1 rozdz

6-11-02 22:53

Page 1

Wstp

1 rozdz

6-11-02 22:53

Page 2

Tre i forma ksiki

ZAOENIA MERYTORYCZNE DOTYCZCE TRECI KSIKI

Mottem ksiki, ktr oddaj do Pastwa rk, jest sparafrazowana dedykacja, ktr przeczytaem w ktrej z prac:

Tym, ktrzy studiuj obecnie, a zapewni postp w przyszoci.

Sdz zreszt, e ksika ta, cho gwnie adresowana do studentw i to wielu kierunkw i specjalnoci, zreszt nie tylko inynierskich, winna trafi do aktywnych zawodowo inynierw, menaderw i pracownikw naukowych. Od wielu ksiek dostpnych na rynku krajowym z zakresu inynierii materiaowej ta wanie roni si podejciem. Materia jest bowiem tworzywem, z ktrego wytwarza si produkty interesujce klientw. Std najistotniejsze jest projektowanie materiaw, tak by ksztatowa ich struktur i wasnoci*) speniajce wymagania w warunkach pracy. Nie wystarczy zatem jedynie skatalogowanie materiaw, ze zwrceniem uwagi na rnorodno dostpnych substancji i sposoby ich wytwarzania. Materia jest tworzywem w rkach projektanta, ktry musi zwrci uwag zarwno na ksztat i posta produktu lub jego elementu, ale rwnoczenie zadecydowa z czego ten produkt bdzie wykonany oraz jaki bdzie proces technologiczny tego produktu. Wynika z tego, e projektowanie jest procesem zespoowym, wymagajcym zaangaowania specjalistw z co najmniej tych trzech bran, przy czym trudno ustali, czy ktrykolwiek z nich odgrywa rol wiodc. Z drugiej strony, proces wytwarzania materiau (jak np. proces metalurgiczny i przetwrstwa stali, czsto bardzo szczegowo opisany w ksikach z podstaw inynierii materiaowej) schodzi na plan dalszy i z tego punktu widzenia jest interesujcy jedynie ze wzgldu na to, e historia technologiczna materiau i dziedziczenie niektrych elementw struktury moe mie wpyw na finalne wasnoci produktu. Podejcie to narzuca sposb prezentacji bardzo obszernej wiedzy dotyczcej materiaw inynierskich. Z punktu widzenia projektowania produktw rwnoprawne s wszystkie materiay inynierskie, ktre mog zapewni wymagane wasnoci produktw, a wielokryterialna

*)

W ksice konsekwentnie uywane jest pojcie wasno, a nie waciwo, dla okrelenia cech materiaowych, wychodzc z zaoenia za Sownikiem jzyka polskiego PWN, Warszawa 1981 (red. M. Szymczak), e obydwa wyraenia stanowi synonimy, chocia wasno (w jzyku angielskim property) kojarzy si bardziej z czym przypisanym nierozcznie do waciciela, natomiast waciwo (characteristic) jedynie charakteryzuje przedmiot. Std, pomimo licznych przykadw uywania sowa waciwo w krajowej literaturze, Autor opowiada si za pojciem wasno.

