku) apokaliptyczna groza budzia jednak nie zamie rzony umiech, a abdykacja mczyzny, kastrujcego si w akcie samokrytyki, nie bya propozycj mylowo nazbyt podn, m i m o caej warsztatowej maestrii obrazoburcy Ferreriego.

WOCHY MIECH ZE WSPCZUCIEM

J e d n e g o w adnym razie nie p o d o b n a o d m w i w o skiej komedii. Sigali do niej, bez wahania, najgoniejsi t w r c y i nie grzznc w zastanych schematach, take w t y m gatunku podali za aktualnymi zainteresowaniami caej swej kinematografii. Nie stronili np. od komedii p o l i t y c z n y c h . Najwybitniejsz z nich wydaje si film M o n i c e l lego Chcemy pukownikw (1973) z uwagi na zaskaku jc politycznie point. Nie maskujc swego kraju pod adnym pseudonimem, twrca grozi puczem faszystowPustynia T a t a r w Opowieci kanterberyjskie

kiwaniu f o r m u y masowego spektaklu zagubiy si jednak poprzednie medytacje Pasoliniego nad g w n y m i sporami ideowymi epoki. Ostatnim jego filmem byo Salo, czyli 120 dni Sodomy. Perwersyjne marzenia markiza de Sade o c a k o w i t e j wolnoci", o w o l n o c i , jakiej nie byo", przeniesione zostay mechanicznie w okres 120 dni trwaj c e j , s c h y k o w e j r e p u b l i k i s p o e c z n e j " Mussoliniego. W atmosferze wielkiego rozkadu wyrafinowane tortury zadawane przez czterech notabli spdzonej grupie dzie wczt i c h o p c w , ponianie ich i masakrowanie w kolej nych krgach s e k s u , gwna i k r w i " miay tej wyprawie do kresu upodlenia nada rygor filozoficzny. Maria roje de Sade'a z woskim faszyzmem i minion wojn okaza si jednak rwnie przymusowy jak przewrotny maria nagich o b l u b i e c w , pokazany w filmie, i nie rzuca nowego wiata ani na stosunek katw i ofiar, ani na sadystyczne korzenie faszystowskiej doktryny. Pasolini zgin tragi cznie w kocu 1975 r., zamordowany przez przygodnie poznanego lumpa, na przedmieciu przypominajcym plenery z Wczykija. Na innym miejscu w r c i m y jeszcze do udziau reysera w f o r m o w a n i u nowoczesnej teorii jzyka filmowego. Kontrowersyjnoci swych p r o w o k u j c y c h i mao pre294

C h c e m y p u k o w n i k w ( U g o Tognazzi)

skiej soldateski. Ale potnie w y k p i w a j c c h y t r o c i kosza rowych politykw i bogoojczyniane frazesy zdziecinnia ego marszaka, Monicelli zdawa si bagatelizowa nie bezpieczestwo. Tymczasem efektowna wolta kocowa niespodziewanie pokazywaa, e wanie stumienie przez rzd krzykliwego puczu wyzyskane zostaje dla niezauwa alnego niemal narzucenia prawdziwej dyktatury! Z kolei Scola w Tacy bylimy zakochani (1975) dowid, jak miesznie mona mwi o s m u t n y m : o 30 latach roz padu jednoci Woch, o ktrej marzono przy partyzanckich o g n i s k a c h . Rozchodzenie si wielkich si spoecznych rozpisane na farsowych bohaterw wiadczy o godnej podziwu elastycznoci w technice f i l m o w e g o komizmu. Ale poza t y m mamy tu jeszcze wpisanie w histori najnow sz Woch historii woskiego kina. Gdy bohater wchodzi w plener Rzymu, miasta otwartego, gdy belfra wylewaj za entuzjazm dla Zodziei rowerw, gdy pojawia si osobicie Fellini, krccy najlepsz scen Sodkiego ycia i woa: C z e g o takiego nie nakrc!" czuje si, e ten nard y razem ze swym kinem. P o d o b n y styl mylenia zastosowa Scola w Tarasie (1980), masochistycznej komedii, krytykujcej inteligen cj wosk za bezpodno intelektualn i pozorno jej sporw ideowych, z ktrymi wizano niegdy nadzieje na rewolucyjne przeobraenia narodowego bytu. M a pan za sob pikn przyszo!" mwi si o jednej, a waciwie o wszystkich piciu postaciach ekskluzywnego przyjcia. Bezlitosno tego szczerze miesznego filmu politycznego 295

polegaa na odrzuceniu przez Scol wszystkich usprawied liwie spoecznych w rodzaju neokapitalistycznego b o o m u czy lewackiego terroryzmu. adnych okolicznoci ago dzcych! Reyser, zirytowany na niedostwo mylowe, c y n i z m , kult pozorw, sugeruje odwrcenie tradycyjnych postulatw: jeli chce si zmienia rzeczywisto, to moe zacz od przemiany t y c h , ktrzy zmian rzeczywistoci mieliby przeprowadza? H u m o r oparty na przeciwstawieniu cech n a r o d o w y c h uchodzi za atwy. Kiedy jednak Franco Brusati w Chlebie i czekoladzie spojrza oczyma zabiedzonego Wocha na Szwajcari, kraj 5 m i l i o n w obywateli i 2 milionw gastar beiterw, wyniko std co wicej ni tragiczna mie szno neapolitaskiego bruneta, farbujcego si na rudo, by jego b i t t e s c h n " nie brzmiao jak skarga pariasa. Nino Manfredi, nie lkajcy si robi z siebie g u p k a , dosign tu tonw chaplinowskich, godzc miech ze wspczuciem. Niemal do koca zachowywaa faktur komedii obycza jowej Mio bywa zbrodni Luigi C o m e n c i n i e g o (1974), oparta na ostrych odmiennociach w z o r c w moralnych p n o c y i poudnia Woch. Gdy jednak zabawni i sympaty czni bohaterowie znajduj w zakoczeniu drog porozu mienia wdziera si midzy nich temat b i a e j mierci", s p r o w o k o w a n e j przez przemys nie dbajcy o zabezpie czenie robotnikw. I komedia koczy si melodramatycznie: we zach. Obsesja gatunkowej czystoci obca jest t w r c o m wo skich komedii. W Korku (1979) C o m e n c i n i , rysujcy meta-

Korek

forycznie zurbanizowane spoeczestwo w postaci tysicy pojazdw s t w o r z o n y c h do szybkiego ruchu i unierucho m i o n y c h w koszmarnym korku szosowym, siga na prze mian po sytuacje buffo oraz po krzywd i gwat. W Zapa chu kobiety Risiego wzniose kabotystwo Gassmana jako ociemniaego kapitana kawalerii nie tylko bawi i irytuje, w zakoczeniu ma rwnie budzi lito. W Odraajcych, brudnych, zych Scoli vis c o m i c a caego f i l m u oparta jest ryzykownie na egzotyce ndzy i w y s t p k u . Uznajc warsz tatow biego w syntetycznym mieszaniu tak rnorod nych elementw mona jednak zawsze pyta, czy w da nym k o n k r e t n y m przypadku twrca wicej zyskuje, czy wicej traci. Jeli s w kinie wspczesnym filmy wykazujce, e tradycyjne pojcie d o b r e g o smaku" ulego powanej e w o l u c j i , to komedie woskie nale do nich przede wszy stkim. Posikuj si czsto rodkami, ktre rozpatry wane z osobna wydaj si przesadne i niestosowne. Wanie z ich pomoc obsuguj swe drastyczne tematy, take nie pokazywane dotd (lub nie pokazywane z po dobn szczeroci) w filmach innych gatunkw.

FRANCJA ROZBUDZONA WIADOMO MAS

Maj 1968 r. by dla Francji k u l m i n a c y j n y m momentem buntu modziey, ktry przybra f o r m y ulicznych rozru c h w w o k paryskiej Sorbony i kilku innych o r o d k w uniwersyteckich. Zrewoltowani studenci demonstrowali solidarnie o d raz do konserwatywnego ustroju, pozbawiajcego ich d o g o d n e j szansy startu yciowego. Rnili si jednak o g r o m n i e (podobni w tym do swych kolegw z USA, Woch, RFN), gdy c h o d z i o o s f o r m u o w a n i e programu pozytywnego. Wysuwano hasa od radykalnej przebudowy socjalistycznej po nihilistyczne zniszczenie wszelkich ist niejcych instytucji i odrzucenie wszelkich odpowiedzial noci. Utopijnie przyjmowano, bez dostatecznych p o d staw, e Francja dojrzaa do n a t y c h m i a s t o w y c h przemian r e w o l u c y j n y c h , co si oczywicie nie sprawdzio i s p o w o d o w a o , e francuska lewica, acz z sympati, odniosa si jednak z rezerw do poczyna m o d y c h . Tu przed rozruchami sorboskimi wszed na ekrany Parya debiutancki film Christiana Giona Okreni, szcze rze wyraajcy stan umysw zrewoltowanej modziey z bardzo d o b r y c h d o m w . B o h a t e r o w i e c z u l i si mianowicie o k r e n i " przez pokolenie ojcw, sytych burujw, neu tralizujcych uniesienia synw ciepymi posadkami. K i e runek NS waszej busoli ukierunkowali starzy!" p i e w a n o w filmie i ta pretensja pokoleniowa starczaa za ca niemal argumentacj. Jednoczenie film zaskakiwa szczeglnym 296

antyintelektualizmem. Poniewa profesorowie uczelni to take starzy", podkrelano ustawicznie ich bezczeln wynioso specjalistw" (oczywicie w cudzysowie), przenoszc negatywny do nich stosunek na ca nauk. Nie warto zajmowa si tuzinem p o d o b n y c h filmw, czsto na w p amatorskich i o niewielkim p r o m i e n i u dzia ania, eby wyczu ograniczenia i saboci francuskiej k o n testacji, naiwniejszej jeszcze od woskiej. Filmy te zainte resuj bardziej socjologa ni historyka kina. A jednak wstrzs moralny, jaki przyniosy, by podny w nastpstwa. Pierwszym z nich byo upolitycznienie widza. Dowodu dostarczya premiera Z (1969) Costy-Gavrasa. By to film o fakturze sensacji kryminalnej, ale o p o w i a d a na przy kadzie autentycznego morderstwa postpowego polityka g r e c k i e g o o metodach rozwielmonionej dyktatury policyjnej. O g r o m n y sukces finansowy filmu objawi z d u m i o n y m p r o d u c e n t o m , e n a polityce te mona zarobi", a s p o w o d o w a n y zosta o g r o m n y m rozbudzeniem wiado moci mas. Uatwio to przejcie od elitarnego w kocu kina konte stacji do kina politycznego, starajcego si dosign bd to wszystkich zainteresowanych radykalnymi prze mianami, bd w ogle masowego widza, g o t o w e g o zaan gaowa si w to, co dzieje si na wiecie. Pierwsz drog na czele rnych anarchizujcych g r u p f i l m o w c w , wykrystalizowanych po wydarzeniach m a j o w y c h 1968 r. poszed Jean-Luc Godard. Szuka, czciowo za wzorem radzieckich f i l m w niemych, kina zdolnego przypieszy nadejcie rewolucji socjalnej. PaZ (w r o d k u Charles D e n n e r i Yves M o n t a n d )

Wszystko w p o r z d k u (Jane Fonda)

radoksalnie jednak wyrzek si sztuki i jej bogatych r o d kw wstrzsania widzem. Podj si realizacji nieporzdnych agitek, z gry przeznaczonych do konspiracyjnego niemal rozpowszechniania, amatorskich nie tylko z t e c h nicznego punktu widzenia. Demagogiczna publicystyka operowaa w nich potokami sw, dla ktrych nie szukano nawet pokrycia w obrazach. Wszystkie te saboci najjaskrawiej uwidaczniaj si w Wietrze ze wschodu (1969), najbardziej z jego anty-filmw rozwinitym w argumenta cji, majcym stanowi dekalog f i l m o w c a - r e w o l u c j o n i sty". Chodzi o instrukta zachowa si klasy robotniczej. Instrukta przetykany jest cytatami z Mao oraz napaciami na k o m u n i s t w francuskich i radzieckich, a wreszcie nawet przepisami na w y r b bomb zapalajcych. Francuska klasa robotnicza nie bardzo przeja si radami Godarda, ktry wobec tego sprbowa wrci do f o r m u y kina bardziej publicznego. Do swego Wszystko w porzdku (1972) zaangaowa ju g w i a z d y " (Jane Fonda i Yves Montand), organizujc temat strajku okupa cyjnego w o k perypetii maeskich bohaterw*. Mimo to film okaza si upozowany, daleki od ycia i dziwnie pro tekcjonalny wobec robotnikw. Wicej prawdy i ludzkiego ciepa wykazay bohaterki walki strajkowej w Ciosem na cios Marina Karmitza (ktry jednoczenie nie o d m w i sobie wycieczek przeciw klaso w y m zwizkom zawodowym) i w Seau Masque Bernarda Paula. Przewaajca cz kina politycznego podya jednak szlakiem wskazanym przez Z. Scenarzysta tego filmu, Jorge S e m p r u n , napisa dla eks-krytyka prasy lewicowej,
* N i e p o m n y na wtasne sowa, w e d u g k t r y c h wszelkie o p o w i a d a n i e historii f a b u l a r n e j juz jest p r z e m y t e m ideologii buruazyjnej".

Yves Boisseta, scenariusz Porwania (1971), gdzie pod przejrzystymi pseudonimami o d t w o r z o n o haniebne mor derstwo Ben Barki, postpowego p r z y w d c y wiata arab skiego. Posugujc si znowu poetyk filmu sensacyjnego i nadrabiajc g o d z i w y m domysem luki w ledztwie, Boisset zaatakowa jednak nie greck, jak Gavras, tylko ro dzim policj, skandalicznie wspdziaajc w zamordo waniu polityka. Nie mia t r u d n o c i z wpisaniem si w ten nurt Cayatte, zawsze dbay o trzymajc w napiciu dramaturgi. Tyle tylko, e od problemw wymiaru sprawiedliwoci coraz czciej zbacza zacz ku polityce. W Nie ma dymu bez ognia dotkn delikatnie sprawy szantay w y b o r c z y c h , posugujc si bliskim Powikszeniu i Rozmowie wtkiem zawodnoci wiadectwa technicznego, a w fac/7 sfanu obcesowo wytkn wasnemu krajowi, e handluje w y r o bami 1300 fabryk armat, cichcem zarabiajc na obu zwa nionych stronach. Nowej tematyce towarzyszya dawna a d w o k a c k a " konstrukcja: widz czu si wcignity emo cjonalnie, wspczujc niewinnym, i jednoczenie przeko nany racjonalnie, e zo jest zem. Nawet jeli racje bohate rw upraszcza Cayatte w t y m celu do wyrazistego sche matu. Szczytowym widowiskiem tego typu pozostaje Sran oblenia Costy-Gavrasa (1973), podejmujcy kontrower syjny problem m i e j s k i e j rewolucji", goszonej przez u r u g w a j s k i c h T u p a m a r o s i zwizany z nim problem zakadnikw porywanych przez nielegalne organizacje. Wiarygodno ta, gboki wgld a w praprzyczyny wy zwoleczych ruchw latynoskich i szczere przedstawienie zarwno m o c n y c h , jak i sabych stron tupamaroskiej rewo lucji uczyniy z filmu wydarzenie zarwno artystyczne, jak i polityczne. Ortodoksyjna cz krytyki, majc za ze tym f i l m o m ich precyzyjn dramaturgi i masowy sukces u widza, kwestionowaa ich p r a w d o m w n o , jakoby z gry uda remnion zabiegiem fabularyzacji. Sprawa wydaje si le postawiona: filmy mog kama lub mwi prawd nieza lenie od obranego gatunku. Natomiast eksperymenty z politycznymi anty-filmami", zawczasu redukujcymi g r o n o widzw do wskich g r u p stronnikw, ju uprzednio przekonanych, wyranie kc si z funkcjami kina p o l i tycznego. Nieco inny charakter miay filmy o w o j n a c h kolonial n y c h w Wietnamie i Algierii, d u g o bdce na indeksie produkcji francuskiej. Z 11-letnim opnieniem odmalo wa Pierre Schoendoerffer w Plutonie 317 (1965) zagad topniejcego w dungli oddziau spod Dien Bien Fu. Tyle samo w y n i o s o opnienie d w c h u c z c i w y c h f i l m w o b r u d n e j wojnie" algierskiej, Mie 20 lat w Aurs Ren Vautiera (1972) i Nic do zameldowania Yves Boisseta (1973). Egzotyczna batalistyka, a nawet i przegld postaw f r a n c u s k i c h (bo waciwie o Francuzw tu tylko szo), od

297

Na t y m tle jaskrawym dysonansem zabrzmia Lacombe Lucien (1974) Malle'a, zaskakujca opowiastka o nierozgarnitym wieniaku, ktry pod sam koniec wojny, zafas c y n o w a n y filozofi panw", wstpuje do francuskiego gestapo. Czy reyserchcia tego, czy nie, film dziki d o b o rowi bohatera i jego perypetii mona byo odczyta jako rozgrzeszenie dla t y c h wszystkich, ktrzy zdradzili Francj i demokracj.

FRANCJA OBYCZAJE I KOBIETA

W latach 70-tych publiczne narzekanie krytyki na upa dek kina francuskiego stao si powszechne. Win obar czano nie tyle filmy kontestatorskie i polityczne (prawda,
Mie 20 lat ycia w Aures

s t a n oblenia

rasistowskich szowinistw do penych obrzydzenia sob pacyfistw, nie niosy wiele nowego. Ale sam fakt przea mania z m o w y milczenia na tematy, ktre d y s k u t o w a n o w kadej rodzinie, sam fakt przyznania si, cho poniewcza sie, do nieczystego sumienia, mia znaczenie ideowego katharsis dla caego spoeczestwa. Std dalsze filmy o podobnej problematyce byy ju mniej informacyjne, a arliwiej samokrytyczne. Np. Tor tury (1976) Laurenta Heynemanna, ktry za opart na fak tach ksik Allega potrafi pokaza oficerw regularnej armii francuskiej w Algierii, niegdy walczcych z gestapo, teraz nakadajcych elektrody przesuchiwanym j e c o m arabskim. Oczywicie zamiar rozrachowania si w n o w y m klima cie z wasnymi winami nie ograniczy si do Wietnamu i Algierii. Czujny Boisset, nie bez szczypty d e m a g o g i i , obnay irracjonaln niech francuskiego drobnomieszczucha do o b c y c h (Dupont Lajoie), a Costa-Gavras oska ry w y b i t n y c h prawnikw Francji Vichy, kolaborantw, o stworzenie instytucji prawnej bdcej zaprzeczeniem ich wasnych ideaw (Sekcja specjalna)*.
* Jak z i m n y prysznic p o d z i a a t e na p u b l i c z n o francusk d o k u m e n talny f i l m z e s t a w n y Smutek i lito (1971) Marcela O p h i i l s a , p r z y p o m i n a jcy niesawne, a c h t n i e p r z e m i l c z a n e karty w s p p r a c y z o k u p a n t e m b a r d z o szerokich w a r s t w spoeczestwa f r a n c u s k i e g o w czasie w o j n y .

298

e mao liczne, czsto nieszczere i niezbyt rewelacyjne intelektualnie), ale filmy tradycyjnie stanowice o jakoci kina francuskiego: dramaty psychologiczne. Wanie w tym gatunku dao si szczeglnie odczu, jak dalecy s t w r c y od problemw zajmujcych ich rodakw na co dzie, jak o g r o m n a przepa dzieli ludzi siedzcych przed ekranem od ludzi pokazywanych na ekranie. Tradycyjni portrecici spoeczestwa francuskiego Lelouch, Chabrol, Rohmer, czy nawet wielokrotnie spraw dzeni Truffaut i Sautet, wyranie obniyli loty, rozczarowu jc swoich zwolennikw. Truffaut, cigle przy udziale tego samego Jean-Pierre Lauda, k o n t y n u o w a yciorys bohatera 400 batw, jego przedmaeskich i maeskich przygd w Skradzionych pocaunkach i Maestwie, jednak bez drapienej siy p i e r w o w z o r u . Podobay si francuskiemu widzowi dziki zrcznej mieszaninie bezczelnoci i sentymentalizmu, d o w c i p u i zadumy. Truffaut g o t w by kulturalnie zaspokoi wszystkie gusta. Z a m k n w r e s z c i e w c y k l w 1979 r. Ucie kajc mioci, gdzie dokonujc retrospekcji mg obficie i dosownie cytowa samego siebie. Zainteresowanie dziecistwem, jako najwaniejszym okresem f o r m o w a n i a przyszego czowieka, przejawio si u niego w Dzikim dziecku i Kieszonkowym. Czy w zupenie w y j t k o w e j sytuacji n i e u c y w i l i z o w a n e g o znajdy, czy w najbardziej t y p o w y m statusie mieszczaskiego dziecka ze wspczesnych osiedli umia Truffaut jak mao ktry z dzisiejszych f i l m o w c w o d n a j d y w a rysy zaskakujco prawdziwe, traktujc swych maych modeli jako praw dziwych partnerw. Zrczna Noc amerykaska, ironiczny autoportret rey sera przy pracy, nie unikaa o b i e g o w y c h stereotypw na temat twrczoci f i l m o w e j , ale te i nie wstydzia si ich. W adnym jednak razie nie m o n a j e j zestawia z tragiczn szczeroci spowiedzi reyserskich w Osiem i p czy we Wszystkim na sprzeda, c h o krytyka francuska przed wczenie upajaa si mwieniem o arcydziele. Jednak to, co najlepsze, da reyser z siebie w d w c h p o s p n y c h f i l m a c h , o m o t a n y c h kirem: w Mioci Adeli H. i Zielonym pokoju (1975,1978). Czy istotnie chodzi w nich o mio nie odwzajemnion lub zwrcon ku zmarej? Czy pod pseudonimem mioci nie s to raczej filmy o arliwym nadawaniu znaczenia czyjemu niepokanemu yciu? Oba te przypadki ludzkie, kracowe przez sw intensywno, desperackie przez sw ostateczno, rzu caj jaki trudny do opisania urok. Model sukcesu Leloucha powtrzyy Okruchy ycia (1969) Claude Sauteta: banalny scenariusz o wahaniach dojrzaego mczyzny midzy dwiema kobietami zosta w z b o g a c o n y zdumiewajc scen katastrofy samocho dowej (znowu triumf montau!), przewijajcej si przez cay film nie na zasadzie doklejonej atrakcji, ale logicznego podsumowania ewolucji psychicznej bohatera. Dalsza droga Sauteta (Cezar i Rozalia, Vincent, Fran299

Noc a m e r y k a s k a (Jean-Pierre Laud, J a c q u e l i n e Bisset i Franois T r u f f a u t )

gois, Paul i inni, Taka zwyka historia) to do panegiryczne portrety zamonej buruazji z jej y c i o w y m sprytem i luksusowymi frustracjami. Czemu wszyscy ci solidni posiadacze pozycji, majtkw, d o m w , kobiet, przyjaci tak si krc, denerwuj i rozpaczaj? Sautet, ktry swych bohaterw nie znosi (tak jak oni nie znosz nikogo prcz siebie), rozumie ich jednak i usprawiedliwia: przecie ju j u t r o mog tego wszystkiego nie mie. U Sauteta wszystko jest przejciowe, prowizoryczne. Charaktery, mocna strona t y c h f i l m w , s dostatecznie w i a r y g o d n e , by unikn sztu cznoci i dostatecznie malownicze, by nie zanudzi. A ile tu miejsca dla aktorw (zwaszcza tych najwierniejszych reyserowi, Yves Montanda i Romy Schneider)! Midzynarodowa, koczownicza kariera Polaskiego przyniosa dwa wybitne f i l m y kinematografii francuskiej, a odstp midzy nimi jest miar dojrzewania tego bez spornego talentu. Lokator (1976), powtarzajc ulubione wtki t w r c y (rodzcej si schizofrenii, nie nazwanej a drczcej tajemnicy, dawicej obsesji), jest histori k o m pleksu niszoci zahukanego urzdnika polskiego p o c h o dzenia wrd napczniaych od ksenofobii mieszczuchw paryskich. Grajcy z masochistyczn pasj rol Trelkowskiego reyser wytrawnie stopniuje narastajce zagroe nie. Bohater daremnie barykaduje o k n o , przez ktre za gldaj milczcy przeladowcy, gdy w r g jest wewntrz: jego wasny pokj d e f o r m u j e si, wydua i grozi tym wszystkim, co Trelkowski dawi w sobie samym. Jaka zmiana t o n u w Tess (1979), ktr Polaski po serii p r y w a t n y c h perypetii, przyjecha nakrci we Francji (najlepszym, jak si okazao, kraju dla odtworzenia w i k t o riaskiej Anglii z powieci Thomasa Hardy'ego). Zniky gdzie jego ironia, paradoksalno, relatywizm moralny, czynic miejsce w y s m a k o w a n e m u malarsko studium za pamitaej, nieszczliwej mioci. Kapitulacja nowatora przed kinem t r a d y c y j n y m czy akt odwagi moralnej? Gdy

kobiecej" nie miay tej siy. Tylko popisem reyserii (wcale zrcznej) byo wiato wielkiej aktorki Jeanne Moreau, operujce scenariuszowymi liczmanami. Bardziej bojowa ona Jana pani Yannick Bellon miaa rozprawi si ze s p o n t a n i c z n y m rasizmem mczyzn wobec kobiet" de monstracj astrofizyczki, pierwotnie przeraonej odej ciem ma, a potem tego ma wiadomie odtrcajcej. Ten powany, g o d n y i nudnawy film nazbyt jednak szele ci papierem, przypominajc rozwizywanie zadanego do d o m u wiczenia.

FRANCJA TURPICI NAJSKRAJNIEJSI CZY NAJTRAFNIEJSI?

Na gruncie kochajcego skandale surrealizmu wyrs we Francji jadowity krzew, ktrego najsilniejsze pdy zawdziczamy Bunuelowi, ale ktrego jaskrawe kwiaty o gryzcej woni okreli mona za Julianem Przybosiem mianem turpizmu kultu szpetoty. Po c h w i l o w y m p o w r o c i e przy Viridianie do ro dzinnej Hiszpanii (mia do niej jeszcze w r c i przy Trista nie, 1970) Luis Bunuel osiad we Francji, wpywajc sw niepokojc twrczoci na f i l m o w c w w bardzo rnych punktach g l o b u .
K o r o n c z a r k a (Isabelle H u p p e r t ) Lokator ( R o m a n Polaski)

spytano reysera, czemu sign po XIX-wiecznych ro mantykw, odpowiedzia: B o opowiadali o najgbszych, najwaniejszych uczuciach ludzkich, ktrych my wstydzi limy si przez dugie lata, w obawie, e obwoaj nas prostaczkami". Innym apogeum kina romantycznego okazaa si Koronczarka (1977) Szwajcara Claude Goretty*, najsubtel niejszy melodramat lat siedemdziesitych, ktry w y p r o m o w a aktorsko Isabelle Huppert o piegowatej i adnej, ale pospolitej buzi. Spotyka si dwoje niedojrzaych, wrali w y c h ludzi, bez synnej siy przebicia", nieskorych do pospiesznej gimnastyki seksualnej. Szukaj si samotni w tumie? Tak. Bd yli razem, d u g o i szczliwie? Nie. K o r o n k o w a reyseria Goretty daa odczu wszystkie ba riery psychiczne, wszystkie nierwnoci kondycji spoe cznych w d e m o k r a t y c z n y m Paryu 1977 r. Przegrywa dziewczyna. Pisano o takich niegdy: s e r c e jej pko". Medycznie niecise, ale jake trafne! Filmy bardziej p r o g r a m o w o dotyczce modnej kwestii
* O k t r e g o szwajcarskich pocztkach patrz niej.

300

Zawsze peen nienawici do zadowolonego buruja i do u s t a n o w i o n y c h przez tego buruja tabu, zawsze g o t w poprze spontaniczn dz wolnoci, wybiera tematy pozornie nieoczekiwane. Ale potrafi nadawa im jakby d o d a t k o w wag, p o n a d ich n o m i n a l n z a w a r t o . W Dzienniku panny sucej tytuowa suca, w Piknoci dnia niezaspokojona w maestwie nimfomanka byy o w y m i mediami wiodcymi w wiat dekadenckiej buruazji, skazanej przez Bunuela na mier w niesawie. Liczya si tu nie tyle fabua, pena zbocze seksualnych, reakcyjnych d u r n i w i witoszkowatego zakamania, ile szara monotonia obrazw, wybuchajcych nagle przycza jon drapienoci, albo masochistyczna pasja do degra dacji, obrzucania botem. W Dyskretnym uroku buruazji (1972) nienawi B u nuela ubiera si po raz pierwszy w ironi, zabija mie sznoci. Armia, Koci, korpus dyplomatyczny, a nade wszystko wysza socjeta o powanych kontach banko w y c h niewiadomego pochodzenia wszystko zostao bezlitonie wykpione. Przy t y m kpina to jakby od we wntrz. Co sekwencja wydaje nam si, e startujemy od realnych wydarze okazuje si, e znajdujemy si w r o d k u snu ktrej z postaci. A l b o te kolejno bywa o d wrcona. Zwarto konstrukcyjna filmu nie jest zreszt jego mocn stron. I tak co chwila zasiadaj buruje Bunuela z caym swym dyskretnym urokiem, by je, raczy si, k o n s u m o w a s zawsze przed jakim w i e l kim a r c i e m " a l e epoka ju im nie sprzyja i do k o n s u m p cji cigle nie d o c h o d z i . Zdezorientowani, zbici z t r o p u , ale nie wyzbyci dyskretnego w y k w i n t u gestw maszeruj po pustej drodze, prowadzcej donikd. Widmo wolnoci (1975), Mroczny obiekt podania (1977) s dalszymi przykadami przejcia Bunuela na pozycje kpiarza. Wyglda na to, e poetyka szoku, skan d a l u , mao k o n t r o l o w a n y c h skojarze, o k r u c i e s t w a w rozprawach z mieszczask hipokryzj ma najwik sze szanse na przetrwanie w szyderstwie, w satyrze, a nie w atmosferze nabonych egzorcyzmw. Tak przynajmniej zdawa si sdzi papie f i l m o w e g o surrealizmu, ktry zaczyna rozdzierajc szaty, a na stare lata tylko zoliwie si umiecha. Modzi apologeci estetyki szoku" przynieli natomiast nie spotykane dotd rozgonienie rodkw wyrazu. Ani obraz, ani dialog nie cofaj si przed adn drastyczno ci, wszystko powiedziano, wszystko pokazano. Zdaje si, e jeszcze tylko widoku rzeczywistego morderstwa nam oszczdzono*. Mona naturalnie ubolewa nad tym kie runkiem rozwoju f i l m u , trzeba jednak przyzna, e czasy

D y s k r e t n y urok buruazji

* C h o i to nie, jak b o w i e m z a r z u c a n o o p e r a t o r o w i G u a l t i e r o J a c o p e t t i e g o , a u t o r a s k a n d a l i z u j c e g o Pieskiego wiata (Mondo cane), w czasie walk b r a t o b j c z y c h w K o n g o u p r o s i o n o n i e r z y p l u t o n u e g z e k u c y j n e g o , by p o j m a n e g o p r z e c i w n i k a zastrzelili wanie przed j e g o kamer.

nasze z ich g w a t o w n y m i konfliktami sprzyjaj kracow o c i o m . T y m staranniej trzeba wic odrnia cy nicznych handlarzy, stosujcych drastyczne rodki dla w y w o a n i a skandalu i dla zwabienia widza, od t w r c w , k t r y m owe rodki umoliwiaj realizacj celw ideowych i artystycznych. Do t y c h ostatnich naley bez wtpienia Francisco Arra bal, natchniony przez Bunuela jego rodak, emigrant hisz paski. Pisarz, d r a m a t u r g , malarz i filmowiec optany sw przeszoci pracowa cigle nad jednym i t y m samym dzieem. Jego ojciec, oficer wojsk rzdowych, ukrywajcy si po zwycistwie frankistw, zosta przez wasn on zadenuncjowany i zamczony przez policj. Nic dziwnego, e Viva la muerte*. (Niech yje mier!) Arrabala z 1971 r., film odtwarzajcy tamto jego dziecistwo, chwyta si r o d k w rozpaczliwych, najostrzejszych, skandalicznych,

301

Viva la muerte! Wielkie arcie ( U g o T o g n a z z i )

mia jednak moralne prawo obra sobie motto: J e d y n y skandal tutaj, to prawda". W g o r c z k o w y c h zwidach prze raonego, chorego na suchoty malca ciotka wyupia ojcu oczy paznokciami, matka wita krwawicego ojca t r i u m f a l nym trbieniem i o k r y w a go ekskrementami, koledzy za maego pozbawiaj mskoci ksidza, ktry wici faszy stowskie czogi. Szok, odczuwany wrcz fizjologicznie przez widza, w y d a j e si tu jednak w s p m i e r n y z rozmia rami tragedii. Sprawa nie jest tak prosta z d w o m a innymi turpistami, tworzcymi we Francji, ktrych filmy czciowo zgorszyy, a czciowo rozentuzjazmoway festiwal w Cannes 1973 r. Pierwszy, Mama i dziwka Jeana Eustach, 4-godzinny tasiemiec, w ktrym obraz nie o d g r y w a adnej niemal roli, przedstawi perypetie seksualne uroczo inteligentnego nieroba midzy dwiema kobietami. Ten mczcy film zalewa oceanem gadulstwa, jak w audycji radiowej, przy czym co drugie sowo naley do niecenzuralnych. Mwi si wszystko i znacznie wicej. Bohaterka opisuje np. kopoty przy zakadaniu r o d k w a n t y k o n c e p c y j n y c h , co jej amanta szalenie mieszy, zaraz wic biegnie przetelefonowa to koledze. Tu i tam byska nieco szczeroci, n o w y c h obserwacji. Dominuje jednak troska, by s p r o w o kowa, oburzy widza czym, czego dotd z ekranu nie sysza. Eustach by f i l m o w c e m r e w o l u c j i studenckiej" z 1968 r. Tylko tyle miaa nam ona do powiedzenia? Gdy zdawao si, e ju dalej pj nie mona, wystpi Marco Ferreri z sarkastyczn alegori Wielkie arcie (1973). Sw nienawi do spoeczestwa k o n s u m p c y j nego wyrazi (bez adnej przenoni) tez, e zdechnie o n o z przearcia. I skpa film w o d c h o d a c h ludzkich, w spro nej i odraajcej obscenicznoci. Gdy taki aktor jak Michel Piccoli umiera wymiotujc i gono psujc powietrze, a z nogawki leje mu si brzowy ka wywoanie odrazy u widza jest murowane. Czy na pewno chodzi jednak o o d raz do buruazji? C z y j e j dyskretny urok wbrew f i l m o w i Bunuela istotnie polega na t y m , e idiotycznie zatchnie si wasnym arciem? Ostre rodki Ferreriego nie wy ostrzyy, ale stpiy jego oskarenie. A to nie obraza widza, to po prostu bd. Moe nikt nie przelicytuje ju Ferreriego w skatologii i tym samym przejdzie on do historii kina jako przykad najbardziej kracowy. Gdy jednak skurczy si do zera lista rzeczy nigdy na ekranie nie pokazanych", nikt nie bdzie pyta o rodki najbardziej kracowe, t y l k o o najbardziej trafne.

FRANCJA EKSPERYMENTY
Kinu francuskiemu wypada odda sprawiedliwo co najmniej w jednej sprawie. Znaczna cz eksperymen tw, ktre trwale wzbogaciy warsztat filmowy, dokonana zostaa nie w USA, nie we Woszech, t y l k o wanie we Francji. Tradycja ta zostaje na o g zachowana, co oczy wicie pociga za sob duy odsetek niewypaw, amator szczyzny, ezoteryzmw dla wtajemniczonych. Bywa j e d nak, e eksperymenty takie przekraczaj poziom wicze w laboratorium i staj si dzieami sztuki lub przynajmniej zdaj si wskazywa obiecujce moliwoci na przy szo. Z a c z n i j m y od t y c h , ktre penetroway styki f i l m u f a b u larnego i d o k u m e n t a l n e g o , w y c z u w a si b o w i e m , e na t y m terenie jest jeszcze szczeglnie wiele do odkrycia. S k o c z o n y m arcydzieem s tu Prawdy i kamstwa (F jak faszerstwo) Orsona Wellesa z 1975 r., z icie magiczn zrcznoci reyser przedstawia si widzom w pelerynie magika operujcego rodkami f i l m o w e g o wyrazu. Ten pamflet szargajcy autorytety (dyrektorw muzew, pe d a n t y c z n y c h historykw) jest w istocie h o d e m dla wiel kich faszerzy, do k t r y c h i sam autor si zalicza. Jego dewiz jest stara recepta kucharska: aby zrobi omlet, trzeba najpierw ukra jajko. Film pokazuje, jak pod rk Elmyra de Hory powstaje s t o p n i o w o najautentyczniejsze p t n o Matisse'a, a potem jak ponie, znikajc na zawsze, niby palony dla zabawy papierek 8000-dolarowy (bo taka jest jego rynkowa warto). Ale poza niepokojc warstw poznawcz, stawiajc pod znakiem zapytania zbyt pewne siebie kryteria oceny, film budzi podziw prestidigitator stwem formy, ujawnianiem tajemnic kuchni filmowej, przekonywajcym m o n t o w a n i e m f i l m o w y c h kamstw i f i l u t e r n y m ich demaskowaniem. Do niczego n i e p o d o b n e w i d o w i s k o genialnego outsidera kina, ani dokumentalne, ani fabularne, za to piekielnie byskotliwe, budzi nadzieje na w d o m n i e m a n y ,.trzeci stan skupienia" materii f i l m o w e j , by moe surowiec dla zgoa nie znanego nam jeszcze rodzaju kina. W okresie malejcego zaufania dla uspokajajcych tez nauki o czowieku Alain Resnais Wujaszkiem z Ameryki (1980) podj ryzykown prb rehabilitacji poznawczego o p t y m i z m u . Punktem wyjcia jest do jednostronna teo ria rozwoju przyrodnika Henri Laborita, podkrelajca w yciu d u c h o w y m czowieka znaczenie prostych bod c w b i o l o g i c z n y c h przy wyranym lekcewaeniu u w a r u n kowa spoecznych ( j e d y n a racja bytu dla bytu to byt"). Mniejsza jednak o merytoryczn krytyk Laborita. Fil m o w o waniejszy jest fakt, e jaka jedna teoria uznana zostaa za wystarczajc podstaw do wyjanienia zoo nych stosunkw midzy t r o j g i e m f i k c y j n y c h bohaterw, ktrych losy uoyy si, rzekomo przypadkiem, absolutnie 303

z g o d n i e z tezami biologa. Co w y w o a musiao zastrzee nia, niezalenie od byskotliwoci reyserii. Inne dowiadczenie, nazwane Dossier 51 (1978), jest dzieem Michela Deville. W 4 lata po rewelacyjnej Rozmo wie C o p p o l i wraca Deville do tematu identycznego: sek retnej inwigilacji jednostki przez cay nowoczesny aparat szpiegowski. Ale do swej rwnie w y m y l o n e j historii za stosowa Francuz styl paradokumentalny, aleatoryczny, peen bezinteresownych dygresji. Wyrazi w ten sposb przekonanie, e nowe, wakie, ale jeszcze niejasne inten cje spoeczne (zagroenie wszelkiej prywatnoci jednostki przez zowrogie postpy techniki) nie powinny by wyra ane jzykiem tradycyjnych dramaturgicznie historyjek", zbyt dobrze, po teatralnemu, s k o n s t r u o w a n y c h . Z u p e n i e inny typ dowiadcze uprawia pisarka Marguerite Duras. S k r y t y k o w a n a niegdy, e jej dialogi do Hiroszimy, mojej mioci nieprzyzwoicie w y p c h n y sowo na plan pierwszy posza przekornie w tym kierunku do koca. Jej filmy bez akcji (najbardziej udany India Song), z aktorami stojcymi bezczynnie, jak kolumny, albo i bez aktorw, a tylko pene jazd kamery wrd n i e r u c h o m y c h p r z e d m i o t w odwaaj si gwn rol powierzy so w u . I znw: nie sowu byskotliwego, dramatycznego dia l o g u , ale sowu litanijnemu, powtarzanemu, lubujcemu si sam urod poj, imion, nazw. Dziwne to kino, irytu jce, sprzeczne ze sw natur, chyba pozbawione przy szoci, a jednak fascynujce niekiedy, jak rozkaz hipno tyzera. Wreszcie na miano eksperymentu zasuguj take d o wiadczenia z histori, histori tak odleg, e kady r e a lizm" jest w odniesieniu do niej co najwyej hipotez. Ude rzajce p o d o b i e s t w o Lancelota w i e l k i e g o Bressona (1974), Pieni o Rolandzie Franka Cassentiego (1978), Parsivala, Galijczyka Erica Rohmera (1979) pozwala d o m n i e m y w a podobn inspiracj. Przeszo, odbita w starych mitach, jest p o t r a k t o w a n a jako rezerwuar archety pw poddajcych si rnorodnej stylizacji dla zrekon struowania wartoci ponadczasowej stanu umysw a u t o r w i o d b i o r c w o w y c h legend, ich wiata poj, etosu.

FRANCJA W KRGU ROZRYWKI

Tracc punkty w ambitnej sztuce wielkich syntez kino francuskie chciao zachowa przynajmniej pozycj d o starczyciela atrakcyjnej rozrywki. Ale te dwie, pozornie tak o d r b n e dziedziny zdaj si fatalnie sprzone. Poziom francuskiej produkcji rozrywkowej take wyranie si obniy.

Czarne i biae w k o l o r z e

Krymina i sensacja fabriqus en France nie stoj, jak w Ameryce, na jakoci scenariuszy, tylko na paru idolach, ulubiecach publicznoci, b r a w u r o w o dowartociowuj cych tuzinkowe scenariusze. Takim by bezspornie Jean Gbin {Werdykt), takim akrobatyczny B e l m o n d o {Strach nad miastem), rzadziej Montand (Rewolwer Python 357"), czy Patrick Dewaere (Sdzia Fayard zwany Szeryfem). Przenikanie do repertuaru r o z r y w k o w e g o powaniej szych, aktualnych treci stanowio wyjtek. Nieco lepiej miaa si komedia. Take i tu nowe rda h u m o r u nie tryskay codziennie. Zdarzao si wszake, jak Jean-Jacques'owi Annaud w Czarnym i biaym w kolorze, mieszy absurdem wojen kolonialnych ( M y , Francuzi, prowadzimy wojn, aby ci Murzyni, co s dotd Niemcami, byli teraz Anglikami!"). Zdarzaa si rwnie, jak Maurice D u g o w s o n o w i w Liii, kochaj mnie! (1975), prba stworzen i a k o m e d i i par excellence proletariackiej. Ponadto jednak paru w y b i t n y c h k o m i k w narzucio si uwadze caego wiata. Cokolwiek by mwi o wartoci scenariuszy pisa nych dla Louisa de Funsa, przyzna trzeba, e jego nie wiarygodnie ruchliwa mimika i y w i o o w y temperament, przy k t r y m czyny zawsze wyprzedzaj myl, zoyy si na

sylwetk wyrazist, o zupenie swoistym typie h u m o r u . Nie ustpuje mu Pierre Richard, roztargniony niemiaek, t a j e m n i c z y b l o n d y n w czarnym bucie", ktry lkliwie wycofujc si z niebezpiecznego gszczu ycia, tym nieuchronniej w nim grznie.. Wreszcie z o g r o m n e j p r o d u k c j i pornograficznej, prze wanie na rekordowo niskim poziomie, wyaniay si niek i e d y f i l m y o ambicjach o d n o w i e n i a kina erotycznego, nie rezygnujcego z prawdy psychologicznej i obyczajowej lub obrazowego pikna. Pierwsz prb nobilitacji pogar dzanego gatunku bya Emmanuelle (1974) Jaeckina, pre tensje literackie ujawniy Opowieci niemoralne B o r o w czyka, najbardziej sugestywne osignicia wizay si jednak z gonym fotografikiem urody kobiecej Davidem H a m i l t o n e m , ktrego Bilitis i Laura albo cienie lata mog pretendowa do roli, ktr akty Renoira odegray w ma larstwie.

ZSRR NOWY

INTYMIZM

Lata 70-te nie byy dla kina radzieckiego okresem szczeglnych osigni. Rej wiedli w nim twrcy, ktrzy zadebiutowali w poprzednim okresie, n o w y c h i n d y w i d u alnoci pojawio si mniej. Krytyk Walerij G o o w s k o j , sumujc ten okres, pisa nawet s u r o w o o b r a k u n o w y c h idei i rozwiza, take o braku poszukiwa estetycznych". Niezadowolenie krytyki radzieckiej byo jednak prze sadne, gdy zwizano je z niektrymi t y l k o gatunkami i tematami, prawda, e tradycyjnie radzieckimi, jak e p o peja czy film polityczny. Natomiast kino to wzbogacio si o ciekawy nurt psychologiczny, intymistyczny w k t rym dotd nie celowao preferujcy takie tematy, jak rodzina, modzie, szkoa, kobieta, obyczaj, mio, by sign wrcz surowo tpionej przez cenzorw metafizyki. Najwyrazistsz indywidualnoci tego kina by Andriej T a r k o w s k i , f i l m o w i e c o bogatej wyobrani, poczonej z wraliwoci na stany i zjawiska jeszcze nie nazwane, d o p i e r o si rodzce. On te wskaza najciekawsze metody, k t r y m i kino przenika moe w psychik nowoczesnego czowieka. Najgoniejszym filmem T a r k o w s k i e g o sta si Andriej Rublow (1969) wbrew tytuowi jak najdalszy od modelu i n f o r m a c y j n e g o filmu biograficznego. Mao znany y c i o rys genialnego malarza ikon z XV w., rzucany na ekran o d e r w a n y m i epizodami, stanowi t y l k o odskoczni. C h o dzio o namys nad rol artysty w wiecie wojen, b r u t a l noci i przemocy. Pikno formalne filmu n i e b y o wartoci sam w sobie: wspierao skutecznie jego optymistyczne pikno moralne, jego arliw wiar w absolutne D o b r o , zwyciajce gwat i zbrodni. 304

Wzgldn porak Tarkowskiego okazaa si natomiast adaptacja Solaris Stanisawa Lema. Wizualna strona fanta stycznego dialogu k o s m o n a u t w z mylcym oceanem zostaa zaniedbana (kino musi jednak pokazywa wszy stko to, co ksika moga tylko z lekka zasugerowa). Pozostaway pytania ostateczne: o los ju nie narodw, czy klas, ale ludzkoci; o uzasadnienie dla prowadzenia bada kosmicznych. Stalkera (1979) w e d u g sensacyjnej powieci braci S t r u g a c k i c h ju tylko nominalnie mona zaliczy do fanta styki. W istocie zakazana Strefa, pozostawiona na ziemi przez jakich przybyszy z kosmosu, jest tu t y l k o pretek stem (fascynujca zwykle kino amerykaskie warstwa trickowo-przygodowa zostaa tu ostentacyjnie zlekcewao na). Tarkowskiemu chodzi o namys nad t y m , co niejasne i p o d w i a d o m e , nad t y m , co skania ludzi do wierzenia w wartoci bezporednio nieuyteczne, absolutne. Ale najbogatszym filmem Tarkowskiego jest wcze niejsze od Stalkera Zwierciado (1975), jeden z tych nieli c z n y c h f i l m w , ktre wyprzedzaj sw epok i pozwalaj przeczu ksztat kina przyszoci. Reyser cytuje paro krotnie wiersze swego ojca, Arsienija Tarkowskiego, ale i sam film pomylany jest jako poemat, w ktrym nastp stwo zdarze zastpione zostao nastpstwem uczu. Ta spowied dziecicia wieku, syna i ma, operuje faktami a dranico zwykymi. Obrazy rozbryzgujcego si mleka czy znikajcej na politurze w i l g o t n o c i po zabranej szklance herbaty nabieraj gstoci i wagi, jak w wierszu imaynisty. Ale ponadto co jedna Tarkowskiemu naj wicej szacunku jest Zwierciado arliwym, moralnym poszukiwaniem rosyjskiej tosamoci XX w., poszukiwa niem, jakim w XIX w. by obficie c y t o w a n y w filmie list Puszkina do Czaadajewa. Film trudny, wiele wymagajcy od widza, nie dajcy g o t o w y c h interpretacji, by z pewno ci poszerzeniem kina radzieckiego o nowy, nieobecny w nim wymiar metafizyczny. Drug wybitn indywidualnoci, znacznie bardziej zracjonalizowan, by twrca leningradzki, llja Awerbach, ktry zadebiutowa w 1968 r., ale da si pozna pniej szym o 5 lat Monologiem. Obra on sobie bohatera trady c y j n e g o : w y b i t n e g o uczonego u szczytu powodzenia, moe nieco zmczonego sukcesami. Ale akcja od razu skrcaa w sposb nietradycyjny: staremu profesorowi nie uoyo si ycie prywatne. Jego stosunek do ony, a po tem do crki i wnuczki pozwala byskotliwie poprowadzi dialog pokole i ostronie optowa na rzecz mdrej tezy, e wasne dowiadczenia bardzo t r u d n o przekaza innym. Reyseri Awerbacha cechowaa sowiaska uczuciowo i mikko linii, cho uprzywilejowanie sowa i d o p o w i e dzenia kadej sytuacji do pointy u p o d o b n i y film miejs cami do teatru. Marina Niejeowa n i e k o n f o r m i s t y c z n y obraz wspczesnej radzieckiej dziewczyny potrafia stwo rzy rodkami z d e c y d o w a n y m i , a bardzo oszczdnymi. W Cudzych listach porwa si A w e r b a c h na rzecz skraj 305

nie trudn. Oczyma mdrej, bardzo kobiecej nauczycielki pokaza mod dziewczyn, wieczn prymusk, ktra w f i l m i e z 1937 r. byaby s t u p r o c e n t o w y m bohaterem pozy t y w n y m . Taktowne wytknicie anachronicznoci rzeko m y c h c n t bohaterki jest miar przemian, jakim ulego spoeczestwo radzieckie w trakcie jednego pokolenia. Wreszcie potwierdzajc sw mark piewcy radzieckiej inteligencji, w Wyznaniu mioci (1978) zawar reyser niemal ca histori s w e g o kraju od 1914 r. do dzi. Za to w bardzo wskim w y c i n k u : poprzez losy mao zaradnego pisarza, ktry nigdy nie wzbudza mioci swojej ony. U s c h y k u ycia o f i a r o w u j e jej tomik, w ktrym zawar ca p r a w d o nich i o historii, a ona w y d y m a wargi: T a k i cieniutki?". Jest w jej gecie wysnuta z dowiadcze sztuki radzieckiej nieufno do zamykania historii w intymne ramy prywatnego dowiadczenia, ale zaraz nastpuje po zytywna replika samego Awerbacha: may, osobisty tomik moe by najwiarygodniejszym wiadectwem o epoce. Z kolei poczesne miejsce przypado Nikicie Michakow o w i , ktrego do bahe pocztki zapowiaday ju jednak reysera o wasnym programie (w ryzykownej Niewolnicy mioci w peni udany secesyjny wtek kina przedrewo lucyjnego, aonie a n a c h r o n i c z n e g o w obliczu funda m e n t a l n y c h przemian). M i c h a k w d o k o n a j e d y n e g o moe kongenialnego przekadu Czechowa na jzyk f i l m o w y (jeeli nie liczy bogatego w pomysy formalne Tematu na niewielkie opowiadanie Jutkiewicza), ktry

A n d r i e j R u b l o w (Anatolij S o o n i c y n )

M o n o l o g ( M i c h a i Guzski i Marina Niejeowa)

N i e d o k o c z o n y u t w r na pianole

zatytuowa Niedokoczony utwr na planol* (1976). J e d n o przyjcie u pani generaowej, nic si takiego nie dzieje. A przecie przed nami caa przejmujco gnuna stara Rosja, czekajca kresu z poczuciem braku g o d n o c i . Nawet jej tragizm jest aosny: gdy ju kto postanawia si utopi, to wpada w kau po kostki... W Piciu wieczorach udao si M i c h a k o w o w i radziec kie r e t r o " . Stara sztuka Woodina, napisana jako wsp czesna w kocu lat 50-tych, ujawnia w 1978 r. zapomniany ju koloryt czasw, kiedy do miesznych telewizorkw schodzili si ssiedzi z caego d o m u , a w dyskusjach pytano, czy do osobistego szczcia wystarczy, e si jest p o t r z e b n y m ludziom". Spniony romans w rytmie piciu w i e c z o r w pozwala a k t o r o m w y g r y w a swe uczucia na wspak i w zapewnieniu: Wiedziaam, e bd szczliwa!" skrywa bl klski. Ale kamstwa b o h a t e r w wiod prost drog do prawdy. Efektowniejszy od swego brata Andriej Michakw-Konczaowski** zdumia nielicznych widzw: Historia Asi Kliaczynej, ktra kochaa, ale nie wysza za m (1967) pozornie baha opowie z zabitego deskami kochozu przychodzia wyranie za wczenie. Perypetie kulawej panny z dzieckiem, ktra nie akceptowaa adnego z d w c h rozwiza stosowanych w p o d o b n y c h przypad kach przez wiejsk spoeczno byy pretekstem. Celem nadrzdnym okaza si rysunek wsi radzieckiej, poraa jcy niesychan na swj czas prawdomwnoci. W dia l o g a c h , a nawet retrospekcjach pojawiay si aluzje, o j a k i c h dotd i myle nie miano: do klski sejsmicznej w Taszkencie, do a g r w dla niewinnych (Siedzielimy od w o j n y 8 lat, Bg wie za co!"). Nade wszystko za d o m i nowa w filmie podskrny protest przeciw beznadziejnej brzydocie i c h a m s t w u ycia codziennego, wcielony m i l czco w powieszony na cianie izdebki portret Brigitte Bardot, wycity z polskiego t y g o d n i k a . M i m o pozornego braku wtkw politycznych wadze partyjne uznay film za niebywale grony i na dwadziecia par lat wycofay z rozpowszechniania. Ponowna premiera filmu po tylu latach (na festiwalu berliskim w 1988 r.), w kompletnie zmienio nych w a r u n k a c h , nie dawaa ju zupenie pojcia o wpy wie, jaki film m g b y by wywrze, g d y b y pokazano go zaraz po realizacji. Rozgoryczony Konczaowski spuci z t o n u i po do k o n w e n c j o n a l n y c h adaptacjach klasyki literackiej rozcza rowa Romanc o zakochanych (1974), gdzie mechaniczne poczenie o d m i e n n y c h stylw narracji, fotografii, aktor stwa rozoyo od wewntrz interesujcy dylemat o b y czajowy.

* W d o d a t k u nie bya to ekranizacja j a k i e g o j e d n e g o u t w o r u w i e l k i e g o pisarza, t y l k o a d a p t a c j a nie u k o c z o n e g o Plafonowa, u z u p e n i o n e g o ele m e n t a m i kilku d r o b n i e j s z y c h n o w e l . " O j e g o d e b i u t a n c k i m Pierwszym nauczycielu patrz niej.

306

Jednolitoci inspiracji wyrni si Gleb Panfiow w Trzeba przej i przez ogie oraz w Pocztku (1968,1970). Z a r w n o uczestnicy w o j n y d o m o w e j , jak i wspczesna nam robotnica prowincjonalnej fabryki dobrani zostali na zasadzie maksymalnej zwykoci, banalnoci, ba brzy doty. I teraz pod tymi pozorami doszukuje si Panfiow pikna. S to rwnie obrazki obyczajowe, zgoda, ale ich generalizujca sia pozwala je widzie jako wielk meta for. Zbyt mao m w i m y o piknie. A nie jest to wcale pojcie abstrakcyjne, ani dane raz na zawsze, jak Wenus z Milo. U Panf iowa pikno rodzi si w czowieku ze spraw dzenia swych moliwoci na jakim wielkim egzaminie y c i o w y m . Jest ono tak silne, e odbija si w sferze wygl d w fizycznych. Inna Czurikowa, ulubiona aktorka Panfi o w a o paskiej, pospolitej, brzydkiej twarzy, w k u l m i n a c y j nych momentach obu filmw staje si niemal pikna. W Prosz o gos jest C z u r i k o w a burmistrzem duego miasta, pozornie grujcym w maestwie nad c i c h y m mem o ograniczonych horyzontach. A jednak i ona, c h o przedstawiona nieledwie serdecznie, powiksza cie kaw galeri b y y c h bohaterw pozytywnych", ktrych c n o t y na biecym etapie spoecznej samowiedzy okazuj si niewystarczajce. Zalet f i l m u Trzy dni Wiktora Czernyszewa (1968) Marka Osepjana jest wzicie pod lup pewnego rodzaju biernej opozycji w o b e c ycia. Nie chodzi tu o modzie chuligask ani nawet z marginesu, bo gdzie tam si ona uczy lub pracuje. Ale angauje si zawsze jak najmniej adnej odpowiedzialnoci! Oto grona ideologia rogu ulicy, ktry jest jakby g w n y m bohaterem f i l m u . T y t u o w e g o Wiktora poznajemy na zebraniu f a b r y c z n y m : majster

Pocztek (Inna C z u r i k o w a )

brutalnie skarci bumelantk. Czy Wiktor bdzie broni d y s c y p l i n y , czy g o d n o c i dziewczcej? Bdzie, ziewajc, milcza. Oywia si d o p i e r o przy wyznaczaniu delegacji na pogrzeb jakiego weterana rewolucji. N i e mamy czasu powie. Zreszt on nie by z naszej fabryki!" Wiarygodna fabua bez zawrotnej liczby zdarze (podczas trzech dni nie bywa ich za wiele), brak a t w y c h point i nagych prze o m w , d o w c i p n y system komentujcych napisw wprowadzay interesujcy t o n dyskretnej pedagogiki m u sisz przemyle to sam". Dojrzalszy formalnie debiut Andrieja Smirnowa Dwo rzec Biaoruski (1970) by dociekaniem t w r c y ktry ju w o j n y nie pamita co te znaczy moe dzi dawna przyja frontowa. Skrzyowane hierarchie, wojenna i ta po latach dzisiejsza, nie pokrywaj si. Owa rozbie no (wrcz problem degradacji, obok awansu) pozwala spojrze na proste fakty yciowe pod zupenie innym ktem. Ale jednoczenie, bez patosu i ckliwoci, pozwala pokaza niematerialn si, ktra rodzi si ze z b i o r o w y c h przey narodu, a materializuje tylko od wita, przy wyjtkowych okazjach spotka. Gruzin Georgij Danelia o citym, ironicznym spojrze niu, po obiecujcej komedii charakterw Atonia, po Mimino o zawadiackich facecjach gruzisko-ormiaskich, przymierzy si w Jesiennym maratonie (1979) do s m u t nej k o m e d i i " , jak j sam okreli, do u l u b i o n e g o konfliktu kina zachodniego: mczyzna midzy dwiema zazdros nymi kobietami. J o g g i n g uprawiany po ulicach ciekawie f o t o g r a f o w a n e g o Leningradu jest tu s y m b o l e m egzysten cjalnego zabiegania wspczesnego bohatera, ktremu cigle dzwoni narczny budzik. Nieco groteskowa sytua cja wyjciowa rozwinita zostaa przez reysera we w n i o ski powane, wskazujce na ewolucj m o r a l n o c i na co dzie". T y l k o atmosfery fascynacji erotycznej, bdcej osi f i l m u , aktorzy Danelii ewokowa nie umieli nowe tematy wymagaj chyba nowego aktorstwa, ktre pojawi si wraz z Ma Wier Piczula. Jak y siedemnastolatce z nielubnym dzieckiem? Na takie pytanie, raczej rzadkie w kinie radzieckim, sprbowa odpowiedzie P a w i e L u b i m o w w Szkolnym walcu, j e d n y m z wielu filmw o dojrzewajcej modziey, ktry nie prawi d a r e m n y c h moraw. Szkoda, e niekonwencjonalna hi storia wyreyserowana zostaa konwencjonalnie i mio s z a l o n a " od mioci n a zo" rni si mniej ni trzeba. O b o k redniego pokolenia reyserw, take starsze bywa zaangaowane w t intymistyczn problematyk. W komediodramacie, jakim jest Trzecia crka, Gierasimow ciekawie u c h w y c i subtelne rnice rodowiskowe: jak patrz na siebie dziewczyna z d o m u dziecka i stoeczna rodzina inteligencka. Jeszcze oryginalniejszy jest wkad Rajzmana, ktry w Dziwnej kobiecie daje wasn wersj szeroko dyskutowanego na wiecie zjawiska usamo dzielniania si kobiety przez zerwanie b e z w i d o c z n y c h p o w o d w " z d o t y c h c z a s o w y m yciem.

307

Zastanawia natomiast brak w t y m nurcie kina znacz cych debiutw. Lata breniewskiego zastoju nie byy dla debiutantw korzystne. Preferowano f i l m o w c w renomo wanych i s p r a w d z o n y c h . Kompletnie przegapiono np. twrczo pracujcej w peryferyjnej Odessie Kiry Muratowej, reyserki o bardzo osobistym charakterze pisma. Jej Krtkie spotkania (1968) i Dugie poegnania (1971) zdra dzay ju godn zazdroci pewno kobiecej rki. Nie c h o dzio o adne ekstrawagancje fabularne. Dwie kobiety zakochane w lekkomylnym g e o l o g u , rozstawanie si rozwiedzionej matki z dorastajcym synem na takich kanwach wyszywaa M u r a t o w a soczyste obrazki rodza jowe z ycia u c z u c i o w e g o swych wspczesnych. Jedn z bohaterek bya funkcjonariuszka komitetu dzielnicowego partii, przygotowujca przemwienie na konferencj roln i nie mogca wyj poza D r o d z y towarzysze!" Doskwie raa jej bolesna pewno, e nie mona karmi wspoby wateli wietlanymi perspektywami za lat 20: Przecie ludzie yj teraz! Autorka wynajdowaa zaskakujce s f o r m u o w a n i a obrazowe i sowne dla wyraenia etosu ludzi radzieckich. Mwic o t y p o w y m zjawisku rozpadania si bardzo m o d y c h stade wkadaa w usta bohaterki zda nie: Stracili na siebie apetyt, a tacy modzi!". Jej bohate rowie, z dyskrecj blisk J a p o c z y k o m , nie deklarowali swych uczu ani zamiarw, trzeba je byo odczytywa ex post z ich maych gestw, do tego jeszcze skrywanych przed otoczeniem. W krtkich spotkaniach daa Muratowa gwn rol msk Wadimirowi Wysockiemu, aktorowi, ale bardziej jeszcze n i e p o k o r n e m u piosenkarzowi, niele galnemu idolowi modziey, ktrego talent pozosta mini malnie wykorzystany na ekranie. Poza tymi debiutami niemal jedyny, g o d n y o d n o t o w a nia, to Klucz bez prawa przekazania (1976) Dinary Asanowej, w ktrym Jelena Prokowa gra prawie idea n o w o c z e s n e j , a n t y r u t y n i a r s k i e j n a u c z y c i e l k i . Okazuje si jednak, e chodzi o jeszcze jeden stereotyp, ktry trzeba zrewidowa, bo nie odpowiada podwyszonym w y m a g a niom moralnym i postpujcemu s k o m p l i k o w a n i u ycia. Godzi si wreszcie wczy do nurtu intymistycznego g r u p filmw w o j e n n y c h , nie majcych jednak cech epic kich, natomiast s k u p i o n y c h kameralnie na moralnych s k u t k a c h w o j n y dla psychiki jednostki. To wanie stanowi o ich odmiennoci od d o t y c h c z a s o w y c h t y p w filmw wojennych". Najwybitniejszym ich reprezentantem jest film Aleksieja Germana 20 dni bez wojny (1977), w e d u g opowiada Konstantina Simonowa, niegdy korespondenta w o j e n nego. Wyrnia si nie tyle prawd popiesznego romansu d w o j g a niemodych istot, wyposzczonych uczuciowo*, co
* Tu z z u c h w a l s t w e m g r a n i c z y o obsadzenie przez d e b i u t u j c e g o reysera z n a n e g o k o m i k a Jurija N i k u l i n a w roli a m a n t a , do t e g o g o n e g o pisarza, ale n i e p o z o r n o aktora d o b r z e pasowaa do a n t y f a s a d o w e g o c h a rakteru filmu.

20 dni bez w o j n y (Jurij N i k u l i n )

zderzaniem prawdy powszedniego znoju wojennego z uheroizowan wersj wojny, ju wwczas tworzon w popiesznie realizowanych filmach, a z dzisiejszej pers pektywy o ile mniej heroiczn. Styl reyserii by k o n sekwentny: gdy na p o c h m u r n e j , zakurzonej ulicy Taszkentu pojawia si z tyu oddzia dzieci z opatami, to zaraz znika i nie stawa si bynajmniej bohaterem osobnego epizodu. Wiele takiej niekamanej prawdy o ludziach uwi kanych w wojn (w tym i bardzo maych ludziach) przy niosy Jak zranione ptaki Nikoaja Gubienki i Wianek sone tw Walerija Rubinczyka. Ale najwiksz niespodziank okaza si pokrewny charakterem, ujawniony za z 20-letnim opnieniem Komisarz Aleksandra Askoldowa, debiutanta, zmuszone go nastpnie, od 1968 r. poczynajc, do zupenej bezczyn noci. Rodzaj mski t y t u o w e g o rzeczownika jest puapk, u k r y w a b o w i e m bezwzgldn bolszewiczk, penic dyktatorsko f u n k c j komisarza politycznego. Jej pord na kwaterze u biednego ydowskiego blacharza zmienia j e d nak tward onierk w normaln kobiet-matk, przejmu jc od wielodzietnej rodziny gospodarzy wiele zwykej radoci ycia (brawurowa Nonna Mordiukowa, niezgrab nie wkadajca eleganck bia sukni!). A s k o l d o w o w i nie wystarczya jednak ta jedna metamorfoza. Film o bez wzgldnoci w o j n y d o m o w e j koczy si dramatyczn metamorfoz odwrotn: na wie o kontrofensywie biaych

308

komisarz Wawiowa oddawaa g o s p o d y n i paczcego n o w o r o d k a i sza walczy. Mimo r e w o l u c y j n e g o " finau polityczni cenzorzy uznali niezwyky kt widzenia historii za obrazoburczy i film oraz jego twrc spisali na straty.

ZSRR NURT LUDOWY

O ile f i l m o m nurtu intymistycznego (zwaszcza tym mniej udanym) krytyka radziecka zarzucaa naturalistyczne grzniecie w szczegach bytu i brak szerszych powiza z yciem spoecznym, to inny nurt z samego zaoenia by od tych niedostatkw wolny. By on ponadto nurtem t y p o w o radzieckim, nie znajdujcym bezpored nich o d p o w i e d n i k w za granic. Nazwijmy go nurtem l u d o w y m , by od razu podkreli, e legitymujesizwizkami z mdroci prostego czowieka, czsto z jakiej wskiej kultury etnicznej, przechowujcej mdro wiekw. W poowie lat 60-tych zapowiedzi nowego skoku j a k o c i o w e g o stay si: Pierwszy nauczyciel (1965) A n d rieja Michakowa-Konczaowskiego, nakrcony przez p o t o m k a starej moskiewskiej dynastii artystw, ale w Kirgizji i w e d u g powieci pisarza kirgiskiego Czingiza Ajtmatowa, oraz Cienie zapomnianych przodkw (1964), zrealizowane

Pierwszy n a u c z y c i e l

w Kijowie wedug klasyka ukraiskiego Kociubyskiego przez malarza ormiaskiego Siergieja Paradanowa. Oba filmy naday nurtowi zdecydowany charakter poe t y c k i . Pierwszy nauczyciel to ballada o pierwszym wysan niku wadzy radzieckiej w kirgiskim aule. Jest to zy, fatalny nauczyciel. Gdy mwi s i e d m i o l a t k o m : Kapitalici szukaj szczeliny, by si wlizn", gdy kae im bez koca skan dowa so-cja-lizm" skuteczno jego dziaa wydaje si zerowa. Ten bohater przegrywa wszystkie potyczki, a jednak sw arliwoci w y g r y w a batali o zblienie swego auu do cywilizacji. Cienie zapomnianych przodkw miay odmienn tona cj. Za klasykiem p r z y p o m n i a film huculskie opowiadanie z koca XIX w., ale jak! Rozchestany i szalony, nie dbajcy o cigo narracji, cay zakochany w p o n u r y m folklorze, w szokujcym piknie niezwykych k o m p o z y c j i , w uroku niadego ciaa kobiecego, w eksperymentach koloru i dwiku nie p r z y p o m i n a adnego ze swych poprzed nikw. Ale jednak w obu t y c h w y b i t n y c h i tak rnych filmach byo co wsplnego. Dziedziczyy one istotne cechy ludo w e g o widzenia, mdro starych bajarzy i lirnikw, prze zorn naiwno, skonno do obrazowych porwna, konkretno, wyczulenie na rytmy przyrody. Widocznie brak tej perspektywy dawa si p o p r z e d n i o odczuwa, a nawet utrudnia dotarcie do pewnych prostych bohate rw i pikna ich i n t y m n e g o wiata. Do, e tendencja ta szybko si upowszechnia, wydajc dziea g o d n e uwagi w Azji, na Kaukazie i Ukrainie. W krgu twrczoci Ajtmatowa pozosta patetyczny Znj arisy Szepifko*, malarski film egnaj, Gulsary! w y b i t n e g o operatora Siergieja Urusiewskiego, miosny sonet Damila Iriny Popawskiej, marzycielsko-oniryczny Biay statek Bootbeka Szamszyjewa, a porednio daoby si tu doliczy i turkmesk Synow Chodakulego Narlijewa, dramat oczekiwania na tle spopielaej pustyni. Sam Paradanow nakrci w ojczystej Armenii Barw granatu {Sajat-Nowa), zbir statycznych obrazw zadzi wiajcej piknoci, le powizanych biografi redniowie cznego poety. Ale paeczk przej Gruzin Abuadze, naj pierw surowo skupionym Baganiem, potem baniowo-grot e s k o w y m Naszyjnikiem dla mojej ukochanej, wreszcie najambitniejszym z nich Drzewem pragnie (1979), kt remu t w o r z y w a dostarczaj rygorystyczne zasady moral noci i malownicze obyczaje kaukaskie (niekiedy a nie czytelne z powodu odrbnoci bytu). Najywsze ognisko o w e g o nurtu ludowo-poetyckiego znalazo si na Ukrainie. O b o k Kamiennego krzya Leo nida Osyki, d o s t o j n e g o w swym okruciestwie, obok pasterskich Czerwonych poonin, epicko rozmuzykowa-

* Ktra p o t e m w M o s k w i e w 1972 r. realizowaa szeroko d y s k u t o w a n y , i n t e l e k t u a l n y i n o w o f a l o w y " f i l m Ty i ja.

309

Biay p t a k z czarnym znamieniem

Kalina c z e r w o n a (anna P r o c h o r e n k o i Wasilij Szukszyn) By sobie d r o z d (z prawej Gia Kandeaki)

nych Lautarw i h o n o r n i e zamaszystej ballady Tabor w druje do nieba, zrobionych przez Emila Lotianu w ssied niej M o d a w i i , przede wszystkim B/ary ptak z czarnym znamieniem (1971) Jurija lljenki d o w i d , e stylistyka ludowej klechdy obsugiwa moe skutecznie temat p o l i tyczny, tu histori naddniestrzaskiej Ukrainy w latach 193550. Jeli nawet w tej stylistyce mog kry si ewen tualne niebezpieczestwa na przyszo: deformacji rze czywistoci, dziecicej prostodusznoci lub ucieczki od realnych konfliktw, to nowy ton w y m i e n i o n y c h filmw oraz ich sukcesy u widzw i krytyki byy ju konkretem. Czy nurt l u d o w o - p o e t y c k i nie wypali si do koca, jak p o c h o p n i e u t r z y m y w a l i niektrzy radzieccy krytycy? Pewne zwolnienie tego nurtu w drugiej poowie lat 70-tych byo niewtpliwe, cilej jednak biorc, zmieni on przede wszystkim charakter. Mia racj Walerij Fomin piszc, e nurt ludowo-poetycki trwa, wymieniwszy jednak g r u n t o w nie temat: e zacz od perspektywy w s p o m n i e modzie c z y c h , przerzuci si do rytuaw f o l k l o r u , a obecnie d o bierajc miech i ironi, zaczyna walczy z prozaicznoci n o w e g o mieszczastwa. Przyjto np. milczco, e w nurt ludowy jest wyrazem f o l k l o r u narodw peryferyjnych republik. Dlaczego jednak wycza ze f o l k l o r ludu rosyjskiego? Najreprezentatywniejszym jego przedstawicielem okaza si przedwczenie zmary pisarz, aktor, a przede wszystkim reyser Wasilij Szukszyn. Pozostanie w nim zawsze co z amatora, Cel nika Rousseau, Nikifora, a jeli poety to takiego, jak Chagall. Widzia on ostro jak nikt nieantagonistyczny k o n f l i k t w i e j s k i e g o " i miejskiego", bolejc nad spadkiem atrakcyjnoci ycia na uprawianym przez chopa zagonie. A l e od cokolwiek naiwnej apologii wsi jako pewnego stanu u m y s w (Pogwarki) przeszed do w y w o d u znacznie u n i -

wersalniejszego w Kalinie czerwonej (1973), gdzie rehabi litacja rozbitka ludzkiego przebiega opierajc si na jego mioci do rosyjskich drzew. Ju po mierci Szukszyna Stanisaw Lubszyn i German a w r o w zrealizowali wedug jego scenariusza podmiejski dramat Wezwij mnie w wiet list dal (1977), wyzyskujc zawsze obecne u autora zasoby ironii i sarkazmu. Z n o w u ludowa mdro (uoso biona przez maonk Szukszyna, Lidi Fiedosiejew) osdzaa bezapelacyjnie p o z y t y w n e g o bohatera" na miejsk m o d : uczciwego, zapobiegliwego, niepijcego buchaltera, jak z czytanki, ktremu zabrako, bagatela, krzyny autentycznego przeycia. Eksponentem innych l u d o w y c h tradycji by Gruzin Otar Joseliani (Cierpkie wino 1967, By sobie drozd

310

1973, Pastoraka 1977), moe najprzekorniejszy z f i l m o w c w radzieckich, bard postaw niepopularnych, mao p r o d u k t y w n y c h , a tak czsto decydujcych o urodzie ycia. Jego bohaterowie o zotym sercu, yjcy w prze d z i w n y m baaganie, wszystkich znajcy i majcy komple ment dla kadej dziewczyny, akompaniujcy na imieni nach piewajcym staruszkom i przygarniajcy bez d o m n y c h przyjezdnych dostaj zawsze w ko od ycia. Wic Joseliani chce by dla nich dobry. Za spraw Szukszyna i Joselianiego nurt ludowy prze sta by jednostronnie poetycki.

ZSRR BRYGADA NIE PODJA PREMII

Rewolucja naukowo-techniczna, docierajca z wolna take do Kraju Rad, a potem proces upolitycznienia kina zachodniego byy bodcami do odwaniejszych rozwi za w kinie politycznym ZSRR. Pierwsza jego propozy cja zawarta zostaa w Twym wspczesnym Rajzmana (1967). Wraz ze scenarzyst J e w g i e n i j e m G a b r i o w i c z e m przedstawia tu reyser dyrektora b u d o w y o g r o m n e g o k o m b i n a t u , ktry przyjeda do Moskwy (bez delegacji, za wasne pienidze), bo wynaleziono zupenie now techno logi p r o d u k c j i , ktra z miejsca uczyni nieukoczony kombinat przestarzaym, a dalsze nakady nieopacalnymi. Wstrzyma budow? Ale przecie jest uchwaa rzdu, dziesitki entuzjastycznych reportay, tysice ludzi, ktrzy zwizali swj los z budow. Gdyby budowa dalej nikt zego sowa nie powie. A tak b u d o w n i c z y naraa si wszystkim, jeszcze musi w y m o w n i e przekonywa, e jest winien, bo mu nie chc wierzy. Film u j m u j e szczeroci. Jak Czyste niebo, jak Lec urawie? Nie, tamta szczero bya jednak atwiejsza. Bdy podejrzliwoci skrytykowano rzetelnie, do koca, jeszcze przed ukazaniem si filmw C z u c h r a j a c z y Kaatozowa. Byo to bolesne. Ale nie byo ju dyskusyjne. Tu konflikt jest trudniejszy, gdy racje s po obu stronach. Kulminacj jest narada na Kremlu p o d przewodnic twem wicepremiera. Narady produkcyjne rzadko bywaj pasjonujce. W yciu, w sztuce. Ale nie u Rajzmana! Ta sekwencja emocjonuje bardziej ni sceny z miosnego wtku syna bohatera, cho wtki miosne maj m o n o p o l na zaciekawianie. Nie wiem, czy musiano w ZSRR p o d e j m o wa kiedykolwiek rwnie trudn decyzj. W rzeczywistoci szale racji nie byyby zapewne a tak idealnie z r w n o w a one. Nie jest to wane i dlatego nie d o w i a d u j e m y si w filmie, czy budowa bdzie przerwana, czy nie. M o g l i bymy akceptowa obie moliwoci. Z postawami ludz311

kimi inaczej. Nikt nie zmusi nas stawia na jednej pa szczynie oportunistw, chowajcych si za parawa nem o d g r n y c h dyrektyw" lub bezdusznego prestiu", i czowieka o wraliwym sumieniu, ktry uwaa, e w y k o rzenienie kultu jednostki to funkcja penej osobistej o d p o wiedzialnoci kadego za to, co robi. Nie dorwnaa dzieu Rajzmana dramatyzmem t r y l o gia Siergieja Gierasimowa Dziennikarz, Nad jeziorem i Myl i serce (196772). Przekonywaa jednak t y m sa mym c i e r p l i w y m tropieniem konfliktw w n o w y m spoe czestwie. Wynikay te konflikty z nowego ukadu stosun kw midzy ludmi, widzianych przez pryzmat moralnoci zawodowej publicysty, menedera przemysu, biologa i architekta. W Ujarzmieniu ognia Dani Chrabrowicki scenarzy sta Czystego nieba i Dziewiciu dni jednego roku, ktry przesiad si na krzeso reyserskie pokaza p wieku historii ZSRR z punktu widzenia pierwszego konstruktora radzieckich rakiet. Prywatne ycie bohatera pomylano banalnie, ale czuo si w filmie patos tej historii techniki, ktra decyduje o ukadzie si na wiecie. Symetryczny wobec tego filmu Wybr celu Igora Taankina o stworzeniu radzieckiej bomby A ugi si

Twj wspczesny (Igor W a d i m i r w i Nikoaj Potnikow)

pod ciarem tematu: najtrudniejszych decyzji moralnych stulecia. Obok sensacyjnych walorw poznawczych zademonstrowa umownoci reyserskie (tradycyjnie pajacowaty Hitler itp.), niegodne powagi p r o b l e m u . Prawdziw rewelacj staa si dopiero Premia (1975) Siergieja Mikaeliana w e d u g precyzyjnego scenariusza Aleksandra Gielmana. Z prostego faktu, e jedna z brygad b u d o w l a n y c h wielkiego kombinatu o d m w i a przyjcia premii, w y s n u l i t w r c y co tak bardzo a f i l m o w e g o , jak dziewidziesiciominutowe zebranie partyjne. I zafascy nowali. Odwag cywiln i rozlegoci myli przecignli z jednego rozbiegu wszystko, co z r o b i o n o przed nimi. Ile to razy bito t e m u f i l m o w i brawo w trakcie seansu! I nie za p r o b l e m pracy a k o r d o w e j " ani m o r a l n o procesu inwe s t y c y j n e g o " (cho film jest i o t y m , i to bez uproszcze p o d widza niefachowego"). Bo Premia jest przede wszy stkim f i l m e m o uczeniu si demokracji. I to na wszystkich szczeblach. Naturalnie, po takim sukcesie Premia wydaa p o t o m stwo, zwaszcza Sprzenie zwrotne Wiktora T r e g u b o w i cza (wedug scenariusza tego Gielmana), a take Czo wieka znikd Wiktora Sokoowa. Byy one bardzo dalekie od p r o d u k c y j n i a k w o spucie surwki", obracay si w o k istotnych p r o b l e m w socjalistycznej cywilizacji, takich jak bdy przebierane za sukces, technokratyczne lekce waenie p s y c h o l o g i i , kamliwo produkcyjnej informacji. Ale czuo si w nich w t r n o , a rozszerzenie tej tematyki w epoce Breniewowskiego zastoju nie nastpowao. T r u d n o o t y m rozszerzeniu m w i z racji f i l m w , prze noszcych si na teren innych krajw, jak np. Wspaniae sowo wolno i Centaury Zalakeviiusa (w pierwszym nie nazwany kraj A m e r y k i aciskiej, w d r u g i m Chile). Mimo kubaskich plenerw i opartych na d o k u m e n t a c h scenariuszy, tacy Chilijczycy mwicy i poruszajcy si po rosyjsku zawsze bd t y l k o namiastk f i l m w r o b i o n y c h na miejscu wydarze przez f i l m o w c w danego kraju.

Premia (Nina U r g a n t i M i c h a i Guzski)

ZSRR TAKE EPIKA

Rwnie epika nie poczynia szczeglnych postpw. Wyczerpay si inspiracje wielkiej klasyki literackiej, tak do niedawna czste, a szerokie syntezy mniej odlegej rze czywistoci take nie byy w cenie. Najpikniejsza i naj bardziej rosyjska epopeja tego czasu wysza spod rki wielkiego Japoczyka, Kurosawy*. Dersu Uzaa (1975) jest

przejmujcym h y m n e m ku czci tak czsto przez nas zdra dzanej Natury, co chwil grajcej rol gwn (np. gdy w d r o w c y zaskoczeni na tafli syberyjskiego jeziora, nie wiedz, czy przeyj noc). Jeli k o m u ustpuje ona miejsca, to swemu n i e o d r o d n e m u dziecku, krpemu Dersu w b r a w u r o w y m w y k o n a n i u t u w i s k i e g o aktora Maksyma Manzuka. Dersu mdry jest inaczej ni my. W wielu nie przewidzianych sytuacjach Kurosawa kae mu bez z b d nych wyjanie robi rzeczy tajemnicze, ktre potem oka zuj si jedynie susznymi. Nic dziwnego, e sprzenie wierzenie si prawu tajgi ( T y g r y s zabi bardzo le") sprowadza mier na Dersu, nie rozumiejcego kamli w e g o jzyka kultury. TakeSyberiada (1979) Michakowa-Konczaowskiego w r c i a do o g r o m n e g o kraju wszelkich moliwoci. Ekran zapeniony szczelnie tajg, gusz, olbrzymi rzek, krwi, cmentarzami, przemdrymi dziadami i ognistymi dziewczy nami, w k o c u za wieami wiertniczymi i najwikszym poarem ropy w dziejach kina e w o k o w a znowu k o n flikt Natury z Kultur, w ktrym chodzi o nas wszystkich*. Szkoda, e e w o k o w a w sposb mao spjny dramatycznie i stylistycznie niejednolity. Mniej ni poprzednio tematem epiki bya miniona w o j na. Metraowo plon by nawet duy. Ale ani leningradzka Blokada Michaia Jerszowa (19747), ani dwa cykle Jurija Ozierowa Wyzwolenie (196971) i onierze wolnoci (19737) nie przyczyniy si do odkamania najnowszej

* Reyser b e z p o r e d n i o p r z e d t e m nie m g znale pracy we w a s n y m k r a j u , co s k o n i o go nawet do t a r g n i c i a si na ycie.

* Puszcze S y b e r i i i K a n a d y p r o d u k u j 3% t l e n u z i e m s k i e g o . G d y b y je w y c i w y m a r y b y w s z y s t k i e ssaki, w t y m i ludzie.

312

Dersu Uzaa (Jurij S o o m i n i M a k s i m M u n z u k ) Wniebowstpienie

historii. Wicej nawet w b r e w ujawnionym s t o p n i o w o faktom w y c z u w a o si w nich niepokojcy p o w r t do przewalczonych ju niby mitw, np. na temat nieomylnoci Stalina i jego militarnego geniuszu. Wyjtkiem okazao si Wniebowstpienie (1976) arisy S z e p i f k o . Do banalny epizod partyzancki (bohater silny okazuje si karem, a saby mocarzem) udostojnia biblij nymi alegoriami, ktre dramat zaprzastwa i wiary uczy niy przejmujc wartoci ponadczasow. W p o d o b n y m trybie m y l o w y m ostatnia wojna moe okazywa si rd em wartociowego natchnienia jeszcze bardzo d u g o .

POLSKA TRZECIE KINO" SZUKA AUTENTYZMU

Kinematografia polska, ktra doznaa w i d o c z n e g o obnienia lotw w latach 60-tych, po wyganiciu s z k o y polskiej", moe liczy nastpne dziesiciolecie do najbar dziej u d a n y c h . Stao si to za przyczyn d o p y w u m o d y c h talentw, ktre narzuciy nowe kierunki zainteresowa. Jeli pierwsze filmy p o w o j e n n e tworzyli ludzie ufor mowani z a w o d o w o jeszcze przed wojn, jeli s z k o a p o l ska" bya dzieem t w r c w w y k s z t a c o n y c h f i l m o w o ju w socjalizmie, ktrzy jednak przeszli jeszcze aktywnie przez wojn, to trzecie kino polskie" zostao stworzone przez pokolenie pozbawione dowiadcze w o j e n n y c h , ktre miao swych prekursorw w Skolimowskim i Pola skim, a g w n e g o rzecznika znalazo w Zanussim. Wycho wane w socjalizmie, pokolenie to nie z a d o w o l i o si ogra n i c z o n y m m a y m realizmem". miao signo do podsta w o w y c h p r o b l e m w spoecznych i politycznych czowieka w y s t a w i o n e g o na presje epoki i poddao tego czowieka t r u d n y m p r b o m autentycznoci. Nie zachwiao to pozycji Wajdy, d o m i n u j c e g o w caym okresie, gdy nie tyl ko jako szef Z e s p o u , ale i jako t w r c a umia zbliy si do mo d y c h , przej ich pasjami i tematyk. Kino polskie odzy skao mir u w i d o w n i i stao si znw orodkiem ywych dyskusji, a r t y k u e m pierwszej potrzeby" dla spoecze stwa, coraz bardziej odczuwajcego konieczno zasad niczej przemiany. Krzysztof Zanussi wyjtkowo szybko zosta zaakcep t o w a n y przez krytyk. Ju rewelacyjny (cho zewntrznie nieefektowny) debiut Struktura krysztau (1969) zwraca uwag na tego fizyka i filozofa z wyksztacenia. Podejmo wa w s t y d l i w y temat kariery w socjalizmie (wanie kariery, a nie cokolwiek automatycznego a w a n s u " ) i nie nagina jc losw d w c h n a u k o w c w do adnych uprzednich tez, 313

omiela si nie odpowiada, ktr z d w c h prezentowa nych postaw uwaa za suszn. Nieco t y l k o sabsze ycie rodzinne p o d n o s i o moe d r u g o p l a n o w y , aleznamienny problem likwidowania przez ycie d a w n y c h podziaw klasowych, a telewizyjne, ledwie g o d z i n n e Za cian z bolesn szczeroci u j m o w a o si za istnieniami k r u c h y m i , ktre obojtno otoczenia moe skaza na zagad. Byo to jakby nabieranie rozpdu przed Iluminacj (1973), ktra jest dat w historii kina polskiego. Takiego bohatera trzeba byo t r z e c i e m u " p o k o l e n i u . Nie, e taki pozytywny. Jego sukces yciowy jest wzgldny, jego yciorys nie bardzo nadaje si do skopiowania. Ale jest to bohater, ktry czego arliwie chce i szuka za wszelk cen prawdy. Ta h i s t o r i a naturalna polskiego naukowca" pokazuje pewne postawy zdawaoby si anachroniczne*, ale tumaczy, jak s moliwe dzi. Imponujcy jest zesp r o d k w , ktre zmobilizowa twrca, by umoliwi ma ksymalny przepyw autentyku przez fikcj fabularn (wy powiedzi w y b i t n y c h n a u k o w c w , reprodukcje f i n g o w a nych d o k u m e n t w " , w y c i n k i ogosze, a przede wszyst kim rezygnacja ze spycania dialogu f a c h o w c w na uytek zwykego widza). Zanussi nie wynagradza swego Fran ciszka cukierkiem, jak si to robi z dzieckiem po grze cznym o d r o b i e n i u lekcji. Mie ideay to kosztuje. A j e d nak sw nerwow, nowoczesn dramaturgi sugeruje autor, e t r u d n e ycie Franciszka ciekawiej jest przey, ni trawienn egzystencj filistra, ktry uwaa, e n a u k o wiec" to taki sam zawd, jak u r z d n i k " czy inynier". Po Bilansie kwartalnym w k t r y m przedstawi niepo pularn posta kobiety, majcej odwag p o w r c i n a o n o rodziny Zanussi wdar si Barwami ochronnymi w sam gszcz dyskusji o moralnoci. A k c e n t o w a n i e przy tym d o n i o s y m filmie, e reyser jest specjalist od penetrowa nia rodowisk inteligenckich i n a u k o w y c h , niesusznie zawa jego uniwersaln w y m o w . Letni obz uniwersy tecki stanowi tylko w y g o d n e i wietnie podpatrzone me d i u m dla refleksji nad rol k o m p r o m i s u . W t y m m i k r o s p o eczestwie mamy i postawy skrajne: rektora, o p o r t u nistycznego karierowicza oraz studenta, nieugitego k o n testatora. Ale nie oni zainteresowali twrc, tylko dwaj p r a c o w n i c y naukowi, obaj w jaki s p o s b uprawiajcy k o m p r o m i s . A jednak wanie w t y c h postawach r o d k o w y c h " , najczstszych, wane jest przeprowadzenie ostrej linii demarkacyjnej, czsto ledwie widocznej, midzy p o d oci i godnoci. Wadze odebray film alergicznie. Problem g o d n o c i zainteresowa te reysera w ostate cznej sprawie ludzkiej, w umieraniu. Spirala zapucia si bez wahania na tereny omijane przez kino socjalistyczne, pokazujc nieuleczalnie chorego, ktrego poczucie g o d -

I l u m i n a c j a (Stanisaw Latao) B a r w y o c h r o n n e ( Z b i g n i e w Zapasiewicz)

* Nawet t y t u , za w. A u g u s t y n e m , o d w o u j e si do s o w n i c t w a redniowiecznego.

noci prowadzi do b u n t u , do agresji. Jeli w naszym, p o wszednim, n i e w o j e n n y m yciu szuka tragicznego pier wiastka h e r o i z m u , to chyba tak, jak to zrobi Zanussi. Wreszcie g o d n o w sytuacji w o j e n n e j , g o d n o Polki, w ktrej zakocha si oficer najedczej armii, jest tema tem Drg w noc, zrealizowanych w RFN. Maja K o m o r o w ska z wytrawn prostot zachowaa si jako osoba obser-

314

wowana podwjnie: jako bohaterka przez sztab puku W e h r m a c h t u , i jako aktorka przez kamery z a c h o d n i o niemieckiej telewizji, producenta f i l m u . Moe najczystszym przykadem ocalenia godnoci bdzie Constans (1980, nagroda za reyseri w Cannes), pozornie prosta historia modego bohatera, ktry pragnie przey ycie zgodnie z d o b r o w o l n i e przyjtym kodeksem m o r a l n y m . I to jest znacznie dla niego waniejsze od zr cznych kombinacji, na ktrych mona niele zarobi. Na tle caej galerii bohaterw wspczesnego kina: zagubio n y c h , zdesperowanych, o b o j t n y c h , pozbawionych busoli Witold z Constans, poszukujcy nie wartoci material n y c h , ale niezmiennego systemu norm etycznych, wydaje si krysztaem o wyjtkowo harmonijnej strukturze. W tym samym krgu powstao Ocalenie (1972) Edwar da ebrowskiego, odwanie zestawiajce w obliczu mier ci gorczkow codzienn krztanin z ostatecznymi pyta niami o sens naszych d o k o n a . Podobnie w Szpitalu Przemienienia tego reysera (wedug debiutanckiej powieci Stanisawa Lema) d o m i nowaa obsesja c h o r o b y , mierci: pena neuroz atmosfera szpitala psychiatrycznego zostaa tu jeszcze pomnoona przez ludobjcze d e f i n i t y w n e rozwizanie" okupanta. Drastyczno obrazu, a zwaszcza dwiku wspdziaa w z b u d o w a n i u perspektywy krwawego koszmaru. W tej perspektywie widz wojn co znamienne t w r c y , ktrzy sami czynnie jej nie przeyli. Materializacj podobnej perspektywy bya ju wcze niej Trzecia cz nocy (1971) zdolnego, c h o podatnego na ekspresjonistyczne pokusy Andrzeja uawskiego. Autobiograficzn powie swego ojca Mirosawa przetwo rzy on w okrutne p a n d e m o n i u m , dla ktrego alibi stano wia nie psychiatria, ale gorczka tyfusowa. J e d n o s t r o n no spojrze nastpnego pokolenia, widzcego okupacj jako koszmar, nie odpowiada wprawdzie o b i e k t y w n y m relacjom, ale stanowi charakterystyczny zapis lkw tych m o d y c h , ktrzy w p o c h o d a c h nosz transparenty z napi sem N i g d y wicej wojny!". Inny z m o d y c h t w r c w , Janusz Zaorski, take posta nowi o d t w o r z y ksztat minionej w o j n y w Particie na ins trument drewniany, ale idc za tekstem Stanisawa Grochowiaka przyda mu barw zgrzebnych, n i e g o l o n y c h , p o c h m u r n y c h ; m g o w y m rozmikczeniem obrazu popada a w manier, ale odebra t y m okupacji koloryt czego, co zdarzyo si wyjtkowo bohaterom w y j t k o w y m . Wa niejszy jednak by jego Pokj z widokiem na morze (1978), mylca historia samobjcy gotujcego si wyskoczy z dwudziestego pitra. Perfidnie zmieniajc cel (twarzy s a m o b j c y nie pokaza do koca) zaj si aktualn pole mik midzy d w o m a stylami nauki: midzy pewn siebie, efektown i uszczliwiajc gwatem nauk oficjaln, a wiedza pokorn, szanujc integralno jednostki i za ledwie uatwiajc jej samodzielne uzyskanie adu we wntrznego. Dwa interesujce debiuty, o b a w j a k i sposb 315

zwichnite, nieudane, wyraziy twrcze zdenerwowania czekajcego naycie" pokolenia i zapowiedziay ciekawe talenty. To Na wylot (1972) Grzegorza Krlikiewicza i Pa lec Boy Antoniego Krauzego. Sprawdzi si zwaszcza Krlikiewicz o wyrazicie wasnym stylu, nowator i niespokojny d u c h , odwanie eksperymentujcy nawet w ospaej telewizji. W Tacz cym jastrzbiu (1977) wedug Juliana Kawalca trafi wresz cie na temat mozolny awans chopskiego syna na dyrektorskie krzeso w ktrym jego drastyczne rodki (szaleczy monta, deformujce obiektywy ultrakrtkoogniskowe) dobrze przystaj do gorzkiej fabuy. Skoro kapitalny Trzeciak w t y t u o w e j roli kwadransami milczy, maj prawo krzycze i fotografia, i cieka dwikowa. Inny posiadacz odrbnego charakteru f i l m o w e g o p i sma, to Krzysztof W o j c i e c h o w s k i (Kochajmy si, Antyki, Rg Brzeskiej i Capri), eksperymentujcy na obiecujcym pograniczu d o k u m e n t u i fabuy. Uywa wycznie nieza w o d o w y c h aktorw (grajcych siebie, ale niekoniecznie), i m p r o w i z o w a sytuacje, nie narzuca w y u c z o n e g o z gry d i a l o g u , fabularyzowa i d r a m a t y z o w a bezszelestnie, i mia nadziej (a my wraz z nim), e spontaniczno jego n i e u c z o n y c h bohaterw przenosi na tam wicej auten tycznej prawdy ni metody tradycyjne. Mona do tych eksperymentatorw dopisa Ryszarda Czeka, bo potrafi do fabuy przenie czupurno i za mierzon szorstko swych a n i m o w a n y c h kompozycji (Syn, Apel). Jego Zofia (1976), a nawet i mniej udane Po mienie operuj bardzo skpym owietleniem, olepiaj c y m i kontrastami p o d w i e t l n y m i , wielkimi paszczyznami s u r o w y c h , odrapanych murw, cigym pozornie odbieganiem od tematu, by forsowa tematy n i e p o p u larne, wstydliwe.

