62/4/A/2008 WYROK z dnia 26 maja 2008 r. Sygn.

akt SK 25/07* W imieniu Rzeczypospolitej Polskiej Trybuna Konstytucyjny w skadzie: Zbigniew Cielak przewodniczcy Adam Jamrz Marek Kotlinowski Teresa Liszcz sprawozdawca Ewa towska,
protokolant: Krzysztof Zalecki,

po rozpoznaniu, z udziaem skarcego oraz Sejmu, Prokuratora Generalnego i Rzecznika Praw Obywatelskich, na rozprawie w dniu 26 maja 2008 r., skargi konstytucyjnej Jacka Garbacza o zbadanie zgodnoci: art. 248 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557, ze zm.) z art. 41 ust. 4 i art. 40 w zwizku z art. 31 ust. 3 oraz z art. 2 Konstytucji, o r z e k a: I Art. 248 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557, ze zm.) jest niezgodny z art. 40, art. 41 ust. 4 i art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz nie jest niezgodny z art. 31 ust. 3 Konstytucji. II Przepis wymieniony w czci I wyroku traci moc obowizujc z upywem 18 (osiemnastu) miesicy od dnia ogoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej. UZASADNIENIE** I 1. Jacek Garbacz 21 maja 2006 r. wnis skarg konstytucyjn o stwierdzenie, e art. 248 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557, ze zm.; dalej k.k.w.) narusza wolnoci i prawa konstytucyjne wyraone w art. 41 ust. 4 Konstytucji (traktowanie w sposb humanitarny w okresie odbywania kary
*

**

Sentencja zostaa ogoszona dnia 5 czerwca 2008 r. w Dz. U. Nr 96, poz. 620. Postanowieniem TK z 17 lipca 2008 r., sygn. SK 25/07, w uzasadnieniu wyroku sprostowano oczywist omyk pisarsk.

pozbawienia wolnoci), art. 40 Konstytucji (zakaz karania w sposb okrutny, nieludzki i poniajcy), art. 31 ust. 3 (ograniczenie konstytucyjnych praw skarcego w sposb sprzeczny z zasad proporcjonalnoci) oraz art. 2 Konstytucji (naruszenie zasady przyzwoitej legislacji i dostatecznej okrelonoci przepisw prawa przez niepene i niedookrelone uregulowanie pojcia czas okrelony). Treci zarzutu jest to, e na podstawie art. 248 1 k.k.w., skarcy, odbywajcy kar pozbawienia wolnoci, jest umieszczany w pomieszczeniach, w ktrych powierzchnia przypadajca na jednego skazanego jest nisza ni 3 m2, przez cay okres odbywania kary. Skarga powstaa na tle nastpujcego stanu faktycznego: Skarcy Jacek Garbacz od 2002 r. do chwili obecnej odbywa kar pozbawienia wolnoci w rnych zakadach karnych. Przebywa w tym czasie w celach, w ktrych powierzchnia przypadajca na jednego skazanego wynosia okoo 1 m2. Fakt ten zwizany by ze stosowaniem przez dyrektorw poszczeglnych zakadw karnych przepisu art. 248 1 k.k.w., w zwizku z tym, e powierzchnia uytkowa zakadw nie bya wystarczajca do pomieszczenia skazanych zgodnie z oglnymi normami wynikajcymi z art. 110 2 k.k.w. (minimum 3 m na jednego skazanego). Przepis art. 248 1 k.k.w. stosowany jest przez dyrektorw zakadw karnych permanentnie, poprzez wyznaczanie kolejnych, nastpujcych po sobie okresw przebywania w takiej celi, co faktycznie powoduje, e ten czas jest nieoznaczony. Skarcy w wielu pismach skierowanych do administracji zakadw karnych domaga si zapewnienia normy powierzchni okrelonej w art. 110 2 k.k.w. Pismem z 7 listopada 2005 r. administracja zakadu karnego powoaa si na tre art. 248 1 k.k.w. Jacek Garbacz zoy skarg na to pismo do Sdu Penitencjarnego. Zarzdzeniem z 12 grudnia 2005 r. Sd Okrgowy we Wrocawiu, Wydzia V Penitencjarny (sygn. akt V Pen 1209/05), uzna skarg za bezzasadn. Na to zarzdzenie skarcy zoy skarg, ktra zostaa rozpatrzona przez Sd Okrgowy we Wrocawiu, Wydzia V Penitencjarny. Postanowieniem wydanym na posiedzeniu 9 lutego 2006 r. (sygn. akt V Pen 1506/05) sd uzna skarg za bezzasadn i zaskarone zarzdzenie utrzyma w mocy. Rozstrzygnicie to skarcy traktuje jako odpowiadajce warunkom orzeczenia wynikajcym z art. 47 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.). Penomocnik skarcego wskaza take, i skarcy wyczerpa rwnie tryb skargowy okrelony w rozporzdzeniu Ministra Sprawiedliwoci z dnia 13 sierpnia 2003 r. w sprawie sposobw zaatwiania wnioskw, skarg i prb osb osadzonych w zakadach karnych i aresztach ledczych (Dz. U. Nr 151, poz. 1467). W uzasadnieniu skarcy podnis, e przepis art. 248 1 k.k.w. przewiduje wyjtek od oglnej reguy ustanowionej w art. 110 2 k.k.w. okrelajcej normy powierzchni przypadajcej na jednego skazanego w celach mieszkalnych. Art. 248 1 k.k.w. stanowi: W szczeglnie uzasadnionych przypadkach dyrektor zakadu karnego lub aresztu ledczego moe umieci osadzonych, na czas okrelony, w warunkach, w ktrych powierzchnia w celi na jedn osob wynosi mniej ni 3 m2. O takim umieszczeniu naley bezzwocznie powiadomi sdziego penitencjarnego. Skarcy podkreli, e minimum powierzchni w celi mieszkalnej okrelone w art. 110 k.k.w. jest jednym z najniszych w Europie. Przepis art. 248 1 k.k.w. zawiera klauzul generaln szczeglnie uzasadnionych wypadkw oraz blankietowe sformuowanie czas okrelony. Adresatem normy s dyrektorzy zakadw penitencjarnych. Najistotniejszym brakiem zaskaronego przepisu jest to, e w obecnym brzmieniu moliwe jest stosowanie go jako zasady, co faktycznie ma miejsce wobec notoryjnego przeludnienia wystpujcego w polskich zakadach karnych. Przepis zawiera jedynie pozorne ograniczenie zakresu jego stosowania, stanowic, e moe on by stosowany przez czas okrelony. Nie wskazuje on ani maksymalnego czasu okrelonego, przez jaki moe by stosowany, ani te adnych ogranicze co do

moliwoci ponownego zastosowania go na kolejny czas okrelony. Oznacza to, e przepis ten moe by stosowany permanentnie. Kwestionowany przepis powoduje, e kara pozbawienia wolnoci stosowana jest w sposb niehumanitarny, prowadzcy do szczeglnego udrczenia skazanych, ktrzy przebywaj w dugich okresach w celach, w ktrych powierzchnia na jedn osob wynosi mniej ni 3 m2. Jednoczenie prowadzi to do naruszenia zasady proporcjonalnoci, gdy zastosowany rodek w zakresie ograniczania konstytucyjnego prawa pozbawionego wolnoci do bycia traktowanym w sposb humanitarny i niestosowania zakazanych form karania, nie jest uzasadniony wzgldami, o ktrych stanowi art. 31 ust. 3 Konstytucji. Dyrektorzy zakadw karnych mog arbitralnie i praktycznie bez ogranicze stosowa zaskarony przepis. Utrzymujce si przeludnienie w zakadach karnych powoduje narastanie stresw i agresji, sprzyja popenianiu przestpstw przez skazanych, a nawet powoduje urazy i uszkodzenia ciaa. Taka sytuacja prowokuje rnorodne formy protestw indywidualnych i zbiorowych osadzonych (samouszkodzenia, odmowy przyjmowania posikw, bunty). Utrudnia take utrzymanie higieny osobistej, zmusza do spoywania posikw na ku albo taborecie, spania na materacach rozkadanych w nocy na pododze celi. Brak jest rwnie moliwoci poruszania si po celi. W jednej celi czsto przebywaj osoby uywajce tytoniu i niepalce. Godno ludzka jest dobrem prawnie chronionym. Organy pastwa nie mog zmienia zakresu i treci praw obywatela. Fakt notoryjnego naruszania przez administracj zakadw karnych gwarancji konstytucyjnych ujtych w art. 40 i art. 41 ust. 4, a skonkretyzowanych w art. 110 2 k.k.w., wynika z niedomaga strukturalnych polskiego wiziennictwa i treci art. 248 1 k.k.w., dajcego tej administracji moliwo nielimitowanego utrzymywania stanu naruszenia praw konstytucyjnych. Traktowanie humanitarne jest to postpowanie, ktre uwzgldnia minimalne potrzeby czowieka, odnoszc je do przecitnych standardw danego spoeczestwa. Za niehumanitarne uzna naley takie dziaania organw wadzy pastwowej, ktre nie suc bezporednio zaoonym celom kary pozbawienia wolnoci prowadz do udrki fizycznej skazanych, do poniania ich godnoci osobistej, uszczuplania ich praw albo uniemoliwiania im ochrony swoich praw. Niedookrelony, a przez to w praktyce nieograniczony, czas stosowania ogranicze praw i wolnoci konstytucyjnych w stosunku do skazanych i brak moliwoci obrony tych praw, stanowi race naruszenie zasady okrelonej w art. 41 ust. 4 i art. 40 Konstytucji. Art. 248 1 k.k.w. narusza rwnie zasad dostatecznej okrelonoci oraz przyzwoitej legislacji (art. 2 Konstytucji). Okrelenie uprawnie organu w sposb niejasny, nieprecyzyjny lub zawiy, umoliwiajcy bardzo szerok interpretacj lub uniemoliwiajcy obywatelom samodzieln orientacj i ocen treci regulacji prawnych, stanowi naruszenie art. 2 Konstytucji. Skoro bowiem racjonalny ustawodawca przyj, e przepis ten jest wyjtkiem, to powinien zosta sformuowany w taki sposb, aby niemoliwe byo jego rozszerzajce stosowanie. O ile klauzula generalna szczeglnie uzasadnionych wypadkw jest uzasadniona w wietle dyspozycji art. 2 Konstytucji, o tyle blankietowe sformuowanie czas okrelony, w formie wystpujcej w art. 248 1 k.k.w. stanowi jego race naruszenie. Jest to bowiem przepis skierowany do dyrektorw zakadw karnych, upowaniajcy ich do stosowania go przez czas okrelony. Jednak wyraenie czas okrelony, bez zakrelenia granic jego trwania, znaczy w rzeczywistoci, e czas ten jest nieokrelony, moe trwa np. 3 miesice albo jak w przypadku skarcego 4 lata. Brak jest wskazania, w jakich ramach czasowych czasw okrelonych rodek moe by stosowany, w szczeglnoci czy moe by stosowany w kolejnych nastpujcych po sobie bez przerwy lub po krtkiej przerwie czasach okrelonych. Brak takiego dookrelenia powoduje, e uregulowanie jest niepene, niejasne i nie stanowi