1 rozdz

6-11-02 22:53

Page 3

Tre i forma ksiki

optymalizacja jest podstaw selekcji tworzywa o najlepszych wasnociach uytkowych i technologicznych oraz najniszych moliwych kosztach wytwarzania, przetwrstwa i eksploatacji materiau i produktu. Problem zatem jest stawiany: z czego moe by wytworzony produkt interesujcy nabywc na rynku, a nie: co moe by wytworzone z materiau, ktrym dysponujemy, lub ktry znamy. Wrd wielu kryteriw coraz wikszego znaczenia, oprcz wymaga konstrukcyjnych, technologicznych i eksploatacyjnych, nabieraj take wzgldy ekonomiczne oraz ekologiczne. Wane jest przy tym spostrzeenie, e nie zawsze najniszy koszt materiaw zapewnia jego poprawny dobr. Koszty materiaw mog bowiem stanowi nie wicej ni np. 3,5% oglnych kosztw ponoszonych przez inwestora w zwizku z zakupem i eksploatacj produktw, jak to ma miejsce w przypadku duego samolotu pasaerskiego. Oczywiste jest, e przy tak niewielkim udziale kosztw materiaw w kosztach oglnych, warto dobra materiay najlepsze z moliwych, zwikszajc wprawdzie koszty materiaowe, lecz stosunkowo nieznacznie, zapewniajc jednak moliwie najwiksz jako i niezawodno samolotu oraz maksymalne bezpieczestwo pasaerw. Rachunek ekonomiczny musi by jednak kadorazowo wan przesank doboru materiaw w zestawieniu z innymi wymogami. Spord ponad stu tysicy materiaw inynierskich obecnie znanych na wiecie, przecitnie dowiadczony inynier dokadnie pozna w trakcie kariery zawodowej okoo pidziesiciu. Niestety, jeszcze zbyt czsto zdarza si tak, e on wanie decyduje o zastosowaniu w konkretnym przypadku jednego ze znanych sobie materiaw, nierzadko bez sigania po specjalistyczn literatur lub pomoc specjalisty. Szansa na waciwy dobr materiau jest wwczas niemal zerowa, a ostre warunki konkurencji przesdzaj o niepowodzeniu rynkowym tak zaprojektowanego i wytworzonego produktu. Kady, kto uczestniczy w procesie przygotowania produktu do obecnoci na rynku, musi mie wiadomo mnogoci moliwych rozwiza, a specjalici winni szczegowo zna metodologi postpowania zwizan z selekcj i dokadn charakterystyk bardzo wielu materiaw inynierskich obecnie dostpnych, jak rwnie tendencje umoliwiajce w razie potrzeby indywidualne zaprojektowanie materiau o zestawie wasnoci najbardziej odpowiadajcym rzeczywistym wymaganiom. Waciwy dobr materiau do danego zastosowania w oparciu o wielokryterialn optymalizacj zwizan zarwno ze skadem chemicznym, warunkami wytwarzania, warunkami eksploatacji oraz sposobem usuwania odpadw materiaowych w fazie pouytkowej, jak rwnie uwarunkowania cenowe zwizane z pozyskaniem materiau, jego przetworzeniem w produkt, samym produktem, a take kosztami usuwania odpadw poprodukcyjnych i poeksploatacyjnych, jak rwnie modelowanie wszystkich procesw i wasnoci zwizanych z materiaami stoj u podstaw dynamicznie rozwijajcej si komputerowej (obliczeniowej) nauki o materiaach, jak rwnie komputerowego wspomagania w inynierii materiaowej, na co zwrcono szczegln uwag w dwch podrozdziaach ksiki. Staraniem moim byo take wykazanie gboko humanistycznej misji, jaka stoi przed rodowiskiem inynierw, ktrych zadaniem jest udostpnianie ludziom produktw i dobr uytkowych, bezporednio decydujcych o poziomie i jakoci ycia, wymianie informacji, poziomie edukacji, jakoci i moliwociach opieki zdrowotnej