POLSKA GONE NAZWISKA

Naturalnie nie przerywali dziaalnoci reyserowie, kt rzy wystartowali w latach poprzednich, wnoszc do o g l nego d o r o b k u talent, dowiadczenie i czasem odrobin akademizmu. Wykrelenie miejsca artysty w n o w y m spoeczestwie stao si zadaniem Wajdy. Jego Wszystko na sprzeda (1968) byo jak dotd j e d y n y m filmem, do ktrego sam napisa scenariusz, luno inspirowany przez tragiczn mier w w y p a d k u kolejowym Z b i g n i e w a Cybulskiego, ulubionego aktora p o k o l e n i a Kolumbw". Wbrew pozorom nie jest to film o aktorze, gdy dalsze trwanie zmarego wrd nas okazuje si niemoliwe; pozo staje t y l k o jego mit, ucieleniony z kolei przez przejmuj-

Wszystko na sprzeda (Andrzej apicki)

cych j e g o miejsce. Przede wszystkim jest to wic autotematyczny, jak Osiem i p, ironiczny film o reyserze z jego skrajnym e g o c e n t r y z m e m , z jego traktowaniem wszyst kiego w o k jako tworzywa. Dopiero poza ironi (autoiro ni!) jawi si pewnego rodzaju tragizm artysty wiadka epoki. Jego funkcje podgldacza skazuj go na samot no, niekiedy nawet na dezaprobat moraln otoczenia. Wiele z tej autoironii przeszo nastpnie do Polowania na muchy, jedynej w d o r o b k u Wajdy komedii satyrycznej. Za porednictwem wszystkoernej kobiety-modliszki (Ma gorzata Braunek o zbach drapienie wyszczerzonych w umiechu) wykpiwa tu autor, wedug tekstu Janusza G o w a c k i e g o , mody, f o b i e , a zwaszcza niedojrzao inte lektualn rodowisk t w r c z y c h ; wida byo jednak, e rodki Wajdy nie najlepiej su f u n k c j o m przemiewcy. Mocniejsze w wyrazie okazao si spotkanie z bezlitosn proz Tadeusza Borowskiego: Krajobraz po bitwie z ma sochistyczn zajadoci wystawia rachunek nie tylko wojnie, ale i tromtadrackim mitom n a r o d o w y m , jako przeszkodom na drodze do konstruktywnej stabilizacji wewntrznej modego d i p i s a " z amerykaskiego obozu dla przesiedlanych. Inteligenckie rozrachunki doprowadziy Wajd logicz nie do adaptacji Wesela (1970), pomylanego jako rachu nek wystawiony inteligencji z okresu zaborw. Zachowa-

Krajobraz po b i t w i e (Stanisawa Celiska i Daniel O l b r y c h s k i )

nie wiersza Wyspiaskiego, jego p o s t a c i d r a m a t u " obok realistycznych uczestnikw wesela w B r o n o w i c a c h , wy dawao si w filmie niewykonalne, groce natychmia stow katastrof. Tymczasem brawurowa spoisto f i l m u , sugestywno wizji, rytm montau i ruchy kamery zespo lone z zachowaniem si protagonistw zapewniy arcy dzieu pisarza czytelno i ogromn, take midzynaro dow publiczno, o ktrej nie mg marzy teatr. Wypad Wajdy do RFN przynis P/7afa / innych, gdzie wielki mit Ukrzyowania wpisany zosta w dzisiejszy system wartoci za j e d n y m z trzech wtkw M i s t r z a i Magorzaty" Buhakowa. Reyser zaryzykowa, wytycza jc drog na G o l g o t obok neonw d o m u t o w a r o w e g o Hertie ywe ciao wspczesnego kina ten przeszczep przyjo. Powstaa przejmujca parabola ludzkiej mki t y c h wszystkich, ktrzy z mozoem dwigaj swj krzy. Obracajcemu si w krgach wielkiej literatury reyse rowi jedno spotkanie udao si mniej od innych: z Conradem-Korzeniowskim (Smuga cienia), gdzie temperatur arliwych w y b o r w bohatera obniy brak ywiow upau, ciszy morskiej, zarazy, o ktrych zostalimy p o i n f o r m o w a n i , ale ktrych nie odczulimy. Za to spotkanie z lodzermenschami Reymonta w Ziemi obiecanej (1974) p o w i o d o si nadspodziewanie. Wyjtkowy w naszej ro mantycznej sztuce temat polskiego kapitalizmu, z ca jego parafiaskoci, pozornoci i hucp, zaowocowa galeri kapitalnych t y p w i kapitalnych wygldw, ocala y c h do dzi (i moe tylko do dzi!). Z nieomylnym w y c z u c i e m , jedn wyrazist scen, nawet niekoniecznie wzit

316

z o r y g i n a u , okrela Wajda ca klas, ca formacj historyczn. A po doniosej wizycie w d o m e n i e kina politycznego (o czym niej) znowu rewelacyjnie odkrywcze spotkanie z Iwaszkiewiczem. W Pannach z Wilka (1979) reyser przyzwyczajony do atakowania widza szalenie bogat gam rodkw, ograniczy si t y l k o do najwyszego rejes tru dwikw, do w i o l i n u . I moe po raz pierwszy nie tyle fascynowa czy porywa, ile wzrusza. Materia opowiada nia by nad wyraz wiotki, utkany z pajczyny. adnych g w a t o w n y c h zdarze. Samo ycie, przemijajce, p r z e -

Wesele (Daniel O l b r y c h s k i ) Panny z Wilka (Anna Seniuk i Maja K o m o r o w s k a )

ciekajce przez palce", roztaczajce zwodnicze mirae i tak rzadko pozwalajce na ich realizacj. Melancholijny pesymizm, sczcy si z prozy Iwaszkiewicza, znalaz liry czny wyraz w postaci Wiktora, ktry w y o b r a z i sobie nie gdy, e poyje m o c n i e j , pikniej od i n n y c h , a po latach widzi, e nie byo to marzenie zbyt realistyczne. W jego rezygnacji (za ktr Wajda, wbrew s w y m skonnociom, nie w i n i historii) znalaza si ta sama mikko, co w m u zyce Szymanowskiego, co w pracy kamery Edwarda Ko siskiego. Na zblion twarz Wiktora reyser d w u k r o t n i e naoy twarz Iwaszkiewicza, wplatajc t y m pisarza w sa m tkank filmu. O b o k bohatera, nad m i n i o n y m czasem, do k t r e g o nie ma p o w r o t u , nachyla si u schyku swej yciowej drogi sam jego twrca. Dyskretny, wiadomie wyciszony talent Stanisawa Rewicza przynis w Drzwiach w murze now medytacj nad stosunkiem cierpienia i obowizku do lansowanego przez gierkowsk prosperity hedonizmu. Bardziej zo onym zadaniem bya Pasja wcale nie panegiryczna biografia c z e r w o n e g o kasztelanica", D e m b o w s k i e g o , tylko wycieniowany dialektycznie dyskurs polityczny o naj trudniejszej do penego zrozumienia karcie z dziejw p o l skiego wieku XIX. W zestawieniu z nim zamaszyste p t n o Jerzego Hoff mana Do krwi ostatniej, byo t y l k o barwn informacj 0 genezie i walkach I Dywizji Wojska Polskiego w ZSRR, rocznicow i suszn. Znacznie bardziej angaowa uczu c i o w o Hubal (1973) B o h d a n a Porby, historia ostatniego oddziau polskiego, ktry nie zoy broni po klsce wrze niowej. Scena wkroczenia oddziau do kocioa g o d n a jest a n t o l o g i i : d o w o d z i , jak bardzo sztuka pozyskiwania widza zaley od d o b o r u d r o b n y c h detali, take dwikowych 1 scenograficznych, z d o l n y c h dwiga przenone znacze nia dziea. Niedoceniany Janusz Majewski, ktry jest reyserem pedantycznie dbaym o rysunek ta akcji, m g mniej zaim ponowa Zakltymi rewirami, gdzie powie Worcella dostarczya niemal g o t o w e g o scenariusza (cho tzw. g o t o w y scenariusz" jest bardzo mylc legend). Natomiast pierwsza adaptacja f i l m o w a w y b i t n e g o pisarza, jakim jest Andrzej Kuniewicz, Lekcja martwego jzyka (1979), wymagaa rozbirki, a do f u n d a m e n t w , caego gmachu o r y g i n a u , by przeniesiony na grunt innej sztuki tekst o d b u d o w a z penym zachowaniem jego ducha. Kruchy, w y s u b l i m o w a n y wiat por. Kiekeritza, odciskajcy w sobie ulotny smak na zawsze minionej epoki habsburskiej, za c h o w a w wersji Majewskiego nostalgiczny autentyzm. Podobnie kryminalna afera z Wrd nocnej ciszy, poyczona z czeskiego oryginau przez Tadeusza Chmie lewskiego, nabraa trwaych wartoci przez obudowanie jej o s o b n y m wiatem p r u s k o - b y d g o s k i m , uwierzytelniajcym wyjtkowe zdarzenia. atwiej ten geograficzno-historyczny koloryt przyszo skrzesa Jerzemu A n t c z a k o w i w Nocach i dniach (1975),

z p o w o d u bardzo p r e c y z y j n y c h opisw, zawartych w ory ginale Dbrowskiej. Tu jednak t r u d n o wynika z introspekcyjnoci powieci-rzeki, ktr naleao zorganizowa w w i d o w i s k o o yciu polskim przed rokiem 1914. Reyser pokona wszystkie przeciwnoci w takiej formie, e nie spodziewanie film pobi wszystkie rekordy kasowe. W y m i e m y wreszcie Trzeba zabi t mifo (1972) Janusza Morgensterna, w istocie f i l m scenarzysty, Janusza G o w a c k i e g o , ujawniajcy s a m o r o d n y talent aktorki Jadwigi Jankowskiej-Cielak. Historia dziewczyny, po pierwszych dowiadczeniach mioci sprowadzonej do punktu zerowego, zalecaa si literack pomysowoci. Jedno spicie, jedna replika zdaway si zawiera tyle prawdy, e mona je byo rozwija w nowy film. Ale j e d n o czenie byy to pomysy lepsze czsto w czytaniu ni w ogldaniu. Sugestywnie umown rzeczywisto stworzy Marek Piwowski w Rejsie (1960). Pywajcy d o m wczasowy sta nowi obszern metafor dla demonstracji naszego waniactwa, nadtoci, niekompetencji i gupoty. mielimy si, bo ta karykatura bya taka p o d o b n a ! Do nas. A take do niezgrabnie meandrujcej barki o nazwie PRL. Po niezrozumiale d u g i e j , szecioletniej przerwie poja wi si Piwowski w g a t u n k u k r y m i n a l n y m . Przepraszamy czy tu bij? byo zerwaniem z l a n d r y n k o w y m wzorcem milicjanta-anioa na rzecz realnej szorstkoci ycia. Czy jednak nie szkoda na kryminay przekornego talentu tego przemiewcy?

Drzwi w murze ( Z b i g n i e w Zapasiewicz)

POLSKA KINO PLEBEJSKIE?

Tradycje polskiej lewicy znalazy dojrzaego barda w Kutzu, lzaku z pochodzenia. Z w r c i on uwag, e jeli przedstawianiu walk w o l n o c i o w y c h na ekranie patro nowa szlachecki romantyzm (ktry np. Wajda dziedziczy niemal wprost po wieszczach i Wyspiaskim), to walkom proletariatu odpowiada powinien pewnego rodzaju ludo wy realizm. Program ambitny, gdy tradycje sztuki proleta riackiej nigdy nie byy w Polsce zbyt ywe, nawet na lsku. Dwa udane filmy Sl ziemi czarnej (1969), o d r u g i m Powstaniu lskim i Pera w koronie (1971), o g o d o w y m strajku w kopalni z lat 30-tych rzucaj wiato na istotne cechy stylu poszukiwanego przez Kutza. Jest tu wic wa ciwa wyobrani ludowej konkretno konfliktw, racjo nalna rzeczowo, z ktr nie stoi w sprzecznoci czytelna metafora, wspomagajca opowiadanie. Wyraziste kontra sty obrazu oddzielaj napicie walki czy znj fizycznego wysiku od jasnoci, dekoracyjnoci w y t c h n i e . Te ostat nie mio maeska, zabawy, z b i o r o w e obrzdy 318

podporzdkowane s rwnie s u r o w y m n o r m o m moral n y m , jak rzetelno w pracy, solidarno w walce. a d nego hamletowskiego relatywizmu. Zdrada polityczna i zdrada maeska rozliczane s w t y c h samych s u r o w y c h kategoriach. Wizje lepszej przyszoci, o ktr warto wal czy, nie s tu rezultatem jakiej przejciowej kombinacji wyborczej, ale naturalnym ucielenieniem yciowej filozo fii caej portretowanej przez Kutza klasy. Jakby trzeci czci trylogii grniczej s Paciorki jed nego raca (1980), podsumowanie pracowitego ywota zasuonego grnika. Zabrako tu jednak ostrych konflik t w czci poprzednich. Zastpujca je niech starego do przeprowadzki na nowe osiedle nie jest zbyt mocn wstk do zwizania caych cykli kapitalnych obserwacji. T sam pretensj odnie mona do Grzesznego ywota Franciszka Buy Janusza Kidawy: barwny ywot w d r o w n y c h k o m e d i a n t w e l w r w " starczy d o z g r o m a dzenia soczystych, j d r n y c h , przedmiejskim h u m o r e m zabarwionych anegdot o przedwojennym lsku, nie star czy do zbudowania charakterw, ani progresji dramaty cznej. Z punktu widzenia plebejskoci stylu waniejszy wydaje si Pejza horyzontalny tego t w r c y : tam niechytra historyjka przyjani m o d y c h r o b o t n i k w spojona zos taa jednolicie rubaszn narracj w gucie wieczornych pogaduszek z sypialni hoteli robotniczych. M i m o o d m i e n n o c i efektu, z tych samych zaoe

wyszed wczeniej Henryk Kluba w doniosym filmie p o l i t y c z n y m Soce wschodzi raz na dzie (1967). Chopski wiat h o n o r n e g o Podhala, nie mniej malowniczy od f o l kloru lska, zosta tu przyapany w jeszcze gortszym m o m e n c i e dziejowym. Socjalizm wanie przyszed do zbiedzonej wsi grskiej, ale nieufna wie nie chce przyj go za swj. Franciszek Pieczka jako sprawiedliwy i samo wadny sotys Haratyk wyglda, jakby nigdy w yciu z tej wsi nie wyjeda. Krwawy konflikt filmu bytragiczniejszy od konfliktw z obcymi agentami: stawali przeciw sobie ludzie, ktrzy powinni byli pomaszerowa noga w nog. Z napiciem dramatycznym sza w parze witkarska styli zacja akcji, jakby wyciosanej kozikiem podhalaskiego snycerza. Trzy stare diaby tacoway na szczycie gry na bied i frasunek czowieka. Haratyk w sprytnie t r i c k o w y m kadrze wydawa si wikszy od z i o m k w , jak egipscy faraonowie, wycita za z tektury makieta Belwederu wznosia si na rodku wiejskiej polany. Film, uznany przez wadze komunistyczne za nieprawomylny, na d u g o zo sta z a m k n i t y w lodwce", a kariera dobrze zapowiada jcego si f i l m o w c a ulega zaamaniu.

POLSKA GRZMOTY NADCIGAJCEJ BURZY

Przygoda polskiego kina politycznego, g o d n e g o by przeciwstawieniem spolityzowanego kina zachodniego, zacza si od Wajdy. Pod jego rk stary, lat kilkanacie czekajcy scenariusz Czowieka z marmuru Aleksandra cibora-Rylskiego nabra (1976) niezbdnej d w u w a r s t w o w o c i . Z jednej strony kariera i upadek p r z o d o w n i k a pracy z lat pidziesitych (obok bdw i wypacze, take nie kamany entuzjazm i g o d n o b u d o w n i c z y c h ) , z drugiej rwnowany wtek patrzcej wstecz modziey dnia dzi siejszego. Pyta kto reyserk filmu d y p l o m o w e g o : C z e g o pani szuka w t y c h latach pidziesitych?". W podtekcie mamy przekonanie pytajcego, e wana jest t y l k o przy szo. Ale aby dla niej pracowa sdzi Wajda modzi musz rozumie, skd i dokd idziemy. W historii narodu wane s wszystkie momenty, adnych nie mona bezkar nie przeskoczy. Niesychane b o g a c t w o (i precyzja!) zasto sowanych rodkw wyrazu, zwaszcza pojawiajcych si na licznych przeciciach obu warstw f i l m u , uczyniy to namitne dzieo rozbudowan analiz naszego spoeczne go rodowodu. Wajda, zagrzebany dotd w literaturze przeszoci (kry tyka nieraz miaa mu za ze, e stroni od wspczesnoci), nastpny scenariusz, Bez znieczulenia Agnieszki Holland, d o b r a rwnie na zasadzie obywatelskiej t r o s k i , przypisu jcej sztuce funkcje katartyczne (1978). Bolcy zb trzeba 319 usun, do tego bez znieczulenia, w peni w i a d o m o c i ! Re|s Dotd zgoda. Gorzej, e p o d w j n a klska wzitego repor tera, zawodowa i rodzinna, nie wypada zupenie przeko nywajco. Symetryczna rwnolego obu poraek wydaje si nieco sztuczna, a o porace zawodowej w i e m y po p r o stu mao (cho i w t y m jest swoista prawda). Za to po drodze ile mikrosytuacji o zdumiewajcym p o d o b i e stwie do ycia! A Z b i g n i e w Zapasiewicz przekona nas, e jest najlepszym polskim aktorem f i l m o w y m . W r. 1976 wystartowa Krzysztof Kielowski, ktry szybko sta si mia d u c h o w y m przywdc najmodszego pokolenia. W Blinie, jak w d a w n y c h p r o d u k c y j n i a k a c h , rol gwn gra fabryka, a wtki osobiste, zwykle o c i e p l a jce" (crka puszczalska, skrzywdzony kiedy wsppra c o w n i k ) , s wanie mde. Nic dziwnego, skoro w tym por trecie kapitana socjalistycznego przemysu zawarta jest m o n o g r a f i a caego p o p r z e d n i e g o etapu", a waciwie to nawet nie m i n i o n e g o okresu G o m u k i , t y l k o wspczes nego f i l m o w i okresu Gierka. Mistrzowsko przy t y m Franci szek Pieczka o d r y w a si od mas": bardzo s t o p n i o w o i w b r e w sobie, by nic nie byo schematycznie! Nawet w wietle pniejszych wydarze f i l m nie utraci prekursor skiej siy w obnaaniu kamliwoci p o d w j n e g o jzyka", jaki wadza stosowaa w rozmowach z obywatelami. Po a m b i t n y m Personelu, nakrconym dla telewizji,

Pera w k o r o n i e

gdzie w malekiej spoecznoci jednego teatru w y k r y w a reyser arystokratyczne przywileje t w r c w " i obowizek siedzenia c i c h o p e r s o n e l u " , dojrzaym sukcesem Kie lowskiego sta si Amator (1979). W b r e w p o z o r o m , zawsze atrakcyjne k i n o w kinie" posuyo reyserowi do czego wicej ni banalnego przeciwstawienia d o b r e g o artysty zemu mecenasowi. Reyser sign daleko gbiej w pra w i d o w o c i ycia spoecznego. Niesympatyczny, wykazu jcy wrcz z wol dyrektor d e m o n s t r o w a wcale niegupie racje, a zapalony filmowiec wasnego c h o w u uwiada mia sobie naiwne luki w wyobraeniach o odpowiedzial noci kogo, kto przemawia publicznie. Ale fala analiz spoecznych wznosia si dalej, zwa szcza w szczeglnie p o d n y m roku 1979. Agnieszka Hol land obraa r o d o w i s k o Aktorw prowincjonalnych z s y m 320

pati pokazujc nam bohatera, ktry w artystycznym sporze nie mia, by moe, racji, ktremu jednak tak na wasnym zdaniu zaleao, e dla niego zaryzykowa ca karier. Janusz Kijowski w Kung Fu zaj si czowiekiem, skrzywdzonym przez klikowy u k a d " i z gorzk ironi dostrzeg ratunek j e d y n i e w kontr-ukadzie. Feliks Falk w Szansie demaskowa niebezpieczestwo inicjatywy arli wej, co prawda, i zaangaowanej", ale autorytatywnie depczcej cudze wartoci. Przed t y m za w Wodzireju cay f i l m powici bohaterowi n e g a t y w n e m u , idealnie w t o p i o nemu w Jerzego Stuhra, by ostrzec, e sia przebicia" i zasada moralna d a m jak dasz" znajdoway doskona poywk w totalitarnych strukturach p o l i t y c z n y c h , opar t y c h na zakamaniu i partyjnych przywilejach. Kady z t y c h f i l m w w y c h o d z i jako m i n i m u m

Czowiek z m a r m u r u (Jerzy R a d z i w i o w i c z ) A m a t o r (Jerzy Stuhr)

Sonce w s c h o d z i raz na dzie (Franciszek Pieczka i Zdzisaw M a k l a k i e w i c z )

z bardzo w i a r y g o d n e g o opisu rzeczywistoci, by w de niu do szerszych uoglnie odwraca niejeden zadaw niony schemat, ostrzega przed pozornoci sukcesu, i uzbraja widza w rodki do samodzielnej oceny otaczaj cego go wiata. Za tymi p o d s t a w o w y m i zaletami sza jeszcze czasem wsko widzenia, niepene przedstawie nie wszystkich, zwaszcza ukrytych wspzalenoci, kt rych ujawnienie godzio w interesy reimu. Czasem take zaniedbanie atrakcyjnoci strony obrazowej, przecenianie sowa. Ale kierunek dalszej ofensywy nakrelono jasno, janiej ni w innych bliskich geograficznie kinematogra fiach. Zawarto go w zawoaniu K i n o n i e p o k o j u moral nego", ktre jednak z penym uzasadnieniem mona byo zmieni na K i n o niepokoju spoecznego". K i n o moralnego n i e p o k o j u " wadze przyjy niecht nie, c h o w warunkach wzrastajcego napicia spoecz nego uciekanie si do zakazw rozpowszechniania stao si u t r u d n i o n e . Zarzucay natomiast tej t e n d e n c j i , e kry tykujc komunistyczn rzeczywisto nie p r o p o n u j e roz wiza p o z y t y w n y c h . To prawda, tych rozwiza nie pro p o n o w a a jednak rwnie bardziej do t e g o powoana rzdzca partia, zanim nie zmusi jej do ustpstw o d r u c h z b i o r o w e g o protestu narodowego. Filmy n i e p o k o j u " g o d nie jednak w y p e n i y obowizek dbaych o losy kraju arty stw: stay si barometrem narodowego niezadowolenia, grzmotami nadcigajcej burzy, zapowiedzi Solidar noci. 321

POLSKA AUTENTYCI I KREACJONICI

O b o k r u c h u spoecznego, naczelnego w k o c u lat sie demdziesitych, wystpiy rwnolegle jeszcze dwa zja wiska. Pierwsze byo cakiem nowe (przynajmniej na polskim terenie). Chodzi o filmy, ktrych t w r c y zaoyli, e pewne autentyczne, gotowe wydarzenia (rangi historycznej, albo i nie) s w zasadzie wystarczajcym materiaem do filmu fabularnego. Tak skrajne stanowisko byo dotd rzadkie. Abstrahujc ju od p o m w i e o ma atrakcyjno takich nieupikszonych (i powszechnie znanych) fabu, wyst powaa tu zrozumiaa obawa, e surowy materia nie uoy si w adne a r t y k u o w a n e tezy, nie ujawni w spltanym gszczu podanych znacze. O b a w y okazay si przesadne, a zalety takiej metody bezsporne. W krgu wydarze historycznych mier pre zydenta Kawalerowicza i ...gdziekolwiek jeste, panie pre zydencie Andrzeja Trzosa-Rastawieckiego, a w krgu przypadkw kryminalnych Zapis zbrodni tego reysera i Sprawa Gorgonowej Majewskiego*, f i l m y z lat 197481 u d o w o d n i y atrakcyjno formuy. Nie t y l k o ich walory i n f o r m a c y j n e (daleko oczywistsze ni przy bardziej natar czywej fabularyzacji), ale take ich czytelna gbsza wy mowa naday wszystkim istotn rang artystyczn. Co byo oczywicie funkcj waciwej selekcji i montau o w y c h autentycznych d a n y c h . Drugie zjawisko mona uwaa za przeciwstawne o p i sanemu (a take d o m i n u j c e m u n u r t o w i spoecznemu). Jest nim kreacjonizm, ywicy si o k r u c h a m i koncepcji k i n a autorskiego", powoujcy do istnienia wasne wiaty t w r c y i nie zgadzajcy si na lekcewaenie obrazu. C z o o w y m jego przykadem byo Sanatorium pod klep sydr, rozpasana feeria Wojciecha Hasa (1973), oparta na szalonej prozie Bruno Schulza, wielkiego nowatora p o l skiej literatury. Masochistyczna sia obrazw drapieno ci przypominaa Goy. Ale ta ydowsko-galicyjska mie cina, smutek walcego si ryneczku, m a h o n i o w e oa w p o d r z d n y c h burdelikach, idce donikd pocigi zapo wiaday wicej ni u Schulza, bo blisk ju zagad wiata, w ktrej pisarz znalaz sw wojenn mier. Sum filmowej twrczoci K o n w i c k i e g o sta si arcybogaty formalnie film Jak daleko std, jak blisko (1971). Jest on m.in. d o w o d e m (i to podpisanym przez w y b i t n e g o pisarza!), e sztuka f i l m o w a nie ma dzi nic do pozazdro szczenia literaturze, e najambitniejsze zamiary autorskie mona rwnie dobrze, ba, lepiej, wyrazi na perforowanej tamie. Szuka tu reyser nadziei dla czowieka, ktry

mier p r e z y d e n t a (Zdzisaw Mroewski) S a n a t o r i u m p o d klepsydr

* Z w r a c a u w a g , e scenarzyst pierwszego i o s t a t n i e g o z w y m i e n i o n y c h f i l m w by z n a n y krytyk, Bolesaw M i c h a e k .

322

aktywnie przeszed przez wszystkie uniesienia i rozczaro wania zarwno wojny, jak i historii powojennej. Mdry styl K o n w i c k i e g o tka widzialn rzeczywisto z materii tak ulotnej, ale i tak autentycznej, jak osobiste myli, obawy, przewidywania, wspomnienia i zwiewne nastroje, sple cione s w o b o d n y m tokiem skojarze. Mniej radykalna, ale p o d o b n a stylistyka przywiecaa d w m d e b i u t o m m o d y c h Zmorom Wojciecha Mar czewskiego (gdzie galwanizowaa zblake ju zuchwaoci prozy Zegadowicza) i Ariidlaatlety Filipa Bajona (w ktrej przeywa nie ma czego, wspczu nie ma k o m u , myle nie ma o czym, ale mona c m o k n i powiedzie a d n e ! " ) .

WGRY JANCS I ROMANTYCY

Osobista pozycja Jancs przypomina pozycj Buda pesztu w organizmie niewielkich terytorialnie Wgier: jest jakby zbyt wielka, nie moe nie oniemiela, zniewala do poddawania si jego w p y w o m . Czste gocinne wystpy reysera we Woszech nie przydaway n o w y c h laurw jego talentowi*, pozosta on przykadem t w r c y widncego, gdy go wyrwa z jego kontekstu kulturowego. Konflikty wspczesne pojawiay si u niego rzadko. Oywcze wiatry (1968) pokazay jednak, e waciwa mu stylistyka przemieszczajcych si mas ludzkich, baletowa dynamika, ostentacyjnie redukowana funkcja sowa daj si sugestywnie zastosowa nawet w takim temacie z lat 50-tych, jak lewacka akcja komunistycznej modziey przeciw w y c h o w a n k o m liceum katolickiego. Wspaniaym p o w r o t e m weny twrczej autora bya patetyczna symfonia Dopki lud prosi (1971), g o d n a buntowniczej pasji Pan cernika Potiomkina. Dawione przez policj wczesne strajki c h o p s k i e mogy przerodzi si w alegori zwyci stwa t y l k o w takiej symbolicznej poetyce, w ktrej zabici zmartwychwstaj od p o c a u n k w piknej dziewczyny, rany zmieniaj si w szkaratne kwiaty, a biae gobie okraj wiosenne drzewo ycia. Ku czemu prowadzi jednak styl tak odrbny i wyjtkowy w dzisiejszym kinie? Ju Elektra, moja mio, bardzo swoista transpozycja a n t y c z n e g o mitu A t r y d w z czerwo nym helikopterem w zakoczeniu, a bardziej jeszcze Wgierska rapsodia (1979) ka myle o naturalnych ograniczeniach tej niepohamowanej w y o b r a n i . Gdy Jan cs za pomoc swych s y m b o l i , alegorycznych deformacji

* S k a n d a l i z u j c e Prywatne grzechy, publiczne cnoty w y z y s k i w a y np. t a j e m n i c t r a g e d i i w M a y e r l i n g u dla l i b e r t y s k i c h i b a r d z o n a i w n y c h w y p a d w p r z e c i w k o a u t o k r a t y z m o w i z c z a s w Franciszka J z e f a .

i y w y c h obrazw o p o w i a d a o konkretnym czowieku, obszarniku, kacie rewolucji 1918 r., bracie premiera, a potem l u d o w c u , rewolucjonicie, powieszonym w kocu przez gestapo jego rodki przestaway wystarcza. Sta way si niewspmierne do tematu. Zaczynao si myle o powtrzeniach, nawet schematach. Wielka indywidualno Jancs stworzya w kinie wgier skim okrelone zalenoci. W jego krgu mona usytuo wa niewtpliwie Ferenca Kardosa z niebanalnym Petfim'73, ktry wbrew tytuowi nie jest biografi historyczn, t y l k o zbiorow psychodram wspczesn w w y k o n a n i u 600 licealistw budapeszteskich. Tu umieci trzeba rwnie Sindbada (1972) dojrzay debiut Zoltana Huszarika, romantyczny kalejdoskop wy blakych w s p o m n i e , z zatart granic midzy sensem d o s o w n y m a przenonym. Bliski poetyce Jancs, cho bardziej malarski, by debiut reyserski najlepszego wgierskiego operatora, Sandora Sary, 80 huzarw. Ta epopeja szwadronu, cig ncego w rewolucyjnym roku 1848 z Polski do ojczyzny, lekceway zupenie akcj. Za to Tatry nigdy chyba nie zostay tak bajecznie sfotografowane, ani w f i l m a c h p o l skich, ani w czechosowackich. Natomiast w twrczoci Szab uleganie w p y w o m Jancs okazao si zgubne. Jego Ulica Straakw 25 i Bu-

Jak d a l e k o std,

iakblisk0

323

dapeszteskie opowieci za parawanem symboli coraz mniej czytelnych lub coraz bardziej pretensjonalnych ukryway treci w t r n e i banalne. Mieszane uczucia budzia twrczo Gyuli Maara, autora doceniajcego warto milczenia (U kresu, Gdzie pani jest, Dery?, Udrka samotnoci). To, co najwaniej sze, w y a n i a o si w j e g o f i l m a c h w trakcie suchania k o n certu Brahmsa albo radiowego suchowiska. Uzyska on w ten s p o s b par e f e k t w rzadkiej szczeroci. Ale te skpe i w y m y l o n e owietlenia, b r a w u r o w e zblienia Mari T r csik, j a k i c h si dzi nie widuje, solenno s t y l o w y c h d e k o racji, afektowana kompozycja kadru izoluj bohaterw od rzeczywistego wiata w o k nich. Umniejsza to nieco wag psychologicznych konstatacji reysera. Duga i konsekwentna droga twrcza Fabriego take zmierzaa ku poetyckiemu skrtowi i symbolizacji. To mu pozwolio w Niedokoczonym zdaniu adaptacji 1200-stronicowej powieci Dery'ego o zudzeniach liberalnej buruazji u schyku d y k t a t u r y Horthy'ego kondensowa boczne wtki w krtkie byski pamici, wystarczajce do rekonstrukcji zdarzenia. arliwo etyczna Pitej pieczci (1976) nie podsuwaa g o t o w e g o podziau na ludzi o czyt y c h i b r u d n y c h rkach, ani w przytulnej knajpce, ani w lo chach faszystowskiego wizienia. Kwestionowaa tylko par t r u i z m w moralnych pokazujc, jak wojna skazywaa ludzi dziaajcych na w y b r midzy zem a zem. Steatralizowane dekoracje miay g w n i e za zadanie m o n u m e n t a l i zowa wyznania bohaterw. Kunsztowne, refleksyjne, pozbawione tempa, czsto t r u d n e w odczytywaniu filmy o romantycznej proweniencji wymagay widza wybrednego, przygotowanego. Stano wic zaskakujco duy odsetek p r o d u k c j i prowadziy do podnoszenia prestiu kina wgierskiego na wiecie, ale rwnoczenie przyczyniy si do niepokojcego spadku zainteresowania kinem u wgierskiego widza maso wego.

D o p k i lud prosi

WGRY KOVACS I REALICI

Utrzymywanie si Wgrw w cisej c z o w c e kina socjalistycznego zagwarantoway pod koniec lat 70-tych raczej filmy realizmu spoecznego. Mniej bogate w for malne eksperymenty, trafiay jednak celniej w zaintereso wania widza dziejcym si na jego oczach wiatem. Z tego punktu widzenia trudno przeceni znaczenie Gospodarza stadniny (1978), rewelacyjnego tak artystycz nie, jak i mylowo dziea Kovacsa. Pozbywajc si cicej nad nim teatralnoci, unikajc szafowania dialogiem, z niebywaym podobiestwem wskrzesi podejrzliw atmo324

sfer okresu ,,bdw i wypacze". Zasug filmu jest nie t y l k o demaskowanie faktw brutalnego amania prawo rzdnoci. Tragedi jest tu przede wszystkim niemono porozumienia, zaraonych podejrzliwoci, d w c h si, za interesowanych w gruncie rzeczy tym samym dobrem kraju. Odstawieni do cywila i zesani na wie oficerowie-kawalerzyci oraz pospiesznie mianowany dyrektorem stadniny biedny ignorant ,,z awansu" s skazani na siebie. Nawet c h w i l a m i , np. przy szczliwych narodzinach czar nego rebitka, umiechaj si do siebie. A jednak tragedia speni si do koca. Tu wanie lata 50-te zostan zanali zowane najprzenikliwiej. Nie jakakolwiek ingerencja z zewntrz, t y l k o wewntrzny brak zaufania midzyludz kiego, sztuczna obco nagle pomieszanych jzykw, jak u b u d o w n i c z y c h wiey Babel, jest najdotkliwsz charakte rystyk okresu. Uzupenieniem charakterystyki tego okresu, rwnie s u b t e l n y m , c h o moe bardziej bezporednio wskazuj c y m palcem, okazaa si Vera Angi (1979) Pala Gabora. Efekt tracenia wasnej twarzy w procesie pospiesznego szkolenia i stadnych samokrytyk zademonstrowany zosta na przykadzie dziewczyny majcej wszelkie zadatki na samodzielno i niepodlego sdu. W t y m nurcie umieci trzeba Karoly Makka z jego Mioci (1971), moe najbardziej nieoczekiwanym f i l m e m r o z r a c h u n k o w y m . Rozrachunek przeprowadzony zosta nie wprost, ale przy uyciu metonimii-zamienni, co t y l k o w z m o g o jego emocjonaln si. T y t u o w e uczucie wizao on i matk z pisarzem, ktrego niewinnie aresztowano. Niemal przez cay czas f i l m u tej centralnej postaci n i e b y o na ekranie, tote wielkie sprawy e p o k i o d b i t e zostay po rednio przez stosunki wzajemne d w c h kobiet (wstrzsa-

jca bya zwaszcza Liii Darvs w roli matki). Zabawa w koty tego reysera odznaczaa si rwnie subtelnym cie niowaniem reakcji trzech starych kobiet o gorcych uczu ciach, prawdzie psychologicznej zabrako ju jednak odnie sie do jakiej konkretnej sytuacji historycznej. Dom pod czerwon latarni, Maupassantowska waria cja obyczajowa, adnie i bezpiecznie zawieszona w histo rycznych ju wntrzach Jugendstil, kae widzie we w s z e c h s t r o n n y m M a k k u p o t e n c j a l n e g o uciekiniera z obozu przekonanych realistw. Nie ucieka z niego Marta Meszaros, ktr w dyskusjach o k i n i e kobiet" na wiecie wymienia si jako pierwsze lub d r u g i e nazwisko. Bierze si to std, e nie wykrcajc si od sztandarowego p r o b l e m u w y z w o l e n i a kobiety" potrafi

egoistyczny wiat mczyzn pokazywa bez szowinizmu, a swoje bohaterki (Dziewczyna, Adopcja, 9 miesicy, One dwie, Jak to w domu, Po drodze, Sukcesja) ) obdziela hojnie nie tylko atrybutami p c i , ale i atrybutami konkretnej klasy i rodowiska. Cho realizatorka lubi dobiera akto rw innych narodowoci (Vlady, Karina, Seyrig, Huppert, N o w i c k i ) , aden z jej t e m a t w nie daby si przenie yw cem do innego ustroju, do innej epoki (cho wiele zagorza ych emancypantek f i l m o w y c h akcentuje jednostronnie istnienie jakiej midzynarodwki kobiecoci, wyszej ponad geograficzne granice). A dokumentalnej f o r m y wywiadu uy Ferenc Kosa (poza t y m cigncy w stron okazaej epiki Dziesi tysicy dni, Korona mierci), by w Misji zrelacjonowa

Gospodarz stadniny

325

wiat przey wewntrznych Andrasa Balczo, eks-mistrza wiata w picioboju. Cae Wgry cisny si w kolejkach na ten nieefektowny film, ktrego bohater okazywa si nie atlet, t y l k o wzruszajcym filozofem dnia powszedniego, p r z e n i k n i t y m b i b l i j n y m podaniem s p r a w i e d l i w o c i i prawdy. U w i e r z w moje kamstwo, ja uwierz w twoje i przyja nasza bdzie niewzruszona" przeciw takiemu dekalogowi powstaje Balczo nie tylko sowami, ale caym piknym i nieefektownym yciem. Bystre spojrzenie Petera Bacs bliskie spojrzeniu Zanussiego, cho padajce na inne rodowiska pozwala k o n d e n s o w a smak e p o k i w scenkach, ktre starcz za traktaty socjologiczne. Kto za p wieku zechce wyczyta z ekranu, czym by socjalizm lat 70-tych, signie wanie po te filmy, c h o b y po Czas teraniejszy (1972), dramat z ycia dzisiejszego robotnika. Temat n u d n y ? Skd, pas jonujcy! Ile znacze zawrze mona c h o b y w dzieleniu premii przez majstra, wynoszeniu arwek z zakadu czy pjciu starych robociarzy na Zabriskie Point\ Nieliczne komedie wgierskie nie sigay do d o w c i p w z kalendarza. Paradoksw, ktrymi zabarwiay moralne dylematy naszej doby, nie znajdoway w literackich w y p o yczalniach. mielimy si z troski o historyczn spuci zn w Mieczu Janosa Dmlky'ego (przydziaowe szylingi wyda w Wiedniu na film porno czy na pamitk po wgierskim bohaterze?); z prb rozruszania kultury na prowincji w Akcencie Kardosa (dyrektor zdj obrazy ze cian biura, bo go rozpraszay); z kierowania twrczoci w Rycerzu szklanego ekranu lstvana Bacskai-Laur ( T o z kim ten rycerz walczy?", Z Czechami", O j , czy to d o b rze?", A l e to za krla Macieja", A nie lepiej by z Tur kami?"). Najcelniejsz z komedii satyrycznych by jednak nie wtpliwie wietny wiadek Bacs (1969), dopuszczony na ekrany dopiero w 8 lat pniej. W histori prostego stra nika luzy w o d n e j , si awansowanego na kierownicze sta nowiska, wpisa reyser zjadliw i bardzo mieszn filipik przeciwko zgoa niemiesznym przejawom stalinizmu: s u alczoci, donosicielstwu, niekompetencji, a w kocu take rzdom bezprawia i s f i n g o w a n y m procesom polity c z n y m . Kapitalny portret g r u b e g o i ysego Rakosiego w napoleoskiej pozie na spienionym rumaku, upolitycz niona kolejka grozy w lunaparku ( W i d m o kry po Euro pie"), hodowla antyimportowej wgierskiej pomaraczy", czy wreszcie haso podejrzane jest t o , e to nie byo podejrzane" sprowadzay dowcipnie do absurdu ponury reim z pocztku lat 50-tych. Penetrowanie tematu wspczesnego, c h o b y nawet bez wielkich uoglnie, podejmowane byo na Wgrzech czciej ni gdzie indziej. Trudnoci awansu, wymiana kadr, kumoterstwo, niekompetencja, nierwnoci spoe czne, nowy rodzaj mezaliansu, kopoty mieszkaniowetrakt o w a n o jako materia do namysu nad t y m co nowe, sporne, nie przypiecztowane. Zajmowali si t y m Sandor 326

Sim (Okularnicy), Pal Zolnay (Fotografia), Geza Bszrmenyi (Jaskki), Rezs Szreny (Do siego roku). A k t y w n o c i rodowiska sprzyjao istnienie gonego studia im. Beli Balazsa, prawdziwej wylgarni talentw, rzdzonej przez samych m o d y c h , ktre umoliwiao za mae pienidze (i bez honorariw dla reysera) p r b o w a twrczej samodzielnoci.

M i o (Lili Darvs)

O n e d w i e (Marina Vlady)

Wieniak na rowerze (Diana Czelabijewa i G e o r g i G e o r g i j e w - G e c ) S p r a g n i o n a m i o c i (Wioleta Donewa)

ma

KRAJE BAKASKIE NOWA MENTALNO

Jeli na c z o o t y c h krajw wysuna si Bugaria, to za spraw k o r o n n e g o tematu, jakim okazaa si p s y c h o l o g i czna fatyga spoeczestwa, k t r e musi odej od swego wieniaczego rodowodu. Filmowcy bugarscy, nawet przed stawiajc profesorw uniwersytetu, dawali nam ustawi327

cznie do zrozumienia, e ich gniazdem jest jaka chata w Rodopach albo w Pirinie. Z n a m i e n n y m osigniciem stao si tu przede wszyst kim Drzewo bez korzeni (1974) Christo Christowa, ktre dobrodusznie i niespiesznie krytykowao nerwow krzta nin wielkich miast. Nieco teatralna ekspresja bohatera b y t a k rzec t y t u o w e g o , nieoznaczaa jednak ani karyka tury, ani szary w przeciwstawieniu d r z e w a " i jego sadzo nek", przeflancowanych w g r u n t miejski. Christw stwier dza po prostu, e ta flora podlega g b o k i m m u t a c j o m , e daleko pada jabko od j a b o n i . I chyba tak by musi, co nie przeszkadza, e tkwi w t y m poetyczny, egzystencjalny smutek. Rwnoczenie Wieniak na rowerze (1974) Ludmia Kirkowa, nowoczenie zagrany, bardzo szczery film o naro dzinach mioci bez jutra (miae i prawdziwe sceny miosne!), take rysowa w d r u g i m planie historyczn o p o zycj wie miasto. I r o b i to bez ckliwoci czy atwej idealizacji. Bezspornym c n o t o m c h o p s k i c h tradycji przy dawa i takiego w y c h o d c ze wsi, k t r y burujskim cwa n i a c t w e m gosi g d y ci wypdz za drzwi, wle oknem!" W now, zurbanizowan mentalno wpisuje si c h o p ski mit wasnej chaty", ktrego przerosty potpia Eduard Zachariew w Dzielnicy willowej: ssiedzkie konflikty posia daczy s tu si napdow dla dramaturgii t y p u narasta nie tragedii z niczego w spoecznoci odizolowanej". T sam krytyk przerostw napotykamy u Iwana A n d o n o w a w Cygaskiej mioci* (Jeli mczyzna nie zbuduje w yciu d o m u , to on nie jest mczyzn"); znamienn alter natyw dla sobkowskiego dorabiania si jest tu szalone, niefrasobliwe i niewyrachowane uczucie do piknej Cy ganki. Od wielu nie do wyrazistych czy nie do piknych f i l m w p s y c h o l o g i c z n y c h odcia si korzystnie Sprag niona mioci Ludmia Stajkowa. W wanym temacie poszu kiwania przez m o d y c h wasnego systemu wartoci rey ser nie wpad w puapki m o d z i e o w y c h " schematw, nie s t r o n i od ostrych k o n f l i k t w i dziki t e m u namalowa atrakcyjny portret inteligentnej, samodzielnie mylcej b o h a t e r k i , jeden z najlepszych tego t y p u p o r t r e t w w kinie socjalistycznym. Binka elazkowa, otwarcie nawizujca do stylistyki Wajdy, podzielia krytykw Basenem (ktremu zarzucano wrcz formalizm). Temat skoku z trampoliny, jakim jest dla m o d y c h wejcie w ycie i przymiarka do ideaw pokole nia o d c h o d z c e g o , skada si tu i z w p y w u historii na teraniejszo, i z wiernoci samemu sobie, i z kapitulanctwa naszego powszedniego, i nawet z satyry na k o n f o r m i z m telewizji. A wyraony zosta ozdobnie, z monta o w y m i figurami i metaforami, niekiedy istotnie z pewn

O r y g i n a l n y t y t u Dach.

minoderi. Ale wiea woda, wpuszczana do t y t u o w e g o basenu, bya trafnym skrtem mylowym. Temat rozrachunkowy nie mia w Bugarii powodzenia, jeli nie liczy Awantau (1977) Georgi Djugerowa, zo dziejskiej ballady z przedmiecia, ktra w losy nie najuczciwszego czonka spoeczestwa wpisaa niejedn gorzk prawd o okresie m i n i o n y m " . Duo wicej zainteresowania towarzyszyo wtkom folklorystycznym, chtnie cofanym w przeszo, gdzie malownicze obyczaje bakaskie mona byo tropi w caej ich niezafaszowanej czystoci (Mskie sprawy Zachariewa czy Rozrachunek Stefana Di mitrowa). Ale najcie kawszym okaza si Kozi rg (1972) Metod iego Andonowa, ktry uywajc o s t r y c h r o d k w w z b o g a c i trady cyjny temat walki wyzwoleczej z Turkami o delikatn ana liz sprzecznych racji bohaterki, rozdartej midzy uczu ciem a obowizkiem. Zawsze ciekawa, przekorna, zaskakujca kinematogra fia jugosowiaska nie znalaza jakiej jednej dominujcej indywidualnoci reyserskiej. Przeciwnie, autorzy pew nych interesujcych f i l m w gdzie jakby znikali, nie sy szao si o nich, po latach w y p y w a l i , ale jako t w r c y p o d rzdnych dzieek k o m e r c y j n y c h . Czy wynikao to z po dziau tej kinematografii na osobne orodki p r o d u k c y j n e w poszczeglnych republikach? W kadym razie i tu mielimy do czynienia z wakimi spoecznie prbami okrelenia si wobec kluczowych problemw rozwojowych kraju. Cofnite w przeszo Kajdanki (1970) Krsto Papicia pokazay jakby w m i k r o s k o p o w y m przekroju ca struktur wadzy w maej gminie grskiej, zademonstrowan z okazji p e w n e g o wesela. Jest przejciowy rok 1948, rok zerwania przez K o m i n f o r m s t o s u n k w z Jugosawi, zastraszeni gocie weselni boj si wasnego cienia, a przedstawiciel wadzy wyzyskuje to dla osobistej korzyci. Gdy maa spo eczno, niepewna swego, zaczyna jako godzi si z istniejcym ukadem, nagle zostaje on w y w r c o n y , a przedstawiciel wadzy aresztowany. I tu Papi pokazuje najstraszniejsze: jak ponienie i strach g m i n y wyadowuj si w irracjonalnej zemcie nie na strconym satrapie, tylko na jego ofierze pannie modej. Daleko odeszlimy tu od atwych schematw, podobnie jak w Czasie bez wojny Branko lvanowa-Gapo, rwnie naznaczonym pesymizmem spoecznym. Za porednic twem sympatycznej chopskiej pary pokaza tu t w r c a s k a list wie macedosk, w ktrej poniosy klsk kolejno: rolnicza spdzielnia produkcyjna, n o w o z b u d o w a n a fa bryka butelek i prywatna hodowla owiec. Film kae nam litowa si nad bohaterami, czy jednak nie szokuje on samymi skutkami zamiast lojalnego poszukiwania przy czyn? Inspiracj kilku powaniejszych f i l m w byy dotkliwe bolczki jugosowiaskie: bezrobocie i emigracja zarob kowa, bez dotykania wszake wszelkich konfliktw na328

Str play w sezonie z i m o w y m ( D a n il o S t o j k o v i i Irfan Mensur)

r o d o w o c i o w y c h . Bardzo obiecujcy debiutant Goran Paskaljevi ju ironicznym tytuem swego fil mu Str play w sezonie zimowym (1975) zasygnalizowa trudnoci z wchodzeniem w ycie modego pokolenia. Przypominali si Czesi z najlepszego okresu s z k o y praskiej": to samo uwzniolenie najwaniejszych faktw codziennoci przez czarny, czasem abstrakcyjny humor*. Danilo Stojkovi w ryzykownej roli ojca, wzniosego guptasa, stworzy jedn z najlepszych kreacji roku. W kolejnym filmie Pies, ktry lubi pocigi Paskaljevi zaprezentowa p o d o b n e widzenie wiata, lecz z mniejsz ju spontanicznoci. Natomiast Kuracja specjalna (1980), o o d w y k o w y m leczeniu a l k o h o l i k w , sza w o b r o n i e jednostki przed uszczliwianiem na si, d l a d o b r a " , w t y m samym kie r u n k u , co Lot nad kukuczym gniazdem. Stwierdzaa jaowo wszelkich zabiegw a u t o r y t a t y w n y c h , nie opartych na d o b r o w o l n y m wspdziaaniu partnerw i odsaniaa kamuflae, k t r y m i nowoczesny autokrata maskuje sw pogard dla bliniego. Z cyklu f i l m w o emigracji najdojrzalszym by dramat zawsze kontrowersyjnego ivojina Pavlovicia o piknym t y t u l e Lot martwego ptaka (1973). W losach wyludniajcej si wsi soweskiej zawarto wiele smutnej poezji, d o b y w a nej ze zdarze powszednich, wtrnie dopiero obarczonych f u n k c j a m i s y m b o l u . Pryszczyca to najpierw c h o r o b a
* Nic d z i w n e g o : Paskaljevi u c z y si f i l m u w praskiej szkole f i l m o w e j , u Elmara Kosa.

byda, a d o p i e r o potem znak rozpadu patriarchalnej etyki. Wyjazdy na saksy to najpierw pokusa zarobku, a d o p i e r o potem przejaw kryzysu wizi g r o m a d z k i c h . Choroba d o tkna gniazdo, ptaki rozpierzchy si ju martwe? Nieco wiksza domieszka w tym temacie bezradnego pesymizmu czy moe nieodpowiedzialnoci i oto pojawiy si przed nami filmy niedojrzaego nihilizmu, bliniaczo p o d o b n e do naiwnego anarchizmu zachodnich kontestat o r w (co nie miao o d p o w i e d n i k a w adnym kraju d e m o kracji ludowej). We Wczesnych pracach Zelimira Zelnika modzi b u n t o w n i c y wyjedaj na skolektywizowan wie, agitujc okutane w czarne chusty wieniaczki za woln mioci

oraz nawoujc: T o w a r z y s z e c h o p i , musicie znikn jako klasa!", przy czym film koczy si spaleniem bohaterki przez jej przyjaci, gdy nie chciaa odda si trzem c h o p c o m jednoczenie. W Niedzieli Lordana Zaf ranovicia znudzeni bohaterowie, przypominajcy wakoni Felliniego, na znak protestu przeciw d o r o s y m " kradn miejski auto bus, rozbijaj nim kiosk z gazetami, ocieraj si o kraks gwacc przepisy ruchu, wreszcie dla draki strcaj auto bus w przepa. Nawet nie biorc zbyt serio p o d o b n y c h manifestacji t r u d n o byo ocenia z entuzjazmem taki kie runek rozwoju problematyki spoecznej. Swe wyjtkowo silne rodki ekspresji wyzyska Zafranovi celniej w Okupacji w 26 obrazach (1978), nowej,

Okupacja w 26 o b r a z a c h

329

Bukareszt, g o d z . 21,30

w swym okruciestwie a dantejskiej wizji wojny na tle idyllicznych pejzay Dubrovnika, ju nie t y l k o o heroizmie partyzantki, jak dotd, ale i o habie kolaboracji. I tu zgrze szy jednak reyser przesad, brakiem kontroli nad w z b u dzanymi przez drapieny obraz uczuciami*. Zwraca uwag, e Jugosawia, dysponujca nie j e d n y m , ale siedmioma folklorami n a r o d o w y m i , tak rzadko czerpaa z nich filmowe natchnienie (odwrotnie ni Buga ria). Moe wanie owa wielo f o l k l o r w bya czynnikiem hamujcym w pastwie p r o g r a m o w o wspierajcym t e n dencje integrujce, a nie regionalizmy. Tak czy owak, szczliwym wyjtkiem od tej reguy jest dramat wadzy Zdravko Velimirovicia Derwisz i mier. Ulokowany w XIX-wiecznym imperium o t o m a s k i m , z jego sztywn hierarchi, lepym posuszestwem i kaprysami Wysokiej Porty, pozwala gnbionego, ktry doszed do wadzy, zrobi logicznie gnbicielem. Rwnoczenie przy pomina, e kultura Boni (c, e sowiaskiej) to islam. Rzadkiej wytwornoci zdjcia daj tak syntez m a h o m e -

* Zasza tu c h y b a ta sama p s y c h o l o g i c z n a reakcja, co u u a w s k i e g o czy e b r o w s k i e g o reyserowie, k t r z y sami a k t y w n i e w o j n y nie przeyli, o d c z u w a j siln p o k u s , by m a l o w a j przede w s z y s t k i m j a k o m a k a b r y czny koszmar.

taskoci", jakiej nie byo nawet w filmach arabskich. Do inspiracji folklorem mona jeszcze ewentualnie przypisa monumentalne w i d o w i s k o Mimicy o buncie c h o p s k i m Anno Domini 1573, t y p o w y film operatorski, pasjonujcy zdjciowo, ale chodny. P a n o w i e wydawali si wielcy, gdy patrzono na nich klczc", tak, ale ci XVI-wieczni pariasi powstajcy z klczek musieli przegra, przegrali, a patosu klski w filmie zabrako. Z g a t u n k w r o z r y w k o w y c h godzi si wymieni Zbawc Papicia, fantastyczny horror o miecie o p a n o w a n y m przez szczury. Fantastyka f i l m o w a operuje z zasady blisz lub dalsz przyszoci, ten film umiejscowiony zosta jednak w latach 30-tych, w dobie wielkiego kryzysu. Nie przypad kiem: autor literackiego pierwowzoru, Rosjanin Aleksan der Grin, zawar w tej alegorii ostrzeenie przed rodzcym si totalizmem, do ktrego odsyaj nas szczurze postacie w paszczach krojem przypominajcych uniformy SS. Kinematografia rumuska w latach 70-tych zajmowaa si chtnie gatunkiem p r z y g o d o w y m , posugujc si to przewagami hospodarw w o o s k i c h i galopadami hajdu kw, to znw (czsto we w s p p r o d u k c j a c h ) tropicielami indiaskich ladw lub piratami Pacyfiku. Dobrze rozwi jao si kino dziecice pod egid znanej na wiecie specja listki Elisabety Bostan, tworzcej nawet takie gatunki, jak musical czy opera dla dzieci. Z osigni kina artystycznego w y m i e n i trzeba przede wszystkim film o surowoci wojny mier Ipu Sergiu N i c o laescu (1971). Zagroona represjami wie kupuje sobie zakadnika: mier ponianego parobka za skrawek g r u n t u i wystawny pogrzeb; tematem jest jednak przyja parobka z wraliwym c h o p c e m , j e d y n y m , ktrego oburza niemoralno transakcji i ktry skazuje na mier" jej za monych kontrahentw. Ale Nicolaescu, korzystajcy w swym kraju z uprzywile jowanej pozycji, by reyserem skrajnie nierwnym, bior c y m si do wszystkiego: zaraz po mierci Ipu nakrci Zemst wilka morskiego. Wicej nadziei wizano ze s k o n nym do melodramatyzmu Gheorghe Vitanidasem, ktry w Dziewczynie na jeden sezon (1968) banalnej przygodzie miosnej umia nada rygor wzruszajcego przeycia. 4 marca 1977 r. o godz. 21.30 w Bukareszcie zatrzsa si ziemia. Na t chwil nikt nie czeka z kamer, ale w Tea trze N a r o d o w y m akurat co nagrywajcy magnetofon zarejestrowa narastajce dudnienie, trzaski, brzk szka, huk murw i wrzaski p r z y g n i a t a n y c h . T tam i liczne zdjcia archiwalne z akcji ratunkowej wyzyskali Dan Pita i Nicolae Margineanu w filmie Bukareszt, godz. 21.30. Nie kamay napisy przy poszczeglnych zblieniach: u r a t o wany po 6 g o d z i n a c h " , u r a t o w a n a po 128 g o d z i n a c h " (!). Ale t w r c y nie zrobili f i l m u czysto d o k u m e n t a l n e g o . Jak moe fikcja sprosta autentyzmowi zapisu w takim tema cie? T y l k o przez powcigliwo i brak czuostkowoci. T drog reyserowie poszli (wyjwszy fina), ale prawda ycia okazaa si bardziej przejmujca od reinscenizacji.

330

CZECHOSOWACJA KRAJOBRAZ PO BITWIE

W sierpniu 1968 r. wtargnicie czogw Ukadu War szawskiego w tym i polskich pooyo koniec 8-miesicznemu s o c j a l i z m o w i z ludzk twarz", ktremu przewodzi komunista-reformator Aleksander Dubczek. Jego krtkotrwae rzdy, wspierane arliwie przez inteli gencj i rodowiska artystyczne, przyniosy m. in. zniesie nie cenzury, co zaowocowao przystpieniem do realizacji wielu s w o b o d n i e podjtych inicjatyw t w r c z y c h , czsto p r z y g o t o w a n y c h jeszcze w okresie poprzednim. W cigu caej w i o s n y praskiej" 1968 r. filmy ukoczone wchodziy normalnie do kin, natomiast wiele filmw w tym czasie realizowanych zostao z m o n t o w a n y c h ju w 1969 r. i zna cznej ich czci nie dopuszczono w ogle na ekrany. S y m b o l e m tego witu przed noc stay si 3 filmy, ujawnione szerzej dopiero na midzynarodowych festiwa lach 1990 r. Skowronki na nitkach Menzla podejmoway grony temat agru pracy przymusowej lat stalinowskich, ale reyser (przy scenariuszowej wsppracy Bohumila Hrabala, jak w w y p a d k u klasycznych ju Pocigw pod specjalnym nadzorem) agodzi ostro sytuacji przez autorski dystans i dobroduszn ironi wobec wiata. W wiecie tym wiziono saksofonistw, ktrych instru ment uznany zosta za buruazyjny; zmuszano profesorw filozofii, by transportowali na zom maszyny do pisania, a pikne dziewczyny r e e d u k o w a n o " za ch opuszczenia kraju bez zgody na wyjazd". Byo co g b o k o czeskiego, zabawnego i mdrego w tym uchyleniu si od m a r t y r o l o g i cznego namaszczenia na rzecz kpiarskiego demaskowa nia absurdw ustrojowych i hipokryzji. P o d o b n y m kpiarskim demaskatorstwem przeniknity by z g r u n t u o d m i e n n y stylistycznie komediodramat J a k u b i s k i , p r a w d z i w e g o o d n o w i c i e l a kina S o w a c j i , Ptaszki, sieroty i bani. Anarchistyczny, surrealistyczny, miejcy si przez zy, d o w o d z i losami ekscentrycznego mnage trois, e wiat nie ma adnego sensu. Wreszcie Ucho Karela Kachyni, nieco przez Jana Prochazkskameralizowane teatraln zasad trzech jednoci, stanowio celny pamflet na paradoksalny strach n o m e n klatury. Bohater (Jaroslav Brzobohaty i pena inwencji w roli ony Jirina Bohdalov), zapltany w akcj repre syjn przeciw swemu ministrowi, ujawniwszy zwierzchni kom (i widzom) tchrzostwo, brak charakteru i niekompe tencj, nie zostaje, wbrew s w y m przypuszczeniom, aresz towany, ale mianowany ministrem. Wymienione tu filmy, d o w o d y prawdziwej wolnoci twrczej i obywatelskiej a m b i c j i , nie byy b y n a j m n i e j wy jtkiem, ale integraln czci entuzjastycznego zrywu caego niemal rodowiska twrczego (take literackiego, teatralnego). Wspautorami zrywu byli f i l m o w c y o zna nych nazwiskach, ale take pocztkujcy, k t r y c h z d o l 331

noci w normalnych w a r u n k a c h mogy si piknie roz win. Jasny w konwencji dobrodusznej epiki zawar we Wszystkich dobrych rodakach pochwa maej wsi moraw skiej, m i m o nakazw i represji godnie strzegcej swej to samoci. O tonacji oglnej wiadczya scena, w ktrej miejscowi milicjanci przychodzili aresztowa bohatera za sprzeciw wobec k o c h o z u , ale zastawali go w polu przy siewie, pomagali mu wic d o k o c z y prac. W Kocu pro boszcza Schorm w zwierciadle groteski odbija konflikty wiatopogldowe na szczeblu g m i n n y m . Za scenariuszem Josefa Skvoreckiego powsta w ten sposb pierwszy po w o j n i e f i l m p r o k a t o l i c k i . W arcie Jire za tekstem Milana Kundery przypomina o k r u t n e skutki niewinnego na pozr artu wyrzdzonego modzieowemu aktywicie. Gdy po latach wraca, by wymierzy sprawiedliwo dosiga ju tylko najmniej winnego. Z innych nazwisk wspomnie trzeba Pavia Juraka, ktrego metaforyczny Przypadek dla pocztkujcego ka ta, inspirowany P o d r a m i Guliwera" i duchem Kafkowskiego absurdu, z w r c o n y by przeciw grzechowi obywa telskiego milczenia, g d y sytuacja wymaga stanowczego

Ptaszki, sieroty i bani ( M a g d a Vaaryov)

zabrania gosu. Take sowacki grafik Elo Havetta w wi cie w ogrodzie botanicznym bliski stylem swemu roda kowi Jakubisce z surrealistyczn dezynwoltur (do wsi sowackiej kto nagle wjeda... na soniu) i spor doz autoironii potpia przymus i hipokryzj. O b u tym m o d y m t w r c o m inwazja 1968 r. zamkna na zawsze drog do kariery. Likwidacja s w o b d ,.wiosny praskiej" przyniosa w k i nematografii skutki katastrofalne. Dyrektor tej kinemato grafii, Alois Poledak, zosta aresztowany. Realizacj a m bitniejszych scenariuszy zastopowano. Forman, j a s n y , Passer, Weiss, Nemec, Kadar, Radok opucili kraj. Z pozo stajcych w kraju S c h o r m , Helg, Klos, Jakubisko zostali skazani na kilkunastoletnie milczenie. Inni goni t w r c y mieli wiele t r u d n o c i z k o n t y n u o w a n i e m pracy, musieli przecie odda pierwszestwo g o r l i w y m i posusznym f i l m o w c o m trzeciej klasy, wypeniajcym rzdowe zam wienia. Wielka, oryginalna kinematografia, ktra tak szybko w y p r o m o w a a si na jedn z c z o o w y c h na wiecie, zostaa j e d n y m ciosem powalona. Cios w y m i e r z o n y zosta przez s w o i c h ! Tak raptowny, z b i o r o w y upadek nie ma o d p o wiednika w caej historii wiatowej sztuki filmowej. ,,W hi storii kina c z e c h o s o w a c k i e g o pisali Mira i A n t o n i n
art Gra o j a b k o ( D a g m a r Blahov)

332

Waleria i t y d z i e c u d w

Liehmowie lata 196888 byy nie t y l k o synonimem p o w r o t u do lat 50-tych, ale i okresem pogrania si pro dukcji w prowincjonalizm przypominajcy poziomem lata 2030-te". Trzeba byo d o b r y c h kilku lat dla otrznicia si z szoku, by mogy zacz powstawa filmy, jeli nie d o r w n u j c e Oskaronemu czy Pocigom pod specjal nym nadzorem, to p r z y n a j m n i e j g o d n e z a c h o w a n i a w pamici". Lubiane przez Czechw proste ukady obyczajowe byy zasad kompozycyjn Gry o jabko (1976), ktr V e r a C h y tilova po siedmioletniej pauzie wrcia do pracy twrczej. Ryzykowne konwencji pomieszanie (te sale p o r o d o w e 333

podpatrywane z icie ginekologiczn dosownoci i do tego farsowy humor!) posuyo realizatorce do citej roz prawy z mskim e g o i z m e m , pysznie w c i e l o n y m aktorsko w Jirego Menzla. Jako reyser Menzel d u g o nie m g odnale werwy Pocigw pod specjalnym nadzorem (nieszczera sztampa c e c h o w a a jego Kro szuka zotego dna), a natrafi na zote dno w postaci praskiego fin de siecle'u i pierwocin cze skiego k i n e m a t o g r a f u . Cudowni mczyni z korbk (1979), majcy nawet o d p o w i e d n i k i w rzeczywistych bio grafiach pionierw, s przede wszystkim fars przedmio tw, dobrze z a c h o w a n y c h w skrztnej Pradze: mebli bie-

dermeier, kotar z frdzelkami, ale take lumiere'owskich kamer z korbk, k t r y m i jak w Milczenie jest zotem Claira filmuje si rozdzierajce dramaty miotajcych si niemo tragiczek. Z takiej podwjnej inspiracji secesj i pionierskim okresem kina wynika rwnie farsa kryminalna Adela jeszcze nie jada kolacji specjalizujcego si w twrczoci komediowej Oldricha Lipsky'ego, przenoszca do starej Pragi roznamitniajcy w 1910 r. widzw caego wiata wtek bohaterskiego detektywa, Nicka Cartera. Pastisze z d a w n y c h , d o b r y c h , cesarsko-krlewskich czasw traf iy na podatny grunt, zwaszcza, e habsburski Wiede f i l m o w o pasuje i nie moe stanowi godnej konkurencji. Ekranizujc scenariusz przygotowany jeszcze przed in wazj 1968 r., Jire zaskoczy p o d n y m nawizaniem do tradycji surrealizmu praskiego (wg poety z lat 20-tych Vitezslava Nezvala). Pokaza; e moe on odda jeszcze dobre usugi nie w wielkich syntezach filozoficznych, ale przy w n i k a n i u w psychik dojrzaego dziecka, ktre staje u progu wiata d o r o s y c h . Waleria i tydzie cudw (1969) bya filmem o wielkiej elegancji pjastycznej (take dziki znakomitej pracy operatora Jana urika). Tytuow boha terk niepokoiy sprawy pci, mioci, hierarchii spoe cznej, walki o byt, lkaa si przemocy i brzydoty to wszystko film sugerowa nieomylnie ale rwnie spo dziewaa si w yciu pikna i dobra, moe nawet ponad miar. Swoista logika tsknot i obaw, kojarzonych niemal bez kontroli rozumu, posuya do zbudowania widowiska fascynujco oryginalnego. Natomiast daleko czciej podejmowany temat, ostat nie miesice ycia skazanej na mier modej k o m u n i s t k i , potraktowa Jire z kolei lirycznie. Film .../' pozdrawiam jaskki, mimo autentycznego yciorysu bdcego p o d staw scenariusza, operowa przede wszystkim nastrojem. Zderzenie celi mierci z promienn modoci skazanej, rodzio przekonanie o triumfie ycia nad zbrodniami fa szyzmu. W bezpieczniejszy nurt kina historycznego rwnie p r b o w a wpisa si weteran Vavra niezbyt udanymi Dniami zdrady (1973), Sokoowem (1974) i Oswobodze niem Pragi (1976). Wielkie podsumowania historyczne jednak nie najlepiej udaj si Czechom, ktrzy s bardziej przekonujcy, gdy konflikty ideowe sprowadzaj do kame ralnej skali. Z r o b i t o Frantiek Vlail w Cieniach gorcego lata i do sowackiej chaty niestarego gazdy w p r o w a d z i w 1947 r. oddziaek skrachowanych politycznie bande r o w c w . Dramat z a k a d n i k w , b r z e m i e n n y o b e c n y m w kadej minucie napiciem, skomplikowa d o d a t k o w y m konfliktem gazdy z synem: co jest mstwem? co wierno ci samemu sobie? I liryczna nuta ocalenia ojcowizny nie usuna w cie, ale wanie rozgonia starcie racji ide owych. Niewieloma sukcesami zapisaa si kinematografia sowacka, ale na pewno zaliczy do nich mona c o m m e d i 334

R o w e sny (Iva Bittov)

dell'arte Rowe sny (1976) Duana Hanaka. Kochaj si w niej Cyganeczka Jolanda o r e k o r d o w o d u g i c h n o g a c h i smarkaty listonosz o kompleksie odstajcych uszu. Nie frasobliwy ywio cygaski peni tu funkcje sublimujce, jakie oglniej biorc f i l m o w c y sowaccy peni w ca y m kinie czechosowackim. Jeli co im si udaje (nie czsto) to to co jest zwykle nadrealizmem podszyte, na granicy jawy i zwidu, jakby rowe sny by realniejsze od codziennego zjadania chleba. Pewne nadzieje zwizano z Peterem Solanem. Jego Czym mog suy?, komedia kryminalno-obyczajowa z elementami t r a g i z m u , moga moe osign trudn j e d no stylu. Ale poczenie ognia z wod zostao udare m n i o n e przerysowaniem i udziwnieniem, co konkretne sowackie miasteczko umiecio w jaowej laboratoryjnej prni.

NRD WIELCY ARTYCI PRZESZOCI

Nieoczekiwanie f i l m o w c y NRD o d n o w i l i twrczo g a t u nek bardzo akademicki biografi filmow. Egon G u n ther da jeden z najlepszych filmw swego kraju, Lott w Weimarze (1975), adaptacj powieci Tomasza Manna o Goethem, widzianym u szczytu sawy przez dawn bo gdank. S k o m p l i k o w a n a to struktura. Lotta patrzy na Goethego, Mann na L o t t . a G u n t h e r na Manna. Ale wynika z tego wiele. Do wielkich mitw sztuki europejskiej naley geniusz, ktry pada ofiar spoeczestwa. W Lotcie spoe czestwo pada ofiar geniusza, kaprynego tyrana. O d brzowienie?Tak, ale nic nie ujmujce twrczoci mistrza.

Lotta w Weimarze (od lewej Lilii Palmer i Martin Hellberg)

Legenda o Paulu i Pauli (Angelika D o m r s e i Winfried Glatzeder)

Niebanalnie poczyna sobie take Horst Seemann z Seefhovenem, nie zasaniajc si sam muzyk i nie tumaczc genezy symfonii a to szumem w i c h r u , a to tsknot za kochank. Nie wmawia, e przenikn tajniki aktu twr czego, nie opowiada o g u c h o c i e starszego pana. Wybra arbitralnie z ycia geniusza tylko to, co ukazuje go w ludz kim wymiarze. W istocie t y l k o to jest sprawdzalne. K o cowe wczenie samotnego kompozytora w obojtny t u m w s p c z e s n e g o miasta p r z y p o m n i a o P/7afa / innych Wajdy. N i e k o n w e n c j o n a l n y m widzeniem bohatera na tle epoki popisa si take Bernhard Stephan w filmie Jrg Ratgeb, malarz. W wielkim temacie w o j n y i hitleryzmu w y r n i si nie z w y k o c i spojrzenia Jakub kamca (1975) Franka Beyera. Prawie i g n o r o w a rozstrzygajce fakty, a zajmowa si czym tak zwiewnym, jak nadzieja. W dodatku zudna, bo jaka moga by ta nadzieja ydowskiego getta w 1942 r.? Bya gupot czy heroizmem, kt odway si zawyrokowa? Zdawa si otwiera pewne nowe moliwoci klimat walki z hipokryzj w dyskusjach o yciu seksualnym. Ale w y c z u w a o si tu jakie skrpowanie, c h o natury nie tyle cenzuralnej, co psychologicznej. Tote ponad szeroko reklamowan i istotnie ciekaw, ale nie pozbawion sztu cznoci Legend o Paulu i Pauli Heinera Carowa (swoj drog wietna Angelika Domrse o smutno-zagadkowej twarzy) wypada postawi s k r o m n y debiut To jeszcze nie mio Bernharda Stephana (1974). Rewelacj bya mo dziutka Simone von Zglinicki o z a b a w n y m pyszczku, ktrej wiek okrela oryginalny t y t u f i l m u : Do mioci jeszcze za chuda. Nie w banalnym scenariuszu, ale w reyserii i aktor stwie byo tu co, czego generalnie brakowao f i l m o m z NRD: spontaniczno, lekko, pewna niefrasobliwo, naiwny humor, brak pedanterii i wykalkulowania.

USA ONI WOLNOCI NIE S

W 1969 r. branowe periodyki amerykaskie zatrzsy si od popiesznych analiz. Oto may film niezalenej pro d u k c j i , na ktry nikt nie liczy, kosztujcy 400 tys. dolarw, przynis po triumfalnej eksploatacji 34 miliony zysku. Filmem t y m by Swobodny jedziec Dennisa Hoppera. Nieporzdnie skonstruowany, nierwno zagrany, przed stawia eskapad d w c h m o d y c h m o t o c y k l i s t w przez stany Poudnia. Otrzymawszy spor sum za przemyt nar k o t y k w podrowali dalej dla przyjemnoci, spotykajc si z rnorodn faun ludzk, nie stronic od t r a w y " i panienek z d o m w niezbyt p r y w a t n y c h , ale atmosfera zagszczaa si: ich beztroska zderzaa si coraz czciej ze zwierzc nietolerancj p r a w d z i w y c h A m e r y k a n w " 335

S w o b o d n y jedziec (Dennis H o p p e r i Peter Fonda)

Poudnia na widok ich b e n z y n o w y c h mustangw, d u g i c h wosw i barwnych naszyjnikw. Boj si was, bo jestecie wolnoci i przypomina cie im, e oni wolnoci nie s! Koniec b y tragiczny, moe nadmiernie tragiczny. Kie rowcy przygodnej ciarwki zabijali bohaterw z p o w o d u samej ich odmiennoci. Sukces Swobodnego jedca nie by sukcesem czysto artystycznym (cho jego improwizowana, niefrasobliwa reyseria staa w o p o z y c j i do obowizujcego stylu holly w o o d z k i e g o ) . Przede wszystkim by w y w o a n y nowym stanem umysw amerykaskiej modziey, podekscyto wanej fal rozruchw studenckich, rewolt Murzynw, przecigajc si wojn wietnamsk, upowszechnianiem si postawy hippisowskiej. Ten wanie stan u m y s w oraz przyzwolenie prze mysu rozrywkowego ktry szybko nauczy si zarabia na n o w y m dla siebie t y p i e f i l m w p o w o a y do ycia na przeomie lat 60-tych i 70-tych cay nurt dramatw spoe cznych o duej d o n i o s o c i . Naley on do czoowych wydarze w powojennej sztuce filmowej. Truskawki i krew Stuarta Hagmanna trafnie d o k u m e n toway starcie studentw t y p o w e g o uniwersytetu amery

kaskiego z policj. Absolwent Mike Nicholsa manifesto wa odraz m o d y c h do ideaw ich majtnych tatusiw. Narkomani Jerry Schatzberga bez demagogii analizowali spoeczne skutki narkotycznej eksplozji, cen pacon za ucieczk w wiat barwnych majakw. Przekornie wobec t y p o w y c h bohaterw f a b r y k i snw" nowi reyserowie zajli si pariasami spoeczestwa o b f i toci", heroizujc ich ndzny status yciowy. Pollack f i l mem Czy nie dobija si koni?, Schlesinger Nocnym kow bojem, a Schatzberg Strachem na wrble ewokowali dojmujce krzywdy t y c h , co nie stali si pieszczochami systemu. Wraenie wywierane przez te f i l m y polegao nie tyle na ekspozycji ndzy (na podobiestwo neorealistw woskich lub f i l m o w c w z krajw zacofanych), ile raczej na podkreleniu u bohaterw i n s t y n k t o w n e g o lku przed kl sk, przed samotnoci, przed brakiem swego miejsca w yciu. Inni t w r c y wyszli nie od bohaterw, ale od problemw, od wielkich pyta wspczesnoci, wystpujc z propozy cjami syntetycznych odpowiedzi. Francis Ford Coppola w Rozmowie (1974) tylko na powierzchni wyhaftowa tradycyjn intryg z tajemnic, niespodziank, ujawnieniem w i n n y c h . Tem bya jednak przeraajca cywilizacja techniczna, odzierajca ycie prywatne kadego obywatela z jego najgbszej i n t y m noci. W dobie afery podsuchowej Watergate nie miay nic z fantastycznej fikcji owe m i k r o f o n y kierunkowe z celow nikami l u n e t k o w y m i , zdolne zarejestrowa poufne wyzna nia o sto metrw dalej. Gene Hackman, mistrz o w e g o busi nessu tam m a g n e t o f o n o w y c h , ktre mona zgromadzi przeciw kademu, sam stawasi ofiar wasnej zowrogiej profesji. Bez kaza i wielkich sw stawia tu Coppola sugestywny znak zapytania nad spoeczestwem s k o m p u teryzowanym, skartotekowanym, p o d d a n y m najbardziej nowoczesnym f o r m o m zniewolenia. Dalton T r u m b o , niegdy scenarzysta skazany na wi zienie przez Komisj do Badania Dziaalnoci Antyamerykaskiej, zadebiutowa reysersko tragicznym Johnny po szed na wojn (1971). Ta przeraajca historia ochotnika, ktry pod koniec I w o j n y wiatowej zostaje zmasakrowany szrapnelem, p o z b a w i o n y nie tylko rk i ng, ale nawet twarzy, jest spazmatycznym krzykiem protestu przeciw militaryzmowi z ca jego idealistyczn hipokryzj. Gbsze jeszcze byy rany z w o j n y wietnamskiej, ujaw n i o n e przez Kazana w Gociach* (1972). Nieczyste sumie nie Ameryki umartwiao si masochistycznie myl, e za n i e g o d n e czyny w dalekiej dungli trzeba zapaci u siebie w d o m u . Co byo cnot na azjatyckim froncie, nie od razu staje si zbrodni w ojczynie. Oskarenie Kazana objo

* Z r o b i o n y c h na terenie j e g o p r y w a t n e j willi, z udziaem rodziny, nie m a l jako film a m a t o r s k i , na tamie 16 m m .

jednak nie samych kombatantw, rozcigno si na steinbeckowsk posta starego pisarza, bezkrytycznego piew cy t y z n y moralnej narodu". Ten sam Kazan sign jeszcze gbiej do zaoe a m e r y k a s k i e g o sposobu ycia", prawujc si z nimi w autobiograficznym Ukadzie. Uprzywilejowany kontra hent ukadu, przypiecztowanego basenem i p o d w j n a zienk z jednej strony a bezwarunkowym poddaniem si systemowi efektywnoci z drugiej, zrywa nagle porozu mienie i przestaje przynosi do d o m u pienidze. Zabawne, ale nikt z jego lojalnego, dobrze mylcego otoczenia nie moe zrozumie tego k r o k u . wiadkami jeszcze szerszego zamysu bylimy w Szpi talu (1971) Arthura Hillera i jego scenarzysty Paddy Chayefsky'ego. Zaczty jak reporta z najwikszego szpi tala na Manhattanie, s t o p n i o w o przeradza si w przeno ni. To A m e r y k a staje si precyzyjnie zorganizowanym, n o w o c z e s n y m szpitalem, ktry umierca zachowujc po zory uzdrawiania, ktry interesuje si cierpicym, ale po to, by zainkasowa rachunek. e nikt tego nie widzi? Bo nikt nie chce ogarn wzrokiem nic szerszego ni wasny ograniczony wycinek. Ale najokrutniejsze jest moe Oswobodzenie (1972) J o h n a Boormana, bo odbiera Wiar w odzyskanie arkadyj skiej niewinnoci przez kontakt z pierwotnoci natury. Przyjemna wycieczka kajakowa czterech kolegw staje si a c u c h e m koszmarw, ktre nieustannie przerastaj bo haterw, wpdzajc ich w monstrualny kompleks winy. Niektrzy t w r c y koczyli akordem desperacji, inni (tych bya wikszo) ogoszeniem alarmu nakaniali do dziaania i podjcia odpowiedzialnoci. Ani t y c h , ani t a m t y c h nie umiaby sobie nawet wyobrazi aden boss prze mysu h o l l y w o o d z k i e g o z koca lat 30-tych. A stao si wanie to: w stolicy rozrywkowego businessu najzdol niejsi dostarczyciele filmw dla mas wzili si p o d koniec lat 60-tych do sprawdzania najgbszych podwalin amery kaskiego bytu i w wikszoci uznali, e nadaj si one do szybkiego remontu.

Czy nie d o b i j a si koni? (w r o d k u Jane Fonda i Michael Sarrazin) N o c n y k o w b o j (Dustin H o f f m a n )

USA UPOLITYCZNIENIE
Im dalej w lata 70-te, t y m rebelianckie nastroje m o d y c h A m e r y k a n w agodniej. Idealistyczne dania, by naty chmiast zmieni wszystko (ale bez wskazywania jak drog), ustpuj refleksji, przystosowaniu do realiw y cia, czsto rozczarowaniu i rezygnacji. T w r c z o f i l m o w a zareagowaa d w o j a k o na to zjawi sko. Jedna grupa f i l m o w c w zacza p o d s u w a zastpcze ideay romantycznego poszukiwania c i c h e g o szczcia 337

w skali prywatnej i ucieczk w wystylizowane r e t r o " . Druga g r u p a natomiast staraa si k o n t y n u o w a rozbudo wane zainteresowania spoeczne. Ale od o g l n i k o w e g o niezadowolenia przechodzia do konkretnych analiz, do opinii rodowisk tradycyjnie pomijanych i take nie stro nia od przeszoci, t y l k o dobranej p o d ktem jej aktualnej przydatnoci. Sowem nastpio upolitycznienie zna cznej czci kina USA. W siganiu wstecz najdalej poszed Altman, daleko wzroczny ironista, ktry nie.cierpi p o m n i k w udajcych brz, c h o s z papier-mache. Buffalo Bill i Indianie (1976) to w istocie film o d w c h morderstwach. Pokazuje, jak Star System i mity Show Businessu zabijaj prawd history czn. Co smutne. Ale sam stanowi d o w d , jak sztuka odwanie samokrytyczna zabija rasistowskie mity. Do bliszego nam rasizmu cofn si Zinnemann w Ju lii. Przyja dwch kobiet o o d m i e n n y c h osobowociach jest tu rzadkim w kinie, a m o d n y m ostatnio drogowskazem do wakiego tematu: witej naiwnoci lewicowej inteli gencji w USA w o b e c sukcesw Hitlera. T naiwno w piknych oczach Jane Fondy zarzucano filmowi. A to jego wielka zaleta, powiadczona prawdziwym yciem Lillian Hellman, pisarki i scenarzystki f i l m u . Na teren Niemiec z lat wielkiego kryzysu przenis nas rwnie Kabaret eks-choreografa Boba Fosse, ktry po p r z e t u m a c z e n i u " Nocy Cabirii Felliniego na musical Sodka Charity da tu sugestywn wizj narodzin hitle ryzmu. N o c n y lokal jako krg przey bohaterw nie wystarcza oczywicie do peniejszego nawietlenia d o niosego procesu dziejowego. Ale dekadencki koloryt schyku Niemiec weimarskich u c h w y c o n y zosta przeko nywajco, Liza Minelli i Joel Gray zwrcili powszechn uwag swymi niezwykymi kreacjami, a czysto muzyczna scena piewania szowinistycznej pieni w wiejskiej g o spodzie przez przypadkowy tum sugestywnie tumaczya wiele z tego, co w latach nastpnych miao sta si z na rodem niemieckim. Muzyka Johna Kandera i Freda Ebba staa si wzorem zarwno inteligentnej melodyjnoci, jak i funkcjonalnego zwizania z tematem. Do f i l m w politycznych mona zaliczy Tacy bylimy (1973) Sydneya Pollacka, pierwszy film amerykaski, kt rego pozytywn bohaterk jest komunistka (Barbra Streisand) i ktry pokazuje maccartystowskie p o l o w a n i e na czarownice" w Hollywood. Ale akcent pooony na ewolu cj uczu d w o j g a kochankw eksponowa tu przede wszystkim efekt upywu czasu, tsknoty po latach za grn i chmurn modoci, jakby przypominajc, e w modoci pokole, postawionych w stan oskarenia przez kontestatorw, take nie brakowao wartoci istot nych.
Oswobodzenie Kabaret ( M i c h a e l York i Liza Minelli)

338

Niespodziewanym wstrzsem moralnym bya dla A m e ryki afera Watergate, w w y n i k u ktrej musia ustpi jej prezydent, winien naduycia wadzy i kamliwych zezna. Jak dotd, jeden tylko film za to bardzo bezporednio, bez pseudonimw dotkn niesawnej afery, Alana Pakuli Wszyscy ludzie prezydenta (1976). W t y p o w o ame rykaski sposb zadowolisi jednak tylko poow prawdy. Z dokumentaln wrcz cisoci przedstawi akcj d w c h o b r o t n y c h dziennikarzy W a s h i n g t o n Post", wyposaajc ich w gwiazdorskie powierzchownoci Roberta Redforda i Dustina Hoffmana. Ale ani sowa nie powiedzia, komu i dlaczego zaleao na ich akcji, jak dopuszczono do jej sukcesu, ktry zdumia samych wykonawcw. No i wysza harcerska wersja historii, godna starego Capry: dwaj dzielni redaktorzy przestawiaj g w n e pionki na sza c h o w n i c y wiata. Nie kwestionujc dobrej wiary Pakuli powiedzmy, e pozosta tu temat na co najmniej jeszcze jeden f i l m . Ale zafrasowanie spoeczne po Watergate w p y n o rykoszetem na powstanie kilku analiz publicystycznych o wikszej precyzji (i wikszych walorach artystycznych). Sie telewizyjna Lumeta wedug w z o r o w o skonstruowa nego scenariusza Chayefsky'ego staa si najtrafniejsz krytyk cywilizacji szklanego ekranu w ustroju, w ktrym p r z y w d c w opinii ocenia si wedug w s p c z y n n i k w popularnoci". Impet Lumeta by taki, e film, zdawao si, skoczy si nie tylko samobjstwem speakera Howarda Beale, ale i kina jako rodka masowego przekazu. Jednak
Niebieskie k o n i e r z y k i (Yaphet K o t t o , Harvey Keitel, R i c h a r d Pryor)

lawina wyzwolonego irracjonalizmu zostawaa opano wana przez porzdkujc myl krytyczn t w r c w . Jednostronniejsza, ale dobrze dziaajca jako masowe w i d o w i s k o , jest analiza zagroe a t o m o w y c h w Chiskim syndromie Jamesa Bridgesa, d o w d amerykaskiego ju nie nadania za rzeczywistoci, ale wrcz jej wyprze dzania, gdy opisana w filmie awaria zdarzya si istotnie w elektrowni harrisburskiej w dwa tygodnie po(!) premie rze f i l m u . Bridgesowi chodzio jednak nie o technologi ani dramaturgi katastrofy, tylko o pytanie moralne pod adresem ustroju: k t r a prywatna elektrownia powici 20 m i l i o n w zysku dla przeprowadzenia d o d a t k o w y c h za bezpiecze, dajcych si a t w o okreli jako przesadne?" Wreszcie w same struktury wadzy wdar si Serpico Lumeta, wcale nie k r y m i n a o g l i n a c h " (adnych karko o m n y c h pocigw s a m o c h o d o w y c h ! ) , ale na autentycz nych d o k u m e n t a c h oparta relacja o korupcji w policji. C z u j si jak zoczyca, stoj pod prgierzem powiada policjant Serpico w j e d n y m z dziwacznych przebra Ala Pacino mianowicie: nie bior apwek". Tote paci za to. Novum stanowia fala f i l m w o robotnikach, prawie dotd nieobecnych w kinie USA. W j e d n y m niemal czasie ukazay si Niebieskie konierzyki (1978) Paula Schradera, FIST Normana Jewisona, Norma Rae Ritta; mona tu te dorzuci Dni niwa Terrence Malicka, c h o mwi o r o b o t n i k a c h rolnych. Bez politycznej dwuznacznoci Na nabrzeu Kazana pokazay te filmy wspczesn klas robotnicz w walce nie o kawaek suchego chleba, natu ralnie, ale o konstytucyjne uprawnienia, chytrze naruszane przez patronw. Rysunek nie by panegiryczny, tylko dia lektycznie zoony: proletariacka solidarno, ale i kla sowa zdrada; walka o ruch zwizkowy jako gwaranta pe nego urzeczywistnienia siebie, ale i kariery p r z y w d c w z w i z k o w y c h , w y r a s t a j c y c h na udzielnych w a d c w w paacach z basenami i wasnym masayst. Kryzys spoecznego zaufania w y w o a n y niezmiernie dug, moralnie wtpliw i przegran wojn wietnamsk wyrazi si na ekranie dopiero po ustaniu dziaa w o j e n n y c h . Do najsugestywniejszych przejaww dezaprobaty zaliczy wypada Powrt do domu Hala Ashby'ego, zesta wiajcy nikczemno i tchrzostwo oficerw zawodo w y c h , wbijajcych na dzidy gowy zabitych Wietnamczy kw, z desperackim bohaterstwem okaleczonych na za wsze onierzy, ratujcych godno czowiecz. Powrotowi stawiano zarzut zwenia konkluzji do ma e g o trjkta miosnego. Zarzutu tego nie mona postawi Czasowi Apokalipsy (1979) C o p p o l i , uczciwie i z zapiera j c y m dech rozmachem opisujcemu wietnamskie pieko (odwieczna dungla w uamkach sekundy spalona napal m e m , nalot helikopterw bombardujcych i nadajcych przez g i g a n t o f o n y wagnerowsk Walkiri"). Coppola nie negowa osobistego bohaterstwa rodakw, odmawia im jednak czystego sumienia. Szkoda, e fina, wzity z C o n -

339

rada, okaza si metafor nietrafn, nie przystajc do realiw tej wojny. Ale odezwaa si i inna Ameryka, butna, pewna siebie, przeciwna p o s y p y w a n i u g o w y p o p i o e m . W owcy jeleni (1978) Michaela C i m i n o Amerykanie nie s w Wietnamie najedcami, tylko n i e w i n n y m i ofiarami mciwych Azja tw. Wszystko zostao o d w r c o n e : synne klatki b a m b u sowe, w ktrych t o r t u r o w a n o wietnamskich patriotw, s udziaem A m e r y k a n w , a kobiety i dzieci wietnamskie m o r d o w a n e s przez wietnamsk armi ludow.