adnej gwarancji dla skazanych. Umoliwia rwnie arbitralne i nieograniczone stosowanie tego instrumentu przez wadz publiczn, czynic go faktycznie zasad. 2. Prokurator Generalny w pimie z 6 grudnia 2007 r. wnis o stwierdzenie, e art. 248 1 k.k.w. jest niezgodny z art. 41 ust. 4 i art. 40 Konstytucji oraz nie jest niezgodny z art. 31 ust. 3 oraz z art. 2 Konstytucji. W uzasadnieniu stwierdzi, e podstawowe warunki, w jakich skazany odbywa ma kar pozbawienia wolnoci, okrela art. 110 2 k.k.w., stanowicy midzy innymi, e powierzchnia celi mieszkalnej przypadajca na skazanego powinna wynosi nie mniej ni 3 m2. Jest to regua, ktra wraz z wymaganiami wskazanymi w zdaniu drugim tego przepisu ustanawia minimalny standard, jaki ustawodawca uzna za niezbdny, by odbywanie kary nie pocigao za sob skutkw innych ni wynikajce z jej celw okrelonych w art. 53 1 k.k. oraz art. 67 k.k.w. Przepisem dopuszczajcym odstpstwo od minimum wynikajcego z art. 110 2 k.k.w. jest zaskarony art. 248 1 k.k.w., ktry ogranicza je do szczeglnie uzasadnionych wypadkw i na czas okrelony. Z kolei art. 248 2 k.k.w. zawiera upowanienie dla Ministra Sprawiedliwoci do okrelenia, w drodze rozporzdzenia, trybu postpowania waciwych organw w wypadku, gdy liczba osadzonych w zakadach karnych lub aresztach ledczych przekroczy w skali kraju ogln pojemno tych zakadw. Ten przepis powinien by rozumiany jako zobowizujcy organ wykonawczy do skatalogowania dziaa, ktre maj usun stan przewidziany w art. 248 1 k.k.w., z zaoenia przejciowy i krtkotrway, o ile wystpi on w skali kraju. Zdaniem Prokuratora Generalnego, ustawodawca, dopuszczajc w zaskaronym przepisie obnienie standardowej normy powierzchni w celi mieszkalnej, kierowa si zapewne intencj zalegalizowania krtkotrwaych skutkw zdarze, ktre w okrelonym czasie spowodoway tzw. przeludnienie zakadw penitencjarnych (np. czasowe wyczenie z uytkowania czci zakadu wskutek klski ywioowej czy awarii, czy zwikszenie liczby osb zatrzymanych). W takich przypadkach zaskarony przepis, do czasu rozmieszczenia skazanych lub zatrzymanych w innych zakadach, stanowi podstaw do czasowego odstpienia przez dyrektora zakadu karnego lub aresztu ledczego od zasady wyraonej w art. 110 2 k.k.w. Prokurator Generalny zwrci uwag na to, e zaskarony przepis zosta umieszczony w rozdziale XXII Przepisy przejciowe i kocowe, cho w przepis, gdyby uzna go za typowy wyjtek od reguy, powinien by umieszczony bezporednio po art. 110 2 k.k.w. Zakadajc, e ten zabieg legislacyjny jest przejawem dziaania racjonalnego, Prokurator Generalny przyjmuje, e ustawodawca wiadomie pomin zaskarony przepis w ukadzie merytorycznym, by tym bardziej zaakcentowa jego wyjtkowo. Suszne intencje, ktre motywoway ustawodawc do uchwalenia zaskaronego przepisu, zostay znieksztacone w procesie jego stosowania. Zarwno w orzecznictwie sdowym, jak i w dziaaniach organw penitencjarnych przepis ten jest bowiem powoywany jako podstawa rozstrzygni w istocie tolerujcych permanentne niedotrzymywanie ustawowego metrau powierzchni w celi mieszkalnej, przypadajcego na skazanego. Odstpstwa te nie dotycz przeludnienia w zakadach penitencjarnych spowodowanego nagymi zdarzeniami o skutkach przejciowych, lecz przeludnienia jako zjawiska trwajcego nieprzerwanie od 2000 r. i rozumianego jako przekroczenie w skali kraju oglnej pojemnoci zakadw karnych i aresztw ledczych przez liczb osadzonych. Z dostpnych danych wynika, e znaczne przeludnienie zakadw karnych i aresztw ledczych na dzie 31 sierpnia 2007 r., obliczane w proporcji liczby osadzonych do pojemnoci zakadw wynosio 118,9%. W opinii wadz wiziennych, dla zapewnienia wszystkim winiom kodeksowej normy powierzchni w celach brakuje ponad 15 tys.

miejsc. Dane te oznaczaj, e przewidziany w art. 248 1 k.k.w. wyjtek od gwarantowanego minimum sta si regu, wyjtkiem za dotrzymywanie standardu powierzchni okrelonego w art. 110 2 k.k.w. Okrelon przez ustawodawc na poziomie 3 m2 norm powierzchni przypadajc na skazanego ustalono midzy innymi na podstawie danych o pojemnoci wszystkich obiektw wiziennych w kraju. Jest ona take jednym z elementw, ktre, rozpatrywane kumulatywnie z innymi, pozwalaj na uznanie, e odbywanie kary pozbawienia wolnoci odpowiada wymogom humanitaryzmu. Kade wic odstpstwo w d od tej normy powierzchniowej powinno mie charakter przejciowy i by rwnowaone moliwoci zwikszonego korzystania z pomieszcze innych ni cela mieszkalna (np. wietlic, bibliotek). Jeli takie odstpstwo ma charakter dugotrway i powtarzalny, a na dodatek nie towarzysz mu udogodnienia rozadowujce napicia powodowane przeludnieniem cel, to wynikajce z tego stanu skutki odbiegaj od traktowania humanitarnego, gwarantowanego osobie pozbawionej wolnoci (art. 41 ust. 4 i art. 40 Konstytucji). Zakaz traktowania nieludzkiego i poniajcego (niehumanitarnego), czyli wolno od tych dolegliwoci, jako jedna z niewielu wolnoci obywatelskich, ma charakter absolutny i nie moe by w adnych warunkach ograniczona. Z tego wzgldu wzorce kontroli art. 40 i art. 41 ust. 4 Konstytucji nie mog by czone z wzorcem zawartym w art. 31 ust. 3 Konstytucji, ktry okrela warunki i granice ograniczenia konstytucyjnych praw i wolnoci. Uznanie, e kontrolowany przepis jest niezgodny z art. 40 i art. 41 ust. 4 Konstytucji sprawia, e nie zachodzi potrzeba badania jego zgodnoci z art. 2 Konstytucji. Zdaniem Prokuratora Generalnego, natychmiastowa derogacja art. 248 1 k.k.w. moe wywoa niepodane skutki, ktrych nie da si zneutralizowa za pomoc aktualnie dostpnych instrumentw prawnych i istniejcej bazy lokalowej. Celowe wic jest odroczenie o 18 miesicy terminu utraty mocy obowizujcej art. 248 1 k.k.w. 3. W pimie z 22 lutego 2008 r. skarcy nie zgodzi si z wnioskiem Prokuratora Generalnego w sprawie odroczenia o 18 miesicy utraty mocy zakwestionowanego przepisu. 4. Rzecznik Praw Obywatelskich (dalej: RPO), zgaszajc swj udzia w postpowaniu, w pimie z 7 wrzenia 2007 r. wnis o stwierdzenie, e art. 248 1 k.k.w. jest niezgodny z art. 41 ust. 4 i art. 40 Konstytucji. W uzasadnieniu RPO stwierdzi, e zgodnie z art. 110 2 k.k.w., powierzchnia w celi mieszkalnej, przypadajca na skazanego, powinna wynosi nie mniej ni 3 m2 i ma charakter standardu minimum, jaki zapewnia si w zakresie warunkw socjalnych uwizienia. Minimum to naley do najniszych w pastwach europejskich. Art. 248 1 k.k.w. zezwala dyrektorowi zakadu karnego lub aresztu ledczego w szczeglnie uzasadnionych wypadkach na umieszczenie osadzonych, na czas okrelony, w warunkach, w ktrych powierzchnia w celi na jedn osob wynosi mniej ni 3 m2. Analiza tego przepisu daje podstawy do stwierdzenia, e nie suy on realizacji celu, jaki zaoy ustawodawca przy jego wydaniu, ale w istocie tworzy odrbny reim prawny, ktry sankcjonuje chroniczne przeludnienie zakadw karnych i aresztw ledczych. Przewidziany w art. 248 1 k.k.w. szczeglnie uzasadniony wypadek, dopuszczajcy odstpienie od kodeksowych gwarancji zapewnienia minimalnej normy powierzchni, sta si w istocie regu i niweczy funkcje gwarancyjne zawarte w art. 110 2 k.k.w. Ustawodawca, odstpujc od owych gwarancji, zaniecha dodatkowo sprecyzowania okresu, w ktrym moliwe jest omawiane odstpienie. Posuy si w tym zakresie zwrotem na czas okrelony, ktry moe w praktyce oznacza zarwno krtkotrwae pozbawienie prawa wynikajcego z art. 110 2 k.k.w. jak te pozbawienie