1 rozdz

6-11-02 22:53

Page 4

1. Wstp

oraz wielu innych aspektach rodowiska, w ktrym yjemy. Problem ten, w mojej ocenie wart jest rwnie historycznej refleksji. Z pewnoci zagadnienia materiaowe odgrywaj istotn rol w realizacji tych zada rodowiska inynierskiego. Ksika dotyczy wszystkich grup materiaw stosowanych w technice, gwnie materiaw inynierskich, ale take niektrych materiaw naturalnych. Najmniej uwagi powicono szczegom dotyczcym materiaw powszechnie stosowanych w budownictwie. Zwaywszy na statystyki wiatowe trzeba stwierdzi, e najwiksze i jednakowe jest zuycie masowe stali (bardzo liczne gatunki) oraz betonu (stosunkowo niewiele gatunkw). Zuycie pozostaych materiaw jest co najmniej o 12 rzdy wielkoci mniejsze. Oglnie materiay metalowe s absolutnie dominujc, pod wzgldem zuycia masowego, grup materiaw inynierskich. To oczywicie przemawia za tym, aby szeroko omwi w ksice stale i inne materiay metalowe. Te wanie materiay s poznawane od wielu stuleci, a nawet tysicleci, a metodycznie badane od ok. 150 lat, a w ostatnich dziesicioleciach XX wieku take technik cienkich folii przy uyciu transmisyjnego mikroskopu elektronowego, take wysokonapiciowego i wysokorozdzielczego, co sprawio, e wiele z nich zostao poznanych najdokadniej, jak to byo dotychczas moliwe. Powszechno zastosowa, jak rwnie wyjtkowa podatno na ksztatowanie ich wasnoci przez uytkownika, wytwarzajcego z nich gotowy produkt, wymaga zatem, aby oglny stan wiedzy o materiaach metalowych by wysoki, co uzasadnia ich obszerne omwienie w ksice. Materiay ceramiczne i polimerowe, wprawdzie o mniejszym masowym zuyciu, jednak o duej rnorodnoci gatunkw i bardzo duej liczbie potencjalnych zastosowa najczciej jako komplementarne, a niekiedy nawet konkurencyjne w stosunku do metali i ich stopw, rwnie winny by znane inynierom i decydentom finansowym. Zupenie nieoczekiwane moliwoci ksztatowania wasnoci produktw stwarzaj materiay kompozytowe. Zwyko si mwi w tym przypadku o materiaach kompozytowych, chocia w istocie w wikszoci przypadkw technologia ta znalaza zastosowanie do caych produktw lub ich elementw. Wiedza na ten temat rozwija si szybko i z pewnoci winna by znana kademu inynierowi. W ksice wiele uwagi zwrcono take na materiay specjalne i funkcjonalne, rozwijajce si bardzo dynamicznie w ostatnich dziesicioleciach. Wystarczy wspomnie, e w tym okresie wikszo nagrd Nobla w dziedzinie fizyki lub chemii zwizana bya z badaniami podstawowymi, ktre zaowocoway wdroeniem cakowicie nowych materiaw inynierskich, z ktrych wiele zrewolucjonizowao stan techniki. Rozdzia drugi, obejmujcy podstawy nauki o materiaach i perspektywy jej rozwoju w najbliszym pwieczu, oraz rozdzia dziewity, dotyczcy metodologii projektowania materiaowego, spinaj ca ksik swoistymi klamrami, przybliajc zakresy zastosowa materiaw inynierskich i porwnujc ich wasnoci oraz wskazujc na wieloaspektowo oraz metodologi doboru materiaw, decydujcych o sukcesach rynkowych oferowanych produktw. rodkowy, pity rozdzia wskazuje na zoono warunkw w jakich musz pracowa materiay, szczegowo przyblione w kolejnych rozdziaach od szstego do smego, natomiast rozdzia trzeci i czwarty wskazuj na moliwo ksztatowania struktury i wasnoci materiaw, gwnie metalowych.

1 rozdz

6-11-02 22:53

Page 5

Tre i forma ksiki

ZAOENIA METODYCZNE DOTYCZCE FORMY KSIKI

Staraniem moim byo, aby tre ksiki bya podana logicznie, zwile i zrozumiale i wobec tego pozostaj w nadziei, e po jej lekturze oraz po penym cyklu nauki, Studenci wyrobi sobie jasny pogld na znaczenie zagadnie materiaoznawczych, a gwnie na znaczenie prawidowego doboru materiau i warunkw poprawnie opracowanej technologii produktw i ich elementw. Wpynie to niewtpliwie w przyszoci na minimalizacj kosztw produkcji oraz na maksymalne wyduenie czasu pracy maszyn i urzdze oraz ich elementw, decydujc o maksymalnym obnieniu kosztw ich eksploatacji. Jeeli stanie si tak w rzeczywistoci, z pewnoci osignity zostanie gwny cel nauczania inynierii materiaowej w uczelni technicznej. Najwiksz satysfakcj sprawia mi wiadomo, e lektura ksiki pomoe Studentom i Czytelnikom w realizacji yciowych zamiarw, zwizanych z ukoczeniem studiw wyszych. Do lektury ksiki przygotowany jest absolwent szkoy redniej, gdy do rozpoczcia pracy z tym podrcznikiem wymagane s jedynie elementarne wiadomoci z fizyki i chemii. W pierwszych rozdziaach konsekwentnie s wprowadzane nowe pojcia waciwe dla nauki o materiaach i inynierii materiaowej. W tych rozdziaach do minimum ograniczone s rwnie wzory i zalenoci przedstawione w formalizmie matematycznym. Ksika staje si trudniejsza w miar zajmowania si kolejnymi grupami materiaw inynierskich, a obszerny rozdzia dotyczcy materiaw funkcjonalnych i specjalnych wymaga od Czytelnika skupienia i bardziej zaawansowanych wiadomoci z zakresu fizyki i chemii, zakadajc, e w midzyczasie, w trakcie dwch pierwszych semestrw, t wanie wiedz posiad ju kady student uczelni technicznej. W bardziej zaawansowanych rozdziaach system przypisw umoliwia Czytelnikowi odniesienie si do podstawowych wiadomoci zawartych we wczeniejszych rozdziaach lub ustalenie zwizkw i kontekstu z nastpnymi czciami ksiki. Ksika, obecnie jako jedyna w Polsce, opiera si w caoci na normach europejskich. Przygotowana zostaa na podstawie oryginaw norm wydanych w krajach Unii Europejskiej, a zyskao to szczeglnego znaczenia w sierpniu 2002 roku, kiedy to Polski Komitet Normalizacyjny wprowadzi normy europejskie dotyczce zdecydowanej wikszoci materiaw inynierskich jako PE-EN zwykle z dodatkowym symbolem U, co oznacza, e dokonano tego metod uznaniow, tzn. m.in. bez tumaczenia tekstu normy na jzyk polski (ostatnie uchway w tych sprawach podjto 27 sierpnia 2002 roku). Rwnoczenie uchylono wikszo dotychczasowych Polskich Norm dotyczcych materiaw inynierskich, co oznacza m.in. e nieaktualna staa si wikszo informacji dotyczcych tej problematyki w nich zawartych. Nie znaczy to wprawdzie, e te informacje s nieprawdziwe, lecz stay si nieaktualne, a ich stosowanie byoby dziwnym anachronizmem, w dobie ubiegania si Polski o akcesj do Unii Europejskiej. Z pewnoci ksika ta rni si od innych ksiek naukowo-technicznych form. Zamysem moim od wielu lat byo stworzenie takiego opracowania. W peni wykorzystano kolor, ktry wraz z systemem marginaliw uatwia korzystanie z ksiki. W kolorach opracowano ponad 900 schematw i rysunkw, okoo 230 zdj metalograficznych, wiele wykonanych w mikroskopach elektronowych transmisyjnym technik cienkich folii i skaningowym oraz metodami metalografii barwnej na mikroskopie