USA NEOROMANTYZM CZY ATWY OPTYMIZM?

W 1970 r. jeszcze jedna sensacja wstrzsna holly w o o d z k i m przemysem r o z r y w k o w y m , p o r w n y w a l n a z zaskoczeniem s p o w o d o w a n y m premier Swobodnego jedca. Niebywae powodzenie kasowe, przez nikogo nie przepowiedziane, stao si udziaem sentymentalnego ro mansu, zatytuowanego zwyczajnie Love Story. A r t h u r Hiller wedug tekstu Ericha Segala opowiedzia bardzo prostymi r o d k a m i , jak m i m o wszelkich przeszkd p o k o c h a o si i pobrao dwoje studentw, Jenny Cavillieri, crka s k r o m n e g o piekarza, i Olivier Barret IV, potomek dynastii milionerw. A take, jak cicha idylla przerwana zostaa raptownie mierci Jenny na biaaczk. Film, wzgldnie dyskretny, zrealizowany przyzwoicie, wyposa ony w melodyjn partytur Francisa Lai i zgrabnie za grany (przede wszystkim przez Ali Mac Graw), przyjty zosta z furi przez znaczn cz krytyki. Campusy uni wersyteckie USA tak niedawno byy polami walk z policj, kontestatorzy filmowi prowokowali widza koskimi daw kami gwatu i seksu, a tymczasem Hiller pokazywa par k o c h a n k w darzcych siebie d o z g o n n y m uczuciem i bar dzo si starajcych, by w n o r m a l n y m terminie ukoczy studia. Love Story nie bya, naturalnie, arcydzieem, ale te i wiele zarzutw przeciw niej wynikao z podniesionej t e m peratury chwili, nie z analizy samego f i l m u . atwe zjadliwoci o p o n e n t w ignoroway prosty fakt zgaszan przez masowego odbiorc potrzeb r o m a n t y z m u . Taka legalna potrzeba wysuwana jest wobec sztuki nieustannie, w pewnych jednak okresach silniej ni zwykle. Wbrew brutalnoci wiata, wbrew sypkoci kontaktw midzyludzkich, wbrew nastrojom w y o b c o w a n i a i grozie samotnoci zaczy znowu by w cenie sia i trwao uczu, jasno norm etycznych, lojalno i zwyke, nawet bezuyteczne pikno. Czsto w H o l l y w o o d bywao tak, e sukces jakiego w y b i t n i e g o filmu powodowa powstawanie innych p o d o b 340

Czas a p o k a l i p s y (Robert Duvall)

n y c h , o coraz jednak niszym poziomie. Love Story o d wrotnie: w y w o a a fal f i l m w dojrzalszych i prawdziw szych. Latem 42 roku Roberta Mulligana byo pastelowym szkicem modzieczego uczucia, triumfujcego (jak kie dy w Diable wcielonym) nad szalejc w oddali wojn. Jeremy A r t h u r a Barrona, historia uczucia modziutkich partnerw, wzrusza grob zniszczenia czego zachwyca jcego, nadajcego sens yciu. John i Mary Petera Yatesa*, szachrujcy z yciem niewinni czarodzieje n o w o jorscy, w w a r u n k a c h ostentacyjnej s w o b o d y obyczajowej poszukiwali w zaartej walce psychologicznej nowej f o r m u y szczcia. Ale romantyczne poszukiwanie pikna zmieniao si s t o p n i o w o w atwy o p t y m i z m , majcy utwierdza wahaj c y c h si widzw w przekonaniu, e yj na najlepszym z moliwych wiatw. Jeden z rekordw powodzenia uzy ska np. Rocky (1976) Johna Avildsena, w ktrym kiepski bokser z przedmiecia z aski scenarzysty omal w y g r y w a z mistrzem wiata. Byo to troch t y l k o odkurzone wciele nie uspokajajcego schematu ,,z p u c y b u t a milionerem". Pewn odmian owego neoromantyzmu byy filmy nostalgicznie wspominajce czas, ktry min. Najbardziej znamienna d l a t e g o s t y l u retro" bya twr czo Petera B o g d a n o v i c h a , k t r e g o Ostatni seans fil mowy (1971) wypeniaa nostalgia za moralnie nieskom-

K t r y c h p r e m i e r a w y p r z e d z i a zreszt p r e m i e r Love Story

wencji farsowej*, to do lat trzydziestych o d w o y w a n o si w tonacji melodramatu. Charakterystyczny pod t y m wzgl dem Dzie szaraczy Schlesingera by masochistycznym zncaniem si H o l l y w o o d u nad samym sob, jednak bar dziej p o w i e r z c h o w n y m ni niegdy Bulwar Zachodzcego Soca i Wielki n. W Fedorze Wildera polska aktorka t a m t e g o czasu (co p o r e d n i e g o midzy Po Negri a Gret Garbo) dawaa asumpt do przemylnie splecionej akcji, penej zaskocze. Stary wyga Wilder wykrzesa z niej mae arcydzieko kina rozrywkowego w cokolwiek H i t c h c o c k o w s k i m stylu. Najciekawsze okazao si jednak Chinatown Polaskiego nawizujce do tamtego kina nie fabu, ale podobiestwem strukturalnym do filmw ta kich, jak Tylko raz yjemy czy lepy zauek. W roli prywat nego detektywa, heroicznego rycerza t a m t y c h czasw, wystpi nerwowy i ironiczny Jack Nicholson, gwiazda nowoczesnej interpretacji aktorskiej.
Love Story (Ryan O'Neal i Ali Mac G r a w )

Ostatni seans f i l m o w y (Jeff Bridges)

USA KIM JEST DZI AMERYKANIN?

Czy wspczesny A m e r y k a n i n si zmienia? Kim jest naprawd? Filmy amerykaskie rzadko udzielaj szczerej odpowiedzi na te pytania, gdy rodzima tradycja pozwala im powica prawd charakterw i p s y c h o l o g i c z n y c h reakcji dla dynamiki fabuy, niespodzianki. Ale jakby zwikszya si liczba autorw, ktrych bardziej interesuje portret psychiczny jednostki od jej sensacyjnych perypetii. Portrecist najwyszej klasy by przede wszystkim Altman. W Nashville (1975) nie pogardzi zadaniem na miar Rembrandta: namalowa podobizny 24 postaci jednocze nie, bez ich mieszania i gubienia p r y w a t n y c h losw. Sto lica przemysu piosenkarskiego, jak rzadko ktre miejsce, nadawaa si do sporzdzenia tak rozlegego katalogu fobii i obsesji, z k t r y c h skadaa si Ameryka w d w c h setn rocznic jej powstania. Trzy kobiety byy z lekka pretensjonalnym cofniciem si na tej drodze: nie tylko postaci, ale i t r a f n y c h diagnoz byo tu mniej. Chodzio o przymusy spoeczne, powodujce rezygnacj z wasnej twarzy. Ale w tym wiatku sztucznie w y m i e c i o n y m z wyleniaych mczyzn, wymiana o s o b o w o c i midzy dwiema arywistkami nastpowaa pod przymusem g w n i e re yserskim. Podnym p o w r o t e m do f o r m u y Nashville sta si natomiast Dzie weselny, gdzie struktury show busi nessu podkopuj najtrwalsz podwalin spoeczestwa amerykaskiego", rodzin. Celnie dobra Altman zasad

plikowan Ameryk sprzed w o j n y koreaskiej i za kinem starych, jednoznacznych westernw, znikajcych wraz z maomiasteczkowym kinem, ktre likwiduje era telewizji. O dwa lata pniejszy Papierowy ksiyc przenosi nas a w lata Wielkiego Kryzysu, by na ich m a l o w n i c z y m tle pokaza nieoczekiwan, niezbdn obu s t r o n o m przyja 12-letniej dziewczynki i szczwanego hochsztaplera. Nickelodeon w naleycie zwariowanym stylu p r z y p o m n i a czasy kina jarmarcznego, powikszajc szybko rosnc liczb filmw czerpicych z wasnej tradycji kina. Jeli pocztki kina sugeroway zajcie si nimi w k o n 341

* C h o ju w Nickelodeonie p o j a w i e n i e si G r i f f i t h a j a k o t w r c y Na rodzin narodu rodzio a u t e n t y c z n e wzruszenie.

Nashville

konstrukcyjn monta kontrastw i paradoksw: fasada pomalowana hipokryzj i kulisy d u m n i e postawione do gry nogami. Nie pokazujc tak przekornie jzyka publicznoci, ale i nie gaszczc jej p o c h l e b c z e John Cassavetes pozosta wa dbay o sw niezaleno stylistyczn. Jego zamknite wiaty, duszne od wspczesnych frustracji, malowane s szarymi farbami, ale o najjaskrawszych, wrcz krzycz cych odcieniach szarzyzny. Wychodzc z Kobiety pod presj, z Nocy premiery w s t y d z i m y si za siebie: czy czo wiek, gdy tylko zyska zupen swobod postpowania, natychmiast zaczyna naladowa innych? Czy warto y w stresach, by koniecznie by ,,in"? Trzecim z o w y c h portrecistw by bez wtpienia Milos Forman, ktry sw amerykask karier rozpocz od re fleksji nad ucieczkami nastolatkw z d o b r y c h d o m w i nad z d u m i e n i e m r o d z i c w (Odlot). Jego za Lot nad kuku czym gniazdem (1975) to jeden z najpikniejszych peanw ku czci w o l n o c i , jakie widziano na ekranie. Brawurowa reyseria szczegu (szkoa praska!) sprawia, e take na poziomie opowieci dosownej ten metaforyczny szpital dla wariatw f u n k c j o n o w a bezbdnie. Przede wszystkim jednak puentowaa dwie wielkie prawdy o wspczesnej 342

cywilizacji: e najczciej pozbawia nas ona wolnoci za naszym wasnym przyzwoleniem oraz e czyni to z yczli w y m umiechem, d l a naszego dobra", przy akompania mencie frazesw o demokracji i dwikw rozweselajcej muzyki. Jak czsto maestwo midzy o b c o k r a j o w c a m i , tak w w y p a d k u Formana maria midzy dwiema o b c y m i sobie metodami narracji, amerykask i czesk, wyda p o t o m s t w o szczeglnie udane. Modny t e m a t kobiety" najmodniej uj mczyzna, Paul Mazursky, w Niezamnej kobiecie (1977). Wbrew t y t u o w i , jest ona zamna, t y l k o miao rzuca niewiernego maonka, by samodzielnie d e c y d o w a , z kim i kiedy bdzie si kocha czy popija czarn kaw. Jill Clayburgh porywajco, na pograniczu histerii i w s t y d u , zagraa scen miosn z jeszcze nie k o c h a n y m donuanem, ale Mazursky zwyczajnie w y k p i si od odpowiedzi na podstawowe pytynie: jak te stawi czoo bohaterka wiatu mczyzn, ktremu rzucia wyzwanie? Czy zdoa ocali i czy zechce ocali za rok, dwa sw ciko zarobion wolno? Nasilanie si instynktw agresji w naszym wiecie (a wic w naszych wspczesnych) inspirowao wielu t w r c w , najskuteczniej chyba specjalist od o k r u c i e stwa i g w a t u , Sama Peckinpaha. W Ndznych psach (1971) zawar prb wykrelenia granicy ustpstw, do jakiej doj moe j a j o g o w y intelektualista, zgodny i t r o c h tchrzliwy, wzgldem zbrodniczego chamstwa. Reyser zgrabnie zaaranowa swe w i d o w i s k o , cho w ferworze finaowej kulminacji kaza niewiarygodnie wysoko o d s k o czy d u g o wciskanej sprynie. Podobne studium agresji mniej udao si Martinowi Scorsese w przechwalonym Takswkarzu (1976), cho za alibi dla nadto ju histery c z n y c h reakcji t y t u o w e g o bohatera wzi sobie a Wiet nam i upiorn groz nocnych ulic Nowego J o r k u .

USA SENSACJA BLIEJ AKTUALNOCI

Sensacyjne, rozrywkowe filmy lat 70-tych przedsta wiaj interesujcy przedmiot analizy nie tylko dla ich wzo r o w y c h nierzadko walorw warsztatowych, ale i dlatego, e ich wyczulenie na aktualno, na intelektualne mody, na zmienne preferencje widza pozwala stosunkowo duo powiedzie o spoeczestwie, ktre je wydao. Filmy kryminalne t y c h lat Bullitt Yatesa, Brudny Harry Don Siegela, Kute Pakuli, Ojciec chrzestny C o p p o l i , Francuski cznik Williama Friedkina, Sugarland Express Stevena Spielberga byy przede wszystkim popisami rey serii i zawieray co najmniej jedn kulminacj wizualn o trudnej do osignicia perfekcji. Ponadto jednak odzna czay si swoistym zatarciem podziau na gonicego i g o -

nionego, przestpc i rzecznika sprawiedliwoci. Ten ostatni przesta by wyidealizowanym rycerzem. Nawet samym d o b o r e m aktorskim (Gene Hackman) podkrelano jego wulgarno i zwyko, gdy u przestpcy o powierz c h o w n o c i Fernando Reya czy Marlona Brando uwydat niano swoist godno i ojcowsk wyrozumiao. W pracy policjanta nacisk p o o o n o g w n i e na jej stron techniczn", zwaszcza jej skuteczno za wszelk cen, nawet kosztem konfliktu z kodeksem etycznym, skute czno wymuszon coraz okrutniejszym charakterem

Lot nad k u k u c z y m g n i a z d e m (u g r y Jack N i c h o l s o n )

walki bez regu. W t y m sensie filmy kryminalne lat 70-tych daway si natychmiast odrni od swych poprzednikw sprzed 20 czy 30 lat. Polityzacja kina USA odbia si i na k r y m i n a a c h . 3 dni kondora (1975) Pollacka, a zwaszcza Syndykat zbrodni Pakuli niosy w sobie dalekie echa zabjstw obu Kenned y c h . Racji bytu potnych g a n g w szukay ju nie t y l k o w dzy zysku, ale take w dzy wadzy, przechwytywa nej niewidocznie przez ludzi z CIA czy FBI. Jeszcze wicej aktualnoci politycznej znalazo si w sensacji przygodowej, awanturniczej, mniej od krymina w skrpowanej miejscem i czasem akcji. Maratoczyk Schlesingera i Chopcy z Brazylii Schaffnera po caym wiecie szukali n i e d o b i t k w i p o g r o b o w c w hitleryzmu, dajc pole do popisu z n a k o m i t y m aktorom (starczy poje dynek Gregory Pecka z Laurence Olivierem w Chopcach) lub budujc znakomite sceny, g o d n e filmw najwyszego lotu (na w p improwizowana scena zdemaskowania ge stapowskiego oprawcy w centrum ydowskiej dzielnicy N o w e g o J o r k u , w r d obojtnoci t u m u w Marato czyku). Piescy onierze Reisza kar z a z b r o d n i e w i e t n a m skie czynili narkotyki, istotnie masowo przemycane przez zdemoralizowanych kombatantw. Kara ta, jak zaraza, roz lewa si po kraju, dosigajc najmniej w i n n y c h , a majce j zwalcza CIA powizane jest z narkotycznymi gangami.

Kiute (Jane Fonda)

Pozostay obszar filmowej sensacji zapeniony by ko lejnymi, szybko narastajcymi i szybko opadajcymi fa lami. Kada z nich, o d p o w i e d n i o lansowana, stwarzaa mniej lub bardziej powszechn mod. Stosunkowo wy soka bya fala katastroficzna, trafnie wyzyskujca t e c h n i czn potg Hollywoodu. Rozpoczta Tragedi Posejdona Neame'a (1972), k o n t y n u o w a n a Trzsieniem ziemi Marka Robsona, Poncym wieowcem Johna Guillermina, Britannikiem" w niebezpieczestwie Lestera doczekaa si swoistej rafinacji w Szczkach (1975) Spielberga. Reyse rowie na o g drugiego rzutu, ale solidni fachowcy spra wili, e dramaturgi wyznaczay logicznie kolejne fizyczne zajcia, naocznie pokazane z ca precyzj. Kiedy bohate rowie stawali przed alternatyw usmay si czy uton, widz mia rwno tyle samo co oni elementw w y b o r u wik szej szansy i cieszy si, gdy d o c h o d z i do t y c h samych co oni wnioskw. Zapewne, roio si tu od sztampy: do kata strofy d o c h o d z i o akurat w noc sylwestrow; g w n y boha ter, w w y k o n a n i u Charltona Hestona czy Gene Hackmana, suto opaconego, m g zgin, ale dopiero w ostatniej scenie; a w zagadzie m i l i o n o w e g o miasta zawsze znajdo wa si sentymentalny policjant ratujcy malekiego pie ska. Ale te t y p o w o wizualne widowiska ogldao si wiet nie, zudzenie byo niemal cakowite (makiety r o b i o n o starannie i w bardzo duej skali, nie tak, jak w japoskich Godzillach) i warto byo wybra si po to do kina, bo na ekranie telewizora pozostaway ju t y l k o szcztki wra e.
Szczki

Wyranie okrelony gatunek tych f i l m w nie pozwala spodziewa si po nich przenikliwych analiz {Piescy o nierze przy caym podobiestwie tematu nie umywali si do finezyjnie introspekcyjnych Goci), problemy polity czne byway w nich naiwnie d e f o r m o w a n e , a czasem w ogle porzucane, gdy ju speniy rol wprowadzenia. Jednake te same filmy, widziane bd to w perspektywie rozwoju rozrywki filmowej, bd w perspektywie historii widza kinowego, stanowiy istotne novum. Take niektrzy twrcy westernw wpisali w nie treci znacznie szersze ni mit pioniera z Dzikiego Z a c h o d u . Tak np. By tu Willi Boy Abrahama Polonsky'ego stanowi wzruszajcy protest przeciw bardzo wspczesnemu pa ternalizmowi biaych wobec Indian. Niebieski onierz Ralpha Nelsona zdumiewa okruciestwem oskarenia armii amerykaskiej o zwyke ludobjstwo bezbronnego szczepu w masakrze pod Sand Creek, opisywanej w p o d rcznikach szkolnych jako dzie chway ora federal nego. Wreszcie May, wielki czowiek A r t h u r a Penna (1970), w s k o m p l i k o w a n y m poczeniu epiki z grotesk, wraca raz jeszcze do stosunku obu ras, patrzc na biaych oczyma czerwonoskrych i odwrotnie*.
* Dziki b o h a t e r o w i , p o m y s o w o z a g r a n e m u przez D u s t i n a H o f f m a n a , u m i e s z c z o n e m u d o k a d n i e n a styku d w c h kultur.

Szczki wyrniay si od p o p r z e d n i k w jeszcze wik sz sprawnoci olbrzymiej makiety rekina, wykonujcej najbardziej s k o m p l i k o w a n e ruchy za pomoc kilkunastu o d r b n y c h mechanizmw. Ale ponadto stay si powiad czeniem tezy, e dzi prawdziwym h o r r o r e m nie moe by Dracula, o p n o c y wstajcy ze zmurszaej trumny, tylko napicie rzeczywistego, staego zagroenia, d u g o jedynie potencjalnego, a potem spadajcego jak g r o m z jasnego nieba. Widzowie Szczk naprawd krzyczeli z przeraenia, a to si dzi w kinie zdarza moe raz na kilkanacie lat. Inna fala m o d y rozpoczta Egzorcyst (1974) Friedkina usiowaa narzuci odmienn f o r m u h o r r o r u , d y s k o n t u jc lki metafizyczne, rozwj nieortodoksyjnych sekt reli g i j n y c h , zainteresowania parapsychologi i ezoteryczn filozofi Dalekiego Wschodu. Rzeczywist obecno diaba na ziemi przyj ju uprzednio za punkt wyjcia Polaski w Dziecku Rosemary (1968), zbyt jednak w y r a f i n o w a n y m dla masowego widza w USA. Egzorcysta straszy dobitniej: e k s k r e m e n t a m i , k t r y m i diabe plu przez usta zmienionej do niepoznaki dziewczynki, i lewitacjami pod sufitem, dla k t r y c h asekuracj byy medyczne zdjcia pracy mzgu (e niby to nie z a b o b o n y analfabetw, ale troski g r n y c h s t u tysicy). Inteligentniejsz odmian Egzorcysty by Omen Richarda Donnera, w ktrym diabe dobiera si ju do rodziny ambasadora i w finale wygrywa, umiechajc si ironicznie twarzyczk dziecka (co umoliwio, po

stwierdzeniu sukcesu kasowego, nakrcenie Omenu II, jak poprzednio i Szczk II). Na granicy przygody i h o r r o r u uplasowaa si f u t u r o l o gia kosmiczna, ciekawsza od mody na egzorcystw, bo korespondujca z rozwojem kosmonautyki i majca ambit nego prekursora w 2001: Odysei kosmicznej. Najbliej f i l m u grozy znalaz si Obcy 8 pasaer Nostromo" Ridleya Scotta, z ciekawsz maszynistyczno-organiczn wizj obcej planety, zaskakujcy co chwila nieobliczal nymi koszmarnociami w sytuacji zgoa niedostpnej naszemu yciowemu dowiadczeniu. Gwiezdne wojny George'a Lucasa byy t y l k o bajeczk dla dzieci, naiwn i nudnaw, z imponujcymi trickami technicznymi. Nato miast Bliskie spotkania trzeciego stopnia (1977) Spiel berga, najoryginalniejsze, wyrniay si rzadk w tej g r u pie f i l m w , a czst w p o t o c z n y m o d c z u c i u nadziej, e wiruj nad nami inne rozumne wiaty, z ktrymi pokojowe, serdeczne porozumienie bdzie moliwe. Najwybitniejsze jednak pomysy o posmaku sensacyj nym ujawniy si poza obowizujcymi m o d a m i , w dzie ach j e d n o s t k o w y c h , ktrych nie zdewaluowano p o w t rzeniami. Blisko h o r r o r u znalaz si f u t u r o l o g i c z n y Z/e/ony Soylent Richarda Fleischera, ktry sugestywno wizji przyszoci zawdzicza nie c u d o m techniki trickowej, ale p o d o b i e s t w e m do z b i o r o w y c h lkw ludzkoci. Bya to przejmujca supozycja wiata przeludnionego, zgodnia ego, wypsiaego, w ktrej jedyny komfort zapewniono d o b r o w o l n y m samobjstwom, do ktrych wadze inten sywnie zachcay. D e b i u t a n c k i film Spielberga Pojedynek na szosie (1972) wysnuty zosta wprost z psychoz spoecznych, ota czajcych temat czterech kek. Prozaiczna podr k o m i wojaera. Wyprzedzenie. Bezpieczna szybko. Stara cysterna zawalidroga. S m r d z rury w y d e c h o w e j . To z tego moe by dramat? Jeszcze jaki! Z poezj, groz, fantastyk(!) wliczon do ceny biletu. A take parabol o udrkach stechnicyzowanej ludzkoci, ktrej przelado wcy nie maj nawet twarzy. Widzowie nie musieli mie prawa jazdy. Ta bajka i tak mwia o nich. Sceneria s a m o c h o d o w e g o pocigu posuya rwnie Richardowi Saraf ianowi w Znikajcym punkcie, by w pro sty schemat kryminalny w b u d o w a t sam co w Swobod nym jedcu metafor ucieczki ku wolnoci. lepy Murzyn, speaker niezalenej, malekiej radiostacji, wystpujcy pod pseudonimem ,,Super-Duch", mobilizuje postpow opini w obronie bohatera, ktrego nazywa o s t a t n i m w o l n y m czowiekiem w USA". Ale zwycistwo szofera Kowalskiego nie jest moliwe i tylko d u c h o w y triumf boha tera przedstawia Sarafian w synnej scenie, kiedy widzimy z p o l i c y j n e g o helikoptera, jak cigany D o d g e wykrela w piasku pustyni dwie dumne, prowokacyjnie proste linie.

O b c y 8 pasaer ,,Nostromo"

USA MUZYKA I MIECH

Dwie jeszcze d o m e n y f i l m o w e g o dziaania skadaj si na krlestwo rozrywki muzyka i miech. Zwaszcza w pierwszej z nich dokonali Amerykanie niemao. Od reportaowego d o k u m e n t u Woodstock (1970) Mi chaela Wadleigha rozpoczyna si o w o cise zwizanie f i l m o w e modzieowej subkultury z muzyk: jazzem, ro c k i e m , protest songami. Pozornie obiektywne sprawozda nie z muzycznego jamboree pokazywao na podzielonym przez p ekranie szeroki kontekst, w jakim odbierana jest muzyka, a wic etyk hippisw, przedmioty ich ideowej pogardy, represywn postaw policji, gupie miny zanie p o k o j o n y c h filistrw, bliskie ekstazy zapamitanie sucha j c y c h . Czuo si, e ci niekonwencjonalni suchacze wie rz w absolutnie inn hierarchi celw y c i o w y c h ni prezesi rad nadzorczych. Do m o d y c h , tak wysoko lokujcych muzyk wrd c o d z i e n n y c h potrzeb, adresowano rwnie neomusicale, z k t r y c h najgoniejszym, take dziki muzyce Andrew Lloyda Webbera, by Jezus Chrystus Superstar Jewisona,

345

Cay ten zgiek M a n h a t t a n ( W o o d y Allen i Diane Keaton)

pokazany jako przedstawienie pasyjne na pustyni izrael skiej, projekcja ideowych poszukiwa tej modziey*. W 1979 r., o dekad pniej, Forman ewokujcy w H a / r t e n okres s y m b i o z y muzyki i innego modelu ycia b y j u t y l k o nostalgicznym wspomnieniem. Take w filmach d o k u m e n talnych relacjonujcych wystpy okrelonych zespow, preferowano takie (niezalenie od ich walorw muzy c z n y c h ) , ktre przeywszy apogeum wietnoci rozpadaj si, przestaj istnie (Ostatni walc Martina Scorsese). W t y c h warunkach nawet tradycyjne musicale jak New York, New York (tego reysera) pod dwiki przeboju T h e World Goes R o u n d " sentymentalnie dyskontoway przepywanie czasu, mijanie d a w n y c h uniesie i al za nimi. Kanony olniewajcego show baletowo-muzycznego zachowa Bob Fosse, dajc Caym tym zgiekiem (1980) najbardziej nieprzyzwoity film roku. W warunkach ,,per missive society", gdzie pokazywa w o l n o absolutnie wszystko, pornografi stao si wycznie mwienie o mierci, o umieraniu. Fosse zainwestowa cay swj talent choreografa i f i l m o w c a rwnoczenie w widowisko o wiel kim reyserze estrady, dotknitym zawaem serca. Chr c h i r u r g w w rytmach rocka czy koncentryczny taniec bia y c h girls, p o m a l o w a n y c h jak modele medyczne w yy i arterie, groziy makabrycznym brakiem taktu. A jednak w y g r a n a Boba Fosse bya bezsporna! W zgodzie z k o n wencj musicalu, ale i dowiadczeniami psychologii klini cznej, d e m o n s t r o w a pi etapw stosunku jednostki do wasnej mierci, takich jak wcieko, zdumienie, pertrak tacje, depresja i akceptacja. Gdy Roy Scheider z towarzy szeniem piosenki B y e , bye, life" wkracza w w ciemny t u n e l , u ktrego wyjcia wieci, by moe, jaka jasno, czujemy si cho to t y l k o " musical midzy absolu tem i heroizmem istnienia. Wyrnikiem nastpnego modego pokolenia bya c y w i lizacja dyskotek. Wzorem lat ubiegych i j take usiowano uczyni motorem nowej mody. Nawet z kasowym p o w o dzeniem, jak o t y m wiadczy Gorczka sobotniej nocy (1977) Johna Badhama i seria d i s c o - f i l m w " , ktre si po niej posypay; a take wylansowanie osobnego w y b r y l a n t y n o w a n e g o idola J o h n n y ' e g o Travolty. Ale t k w i o w tej nowej modzie jakie cygastwo. Styl disco, w przeciwie stwie do dawniejszych jam sessions, polega nie na siedze niu i suchaniu, t y l k o na a k t y w n y m wspuczestnictwie. A przecie seans kinowy t aktywno wyklucza! W dziedzinie komedii pojawiy si dwa nowe nazwiska: Brooks i Allen. Mei Brooks uprawia niestrudzenie jaowe ostatnio poletko komedii f i l m o w e j i osiga nieze plony z hektara, stosujc nawoenie starymi, w y p r b o w a n y m i wtkami
* W finale, we w s p c z e s n o c i , p o j a w i a si d u c h kajajcego si J u d a sza, pytajcy r e t o r y c z n i e : A g d y b y przyszed dzi? C z e m u w y b r a e tak zacofan e p o k ? "

346

Jeeli...

Szczliwy c z o w i e k ( M a l c o l m M c D o w e l l )

d a w n e g o kina. Z n o w u kino ywi si wasn tradycj, ale t r u d n o mwi o zapoyczeniach, skoro setki cytatw nie s tu adn gwarancj z g o d n o c i z o r y g i n a e m , ale prze ciwnie gwarancj wypaczenia, omieszenia i sparodio wania (Mody Frankenstein, Nieme kino, Lk wysokoci). Jeli ju bawi si B r o o k s w nieme kino i pokazuje, e jego konwencje s nadal nieubaganie mieszne, jeli zmusza do niemoty takich a k t o r w jak Paul Newman czy Ann Bancroft, to mona by p e w n y m , e j e d y n y m operujcym sowami aktorem bdzie... mim, Marcel Marceau! R o d o w d Woody Allena jest bardziej swoisty, wywodzi si on ze sceptycznej ydowskiej inteligencji nowojorskiej. Ten may, ruchliwy czowieczek o spojrzeniu krtkowidza potrafi udziela swej nieefektownej postury sprawom przegranym i p i k n y m , jak kiedy w Figurancie Martina Ritta staje si c y n i c z n y m beneficjentem p o l o w a na cza r o w n i c e " senatora McCarthy'ego, w y r a c h o w a n y m i nierozgarnitym Nikodemem Dyzm zimnej wojny, ktry j e d nak w kocu zdobdzie si na cambrosk o d p o w i e d inkwizytorom z senackiej komisji: A pocaujcie wy mnie w dup!" Ale w swoim ywiole jest Allen przede wszystkim gdy reyseruje: w Annie Hall i Manhattanie (1979) auto i r o n i c z n y c h , bliskich pure nonsense'owi monografiach d e s t r u k c y j n y c h , nie pozostawiajcych kamienia na ka mieniu z napuszonych nowojorskich snobizmw. M a s z si za Boga!" zarzuca mu partnerka w Manhattanie. T r z e b a bra z kogo przykad" o d p o w i a d a Allen s k r o m n i e . Jego talent reyserski rozwinie si bujnie w nastpnym okresie. Inni f i l m o w c y na teren komedii wyprawiali si rzadko i sporadycznie. Jak Bogdanovich w No i co, doktorku? (1972), gdzie komizmem z cicha pk" popisywaa si udatnie Barbra Streisand. Albo Friedkin w Robocie Brinka o szajce nieudolnych wamywaczy, nudnej niestety i wtr nej. Wszystko to blednie wobec najsprytniejszego pastiszu kina gangsterskiego, jaki kino USA zrodzio da George'a Roy Hilla (1973). To wzr icie jubilerskiej precyzji od genialnego pomysu fabularnego, po malekiedygresje, niby zbdne, a w kocu nieodzowne. Stylizowane ramy k o m e n t u j c y c h akcj rysuneczkw wspdziaaj w zo brazowaniu epoki wielkiego kryzysu. Stwarzaj nastrj zabawy po to, by nie byo zbyt niemoralne sympatyzowa nie z d w o m a miymi obwiesiami. Epoka i tak zamaa trady cyjn moralno.

ANGLIA PROBLEM OBLICZA

Poowiczny bilans kina m o d y c h g n i e w n y c h " nie pozo sta jednak bez w p y w u na lata 70-te. Przy znacznym o b n i -

eniu lotw caej kinematografii brytyjskiej, na jej czoo wybiy si trzy i n d y w i d u a l n o c i , same z kolei naznaczone filmami okresu p o p r z e d n i e g o . Kada z nich na swj spo sb poszukiwaa wiedzy o przeywanej epoce, w sensie jednak mniej d o s o w n y m , a bardziej u o g l n i o n y m ni Richardson i Reisz. W y m i e m y najpierw Lindsaya Andersona, ktry d e b i u tanckim Sportowym yciem (1963) ssiadowa jeszcze sty listycznie z Samotnoci dugodystansowca i Miejscem na grze. Bohater-rugbista, posta zastanawiajco neuroty czna jak na gwiazd stadionw, odrzuca awanse modej i piknej ony sportowego mecenasa. Wraca do nieatrak cyjnej w d o w y , od niej jedynie wygldajc ocalenia, ale niszczy j swym chamstwem i despotyzmem. Gorzk tkliwo dla swego t r u d n e g o bohatera zastpi Anderson mciwym sarkazmem w Jeeli... (1968). Bo to bya zemsta: na d r y l u , serwilizmie i kastowoci elitarnej szkoy angielskiej, takiej, co to niegdy musztrowaa przy kadnych funkcjonariuszy i m p e r i u m . Dziwny tytu wzito z wiersza Kiplinga, sawicego tyzn modziey brytyj skiej. Wic reyser zemci si take na Kiplingu za amane charaktery, za idee karnoci i w o d z o s t w a oraz za w i e l k o m o c a r s t w o w e ideay, kultywowane z pietyzmem do dzi, c h o o mocarstwie od dawna nie ma ju mowy. Reali styczny reporta, c u d o w n i e zagrany przez aktorw-amatorw, przechodzi nagle w alegori: modzi bohaterowie, miadeni systemem oficjalnej hipokryzji, wychodzili na dachy college'u i otwierali ogie do szkolnych notabli. Ich salwy mierzyy jednak w co wikszego ni szko*. Take w Szczliwym czowieku (1973) Anderson p o d j wasn prb, by osdzi wiat zachodni, najlepszy z moliwych wiatw". Wolterowska f o r m u a nie przypad kiem przychodzi na myl przy ogldaniu tej bajki filozofi cznej o Kandydzie XX w. Zagrany w tonacji naiwno-bezczelnej przez rewelacyjnego Malcolma McDowella (poprzednio bohatera Mechanicznej pomaraczy) nasz Prostaczek chytrze kania si rnym b s t w o m cywilizacji przemysowej. Dobrze wie, e sprawiedliwo bdzie oddana t e m u , kto ma pienidze by j sobie kupi (jak gosi piosenka Alana Price'a, po Brechtowsku komentujca wy darzenia). Kariera Micka od komiwojaera po gwiazdora f i l m o w e g o najeona jest jednak rozczarowaniami, za ktre nie on ponosi odpowiedzialno.

* Ju p r z e d t e m A m e r y k a n i n Lumet n a k r c i a n g i e l s k i f i l m Wzgrze, b y s k o t l i w y f i l m z tez", o b r y t y j s k i m wizieniu w o j s k o w y m . O s t r y k o n f l i k t midzy u p i o r n d y s c y p l i n , stwarzajc alibi s a d y s t o m i t c h r z o m , a wi niami d o m a g a j c y m i si l u d z k i e g o t r a k t o w a n i a p r o w a d z i k u bezlitosnej k r y t y c e c a e g o s y s t e m u z a l e n o c i w armii k r l e w s k i e j . Co w i c e j , w e d u g s w s a m e g o reysera c h o d z i o o logik rozkadu m o r a l n e g o s p o e c z e s t w o p a r t y c h na s t r a c h u i l e p y m posuszestwie.

B a r o k o w y temperament Andersona, jego jadowito, angielska skonno do paradoksu i skrywany za pokorn obojtnoci sentymentalizm zoyy si na bogaty, ale niepochlebny portret wiata, w ktrym na wolny w y b r bohatera nie ma ju waciwie miejsca. Poza Wolterem i Brechtem nasuwaj si tu raz po raz skojarzenia bardziej filmowe: Bunuel, Fellini, Kubrick. Nie chodzi jednak o za poyczenia: to wiadectwo wewntrznej bliskoci t w r c w 0 najwikszych ambicjach, ktrzy pragn dotrzyma kroku wspczesnemu wiatu w jego nieustannej ewolucji. Podobnie jak rzadko robicego f i l m y Andersona, le dzenie innych czoowych f i l m o w c w angielskich jest u t r u d nione: milkn na cae lata, lub wyjedaj do A m e r y k i , zasila kinematografi USA. I o d w r o t n i e zreszt. Z zagra nicy przyjedaj do L o n d y n u o b c y reyserowie, by t w o rzy tu filmy o wyranych cechach brytyjskoci. Tak byo z K u b r i c k i e m , ktry w Anglii p o w r c i do przy szych perspektyw naszej cywilizacji, co prawda na mniej kosmiczn skal ni w 2001: Odysei kosmicznej. Wiele s p o r w wywoaa premiera jego Mechanicznej pomara czy (1971) opartej na powieci A n t h o n y Burgessa. Skrzy owanie gwatu, seksu i przymusowej pedagogiki pa stwowej z poetyk s y m b o l i z m u i szyderczej karykatury dao w efekcie pesymistyczny balet okruciestwa, bogaty w moliwoci interpretacyjne. Wszystkich natomiast pogodzi Kubrick, krytyk i maso w e g o widza, Barry Lyndonem, T h a c k e r a y o w s k i m w i d o w i skiem o angielskim kocu XVIII w., celujco sfotografowa nym przez Johna A l c o t t a (kolor jako budulec atmosfery 1 charakterystyk). Do perfekcji d o p r o w a d z i tu reyser operowanie o b f i t y m materiaem f a b u l a r n y m , dawkujc go w innych ni ksika p r o p o r c j a c h , by nada opowieci rytm swoicie filmowy; bez takich zabiegw czsto zawo dz adaptacje daleko ciekawszych dzie literackich, w kt rych pozornie wszystko jest w porzdku. Bardziej wewntrznie spjny, c h o t y m samym mniej rnobarwny, jest dorobek Kena Loacha. wiat peryferii przemysowej cywilizacji w Czekajc na ycie (1967), Ksie, yciu w rodzinie staje w poprzek niewielkim aspira c j o m jego p o k o r n y c h postaci. S one banalnoci sam, a jednak Loach umie zainteresowa nas jak ich cech, moe jedyn, ktr trzeba by ocali i rozwin. Z a r w n o w ich wasnym interesie, jak i w interesie spoeczestwa. Ale zagonione spoeczestwo tego nie dostrzega: ze saboci, z rutyny, czasem nawet z dobrej woli niszczy to co w o s o b o w o c i bohaterw, co zjednao im nasz szacunek. Pikna jest scena z Kesa, kiedy dwunastoletni wyrostek, zagrany od pocztku jako zahukany i tpawy, ma mono opowiedzie klasie o swej namitnoci, hodowli sokoa malec zmienia si, inteligentnieje, wyrasta, fascynuje. T r u d n e zadanie nawet dla zawodowego aktora duej klasy. Fiasko ukadw, jakie postacie Loacha pozawieray ze spoeczestwem, nie jest ich win. Reyser krytykowa s t r u k t u r y spoeczne neokapitalizmu gbiej ni ci, ktrzy

348

Kes (David Bradley)

Posaniec ( D o m i n i c G u a r d , Margaret L e i g h t o n i J u l i e Christie)

drastycznie demaskowali wyjtkowe wynaturzenia czy zbrodnie woajce o p o m s t do nieba. Pokazujc mecha nizm najbardziej elementarnych niesprawiedliwoci, o p o wiada si za przemianami daleko bardziej p o d s t a w o w y m i ni wielu zajadych kontestatorw. W tej samej tonacji, co filmy Loacha, utrzymane byy filmy Petera Collinsona (ycie w Battersea), Alberta Finneya (Charlie Bubbles), zwaszcza za Czwarta nad ranem dokumentalisty A n t h o n y Simmonsa. Powszednie postacie S i m m o n s a o zwykych i, zdawaoby si, z n a j o m y c h nam twarzach, zarejestrowane zostay z dokumentaln pre cyzj, obdarzone dialogiem, ktry robi wraenie nie napi sanego, ale podsuchanego. Rzadko zdarza si widzie na ekranie tak doskonale pokazane narastanie ktni mae skiej od p o w o d u absolutnie bahego, albo zoci, z jak przemczona matka kopie drzwi p o k o i k u niemowlcia, nie mogc duej znie jego zwierzcego ryku. Wymienio nym f i l m o m brakowao jednak przenikliwoci Loacha, jego umiejtnoci docierania od razu do sedna sprawy. Wreszcie trzecia w y b i t n a indywidualno to Joseph Losey, jeden z najbieglejszych reyserw wiata. Osign on Wypadkiem (1967) apogeum swej t w r c z o c i . Zawsze dbay o powizanie p s y c h o l o g i c z n y c h przygd bohaterw z okrelonym rodowiskiem, mia rwnoczenie Losey nie o m y l n e wyczucie rytmu zdarze, nie zaplecionych w aden kunsztowny wze. Kady fakt eksponowa dostate cznie d u g o i tylko tak d u g o , by wysczy pen jego tre. Za scenariuszem znanego dramaturga, Harolda Pintera, reyser Wypadku wkroczy do intelektualnego sacrosanctum Anglii, do przysowiowego domu-zamku profe sora wietnego uniwersytetu. Studentami profesora s m.in. przedstawiciele najbogatszych rodzin Anglii i Europy. O d p o w i e d n i o do tego dostojne i nieposzlakowane po w i n n o by ycie osobiste p r o m i n e n t w nauki, jest to fakt oglnie znany" ironizowa Losey. Wiedzia, e w Anglii jego krytyka potraktowana zostanie niemal jako bezcze szczenie otarza. Nie zaoy sobie traktatu moralnego. Postpowanie postaci w y n i k a z ich charakterw i mona je interpretowa d o w o l n i e , ale wanie to potguje jeszcze w klimat hipokryzji, udawania, gry, zawarty w kadym gecie bohatera. Ten daleki od sensacyjnoci trjkt ma pewne sabe punkty, przez ktre wdarby si moe do filmu bana, g d y b y bohaterom nie nadawao sensu portretowane rodowisko. Wraenie penej rwnowagi i h a r m o n i i , o d p o r n e j na przemijanie md i dostpnej jedynie t w r c o m w peni panujcym nad warsztatem, przynis Posaniec (1970). Temat nie obiecywa wiele, bya to historia dojrzewania c h o p c a poraonego obud wiata dorosych. Nie bya rewelacj rwnie sceneria: arystokratyczny paac sprzed 1914 r. Dopiero szokujce wprowadzenie, w k r t k i c h prze b i t k a c h , akcji wspczesnej nadawao dzieu rang. Prze nosio (stopniowo!) histori c h o p c a w przeszo i wyja niao, e w p wieku pniej bohater powraca na miejsca

m o d o c i , gdy ma z n o w u jako posaniec ostatni misj do spenienia. Nostalgiczny zabieg konstrukcyjny z czasem przeszym o p n i o n y m " nowatorsko wspiera rozbudzone wanie, romantyczne zainteresowania kina wiatowego. Nastpny film Loseya Dom lalki (1973) adaptacja sztuki Ibsena, ktra nie zachowaa zbyt wiele aktualnoci s p r o w a d z i tytuow bohaterk do roli eleganckiego b i b e l o t u : nie w o l n o jej byo nawet powici si dla m czyzny bez jego zgody. Lalka dojrzewajca do buntu jest dzi postaci egzotyczn nawet dla zwolenniczek ruchu Wyzwolenia Kobiet i nie wydaje si blisza ni heroiny Zapolskiej. Ale mistrzowskie wyczucie przez Loseya stylu wntrz, gdzie kada serweta ma sw racj bytu kazao oglda film z nie sabncym zainteresowaniem. Zwa szcza dla wielkiej kreacji Jane Fondy, przechodzcej od beztroskiej zalotnoci do godnej i dojrzaej rezygnacji. Nie byy przekonywajce wysiki krytyki angielskiej, by do s z k o y Loseya" przypisa Kena Russella z jego Zako chanymi kobietami, Diabami i Mahlerem (1974), gdzie witokradcze prowokacje musiay zastpi wraliwo i prawd. Russell, cakiem szczeglny przypadek w kinie w i a t o w y m , cierpi jakby na nadmiar wyobrani, potnej, rozbieganej, naiwnej. Kocha ju nie t y l k o wpuszcza biae konie do ciemnych lasw, ale i Murzynw w cylindrach do opery; na twarz bohatera nakada wirujcy glob, wirauje postacie, gdy s wcieke, na czerwono, a Niemkom sprzed wieku nalepia swastyk na zadki, by dyskretnie sugerowa nadchodzenie Hitlera t y p reyserii intuicyjnej, jak w malignie, beztrosko naiwnej. Wpyw Loseya wykry mona raczej u zdolnego tradycjonalisty Alana Bridgesa w jego Najemniku (1973). Pani i jej szofer. Oto trywialnie stre szczona sytuacja d w c h istot, ktre we wci jeszcze wik toriaskiej Anglii lat 20-tych, na tle wspaniale archai cznych Rolls Royce'w, zdaj si przyciga wzajemnie. Historia samotnoci, ale skorygowana klasowo. Ta korekta bya niezbdna dla psychologicznego uzasadnienia k o c o w e g o w y b u c h u , ktrym Robert Shaw w y g r a ca p o n i on godno czowieka odtrconego. Potwierdzi Bridges sw pozycj melodramatem Po sezonie, wyzyskujc niepokojcy urok w y l u d n i o n e g o k pieliska. Gdy w tradycyjnym trjkcie reyser obsadza dwie nierwne wiekiem aktorki, to zwykle moda ma urod, a starsza dojrzao warsztatu. Tu o d w r o t n i e : samowolne, zmysowe zwierztko Susan George paroma rysami szki cuje sw zaborczo, a potem z wyczuciem podtekstu trzyma akcj niezbyt sensacyjn. Dla Nicolasa Roega, t w r c y Nie ogldaj si teraz (1973), wszystko jest natomiast dziwne. Wenecja, to jak galaretka, ktra zostaa po obiedzie, bo wszyscy biesiad nicy umarli". Barwne miasto kanaw skojarzyo mu si z rozpadem i umieraniem, jak Viscontiemu. Nawet pusta ulica suya mu do wyraania metafizycznych lkw. Psy chotronika? Okultyzm? Skd ta fala irracjonalizmu, rwno-

O p a t r z n o (Ellen B u r s t y n , J o h n G i e g u d , Dirk B o g a r d e )

lega do Dziecka Rosemary? Czy nie z rozczarowania nauk, ktra nie chce odpowiada na najwaniejsze pyta nia i sama stwarza zagroenia? Peen takiej podskrnej grozy by rwnie Wrzask (1978) Skolimowskiego, wedug noweli Roberta Gravesa. Bohater, ktry od australijskich a b o r y g e n w nauczy si zabija... gosem, wyznaczy rwnoczenie ciece dwi kowej filmu rol rozstrzygajc*. Reyser umia wznieci niepokj odstpem midzy t y m , co wiemy o ludzkim ciele, a jego nieprzeczuwanymi moliwociami. Nierwny, f i r c y k o w a t y Lester, beztrosko przerzucajcy si od Beatlesw, przez katastrof B r i t a n n i k a " do trzech i czterech muszkieterw, zaskoczy raptown dojrzaoci Powrotu Robin Hooda. Moe kada legenda dla dzieci nadaje si na traktat egzystencjalny, jeli wrci do jej bohaterw w 20 lat pniej? Jak te naprawd byo przed dziesicioma wiekami docieka tu Lester czy istotnie trzeba byo umrze, by nie umierci swego mitu? Ale najlepszy film angielski t y c h lat (ba, moe najlepszy w ogle?) podpisa Francuz, Resnais. Opatrzno (1977) najmdrzej w c a y m d o r o b k u kina m w i o istocie twr czoci. egnajcy ycie pisarz kaprynie, czsto n i e k o n sekwentnie ukada ycie swej rodziny jako bohaterw ostatniej powieci, dyskutuje z n i m i , strofuje ich, zapo mina, jakie im nada nazwiska (pikna Sonia przez p o m y k " mwi nagle gosem pisarza). A w ostatniej scenie

* T y t u o w y w r z a s k w y k o n a e m sam o w i a d c z y S k o l i m o w s k i na k o n f e r e n c j i p r a s o w e j nie m o g e m przecie da od aktora, by r y z y k o w a s w o i m narzdziem p r a c y ! "

350

urodzin o b c h o d z o n y c h w parku, o inaczej w y s y c o n y c h barwach, kiedy bohaterowie pojawiaj si w ich rzeczywi stej postaci, widz moe sam oceni dystans midzy yciem i sztuk. Bo sympatie i antypatie pisarza zupenie zmieniy stan faktyczny. I jeszcze trzecia warstwa: oderwanych wtrtw, migawek. To mroczny obraz oblonego miasta, jakby chilijskiego Santiago, w ktrym czogi i bagnety dziesitkuj t u m ofiar na stadionie: ofiarami s starcy, karani za sam grzech staroci. Stary pisarz w dniu urodzin moe po raz ostatni egna si z bliskimi: Z r b c i e mi ostat ni ask, odejdcie zaraz, bez pocaunkw..."

SKANDYNAWIA WCI POD ZNAKIEM BERGMANA

Sztuka Bergmana coraz bardziej zbliaa si do k o n kretu, do spraw ludzkich, ziemskich. Ale nie zmniejszao to skali zainteresowa autora, nadal rzucajcego pytania najgbsze, ostateczne i niejednoznaczne. W Personie (1966) ktrej t y t u oznacza rwnie dobrze mask staro ytnego aktora, jak posta ludzk, jak wreszcie rol gran przez czowieka w yciu asystujemy przy dziwnym poje d y n k u d w c h kobiet. Elbieta, aktorka, zamilka na scenie w czasie spektaklu E l e k t r y " i nie powiedziaa wicej ani sowa. Alma, jej pielgniarka, gra przed ni dramat swego ycia i zamienia si z ni jakby na osobowoci (wietny trick zdjciowy: poowa twarzy Almy i poowa Elbiety t w o rzy harmonijn cao). Co jest wic motorem akcji? Interpretowa mona rnie, wydaje si jednak, e posta Elbiety uosabia nieufno do sztuki, niewiar w jej praw d o m w n o . Donos czy samokrytyczna pokora? Ale wanie nikt bardziej od Bergmana nie przywraca wiary w wielko sztuki. W prostej sytuacji, bez akcji o zmylonych komplikacjach i bez oszaamiajcych pomy sw f o r m a l n y c h w y d o b y w a on w swych najlepszych dzie ach prawd, ktra oniemiela i poraa. Tak jest z pewnoci w Szeptach i krzykach (1973), owej s y m f o n i i w czerwieni, gdzie cztery kobiety zdane s bez reszty na siebie w obliczu mierci. Bergman mwi, e lubi pisa role dla kobiet jakby instynktownie uwaa je za blisze zasady ycia. Oszczdno rodkw bije w oczy: ani j e d n e g o zbdnego sowa, ani jednego nadmiernego gestu. Wielka cisza tego f i l m u pozwala wietnie sysze obok krzykw blu najcichsze, szeptem zadawane pytania o sens szczcia, cierpienia, kresu istnienia. C u d o w n e porozumienie reysera z jego aktorami powoduje, i kady zamiar autorski natychmiast i bezbdnie dociera do widza. Sama twarz Harriet Andersson, picej z otwar tymi ustami, twarz odbijajca po przebudzeniu narastajcy spazm wielkiego blu i z d u m i o n e przeczucie mierci, star cza za cay spektakl. 351

Stwrcza moc Bergmana w kreowaniu postaci jest d o prawdy bajeczna. Jedno przeciwiestw, z ktrych skada si czowiek mylcy, n i g d y moe nie zostaa d o p r o w a dzona do tak zajadych sprzecznoci, jak w Scenach z y cia maeskiego (1974). Wydaje si, e rozsadz one na strzpy i d e a l n y c h m a o n k w " (Liv Ullmann i Erlanda Josephsona), ktrzy nie umiej odnale szczcia ani ze sob, ani bez siebie. Najwybitniejszy film Bergmana? Naj wybitniejszy moe. Ale nie film. To ascetyczny recital telewizyjny na cztery rce, cay ze zblie, p o t w o r n i e d u gich uj i brawurowego dialogu, ktry kae zapomnie, e otaczajcy bohaterw wiat zosta kompletnie odcity. Czy w i d o w i s k o telewizyjne w ogle moe by d o s k o n a l sze? Ale ta eliminacja otoczenia, specjalno TV, barwi jednak pewn sztucznoci losy Marianny i Johana. Pole widzenia kamery zostao nieznacznie poszerzone
Szepty i krzyki

w Twarz w twarz, gdzie ta sama Liv Ullmann, o spojrzeniu osaczonej a n i , ucielenia owe l k i bez przyczyn" spoe czestwa k o n s u m p c y j n e g o , pozornie musujcego samo zadowoleniem. Moe czstk winy obarczy wypada sam kondycj kobiety wspczesnej, tak niby d u m n e j z eman cypacji i sukcesw z a w o d o w y c h ? L e k a r z u , lecz si sam!" powiada t w r c a swej Jenny, dyrektorce kliniki psychiatry cznej. I w b r e w zwyczajom, zapala przed ni niky kaganek nadziei. Brutalne aresztowanie Bergmana za rzekome w y k r o czenia podatkowe (oskarenie poniewczasie wycofano) s p o w o d o w a o najpierw kryzys nerwowy, a potem o p u szczenie Szwecji przez reysera, ktry swe Jajo wa (1977) musia nakrci w RFN. Byo to z pewnoci cie kawe i nowe dowiadczenie: pod o b c y m niebem nakr ci film polityczny o rodzeniu si faszyzmu w g o d o w y m 1923 r. Jak w eksperymencie satanicznego dra Vergerusa: przez cienk bonk jaja wida prawie u f o r m o w a n e g o wa. B o j w k i SA, ju miadce niearyjskie nosy, nie maj jeszcze pewnoci siebie, ktrej nabior po poarze Reichstagu, ale w p r a w n e oko dostrzega prawie uksztato wane f o r m y ideologii ludobjstwa. W tym Berlinie cie m n y c h podwrek, kup mieci i t a n d e t n y c h teatrzykw (nie majcych klasy kabaretu z filmu Boba Fosse) niepokojco rysuje si wizja N i e m i e c bez rozkadu jazdy". Jednak s k o m p l i k o w a n a struktura filmu sensacyjnego, niezwyka dla Bergmana dramaturgia tajemnicy, sceneria waniejsza od bohaterw rodziy pytanie, czy nie szkoda talentu Bergmana na w y k o n a n i e z a d a n i a , ktre by moe umiaby podj Schlndorff czy Fassbinder. Tote zwolennicy Bergmana z niejak ulg przyjli jego odnalezienie si w introspekcyjnym, kameralnym s t u d i u m * Jesienna sonata. Przez cay film matka i crka demonstruj tu przejmujc dialektyk przycigania/od pychania, afektu/rozalenia, czuoci/strachu. Bergman dobra pary uczu najbardziej przeciwstawnych, prawie wykluczajcych si, by wykaza, e organicznie wspyj w jednej piersi. Ba, ale kto to umie zagra? Ano, umie Liv Ullmann, bo uczennica Bergmana, i umie Ingrid Bergman, cho ze swym imiennikiem dotd nie wsppracowaa. To aktorstwo spontaniczne jak sama natura uchyla nie wczesne pytanie, czy Sonata nie jest czasem s u c h o w i skiem radiowym. Nie jest. A j e d y n y m na to d o w o d e m jest sam film. Niestety, poza Bergmanem Skandynawia znw prawie nic nie wniosa do d o r o b k u wiatowego, c h o b y , jak w po przednim dziesicioleciu, pod hasem opozycji a n t y b e r g manowskiej. Z prac Szwedw koniecznie wspomnie trzeba jedynie Emigrantw (1970) Jana Troella, wzrusza jcy exodus c h o p w ze citego lodem, kamienistego Smalandu do A m e r y k i . Rzeczowy Troell nie zmyla barw-

nej fikcji. A k o r d y apassionato eon f u o c o stanowiy u niego po prostu sceny znalezienia na sobie pierwszej wszy albo zaginicia na przystani creczki, co odesza si pobawi i moga si zgubi na zawsze. W y m i e n i m y jeszcze Tage Danielssona, ktrego Przy gody Picassa s biografi geniusza raz zrobion nie na klczkach, tylko z pobrzkiwaniem bazeskiej czapeczki. Jako autor tysica uroczych kamstw" Danielsson idzie skaczc po grach nonsensu, z ktrego rodzi si niejedna zdrowa myl krytyczna. Z Finlandii otrzymalimy mocn naturalistyczn trage di niemal zwierzcego bytowania polarnego Ziemia jest grzeszn pieni (1973) Rauniego Mollberga, pen nieapetycznego, ale bardzo prawdziwego seksu. W Danii naprawd nie dziao si nic, albo prawie nic, cho naturalnie Erik Balling yowa cigle (i ze zmiennym szczciem) przygody niefortunnego gangu Olsena. Co natomiast zakiekowao w Norwegii, gdzie pierw sze skrzypce przejy kobiety. Laila Mikkelsen w filmie Nam stworzya cakiem wasn wizj odbicia ewentualnej w o j n y wiatowej w yciu pastwa neutralnego (pucz fa szystowski, spekulacja na wsi, bandy g o d n y c h rabusiw i czarny deszcz polucji). Zupenie ju dojrzaym protestem przeciw urzeczowieniu czowieka byo Dziedzictwo (1979) Anji Breien, w drobiazgowo wiernej technice w y k o n y w a nia testamentu odbijajce ewolucj rodziny wydanej na pokus chciwoci.

Emigranci (z prawej Max von S y d o w )

* Z r e a l i z o w a n y m z kolei w N o r w e g i i , w 1978 r.

352

RFN BEZPOREDNIE KONTAKTY Z EPOK

Sztuka f i l m o w a Republiki Federalnej poczynia w la tach 70-tych istotne postpy, tym bardziej zauwaalne, e jeszcze w poowie lat 60-tych poziom tutejszej p r o d u k c j i rwna si niemal zeru. Prekursorska dziaalno grupy M o d e g o Filmu", a potem kontestatorska rebelia 1968 r. obudziy wiadomo t w r c w (bardziej ni szerokiego widza) i nowe propozycje nie day na siebie czeka. Pier wszym sygnaem byy filmy Petera Fleischmanna. Moe dlatego, e filmowo wyksztaci si we Francji i d y s p o n o w a inn skal porwnawcz, w Scenach myliwskich z Dolnej Bawarii (1969), a potem w lskich dzwonach omieli si przypomnie RFN-owskiemu audytorium prawdy wane a niepopularne. Podpatrzy mianowicie zamon, uprzemys owion wie, dysponujc nowoczesn technik i poka za, jak za t byszczc fasad lgn si nadal redniowie czne szowinizmy, d e m o n y nietolerancji. Obserwujc na tomiast mechanizm w y g r y w a n i a w s p o m n i e przesiedle cw ze w s c h o d u powiedzia gono, co po cichu wszyscy przyznaj: e dla pokolenia m o d y c h te wspomnienia nie maj adnej realnej siy. S t o p n i o w o pozycj pierwszoplanow w y p r a c o w a so bie Schlndorff, ktrego bohaterowie zawikani s zwykle w bezporednie kontakty z epok. Utracona cze Kata rzyny Blum (1975) za Heinrichem Bllem (Nobel 1972 z l i teratury) podejmowaa pytanie o nic mniejszego, jak istot ny sens demokracji. Paday tu dwa strzay. Jeden by nie celny: zniesawiona, d o p r o w a d z o n a do ostatecznoci Ka tarzyna zabija bezporedniego przeladowc, nic t y m nie zaatwiajc. Ale drugi strza, samych t w r c w , trafi w dzie sitk: w pozorno takiej demokracji, w ktrej obszczeka skrzywdzon dziewczyn w o l n o Springerowskiemu b r u k o w c o w i o m i l i o n o w y m nakadzie, a broni jej postpo w e m u pisemku o tysicu egzemplarzy. Zrcznie stosujc d r a m a t u r g i sensacji kryminalnej zyska reyser dla swego filmu t u m y widzw. Sfrza' z litoci w d r o w a a w rok 1918 i p o d Ryg, by uczyni bohaterk niemieck dziedziczk, sympatyzujc w b r e w klasowym interesom z komunistami i zabit za to przez s w o i c h . Z rwn subtelnoci co Visconti w Lampar cie s f o t o g r a f o w a tu S c h l n d o r f f indywidualno przeni kliw, rozumiejc nadchodzenie kresu wasnej epoki. Z r o b i to bez pozy, g r a n d i l o k w e n c j i , nawet bez nostalgi cznej metafory, nie po sowiasku. Ale najwikszym sukcesem (po raz pierwszy Grand Prix w Cannes i amerykaski Oscar dla f i l m u z RFN) sta si jego Blaszany bbenek (1979), adaptacja gdaskiej po wieci autobiograficznej i n n e g o filara literatury niemiec kiej, Gunthera Grassa. Moe raczej antypowieci, skoro t r u d n y splot spraw polsko-niemieckich w latach 1914 353

1946 widziany jest przez dziecko, ktre o d m w i o zgody na wiat dorosych i zatrzymao si w fizycznym rozwoju. Jestemy daleko od d o s o w n e g o opisu. Malutki Oskar o niesamowicie gorejcych oczach wali wciekle w swj biao-czerwony bbenek (pyszna scena pomieszania szy kw parademarschowi hitlerowskiej defilady), ekspresjonistyczne wizje mieszaj co chwila wzniose z dziwacznym, odraajce z artobliwym, a wszystko suy uczciwemu rozliczeniu si z dziecistwem bohatera, podszytym fas cynacj do wszystkiego co polskie. K u l t u r a niemiecka powiedzia Schlndorff bywa czsto z d o m i n o w a n a przez w p y w y zachodnie, tymczasem wszystko, co w niej wartociowe, wyniko z otwarcia na w s c h d " . Pamf letyczno-dziennikarski styl Alexandra Klugego, za" pomoc montau szybkiego, nerwowego, uwielbiajcego paradoksy i kontrasty, przynis Mocnego Ferdynanda (1976). Kapitalny spec od bezpieczestwa jest najwik szym zagroeniem bezpieczestwa. Jako szef stray fa brycznej Ferdynand Riech potrzebuje katastrof, by si wykaza. I bdzie je mia, bo je sam w y p r o d u k u j e . Pocie szne. Ale i grone. Bo takich Riechw (dos. Wszcych) nigdy w Niemczech nie brako. Byli technokratami fa szyzmu, niezbdnymi do jego istnienia. W ich szalestwie bya metoda.

sceny myliwskie

Dolnej Bawarii

Do rangi i n d y w i d u a l n o c i urs Reinhard Hauff: w Roli gwnej u m i a pokaza, e sam proces p r o d u k c j i filmu moe pociga za sob nieprzewidywane odpowiedzial noci m o r a l n e , w Nou w gowie za zaj si ubocznymi skutkami t e r r o r y z m u zachwianiem niewzruszonych podstaw pitego przykazania. Realia powszednie byy u Hauffa p r z e w o d n i k a m i , nieomylnie w i o d c y m i do rde prdw (umysowych) zasilajcych ycie kulturalne RFN. W nog z artystami w s u c h a n y m i w puls epoki szli coraz liczniej f i l m o w c y drugiej linii, tacy jak Alfred Vohrer z adap tacj Fallady Kady umiera w samotnoci, wskazujc na sabo, ale i moralne pikno naiwnych f o r m antyhitlerow skiego o p o r u , albo T h e o d o r Kotulla, ktry swj film Z pe wnego niemieckiego ycia opar bez pobaania na przera ajcej autobiografii komendanta Owicimia Hoessa, napisanej w polskim wizieniu. Obok t y c h t w r c w wspomnie w y p a d a o d o k u m e n t a 1 listach. Christian Herrendorfer przeoy na film gon ksik J o a c h i m a Festa H i t l e r , pewna kariera" i podzieli opini. Niewtpliwie niedostateczny akcent pooy na mczestwie n a r o d w p o d b i t y c h i systemie o b o z w mierci. Ale te jasno b r o n i tezy, e winien jest nie tylko sam Hitler, ale i cay nard, ktry umoliwi jego zbrodnie. Drugi film by eksperymentem, nie raz, ale dwa razy oscylujcym midzy fabu i d o k u m e n t e m . To Ucieczka do Marsylii (1979) Ingemo Engstrma i Gerharda Heuringa, swoista adaptacja T r a n z y t u " , napisanej w 1941 r. po wieci A n n y Seghers o Niemcach uciekajcych spod wa dzy Hitlera. Powie nie zostaa jednak przeoona na film fabularny, a t y l k o z d o k u m e n t o w a n a zdjciami wspczes nymi. Opowiedziano histori jej powstania, rozszyfrowano jej postacie o realnych o d p o w i e d n i k a c h , o d t w o r z o n o to wydarze, nie dodajc ani jednego ujcia zainscenizowanego. A m i m o to otrzymalimy jednak co na ksztat filmu fabularnego: o d t w o r z y l i m y sobie powie z ca jej fa bu, t y l k o e na podstawie dostarczonych realiw kady widz wyobrazi j sobie nieco inaczej.

U t r a c o n a cze Katarzyny B l u m (Angela Winkler)

Blaszany bbenek

RFN EGZYSTENCJALNE NIEPOKOJE SYTOCI

W grupie t w r c w mniej zwracajcych uwag na spo eczne ukierunkowania losw ludzkich, a wicej na je dnostk i jej d u c h o w e wntrze, na pierwszym miejscu wymieni trzeba Wernera Herzoga. Ten nieobliczalny f i l mowiec, wiecznie czym nas zaskakujcy, pracowa nie rwno. O p o w i a d a z t r u d e m , jakby narracja, akcja byy dla przykr koniecznoci. Jego filmy przynosz wicej 354

Stroszek (od prawej B r u n o S. i Clemens Scheitz)

pyta ni o d p o w i e d z i , ale jake odwieaj nasze spojrze nia na sprawy pozornie oczywiste! W Zagadce Kaspara Hausera (1974) tajemniczy znajda o wyupiastych i tragicznie z d u m i o n y c h oczach autenty cznego debila nie jest po prostu antybohaterem, ale wrcz a n t y c z o w i e k i e m , moe j e d y n y m w z n a n y c h nam dziejach. Jego zagadka to nie jego pochodzenie, oderwanie ju w kolebce od wiata, ani niewyjaniona mier, tylko za gadka natury, poddanej dziaaniu kultury. Kaspar, antyczowiek, uczy si ludzi. Ale poznajc o d d a l a si od nich. Kiedy gra Mozarta i pytaj g o , jak byo w jego ciemnicy, odpowiada: L e p i e j ni poza ni!" Dlaczego, dobry, nie ludzki Kasparze? Aguirre, gniew boy prezentuje inne roziskrzone oczy: hiszpaskiego konkwistadora, ktry na krlewskiej tratwie wrd amazoskiej puszczy buduje faszyzm w s t a n i e natu ralnym. Najdziwniejsze s jednak Berlin Z a c h o d n i i USA, jeli spojrze na nie o c z y m a skrzywdzonego Stroszka, grajka p o d w r z o w e g o . eby odebra to c i c h u t k i e SOS z samych d o w drabiny spoecznej, trzeba by w stanie aski, jak daje naiwna czysto. Herzog n i k o g o nie nama wia do zniania si do p o z i o m u Stroszka: namawia do wzniesienia si na jego p o z i o m (jak niegdy trzeba byo wzlatywa na poziom Gelsominy zLastrady, obkanej, bo mdrzejszej od nas). Wim Wenders szybko z w r c i uwag na siebie, gdy w suchej i rzeczowej kinematografii, niepodatnej na poe tyckie uniesienia, sta si analitykiem p o d s k r n y c h lkw, t r u d n y c h do nazwania. W j e g o Z biegiem czasu (1977) w d r o w n y mechanik k i n o w y i skrachowany p s y c h o l o g przemierzaj kraj ciarwk, nkani niejasnym rozgory czeniem. Obaj boj si ycia z kobiet, bo grozi abdykacj 355

z czci wasnego ja i obaj nie potrafi si bez kobiety oby. Dziwna historia ich wymuszonej przyjani pisana jest alfabetem wyszukanych, ale prawdziwych gestw aktorskich (np. w trakcie telefonowania p o w o l n a utrata chci telefonowania). Podobny stylem okaza si znany pisarz Peter Handke, ktry sam c h w y c i za kamer (moe jeszcze wicej u niego bezinteresownych o p i s w przyrody"). W Leworcznej kobiecie (1978) czyni temat kobiecy uczciwszym: d o p r o wadziwszy bohaterk do w y z w o l e n i a " nie koczy f i l m u i mwi o kosztach w y n i k y c h z raptownej s a m o t n o c i . Nie tylko o trudnociach na rynku pracy, ale o chodzeniu w kko po salonie, n e r w o w y m karaniu synka, ucili woci pracy traktowanej uprzednio jako rozrywka. Nie stawia wcale tezy, e emancypacja to same zmartwienia, radzi tylko spokojnie pamita o rachunku strat i zyskw. Bardzo t r u d n o zamkn w jednej f o r m u l e Rainera Wer nera Fassbindera, ktry w w i e k u lat 32 mia ju za sob 32 filmy fabularne. By to reyser statyczny, akcentujcy, pod w p y w e m Brechta, dystans w o b e c bohaterw i ich we w n t r z n y c h rozterek. Jego teatralizowane dramaty, brane wprost z gszczu ycia wielkomiejskiego (Strach zera dusz, 1974 film o samotnoci arabskich r o b o t n i k w sezonowych), kazay ustawicznie pamita o obecnoci kamery, reysera, inscenizacji. W ostatnich filmach ciy jakby ku grupie malarzy epoki: coraz czciej porzuca swe zamknite wiatki homoseksualistw, lesbijek, alfonsw, spekulantw, by pyta (niezbyt skadnie) o genez terro ryzmu w Trzecim pokoleniu lub w Maestwie Marii Braun (1979), charakteryzowa (bardziej finezyjnie) filozofi p o wojennego Wirtschaftswunder. D o r z u m y s o c j o l o g i c z n y bo nie artystyczny fakt o g r o m n e g o powodzenia d w c h f i l m w d o k u m e n t a l n y c h

M a e s t w o Marii B r a u n (Hanna S c h y g u l l a )

Haralda Rainla (niegdy specjalisty od Winnetou), ktry we Wspomnieniach z przyszoci i Posannictwie z innej planety sensacyjnie zilustrowa zajadle atakowane tezy von Dnikena o w i z y t a c h na Ziemi przybyszw z kosmosu. Trudno zliczy, czy wrd widzw byo wicej zwolenni kw czy p r z e c i w n i k w t y c h tez. Widzowie w kadym razie byli. T r u d n o na razie otwiera osobny rozdzia dla Austrii, w ktrej przez cae dziesiciolecia literalnie nic si nie dziao. Ale Kassbach (1979) Petera Patzaka, dojrzay film o odradzaniu si faszyzmu z d r o b n o b u r y a z y j n y m zaple czem rodzi nadziej, e taki rozdzia bdzie znw po trzebny.

SZWAJCARIA NIE TYLKO ZEGAR Z KUKUK

Dla opinii kraju socjalistycznego konstatacja, e nie istnieje kino szwajcarskie, bya czym dziwacznym. Wy soce zurbanizowana, potnie uprzemysowiona i bogata jak rzadko ktry kraj, Szwajcaria pozbawiona bya rodka wypowiedzi artystycznej, ktrym d y s p o n o w a a Bugaria czy Algieria. Zadowalaa si pokazywaniem w swych wspaniaych kinach filmw o b c y c h , r o b i o n y c h przez ob cych dla o b c y c h . Szwajcarzy, ktrzy zrobili karier w f i l mie, musieli w tym celu wyjecha za granic (Michel Simon, Maria i Maksymilian Schell, Ursula Andress). Pa rokrotne p r b y utworzenia kinematografii narodowej spezy na niczym i wydawao si ju, e ma racj pogar dliwy aforyzm Orsona Wellesa: ,,l c daa wiatu Szwajca ria? Ser ementalski i zegar z kukuk!" Dopiero w poowie lat 60-tych s k r o m n a pomoc pa stwowa, a take zainteresowania telewizji i przyjcie kilku m o d y c h reyserw telewizyjnych (ze Szwajcarii francu skiej), ktrym zrobio si za ciasno na szklanym ekranie zmienio sytuacj. Moe ju na trwae. Zaczto m w i o k i nematografii szwajcarskiej. Pierwszym powanym sygnaem (w 1968 r.) sta si Karol ywy lub martwy Alaina Tannera, ktry by s t y p e n dyst w Brytyjskim Instytucie Filmowym. Bohaterem by tu waciciel typowej szwajcarskiej fabryki z tradycjami, ktry pod w p y w e m wywiadu w telewizji doszed do w n i o sku, e i tak d w c h obiadw je nie mona, rzuci boga cenie si bez sensu, zepchn w przepa swojego Merce desa i osiedlisi w krgu lumpencyganerii przedmiejskiej. Oczywicie normalne, p o r z d n e " ycie upomniao si o niego i wepchno si w kaftan bezpieczestwa. Jeszcze wicej anarchicznej kontestacji byo w Sala mandrze. Dwch przyjaci pisao scenariusz o dziew czynce, ktra zuchwale w y m y k a a si z ich k o n s t r u k c j i 356

fabularnych i regu mieszczaskiego wiata: oddana na ekspedientk do sklepu z butami prowokacyjnie gadzia ydki co adniejszych klientek. Dojrzalszym mylowo by Powrt z Afryki (1974), w ktrym moda para prbuje wy rwa si z kieratu p r o d u k o w a n i a (zarabiania), deklamuje, e wyjeda do Algierii i mnie, cho nieporadnie walczy z roztapianiem si w a n o n i m o w y m tumie. Sprawno warsztatu potwierdzi Tanner rodkiem wiata, nielegalnym romansem porzdnego Szwajcara z wosk gastarbeiterk, ktrego g w n y m elementem jest w y r a f i n o w a n y rytm upywajcego czasu. Jonasz, ktry bdzie mial 25 lat w r. 2000, film bardzo bogaty formalnie (wprowadza np. subiektywne zwidy jako cig dalszy p o przedzajcej sceny, jedynie w tonacji czarno-biaej) sta nowi jedno z najzarliwszych w kinie zachodnim wyjanie, jak mog zy nadal aktywici roku 1968, cho ,,nic si nie zmienio, jest gorzej". Bohaterowie s rozczarowani nie rokiem 1968, ale t y m , co nastpio potem, bo musz skut kiem bezrobocia porzuca prac drukarza, i d e o w o " okrada d o m y towarowe, uprzedza zainteresowanych o bankowej spekulacji terenami itd. Tanner jest jednak zdania, e pomoe im za 25 lat urodzony wanie Jonasz, co nie brzmi zbyt optymistycznie I jeszcze Messidor (1979), dwiczny miesic r e w o l u c y j n e g o kalendarza francuskiego, przedstawiajcy dwie mae mieszczki, nie konwencjonalnie uciekajce w plener: dobrze mylce spoeczestwo uczyni z nich w r o g w p u b l i c z n y c h " i jak w Swobodnym jedcu okrutnie ukarze za fakt odrbnoci Dorobek samego tylko Tannera ju ukada si czytelnie w niewesoe losy inteligencji szwajcarskiej lat 70-tych. Krg zainteresowa bliskich Tannerowi reprezentowaa Patricia Moraz, take niezadowolona z ograniczenia hory zontw kraju, w ktrym ,,w jakkolwiek by stron poje cha, najpniej po trzech godzinach trzeba wyciga paszport". Indianie s jeszcze daleko i Zgubiona droga (1979) szkicuj smutne, przedwczenie dojrzae postacie dziewczce, k t r y m czego w y c i u nie wystarcza. Czego? Moraz zdaje si nie wiedzie Ale gdy wszystko wok, przez dugie pokolenia, stoi cigle na tym samym miejscu, jej filmy s intuicyjn gloryfikacj Zmiany. Przeceniono chyba wkad Michela Souttera, apostoa szwajcarskiej niemonoci dziaania, ktrego Geometrzy prezentowali tyle oblicz przypadkowo spotykajcych si osb, e w t y m pretensjonalnym kadrylu tracilimy ro zeznanie, co jest gr, a co rzeczywistoci. Ale operator Souttera, Simon Edelstein, wystpi samodzielnie z obie cujcymi Zymi manierami, fantazj fabularn, ktra rze czowego reportera radiowego wika w romantyczn przy g o d na granicy snu i stawia znak zapytania nad jego zarozumiaym o p t y m i z m e m . Najwikszym jednak osigniciem modej kinemato grafii byo bezspornie Zaproszenie (1972) Claude Goretty, c u d o w n i e zagrane przez ksiycowego Francois Simona (syna Michela Simona). Piknik na trawie dla czonkw

maej spoecznoci biurowej (spoecznoci jake rzadko analizowanej przez film), zhierarchizowanej i s u b o r d y n o wanej, znanej sobie od lat, zdawa si z gry wyklucza wszelk niespodziank. A jednak wystarczyo par d r o b n y c h , prawie nie znaczcych faktw, by wszystko si zmienio, by opady wszystkie maski i by nic ju nie m o g o by jak przedtem. Podobn poezj, zabarwion nadto pogodn kpin i szczypt nonsensu odnajdujemy w Maych ucieczkach Yves Yersina. Wydarzenia w Szwajcarii niemieckiej rozpoczy si od d o k u m e n t w . Ich dojrzaym przykadem jest Czerwony pocig Petera Ammanna, film dokumentalny, ale nowator sko rozszerzajcy ramy tego gatunku. Pocztkowo robi wraenie reportau z podry woskich r o b o t n i k w sezo n o w y c h , ktrzy w pewn niedziel wyborcz jad do kraju, by gosowa na lewic. Ten do oczywisty reporta zo staje nagle przepleciony szkoln wycieczk na miejsca w o l n o c i o w e g o buntu Wilhelma Telia, z caym b o g o b o j n o -ojczynianym rytuaem takich pielgrzymek. A potem i n terweniuj kolejno: c h o p s k o - o d p u s t o w e misterium W i l helma Telia" dla wycieczki, operowy W i l h e l m Tell" dla w y f r a c z o n y c h widzw mediolaskiej La Scali i wreszcie adaptacja W i l h e l m a Telia" przez robotniczy teatr woski, wskazujca na odlego d e m o k r a t y c z n y c h ideaw ze redniowiecznego mitu i dzisiejszego egoizmu sytego kraju, nie kochajcego b r u d n y c h cudzoziemcw". Film o Wochach staje si w rezultacie filmem o Szwajcarach, g o r z k i m , s a m o k r y t y c z n y m . A pomysowy monta d o k u mentalnego przecie materiau kreuje czysto osobist, wasn wizj Ammanna. Wyraa ona czytelnie jego surowe osdy, nie mieszczce si bezporednio w adnej partii f i l m u rozpatrywanej oddzielnie, a wynikajce wycznie ze

Z a p r o s z e n i e (Ccile Vassort, J e a n - L u c Bideau, Rosine Rochette)

wspdziaania wszystkich jego skadnikw. Ciekawa droga dla zaangaowanego, walczcego d o k u m e n t u , ktry jako gatunek ma moe wicej do o d k r y c i a ni film fabularny. Potem przyszy filmy fabularne, niosce wicej roman t y z m u , mistycyzmu i symboli od f i l m w frankofoskich*. Z lekka fantastyczna parabola Strefa szaroci (1979) Fredi Murera ubieraa a w form epidemicznej c h o r o b y tak nie zwyke zachcianki w y g o d n i e zorganizowanego spoe czestwa, jak pragnienie wydostania si w plener i bezinte resownego ogldania zachodw soca. Drobny epizod ujawnia, jak t r u d n o by w Szwajcarii rewolucjonist: boha ter, majcy dokona odwanego aktu protestu, musi uprzednio przeskoczy solidny pot, w d o d a t k u opatrzony napisem V e r b o t e n " ! Moe wbrew intencji reysera to wanie zostao zagrane jako najwaniejsza trudno psy c h o l o g i c z n a do przeamania. Z kolei Schiiten Beata Kuerta opowiada si za zmia nami, jakie w wiejskiej szkce chciaby wprowadzi nowo przybyy nauczyciel. Szkolny pedel, rwnoczenie grabarz

s t r e f a szaroci

prawej
lovanni run

>

* Filmy S z w a j c a r i i n i e m i e c k i e j s w g o r s z y m p o o e n i u . Filmy f r a n k o f o s k i e m w i o n e s literack francuszczyzn. Literatura Szwajcarii nie m i e c k i e j (a nawet i sztuki teatralne) pisane s literack niemczyzn. Ale f i l m y n i e m i e c k o j z y c z n e m w i o n e s w dialekcie s c h w y z e r d u t s c h u , z r o z u m i a y m t y l k o dla paru m i l i o n w w i d z w .

357

na przylegajcym do szkoy cmentarzu, ktry ustawicznie odciga uczniw do p o s u g p o g r z e b o w y c h , jest symbolem anachronicznych f o r m , ktre wychowanie dla przyszoci podporzdkowuj przeszoci. Nowatorstwo nauczyciela, do osobliwego p o k r o j u (zniesienie podziau na klasy, nauka nocna) nie znajduje poklasku. Bohater musi odej w mg i szalestwo. Szwajcaria dzikich gr, nieyc i bezludzia daje si odnale ju tylko w filmach historycznych, np. w prze w r o t n y m moralitecie l u d o w y m Zmroone serce Xaviera Kollera, gdzie efektown rol ladacznicy z zasadami za graa Emilia Krakowska. Kino szwajcarskie ju powstao. Nie gonice za kunsz t o w n y m w y m y s e m , operujce oszczdn palet barw, autentycznym tem, bohaterami codziennymi, fotografi nie wyzywajc i funkcjonaln znalazo swj wielki temat w kwestionowaniu najwyszych witoci zorgani zowanego jak zegarek spoeczestwa. Odbite od ekranu ideay bogacenia si, k o n s u m p c j i , stabilizacji, kantonalnej demokracji, socjalnej bogoci i samozadowolenia okazuj si karykaturalnie w y k r z y w i o n e , pocieszne, a przede wszystkim godne g r u n t o w n e g o przemylenia.

GRECJA Z LEGEND ATRYDW W TLE

Na kino greckie zwrci znw uwag wiata Teo Angelopulos. Dwa jego nieefektowne filmy Odtworzenie i Dni roku 1936 z neorealistyczn pasj t r o p i y cechy charakte rystyczne, okrelajce zarwno spoeczne, jak i polityczne d o m i n a n t y ycia greckiego. Tak szczerym, penym boles nych prawd jzykiem dorosych nie przemawia dotd aden z g r e c k i c h f i l m o w c w . Podr komediantw (1975) bya spenieniem pokadanych w t w r c y nadziei. Kunsz towna forma epicka, nawizujca do klasycznego teatru i mitu Elektry, doskonale wcielia dzieje Grecji w latach d r u giej w o j n y (i po niej) w dzieje wdrownej trupy aktor skiej. Utrzyma tu Angelopulos znakomit rwnowag midzy t y m , co publiczne, i t y m , co prywatne, dziki czemu moglimy si przejmowa w tej samej mierze kolektyw nymi losami greckiej lewicy, co miociami i nienawiciami protagonistw. Ta krucha rwnowaga zostaa niestety zamana w Myliwych: seria alegorii z historii najnowszej Grecji respektowaa raczej dydaktyczny zamiar publicysty (dzieje kraju s funkcj strachu buruazji przed rewolucj) ni integralno psychologiczn postaci. Jeszcze bardziej alegorycznie zamyli swych Niero bw z yznej doliny (1978) Nikos Panajatopulos, a jednak w y g r a dziki rygorystycznej konsekwencji stylu. ycie jako sjesta ta pasoytnicza filozofia, bliska Wielkiemu arciu, rozkadaa od wewntrz mieszczask rodzin, 358

N i e r o b y z yznej d o l i n y

d o b r o w o l n i e z a m k n i t w c i e n i s t e j willi na wsi i pograj c si we wszechogarniajcym nie. Kompleksowi ojca w legendzie A t r y d w na ktrej wyrosa nasza kultura nada Cacoyannis w Ifigenii (1977) rysy tragicznego realizmu, jaki orygina Eurypidesa mia dla wspczesnych. Brutalnie rozwin dramat wadzy (czsto tuszowany w teatrach przez nadmiernie kwieciste tumaczenia), a potem modziutkiej, przelicznej Ifigenii p o z w o l i pj na stos, zapakanej, ale z wasnego w y b o r u : z litoci nad o j c e m , ktrego dza wadzy wpdzia w uliczk bez wyjcia.

HISZPANIA ARTYCI WYPRZEDZILI POLITYKW

Filmowcy hiszpascy nie czekali na mier starego caudillo, by wyraa autentyczne denia wikszoci naro-

d u . Przodowa oczywicie Saura, wielki hidalgo wsp czesnego kina, ktremu wewntrzna i zagraniczna renoma pozwolia mwi najpeniej. W Annie i wilkach (1972) prze nis si, najradykalniej w swej twrczoci, na poziom u m o w n o c i , by pod przejrzystymi pseudonimami pokaza reakcyjne przeytki mentalnoci hiszpaskiej. Jeszcze wymowniejsza, nowatorsko podkrelajca dy stans midzy teraniejszoci i latami wojny d o m o w e j , okazaa si Kuzynka Angelica (1974), nostalgiczne wspo mnienie z dziecistwa. Umieszczajc dorosego bohatera w jego dzisiejszej postaci w scenach z czasw rebelii f rankistowskiej, podkrela Saura cig aktualno tamtego okresu. Wicej, oddawa po latach dyskretny hod zwyci onej lewicy. Bezsporne arcydzieo Saury to Nakarmi kruki (1976), w ktrym rozpad rodziny frankistowskiego oficera widziany jest w i e l k i m i , smutnymi oczami Any Torrent (chyba najspontaniczniejszej w kinie aktorki-dziecka). W niedziecic y c h ksztatach jej koszmarw i zwidw (uywa tu Saura t r u d n e g o c h w y t u rozgrywania w tej samej przestrzeni d w c h akcji, odlegych w czasie) odnajdujemy ow t r w o n bezsenno hiszpask", oczekiwanie zmian, bez ktrych mona si udusi. Gdyby yczenia zabijay, maa Ana byaby morderczyni p o o w y swej rodziny. Jej kraj lat d z i e c i n n y c h nie jest wity i czysty, ale nie ona sama oka zuje si temu winna. Elizo, moje ycie byo, owszem, potwierdzeniem, e Saura pozostaje mistrzem w balansowaniu na skraju snu i

Nakarmi kruki (Ana T o r r e n t i G r a l d i n e C h a p l i n )

D u c h roju

K u s o w n i c y (Alicia Sanchez i Ovidi M o n t l l o r )

jawy, wizji subiektywnej i o b i e k t y w n e j . Ale w s k o m p l i k o wan gr z widzem w p r o w a d z a o te sporo zamieszania, ktre miao w y k l a r o w a si d o p i e r o w Z przewizanymi oczyma. Poczucie bezpodnoci sytego bytowania zostao przez sta aktork Saury, Graldine Chaplin, wpisane w wiat walk o sprawiedliwo, t o r t u r p o l i t y c z n y c h , sztuki zaangaowanej i odpowiedzialnoci za ni. Obfity komen tarz pozakadrowy uatwi reyserowi sterowanie emocjami widza. Ale g d y upadek f rankizmu rozwiza t w r c o m rce, Saura poszybowa ku przenoni, subiektywnej deformacji, a w k o c u take ku stylizujcej grotesce. W satyrze Mama koczy sto lat z 1979 r. (bdcej rzadkim w kinie dopisa niem dalszego cigu f i l m o w i sprzed lat omiu, Annie i wilkom) brakiem jednej z postaci w y g a l o w a n e g o oficera czyni delikatn aluzj do mierci frankizmu. Ale nadal, powiada, nic si nie zmienio: w starym paacu strasz cigle te same c h c i w o c i , hipokryzja, z a b o b o n . Zbliony do Angeliki nostalgiczn zadum nad przeszoci by zastanawiajcy debiut Victora Erice Duch roju (1973), gdzie p o d o b n a rehabilitacja obozu zwycionych jeszcze za ycia gen. Franco przeprowadzona zostaa z punktu widzenia d w c h dziewczynek z kastylijskiej wioski. G r o na rzeczywisto zwycizcw z 1936 r. kojarzya si przewraliwionym dzieciom z m o n s t r u m d o k t o r a Franken steina, ogldanym na scenie wiejskiego kina. Take Mio kapitana Brando (1974) Jaime de A r m i ana stanowia d o w d , e odwil artystyczna wyprzedzia polityczn. Wszystko tu byo w subtelnych niedopowie dzeniach, wycieniowane psychologicznie: odwaga nauczy cielki wprowadzajcej lekcje seksuologii, okaleczenie psychiczne zgorzkniaego reemigranta i nawet rycersko kpt. Brando (w ogle nie istniejcego!). Ale rol Optania Viscontiego, ktre poprzedzio upa dek woskiego faszyzmu, spenili w Hiszpanii Kusownicy (1975) Jos Boraua. Do wsi swego dziecistwa przyjeda na polowanie gubernator, posta mao wietlana. Pozo stawa jednak na planie dalekim, bo film by w istocie tra gedi rodzinn jego dawnej piastunki, tragedi erotyczn. M i m o to prawdziwe ycie, nie z turystycznych pocztwek, kbice si obok dostojnika, byo nawczas herezj, ktr o d c z y t y w a n o jako bunt. I f r a n k i z m upad, nie przey mierci swego szefa. Wie lokrotna ofiara cenzury, Berlanga, m g wreszcie bez przeszkd nakrci sardoniczn Narodow strzelb (1978), znw wracajc do wtku polowania (bo za czasw Franco na ekskluzywnych polowaniach zaatwiano wszystko). G r o m a d a spekulantw, a r t y s t w " bez talentu i p o d u p a d y c h arystokratw wdziczya si do ministra, odpychajc brutalnie rywali, a kiedy ju zaatwia s o b i e koncesje i d o t a c j e jak w Rewizorze przychodzia wie, e minister popad w nieask. Z przeszoci mona ju byo szydzi, niepokoia tera niejszo. Przeraajcy i okrutny Czarny miot Manuela Guttiereza Aragona pokazywa niedobitkw frankizmu 360

D u g i w e e k e n d ( A l f r e d o Landa)

zorganizowanych w rodzinn band, masakrujc prze c i w n i k w i wiczcych w kociele piewy gregoriaskie. Nestor Bardem, jeszcze niedawno zmuszony do podzenia a r c y k o m e r c y j n y c h Ofiar namitnoci, pitnowa autenty czn zbrodni prawdziwego c z a r n e g o m i o t u " w y m o r dowanie grupy a d w o k a t w komunistw w 7 dniach sty cznia. Ale jeszcze przedtem, w farsowym, pozornie d o b r o dusznym Dugim weekendzie (1977) pokazywa w dugiej podry niebohaterskiego bohatera przez Hiszpani, e zmienio si cigle zbyt mao, e przeprowadza si zmiany, by do zmian nie d o p u c i i e zaradzi t e m u moe tylko aktywna solidarno wikszoci.