tego prawa przez cay okres wykonywania kary pozbawienia wolnoci. Przepis ten jest zatem sprzeczny z konstytucyjn zasad humanitarnego traktowania osb pozbawionych wolnoci (art. 41 ust. 4) oraz z wyraonym w art. 40 Konstytucji zakazem nieludzkiego lub poniajcego traktowania i karania. Ustanowienie w art. 41 Konstytucji gwarancji humanitarnego postpowania wobec osb pozbawionych wolnoci wiadczy o docenieniu przez pastwo powagi sytuacji, w jakiej znalazy si te osoby, ale take o przyjciu przez organy pastwowe odpowiedzialnoci za ksztatowanie waciwych warunkw pozbawienia wolnoci. Realizacja pozbawienia wolnoci, a zwaszcza izolacja i oddziaywanie penitencjarne w takich formach jak tymczasowe aresztowanie i kara pozbawienia wolnoci, wie si z odpowiedzi na pytanie, jak daleko moe pj ograniczenie zakresu korzystania przez osob uwizion z konstytucyjnych wolnoci i praw obywatelskich oraz ustaleniem poziomu, na ktrym stworzone przez pastwo warunki uwizienia s odpowiednie i nie naruszaj przyrodzonej i niezbywalnej godnoci czowieka. Traktowanie humanitarne obejmuje co wicej ni tylko konstytucyjny zakaz stosowania tortur, okrutnego, nieludzkiego lub poniajcego traktowania lub karania (art. 40 Konstytucji). Jest to takie postpowanie wobec osoby pozbawionej wolnoci, ktre uwzgldnia i respektuje pewne minimalne potrzeby kadego czowieka, odnoszc je do przecitnych standardw danego spoeczestwa. Dlatego pozbawienie wolnoci nie moe polega na odebraniu jednostce wszelkich moliwoci decydowania o swoim postpowaniu i swojej sytuacji. Osoba pozbawiona wolnoci moe wic domaga si zapewnienia minimalnych standardw bytowych uwizienia. Punktem wyjcia jest zaoenie moliwoci resocjalizacji skazanego i jego powrotu do spoeczestwa oraz potrzeba stwarzania sprzyjajcych temu warunkw odbywania kary. Wszystkie sposoby postpowania, ktre nie s zgodne z celami kary, s niehumanitarne. Do takich rodzajw postpowania naley w szczeglnoci umieszczenie skazanego w przeludnionej celi mieszkalnej. Przeludnienie aresztw ledczych i zakadw karnych wpywa w istotny sposb zarwno na pogorszenie si warunkw zdrowotnych, sanitarnych i bytowych uwizienia, jak i na panujce wrd osadzonych nastroje. Utrzymujce si stoczenie ludzi na zbyt maej przestrzeni powoduje narastanie stresw i agresji, sprzyja czstszemu popenianiu przestpstw przez osadzonych i jest podoem wielu protestw. Jednoczenie ulegy znacznemu ograniczeniu moliwoci prowadzenia przez Sub Wizienn resocjalizacyjnego oddziaywania na skazanych. Problemy zwizane z rozmieszczeniem winiw wewntrz aresztw i zakadw karnych wpywaj negatywnie na zabezpieczenie dobra postpowa karnych oraz realizacj celw okrelonych w art. 82 1 k.k.w., takich jak indywidualizacja postpowania ze skazanymi, zapobieganie szkodliwym wpywom osb zdemoralizowanych oraz zapewnienie osadzonym bezpieczestwa osobistego. Przeludnienie potguje te trudnoci w realizacji przez wiziennictwo ustawy z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed nastpstwami uywania tytoniu i wyrobw tytoniowych (Dz. U. z 1996 r. Nr 10, poz. 55, ze zm.), poprzez osadzenie winiw niepalcych razem z palcymi. RPO odnotowuje take wiele skarg dotyczcych umieszczenia skazanych w zakadach karnych znacznie oddalonych od miejsca zamieszkania, co utrudnia odwiedziny przez bliskich. Rozmieszczenie skazanych jest bowiem uwarunkowane rwnie stopniem zaludnienia jednostek penitencjarnych. W skargach do RPO osoby pozbawione wolnoci wielokrotnie wskazyway, e w wyniku dugotrwaego umieszczenia ich w nadmiernie zaludnionej celi mieszkalnej czuj si ponione lub traktowane nieludzko. Drastycznym wyrazem poczucia bezsilnoci s samouszkodzenia i zbiorowe protesty osb pozbawionych wolnoci.

RPO przytoczy take orzecznictwo Europejskiego Trybunau Praw Czowieka (dalej: ETPC), ktre potwierdza absolutny charakter zakazu stosowania tortur, traktowania nieludzkiego i poniajcego. Z orzecznictwa ETPC wynika, e powierzchnia celi przysugujca osadzonemu nie jest samoistn i wystarczajc przesank uznania, i doszo do naruszenia art. 3 Konwencji o ochronie praw czowieka i podstawowych wolnoci (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284, ze zm.; dalej: Konwencja) w zakresie odnoszcym si do nieludzkiego lub poniajcego traktowania i karania. Sytuacja, jaka wystpuje w polskich zakadach karnych i aresztach ledczych w zwizku z ich przeludnieniem, pozwala jednak uzna, e dla stwierdzenia nieludzkiego i poniajcego traktowania i karania wielokrotnie spenione jest tutaj stosowane przez ETPC kryterium tzw. kumulatywnej oceny zaistniaych warunkw. W poszczeglnych przypadkach stwierdza si bowiem, e na negatywn ocen zasuguj jednoczenie takie warunki uwizienia jak: maa powierzchna celi, liczba osb w celi, warunki sanitarne, moliwo zapewnienia minimum prywatnoci, ilo czasu spdzonego poza cel itd. Zastosowanie takiego kryterium kumulatywnego pozwala uzna, e dugotrwae umieszczenie w przeludnionej celi nie zostao zrekompensowane innymi udogodnieniami. W ETPC znajduje si znaczna liczba skarg obywateli polskich, ktre dotycz nieludzkich i poniajcych warunkw odbywania kary pozbawienia wolnoci, zwizanych przede wszystkim z przeludnieniem jednostek penitencjarnych. Istnieje wic prawdopodobiestwo, e pocignie to za sob konsekwencje finansowe dla Polski, w postaci koniecznoci wypaty wysokich odszkodowa, przyznanych skarcym przez ETPC. RPO wskaza take na wyrok Sdu Najwyszego z 28 lutego 2007 r. (sygn. akt V CSK 431/06), w ktrym Sd Najwyszy uzna, e przeludnienie w celach naley rozpatrywa w kontekcie naruszenia dbr osobistych skazanych. 5. Marszaek Sejmu w pimie z 27 marca 2008 r. wnis o stwierdzenie, e art. 248 1 k.k.w. jest niezgodny z art. 41 ust. 4 i art. 40 Konstytucji w zwizku z art. 31 ust. 3 oraz art. 2 Konstytucji. W uzasadnieniu Marszaek Sejmu stwierdzi, e traktowanie humanitarne oznacza takie postpowanie wobec osoby pozbawionej wolnoci, ktre respektuje pewne minimalne potrzeby kadego czowieka, okrelone poprzez odniesienie do przecitnych standardw danego spoeczestwa. Zasada ta wynika z koniecznoci zapewnienia penej ochrony godnoci ludzkiej i musi by stosowana rwnie w odniesieniu do skazanych i tymczasowo aresztowanych. Marszaek Sejmu wskaza, e aden akt prawa midzynarodowego nie ustala konkretnie norm powierzchniowych, jakie powinny obowizywa w zakadach karnych. Wiele z nich jednak wskazuje, jakie standardy powinny spenia pomieszczenia mieszkalne. Standardy humanitarnego traktowania winiw wyznacza przede wszystkim orzecznictwo ETPC. W sprawie zakoczonej wyrokiem z 9 marca 2006 r., zajmujc si kwesti wielkoci celi, w jakiej przebywaj winiowie, jako elementem zapewnienia godziwych warunkw odbywania kary pozbawienia wolnoci, ETPC uzna za sprzeczne ze standardami Europejskiego Komitetu Zapobiegania Torturom powierzchni 2,8 m2, jaka przypadaa na osadzonego. O nakazie humanitarnego traktowania winiw stanowi rwnie art. 10 ust. 1 Midzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, otwartego do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167), zgodnie z ktrym kada osoba pozbawiona wolnoci ma by traktowana w sposb humanitarny i z poszanowaniem jej przyrodzonej godnoci. Standardy traktowania winiw wyznaczone s rwnie przez Wzorcowe reguy minimalne postpowania z winiami, przyjte w Genewie w 1955 r. oraz Europejskie reguy wizienne, przyjte przez Rad Europy w 2006 r.