1 rozdz

6-11-02 22:53

Page 6

1. Wstp

wietlnym, a pochodzcych gwnie ze zbiorw wynikw bada wasnych, co umoliwia przeledzenie mechanizmw i zjawisk decydujcych o ksztatowaniu wasnoci materiaw. Wkadki barwne, wskazujce na mnogo zastosowa rnych materiaw, a take moliwoci technologiczne od zarania naszej cywilizacji, opatrzone mymi osobistymi komentarzami, w ktrych wykorzystano ponad 1000 zdj, w sporej czci wykonanych przeze mnie, ale rwnie pochodzcych z archiwum pomocy dydaktycznych kolekcjonowanych od kilkunastu lat przez pracownikw Instytutu Materiaw Inynierskich i Biomedycznych Politechniki lskiej, maj w moim zamiarze pobudzi wyobrani do samodzielnych dziaa inynierskich przez wywoanie skojarze i refleksji, z natury rzeczy odmiennych u kadego Czytelnika. Warto ponadto zda sobie spraw, e wiedza szczegowa, zwaszcza w obszarze szybko rozwijajcej si nauki o materiaach, dezaktualizuje si w stosunkowo krtkim czasie. Oczywicie naley t wiedz sobie przyswaja i z czasem uzupenia j o nowe osignicia. Natomiast o wiele waniejsze jest zdobywanie umiejtnoci twrczego mylenia i samodzielnego dziaania. W moim przewiadczeniu przyjta forma prezentacji treci ksiki umoliwia rozwj tych wanie cech, tak istotnych dla przyszego inyniera - twrcy. Wreszcie pytanie: czy naprawd trzeba si nauczy tego wszystkiego, co zawarte jest w ksice. Z pewnoci warto. Materiay ksiki to rwnie tworzywo. Z pewnoci przez analogi do projektowania materiaowego mona wyobrazi sobie projektowanie wiedzy o materiaach. Moduowy ukad ksiki daje tak szans kademu. Wykadowca moe dokona wyboru pewnych partii materiau, aby zrealizowa zamierzony przez siebie program przedmiotu lub zestawu przedmiotw, ktre dotycz inynierii materiaowej. Reszta materiau pozostanie do przyswojenia sobie wedug uznania studenta. Kady student rwnie moe w ramach kadego rozdziau dokona wyboru informacji najistotniejszych jego zdaniem, pomijajc np. tablice zawierajce szczegowe informacje, dotyczce rnych grup materiaw inynierskich. Oczywicie mona pomin, przynajmniej w pierwszym czytaniu analiz barwnych wkadek oraz struktur metalograficznych. Sdz, e byoby jednak szkod straci tak okazj do rozwoju swej inynierskiej osobowoci. Ksika wreszcie moe by poradnikiem, zarwno dla studentw jak i aktywnych zawodowo inynierw, gdy mona w niej znale wiele szczegowych i obecnie najaktualniejszych informacji, w peni metodycznie zestawionych, o dostpnych obecnie materiaach inynierskich, co moe by niezwykle przydatne do realizacji prac projektowych w toku studiw oraz wykonywania projektw w pracy zawodowej. Oglne spojrzenie na rol inynierii we wspczesnej rzeczywistoci, z pominiciem szczegw dotyczcych materiaw, moe by przydatne osobom niespecjalizujcym si w inynierii, lecz aktywnie dziaajcym w technice, lub przygotowujcym si do takiej aktywnoci, w tym menaderom, nauczycielom techniki, ekonomistom, informatykom, a nawet lekarzom lub socjologom. ywi nadziej, e wieloletni trud mj oraz szerokiego zespou, ktry mnie wspiera w tym przedsiwziciu, przyniesie spodziewane korzystne efekty, gwnie studentom pogbiajcym sw wiedz, ale take bdzie suy promocji uprawianej przeze mnie dyscypliny naukowej i inynierskiej, ktra zasuguje na nalen jej wysok pozycj w nauce, gdy, jak wskazuj liczne przykady, postp cywilizacyjny w duej mierze zaley od rozwoju nowych materiaw i wiedzy na ich temat.