MEKSYK WYCZERPAY SI WTKI LUDOWE

Przyszo kina meksykaskiego rysowaasi niejasno. Wyczerpay si wtki ludowe, to fakt. Malowniczo tropikalnej ndzy w kunsztownych kompozycjach a la Figueroa, paternalistyczne melodramaty o skrzywdzonych, ale p o g o d z o n y c h z losem pariasach nie s ju dzi do pomylenia. Z a r w n o stopie rozwoju ekspresji f i l m o w e j , jak zwaszcza wzrost wiadomoci n a r o d w trzeciego

Szalestwo I m e t o d a (Nelson Vinagra)

wiata przesdziy, e w latach 70-tych nie mona byo powtrzy sukcesw Maclovii. Istnieje jednak inna szansa, ktr podj moe przede wszystkim Meksyk, ktr ju zacz podejmowa. To zdo bywajca sobie wiatowe uznanie i popularno nowa lite ratura latynoska, zupenie bezprecedensowe zjawisko w kalejdoskopie sztuki wspczesnej. O b e j m o w a n a u m o w nie mianem realizmu magicznego" przetwarza pewne archetypy i mity folkloru ludowego, indiaskiego i murzy skiego co zwizane jest z nabywaniem przez te warstwy spoeczne coraz szerszego dostpu do kultury ale wie je organicznie z dowiadczeniami nowoczesnej introspekcji psychologicznej i nietradycyjnych f o r m narracji. Stwarza to trudnoci dla f i l m o w y c h adaptatorw, ale i ncce perspektywy. O udanej prbie zachowania war toci tej literatury opowiadania Gabriela Garcii Marqueza mona byo mwi ju w przypadku Przepowiedni (1974) Luisa Alcorizy. Niepokojcy irracjonalizm zabo b o n u poczy reyser udatnie z nowoczesnymi f o r m a m i kina absurdu. Jeszcze ciekawsze byo Szalestwo i metoda (1978) uchodcy chilijskiego Miguela Littina, w e d u g prozy kubaskiego pisarza Alejo Carpentiera*. M o n o g r a f i a laty noskiego dyktatora z pocztkw stulecia o bardzo nies c h e m a t y c z n y c h reakcjach (kae strzela do strajkuj c y c h , a jednoczenie wypuszcza na s o w o przywdc k o m u n i s t y c z n y c h studentw) zostaa opowiedziana barw nie, ale realistycznie. Kontrastowao to zastanawiajco

z plakatowo-triumfalistycznym stylem, stosowanym przez Littina w Chile za czasw Allende*. Uzna wida, e dzieo wyjaniajce wiat tak niekartezjaski i peen pozornej powtarzalnoci p o w i n n o epatowa paradoksami treci, nie formy. Ju zreszt wczeniejszy meksykaski film Littina Salwy w Marusii by k r o k i e m ku uspokojeniu obrazw i wyprowadzeniu symboli z k o n k r e t n y c h sytuacji. Posugujc si banaln formu przekroju spoecznego z racji jakiej masowej imprezy (tutaj rajdu w poprzek Meksyku) Alcoriza w Mecanica Nacional (1973) z doz niegronej satyry da nam zbiorowy portret przecitnego Meksykanina". Od europejskich populizmw w stylu Claira film rni si pewn skonnoci do makabry i reliktami magicznego mylenia (chorej z przejedzenia babci zrobi lin 3 krzye na ppku czy da sulfaguanidyn?). Najokrutniejszym aktem samokrytyki staa si jednak Canoa Felipe Casalsa, gdy na podstawie autentycznego wydarzenia zaatakowaa nie pogaskie obrzdy Indian z dungli, ale drobnomieszczaski, fanatyczny k a t o l i cyzm", ktry w y w o a p o g r o m Bogu d u c h a w i n n y c h s t u dentw. Na wp dokumentalna konwencja realizacji, poka zanie take autentycznych wiadkw wydarze na rzeczy wistym terenie, odcigny Casalsa jednak od wanej emocjonalnie indywidualizacji ofiar. Elementw magii, w y n i k u starcia mitw obu kultur meksykaskich, najwicej znalazo si u Alexandro J o d o rowskiego, wymieszanych zreszt eklektycznie z dzie dzictwem europejskiego surrealizmu i buddyjsk filozofi Z e n . W Krecie, w witej grze (1973), ten przyjaciel i adaptator Arrabala uwaa, e wszystkie rodki s dozwo lone. Tote w ustawicznej walce Dobra ze Zem, penej niejasnych symboli i przeszywajcych obrazw, c h w y t y z prowincjonalnego melodramatu przetykane byy makabr, sadyzmem, krwi, tortur, zboczeniami seksualnymi, ludoerstwem bez adnych hamulcw, c h o b y estetycznej natury, podobnie jak u francuskich turpistw. J o d o r o w s k i jest w i e l k i m t y g l e m , w k t r y m topi si surowce rodzime i importowane.

KUBA REWIDOWA GOTOWE WZORY

G d y b y kinematografie socjalistyczne zmierzy wsp c z y n n i k i e m nowatorstwa, to j e d n o z c z o o w y c h miejsc przypadoby maej Kubie. W niestrudzonych poszukiwa niach Kubaczykw byo co, co p r z y p o m i n a o twrczy ferment w kinie radzieckim lat dwudziestych, kiedy ku

* Z r e a l i z o w a n e we w s p t p r o d u k c j i z Kub i Francj.

,0 c z y m nie]

361

chwale rewolucji b r a y si za bary koncepcje tyle odwa ne, co skrajne lub dziwaczne. Im odwaniejsze jednak pomysy, t y m zwykle trudniej o harmoni, klasyczn d o j rzao. Arcydzie na Kubie nie powstao wiele. Jednak wanie ten przykad by pilnie obserwowany przez rozwija jce si kino trzeciego wiata w Ameryce, ale te w Afryce i Azji. Smak n o w a t o r s t w a z n a j d u j e m y przede wszystkim u Manuela Gomeza. Ten w Pierwszej szary na maczety (1969), wracajc do walk z Hiszpanami z 1868 r., rozwiza relacj o h i s t o r y c z n y m k o n f l i k c i e w stylu... audycji telewi zyjnej. Pozwolio to j a k b y , , n a gorco", w sposb i m p r o w i zowany, wspczenie z wydarzeniami f o r m o w a opini widza, budowan z relacjonowanych faktw, z wypowiedzi (czasem wrcz w y m u s z a n y c h " ) postaci historycznych obu p r z e c i w n y c h o b o z w , wreszcie ze skojarze nasuwa nych t e n d e n c y j n y m i agresywnym m o n t a e m . W dodatku Gomez w y m y l i ciekawy proceder fotograficzny, umoli wiajcy osignicie o g r o m n y c h kontrastw w obrazie, pozostawiajcy tylko czer i biel, bez p t o n w , jak w sta rych d a g e r o t y p a c h , uzyskujc t y m w scenach batalisty cznych efekty zgoa wyjtkowe. Dni wiconej wody Gomeza w jeszcze wyszym stop niu przypominay, e film jest sztuk widzenia. Rczna kamera krcia si jak oszalaa, migay jaskrawe kolory, namitnoci wrzay, krew si laa czerwono, okrutny ero tyzm ssiadowa ze witymi procesjami, a technika wy wiadu telewizyjnego raptem przechodzia w styl naiwnych o l e o d r u k w , ni to z jakiego kubaskiego Nikifora, ni to z p o d r z d n y c h night-clubw Hawany. Nie byy respekto wane rwnie granice gatunkw: farsa, komedia obycza jowa, feeria, sensacja, d o k u m e n t i epika ludowa sploty si nie dla a t w e g o pamfletu przeciw z a b o b o n o m . Bohaterka, c h o p k a z Pinar del Rio, ktra w 1936 r. uznaa si za c u d o t w r c z y n i , pokazana zostaa nie jako oszustka, ale jako kreacja wielbicego j ludu. W jej wywyszeniu znaj dowali ubodzy krajanie bohaterki s p o s b utwierdzenia swej g o d n o c i . Najbardziej znany z Kubaczykw, Tomas Alea, nama lowa Ostatni wieczerz zamaszysty XVI II-wieczny fresk 0 Wielkim T y g o d n i u panw i niewolnikw, zamiast chrze cijaskiego pojednania przynoszcym poog i krew. Tak podstawowy konflikt socjalny (gwny temat kina k u b a skiego) chcia Alea pozbawi p r y m i t y w n e g o maniche izmu, ale nie drog wyrafinowanego detalu i zblienia psy c h o l o g i c z n e g o , jak w Europie, t y l k o drog uwzniolenia 1 statycznej stylizacji. Czy powstaa opowie w o b c y m jzyku? O b c y m ? A moe zapomnianym? Bo jeli gdzie wielka lekcja kina niemego pozostaje ywa, to wanie w Ameryce, na poudnie od Rio Grand. Niedobitki Alei (1979) to zjadliwa satyra, przypominajca klaustrofobi Nierobw z yznej doliny, ktra powstaa w krgu surrea lizmu Luisa Bunuela i zdradzaa tchnienie witego sza lestwa literatury latynoskiej. Ale niedostateczny fygor 362

Pierwsza szara na maczety

reyserii nie zapewni konkluzjom znamion n i e u c h r o n noci. Prb rewidowania czy a k o m o d o w a n i a znanych ga t u n k w by Czowiek z Maisinicu Manuela Pereza (1973). Autentyczna przygoda oficera k o n t r w y w i a d u A n t o n i e g o Delgado stanowia g o t o w y materia do filmu o Bondzie, czy raczej kpt. Kosie. Ale obsesj K u b a c z y k w jest rezygnowa z g o t o w y c h wzorw. M i m o brawurowej nie spodzianki k o c o w e j Perez nie s k o n c e n t r o w a si na m e c h a n i c z n y m b u d o w a n i u napicia, t y l k o w y b r a faktur prawie dokumentaln: poszukiwania prawdy bez zarozu miaej wszechwiedzy stwrcy, za to z dociekliwoci sdziego ledczego, ktry posuwa si czsto po o m a c k u . Dreszczyku zapewniao to mniej, kontekstu spoecznego wicej. Doskonay teoretycznie by p o m y s Sergio Girala w In nym Franciszku: wzi powie klasyka romantyzmu (Anselma Romero) o srodze uciskanych Murzynach, po kaza tego klasyka w glorii sukcesu, ale i krytykujcych go kolegw, a melodramatycznej fabule oryginau doda t o spoeczne, nieobecne w tej kubaskiej Chacie wuja Toma. Tylko czy musia w dzisiejszy komentarz podej schematyzmem, jak mleko wod? Zupenie ju c h y b i o n y m , cho reprezentacyjnym eks perymentem okazaa si Kantata o Chile Solasa, w ktrej obalenie rzdw Allende stao si pretekstem do niemal abstrakcyjnej g r y przeszywajcych, ale skrajnie niespj n y c h obrazw, na dusz met m o n o t o n n y c h . Podniejsze wydaj si techniki wcigania widza za

wszelk cen w dyskurs, jak w filmie Gomeza Sowo macie wy, gdzie w publicznej dyskusji chodzi nie o ukaranie s p r a w c w naiwnego sabotau, tylko o rozszyfrowanie ich s p o s o b u mylenia. Tak, by byy podstawy napisa zamiast sowa k o n i e c " : F i l m zaczyna si teraz tam, gdzie koczy si na ekranie". Podobne s zalety Brygadzisty' Octavio Cortazara, f i l m u o rekordowej na Kubie frekwencji. wia d o m y m i naiwnociami bliski by Pierwszemu nauczycie lowi. W istocie t r u d n o byo o d m w i sobie o w y c h naiw noci dla odmalowania entuzjazmu pitnastoletnich g o owsw, ktrzy w r o k u alfabetyzacji" naraali si na kule w r o g a , by mc po spenieniu obowizku wcign na maszt chorgiew z napisem: T e r e n wolny od analfabe tyzmu".

AMERYKA POUDNIOWA NARZDZIE WYZWOLENIA

T r u d n o na tym miejscu zajmowa si skomplikowan histori polityczn A m e r y k i Poudniowej w burzliwych latach 70-tych, trzeba jednak ustawicznie mie j na uwa dze. By moe histori muzyki czy malarstwa chilijskiego albo peruwiaskiego mona pisa w oderwaniu od p o l i t y k i . Dla m o d y c h kinematografii tego o g r o m n e g o konty nentu kontekst polityczny bywa jednak czynnikiem roz strzygajcym. Te same siy spoeczne, ktre w trybie k o n s t y t u c y j n o -parlamentarnym doprowadziy w Chile do objcia wadzy przez front ludowy, szukay sobie ujcia rwnie w twr czoci f i l m o w e j . W cigu paru dosownie lat nie znana n i k o m u kinematografia chilijska daa o sobie zna dzieami o trwaym znaczeniu. Najwaniejszym wydaje si Co robi? (1972), o w o c wsppracy f i l m o w c w chilijskich i amerykaskich pod wodz Jamesa Becketa, Saula Landaua i Raula Ruiza. Zrealizowany w zasadzie jeszcze przed zwycistwem wy b o r c z y m A l l e n d e g o zakada je (ryzykownie!) w fabule f i l m u , ktr tworzyy skrzyowane losy omiu postaci t y p o w y c h dla sytuacji okresu. Ten nowatorski dramat p o l i tyczny nie wymaga przy ocenie adnych taryf u l g o w y c h , jest dojrza propozycj dla caego kina wiatowego. Skada si z trzech n a o o n y c h na siebie warstw: d o k u m e n t a l n y c h kronik, f i l m u o robieniu f i l m u i fabuy. Ta ostatnia powstaa ze z n a c z n y m udziaem improwizacji, w y d e d u k o w a n a niejako z osobowoci bohaterw (aktorw d o b r a n o na zasadzie p o d o b i e s t w a ich przekona do przekona postaci).

Miguel Littin, za rzdw Jednoci Ludowej dyrektor pastwowej w y t w r n i Chile Films, zrealizowa w niej baro kowy epos rewolucyjny Ziemia obiecana, zrobiony m o t t o wzite z Che Guevary w imi t y c h , co niewinni". Wiele zapoycze z epiki okresu niemego upraszczao nie stety ( m i m o majestatu obrazw-symboli) walk c h o p w o ziemi. Ciekawszy by jego Szakal z Nahueltoro, oparty na a u t e n t y c z n y m fakcie z 1960 r. Niepimienny chop za m o r d o w a picioro maych dzieci i ich ubog matk, ktra uprzednio udzielia m o r d e r c y pomocy. Zdawaoby si: jakie tu mog by o k o l i c z n o c i agodzce? A jednak nawet ten przypadek nada si do przekonywajcego przeniesienia winy na syty ustrj: pierwsze w yciu przy zwoite buty ofiarowywa on ndzarzowi-mordercy na kwadrans przed rozstrzelaniem. Inny krg zagadnie o kapitalnym znaczeniu nie tylko dla Chile, ale dla caego kontynentu porusza film Ju nie wystarczy si modli Aldo Francii. Francia, lekarz pediatra z z a w o d u , katolik, uczyni centraln postaci ksidza z eleganckiej parafii w Valparaiso. Don Jaime nie od razu styka si z ndz i fatalnymi w a r u n k a m i higieni c z n y m i proletariatu. S t o p n i o w o przechodzi jednak na stron strajkujcych r o b o t n i k w : rozgoryczony egoizmem

Ostatnia wieczerza

T y t u polski Nauczyciel.

363

bogaczy pierwszy rzuca kamieniem w policjantw, ktrzy mieli rozpdzi demonstracj robotnicz. Jako pionier stawia tu Francia spraw postawy mas katolickich A m e ryki a c i s k i e j , bez ktrych adna radykalna przemiana si nie dokona, a zwaszcza ich akceptacji dla kontrterroru, owocujcej postulatami t e o r i i wyzwolenia". Zamach sta nu reakcyjnej junty przeciwko rzdom Allendego przerwa realizacj szeciu n o w y c h f i l m w , ktre ju nigdy nie zo stan ukoczone. Sytuacja Boliwii przypominaa status kolonii, ktrej wasne zasoby s bezceremonialnie eksploatowane przez obcy kapita. Coraz powszechniejsza wiadomo tego faktu ujawnia si na ekranie Krwi kondora (1969) Jorge Sanjinesa. Film zrealizowany zosta za d o b r o w o l n e skad ki, wrd nieopisanych t r u d n o c i t e c h n i c z n y c h (w Boliwii nie ma nawet gdzie w y w o a tamy). Opowiada histori buntu Indianina Ignacio, buntu z w r c o n e g o bezporednio przeciw m e d y k o m z f i l a n t r o p i j n e j " organizacji ameryka skiej, bez uprzedzenia sterylizujcej kobiety indiaskie. Boliwia, kraj trzykrotnie wikszy od Polski, ale 35 razy rzadziej zaludniony, o wielkich bogactwach naturalnych, nie moe by traktowany jako przeludniony. Skromny formalnie, bliski d o k u m e n t o w i film Sanjinesa wymierzony zosta, w e d u g sw jego t w r c y , p r z e c i w potrjnej stery lizacji Boliwii fizjologicznej, ekonomicznej i ideowej przez wielkie koncerny USA". I wywar wielkie wraenie: w kraju majcym wszystkiego 105 kin obejrza go co dzie sity obywatel. W1971 r. o b a l o n y zosta w Boliwii postpowy rzd gen. Torresa i Sanjines wyemigrowa. Ale nie przerwa pracy: po boliwijskiej jeszcze Odwadze ludu nakrci w Peru Gw nego wroga (1973), a w Ekwadorze Precz std! (1977), stajc si ucielenieniem szerzej pojtego, latynoskiego kina p o n a d n a r o d o w e g o . Znalaz wielu naladowcw, rze sze zwolennikw. Jako szef grupy Ukamau, z ktr dzieli kolektywnie autorstwo swych filmw, w komentarzu do Precz std! wyjani precyzyjnie charakter uprawianej dziaalnoci, stanowicej jedn z o d r b n y c h i doniosych tendencji filmu wiatowego: C e l filmu jest jasny: ma on by narzdziem wyzwolenia, broni w wojnie o niepodle go... . Akcja filmu oparta jest na d o k u m e n t a c h i faktach, ktre odtworzylimy, by zdemaskowa w r o g w naszych ludw. Wrogw, ktrzy od lat uprawiaj perfidne l u d o b j stwo i tpi mj nard. Chc osabi i wynaturzy nasz kultur, by narzuci swe nawyki k o n s u m p c y j n e i indywi dualistyczne koncepcje". O b o k bardzo wielu walczcych krtkich metray, w y n i kych z takiej inspiracji, powstaway penometraowe f i l my, przewanie o nieco wikszej dawce fikcji fabularnej ni u Sanjinesa. D o b r y m przykadem s Allpakallpa (Siy ziemi) z 1975 r. Peruwiaczyka Bernardo Ariasa, dla kt rego filmy jego rodaka G o d o y a byy zbyt ugodowe. Walka z perfidi wielkich wacicieli ziemskich o d b y w a si tu z wikszym udziaem h u m o r u . miejemy si, gdy wzboga-

eony Indio, pierwszy raz w samolocie, po wezwaniu do zapicia pasw zapina... wasny, albo gdy orkiestra, wita jca go na stacji, trzy razy zaczyna, bo bohater cigle biega po dalsze walizki. Ale ton zmienia si raptownie, gdy za wieczk zapalon zamczonemu w y r o b n i k o w i obszarnik karze mierci. Estetyk g o d u " powizano wic z sar kazmem. Szkoda, e bia nici.

Co robi? Krew k o n d o r a (w r o d k u M a r c e l i n o Yanahuaya)

Iracema (Edna De Cassia)

Jestemy blisko wielkiego pytania na Chaplinowsk miar o losy wspczesnego kina: czy w ogle moe ist nie jaki jeden f i l m , ktry by by przeznaczony r w n o czenie dla peruwiaskiego chopa i paryskiego intelek tualisty? Warto takie prby znaki czasu uwanie ledzi. Bo odpowied jeszcze nie pada. W Brazylii, m i m o p o w r o t u Rochy z e m i g r a c j i , bujno ,,cinema novo" odesza w przeszo. Co z jego rozche stania i dzikoci przeszo na bardziej niewinne dramaty psychologiczne. W Joannie Francuzce (1973) Carlosa Dieguesa odnajdujemy nieomylnie dwie barwy, charakte rystyczne dla tej estetyki t r o p i k w : szalestwo i o k r u c i e stwo. A wejcie w ten wiat uatwia nam Europejka, Jeanne Moreau w wiat, ktry j zamie i p o c h o n i e . T w r c y bardziej wyczuleni na krzywd, jak Jorge Bodanzky w Iracemie (1975), obrali poetyk bardziej realistyczn, by niegony lament dziewczyny, prawdziwej wspczesnej nie wolnicy, rzuci na dezorientujce to uprzemysawianej forsownie Brasil Grande. 365

Z zastanawiajcej p o s u c h y argentyskiej w y o w i mona co najwyej jak Raulio (1975) Lautaro Muruy z szalonym ferworem zagran przez Marilin Ross, o c h o pakowatej, asocjalnej, ale i nadwraliwej dziewczynie, wiecznej klientce poprawczakw. Dwie szkoy s o c j o l o g w spieray si nad jej gow: czy raczej b r o n i przed ni spoeczestwa, czy resocjalizowa j na wolnoci. Ale w praktyce i tak jeszcze j e d n a niewinna eskapada Raulito (jak w 400 batach zobaczy morze!) zakoczy si beznadziejnie, klaksonem wozu policyjnego. Natomiast nawet wsppraca jednego z najwikszych pisarzy wspczesnoci, Jorge Luisa Borgesa, nie urato waa Inwazji Hugo Santiaga, gdzie spisek przeciwko mia stu i o p r przeciw spiskowi ani nie przynis wyklarowania postaw przeciwnikw, ani udziwnion narracj nie ujawni nic interesujcego w samej maszynerii spisku. Ta sama para nazwisk f i g u r o w a a w Innych, filmie zrealizowanym we Francji, ktry wykaza niezbicie, e rodki pisarskie Borgesa nie nadaj si do dosownego przeniesienia na ekran. Z rozdzieranej g w a t o w n y m i konfliktami Wenezueli dotar do Europy znamienny film Mauricio Walersteina Gdy chc paka, nie pacz (1973). Przeplata on w nerwo wej narracji trzy nie zwizane ze sob historie rwieni kw: anarchizujcego terrorysty, zbiegego z wizienia zodzieja i syna milionera. Film jest okrutny, niekiedy ironi czny, nie szczdzcy widza, koczcy tragicznie wszystkie wtki. Bogata paleta m o c n y c h rodkw wyrazu przekony wajco oddaje cay s m u t e k t r o p i k w " m o d e g o reysera, al za utraconymi moliwociami rozwoju, rozgoryczenie z p o w o d u bezpodnoci wynikw. W z g o a innej konwencji, rozlewnej, niespiesznej, poka zujcej Wenezuel jako drog w dungli stale zalan wod, Luis Roche sentymentaln komedi Kino fo/'a adnie wcie li mio do X muzy w s k r o m n e g o waciciela starego kina objazdowego.

JAPONIA SEKS JAKO ZAGADA

Niezrcznie i ryzykownie w y r o k o w a europejskiej kry tyce, co s p o w o d o w a o tak gboki kryzys kinematografii, ktra uprzednio byskawicznie zyskaa o g r o m n y szacu nek. Bezporednim p o w o d e m byo to, e i w i e l k a pitka" f i l m o w y c h koncernw, i rj niezalenych w y t w r n i prze stay finansowa ambitn twrczo. Ale dlaczego? Przy wielkiej, raczej nieznacznie zmniejszajcej si produkcji byy rokrocznie pienidze dla kilkuset rutyniarzy i w y r o b nikw, a nie mona byo znale pienidzy na jeden film Kurosawy, najgoniejszego ze wszystkich Japoczykw?

Prasa j a p o s k a pisaa np., e w u b i e g y m okresie znaczn cz w i d z w stanowili imigranci ze wsi, przycigani przez przemys, ale poenili si, ustabilizowali, ich potrzeby zaspokaja sodko-rodzinna telewizja, a przy kinach pozo stali t y l k o samotni, rozchwiani osobnicy, domagajcy si jedynie nagich dziewczt i krwawo rozbijanych nosw. Jest w t y m chyba t y l k o czstka prawdy, cho istotnie od o w y c h dziewczt i o w y c h nosw zaroio si na ekranach. Take nieliczne f i l m y artystyczne zabarwiy si wyranie seksem i brutalnoci. T y p o w y m przedstawicielem nowego etapu zosta Nagisa Oshima, z d e c y d o w a n y nonkonformista, rodzaj j a p o skiego Bellocchia. Jego Ceremonia (1971), jeden z nie wielu janiejszych p u n k t w w okresie kryzysu kina j a p o skiego, jest histori rodu, a zarazem histori powojennej Japonii, karkoomnie zbudowan z samych tylko zjazdw r o d z i n n y c h , urzdzanych wedug sztywnego i wci tego samego rytuau. Nieco nuca konstrukcja wyjawia jednak nadspodziewanie wiele: i niezgodno tradycyjnej moral noci z wymaganiami wspczesnego ycia, i z freudowsk pasj w y k r y w a n e obsesje, chowane za czcigodn fasad, i zapiek uraz m o d y c h do pokolenia ojcw, ktre j e d nostkowe szczcie zwyko powica na otarzu ekspan s y w n y c h de z b i o r o w y c h . W 1976 r. zaszokowa Krlestwem zmysw. Powaga realizacji, mroczny rytm caoci, w y t w o r n a praca kamery nie pozwalaj odnie tego filmu do d o m e n y byle jakiego kina pornograficznego. Cho dwie godziny projekcji to waciwie dwie godziny aktu miosnego. czy on przy stojnego, pewnego siebie waciciela d o m u publicznego z jego mod, niemal dziewicz jeszcze pensjonariuszk. Cielesno tego stosunku ma w sobie rwnoczenie co z absolutu. Prowadzi do rozwizania, ktre Oshima na rzuca nam, jako jedynie logiczne: do zatracenia si w mierci. Przeraajca sia namitnoci nigdy chyba nie zostaa d o p r o w a d z o n a na ekranie do takiego paroksyzmu, ktry nie dopuszcza ju nic, adnego dalszego cigu. Mio nie jest tu symbolem ycia. Jest, przeciwnie, s y m bolem zagroenia i penej zagady. W pniejszym o dwa lata Imperium namitnoci cofn Oshima akcj jeszcze bardziej, u l o k o w a j w guchej wsi, w r d bujnej natury, ale pozosta przy tej samej mrocznej koncepcji seksu jako esencji wolnej od sensu, a wic sta nowicej j e d y n y moliwy cel sam w sobie. Mio, zawsze niszczca, unicestwia otoczenie (zbrodnia) i k o c h a n k w (samozagada). Jest przy t y m nie t y l k o konieczna, ale i samowystarczalna: w filmie europejskim nikt nie powa yby si najbardziej pochaniajcego uczucia tak zupenie oderwa od jego o g l n y c h uwarunkowa. Tonacj twrczoci tego okresu dobrze poddaje Mor derca modoci trzydziestoletniego debiutanta Kazuhiko Hasegawy, nagrodzony przez krytykw j a p o s k i c h jako najlepszy film 1976 r., o najlepszej reyserii i najlepszym aktorstwie (wg s c e n a r i u s z a T s u t o m u T a m u r y , scenarzysty 366

Oshimy). Istotnie z r o b i go filmowiec zdolny, celnie p o s u gujcy si raptownymi zblieniami albo szybkim monta em wtrtw, stanowicych t r y b w a r u n k o w y . Mody c h o pak, ktremu rodzice kupili bar, prowadzi go z dziewczyn niezbyt cikich obyczajw. Poniewa ojciec jest prze c i w n y t e m u stosunkowi, chopak o k r u t n i e go morduje. Matka pragnie ocali syna, ale poniewa chciaaby przy cign go znw ku sobie, ten m o r d u j e take matk, a w finale rzuca rwnie dziewczyn. Nie jest to przenonia, film ocieka makabrycznym realizmem. Jasne, e chodzio o wykrzyczenie caej nienawici do zapisanej w japoskich kodeksach podwadnoci dzieci r o d z i c o m . Ale utrzy mywanie przez cz europejskiej krytyki, e zarnicie rodzicw jest dla chopca sposobem pooenia kresu jego d z i e c i s t w u , osignicia d o r o s o c i " (Marcel Martin) wydaje si nadmiarem fantazji. Rzekoma nowa o d p o w i e dzialno jest tu w istocie c a k o w i t y m brakiem o d p o w i e dzialnoci. Akio Jissoji zrealizowawielkiej u r o d y plastycznej, zna k o m i t y kolorystycznie film biograficzny Utamaro, o zna nym malarzu i d r z e w o r y t n i k u XIX w., specjalicie od r y s u n k w kochajcych si par, ktrego libertyska t w r czo wcigaa w ustawiczne konflikty z cenzur i policj. Wytworne nagoci grafik i filmu przepojone byy zawa diack radoci ycia, uciech z pikna i nawet z daleka nie przypominay drczcych obsesji Oshimy. Sprzecznoci rozdzierajce spoeczestwo w fazie g w a t o w n e g o rozwoju e k o n o m i c z n e g o i nie nadajcych za nim przemian moralnych znajdoway odbicie w twr czoci innych m o d y c h , ktrzy jednak nie przekroczyli jeszcze progu filmowej dojrzaoci. Z jednej strony mamy tu zuchwaoci Koji Wakamatsu (Zgwacone anioy, Sex Jack), czcego lewackie nawo y w a n i a do n a t y c h m i a s t o w e g o zbrojnego powstania"

Imperium namitnoci ( T a t s u y a Fuji i K a z u k o Y o s h i y u k i )

 U r o d z i e m si w 1910 r., olepem w 3 lata pniej" przedstawia si Chikuzan. Co widzi bohater, ktry nie widzi? Oto nadspodziewanie duo, wdrujc przez nie urodzajny kraj, przez bajeczne nadmorskie pejzae, przez milczenie zmarznitych pariasw, ktrzy chciwie suchaj melodii samisena o trzech jedwabnych strunach. W te zamorskie dwiki w p l e c i o n a jest autentyczna godno wyspiarskiego narodu. Powcigliwa i dyskretna, jak i reyseria Shindo, wiernego tradycjom Nagiej wyspy. Nadal produkowane byy masami katastroficzne filmy o strasznych p o t w o r a c h wyacych z oceanu i te sprzeda way si szybko po caym wiecie. Jeden niespodziewanie w y r n i si powag zakoczenia Zagada Japonii Shiro Moritaniego. Skutkiem katastrofy tektonicznej caa Japo nia pogra si w gbi Pacyfiku. Istnieje pewna moli wo ewakuacji ludnoci. Czci? Jakiej? Caej ludnoci? Kto przyjmie 100 milionw Japoczykw? I jak si d nich potem odniesie? A moe najsuszniejsze dla wiata i J a p o c z y k w byoby ich pogrenie si wraz z wysp?

Sex Jack

z w y z w o l e n i e m p c i " i r o w solidarnoci" (tj. pen swobod seksualn, nawet przy sprzeciwie jednego z par t n e r w ) . Podobnie Shuji Terayama, ktrego blunierczy surrealizm (Rzumy ksiki, wyjdmy na ulic) zdradza potn, ale le kontrolowan wyobrani. Natomiast z drugiej strony ujawniay si cokolwiek kaligraficzne tendencje do niespiesznej refleksji, do szu kania alternatyw dla cywilizacji przepenionej zgiekiem i p r z y m u s e m . A woda bya tak czysta... (1972) Yoichi Takabayashiego, poetycka elegia, obywajca si bez sowa d i a l o g u , czynia bohaterem kapana lenej wityni g r u jcej nad wielkim miastem. Mio przygarnitej przez niego w y c h o w a n k i i jej rwienika budzi w kapanie nie znane mu dotd namitnoci, ktrych nie umie opanowa. Popenia samobjstwo, a stara kobieta zatrzaskuje drzwi opustoszaej wityni zamknicie si w kontemplacji jest zatem ucieczk od odpowiedzialnoci; modzi o d c h o dz, by szuka wasnych rozwiza. Z t w r c w starszego pokolenia Kei Kumai w Sandakanie nr 8 (1974) uczyni bohaterk prostytutk, ktra nie oczekiwanie staje si przewodnikiem po dziejach XX-wiecznej ekspansji japoskiej na Malaje, e k o n o m i c z n e j , a p o t e m militarnej. Poniewa nie jest ona historykiem, pozostaje wiele miejsca na jej sprawy, by tak rzec, zawo dowe. A take na egzotyk Borneo i nie wstydzcy si siebie sentymentalizm, wcielony w bezimienne, zapad nite groby, o d w r c o n e plecami do Japonii. Moe jeden Shindo pozosta wierny sobie, rzucajc na swj kraj w yciu Chikuzana (1977) spojrzenie epika. 367

AUSTRALIA NARODZIA SI FILMOWO

Najmniejszy kontynent zdoby si na wasn kinema tografi robion nie przez przyjedajcych z Londynu Richardsona czy Kotcheffa, ale przez Australijczykw. Jeli nie j e d y n y m , to w kadym razie g w n y m p o w o d e m t y c h narodzin stao si zorganizowanie na miejscu szkol nictwa filmowego z prawdziwego zdarzenia*. Znamienne, e wasnej tosamoci, nie poyczanej od i n n y c h krajw anglosaskich, nowa kinematografia szukaa w przeszoci. Jej najwybitniejszym przedstawicielem zo sta Peter Weir, a f i l m , ktry uczyni g o n y m jego nazwi sko, to przede wszystkim Piknik pod Wiszc Ska (1975). K o n f l i k t midzy w i k t o r i a s k i m pedantyzmem pensji dla panien (z ktrych jedna przyrwnana jest do anioa B o t t i cellego) zosta tu w z m o c n i o n y o akcenty mistyczne. Rze k o m o taki fakt zdarzy si istotnie na pocztku w i e k u : trzy uczestniczki szkolnej wycieczki zaginy w grzystym terenie, a czwarta, odnaleziona w par dni pniej, nie umiaa sobie przypomnie, co si stao. Cia nigdy nie znaleziono. Przenikny w inny wymiar? Sprawy ewen tualnego innego w y m i a r u majjednak konkretny w p y w n a apodyktyczn i pen klasowych przesdw dyrektork. S k u t k i e m g w a t o w n e g o upadku jej pensji po fatalnej wy cieczce, popenia ona s y m b o l bezdusznego absolu-

* P i e r w s z y m r e k t o r e m australijskiej u c z e l n i f i l m o w e j byt h i s t o r y k , prof. J e r z y Toeplitz.

Piknik pod Wiszc Ska

t y z m u samobjstwo pod t sam Wiszc Ska. W wie l o w a r s t w o w y m filmie Weira delikatna fotografia la David Hamilton doskonale podkrelaa urok modoci na tle po m y s o w o zaprojektowanych p o m p a t y c z n y c h wntrz i traf nie wsppracowaa z prost muzyk, opart na partiach s o l o w y c h fortepianu i fletu. W ten w i e l o w a r s t w o w y film wetknita bya jakby wizytwka caej modej kinematogra fii. e jest ju gotowa. Inny film Weira Ostatnia fala dzieje si niby wspcze nie w nowoczesnym Sydney, ale wrd zjawisk niezwy k y c h : z nieba spadaj aby i czarny deszcz, a w snach

wzitego adwokata pojawia si uporczywie aborygen*. Film nie ma jednoci Pikniku, ale ilustruje namacalnie spl tany kompleks winy biaych. Sensacyjna faktura filmu pozostawia wiele do yczenia, ale interesujcy i nowy jest szacunek, z j a k i m Weir m w i o magii, o bogactwie wierze t u b y l c w , o p o d w j n o c i ich pojcia czasu.

* T y c h p r z e d s t a w i c i e l i p i e r w o t n e j l u d n o c i kraju jest dzi w Australii 0,5% o g u m i e s z k a c w .

368

kryzysu, wybierajcej samodzielno po zerwaniu z m em. Wana jest nie akcja, t y l k o upr i dzielno Caddie, a take zdumienie otoczenia kobiet, ktra nie chce owija si bluszczowato w o k jakiego mczyzny. Nawet najciekawsze z f i l m w r o z r y w k o w y c h przemy cay co z australijskiej specyfiki, np. Za dugi weekend Colina Egglestona, gdzie banalny wypad za miasto jeli mierzy europejskimi miarami nabiera cech tragedii i koszmaru, bo chodzi o kraj, w ktrym t u m " to ju pit nastu ludzi, a na kilkudziesiciu kilometrach wspaniaego wybrzea nie uwiadczysz czowieka.

INDIE SZUKAMY WSPLNYCH POJ

Kryteria indyjskie s, by moe, inne, dla Europy jednak najwaniejszym f i l m o w c e m Indii by cigle Satyajit Ray, stanowicy pomost midzy refleksyjn kultur swego kraju a d y n a m i z m e m sztuki europejskiej. Odrbno men talnoci indyjskiej jest dla nas atwiejsza do uchwycenia, gdy tak jak w filmach Raya mamy jaki odsyacz od zjawisk intymnie azjatyckich do uniwersalnych. Tak masie sprawa z Burz w oddali (1973). Burz jest wojna 1941 45 r o k u , toczca si p o d Singapurem i w Burmie, z dala od rodzinnego Bengalu reysera, obecna jedynie w niejas n y c h gadkach niepimiennych c h o p w i przelotach k l u czy samolotw. Ale p o r e d n i o ta daleka burza staje si mordercza: wzrost cen na ry przypiesza klsk g o d u , ktra dziesitkuje Indie. Zaskakujca perspektywa guchej wioski wydaje si a mieszna, tak niewspmierna z roz miarami wiatowego konfliktu. Tymczasem wanie ona oddaje najdalsze konsekwencje dziejowych przeomw, wskazujc, jak bardzo nasz podzielony wiat jest jedno ci. Jeszcze widoczniejszy jest w odsyacz w Szachistach (1977), gdzie na pierwszym planie d w c h XIX-wiecznych arystokratw, izolujc si od ycia, gra namitnie w sza chy, a w tle angielski rezydent prowadzi cyniczn gr o poddanie koronie brytyjskiej j e d n e g o z ostatnich nieza lenych pastw indyjskich. Pozornie beznamitna, jakby niczemu si nie dziwica reyseria Raya wyjania w istocie wiele z nieuchronnoci procesw historycznych. Wielki temat Indii (jak zreszt i wszystkich rozwijaj c y c h si krajw trzeciego wiata) to przeobraenie starych s t r u k t u r feudalnych w nowoczesne. Celniej od Raya uj go Kumar Shahani w C z e c h o w o w s k i m niemal dramacie atmosfery Magiczne zwierciado* (1972). Bohaterk jest

Caddie (Helen Morse)

Dwa inne filmy cz si z Piknikiem w obrzydzeniu do kastowego systemu owiaty, zbyt jednak d o s o w n e i nie majce wielowarstwowoci filmu Weira. To Boisko diaba Freda Schepisiego o mskim liceum k a t o l i c k i m , opta nym obsesj pci (,,twoje ciao, to twj najwikszy wrg") i Nabywanie mdroci Bruce Beresforda, o jeszcze jednej pensji dla dziewczt tumicej kad swobodn inicjatyw (z regulaminu: K a d a ma mie Bibli i adnej innej ksiki. Pisanie listw we w t o r k i o 18.30"). Zrywanie auto rytatywnych wizi na drodze indywidualnego rozwoju stao si gwn trosk f i l m o w c w australijskich. Z t y m , e oskarana bywaa nie t y l k o szkoa. Sztywne modele za c h o w a n i a narzucaa te purytaska, patriarchalna w s p l nota, jak w Mej byskotliwej karierze (1979) Gillian Arms t r o n g , ktra adaptowaa buntownicz powie a u t o b i o graficzn 16-letniej dziewczyny z pocztku stulecia, o d mawiajcej wspaniaego zampjcia, by zosta nauczy cielk i pisark. We wszystkich tych filmach t w r c y nastawali na nieautentyczno przeflancowywanych znad Tamizy instytucji i obyczajw, jaskrawo nie przylegaj cych do kraju buszu, kangurw i bezludzia. Pewnej zewntrznej o z d o b n o c i t y c h f i l m w przeciw stawi Donald C r o m b i e w Caddie (1976) c o k o l w i e k suchy, bardzo dokadny opis codziennej rzeczywistoci (charak teryzowanie nowego mieszkania dwikiem urywanym pokasywaniem ssiada, odgosami p o c i g w ) . Jest to pena protokolarnej prawdy relacja o yciu kobiety z lat 369

Tytu oryginalny:

Okruchy zwierciada.

ktry powoany jest do znalezienia wyjcia z sytuacji, postpuje przez cay film o d w r o t n i e , ni mona by si spo dziewa, ale my nie wiemy nawet, czy reyser potpia go za to, czy usprawiedliwia.

DALEKIE KONTYNENTY UJAWNIANIE NIEZNANYCH WARTOCI

Kino innych pastw azjatyckich byo niemal nie znane w Europie, poza chyba tamow produkcj filmw karate z H o n g k o n g u . Chiny w okresie r e w o l u c j i kulturalnej" praktycznie wstrzymay powstawanie f i l m w fabularnych, poddajc srogiej czystce niemal wszystko, co znajdowao si w kinach. Wznawiana pod koniec lat 70-tych p r o d u k c j a nacechowana bya pocztkowo schematyzmem sprzed lat dwudziestu. Kinematografia wietnamska nosia d u g o wszelkie ce c h y kinematografii prowadzcej wojn: z jej monotematycznoci, propagandow efektywnoci i pokrzepiajcym serca o p t y m i z m e m . Cho np. w reyserii utalentowanego Hai Ninha (Filaosy panny Than 1967; Dziewczynka z Hanoi 1974) pedagogika spoeczna zawsze uzupe niana bya bezinteresownymi obserwacjami czy poetyc kimi wtrtami, co podnosio te filmy na wyszy stopie szczeroci. Oznak przestawiania si tej kinematografii na p o k o j o w e tropy bya Nie koczca si podr (1977) Trana Vu. Pokazywaa onierza, ktry nie jedzie na front, tylko na uniwersytet i posusznie stoi w kolejce po bilet, co chwali jaka c h o p k a : B o inni onierze zachowuj si jak h a n d larze!" Taki dialog w latach wojny by raczej nie do pomylenia. Znaczne oywienie nastpio na Bliskim Wschodzie, przede wszystkim za spraw kina iraskiego, w ktrym Krowa i Listonosz Dariusa Mehrjouiego otworzyy now er. A przesadnie wyszukane plastycznie, pene byy rozmylnych naiwnoci odpowiadajcych punktowi w i dzenia ludowego bohatera, czowieka nieustannie zagro onego katastrof yciow. Mimo melodramatycznych rozwiza domieszka dobrodusznego h u m o r u ocalaa f i l m y Mehrjouiego od sentymentalizmu. Autor ten nie by w Iranie samotny: rnogatunkowe poszukiwania, nawi zujce do b o g a t y c h tradycji kultury perskiej, przyniosy ju dojrzae, pene nowoczesnych rodkw wyrazu filmy. Takimi s np. Mongoowie Parwiza Kimiawiego (1973). Jego wytrawna autoironia zadaje kam przesdowi, e kino Trzeciego wiata moe nas powoli dogania na polu dra matw historycznych czy eposw a n t y k o l o n i a l n y c h , ale takie tematy, jak teoria informacji, filozofia rodkw ma sowego przekazu, usychanie wizi midzyludzkich s

crka arystokraty, samowadnego regionalnego lumina rza, w uprzemysawiajcej si miejscowoci. Wraliwa, inteligentna, ciekawa wiata dziewczyna czy istotnie nie robi nic prcz zapalania ojcu skomplikowanej fajki na o g r o m n y m c y b u c h u ? Kade milczenie w pustych p o k o jach zbyt wielkiego paacu, kada k o m p o z y c j a kadru pokazujcego bohaterk z b o k u , z t y u , na d r u g i m planie wspdziaa w przygotowaniu niegonego b u n t u . Potrak t o w a n y w powcigliwej, europejskiej konwencji i rozwi zywany w delikatnie poetyckiej tonacji b u n t w mwi prze konywajco, czym mog by w przyszoci Indie, czym moe by indyjskie kino. M i m o woli w filmach indyjskich szukamy, c h o b y w d r u g i m planie, jakich w s p l n y c h poj: w Pocigu do Benares Awtara Kaula wprowadzeniem w zgoa niepojt wszechwadz indyjskiego ojca jest m i d z y n a r o d o w a " profesja owego ojca, kolejarstwo. W twrczoci Mrinala Sena, g o w y realizmu indyjskiego, p o m o c n a bdzie jego marksistowska formacja filozoficzna. Calcutta 71 zaczyna si od autodeklaracji bohatera: M a m 20 lat, ale przeyem tysic lat naszej h i s t o r i i , n i e p r z e r w a n e g o w y z y s k u " , w Czowieku z toporem (1978) daremna walka z ndz mieszkaca p o t w o r n y c h slumsw jest tak w swej oczywi stoci naga dramaturgicznie, e nie zostawia po prostu miejsca na nic innego, poza powszechnie zrozumiaym instynktem trwania. I przeciwnie. Gdy jaki ambitny t w r c a pragn we drze si w sam gszcz specyficznie indyjskich kategorii, w p y w u wierze i oglnie akceptowanych ideaw na reakcje ludzkie pozostawalimy bezradni. W penych piknej fotografii Rytach pogrzebowych Pattabhi Ramy Reddy'ego idzie o zmarego bramina, ktry pogwaci g w n e prawa hinduizmu czy ma on jeszcze prawo do religijnego pogrzebu? Nauczyciel, pozytywny bohater, 370

Listonosz (Ali Nassirian)

Oszukani

Ksi Echtedab (Fakhri Khon/ash)

m o n o p o l e m wyrafinowanego Zachodu. Bo wanie Mon goowie ten m o n o p o l zamali. W dojrzaoci nie ustpowa Mongoom Ksi Echte dab (1975) Bahmana Farmanary (skomplikowany, ale logiczny ukad przecinajcych si paszczyzn czasowych; t w r c z e wyzyskanie niesynchronicznoci dwiku). Byo to namitne oskarenie klasy panujcej Iranu*, oparte na w y g r y w a n i u kontrastu prawie c y w i l i z o w a n y c h , prawie europejskich f o r m i nikczemnych barbarzyskich treci orientalnej satrapii. Po obaleniu szacha powstay teorety cznie korzystniejsze przesanki dla rozwoju kina naro d o w e g o . Dogmatyczna cenzura islamska za rzdw ayatollaha Chomeiniego przerwaa jednak cigo rozwo jow modej kinematografii. Odrodzenie przyj miao d o p i e r o po mierci gronego przywdcy.

* W p r a w d z i e oskarenie cofao si w niedalek przeszo i m w i o o o b a l o n e j w 1925 r. dynastii Kadarw, ale i tak cenzura szacha przez dwa lata nie pozwalaa s k i e r o w a f i l m u do p r o d u k c j i .

Kronika lat p o o g i

Soce hien

O m a r Gatlato (z prawej B o n a l e m Benani)

Sambizanga

Jeszcze mniej spodziewane sukcesy odniosy kinema tografie syryjska i kuwejcka. W Syrii wanie nakrci Egip cjanin Tewfik Saleh Oszukanych (1972), dynamiczny epos o trzech wysiedlonych Palestyczykach, ktrzy szukajc miejsca p o d socem usiuj nielegalnie przedosta si do Kuwejtu. Dramaturgi Oszukani przypominali Cen stra chu, w r o g i e m trzech pasaerw ciarwki nie bya jednak nitrogliceryna, tylko pustynny upa. Kropla potu szofera padajca na rozpalon karoseri, wrzca i natychmiast si ulatniajca stanowia tu realistyczn, dosadn metafor losu bohaterw. Ten sam Kuwejt, ale p r z e d o d k r y c i e m nafty"*, znajdu j e m y w Okrutnym morzu Khaleda el Sidika, gdzie e s t e tyka ndzy" (chodzi o modego poawiacza pere) drama tyzuje niespieszny obraz bytu tradycyjnej spoecznoci muzumaskiej, dzi ju nie istniejcej, pokazanej kryty cznie, ale nie bez nostalgicznego smtku (1971). T r w a impas bezwadnej kinematografii egipskiej. Do minacji cynicznej tandety, zalewajcej w y t w r n i e kairskie, nie zdoay podway takie wyjtki, jak Aleksandria, dla czego? Youssefa Chahina (1979), bardziej osobiste i a u torskie, ktre nie udaj, e wiat zatrzyma si dla f i l m o w c w gdzie koo 1935 r. W krajach Maghrebu palma pierwszestwa bezspornie naleaa si Algierii, nie tyle dla wysokiego poziomu p r o fesjonalnego osignitego przez jej reyserw, ile dla roz legego kulturalnie planu dziaania tego kina. Postaci naj bardziej en vogue jest Lakhdar-Hamina. Grudzie pk. Saint-Mrana (1973) pokazuje rewolucj algiersk jakby oczami Europejczyka, w r o g a , ktremu jednak reyser nie odmawia przenikliwoci i inteligencji. Std droga przebywana przez wyzwalajcy si nard, widziana z d w c h stron, przedstawiona zostaa plasty cznie. Mniej dyskursywnie, a bardziej kantatowo p o m y lana zostaa Kronika lat poogi, wyrniona w Cannes 1975 pierwsz nagrod, nigdy dotd nie wdrujc do m o d y c h , pocztkujcych kinematografii. Wspaniale obrazowa, monumentalna, podzielona napisami na lata p o p i o w " , g o w n i " , a t a k u " , o g n i a " , ostentacyjnie ope rowaa losami i n d y w i d u a l n y m i jedynie dla zilustrowania okrelonych poj, tendencji czy ideaw. Ale waniejszym od f i l m w Haminy, stanowicych jakby normaln drog sigania po niepodlego artysty czn poprzez gloryfikacj walk o niepodlego polity czn, by nieefektowny Omar Gatlato Merzaka Allouache (1977), ktry moe mie istotne znaczenie dla ewolucji wszystkich rozwijajcych si kinematografii. Allouache z r o b i n o r m a l n " komedi egzystencjaln o powszednim yciu n o r m a l n i e " f u n k c j o n u j c e g o spoeczestwa. Za miar by bliski Wakoniom Felliniego: pokaza krytycznie

gsto mrugajc wprost do widza g r u p modziey pinteligenckiej, niedojrzaej, wyranie niegotowej do ycia, marnotrawicej czas pod hasem t y l k o msko si liczy", ale naprawd nie umiejcej tej mskoci przejawi. Gdyby ta subtelno w analizowaniu s k r y w a n y c h lub jeszcze nie nazwanych stanw ducha udzielia si szybko i n n y m m o d y m kinematografiom! Kino tunezyjskie byo lkliwsze. Najlepszy jego film, Soce hien (1977) Ridha Behiego musia powsta we w s p p r a c y marokasko-holenderskiej, bo dotyka tabu: oddawania w pacht k o n s o r c j o m z RFN caych partii wy brzea dla b u d o w y kompleksw hotelowych. Z odrobin d e m a g o g i i porusza si jeszcze Behi po obszarach f i l m o w e g o szyderstwa, czasem ucieka si do przesady, czasem szuka wroga nie tam, gdzie naleao. Ale umia przekony wajco wytyka handlarzom, e godno narodu nie jest przeliczalna na marki. Ciekawe dowiadczenie udao si Marokaczykowi Souhelowi Ben Barce: wyzyskujc prastar blisko kultur arabskiej i hiszpaskiej (sztuka mozarabw i mudejarw) zaadaptowa Krwawe gody (1977) Federico Garcii Lorki, przenoszc akcj na skraj Sahary. Tego t y p u filmy ratuj wiar w celowo w s p p r o d u k c j i , opartych na przesan kach ideowych, a nie f i n a n s o w y c h : tradycje obu kultur nagoniy o d p o w i e d n i o rne partie dziea, czynic nie t y l k o dopuszczalnym na ekranie, ale wrcz koniecznym l o r k o w s k i patos tej wani rodw: M a y n ukryty w rku bdzi po zaskoczonym ciele, a odnala/ wielki krzyk". Filmowcy Czarnej A f r y k i , dziaajcy bez tradycji, bez szkolnictwa f i l m o w e g o , bez trwaych podstaw finanso w y c h i baz p r o d u k c y j n y c h , a zwaszcza bez dostatecznej sieci kin*, d u g o jeszcze bd musieli by traktowani z taryf ulgow. Cho poprzez ich dziea kultura naszego wieku wzbogaci si moe o wartoci zupenie nie znane, nawet nieprzeczuwalne. Reyser z Beninu, Richard de Medeiros, zwracajc si do swych czarnych kolegw pisa: R n o r a k i e imperializmy wspczesne zmuszaj filozo f w i artystw afrykaskich, by ulegle kopiowali wzorce europejskie"**. A wanie ujawnienie owych nie znanych jeszcze wartoci zalee bdzie od tego, czy kino Afryki trzyma si bdzie wasnej specyfiki. Na razie stosunki rasy czarnej z bia s podstawowym t e m a t e m , nie wszdzie jednak ukadaj si na paszczynie wzgldnej c h o b y czy formalnej rwnoci. Nic wic dziw n e g o , e gdy tylko warsztat zostaje o p a n o w a n y , a baza p r o d u k c y j n a zapewniona kino Czarnej Afryki wraca do w a l k i wyzwoleczej, wczorajszej, a niekiedy nawet dzisiej szej. Koloni b y a n p . jeszcze A n g o l a , gdy powstawaa tam Sambizanga (1972) Sary Maldoror, Murzynki z Antyli,
* 60 m i l i o n o w a Nigeria miaa 98 k i n , 4 m i l i o n o w y Senegal 54 kina, a w m i l i o n o w y m K a m e r u n i e istniao 18 kin. ** Z b i e n o z c y t o w a n wyej d e k l a r a c j p r o g r a m o w J o r g e Sanjinesa nie jest b y n a j m n i e j p r z y p a d k o w a !

* Jak b r z m i m o t t o f i l m u

373

ktra w czysto neorealistycznym stylu opiewaa solidar no walczcych przeciw portugalskiemu okupantowi. Wasna walka, wasna historia (ktra wedug koloniza torw miaa w ogle nie istnie) inspirowaa nestora kina afrykaskiego, Usmana Sembene, w Ceddo (1976). wia domie onglowa on w y m i a r e m czasu, by fakty z rnych epok d o d a do siebie w syntetycznym obrazie zniewole czarnych narodw przez uzurpatorw biaych i czarnych, feudaw i d u c h o w n y c h , politykw i handlarzy byskot kami. Sembene, niewtpliwie najoryginalniejsza indywidual no czarnego kina, w Niemocy (1974) wystpi z komedi erotyczn, gdzie kopoty zamonego przedsibiorcy z mo d trzeci on miay czytelny sens przenony. Film by ostr krytyk pasoytniczej i snobistycznej buruazji m u rzyskiej, ktra za parawanem n a r o d o w y c h pozorw ma puje najgorsze cechy kolonizatorw. Jak kada krytyka establishmentu film zosta bardzo le przyjty przez wa dze Senegalu nie zapominajmy i o tej dodatkowej przeszkodzie. Naturalnie nie wszyscy czarni reyserowie mieli d o wiadczenie (i talent) Sembene, ale u niektrych dostrze gao si rysy oryginalne, ju dzi interesujce dla widza europejskiego. Take Senegalczyk, Tidiane Aw w Branso letce z brzu usiowa pogodzi k o n w e n c j e miejscowe (krzykliwe aktorstwo, solenna narracja) z dramaturgi sensacyjn t y p u amerykaskiego. Kameruczyk D i k o n gue Pipa w Cenie wolnoci, mwic o p o d o b n y m proble mie zbyt popiesznej urbanizacji, posuy si wzorem f r a n c u s k i e g o melodramatu. Malijczyk Sulejman Ciss w

C e d d o (Tabara Ndiaye)

Baara przestrzega przed puapkami postpu technicz nego, tworzc niemal w gatunku p r o d u k c y j n y m " . Trwa etap prb i bdw, sprawdzano przydatno rnych konwencji.

TEORETYCY

CZY FILM OPERUJE WYCZNIE ZNAKAMI?

Okres lat 70-tych skierowa myl teoretyczn na zupenie nowe tropy. J e d n y m z inicjatorw tego zwrotu by Pier Paolo Pasolini, reyser o wyksztaceniu filolo g i c z n y m . W d w c h g o n y c h referatach na Przegldach N o w e g o Filmu w Pesaro (1965 i 1966) opar si na obserwacji, e film, z uwagi na analogie jego obrazw z rzeczywistoci, chtnie i bez t r u d u operuje symbo lami, nie jest natomiast w stanie wyrazi o d e r w a n y c h poj. To zblia go do ekspresji poetyckiej. Natomiast, paradoksalnie, nawizuje on ostatnio wycznie do prozy powieciowej. Pasolini nawoywa do o d w r o t u , do zblienia struktur f i l m o w y c h z p o e t y c k i m i , co gwa rantowa ma przywrcenie f i l m o w i jego zagubionej siy. W poszukiwaniu a r g u m e n t w Pasolini o d w o a si do bada semiologicznych nad systemami znakw, sucych ludziom do porozumiewania si. W prze ciwiestwie do rodkw kontaktu p o e t y c k i e g o lub filo zoficznego, porozumiewanie si za pomoc obrazw znajduje si, jego zdaniem, n a poziomie instynktow n y m , niemal zwierzcym". Tymczasem f i l m , ktry wa nie suy do porozumiewania si za pomoc obrazw, ma charakter jzykowy i reyser woski nie widzia p o w o d u , dla ktrego jzyk filmowy miaby by mniej nony od jzyka literackiego. Ale, p o w i a d a do nie spodziewanie, jzyk f i l m o w y trzeba d o p i e r o wynale. Bo jeli pisarz tworzy dzieo literackie, to posuguje si jzykiem z o r g a n i z o w a n y m za pomoc p e w n y c h regu g r a m a t y c z n y c h , z gry d a n y m , od dawna g o t o w y m . Na jakiej zasadzie pragn Pasolini przenie do filmu prawa jzykoznawstwa? Skoro k i n o nie jest p o twornoci" zoon ze z n a k w nic nie znaczcych", s k o r o udaje mu si co k o m u n i k o w a w i d z o m , to musi by w nim co, sdzi Pasolini, co o d g r y w a rol jzyka w literaturze. w jzyk f i l m u spenia warunek podsta w o w y i waciwy jedynie j z y k o m : tworzenie przekazw i k o m u n i k a t w na d w o j a k i m poziomie. Jzyk m w i o n y czyni to mianowicie na poziomie f o n e m w (gosek, majcych funkcje znaczeniotwrcze) i na poziomie caych sw. Ot za s o w o " w filmie uzna Pasolini pojedyncze ujcie, odcinek tamy od j e d n e j sklejki 375

montaowej do drugiej. C byoby jednak o d p o w i e d nikiem owej goski, f o n e m u ? Woch odpowiada: naj mniejszy element skadowy dziea filmowego, k t r y m nie jest ujcie ani nawet nieruchoma klatka tamy f i l m o w e j , t y l k o p o j e d y n c z y przedmiot w i d o c z n y w tej klatce (gdy usunicie go lub zamiana na inny zmieni si znaczeniow tego obrazu). Dla tego f i l m o w e g o f o n e m u wymyli Woch nazw c i n e m " , ale nie znalaz wystarczajco m o c n y c h a r g u m e n t w dla uzasadnienia niezbdnoci takiego pojcia. Znaki wyrazowe kina przez analogi do jzyka m w i o n e g o nazwa Pasolini obrazoznakami (in-segni). Sdzi, e owe obrazoznaki musz by najpierw wyna lezione, by moga powsta sztuka. Koa pdzcego ekspresu (na oznaczenie pdu i zmiany miejsca akcji), kartki zrywane z kalendarza (na oznaczenie upywu czasu) s takimi obrazoznakami i za ich pomoc dopiero buduje si reguy opowiadania filmowego. Reguy, wic gramatyka? Wic surowe, nieprzekraczalne prawa, o b o wizujce pod rygorem bdu? Tak daleko, na szcz cie, reyser nie poszed, przewidujc, e gramatyk normatywn (ustalajc sztywne i powszechne zasady) zastpi w kinie g r a m a t y k a stylistyczna", bdca wyzy skaniem najtrafniejszych p o m y s w c z o o w y c h twr cw. Pogldy Pasoliniego skontrowa zdecydowanie sem i o l o g francuski Christian Metz (m.in. Rozwaania o semiologicznych elementach f i l m u " , P r o b l e m denotacji w filmie fabularnym"). Interwencja Metza bya z n a m i e n n y m dla caego okresu przykadem wmiesza nia si f i l o l o g w w problemy estetyki f i l m u . Przyjcie ludzi z zewntrz wiadczy o zaakceptowaniu f i l m u jako sztuki przez tradycyjn nauk uniwersyteck (dotd teorie f i l m o w e ksztatowali w przewaajcej mierze zwizani z kinem t w r c y i krytycy). Obiecujce zjawi sko wprowadzenia do wiedzy f i l m o w e j n o w e g o spoj rzenia i nowej metodologii niewtpliwie zbliajcej badania nad f i l m e m do bada nad innymi dzieami sztuki nioso w sobie rwnie niebezpieczestwo. Owi ludzie z zewntrz, przy najlepszej woli, mieli czsto tendencj do mechanicznego przenoszenia praw ling-

w i s t y c z n y c h w n o w e dziedziny i w dziaalnoci Metza co takiego niewtpliwie wystpio. U p r a w i a n a przez Metza s e m i o l o g i a jest nauk o z n a k a c h (dawniej, w nieco wszym rozumieniu, nazywanych s y m b o l a m i ) , za pomoc ktrych ludzie wymieniaj informacje. Systemami znakw (kodami) s przede wszystkim jzyki. Badanie znaku zaczyna si od rozdzielenia go na d w i e czci skadowe: znaczc" (ujawnion, widoczn) i znaczon" (zawierajc istot ny sens). C moe znaczy czarny kamyk? Rne rze czy, ale w greckim wymiarze sprawiedliwoci oznacza gos stwierdzajcy win oskaronego. W rozumieniu s e m i o l o g i c z n y m m a m y tu wic trzy rne pojcia: znaczce", czarny kamyk; znaczone", stwierdzenie winy, i z n a k " (sum obu t y c h elementw) kamyk stwierdzajcy czyj win. W ten sposb semiologia staje si t r o p i e n i e m sensu d o r z u c o n e g o przez spoe czestwo do p r z e d m i o t u " (Barthes). Za jzykoznawstwem przyja semiologia moliwo dwojakiego rozumienia wypowiedzi artystycznej. Denotacj nazywa ona d o s o w n i e rozumienie przekazu, gdy konotacj s gbsze sensy owej d o s o w n o c i , prze none, wtrne, zabarwione w y w o a n y m i przez d o sowno uczuciami. W filmie denotacja przesdzona jest przez analogi obrazw z o d p o w i a d a j c y m i im rze czywistymi przedmiotami (wygldami, akcjami) oraz przez dwiki naturalne i sowo dialogu (nalecego zreszt do innego k o d u , do jzyka m w i o n e g o ) . K o n o tacj tworzy filmowiec gwnie przez d o b r i uporzd kowanie obrazw (a wic monta w najszerszym rozu mieniu), a take inne rodki wyrazu by okreli swj stosunek do tematu, wskaza na jego donioso bd pokrewiestwo z i n n y m i , wytworzy podany dla o d bioru filmu nastrj u widza. Wychodzc z tych generalnych przesanek Metz s u sznie w y t y k a Pasoliniemu, e jego denie do przypi sania f i l m o w i skadnikw dokadnie analogicznych do skadnikw jzyka m w i o n e g o jest naiwne i przede wszystkim niepotrzebne. Sowa s wycznie znakami, u m o w n i e okrelaj przedmioty, ich cechy i wszelkie czynnoci. Trzeba si ich nauczy. Dwiki krtani ludz kiej, nie uformowane w sowa, bd niemal zawsze nie czytelne. Natomiast obrazy nie s wycznie (lub: nie musz by) znakami, gdy obraz s a m o c h o d u zawsze znaczy s a m o c h d " . Metz widzia dwie podstawowe rnice midzy jzykiem m w i o n y m a jzykiem f i l m u . Po pierwsze, jzyk f i l m o w y jest zawsze u m o t y w o wany" analogicznoci obrazu do f i l m o w e g o obiektu. Po drugie, sownik jzyka m w i o n e g o zawiera s k o czon liczb sw, z ktrych mwicy (piszcy) dobiera sobie najwaciwsze, ale liczba obrazw f i l m o w y c h jest nieskoczona, kady obraz jest neologizmem; mwi to by uytkownikiem g o t o w e g o jzyka, filmowa to tworzy. 376

Po przekonywajcym oddaleniu jzyka filmu od jeyka m w i o n e g o Metz robi jednak niefortunn wolt. Ow odrbny, osobny jzyk filmowy pragn podda r y g o r o m niemal rwnie cisym jak jzyk literacki. S u r o w o ocenia Pasoliniego (ale rwnie ideologw francuskiej n o w e j fali") za szerzenie tez o rzekomej zupenej wolnoci" filmowca. Jako przykad nieuchron nych ogranicze poda, e najwikszy nawet pisarz nie wymyla sw. Jest to po prostu le zbudowane p o r w nanie: pisarz nie wymyla sw, ale zestawia je w o d krywcze, wiele mwice ukady, wyraajce trafnie nie opisane uprzednio sytuacje i konflikty. Czyli to samo, co robi filmowiec, cho o d m i e n n y m i rodkami. Oczywicie oryginalny pisarz to nie przechodzie pytajcy o drog. Pisarz i reyser f i l m o w y to p o d o b n a kategoria ludzka, kategoria t w r c w . Ale pisarz i pyta jcy przechodzie to kategorie odmienne; obaj wprawdzie uywaj jzyka, ale do innych celw. Bieda w tym, e w dziedzinie filmu nie istnieje o d p o w i e d n i k przechodnia ani pytania k t r d y na dworzec?" Nieli czni w spoeczestwie realizatorzy filmowi (jak nieliczni s rwnie pisarze) uywaj do swych celw wanie r o d k w w y j t k o w y c h , osobistych, nowatorskich, za skakujcych, natomiast popieszny przechodzie za daje swe pytanie by by najlepiej z r o z u m i a n y m w f o r m i e najbardziej stereotypowej. P r a w d z i w y twrca nic nie musi i nic nie powinien e zacytuj wasny Jzyk filmu gotowe recepty obchodz co najwyej kiepskich rzemielnikw". Tymczasem Metz w obronie, jak pisa, n a t y c h m i a stowego i doskonaego zrozumienia f i l m u " stara si wytropi co w rodzaju obowizujcej gramatyki f i l m u , systemu przepisw, cho brzydkie sowo g r a m a t y k a " ukrywa czsto pod p s e u d o n i m e m s k a d n i " . Przyzna wa wprawdzie, e najlepsze pomysy s k a d n i o w e " rodziy si w sztuce dziki o d k r y c i o m nowatorw, kt rzy za ich pomoc pragnli wzbogaca znaczenia konotowane, potem jednak, gdy si upowszechniay dla pros tych celw denotacyjnych, staway si stereotypem, a wic banaem. M i m o to Metz upiera si, e dla czytel noci jzyka f i l m o w e g o , dla zrozumiaoci f i l m o w y c h informacji takie sprawdzone stereotypy s konieczne. A przecie przeczy temu caa historia f i l m u . Jeli stereotyp kartek zrywanych z kalendarza w pierwszym zastosowaniu by genialnym p o m y s e m , a pniej doskonale s p r a w d z o n y m banaem, to jednak dzi nikt ju nie omiela si go stosowa, cho jego czytelno jest s t u p r o c e n t o w a , z pewnoci wiksza ni wynajdy wanych pniej nowszych sposobw na zaznaczenie upywu czasu. Jest to jeden z niepokojco wielu przy kadw, jak semiologia, przeniesiona do spraw kina przez j z y k o z n a w c w nie bdcych f i l m o w c a m i , prefe ruje rozwizania artystycznie tandetne i niekiedy ha muje rozwj sztuki.

W badaniach nad f i l m e m semiologia wystpuje za zwyczaj wespze strukturalizmem, postaw badawcz, rozwijajc si w ostatnim czasie na gruncie wielu nauk, nawet tradycyjnie o d l e g y c h od siebie. Jak przy p o m n i a Czesaw Nowiski we wstpie do prac Jeana Piageta, strukturalizm narodzi si w lingwistyce, zosta przeszczepiony na teren etnologii, znalaz wyraz w badaniach psychoanalitycznych, w teorii literatury, a z nauk humanistycznych przerzuci si na przyrodnicze, matematyczne i cybernetyczne. Niepodobna wkracza tu w tak rozleg problematyk, zauwamy jedynie, e niezwyky rozwj bada strukturalistycznych byz pew noci uatwiony dziki marzeniom o zmatematyzowa niu nieprecyzyjnego jzyka humanistyki, czy wrcz o wynalezieniu jzyka wsplnego wszystkim naukom. Strukturalizm p o j m o w a n o tak szeroko, e miano wano go niemal filozofi, ideologi. Najpopularniejszy z jego p r o r o k w na terenie f i l m u , Francuz Roland Barthes, waha si jednak nazwa go metod i p r o p o n o w a okrelenie dziaalno strukturalistyczna". Zmierza ona mianowicie do ujawniania wewntrznej struktury p r z e d m i o t u drog bada, jak dany przedmiot skada si z czci w cao. Szuka praw o w e g o skadania, bo one wanie nadaj caoci cechy odmienne od sumy cech poszczeglnych skadnikw. Powstay w ten sposb wizerunek przedmiotu (pojcia, czynnoci), rozoo nego na czci i zestawionego z p o w r o t e m , ma ujawni jego elementy utajone i niezrozumiae oraz wyjani je, dziki obnaaniu regu dziaania owego przedmiotu. Skuteczno swej d z i a a l n o c i " wykaza Barthes badajc mity zachodniej kultury masowej. Chodzio o pewne stereotypy mylowe narzucane irracjonalnie, wrcz ukradkiem, masom o d b i o r c w , nie podejrzewa jcym nawet, e s przedmiotem manipulacji. Analizo wa w y m o w bezporedni rnych przekazw infor m a c y j n y c h (notatka prasowa, w i d o w i s k o filmowe, re klama uliczna, moda, radiowy przerywnik, piosenka modzieowa), zestawiajc znaczce" ze z n a c z o n y m " danej informacji. Okrelajc o jaki z n a k " tu idzie, prze nosi go nastpnie na d r u g i e pitro, we w t r n y system semiologiczny", ustawia z n a k " z pierwszego pitra jako znaczce" drugiego pitra i jako z n a c z o n e " w t y m d r u g i m systemie otrzymywa istotn, a tchrzliwie skrywan w y m o w pozornie obiektywnej i niewinnej informacji. Okadka Paris Match" pokazuje zdjtego od d o u Murzyna we f r a n c u s k i m mundurze, ktry salu tuje t r j k o l o r o w e m u sztandarowi. Sens bezporedni moe by wyraony w podpisie, i jest to migawka z koszar w jakiej afrykaskiej miejscowoci. Ale na naj wyszym pitrze semiologicznym sens jest inny: oto potna (kompozycja od dou) Francja, dobra dla czar n y c h , ktrzy jej su, nie zmusza do szukania rozwi za w niepodlegoci itp. ( M i t i znak"). W szkicu Z n a k w w y o b r a n i " pisa Barthes, e 377

kady znak w c h o d z i w trzy typy stosunkw. Pierwszy jest wewntrzny: to znany nam stosunek znaczcego" do z n a c z o n e g o " , okrelany jako symboliczny. Ale s jeszcze dwa typy stosunkw zewntrznych. Jeden, potencjalny, zwany te p a r a d y g m a t y c z n y m " , to sto sunek danego znaku do caej rezerwy zblionych, lecz o d m i e n n y c h , ktre t w r c a m g wybra do swego celu. Drugi, aktualny, zwany te s y n t a g m a t y c z n y m " , to sto sunek danego znaku do t y c h , co go poprzedzaj i po nim nastpuj. T y m trzem t y p o m stosunkw odpowiadaj, zdaniem Barthesa, 3 rodzaje wyobrani. Wyobrania s y m b o l i czna operuje analogiami, co jest najczstsze autor odtwarza wiat d o o k o a i modeluje bohatera na wasny obraz i podobiestwo ale stosuje rwnie rozmylne d e f o r m o w a n i e modelu (lub tworzenie go, na zasadzie k o m p e n s a c j i , z cech akurat autorowi brakujcych). Wyobrania paradygmatyczna zestawia f o r m y d w c h z n a c z c y c h " i d w c h z n a c z o n y c h " : gdy etnolog LviStrauss wyobrani symboliczn daremnie poszukiwa analogii midzy totemami wielu szczepw p i e r w o t n y c h i samymi szczepami, to wyobrania paradygmatyczna pozwolia bez t r u d u w y k r y o d p o w i e d n i o midzy sto sunkiem d w c h t o t e m w i stosunkiem d w c h szcze pw. Wreszcie wyobrania syntagmatyczna zestawia znaki uyte kolejno w danej w y p o w i e d z i , wycigajc wnioski z ich powiza, z koniecznoci, jakie rzdz tymi powizaniami, i z marginesu d o w o l n o c i w powi zaniach. Gorzej p o w i o d o si Barthesowi z przyporzdkowa niem o w y m trzem w y o b r a n i o m trzech t y p w krytyki i twrczoci artystycznej. Wyobrani symbolicznej przy pisa zainteresowania historyczno-biograficzne oraz powie realistyczn i introspekcyjn, gdzie znaczone" wyania si z przebiegu pewnej historii. Wyobrani paradygmatycznej (najbardziej jakby podatnej na bada nia strukturalistyczne) odda w pacht wariacje powta rzajcych si, w y m i e n n y c h elementw, sny, opowiada nia o strukturze sennej (powieci Robbe-Grilleta). Wreszcie waciwoci wyobrani syntagmatycznej uczyni efekty osigane przez ukadanie i porzdkowa nie niecigych, r u c h o m y c h elementw (monta f i l mowy, poezja). Za wczenie jeszcze ocenia wkad analizy semiologiczno-strukturalnej do teorii filmu i do krytyki f i l m o wej. Po w s t p n y m okresie olnie i zachwyce pora jednak wyrazi pewne rozczarowanie. Strukturalizm nacechowany by wyran niechci do metody historycznej (genetycznej) oraz do metody psychologicznej w badaniu dziea sztuki. I c h o zre z y g n o w a z wielu skrajnoci i p r o p o n o w a uwadze badacza pewne nowe tereny, niedostpne obu wspo m n i a n y m m e t o d o m , to jednak s to tereny daleko mniejsze od o b e j m o w a n y c h starymi metodami i chyba

mniej ciekawe. Strukturalizm moe uzupenia inne narzdzia z arsenau teoretyka sztuki. Wydaje si wt pliwe, by mg je zastpi. Jan Boski, omawiajc ksik Barthesa o histo r y k u Michelecie (ktr strukturalista francuski potrak t o w a jako praktyczn demonstracj swej dziaal noci"), susznie zauway, e klucze otwierajce t w r czo opisywanego historyka wzbudzay szczer groz w t r a d y c y j n y m badaczu". Przywdcy Rewolucji Fran cuskiej, ktrymi z a j m o w a si w swych pracach Miche let, sklasyfikowani zostali przez Barthesa nie wedug ich wasnych pogldw ani wedug pogldu na nich Micheleta, t y l k o wedug... skojarze rolinnych, zwie rzcych i mineralnych, jakie nawiny si pod piro XIX-wiecznego dziejopisa. Punkt widzenia nowy, zapewne. Ale przydatno uzyskanych t drog rewe lacji raczej ograniczona. Inne podstawowe zastrzeenie wysun teoretyk ra dziecki Jefim Lewin, omawiajc prace Wiaczesawa Iwanowa i estoskiej g r u p y s e m i o l o g w z Jurijem Lotmanem na czele. Nie jest przecie wcale dowiedzione, e jzyk filmowy operuje wycznie znakami. Zapewne, s one jak czci dziea f i l m o w e g o , ale jak? Dodaj my: musz pod tym wzgldem zachodzi o g r o m n e r nice midzy filmem intelektualnych symboli, np. Sta rym i nowym Eisensteina, a reportaami c i n e m a -vrit", odrzucajcymi symbol na rzecz dosownoci. S k u p i o n y na wewntrznej budowie dziea krytyk strukturalista przelepia czsto fundamentalne sprawy,

zwizane z kreniem dzie sztuki w spoeczestwie, np. z oddziaywaniem sztuki na o d b i o r c w . Co wicej, nie interesuje go zgodno dziea z rzeczywistoci, czyli prawda dziea, a jedynie jego w a l e n t n o " (stopie konsekwentnej spjnoci jego systemu znakw). Ocena w tej perspektywie caego dziea wydaje si n i e u c h r o n nie czstkowa, mylco niepena. Z drugiej jednak strony strukturalizm semiologiczny zastosowany do badania p r o b l e m w znanych, wielo krotnie omawianych, moe niewtpliwie przynosi w n i o ski zaskakujco nowe i oryginalne. Ponadto k o n c e n trowanie prac analitycznych na samym dziele, na jego w e w n t r z n y c h waciwociach i p r a w i d o w o c i a c h , moe stanowi poyteczny zwrot ku wikszej sprawied liwoci w ocenie jego formy. A take celow reakcj na nadmiar dywagacji genetycznych czy p o r w n a w c z y c h na marginesie, elokwentnie uciekajcych od rozwaa nad samym konkretnym utworem. Moe kogo dziwi, czemu etap d o n i o s y c h prze mian w sztuce filmowej nie wyda bardziej skoczonych prb caociowej teorii f i l m u . A tymczasem jest to wa nie logiczne. Rozczarowano si estetykami normatyw n y m i , ktre chciay wypisywa recepty praktyce arty stycznej, wyprzedzajc j. Dao to w rezultacie nagina nie ywej sztuki do martwych regu, ktre wcale nie okazay si w dodatku nieomylne. Teraz wic teoria woli raczej uoglnia dowiadczenia artystw, nie wybiega jc przed nich, ale skromnie idc za nimi, sumujc ich osignicia i niespiesznie wycigajc z nich syntez.

IX UPADEK SZTUKI DWORSKIEJ (19801990)

Najwaniejszym, co wydarzyo si w sztuce filmowej w latach osiemdziesitych, byo ostateczne przekrele nie nadziei p o l i t y k w traktujcych kino instrumen talnie e najwaniejsza ze sztuk" umie w y w o y w a podane przez sponsorw wydarzenia czy c h o b y t y l k o przeinacza wiadomo widzw w zakomende r o w a n y m kierunku. Widz, obejrzawszy film o zodzieju, nie idzie jak w i a d o m o kra; ale zgoa analo gicznie: obejrzawszy film o rozemianym p r z o d o w n i k u pracy nie staje si entuzjast realnego socjalizmu. Ot do lat 80-tych niektrzy politycy w krajach o uspoe cznionej kinematografii jeszcze ywili resztki nadziei na pomylne dla nich skutki dyrygowania inynierami dusz ludzkich". Jeszcze prbowali nakazywa, zabra nia, wstrzymywa premiery, nagradza posusznych o r d e r a m i , kara n i e p o k o r n y c h embargiem festiwalo w y m czy w ogle e k s p o r t o w y m . Ale kres ich zudze nadcign szybko. System totalnego zniewolenia spoeczestw zacz ujawnia coraz gbsze rysy, p o l i t y c z n y opr potnia. Take na czysto f i l m o w y m g r u n c i e mona byo w y k r y zapowie dzi zmian. Mimo u p o r c z y w y c h wysikw cenzury de mokratyczny protest coraz czciej dociera do widza:

albo w treciach p r z e m y c a n y c h midzy wierszami, w przejrzystych aluzjach, albo wprost poprzez dziea, ktre pod spoecznym naporem wadze musiay o d b l o kowywa. T e r m i n y w rnych krajach byy rne. Cay ten okres sta jednak p o d znakiem ujawniania f i l m w zamroonych przez lata w lodwkach cenzury. I c si okazywao? Naocznie dawao si spraw dzi, e d o g m a t y c z n y nadzr nad sztuk w niczym nie przeszkadza plenieniu si miernoty, represjonowa natomiast zawsze filmy wane, czsto wybitne, nie mwic ju o takich, ktrych powstanie udaremni w o g l e . Czy po tak k o m p r o m i t u j c y c h d o w o d a c h nie kompetencji Najwyszych Cenzorw prowadzcych ich kinematografie do upadku daleko skuteczniej, ni m o g l i b y to zrobi perfidni w r o g o w i e zagraniczni o d wa si jeszcze ujawnia niepoprawni politycy (do wolnej maci), majcy pretensje do rozkazywania arty stom? Czy omieli si jaki przedstawiciel wadzy utrzymywa, e on lepiej wie, co ma nakrca Wajda od samego Wajdy? Kinematografia dworska udowodnia sw nieprzy datno. Dla d w o r u . Dla sztuki. Dla widza.

POLSKA TO NIE KONIEC JEDNEGO STRAJKU

Fakty historyczne zanegoway przesadne nadzieje ma nipulatorw, e dziea f i l m o w e zdolne s w y w o y w a dane wydarzenia polityczne. Te same fakty potwierdziy natomiast skromniejsze przypuszczenie: e filmy t w r c w spoecznie odpowiedzialnych odbijaj (czasem z wyprze dzeniem) zmiany w stanie u m y s w spoeczestwa, p r o wadzce do przemian p o l i t y c z n y c h . Strajki w stoczniach polskiego Wybrzea z lata 1980 w k t r y c h robotnicy, obok da p a c o w y c h , po raz pierw szy z a k w e s t i o n o w a l i p r a w o n i e p o d z i e l n e g o wadania 379

k o m u n i s t w Europ Wschodni uzna mona za pierw szy o d r u c h protestu inicjujcy krach k o m u n i z m u . Jeli tak, to wyprzedzajce wypadki polskie k i n o moralnego n i e p o k o j u " byo pierwsz manifestacj o w y c h przemian w dziedzinie sztuki f i l m o w e j . Chodzi tu o okres trudny metodologicznie dla histo ryka. Niemal kady znaczcy f i l m tego okresu ma dwie daty: realizacji i rozpowszechniania, czsto bardzo od sie bie odlege, a obie wane. Tak si ma sprawa z Indeksem Janusza Kijowskiego*, debiutanckim filmem z 1977 r t r z y m a n y m pod kluczem do 1981 r. Po Blinie, Bezznieczu-

" Skdind a u t o r a t e r m i n u k i n o m o r a l n e g o n i e p o k o j u " .

lenia i Barwach ochronnych by to wczesny krzyk goryczy pokolenia m o d y c h inteligentw, ktrym po rozruchach s t u d e n c k i c h 1968 r. policja polityczna zablokowaa nor malne d r o g i samorealizacji. W bohaterze, najtym do a d o w a n i a wgla i czytajcym przy pracy Kierkegaarda, doznane krzywdy rodz grube zoa agresywnego c h a m stwa. Paradoksalnie, stabilizacja yciowa rodzi w nim t sam p o g a r d dla czyjego niezalenego mylenia, ktr dotd potpia u ludzi przekrelajcych jego karier. Zablokowanie premiery Indeksu byo ze strony wadz pocigniciem s a m o b j c z y m . Totalna negacja, zawarta w tym niedojrzaym filmie, brak jakichkolwiek pozytywnych sugestii s p o w o d o w a y b y z pewnoci fal uzasadnionych krytyk. Kolegw Kijowskiego m o g y b y one skania do poszukiwa programw modyfikujcych sytuacj, rekla mowan przez ustrj jako nieodwracalna. Tak si nie stao. Kolejne filmy, zamiast d y s k u r s y w n y c h propozycji, wolay oddawa si intensywnej negacji, protestowi czysto e m o c j o n a l n e m u . Filmy tego krgu bd zdyy ukaza si na ekranach w cigu 16 miesicy midzy powstaniem nieza lenego zwizku z a w o d o w e g o Solidarno a jego delega lizacj po wprowadzeniu stanu w o j e n n e g o , bd byy pojedynczo wyrywane cenzurze w latach nastpnych. Wojciech Marczewski w Dreszczach (1981) autobiogra ficznie demaskowa system komunistycznego prania mz g w w latach stalinizmu, zastosowany wobec najmniej o d p o r n y c h , bo najmodszych, w y c h o w a n y c h przez dom w d u c h u katolickim (na cianie pastwowej wietlicy portret pierwszego sekretarza zasania odcisk zdjtego stamtd krzya). Wielki bieg Jerzego Domaradzkiego (wedug sce nariusza Feliksa Falka) nie t y l k o satyrycznie rysowa cy nizm propagandowy imprez s p o r t o w y c h , ale stopniowo odsania m o t y w y g w n y c h uczestnikw, wrd banal n y c h t a k e i te, zwizane z okresem f i n g o w a n y c h proce sw politycznych, wytaczanych niewinnym. Sam Falk w nieco patetycznym By jazz zwraca kamer ku podziemiu muzycznemu, w ktrym modzi ludzie, z absurdaln g o r l i woci tpieni przez wadze, uprawiali ragtime jako o d t r u t k na monumentalne transparenty Marxa i Dzier yskiego. W telewizyjnej Kobiecie samotnej Agnieszka Holland bez wielkich sw wzruszaa dol samotnej matki, listonoszki, yjcej na skraju ndzy i najdalszej od polityki: nie sza na p o c h d W o l n o dla winiw reymu", bo chciaa, by jej synka przyjto do przedszkola (kiedy go poucza: K a d y zy uczynek musi zosta ukarany", malec o d p o w i a d a E e e t a m " ) . Innego bieguna naiwnoci dotyka A n t o n i Krauze w Prognozie pogody, w ktrej g r u p a bied n y c h , zastraszonych staruszkw pci o b o j g a uciekaa z pastwowego d o m u starcw w absurdalnej obawie przed eksterminacj tyle ju ogldali od p wieku zakrtw historii i aden nic im d o b r e g o nie przynis! Jeszcze bar dziej przestraszyy si wadze, reagujc dugoletni konfi skat dokumentalnego filmu g a d a j c y c h g w " Marcela oziskiego, p o d odwiecznie sowiaskim tytuem Jak 380

Indeks

Przesuchanie ( K r y s t y n a Janda)

y?* G r o n o indagowanych z absolutn szczeroci potpio tam dogmatyczn hipokryzj, nietolerancj i brak perspektyw w ich osobistym otoczeniu. Najwybitniejszym z f i l m w okresu okazao si najduej ,,na p k a c h " przetrzymywane Przesuchanie Ryszarda Bugajskiego (1981), w dziewi lat pniej nagrodzone w Cannes za przejmujce aktorstwo Krystyny Jandy. C h o dzio o oddanie nie t y l k o atmosfery, ale i ponurej logiki systemu stalinowskich represji wobec ludzi najzupeniej n i e w i n n y c h (tu bohaterk bya daleka od polityki, lekko mylna piewaczka o b j a z d o w e g o teatrzyku, upatrzona na p o w o l n e g o wiadka w p r o w o k a c y j n y m procesie, mia dona fizycznie i moralnie, w t o k u najwymylniejszych tor tur podejmujca walk o g o d n o ) . Poprzez warstw stra szliwych f a k t w d o k u m e n t a l n i e cisych Bugajski siga gbiej, do samej istoty przey katw i ofiar, co nadawao Przesuchaniu w y m o w uniwersaln. To prze cie ludzie ludziom zgotowali ten los! Waciwie jedynie dwa filmy penometraowe zdoay zosta od pocztku do koca zrealizowane i skierowane do kin w trakcie tych 16 miesicy legalnego istnienia Solidar noci. Pierwszym by d o k u m e n t d w c h Andrzejw: C h o dakowskiego i Zajczkowskiego, Robotnicy 80". Formal nie biorc bya to c h r o n o l o g i c z n a relacja ze strajku s t o c z n i o w c w gdaskich w sierpniu 1980, zakoczonego wywalczeniem niezalenego zwizku z a w o d o w e g o i prawa do strajkw. Ale wczeni widzowie dostrzegali w filmie przede wszystkim dwie niesychane rzeczy: jak zwykli r o b o t n i c y , bezzasadnie zwani dotd przez partyjn no menklatur panujc klas", z dnia na dzie nabieraj poczucia siy i odpowiedzialnoci za kraj oraz jak krok za krokiem pka dogmatyczna arogancja partii, deklarujcej dotd niewzruszenie, e wadzy zdobytej nie odda nigdy i n i k o m u . Kamera uchwycia moment, gdy premier Jagiel ski, zakoczywszy w imieniu rzdu pertraktacje, owiad cza z ulg: ,,To nie koniec j e d n e g o strajku, to przyszo kraju jest w grze". Przewidzia w ten s p o s b wiele, nie przypuszcza jednak, e za par lat wszyscy go zapomn, ale cay wiat nauczy si nie znanego n i k o m u nazwiska elektryka z Gdaska***, bohatera jednego strajku i caej epoki. D r u g i m filmem, ktry zdy do kin przed stanem w o j e n n y m a rwnoczenie zdoby po raz pierwszy dla

Polski Grand Prix festiwalu w Cannes by Czowiek z elaza Andrzeja Wajdy. W oczywisty sposb nawizujc do Czowieka z marmuru i wykonujc autentyczne zamwie nie spoeczne tumaczy tu autor genez solidarnocio w e g o protestu. Na w p dokumentalnie traktujc w tle przebieg strajku g d a s k i e g o narazi si na zarzut, e abdyk o w a z czci swych p r a w d o metafory, fikcji i o z d o b n i k w stylistycznych. Abdykacja ta, wobec powagi wydarze wiadoma i nowatorska, okazaa si wana zarwno w d o r o b k u Wajdy, jak i w skali kina wiatowego. Reyser osign w ten sposb rekordowe t e m p o w reakcji na k o n kretne wydarzenia, ktre to tempo pozwolio g o t o w e m u f i l m o w i wtrnie jeszcze na te wydarzenia wpywa. Po w p r o w a d z e n i u stanu wojennego Czowiek z elaza na kilka lat sta si filmem najkategoryczniej zakazanym.