Europejski Komitet Zapobiegania Torturom, po przeprowadzonych w latach 1996, 2000, 2004 wizytacjach polskich zakadw karnych i aresztw ledczych, stale zaleca, by powierzchnia celi mieszkalnej na winia wynosia co najmniej 4 m2. Te zalecenia wyznaczaj zarazem standard wymagany od pastw Rady Europy, ktrego niewykonanie jest naruszeniem art. 3 Konwencji. Na temat przeludnienia w polskich zakadach karnych wypowiedzia si take Sd Najwyszy w wyroku z 28 lutego 2007 r. (sygn. akt V CSK 431/06), wskazujc je jako podstaw faktyczn roszczenia o zadouczynienie z tytuu poniajcego i nieludzkiego traktowania w zakadach karnych, w ktrych przypada mniej ni 3 m2 na osob. Kwestionowany art. 248 1 k.k.w. znajduje si w przepisach przejciowych k.k.w. i razem z rozporzdzeniem wydanym na podstawie art. 248 2 k.k.w. tworzy lex specialis wobec art. 110 k.k.w., ustanawiajcego standard wpywajcy w znacznym stopniu na warunki bytowe winiw. Dopuszczalno odstpienia in minus od standardu 3 m2 na osob jest, zdaniem Marszaka Sejmu, co najmniej kontrowersyjna, bo art. 110 2 k.k.w. ustanawia norm i tak bardzo nisk. Rozwizania podobne do okrelonych w art. 248 1 k.k.w. sankcjonuj chroniczne przeludnienie zakadw karnych i aresztw; w efekcie stay si norm zezwalajc na odstpienie od konstytucyjnych zasad wykonywania kary. Obecne ujcie art. 248 1 k.k.w. pozostawia zbyt du swobod dyrektorowi zakadu karnego lub aresztu ledczego. Nie okrela, co naley rozumie pod pojciem w szczeglnie uzasadnionych wypadkach, ani nie precyzuje, na jaki maksymalny okres osadzony moe by umieszczony w celi o obnionym standardzie. Art. 248 1 k.k.w. normuje wic sytuacj szczegln i powinien mie zastosowanie jedynie wwczas, gdy konieczne jest odstpienie od reguy (wyjtkowo). Tymczasem, jak wynika ze statystyk przytoczonych w pimie Marszaka Sejmu, sta si norm. Ustanowienie powierzchni celi na poziomie 3 m2 lub mniej na osob moe zatem w istocie oznacza, e zasady humanitarnego i godnego traktowania nie s przestrzegane, co stanowi naruszenie wskazanych w skardze wzorcw konstytucyjnych. Marszaek Sejmu, uwzgldniajc to, e ETPC niejednokrotnie podkrela, e dugotrwae przebywanie w przepenionych celach, w warunkach uwaczajcych ludzkiej godnoci, stanowi wystarczajc przesank uznania naruszenia art. 3 Konwencji w postaci traktowania poniajcego, zgodzi si z zarzutami podniesionymi w skardze konstytucyjnej. Traktowanie humanitarne oznacza takie postpowanie wobec osoby pozbawionej wolnoci, ktre respektuje minimalne potrzeby kadego czowieka, okrelone przez odniesienie do przecitnych standardw danego spoeczestwa. Przeludnienie w zakadach penitencjarnych moe ponadto uniemoliwia realizacj celw kary. W opinii Marszaka Sejmu, ograniczenie praw zagwarantowanych konstytucyjnie moe nastpi jedynie w przypadkach wyliczonych w art. 31 ust. 3 Konstytucji. Kwestionowany przepis nie zawiera ograniczenia jego stosowania nie okrela maksymalnego czasu ani adnych konkretnych granic moliwoci zastosowania go ponownie na kolejny czas okrelony. Niedookrelenie czasu, na jaki odstpuje si od ustawowej normy 3 m2 wyraonej w art. 110 2 k.k.w., ma dla osadzonego powane konsekwencje. Osadzony bowiem nie wie, na jak dugo zostaje umieszczony w gorszych warunkach, i musi si liczy z bezterminowoci takiego osadzenia. Okrelenie uprawnie organu w sposb niejasny, nieprecyzyjny lub zawiy, umoliwiajcy bardzo szerok interpretacj, stanowi moe naruszenie zasady dostatecznej okrelonoci prawa oraz przyzwoitej legislacji, wyraonych w zasadzie demokratycznego pastwa prawa, potwierdzonej w art. 2 Konstytucji.

6. Helsiska Fundacja Praw Czowieka (dalej: Fundacja) jako tzw. przyjaciel sdu (amicus curiae) przedstawia w pimie z 1 lutego 2008 r. opini w sprawie. W uzasadnieniu Fundacja wskazaa na problem przeludnienia polskich wizie w kontekcie zasady humanitarnego traktowania oraz standardy midzynarodowe w tym zakresie. Wskazaa na 17 spraw oczekujcych na rozpatrzenie przez ETPC, zakomunikowanych rzdowi RP w cigu 2007 r., ktre dotyczyy przeludnie w wizieniach. W ocenie Fundacji, dua cz spraw ma szanse zakoczy si uznaniem przez ETPC naruszenia przez Polsk Konwencji. Permanentne przeludnienie polskich wizie oraz przeludnienie konkretnych cel, w ktrych przebywali skarcy, bdzie dla ETPC sygnaem, e norma k.k.w. wskazujca 3 m2 jako minimaln powierzchni celi przypadajc na jednego winia jest przez Polsk w sposb trway naruszana. W ocenie Fundacji, konstytucyjno art. 248 1 k.k.w. powinna by badana w zwizku z 2 ust. 4 rozporzdzenia Ministra Sprawiedliwoci z dnia 19 kwietnia 2006 r. w sprawie trybu postpowania waciwych organw w wypadku, gdy liczba osadzonych w zakadach karnych lub aresztach ledczych przekroczy w skali kraju ogln pojemno tych zakadw (Dz. U. Nr 65, poz. 459; dalej: rozporzdzenie z 2006 r. w sprawie przeludnienia). Wynika z niego moliwo ograniczenia powierzchni przypadajcej na skazanego. Obie normy art. 248 1 k.k.w. i 2 ust. 4 rozporzdzenia z 2006 r. w sprawie przeludnienia skutkuj zalegalizowaniem przeludnienia wizie poprzez umieszczanie skazanych na powierzchni mniejszej ni 3 m2 na osob. Przepisy te s zatem sprzeczne z art. 41 ust. 4 i art. 40 w zwizku z art. 31 ust. 3 Konstytucji. W ocenie Fundacji, przepisy te naruszaj rwnie konstytucyjn zasad rwnoci (art. 32), poniewa bezpodstawnie rnicuj warunki, w jakich przebywaj winiowie. Sytuacja w polskich wizieniach, zdaniem Fundacji, wskazuje jednoznacznie, e problem przeludnienia jest ewidentny oraz e umieszczanie w celi, w ktrej przypadajca na jedn osob powierzchnia jest mniejsza ni 3 m2, stao si w Polsce zasad. Obowizywanie w obrocie prawnym przepisw legalizujcych przeludnienie wizie w Polsce sta si moe podstaw do uznania przez ETPC naruszenia przez Polsk art. 3 Konwencji, zwaszcza wobec braku moliwoci skutecznego dochodzenia przez winiw swych praw przed sdami polskimi. II Na rozprawie 26 maja 2008 r. uczestnicy postpowania podtrzymali stanowiska zajte na pimie. III Trybuna Konstytucyjny zway, co nastpuje: 1. Wstpna kwestia ostatecznego orzeczenia jako warunku skutecznoci skargi konstytucyjnej. 1.1. Skarga konstytucyjna zostaa wniesiona na tle nastpujcego stanu faktycznego: Skarcy Jacek Garbacz aktualnie odbywa kar pozbawienia wolnoci. Kar t odbywa, przebywajc kolejno w rnych zakadach penitencjarnych, w ktrych powierzchnia w celi przypadajca na jednego skazanego wynosia w wikszoci przypadkw mniej ni 3 m. Sytuacja ta jest wynikiem stosowania przez dyrektorw poszczeglnych zakadw penitencjarnych art. 248 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557, ze zm.; dalej k.k.w.), w zwizku z