1 rozdz

6-11-02 22:53

Page 7

Podzikowania
Wieloletni trud przygotowania niniejszej ksiki sta si owocny wycznie dziki aktywnoci wielu mych wsppracownikw, ktrzy udzielili mi pomocy w tej pracy. Ksika nie mogaby powsta bez wyjtkowego zaangaowania p. dr. in. Eugeniusza Hajduczka, ktry podj si redakcji ksiki, reprezentujc Wydawc. Jego staranno i wnikliwo ustrzegy mnie przed wieloma bdami edycyjnymi i redakcyjnymi. Tekst zosta przygotowany do zoenia przy bardzo duym nakadzie pracy oraz wyjtkowej gorliwoci przez p. mgr. in. Mirosawa Bonka, a skad komputerowy wykona profesjonalnie zesp p. Magorzaty Katafiasz. Maszynopis z rkopisu przygotowaa p. Grayna Grecka przy pomocy p. mgr in. Barbary wiok i p. mgr in. Magorzaty Pachury. Rysunki, po opracowaniu autorskim, zostay przerysowane przez szeroki zesp mych wsppracownikw pod kierunkiem p. mgr. in. Jarosawa Koniecznego oraz p. mgr. in. Rafaa Maniary, w skad ktrego weszli: p. dr in. Klaudiusz Goombek, p. dr in. Waldemar Kwany, p. mgr in. Marcin Bilewicz, p. mgr in. Ksenia Czardyban, p. mgr in. Magorzata Drak, p. mgr in. Aleksandra Drygaa, p. mgr in. Mariusz Krupiski, p. mgr in. Krzysztof Labisz, p. mgr in. Jarosaw Mikua, p. mgr in. Mariusz Osojca, p. mgr in. Marek Piec, p. mgr in. Magdalena Polok, p. mgr in. Adam Polok, p. mgr in. Marek Sroka, p. mgr Agata liwa, p. mgr in. Tomasz Taski, p. mgr in. Anna Wodarczyk. Tablice, po przetumaczeniu z jzyka angielskiego, pomoga mi przygotowa crka p. mgr Marzena Kraszewska. Pani mgr in. Magdalena Polok zebraa normy europejskie niezbdne do przygotowania informacji o rnych materiaach inynierskich. Pan mgr in. Piotr Zarychta na podstawie analiz w Internecie zebra informacje dotyczce nagrd Nobla w dziedzinie fizyki i chemii w ostatnich dziesicioleciach, a o licznych materiaach i ich zastosowaniach - moja crka p. mgr in. Anna Dobrzaska i mj syn p. Lech Dobrzaski, obecnie student Politechniki lskiej. Pani mgr in. Magorzata Drak przepisaa wzory chemiczne wykorzystane w ksice. Pan dr in. Janusz Mazurkiewicz pomg mi w wyborze zdj metalograficznych oraz zorganizowa zesp sponsorw przedsiwzicia, ktrych wsparcie umoliwio obnienie ceny kadego egzemplarza ksiki. Sponsorw tych przedstawiono w ostatniej czci ksiki, wraz z krtk charakterystyk ich aktywnoci. Zdjcia metalograficzne, oprcz pochodzcych z mych wasnych bada, udostpnili mi p. prof. dr hab. in. Jan Adamczyk, p. prof. dr hab. in. Stanisaw Krl, p. prof. dr hab. in. Jan Marciniak, p. prof. dr hab. in. Ryszard Nowosielski, p. prof. dr hab. in. Danuta Szewieczek, p. prof. dr hab. in. Stanisaw Tkaczyk, p. prof. Przemysaw Zagierski (Norwegia), p. doc. dr in. Lubomir iek (Czechy), p. doc. dr in. Radomila Konena (Sowacja), p. dr in. Krzysztof Adamaszek, p. dr in. Marcin Adamiak, p. dr in. Klaudiusz Goombek, p. dr in. Stefan Griner, p. dr in. Eugeniusz Hajduczek, p. dr in. Wojciech