POLSKA KU PIERWSZEMU RZDOWI BEZ KOMUNISTW

Po narzuceniu stanu w o j e n n e g o i i n t e r n o w a n i u przy w d c w Solidarnoci ycie w kraju zamaro. Z a m k n i t o wszystkie kina* i teatry, aktorzy podjli powszechny bojkot pastwowej telewizji. Zawieszono w p y w o w e Stowarzy szenie Filmowcw Polskich, ale taktyczne zrzeczenie si przewodnictwa przez Wajd uratowao zwizek przed roz wizaniem, co stao si udziaem zwizku pisarzy, dzienni karzy, plastykw i wielu innych zrzesze t w r c z y c h i nau k o w y c h . Na par t y g o d n i przerwano prace przy realizacji f i l m w . Z g o d z o n o si jednak na d o k o c z e n i e wszystkich f i l m w rozpocztych. Wybory f i l m o w c w stay si trudne. Kt m g ww czas wiedzie, czy dotychczasowa walka o prawa czo wieka i demokracj nie bya darem na, a jeli nawet nie t o kiedy przyniesie skutki. Partia rozwizaa zesp produk cyjny Wajdy, powoujc w zamian zespoy Porby i Petelskiego, najwierniejszych w s p p r a c o w n i k w reimu. Kilka niedonych filmw usiujcych broni polityki stanu w o j e n n e g o (Godno Wionczka) zostao z b o j k o t o w a n y c h przez widowni. O d i d e o l o g i z o w a n a partia, bronica ju nie d o g m a t w , tylko samej wadzy, otoczona publiczn dezaprobat nie liczya zreszt na zwycistwa w wiato pogldowej dyskusji. W miar wygasania najostrzejszych konfliktw, uwal niania winiw p o l i t y c z n y c h , ustpstw wobec Kocioa,

* W czasie s y m p o z j u m K i n o i w o l n o " , z o r g a n i z o w a n e g o z racji festiwalu w Cannes 1990, J o h n B o o r m a n powiedzia: F i l m y z Europy W s c h o d n i e j zaskakuj nas p y t a n i a m i jak y?. F i l m y a m e r y k a s k i e o d p o w i a d a j p y t a n i e m kto w r o b i k r l i k a Fogera?. ** Ulica nazwaa ten film Wszystkie seanse zarezerwowane, g d y w a dze, przestraszone n i e b y w a y m p o w o d z e n i e m f i l m u nakazay g a z e t o m , by w r e p e r t u a r z e kin zamiast t y t u u p o d a w a y t y l k o tak, o n i c z y m nie i n f o r m u jc i n f o r m a c j . *'* Robotnicy 80 o t r z y m a l i N a g r o d Polskiej K r y t y k i F i l m o w e j dla naj lepszego f i l m u r o k u " .

* Po k i l k u t y g o d n i o w e j p r z e r w i e z e z w o l o n o najpierw na p o r a n n e seanse dla d z i e c i , p o t e m p r z y w r c o n o dziaalno kin n o r m a l n y c h , kina s t u d y j n e i k l u b y f i l m o w e ruszyy w ostatniej k o l e j n o c i .

381

niemiaych reform g o s p o d a r c z y c h rozwijao si, gorliwie f a w o r y z o w a n e przez wadze, kino rozrywkowe. Z okresu przejciowego skorzystao wielu f i l m o w c w niskiego lotu, bo atwiej byo im teraz si przebi. Ale u j a w n i si w tej dziedzinie p r a w d z i w y talent, Juliusz M a c h u l s k i . Syn aktora, d e b i u t o w a komedi kryminaln Vabank, dajc w niej gwn rol ojcu i d o w i d , e faszem jest alternatywa a l b o kino inteligentne, albo masowe". Najwikszy, zasu ony sukces przyniosa mu Seksmisja (1983), toplessApokalipsa z roku 2044, icie O r w e l l o w s k a wizja skoszaro wanego wiata b e z mczyzn, agodnie wykpiwajca fe minizm ( K a m s t w o , Kopernik bya kobiet!"). Jakby dla w y p r b o w a n i a tez o postmodernizmie komizm jego Dj vu (1990), rozegranego midzy Chicago okresu prohibicji i Odess okresu NEPu, polega na w y g r y w a n i u zapoy cze i p o w t r z e , od Ludzi podziemi po Pancernika Potiomkina. Si komiczn rzeczy j u w i d z i a n y c h " wykorzysta rwnie Robert Gliski w abdzim piewie, a odwoanie si do G/7dy czy Sodkiego ycia miao tu alibi w profesji bohatera, scenarzysty f i l m o w e g o (zawd prezentowany na ekranie nierwnie rzadziej od zawodu reysera). Katas trof ekonomiczn kraju obra za temat artw Feliks Falk w farsie o w y m o w n y m tytule Kapita, czyli jak zrobi pie nidze w Polsce (1989), gdzie profesor s o c j o l o g i i , by zwi za koniec z kocem, bra si za ... hodowl ab, za p o m n i k o w i Marxa transportowanemu helikopterem wypa da s p o d pachy tom K a p i t a u " . Par sukcesw zanoto wao kino dla dzieci. Obok zgrabnie f u t u r o l o g i c z n e g o Cu downego dziecka Waldemara Dzikiego we w s p p r o d u k c j i polsko-kanadyjskiej o g r o m n e powodzenie osign Krzy sztof Gradowski Akademi Pana Kleksa, rozpiewan i po etyck, ktr musia potem uzupeni d w o m a dalszymi cigami. W twrczoci powaniejszej zaznaczy si kryzys, j e d nak nadspodziewanie krtki, agodzony finalizowaniem dzie zamierzonych jeszcze przed stanem w o j e n n y m . Dwa z nich dotyczyy przeszoci odleglejszej. Wierna rzeka Tadeusza C h m i e l e w s k i e g o wstrzymywana bya d u g o przez cenzur, gdy zajmowaa si pomijanym dotd tema tem powstania 1863 r. przeciw rosyjskiemu o k u p a n t o w i . Strona rosyjska odmalowana bya obiektywnie, ale o u t w o r u , romans rannego arystokraty z panienk ze skro mnego d w o r k u , tumaczya z gorzk prawdomwnoci spoeczne p o w o d y upadku powstania. W Gorczce (1980) Agnieszka Holland analizowaa inne historyczne fiasko fiasko rewolucji 1905 r. i fiasko zabijania z bomb" w terrorystycznej akcji odwetowej, co wpisywao film w bar dzo aktualny p r o b l e m przemocy jako metody walki p o l i tycznej. Nawroty do minionej wojny szukay n o w y c h , n i e k o n w e n c j o n a l n y c h p u n k t w widzenia. W Rysiu g w n y boha ter, m o d y ksidz, zosta uwikany w niebezpieczn, przede wszystkim jednak trudn moralnie sytuacj ukrywania 382

Czowiek z elaza (od prawej Jerzy R a d z i w i o w i c z i K r y s t y n a J a n d a )

rodziny ydowskiej i w osdzenie przez podziemie p r o w o katora. Nawet opatrzony ju temat lewicowej partyzantki znalaz w Boldynie (1981) Czesawa i Ewy Petelskich f i l m o w c w czsto skonnych do k o n f o r m i z m u psycho logicznie wycieniowane rozwinicie, porwnywalne z osigniciami s z k o y polskiej" sprzed wierwiecza. Nad spodziewanie dojrzaym debiutem okazaa si Kartka z podry Waldemara Dzikiego, s k u p i o n y wizerunek y d a z getta, ktry w y g o s p o d a r o w u j e sobie maleki skrawek wolnoci fanatycznym przygotowywaniem z gry na wszel kie poczynania oprawcw*. najwikszymi oporami wadz (stopniowo jednak sab ncymi) spotykay si filmy powracajce krytycznie do dziejw Polski Ludowej i realnego socjalizmu". Cenzo rom zrcznie w y m y k a si Piotr Szulkin, sw odraz do wiata zuniformizowanej pod przymusem myli skrywa jcy w konwencji science fiction. W przeciwiestwie j e d nak do byskotliwoci e f e k t w specjalnych" Spielberga Lucasa wiat Szulkina by wiadomie pospny, b r u d ny, obdrapany, w p drogi midzy Wellsem i Orwellem. Golem, Wojna wiatw nastpne stulecie, O-bi o-ba, koniec cywilizacji czy Ga-ga, chwaa bohaterom (197985) korzystay z najrniejszych pretekstw fabularnych ( d o wiadcze g e n e t y c z n y c h , najazdu Marsjan, wojny a t o m o * P r o d u c e n t e m f i l m u b y o p o w o a n e jeszcze w 1981 r. S t u d i o i m . Karola I r z y k o w s k i e g o , m a j c e uatwia na p o d o b i e s t w o w g i e r s k i e g o S t u d i a i m . Balazsa start m o d y m t a l e n t o m .

Matka K r l w ( B o g u s a w L i n d a i M a g d a Teresa W j c i k )

Trzosa-Rastawieckiego (1979) i Odwagi, ja jestem! (1988) Andrzeja J u r g i , nie reportae, t y l k o raczej poetyckie i m presje z kolejnych odwiedzin ojczyzny przez Jana Pawa II. Odbierane byy chciwie nie tylko przez wierzcych, ale i cay kraj poszukujcy niepodwaalnych autorytetw m o r a l n y c h , pozwalajcych ufa w zwycistwo prawdy i spra wiedliwoci*. Z dramatw psychologicznych wyrniay si Konopielka (1981) i Siekierezada (1985) Witolda Leszczy skiego, oba (jak poprzednio ywot Mateusza) o ludziach yjcych bliej natury ni kultury, o niespiesznej ciszy pl i lasw, o rzebionych dutem l u d o w e g o snycerza o d b i ciach procesw cywilizacyjnych w perypetiach zabaw n y c h bd tragicznych protagonistw. Charakterystycz nym dla Stanisawa Rewicza brakiem intensywnoci i siy przebicia nacechowana bya Kobieta w kapeluszu, o a k t o r c e grajcej mae rlki i o g o n y " . Dziki niej widz m g o b c o w a z prawdziw tajemnic t w r c z o c i , ktra prawdy proste umie mdrze skomplikowa, a s k o m p l i k o wane upraszcza w pewno. Dwie dobre historie cha rakterw kobiecych uday si Andrzejowi Baraskiemu. W Kobiecie z prowincji (1984) ciekawie s k o m p o n o w a n e j na zasadzie inwersji: od staroci s t o p n i o w o a po wczesne dziecistwo chodzio o yciorys polski, arcypolski; w Tabu (1988) o n a t c h n i o n y zmysow i ascetyczn litera tur skandynawsk romans spod strzechy. Jestem przeciw Trzosa-Rastawieckiego by brutalnym, o k r u t n y m i parad o k u m e n t a l n y m f i l m e m o straszliwej trudnoci w y c h o dzenia z narkomanii**. Wreszcie Radosaw Piwowarski w Yesterday, nakrconym d a l e k o od Liverpoolu", da zr czny obrazek prowincjonalnej modziey zafascynowanej mitem Beatlesw. A co z najwikszymi nazwiskami? Andrzej Wajda, nie znajdujc sprzyjajcych w a r u n k w w kraju, po 1981 r. pra cowa wiele na Zachodzie. Dantonem (1982) w y w o a we Francji prawdziw dyskusj narodow, przypominajc w i e l k i m starciem Dantona z Robespierrem (yciowe role Depardieu i Pszoniaka!), e pojcia r w n o " czy s w o body obywatelskie" wiat przej od Rewolucji, o ktrej kino francuskie ze szcztem zapomniao. Rwnie dla Francji adaptowa reyser Biesy Dostojewskiego (1988), za swymi inscenizacjami teatralnymi wracajc do cigle aktualnego wtku terrorystycznej przemocy. Nieco mniej przekonujco wypada Mio w Niemczech (1983), zro biona dla producenta z RFN elegia na legalny mord w y w i e zionego na przymusowe roboty polskiego c h o p c a , nato miast w s p p r o d u k o w a n y z Niemcami Korczak (1990) poruszy w i d o w n i patosem pozornie przegranej walki
* U d u c h o w i o n y Pielgrzym mia p o c z t k o w o rywala w p o s t a c i o f i c j a l n e g o r e p o r t a u " z pierwszej w i z y t y p a p i e s k i e j , p r z e w r o t n i e z m i e r z a j c e g o d o o g r a n i c z e n i a m o r a l n e g o sensu milczenia. ** Na festiwalu w G d a s k u g w n y i n i c j a t o r f i l m u powiedzia: N i e p r z y w i o z e m t u paru a k t o r w n i e z a w o d o w y c h f i l m u o n i wanie u m i e raj".

wej, podry midzygwiezdnych), by wyraa ten sam sprzeciw wobec spoeczestw tchrzliwie uciekajcych od wolnoci. Istne p a n d e m o n i u m dziecicej nietolerancji, hipokryzji i okruciestwa roztacza w s w y m debiucie, Niedzielnych igraszkach, Robert Gliski, ale te p o d w r k o w e igraszki byy t y l k o refleksem igraszek" d o r o s y c h , zajtych w dobie realnego stalinizmu donosicielstwem i represj. W i a r y g o d n y m i s a m o k r y t y c z n y m yciorysem partii k o m u nistycznej, od lat 30-tych do mierci Stalina, okazaa si bolenie p r a w d o m w n a Matka Krlw Janusza Zaorskie go (1982). Poprzez losy cichej sprztaczki, madonny po dwrek z proletariackiej ulicy, przypomnia tu Zaorski za ksik Kazimierza Brandysa nie t y l k o bezpodstawne aresztowania, tortury, r e w o l u c j zjadajc wasne dzie c i " , ale i co trudniejszego do oddania na ekranie: ni szczcy w p y w p o l i t y c z n e g o fideizmu, lepej wiary, za stpujcej znajomo faktw, swobodn dyskusj i prawo do wasnego zdania. Dla przeciwnikw lepej wiary pesy mizm filmu by optymistyczny. Dla pejzau filmowego tamtych lat w y m i e n i trzeba koniecznie dwa filmy dokumentalne: Pielgrzyma Andrzeja 383

wielkiego pedagoga o ocalenie g o d n o c i sierot ydow skich z warszawskiego getta. Za to w peni polsk realiza cj bya pastelowa, o zmikczonym rysunku, Kronika wypadkw miosnych (1985) przywoujca z nostalgi ostatnie przedwojenne lato na malowniczej Wileszczy nie i bardzo adn (ach jak adn!) sztuback, wstydliw mio. Kronika wypadkw miosnych powstaa wedug wspo mnieniowej powieci Tadeusza K o n w i c k i e g o , urodzonego pod W i l n e m , na ziemiach, do k t r y c h nie ma p o w r o t u . Pisarz ten z kolei przenis na ekran ksik innego pisarza pochodzcego z Litwy, noblisty Czesawa Miosza. Dolina Issy (1982) to mozaika o d e r w a n y c h wizji, piknych i poz b a w i o n y c h cigoci akcji, wizi p r z y c z y n o w y c h , a rwno czenie czarodziejsko zwizanych w cao arliw tsk not z wierszy Miosza. Czytelnikom ksiki zdawao si, e jej filmowa wersja jest niemoliwoci, a staa si dzieem k o n g e n i a l n y m . Z b r o j n y w takie dowiadczenie posun si K o n w i c k i do ewokowania w Lawie (1989) czoowego misterium polskiego XIX-wiecznego romantyzmu, D z i a d w " A d a m a Mickiewicza. Z n w pozornie niewykonalne poczenie heroicznego oporu polskiej modziey prze c i w k o rosyjskim satrapom z tajemnicz, ludow obrzdo woci litewsk i biaorusk dao rezultat zaskakujcy ywotnoci, si perswazyjn. Zaskakujcy zwaszcza t y c h , ktrzy od lat szkolnych dzie Mickiewicza do rk nie brali. Z o g r o m n e j armii f i l m o w c w ywicych si literatur Konwicki wyrnia si t y m , e struktur literackich nie w c i ska w schematy dramaturgii filmowej, ale t dramaturgi p o m y s o w o nagina do najtrudniejszych nawet konwencji pisarskich. Pewnie dlatego, e sam jest pisarzem. Krzysztof Zanussi, p o d o b n i e jak Wajda, wiele pracowa za granic, przeplatajc wyjazdy prac w kraju. Intereso wao go niezmiennie, jak sam to okreli, w jakim stopniu determinuje nas sposb ycia? czy potrafimy dowie, e jestemy w o l n i , p o m i m o w a r u n k w ycia?" Jego krytyka k o m u n i s t y c z n e g o establishmentu, przenikliwa i zoliwa, w Kontrakcie (1980) celnie sigaa m o r a l n y c h korzeni nadcigajcego kryzysu; t w r c a odwraca si plecami do rodzimego dolce vita. W niemieckim Imperatywie (1982) i francusko-woskiej Wadzy za (1985)* stawia reyser wakie pytania metafizyczne: o swobod w realizacji Za, o moliwo witoci, o stosunek pokuty do winy. W pier w s z y m , z tych filmw, nieoczekiwanie r z u c o n y m na to zachodnioniemieckiego prawosawia bohaterem, ktry witokradczym palcem chcia dotkn A b s o l u t u , by profesor-matematyk, zastanawiajcy si skdind, czy jego d y s c y p l i n a to o d k r y w a n i e , czy kreacja. W d r u g i m ideowy pojedynek cynicznego handlarza broni z idealisty c z n y m studentem teologii stawa si nieco nieostry z

D a n t o n (w r o d k u G e r a r d Depardieu)

D o l i n a Issy (w r o d k u A n n a D y m n a )

* Film ma c h a r a k t e r y s t y c z n y d l a zainteresowa Z a n u s s i e g o p o d t y t u Paradygmat

384

p o w o d u niedostatkw aktorstwa (demoniczno-kabotyski Vittorio Gassman). Stylistycznie lepiej zrwnowaony okaza si Rok spokojnego soca (1984), skupiony, nie spieszny, otwarty do wewntrz. Historia tego tu p o w o j e n nego, niemoliwego romansu polsko-amerykaskiego zo stawiaa wiele miejsca na rzeczy tak niemodne, jak wzgar da dla k o n s u m p c j i , warto wyrzeczenia, a nawet sens cierpienia. Wartoci te nagrodzi Z o t y Lew weneckiego Biennale. Wreszcie niedoceniony Stan posiadania (1989) ostentacyjnie s k r o m n y m i rodkami stawia typowy dyle mat naszego stulecia jak godzi pryncypialne przeko nania z yciow praktyk. Dylemat s p r o w o k o w a n y stre sem mao banalnym: w s t y d l i w y m kompleksem z racji w y k o n y w a n i a zawodu komunistycznej cenzorki. Warto filmu podnosi doskonale prawdziwy dialog. Ale najwaniejszym wydarzeniem okresu byo byskot liwe potwierdzenie si wyjtkowej pozycji Krzysztofa Kie lowskiego. Dekad zacz jeszcze w tonacji k i n a moral nego n i e p o k o j u " : Przypadkiem (1982), sze lat trzy manym potem pod kluczem. Trzy razy skaka B o g u m i Linda do odjedajcego pocigu i zalenie od w y n i k u zostawa, jak miliony m o d y c h Polakw lat 70-tych: dziaa czem partyjnym, konspirujcym dysydentem albo bezpar t y j n y m f a c h o w c e m . Bez koca ju sygnalizowao (1984) zwrot w preferencjach reysera. Z histori procesu przeciw organizatorowi strajku w 1981 r. rywalizowa wtek wiel kiej, c h o pno uwiadomionej mioci a po g r b " . T y t u czy oba wtki: prawdziwa mio trwa bez koca, stan w o j e n n y za rwnie nie jest k o c e m , bo t y l k o stanem przejciowym. Na midzynarodowy Olimp dostasi Kielowski pno, bo d o p i e r o Dekalogiem (1988), dziesicioodcinkowym filmem dla telewizji, ktrego t y l k o dwie czci, Krtki filmo zabijaniu i Krtki film o mioci, rozbudowane zostay w penometraowe filmy dla kin. Podejrzana f o r m u a telewi zyjnego serialu nie przeszkodzia w ujawnieniu rangi i rozmiarw zamierzenia. Przecie Dziesicioro Przykaza obejmuje nie niektre, ale wszystkie g w n e konflikty moralne ludzkoci. Reyser (wraz z wspscenarzyst, a d w o k a t e m Krzysztofem Piesiewiczem) nie zamienia si w kaznodziej, goszcego p r a w d y wiary. On t y l k o z du wrcz doz sceptycyzmu przedstawia postawy, jakie wspczesny obywatel wiata moe zajmowa wobec takich nakazw, jak c z c i j ojca swego i matk swoj" albo n i e zabijaj". Rwnoczenie Dekalog, jakby wyprzedzajc epok, powiadcza nowe, zmienione opcje Kielowskiego. Zraony do relacji wadza spoeczestwo reyser dekla rowa, e odtd o b c h o d z i go bd j e d y n i e relacje j e d nostka jednostka. e to wanie jest p o w r o t e m sztuki do jej naturalnych rde. Swoje opcje potwierdzi Kielowski w 1991 r. wietnie przyjtym Podwjnym yciem Weroniki. Historia d w c h dziewczt, urodzonych tego samego dnia w Polsce i we Francji, ale nic o sobie nie w i e d z c y c h , a m i m o to tajemniczo od siebie uzalenionych nie zawiera 385

Krtki f i l m o zabijaniu

P o d w j n e ycie W e r o n i k i (Irne J a c o b )

 a t w y c h recept na ycie. Zwraca si jednak z metafizy cznym szacunkiem ku tajemnicy istnienia, z caym przeko naniem, e ona nas przerasta. Kluczow wydaje si scena z krakowskiego rynku, na ktrym policja rozpdza polity czn demonstracj. Ale wzrok Kielowskiego nie biegnie jak d o t d w p o l s k i c h filmach bywao za tumem demonstrantw. Pozostaje przy bohaterce. Wanie po d o b n e przeniesienie w z r o k u na jednostk rokuje kinu p o s t k o m u n i s t y c z n e m u szanse powiedzenia czego no wego. Jest to szansa na oderwanie si od tak popularnego na wschodzie Europy kina odpowiedzi (uprawianego zarwno przez k o m u n i s t w , jak i d y s y d e n t w ) na rzecz kina pyta. Kina egzystencjalnej niepewnoci, nieprzewi dzianego przypadku, powiza nieoczywistych i aleatorycznych intuicji. Ta postawa na razie nie znalaza stronnikw. Przeciw nie. Od p o o w y lat 80-tych rosa liczba realizatorw (zwa szcza m o d y c h ) , k t r y c h filmy, udzco p o d o b n e do k i n a moralnego n i e p o k o j u " sprzed 1980 r., zwiastoway w rny sposb nadciganie wielkiej przemiany. W s p o m n i j m y o Stanie strachu Kijowskiego oraz Chce mi si wy Jacka Skalskiego potpiajcych wprowadzenie stanu wojenne go; o Bohaterze roku Falka i yciu wewntrznym Marka Koterskiego konstatujcych u s t a w i c z n e zmczenie" soc jalistyczn rzeczywistoci; o Zabi ksidza z r o b i o n y m przez Agnieszk Holland we Francji i demaskujcym jedn z najohydniejszych zbrodni reimu; o Nadzorze i Dotkni tych Saniewskiego analizujcych hipokryzj systemu pe nitencjarnego i represyjne funkcje medycyny; o Ostatnim dzwonku Magdaleny azarkiewicz buntujcym przeciwko szkolnemu zakamaniu; wreszcie o 300 milach do nieba Macieja Dejczera wyraajcych frenetyczny pd do o p u szczenia kraju, w ktrym nie daje si y. Przebraa si miarka. Przeprowadzone 4 czerwca 1989 r. w y b o r y wyoniy rzd Tadeusza Mazowieckiego, pierwszy od 1945 r. niekomunistyczny rzd w Europie Wschodniej.

Pokuta (Awtandi Macharadze)

ZSRR ZASTJ I PIERESTROJKA

Dla kinematografii radzieckiej lata 80-te dziel si na d w a radykalnie odmienne okresy: breniewowskiego (i postbreniewowskiego) zastoju oraz gorbaczowowskiej pierestrojki. Najgoniejsz manifestacj filmow nowego stylu mylenia zakadajcego absolutn nieodzowno najgbszych reform bya realizacja w 1984 i d o p i e r o w 1987 rozpowszechnianie Po/cufyTengiza Abuadzego. Mi dzy t y m i dwiema datami, w maju 1986 r., o d b y si V Zjazd Stowarzyszenia Filmowcw Radzieckich, ktry prokla386

mowa przejcie odpowiedzialnoci za sztuk filmow przez samych t w r c w z rk partyjnych biurokratw. W porywie entuzjazmu o d w o a n o cae k i e r o w n i c t w o Stowa rzyszenia z Lwem Kulidanowem, a na sekretarza general nego w y b r a n o wojujcego od lat z administracj Elema Klimowa. Konsekwencj byo w p roku pniej usunicie Filipa Jermasza, wielkorzdcy kina radzieckiego. W latach nastpnych skierowano do kin dziesitki f i l m w p o p r z e d niego okresu; okazao si z n o w u , e karzca rka partyjnej cenzury godzia najczciej w filmy wybitne, nieraz amic kariery ich t w r c w . Na czoo osigni przeomowej dekady warto w y d o by filmy zrealizowane z p r z y m r u e n i e m oka", z dystan sem do rzeczywistoci, bdcym antytez zarozumiaego mentorstwa. Nie oznacza to moe, i w tej kategorii pow stao najwicej f i l m w w y b i t n y c h , oznacza to natomiast zamanifestowanie si nowego sposobu widzenia wiata, od dawna w kinie ZSRR nieobecnego. Nurt ten nie o g r a n i cza si g a t u n k o w o do komedii; zaczto po prostu z kryty czn ironi (i autoironi) odnosi si do spraw, ktre uprzednio w y m a g a y namaszczonej powagi. Nielicznych prekursorw takiego spojrzenia na wiat spotykaa o f i cjalna niech. Ostra satyra na rozwydrzenie biurokraty czne w Witajcie, wstp wzbroniony (1964) cigna na Klimowa wiele lat nieaski. A jednak wanie w trybie gryzcego pamfletu (a nie tragedii) d o k o n a Abuadze pierwszego frontalnego obra c h u n k u ze stalinizmem, czynic go rwnoczenie obra-

Bkitne g r y

chunkiem z kadym dawicym wolno totalitaryzmem. Pokuta pokazywaa satrap Warama w c a y m absurdzie jego nihilizmu, znajdujc dla czasw bdw i wypacze", dla binokli a la Beria, mw b a l k o n o w y c h a la Duce, dla gestapo w elaznych z b r o j a c h zjadliwie surrealistyczne skrty. Dopiero konflikt s y n w Warama z w n u k a m i (du gowieczno stalinizmu) rozwiza reyser w tonacji t r a g i cznej i to udao mu si mniej. Ale i tak rezonans filmu w ZSRR, w krajach uzalenionych i na c a y m wiecie by ogromny. Eldar Riazanow, od p o o w y lat 50-tych jedzcy twardy chleb radzieckiego t w r c y komedii, wyostrzy wzrok w Garau (1980, prdko z d j t y m z ekranw), gdzie bardzo 387

zabawnie wyrazi sw wcieko dla drastwa, korupcji i kumoterstwa, s c h o w a n y c h za parawanem przywilejw dla r w n i e j s z y c h " . W Dworcu dla dwojga aspiracje t w r c y byy mniejsze, sigay gwnie obyczajowych, bystrze o b s e r w o w a n y c h realiw (mezalians!). Gdy od restauracyjnego stolika wstawa pijak woajc Wczam automatycznego pilota!" to to byo oglnoludzkie. Sparali owanie pracy wielkiego dworca na okrzyk Rzucili szam pon jugosowiaski!" rozumieli lepiej widzowie w Europie W s c h o d n i e j . Zapomniana melodia na flet (1987) miaa sta si pierwsz komedi gasnosti, szydzc z jej perfidnych przeciwnikw i niebahych pokus konserwatyzmu. Rywali zowa z t lini sentymentalny romans prominenta z pie-

Nostalgia (Oleg J a n k o w s k i )

lgniark, rozumiany jako akt wyzwolenia; gdy jednak w Ministerstwie Wolnego Czasu chr biurokratw piewa B y l i m y , jestemy, bdziemy!" to byo to mieszniejsze. Do podobnej tonacji d o s t r o i si Siergiej Mikaelian, po przednio autor Premii, i w Zakochanym na wasne yczenie przedstawi najbardziej niedobran par wiata, przystoj nego sportowca i pryncypialn bibliotekark, by dowie, e l u d z i e s jak jee: zimno im, wic przytulaj si do siebie, ranic bolenie". Jest rzeczn piln, aby nic nie robi! Ten przedbeckett o w s k i , przedgombrowiczowski stan oglnej niemonoci zyska zoliwego monografist w Eldarze Szengelaji ze znanej gruziskiej dynastii artystycznej*. Humor Bkit nych gr (1985) jest humorem inwersji. W firmie w y d a w n i czej nikt nie ma czasu czyta rkopisw poza hydrauli kiem, ktry nie ma czasu remontowa kranw, a czonek Rady Artystycznej owiadcza: Ksiki nie czytaem, ale bardzo mi si podoba!" Podobnym wyczuciem nonsensu wyrnia si nagrodzona w Cannes debiutantka Nana Dordadze w Robinsonadzie, czyli moim angielskim

dziadku: w grach Kaukazu, gdy czerwona rewolucja wyrzucaa imperialistycznych wyzyskiwaczy", angielski urzdnik broni 3 m e t r w k w a d r a t o w y c h g r u n t u w o k kadego supa linii telegraficznej L o n d y n D e l h i . Wielkim powodzeniem cieszya si Fontanna Jurija Mamina, le s k o m p o n o w a n y groteskowy pamflet na szowinizmy, nomenklatur i dewastacje n i e r u c h o m o c i , zbyt ju oczywisty. Natomiast szczypta yczliwej ironii dodana do romantycznych melodramatw Frontowa mio* i Po gwnej ulicy, z orkiestr zapewnia renom Piotrowi T o d o r o w s k i e m u . Pozbawiona dystansu Interdiewoczka (1989) o dewizowej prostytucji bya, m i m o kasowych suk cesw, reyserskim krokiem wstecz. Naturalnie sowa najbardziej wakie wypowiadali f i l m o w c y nurtu filozoficzno-introspekcyjnego, zajci osta tecznymi sprawami ludzkiej egzystencji i pryncypialnym pytaniem jak y?" Eschatologia bya wielk tradycj sztuki rosyjskiej, sztuki Dostojewskiego i Czechowa, w ustroju radzieckim odradzaa si z o p o r a m i , ale d o p i e r o w ostatnim okresie zacza nasika metafizyk. Pod w p y w e m , rzecz jasna, wielkiego Andrieja Tarkowskiego, ktry dwa ostatnie filmy nakrci zupenie swobodnie, gdy we Woszech i w Szwecji. Paradoksalnie wyznawcw w ZSRR znalaz gwnie, gdy by ju na emigracji. Jego Nostalgia (1983), film m r o k w i milcze, czynia bohate rem rosyjskiego krytyka zbierajcego we Woszech mate ria do ksiki czowiek samotny, wyjty z powszed nioci lepiej c h w y t a prawdy najwiksze, zaguszane przez proz bytu. Szukanie porzdku a b s o l u t n e g o d o k o n y w a o si przez powolne jazdy c i e m n y m i wntrzami, panoramy po p r z y p a d k o w y c h przedmiotach w zblieniu, w y r a f i n o wan gam kolorystyczn, blisk czerni i bieli. Ofiara (1986), realizowana ju w czasie miertelnej c h o r o b y rey sera, nosia dreszcz globalnej katastrofy, a oskareni o ni bylimy wszyscy: nasze chci posiadania, wadania, zna czenia. G l o r y f i k o w a n e przez Tarkowskiego pokora i na dzieja mogy w y d a w a si recept naiwn wobec o g r o m u zagroe. Ale w zaleceniu w y t r w a e g o podlewania u s c h e g o drzewa byo co zaraliwie ujmujcego, jak w posta wie Maego Ksicia de Saint-Exupery'ego odpowiedzial nego za R, ktr oswoi sw mioci. Wczeniej od Tarkowskiego zmar Ilia Awerbach, bard leningradzkiej inteligencji, zakochany w swych bohate rach pozornie przegrywajcych, czasem naiwnych czy o d r o b i n miesznych, posiadajcych jednak pewn, swo b o d n i e wybran, recept na ycie. W n i e d o c e n i o n y m Go sie (1982) o umierajcej aktorce, ktra musi u k o c z y p o s t s y n c h r o n y do nakrconego wanie filmu w gos, n a j m n i e j f i l m o w y element f i l m u " , wibrujco wprowadza

' Szengelaja jest bardzo t y p o w y m u o s o b i e n i e m t o s a m o c i g r u z i s k i e j . Przetom lat 8 0 - t y c h byt jednak dzietem w s p l n y m f i l m o w c w r n y c h r e p u b l i k , dlatego o f i l m a c h n i e r o s y j s k i c h t e g o o k r e s u piszemy cznie z r o s y j s k i m i w r a m a c h tej samej t e n d e n c j i . W latach 90-tych p r a w d o p o d o b nie suszniej bdzie pisa o s o b n o o f i l m a c h Gruzji, Estonii, Kirgizji itd.

* W o r y g i n a l e Romans wojenno-polowy, i r o n i c z n e nawizanie do o n w o j e n n o - p o l o w y c h " , jak w g w a r z e o n i e r s k i e j n a z y w a n o popieszne zwizki m s k o - d a m s k i e a do najbliszej o f e n s y w y " .

388

Ofiara (Erland J o s e p h s o n i G u d r u n G i s l a d t t i r ) S y n d r o m asteniczny

w system w y b o r w bohaterki u progu Nieznanego. Rw nie powoli wyrabiajcy wasny charakter pisma Siergiej S o o w j o w z kadym n o w y m f i l m e m (Zapamitaj to lato, Ratownik, Potomek w linii prostej, Obca, Biaa i Pstrokaty) coraz odwaniej t r o p i ze swymi bohaterami najmniej zawodne ideay yciowe, nasycajce f i l m y nowoczesnym liryzmem i sugestywnym klimatem, stwarzanym muzyk i niebanalnym plenerem. Refleksyjnoci stylu i skupie-

niem przypomina go Ormianin Sewen Babajan' (Krzyk pawia). Przywrcenie praw t w r c z y c h Kirze Muratowej zaowo c o w a o Syndromem astenicznym (1990), spazmatycznie wyraajcym totaln pogard dla maoci czowieka, znie c z u l o n e g o moralnie przez system. Demaskatorski dialog ( M a m o , kochasz mnie?" C o , znowu chcesz forsy?") agresywnie czy realistyczny opis z wybujaym nadrealizmem*. Podobny szok wywoaa Sfra Aleksandra Rogokina (1990), pozornie film interwencyjny o deptaniu g o d n o c i ludzkiej w systemie wojskowej hierarchii, ale przez oniryczne zakoczenie (niezbyt przekonujce arty stycznie) przeskakujcy do kategorii niemoliwych, tragi cznych marze o w o l n o c i . W nurt eschatologiczny wpisay si nowe nazwiska. Iwan Dychowiczny, asystent Tarkowskiego, owiadczy przed d e b i u t e m . T e r a z , kiedy w ZSRR mona robi najgwatowniejsze filmy krytyczne, ja wol robi f i l m y misty czne". Wybra sobie mniej znan nowel Czechowa Czarny mnich (1988), w ktrej t y t u o w a posta jest wytwo rem wyobrani modego pisarza, nie pragncego y w stadzie". Interesujce formalnie podwajanie dwikw, a potem i obrazw wytwarzao napicie u widza: co jest rea listyczn rejestracj, a co przypomnieniem, czy wrcz przewidywaniem. Niespodziank by rwnie debiut rey serski Pawa u n g i n a Taxi blues (1990), w y s o k o nagro d z o n y w Cannes. Na przykadzie absurdalnej przyjani lumpengeniusza muzycznego z m o c n y m czowiekiem" u l i c y zderza dwa przeciwstawne projekty na ycie, odsa nia g b o k o wryte w podwiadomo kompleksy strachu i wielkorosyjskiej nietolerancji. Wreszcie otysz J u r i s P o d nieks w p e n o m e t r a o w y m d o k u m e n c i e Czy atwo by

Taxi blues (Piotr M a m o n o w Piotr Z a j c z e n k o )

' G r o z i o , e po o p r n i e n i u m i n i s t e r i a l n y c h l o d w e k f i l m M u r a t o w e j z a p o c z t k u j e now seri f i l m w z a a r e s z t o w a n y c h .

389

modym? (1986), bijcym rekordy powodzenia, startowa od wandalizmu f a n a t y k w rocka, by poprzez urazy komba tantw z Afganistanu doj do zasadniczych rozwaa, co si naprawd w yciu liczy. Od powyszej eschatologii t y p u ,,jak y?" odrni wypada nurt intymizmu, pokrewny, bo traktujcy rwnie o jednostce, czsto samotnej i niezbyt zalenej od spoe cznego otoczenia, rwnie prawdziwie, czsto drastycznie rysujcy w y b o r y y c i o w e bohaterw, ale szukajcy nie tyle trwaego porzdku moralnego, ile raczej rozwiza konkretnej sytuacji egzystencjalnej. Std w filmach intymistw wicej akcji i migawek o b y c z a j o w y c h , a mniej dia logw i zwaszcza m o n o l o g w wewntrznych. Nurt ten zaznaczy si ju w okresie poprzednim, std mona o nim mwi, jako o kontynuacji. Przed pierestrojk prym wodzi tu Wadimir Mieszow z przechwalonym melodramatem (amerykaski Oscar dla najlepszego filmu zagranicznego") Moskwa nie wierzy /zom.zrcznym, ale p y t k i m , od ktrego bardziej szczerym i p r y w a t n y m byo Kilka pyta na tematy osobiste (1979) Gruzinki a n y Gogoberidze. Pniej najwiksz wrzaw s p o w o d o w a a Maa Wiera (1988) Wasyla Piczula, gdy po raz pierwszy w kinie radzieckim poczya b e z k o m p r o m i sowy realizm scen miosnych i problemy moralnoci seksualnej w ogle z brakiem perspektywy modego p o k o lenia, uwikanego w walk poj z pokoleniem rodzicw. Impertynencki i niepokorny okaza si te Goniec Karena Szachnazarowa, pytajcy, co te takiego zwojowao p o kolenie ojcw, by naleao je naladowa. Podobn tona cj mona byo wysucha w Kto puka do moich drzwi Nikoaja Skujbina, w Klatce dla kanarkw Pawa Czuchraja*, w Chro mnie, mj talizmanie Romana Baajana o zabawnie puszkinowskich odniesieniach i w nieoczekiwa nie o k r u t n y m donosie na modzie Riazanowa Droga Heleno Siergiejewna. Trzy zwizane z nurtem intymizmu nazwiska wymieni trzeba osobno. Aleksander Sokurow w parokrotnie prze rywanej, a ukoczonej w 1986 r. Bolesnejnieczuoci w e d u g G. B. Shawa zaproponowa z rnym powodzeniem par ekscentrycznych rodkw wyrazu dla p s y c h o l o g i c z n y c h penetracji. Natomiast Siergiej B o d r o w po nietrad y c y j n y c h , na w p amatorskich Amatorach da w W.T.R. Wolno to raj (1989) przejmujc analiz psychiki dziecka, skaonej represyjnoci cywilizacji agrw, w czym po roku d o r w n a mu Witali Kaniewski rzuconym na pochmurny Daleki Wschd dziwowiskiem Zamrzyj, umrzyj, zmartwychwsta.

Maa Wiera (Natalia N i e g o d a )

ZSRR SUCHA ARGUMENTW PRZECIWNYCH

Filmowy dramat spoeczny, jako gatunek kina wiato wego, f o r m o w a si zawsze przy walnym wspudziale f i l m o w c w radzieckich, nic dziwnego wic, e mistrzowie g a t u n k u towarzyszyli przeobraeniom ZSRR, czsto je wyprzedzajc ( m i m o sprzeciww cenzury). Na przemiany wiadomoci zbiorowej nie pozosta g u c h y artysta o tak w y r o b i o n y m u c h u , jak Gleb Panfiow. Jego Temat (1979) pokaza ze zjadliwym szyderstwem stoecznego pisarza-oportunist na obstalunek piszcego o bezpiecznej prze szoci i jego s k r o m n e g o , p r o w i n c j o n a l n e g o koleg, ktry dla braku s w o b o d y twrczej by zmuszony emigrowa do Izraela. Ten wielki film obywatelskiego namysu, nieufny wobec urzdowych autorytetw, poprowadzony ostro, zwarty dramaturgicznie, zosta zakazany. Po 8 latach, przy duej konkurencji, dosta najwysz nagrod festiwalu w Berlinie. Ale byo ju za pno: po zatrzymaniu Tematu Panfiow jak bohater jego filmu uciek w bezpieczn przeszo, adaptujc Gorkiego. Jeli Wassa bronia si jeszcze w n i k l i w y m aktorstwem Inny Czurikowej i adn stylizacj e p o k i , to czwarta (!) ekranizacja Matki wyrnia si pompierskim monumentalizmem, przypominajcym czasy Cziaurelego, e a przykro byo patrze. Wicej o d w a g i wykaza nestor Julij Rajzman yciem osobistym (1982) fotografujc menedera przemysu, nagle odsunitego od podejmowania decyzji. Ale wakans

' D w a o s t a t n i e f i l m y byty zrealizowane przez s y n w z n a n y c h rey serw.

390

lidera g a t u n k u obsadzony zosta ostatecznie przez Wa dima Abdraszytowa. Swymi niepokojcymi filmami, zwa szcza Zatrzymanym pocigiem (1982) i Plumbumem (1986), t w r c z o przenicowa s k o m p r o m i t o w a n y tendencyjnoci t e m a t wspczesny". Wskaza na idiotyzm domniemania, e kadej sytuacji o d p o w i a d a jedna ocena j e d y n i e susz na", a inne s nienaukowe, reakcyjne itp. e tylko umys d o g m a t y c z n y wymyla sytuacje, w ktrych jedna strona ma 100% racji, a druga zero. Wbrew schematom dydaktyki socjalnej reyser uczy uczciwie zaglda za podszewk s p r a w o m przesdzonym" i uwanie sucha argumentw przeciwnika. Szkoda, e przy Sudze (1988) rka mu si obsuna i strza trafi niezupenie tam, gdzie celowa twrca. Postpy pierestrojki omieliy niektrych m o d y c h . Ostrym krytycyzmem wobec partyjnej nomenklatury w y r niy si Nadzwyczajne wydarzenie w skali rejonowej Sier gieja Sniekina (1989) czy Hamowanie w powietrzu (1990) Wiktora Buturlina; ich trafnie skierowany impet przypo mnia jednak uytymi rodkami zrczn tendencyjno poprzedniego okresu i pozostawia obie opowiedziane historie p o j e d y n c z y m i , c h o zapewne t y p o w y m i przypad kami. Artystyczn si uoglnienia miay natomiast dwa filmy. Straszydo (1984) Roana Bykowa, cho m w i o o spoecznoci dziecicej, d e m o n s t r o w a o przeraajcy mechanizm histerycznego i stadnego niszczenia maej, niezalenej osobowoci (bez podlizywania si dzieciom i bez przerzucania caej winy na spoeczno d o r o s y c h , jak w Niedzielnych igraszkach Gliskiego). Najambitniejszym

Temat (Inna C z u r i k o w a )

wyda si jednak Nasz pocig pancerny Michaia Ptaszuka (1989), ciki, przeteatralizowany, rozpisany na osobne benefisy aktorskie, ale z proroczym zadciem demasku jcy zjawisko mimikry, w y p r o d u k o w a n e w r e a l n y m socja lizmie" postawy b y w s z y c h liudiej" reimu, ktrzy rnie zaczajeni czekaj koca pierestrojki i p o w r o t u stalinizmu. Epika gdzie p s y c h o l o g i i jest mniej, a bohaterw i wydarze historycznych wicej moga sta si ostat nim bastionem konserwatyzmu. Moliwo manipulowa nia widzem jest tu wiksza: dramat, nawet s p o e c z n y " , w e r y f i k o w a n y jest histori czyjego charakteru, zbyt po c h o p n e przeomy czy irytujce luki same si k o m p r o m i tuj. W epice ju o d p o w i e d n i dobr obrazw, przewaga j e d n y c h , p r z y p a d k o w a " nieobecno d r u g i c h mog o d dala dzieo od obiektywnej prawdy. I tak bywao. Europej ska historia Gostiewa naiwnie prymityzowaa zoon sytuacj midzynarodow. Czerwone dzwony Bondarczuka wypeniay histori rewolucji 1917 r. nieszczerym patosem i m o n u m e n t a l n y m triumfalizmem. Ale i tu reakcja na urzdowy patos przysza wczenie, materializujc si w stosunku do przeszoci, a potem przyszoci (teraniejszo pozostawiajc n u r t o m ju o p i sanym). Palma pierwszestwa naley do Aleksieja Giermana: jego debiut, Prba wiernoci, powsta w 1971 r., ale d o p i e r o pod koniec lat 80-tych widz radziecki dowiedzia si o jego istnieniu. Zgrzeszy tu Gierman podwaaniem stalinowskiej tezy, e kady jeniec w minionej wojnie by zdrajc. W istocie nie chodzio tyle o jeca i jego w i d o w i skowy w y c z y n , co o stosunek d o d w c h d o w d c w par tyzantki: rozumiejcego i inkwizytorskiego. Awansowa, naturalnie, ten d r u g i . Przerzucajc si do t r u d n y c h lat 30-tych da Gierman w Mym przyjacielu Iwanie apszynie (1984), o niebywaej wyrazistoci, prawdziwy wizerunek parterowej i zgrzebnej p r o w i n c j i , z jej NKWDystami, p r o stytutkami, pisarzami i bandziorami. Nie mia lekko Elem Klimw: narazi si wadzom Ago ni (1982), pstrokatym freskiem o Griszce Rasputinie i kamaryli d w o r u carskiego w trakcie pierwszej wojny, zbyt s u b t e l n y m , bo odrzucajcym prostacki podzia na zych i d o b r y c h . Ju niemal automatycznie o d o o n o na pk Poegnanie (1983), wyrafinowanie pikny film o starej wsi syberyjskiej, ktra znika z p o w o d u b u d o w y elektrowni w o d n e j * , ale swym znikniciem stawiaa pytanie: czy wszystko, co o d c h o d z i , jest do odrzucenia? Dopiero Id i patrz! (1984) trafio na swj czas cenzura nie zdoaa ju dopa tej okrutnej gehenny chopca z wykruszajcego si oddziau partyzanckiego, na ktr t r u d n o c h w i l a m i patrze.

Film ten, w e d u g p o w i e c i W a l e n t y n a Rasputina, p r z y g o t o w y w a a a r i s a S z e p i t k o , ona K l i m o w a , ktry d o k o c z y realizacji p o t r a g i c z n e j m i e r c i reyserki.

391

Ale zaraz potem w y b r Klimowa na szefa Zwizku Filmow cw w y k l u c z y go na d u g o z gry. Pozostao niedocenione Przedszkole (1984) nie f i l mowca, t y l k o poety Jewgienija Jewtuszenki, ktry czasy w o j e n n e g o dziecistwa przywoa mozaik chwilami pysz nych obrazw, chtnie przeksztacanych w oryginalne metafory. J u r i j Kara w Jutro bya wojna m w i o t y c h , co zanim poszli na front przeyli koszmar lku, represji i szczucia, a pod adresem t y c h , ktrzy aresztowaniem ojca s p o w o d o w a l i s a m o b j s t w o b o h a t e r k i , rzuca d o b i t n e ,,Swooczi!" Litwin Almantas Grikeviius w Fakcie, z ka mienn twarz, niby obojtnie, przedstawi przeraajce spalenie ywcem przez SS ludnoci wsi podwileskiej, a w t r o w a mu Estoczyk Juri Sillart Przebudzeniem (1990), w ktrym likwidacj b o g o b o j n e j wsi k u a c k i e j " zajmowao si z kolei NKWD. Wreszcie Gruzina Georgi Szengelaj skusio, jak kadego niemal filmowca, wywoanie drama t y c z n y c h skutkw przyczynami bahymi i zwyczajnymi: w Podry modego kompozytora (1985) poczy, jak kiedy Munk, epos z fars, na tle z d a w i o n y c h r u c h w w o l n o c i o w y c h 1905 r. Dwa penometraowe d o k u m e n t y poruszyy opini. Wadza soowiecka Mariny Godowskiej (1988) za pomoc w y w i a d w , archiwaliw, ale i cudem zachowanych auten t y c z n y c h zdj f i l m o w y c h udowadniaa istnienie p o w o anego jeszcze za ycia Lenina wielkiego a g r u pracy przymusowej, a zaczynaa od plakatu z 1918 r.: elazn pici z a g o n i m y ludzko do szczcia!" Natomiast o niersk, zwiz reakcj byy Dzwony Czarnobyla Roana Siergiejenki realizowane n a ywo", tu po katastrofie, bez naleytych zabezpiecze, za co niektrzy c z o n k o w i e ekipy zdjciowej, szaleczo odwani, zapacili cen najwysz. Znamienne, e szerokie ramy przestrzenne i czasowe epiki przycigay f i l m o w c w kierunku poetycko-ludowego, zwizanego z folklorem. Przewodzi mu bezspornie a do przedwczesnej mierci w 1990 r. Siergiej Paradanow. Dwa jego ostatnie filmy to heroiczne oratoria ze starej Gruzji. W Legendzie o twierdzy suramskiej (1985) budowa m u r u przeciw najedcom wymagaa miaka, ktry da si w n i m ywcem zamurowa, w Asziku Keribie (1988) ubogi rycerz, opiewany ju kiedy przez Lermontowa, wyprawia si w wiat dla zdobycia rodkw na polubienie narze czonej. Ale fabua bya lekcewaona, raz po raz porzucana dla manifestacyjnej s y m e t r i i k o m p o z y c j i , p i e w n y c h powtrze, wszelakich nadprzyrodzonych c u d o w n o c i i zblie przedmiotw piknych. Inny, realistyczniejszy Ormianin Gienrich Maljan m. in. w Policzku pokaza, e umie jdrny ludowy humor godzi z pen temperamentu prowokacj obyczajow. Z oywienia ogarniajcego kraje batyckie w y o n i si natomiast jeden sprawdzony ju talent, Litwina A l g i m a n tasa Pujpy. Z a r w n o Kobieta i jej czterech mczyzn, jak i Wieczne wiato (1990) proponoway bohaterw zamkni tych w sobie, nie zmieniajcych a t w o przekona, zapra392

Legenda o twierdzy suramskiej

w i o n y c h w w a l k a c h z nieprzyjazn przyrod m i m o u p y w u lat o d n a j d y w a o si tu postacie jak z niemych f i l m w Stillera i Sjstrma albo wczesnego Bergmana. Desperacki pucz skrajnych w r o g w demokratycznego przeomu w s i e r p n i u 1991 r. pooy kres nie tylko polity c z n e m u istnieniu pastwa ZSRR, ale rwnie 70-letniej egzystencji kinematografii tego pastwa. Wszystkie jej narodowe przeduenia pozbawione ju bd przymiot nika r a d z i e c k i e " i wpisz si do n o w y c h , o d r b n y c h rozdziaw.

WGRY TAK JU NIE BDZIE

Janos Kadar, zrczniejszy od innych szefw pastw k o m u n i s t y c z n y c h , nieco mielej od nich odkrca kurek s w o b d twrczych, rwnie mniej radykalnie hamujc kontakty ze wiatem z a c h o d n i m . Std kino wgierskie wie lokrotnie wysuwao si na czoo kinematografii socjalisty c z n y c h , imponujc wiatu wyjtkowo wysokim odsetkiem dzie a m b i t n y c h w swej niewielkiej ilociowo p r o d u k c j i . Dokonao si tu jednak znamienne przesunicie. Wraz z wyczerpywaniem si weny twrczej Miklsa Jancs (a by to przez cae lata najwybitniejszy twrca w s c h o d n i o e u r o pejski) jego ekstatyczna i metaforyczna poetyka przestaa hipnotyzowa rodzimych kolegw po f a c h u . Coraz wicej korzyci poczli wyciga z uczciwej, p r a w d o m w n e j obserwacji zachowa swego spoeczestwa. Coraz mie lej przeamywali liczne tabu, nadal obowizujce w kra jach ssiednich: realistycznie, nawet w stylu paradokumentalnym. Jeszcze Serce tyrana, czyli Boccaccio na Wgrzech (1981), cofnite przez Jancs w niezbyt sprecyzowan przeszo i zaczte jak woski film kostiumowy klasy B, f o r m u o w a o czytelny wniosek. Swawole woskich kome diantw pod sklepieniami p o n u r e g o zamczyska, roje bar dzo nagich dziewczt i knowania zausznikw sutana w y w o d z i y , e sztuka jest mask, e pod t mask s t y l k o inne maski, a prawdy w pastwach tyranw nie ma w ogle. Ale niespodziewany nawrt do wspczesnoci w Sezonie potworw (1986) i Horoskopie Jezusa Chrystusa (1989) rozczarowa nawet byych entuzjastw reysera. Helikoptery rozrzucajce zdjcia p o m o r d o w a n y c h samo-

bjcw, zabijania Chrystusa przez wskrzeszonych przeze azarzy, fajerwerki wybuchajce w s t o g a c h siana, w p u szczanie w to jakich jedcw w c z e r w o n y c h dokejkach nawet przeplatane kronikami z Chruszczowem czy odczytywaniem g u p a w y c h tekstw dyktatora Rakosiego wiadczyy tylko o t y m , e nieokieznana wyobrania Jancs w y m k n a si k o n t r o l i . Monta w stylu Godarda jeszcze pogarsza spraw. Na oprniony pierwszy plan wdarli si dwaj inni f i l mowcy. Istvan Szab, po nieprzekonywajcym Zaufa..., opartym zbyt ju jednostronnie na c h o r o b l i w e j podejrzli woci ukrywajcego si konspiratora, narzuci si opinii europejskiej b r a w u r o w y m Mefistem (1981). Za Klausem Mannem da tu nie tyle analiz hitleryzmu, jeszcze niegot o w e g o , jeszcze na etapie k o n c y p o w a n i a a r y j s k i c h H a m letw" a nie Owicimia (kapitalnie dwuznaczny Hoppe w roli Gringa), ile raczej tragedi aktora (prototypem by p o p u l a r n y Gustav Griindgens), ktrego profesja predys ponuje do przystosowywania si, wic wcielania w nowe role, c h o b y i podejrzane. Pk Redl, oparty na autentycznej aferze szpiegowskiej sprzed 1914 r., by z kolei wzorow monografi arywistycznej dzy wadzy, rzucon na ma lownicze to cesarstwa Franza Josepha w stadium d e k o m pozycji. Mniej celnie w y b r a Szab posta Hanussena, c h i romanty, ktrego Hitler postanowi usun, b y nie byo w Niemczech d w c h przepowiadaczy jutra". Peter Bacs mnie trwa na etacie tropiciela spoe c z n y c h f o b i i . Zderzy wit naiwno wczesnego k o m u nizmu z jej konsekwencj faszywym d o n o s e m ulubie nicy ustroju na wasnego ma; w ostatniej scenie Przed wczoraj bohaterka staa na pomocie nad kadzi pen roztopionej stali, nastpne ujcie pokazywao miejsce ju puste. W Tym cholernym yciu (1983) pocha aktoreczka doznawaa g r o t e s k o w y c h przemian ostracyzmu p o l i t y c z n e g o w fawory i o d w r o t n i e , za Walc na skrce banana pokazywa, jak w atmosferze zakamania normalne uwaane jest za nienormalne, a nienormalne za normalne. Ze starych mistrzw prawie cakiem spasowa Zoltan Fabri, natomiast Karoly Makk w Innym spojrzeniu (1982), zasuenie n a g r o d z o n y m w Cannes, sign nie do stali nizmu, ale do n o r m a l i z a c j i " po tzw. k o n t r r e w o l u c j i " 1956 r. Pokaza z wielk si wyrazu, na podstawie niemal autobiograficznych wynurze Erzebet Galgczi, d a r e m no podwjnej walki z nietolerancj polityczn i obycza jow (rozwinit bez osonek histori mioci lesbijskiej zagray dwie aktorki polskie, Jadwiga Cielak-Jankowska i Grayna Szapoowska). Marta Meszaros, po s u b t e l n y c h i troch ponadczaso w y c h analizach duszy kobiecej, zamierzya si na epicki fresk powojennych Wgier w Dzienniku dla moich dzieci (1982), Dzienniku dla moich ukochanych (1986) i Dzien niku dla mego ojca i matki (1990), wykorzystujc bez enady fakty z wasnego niezwykego yciorysu. Wycho wana i osierocona w ZSRR (gdzie jej ojciec, rzebiarz,

Inne spojrzenie ( J a d w i g a C i e l a k - J a n k o w s k a i Grayna S z a p o o w s k a )

393

zosta umiercony w stalinowskim agrze), odkrywaa Wgry, podobnie jak jej bohaterka, midzy ortodoksyjn ciotk oficerem bezpieki, a liberalnym inynierem, re presjonowanym przez reim Rakosiego. A n i m u s z moralitetw Ferenca Kosy jakby si wyczer pa. Jeszcze w Meczu (1981) sprawa nieprzekupnego dziennikarza, skutecznie walczcego z amaniem prawo rzdnoci, nie moga budzi wtpliwoci, k o m u kibicujemy (cho by to troch mecz do jednej bramki). Natomiast Guernica, majca za przeciwnika grob atomowej za gady, pretensjonalnie tona w makro- i mikrosymbolach, nie zdoawszy u r u c h o m i wyobrani widza. Ale ju nadchodzia nowa zmiana, bardziej realisty cznie mierzca temperatur spoeczestwu. Przede wszy stkim Peter Gothar: j e g o Ten dzie to prezent (1981), lau reat weneckiego Z o t e g o Lwa, to byskotliwa rejestracja naszych powszednich zdrad i podoci, g u p o t y i wyra chowania, pod refren piosenki C z o w i e k , to mae, lekko mylne nic", zakoczona absurdalnym pojednaniem wal czcych o mieszkanie rywalek, co oznaczao, e t w r c a jednak je lubi. O b u d z o n e debiutem nadzieje potwierdzi Gothar Czasem zatrzymanym, w n i k l i w y m psychologicznie s t u d i u m dojrzewania w epoce szyderczego zego wiatru". Wrd n o w o p r z y b y y c h w y m i e m y Laszlo Lugossy'ego, w ktrego Dzikuj, jako leci (1981), filmie o sile nabywczej forinta, klocowaty Jzsef Madaras przeywa miosn tragedi zadufanego w potg pienidza wiej skiego kombinatora. Ferenc A n d r a s d o w i d S p e m (jak w Polsce Machulski), e kino wgierskie zagroone o d pywem w i d z w sta na oryginalny krymina, peen wieych point. Tene t w r c a w Wielkim pokoleniu (1986) zaatwi krytycznie i ironicznie kontestatorsk generacj z roku 1968, ktra zbyt d u g o usiowaa utrzyma wysokie o sobie mniemanie. Prozaicznych spraw pieninych pilnie trzyma si Geza Beremenyi w agresywnym akustycznie Eldorado (1988), wzruszajcym portrecie cwaniaka czar nego rynku. Mniej przekonujcy, ale intrygujcy okazasi Janos Xantus, w Eskimosce jest zimno (1983) wyzyskujcy m o t y w seksu we troje dla dziwacznego scherzo zazdroci i zdrady. Od tego solidnie z yciem s k o n t a k t o w a n e g o rea lizmu odbiega z kobiec mikkoci l l d i k o Enyedi, gdy w Moim wieku XX (1989), uroczo w y s m a k o w a n y m k o m p o z y cyjnie i naiwnie wystylizowanym, uja sprawy naszego stulecia w losy d w c h n i e p o d o b n y c h do siebie bliniaczek terrorystki i wiatowej kokoty (znw polska aktorka, Dorota Segda). Podatno na walory autentyzmu wykazywali Wgrzy nie tylko takimi filmami ani fabularnymi, ani d o k u m e n t a l nymi, jak udany Czas pokoju (1980) Laszl Viteziego (o ratowaniu konajcego kochozu i konflikcie partiarzd na szczeblu g m i n n y m ) , ale rwnie m i r e m , j a k i m pow szechnie cieszyy si dokumenty, take penometraowe. Trzeba tu wspomnie przynajmniej o 4-godzinnym filmie Livii Gyarmathy Recsk 195053 o budzcym groz tajnym 394

Mefisto (Rolf H o p p e i Klaus Maria B r a n d a u e r )

Dziennik dla m o i c h u k o c h a n y c h (Zsuzsa C z i n k c z i , Jan N o w i c k i i Piotr S k r z y n e c k i )

agrze doby stalinowskiej ze szczeglnie zezwierzcon zaog. Szokowao zestawienie w s t y d l i w y c h i c i c h y c h w s p o m n i e o s b niegdy w Recsku niewinnie t o r t u r o w a n y c h z b u t n y m i zeznaniami yjcych do dzi o p r a w c w : T a k byo i tak bdzie". Rok 1989 pokaza, e tak nie bdzie.

CZECHOSOWACJA ZMYLI CZUJNO NADZORCW

Kinematografia czechosowacka przeywaa drug de kad g b o k i e g o kryzysu, cho ilociowo nadal przodo waa w r d d e m o k r a c j i l u d o w y c h " . Jej urzdujcy w Pra dze szef, J i ri Pur, pilnie czuwa, by wrd licznych komedyjek i tanich k r y m i n a w nie znalazo si nic ambit niejszego, co by przypominao niedawny okres wietnoci. Ale nieco juz wicej byo takich, k t r y m udawao si zmyli czujno nadzorcw ideologicznych i zbliy do rzeczywi stego wygldu wiata. Myl zwaszcza o Jirzim Menzlu, ktry spaci serwitut wobec wadzy realizacj paru oficjalnych zamwie i odnalaz wiele dobrodusznej spontanicznoci i zdrowego rozsdku reyserskiego w szczerze zabawnych Postrzyynach (1980) wedug penego p o g o d y tekstu Bohumila Hrabala. Powaby cichej czeskiej egzystencji w zamkni tym wiatku wiejskiego browaru potgowaa uroczo nar wana i modzieczo zalotna Magda Vasaryova o d u g i c h w o s a c h . We Wsi mojej sielskiej, anielskiej (1986) Menzel z wdzikiem rozdawa kopniaki przywarom ziomkw, ale dzieli te kopniaki na serdeczne i wzgardliwe, te ostatnie zarezerwowane dla za idcego z miasta ( C z y mielicie tu rozwody?" T a k , to osignicie ju do nas dotaro"). Z m y s obserwacji opuci na dugo Vre Chytilow, bdzc midzy schngeistowskim eskapizmem a red niej klasy moralizowaniem. Ale nowe atuty dao jej Kopy tem tu, kopytem tam, gdzie ideologia uycia i bazenady modej inteligencji brutalnie zderzona zostaa z proble mem AIDS. Mao co udawao si rwnie J a r o m i l o w i Jireowi, jeli nie liczy Zamienia czciowego (1982), bez czuostkowoci oddajcego rozpaczliwy bunt dziewczynki traccej wzrok. Zastanawiajco mao byo a m b i t n y c h de-

biutw niemal jedyny to Czas sucych (1989) Ireny Pavlaskovej, zajmujca historia charakteru samolubnej dziewczyny, po trupach zmierzajcej do kariery (z charak terystyczn scen suchania ukradkiem polskiego radia). Nadal bya Czechosowacja potg w krtkometraowej animacji. Ale jej mistrz, natchniony Jan vankmajer przegra, gdy w Alicji (w krainie czarw) w p r o w a d z i t e c h niki animacyjne do penometraowego filmu aktorskiego. Kino sowackie zaczo w y r w n y w a swj dystans do czeskiego, m. in. dlatego, e dano spokj J u r a j o w i J a k u b i sko, pozwalajc mu w Tysicletniej pszczole (1983), o p o wiedzianej nerwowo i zmontowanej c h r o p a w o , poczy zawiesisty ludowy naturalizm z mistycyzujc poezj, zjedajc po niegu t r u m n z w y k u t y m z meteorytu sercem. Siedz na gazi i jest mi dobrze to natomiast w z n o w i o n y wtek Ptakw, sierot i baznw (tu po w o j n i e ydowska dziewczyna zakochana w d w c h c h o p c a c h rwnoczenie), ale po d w c h dekadach znacznie lepiej zorganizowany dramaturgicznie. Plebejsk jurnoci silny Duan Hanak w Kocham, kochasz (1980, t r u d n o zgadn czemu o d o o n y m n a p k i " na lat dziewi) przedstawi przygody miosne lub ich brak d w c h kawalerw z prowincjonalnej ekspedycji pocztowej, bardzo mao przypominajcych Romea. Po d o b n y kolorytem l o k a l n y m Pomocnik (1982) debiutanta Z o r o Zahona by natomiast histori kuszenia witobli w e g o rzenika z grskiej wsi przez miasteczkowego Mefi sta z p o d d a c z o szyderczym umiechem. Pobrzmiewao tu jeszcze dalekie echo Sklepu przy gwnej ulicy.

Wsi moja sielska, anielska...

JUGOSAWIA MIESZNE GRYMASY ODRAZY I STRACHU

Korzystajcy z nieco wikszych s w o b d t w r c z y c h f i l m o w c y Jugosawii znajdowali si midzy Scyll kapitali stycznych pokus i Charybd fiaska s o c j a l i z m u samorz d o w e g o " , ktry nie zapobieg hiperinflacji i pauperyzacji spoeczestwa. Natomiast rywalizacja poszczeglnych k u l t u r n a r o d o w y c h republiki a za tym i zdecentralizowa n y c h w y t w r n i zdawaa si raczej p o z y t y w n y m c z y n n i kiem d o p i n g u j c y m . Niepokojco wielu o b i e c u j c y c h d e b i u t a n t w okazywao si praktycznie autorami jednego f i l m u , po ktrym nie wahali si podpisywa o c z y w i s t y c h knotw. Paru bohaterw poprzednich okresw utrzymao j e d nak pozycje. Pamitajcy o swej neorealistycznej formacji Veljko Bulaji w Obiecanej ziemi, dojrzaym filmie polity c z n y m , uj si za wewntrznie u c z c i w y m aktywist, zapl t a n y m dla dobra k o c h o z u w zbrodni, ktrego wieziono

395

do wizienia w dniu u r z d o w e g o zniesienia kolektywizacji. O k r u t n e Pikne jest ycie Boro Draskovicia, w y c h o w a n k a Szkoy Filmowej w o d z i , zajadle krytykowao tchrzliw zgod na m a n i p u l o w a n i e , zniewalanie i przemoc ,,silnej rki" a wstyd b y o patrze, jak na kady film o nas samych. Najwaniejszym wydarzeniem bya jednak twr czo g r u p y praskiej", reyserw, ktrzy ukoczyli FAMU, Wysz Szko Filmow w Pradze. Dwaj z nich debiutowali jeszcze w poprzednim dziesicioleciu. Trady cje swego mskiego kina k o n t y n u o w a Lordan Zafranovic Upadkiem Italii, w k t r y m rozbestwienie w o j n y partyzanc kiej stawao si swoist pornografi i prowadzio niemal do zatarcia racji walczcych stron. O d w r o t n i e Anio str Gorana Paskaljevicia bolesny problem sprzeday dzieci c y g a s k i c h bezdzietnym rodzinom woskim potraktowa reyser zbyt sentymentalnie, operujc manierycznie p o e t y c k i m i " rozmikczeniami obrazu. Jednak najwybitniejsz osobowoci g r u p y okaza si Boniak Emir Kusturica. Ju jego Czy pamitasz Dolly Bell? z w r c i o uwag umiejtnym poczeniem wulgar noci ycia i rubasznego h u m o r u ze smtn poezj retros p e k t y w n e g o zamglenia (za co w Wenecji 1981 otrzyma autor Z o t e g o Lwa za najlepszy debiut). T r i u m f e m sta si Ojciec w podry subowej (1985) zdobywajc dla barw j u g o s o w i a s k i c h pierwsze Grand Prix w Cannes. Ta nie pokorna historia o dziaaczu partyjnym zesanym do obozu za nadmierny respekt dla Stalina, widziana oczyma synka-lunatyka, d o w i o d a , e t r a d y c y j n e a t r y b u t y k o m e d i i (omyka, kamstwo, paradoks) w zderzeniu z realiami naszej epoki wykrzywiaj si, robi grymasy, przez ktre przebija odraza i strach. Gdy Kusturica zmierza do powa nej konkluzji sytuacja ukadaa si w grotesk, gdy chcia si zamia szlocha. Nie zawid rwnie w Cza sie Cyganw (1989), penym t e m p e r a m e n t u s t u d i u m oby czajowoci C y g a n w boniackich, kuszonych urokami neonowej cywilizacji Mediolanu (nowa nagroda w Cannes, za reyseri). Niewiele niej uplasowa si kolejny p r a a n i n " Srdan Karanovic liryczn kantylen Wieniec Petrii (1980)*, traf nie rehabilitujc wzruszenie i z, o ktrej to zie na ekra nie pisa Bolesaw Michaek, e jest n i e m d r a , wstydliwa, wymiana, ale, jak eliksir, przywraca ycie m a r t w y m t w o r o m " . Krzykiem na trwog byo natomiast jego Spotkanie po latach (1985), przejmujce bogactwem ekspresji oskar enie egoizmu, cynizmu i braku odpowiedzialnoci czer wonej buruazji. W g r u p i e praskiej" w y r n i jeszcze trzeba Slobodana ijana (Kro tam piewa? zwariowany autobusik wiozcy ca Jugosawi ku krawdzi wojny) i Rajko Grlicia (Kocha si tylko raz wzruszajcy m e l o d -

Ojciec w p o d r y s u b o w e j (Miki Manojlovi)

ramat o politycznym mezaliansie zakoczony klsk m czyzny, nieuchronn jak w antycznej tragedii). Zdumiewajce: kino jugosowiaskie, tak ostentacyjnie eksponujce poziome podziay klasowe, totalnie zanied bao pionowe podziay narodowe. Z a r w n o o stosunku C h o r w a t w do Serbw, jak i A l b a c z y k w do mieszka c w Macedonii dowiedzie si mona byo z gazet, n i g d y z f i l m w . Cho f i l m o w c o m tego kraju nie zbywao na o d w a dze w poruszaniu tematw drastycznych. Tote o k r u c i e s t w o w o j n y d o m o w e j lat 90. z d u m i a o z w o l e n n i k w kina Jugosawii jeszcze dotkliwiej ni czytelnikw prasy.

BUGARIA W CARSTWIE ABSURDU

W pocztkach lat 80-tych kino bugarskie zostao for malnie z a b l o k o w a n e p r z y g o t o w a n i a m i d o o b c h o d w 1300-lecia pastwa chana Asparucha. Seri zaplanowa n y c h na ten cel m o n u m e n t w historycznych otwiera natu ralnie 6-godzinny Chan Asparuch Ludmia Stajkowa**,

* Ze w s p a n i a y m i zdjciami j e d n e g o z n a j l e p s z y c h o p e r a t o r w e u r o pejskich Tomislava Pintera.

* M i a n o w a n e g o pniej d y r e k t o r e m g e n e r a l n y m k i n e m a t o g r a f i i .

396

reklamowany osobicie przez Todora iwkowa, sprawuj cego 34 lata dyktatorsk wadz nad krajem. Nastpiy po nim jeszcze panegiryki na cze carw Borysa I (nestora reyserw Borisawa Szaralijewa) i Konstantyna (Georgi Stojanowa). Samo signicie do t y c h odlegych tradycji h i s t o r y c z n y c h byo z pewnoci chwalebne w narodzie, ktremu jarzmo tureckie przez dugie wieki odmawiao prawa do wasnej pastwowoci i wasnej kultury. Ale w cykl biografii patetycznych, nieszczerych, schematycz n y c h , nie pozbawiony nawet akcentw szowinizmu, wzo rowany by bardziej na jakim Orle Gruzji Cziaurelego ni na biograficznych freskach Eisensteina. Wspomnienia tureckiej dominacji e w o k o w a bardziej przekonywajco Georgi Djugerow, w Miarze wedug miary (1982) przyjmujc punkt widzenia niepimiennego pastucha i stylizujc film na histori duban kozikiem w niemalowanym drewnie; szkoda, e ta naiwno popadaa miejscami w techniczn amatorszczyzn. Na niezym e u ropejskim poziomie utrzymywa Eduard Zachariew swe studia s t o s u n k w maeskich, rozdartych midzy trady cj patriarchaln, a pragmatyzmem moralnym uprawia nym w skupiskach miejskich (Elegia, Moja droga, mj drogi). Zaletami reyserskimi wyrni si Hotel Central Wesselina Braniewa (1983), subtelna akwarelka o roman tycznej sucej-prostytutce, ulokowana w okresie przed wojennym. W tematyk wspczesn wicej akcentw krytyki (ale czasem i atwego moralizatorstwa) wprowadzili Christo Christw w Ciarwce (1980) o rodowisku robotniczym i Binka elazkowa w Wielkiej nocnej kpieli (1981) o niecie kawej g r u p i e dygnitarskiej modziey, ktrej rodzice nale jeli nie do 200, to do 2000 najbardziej p r o m i n e n c k i c h osb w kraju (Jestemy jak jedna rodzina, nie cierpimy si"). Trzeba byo jednak koca lat 80-tych i narastania coraz jawniejszych nastrojw o p o z y c y j n y c h , by wyprze dzajc nieuchronne zmiany pojawia si grupa filmw otwarcie rozliczajca si z ustrojem niesprawiedliwoci i przemocy. We Wczoraj (chodzi o Yesterday" Beatlesw) Iwan A n d o n o w w histori szkoy dla synw i crek wyszej nomenklatury wpisa obok banalnej fascynacji rockiem wiele gorzkich uwag o szkolnictwie tpicym samodziel no mylenia (film zaczyna si lekcj angielskiego, ale po... bugarsku, bo wizytujcy inspektor nie zna jzyka Szekspira, za to zna wietnie metody Berii w stosunkach z uczniami i rodzicami). Iwan i Aleksandra z f i l m u Iwana Niczewa byli z kolei Romeem i Juli lat s t a l i n o w s k i c h , rozdzielonymi niepojtymi dla nich barierami rozbudzanej sztucznie nienawici klasowej. W Obozie Djugerowa, bu garskim o d p o w i e d n i k u Dreszczy Marczewskiego, zoony stosunek mioci/niechci zczy dziewczyn o zym po c h o d z e n i u klasowym (znowu!) ze sualczym przywdc k o m s o m o l s k i m , i to w d w c h paszczyznach czasowych: na awie szkolnej i w okresie studenckim. Take akcja 397

Margarit i M a r g a r i t a (Christo Szopw i Irini a m b o n a )

demaskatorskich Margarita i Margarity Nikoaja Wolewa rozgrywa si po czci jeszcze w rodowisku szkolnym. D o b r p o d o b n i e m o d y c h protagonistw dla f i l m w rozra c h u n k o w y c h przesdzi, e w wielu z nich akcje represyjne reimu polegay na u r z d o w y m strzyeniu za d u g i c h wo sw i rozcinaniu zbyt wskich spodni. W ten sposb temat rozliczenia rzeczywistych, dorosych wacicieli socjali stycznej Bugarii pozostawa nadal otwarty. Mnie podj go dopiero Michai Pandurski w Jedy nym wiadku (1990), s k r o m n y m filmie o wietnie d o m y k a j c y m si elaznym scenariuszu", gdzie uczciwy czo wiek, a k t y w n y obywatel, postpujc racjonalnie i szla chetnie, wpltywa si w prawn puapk bez wyjcia. Jeya wos ta metafora carstwa absurdu, ktre n a j g o d niejsze o d r u c h y obraca w przestpstwo.

NRD IDEOLOGICZNA CZUJNO

Ostatnie dziesiciolecie przed zjednoczeniem Niemiec b y o dla kina NRD k a t a s t r o f a l n e . ^ c i s a cenzura (i autocenzura samych t w r c w ) uniemoliwiaa podejmowanie nie t y l k o powanej p r o b l e m a t y k i politycznej, ale take gatunkw i form oczekiwanych przez masow publiczno. Co byo tym dziwniejsze, e p o o w a ludnoci NRD miaa stay kontakt ze wiatowym kinem, apic telewizj RFN. W i d o c z n i e chodzio nie tyle o faktyczn wiadomo ideow widzw, ile o wykazanie si czujnoci ze strony p r a c o w n i k w frontu kulturalnego". Na wiksz od innych otwarto m g postawi Konrad

/Wolf, korzystajc ze swej uprzywilejowanej pozycji. Przed Izbyt wczesn mierci zdy jeszcze w Solo Sunny (1980) w i a r y g o d n i e sportretowa cwan, gupi gsk, ktra ze szczebla kiczowatych wystpw w PGRach (gdzie konfe ransjer wita dojarzy per masayci krowich biustw") chciaaby daremnie awansowa na szczebel nieco wyszy, gdzie kwitn ju pewne trwae wartoci, artystyczne i moralne. Zabawniejszy, cho mniej zdecydowany gatun kowo by/LotharWarneke w Jedni drugich brzemiona no cie (1987j, gdy nie bez dysonansw midzy rubasznoci a melodramatem k o n f r o n t o w a w sanatorium gruliczym zagorzaego policjanta-aktywist i m o d e g o pastora. Ta socjalistyczna Czarodziejska gra" stanowia zrczn roz praw z nietolerancj i zaproszenie do porozumienia mi dzy ludmi odmiennych wiatopogldw. Wreszcie Corning Out (1989) Heinera Carowa, nagrodzony w Berlinie Za c h o d n i m z a szacunek dla praw mniejszoci", szlachetnie i jedynie susznie walczy z dyskryminacj homoseksuali stw, ale tchn mozoln publicystyk kada scena musiaa wyraa zaoon z g r y tez. Std g w n y m atu tem Carowa byo, e p o d o b n y film powsta w NRD po raz pierwszy. Z f i l m w cofajcych si w przeszo m g si podoba Dom nad rzek (1985) Rolanda Grafa wedug napisanego jeszcze w 1943 r. Rosyjskiego futra" Friedricha Wolfa*, o k r u t n y bilans rzekomych zyskw i p r a w d z i w y c h strat p o n i e s i o n y c h przez N i e m c w w w y n i k u robotniczego przyzwolenia na brunatn eufori. Ale podniejszy my lowo okaza si Pooyf (1983) Franka Beyera o modym onierzu W e h r m a c h t u , ktry o m y k o w o osadzony po w o j nie w polskim wizieniu za rzekomy m o r d na modej Polce ma okazj samemu osdzi wielk win narodu Goethego i Schuberta. Cz polskiej krytyki, ktra uznaa film za polakoerczy", nie zrozumiaa z niego nic.
J e d n i d r u g i c h b r z e m i o n a nocie ( J r g Pose, Karin G r e g o r e k i M a n f r e d M c k )

N o s f e r a t u - w a m p i r (Klaus Kinski)

RFN SPRAWY PIKNE I SZALONE

W latach osiemdziesitych kinematografia Republiki Federalnej, kinematografia Kerzoga i Wendersa, bya ju uznan si w koncercie kina wiatowego. Wizjonerska wyobrania Wernera Herzoga, za XIX-wieczn sztuk Georga Buchnera, narzucia nam Woyzeckiem (1979) obraz jednego z t y c h maluczkich, wydzie d z i c z o n y c h , jak jego Stroszek o d p d z o n y c h przez spoe czestwo od normalnego udziau w y c i u . Nigdy moe poetyka Herzoga nie bya tak konsekwentna w tych

* O j c a K o n r a d a Wolfa.

398

Fitzcarraldo (Klaus Kinski)

d u g o w y t r z y m y w a n y c h , malarskich kadrach, majestaty cznie niespiesznych jazdach kamery, zwolnieniach ruchu w k l u c z o w y c h momentach, w znieruchomieniach postaci. P o d o b n y c h rodkw (cho np. zdjcia c h m u r w grach byy nie z w o l n i o n e , ale wanie przypieszone) uy Herzog w Nosferatu-wampirze. Skada t y m hod Nosferatu M u r n a u a z 1922 r. z k t r e g o nie k r p o w a si da d o s o w n y c h niemal cytatw ale mimo a d m i r a c j i o d m i e ni w legendzie wiele: zamiast ysego straszyda w urzdni czej liberii Klaus Kinski wykreowa tu tragicznego samot nika, g o d n e g o wspczucia tak, jak i inni s a m o t n i c y Herzoga. Gdy charyzmatyczny reyser z ca ekip uda si w gstwiny puszcz amazoskich, wydawao si, e ma szan 399

s egzotyk uczyni sobie powoln. Fitzcarraldo (1982), pean na cze inyniera, ktry w epoce kauczukowego b o o m u wda si w porywajc awantur w d u n g l i , bo wierzy w oczyszczajce f u n k c j e muzyki i chcia na kocu wiata zbudowa marmurow oper uda si. Dzicy o w c y gw suchajcy Pucciniego, natchniony fanatyk Klaus Kinski, przepych tropikalnego pleneru i doza roman tycznego szalestwa uczyniy z filmu atrakcyjne w i d o w i sko. Ale ujmujce si za kultur australijskich a b o r y g e n w Gdzie ni zielone mrwki okazay si ambitnym fiaskiem, a l a t y n o s k o - d a h o m e j s k a Cobra verde z u p e n y m nie wypaem. Fascynacja patosem egzotycznych szlakw za o w o c o w a a dopiero, gdy odkry Herzog w Patagonii najniedostpniejszy szczyt wiata, Carro Torre, jakby ju nie z

tego wiata, nie szczyt, ale Krzyk kamienia (1991), zgodnie z tytuem f i l m u . Pikno filmu wyrastao z surowej prawdy stosunkw czowieka z natur. Akrobatyczne wyczyny operatorw pracujcych bez t r i k o w y c h uatwie przypra wiay o z a w r t gowy, zmuszajc do namysu nad sensem skrajnych wysikw ludzkiego ciaa. Okrzepy talent Wima Wendersa oparty na podziwie dla amerykaskiej biegoci w opowiadaniu szuka pola do popisu w USA. Jego g o t o w o wyzyska jako producent Francis C o p p o l a i powierzy mu realizacj Hammetta. To nazwisko autora klasycznych powieci kryminalnych zos tao naduyte. Biografi pisarza usiowano sztucznie w t o czy w losy bohaterw jego opowiada. Wynika std i nadmierna komplikacja fabuy, i niepomierne przewleka nie realizacji w rezultacie Wenders praktycznie nie zakoczy f i l m u , gdy odebrano mu prawo nadania mu ostatecznego ksztatu. Przykre dowiadczenia posuyy jednak reyserowi do nakrcenia w Portugalii Stanu rzeczy (1982)*, filmu o filmie robionym dla bankrutujcego pro ducenta amerykaskiego. W pasjonujcej sekwencji fina owej przedmiertnej rozmowie reysera z producentem d o c h o d z i o do byskotliwego ujawnienia pozycji Wen dersa w o b e c twrczoci f i l m o w e j w o g l e i jej f u n k c j i w wiecie. Od mieciny na skraju pustyni wzi t y t u w s t y d liwy melodramat Paris, Texas, nagrodzony Zot Palm Cannes 1984 za skrajn e k o n o m i rodkw (ucinanie efek t o w n y c h point i kulminacji), przy uyciu ktrych t y p o w o amerykaski czowiek znikd" wzrusza nas zdobywa niem serca p o r z u c o n e g o niegdy syna i przekazywaniem go niewiernej matce z peep-show. Z n w w ojczynie z a t r i u m f o w a Wenders Niebem nad Berlinem (1987) o d w c h bohaterach rzadkiej profesji anioach. By poka za, e kino poetyckie nie jest wyczn domen Europy Wschodniej, zarezerwowa miejsce dla bogosawionej naiwnoci ( k i e d y dziecko byo jeszcze dzieckiem" wie lokrotnie powtarza komentator) i przekona nas, e na szczycie kadej gry zawieszone jest marzenie o jeszcze wyszej grze. W wieku zaledwie 37 lat zmar Rainer Werner Fassbin der. Jakby przeczuwajc bliski koniec, pracujc n e r w o w o i w obkanym tempie, w cigu trzynastoletniej kariery zrealizowa blisko 40 filmw. Jego finaowa trylogia, pow staa pod wraeniem sukcesu Maestwa Marii Braun: Liii Marleen, Lola i Tsknota Veroniki Voss (198082), r o d kami wyrafinowanymi i prostackimi na przemian, odnosia si w stylu do akademickim do wanych m o m e n t w w yciu Niemiec hitlerowskich i posthitlerowskich, rysujc je mniej ostro i dwuznaczniej ni w Maestwie. S w y m ab dzim piewem, z r o b i o n y m we Francji Querelle wedug powieci Geneta, podzieli krytykw. Jedni w t e j zuchwale teatralizowanej opowieci o upadku a d n e g o marynarza w

Krzyk kamienia ( V i t t o r i o M e z z o g i o r n o ) N i e b o nad B e r l i n e m (Solveig D o m m a r t i n i B r u n o Ganz)

* Z o t y Lew f e s t i w a l u w W e n e c j i .

grzech i zbrodni widzieli fascynacj witoci na wy wrt, drudzy pretensjonaln prowokacj obyczajow. Autorytet Volkera Schlndorffa nadweryo nieco Fa szerstwo (1981), rzucone realistycznie w prawdziwe ruiny rozdzieranego bratobjczymi walkami Bejrutu. Dezorien tacji niemieckiego dziennikarza w arabskim konflikcie ( G d z i e ta synna linia mierci?" O t u , przed naszym hote-

400

lem!") d o r w n y w a a dezorientacja bohatera w jego ro mansiez niemieck urzdniczk. Niemal witokradztwem wydaa si natomiast inicjatywa ekranizacji we Francji Mioci Swanna (1983), w y o d r b n i o n e j jednej czternastej wielkiego cyklu Prousta, od ktrego to zadania odstpili nawet Visconti i Losey*. Ot ostentacyjnie o d m i e n n y m i od ksiki rodkami reyserowi na o g udaa si owa historia dawicej mioci, impresjonistycznie wpisana midzy murszejce wystawnoci wiata przelicznie uro d z o n y c h " i fin de sicle'owy dynamizm zaborczego mieszczastwa, inteligentnego i wyczulonego artystycznie. O b o k S c h l n d o r f f a wyrs niezaprzeczalny talent rey serski (oprcz aktorskiego i scenariopisarskiego) jego ony Margarethe von Trotta. Siostry, Oowiany czas i Jasne szalestwo (1982), a take nakrcone we Woszech Strach i mio (1988), inspirowane T r z e m a siostrami" Czechowa, zdradzay to samo misterne powizanie psy chologii przegrywajcych najczciej bohaterek z wielkimi prdami wspczesnoci w wiecie rzdzonym przez mczyzn. Mona wreszcie mwi o jeszcze jednej nowej o s o b o woci. Percy Adlonie. Zaczyna nieefektownie od przycikich sag r o d z i n n y c h , pki nie trafi na zot y Mariann Sgebrecht. Niemoda, nieadna, bardzo tga, umie przedziwnie czy przytuln seksowno, macie rzysk wadczo i figlarny spryt do spraw co s pikne i szalone. Zuckerbaby, Caf Bagdad, a wreszcie Rozalka idzie po zakupy (1989) to solidne komediowe sukcesy, przede wszystkim sukcesy aktorki dobrej na kad po god, czy to w RFN, czy w USA, gdzie powstay dwa ostat nie filmy.

RFN ODNIESIENIA DO GRZECHU PIERWORODNEGO

P o z o s t a e z n a m i e n n e f i l m y niemieckie miay niemal bez wyjtku polityczne odniesienia, przede wszystkim do o w e g o g r z e c h u pierworodnego", ktrym by hitleryzm. Na festiwalu w Berlinie Z a c h o d n i m w 1985 r. pokazano f i l m fabularny WundkanalThomasa Harlana. B y o n rozra chunkiem z ojcem Thomasa, Veitem, z m a r y m w 1964 r. najwierniejszym f i l m o w y m sug Goebbelsa. Przedstawia starego zbrodniarza wojennego, ktrego lewacka bojwka porywa i przesuchuje, ujawniajc nie tylko masowe mordy wojenne, ale i wysugiwanie si powojenne oskaronego boskiemu w y w i a d o w i . Ten uczciwy film fabularny zosta

" W y c h o w a n y we Francji, asystent Resnais'go i Malle'a, b y S c h l o n d o r f f najbardziej m o r a l n i e u p r a w n i o n y m N i e m c e m d o z a j m o w a n i a si P r o u s t e m .

jednak zdystansowany przez czysty d o k u m e n t Nasz nazista Roberta Kramera, oparty na fakcie, e do roli zbrodniarza zaangaowa Harlan rzeczywistego kata Wilna i Biao rusi Alfreda Gilberta, podwczas ju 82-letniego. I wanie dokumentalista pokaza w caej s k o m p l i k o w a n e j prawdzie, jak odraza modej ekipy filmowej do faszystowskich z b r o d n i mieszaa si z uczynnoci wobec siwowosego i s c h o r o w a n e g o starca, aby nie potkn si na planie. W w y c i e n i o w a n y m obrazie niemieckiej przeszoci aktor Bernhard Wieki odda w Sieci pajczej (1989) dyna miczny proces rodzenia si zaraz po pierwszej wojnie wia towej maych Hitlerw, g o t u j c y c h si do wkadania b r u natnych koszul. Michael Verhoeven w Biaej Ry (1982) z gorycz malowa wyizolowanie spoeczne malekiej or ganizacji antyhitlerowskiej, w 1990 r. za w Okropnej dzie wczynie zarzuca r o d a k o m , e tak starannie skrywaj do dzi d o w o d y ulegoci rozkazom NSDAP przez wielu p o w o j e n n y c h prominentw. Zoto Abrahama Jrga Grasera (1990) pokazywao, jak wiele p r y w a t n y c h fortun dzi jeszcze opiera si na zocie z zbw ofiar Owicimia, a Ogrd r Fonsa Rademakersa ujawnia, e wielu rozpo z n a n y c h o p r a w c w z SS do dzi wykrca si z powodze niem od wszelkiej odpowiedzialnoci karnej. Kady z tych f i l m w oparty by na faktach, pojawio si ich wicej ni w okresach poprzednich.

Okropna dziewczyna

*Lena s,olze)

401

A przeszo mniej odlega? Z duym zaangaowaniem e m o c j o n a l n y m pewien jej wycinek przedstawi Reinhard Hauff w Stammheim (1986), inscenizowanym paradokumencie o procesie g r u p y anarchistycznych terrorystw BaaderMeinhof. Takie reinscenizacje, o d g r y w a n e przez aktorw, nie s ju kwestionowane, jeli ujawniaj nie znane d o t d prawdy. Czy stao si to udziaem Hauffa? O d p o w i e d z i paday rne: od mierdzcych b o m b w trak cie projekcji na festiwalu w Berlinie do Grand Prix na tyme festiwalu. Ale bezspornie z gszczu problemw m o r a l n y c h i p o l i t y c z n y c h wynikajcych z ycia, a take mierci m o d y c h z a m a c h o w c w wybra reyser fakty naj bardziej oczywiste. Tak, proces prowadzony by stronni czo przez k o n s e r w a t y w n y trybuna. Ale co sdzi Hauff o dopuszczalnoci m o r d o w a n i a dla idei? o skutecznoci takich metod? o tajemniczej mierci podsdnych wresz cie? O t y m ani sowa. Wygodnie. Biegun niezaangaowania osign Edgar Reitz 15g o d z i n n y m serialem Heimat (1984), obejmujcym ca histori Niemiec w latach 19191982, widzian oczyma prostych c h o p w z regionu Hunsruck w Nadrenii. Cho okres ten roi si od zjawisk k o n t r o w e r s y j n y c h , Reitz wia domie zachowa wobec niego zupen neutralno. Nie mwi, co byo dobre, a co ze. Mwi po prostu t a k byo". I to si tak bardzo p o d o b a o publicznoci RFN, e przed emisj f i l m u w telewizji (dla ktrej by przeznaczony) zrobi on karier w zwykych kinach. Doda trzeba wreszcie, e jedyny film europejski z g a t u n k u fantasy, ktry p o d wzgldem p o m y s o w o c i w i zualnej i t r i c k w t e c h n i c z n y c h zdoa wytrzyma porw nanie z filmami Spielberga i Lucasa, by filmem niemiec kim, nazywa si Niekoczca si opowie, a zrobi go w 1985 r. Wolfgang Petersen.