tym, e powierzchnia uytkowa zakadw nie bya wystarczajca do pomieszczenia skazanych zgodnie z oglnymi normami kodeksowymi wynikajcymi z art. 110 2 k.k.w. (minimum 3 m2 na jednego skazanego). Skarcy w wielu pismach skierowanych do administracji zakadw karnych domaga si zapewnienia normy powierzchni celi zgodnie z norm okrelon w art. 110 2 k.k.w. W pimie z 7 listopada 2005 r., odrzucajcym jego kolejn skarg w tej sprawie jako nieuzasadnion, administracja zakadu karnego powoaa si na tre art. 248 1 k.k.w. Jacek Garbacz zoy skarg na to pismo do sdu penitencjarnego. Zarzdzeniem z 12 grudnia 2005 r. Sd Okrgowy we Wrocawiu, Wydzia V Penitencjarny (sygn. akt V Pen 1209/05), uzna skarg za bezzasadn. Na to zarzdzenie skarcy zoy skarg, ktra zostaa rozpatrzona przez Sd Okrgowy we Wrocawiu, Wydzia V Penitencjarny. Postanowieniem wydanym na posiedzeniu 9 lutego 2006 r. (sygn. akt V Pen 1506/05) sd uzna skarg za bezzasadn i zaskarone zarzdzenie utrzyma w mocy. Rozstrzygnicie to skarcy traktuje jako odpowiadajce warunkom ostatecznego orzeczenia wynikajcym z art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o Trybunale Konstytucyjnym). 1.2. Trybuna Konstytucyjny postanowieniem z 11 wrzenia 2006 r. (sygn. Ts 127/06, OTK ZU nr 4/B/2007, poz. 168) odmwi nadania biegu skardze konstytucyjnej, ze wzgldu na to, e wskazana przez skarcego decyzja procesowa nie moe by uznana za ostateczne orzeczenie o wolnociach i prawach, o ktrym mowa w art. 79 ust. 1 Konstytucji, gdy skarcy moe ponawia skarg na warunki odbywania kary, a dyrektor zakadu karnego moe w kadym czasie wyda inn decyzj dotyczca tych warunkw. Na to postanowienie skarcy wnis zaalenie. W postanowieniu z 11 lipca 2007 r. (sygn. Ts 127/06, OTK ZU nr 4/B/2007, poz. 169) Trybuna Konstytucyjny uwzgldni zaalenie, powoujc si midzy innymi na wyrok Trybunau Konstytucyjnego z 24 lipca 2006 r. (sygn. SK 58/03, OTK ZU nr 7/A/2006, poz. 85). Zawarta w nim argumentacja odnosia si przede wszystkim do instytucji skargi konstytucyjnej. Suy ona eliminacji z systemu prawa przepisw niezgodnych z Konstytucj, nie za poprawie bdw organw stosujcych prawo, powstaych np. w wyniku niewaciwej interpretacji przepisw albo niewaciwego postpowania dowodowego w danej sprawie. Chodzi przy tym o takie przepisy, ktrych dalsze stosowanie narusza okrelone prawo lub wolno konstytucyjnie chronion. W tym wanie kontekcie naley odczytywa warunek ostatecznoci orzeczenia, ktre zapado w sprawie skarcego. Istotne jest to, by okrelone prawo lub wolno skarcego nie mogy by duej naruszane w majestacie obowizujcego prawa. Celem skargi konstytucyjnej jest bowiem skuteczna ochrona praw czowieka i obywatela, bez wzgldu na to, w jakiej fazie i w jakim aspekcie postpowania karnego nastpio ewentualne ich naruszenie. Istot orzeczenia ostatecznego w rozumieniu art. 79 ust. 1 Konstytucji jest wic jego zwizek z danym prawem lub wolnoci konstytucyjnie chronion, nie za zwizek z toczcym si innym postpowaniem, nawet gdyby postpowanie to z punktu widzenia organu je prowadzcego miao charakter gwny i zasadniczy, za postpowanie, w wyniku ktrego wydano orzeczenie dotyczce praw i wolnoci skarcego, naleao uznawa za jedynie poboczne, dodatkowe czy suebne wobec postpowania gwnego (por. sygn. SK 58/03). Trybuna Konstytucyjny w niniejszej sprawie, uwzgldniajc zaalenie, uzna, e postanowienie sdu wydane w sprawie wywoanej skarg osadzonego na przepenienie w celi i naraenie go na zakaenie wirusem HIV i HCV (postanowienie Sdu Okrgowego we Wrocawiu, V Wydzia Penitencjarny, sygn. akt V Pen 1506/05) rozstrzyga ostatecznie t incydentaln spraw. Ewentualne nastpne postpowanie w takiej samej sprawie (lecz

10

nie tej samej), wszczte na skutek zoenia kolejnej skargi, jest postpowaniem nowym, toczcym si od pocztku. Podobnie w sprawie o sygn. SK 39/02 (wyrok z 17 lutego 2004 r., OTK ZU nr 2/A/2004, poz. 7) Trybuna Konstytucyjny uzna, e zarzdzenie prokuratora w przedmiocie zastrzeenia jego obecnoci podczas kontaktw oskaronego tymczasowo aresztowanego z jego obroc mimo e ma charakter tzw. wpadkowy jest rozstrzygniciem ostatecznym w rozumieniu art. 79 Konstytucji, i rozpatrzy spraw merytorycznie. Szerokie rozumienie ostatecznego orzeczenia bdzie w konsekwencji prowadzio take do tego, i aby zoy skarg w Europejskim Trybunale Praw Czowieka (dalej: ETPC), trzeba bdzie w pierwszej kolejnoci wnie skarg konstytucyjn do Trybunau Konstytucyjnego od kadego ostatecznego orzeczenia (por. wnioski wynikajce z wyroku ETPC z 15 stycznia 2008 r., nr 28481/03, aszkiewicz przeciwko Polsce; sprawa wpadkowa, dotyczca udostpnienia akt obrocy). Trybuna Konstytucyjny w obecnym skadzie podziela argumentacj zawart w wyrokach w sprawach o sygn. SK 58/03 i SK 39/02 oraz w postanowieniu z 11 lipca 2007 r. w niniejszej sprawie. 2. Tre, kontekst normatywny zaskaronego przepisu i zakres zaskarenia. 2.1. Zaskarony przepis art. 248 1 k.k.w. zawarty jest w rozdziale XXII Przepisy przejciowe i kocowe. Przepis ten obowizuje w brzmieniu: W szczeglnie uzasadnionych wypadkach dyrektor zakadu karnego lub aresztu ledczego moe umieci osadzonych, na czas okrelony, w warunkach, w ktrych powierzchnia w celi na jedn osob wynosi mniej ni 3 m2. O takim umieszczeniu naley bezzwocznie powiadomi sdziego penitencjarnego. Analizujc zaskarony przepis, trzeba zwrci uwag na nastpujce jego elementy. Po pierwsze przepis stanowi odstpstwo od zasady, e powierzchnia w celi wiziennej powinna wynosi nie mniej ni 3 m2 na jedn osob (zasada: art. 110 2 k.k.w.). Ten minimalny standard moe by zatem jedynie wyjtkowo zmniejszony. Art. 248 1 k.k.w. nie okrela jednak, o ile powierzchnia ta moe by mniejsza (np. poprzez sformuowanie nie mniejsze ni). Po drugie zastosowanie przepisu dopuszczalne jest jedynie w szczeglnie uzasadnionych wypadkach. Nie moe to by zatem kada dowolna sytuacja, lecz wyjtkowa, szczeglnie uzasadniona. Przepis ten we wskazanym zakresie nie moe zatem podlega swobodnej wykadni rozszerzajcej. Po trzecie czas trwania takiej nadzwyczajnej sytuacji jest ujty w przepisie jako czas okrelony. Ju w tym miejscu mona mie wtpliwoci, co znaczy to sformuowanie. Przepis nie ustanawia maksymalnego czasu, nie ogranicza liczby przypadkw jego stosowania wobec tej samej osoby, ani nie wyznacza obowizkowych przerw midzy kolejnymi zastosowaniami tej regulacji. W praktyce czas okrelony staje si czasem nieokrelonym, co budzi zasadnicze wtpliwoci konstytucyjne. Po czwarte przepis jest adresowany do dyrektora zakadu karnego lub aresztu ledczego, ktry moe (a nie musi) dokona okrelonej czynnoci. Wyrane wskazanie adresata i moliwo kadorazowego dookrelenia takich osb (dyrektorw wskazanych placwek) nie budzi wtpliwoci. Po pite dyrektor zakadu karnego lub aresztu ledczego zosta zobligowany do bezzwocznego powiadomienia sdziego penitencjarnego o umieszczeniu skazanego w celi, w ktrej powierzchnia na jedn osob wynosi mniej ni 3 m2. Sdzia penitencjarny