1 rozdz

6-11-02 22:53

Page 8

1. Wstp

Kasprzak, p. dr in. Waldemar Kwany, p. dr in. Sabina Lesz, p. dr in. Krzysztof Lukaszkowicz, p. dr in. Stanisaw Mandziej (Holandia), p. dr in. Grzegorz Matula, p. dr in. Janusz Mazurkiewicz, p. dr in. Zbigniew Ponka, p. dr in. Marian Przyby, p. dr in. Anna Szmyd-yma (Francja), p. dr in. Adam Zarychta, p. mgr in. Jarosaw Konieczny, p. mgr in. Krzysztof Labisz, p. mgr in. Bogusaw Zibowicz, oraz mj brat p. dr in. Janusz Dobrzaski. Kilkanacie zdj dostarczy mi p. mgr in. Grzegorz Uszyski reprezentujcy w Polsce firm dusk Struers, produkujc urzdzenia do przygotowania preparatw do celw mikroskopii wietlnej i elektronowej. Zdjcia na wkadki barwne wykonane w czci przeze mnie oraz pochodzce gwnie z archiwum pomocy dydaktycznych Instytutu Materiaw Inynierskich i Biomedycznych Politechniki lskiej opracowa w formie elektronicznej i przygotowa do druku p. mgr in. Marek Sroka przy pomocy p. mgr. in. Jacka Zacony, p. mgr. in. Marka Pieca i p. mgr. in. Marcina Bilewicza. Materiay dotyczce komputerowego wspomagania projektowania materiaowego pochodz z prac wykonanych wsplnie z p. dr. in. Wojciechem Sitkiem, p. dr. in. Jackiem Trzask, p. dr. in. Januszem Madejskim i p. mgr. in. Jackiem Zacon, a dotyczce pezania stopw metali - z prac zrealizowanych we wsppracy z mym bratem p. dr. in. Januszem Dobrzaskim. Serdecznie dzikuj wszystkim wymienionym osobom za udzielon mi pomoc i yczliwo. Serdecznie dzikuj Wydawnictwom Naukowo-Technicznym w Warszawie, p. Dyrektor dr Anieli Topulos, Kierownikowi Redakcji Inynierii Produkcji p. red. Halinie Wierzbickiej oraz Kierownikowi Dziau Technicznego p. in. Annie Napirkowskiej za umoliwienie wydania ksiki oraz za cierpliwo. Dzikuj bardzo recenzentom konspektu ksiki p. prof. dr. hab. in. Mieczysawowi Wysieckiemu, JM Rektorowi Politechniki Szczeciskiej, oraz p. prof. dr. hab. in. Ryszardowi H. Kozowskiemu, wczesnemu Prorektorowi Politechniki Krakowskiej, ktry opiniowa rwnie ksik w kocowej postaci, a take p. prof. dr. hab. in. Jerzemu Nowackiemu z Politechniki Szczeciskiej za yczliw ocen oraz cenne uwagi przydatne w ostatecznej redakcji ksiki. Dzikuj ponadto wszystkim innym osobom, ktrych nie wymieniem, a pomogy mi w pracy nad przygotowaniem tej ksiki do druku. Dzikuj Ministerstwu Edukacji Narodowej i Sportu za wsparcie finansowe wydania ksiki. Dzikuj wreszcie mej onie Teresie i Dzieciom Marzenie, Annie i Lechowi za wyrozumiao i tolerowanie, przez dugi okres pracy nad ksik, zwizanych z tym niedogodnoci. Im wanie dedykuj t prac. Gliwice, 4 wrzenia 2002 roku

Prof. zw. dr hab. in. Leszek A. Dobrzaski dr h.c.