Z i e l o n y p r o m i e ( M a r i e Rivire)

FRANCJA DWAJ INTYMICI

Z w y c i s t w o wyborcze socjalistw i objcie w 1981 r. prezydentury przez Francois Mitterranda obudzio poczt k o w o w rodowiskach t w r c z y c h nadzieje na now poli tyk kulturaln i otoczenie sztuki finansow opiek pa stwa. Reformy socjalistw byy jednak niemiae i nie liczne, a zastopowa je w 1986 r. p r a w i c o w y rzd Chiraka, szybko reprywatyzujc telewizj. Produkcja f i l m o w a , ilo c i o w o nadal znaczna, pozostawiaa najwicej w Europie Zachodniej miejsca na nowatorstwo i eksperymenty, cho o wiele mniej ni w latach 70-tych. Natomiast wygaso ywe w poprzednim dziesicioleciu zainteresowanie k i nem zaangaowanym spoecznie, powracaa dominacja psychologicznej intymnoci, uprywatnienia. 402

Wskazuje na to m. in. fakt, e dwie najwiksze i n d y w i dualnoci okresu, Rohmer i Tavernier, reprezentuj ten wanie kierunek poszukiwa. Erie Rohmer by j e d n y m z o j c w d u c h o w y c h n o w e j fali", krytykiem (pod s w y m p r a w d z i w y m nazwiskiem Scherer), a nawet redaktorem naczelnym C a h i e r s du Cinema", ale w latach szturmu nowej tendencji zrobi tylko jeden film penometraowy, Znak Iwa (1959), za a m b i t n y i le przyjty przez p r o d u c e n tw. Dopiero z pocztkiem lat 70-tych jego filmy, ujte w cykl O p o w i e c i moralne", znalazy drog do widza, zwaszcza subtelna trylogia Moja noc u Maud (1969), Kolano Klary i Mio po poudniu. W 1981 r. rozpocz on lotnika nowy cykl, nazwany K o m e d i e i przysowia", w k t r y m k o n t y n u o w a swe s t u d i a nad b o h a t e r a m i , a zwaszcza bohaterkami*, nie traktujcymi ycia czysto konsumpcyjnie, ale przymierzajcymi swe aspiracje do jakich ukadw etycznych. Tytuy t y c h f i l m w (wymienia jce czsto kobiet): Paulina na play, Noc ksiycowej peni, 4 przygody Renetki i Mirabelki, Zielony promie, Przyjaciel mojej przyjaciki, Wiosenna bajka (1990) najlepszych i mniej udanych skrywaj treci tak bardzo zbiene, e mona je traktowa niemal jako cigle ten sam f i l m . Akcji dramatycznej jest w nich niewiele, protagonici s ludmi z w y k y m i , poruszaj si niespiesznie, bo duo

* Od lat 7 0 - t y c h n a r a s t a zaczo z j a w i s k o nazwane przez k r y t y k k i n e m k o b i e c y m " : c h o d z i o nie t y l k o o f i l m y r e a l i z o w a n e przez k o b i e t y , ale r w n i e o f i l m y m c z y z n , szczeglnie g b o k o a n a l i z u j c y c h d u s z kobiec. R o h m e r zaj w r d o w y c h mczyzn miejsce c z o o w e .

mwi i duo myl. Coraz doskonalszy jest dialog t y c h scenariuszy, pisanych niemal zawsze przez samego rey sera, ale doskonalszy nie dlatego bynajmniej, by ukada si w g o t o w e do odpisania z o t e myli". Przeciwnie, dia log jest tu czsto uywany nie dla wyraenia myli, lecz ich ukrycia lub wyraenia niepewnoci, waha. Albo jeszcze inaczej: czyja banalna gadanina odbija si na twarzy osoby suchajcej i to d o p i e r o jest wane. Albo: w szybkiej rozmowie nastpuje nagle znamienna pauza wanie ta pauza co znaczy, a sowa nic. W prostych sytuacjach y c i o w y c h , ktre i nam si zdarzay, Rohmer potrafi ole pi nas prawdami, na ktre sami bymy nie wpadli, jak olepi o w y m z i e l o n y m p r o m i e n i e m " z jego najlepszego f i l m u , pozwalajcym si niekiedy dostrzec, gdy tarcza so neczna zachodzi za tafl oceanu. Droga Bertranda Tavernier (te ex-krytyka) bya bar dziej zawia. Od swego debiutu Zegarmistrz od w. Pawa (1974) poprzez Niech si zacznie wito, Sdziego i mor derc, mier na ywo, Cios cierk reyser nie stroni od f i l m w z tez, nawet z zaciciem p u b l i c y s t y c z n y m czy c h o d z i o o kontrowersyjne problemy terroryzmu, klaso w e g o ubarwienia j u r y s p r u d e n c j i , s k o r u m p o w a n e g o kolo nializmu czy telewizyjnego bezwstydu w odzieraniu nas z p r y w a t n o c i . Jednak od poowy lat 80-tych Tavernier w y z b y w a si s t o p n i o w o polemicznej doranoci na rzecz wielowarstwowej obserwacji bohatera, atmosfery, w jakiej on dziaa, i powizania jego dziaa z terenem akcji. Wok pnocy, wzruszajca historia przyjani u b o g i e g o melo mana ze z n a k o m i t y m n i e g d y saksofonist na dnie upadku, korzystaa z elementw biografii rzeczywistych mistrzw be-bopu, ale rozmylnie si od nich odchylaa, by

Pikna zonica ( E m m a n u e l l e Bart i M i c h e l Piccoli)

D a d d y n o s t a l g i e (Dirk B o g a r d e i J a n e Birkin)

wyzwoli si z serwitutw e n c y k l o p e d y c z n y c h i s k u p i o n a napiciu b u d o w a n y m muzyk, a take dekoracjami ne stora scenografw f r a n c u s k i c h , Alexandre Traunera. Na mitno Beatrice z c a y m antyhollywoodzkim o k r u c i e stwem niszczya malownicze mity o redniowieczu p o przez dzikie amanie si czowieka nienawidzcego Boga i siebie. Perfekcji reyserskiej sign jednak Tavernier Nie dziel na wsi (1984) i Daddy nostalgie (1990), d w o m a dra matami rodzinnymi, w ktrych chodzi o stosunek dzieci do starego ojca. Oba utkane s z drobiazgw, z niczego, z faktw n i e na temat", oba zagrane s na podtekstach, bo protagonici nie przyznaj si do tego, co ich nurtuje, oba fascynuj impresjonistyczn, nieco statyczn f o t o g r a fi i dyskretnie stonowan muzyk ani jednego tonu, ktry brzmiaby faszywie. I w dwiku, i w obrazie. Kierunek intymistycznej penetracji psychologicznej Rohmera-Taverniera wspar znakomicie Jacques Rivette. Ten w s p t w r c a Nouvelle Vague o d o r o b k u znacznym, ale k o n t r o w e r s y j n y m i mao przekonywajcym, zabysn wspaniale Pikn zonic (1991). Uznany malarz pod wpywem powabnej przyjaciki swego d u c h o w e g o ucz nia powraca po latach do kompozycji, ktrej nie u k o czy. Fabua, podpowiedziana przez nowel Balzaka, wy daje si zrazu banalna. Potem jednak rozwija si pasjo nujcy film o samej istocie twrczoci, jakiego jeszcze nie byo. Chodzi i o t e c h n i c z n y " aspekt malarstwa, i o psychi czn pozycj tworzcego. Z a r w n o o wizj artysty, ktra na naszych oczach przeksztaca si z niezrozumiaego szkicu w konkretny obraz, jak i o s k o m p l i k o w a n y system psychologicznej wspzalenoci midzy nag kobiet i malujcym j mczyzn (oraz o promieniowanie tej wspzalenoci na otoczenie). adna minuta tego bardzo d u g i e g o , niemal bezdialogowego filmu nie jest zbdna, kada buduje aur towarzyszc aktowi tworzenia i okre lajc cen, jak za twrczo si paci.

403

Za nasze mitoci (w r o d k u Sandrine Bonnaire)

Ujawniay si i inne nowe, ciekawe indywidualnoci, t w r c y majcy niewtpliwie co wasnego do powiedzenia i przypominajcy, e pojcie f i l m u autorskiego" naro dzio si wanie we Francji. Jednak aden z nich nie przedstawi czego na tyle d e f i n i t y w n e g o , by wpisa go na list mistrzw o tak n i e o d w o a l n y m tytule, jak nieodwo alne s raz nadane stopnie naukowe. Nowe sowo o uczuciowoci modziey epoki k o m p u terowej powiedzia Maurice Pialat w tragikomedii Za nasze mioci (1983), w ktrej nadmiernie rozbudzona nastolatka (Sandrine Bonnaire, nieadna, ale z uroczymi doeczkami w policzkach), rozczarowana przez stosunki d o m o w e do wszelkich f o r m mioci i przekonana, e jest niezdolna do szczcia, pi z chopakami, ktrych t r u d n o si doliczy, a nie kocha si tylko z t y m , ktry j kocha. Duo bardziej kontrowersyjna bya adaptacja Pod socem szatana, po wieci Bernanosa z 1926r. Pialat d o k o n a jej w stylu wia d o m i e Bressonowskim, ascetycznym i a u t o r y t a t y w n y m , lekcewacym nawyki mylowe o d b i o r c y . Prezentowane w filmie zauroczenie zem (ksidz Donissan, grany przez nalanego Gerarda Depardieu, arliwiej wierzcy w szatana ni w Chrystusa) rzadko wystpuje we wspczesnej eschatologii katolickiej, std wraenie czego przestarza e g o w tym a m b i t n y m filmie*. Zupenie inny typ wraliwoci zademonstrowa Jacques Doillon jego mikkie uderzenie dao dobre rezultaty w opisie stosunkw midzy generacjami, w kt rych niech splata si z potrzeb pojednania, lk z p o szukiwaniem serdecznoci. I Figlarka, i ycie rodzinne (1985) pene byy p s y c h o l o g i c z n y c h zaskocze. Bohate rowie postpowali wbrew przewidywaniom widza, a j e d nak ich postawy wyjaniay si klarownie w t o k u akcji, ju to przy pomocy wyizolowania na guchej wsi, ju to za
* Po przyznaniu f i l m o w i G r a n d Prix f e s t i w a l u w C a n n e s 1987, po fali g w i z d w , Pialat p o k a z a w i d o w n i pi i p o w i e d z i a do m i k r o f o n u : W y m n i e nie lubicie i ja was te!"

porednictwem d o d a t k o w e g o rodka porozumienia w po staci rodzinnej kamery wideo. Zemsta kobiety (1990), wie loznaczna, Proustowska, rozkadajca na czynniki pier wsze m o t y w y dziaa ony i kochanki zabitego w w y p a d k u mczyzny (pojedynek aktorski Isabelle Huppert i Ba trice Dalle) pozwalaa myle o bohaterkach Rohmera. Claude Miller potwierdza sw wyjtkow biego w narracji, nawet w troch zbyt skameralizowanym k r y m i nale Garde vue, przede wszystkim jednak zabysn Zuchwa (1986). Crka niezamonego rzemielnika, wymiewana przez klas (boi si skaka z t r a m p o l i n y ) , rozpaczliwie szuka pikna w otaczajcej j brzydocie i przecitnoci. Spotkanie z rwieniczk, znan ju pia nistk, rodzi jej olbrzymie nadzieje, a potem jeszcze t r a g i czniejsze rozczarowanie. Maa Charlotte Gainsbourg wycieniowaa sw trudn rol, jakby bya sam Jeanne Moreau. Alain Cavalier startowa w latach 60-tych filmami p o l i t y c z n y m i , ktrych fiasko p o p c h n o go ku komercji, co z kolei wyczulio go na problemy dramaturgii rozumiane raczej tradycyjnie. Uatwio mu to interesujce rozwizanie t r u d n e g o tematu Dziwnej podry (1981), ktr odbywaj pieszo ojciec z niedocenian crk-socjologiem wzdu t o r w kolejowych, poszukujc ladw babci zaginionej w czasie podry do Parya. Reyser pokaza, jak niespo dziewanie wiele w y d o b y mona z tej niezwykej sytuacji, nawet jeli idziesi n i e t y l e t r o p e m detektywnej zagadki, ile t r o p e m podry ku sobie d w c h dotd mijajcych si oso b o w o c i . Jeszcze trudniejsze zadanie postawi sobie t w r ca w Teresie, opowiadajc z pozycji ateisty o maej witej z Lisieux. Wydawao si, e tu nie ma adnego materiau na f i l m : krtkie ycie, przeyte w klasztorze, bez adnych wydarze oprcz walki z postpujc chorob, nie zawie rao ani progresji dramatycznej, ani intelektualnego b o gactwa u nieuczonej dziewczyny. A jednak ten cykl obra zw sabo powizanych, pooddzielanych zaciemnieniami, p e n y c h zblie i k o n t r a s t o w y c h owietle przyblia w i dza do A b s o l u t u a d u n k i e m C h r y s t u s o w e g o entuzjazmu w dziecinnych, p o k o r n i e obuzerskich oczach brzydkiej Catherine Mouchet. Mroczne s rejestry twrczoci Claude'a Berri. W Ciao, pajacu, zanurzonym dosownie w deszcz i mroki nocy, jak i w dylogii prowansalskiej JeanFlorette't Manonzerda (1987), pozornie skpanej w s o c u p o u d n i a (pyszne zdjcia w i e j s k i e " B r u n o Nuyttena), Berri w y g r y w a dra maty chciwoci, nienawici i zemsty z doskonaym wy czuciem rytmu, obsadzajc wielkich aktorw w niezwy kych dla nich rolach (gruby komik C o l u c h e jako tragicznie zdeklasowany benzyniarz, Depardieu w roli energicznego garbusa, a M o n t a n d wiejskiego sknery). Warto w y m i e n i wreszcie par n o w y c h nazwisk f i l m o w c w (gwnie m o d y c h ) , ktrzy przynajmniej j e d n y m dzieem znaczcym obudzili ywe nadzieje na przyszo. A l a i n C o r n e a u d e b i u t o w a w p r a w d z i e w 1974r., a l e d o p i e -

404

ro jego Indyjski nokturn (1989) sta si d o w o d e m twr czego przeamywania u w i c o n y c h schematw, tutaj: f i l m u p o d r n i c z e g o " . Wyprawa m o d e g o Francuza z bardzo f i l m o w y m " zadaniem odnalezieniazaginionego przyjaciela staje si intrygujc wypraw na poszukiwanie a t m a n a " , swego prawdziwego ja, na tle Indii odartych z t u r y s t y c z n y c h powabw. Nie by nowicjuszem rwnie Bruno Nuytten, od 1974 r. jeden z najgoniejszych opera t o r w francuskich, kiedy w 1989 r. podpisa jako reyser swj debiut Camille Claudel. Mistrzowsko prowadzona Isabelle Adjani potrafia w biografii postaci rzeczywistej (wic z zaoenia w y b i t n e j ) zniwelowa c h o d n y dystans midzy niezwyk bohaterk i szarym w i d z e m . O g r o m n i e p o m o g o to jej obudzi wspczucie widza dla tej nieprze citnej rzebiarki, ktrej ycie skoczyo si katastrof. Inni n o w o przybyli, to pokolenie najmodsze. Jean-Jacques Bei neixzyskatuznanie krytyki Diva (1980), nie tyle dla zrcznego scenariusza o ucieczce przed dwiema g r u pami przeladowcw, ile dla potnej wyobrani prze strzennej autora, zachannie polujcego na scenerie nie zwyke, dziwaczne, na samym pograniczu kiczu i preten s j o n a l n o c i (te swoje p r e d y l e k c j e p o t w i e r d z i potem w penej erotyzmu Betty i c y r k o w y c h Roselyne i Iwach). Leos Carax przycign uwag take nie banalnym scena riuszem gangsterskiego f i l m u czarnego" Z/a krew, tylko n o w o c z e s n y m , n e r w o w y m , penym niespodzianek trybem narracji, pozwalajcym ukry stereotypy waciwe gatun kowi. Wreszcie tani w p r o d u k c j i wiat bez litoci (1989) Erica Rochant zaleca si psychologiczn wiernoci w

portrecie przedstawiciela tej modziey, ktra nie ma adnych przekona, jest n i j a k a i d u m n a z nijakoci", nie pracuje ( U t r z y m u j e mnie brat!" A co robi?" U c z y si w liceum!"), nie czyta, nie ma a d n y c h pasji poza p o d r y w a niem kolejnych dziewczyn, popenia d r o b n e kradziee, ale raczej dla zgrywy, i k u l t y w u j e sw przeduon niedojrza o, jak dugo si da.

FRANCJA NA PIEDESTALE I OBOK

Dla mistrzw kina francuskiego uznanych ju w p o przednich okresach lata 80-te nie okazay si zbyt askawe. Sw wysok pozycj utrzyma niewtpliwie Francois Truffaut, niestety zmar przedwczenie w 1984 r. liczc zaledwie 52 lata. Ostatnie metro (1980) ostatnie przed hitlerowsk godzin policyjn cofao widza do rzadko p r z y p o m i n a n y c h lat okupacji. Rekonstruowao te lata wie lostronnie, od rbanki w futerale wiolonczeli po kolabo rantw z gadzinowej prasy. Nie obraz t y c h lat troch zbyt idylliczny by jednak celem reysera, ale magia teatru, przekonywajco wcielona w trjkt: aktor z ruchu o p o r u , d y r e k t o r k a teatru i jej m y d , w y b i t n y reyser teatralny, ukrywajcy si pod deskami sceny. Kobieta z przeciwka byaby moe zawym melodramatem o mae skiej zdradzie, g d y b y nie byskotliwy sposb jej opowie dzenia, kadcy nacisk nie na fakty, ale na przenikliwe zrnicowanie postaw. ( J a kochaam, ty bye zakochany, to nie to samo"). Wreszcie Byle do niedzieli!, dzieko mniej szego kalibru, to znakomicie zrytmizowany krymina, wy cyzelowaniem szczegw przypominajcy Hitchcocka, o ktrym Truffaut napisa ksik. Wielki Alain Resnais zaskoczy dziwacznym pastiszem ycie jest romansem (1983), gdzie na trzech rnych poziomach narracji (melodramat, satyra, naiwna opera) g w n y m bohaterem uczyni szczcie, albo raczej t r u d no w dawaniu go innym, c h o b y w sposb najzrczniej przemylany. Znacznie bardziej reyserowi (i jego scena rzycie Jeanowi Gruault) udaa si Mio po grb. Kino rozrzutnie szafuje mierci, ale nigdy prawie si nad ni nie zastanawia. Misterniespleciona historia d w c h par pozwo lia powanie zamyli si nad umieraniem, y c i e m poza yciem", s a m o b j s t w e m , ale take mioci d o g r o b o w e j deski", nadziej i wiar. wietny f i l m , przerywany zacie mnieniami dla pozostawienia czasu refleksji* i organicznie

Ostatnie m e t r o (Gerard Depardieu)

* Z a p r o p o n o w a tu Resnais ciekawy s p o s b i n t e r p u n k c j i : na z u p e n i e c z a r n y m tle z w o l n a o p a d a j c e biae p a t k i .

405

spojony z muzyk Hansa-Wernera Henzego, jedn z naj lepszych partytur f i l m o w y c h ostatniej doby. N i e w i a d o m o po co wzi si Resnais do Melo, adaptacji bardzo zdezak tualizowanego teatru lat 20-tych, a powstae rozczarowa nie tylko czciowo rozproszy pierwsz w swym d o r o b k u komedi p o d amerykaskim tytuem / Want To Go Home (1989) z inteligentnymi gagami na temat o d m i e n n y c h zapatrywa na Francj d w c h pokole obywateli USA. J e d y n y w dziesicioleciu film Roberta Bressona to PiePasja (Isabelle H u p p e r t , Laszlo Szab, Jerzy R a d z i w i o w i c z )

Walka o o g i e (Everett M c G i l l )

nidz (1983), formalnie oparty na opowiadaniu Tostoja, przesiknity by jednak d u c h e m twrczoci Dostojewskiego. Moralny dydaktyzm Tostojowski (zo zawarte w sfaszowanym banknocie wcigao i niszczyo niewin nego) wyparty zosta przez problem pokuty i odkupienia, paradoksalnie domagajcego si grzechu jeszcze strasz niejszego, nieodwracalnego. Wspczesna sceneria Fran cji i drogi Bressonowi niezaangaowany styl aktorstwa d o d a t k o w o utrudniay w i d o w n i uczestnictwo w moralnej p r z e m i a n i e bohatera, szukajcego j a k o b y w o l n o c i duchowej". Po duszym pobycie w A m e r y c e powrcia Agnes Varda, by zrealizowa Bez dachu i praw (1985), f i l m zagadkowy, korzystajcy z konwencji n o w e j powieci", ograniczony do drobiazgowej obserwacji bohaterki z ze wntrz (Sandrine Bonnaire o b r u d n y c h paznokciach). Z b u d o w a n y jak Obywatel Kane, poszukujcy prawdy o zmarej z przemarznicia dziewczynie za porednictwem relacji t y c h , co si z ni stykali, film nie dokona adnej uoglniajcej analizy socjologicznej. Bez niej tragiczny fina (samobjstwo?) zredukowany zosta do rozmiarw przypadku, czy wrcz nieoczekiwanego kaprysu. Inny reemigrantz USA, Louis Maile, przemierzy A t l a n tyk dla zanurzenia si we wasnych dziecicych w s p o mnieniach z ksiego internatu d o b y okupacji. Do zoba czenia, chopcy! (1987) ujmowao piknym wtkiem przy jani. Narrator bardzo s t o p n i o w o , wraz z sympati dla kolegi, nabiera niejasnego przekonania o jego o d r b noci. O r y g i n a l n y m i rodkami naprowadza reyser ma e g o Juliena na myl, e Jean jest ukrywajcym si y d e m . C h o p i c y aktorzy, zachowujcy c u d o w n i e wiele beztroski i przekory, stawali bezbronnie zdumieni okruciestwem wojennego wiata dorosych. Zimowy, pochmurny, w i e trzny fina bezpowrotnie niszczy pikn przyja w t a r g niciem gestapo. Donosiciel p r z y p o m i n a Lacombe Luciena z niefortunnego filmu Malle'az 1974 r ale tym razem by potraktowany z niedwuznaczn odraz. Claude C h a b r o l utrzymywa si na statusie ambitnego dostarczyciela f i l m w r o z r y w k o w y c h , g w n i e k r y m i n a l n y c h (Sprzedawca kapeluszy, Maski), w swoim gatunku nieskazitelnych, o starannie d o p r a c o w a n y c h , szczelnie d o m y k a j c y c h si scenariuszach. Byy one zawsze prze siknite wynios pogard wobec c z c i g o d n e g o mieszczu c h a , ktry p o d warstw ochronn ostentacyjnego d o b r o b y t u chowa hipokryzj, zdrone obsesje, a w kocu take grzech i zbrodni. AleSpraw kobiet (1988) niepotrzebnie w d a si Chabrol w awantur. Ostatni kobiet z g i l o t y n o w a n o we Francji w 1943 r. i nie bya to adna dziaaczka r u c h u o p o r u : zajmowaa si nielegalnym spdzaniem p o du i w y n a j m o w a a swe mieszkanie na godziny prostytut k o m . Oczywicie ta kara, monstrualnie przesadna, bya jawn hipokryzj reimu Petaina, posugujcego si has e m Ojczyzna, Rodzina, Praca". Nie nadao si jednak za sugesti f i l m o w c a , e stracenie nieszczsnej bohaterki

406

C y r a n o de Bergerac

byo najwikszym grzechem rzdu Vichy (a nie np. wysa nie do gazu dziesitkw tysicy niewinnych kobiet i dzieci ydowskich). W dodatku tu przed egzekucj kaza Chabrol o d m w i bohaterce tak szczeglne Z d r o w a Maryjo", tak witokradczo i obscenicznie przekrcone, e bledn przy nim wszystkie rzekome blunierstwa Ostatniego kuszenia Chrystusa, a polskie piro wzdraga si nawet przed ich przetumaczeniem. Najtrudniejsza sprawa z Jean-Luc G o d a r d e m , ktry p o w r c i do struktur kina tradycyjnego nie chcc jednak opuszcza dziedziny eksperymentu. Mao jego filmw przekroczyo ramy wicze warsztatowych, moe jedynie Pasja (1982), w ktrej d w i e apodyktycznie poczone historie kccego si z producentem f i l m o w c a i jkajcej si dziaaczki zwizkowej zoyy si na swoiste credo reysera o p o w i n n o c i a c h sztuki filmowej. Inne filmy, jak Imi Carmen (mimo Z o t e g o Lwa w Wenecji), Zdrowa, Maryjo ( m i m o niesusznej n a g o n k i , e j e s t t o f i l m blunierczy) czy np. Nowa fala (1990), nie przekonyway u f o r m o 407

w a n y m i caociami, c h o czsto szczerze fascynoway poszczeglnymi c h w y t a m i : a s y n c h r o n i z m e m , bezprzy kadn agresywnoci cieki dwikowej, cytatami lite rackimi i plastycznymi, gr sw, zuchwalstwem montau.

FRANCJA W RAMACH SPRAWDZONYCH GATUNKW

Z rozlegej dziedziny kinematografii uytkowej, roz r y w k o w e j , w y m i e n i warto t w r c w nie rezygnujcych z artystycznych a m b i c j i , a czsto w gorsecie sprawdzo n y c h g a t u n k w tworzcych dziea przewyszajce osig nicia k i n a autorskiego". Przede wszystkim zegarmistrzowskie opanowanie war sztatu wykaza Jean-Jacques A n n a u d , ktry w Walce o

ogie (1981) wymyli osobny, niezrozumiay dla widza jzyk i t r o c h pomiesza odlege okresy prehistorii, by da pierwsz w kinie powan wizj wieku niemowlcego ludzkoci, jeszcze kudatej i jaskiniowej. Wielonarodowe Imi ry za synn powieci semiologa Umberta Eco w y b o r n i e czyo redniowieczny krymina z wrcz poe tyck tsknot do poznania, nie mniej za mistrzowski Niedwied (1989), r w n i e bezdialogowy jak Bitwa, odna wia nasze widzenie natury: ju nie traperzy opowiadali o misiach, jak w ksice Curwooda, ale o traperach misie, ktre zagray d u g i e i psychologicznie s k o m p l i k o wane role. Z zagadek k r y m i n a l n y c h na czoo w y b i si Pan Hire, mao przedtem znanego Patrice Leconte'a, nie tylko dla swej p o d w j n e j pointy, ale dla skupionej, obsesyjnie sa motnej postaci stworzonej przez Michela Blanka. Alibi dla sensacji czsto szukali Francuzi w gazetowych aktualno ciach, a celowa w tym Henri Verneuil: w / jak Ikar wyzysku jc afer zabjstwa Kennedy'ego, w 1000 miliardw dola rw m noen ie si agresywnych spek ponad narodowych, za nic majcych interesy poszczeglnych pastw. Na pograniczu sensacji i komedii z pewn techniczn maes tri balansowa Grard Oury, ktry np. w Asie asw (z B e l m o n d e m o kaskaderskim wdziku) wystawia na dur niw N i e m c w z ich Fuhrerem dziki francuskiej bitnoci. W dziedzinie komedii sukcesy wicili m. in.: Francis Veber Pechowcem, gdzie w k o m i c z n y m pojedynku starto wali Depardieu i Richard; Claude Zidi Skorumpowanymi przewrotnie drwicy m i z rozpustnej wadzy; reyserka C o l i ne Serreau 3 mczyznami i koysk, w ktrych rdem miechu bya inwersja funkcje macierzyskie spaday na zaskoczonych panw. Szyderczy d o w c i p z wielkim widowiskiem p r z y g o d o w y m * byskotliwie poczy w Pira tach (1986) Roman Polaski, nie szczdzc wybredniejszym widzom smacznych anachronizmw i autocytatw. W licytowaniu si z H o l l y w o o d e m na wystawne w i d o wiska nie zawsze Francuzi byli stron przegrywajc. Jean-Paul Rappenau dokona w peni nowoczesnego przyswojenia kinu teatralnego peanu Rostanda, Cyrana de Bergerac (1990), na cze j u r n o c i , p o l o t u i r o m a n t y z m u ( g a s k o s k i e o t o s junaki Carbona de Castel Jaloux!"). Unikn patosu oryginau dziki popisowej kreacji Depar dieu, ktrego zarwno nos, jak i ekspresja byy o g r o m n e . Inn gon adaptacj, t y m razem opery Musorgskiego, by Borys Godunow Andrzeja uawskiego (orkiestr dy rygowa Mcisaw Rostropowicz), ryzykownie uaktualnio ny m u n d u r a m i N K W D i premier spektaklu w 1874 r. poje dynek d w c h przestpczych pretendentw do carskiego t r o n u , barokowy, haaliwy, kolorowy i jak to u uaw skiego agresywny. Wierny g a t u n k o w i muzycznemu

pozosta Jacques Demy w jego Pokoju w miecie (1982) wszystkie dialogi byy piewane, jak w Parasolkach z Cherbourga, ale nie szo ani o melodramat, ani o kome di, t y l k o o tragedi socjaln z g w a t o w n y m i konfliktami, co spodobao si krytyce, ale zbio z t r o p u widza. Nato miast w Trzech miejscach na 26-go p o m y s o w o zmieci cay festiwal Yves Montanda-piosenkarza w mocnej struk turze biograficznego filmu fabularnego. Jeszcze o wanym, penometraowym dokumencie*: Claude Lanzmann w niemal 10-godzinnym Shoah (1985) wystawi pomnik 6 m i l i o n o m y d w w y m o r d o w a n y c h przez N i e m c w za sam fakt istnienia i da odpraw tym wszystkim, ktrym w y g o d n i e jest kwestionowa prawd krematoriw Owicimia. Z talentem stopniujc doznania, przeplatajc wtki, uywajc refrenw, godnie opracowa wielki temat, do ktrego materiay zdjciowe z epoki zu penie nie istniay. Szkoda, e nie ustrzeg si kilku zaoo nych z gry aluzji a n t y p o l s k i c h , nie wynikajcych z t e matu.

WOCHY KILKA WSPANIAYCH PARADOKSW O FILMIE

W latach 80-tych kinematografia woska przeywaa kryzys, co zgodnie konstatowali zarwno krytycy, jak i i n dagowani twrcy. Liczba p r o d u k o w a n y c h filmw bya wprawdzie nadal wysoka, ale odsetek dzie z ambicjami spad niepokojco, a d o p y w n o w y c h talentw usta nie mal zupenie. Sytuacj t przypisywano skolonizowaniu kin przez repertuar amerykaski (co wydaje si tumacze niem zbyt a t w y m , skoro p o d o b n i e byo w caej Europie Zachodniej), jak rwnie nielojalnej konkurencji z kinami ogromnej liczby stacji telewizyjnych** zapeniajcej p r o g r a m przede wszystkim filmami, zwykle kategorii C i D. Wprawdzie pastwowa telewizja RAI uczestniczya nadal w finansowaniu wielu filmw t r u d n y c h " i godzia si, e na teleekranach uka si dopiero w drugiej kolejnoci, ale w sumie nie byo to rozwizaniem. Barw w o s k i c h b r o n i y wic d a w n e sawy. Mniej moe Michelangelo A n t o n i o n i , ktrego Tajemnica Oberwaldu (1980), wedug C o c t e a u , okazaa si lichym melodrama t e m , z r o b i o n y m j e d y n i e po to, by sprawdzi techniczne

" C h o we F r a n c j i n i g d y nie o d g r y w a y one t a k i e j r o l i , jak n p . na Wgrzech. * S a m s y n n y b r y g hiszpaski g w n y teren a k c j i k o s z t o w a 7 m i l i o n w d o l a r w i p y w a naprawd. " T e l e w i d z z d u e g o miasta w o s k i e g o m i a d o w y b o r u kilkadziesit (!) kanaw.

408

Identyfikacja k o b i e t y (Daniela Sllverio)

moliwoci elektronicznego zapisu obrazu*. J e d y n y m waciwie jego filmem w caej dekadzie bya fascynujca Identyfikacja kobiety (1982), film o coraz bardziej palcym problemie samotnoci, przejmujco wcielonej w gon scen, kiedy dwoje zrywajcych ze sob k o c h a n k w nie moe si odnale w gstej mgle. Niezmiennie do najwikszych w wiecie zalicza si Federico Fellini. A statek pynie... (1983) by wirtuozersko z m a j s t r o w a n y m p a n o p t i c u m z wielkimi rolami dla k o n certu na puste kieliszki i dla smacznego mleka nosoroca. Gdy jednak od rozbrykanej groteski (pierwszych 10 minut to jakby skrt ewolucji kina od powstania do dzi) p r b o wa przej do thrillera z serbskimi u c h o d c a m i A.D. 1914 okazywao si, e morza wiatowej polityki nie s akwe nem kapitana Federico. Wywiad stanowi autopamflet na wasn dziaalno w Cinecitt i zawiera kilka wspania y c h paradoksw o sztuce filmowej w o g l e , najbardziej wzruszaa jednak sekwencja, w ktrej Anita Ekberg i Ma stroianni, gorzej i lepiej postarzali, przypominali sobie modziecz w s p p r a c przy Sodkim yciu. Jakby rozwi niciem tego wanie m o t y w u byli Ginger i Fred, gdzie obok wielu citych przytykw do telewizji rdem wzru* Na f e s t i w a l u w e n e c k i m 1987 Peter del M o n t e p o k a z a d r a m a t o roz s z c z e p i e n i u o s o b o w o c i Julia i Julia, zapisany c a k o w i c i e n o w y m syste m e m H i g h D e f i n i t i o n (1125 linii z a m i a s t d o t y c h c z a s o w y c h 525), z g o a nie skazitelny c o d o w i e r n o c i barw, o s t r o c i k o n t u r w , z i a r n i s t o c i . System ten u m o l i w i a reyserowi prac t a n i e j , szybciej i z n a t y c h m iastow kontrol n a k r c o n e g o ujcia.

sze byo romantyczne, ale i pozbawione zudze spotka nie po latach pary bliskich sobie niegdy artystw. Mniej fabularyzowany Gos ksiyca (1990) to impresja poetycka o niespodziewanych byskach wyobrani i t r u d n y c h do przewidzenia skojarzeniach, z o r g a n i z o w a n y c h jednak mniej starannie. Na miejsce w czowce solidnie zasuy Ettore Scola, ktrego przeszo scenarzysty wyposaya w wyjtkowy dar k o m p o z y c j i d r a m a t u r g i c z n e j , niezaleny od wielkiej rnorodnoci p o d e j m o w a n y c h tematw. Noc w Varennes (1982) kiedy lokalne wadze rewolucji francuskiej aresz toway uciekajcego Ludwika XVI wiadczya o wielo s t r o n n y m , dialektycznym namyle nad histori, z zacho waniem wszelkich praw widowiska. Podobne zaintereso wanie losami Francji (od Frontu L u d o w e g o 1936 po wy darzenia maja 1968) przynioso Bal, f i l m , ktry nie mia prawa si uda: niefabularny, bezdialogowy, rozegrany w j e d n y m pomieszczeniu, gdzie nieznani aktorzy robi t y l k o j e d n o tacz. Ale w ograniczeniu przejawia si mistrz, twierdzi Goethe. Bardziej klasyczne w budowie Macaroni, Rodzina i Ktra godzina? zbudowane s jednak przewrotnie: nie na wielkich konfliktach mioci-nienawici, zawsze pozwalajcych szybko budowa napicie, t y l k o na nieznacznych pozornie rnicach w hierarchii celw y c i o w y c h . Kto woli wycieczk na nieurodzajn Islandi od najnowszej Lancii i apartamentu w Rzymie ten niekonfliktowy fakt suy okreleniu d w c h zaintere sowanych stron, napiciu akcji, wreszcie uchwyceniu

G i n g e r i Fred (Giulietta Masina i M a r c e l l o Mastroianni)

409

nowych, domagajcych si definicji, t r e n d w obyczajo wych. Splendor (1988) by z kolei, bardzo na czasie, pier wszym lamentem nad likwidowaniem maych, p r o w i n c j o nalnych kin. Przeciwstawiajc brutalnej grze ekonomicz nej n o s t a l g i wzrusze Scola z przeraeniem myla o prawnukach, ktre mog pyta: ,,A co to byo kino?" Podobna bya droga Paola i Vittoria Tavianich, wietnie w y c z u w a j c y c h rytm procesw historycznych i ich zmie niajcy si koloryt. Od gorzkich refleksji o upadku fa szyzmu w Nocy w. Wawrzyca po ubiegowieczn Sy cyli z Pirandella w Chaosie, od orlich pocztkw g r i f f i thowskiej kinematografii w Good Morning, Babilonia po masochistyczny mistycyzm natchnionego Tostojem So ca take noc (1990) przy rozbieganej rnorodnoci tematw wyczuwao si t sam precyzj szczegu, funk cjonalne wtopienie w akcj starannie d o b i e r a n y c h plene rw, wspdziaanie wszystkich planw rozbudowanego w gb kadru i egzekwowanie od aktorw gry ca posta ci wobec nader rzadkiego stosowania planw zblionych. J e d n o nowe nazwisko godzi si dopisa do listy m i strzw o wasnym, n i e p o d r a b i a l n y m stylu. To Pupi Avati, inspirowany krgiem mitw i legend boloskich, poczt kowo autor l u d o w y c h fars. Jego Szkolna wycieczka (1984) zapocztkowaa seri nieefektownych sukcesw (Przyj cie u absolwentki, witeczny prezent. Opowie o chop-

Szkolna wycieczka (Carlo delle Piane i Tiziana Pini)

Bal

cach i dziewcztach), w ktrych reyserska dyskrecja Avatiego znakomicie nadaje si do wyraania nie wyznanych mioci, nie sprecyzowanych jeszcze aspiracji, nie d o p r o w a d z o n y c h do koca zamierze. Jeden gest, jeden szcze g g a r d e r o b y suy ale zawsze p o r e d n i o s y g n a l i zowaniu prawd wakich, p o n a d j e d n o s t k o w y c h .

WOCHY METAFORY PRZECIW ZNIEWALANIU

W t w r c z o c i i n n y c h reyserw rwnie w y c z u w a si o d p y w tematyki politycznej, k o m e n t o w a n e j z lewa, z g o d nie z wosk tradycj. Pozosta jej wierny Francesco Rosi, t r o p i c i e l tej czci historii najnowszej, za ktr stoj siy zaczajone w u k r y c i u , nie przebierajce w rodkach. Za r w n o Trzej bracia (1981), jak Zapomnie o Palermo (1990) z realistycznym wigorem przeamyway w pryzma cie dozna jednej rodziny wszystkie niemal lki spoeczne s w e g o kraju. Midzy te zainteresowania wpisa Rosi nie oczekiwanie oper. Jego Carmen (1984), ywioowa, piewna i bardzo f i l m o w a , jest c h y b a najlepsz adaptacj operow, grujc nad prbami Bergmana i Loseya. Zgryliwe szyderstwa coraz mniej udaway si Marco Ferreriemu, ale szczliwym wyjtkiem okazaa si ostra

410

satyra na paternalizm europejski w o b e c A f r y k i , Biali by dobrzy (1987): ekspedycja wiozca ywno dla goduj c y c h zostaje w kocu zjedzona wraz z du iloci keczupu. Radzieck pierestrojk w y p r z e d z i C a r l o Lizzani, w rekonstrukcji historycznej Towarzyszu Gorbaczow! (1987) przypomniawszy* tragiczn noc z 1937 r., kiedy Nikoaj Bucharin, jeden z p r z y w d c w pastwa radziec kiego, wiadom czekajcej go kani, uczy na pami on swego przesania do przyszych p o k o l e . Zabrzmiao to patetycznie. Przypadek Nanni Morettiego by w m o d y m p o k o l e n i u raczej nietypowy: sam piszc sobie scenariusze i grajc role g w n e w swych filmach z a j m o w a s i po kolei najwaniejszymi rozczarowaniami swej generacji. W Id cie, msza skoczona bya to niedostateczno wysikw sympatycznego ksidza, w Czerwonym lobie (1989) nieskuteczno dziaa partii komunistycznej, z ktr autor sympatyzowa. Po k o m p l e t n y m fiasku Tragedii czowieka miesznego (niezgrabnie operujcej wtkiem rzekomego porwania syna przemysowca) Bernardo Bertolucci pojecha do Chin. W uprzednio niedostpnych realiach pekiskiego Miasta Zakazanego sfilmowa w Ostatnim cesarzu dramat czowieka, ktry legendarn godno uzyska w wieku lat trzech, po trzech latach cesarstwo utraci, zosta jeszcze m a r i o n e t k o w y m cesarzem Mandurii, a po odsiedzeniu swego w k o m u n i s t y c z n y m agrze skoczy w roli o g r o d nika parku cesarskiego. Biedny Pu-Yi, tragiczny pajac, ktry nie sprosta historii, sta si w tym wspaniaym w i d o wisku (obsypanym 9 Oscarami) symbolem przeraajce go przypieszenia w naszej dobie procesw historycznych: przey w j e d n y m yciu feudalizm Dingis Chana i czer won ksieczk Mao. Pomidzy inspiracjami spoecznymi i i n d y w i d u a l n y m i znalaz si prekursor kontestacji Marco Bellocchio. Skok w pustk (1979) i Henryk IV f i l m o o d w r c e n i u stosunku d o m i n a c j i i film o rozdwojeniu jani zmierzay bardziej u t e m p e r o w a n y m i rodkami ku osdzeniu p r y w a t n y c h dewiacji m o r a l n y c h , lgncych si w zakamarkach c y w i l i zacji k o n s u m p c y j n e j . Ale Oczy i usta (1982) byy rzadkim w historii kina bilansem osobistym reysera. Wprowadza na ekran samego siebie, jako t w r c Pici w kieszeni", sceny k i n o w e g o seansu tamtego filmu i smagajce go sowa: D o ju t y c h pici w kieszeni!" Wypowiada je wuj-prawnik, nie faszysta, nie despota, ale pragmatyczny libera, zwolennik k o n s t r u k t y w n e g o e g o i z m u " (kady dla siebie), na znak, e atakowana przez B e l l o c c h i a mie szczaska rodzina jest nadal pena zakamania, cho lepiej maskowanego. Z d e c y d o w a n i e po stronie dramatu egzystencjalnego

o w y r a n y c h odniesieniach metafizycznych opowiada si Ermanno Olmi. Nie przekonaa Niech yje starsza pani (1987), metafora filozoficzna przeciw zniewalaniu, film o przyjciu, gociach i obsudze. A p o d y k t y c z n e przesztacanie alpejskiego zamku w Wizienie, goci we Wadz, a kelnerw w Poddanych i g n o r o w a o prosty fakt, e kelner to z a w d usugujcy i j a k o s y m b o l braku w o l n o c i obrany zosta nietrafnie. Sukces o d n i s natomiast Olmi Legend 0 witym pijaku, susznie zdobywajc Zotego Lwa w Wenecji. Za proz J o s e p h a Rotha (i do muzyki S t r a w i n skiego) w ksiycowym Paryu lat 30-tych umieci p o l skiego wczg n i e majcego adresu, ale majcego h o n o r " i w zdarzeniach z w i e w n y c h , t y l k o na w p realnych p o z w o l i co jaki czas, jak przez szpary w drzwiach, dostrzega mistyczne tajemnice miosierdzia, mioci 1 mierci. A przede wszystkim aski. Przez zaskoczenie ujawni swj analityczny talent G i u seppe Tornatore r w n o l e g y m do Splendoru Scoli No wym kinem Raj (1989), penym alu za w y s a d z o n y m w powietrze starym kinem, ktry to sukces potwierdzi za rok o d k r y w c z y m studium o niespoistoci wspczesnej rodzi ny Wszyscy maj si dobrze. Niebezpieczestwo czuostkowoci, zwizanej ze starym ojcem, odwiedzajcym swych picioro dzieci rozsianych po kraju, wspaniale zaegna Mastroianni, grajc z dystansem i autoironi. Niewiele ustpowaa f i l m o w i zbliona tematycznie Romanca Massima Mazzucco (1986), gdzie w roli ojca kostycznym bra kiem zudze wyrni si Walter Chiari. Brat Bernarda, Giuseppe Bertolucci, zanim odda si komercji, w Zagubionych rzeczach (1979) dokona cieka wej analizy mieszczaskiego tchrzostwa w podejmowa niu zasadniczych w y b o r w m o r a l n y c h , obserwujc dwoje rozbitkw na bezludnej wyspie wielkiej metropolii na o g r o m n y m d w o r c u Milano Centrale, j e d n y m z bohaterw f i l m u . Z pocztkiem lat 80-tych ujawnio si w dziedzinie dramatu psychologicznego paru innych m o d y c h twr cw, ktrzy po interesujcej zapowiedzi nie spenili poka danych nadziei. Fabio Carpi w Kwartecie Basileusa (1982) w y d o b y sporo moliwoci z sytuacji, w ktrej trzech nie m o d y c h muzykw z zespou zdekompletowanego przez m i e r na p o s t e r u n k u " uczy si y od nowa we wsp czesnych Woszech. Rwnie w r o d o w i s k u podszytym muzyk rozgrywa si Sciopen Luciana Odorisio, gdzie zbyt szybkie w y k o n y w a n i e Chopina miao konsekwencje i interpretatorskie, i dramaturgiczne. Z wyjtkow deli katnoci Peter del Monte ledzi fantazmaty osamotnio nego chopczyka w Maych ogniach, rodzce si na tle bardzo cile zadatowanej, wspczesnej sypkoci wizi midzyludzkich w spoecznoci d o r o s y c h . Uday si przyjazdy do Woch d w m f i l m o w c o m so w i a s k i m . Nikita Michakw, na wyrane yczenie Mastroianniego, zaproponowa mu Oczi cziornyje (1987), nie adaptacj Czechowa, ale wariacje na jego temat, z inteli g e n t n y m wyzyskaniem kontrastu cech n a r o d o w y c h w t r a -

* cile w e d u g o g o s z o n y c h w O g o n k u " w s p o m n i e o n y bohatera. *" Z a g r a n e g o przez t e g o samego co w filmie s p r z e d lat 17 Lou Castela, t y l k o z twarz przygas i bardziej zmczon.

411

Oczi c z i o r n y j e (Marcello Mastroianni)

gikomicznej mioci czarujcego blagiera Romano do rosyjskiej arystokratki Anny. Film, gorco oklaskiwany przez krytykw, by d o w o d e m , e przy postpujcym umidzynarodowieniu sztuki filmowej oryginalne pomysy rodz si na skrzyowaniu d w c h o d m i e n n y c h kultur, pozornie najdalszych od siebie. Natomiast Jerzy Skoli mowski przyjecha z bardziej ju klasyczn ekranizacj Wiosennych wd (1989) Turgieniewa. S k o n t r a p u n k t o w a dwa kobiece charaktery i dwa typy urody na zachwycaj c y m o k o tle epoki romantycznej, penej wiec przegldaj c y c h si w krysztaach i krynolin z t u r n i u r a m i . Trzeba tu w s p o m n i e i o podry w kierunku o d w r o t n y m : to Rosi przemierzy Atlantyk, by w gwiazdorskiej oprawie da ksztat f i l m o w y Kronice zapowiedzianej mierci (1987) Ga briela Garcii Marueza, tajnego stranika pieczci dusz latynoskich. Cz krytyki krcia nosem, e m a g i c z n y realizm" kolumbijskiego pisarza zamieni Rosi w holly w o o d z k i western. Byo jednak w filmie t c h n i e n i e wielkoci, zwizane z arliwym potpieniem o k r u t n e g o rytuau mier ci, od dawna uroczcego kultur i sztuk hiszpaskiej proweniencji.

ska Laudadio stawia wiat na gowie. Najpierw d w o j e s t a r c w na motocyklu wyrywao torb hipisom, nastpnie telewizja dostawaa si do d o m u oblonego przez policj, w ktrym bandyci wzili zakadnikw, i potem caa drama tyczna walka o ycie toczya si ju w myl dyrektyw repor tera, eby emisja n a ywo" bya jak najatrakcyjniejsza. Baha z naszego p u n k t u widzenia walka z przerywaniem przez telewizj reklamami dzie f i l m o w y c h lega u podstaw Zodziei myda Maurizio Nichettiego. Posikujc si odsy aczami do Zodziei rowerw i t w r c z o wyzyskujc zmiany obrazu kolorowego w czarno-biay autor wykpi rozpano szenie ingerencji telewizyjnej w wiadomo naszych wspczesnych (w t y m i niemowlt!). Od czasu do czasu jeden z najgoniejszych k o m i k w wiata, Alberto Sordi, rwnie reyserowa grane przez siebie filmy. Wiem, e wiesz, e wiem (1982) bardzo zabawnie p o d a w a o w wtpliwo w i a r y g o d n o przekazu f i l m o w e g o le odczytane f i l m y nagrane przez prywat nego detektywa wpdzay zazdrosnego ma piknej i zawsze uroczo zachrypnitej Moniki Vitti w zgoa zbdn frustracj. Ciekawe, e i debiut reyserski Vitti Tajemniczy skandal (1990) ma za temat kamer, ktr dostaje b o h a terka i ktr rejestruje rne epizody ycia uczuciowego, i to pogra j w kryzysie n e r w o w y m , d o p k i nie wyrzuci aparatu na bruk, co film musi zakoczy. Poniewa uda si znacznie mniej ni Sordiemu, widzowie aowali, e gest bohaterki nie nastpi wczeniej. Zgoa destrukcyjny, a niekiedy wisielczy humor ce c h o w a Optanego wojn Dino Risiego. Bezsens w o s k o -angielskiej w o j n y w Libii w m o n t o w a n y zosta g w n i e w posta kapitana suby sanitarnej (wielka rola Francuza C o l u c h e ) , o k r u t n i e wadczego i infantylnie bezbronnego, scharakteryzowanego rodkami nieobyczajnymi i wy m i o t n y m i , by wyrazi absurd k r w a w y c h jatek dobitniej moe ni w M.A.S.H. Altmana. Natomiast Przyszo na dejdzie (1988) debiutanta Daniele Luchettiego stanowia o d n o w i e n i e g a t u n k u farsy historycznej i bya zoliw karykatur woskiej Wiosny Ludw 1848 r. Dwaj nieudolni bandyci, jak z wolteriaskich powiastek filozoficznych, tra fiali zdezorientowani do komuny u t o p i j n y c h wynalazcw, wierzcych lepo w nauk, a w k o c u byli p r o w o k o w a n i przez oddziaek powstaczy do zdeklarowania si p o l i t y cznego: N i e c h yje Mazzini!", N i e c h yje kto??", M a z zini!", N i e c h yje!"

WOCHY HUMOR DESTRUKCYJNY I WISIELCZY

W gatunkach rozrywkowych mao co si Wochom udawao, ani kryminay, ani filmy p r z y g o d o w e (w maka brycznym horrorze celowa Dario Argento), pozytywnym wyjtkiem byy jednak tradycyjnie komedie p o wosku", czsto ywice si aktualnociami z gazet. Grog France412

ANGLIA SPECYFICZNIE BRYTYJSKA T O S A M O

M i m o d o t k l i w e g o spadku frekwencji w kinach f i l m o w c y brytyjscy dobrze si spisali w i a t a c h 80-tych. Poza i m p o n u j c y m d o p y w e m m o d y c h talentw korzystnie zaznaczy

si udzia twrczy kulturalnych p r o d u c e n t w (David Puttnam)*, a take wsppraca p r o d u k c y j n a z telewizj (Chan nel 4). Przede wszystkim jednak ujawnia si wiadoma dno do odszukiwania specyficznie brytyjskiej tosa moci, odrniajcej filmy znad Tamizy od standardw amerykaskich, zarwno w twrczoci problemowej, jak i rozrywkowej. W1981 r. Oscara amerykaskiej Akademii Filmowej dla najlepszego filmu roku otrzymay Rydwany ognia Hugha Hudsona, film o d w c h zwycizcach olimpiady 1924, ydzie i g o r l i w y m chrzecijaninie, t r o c h jeszcze akade micki i obok odwanego antysemityzmu sawicy bezpie cznie krla i ojczyzn, rwnoczenie jednak z modzie czym zapaem gloryfikujcy niezomne denie do celu. Byo to jakby sygnaem do s p o r t o w e g o wycigu n o w y c h talentw, skaniajcych si prawie zawsze ku realizmowi. Michael Radford w Innym czasie, innym miejscu (1982) podnie zderzy mentalno szkockich c h o p w i woskich j e c w drugiej w o j n y wiatowej, w 7984 za da za tekstem Orwella sugestywny obraz totalitaryzmu o typie radziec kim, kadc nacisk na technik zniewalania niepodlegego umysu. Subtelnie kamuflowane, ale cigle istotne podziay klasowe byy podskrn dominant Chopskiego jedzenia Richarda Eyre, wbrew t y t u o w i rozgrywajcej si w przed sionkach radia i telewizji walki o karier a m b i t n e g o arywisty, wyprzedajcego daremnie swe przekonania. David Hare da si pozna** dziki makabrycznemu s a m o b j stwu, ktre w mieszkaniu bohaterki Wetherby (1984) po peni prawie nie znany jej m o d y czowiek; f i l m by t r i u m fem montau, bo rzekomo spjny i oczywisty prolog zawiera luki, w ktre wlizgiwaa si d o c i e k l i w o poli cjanta i od wewntrz rozsadzaa pozorne cigoci. Dosko nae opanowanie montau cechowao te jego Paris by Night. Pat O'Connor umia zmieni mski naturalizm t r o c h k o n w e n c j o n a l n e g o Cala (1984), uwikanego w bratobjcze k o n f l i k t y Irlandii Pnocnej, na powczyste ruchy p o w o l nej kamery i w y s m a k o w a n e kompozycje uj w Miesicu na wsi, dramacie wyrzecze i odreagowa pracujcych w 1920 r. przy wiejskim kociku konserwatora i archeo loga, d w c h zaraonych wojn" kombatantw. Przemia ny obyczajowe po drugiej wojnie z p r o w o k a t o r s k i m zaci ciem malowa w Szkoda, e ci tu nie ma David Leland przy p o m o c y aonie aroganckiej Emily Lloyd, u ktrej P o c a u j c i e mnie w ..." byo jedn z najparlamentarniejszych replik. Przychodzcy z teatru Peter Hall w Dugo jej nie byo nada nieoczekiwanej przyjani d w c h kobiet wesoy patos nieledwie szekspirowski.
* Po s u k c e s a c h w A n g l i i z w e r b o w a o P u t t n a m a H o l l y w o o d , by prze szczepi d o USA e u r o p e j s k i e m e t o d y a m b i t n e j p r o d u k c j i . Przeszczep nie przyj si i P u t t n a m , rozczarowany, p o w r c i do L o n d y n u . ** R z a d k o si zdarza, by G r a n d Prix j e d n e g o z g w n y c h f e s t i w a l i o t r z y m a d e b i u t a n t , ale to wanie p r z y d a r z y o si Hare'owi w B e r l i n i e .

Jednak najwaniejszym z n o w y c h t w r c w okaza si bezspornie rysownik Peter Greenaway, ktry narzuci si opinii wanie Kontraktem rysownika (1982), kryminaem, tajemniczym i niepokojcym, z koca XVI w. Nie ma c h y ba d r u g i e g o filmowca, k t r y by ujawnia a takiego bzika na p u n k c i e liczby, p r o p o r c j i , symetrii, perspektywy, a r c h i tektury i geometrii s w y c h fabu. W Kontrakcie... bohate rem bya parzysto: rzeczywistych w y g l d w magnackiej siedziby i ich malarskich o d w z o r o w a , a w rnicach mi dzy nimi czaia si mier. W Zet i dwch O parzysto stawaa si obsesj: dwie ony gin w w y p a d k u , a ich przy jacika z amputowan nog zostaje kochank obu w d o w cw, rozczonych braci syjamskich; dla symetrii kae sobie obci nog zdrow i rodzi braciom blinita. W Brzuchu architekta, moe najprecyzyjniejszym ze wszy s t k i c h , krystaliczna czysto b u d o w y filmu jest funkcj zawodu bohatera i frapujco czy dziesit muz z a r c h i tektur (jak inne f i l m y cz je z teatrem czy muzyk). Wyliczanka to ju zgoa magia cyfr w cigu ptorej godziny w y m i e n i o n o wszystkie liczby od zera do stu, a przy tej wyliczance, jak w dziecinnym e n e , due, rabe", kto co chwila bywa wyliczany by umrze. Wreszcie w makabrycznym Kucharzu, zodzieju, jego onie i jej ko chanku (1989), na t y m prawdziwym balu Wielkiej K o n s u m p c j i , Greenaway oznaczy na zielono jedzenie, na biao seks i na p u r p u r o w o mier, by dowie, e Thatcherowska wysza buruazja jest wylgarni deka dencji i rozkadu. Nikt tak serio jak on nie zastanawia si, czy zebra jest czarna w biae pasy, czy o d w r o t n i e , ani jak skonstruowa gr, w ktrej wygrywajcy przegrywa. Cech okresu nazywanego p o s t m o d e r n i s t y c z n y m jest raptowne przerzucanie si t w r c w o ju sprecyzowa nym charakterze pisma w d o m e n y zgoa nieoczekiwane. Greenaway, fanatyk prowokacji obyczajowej, mistyfikator urzeczony liczb, wzi si raptem do ekranizacji klasyki. Jego Ksigi Prospera (1991) okazay si zgodny m z charak-

Brzuch architekta (Brian D e n n e h y )

413

Ksigi Prospera Szpital B r i t a n n i a

terem reysera, wrcz ju XXI-wiecznym sposobem odczy tania B u r z y " Szekspira. Zwycistwo Wyrozumiaoci nad Zemst, podzielone na 24 k s i g i " (Magii, Kosmogonii, U t o p i i , 7 Sfer), znalazo wyraz nie w dziaaniu, t y l k o w pisaniu przez Prospera przejmujcy John Giegud dziea pt. B u r z a " . A wstpy do poszczeglnych ksig, w i d e o k l i p o w e arcydziea animacji, pozwoliy na i m p o n u jc erupcj pomysowoci montaowe kontredanse r y c i n , planw i d o k u m e n t w starych lub oszukaczo r o b i o n y c h na autentyki (jak owe mapy piekie, k t r y m i posikowa si Orfeusz"). Na niemal rwnie eksponowan pozycj w y b i si James Ivory, A m e r y k a n i n , ktry zacz od filmowania A n g l i k w w Indiach (Szekspir-Wallach), a pniej p o w r c i do tego tematu dojrzaym Upaem i kurzem (1982), o fas c y n a c j i dusz hindusk d w c h Angielek o d l e g y c h w cza sie o dwie generacje. W Kwartecie para angielskich arty stw rozgrywaa perwersyjn gr namitnoci w rodo w i s k u paryskiej cyganerii lat dwudziestych, w Pokoju z widokiem za klasowo zrnicowana wysza i jeszcze wysza buruazja angielska epoki wiktoriaskiej zderzona zostaa ze s w o b o d n i e rozlunion mentalnoci wosk. Z uznanych ju wielkoci najbliej twrczoci m o d y c h znalaz si Ken Loach, zawsze staranny w oddawaniu k o l o rytu e p o k i , jak za czasw kina m o d y c h , g n i e w n y c h " . W Spojrzeniach i umiechachz gorycz m w i o bezrobociu modziey i braku perspektyw, ubocznie krytykujc rol armii angielskiej w Ulsterze. Ojczyzna przedstawiaa p i o senkarza z NRD, nie p o g o d z o n e g o ani z porzdkami we wasnym kraju, ani ze wstydliw politycznie pozycj ojca, eks-konfidenta gestapo. Wreszcie Ukryta kaseta (1990) godzia dramaturgi sensacji z polityk: miao przecho dzia od pozornie lokalnych p o r a c h u n k w irlandzko-angielskich do najwyszych o r o d k w wadzy, stawiajc szokujce hipotezy na temat kulis w y g r a n y c h przez k o n serwatystw w y b o r w 1982 r. Poszed tu wic Loach t sam drog, co Costa-Gavras czy Stone. Bezlitosny przemiewca Lindsay Anderson okaza si najniesforniejszym pacjentem szpitala zwanego Brytani (Szpital Britannia, 1982). Zamiast wcina ciep zupk urzdowego d o b r o b y t u i skada wiece wiekowej tradycji w y b i e g a przed okaza fasad i dononie bluni, e u zdrawiajca" m e d y c y n a cichcem zabija, a p r z y w d c w strajku kupuje si wstpem na o b i a d u k r l o w e j . Nie cie szyo to ani zwizkowcw, ani k r l o w e j , czemu mona przypisa, e nastpny film z r o b i Anderson d o p i e r o po 5 latach, i to w USA. Sierpniowe wieloryby wedug sztuki Davida Berry'ego byy rzadkim przykadem kameralnego k o n f l i k t u , ktrego potraktowanie f i l m o w e mogo t y l k o nie znacznie rni si od teatralnego. r d e m wzrusze byo

K o c h a n i c a Francuza ( M e r y l Streep) Sens ycia

obsadzenie (w g w n y c h rolach!) 91-letniej Lilian Gish, ktra rozpoczynaa karier w 1912 r. p o d kierunkiem Griffitha, i t y l k o o 12 lat modszej Bette Davis. Teatralna pro weniencja nie zaszkodzia rwnie Garderobianemu (1984) Petera Yatesa, gdzie tematem by wanie sam teatr i wspaniay pojedynek aktorstwa Alberta Finneya i Toma Courtenaya. Bogaty w znaczenia i zmienne nastroje melodramat Karela Reisza Kochanica Francuza kunsztownie spina romans z epoki wiktoriaskiej z realizacj filmu o tym romansie, ktrego aktorzy przeyj podobn histori mi osn, okazujc si jednak paradoksalnie bardziej w i k t o riascy od swych bohaterw. Nie epatowa nowoczesno ci narracji osiemdziesicioletni nestor kina brytyjskiego David Lean, ale z godn podziwu precyzj wyrazi w Pod ry do Indii (1984) nastroje nostalgii po utracie angiel skiej pery w koronie. Nie uchyli si jednak od draliwego pytania, ktre w filmie zadaje hinduski prawnik z pokole nia Nehru: J a k i e prawo ma Anglia, by rzdzi Indiami?" W y m i e m y jeszcze Jerzego Skolimowskiego, przez par lat mieszkajcego w Londynie, ktry remont swego miesz kania uczyni tematem Fuchy (1982), umieszczajc w tle pierwszy raz na ekranie ogoszenie stanu w o j e n n e g o w Polsce. Stephen Frears zaskoczy finezyjnym wykorzystaniem f o r m u y f i l m u gangsterskiego dla pokazania w Mojej pi knej pralni bolesnych konfliktw w y w o a n y c h napywem emigracji azjatyckiej (tu: pakistaskiej). wiatowy rozgos uzyska natomiast przejciem do g a t u n k u wielkich w i d o wisk ekranizacj Niebezpiecznych zw/z/cwChoderlos de Laclosa (1989), chodn, wyrachowan wizj d w o r s k i c h skandali z XVIII w., akcentujc uczucia zawici i mci w o c i , w przeciwiestwie do nieco pniejszego Valmonta Formana. Specjalist g a t u n k u m o n u m e n t a l n e g o by eks-aktor Richard A t t e n b o r o u g h . Od udanej batalistyki (O jeden most za daleko, 1978) przeszed do wystawienia imponujcego p o m n i k a (Gandhi) maemu, pnagiemu c z o w i e k o w i , ktry bierny o p r przeciwstawi zwycisko salwom p l u t o n w egzekucyjnych. Z p o d o b n y m rozma c h e m , epicko, namalowa w Krzyku wolnoci (1987) walk z apartheidem M u r z y n w Poudniowej Afryki i ich biaych sprzymierzecw. Jeli ten pikny film g u b i nieco p r o p o r cje po mierci zakatowanego leadera murzyskiego przez p filmu bohaterem by ju tylko biay dziennikarz uciekajcy z demaskatorskim rkopisem to w rwnie zamaszystym fresku o t y m samym temacie ( Osobny wiat, 1988) byy operator Chris Menges, cho bohaterk uczyni rzeczywist bia dziaaczk, zamordowan potem w M o z a m b i k u , a do podniosego finau w y t r z y m a na muszce spraw zasadnicz: wolnoci dla p i e r w o t n y c h mieszka c w tej ziemi.

415

Dwa inne wielkie w i d o w i s k a w y n i k y z dowiadcze teatralnych. W Henryku V Kennetha Branagha (1989) Szekspir wyglda inaczej ni u O l i v i e r a w 1 9 4 4 r . , bardziej z krwi i koci, pokazany z wikszym dystansem, a ram stanowia rwnie maszyneria teatru, nie elbietaskiego jednak, ale wspczesnego, ujawniana z t sam ostenta cj, z jak inni f i l m o w c y na marginesie fabuy ujawniaj obecno ekipy zdjciowej. Natomiast wielki czowiek tea tru Peter Brook p o r w a si na wite misterium hinduskie Mahabharat (1989) i przerobi je na koturnowo-ezoteryczny teatr, bardzo zawiy i nucy. Anglia bya wreszcie nadal dostarczycielk filmowej rozrywki, czsto na d o b r y m , m i d z y n a r o d o w y m poziomie. J o h n Glen specjalizowa si w k o n t y n u o w a n i u Jamesw B o n d w (wedug powieci Fleminga lub t y l k o f l e m i n g o p o d o b n y c h ) , w ktrych strona radziecka bya ju coraz pozytywniej zrnicowana, ale kaskaderzy nadal spadali na p o n c y c h s p a d o c h r o n a c h , a gaz oszaamiajcy u r u chamiao si gwizdaniem. W rnych t y p a c h sensacji c h o dzio nie t y l k o o techniczn efektywno. Wyspa Pascalego Jamesa Deardena bya poza tym subtelnym portretem o t o m a s k i e g o szpicla, Burzliwy poniedziaek Mike Figgisa w starcie d w c h m o c n y c h ludzi w p i s y w a wtek niechci angielsko-amerykaskich, z ciekawymi polonikami w d o datku. Sensacja dawaa mono startu m o d y m . W dziedzinie komedii, gdzie n o w a t o r s t w o jest trudne, wariacki h u m o r absurdu z zupenym brakiem respektu dla wszelkich uznanych wartoci reprezentowao 6 ekscent r y k w M o n t y Python, ktrzy w Sensie ycia (1982) t a czyli kankana na cze w i t e j spermy" i podnosili kot wic, by wieowiec bankowy m g wypyn na szerokie w o d y finansjery. Jeden z nich, Terry Gilliam, w Brasilu (1983) skarykaturowa 1 9 8 4 " Orwella, nie przenoszc jednak y w c e m postaci i dialogw, ale szukajc dla jego totalitarnego wiata o d p o w i e d n i k w w i z u a l n y c h . Grone Ministerstwo Informacji skadao si z samych Kafkowskich korytarzy, nad maszynami fabryk wisiay transpa renty M o c dzi, przyjemno j u t r o " , a jeden z nieli c z n y c h plenerw pokazywa szos obstawion parawa nami, na ktrych widniay niene Alpy, za parawanami za leay kupy miecia.

dualnociami t w r c z y m i nie byo moe najlepiej, to jednak prestiowe dziea tej kinematografii stanowiy niezmiennie najwiksz cz czowki wiatowej. Pozycja w y b i t n e g o nawet reysera w USA jest zawsze nieco bardziej ograniczona ni w Europie, przede wszyst kim na rzecz producenta*, ale take na rzecz innych w y s pecjalizowanych c z o n k w ekipy. M i m o to zacznijmy ten przegld od g w n y c h o s o b o w o c i reyserskich o ustalo nej renomie, od t w r c w , k t r y c h po europejsku mamy prawo nazwa autorami. Ze starej gwardii, ktra zaczynaa jeszcze na pocztku lat 40-tych, osta si niestrudzony a do mierci (1987) J o h n Huston. T w r c a Sokoa maltaskiego, ladem swego wielkiego ojca, Waltera, zamieniajcy si czasem w aktora (Chinatown Polaskiego), u schyku ycia zaj si egzy stencjami przegranymi, ponoszcymi klsk. W Pod wul kanem zamkn sugestywnie w j e d n y m d n i u , meksyka skim Dniu Zmarych, proces samozniszczenia czowieka, ktrego mio niejest w s t a n i e w y z w o l i z alkoholicznego przeraenia pierwsz wojn, frankistowskim puczem i ka pitulacj w M o n a c h i u m . C h r y s t e , co za marna mier!" krztusi zastrzelony przed burdelem eks-konsul brytyjski z powieci Kanadyjczyka Malcolma Lowry'ego, uchodzcej za ekranowo nieprzetumaczaln. Film nie jest jednak mierci powieci, ale jej kongenialnym uwiecznieniem, a zawdzicza to w znacznej mierze deliryczno-przenikliwej kreacji Alberta Finneya. Po Honorze Prizzich, s w o i stym anty-O/cu chrzestnym, gdzie d w o j e rozkochanych w sobie patnych m o r d e r c w ma si wzajemnie z a m o r d o wa na rozkaz z g r y abdzim piewem starego mistrza sta si Zmary. Bardzo ju chory, z inwalidzkiego wzka, d y r y g o w a Huston t ekranizacj Joyce'a D u b l i c z y k w " , bardziej teatralizowan ni literack, pen lirycznej re zygnacji. Nazwisko J o h n a Cassavetesa jako reysera (gdy by i aktorem) wizao si przede wszystkim z przekor wobec w i t y c h regu H o l l y w o o d u , do k t r e g o si w kocu prze nis po prbie stworzenia niezalenego orodka p r o d u k c y j n e g o w N o w y m J o r k u . Wywalczy sobie jednak w Kali f o r n i i status osobny, pozwalajcy posikowa si i m p r o wizacj aktorsk w deniu do oddania stanw d u c h a bohaterek n i e o b l i c z a l n y c h , z lekka o d c h y l o n y c h od nor my, kreowanych z reguy przez j e g o on Gene Rowlands. W Glorii gra ona t y t u o w rol wyranerowanej aktorki, rozpaczliwie samotnej w tumie, wpltanej w mafijn awan tur o p o r t o r y k a s k i e g o chopczyka, ktrego pragnie oca li. Z kolei w Strumieniach mioci (Grand Prix Berlina 1984) jest Rowlands rozwdk, odseparowan od c r k i , ktra w p r o w a d z a si do pisarza-alkoholika, rwnie poz bawionego opieki nad s w y m l u b n y m synem. Cassavetes finezyjnie bawi si tu prowadzeniem rwnolegle d w c h ,
* Std tak c z s t o a m e r y k a s c y reyserowie d do z d o b y c i a p o z y c j i w a s n e g o p r o d u c e n t a , f e n o m e n w E u r o p i e p r a w i e n ied o st r zeg a l n y .

USA JAK BDZIE AUTOR" PO AMERYKASKU?

K i n o amerykaskie zachowao, a nawet u m o c n i o w latach 80-tych sw dominujc pozycj: z pewnoci w dziedzinie p r o d u k c j i i wiatowej d y s t r y b u c j i , ale rwnie w dziedzinie artystycznej. Cho brakowao w nim nowator skich osigni formalnych (poza sfer e f e k t w specjal n y c h " i najnowszej techniki), a i z o r y g i n a l n y m i i n d y w i

416

S t r u m i e n i e m i o c i ( J o h n Cassavetes i G e n e Rowlands)

Zelig ( W o o d y A l l e n midzy p r e z y d e n t a m i C o o l i d g e m i H o o v e r e m )

pozornie nie zwizanych ze sob historii, po zejciu si d w o j g a bohaterw (pisarza zagra sam) d u g o jeszcze nie precyzowa ich w z a j e m n e g o stosunku. Dopiero pod sam koniec wyjania, e to brat i siostra. Gorczkowo p r buj sobie pomc. Na prno. Inni Amerykan ie o pozycji autorw maj daleko krtsze yciorysy. T wyrniajc rang mona by waciwie odebra przecenianemu w poprzednim okresie Peterowi B o g d a n o v i c h o w i . Jego Maska (1985), oparta na rzekomo autentycznej historii c h o p c a z potwornie zdeformowan twarz, tona w taniej czuostkowoci. Prawdziwy lwi pazur ten Amerykanin jugosowiaskiego pochodzenia wykaza jedynie w Saint Jacku. Specjalista od zadumy i nastrojw nostalgicznych pojecha t y m razem a do Sin g a p u r u , by sport refowa Bena Gazzar (zawsze umiecha jcego si d o b r o d u s z n i e i flegmatycznie) w roli nieuda nego pisarza, rajfura, spekulanta, marzcego o powrocie do A m e r y k i . Chodzio o w y d o b y c i e jego starannie ukry t y c h pokadw dobra i uczciwoci. Posta rysowaa si w y p u k o zwaszcza na tle wzruszajcej przyjani Amery kanina ze starym A n g l i k i e m na gruzach brytyjskiego impe rium i w cieniu klski wietnamskiej. W o o d y Allen rozpocz karier filmow w 1969 r., ale lata 80-te wyniosy go na sam szczyt. Nikt tak jak on nie umia pogodzi slapstickowego h u m o r u wczesnego Chap lina i Harolda Lloyda z intelektualnym paradoksem i n wersji. Posuchajmy jego u l u b i o n y c h dykteryjek: N o s i e m na sercu kul rewolwerow. Kto rzuci we mnie Bibli. Kula uratowaa mi ycie", albo: A jeli nic nie istnieje? Jeli wszystko jest zudzeniem? W takim razie o wiele za duo zapaciem za dywan!" Arcydzieem jego przewrot nego h u m o r u sta si Zelig (1983) d o k u m e n t a l n a b i o g r a fia", d r o b i a z g o w o autentyczna, synnego czowieka, ktry... nie istnia. Tak, ale przecie widzimy jego k r o n i kalne zdjcia f i l m o w e z Hooverem i Hitlerem! Diabelskie triki techniczne? To take. Ale te k o m p u t e r o w e triki su analizie c h o r o b y kameleona", bdcej pocze niem n o w o j o r s k i e g o denia do sukcesu za kad cen i s a m o o b r o n n e g o mimetyzmu ydowskiego, dcego do ukrycia si w t u m i e . Zelig nie ma wasnej o s o b o w o c i , bo natychmiast przystosowuje si do otoczenia: z g r u b a sami zaraz tyje, z brodaczami wyrasta mu broda, z psy chiatrami staje si psychiatr, z Dempseyem bokse rem. Inna wybitna komedia Allena to Purpurowa ra z Kairu (1985), w ktrej dziarski amant hollywoodzki z n u d n e g o salonowego dramatu schodzi z ekranu na w i d o w n i , by zaleca si do kinomanki z czternastego rzdu tutaj fantazmaty autora bior w p r o s t do f i l o z o f i cznego (sic!) namysu nad spoeczn funkcj f a b r y k snw"*.

* P o m y s p r z e c h o d z e n i a postaci z e k r a n u do rzeczywistoci i o d w r o t n i e z a p o y c z y w i a d o m i e W o j c i e c h M a r c z e w s k i dla Ucieczki z kina Wol no", rozwijajc i n n y w t e k spoeczny.

Ale istnia i inny A l l e n . Od Wntrz (1978) poprzez Sios try Hanny, Wrzesie i Inn kobiet (1988) biegnie linia kameralnych dramatw rodzinnych*, natchnionych za rwno przez Bergmana, jak zwaszcza Czechowa, ktrych akcja wypeniona jest wspaniale w y m o w n y m i niedom wieniami, nieszczerymi ucieczkami od siebie, komplek sami niezawinionych w i n i tragediami utraty tosamoci. Dopiero Zbrodnie i wykroczenia (1989), o d w c h ostenta cyjnie odizolowanych od siebie wtkach, dramatyczniejszym i bardziej k o m e d i o w y m , zdaj si wskazywa na udan syntez obu stron osobowoci twrcy. Cech rozpoznawcz nowojorczyka par excellence, Martina Scorsesego, jest idea odkupienia, przenikajca jego filmy. Wychowanek woskiej dzielnicy Maa Italia zachowa gbok fascynacj personalistycznymi naukami k a t o l i c y z m u . Kluczem do jego k r y m i n a w moe by wypowiedziane przeze zdanie, e o d k u p i e n i a grzechw nie szuka si w kociele, tylko na ulicy albo we wasnym d o m u " . Bazujc na e l a z n y c h " scenopisach, dbajc rw noczenie o czytelno i najszybsze t e m p o akcji, staran nie komponujc zamknite przestrzenie rozgrywanych k o n f l i k t w , stawia zawsze w centrum bohatera, k t r y t r a c i niewinno, a potem gorczkowo stara si o d k u p i winy. Przy t y m wina, jej stopie, jej naganno jakby mniej Scor sesego pochaniay, caa jego uwaga skupia si na samym procederze denia do poprawy czy chodzi o brutal nego boksera z Wciekego byka (1980), niemiaego kler ka z Po godzinach, mistrza bilardu z Koloru pienidza, gangstera z Chopcw z ferajny (1990). Skoro wane jest denie do odkupienia, rezultaty tego denia nie s anali zowane zbyt wszechstronnie. Np. w Chopcach z ferajny bohater pozytywny denuncjuje swych kumpli przed policj i ten fakt zostawia twrca bez oceny. Wyjtkiem w twrczoci tego praktykujcego katolika stao si Ostatnie kuszenie Chrystusa (1988), otoczone aur midzy narodowego skandalu**. Scorsese opar si na ksice Nikosa Kazantsakisa (autora G r e k a Zorby") i rozwiza film na trzech paszczyznach. Pierwsza, stano wica ogromn wikszo f i l m u , to zastanawiajco wierna ekranizacja Ewangelii, co najwyej z realistycznymi pop rawkami uj t r a d y c y j n y c h (sposb bycia Piata, pozycja ciaa Ukrzyowanego). Drug paszczyzn byy nieliczne uzupenienia tekstu Pisma, sprzed podjcia przez Z b a w i ciela nauczania***. Najgoniej atakowana bya jednak warstwa trzecia, opowiedziana w trybie w a r u n k o w y m . Oto szatan, po trzech kuszeniach opisanych za Ewangeli, podejmuje czwart prb wobec umierajcego na krzyu

A m a d e u s z (F. M u r r a y A b r a h a m )

* A k t o r s k o sam A l l e n nie brat w nich przewanie u d z i a u . ** Prapremiera w i a t o w a f i l m u , d o p u s z c z o n e g o do udziau w festiwalu w e n e c k i m , u b e z p i e c z a n a bya przez ca k o m p a n i k a r a b i n i e r w . * * * T u , n i e w i a d o m o p o c o , przypisano J e z u s o w i - c i e l i w y r b krzyy na z a m w i e n i e wadz r z y m s k i c h .

Boga-Czowieka. Pod postaci pacholcia przedstawia si Chrystusowi jako Anio Str i rzekomo z polecenia Naj wyszego oznajmia, e Zbawiciel nie jest Mesjaszem, e jego ofiara jak niegdy ofiara A b r a h a m a nie jest nie zbdna, e zatem Jezus ma prawo zej z krzya i dokona ywota jak kady czowiek, w otoczeniu ony i dzieci. Jezus odrzuca jednak zdradzieck wizj, powraca G o l gota, krzy i pada sowo Pojem!" Z f i l m o w c w zagranicznych jeden t y l k o potrafi zapew ni sobie w H o l l y w o o d pozycj zupenie niezalen Milos Forman. Po o g r o m n y m , wiatowym sukcesie Lotu nad kukuczym gniazdem jego Ragtime (1981) by pewnym obnieniem lotw. Oparty na zbyt obszernej ksice Ed gara Doktorowa, wprowadzajcy nadmiern liczb wt kw, konfliktw i postaci, mia sta si syntez Ameryki sprzed pierwszej wojny, Ameryki taczcej ragtime. Mimo znakomitej rekonstrukcji epoki i sprawnej narracji film mia w sobie co bezosobowego, mao przeytego. Czeski reyser wycign z tego wnioski i przerzuci si do Europy m i n i o n y c h stuleci, z n o w u startujc z pozycji siy. Amadeuszem (wg sztuki Petera Shaffera, scenarzysty filmu) o d n o w i Forman gatunek tak skonwencjonalizo wany, jak biografia f i l m o w a . Nie zawaha si przedstawi geniusza jako niesfornego szczeniaka o w u l g a r n y m h u morze. Co, paradoksalnie, jeszcze podkrelio cud muzyki Mozarta i tragizm j e g o losu, zakoczonego zbiorow mo gi ndzarzy. T o m Hulce bezczeln mink i idiotycznym c h i c h o t e m z a w o j o w a wyobrani w i d o w n i . Ale, w b r e w t y t u o w i , film p o w i c o n y jest raczej rywalowi Mozarta, Salieriemu (zagranemu przez F. Murraya Abrahama): wy jtkowemu s t o p o w i inteligencji krytycznej, artystycznego przecitniactwa, ywioowej bigoterii i zgoa metafizycz-

418

nej nienawici. W inne t o n y uderzy Forman Valmontem (1990) w e d u g tej samej XVI II-wiecznej powieci Choderlos de Laclosa, ktrej adaptacj p o d tytuem o r y g i n a u Niebezpieczne zwizki w p roku wczeniej zakoczy Anglik Frears. Czech znacznie sabiej wyakcentowa diaboliczn, wyrachowan intryg dworskiej zemsty, m r o czn i podstpn, a cay nacisk pooy na miosnych unie sieniach, barwnoci ycia, piknych pejzaach, seksow nych dziewczynach, a zwaszcza bajecznych, baroko w y c h wntrzach, nie b u d o w a n y c h w atelier, tylko au t e n t y c z n y c h , upatrzonych w kilku rnych krajach Europy. Jak g d y b y , wbrew oryginaowi, pragn zilustrowa myl Talleyranda: k t o nie y przed Rewolucj, ten nie wie, czym jest przyjemno ycia". Lista a u t o r w " amerykaskich zmierza do koca. S na niej ju t y l k o nazwiska z ostatniego okresu, wic o ma y m jeszcze d o r o b k u i ktre zaliczy do grona niezale n y c h mona z wikszym ryzykiem a nu nie speni pokadanych nadziei? Zacznijmy od Rolanda Joff, A n g lika, ktry rozpoczyna pod opiek Davida Puttnama, w okresie kiedy ten producent flirtowa z kapitaem holly w o o d z k i m . Pierwsze dwa filmy Joffgo mona wic trak towa jako amerykasko-angielskie, trzeci za pochodzi z czasw, gdy zniechcony Puttnam p o w r c i na stae do Londynu Joff wybra natomiast pozostanie za oceanem. Jego debiutanckie Pola mierci (1984) wykazyway znaczny w p y w poetyki telewizyjnego reportau, trakto way o Kambody, o przeraajcych rzdach C z e r w o n y c h Khmerw, p o w i t a n y c h z entuzjazmem przez ludno, za raz potem zdziesitkowan i zamknit w obozach k o n c e n t r a c y j n y c h . Poza wstrzsajcymi walorami d o k u m e n t a c y j n y m i film jakby m i m o c h o d e m poprzez drastycznie o d m i e n n e losy d w c h przyjaci, amerykaskiego i kambodaskiego dziennikarza ujawnia kracow naiw no i gupi paternalizm przedstawiciela zachodniej c y w i lizacji, d o p i e r o p o d w p y w e m niewyobraalnych dla wy darze nabierajcego niejasnego poczucia winy. Bdca w i e l k i m , kosztownym w i d o w i s k i e m Misja umiaa oeni (jake rzadko si to zdarza!) nieskazitelny dramat sensa c y j n y dla mas z nie uproszczonym k o n f l i k t e m history cznym dla wymagajcego odbiorcy*. T y m zaskakujcym konfliktem bya kasata zakonu jezuitw przez pobone rzdy europejskie w k o c u XVIII w., a zwaszcza jej t r a g i czny refleks brazylijsko-urugwajski: rze przez arcykatolickie armie jezuickich republik d u n g l o w y c h , zasiedlo nych przez indiaskich konwertytw. Gdy ostatni z t y c h republik w y b i t o do nogi, wraz z jej biaymi duszpasterzami, w finale emisariusz papieski, kardyna A l t a m i r a n o , zrozpa czony, meldowa o w y k o n a n i u zadania: O n i yj, a ja umarem!" Nastpnym f i l m e m , Twrcami cieni (1989),

* D o n i o s o tej t e n d e n c j i p o d k r e l i a pierwsza n a g r o d a festiwalu w Cannes w 1986 r.

p o w r c i Joffe do wspczesnoci, pokazujc stworzenie przez A m e r y k a n w w d r a m a t y c z n y m w y c i g u z Hitle rem pierwszej b o m b y atomowej. Pozornie temat dla f i l m u d o k u m e n t a l n e g o . Ale nad t e c h n o l o g i e przeoy Joffe narastajcy konflikt fizykw zespou J. R. O p p e n heimera z nadzorujcymi ich oficerami Pentagonu. Bys no, w y k w i t koszmarny grzyb i jest bomba! Ale Hitler p o k o n a n y . Japonia skapituluje lada chwila. Zrzuca czy nie? Oppenheimer, w b r e w generaom, waha si. Czy idzie mu t y l k o o 200 tysicy z d r o w y c h , niczego nie przeczuwa jcych mieszkacw Hiroshimy i Nagasaki? Czy raczej o otwarcie drzwi do wiata opartego na lku, do ktrego o d w i e r n y m ma zosta nauka? Mentalno zblion do J o f f e g o d e m o n s t r o w a Oliver Stone o zainteresowaniach niebywale, jak na H o l l y w o o d , j e d n o r o d n y c h . Stone realista rzuca na wiat krytyczne spojrzenie, wyostrzone osobistym dowiadczeniem. Bi si w Wietnamie, i to jako ochotnik. Zacignem si w s p o m i n a aby da d o w d , e w o b r o n i e zachodniej cywilizacji walcz nie tylko Murzyni i Portorykanie, gdy m o d a inteligencja amerykaska, wyreklamowana z w o j ska, oglda walki z vietcongiem w telewizji". Stone'owi

419

Pluton (Tom Berenger. Mark Moses i W i l l e m Dafoe)

Poza p r a w e m

rozczarowany i okaleczay idealista wraca z wietnamskie go pieka, by zosta przywdc ruchu pacyfistycznego. Ale i inne inicjatywy Stone'a miay za punkt wyjcia doniose problemy spoeczestwa amerykaskiego, o b serwowane przenikliwie, wcielane w fabuy dojmujce i przykre, nie bez udziau szlachetnego d y d a k t y z m u i zr cznie maskowanej tendencyjnoci. Salvador mia za temat neokolonialne wojny amerykaskie u Latynosw, Wall Street ujawnia skomplikowane kulisy o g r o m n y c h m a n i p u lacji g i e d o w y c h , a Tu mwi radio pokazywao b e z k o m p r o m i s o w e g o spikera, ktrego audycje pozwalay ujaw nia i demaskowa pokady rasistowskiej i w ogle wszel kiej bezinteresownej nienawici, ukrytej w fadach c o dziennoci. Nic dziwnego, e przy pomocy swego wiernego operatora Roberta Richardsona narzuci Stone niecht nemu H o l l y w o o d o w i styl fotografii surowy, dokadny, pozbawiony oderwanych efektw kompozycji, nieomylnie skupiajcy wzrok widza na gwnej treci kadru. Wreszcie Jim J a r m u s c h , przypadek szczeglny, bo uderzajco e u r o p e j s k i " . Jak epigoni n o w e j fali", jak zwaszcza Wenders czy Tanner, lekceway Jarmusch ostentacyjnie fabu, niezwyke wydarzenia i tradycyjne poczenia przyczynowo-skutkowe, by w nietypowych dla kina USA d u g i c h ujciach-scenach niespiesznie serwo wa obrazy wiata tak nieoczekiwanego, jak kacztko wysiedziane przez kur. W swej j e d n o r o d n e j stylowo t r y l o gii Dziwniejsza ni raj, Poza prawem i Pocig do Memfis (19841989) bawi si reyser g a t u n k o w y m i stereoty pami H o l l y w o o d u ( f i l m e m d r o g i " , filmem-ucieczk", f i l mem gangsterskim), by przekornie wykoleja wyobrani widza, mylnie przekonanego, e przenikn zamiary twr cy. Jego wizja A m e r y k i codziennej bya najczciej wia d o m i e odwrotna od powszechnie akceptowanej: znudzeni modziecy porzucali niezabawn dziewczyn, ale zawra cali z d r o g i , by j jednak zabra ze sob; do regionalnej knajpy t y g o d n i a m i nie zaglda aden klient; dotarcie nad pikne jezioro koczyo si w kryjcej wszystko mgle; wjazd za do rajskiej Florydy o d b y w a si w beznadziejnie sipicym deszczu. Ta Ameryka dziwniejsza ni raj" obserwowana bya z reguy niezblazowanym okiem o u t s i dera: modej Wgierki, woskiego winia sabo znajcego angielski, zakochanej pary Japoczykw. Nic dziwnego, e to osobne, uwierajce kino Jarmuscha znajdowao wi cej entuzjastw w Europie ni w A m e r y c e m i l c z c e j wikszoci".

zawdziczamy najprawdziwsz chyba relacj o tamtej w o j n i e w Plutonie (1986), gdzie przeciwnik jest w d u n g lowej gstwinie niewidzialny, drgnienie listka moe ozna cza powiew wiatru albo miertelny strza, a niejasno celw walki na drugim kocu wiata rodzi desperacj, bezprawie, sadyzm. Jeszcze bardziej autobiograficzny by Urodzony 4 lipca (tzn. w dniu wita narodowego), gdzie 420

USA CZUE SWKA INTYMIZMU

Zwycistwo w y b o r c z e w 1980 r. Ronalda Reagana (aktora H o l l y w o o d u z lat 5060-tych) byo potwierdze niem wzrostu nastrojw konserwatywnych, ktremu w

Wystarczy by (Peter Sellers)

kinematografii towarzyszyo przemieszczenie akcentw w kierunku uprywatnienia tematyki, wyciszenia kontrowersji spoecznych, ofensywy dramatu psychologicznego. Ju w pierwszym roku rzdw Reagana f i l m o w c y ame rykascy dali cztery powane dziea o orientacji i n t y m i stycznej, ktre szerokim echem odbiy si w Europie. Naj goniejszym Sprawa Kramerw Roberta Bentona. Niby nic: odchodzca od ma ona i ich synek. Na rozprawie o przyznanie wadzy rodzicielskiej pusto, proces banalny. Ale film nie! Na p o w i e r z c h n i utrzymywa si przede wszystkim nabierajcy o c h o t y do roli matki Dustin Hoff man jako r d o o r y g i n a l n y c h gagw (nigdy dotd nie ukada spa swego malca i nie smay t o s t w francu skich). Ale w gbszej warstwie chodzio o sawion przez Woman's Liberation odwag odejcia kobiety od zajtego

karier ma. W filmach feministek odejcie takie automa tycznie bywao happy e n d e m . Benton poszed dalej, moe konserwatywnie, ale rzeczowo badajc, czy taka odwaga przysparza kobiecie szczcia i ile jest prawdy w tych l u bowaniach, e ,,a do mierci". Zwykli ludzie, film aktorski co nie byo niespodziank w przypadku debiutu reyserskiego Roberta Redforda* rwnie startowa od sytuacji prawie banalnej, podkrelo nej t y t u e m . Precyzyjny scenopis usuwa poza ramy filmu par sytuacji bardziej dramatycznych (utonicie brata bohatera, samobjstwo j e g o koleanki), dajc je w krt kich byskach retrospekcji lub tylko w dialogu. Natomiast wyrafinowane aktorstwo obsugiwao psychoanaliz t r o j ga osb, rodzicw i syna, wyjawiajc, jak brak szczeroci i hodowanie konwenansom rozbija typow rodzin p o z bawion problemw", w ktrej wszystko jest o.k." Wystarczy by Hala Ashby'ego d o w i o d o , e nie wy starczy zna polskiego N i k o d e m a Dyzm" (jak zna go niewtpliwie scenarzysta Jerzy Kosiski), by t histori nicoci wyniesionej na szczyty przeflancowa d o w c i p n i e na urodzajn gleb W a s h i n g t o n u . Losy sabego na umyle o g r o d n i k a , obsadzone w o k w y s o k o p i e n n y m i intrygami prezydenckimi i b u j n y m i pdami bankierskich machinacji, podlewane kpinami z TV i uyniane pamfletami na high life, day pyszny, c h o jadowity bukiet satyrycznych kwiatkw. Wreszcie Atlantic City Francuza Louisa Maile, cho korzystao z banalnego schematu p o r a c h u n k w handlarzy n a r k o t y k a m i , urzekao przede wszystkim rysunkiem psy c h o l o g i c z n y m dwojga loosers", rozbitkw y c i o w y c h , daremnie zapatrzonych w nieziszczalny sukces. Na zmianie stanu umysw i u i n t y m n i e n i u " konfliktw zyska hollywoodzki melodramat, w najlepszych osigni ciach zrywajcy z zarozumiaym samozadowoleniem i ta ni czuostkowoci. Nie mona byo o d m w i ambicji Czuym swkom Jamesa Brooksa (1983): zabawnie part nerskie stosunki matki z crk zostaway tu urwane t r a g i cznie, bez szkody dla komediowej faktury f i l m u , za to z ko rzyci dla prawdy charakterw. Sprawy k o w e odwa nie rozegra Brooks midzy partnerami nie pierwszej modoci (nawet jeli amantem by Jack Nicholson, to zapity i brzuchaty, jako bardzo ju byy kosmonauta; mimo to wierzylimy Shirley McLaine, matce matki, gdy woaa ze z d u m i o n y m entuzjazmem: Seksjestfan-ta-sty-czny!"). Randa Haines d o w i o d a Dziemi gorszego Boga,e f i l m y kobiet wcale nie musz kojarzy si z jedwabn afektacj. Jej niekonwencjonalny nauczyciel g u c h o n i e m y c h w c a l e nie stanie si b o j o w n i k i e m nowatorstwa w starciu z k o n s e r w a t y w n y m dyrektorem zakadu, tylko bohaterem romansu z pikn podopieczn (naprawd niesyszc Marlee Matlin). Dziki rnicom w rozumieniu wolnoci

* Sam R e d f o r d nie zagra w t y m f i l m i e .