11

sprawuje zatem bezporedni nadzr nad decyzjami dyrektorw zakadw karnych lub aresztw ledczych. 2.2. Uzupenieniem kwestionowanego przepisu jest art. 248 2 k.k.w. ustanawiajcy delegacj ustawow dla Ministra Sprawiedliwoci. Zgodnie z tym przepisem: Minister Sprawiedliwoci okreli, w drodze rozporzdzenia, tryb postpowania waciwych organw w wypadku, gdy liczba osadzonych w zakadach karnych lub aresztach ledczych przekroczy w skali kraju ogln pojemno tych zakadw, uwzgldniajc w szczeglnoci tryb postpowania Dyrektora Generalnego Suby Wiziennej, dyrektorw okrgowych oraz dyrektorw zakadw karnych i aresztw ledczych w zakresie zawiadamiania o przekroczonej pojemnoci odpowiednio w skali kraju, obszaru dziaania okrgowego inspektoratu oraz zakadu karnego i aresztu ledczego, tryb postpowania dyrektorw zakadw karnych i aresztw ledczych w zakresie organizowania dodatkowych miejsc zakwaterowania, a take tryb postpowania organw prokuratury i sdownictwa w wypadku przeludnienia zakadw karnych i aresztw ledczych ponad ustalon pojemno w skali kraju. Wykonujc delegacj ustawow, Minister Sprawiedliwoci wyda rozporzdzenie z dnia 19 kwietnia 2006 r. w sprawie trybu postpowania waciwych organw w wypadku, gdy liczba osadzonych w zakadach karnych lub aresztach ledczych przekroczy w skali kraju ogln pojemno tych zakadw (Dz. U. Nr 65, poz. 459; dalej: rozporzdzenie z 2006 r. w sprawie przeludnienia). 2.3. Bezporedni zwizek z kwestionowanym art. 248 1 k.k.w. ma przepis 2 ust. 4 rozporzdzenia z 2006 r. w sprawie przeludnienia, majcy nastpujce brzmienie: W wypadku wykorzystania miejsc zakwaterowania w dodatkowych celach mieszkalnych osadzonych mona umieci, na czas okrelony, w warunkach, w ktrych powierzchnia w celi na jedn osob wynosi mniej ni 3 m2. Zdaniem Trybunau Konstytucyjnego, pomimo zblionej treci art. 248 k.k.w. i 2 ust. 4 rozporzdzenia z 2006 r. w sprawie przeludnienia, przedmiotem analizy jest wycznie tre art. 248 1 k.k.w. w zwizku ze wskazanymi w skardze wzorcami kontroli. Trybuna Konstytucyjny jest bowiem zwizany granicami skargi konstytucyjnej (art. 66 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym). Nie mona jednak zapomina o spjnoci sytemu prawnego, co w sytuacji orzeczenia o niekonstytucyjnoci przepisu ustawy k.k.w. powinno spowodowa niezwoczn nowelizacj przepisw rozporzdzenia z 2006 r. w sprawie przeludnienia. Cel normy prawnej zawartej w obu aktach prawnych (art. 248 1 k.k.w. i 2 ust. 4 rozporzdzenia z 2006 r. w sprawie przeludnienia) jest bowiem tosamy. 3. Minimalna powierzchnia celi mieszkalnej w Polsce zasada. 3.1. Naley podkreli, e art. 248 1 k.k.w. stanowi wyjtek od zasady. Zasada w zakresie minimalnej powierzchni celi zostaa ustanowiona w art. 110 2 k.k.w. Zgodnie z tym przepisem: Powierzchnia w celi mieszkalnej, przypadajca na skazanego, wynosi nie mniej ni 3 m2. Cele wyposaa si w odpowiedni sprzt kwaterunkowy zapewniajcy skazanemu osobne miejsce do spania, odpowiednie warunki higieny, dostateczny dopyw powietrza i odpowiedni do pory roku temperatur, wedug norm okrelonych dla pomieszcze mieszkalnych, a take owietlenie odpowiednie do czytania i wykonywania pracy. Zasad jest zatem, e powierzchnia w celi przypadajca na jedn osob nie moe by mniejsza ni 3 m2. Wszelkie odstpstwa od tej reguy musz by interpretowane cile.

12

3.2. Minimalna powierzchnia mieszkalna przewidziana w art. 110 k.k.w. naley do najniszych w systemach penitencjarnych pastw europejskich. I tak przykadowo wynosi ona: w Austrii 6 m2, w Belgii 9 m2, w Boni i Hercegowinie 4 m2, na Cyprze 9,5 m2, w Czechach 3,5 m2, w Danii 6-7 m2, w Finlandii 7 m2, w Grecji 10 m2, w Hiszpanii 6 m2, w Holandii 10 m2, w Irlandii 6-10 m2, w Islandii 6-10 m2, w Niemczech 7 m2, w Norwegii 6-10 m2, w Portugalii 7 m2, w Turcji 8-9 m2, we Woszech 9 m2, w Rumunii 6 m2, w Chorwacji 8 m2, w Bugarii 6 m2 (zob. S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, wyd. 2, Warszawa 2001, s. 306-307; R. Walmsley Further developments in the prison systems of central and eastern Europe achievements, problems and objectives, Helsinki 2003, s. 15). 3.3. Europejski Komitet Zapobiegania Torturom po przeprowadzeniu w latach 1996, 2000, 2004 wizytacji w polskich zakadach karnych i aresztach ledczych stale zaleca, by powierzchnia celi mieszkalnej przypadajca na winia wynosia co najmniej 4 m2. 4. Problem przeludnienia wizie w Polsce. 4.1. Zatoczenie aresztw ledczych i zakadw karnych jest problemem faktycznym; dotyczy praktyki (realiw), a nie stanu prawa. Trybuna Konstytucyjny jest sdem prawa, nie za faktw. Dlatego przedmiotem postpowania w niniejszej sprawie nie jest ocena stanu przeludnienia jednostek penitencjarnych, lecz kwestia konstytucyjnoci zaskaronego przepisu art. 248 1 k.k.w., ocenianego z punktu widzenia wskazanych w skardze wzorcw kontroli. 4.2. Sd, wymierzajc kar pozbawienia wolnoci, jest zobligowany dostosowa jej dolegliwo do stopnia winy i spoecznej szkodliwoci czynu oraz wzi pod uwag cele zapobiegawcze i wychowawcze, ktre ma osign w stosunku do skazanego, a take potrzeby w zakresie ksztatowania wiadomoci prawnej spoeczestwa (por. art. 53 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny; Dz. U. Nr 88, poz. 553, ze zm.; dalej: k.k.). Zgodnie z art. 67 k.k.w., wykonywanie kary pozbawienia wolnoci ma na celu wzbudzenie w skazanym woli wspdziaania w ksztatowaniu jego spoecznie podanych postaw, w szczeglnoci poczucie odpowiedzialnoci za swoje postpowanie, oraz potrzeby przestrzegania porzdku prawnego i tym samym powstrzymania si od powrotu do przestpstwa. Dla osignicia tych celw powinno si w sposb zindywidualizowany oddziaywa na skazanych w ramach okrelonych w ustawie systemw wykonywania kary, w rnych rodzajach i typach zakadw karnych. W oddziaywaniu na skazanych, przy poszanowaniu ich praw i wymaganiu wypeniania przez nich obowizkw, uwzgldnia si przede wszystkim prac, zwaszcza sprzyjajc zdobywaniu kwalifikacji zawodowych, nauk, zajcia kulturalno-owiatowe i sportowe, podtrzymywanie kontaktw z rodzin i wiatem zewntrznym oraz rodki terapeutyczne. 4.3. Przeludnienie zakadw karnych naley traktowa jako bardzo powany problem. Zjawisko to stanowi stae zagroenie realizacji resocjalizacyjnych celw kary pozbawienia wolnoci. Przeludnienie ma wiele negatywnych aspektw. Niejednokrotnie moe prowadzi do naruszenia podstawowych praw czowieka. W zatoczonym zakadzie skazany jest pozbawiony wszelkich elementw intymnoci, powstaje konieczno staego przebywania w bliskim kontakcie fizycznym z innymi osobami, w tumie winiw czsto wobec siebie wrogich, agresywnie nastawionych. Przeludnienie patologizuje spoeczno wizienn. Ronie liczba zbiorowych wystpie i buntw, wzrasta czstotliwo

13

pojawiania si rodkw odurzajcych. Wizienne przeludnienie nie sprzyja pracy penitencjarnej i wychowawczej (por. A. Nawj, Wykonywanie kary pozbawienia wolnoci w systemie programowanego oddziaywania, d 2007, s. 63-64). 4.4. We wszystkich pastwach Europy i w USA zwiksza si liczba winiw (zob. M. Warcho, Przeludnienie w wizieniach nie zaley od ministerialnego rozporzdzenia, Rzeczpospolita z 8 lutego 2007 r.). Zgodnie z powszechnie dostpnymi danymi, udostpnianymi na stronie internetowej przez Ministerstwo Sprawiedliwoci, w marcu 2008 r. przeludnienie w polskich wizieniach wynioso 110,9%. 5. Naruszenie dbr osobistych skazanego odbywajcego kar pozbawienia wolnoci w przeludnionych celach. Due znaczenie w kontekcie problemu przeludnienia w polskich zakadach karnych ma wyrok Sdu Najwyszego z 28 lutego 2007 r. (sygn. akt V CSK 431/06, Biuletyn SN 2007/6/15). Sd Najwyszy uzna, e osadzenie skazanego odbywajcego kar pozbawienia wolnoci w przeludnionych celach, przy braku oddzielenia urzdze sanitarnych od reszty pomieszczenia i niezapewnieniu wszystkim skazanym osobnego miejsca do spania, stanowi naruszenie dbr osobistych: godnoci oraz prawa do prywatnoci i moe rodzi odpowiedzialno Skarbu Pastwa na podstawie art. 24 i art. 448 k.c. Ciar dowodu, e warunki w zakadzie karnym odpowiaday obowizujcym normom i nie doszo do naruszenia dbr osobistych powoda, spoczywa na stronie pozwanej (art. 6 w zwizku z art. 24 k.c.). 6. Problem naruszenia art. 40 i art. 41 ust. 4 Konstytucji (traktowanie w sposb humanitarny). 6.1. Art. 40 Konstytucji brzmi: Nikt nie moe by poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniajcemu traktowaniu i karaniu. Zakazuje si stosowania kar cielesnych. W przepisie tym wystpuje pewien cig okrele, wykluczajcych wiele zachowa ludzkich, okrele bliskoznacznych, z wyran intencj uczynienia nielegalnymi zachowa wymierzonych przeciwko samej naturze czowieka i tym samym jego godnoci (zob. P. Sarnecki, komentarz do art. 40, [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2003, s. 1). Zarwno skarcy, jak i RPO cz art. 40 z art. 41 ust. 4 Konstytucji, zgodnie z ktrym: Kady pozbawiony wolnoci powinien by traktowany w sposb humanitarny. Zdaniem Trybunau Konstytucyjnego, tre obu postanowie konstytucyjnych moe by w niniejszej sprawie rozpatrywana cznie z wykorzystaniem przy jej interpretacji orzecznictwa sdowego krajowego i midzynarodowego (szczeglnie ETPC). Zgodnie z art. 41 ust. 4 Konstytucji, kady pozbawiony wolnoci powinien by traktowany w sposb humanitarny. Traktowanie humanitarne obejmuje co wicej ni tylko niestosowanie tortur i zakaz traktowania okrutnego, nieludzkiego i poniajcego, o ktrym mowa w art. 40 Konstytucji. Traktowanie humanitarne musi uwzgldnia minimalne potrzeby kadego czowieka, z uwzgldnieniem przecitnego poziomu ycia w danym spoeczestwie, i wymaga od wadzy publicznej pozytywnych dziaa w celu zaspokojenia tych potrzeb. 6.2. aden akt midzynarodowy nie ustala konkretnych norm powierzchniowych, jakie powinny obowizywa w zakadach karnych. Wiele z nich jednak wskazuje, jakie standardy powinny spenia pomieszczenia mieszkalne, dostrzegajc ich znaczenie dla

14

realizacji celw caoci systemu penitencjarnego (por. N. Pawowska, Prawo podmiotowe winiw do powierzchni mieszkalnej, Pastwo i Prawo nr 6/2007, s. 85). Umowy midzynarodowe zawierajce reguy i normy wyznaczajce wspczesne standardy postpowania z osobami pozbawionymi wolnoci mona podzieli, ze wzgldu na stopie zwizania pastwa strony, na dwie podstawowe grupy. Po pierwsze akty prawne w formie deklaracji, zalece i rekomendacji. Akty te nie wi pastw sygnatariuszy, cho maj istotne znaczenie o charakterze moralnym i politycznym. Pord tego typu umw midzypastwowych najwaniejsze wspczenie znaczenie maj: Powszechna Deklaracja Praw Czowieka, uchwalona przez Zgromadzenie Oglne ONZ w dniu 10 grudnia 1948 r. w Paryu; Wzorcowe reguy minimalne postpowania z winiami, przyjte w Genewie w 1955 r. przez I Kongres Narodw Zjednoczonych w sprawie Zapobiegania Przestpczoci i Postpowania ze Sprawcami Przestpstw; Europejskie reguy wizienne, przyjte przez Komitet Ministrw Rady Europy w 2006 r. Polska jako czonek ONZ i Rady Europy powinna respektowa standardy okrelone w tych dokumentach. Po drugie akty prawa midzynarodowego wice pastwa strony. Za najwaniejsze mona uzna: Midzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167); Konwencj o ochronie praw czowieka i podstawowych wolnoci, sporzdzon w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284, ze zm.; dalej: Konwencja); Konwencj w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniajcego traktowania albo karania, przyjt przez Zgromadzenie Oglne Narodw Zjednoczonych dnia 10 grudnia 1984 r. (Dz. U. z 1989 r. Nr 63, poz. 378); Europejsk konwencj o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub poniajcemu traktowaniu albo karaniu, sporzdzon w Strasburgu w dniu 26 listopada 1987 r. (Dz. U. z 1995 r. Nr 46, poz. 238, ze zm.). 6.3. Nadmierne zagszczenie w celi moe samo w sobie by kwalifikowane jako traktowanie niehumanitarne, a w razie wyjtkowej kumulacji rnych niedogodnoci nawet jako tortura. Ocena stopnia dolegliwoci wynikajcej z przeludnienia jednostek penitencjarnych, wymagajca analizy ewentualnej kumulacji take innych czynnikw wpywajcych na wartociowanie warunkw przebywania, ma z natury rzeczy charakter oceny in concreto. W ten te sposb dokonuj takiej oceny sdy i inne organy, zajmujce si ocen naruszenia praw jednostki. Jednak na tle niniejszej sprawy oceny Trybunau, z punktu widzenia wskazanych wzorcw konstytucyjnych, wymaga norma prawa, zezwalajca arbitralnie (bez wystarczajcego uzasadnienia) na bezterminowe w istocie osadzenie w warunkach poniej ustawowego minimum powierzchni celi. 6.4. Zakaz tortur oraz okrutnego, nieludzkiego lub poniajcego traktowania w kontekcie traktowania winiw zosta najszerzej poddany analizie przez ETPC na tle art. 3 Konwencji. Traktowanie nieludzkie zostao okrelone jako ze traktowanie, ktre jest: zamierzone, stosowane nieprzerwanie przez duszy czas i spowodowao u ofiary obraenia ciaa albo intensywne cierpienie fizyczne lub psychiczne. ETPC uzna, e samo dugotrwae przebywanie w przepenionych celach, w warunkach uwaczajcych ludzkiej godnoci, stanowi wystarczajc przesank uznania naruszenia art. 3 Konwencji w postaci traktowania poniajcego (zob. wyroki ETPC: z 20 stycznia 2005 r., Mayzit przeciwko Rosji nr 63378/00, z 9 marca 2006 r., Cenbauer przeciwko Chorwacji nr 73786/01 oraz z 28 marca 2006 r., Melnik przeciwko Ukrainie nr 72286/01). Jednoczenie w orzecznictwie podkrelano, e cierpienie i ponienie musz wykracza poza nieunikniony ich element zwizany z dan form, zgodnego z prawem, traktowania lub karania (zob. wyroki ETPC:

15

z 25 kwietnia 1978 r., Tyrer przeciwko Zjednoczonemu Krlestwu nr 5856/72; Goering przeciwko Zjednoczonemu Krlestwu nr 161/1989). Oceniajc warunki uwizienia, Trybuna uwzgldnia skumulowany efekt tych warunkw, a take specyficzne zarzuty podniesione przez skarcego (zob. wyrok ETPC z 15 lipca 2002 r., Kaasznikow przeciwko Rosji nr 47095/99). Warunki, na ktre skaryli si winiowie przebywajcy w przeludnionych celach, nie ograniczaj si do samego nieprzestrzegania metrau (por. N. Pawowska, op. cit., s. 83). W sprawach rozpatrywanych przez ETPC najczciej zwracano uwag na: ze warunki sanitarne, niehigieniczno i brak prywatnoci przy korzystaniu z urzdze sanitarnych, permanentn niemoliwo zaspokojenia potrzeby snu spowodowan niewystarczajc liczb ek, jak i nieustannie zapalonym wiatem czy panujcym haasem, niedostateczne owietlenie uniemoliwiajce czytanie, z wentylacj cel, szczeglnie uciliw dla osb niepalcych osadzonych z palcymi, warunki prowadzce do rozprzestrzeniania si chorb bd brak moliwoci leczenia. 6.5. Zdaniem Trybunau Konstytucyjnego, tre zaskaronego art. 248 1 k.k.w. i jego interpretacja w praktyce powoduje, e przepis ten jest niezgodny z art. 40 i art. 41 ust. 4 Konstytucji. Przeludnienie w wizieniach, na skutek stosowania zaskaronego przepisu k.k.w., moe bowiem powodowa niehumanitarne traktowanie winiw. Trudno bowiem wyobrazi sobie sytuacj, w ktrej w celi o powierzchni na osob mniejszej ni 3 m2 (co i tak jest standardem jednym z najniszych w Europie) mona mwi o humanitarnym traktowaniu. Postulat humanitarnego traktowania zawiera take warunek prowadzenia dziaa wychowawczych i pomocowych, ktre przygotowuj do ycia na wolnoci oraz powstrzymuj od powrotu do przestpstwa, a wic pozwalaj zrealizowa cele kary. 6.6. Trybuna Konstytucyjny nie wyklucza jednak, w rzeczywicie nadzwyczajnych sytuacjach (np. nagy wzrost przestpstw i wyrokw skazujcych) moliwoci czasowego osadzenia skazanych w celach o powierzchni na osob mniejszej ni 3 m2 (zgodnie z art. 110 2 k.k.w.). Zasady czasowego umieszczenia skazanego w takiej celi powinny by jednak wyranie okrelone. Przepisy nie mog pozostawia wtpliwoci co do wyjtkowoci sytuacji, w ktrych to moe nastpi, maksymalnego czasu umieszczenia skazanego w mniejszej celi, dopuszczalnoci i ewentualnych zasad wielokrotnego umieszczania w takiej celi oraz trybu takiego postpowania. 6.7. Trybuna Konstytucyjny, interpretujc tre postanowie konstytucyjnych, wykorzystuje zarwno materialnoprawny przepis art. 3 Konwencji, jak i acquis humanitaire, uksztatowane na podstawie konwencji o ochronie praw czowieka i podstawowych wolnoci. Trybuna nie rozwaa natomiast sprawy naruszenia samej Konwencji, poniewa nie naley to do jego kompetencji. 7. Problem naruszenia art. 2 Konstytucji (zasada przyzwoitej legislacji). Skarcy, powoujc w skardze konstytucyjnej jako wzorzec art. 2 Konstytucji, wskaza przede wszystkim na naruszenie przez art. 248 1 k.k.w. zasad przyzwoitej legislacji. Zdaniem Trybunau Konstytucyjnego, okrelenie w art. 248 1 k.k.w. uprawnie organu penitencjarnego w sposb niejasny, nieprecyzyjny, umoliwiajcy bardzo szerok interpretacj, stanowi naruszenie zasad przyzwoitej legislacji. W rozpatrywanym kontekcie zasady poprawnej legislacji dadz si sprowadzi do trzech zaoe. Po pierwsze, kada regulacja ograniczajca konstytucyjne wolnoci lub prawa powinna by sformuowana w taki sposb, aby moliwe byo jednoznaczne ustalenie podmiotu

16

uprawnionego do stosowania ogranicze; to wymaganie zaskarony przepis spenia. Po drugie, przepis powinien by precyzyjny w takim stopniu, by gwarantowa jednolit wykadni i stosowanie. Po trzecie, wymaga on takiego ujcia, aby zakres jego zastosowania obejmowa wycznie te sytuacje, w ktrych dziaajcy racjonalnie ustawodawca rzeczywicie dopuszcza ograniczenia w korzystaniu z konstytucyjnych wolnoci i praw (por. wyroki TK z: 9 padziernika 2007 r., sygn. SK 70/06, OTK ZU nr 9/A/2007, poz. 103 oraz z 5 grudnia 2007 r., sygn. K 36/06, OTK ZU nr 11/A/2007, poz. 154). Warunek jasnoci przepisu oznacza obowizek tworzenia unormowa klarownych i zrozumiaych dla ich adresatw. Niejasno przepisw naley uzna za wyraz niedostatecznej troski ustawodawcy o podmiotowe traktowanie adresatw prawa. Kwestionowany przepis art. 248 1 k.k.w. nie spenia kryterium jasnoci i jednoznacznoci przez uycie zwrotw niedookrelonych, a zatem jest niezgodny z art. 2 Konstytucji. Zaskarony przepis zosta zamieszczony w rozdziale XXII Przepisy przejciowe i kocowe k.k.w. W zasadzie jako przepis ustanawiajcy wyjtek od reguy przewidzianej w art. 110 2 k.k.w. powinien by umieszczony bezporednio po przepisie ustanawiajcym zasad, czyli po art. 110 2 k.k.w. Umieszczenie go w przepisach przejciowych ma, jak si wydaje, podkrela jego wyjtkowy i by moe przejciowy (tymczasowy) charakter. 8. Nieadekwatno art. 31 ust. 3 Konstytucji (zasada proporcjonalnoci). Art. 31 ust. 3 Konstytucji obowizuje w brzmieniu: Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolnoci i praw mog by ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy s konieczne w demokratycznym pastwie dla jego bezpieczestwa lub porzdku publicznego, bd dla ochrony rodowiska, zdrowia i moralnoci publicznej, albo wolnoci i praw innych osb. Ograniczenia te nie mog narusza istoty wolnoci i praw. Zakres art. 31 ust. 3 ma charakter uniwersalny, bo dotyczy wszystkich wolnoci i praw zagwarantowanych w Konstytucji. Wykluczenie za dopuszczalnoci ustanawiania ogranicze pojawia si tylko w sytuacji, gdy Konstytucja w sposb wyrany uzna dane prawo czy wolno za nienaruszalne (art. 30) lub gdy nienaruszalno danego prawa czy wolnoci wynika z umw midzynarodowych (tak zwaszcza art. 40 zdanie pierwsze), bo wtedy wysza moc prawna umowy wyklucza ustawodawcze ingerencje w jej postanowienia (por. M. Wyrzykowski, Granice praw i wolnoci granice wadzy, [w:] Obywatel jego wolnoci i prawa, opr. B. Oliwa-Radzikowska, Warszawa 1998, s. 58). Zdaniem Trybunau Konstytucyjnego, prawo do traktowania humanitarnego, o ktrym mowa w art. 40 i art. 41 ust. 4 Konstytucji, jako jedno z niewielu praw obywatelskich ma charakter absolutny i nie moe by w adnych warunkach ograniczone. Z tego te wzgldu wzorce kontroli wyraone w art. 40 i art. 41 ust. 4 Konstytucji nie mog by czone z wzorcem art. 31 ust. 3 Konstytucji, ktry okrela warunki i granice ograniczania konstytucyjnych praw i wolnoci. czenie zatem zasady, ktra nie podlega ograniczeniom, z postanowieniem, ktre wskazuje na moliwoci ogranicze, jest niedopuszczalne. Z tego wzgldu art. 31 ust. 3 Konstytucji nie jest waciwym wzorcem kontroli w rozpatrywanej sprawie. 9. Potrzeba odroczenia utraty mocy obowizujcej art. 248 1 k.k.w. i przywilej korzyci. Trybuna Konstytucyjny postanowi na podstawie art. 190 ust. 3 Konstytucji odroczy termin utraty mocy obowizujcej zakwestionowanego art. 248 1 k.k.w., biorc pod uwag sytuacj faktyczn w polskim wiziennictwie, tj. permanentne przeludnienie w zakadach karnych i brak miejsc do odbywania kary pozbawienia wolnoci.

17

Decyzja o odroczeniu utraty mocy obowizujcej art. 248 1 k.k.w. jest spowodowana nie tyle potrzeb dokonania zmian w przepisach prawnych, ile koniecznoci podjcia wielu dziaa natury organizacyjnej, w celu wyeliminowania przeludnienia w zakadach karnych. Podana wydaje si rwnie zmiana polityki karnej w kierunku szerszego wykorzystywania nieizolacyjnych rodkw karnych. Natychmiastowa utrata mocy obowizujcej art. 248 1 k.k.w. pogbiaby istniejc ju obecnie patologiczn sytuacj, w ktrej z powodu braku miejsca w zakadach karnych wielu skazanych nie moe odbywa kary. Problem ten dotyczy aktualnie ponad 40 tysicy skazanych. Taki stan rzeczy, w ktrym prawomocne wyroki sdw nie s wykonywane, prowadzi do osabienia autorytetu pastwa. Trybuna Konstytucyjny, odraczajc utrat mocy obowizujcej art. 248 1 k.k.w., postanowi jednoczenie przyzna skarcemu tzw. przywilej korzyci, czyli swoist premi za aktywno, polegajc na tym, e w stosunku do niego wyrok Trybunau powinien by wykonany niezwocznie po ogoszeniu go w Dzienniku Ustaw. Biorc pod uwag powysze, Trybuna Konstytucyjny orzek jak w sentencji.

18