421

 m a barowa (Mickey Rourke)

romans rozwinie si dokadnie wbrew schematom mioci wdzicznej uczennicy do szlachetnego nauczyciela. T y l k o sam koniec okaza si kiksem o smaku landrynki. Bo niebezpieczestwo moralizujcego sentymenta lizmu zawsze czyha w USA. Uleg mu nawet biegy choreo graf Bob Fosse w Star 80, cho tutaj mora napisao ycie. Urodziwej gsce Dorothy Stratten* przydarzyo si nie szczcie zrobia karier jako nagi,,krliczek" w P l a y b o y u " . I to stao si przyczyn jej mierci. W jej autenty czne losy wpisa Fosse wyjanienie, dlaczego raptowne i bezsensowne kariery American Style s tak szalenie k o n f l i k t o r o d n e . W innych ciekawszych melodramatach t e n dencja wypywaa na wierzch daleko wikszymi o k a m i . Peggy Sue wysza za m Francisa C o p p o l i daa okazj rozwodzcej si krlowej balu w y c h o w a n k w do cofnicia si o wier wieku. Nie dla fantastycznych gagw p o d ry w czasie", tylko dla nostalgicznego przeciwstawienia rozprzeniu moralnemu roku 1987 s o l i d n y c h wartoci r o k u 1962. Domylalimy si, e Peggy, przywrcona w k o c u teraniejszoci, zrezygnuje z myli o rozwodzie. Analogicznie Fatalne zauroczenie Adriana Lyne (1987), w z o r o w o zgszczajce napicie metod o d rzemyczka do kamyczka" i pokazujce zawrotne konsekwencje do banalnego s k o k u w bok" somianego w d o w c a pozo stawiao po namyle przede wszystkim wraenie plakatu

ostrzegawczego przeciw maeskiej niewiernoci (a m o e i AIDS?). H o l l y w o o d z k i e melodramaty lubi rozgrywa si w rodowiskach zamonych, gdzie zagra mona efektown dekoracj czy wyszukanym kostiumem, ale przede wszy stkim poniewa bohaterowie nie maj przyziemnych trosk materialnych: nie trzeba wyjania, jak zarabiaj na ycie i cay akcent mona pooy na perypetie u c z u ciowe. Jak c h o b y w Wojnie pastwa Rose (1990) Danny'ego De Vito, gdzie dobrze sytuowani maonkowie wyniszczaj siebie (i sw substancj majtkow) z p o w o d u nagle rozbudzonej, bezinteresownej nienawici. Rzadkim wyjtkiem jest Madame Sousatzka Anglika Johna Schlesingera: dramat emigrantki rosyjskiej, nieudanej pianistki, ale doskonaej nauczycielki muzyki, polega na logicznym poczeniu blu z p o w o d u zdrady najlepszego ucznia (odchodzi do nauczyciela bardziej renomowanego) z zagroeniem jej pozycji materialnej, jako wzitej p r o fesorki. Jeszcze rzadziej t w r c y melodramatw sigaj do nizin spoecznych do slumsw, najtaszych knajp i do bio grafii w y k o l e j o n y c h . Powiodo si w tej tematyce Barbet o w i Schroederowi. Jego ma barowa (1987) staa si autobiograficzn peregrynacj przez wasn egzystencj p r z e k l t e g o poety" Charlesa B u k o w s k i e g o w w y k o n a n i u b r a w u r o w o zapijaczonego Mickeya Rourke (u boku Faye Dunaway, nie lkajcej si podkrelenia wszystkich defek t w urody, jako w y n i k u wyniszczenia alkoholem). Obok zaskakujco rzetelnego odsonicia u ludzi przekrelo n y c h przez spoeczestwo resztek godnoci i zdolnoci kochania reyser nie waha si z drugiej strony oskary p o k a d w agresywnoci bez przyczyny osadzajcej si w duszy amerykaskiej pod naporem filozofii efektywnoci i obowizku sukcesu. Podobny w t o n a c j i , a o rok pniej szy Oset Brzylijczyka Hectora Babenco cofa si w lata Wielkiego Kryzysu i d o b r o c z y n n y c h zupek w domach noc l e g o w y c h . Opiera si take na bezbdnym duecie aktor s k i m : Jack N i c h o l s o n Meryl Streep. Poniewa jednak w o b u w y p a d k a c h nie szo o prawdziwych ndzarzy i ludzi marginesu, t y l k o o zapoznanych pisarzy czy zdeklaso wane pianistki, rodzio si podejrzenie, e t w r c o m nie c h o d z i o realistyczny opis w stylu woskiego neorealizmu, t y l k o o rodzaj epatujcej egzotyki. Egzotyki sensu stricto nie brako rwnie. Nie zawsze afrykaskie busze i sawanny musz oznacza tarzanowate f i l m y przygodowe. A m b i c j e analizy psychologicznej wy kazao Poegnanie z Afryk Sydneya Pollacka, interesu jce z uwagi na precyzyjny scenopis i wyjtkow atrakcyj no fotografii Davida Watkina. Natomiast majtkowo-erot y c z n e p r z y g o d y bogatej D u n k i , pisarki Karen Blixen (zagranej z feministyczn werw przez Meryl Streep) na plantacji kawy w Kenii nie wykraczay poza tropikalny dramat biaych dentelmenw, wielokrotnie ogldany. Szersze byy zamiary Clinta Eastwooda, gdy w Biaym my-

* Zagraa j w n u c z k a Ernesta H e m i n g w a y a , Mariel.

422

Ludzie nieufni

liwym, czarnym sercu (1990) postanowi popisa si czym wicej ni plenerami z wodospadem Wiktorii i niskimi lotami nad stadami antylop. Na afrykaskie to rzuci film o robieniu f i l m u , i to nie jakiego fikcyjnego, ale konkret nie Afrykaskiej Krlowej J o h n a Hustona, ktry niegdy istotnie uzaleni rozpoczcie zdj plenerowych od u p o lowania przez siebie sonia*. Odwieczny konflikt tustych, y s a w y c h p r o d u c e n t w z H o l l y w o o d i aspirujcych do nie zalenoci f i l m o w c w znalaz wrd b a o b a b w troch patosu wrcz Hemingwayowskiego. Od s w y c h moskiewskich lat skania si zawsze ku melodramatowi Andriej Konczaowski. Od tego te ga t u n k u zacz sw amerykask karier, pocztkowo nie atw, i Kochankami Marii (1984) da si pozna za ocea nem jako wnikliwy, peen taktu bard p o w o j e n n e g o ma estwa, ktre si pocztkowo rozpado jako non c o n s u m m a t u m . Rwnie ryzykowny by Duet dla solistki, nie-

spieszna analiza przey w i e l k i e j s k r z y p a c z k i J u l i e Andrews, dotknitej stwardnieniem rozsianym, ktra he roicznie uczy si rezygnacji z kariery i z maestwa. Z kolei Ludzie nieufni zderzali typow dziennikark n o w o jorsk z mieszkacami dzikiego zaktka delty Missisipi, zalenymi od otaczajcego ich w o d n e g o ywiou i czer picymi ze zwizkw z natur wiele obyczajw zdumiewa jcych przybysza, bo pozornie o k r u t n y c h i niesprawiedli w y c h . O d b i e g od melodramatu ku f i l m o w i sensacyjnemu Uciekajcy pocig, ale take wadz nad widzem zdoby dziki sugestywnemu uzalenieniu czowieka od natury: od siarczystych m r o z w Alaski, od ktrych zawisy losy pocigu pdzcego bez maszynisty. Finezyjna dramatur gia budowania napicia poprzez a c u c h sytuacji bez wyjcia potwierdzia, e Konczaowski naby w USA zdol noci opowiadania z impetem, bez pauz i czasw mart w y c h , czego brakowao w jego f i l m a c h radzieckich i w kinematografii radzieckiej w ogle. Nadziej na autentyczne, odrbne kino murzyskie stworzy Spike Lee. W Ona si doigra (1986) i w Zrb co

* Co mu si zreszt nie u d a o .

423

Z r b co naley (Rosie Perez i Spike Lee) Stowarzyszenie U m a r y c h P o e t w (Robin Williams) Rain Man (Valeria G o l i n o i D u s t i n H o f f m a n )

naley zerwa z przymiln poetyk f i l m w z czarnym g e n tlemanem, Sidneyem Poitier, prawie zupenie tak d o b r y m , jak biay gentleman, i poszed z kamer w sam gszcz czarnego B r o o k l y n u , dajc filmy spocone, zdyszane, roz biegane, jazgoczce, oguszajce rockiem i miesznymi w y g u p a m i , w k t r y c h z niewanego p o w o d u farsa przera dza si w konflikt rasowy i tragedi. Najlepsze z dramatw psychologicznych obyway si jednak bez m e l o d r a m a t y c z n y c h protez. Sprowadzony z Australii Peter Weir w s t p n y m bojem zdoby widzw, czc w wiadku (1985) nieubagan precyzj kryminau z penetracj w dziwny i pikny wiat anachronicznej sekty protestanckiej Amishw. Jego wjelkim przebojem stao si jednak Stowarzyszenie Umarych Poetw (1990), ktre w USA d o r w n a o , a w Europie pobio Batmanw i Indiana Jonesw liczb sprzedanych biletw. Tajemnicza sia f i l m u braa si nie t y l k o z do t r a d y c y j n e g o konfliktu pedagogiki skostniaej z nowoczesn, ale z sugestywnego wskazania, jak wielka moe by i dzi rola literatury, rola sztuki, w yciu cakiem zwyczajnych uczniakw. Zgoa analogiczn niespodziank finansow sprawi Rain Man Barry Levinsona. Przy p o m o c y oderwanego od ycia autysty, k t r y w mgnieniu oka mnoy 17895 przez 39127 (genialny w konsekwentnej innoci Dustin Hoff man), reyser z r o b i w rezultacie f i l m o przypadku take patologicznym, ale na co dzie niedostrzegalnym: o bracie autysty, r o z w y d r z o n y m rycerzu sukcesu, zainteresowa n y m tylko stop procentow i kursami akcji. Przewrotny b y fina: zamiast spodziewanego happy endu koniec smutny, ktry jednak jest wanie happy endem! 424

Inny obok Weira obiekt importu z Australii, Bruce Beresford, w pozornie dobrodusznym scherzo Woc miss Daisy (1990) przebiegle uy f o r m u y skeczu obyczajo w e g o o janiepaskim stosunku bogatej staruszki do nie p i m i e n n e g o szofera. Tyle, e kapryn dam zrobi y dwk, analfabet Murzynem. I rozwali od wewntrz hierarchi zalenoci, czc oboje statusem mniejszoci, stale naraonych na dyskryminacj. Widzowie wycigali chusteczki. U d a n y m wyczynem f o r m a l n y m okaza si amerykaski film Jerzego Skolimowskiego Statek latarnia, mimo rozleg e g o morskiego pleneru rwnie kameralny jak niegdy p o l ski N w wodzie czy Pocig. Na paru metrach kwadrato w y c h pojedynek woli midzy hersztem gangu Robertem Duvallem i kapitanem eglugi przybrzenej Klausem-Mari Brandauerem m i a w s o b i e co nieodparcie C o n r a d o w skiego, co nagrodzili jurorzy festiwalu w Wenecji. Nato miast festiwal w Cannes, w b r e w swym t r a d y c j o m , Grand Prix 1989 przyzna debiutowi 27-letniego Stevena SoderberghaSe/rs, kamstwa i tamy wideo. Reyser w erotyczny czworokt wpisa pytanie wrcz nieprzyzwoite z punktu widzenia cywilizacji konsumpcyjnej i permisywnej: czy rola p o d b o j w miosnych w osiganiu indywidualnego szczcia nie zostaa sztucznie wyolbrzymiona? Wrd wspczesnych dramatw seksualnych dylemat Soderbergha mia znamiona o d k r y w c z e i w y m a g a nie lada o d wagi cywilnej.

Seks, k a m s t w a i tamy w i d e o (od lewej James Spader i Laura San G i a c o m o )

USA TROCH DALEJ OD POLITYKI

Z d e c y d o w a n i e zmniejszyo si w latach 80-tych zainte resowanie f i l m o w c w USA tematyk bd stricte polity czn, bd przynajmniej penetrujc wane zagadnienia spoeczne. Trway jeszcze rozliczenia z interwencj wiet namsk i nawet przybieray na sile akcenty dezaprobaty, cho m o r a l n y m alibi by fakt podjcia p o r w n y w a l n e j interwencji przez ZSRR w Afganistanie. Ale poza filmami Stone'a o ktrych powyej dwa tylko przycigny uwag krytyki. Metalowa kamizelka Stanleya Kubricka z sadystycznym zaciciem ukazywaa degradacj czowie czestwa w onierzach u c z o n y c h zabijania (zarwno w obozie szkoleniowym, jak potem na polu walki), ale po w i e r z c h o w n y o b i e k t y w i z m relacji nie pozwoli na gbsz analiz ani stanu amerykaskich umysw, ani polity cznych konotacji k o n f l i k t u . Natomiast Brian De Palma* w Ofiarach wojny (1990) p o w r c i po latach do rozterek

* N i e s p o d z i e w a n i e porzucajcy t u t a j u l u b i o n y p r z e z siebie gatunek k r y m i n a l n y (wiadek mimo woli. Nietykalni).

kombatanta z Goci Kazana, obierajc za bohatera wiad ka z b r o d n i na wietnamskiej dziewczynie, ktry nie moe zmusi si do milczenia. Realizmem ta film d o r w n y w a Plutonowi. Epika rzadko ncia H o l l y w o o d : rozlega panorama wy darze uszczuplaa miejsce uczuciowym przejciom boha terw, a mnogo postaci nie pozwalaa eksponowa g w i a z d " . Np. naladujca radzieckie w z o r y Chwaa Edwarda Zwicka o pierwszym puku murzyskim w Wojnie Secesyjnej razia retoryczn tendencyjnoci. Wiarygodniejszy okaza si Woch Sergio Leone, gdy w p e n y m rozmachu fresku Dawno temu w Ameryce (1984) przedstawi p wieku ycia za oceanem z punktu widzenia ydowskiego gangstera. Kult przemocy, zbrodnia, p r o h i bicja, k r o c i o w e a nielegalne zyski d o m i n o w a y nad mio ci, przyjani, lojalnoci w tej nowojorskiej sarabandzie. Ogromn sugestywnoci w przedstawieniu spi ra s o w y c h wyrnia si Missisipi w ogniu (1989) Alana Parkera. Oparta na autentycznym fakcie zabjstwa trzech c z o n k w organizacji antyrasistowskiej wioda dziaania d w c h w y s a n n i k w FBI (Gene Hackmana i Willema Dafoe) ku k o c o w e m u sukcesowi sprawiedliwoci. Ale byo u Parkera wiele niekonwencjonalnej goryczy: zwy cistwo nad Ku-Klux-Klanem i skorumpowan policj odniesione zostao m e t o d a m i waciwymi t y m z o w r o g i m m o c o m : w Missisipi stanie m a g n o l i i " t y l k o takie

425

Dawno temu w Ameryce Missisipi w o g n i u

metody przedstawione zostay jako skuteczne. W p o r w naniu z t y m filmem Anglika f i l m Niemca Volkera S c h l n dorffa Zmowa starcw wykaza temperatur bardziej let ni. Wprawdzie wyznaczy aktywniejsz rol spoecznoci murzyskiej (jej g o d n o i solidarno zapobiegay l y n c h o w i ) , ale nie unikn sentymentalizmu i idealizacji r o dem z C h a t y wuja Toma". Znamienne. Oba te filmy o c z a r n y m problemie" podpisali patrzcy bardziej z boku cudzoziemcy, nie Amerykanie. Z a w o d e m najrzadziej bodaj reprezentowanym w f i l mach h o l l y w o o d z k i c h by farmer. Cofajc si trafi mona d o p i e r o waciwie na Grona gniewu i Drog tytoniow Forda w latach 40-tych czy wrcz Nasz chleb powszedni Vidora w latach 30-tych. I nagle, w 1984 r., weszy na ekrany a trzy filmy o wsi i cikim mozole rolnika, pene traktorw, kici baweny i kobiet n i e m o d y c h i brzydkich, k t r y c h zdawaoby si po p r o d u k c j i H o l l y w o o d u w o g l e w A m e r y c e nie ma. Wie Richarda Pearce, Miejsce w sercu Roberta Bentona i Rzeka Marka Rydel la powracay do atawistycznie z a k o d o w a n y c h w duszy amerykaskiej, p r o s t y c h moralnie uczu, jak mio do ziemi, zaufanie do porzdku przyrody, pozytywistyczny idea oczyszczajcej pracy fizycznej. Znamienne, e wszystkie te filmy natu ralnie okraszone wciekymi huraganami czy nagymi powodziami bray w obron mae g o s p o d a r s t w a c h o p skie przeciw b a n k o m - l a t y f u n d y s t o m , d r o g i e m u kredytowi r o l n e m u i s p e k u l a n t o m od handlu g r u n t a m i . Zgoa j e d n o mylnie mskie g o w y rodu schodziy na plan d r u g i , boha terkami byy kolejno takie aktorki, jak Jessica Lange, Sally Fields i Sissy Spacek, nieugite, pracowite i dzielne. Przy t o m n i e rachujcy p r o d u c e n c i susznie postawili na d w a czynniki powodzenia: wzbierajcy globalnie lk przed zatruciem naszej planety i zwizany z n i m , do pow szechny u z u r b a n i z o w a n e j inteligencji mit o migracji z miast na wie, do ludzi, ktrzy nas ywi i s za pan brat z natur. H y m n strzelisty na cze natury wypiewa dokumentalista Godfrey Reggio swym Koyaannisqatsi (1982), p o e t y c k i m esejem o boskim piknie nieskalanej przyrody, a g u p o c i e ingerujcego w ni czowieka i jego gorczkowej g o n i t w i e za niczym. Nie byo tu akcji, akto rw, komentarza s o w n e g o (!), a jednak film wstrzsa nieopisan urod zdj, bdcych pasmem t r i u m f w pre cyzyjnej techniki fotograficznej. Inny lk, lk przed wojn (take d o m o w ) dawa zna o s o b i e w d w c h t y p a c h filmw. Wdzie pniejNicholasa Meyera (1983) s t o s u n k o w o s k r o m n y m i rodkami, bez metafor, d o s o w n i e , rysowa Kansas City starte z p o wierzchni ziemi w w y n i k u nuklearnego konfliktu USA ZSRR. W t y m s a m y m 1983 r. J o h n Badham zaczerpn z n i e p o k o j w z i m n o w o j e n n y c h t e m a t y do Bkitnego Gromu o b r a w u r o w y c h zdjciach lotniczych i Gier wojen nych akcentujc nowszy od b o m b a t o m o w y c h t y p u n i wersalnych zagroe, zwizanych z rozwojem cywilizacji k o m p u t e r o w e j (znakomite triki techniczne daway si

426

Z a g i n i o n y (Sissi Spacek i Jack L e m m o n ) P o z y t y w k a ( A r m i n Mller-Stahl i Jessica Lange)

Reeda, komunizujcego lidera socjalistycznego, autora ksiki ,,10 d n i , ktre wstrzsny wiatem". Subtelniej w y c i e n i o w a amerykask dziaalno tego dziennikarza, natomiast jego udzia w Rewolucji Padziernikowej paro krotnie ukaza w sposb naiwny*. Mniej a n a c h r o n i z m w popeniali Amerykanie w bliszej im geograficznie tema tyce latynoskiej. Walory mdrze dramatyzowanego filmu sensacyjnego wyrniay Pod ogniem Rogera Spottiswoode'a, przynoszcego wierny obraz partyzantki sandinistowskiej w Nikaragui, w z b o g a c o n y trafn analiz etosu nowoczesnego korespondenta wojennego. Dwa najlepsze dziea n u r t u politycznego naleay j e d nak do zaaklimatyzowanego w USA Costy Gavrasa. Autor synnego Z wyzyska obalenie chilijskiego rzdu Allendego, by w Zaginionym da najbardziej antyamerykaski film amerykaski dekady. Posuy si (z wzorow trosk o wierno szczegom) a u t e n t y c z n y m m o r d e m na nie d y s k r e t n y m dziennikarzu z USA d o k o n a n y m za c i c h y m przyzwoleniem ambasady zabitego. Wbrew p o z o r o m , w m o r d pozosta na planie d r u g i m , najbardziej przejmujca okazaa si ewolucja ojca ofiary (wyborne rosnce ze sceny na scen zdumienie Jacka Lemmona), d r o b n e g o businessmana, pocztkowo wbrew wasnej synowej wie rzcego wicie w oficjalne deklaracje swych wadz. Jeszcze wikszym majstersztykiem okazaa si Pozytyw ka. Sam wybr zwyrodniaego zbrodniarza wojennego, wgierskiego hitlerowca**, by skrajnie ryzykowny: z takim bohaterem nikt sympatyzowa nie moe, sytuacja moralna t w r c y jest jakby zbyt oczywista, nie zostawiajca adnego pola manewru. Tymczasem Costa-Gavras zachowa skrajny o b i e k t y w i z m , p o p r o w a d z i emocje widza od jednego za skoczenia ku d r u g i e m u , utrzyma napicie do ostatniej m i n u t y i zostawi kademu widzowi miejsce na samo dzielne w n i o s k i . Grands Prix dla obu f i l m w , w Cannes 1982 i w Berlinie 1990, nie ulegay dyskusji.

USA GATUNEK NOWA PRZYGODA

Przygniatajca wikszo p r o d u k c j i amerykaskiej da si okreli jako kino gatunkw. Domylnie chodzi o ga t u n k i rozrywkowe. Cho dramat psychologiczny czy spo eczny to take gatunki, mwi si o nich raczej w zwizku z okrelonym p r o b l e m e m , tendencj, stylem, nazwiskiem autora. Gatunki to rozrywka: komedia, film muzyczny,
* J e d n a k i tak znacznie bardziej p r z e k o n y w a j c o ni z r o b i to Siergiej B o n d a r c z u k w Czerwonych dzwonach. " Z a i n s p i r o w a n y wieej daty histori e k s t r a d y c j i z USA g e s t a p o w c a Demianiuka.

osign wycznie w r o d o w i s k u najnowoczeniejszym technicznie). W miar jednak postpw odprenia pacy fistyczne przestrogi przestay si rozlega z ekranw. T r a d y c y j n y izolacjonizm amerykaski z rn mani festujcy si si s p o w o d o w a w latach Reaganowskich o d p y w zainteresowania tematyk zagraniczn. W 1981 r. aktor Warren Beatty w Czerwonych s p o r t r e t o w a Johna 427

kryminalny, fantastyczny, western... W Europie udzia p r o dukcji rozrywkowej nie jest z pewnoci mniejszy, ale gatunki nie zachoway tutaj naiwnej czystoci, ju to z po w o d u a m b i c j i f i l m o w c w przeamujcych g a t u n k o w e schematy, ju to z p o w o d u ich mniejszych kompetencji czy o g r a n i c z o n y c h r o d k w . Tote gdy m w i m y o filmie, e to t y p o w y k r y m i n a " czy t y p o w a farsa" mamy najczciej na uwadze film z USA. Ot w dziedzinie k i n a g a t u n k w " wydarzeniem g w n y m byo niewtpliwie wykrystalizowanie si nurtu fantastyczno-sensacyjnego, ktry nazwaem Now Przy god. Z d o b y on przebojem kina caego wiata, wytworzy nowy t y p o d b i o r c y i sw agresywn masowoci zagrozi wrcz egzystencji i n n y c h gatunkw, egzystencji kina jako sztuki dla d o r o s y c h . Pojawienie si tego nurtu sygnalizo way ju w poprzedniej dekadzie takie kasowe szlagiery, jak Gwiezdne wojny lub Szczki. Te dwa filmy wyznaczyy dwa osobne kierunki rozwojowe Nowej Przygody. Pier wszy reprezentowa nieskrpowane wizje futurologiczne, w k t r y c h w s z y s t k o w o l n o " , bo t o , co pokazane, dzi jeszcze nie istnieje. Drugi uywa elementw znanej nam rzeczywistoci, ale ukada je w sytuacje niezwyke i zmie niajce si w tempie byskawicznym, nie spotykanym w p o t o c z n y m yciu. Oba t y p y f i l m w czya jednak ta sama d o m i n a n t a : gwatowne zwroty akcji, wartkie t e m p o wzaje mnie napdzajcych si wydarze, mroczne tajemnice, raptowne zaskoczenia, wyjtkowe zbiegi okolicznoci, straszliwe niebezpieczestwa, sytuacje pozornie bez w y j cia, obrazy wstrzsajce rozmachem, makabr lub o k r u c i e s t w e m , groza, epatowanie egzotyk, i co pewien czas szczypta h u m o r u przerwa na odmianie. Jak wida, wszystkie wymienione tu cechy s od dawna chlebem powszednim kinematografii, mona wic miao m w i o zapoyczeniach i powtrzeniach, bdcych za przeczeniem nowatorstwa. Filmowcy jednak coraz mniej bali si p o m w i e o powtrzenia (stopniem wyszym p o w t r z e n i a " byo brzydkie sowo p l a g i a t " ) , od kiedy teoretycy postmodernizmu pod w p y w e m tamowej p r o d u k c j i mass mediw zachwala zaczli zalety sche matw sprawdzonych, byle nieskazitelnych warsztatowo, na niekorzy oryginalnoci za wszelk cen. Dziaali w ten sposb na rzecz zatarcia podziau na sztuk wysok" i nisk". Wszake jedna z cech Nowej Przygody jest jakociowo nowa: to doskonao e f e k t w specjalnych", wspartych n a j n o w o c z e n i e j s z t e c h n i k sfery w i z u a l n e j i a k u stycznej. Racj bytu tych filmw byo wprowadzenie przedmiotw i zjawisk nie spotykanych w realnym yciu, do zobaczenia t y l k o w kinie", i to w w y k o n a n i u absolutnie realistycznym, bez cienia u m o w n o c i . Gdy w 2010 Petera Hyamsa widzimy o zachodzie dwa soca, widziane kolej no w krajobrazie Parya, Moskwy i N o w e g o J o r k u , albo gdy w Bkitnym Gromie Badhama supernowoczesny m i g o w i e c w y k o n u j e regularn ptl i przelatuje pod 428

P o w r t d o przyszoci (Michael J. Fox i C h r i s t o p h e r L l o y d )

niskim mostem d o s o w n i e ocierajc si o przsa to jedn z g w n y c h przyjemnoci widza jest podziw, jak mistrzowsko zostao to zrealizowane. Mamy tu oczywicie d o w o d y na postp w rozwoju jzyka f i l m o w e g o , d o d a j m y jednak powcigliwie, e doskonao trikw technicz n y c h jest w arsenale r o d k w w y r a z o w y c h f i l m o w c a c z y n nikiem trzeciorzdnym. Cykl rozpoczty Gwiezdnymi wojnami Lucasa konty n u o w a n y b y k o l e j n y m i o g n i w a m i Imperium atakuje Kershnera i Powrotem Jedi (1983) Marquanda, w e d u g generalnego planu t y c h zamierzchych dziejw odlegej galaktyki", rozpisanych jakoby na kilkanacie o d r b n y c h opowieci, mozaikowo ukadajcych si w cao. Rycerze Mocy, Imperatorzy Ciemnoci, uwizione Ksiniczki, i n teligentne mapie giganty i obdarzone ludzkimi sabo ciami roboty R2-D2 i C3PO toczyy w nich nieustajc walk sprawiedliwoci z przemoc, w kadym filmie k o czon o d r b n y m happy endem*. Od f i l m w bez udziau Ziemian liczniejsze byy takie, gdzie nasi wspczeni stawali o k o w oko z reprezentan tami innego w y m i a r u , zmuszani do w y b o r w nieledwie metafizycznych. Owi mieszkacy innych wiatw jawili si jako groni w r o g o w i e ludzkoci, czy to na wasnym terenie ( O o c y decydujce starcie Jamesa Camerona), czy to po

* K t r y j e d n a k n i e m g w y k l u c z a w z n o w i e n i a m o r d e r c z y c h zapasw w nastpnym filmie c y k l u .

zainstalowaniu si na Ziemi (Gremliny rozrabiaj Joe Dan tego), co w konsekwencji prowadzio niekoniecznie do h o r r o r u , bo i do makabreski. Ale przeciwstawiay im si wizje o p t y m i s t y c z n e . Od zarania dziejw czowiek wpa t r y w a si w niebo z m i s t y c z n y m lkiem, ale Steven Spiel berg zapragn przywrci nam dziecinn ufno przy zadzieraniu g o w y w gwiezdn noc i dziki swemu E.T. (1982), maemu pasaerowi latajcego spodka, budzi wiar w istnienie o b c y c h , ale przyjaznych nam wiatw. Carlo Rimbaldi, projektant f i g u r k i E.T. zosta milionerem dziki poczeniu w m o r d c e malca niesamowitoci z pocz ciwoci. Podobnie przyjani, zwaszcza wobec pokolenia z o t e j jesieni", okazywali si przybysze z zawiatw w Kokonach Rona Howarda. Elementy futurologii byway jednak rwnie efektem dziaa samych Ziemian, jak w horrorze Mucha Davida Cronenberga, gdzie skutkiem nieprecyzyjnego dowiad czenia biologicznego uczonemu zaczynaj nagle wyrasta z plecw stalowe wosy. Mniej b r a w u r o w y c h efektw t r a n s m u t a c y j n y c h , a wicej zabawnych gagw logisty cznych przynis Powrt do przyszoci Roberta Zemeckisa, ktry Wellsowskiego schematu w e h i k u u czasu" uy do paradoksalnej walki przybysza z przyszoci o to, by d o p r o w a d z i do zwizku s w y c h przyszych rodzicw. Efektem dziaa Ziemian, nie bohaterw jednak, ale reali zatorw, stao si w Kro wrobi krlika Rogera? tego Zemeckisa (1989), rewelacyjne stopienie w struktur j e d nolitej narracji idealnie wspdziaajcych y w y c h akto rw i r y s o w a n y c h A n i m k w o nieograniczonych moli wociach ruchowo-przestrzennych. W d r u g i m odgazieniu Nowej Przygody wraenie c u d o w n o c i w y w o y w a y nie interwencje si nadprzyrodzo nych, czy jeszcze nie istniejcych, tylko nienaturalne zagszczenie przygd, nadzwyczajnych zdarze i wyjt k o w y c h cech o s o b o w y c h . Prym w i d tutaj Steven Spiel berg z postaci wcielon w Harrisona Forda (Poszukiwa cze zaginionej arki, 1981; Indiana Jones i witynia stra ce, 1984; Indiana Jones i ostatnia krucjata, 1988), gdzie czcy najwysz inteligencj z rekordow sprawnoci fizyczn bohater zapobiega w p a d n i c i u mistycznego skarbu w niepowoane rce w r o g w czowieczestwa, a przy okazji d o w c i p n i e ironizowa na wasny temat. Mit niezwycionego herosa wspiera konstrukcj a c u c h a przygd z a r w n o tam, gdzie herosi o b s e r w o w a n i byli przez p o s t r o n n e g o bohatera ( Willow Rona Howarda, osza amiajce wizualnie poczenie Biblii i P o d r y Guli wera", Krlewny nieki i Piotrusia Pana), jak zwaszcza tam, gdzie sam heros by g w n y m bohaterem (Batman Tima Burtona, Szalony Max Georga Millera, Rambo Teda Kotcheffa i George'a Pan Cosmatosa), zwalczajcym bez apelacyjnie zawsze daleko potniejsze siy za. Zna mienne, e wanie w g a t u n k u Nowej Przygody tak licznie pojawia si zaczy tytuy n u m e r o w a n e " , t y l k o kolejn cyfr rnic si od poprzednika (Superman 3, Krokodyl 429

Dundee 2), nie t y l k o nie ukrywajce wstydliwie, e co jest powtrzeniem, ale wrcz ostentacyjnie to podkrelajce, p o d o b n i e jak to si zdarza przy lansowaniu popularnych seriali telewizyjnych. Na tle wyranie w y o d r b n i o n y c h f i l m w Nowej Przy gody korzystnie zdradzay sw odrbno tradycyjnie pomylane filmy przygodowe, mniej podlege dziaaniu n o w y c h schematw i adresowane nie t y l k o do zinfantylizowanej w i d o w n i . Wicej zwizkw z realn histori, wi cej improwizacji reyserskiej, ironicznego h u m o r u i wys u b t e l n i e n i a p s y c h o l o g i c z n e g o o f i a r o w a y Imperium Soca Spielberga, Kaskader z przypadku Richarda Rusha czy Dziennik Natty Jeremy Kagana. Na k o n k u r e n c j i Nowej Przygody najwicej straciy klasyczne westerny. Po g o nej porace k o s z t o w n y c h , a n i e u d a n y c h Wrt nieba Michaela C i m i n o (niezbornych dramaturgicznie, ale cie kawych dziki w p r o w a d z e n i u w poetyk kowbojsk szowinizmw etnicznych) westerny niemal zupenie przestay si pojawia. Udanymi wyjtkami byy co najwyej Banda braci James (1980) Waltera Hilla i Silverado Lawrence Kasdana (1985). Dopiero w 1989 r. tradycje najbardziej jankeskiego modelu kina sprbowa o d n o w i Starym gringo A r g e n t y c z y k Luis Puenzo przenoszc akcj w wir rewolucji meksykaskiej z 1913 r. Niegdy, po wypaleniu si neorealizmu we Woszech, ten rewolucyjny nurt przekoczowa do i n n y c h , m o d s z y c h kinematografii; czyby

K t o w r o b i k r l i k a Rogera? ( w r o d k u B o b Hoskins)

USA ZNALE ODCITE LUDZKIE UCHO

Amerykascy t w r c y f i l m w k r y m i n a l n y c h , czy tego chc czy nie, bd zawsze spadkobiercami Hitchcocka, ktry deklarowa, e n i g d y nie zrobi f i l m u k t r y mona by zakwalifikowa jako fragment ycia. To widzowie maj u siebie w d o m u albo na ulicy. Nie musz k u p o w a biletu, by to zobaczy". Dlatego owi t w r c y konstruuj rzeczywi sto wycznie z m o m e n t w znaczcych, lekcewac zarzuty, e prawdziwe ycie zawiera bardzo niewiele takich m o m e n t w . Jeli pozornie przeproszeni z codziennoci pokazuj np., e bohater stwierdza brak papierosw w prnym pudeku, to nie dlatego, e za chwil skoczy on do kiosku po nowe pudeko, ale e wplcze go to w awantur godn opowiadania w n u k o m . M i m o tak krpujcej czy stoci konwencji wielu t w r c o m udawao si w swych kry minaach zamyka pewne wartoci dodatkowe. Wrd mistrzw g a t u n k u mona wyrni takich, kt rzy wierz przede wszystkim w scenariusz, i takich co w styl realizacji. Klinicznym przykadem pierwszych okaza si David Mamet*. Jego Dom gry (1987) by nie t y l k o peen wspaniaych p o m y s w z a w o d o w y c h oszustw, ale musia w m o n t o w a te pomysy w psychologiczn prawd postaci, bo inaczej nie wcignyby do gry b o g o b o j n e j , ale sprag nionej wrae lekarki. Brian de Palma w Nietykalnych wda si w dzieje walki policyjnej z Al Caponem, krlem p r o h i bicji, generalissimusem armii obwiesiw, gagatkw i o p rychw. Jak d o c h o w a wiernoci f a k t o m , a jednoczenie stworzy w i d o w i s k o sensacyjne nie ustpujce napiciem historiom H i t c h c o c k a , s w o b o d n i e z m y l o n y m od a do zet? De Palma posiad tajemnic scenariuszowego k n o w how". Jeli Peter Yates w Podejrzanym zaczyna od b r u d n e g o niemowy, k t r e g o wszystkie poszlaki wskazuj jako mor derc wiedzielimy naturalnie od razu, e morderc musi by kto inny. Teraz jednak wszystko zawiso od scenariusza: czy uda si w nieskazitelnie logiczny, jedynie trafny sposb pokaza, e morderc jest kto, kogo abso lutnie nie mona byo obwinie? Udao si. Ale ju np. Harry Angel Alana Parkera o d i a b o l i c z n y m scenariuszu, ryzykowanie czcym intryg detektywn z chiromancj, czarami i satanizmem, osign p o w o d z e nie wycznie dziki stylowemu rozbudowaniu drczcego nastroju i s t o p n i o w e m u zanurzaniu widza w fantasmago ri zbrodni, w p o d w j n tosamo bohatera. W zwizku z tym waniejsze od perypetii fabuy jak kiedy u nie mieckich ekspresjonistw staway si tajniki wiatocie nia, finezja rozstawienia reflektorw, niesamowite efekty modulacji dwiku. P o d o b n i e Davidem Lynchem, boy szczem koca lat 80-tych: niezbyt p o m y s o w e scenariusze

Taczcy z w i l k a m i (Kevin Costner)

nurt kowbojski mia odtd znajdowa inspiracje ju t y l k o poza granicami Stanw Zjednoczonych? Zaprzeczy temu stanowczo Kevin Costner. W Tacz cym z wilkami (1991) debiutujcy reyser uy, jak trzeba, patosu dalekich przestrzeni, rytmu galopad, bkitu nieba nad kanionami, a take tysica bizonw, ktre zagray wspaniale. Przede wszystkim jednak uy a u t e n t y c z n y c h Indian-Siuksw, ktrzy zagrali wszystkie role z wyjtkiem jednej. I nie zagrali ani szlachetnych dzikusw", ani o d w r o t n i e I n d i a n d o b r y c h , bo nieywych", t y c h swych prawdziwych przodkw, ani d o b r y c h , ani z y c h , t y l k o zagroonych inwazj ze w s c h o d u ekstermistw, k u n k t a t o rw i u g o d o w c w . Losy caej nacji, tylekro mistyfikowane przez f i l m , stany o t w o r e m przed k r y t y c z n y m widzem z koca XX wieku. 430

" N i e p r z y p a d k o w o by jeszcze przed d e b i u t e m w z i t y m scenarzyst.

Blue velvet (Kyle Mac Lachlan)

N i e t y k a l n i ( A n d y G a r c i a , Sean C o n n e r y , Kevin C o s t n e r i C h a r l e s S m i t h )

umia doskonale skontrastowa. W Blue velvet, by na prawd ludzi nastraszy, w y d o b y w a Zo nie z zawiatw, t y l k o z c i c h y c h , b o g o b o j n y c h , piknie u k w i e c o n y c h mia steczek, gdzie na rodku trawnika mody bohater znajdo wa nagle odcite ludzkie u c h o . W wyranie sabszej Dzi koci serca* walorem bya nie t y l k o nieokieznana naiw no erotyki, ale rozchestana przesada ekspresji w ogle (rekordowa ilo spazmatycznych wrzaskw na minut projekcji; czerwie i ogie jako symbole wiata agresji; dobra wrka, z nieba doradzajca bohaterowi). O s o b n y m sukcesem reyserii okaza si wreszcie Dick Tracy (1990), w ktrym Warren Beatty niemal pioniersko podj si f i l mowej adaptacji komiksu, specyficznie amerykaskiej f o r m y w y p o w i e d z i . Poszo o komiks klasyka, Chestera Goulda, ktry w k r y z y s o w y m roku 1931 narysowa cykl opowieci o nieulkym p o g r o m c y zbrodni.**. Czemu d o piero tak pno komiksowi bohaterowie z papieru gazet przeskoczyli na ekrany? Chodzio o kawakowanie narracji na krtkie caoci (co numer kulminacja!), przeciw wskazane dramaturg i i ptoragodzinnego widowiska; o po stp technik t r i k o w y c h i kaskaderskich, by mogy sprosta gitkiemu o w k o w i rysownika; wreszcie o takie zinfanty-

lizowanie wiatowej w i d o w n i , by filmy komiksowe mogy przeskoczy prg p o r a n k w dla dzieci i zdoby najszersz publiczno.

USA STRZELANIE Z ARMATY DO MUCHY

T y t u komedii J o h n a Landisa Nieoczekiwana zmiana miejsc nieoczekiwanie pasuje do sytuacji w komedii ame rykaskiej w ogle. Odeszli lub zamilkli rasowi zabawiacze publicznoci: Wilder, Hill, Minnelli, Logan. Nie ponawiali w y p a d w w dziedzin komizmu Bogdanovich czy Altman. Urwaa si dobra wena rewelacji poprzedniej dekady, far sowego wesoka Mela Brooksa. Ze starej gwardii godnie poegna swych entuzjastw jeden Stanley Donen, ktry w Ale kino! (1979) omieszy smutne konwencje holly w o o d z k i c h wyciskaczy ez, jakby znalaz w szufladzie niezrealizowane scenariusze z 1931 r. i potraktowa je z nabo n powag. M o g o si wydawa, e w konkurencji z wielk indywidualnoci W o o d y Allena musz przegra wszyscy, e nie ma wic szans na udany debiut. Ale komedie s skdind zbyt d o b r y m interesem dla H o l l y w o o d u , by ich tamowa p r o d u k c j a moga spa poni ej pewnego (znacznego) p r o c e n t u , a wic w zalewie miernoty trafiaj si czasem pery. Z t y m jednak, e akurat

* M i m o to n a g r o d z o n e j G r a n d Prix w Cannes 1990. ** W S z t u c e k o m i k s u " Krzysztof T. T o e p l l t z nazwa D i c k a T r c y p i e r wszym wielkim detektywem" w historii komiksu.

431

Tootsie (Dustin Hoffman)

w odbiorze komedii rysuj si znaczne rnice midzy widzem amerykaskim a europejskim. Np. burleskowy humor, proste gagi sytuacyjne i grymasy mimiczne Jerry Lewisa (bdcego najczciej swym wasnym reyserem) rozmieszay niebywale widza amerykaskiego, ale w Europie, zwaszcza Wschodniej, miay znacznie mniej zwo lennikw*. Natomiast fiaskiem w USA okazaa si natch niona farsa Stevena Spielberga 7947, czeszca pod wos A m e r y k a n w w czterdziestolecie klski p o d Pearl Harbor. Sodoma i Gomora podszytej niekompetencj paniki wy buchaa z p o w o d u ataku japoskiej odzi p o d w o d n e j na Los Angeles: d o w d c a o b r o n y siedzia wanie wzruszony do ez na kreskwce Disneya i wcieka si, e mu przesz kadzaj, wic do wroga z ogromnej armaty strzela przy padkowy waciciel ssiedniego d o m k u , trafiajc natural nie w w domek. Strzelanie z armaty do m u c h y byo niezmoonym rdem h u m o r u , ale t y l k o dla c h o r y c h ze miechu Europejczykw. Kilka innych znakomitoci, uprawiajc t w r c z y p o dozmian, podpisao komedie inteligentne i pene u r o k u . Na czele postawmy Tootsie (1982) Sydneya Pollacka, wyzyskujc o k l e p a n y a r c h e t y p przebieranki (rodem jeszcze z renesansowej c o m m e d i a dell'arte), d o k o n y w a nej nie dla zgrywy, ale z logicznego p o w o d u : e wietny aktor (Dustin H o f f m a n w niezapomnianej roli) zosta bez r o b o t n y m . Precyzja wykonania dotyczya nie t y l k o a c u cha nieskazitelnie z a z b i o n y c h s y t u a c j i , ale przede wszystkim perswazyjnej siy transmutacji: D u s t i n - t o o t s i e naprawd by dla nas kobiet, a nie tylko u m o w n i e j uda wa na danie pana reysera! Na innej roli, t y m razem ju

s t u p r o c e n t o w o kobiecej, polega sukces Wpywu ksiyca starego w y g i Normana Jewisona, zawsze wyczulonego na specyfik mniejszoci e t n i c z n y c h . Tutaj magnetyzujc, egzotyczn urod Cher umieci w w o d e w i l o w e j dzielnicy woskiej Nowego J o r k u , Italia Piccola. Zabawn, ale i wzruszajc histori mioci od pierwszego wejrzenia wyposay w rekordow dawk lekkoci, wizualnego d o w cipu i c u d o w n e j jednoci stylistycznej. Wreszcie Mike Nichols w Pracujcej dziewczynie (1988) nie wzgardzi banalnym mechanizmem qui pro q u o , by uczyni atrak c y j n y m konflikt b i u r o w y " niedocenianej urzdniczki (Melanie Griffith) ze sw szefow (Sigourney Weaver), zakoczony sukcesem wcibskoci, t u p e t u i bezczelnoci, logicznym i w z o r o w o zrytmizowanym. Niemniej jednak, w p o r w n a n i u z kontestatorskim niegdy Absolwentem, by to krok Nicholsa ku akceptacji atwej mitologii a m e r i c a n dream". Gdyby jednak t r o p i nie sporadyczne wizyty w krle stwie komedii t w r c w innych tendencji, to narzuciyby si dwa nazwiska cilej komediowe, ktre czekao nieuni knione zblienie: Johna Landisa i Eddie Murphy'ego. Landis zacz od t a n i c h , kameralnych fars, anarchizujcych i bezczelnych, spod hasa n i c witego". Od takich s t u d e n c k i c h w y g u p w szybko jednak e w o l u o w a ku satyrze rwnie gryzcej, ale uniwersalniejszej, a przynajmniej niewiele mniej zrozumiaej nad Wis, ni w Kalifornii. Blues Brothers (1980) stanowili seri bezinteresownych skeczw, czysto mechanicznych, ale niezwykle miesz nych (z nieodaowanym, niedocenionym w Europie J o h -

W p y w ksiyca (Cher i Nicolas Cage)

* Prawda, e p r e s t i o w y , p o d s u m o w u j c y Krl komedii (1983) w rey serii s a m e g o S c o r s e s e g o nie znalaz poklasku p o adnej z e s t r o n A t l a n t y k u .

432

 M i
B a r t o n Fink ( J o h n T u r t u r r o i Michael Lerner)

nem Belushi), powizanych obdnie szybkim wtkiem nieustajcego pocigu s a m o c h o d o w e g o i zawrotn ilo ci rozbijanych krownikw szos. Ale ju Nieoczekiwana zmianamiejsc (1983), rwnie mieszna, ulokowana zostaa w spoecznym pejzau USA nie gorzej ni niegdy Rooseveltowskie komedie Capry. Sawia zrcznie triumf d w c h z d o l n y c h i napuszczonych przeciw sobie urzdnikw b a n k o w y c h , biaego i czarnego, nad d w o m a konserwa t y w n y m i bankierami, cynicznie poniajcymi p o d w a d n y c h p o d egid p o r o z w i e s z a n y c h l i c z n i e f o t o g r a f i i Reagana. Mao k o m u znany czarny bohater Nieoczekiwanej zmiany miejsc nazywa si Eddie Murphy. Wystarczyy jednak dwie nastpne komedie, rnych zreszt reyse rw, Gliniarz z Beverly Hills (1986) Martina Bresta i Gli niarz z Beverly Hills 2 Tony Scotta, by M u r p h y sta si ulubiecem A m e r y k i . Zwracajc si do r o d o w i s k a zna cznie szerszego ni awansujcy rwnolegle Spike Lee, narzuci M u r p h y z kabotysk werw t y p Murzyna cwa niaka: chytrusa i aroganta o w i e l k i m wdziku osobistym. T r u d n o go byo nie lubi, m i m o e swych m e t o d , w prze ciwiestwie do czarnego gentlemana Sidneya Poitier, nie p o d p o r z d k o w y w a zbyt s u r o w y m reguom m o r a l n y m . Gdy nastpnie M u r p h y zapragn zmieni policyjne emp loi i napisa sobie szkic scenariusza, to w y b r a na realiza tora wanie Landisa. Powsta Ksi w Nowym Jorku (1988), k o m e d i a kostiumw, gdzie wspaniae szaty auten t y c z n e g o krlewicza zmienione zostay na wytarte jeansy posugacza, by Jego Wysoko m g znale dziewczyn, co zakocha si w nim, a nie w jego pienidzach. Znany 433

i zawsze skuteczny schemat p o d j e d n y m wzgldem zosta odmieniony o 180. Wszystkie role g w n e zagrali czarni Murphy i jego przyjaciel Arsenio Hall zagrali po 4 role kady, zarwno mskie, jak i damskie), a tuzinkowi biali snuli si po marginesach, zapyziali i sualczy. Niebywaego namaszczenia ze strony festiwalu c a n neskiego 1991 (a trzy nagrody oficjalnego jury) doznaa makabryczna groteska satyryczna Barton Fink Joela i Ethana Coenw. Licho opacany lewicowy scenarzysta H o l l y w o o d u z pocztku lat 40-tych przeywa kryzys weny twrczej i jego sytuacja namalowana z sardoniczn agresywnoci pozwala ci jak osa i wyszydzi kilka witoci f a b r y k i snw". Wiele d o w c i p u udao si reyse rowi wykrzesa na samej ciece dwikowej (np. uderze nie w s t o o w y dzwonek, ktrego dwik nie chce si s k o czy). Szkoda, e fina w postaci kryminalnego h o r r o r u osabi nieco wraenie oryginalnoci. Kto jeszcze umia dowie, e opuszkami palcw czuje komedi? Chyba George Miller w Czarownicach z Eastwick, fundujcy nam zabaw, e palce liza: nudne mia steczko Nowej Anglii zamienia w centrum wydarze ekst r a o r d y n a r y j n y c h dziki perfidnej interwencji samego diaba, Jacka Nicholsona, a raczej trzech o d m i e n n y c h diabw, bo kad z potencjalnych czarownic uwodzi musia Nicholson skrajnie rnymi metodami. Z zastrze eniami mona tu jeszcze dopisa Jonathana Demme i jego Dzik namitno, jeszcze jeden szalony sen (z hol lywoodzkiej f a b r y k i snw"), jaki lubi ni ustabilizowani wysi urzdnicy amerykascy: o wyskoczeniu z oficjal nego kieratu; o r y z y k o w n y c h awanturach na marginesie prawa. Dla komedii muzycznych dekada nie bya askawa. Opadaa fala d i s c o - f i l m w " kleconych coraz popieszniej

C z a r o w n i c e z Eastwick (Susan S a r a n d o n , M i c h e l l e Pfeiffer i Cher)

dla niewybrednej w i d o w n i nastolatkw. Najwiksz re nom cieszy si Flashdance Adriana Lyne'a, ktry o p o wie za trzy grosze o przygodnej striptizerce przezwyci ajcej k o m p l e k s niszoci i zadziwiajcej profesorw Akademii Tanecznej n o b i l i t o w a frenezj akrobatycznego taca Jennifer Beals. Ciekawsza technicznie bya liryczna bajka Francisa C o p p o l i Od serca (1982). Na uytek mios nego czworokta s p r o k u r o w a n o c a k o w i c i e w atelier le gendarne Las Vegas, nie ukrywajc sztucznoci rozlegych dekoracji. Nowoci byo natomiast zastosowanie przy zdjciach zapisu magnetycznego. Odrepetowane ujcie rejestrowano na tamie video, taniej, cieralnej i naty chmiast ogldalnej, a po stwierdzeniu efektu dodatniego rejestrowano definitywnie systemem o p t y c z n y m na tamie 35 m m . Stwarzao to moliwoci zupenej zmiany w syste mie filmowej reyserii. W przeciwiestwie do komedii muzycznej pewne oy wienie o d n o t o w a n o w dramacie m u z y c z n y m o wikszych aspiracjach i n t r o s p e k c y j n y c h . Wizao si to z uwaniej szym spojrzeniem na histori jazzu, czyo mitologi i ta jemnic tworzenia. Pocztek day reportae i dokumenty, np. Ostatni walc Scorsesego o ostatnim wystpie zespou T h e Band", kadcy nacisk na tragizm wyczerpywania si inwencji twrczej. W bardziej sfabularyzowanej formie zajrza za kulisy warsztatu muzycznego Clint Eastwood w smutnej suicie Bird, o y c i u i mierci (w 1955 r.) genialnego rewolucjonisty jazzu Charlie Parkera*. Za rol B i r d a " otrzyma w Cannes nagrod aktorsk Forest Whitaker, ale w fabu w m o n t o w a n o zrcznie o r y g i n a l n e nagrania wiel kiego saksofonisty. Podobn drog poszed Spike Lee, w Najlepszym bluesie (1990) opowiadajc o czarnym trbkarzu, ktry cae ycie rodzinne, przyjanie, sprawy majt kowe, p r o b l e m y przywdztwa w grupie p o d p o r z d k o w a czystej radoci muzykowania i nagle musia jej sobie o d m w i . C h o jazz jest sztandarow form a m e r y k a skiej ekspresji, to jednak najwymowniejszym wiadec t w e m j e g o filozofii pozostao Okoo pnocy Francuza Taverniere.

waa tumaczona nadmiern bliskoci H o l l y w o o d u , co miao paraliowa poczynania f i l m o w c w , zwaszcza a n g l o f o s k i c h , istotnie naladujcych nieudolne gatunki i style amerykaskie. A przecie miaa Kanada oparcie w interesujcym k r t k i m metrau. By Kanadyjczykiem j e den ze wiatowych mistrzw kina eksperymentalnego Norman McLaren, o d k r y w c z o zderzajcy przedmioty i l u dzi (Historia krzesa), ale rwnie w y d r a p u j c y swe f i l m y na surowej tamie, bez udziau kamery (Blinkity Blank). Z d u g i e g o zastoju wyrwali kino kanadyjskie gwnie t w r c y frankofoscy, mniej ulegajcy w p y w o m amery kaskim, za to zainteresowani podkrelaniem w ramach federacji swej o d r b n o c i etnicznej i kulturalnej. Najcie-

Jezus z Montrealu (Lothaire Bluteau)

KANADA MODERNIZACJA TRADYCYJNEGO WIDOWISKA

Zdumiewajco mao dawao si powiedzie o k i n e m a t o grafii kanadyjskiej, stosunkowo wydajnej p r o d u k c y j n i e , a nieobecnej artystycznie. Jej prowincjonalna nijako by* Znamienne, e na rok przed filmem Eastwooda powsta penometra owy, cile dokumentalny film Bird teraz Belga Marca Huraux, z podtytu em Film o Charlie Parkerze".

434

kawszym z nich okaza si Denys A r c a n d , ju w 1973 r. zwracajcy uwag pamfletem Rjeanne Padovani, celnie mierzcym w niemoralne zwizki polityki z wielkim busi nessem. Po przechwalonym przez krytyk francusk Schyku imperium amerykaskiego, srodze rozgadanej dyskusji o seksie, podpisa reyser Jezusa z Montrealu (1989), pierwszy kanadyjski f i l m o klasie naprawd mi dzynarodowej. T y t u o w y m Jezusem jest awangardowy reyser teatralny, przez proboszcza jednej z montrealskich parafii zaangaowany do m o d e r n i z a c j i " tradycyjnego widowiska pasyjnego. Modernizacja idzie bardzo daleko i bohater naraa si wszystkim: episkopatowi i macherom od f i l m w p o r n o , policji i handlarzom sztuk (ktrzy kusz reysera na szczycie wieowca jak diabe Chrystusa na Grze). Krytyka katolicka, po namyle, nie wypara si f i l m u , a jury ekumeniczne w Cannes dao mu sw nagrod. Pozycji Arcanda zagrozi moe jeden c h y b a Michel Brault, wieloletni i w y t r a w n y operator. Jego Papierowy lub (1990) podpowiedziany zosta przez brutalny ostra cyzm kanadyjskich przepisw i m i g r a c y j n y c h , a najbar dziej znana na wiecie aktorka z Kanady, Genevive Bujold, przetransponowaa dramat administracyjno-prawny w rzetelnie ludzki dramat podwjnej samotnoci i w konflikt sytej mentalnoci zachodniej z latynoameryka sk filozofi niedoboru.

AUSTRALIA I NOWA ZELANDIA TUBYLCY Z ELEKTRONIK

O narodzinach samodzielnego kina Australii nieza lenego od f i l m w amerykaskich czy angielskich dowiedziaa si nie tylko publiczno kinowa caego wia ta, ale rwnie p r o d u c e n c i z H o l l y w o o d . Naturalnie uwag zwrcili przede wszystkim na Petera Weira, ktry w 1981 r. ukoczy Gallipoli, przypominajcy szko polsk" epos o d a r e m n y m bohaterstwie australijskiego k o r p u s u ekspedy cyjnego, r o z g r o m i o n e g o w 1915 r. w Dardanelach. Na stpny f i l m , Rok niebezpiecznego ycia, robi ju Weir za pienidze Metro G o l d w y n Mayer. Reakcyjny pucz 1965 r. w Indonezji zobaczy w i a r y g o d n i e naiwnym w z r o k i e m za c h o d n i e g o dziennikarza, dla ktrego flirt z mod attache ambasady brytyjskiej by niemal tak wany, jak mier p miliona ludzi lewicy w y m o r d o w a n y c h przez rebeliantw. I to wanie byo prawdziwe. A zaraz potem H o l l y w o o d uprowadzi Weira do USA, stworzywszy mu szans zasu onej kariery. Skaperowa rwnie Freda Schepisiego, a take George'a Millera, t w r c c y k l u b r u t a l n y c h i drapie nych Szalonych Maxw. Ale opustoszae miejsca s z y b k o si zapeniy. Paul Cox Kwiatami jego ycia i Kaktusem (1986) wykaza du s k u 435

teczno reysersk przemieniajc w niespieszne, nieco zamglone obrazy wiele zoonych stanw psychicznych z pogranicza normalnoci: platoniczne zachwycenie cieles nym piknem, kompleks obsesyjnie przeduonego dzie cistwa, sublimacje t r a c o n e g o zmysu w z r o k u w swoiste widzenie wewntrzne. Kinu Coxa brakowao moe siy wyrazu, ale nie zniao si ono do atwej czuostkowoci ani emfazy. Podobna jest formacja Henri Szepsa. Jego Podr na pnoc to pene ludzkiego ciepa scherzo o leciwych maonkach, ktrzy na emerytur przenieli si z metropolii do nadmorskiej willi na o d l u d z i u ; nieco telewi zyjna poetyka w n i k l i w i e odsaniaa kryzys pewnoci y wionej dla wiata w wieku dojrzaym, ale zakwestionowa nej przez sumujce refleksje u schyku ycia. Soczycie prawdziwy dialog by g w n y m atutem f i l m u . Pojawia si na ekranach take Tasmania. Jako istny koniec wiata, zabity deskami i z nim si nie k o m u n i k u j c y pokaza w n trze tej wyspy Roger Scholes w Opowieci o Ruby Rose. Amatorski scenariusz, peen lepych trafw i nielogicz noci, o k u p o w a a jednak atmosfera niezwykego w y o b c o wania i egzystencjalnego lku*. Nawet na zazdronie k o n t r o l o w a n y rynek p r z y g o d o w y c h widowisk udao si prze drze Peterowi Faimanowi z Krokodylem Dundee. W pier-

Rok n i e b e z p i e c z n e g o
z

ycia

* Przelotnie p o k a z a n a g r u p a d r w a l i p i e w a a z a w a d i a c k o Z i e l o n y m o s t e c e k u g i n a si!".

BELGIA I HOLANDIA ZA BLISKO PARYA?

W Europie problemy z poszukiwaniem odrbnej tosa moci miaa niewtpliwie Belgia, zwaszcza Belgia walloska, pooona jakby zbyt blisko Francji. Niemniej talent upartego Andr Delvaux pozwoli postawi problem kina belgijskiego na platformie m i d z y n a r o d o w e j . Filolog, k o m p o z y t o r i prawnik, doszed Delvaux do f i l m u jako ama tor i ju w 1964 r. da si pozna publicznoci festiwali dziwn impresj miosn Czowiek z ogolon gow, ryzy kownie balansujc na skraju codziennoci i zwiewnej uudy*. Pracujcy nieregularnie, nierwny, kilka najlep szych f i l m w nakrci we Francji (Pewien wieczr, pewien pocig; Rendez-vous w Bray). Ponosi poraki tam, gdzie sw piewn wyobrani hamowa pretensjami do spoe cznego realizmu: w Kobiecie midzy psem a wilkiem da uproszczony i pytki obraz okupacji hitlerowskiej. A l e t r a f i na swj temat, adaptujc powie Marguerite Yourcenar z przeomu redniowiecza i odrodzenia Praca w ciemno** (1988). Lekarz, ucieleniajcy cechy obu epok, ponosi z w y r o k u Inkwizycji konsekwencje swej prawoci i wiary w czowieka. Ascetyczna konwencja k o l o r u , bliska j e d n o barwnoci i plastyczne, rembrandtowskie operowanie wiatem w plenerach oraz wntrzach malowniczej Brugii przydaway wagi skupionej i jak zawsze z w r c o n e j do wewntrz kreacji wielkiego Giana-Marii Volont. W Belgii frankofoskiej konkurowa z Delvaux moga jedynie Chantal A k e r m a n , refleksyjna, zrezygnowana i pozbawiona zudze. W Rendez-vous Anny (1978) krtka podr po Europie aktorki prezentujcej swj film bya pretekstem do przekonania widza o smutnej powtarzal noci przey, o ustawicznym mijaniu si osobowoci, jak pasaerw na d w o r c o w y c h peronach: o b o j t n y m . Z krgu flamandzkiego wyrosa inna realizatorka, Marion Hnsel, adaptatorka literatury o konfliktach midzy rodzicami i dziemi. Neurotyczne w y b u c h y sfrustrowanej crki far mera z Poudniowej Afryki w Kurzawie (1985) usprawied liwia przytaczajcy nastrj ppustynnej izolacji; uspra wiedliwienia zabrako Barbarzyskiemu weselu, w k t r y m autorka bez przerwy dociskaa peda afektacji i p o m patycznoci. Kino holenderskie osieroci Joris Ivens, ten d o k u mentalista-poeta, wiecznie niesyty sprawiedliwoci dla uciskanych i u b o g i c h . W wieku lat 90 zdoa jednak zreali zowa godny siebie testament, zatytuowany Historia wia tru (1988), bdcy p o d s u m o w a n i e m jego w i e l o k r o t n y c h wojay do C h i n . Niezmiernie bogata paleta rodkw eks presji, w y b o r n e zdjcia chisiego pejzau, osobisty t o n
* ,,Do roli k o b i e c e j zwierza si p o t e m reyser p o s z u k i w a e m najpikniejszej k o b i e t y wiata, z a a n g a o w a e m wic Beat Tyszkiewicz". "* T y t u wzity z o s t a ze s o w n i c t w a a l c h e m i i .

A n i o przy m o i m stole (Kerry Fox)

w o t n y m buszu taczyli dziko wymalowani tubylcy, ale z elektronicznymi zegarkami na rkach, ich biaego przyja ciela amerykaska dziennikarka zawozia do N o w e g o J o r k u , niby Tarzana od kangurw, by w l u k s u s o w y m hotelu m g dowiedzie si o istnieniu bidetu. Ale Kroko dyla Dundee 2 nakrci ju J o h n Cornell dla h o l l y w o o d z kiego Paramountu. Zachcona australijsk emancypacj ruszya do ataku take Nowa Zelandia. Zacza od szczerej rozprawy z kolonialn przeszoci: Utu Geoffa M u r p h y ' e g o (1983) g l o r y f i k o w a nie wybielajc wodza okrutnej rebelii z r o z p a c z o n y c h Maorysw z 1870 r. Nie bez powodzenia poszukiwa odrbnej tosamoci Vincent Ward w Czuwa niu i Nawigatorze, rozsdnie operujc elipsami i n i e d o p o wiedzeniami w narracji. Ale prawdziw n i e s p o d z i a n k z r o bia Jane C a m p i o n . Po nieprzekonywajcym debiucie Sweetie, w k t r y m denerwowao, e wszyscy byli zwario wani w zwariowany sposb, Anio przy moim stole susznie otrzyma drug nagrod weneckiego Biennale w 1990 r. Ta biografia nadwraliwej i ocierajcej si o schizofreni pisarki zrywaa z tradycj posusznych, t e n d e n c y j n y c h hagiografii. Prezentujc bohaterk (zagran kolejno przez trzy rne osoby) jako brzydk, niezgrabn, zdziwacza, o zepsutym uzbieniu, pozornie zniechcajc do niej widza, przekonaa publiczno, e chodzi o o s o b o w o wybitn i pikn. 436

czenia p o w i a o niekaman groz, jak z adnego Fran kensteina.

SKANDYNAWIA VACAT PO BERGMANIE

Dla caego kina skandynawskiego wydarzeniem k u l m i nacyjnym byo wycofanie si Ingmara Bergmana u szczytu jego filmowej kariery. Po z r o b i o n y m jeszcze na wygnaniu w Niemczech dramacie Z ycia marionetek, dusznym od lepych instynktw, zapiekych fobii, lkw zapisanych w zniewolonej p o d w i a d o m o c i zapowiedzia sag ro dzinn Fanny i Aleksander (1982) jako swj film ostatni. To w i a d o m e zamknicie (czy ostateczne?) reyserskiego d o r o b k u wybra Szwed z godn premedytacj. A u t o b i o graficzne wspomnienia z zacisznie uniwersyteckiej U p p sali zostay tu przez B e r g m a n a j e d w a b n e g o " oprawione g u s t o w n i e w biedermeierowsk ram. Znalazy si w niej wszystkie pasje Bergmana: zwizki sztuki z yciem, o s c h o protestantyzmu, gorycz wieczerzy Paskiej, libertynizm wszystkich t y c h p a n w z systego mieszczastwa, szepty i krzyki nadziei, o k r u c i e s t w o scen z ycia mae skiego, wowe jajo rasowych niechci i sidma piecz nieuchronnej mierci. Ale, ogarnite zmikczajcym spoj rzeniem maego Aleksandra, te dyurne obsesje reysera nie s powtrzeniem, tylko powabn syntez, optymisty cznym i h a r m o n i j n y m tutti dramatycznej sonaty bergmanowskiego kina w ogle. Z d a w n y c h rywali Bergmana jeden B o W i d e r b e r g zdoa zainteresowa Drog wa (1986), t r a d y c y j n y m eposem c h o p s k i m z p o o w y XIX w. o gnbionej przez lichwiarzy rodzinie drwali, w ktrej kobiety zmuszane s do pacenia k o m o r n e g o w naturze". Nie nazbyt oryginalny temat zos ta tu o k u p i o n y e f e k t o w n y m sposobem opowiadania: o g r o m n y m i skrtami, ktre jednak nie wpyway negatyw nie na czytelno akcji. Wikszym sukcesem staa si j e d nak nieoczekiwana Zota Palma w Cannes 1988 (ze szcze g l n y m uwzgldnieniem wkadu aktorskiego Maxa von Sydowa) dla Pellegozwycizcy reysera modszego p o k o lenia Bille Augusta w e d u g popularnej na wschodzie Europy ksiki Martina Andersena Nexo. Szwedzki wy robnik, ciko dowiadczony przez ycie, i jego synek zos tali w y b o r n i e sfotografowani na emigracji w Danii w nizin n y m , p o c h m u r n y m pejzau. Filmowi jednak zabrako prawdziwej spontanicznoci i twrczego zacicia, przy p o m i n a raczej byskotliwe szkolne wypracowanie. Innym f i l m e m o dzieciach (i dla dzieci t y m razem) okazaa si zadziwiajco byskotliwie zrealizowana Honja, crka roz bjnika Tage Danielssona o pierwszorzdnych trickach t e c h n i c z n y c h , dziki k t r y m nadrzeczne kamyki naprawd zmieniay si w grone gnomy, a dzieci bezpiecznie ska-

Praca w c i e m n o (Sami Frey i Gian M a r i a Volonte)

w y p o w i e d z i , s y m b o l i c z n e inscenizacje, a przede wszyst kim yczliwa ironia (i autoironia) wobec tematu wiatru nowoci w polityce Chin przed masakr studentw na placu Tien An Men uczyniy w d o k u m e n t atrakcyjnym w i d o w i s k i e m , a jednoczenie wskazaniem n o w y c h moli woci caemu gatunkowi. Za c z o o w e g o fabularzyst Holandii uchodzi sprawny rzemielnik Fons Rademakers, pki d o t k l i w i e nie rozcza rowa Zamachem (1987)*. Zrehabilitowa si po czci Ogrodem r (1990), przypominajcym uczciwie o z b r o d niach gestapo w o b e c y d o w s k i c h dzieci i o bezkarnoci sprawcw z r o b i o n y m dla producenta niemieckiego. Wyrazistsz indywidualnoci wykaza si O r l o w Seunke, bezwstydny i arogancki tropiciel przeszkd w k o m u n i k a c j i midzyludzkiej. Jego Smak wody (1983) porusza zapa mitaniem bohatera w daremnej walce o dusz obkanej dziewczynki z biurokratyczn opiek spoeczn. Mniej udaa si Pervola z konfliktem d o m i n u j c y / z d o m i n o w a n y , w mao p r a w d o p o d o b n y sposb rzuconym na to dalekiej, norweskiej Pnocy. W dialektyk dominacji w d a si rw nie Jos Stelling w Zwrotniczym, z desperack odwag eliminujc z historii piknej d a m y i kolejarza wszelki pozr realizmu. T r u s k a w k i , porzeczki i r do warg oznaczay tu krew. Albo odwrotnie. Za to zdumiewajco realistyczny krymina, oparty na fizycznej dzy przeniknicia taje mnicy, z b u d o w a w Bez ladu George Sluizer z z a k o -

* Z d u m i e w a j c e , e ten n i e z d a r n y e p i z o d z lat o k u p a c j i i r u c h u o p o r u , wpadajcy w mimowoln karykatur, zdoa dosta amerykaskiego Oscara dla n a j l e p s z e g o filmu z a g r a n i c z n e g o " .

437

kay nad przeraajc skaln przepaci, aby umoliwi trudn zgod d w c h zwanionych rodw. Ju z tego zestawienia (krtkiego!) wida, e kino szwedzkie miewao znacznie bardziej o w o c n e okresy. Z f i l m o w c w zasobnej Norwegii w y m i e n i mona sub teln obserwatork psychiki dziecicej Vibeke Lkkeberg: jej Zdrada (1982) w t u - p o w o j e n n y m Bergen tropia sa moobronn przyja dwojga siedmiolatkw, z d u m i o n y c h o b o j t n y m egoizmem d o r o s y c h . Ale oryginalniejszym byo X Oddvara Einarsona (1986), subiektywnie o p o w i e dziany film m o d z i e o w e g o n i e p o k o j u " o le zaadapto wanym fotografiku (std robota operatorska Sveina Krvela bardzo ciekawa) i 14-letniej ulicznicy, wraliwym i s a m o w o l n y m zwierztku, bitym przez cae krtkie ycie. Einarson nie do koca przekonywa, ale na tle caej falangi f i l m w zupenie powierzchownie opisujcych pokolenie t r u d n e j " modziey przynajmniej stara si dotrze do przyczyn, dla ktrych modzi ludzie lat 80-tych w krajach najbardziej sytych byli tak jawnie niezadowoleni z zasta nego wiata. Dusk rewelacj staa si adaptacja przez Gabriela Axela noweli autorki i bohaterki Poegnania z Afryk Karen Blixen, zatytuowanej Uczfa Babette. Jest to pier wszy g o d n y tego miana f i l m o w y dramat gastronomiczny i w y m i e n i o n y w czowce Francuz, konsultant kulinarny, okaza si j e d n y m z gwnych t w r c w widowiska. Ba bette, uciekinierka z Parya ogarnitego represjami po klsce Komuny, suca w nabonej duskiej wiosce*, ujawniaa si jako eks-szefowa kuchni w wielkiej stoe cznej restauracji i z d u m i o n y m wieniakom wydawaa wy rafinowan kolacj, zmieniajc ich sposb widzenia

Uczta Babette ( S t p h a n e A u d r a n )

* Z a g r a n a b a r d z o po f r a n c u s k u przez Stphane A u d r a n .

wiata. Relacja tak dosowna, e mona byo z ekranu odpisywa smakowite recepty, w magiczny sposb osi gaa rang egzystencjalnej metafory o wrcz filozoficz nych denotacjach. Starsze pokolenie t w r c w godnie re prezentowaa w s p t w r c z y n i Ditty Astrid Henning-Jensen Ulicami mej modoci (1986), w k t r y c h moda dziew czyna z robotniczego przedmiecia szuka wewntrznej rwnowagi midzy pastelowymi marzeniami i drczcym lkiem przed proz ycia. Reyserka stawiaa na monta wyrazistych szczegw, harmonijnie czc dysonanse: podkradanie w sklepie cukierkw i nacieranie sabadyl przeciw wszawicy z wierszem o zapalaniu wiecy. Mona zacz m w i o kinematografii Islandii, majcej zaledwie 200 tysicy ludnoci. Przy p o m o c y szwedzkiego Instytutu Filmowego reyser z Reykjaviku Hrafn G u n n laugsson nakrci wedug wasnego scenariusza ludow legend Lof kruka^98), zupenie dojrza realizatorsko przypowie o przebaczeniu i zemcie. Kino Finlandii znalazo si pod znakiem o b r o t n y c h braci Kaurismaki, Miki, a zwaszcza Akiego, w p o d o b n y s p o s b p o s u g u j c y c h si konwencjami kryminalnego f i l m u czarnego": fabu pen g w a t o w n y c h zdarze, montaem szokujcym nieoczekiwanymi skokami, zaska kiwaniem reakcjami bohaterw, ktre tumaczyy si d o piero po p e w n y m czasie, a wszystko z domieszk wisiel czego h u m o r u . W filmie Miki HelsinkiNeapol w epi z o d y c z n y c h rlkach pojawili si Wim Wenders i J i m

438

J a r m u s c h , co trafnie sugerowao widzowi, e stylistyka braci ma wiele wsplnego z filmami o b u w y m i e n i o n y c h . Aki chtnie posugiwa si transpozycj g o t o w y c h wtkw literackich. \N Zbrodni i karze przeniesionej do wspczes nych Helsinek zmieni Raskolnikowa na Rahikainena.ale w Hamlet robi interesy take Polon i us i Gertruda wystpo wali p o d Szekspirowskimi i m i o n a m i , tyle, e w finale mor derc swego ojca okazywa si Hamlet, za co zostawa otruty przez wasnego szofera. Niewolne od proletariac kiego naturalizmu Cienie w raju i Ariel (1988) koczyy si dobrze, jak u Jarmuscha, co widocznie skonio A m e r y k a nw do cignicia Akiego do H o l l y w o o d . Tam nakrci przewrotny pastisz Wynajem patnego morderc (1990), gdzie Jean-Pierre Leaud zagra samobjc przeraonego swym samobjstwem. D w c h innych Finw, Rauni Mollberg i Pekka Parikka, w r c i o w Nieznanym onierzu i Wojnie zimowej do kosz t o w n y c h inscenizacji w o j n y fisko-radzieckiej. Ich batalistyka, wzorowana na radzieckiej (Pitrowa, Ozierowa), nic nie wniosa do rozwoju g a t u n k u .

SZWAJCARIA I AUSTRIA PROWINCJONALIZM ZAMIERZONY I MIMOWOLNY

Podzielone jzykowo kino szwajcarskie nie zdobyo jeszcze r e n o m y o d p o w i a d a j c e j s w y m rzeczywistym
Lata wietlne (Trevor H o w a r d i Mick Ford)

osigniciom, czciej s p o t y k a o si je na festiwalach czy w k l u b a c h s t u d e n c k i c h ni w kinach w i e l k i c h miast Eu ropy. A przecie kinematografia dysponujca takimi atu tami jak Goretta i Tanner* musi by zarachowana do zna czcych. Zawsze akcentowaa sw szwajcarsko. Uzna waa swj kraj za p r o w i n c j Europy, ale t sabo czsto obracaa w si. Realizowa ten p r o g r a m Claude Goretta ju samym t y t u e m Prowincjuszka (1980), w ktrym to filmie bezro botna krelarka (mienica si wszystkimi barwami Natha ne Baye) przybywaa do Parya, by nie i w yciu na k o m p r o m i s y , doznawaa fiaska i miaa odwag to stwier dzi w b r a w u r o w y m finale, j e d n y m z m o c n y c h m o m e n t w kina feministycznego. W zgoa innej tonacji s k o m p o n o w a reyser nastrojowy n o k t u r n A gdyby soce nie wrcio w e d u g Ramuza, pisarza, ktry wskaza zupenie inny p u n k t widzenia na spoeczno helweck ni spoza okie nek banku w Z r i c h u . W niby p r y m i t y w n y , metafizyczny lk grskiej osady przed wieczn ciemnoci wpisa Go retta patetyczn niepewno jutra w naszym wiecie. Najwybitniejsz osobowoci kina helweckiego pozo sta bezspornie Alain Tanner. W surowej, nagiej Irlandii umieci adn, bo skrajnie prost, opowiastk filozoficzn Lata wietlne (1980) o przekazywaniu przez jedno pokole nie d r u g i e m u niedocigych i bezinteresownych ideaw. Film nic prawie nie zawdzicza gotowej rzeczywistoci, jego specyficzny wiat w kadym metrze tamy w y k r e o wany zosta przez f i l m o w c a . Podobn wasn przestrze ni" posuy si do f i l m u IV biaym miecie (Lizbonie), gdzie marynarz, rozbitek yciowy, daremnie prbowa rozpocz nowe ycie. Dolina fantomw rozcigaa si piewnie od regli alpejskich przez weneck lagun do n o w o j o r s k i c h wieowcw, by przedstawi sfrustrowanego f i l m o w c a (rozbrajajcy Jean-LouisTrintignant) w najmniej f o t o g e n i c z n y m okresie prac nad f i l m e m : kiedy nie istnieje on jeszcze nawet na papierze. Szo o jeden z wanych m o t y w w tworzenia dziea f i l m o w e g o o zauroczenie aktork, pojmowan tu nie jako historia charakteru, ale jako obraz, w o k ktrego mona dopiero organizowa inne skadniki filmu. Od tych dojrzaych dzie interwertyka (bliskiego stylem Wendersowi, von Trotcie, Tavernierowi) niekorzystnie odbija temat bardziej szwajcarski" Kobieta z Rose Hill (1989). Zoone stosunki przybyej z wysp Oceanu Indyjskiego M u r z y n k i do legalnego ma i oszala e g o z mioci kochanka zostay przyguszone przez publi cystycznie potraktowany konflikt z egoistyczn szwajcar sk jurysdykcj. Ten sam problem ksenofobii i rasizmu w o b e c sympatycznej imigrantki bardziej wzruszajco przedstawi Urs Odermatt w s k r o m n y m Kupionym szcz ciu.

' N a w e t bez w l i c z a n i a tu G o d a r d a , w y c h o w a n e g o w S z w a j c a r i i i tu przez d u g i e o k r e s y p r a c u j c e g o .

439

Z i n n y c h t w r c w midzynarodowe zainteresowanie wzbudzi K u r t Gloor stosujc w Wynalazcy (1980) wobec wiejskiego samouka ( B r u n o Ganz) t o n pozornej neutral noci i cisej rzeczowoci; p o d o b n i e w Czowieku bez pamici, take jakby beznamitnej relacji o Kasparze Hauserze XX w., odnalezionym na skraju autostrady czowieku znikd. Cz formalizujcej krytyki prbowaa wylansowa na gow kina germanofoskiego Daniela Schmida, ktry w swych b a r o k o w y c h melodramatach (Violanta, Hekate), ustawicznie przekracza granic kiczu, czasem wiadomie i autoironicznie, czciej niestety w sposb niezamie rzony. W tonacji autoironicznej daleko lepiej udali si Rolfowi Lyssy'emu Fabrykanci Szwajcarw (1979), celna szara na chamsko i natrctwo urzdw imigracyjnych. Natomiast w powanym pamflecie politycznym d jest przepeniona Markus Imhoof (1980) z pasj kajajcego si grzesznika demaskowa haniebny egoizm p o t o m k w Telia wobec ratujcych ycie uciekinierw z hitlerowskiego pieka. Nie przestawaa rozczarowywa Austria, f i l m o w o nie samodzielna i zdradzajca pasko inspiracji, w racym przeciwiestwie do p o o o n y c h obok Wgier. Zachowa w pamici warto co najwyej Welcome in Vienna Axela Cortiego (1986), realistyczny i pozbawiony zudze pejza kraju, ktry w 1945 r. nie tylko przesta by czci i m perium Hitlera, ale umia przedstawi si jako jego ofiara, oraz Notturno Fritza Lehnera, bardzo dug, ale pomys ow plastycznie biografi Schuberta, w ktrej mniej c h o dzio o fakty i cytowanie utworw bohatera, a bardziej o k o n i u n k c j erotyzmu i mierci w d u c h u secesyjnego ma larstwa Gustava Klimta.

GRECJA ANGELOPULOS, A POTEM...

Jeli godzi si uywa nieco trywialnego okrelenia a p o t e m d u g o , d u g o nic", to pasuje o n o jak ula do Grecji, w ktrej pozycja Teo Angelopulosa, j e d n e g o z c z o o w y c h f i l m o w c w wiata, absolutnie nie miaa sobie r w n y c h . A n g e l o p u l o s nigdy nie by fanatykiem realizmu, zapewne z t y c h samych wzgldw, dla ktrych wikszo ambitniej szych Grekw po upadku dyktatorskich rzdw c z a r n y c h pukownikw" t y l k o na jeden-dwa sezony daa si skusi f o r m u l e k i n a politycznego" i poniosa kompletne fiasko. Ale z drugiej strony Angelopulos zawsze si strzeg w cigu lat 80-tych coraz bardziej przed d e f o r m o w a n i e m wiata dla uzyskania znacze natrtnie s y m b o l i c z n y c h , przed rozbijaniem czasu na odcinki nie powizane uka dem przyczynowo-skutkowym, jak w filmach podpisywa nych przez Christofora Christofisa czy Kostasa Ferrisa.

W 1980 r. znajdowa si A n g e l o p u l o s jeszcze blisko patetycznych symfonii Jancs. Aleksander Wielki by s u g e s t y w n y m l u d o w y m d r z e w o r y t e m , n i e w o l n y m od nama szczenia, ostentacyjnych spowolnie akcji i patosu, ale o fascynujcym konflikcie. Gloryfikacja zbiegego z wizie nia t r y b u n a wydziedziczonych ustpowaa zniszczeniu charyzmy bohatera, samowol i despotyzmem rujnuj cego wywalczone ju u wadz zwycistwo. Od tego f i l m u (Zoty Lew w Wenecji 1980) ewolucje Wgra i Greka przebiegay ju odwrotnie. Gdy Jancs coraz bardziej pogra si w metaforyczne paroksyzmy opowiadajc a c u c h e m s y m b o l i , A n g e l o p u l o s sens prze nony dziea lokowa zacz w k o c o w e j konkluzji, p r o wadzc do niej wydarzeniami c o d z i e n n y m i i n o r m a l n y m i " . Ju w Podry na Cyter rozterki powracajcego z ZSRR kombatanta w o j n y d o m o w e j , jego przeraenie zani kiem wartoci, za ktre kiedy o d d a w a o si ycie, p o p r o wadzone byo cile realistycznie, d o p i e r o w finale b o h a tera w y r z u c a n o w alegorycznej deczce na w o d y ekstery torialne. Pszczelarz ze znakomit, pen rezygnacji rol Mastroianniego sprowadza na ziemi, na asfalt szos, nie udane ycie w d r o w n e g o producenta m i o d u , f o t o g r a f o wane majestatycznie i niespiesznie, ale nie preparowane na mit. Wreszcie summa Greka, Pejza we mgle (1988), f i l m , o k t r y m trzeba napisa przede wszystkim, e jest pikny. Posikujc si pnocn sceneri swoich f i l m w d r o g i " A n g e l o p u l o s stworzy bajk dla d o r o s y c h , c h o gran przez dzieci, g r e c k i c h Jasia i Magosi, wdrujcych w poszukiwaniu nieznanego ojca. Chodzi o o d k r y c i e wiata przez dwoje w y o b c o w a n y c h maluczkich, ujte w klamr opowieci biblijnej o stworzeniu wiata. Tytuow point jest drzewo, s y m b o l nadziei (jak w Ofierze T a r k o w skiego), ale wewntrz tej ramy kompozycyjnej obraz wiata jest a naturalistyczny: od helikoptera wycigaj c e g o z morza o g r o m n do antycznego posgu po traktor cigncy zdychajcego konia. Gdy maa bohaterka d o znaje pierwszych dreszczy rodzcego si uczucia, kto m w i : O d k r y a co bardzo wielkiego, zostawmy j sam". I widz czu, e to prawda. Po Pejzau we mgle, s k o c z o n y m arcydziele, Zawieszony krok bociana raczej rozczarowa. C h o punkt wyjcia by doskonay, trafnie narzucony przez nasz czas podziaw, d r u t w kolczastych, m u r w i szowinizmw. Bocianie zawieszenie kroku nastpuje mia n o w i c i e tam, gdzie ludzie nakrelili Granic, oddzielajc od siebie obyczaje, jzyki, religie i cae narody. Bohaterk t e g o eposu jest Granica, aktorka o duej sugestywnoci. Rywalizujcy z ni wtek przepadego bez wieci polityka w y p a d a blado i sztucznie. Sukcesy i n n y c h Grekw byy ju znacznie mniejszego kalibru. M o n a t u w y m i e n i np. Melodram Nikosa Panajotopulosa, s m u t n y romans z zadeszczonego w zimie Korfu, a l b o Zotowos T o n y Lykuressisa, ktry w i d o w i s k a m i pasyjnymi z w y s p y Zakyntos rozbudza poczucie spra wiedliwoci u eksploatowanych c h o p w . W Pitnie Pavlos

440

Zarczyn Anny)

w Kamiennych latach d r o b i a z g o w o rozw o d z i si n a d c i e r p i e n i a m i z a k o c h a n y c h , n a j p i e r w ukry w a j c y c h si, p o t e m z a m y k a n y c h p r z e z r e a k c y j n e rzdy, ale k o m p l e t n i e p o z a k a d r e m z o s t a w i m o t y w y ich d z i a a l noci I tylko d o b r y m k o n e k s j o m p r o d u k c y j n y m we Francji z a w d z i c z a N i c o P a p a t a k i s niejaki r o z g o s swej Fotografii. p e n e j n i e w i a r y g o d n y c h kiksw p s y c h o l o g i c z n y c h i nie udolnego pomieszania konwencji gatunkowych.

Zawieszony krok bociana (Marcello Mastroianni)

TURCJA JU SPORO NA SPRZEDA

Pejza we m g l e

T a s s i o s s k u t e c z n i e s z o k o w a , nie u c i e k a j c o d o s t a t e cznych konsekwencji, w opowiadaniu o rodzicach, ktrym u r o d z i o si d z i e c k o d o t k n i t e m o n g o l i z r n e m . W r e s z c i e G e o r g e P a n u s s o p u o s o w i u d a o si n a k r c i p o g a s k i f i l m Mania ( 1 9 8 5 ) , w k t r y m m a y trick t e c h n i c z n y p r z e n o s i t r z e w p r o g r a m a t o r k k o m p u t e r w w wir a n t y c z n e j , b e z t r o s k i e j b a c h a n a l i i . N i e s p r a w d z i si n a t o m i a s t P a n t e l i s Vulgaris (w poprzedniej dekadzie autor obiecujcych

O kinie t u r e c k i m z a c z t o m w i o d G r a n d Prix n a festi walu w C a n n e s 1982, ktre otrzymaa niespodziewanie i z a s u e n i e Droga G n e y a i G r e n a . N i e b y o to z a s k o c z e n i e m j e d y n i e dla t y c h n i e l i c z n y c h , k t r y m u d a o si z a r a z po r. 1 9 7 0 z o b a c z y Nadziej Y i l m a z a G n e y a , a w 8 lat p n i e j Stado O k t e n a i G n e y a , d w a filmy n e o r e a l i s t y c z n e , z ca s e r d e c z n o c i biorce s t r o n p a r i a s w w silnie roz w a r s t w i o n y m , f e u d a l n y m s p o e c z e s t w i e . Az w d w c h w y m i e n i o n y c h t u f i l m a c h obok G n e y a f i g u r u j e n a z w i s k o i n n e g o r e y s e r a . D l a c z e g o 9 Bo z a r w n o Droga, jak i Stado s p r z y k a d a m i f i l m w p r z e t e l e f o n o w a n y c h " . Ich r e a l i z a cji p a t r o n o w a G n e y z d a l e k a , z celi w i z i e n n e j . J a k o

441

rzecznik kina spoecznego, kina walczcego o znoniejsze ycie, dwakro pod rnymi pretekstami osadzony zosta w celi przez zaniepokojon reakcj. Droga bya podsumowaniem wierwiecza dziaal noci f i l m o w e j Guneya, ktr zaczyna jako amant. W p r z e m y c o n y m z wizienia scenariuszu akcja rwnie za czynaa si w wizieniu: piciu winiw ,,za d o b r e spra w o w a n i e " dostawao przepustki dla uregulowania w a n y c h spraw rodzinnych". Rozjedali si na pi stron wiata i ich historie ukaday si w syntetyczny obraz nie szczsnego kraju w p o d w j n y m chomcie: pod jarzmem trwajcej od 1971 r. dyktatury wojskowej i we wadaniu przeraajcych praw r o d o w y c h , poniajcych kobiet, dajcych lepego posuszestwa starszym, witej nie nawici i zemsty bez apelacji. Z a p a n k a m i na d w o r c a c h i z wymuszaniem zezna widz europejski by raczej o b znajomiony. T y m wiksze wraenie robia na nim m o d litwa starca, by zi nie odstpi od zamiaru zabicia m r o zem c r k i , ktra uchybia maeskiej przysidze. W rok po t r i u m f i e Drogi GLiney uciek z wizienia* i we Francji

nakrci M u r o tureckim wizieniu dla dzieci, niestety poz bawiony autentyzmu i wieoci. Z m a r e g o w 1984 r. G n e y a zastpili inni, dostrzega jcy realn ju moliwo wyjcia z tureckiego getta. W niespena rok po Grand Prix w Cannes drug nagrod i nagrod krytyki FIPRESCI w Berlinie otrzyma Erden Kiralza Sezon w Hakkari: o samotniczych wysikach karnie zesanego nauczyciela, odbijajcych si jakby bez echa o majestatyczne bloki grskie (doskonae uycie transfokatora w plenerach!) i o barier rozpaczliwej, niezawinio nej ndzy. Debiutant Orhan Oguz w Mimo wszystko w y k a za paradoksalnie ostry zmys obserwacji przy zetkniciu obyczajowoci muzumaskiej z egzotyczn dla niej m o ralnoci protestanck. Najwicej nadziei budzi jednak Orner Kavur, mao majcy wsplnego z wszelk egzotyk, przedstawiciel wcale ju w y r a f i n o w a n e g o , introspekcyjnego kina atmosfery, bardzo t r u d n e g o , bo jego istot jest a c u c h nastrojw w y w o y w a n y c h kolejno u widza. A jeli si ich nie wywoa? Kavurowi udao si to zrobi w Hotelu Ojczyzna, maym p r o w i n c j o n a l n y m p a n d e m o n i u m , gdzie waciciel hoteliku pod w p y w e m niszczcej ,,amour f o u " do nieznajomej s t o p n i o w o traci wszelki kontakt z rzeczy wistoci. Rwna psychologiczn precyzj, ale mniej dusz na, mniej kameralna okazaa si Nocna podr (1988), zakoczona sugestywnymi obrazami kompletnie wymarej wsi greckiej w grach wiwisekcja duszy sfrustrowanego reysera, tematycznie porwnywalna z Wszystko na sprzeda Wajdy. Wreszcie w s p o m n i e w y p a d a o moliwociach kina tureckiego na emigracji, takiego jak 40 m 2 Niemiec Tevfika Basera (1986) o zaskakujcej emancypacji nie szczliwej Turczynki w o b c y m , niemieckim otoczeniu.

IZRAEL PARTYZANTKA BEZ RESPEKTU

Dopiero w p o o w i e lat 80-tych pierwsze filmy izraelskie zaczy, acz z t r u d e m , przedostawa si na rynki midzy narodowe. C h o w yciu izraelskim kultura o d g r y w a rol niepoledni, a zagroenie g e o p o l i t y c z n e potguje na stroje napicia niewiele w y n i k a o std dla ekranu. Naj lepiej w pacyfistyczne wahania p o w o y w a n y c h pod b r o rezerwistw ( C z y istniej sprawiedliwe wojny?") w c z u si Renon Schorr w Zbyt pnym bluesie. Na pewno bar dziej zoony moralnie problem starcia nacjonalizmw o rnym nateniu, izraelskiego i palestyskiego, zaata k o w a f r o n t a l n i e Itzhak Zeppel Yeshurun w Zielonych polach (1989), ale zepsu doniosy temat n i e p r a w d o p o d o biestwami p s y c h o l o g i c z n y m i i s y t u a c y j n y m i , obarczajc g r z e c h e m szowinizmu akurat przybysza z USA i nie d o starczajc m o t y w w .

* Wadze o d p o w i e d z i a y o d e b r a n i e m mu o b y w a t e l s t w a i z a p o b i e g a n i e m sprzeday Drogi za granic.

442

Lato Aviji (Gila A l m a g o r i Kaipo C o h e n )

D o b r y m poziomem midzynarodowym wykaza si d o piero melodramat Lafo Aviji (1988)* Eli Cohena, ktrego atutem bya liczna i ruchliwa jak ywe srebro Kaipo C o h e n w roli crki niezrwnowaonej eks-partyzantki z Polski. Bardzo dyskretna reyseria, unikajca p o g r u b i a nia k o n t u r w , nienatrtnie sugerowaa zwizek w o j e n n y c h przey matki z p e w n y m i jej schizofrenicznymi- reakcjami, a jeszcze subtelniej cieniowaa zawstydzon i ponion mio c r k i do kopotliwej rodzicielki mikko, jedwa bicie. Nie wyjania t y l k o C o h e n jednego: czemu w p o w o j e n n y m , niepodlegym Izraelu uliczny przydomek P a r t y zantka" nie w y w o y w a u ssiadw ani o d r o b i n y spo ecznego uznania?

Wywoywao to nie t y l k o t r u d n o c i bezporednie (oczywi ste), ale i zagroenia nieoczekiwane: jeli temat murzyski na P o u d n i u Afryki p o d e j m o w a l i tacy biali A n g l i c y jak A t t e n b o r o u g h czy Menges, to w jaki sposb, nawet m i m o w o l i , demobilizowali c z a r n y c h f i l m o w c w . Powstaa kate goria f i l m w uczciwych i szlachetnych, a jednak wyrcza jcych samych zainteresowanych. Jak np. /staa si wiat o radzieckiego Gruzina Otara Joselianiego pracuj cego dla spki f r a n c u s k o - n i e m i e c k o - w o s k i e j , f i l m o agonii afrykaskiej wioski i jej malowniczej spoecznoci pod o b u c h e m przemonej z a c h o d n i e j cywilizacji". Tote ywsze zainteresowanie budziy prby autentyczniejsze. Mocny czowiek czarnego kina, Usman Sembene w Obozie Thiaroy p r z y p o m n i a mao w Europie znan masakr z g r u d n i a 1944 r., kiedy biae oddziay f r a n cuskie k r w a w o s p a c y f i k o w a y zwalnianych ze suby strzelcw afrykaskich, o k r a d a n y c h przy w y p a c i e o d u . Realizm Sembene'a, miejscami troch c h r o p a w y , krzesa pene wyrazu skrty mylowe. Np. gdy senegalski sierant, znawca muzyki Bacha, poyczajcy Francuzom M i l c z e nie morza" Vercorsa, zostaje w m i e j s c o w y m kabarecie przyjty z h o n o r a m i , gdy wzito go za onierza US Army, a potem brutalnie wyproszony, jako onierz francuski. Obz Thiaroy mia niewtpliwie pewne wzory euro pejskie, natomiast czyst per kultury afrykaskiej, nic nie poyczajcej od biaych, nazwa mona wiato Malijczyka Sulejmana Ciss wysnut z magicznych rytw szczepu Bambara klechd o miertelnej rywalizacji syna z ojcem, zakoczonej fascynujcym pojedynkiem na wiata krysztaowych pryzmatw. Niespieszna, starannie moty wowana narracja i pikno majestatycznie k o m p o n o w a n y c h , k o l o r o w y c h kadrw pozwalay nawet najmniej z Afryk obeznanym w i d z o m z podziwem penetrowa wiat malijskiej m i t o l o g i i . Ale uwaga! M i t o l o g i a taka i nieznana Europejczykowi obyczajowo zastawia puapki na zarowiato

AFRYKA BYLE NIE ZAGASKA

Czarna Afryka nadal nie wpisaa si jeszcze definityw nie w filmow map wiata, cho pojawiay si dalsze zapowiedzi. Poza zrozumiaymi sabociami s t r u k t u r pro d u k c y j n y c h i k i n o w y c h przeciwdziaay r o z w o j o w i cigle d y s k r y m i n a c j e polityczne (np. wobec t u b y l c w w RPA).

* N a g r o d z o n y S r e b r n y m L w e m f e s t i w a l u w B e r l i n i e , p i e r w s z y m licz c y m si w y r n i e n i e m dla kina izraelskiego.

443

zumiaych krytykw. Pozwala rozgrzesza oczywist nie udolno j a k o l o k a l n specyfik". Cannes, ktre w 1987 trafnie nagrodzio wiato, w 1990 r. wynalazo a drug (!) nagrod, by uwieczy ni Tilai Idrissy Ouedraogo z Burkiny Faso. Tymczasem Tilai, niezmiernie nudne, amator sko fotografowane, przepojone n a i w n y m , ale niczym nie uzasadnionym fatalizmem, grzeszyo co krok zupenie s z k o l n y m i bdami reyserii*. Wychwalanie d z i k i e g o u r o k u " t a k i c h p o r o n i o n y c h t w o r w znieczula mode kine matografie i zaciera rnice midzy dzieem w y b i t n y m i kiczem. Kino A f r y k i P n o c n e j spoczo jakby na laurach. Na bywajc biegoci warsztatowej stracio ambicje odkrywa nia wasnego wiata. T y l k o weteranowi Lakhdar Haminie udao si d w u k r o t n i e przeama lokalne algierskie o p o t k i : Burz piaskow (1982) o okruciestwie obyczaju Sahary i przeciwstawieniu wtej zieleni oazy przeraajcemu o g r o m o w i pustyni oraz Ostatnim obrazem, znacznie bar dziej zeuropeizowanym, ktry m i m o usterek w rysunku charakterw znalaz kilka interesujcych kresek dla w y r y s o w a n i a wzajemnych stosunkw wiata arabskiego z francuskim w przededniu wojny 1939 r.
Czarodziejska m i o ( A n t o n i o Gades i C r i s t i n a H o y o s )

HISZPANIA VELAZQUEZ SCENARZYST?

Hiszpaska p r o d u k c j a f i l m o w a plasuje si ilociowo na trzecim-czwartym miejscu w Europie. Jakociowo, nie stety, niej. Po mierci Bunuela** nie pojawi si nikt o p o r w n y w a l n y m autorytecie, a demokratyzacja kraju i likwidacja cenzury j a k b y stpiy wraliwo i poczucie o d powiedzialnoci u f i l m o w c w , zamiast je wyostrza. Cie kawe, e rozliczenia z frankizmem d o k o n a n o waciwie jeszcze za ycia caudilla, natomiast znany z Europy rod kowo-Wschodniej nurt rozrachunkowy w Hiszpanii lat 80t y c h nie powsta. Jeli i o d w o y w a n o si do niedawnej przeszoci, to z reguy w trybie indywidualistycznie psy chologicznym. Carlos Saura w kadym razie o d w r c i si bardzo zde c y d o w a n i e od polityki. Szybko, szybko! (1980) byo ko mercyjn replik Bonnie i Clyde'a, gdzie reysera nie zajy ani r o d o w i s k o , ani motywacje koedukacyjnej b a n dy m o d y c h wamywaczy i m o r d e r c w , tylko t e m p o szybko, szybko! ich kryminalnych w y c z y n w . Znacznie
* Na b e z l e n y m stepie, gdzie w s z y s t k o w i d a na dziesitek k i l o m e t r w , c o w a n e g o dzieje si o sto m e t r w od k i l k u n a s t u a k t o r w , ale reyser n a j w i d o c z n i e j z a k o m e d e r o w a N i e dostrzega!", w i c nikt nie d o s t r z e g a nic. I t d . *" W 1 9 8 3 r.; zreszt wielki Hiszpan zaledwie d w a s w o j e f i l m y n a k r c i w ojczynie.

n o b l i w s z y m i u c z y n i t w r c a Szczuda o m e l o d r a m a t y c z n y m wtku niszczcej mioci o w d o w i a e g o pisarza, ktra bya d o b r y m pretekstem spenetrowania rodowiska teatralnego. Wraz z aktorami, ju w tytule wyniesionymi p o n a d t u m w i d z w , poszukiwa tu Saura n o w y c h relacji gestu i dwiku, kopiowania i deformacji. Wsppraca reysera z w y b i t n y m tancerzem i choreografem A n t o n i o Gadesem zaowocowaa a trzema f i l m a m i : Krwawymi godami, Carmen i Czarodziejsk mioci. Oscyloway one midzy f i l m o w a n y m baletem a f i l m e m baletowym. Szuka nie realistycznych pretekstw do ekranizowania taca dawao rezultaty problematyczne: Carmen bya przeplatank widowiska tanecznego i osobistych losw w y k o nawcw, n u d n i e i pedantycznie naginanych do fabuy o r y g i n a u Mrimego. Daleko s w o b o d n i e j poczu si f i l m o w i e c , gdy w Czarodziejskiej mioci m g cay plener zmajstrowa w atelier i k o n t r o l o w a n y m i co do centymetra jazdami kamery uatwia harmonijne przechodzenie akcji w taniec, baletyzowanie zbiorowej bjki, wyposaanie dziarskiego pas de deux w elementy t r w o n e g o przeczu cia. Zamaszysty piruet w y k o n a Saura nastpnie, przerzu cajc si w p o e t y k wielkiego fresku historycznego. El Dorado (1988) w y z w a l a o z n o w u pstre fantazmaty rey sera obrazami konkwistadorskiej w y p r a w y z 1560 r.: c h o d z i o o zawojowanie rzekomego indiaskiego imperium z o t a . Dokadnie ten sam temat o 16 lat wczeniej wzi na warsztat Herzog w Aguirre, gniewie boym. U Saury k o b i e t y byy pikniejsze, pejzae d u n g l o w e wspanialsze,

444

a strumienie krwi pyny wawiej, ale zabrako tego, co byo g w n y m tematem Herzoga w y r o d n i e n i a zamkni tej g r u p y z d o b y w c w , koszmarnej eskalacji obkaczych ambicji i zwierzcego, lepego okruciestwa. K o r o n k o w e wyczucie niedopowiedzenia, elipsy, byo cech warsztatu Victora Erice. J a w n y m celem, jaki sobie postawi, stao si skonien ie widza do ez ten szlachetny skdind cel k o m p r o m i t o w a l i f i l m o w c y dcy d o nie szlachetnie tandetnymi rodkami, natomiast Poudnie Ericego (1983) wyrzeko si wszelkiej d o s o w n o c i i kazao w i d z o w i (jak i komentujcej film crce bohatera) odtwa rza przeszo z przejzycze, t o n u g o s u , czyjej c h w i lowej nieobecnoci lub kwitu zamiejscowej rozmowy tele fonicznej. Reysera sta byo na rekordowo dugie za ciemnienia midzy sekwencjami, bo w ich trakcie widz mia zawsze bardzo duo materiau do refleksji. Niemal identy czna w tonacji okazaa si niedoceniona elegia o niespe nionej mioci sprzed lat Wrci i rozpocz Jos Luisa Garci, rozegrana w c h o d n y m i deszczowym Gijon pod smutne B e g i n the Beguine" Cole'a Porter. Manuel Gutierrez Aragon w y b i si jako lubicy kreli soczyste f i g u r y bohaterek z nizin, dzielnie stawiajcych czoa dyskryminacji seksualnej i spoecznej kobiety. Akcja o b u jego g w n y c h sukcesw, Demonw w ogrodzie i Po owy nieba (1986), toczya si w o k lokali g a s t r o n o m i c z n y c h p r o w a d z o n y c h przez bohaterki (zostawaa w pa mici fertyczna i pikna Angela Molina z o b u f i l m w ) i by to dobrze w y b r a n y punkt widzenia na aspiracje spoeczne

Poudnie (Omero Antonutti)

warstw korzystajcych z nowoczesnych przetasowa w strukturze kraju. Bardziej kostycznie i witokradczo na stawiony Fernando Trueba w swej rozgadanej opera prima, zatytuowanej p r o w o k a c y j n i e Opera prima, d a s a m o k r y t y c z n y portret inteligentnie nihilistycznej modziey, wy rniajc si zabawnym dialogiem (Wyjechaa c h w i l o w o za granic, chyba do Peru, na kolektywne samobjstwo" albo T o zdarza si w najlepszych rodzinach", N o wa nie, w naszej"). Natomiast Rok uwiadomienia p o d o b a si dziki spontanicznoci m o d o c i a n y c h bohaterw, ktra pozwolia wykona g u s t o w n i e do swawolny atak na kanony etyczne frankizmu (np. palenie na stosie a n t y hiszpaskich" ksiek Z o l i , H u g o i Montaigne'a obok ogldania swej spermy p o d mikroskopem)*. Bardziej muskularne kino spoeczne zademonstrowa Mario Camus w Niewinnych witych (1984). Ryzykujc p o m w i e n i a o t e n d e n c y j n o opowiedzia o rozwydrzo nym egoizmie latyfundystw. Zabieg u innych czsto manieryczny rozbicie na rozdziay, poznaczone imio nami bohaterw suy a n t y c h r o n o l o g i c z n e m u uszere g o w a n i u zdarze a do kulminacji, ktra c h r o n o l o g i przy wracaa. Uboga wie hiszpaska z ksiki del Valle-lnclna stanowia to dla rwnie szokujcej tragedii miosnej Sowa boe Jos Garcii Sncheza, natchnionej przez Bunuela i malarstwo Goi. Dramat starego zakrystiana ma pi knej i modej Mari (Any Beln) p r z y p o m i n a intryg on piekarza Pagnola, ale by mniej rubaszny, smutniejszy, cay nasczony marzeniami o sprawiedliwoci i piknym yciu. Niezbyt wiele day Hiszpanom inspiracje teatralne, w poowie dekady do popularne nawiecie**,snobujcesi na niezacieranie teatralnego r o d o w o d u . Przykadem moe by Dom Bernardy Alba Camusa w e d u g gonej sztuki Federico Garcii Lorki, zjadliwie podkopujcej wite za sady kodeksu obyczajowego, czynice d o m wizieniem dla kobiet. Nie chodzio tu o u m o w n o dekoracji, rozwi zanych f i l m o w o , ale o zachowanie bez zmian konwencji odson i aktw, jednoci miejsca i czasu, sztucznego k o n densowania zdarze i teatralnej dominacji przesdzaj c e g o o wszystkim d i a l o g u . Daleko ciekawsza okazaa si inspiracja malarska. wiata i cienie (1988) Jaime Camino powstay 'jako rozwinicie gonego dworskiego obrazu Velazqueza L a s Meninas". Byo to niemal dosownie wejcie z kamer w obraz, w wiat wielkiego malarza przy p o m o c y postaci reysera f i l m o w e g o , alter ego samego C a m i n o . Poczenia intrygi sprzed stuleci z intryg wsp czesn nie zawsze byy najelegantsze, p o m y s o w i nie bra ko jednak oryginalnoci.

* Jeszcze w 1975 r. h i s z p a s k i kodeks karny uznawa za p r z e s t p s t w o stosowanie rodkw antykoncepcyjnych. ** S k o r o ulegali im nawet A l a i n Resnais, przecie p r a w o d a w c a w zakre sie f o r m y c z y s t o f i l m o w e j , Paul N e w m a n czy J a c q u e s D o i l l o n .

445

S t i c o (Fernando F e r n n Gomez)

Tasio (Patxi B i s q u e r t )

Zwi mnie! (Victoria A b r i l )

Nadspodziewanie dobrze spisywali si Hiszpanie w k o m e d i i . Jaime de Arminan skonstruowa w Stico perwer syjn parabol na temat wolnoci i niewoli. Emerytowany profesor prawa rzymskiego sprzedawa si formalnie za niewolnika bogatemu idiocie, eks-uczniowi. Soczysta re yseria i b r a w u r o w a kreacja Fernando Fernana Gmeza umoliwiy przeycie podlegoci jako nieoczekiwanego 446

bodca do spenienia ukrytych marze. Jeszcze zabaw niejsza bya sytuacja wyjciowa farsy Panie generale! (1988). Starsi, kotuscy generaowie* dostawali si do szkki, w ktrej modzi i inteligentni kapitanowie usiowali w b i im do g w c h o b y podstawowe prawdy z c y b e r n e t y k i i elektroniki. M o n a byo pka ze miechu na w i d o k klaswki dla przeraonych d o s t o j n i k w . Ryzykowny temat satyry wybra Francisco Regueiro. Ojciec nasz (1988) mia za bohatera kardynaa z kurii rzymskiej, ktry w hiszpa-

* Jeden z n i c h m w i : J e d y n a w i n a H i t l e r a to to, e przegra!".

skiej wiosce zostawi grzech modoci crk. Film otwie ra zamyka rozmowami kardynaa z J a n e m Pawem II na tematy teologiczne i osobiste, ale reszt miejsca zaj mowaa wizyta purpurata we wsi rodzinnej i kopoty z naj bliszymi, zwaszcza z wyjtkowej urody crk, ktra wybraa niestety najstarszy zawd wiata. M i m o tematu najeonego niebezpieczestwami Regueiro poczy ogie z wod, utrzyma wietne t e m p o , rozmieszy i wzruszy, nigdzie nie popadajc w trywialno. Zakasowa jednak wszystkich robicy byskawiczn karier (take midzynarodow) Pedro Almodovar. Porzu ci tanie melodramaty na rzecz wodewilw przypominaj c y c h b u l w a r o w e teatry paryskie z lat 30-tych. Daj w nich sobie rendez-vous s k o m p l i k o w a n e intrygi erotyczne pene qui pro q u o , stereotypy sytuacyjne, charaktery odrysowane przez kalk, teatralny lk przestrzeni, niekiedy wyra ne przejawy zego smaku. A jednak to atwe kino w szcze g l n y sposb spodobao si krajom rdziemnomorskim i kolejno 11 mrokach, Kobiety na granicy ataku nerwo // wego i Zwi mnie! (1990) witane byy coraz przychylniej szymi recenzjami. Niezaprzeczalna potoczysto opowia dania u Almodovara w przypadku ostatniego z wymie n i o n y c h f i l m w podkrelia walor naiwnej spontanicznoci w kreacji Victorii Abril jako nietrudnej dziewczyny, z m u szanej przez energicznego porywacza nie do mioci, ale do zakochania si. Mwic o Hiszpanii, wypada w s p o m n i e o d w c h kinematografiach regionalnych, wyranie separujcych si od p r o d u k c j i madryckiej. Kataloska, aspirujca wrcz

siei

do miana s z k o y barceloskiej", pena bya sztuki dla sztuki", hermetycznego estetyzowania i zimnej rafinady plastycznej (np. Warszawski most, 1990, Pere Portabelli). Mocniejsz w wyrazie, c h o mniejsz liczebnie, bya kine matografia baskijska. Przewodzi jej M o n t x o Armendariz, k t r e g o Tasio (1984) rozkada si w c z a s i e na p w i e k u , a bohater, grany przez trzech kolejnych aktorw, d e m o n strowa nieprzepart, samotnicz wol wolnoci i niepo suszestwo wobec wszelkich f o r m urzdowego przymusu. Nieco bardziej k o n w e n c j o n a l n e 27 godzin, skutecznie poruszajce nas tragedi pary m o d y c h narkomanw, o k u p o w a o atwe do przewidzenia pointy fabuy w i a r y g o d nym, czasem p d o k u m e n t a l n y m rysunkiem portowego zaplecza akcji.

PORTUGALIA BEZPODNE OSAMOTNIENIE

R e w o l u c j a godzikw" z 25 kwietnia 1974 r. pooya kres dugotrwaej dyktaturze Salazara i w nielicznym ro d o w i s k u f i l m o w y m w y z w o l i a wiele spnionej o d w a g i , ale adnego bezspornego talentu. Najwicej uwagi k o n c e n t r o w a nestor kina portugalskiego Manoel de Oliveira, uro dzony w 1908 r.,eklektyk chtnie wspierajcy si literatur, z a r w n o rodzim (Camilo Castelo Branco), jak wiatow (Paul Claudel). M g b y uchodzi za nowatora teatru, g d y b y rezultatw swych dziaa nie f i l m o w a na tamie. Wymalowane dekoracje zastpujce plener, dugie* m o n o logi aktorskie do n i e r u c h o m e j kamery, solenno i nama szczenie w reyserowaniu akcji wynikay nie tylko z nie w i e l k i c h budetw, ale przede wszystkim z wyniosego odegnywania si od wszelkiego realizmu. Gdy d o p u szcza do gosu bogatsze rodki f i l m o w e : zmian obrazu barwnego w monochromatyczny, dramatyczny odjazd ka mery, przypieszenie r u c h u , o d w r c e n i e zapisu dwiku {Mj przypadek), to i tak u m o w n o c i o m teatru zapewnia bez enady przewag. Gdy w trzech k o m n a t a c h i przyleg y m o g r d k u f i l m o w a akademick i muzycznie m o n o t o n n oper (Kanibale Peasa), to przez godzin kaza wypie w y w a bohaterom o najbardziej s k r y w a n y c h uczuciach, by ostatecznie makabryczny wtek ludoerstwa zako czy wesoym oberkiem. A jego Boska komedia (1991)? Nic w niej z Dantego, po prostu azyl dla wariatw, ktrzy dyskutuj przez cay film uproszczonymi cytatami z Biblii i z Dostojewskiego. Film t r u d n o oceni inaczej, ni jako m i m o w o l n karykatur wielkich mitw ludzkoci, nakre lon na wariackich papierach.
'Atlasowy trzewik (1985) t r w a 7 g o d z i n ; by moe C l a u d e l o w s k a idea B o g a - S o w a z r y m o w a a si z fascynacj s o w e m u Oliveiry.

A t a s o w y trzewik

Zdolniejszy i konsekwentniejszy okaza si Paulo Rocha, ktrego Podany (1987) splata kilka naraz intryg erotycznych z mao zrozumia intryg polityczn*. Zbyt wiele odniesie do nie znanych szerzej konfliktw lokal nych osabiao a n t y k o n s e r w a t y w n y tenor f i l m u , a pewien starowiecki s y m b o l i z m h a m o w a t e m p o akcji. Ale baro kowa wyobrania reysera, przypominajca Viscontiego, pozwolia interesujco wyzyska znaczne rodki realizatorskie. W prowincjonalnej i jakby odcitej od wiata kinematografii inteligentn analiz rozczarowania ideo wego lewicy po r e w o l u c j i godzikw" (cho przegadan i nuco dug) zalecaa si Oxala Antonia Vasconselosa (1980). Natomiast w y s o k a nagroda w Wenecji 1989 dla Wspomnie z tego domu (tj. z azylu psychiatrycznego) Joao Monteira na w p amatorskich p o g a d u s z e k o c h e r lawym nierobie u t r z y m y w a n y m przez matk myjc p o d o g i m o g a tylko utwierdza mod kinematografi w jej bezpodnym osamotnieniu.
Wersja oficjalna ( H e c t o r A l t e r i o i N o r m a A l e a n d r o )

AMERYKA ACISKA WSPLNE ASPIRACJE KONTYNENTU

W latach 80-tych day si ju odczu praktyczne rezul taty pierwszego (w Europie niemal nie o d n o t o w a n e g o ) zjazdu f i l m o w c w latynoskich z 1967 r. w chilijskim kpie lisku Via del Mar. Po raz pierwszy kino Ameryki aciskiej u w i a d o m i o sobie etniczno-ideowe p o w i n o w a c t w o Kor dylierw i Karaibw, pampasw i Amazonii**. A r g e n t y czyk, reyser Fernando Solanas, w wystpieniu z 1983 r. w z y w a do d e k o l o n i z a c j i " kina latynoskiego, ktre p o etapach tradycjonalizmu i cinema d'auteur w c h o d z i w etap p o n a d n a r o d o w y i wyraa aspiracje caego kontynentu". S y m b o l e m pogbiajcej si jednoci moe by zaoenie w 1986 r. pod Hawan i staraniem rzdu kubaskiego go nej ju Szkoy Filmowej, kierowanej przez Argentyczyka, reysera Fernando Birriego, pod d u c h o w y m patronatem wielkiego pisarza kolumbijskiego Gabriela Garcii Marquza***. Niemal kady z krajw latynoskich siga po polityczny temat walki postpu ze wstecznictwem, ktry bywa czsto

* O dziwo, f i l m by adaptacj japoskiej p o w i e c i s a m u r a j s k i e j , ktrej akcj przeniesiono d o wspczesnej Portugalii. " Stanowi to w i a t o w y wyjtek, t r u d n y do p o j c i a dla m i e s z k a c w gsto poprzekrelanej podziaami Europy. *** Na s y m p o z j u m f i l m o w y m w Hawanie w 1987 r. z w r a c a n o u w a g , e nawet d r u g o r z d n i ak torzy a m e r y k a s c y s j e d n a k o w o d o b r z e znani w M e k s y k u i Brazylii, natomiast n i k t w M e k s y k u nie zna jeszcze a k t o r w b r a z y l i j s k i c h i o d w r o t n i e oraz e zaledwie 10% z y s k w c i g a n y c h przez p r z e m y s f i l m o w y USA z A m e r y k i a c i s k i e j p o z w o l i o b y z b u d o w a p o t n k i n e m a t o g r a f i latynosk

pierwszym impulsem do rozwoju kina w danym kraju. Np. pierwszy w ogle film nikaraguaski, Kobiety znad granicy Ivana Argello (1987), kojarzy walk przeciw partyzantce contras z walk kobiecej spoecznoci wiejskiej o rw noprawn pozycj wzgldem mczyzn. Najlepszym, naj bardziej przejmujcym filmem tego nurtu bya Wersja ofi cjalna Luisa Puenzo, oparta na losach sierot po z a g i n i o n y c h " winiach politycznych w Argentynie. J e d n o czenie uosabiaa t p o o w nurtu politycznego, ktry tematyk konkretnie umiejscawia i datowa. Nie ustpo wa f i l m o w i Puenzo Dug wewntrzny (1987) jego rodaka Miguela Pereiry, gorzki d o w d niezadowolenia inteligencji argentyskiej z niemiaych hase p r a c y organicznej" w r d Indian: wysiki modego nauczyciela-pozytywisty okazyway si niweczone butn arogancj rzdu p u k o w nikw. Hector Olivera w nieco o d e r w a n y m od realiw Nie bdzie kar, ani wybaczenia, balansujc na wskiej miedzy dzielcej fars od tragedii, demaskowa mechanizm o w y c h przewrotw w Ameryce aciskiej, kiedy obficie leje si krew, a potem wszystko zostaje po staremu. Mniej fantazji, a wicej a u t e n t y z m u wykaza Noc owkw, w ktrej grupa uprowadzonych (przez kogo?) studentw przepada na zawsze bez ladu, wyjwszy t y l k o jednego, poddanego legalnemu p r o c e s o w i sdowemu. Natomiast zbrodnicze zarozumialstwo generalicji wszczynajcej wojn o Malw i n y stao si tematem tylko p r y m i t y w n y c h , niestety, Chopcw na wojnie Bebe Kanina. Kino realistycznie polityczne nie byo m o n o p o l e m Ar gentyny. Z rzadk w takich tematach precyzj p s y c h o l o g i czn Peruwiaczyk Francisco Lombardi w Paszczy wilka da przejmujcy i arliwie samokrytyczny obraz dziaa armii zmuszanej do o k r u t n y c h represji wobec zdespero w a n y c h Indian. Po puczu generalskim Pinocheta i zupe nej zapaci kina chilijskiego, jeszcze pod dyktatur, poja-

448

wiy si zapowiedzi odrodzenia, Obraz utajony Pablo Perelmana i Stacja powrotna Leonardo Kockinga (1987), bdce zamylonymi studiami p s y c h o l o g i c z n y m i w pier wszej osobie, ale wychodzce z sytuacji identycznej poszukiwania osoby bliskiej, zaginionej w t o k u policyjnej represji. Tyle ju mona byo powiedzie." Rozbestwienie nielegalnych czy plegalnych, terrorystycznych s z w a d ronw mierci" atakowa Roberto Parias w Brazylia, gola!, o skutecznej dramaturgii zapoyczonej z Zaginionego Costy-Gavrasa, nestor za neorealizmu brazylijskiego Nelson Pereira dos Santos odsoni mechanizm systemu penitencjarnego pod dyktatur w p r a w d o m w n y c h Pamitnikach z wizienia. Bardziej charakterystyczna dla Latynosw jest inna tendencja kina politycznego, utrzymana na wyszym szczeblu abstrakcji, czsto wrcz nie wymieniajca kraju akcji. Przejawia si w t y m przekonanie o jednoci losw caego kontynentu, o uderzajco zbienych konfliktach m i m o przekraczania kolejnych granic. Z drugiej jednak strony abstrahowanie od konkretw, swoboda poetyckich skojarze p o m n o o n a przez zapalczywie p o u d n i o w y temperament autorw prowadzi do n i e k o m u n i k a t y w n o c i , bd, co gorsza, do braku precyzji we wnioskach. K o r o n nym przykadem niech bdzie abdzi piew ojca brazylij skiego cinema novo, Glaubera Rochy, Wiek ziemi (1980). Najpierw emigrant polityczny, potem znw sojusznik pra w i c o w y c h p u k o w n i k w , zawar w swej rozchestanej, mistycyzujcej epopei krytyk tak o g l n i k o w o anarchisty-

Pocaunek k o b i e t y pajka (William Hurt)

czn, e w rezultacie nie wadzc n i k o m u . Podobnie z R wiatrw Patricio Guzmana, w s p p r o d u k o w a n a przez 3 kraje strzelist elegi o l u d z i a c h dwigajcych ca krzywd ziemi", niestety hermetycznie zamknit w jakich midzyplanetarnych aluzjach. Take ambitny Kraj porucznikw Joao Batiste de Andrade pokazywa walki spoeczne w Brazylii ostatniego pwiecza tak ostronie i wieloznacznie, e do koca nie stao si jasne, za czym si mianowicie autor o p o w i a d a . Kierunek ten wyda jednak rwnie dziea poetyckie, dojrzae, o duej skutecznoci perswazyjnej. Na czoo w y b i si tu Pocaunek kobiety pajka (1985) Hectora Babenco, Brazylijczyka. Zaatakowa on temat p o u d n i o woamerykaskich dyktatur, terroru, policyjnej prowokacji, tortur poprzez spotkanie w celi wiziennej lewicowego dziennikarza z mao rozgarnitym pederast, z przejciem opowiadajcym o w i d z i a n y c h przez siebie filmach (odtwa rzanych przez Babenk w paradnie k i c z o w a t y m sosie). Przemoc, emigracja, nostalgia wyraane muzyk i t a cem tworzyy malowniczy rozgardiasz w Tangach dla Gardela Fernando Solanasa i przygotowyway jego rewe lacyjne Poudnie (1988), trafnie nagrodzone w Cannes za oryginaln reyseri. Kpic z c h r o n o l o g i i , wprowadzajc d u c h y , zjawy i tajemnicze nocne mgy, po brechtowsku przerywajc akcj namitnymi tangami, zwalniajc ruch i cofajc tam, t w r c a szkicowa wnikliwie stan ducha t y c h , ktrzy nie zgili kolan przed reakcyjnym terrorem, ale po uwolnieniu nie umiej si odnale. Rozbitkowie T h o masa Guittiereza Alei, c h o lokowali si niewtpliwie na Kubie po zwycistwie Castro, mieli sign w y m i a r u uni wersalnego wiwisekcj zabarykadowanej przed yciem rodziny posiadaczy, zdystansowanej przez histori.

AMERYKA ACISKA REALIZM MAGICZNY

Znaczna cz f i l m w latynoskich, ktre nie miay bez porednich odniesie do sytuacji polityczno-spoecznej k o n t y n e n t u , nie wpisywao si jednak automatycznie do kategorii dzie eskapistycznych, ponadczasowych, mog c y c h rozgrywa si wszdzie. Staranie o swoisto reakcji bohaterw, o niepowtarzalno k o l o r y t u lokalnego byo przejawem f i l m o w e g o poszukiwania latynoskiej tosa moci, prb odpowiedzi na pytanie, co to znaczy b y Latynosem". Formalnie filmy te stosoway na o g moc niejsze od europejskich rodki wyrazu, chtnie wyostrzane melodramatycznie: due zblienia, monta skojarze, onomatopeje w muzyce, kontrastowe owietlenie, osten tacj gestu aktorskiego. Konsekwentnym pionierem by tu Brazylijczyk Carlos Diegues, ktry w Letnich deszczach d o k o n a zrcznego przekroju obyczajowego przez ca 449

podmiejsk dzielnic, nie stronic od r y z y k o w n e g o wtku z m y s o w o c i ludzi t r z e c i e g o wieku", a w Sye, Bye, Brazil (1980) zawar aosn, pozbawion moralizowania, ody sej wdrownej trupy jarmarcznych komediantw, zagro o n y c h konkurencj telewizji. Jego rodaczka, Suzana Amaral, pogrubia kontury tej samej poetyki, rysujc w Gwiezdnej godzinie portret dziewczyny biednej, brzydkiej i g u p i e j , beznadziejnie zapatrzonej w wielkomiejskie m i rae Sao Paulo. Mniej gorzkiego h u m o r u , a wicej patety cznego wzburzenia ulokowa Babenco w Pixote, prawie sabszego (1980), neorealistycznym eposie o przestpczej modziey bez perspektyw*. Cenny ton autoironicznego dystansu pojawia si u Latynosw rzadko. Tym wyej ceni wypada Film o krlu A r g e n t y c z y k a Carlosa Sorina: na kanwie historii o nie udanej realizacji pewnego pomysu f i l m o w e g o w y h a f t o w a on zastanawiajco bogaty obraz wspczesnych f o b i i , s n o b i z m w i manipulacji kulturalnych, ale te i wysikw na rzecz autentycznej sztuki narodowej. Podobnie sardo n i c z n y t o n przyniosa farsa Nieznanemu bohaterowi Meksykanina Juliana Pastora bohaterem byo cae mia* y c i e d o p i s a o f i l m o w i straszne z a k o c z e n i e . G d y s k o c z y o si 500 d o l a r w , ktre a k t o r - a m a t o r d o s t a za f i l m , Pixote przysta do takiej samej b a n d y , jak opisana przez Babenk, i przy jakim napadzie u l i c z n y m zosta z a s t r z e l o n y przez p o l i c j a n t a .

sto, szukajce chway za pomoc zmylonego mitu o boha terskim przodku. Najwicej prb utwierdzenia tosamoci p o d e j m o w a n o w imieniu narodw lub g r u p etnicznych kolonizowanych i d y s k r y m i n o w a n y c h . Niestrudzony J o r g e Sanjines w Podziemnym narodzie s y t u o w a o d c i t y c h od wiata Indian Boliwii wzgldem wspczesnej walki politycznej z wojskow dyktatur. Jego rodak A n t o n i o Eguino w Chuquiago* lokalizowa cztery nowele w coraz niszch i coraz wytworniejszych dzielnicach dla wizualnego zobrazowa nia rnicy szczebli w spoecznej drabinie. Nard, s u r i namski film Holendra Pima de la Parry, przeciwstawia sobie trzy rasizmy: holenderski, antylski i do tego jeszcze hinduski, dla znalezienia g o d n e g o k o m p r o m i s u , sympaty cznie za prostoduszna mieszkanka Martyniki Euzhen Palcy Ulic chat murzyskich stpiaa konflikty n e o k o l o nialne. Dum regionaln wspiera folklor: Alsino i kondor Littina w wtek interwencji USA w A m e r y c e rodkowej wplata legend Majw o w o l n y m , latajcym czowieku, a 0 Boto Waltera Limy odnawia amazoski mit o przemianie delfina w uwodzicielskiego modzieca. Dwa tematy szczeglnie czsto przewijay si w p r o d u k c j i : temat emigracji, zwaszcza zarobkowej, i temat macho, latynoskich samcw, ktrego odwrotn stron bya mizerna pozycja spoeczna kobiety. Celem bohaterw w filmach o emigracji byy naturalnie kraje zasobniejsze: USA czy c h o b y Wenezuela. Znaczny udzia elementw d o k u m e n t a l n y c h kurczy tu margines fabularnej d o s o w noci, co u p o d o b n i a o te filmy do siebie. Zwaszcza k u l m i nacja bya zawsze ta sama: nielegalne przejcie do w y m a rzonego raju, udane lub nie (wenezuelski Zielonymi cie kami Marildy Very, meksykaski Umr na rodku rzeki Jose Nieto Ramireza i najbogatszy we wnioski, ameryka ski El Norte G r e g o r y ' e g o Navy). Ujawniy si jednak dwa mniej banalne warianty. Pierwszy to stosunek emigracji politycznej do e k o n o m i c z n e j (legalnej!), jak w a r g e n t y s k i m Made in Argentina Juana Jusida o nieoczekiwanych analogiach z naszymi kopotami e m i g r a c y j n y m i ; drugi to zderzenie finezyjnych stresw w y g o d n e j emigracji c h i l i j skiej w Brazylii z niebezpieczn walk przeciw Pinochet o w i w samym Chile, jak w Barwie jego losu Brazylijczyka Yorge Durana. Mit ,,machismo", zdobywczej mskoci, zaproponowa w stanie c h e m i c z n i e czystym Peruwiaczyk Francisco L o m b a r d o w Miecie i psach (1985, wg ksiki Vargasa Llosy) poza p e w n y m tem spoecznym najwaniejsz si staa moralno soldateski w stoecznej podchorwce, koszarowo g l o r y f i k u j c a agresywno, krzep i p o s u szestwo a u t o r y t e t o m . Oficer, j a k b y z tego wanie f i l m u , w d r o w a z misj przez puszcz w Indii, crce soca Bra zylijczyka Fabia Barreto, kupowa sobie pikn Indiank 1 po wykorzystaniu cynicznie j zabija. Pozornie prosta
* Nazwa stolicy La Paz w jzyku a y m a r a .

450

Erendira (Claudia O h a n a i Oliver Wehe)

zbrodnia z zazdroci posuya Solveig Hoogenstejin w wenezuelskiej Macu, kobiecie z policjioeni amerykaski wtek m c i c i e l a ponad prawem" ze stereotypem sprze dania nieletniej starszemu, a u t o r y t a t y w n e m u mczynie. Najbardziej w i a d o m y m , przekornym podejciem zaleca si pamf let Kubaczyka Alei Do pewnego punktu (1984); z icie bunuelicznym sarkazmem przedstawia on f i l m o w c a realizujcego film przeciw mskiej dominacji w k o n kretnej yciowej sytuacji bohater okazywa si g o d n y m swych negatywnych postaci. W drugiej poowie stulecia na rynki czytelnicze wiata wtargna literatura Ameryki aciskiej, nazywana r e a lizmem m a g i c z n y m " i racjonalizmem t r o p i k a l n y m " , wy raajca e s t e t y k g o d u " i a n t y - n e o k o l o n i a l i z m " . Nie jest do koca jasne, czemu nie od razu i t y l k o czciowo znalaza dojcie na ekran. Moe przyczyniy si do tego klski adaptacji bezspornego koryfeusza tej literatury, Borgesa, lub fakt, e proza Llosy i Carpentiera daa zaled wie po jednej udanej ekranizacji, a Guillna, Asturiasa czy Fuentesa waciwie ani jednej. D w m pisarzom jednak zdecydowanie si powiodo. Kolumbijczyk Garcia Mar quez dostarczy materiau dla wietnej, subtelnie eroty cznej Erendiry (1983) zrealizowanej przez Brazylijczyka Ruy Guerr w Meksyku i do Czasu umierania zaadapotow a n e g o przez Jorge Trian w tym samym kraju, gniewnej filipice przeciw anachronicznym reliktom hiszpaskiego kodeksu honorowego*. Natomiast rubaszny, plebejski h u m o r J o r g e A m a d o da impuls do g o n y c h , przewrotnie
* W e d u g teje ksiki n a k r c i Rosi (o c z y m wyej) Kronik zapowie dzianej mierci, byskotliwsz, ale m n i e j surow i autentyczn.

s p o n t a n i c z n y c h komedii Pani Flor i jej dwch mw i Gabrieli Bruna Barreto oraz Otaliiz Bahii Mario Camusa. Byy one koncertami rozdokazywanego, psotnego ero t y z m u , serwowanego z beztrosk dezynwoltur, nie zapo biegajc niekiedy w u l g a r n o c i . Oczywicie powstaway rwnie f i l m y pozbawione bezporednich odniesie do rzeczywistoci latynoskiej, stawiajce sobie zadania przede wszystkim formalne. K o n t y n u o w a t lini Peruwiaczyk A r m a n d o Robles Godoy, ju p o p r z e d n i o oskarony przez lewic o tchrzliwe o m i j a nie kontekstw socjalnych. J e g o Sonata Soledad (1987) to a m b i t n y film poetycki, eksperymentujcy montaowe utosamianie teraniejszoci z przeszoci i staroci z m o doci, jednak do j a o w o zapatrzony we wasny ppek. W odrealnianiu obrazu wiata wyprzedzi G o d o y a Chiljczyk Alejandro J o d o r o w s k i , okrutny surrealista, pracujcy ostatnio w Europie, peen jeszcze bombastycznej retoryki w witej krwi (1988), k t r y ju jednak w Zodzieju tczy (1990), f i l m o w a n y m w Gdasku, przeszed ku s p o k o j n i e j szej poetyce filozoficznej bajki. Europie Zachodniej bardziej przypada do gustu nurt introspekcyjny o w y r a n y c h inspiracjach f r a n c u s k i c h , zwaszcza z Brazylii. Np. Mw mi o mioci Arnaldo Jabora, seria lekko ironicznych spojrze przez dziurk od klucza na r o d o w i s k o wielkoburuazyjne, lub Vera Sergiu Toledo, niedue studium mioci lesbijskiej, akcentujce w aktor stwie k o b i e c y m msk dno do zaborczego posiada nia. Oryginalniejszy od nich okaza si Argentyczyk Eliseo Subielo w Ostatnich obrazach rozbitkw (1989), w k t r y c h pocztkujcy pisarz o d k r y w a : samobjstwo s u ce do zachowania ycia, dwoje zmarych zawsze wysia dajcych przy cmentarzu, klecony amatorsko samolot jako t u n e l do szczcia" i mizantropa kolejno wyrzekajcego si nielubianych sw. Piknie! Najmniej ciekawego przyniosy filmy historyczne, m i mo wyraanej w nich ostentacyjnie d u m y z wasnej prze szoci, rwnie interesujcej, jak historia t y l u krajw Eu ropy, ktrej ucz obowizkowo we wszystkich szkoach wiata. W tej dziedzinie spotykalimy bd patetyczny s y m b o l i z m (wyszukane plastycznie, wenezuelskie Ori noko, nowy wiat Diego Risqueza, reyserowane metod y w y c h obrazw i wielkich gestw), bd melodramatyczn afektacj (Cecylia Kubaczyka H u m b e r t o Solasa, film ez g l i c e r y n o w y c h , ktre nie wyciskaj prawdziwych). W ogle Kuba obierajc kurs na polityczny d o g m a t y z m zacza coraz czciej rozczarowywa.

CHINY GDY DOBRE OGOSZONO ZEM

Po mierci Mao Tse-tunga (1976) o d w o a n o w C h i n a c h r e w o l u c j kulturaln", ktra ca kinematografi zredu kowaa do rangi dostarczycielki p r y m i t y w n y c h agitek, tak

451

bardzo k o l e k t y w n y c h , e wrcz przemilczajcych nazwi ska realizatorw*. M i m o wewntrznych walk o wadz i z b r o j n e g o konfliktu z Wietnamem gr wziy liberalniejsze tendencje, zwizane z p r z y w r c o n y m do ask Teng Siao-pingiem. F i l m o w c y grupa inteligencji najduej i najostrzej przeladowana wypuszczeni zostali z wizie i obozw. Nie wszyscy jednak przeyli, a z pozostaych wrcia do zawodu t y l k o znikoma mniejszo. Dlaczego? Z pocztkiem lat 80-tych trzeba byo zaczyna niemal od zera. Pierwsze dziea odrodzonej (dosownie!) kinema tografii przyjte zostay na wiecie z aplauzem, ju za sam fakt poniechania przepisanej przez Mao w a l k i klas" jako naczelnego zaoenia scenariusza na kady temat. Jednak p o r w n a n i e tych s y m p a t y c z n y c h i humanistycznych f i l m w z p o z i o m e m n i e o d l e g e j przecie k i n e m a t o g r a f i i japoskiej wskazywao najczciej na reyserskie zapnienia i bdy. Powrt tej kinematografii do wiata nastpi na festiwalu canneskim w 1982 r.: Prawdziwa historia A.Q. Cen Fana, powiastka ludowa, podszyta dobr litera tur, o wiejskim guptasie, ktremu moni ka na szczeblu g m i n n y m paci koszty rewolucji z 1911 r., zwracaa uwag n o w y m tonem parodystycznym, ktrego reyser nie umia p o g o d z i z t r a g i z m e m f i n a u . Dojrzalsze s t y l i s t y c z n i e Wspomnienia ze starego Pekinu Wu Yigonga powracay do kraju lat dziecinnych sprzed p wieku, czc pozakadrowy komentarz niemodej kobiety z wizj przedszkolanki, zaludnion maymi d o m k a m i , studniami w c i c h y c h zau kach i tajemniczym o g r o d e m , w ktrym straszy. Sublimacja reyserska dobrze si kojarzya z mikkim, pa stelowym rysunkiem faktw. W Uliczce (1983) Yang Yanjin podj tematyk roz liczeniow wypdzania profesorw i t r i u m f a l n y c h mar szw hunwejbinw. Schematyczna kanwa miosna miaa jednak ciekaw przeciwwag przez ujawnienie kulis po wstawania f i l m u i dyskusji nad kilkoma moliwymi jego zakoczeniami. W tym samym roku, w nienagannej formie f i l m u szpiegowskiego, Pasaer w kajdankach Yu Yanga demaskowa zaczajonego na partyjnych szczytach agenta, ale na przekr b o n d o w s k i m archetypom bohater take by w zakoczeniu aresztowany, by b a n d a czworga" moga dalej knowa i szkodzi. Nurt rozrachunkowy znalaz sw niekwestionowan kulminacj w Miasteczku hibiskusw (1988) Xie Jina, prawie zupenie p o z b a w i o n y m okazjo nalnej d y d a k t y k i . Reyser energicznie udramatyzowa d u g i acuch zdarze w zabitym deskami miasteczku na przestrzeni lat 196177. W tym okresie t o , co dobre, nagle ogoszono zem", dwoje o b c y c h klasowo" ludzi skazano na 10 lat wizienia za to, e si k o c h a l i , przyczyna

Miasteczko h i b i s k u s w

* W e d u g h i s t o r y k a Czeng J i - h u a przez sze lat (19671972) nie p o w s t a w C h i n a c h ani jeden (!) f i l m f a b u l a r n y , w o b e c 673 t a k i c h f i l m w z r e a l i z o w a n y c h m i d z y 1949 a 1966 r. P r a k t y c z n i e o g l d a n i e ich b y o przez 10 lat r e w o l u c j i k u l t u r a l n e j " zakazane.

za b d w i wypacze", dziaaczka partyjna, sama zreszt opluwana przez h u n w e j b i n w i znw wracajca do ask, w p o z o r n y m happy endzie po o d w o a n i u r e w o l u c j i kulturalnej" znowu przyjedaa do miasteczka, by uj wadz tward rk. Realizm tego politycznego, ale i g b o k o ludzkiego konfliktu przypomnia bezstronno Rosiego albo Kusturicy. Modsze pokolenie realizatorw, startujce ju po r e w o l u c j i kulturalnej", obnosio si troskliwie ze wieo zdobyt apolitycznoci i pokazao rzeczy najlepiej ro kujce. W tej ziemi (1984), piknie utrzymanej w ugrach-brzach pastorace o niespenionej mioci, bo haterem by przybywajcy na guch wie oficer maoistowskiej VIII A r m i i , ale nie politruk, tylko zbieracz l u d o w y c h pieni, ktry nie wzbudzi zreszt wikszego zainteresowania c h o p w . Z a k o c h a n y w dziewczynie sprzedanej m o d o za on nie d o t r z y m a obietnicy, by udaremni realizacj owej tradycjonalnej sprzeday, ale ta wta intryga bya tylko alibi dla penej powietrza, prze zroczystej przestrzeni grskiej, jakby zbyt wielkiej dla zaludniajcych j ludzi. Doskonay operator tego f i l m u nazywa si Z h a n g Yimou. Zadebiutowa potem jako re yser i Czerwonym sorgo zdoby od razu a Grand Prix festiwalu w Berlinie (1988). Opowiadanie prowadzi tu spoza kadru wnuk bohaterki, ktrej losy pozwoliy rey serowi kolejno uali si nad losem piknych dziewczt sprzedawanych t r d o w a t y m starcom, zachwali handlow sprawno prywatnej gorzelni i z drastycznym, krwawym okruciestwem przedstawi czas o k u p a c j i japoskiej. Ju Dou (1990) to imi piknej dziewczyny, wyzyskiwanej i cudzoonej, ktra w starej wiejskiej farbiarni (z piknym

452

herbem i kolumnami) planuje zabi oblenego waci ciela przy p o m o c y jego niemiaego siostrzeca znw otrzymalimy od Yimou film w y s u b l i m o w a n y , przekonu jco zagrany, sfotografowany tak, by nikt nie przegapi zachwycajcej linii a m a n y c h d a c h w wioski. I jeszcze jeden reprezentant najmodszego pokolenia, Wu Ziniu: jego Wieczorne dzwony (1988) pokazyway, e midzy Chinami a Japoni min czas rachowania krzywd. C h i czyk przyznawa p o k o n a n y m a r m i o m cesarza mstwo i ofiarno, a nieskomplikowan akcj z 1945 r. o s n u w o k desperackiego ataku z b i o r o w e g o harakiri, ktre chce p o peni oblona zaoga skadu a m u n i c y j n e g o . By to pacy fizm, ale wojskowy i mski, raczej nieoczekiwany. Wietnamczycy, przeciwnicy Chiczykw w krtkotrwa ej wojnie lokalnej 1979 r., nadal trzymali kurs na o r t o d o ksyjny realizm socjalistyczny. Ale z wyjtkiem Dzikich bot (1980) Nguyen Honga Sona. Ten zgrzebny, naprawd realistyczny film wyraa patos walk w bagnistej delcie M e k o n g u nie namaszczeniem jedynie susznej ideologii, ale realistycznym wspyciem bohaterw z natur, bar dziej przyjazn t y m , co si na niej w y c h o w a l i , ni odwa nym pilotom supernowoczesnych m i g o w c w ameryka skich.

JAPONIA SAMURAJSKA I CHOPSKA

Z wikszych p r o d u c e n t w pozostay nam do o m w i e nia jedynie Japonia i Indie. cznie oba te kraje produkuj trzeci cz wszystkich f i l m w wiata, c h o rzeczywiste wiatowe znaczenie t y c h filmw jest w sumie niewielkie. Zwaszcza, e i w latach 80-tych nie udao si f i l m o w c o m j a p o s k i m odzyska miejsca zdobytego niegdy dzie ami Mizoguchiego, Ozu czy Kinugasy. Trwa, nie ska dajc broni, wielki Kurosawa, to prawda. W Sobowtrze (1980), perfekcyjnie wyzyskujcym warstw dwikw, historia zodziejaszka bdcego s o b o w t r e m szoguna po zwolia z rzadkim u t w r c y h u m o r e m balansowa, jak w Rashomonie, na krawdzi istoty rzeczy i pozorw. Pewien poranny galop fioletowego g o c a fosami zamku wrd budzcego si rycerstwa by scen jak stworzon do antologii perfekcyjnej reyserii. Podobnie z Ranem, samurajsk wizj ,,Krla Leara" czyby ju t y l k o Japoczyk umia dostrzega olepiajce pikno Szekspira, dodajc do tekstu ten strumyk krwi sczcy si po s c h o d a c h , ten ogie broni palnej spoza ciany dymu? Z u p e n i e nowy, wci m o d y Kurosawa (ur. 1910) pokaza si w wizyjnie a u t o b i o g r a f i c z n y c h Snach (1990),tych protuberancjach nieokieznanej wyobrani autora, podzielonej na w y o brani dziecka, modzieca, mczyzny i starca. C z o 453

wiek bywa genialny, gdy p i " powiedzia Kurosawa i dziki temu jego jczce d e m o n y " , l i s y mieszkajce pod tcz", k r u k i van G o g h a " wydaway si prawdziwsze od k i n o w e g o fotela. Ale kto poza Kurosawa? Rozczaroway nowe filmy byych znakomitoci Teshigahary, Haniego, Kobayashiego, Jissojiego. Z m a r w 1983 r. etatowy rewolucjonista f o r m y Shuji Terayama po ukoczeniu rozwichrzonego, quasi-fabularnego eseju egnaj, arko, luno inspirowa nego przez S t o lat s a m o t n o c i " Garcii Marqueza. S t o s u n k o w o najwicej zainteresowania obudziy po n o w n e p o w r o t y do tematu ostatniej wojny, podejmowane przez pokolenie ju w o j n y nie pamitajce. Cienie obu b o m b a t o m o w y c h nadal kady si na kino japoskie. Weteran Kaneto Shindo w Sakurze, 6sierpnia p o k u s i s i o dokumentalizowan histori trupy teatralnej, ktra zna laza si w Hiroshimie fatalnego dnia w y b u c h u . Ale wstrz sajce t y g o d n i e umierania t y c h , co nie zginli na miejscu, przyguszone zostay o d w o a n i a m i retrospektywnymi do uprzedniej kariery teatralnej ofiar. Mocniej zabrzmia gos Shohei Imamury w Czarnym deszczu (1989), rozpoczty dniem w y b u c h u , pokazanym w przeszywajcych skrtach (zwglony trup niemowlcia przy piersi oszalaej matki, twarz z w y p y n i t y m o k i e m , na cyferblacie zegara cie nie istniejcych wskazwek). Potem jednak upywa d u g i c h pi lat, w czasie ktrych pikna i zdrowa dziewczyna nie moe si wyda za m i profilaktycznie je licie agawy, by pewnego dnia nagle wyysie, zgodnie z tragiczn hierar chi t y c h , co b y l i w b y s k u " , zostali o w i a n i w i a t r e m " lub na k t r y c h spad t y l k o " czarny deszcz. Znacznym rozgosem cieszy si f i l m o obozie jenieckim z 1942 r. Wesoych wit, panie Lawrence (1983) Nagisy Oshimy, wyranie polemizujcy z Mostem na rzece Kwai Leana, analizujcy dwa rodzaje zachowa wobec klski, anglo saskie i japoskie. W sensie czysto k r y m i n a l n y m konto militarystw japoskich zostao znacznie bardziej obci one w filmie ich rodaka. W tyme kierunku jeszcze dalej poszed Kei Kumai w Morzu i trucinie, odwanie przy znajc si do o h y d n y c h dowiadcze m e d y c z n y c h " na jecach z USA w ostatnich t y g o d n i a c h wojny. Najdziw niejszy moe jest przypadek Kona Ichikawy, ktry w 1985 r. p o w t r n i e i pod t y m samym tytuem nakrci Harf bir mask z 1956 r, dodajc jedynie kolor i wicej autentycz nych plenerw, cigle wzruszajcy i wyszukanie pikny f i l m o ofierze y w y c h na rzecz polegych. Miejscami Ichikawa powtarza si dosownie, ale przecie nie pope nia si plagiatu samego siebie? A poza tym? Europa podwiadomie czekaa, e na ekranach pojawia si bd szpiedzy szoguna, gejsze, miecze od harakiri, zapanicy su m o i brodaci g r a j k o w i e na samisenach, natomiast jazzmanw w jeansach i narady businessmanw w lukstorpedzie Tokio-Osaka miaa za podlizywanie si zagranicy w celu korzystnego eksportu. Tymczasem zapotrzebowanie na epopeje historyczne

Sny (Steven Sp i elberg )

majce w pokonanym narodzie utrzymywa cigo na r o d o w e g o bytu ogromnie zmalao, od kiedy ciko zapracowany nard ockn si jako t w r c a przemysowe go imperium, imponujcego caemu wiatu. I wanie f i l m y wspczesne s zwiastunami przyszoci, wiadectwem procesu demokratyzacji. Czoowy znawca tej kinemato grafii Donald Richie mwic o filmach w s p c z e s n y c h , w y r n i lini samurajsk" i chopsk". Dziekanem tej pierwszej zrobi Ozu, drugiej Imamur. Myl to ciekawa i wymagajca rozwinicia: Ozu nie yje od 1962 r. i nie z r o b i ani j e d n e g o samurajskiego" f i l m u historycznego. C h o d z i wic o spucizn po kameralnych dramatach rodzinnych Ozu, przechowujcych arystokratyczne p o czucie honoru i bezkompromisow moralno o b w a r o w a 454

n sztywnymi, niechby i niewygodnymi reguami*. Na tomiast lini c h o p s k " , bynajmniej nie dotyczc filmw o wsi, cechowaby racjonalistyczny, samokrytyczny pragmatyzm, nierzadko z doz ironii i h u m o r u , a zwaszcza ludowego z d r o w e g o rozsdku. Przyjmujc roboczo taki podzia, mona pewne k o n serwatyne o p c j e (z niewyranie metafizycznymi odniesie niami) znale w Irezumim, duchu tatuau (1982) Yoichi Takabayashiego, gdzie kobieta p o d presj bogatego ko chanka poddaje si bolesnej i nieodwracalnej operacji

* K r y t y k T a d a o Sato u t r z y m u j e , ze s z l a c h e c k a w a r s t w a w o j o w n i k w n i g d y nie przekraczaa w J a p o n i i 7% l u d n o c i .

Harfa b i r m a s k a

Ballada o N a r a y a m i e (Ken Ogata)

d o b r y m i czasami' brzmiay wyranie w Zotym wieku kina Yoji Yamady: awans bileterki z tokijskiej dzielnicy kin Asakusa do rzdu c z o o w y c h idoli w y t w r n i S h o c h i k u przywoa okres, kiedy f i l m by prawdziwym rzdc dusz m i l i o n w kinomanw. Swj styl plebejsko-pragmatyczny Imamura d e m o n strowa gwnie w f i l m a c h cofajcych si do ery Meiji (18681912). W Dlaczeg by nie? (1981) w sceneri szczku broni i b a r w n y c h k i m o n , waciwych f i l m o m o samurajach, daje ich przeciwiestwo: h y m n na cze reemigranta z USA, ktry wszcz bunt przeciwko feuda o w i i przez jego ludzi zosta z a m o r d o w a n y . Renom wia tow przyniosa Imamurze Ballada o Narayamie, Grand Prix Cannes 1983. Jej drastyczny liryzm w y n i k z o k r u c i e stwa rytw, jakie g o d u j c e wsie musiay wytworzy dla przetrwania. Wreszcie bliski pornografii Zegen by antyepopej o cwaniaku, ktry ekspansj Japonii na H o n g k o n g i Singapur zwiza z ekspansj n a r o d o w y c h " burdeli m i m o liskiego tematu by to film najostrzej antynacjonalistyczny. Metody Imamury do tematu cile wspczesnego zastosowa m o d y eks-aktor Juzo Itami. Najpierw nieco makabryczn satyr Pogrzeb w y k p i d o r o b k i e w i c z w z awansujcej klasy redniej. A potem wielkim sukcesem kasowym Inkasentka (1987) z nieadn i tryskajc tempe ramentem N o b u k o Miya (ktra jako dociekliwa poborczyni p o d a t k o w a bawi si w kotka i myszk z potentatem handlu nieruchomociami) zdefiniowa nowe zjawisko: zacieranie przez szalecz pogo za pienidzem ostroci podziaw kastowych i nierwnoprawnoci pci.

DALEKI WSCHD M A E TYGRYSY" GOTOWE DO SKOKU

Z mniejszych kinematografii Dalekiego W s c h o d u (ale mniejszych t y l k o w sensie j a k o c i o w y m , skoro H o n g k o n g patrz tabela na k o c u ksiki produkuje 130 penome traowych filmw f a b u l a r n y c h rocznie, a Filipiny jeszcze wicej!) w y m i e n i trzeba przede wszystkm filipisk. Lino Brocka, jej d u c h o w y wdz, ju w 1979 r. zaskoczy midzy narodowe a u d y t o r i u m swym Jaguarem, o p a r t y m wpraw dzie na dobrze wystudiowanych konwencjach hollywoodz kiego k r y m i n a u , ale w n i k l i w i e b i o r c y m pod lup specy ficzne lokalne schorzenie gwardie przyboczne boga t y c h bossw w biednych spoeczestwach, musztrujce w y b r a n y c h w lepym posuszestwie fizycznym i mental n y m . W 10 lat pniej Niezawili, thriller p o l i t y c z n y pota jemnie nakrcony na Filipinach*, wciekle tendencyjny,
* I f o r m a l n i e b e z p a s t w o w y , gdy rzd f r a n c u s k i o d m w i f r a n c u s k i e m u w s p p r o d u c e n t o w i , b y przyj g o pod swoj b a n d e r .

tatuau, znajdujc pociech w t y m , e tatua a do mierci bdzie jej niepodzieln wasnoci. Bardziej przekony wajce, jednolite stylistycznie byy Rzadkie sny o lataniu (1989) Eizo Sugawy tajemnicza k o c h a n k a , nieczsto spotykajca si z u k o c h a n y m , modnieje s t o p n i o w o pod w p y w e m tej mioci i w zakoczeniu roztapia si w tumie jako maa dziewczynka. T o n y nostalgii za d a w n y m i , 455

ale bezbdnie dobierajcy waciwe rodki wyrazu, logi cznie rozszyfrowywa zagadkowe dla Europejczyka t r u d noci w w y c h o d z e n i u kraju z terrorystycznej dyktatury Marcosa take po j e g o f o r m a l n y m i d e f i n i t y w n y m obale niu. Mike de Leon w Kisapmata w mylco europejskiej scenerii rozegra oparty na faktach dramat szokujcego ubezwasnowolnienia dorosej dziewczyny przez ojca tyrana o policyjnej przeszoci, Ishamel Bernal za w Cudzie z du odwag cywiln zaj si histori rzekomej wizjonerki-stygmatyczki i zajadle atakowa rozptywanie fanatyzmu religijnego. S t o p n i o w o okazywao si rwnie, e nieprawdopodob ne s u k c e s y e k o n o m i c z n e m a y c h t y g r y s w " , Korei, H o n g k o n g u , Taiwanu, nios z sob nie tylko ilociowy rozkwit przemysu f i l m o w e g o , ale od czasu do czasu dziea sztuki o bezspornej ju randze. Kino hongkongskie, ge neralnie dostarczajce setek f i l m w karate, w zupenie no w y m wietle postawi Fong Yuk-ping s w y m Ah Yingiem (1983). Pokaza w manierze neorealistycznej, jak si naprawd yje w ciasnym i przeludnionym miecie-moloc h u , wykorzystujc niemal autentyczn histori znanej aktorki i u o m n e g o reysera, pen niespenionych uczu, subtelnych wyrzecze i bezlitonie a m a n y c h szablonw. adnej taryfy ulgowej nie potrzebowaa p o u d n i o w o k o reaska Matka do wynajcia (1987) Im Kwon-taeka, ktr w wymagajcej Wenecji nagrodzono za najlepsze aktor stwo, imponujca rozwizaniami plastycznymi i pozba wiona pustych dramaturgicznie miejsc, cho rozsdnie wyzyskujca koncentrujce wasnoci ciszy. Pikna sie demnastolatka ze wsi przymierajcej g o d e m miaa u r o dzi dziecko bezdzietnemu przywdcy klanu i powrci c h y k i e m do wsi rodzinnej, ale miejsce transakcji zastpo waa mio, wbrew wszelkim reguom feudalnego kode ksu h o n o r o w e g o , co w i o d o do niebajkowego, gorzkiego finau*. Sztandarow pozycj kina tajwaskiego byo epic kie Smutne miasto Hon Hsiao Hsiena, niespodziewanie konsekrowane pierwsz nagrod Wenecji 1989. Ciekawie, poprzez losy jednej rodziny pokazane losy wyspy od f r a g mentu cesarstwa Japonii poprzez p r o w i n c j republiki chiskiej a po niezalene pastwo a n t y k o m u n i s t y c z n e nie s jednak naleycie wsparte rozpisaniem na odrbne g o s y charakterw ojca i czterech synw. Monta, grajcy w t y m d u g i m , wielowtkowym filmie rol zasadnicz, tra ci niestety na cigoci dramatycznej, co zyskiwa na atmosferze wydarze i osadzeniu dziaa ludzi w kontekst przyrody. M i m o t y c h mankamentw Hon Hsiao zdoby niewtpliwie ostrogi twrcy niebagatelnego.

Ah Ying (Peter W a n g )

INDIE TRZY FILMY DZIENNIE

W astronomicznej liczbie f i l m w p r o d u k o w a n y c h w Indiach (absolutny rekord wiatowy!) orientacja jest o tyle uatwiona, e oywiona dziaalno od pocztku lat 60-tych klubw f i l m o w y c h oddzielia radykalnie od masy tandetnych f i l m w r o z r y w k o w y c h kino autorskie, ambit niejsze, jedyne, ktre ma ochot dociera do widza innego ni miejscowy. Jednak i w t y m kinie autorskim a u t o r w niewielu. K r y t y k o w i indyjskiemu* wydawa si musiao szalonym uproszczeniem, e krytyka europejska sprowa dzaa kino jego kraju do d w c h w zasadzie nazwisk. Ale te d w a nazwiska niosy wszystko, co w kinie wielkiego p w y s p u byo najlepsze. Oba zreszt z Bengalu. Z t y m , e w latach 80-tych Satyajit Raya zdystansowa bezspornie Mrinal Sen. J e g o lewicowe przekonania kieroway go nie o m y l n i e ku k o n f l i k t o m wanym, std zrozumiaym uniwersalnie. W wysoko n a g r o d z o n y m na festiwalu berliskim Po szukiwaniu anatomii godu (1980) Sen wyszed od kosz marnego g o d u z 1943 r., kiedy w Bengalu skonao 5 milio n w ludzi. T e m a t e m bya jednak ekipa zdjciowa, ktra wspczenie jedzie z g o t o w y m scenariuszem na plenery

* W t y m czasie k i n o Korei P n o c n e j h o d o w a o s k r a j n e m u socrealiz m o w i . P o r e d n i m d o w o d e m byo przyjcie z a dobr m o n e t s z y d e r c z e g o d o k u m e n t u p o l s k i e g o Defilada Andrzeja Fidyka, k t r y dla omieszenia b a w o c h w a l c z e g o p a n e g i r y z m u w o b e c u k o c h a n e g o w o d z a n a r o d u , bez s o w a komentarza, p o s u y si w y c z n i e z d j c i a m i u r o c z y s t y c h j u b i l e u szw i obchodw.

* Jeli c h c i a b y z n a c cao p r o d u k c j i s w e g o kraju m u s i a b y c o d z i e n n i e oglda p o trzy n o w e f i l m y ! T r u d n o t o s o b i e wrcz w y o b r a z i .

456

do Bengalu, by zrealizowa film o feralnym roku 1943. Wie, miejsce akcji, jest najpierw zafascynowana, ale potem zirytowana f i l m e m o sobie, zakamanym i d e f o r m u jcym przeszo naginan do w y m o g w pokupnego w i dowiska. I tak g w n y m bohaterem nie staa si plaga sprzed lat, tylko odpowiedzialno artysty, a take g o d no i d u m a narodowa. W Sprawie umorzonej wstydliwy, cho nagminny proceder sprzeday pracy dziesiciolat kw Sen podjz p o w o d u tragicznego zaczadzenia maego sucego. Nie chodzio jednak o wyciskacz ez. Reyser uciek si do drogiego woskim neorealistom rozwizania: wina bez w i n n y c h . mier dziecka przestaa by spraw j e d n e g o winowajcy, ktrego wystarczy ukara, by reszcie spoeczestwa zafundowa czyste sumienie. Plenery, w n trza, take charaktery ludzkie zmierzay ku zaoonej z g r y banalnoci, praca kamery bya niemal kronikalna, muzyka taktownie nie wtrcaa si do akcji wszystko o d w r o t n i e ni w t r a d y c y j n y c h filmach hinduskich ale wanie ta szaro krzyczaa przejmujcym milczeniem. Nie grzeszya brakiem ambicji Genesis (1986), nowa Ksiga Rodzaju o diametralnie rnej, alegorycznej styli styce, prawdziwa historia ludzkoci rozegrana midzy c h o p e m , tkaczem i kobiet w zupenej niemal pustce prze strzennej i spoecznej. Dopiero armia buldoerw, w sa mym finale rwnajca z ziemi ruiny, wskazywaa, e ta historia, dziejca si wszdzie i zawsze, moe dzia si rwnie dzi. Sawny Satyajit Ray, ktremu indyjskie kino autorskie zawdzicza sam sw genez, coraz czciej zawodzi swych zwolennikw. Jeszcze adaptacja ksiki Rabindranatha Tagore Dom i wiat w harmonii z t y t u e m czya alkow i aspiracje narodowe, by wskaza, jak angielska polityka dziel i rzd" lorda Curzona podsycaa szowinizmy i sprzecznoci w onie indyjskiej inteligencji. Ale przeniesienie do Bengalu Ibsenowskiego Wroga ludu (1989) tak wyczerpao t w r c z o reysera, e jego walczcy z zatruwaniem rodowiska bohater wykaza si zupenie rozbrajajc gupot w walce z prowokacj polityczn, a znkany widz reagowa mciwym d o b r z e mu tak!", wbrew, naturalnie, intencjom Raya. W m o d s z y m kinie autorskim przewaay dobre chci. Finezj warsztatu w y r n i si jednak Aparna Sen, autor Ul. Kolorowej nr 36 (1982). Wysublimowa wzruszajco smutek szczeglnej samotnoci: samotnoci angielskiej profesorki, ktra nie umiaa porzuci miejsca, gdzie prze ya ycie. Zostaa w Indiach. Nowa d y r e k t o r k a , Hinduska, przeniosa j od analiz Szekspira do gramatyki dla naj m o d s z y c h , a dwoje m o d y c h przyjaci, ktrym p o m o g a si pobra, odpacio jej malekim, ale d o t k l i w y m dsintressment, gdy ju przestaa by potrzebna adne wi stwo, aden afront, ot, po prostu zadufany egoizm mo d y c h . Tak reyser koczy snu t delikatn ni ycia przegranego, ktre nie nadyo za zmianami na mapie wiata. Z'pokolenia najmodszego wpada krytyce w oko Mira Nair. Jej Salaam, Bombaj! (1988), pesymistyczne i m p r o m p t u o 10-latku, ulicznym roznosicielu herbaty z mle kiem w dzielnicy burdeli, zasuyo na wzgldy z uwagi na te autentyczne, zatoczone, zastraganione, rozwrzeszczane i nieprzejezdne uliczki ndzy, ktrych w kinie indyjskim nie bywao, bo wszystko budowano w atelier. Z a p e w n e niewielu Europejczykw moe pochwali si dogbn i pen znajomoci kina Dalekiego Wschodu, ktre nie przestaje zaskakiwa nas zastanawiajcymi nie spodziankami. Ale z pewnoci przekroczono ju granic, poza ktr niemoliwe jest protekcjonalne okrelanie f i l mw docierajcych z t a m t y c h kierunkw, jako i n t e r e s u jcego kina lokalnego z dalekich krajw".
Poszukiwanie
anatomil

9'du

TEORETYCY
NIEPOWTARZALNO STANIAA

Moe najbardziej podn, a take najgoniejsz z t e o r e t y c z n y c h dyskusji lat 80-tych bya dyskusja o postmodernizmie. Nie ograniczaa si bynajmniej do sztuki f i l m o w e j , ale w samych s t r u k t u r a c h f i l m u i w specyfice produkcji f i l m o w e j znajdowaa bodce szcze glne. Jej m e t o d o l o g i c z n a sabo zaczynaa si ju od tego, e sam termin p o s t m o d e r n i z m " zawiera opozy cj w o b e c pojcia m o d e r n i z m " , niezbyt dokadnie sprecyzowanego, wic te rne anty-modernizmy m u siay znacznie si od siebie rni. Ale w przeciwie stwie do wielu k o n c e p t w teoretycznych pojcie p o s t m o d e r n i z m u w p y n o radykalnie na konkretn praktyk twrcz. A nawet, co ju byo zupenym wyjt kiem, zostao przez ow praktyk s p r o w o k o w a n e . Oczywist inspiracj byo zagniedenie si w r o d kach masowego przekazu, w p r o d u k c j i telewizyjnej, ale p o t e m i kinowej, u t w o r w jawnie opartych na zapoy czeniach i powtrzeniach. Niewiarygodna kariera tele w i z y j n y c h seriali i jej k i n o w y c h refleksw w postaci identycznego tytuu opatrzonego t y l k o kolejnym nume rem biecym, w y m a g a y przemylenia sprawy na wy szym szczeblu uoglnienia ni dorana publicystyka. Badacze problemu (Hilary Lawson, U m b e r t o Eco, Charles Jencks) zaczli od przygotowania pozycji w y j c i o w y c h . Modernizm i jego teoria sztuki twier dzili miar artyzmu uczyniy oryginalno dziea, jego niepowtarzalno, nowatorstwo, a wic wysoki stopie informacji: o d b i o r c a dostawa co, czego dotd nie zna. Ta cecha wyrniaa s z t u k wysok"; t y l k o s z t u k a niska" kontentowaasi rzemielniczym powie laniem g o t o w y c h wzorw. Modernici z w y n i o s y m lek cewaeniem traktowali komiksy, reklamy telewizyjne, modzieowe piosenki, jako w y t w o r y tamowe prze mysu rozrywkowego. Ale pisa Eco estetyka modernistyczna czsto zapominaa, e klasyczne teorie sztuki, od dawnej Grecji po redniowiecze, byy mniej g o r l i w e w oddzielaniu sztuki od rzemios. To samo s o w o (techne, ars) oznaczao prac fryzjera czy b u d o w n i c z e g o statkw, jak dzieo malarza albo pisarza. Estetyka klasyczna nie podaa n o w a t o r s t w a za

wszelk cen. Odwrotnie, oceniaa czsto jako p i kne" d o b r e w y t w o r y znanego ju t y p u " . Uywa autor przykadu Arystotelesa, ktry pisa P o e t y k " znajc o g r o m n i e wicej d r a m a t w g r e c k i c h ni zachowao si ich do dzi. Gdybymy mogli je teraz wszystkie przeczy ta, czy zmienioby si nasze zdanie o doskonaoci d r a m a t w Sofoklesa, jako t y l k o " wariacji na pow szechnie znane tematy? Uderza, e u niektrych twr c w d a w n y c h , sawionych przez modernistw za nowa t o r s t w o , wspczeni chwalili wanie respekt dla poprzednikw. Istotnie, w biecej praktyce artystycznej t r u d n o czasem okreli granice midzy sztuk w y s o k " i nisk". Powtarzania, schematy, tak bardzo wryy si w nasz wiadomo, e powie detektywn gwacc kanony g a t u n k u o d r u c h o w o mamy za sab". Dobrze wic, e zapoznawana dotd problematyka innowacji poddana zostaa naukowej analizie. Wyrozumiay permisywizm w tej materii moe jednak prowadzi do nie bezpiecznego rozgrzeszania byle wyrobnika, pragn cego y c u d z y m kosztem. Zwaszcza o d m i e n n y mo ralnie charakter maj maskowane przed odbiorc za poyczenia o smaku plagiatu od wyranego cytatu p o d a n e g o w f i l m o w y m cudzysowie. S c h o d y odeskie Eisensteina z Pancernika Potiomkina ju trzykrotnie pojawiay si w filmach r o z r y w k o w y c h dobrej klasy: w Bananach W o o d y Allena, Nietykalnych de Palmy i Deja vu M a c h u l s k i e g o . Ale w kadym z przypadkw cytat w nie mia bynajmniej cechy w y g o d n e g o posugiwania si sprawdzonymi schematami. Przeciwnie, wyraa zau fanie dla pogbiajcej si nawet u amatorw lekkiego kina znajomoci historii kina, c h o b y zdawkowej wie dzy o pierwowzorze. Pewne rozczarowanie co do rezultatw f i l m o w y c h bada s e m i o l o g i c z n y c h zaowocowao badaniami nad struktur znaku. W szczeglnoci podda krytyce o w o pojcie d e k o n s t r u k t y w i z m , negujcy nierozerwalno i natychmiastowo zwizku z n a c z c e g o " ze z n a c z o n y m " . J a c q u e s Derrida wskazywa, e rozszyfrowanie rzeczy ukrytej poza znakiem rozciga si w czasie, potrzebnym widzowi dla samodzielnej rekonstrukcji.

458

Przyswojenie owej rzeczy przesuwa si czciowo w przyszo, std okrelony zesp znakw nie czyni n i g d y przedstawianego o b i e k t u w peni o b e c n y m : czciowo przerzuca jego sens w nastpne zespoy znakw, za to w jego obrbie s obecne, jako rodzaj zanieczyszczenia", sensy z poprzednich zespow. Ta nader istotna w praktyce kategoria czasu (przesu ni w czasie) bya przez semiologw beztrosko za niedbywana. Zaniedbywali oni rwnie osob widza. Jak zoliwie stwierdzi Francesco Casetti, widz by dla nich jedynie uytkownikiem, ktry przychodzi z zewntrz, by ,,odkodowa przesanie" zawarte w filmie przez twrc. Przystpiono wic do analizowania innych typw wi dza: w y r n i o n o t y p psychoanalityczny (widz uwi ziony w ciemnociach sali kinowej, sprowadzony do biernych dozna zmysowych), typ ideologiczny (widz bezkrytycznie przyjmujcy p r o p o n o w a n y mu obraz wiata jako jedynie o b i e k t y w n y , zatem widz podatny na manipulacj) oraz typ pragmatyczny (widz roz mwca, aktywnie wsptworzcy widowisko, krytycz nie odnoszcy je do wasnych dowiadcze, wasnej wiedzy). Trway f i l m o w e badania psychoanalitykw, aktywi zowane faktem, e w krajach europejskiego Wschodu byy one sztucznie hamowane przez dziesiciolecia. Pod w p y w e m Freuda, a zwaszcza Junga stosunki f i l m u i marze sennych badane byy na rnych pa szczyznach, przede wszystkim w deniu do wiado mego zblienia dozna sennych i dozna kinowych (Marsha Kinder). Te rnorodne badania miay jednak za w s p l n y mianownik przekonanie o bliskim powiza niu snw z osobowoci picego. Przesanki te zakwe stionowa rozwj neurobiologii, proponujcej z gruntu nowy model pracy mzgu. W wietle tych propozycji marzenia senne byyby t y l k o rodzajem n o c n y c h w i cze mzgu dla p o d e j m o w a n y c h na jawie akcji p o znawania i nadawania znacze" (Allan Hobson), co o d b i e r a o b y snom ich ukryte zaczenia samoistne, tak powszechnie im przypisywane zarwno przez sztuk wspczesn, jak i niemal wszystkie f o r m a c j e k u l t u r o w e w przeszoci. W kadym razie wydaje si, e ma racj amerykaski

teoretyk Dudley A n d r e w , autor P o j w teorii f i l m u " (1984), gdy sdzi, e skoczy si okres jednolitych, wszechogarniajcych teorii natemat istoty filmu. M e t z i j e g o nastpcy pisa ograniczaj si do owietla nia p o j e d y n c z y c h , w y i z o l o w a n y c h problemw, ale nie powicaj si p r o b l e m a t y c e zasad o g l n y c h " . Sam A n d r e w wycign z tego konsekwencje, sugerujc w s w y m dziele, by przysze badania nad filmem prowadzi nie na paszczynie tendencji i kierunkw, ani rwnie poszczeglnych autorw, tylko na paszczynie p o j " . Wymieni ich dziewi: przestrzeganie, przedstawianie, znaczenie, narracja, adaptacja, ocena, utosamienie, f i g u r y stylistyczne i interpretacja. Nie byo to zbyt nowatorskie postawienie sprawy, ale rzeczowe zesta wienie moliwych kierunkw podejmowania prac, tyle, e zestawienie t e m a t o w o nierwnej wanoci i rozmia rach (np. znaczenie i adaptacja), a take nie cakiem kompletne. Oto nie uwidoczni Andrew caego zakresu bada h i s t o r y c z n y c h : czsto przeciwstawia si wrcz teori f i l m u historii f i l m u , jako dwie rwnorzdne dziedziny nauki. Tymczasem wanie w dziedzinie historii notuje si znaczne oywienie, zwizane m. in. z t y m , e teoria zbyt ju daleko zabiega w abstrakcj, odchodzc od k o n k r e t n y c h dzie i t w r c w . Niemono jednej globalnej teorii f i l m u znajduje paralel w niemonoci jednej historii sztuki f i l m o w e j . S k o r o staje si nieprzyzwoitym danie od kadego historyka filmu t e g o samego, j e d y n i e susznego" p u n k t u widzenia, to t y m wicej nadziei, e odmienno zaoe d o p r o w a d z i d o n o w y c h w n i o s k w wobec spraw od dawna uznanych za zamknite. Te nowe wnioski jak pisze Dana Polan nie musz pitnowa w n i o s k w dawniej przyjtych jako b d n y c h , one tylko wska, e wiele prawd da si zrelatywizowa, a r w n o czenie wzbogaci o d m i e n n y m i sposobami owietle nia. I coraz czciej historie filmu (oglne lub czst kowe) bd mogy otwarcie wyznawa sw specyfik: historie kina kobiecego albo psychoanalityczne histo rie kinematografii bd podnie wspy z historiami kinematografii narodowych bd historiami arcydzie. Czym mona zamkn na dzi niniejsz histori filmu.

WIATOWA PRODUKCJA FILMW PENOMETRAOWYCH

Kraj Wochy Hiszpania Anglia Grecja Francja RFN ( d o 1945 r. Niemcy) Finlandia Austria Szwecja Dania Szwajcaria ZSRR Czechosowacja Jugosawia Polska Wgry NRD Rumunia Bugaria USA Meksyk Argentyna Brazylia Kanada Indie Japonia Hongkong Filipiny Korea Pd Birma Chiny Indonezja Pakistan Turcja Ceylon Iran Egipt Australia

1930 10 5 135 7 110 146 5 20 2 0 95 20 3 11 3 0 2 590 11 2 10 0 400 8 0 86 3 3 0 2 6

1938 50 11 116 4 122 130 19 10 28 10 1 41 35 0 21 35 0 1 491 47 41 2 0 172 400 150 0 40 42 3 5 0 15 5

1942 110 40 50 2 78 64 16 34 19 13 25 11 0 0 47 0 1 516 42 57 1 0 165 87 0 0 40 24 5 8 0 15 2

1947 70 49 59 8 83 3 15 13 43 13 1 22 18 2 1 4 7 0 0 404 54 39 9 1 283 97 100 24 0 24 100 0

1955 127 56 122 20 95 120 17 28 34 15 3 61 20 15 9 12 18 5 4 269 87 42 29 4 287 413 227 80 2 61 21 30 20 30 7 49 2

1961 179 91 77 65 105 78 18 22 15 25 3 142 39 20 26 19 19 12 9 189 48 25 27 2 297 535 302 106 85 81 35 35 52 32 8 60 1

1965 182 146 96 86 85 70 24 18 14 10 10 120 30 30 23 22 21 20 11 220 48 37 30 6 280 265 195 75 60 40 39 30 15 56

1971 193 74 90 116 97 86 12 4 18 28 6 211 59 23 25 18 15 15 17 280 98 28 72 19 433 423 126 205 0 14 141 25 77 64 11

1975 203 105 70 70 192 81 6 6 15 19 15 184 62 21 36 19 16 23 25 176 162 34 90 41 475 333 112 143 99 49 0 41 120 160 31 68 45 43

1981 132 114 41 33 211 68 10 13 17 13 14 149 49 30 41 23 17 30 42 226 101 27 103 32 737 332 141 87 104 71 65 42

1987 108 66 51 22 114 56 14 10 24 11 26 153 43 29 36 26 15 26 34 578 76 86 26 806 286 130 89 140 63 57 96 19 42

7 0

60 2

34

Nie bez waha publikuj zamieszczon obok tabelk, ktr zestawiem z rnorodnych, czasem przeczcych sobie wzaje mnie, rde. Przewaaa ch zwizego zilustrowania take ilociowej produkcji filmowej wiata. Wane s oba przekroje porwnawcze. Pionowy pokazuje nam dane dla tego samego momentu history cznego. To ma swoj wymow, gdy mwimy, e np. w 1961 r. produkcja Japonii bya trzykrotnie wysza od amerykaskiej albo e Bugaria produkuje sze razy tyle co Belgia. Przekrj poziomy pokazuje tendencje rozwojowe: gboko kryzysu wojennego w poszczeglnych krajach, stopniowy spadek ilociowej hege monii Hollywoodu, rozwj mniejszych kinematografii narodo wych i jego tempo. Oczywicie rekordy ilociowe nie wiadcz o pozycji danej kinematografii w sztuce filmowej. Przeciwnie. Szacunek wzbudza, gdy kinematografia, ktra wiele kart zapisaa w historii X Muzy, okazuje si liczebnie skromna. Oznacza to, e wysoki odsetek caej produkcji zajmuje twrczo ambitna. I odwrotnie. Trzeba przestrzec, e liczby tu podane s tylko czciowo porwnywalne. Cho za jednostk przyjto wszdzie film peno metraowy, jednostka ta co innego oznacza w dwch rnych krajach. Zdumiewajco wysoka liczba filmw produkowanych w maych krajach azjatyckich znajduje przeciwwag w ich niskiej (nawet z czysto produkcyjnego stanowiska) jakoci, s to po piesznie klecone, niedone twory o najzupeniej lokalnym znaczeniu. Statystyka w zasadzie nie obejmuje filmw penometraowych produkowanych dla telewizji. Natomiast powane zafaszowanie cyfr przyniosy powojenne wspprodukcje dwch, a czasem i trzech krajw. Film wspprodukowany bywa najczciej liczony osobno przez kady kraj, a zatem pojawi si w naszej statystyce dwa albo i trzy razy. Std ostatnie dane dla Francji, Woch, RFN, Hiszpanii i Jugosawii naleaoby zmniejszy mniej wicej o jedn czwart. Daty, ktre wybraem 1930, 1938, 1942, 1947, 1955, 1961, 1965, 1971, 1975,1981 i 1987 nie daj oczywicie obrazu cig ego. By moe, i liczba filmw akurat w danym roku jest mao typowa. Chodzio tu jednak nie o jak pedantyczn ciso, tylko o przedstawienie wzajemnych proporcji. Wiele liczb w istnie jcych rdach jest jawnie przyblionych. Zostawiem je jednak wszdzie tam, gdzie brzmi wiarygodnie. Par liczb jaskrawo nie logicznych i chyba mylnych pozwoliem sobiezastpi kropk (.), oznaczajc brak danych. Kreska (-) oznacza, e dana rubryka ze wzgldw rzeczowych nie moga by wypeniona. Zero (0) ozna

cza, e wedug posiadanych rde w danym roku nie zrealizo wano w danym kraju ani jednego filmu penometraowego. Wydao mi si interesujcym uzupenieniem ksiki przedsta wienie jeszcze liczbowo problemu rozpowszechnienia kin na wiecie, dostpnoci kin i w jaki sposb zwizanej z tym czsto tliwoci chodzenia do kina w wybranych krajach. Dane pochodz z roku 1977 (1976,1975) oraz 1987 (1986, 1985).

Kraj

Kina stae o g e m

Miejsca w k i n a c h na 1000 mieszk. 1977 70,9 31,8 18,4 112,9 25,2 29,7 83,9 64,5 22,0 16,3 53,0 20,5 74,5 29,3 30,5 33,6 6,6 10,0 13,5 11,0 1987

Wizyty w kinie statystycznego mieszkaca w roku 1977 9,2 7,0 3,3 2,1 3,1 3,7 3,6 17,7 5,8 3,8 4,1 7,0 4,6 13,1 4,3 3,2 14,2 3,8 1,7 7,6 8,1 1987 2,0 2,2 2,5 1,8 2,2 2,2 2,5 14,8 4,8 3,0 2,5 5,3 4,2 9,5 4,6 3,0 1,7 7,7 5,9 1,2

1977 Wochy Hiszpania Francja RFN Szwecja Dania Szwajcaria ZSRR Czechosowacja Jugosawia Polska Wgry NRD Bugaria USA Kanada Argentyna Kuba Indie Japonia Filipiny Birma 12 5 5 3 1 471 267 543 094 253 375 519 763 390 327 188 528 546 597 250 176 415 258

1987 4 143 2 234 6 745 3 292 1 112 401 431 200 644 244 010 279 064 305

21,3 11,2 27,8 13,1 17,6 52,2 17,4 12,2 47,8 20,0 78,8 35,4 21,3 27,9

178 3 1 2 3 1 3 11 1 1 1

152 2 1 2 3 2 3

23 555 898 932 1 441 12 806 2 059

7 611 2 468 716 418

RDA:
Pierre Leprohon: Histoire du cinma. Paris 1963. L'information travers le monde. U N E S C O . Paris 1966. Cinemundus. Roma 2/1966. Annuaire statistique. U N E S C O . Paris 1973, 1977, 1978, 1983, 1989.