LYNNE OLSON

STANLEY CLOUD

SPRAWA HONORU
Z angielskiego przeoyli MAGORZATA i ANDRZEJ GRABOWSCY Przedmowa NORMAN DAVIES

DYWIZJON 303 KOCIUSZKOWSKI

ZAPOMNIANI BOHATEROWIE II WOJNY WIATOWEJ

scan - zawisza

WARSZAWA 2004

Tytu oryginau A QUESTION OF H O N O R T H E KOCIUSZKO SOJJADRON: FORGOTTEN HEROES OF WORLD WAR II Copyright Lynne Olson & Stanley Cloud 2003 Ali rights reserved Published by arrangement with Alfred A. Knopf, a division of Random House, Inc., New York Copyright for the Polish edition by A.M.F. Plus Group Sp. z o.o. 2004 Copyright for the Polish translation by Andrzej Grabowski & Magorzata Grabowska 2004 Redakcja Mirosaw Grabowski Korekta Maciej Korbasiski Elbieta Jaroszuk Ewa Sobkw Indeks Hanna Wachnowska ISBN 83-921401-1-7 Wyczny dystrybutor Firma Ksigarska Jacek Olesiejuk Kolejowa 15/17, 01-217 Warszawa tel./fax (22)-631-4832, (22)-632-9155, (22)-535-0557 www.olesiejuk.pl/www.oramus.pl Wydawca Andrzej Findeisen/A.M.F. Plus Group Sp. z o.o. Al. Solidarnoci 91/28, 00-144 Warszawa tel. (22)-620-7868, fax (22)-620-6533 e-mail: wydawca@sprawahonoru.com przy wsppracy z Wydawnictwo Albatros A. Kuryowicz Wiktorii Wiedeskiej 7/24, 02-954 Warszawa tel./fax (22)-842-9867 e-mail: walbatros@op.pl Wydanie I Skad i amanie: Kolonel Druk i oprawa: Druk-Intro S.A., Inowrocaw ieodzownym warunkiem naleytego zrozumienia drugiej wojny wiatowej w Europie jest poznanie losw Polski. To wanie w Polsce rozpocza si wojna, to tu stoczono kilka najwikszych bitew na froncie wschodnim, to tu hitlerowcy dokonali Holokaustu na ydach, to tu cakowicie zniszczono stolic pastwa, to tu - proporcjonalnie do liczby mieszkacw - zgino naj wicej ludzi, to tu arliwa lojalnos' wobec aliantw przyniosa klsk. Polacy, schwytani w dwa ognie walczcych ze sob potg, Niemiec Hitlera i Zwizku Sowieckiego Stalina, stanli do boju i bili si wspaniale. Ale cho ich wysiki i cierpienia przyniosy mnstwo korzyci aliantom, im samym day niewiele, a ich kraj nie odzyska wolnoci.

PRZEDMOWA NORMANA DAVIESA DO WYDANIA POLSKIEGO

Polska ucierpiaa te mocno w opracowaniach historycznych. W opinii ludzi Zachodu druga wojna wiatowa bya niezwykym sukcesem, a ich armie odegray decydujc rol w zwycistwie. Na og przyjmuj oni sowieck wersj wydarze na froncie wschodnim, wierzc, e wyzwolony" zosta zarwno Zachd, jak i Wschd. Historycy Holokaustu za, z reguy skupieni wycznie na tragedii ydw, nie zauwaaj innych tragedii, rozgrywajcych si obok w tym samym czasie. Nikt poza historykami polskimi nie kusi si o szersze spojrzenie na spraw. Niestety, z maymi wyjtkami, nie maj oni dostpu do midzynarodowego czytelnika. Mona zatem powiedzie, e Lynne Olson i Stanley Cloud odnieli praw dziwy triumf. W Sprawie honoru nie tylko rzucili wiato na zapomniany rozdzia" przeszoci i opowiedzieli poruszajc histori. Pokonali te liczne

SPRAWA

HONORU

przeszkody, ktre jake czsto nie pozwalaj nam dostrzec prawdziwego obrazu wojny. Co wicej, odtwarzajc pene przygd losy polskich pilotw wojskowych oraz czc je z gruntownym wgldem w sprawy Polski w latach 1939-1945, przedstawili czytelnikom bogat materi utkan z jednostkowych dos'wiadcze, wplecionych w barwn osnow historyczn. Styl pisarski Autorw jest ywy i wartki. Znajomo tematu - gruntowna. Przesanie moralne - jasne. Sprawa honoru skada si z dwch czci. W pierwszej, zatytuowanej Exodus", poznajemy historie piciu polskich pilotw, ktrzy opucili ojczyzn w 1939 roku, by walczy o wolno i sprawiedliwo na Zachodzie. Druga, zatytuowana Zdrada", kreli skomplikowany splot okolicznoci politycznych, od hitlerowsko-sowieckiego najazdu na Polsk do porzucenia jej przez najbli szych sojusznikw. Wielu Polakw zna te tematy i by moe wyobraa sobie, e wie ju wszystko. Ale czeka ich niespodzianka. Jeli bowiem przeczytaj t ksik, odkryj mas szczegowych informacji i bezbdn analiz faktw. Polacy nieraz obwiniaj samych siebie, przypisujc nieszczcia spadajce na ich kraj ktniom i bdom swych ziomkw. Ta ksika odsania drug stron medalu. Prawdziwymi sprawcami nieszcz Polski, mimo rozlicznych polskich wad, byli jej ssiedzi, mordujcy na masow skal, a bdy znacznie wiksze ni Polacy popenili ich zachodni przyjaciele. Takie ujcie dziejw z pewnoci szczeglnie zainteresuje polskich czytel nikw. Nie przypomina bowiem znanych podrcznikw historii. Przedstawia obraz modych polskich onierzy, wietnie spisujcych si w zachodnim otoczeniu, oraz alianckich politykw i mw stanu, ktrym czsto daleko do wietnoci. Przede wszystkim za ksika ta ujawnia godne podziwu cechy jej amerykaskich Autorw, udowadniajc, e nawet na zgniym Zachodzie" s ludzie o czuych sercach i otwartych gowach. Fascynujca lektura. Canmore, Alberta sierpie 2004

PRZEDMOWA AUTORW DO WYDANIA POLSKIEGO

rzystpujc do zbierania materiaw do tej ksiki, nie mielimy pojcia, dokd nas o n o zaprowadzi. Nie m a m y polskich przodkw, a zatem w punkcie wyjcia wiedzielimy o Polsce bardzo mao. Zamierzalimy napisa wspania opowie przygodow o kilku polskich pilotach myliwskich, ktrzy na pocztku drugiej wojny wiatowej dotarli do Wielkiej Brytanii i pomogli pokona Niemcw w bitwie o Angli. Ale w miar zapuszczania si w labirynt polskich dziejw i odkrywania, jak ogromny wkad wniosa Polska w zwyci stwo aliantw - i w histori Europy - zrozumielimy, e kroi nam si znacznie rozleglej sza opowie.

Opowie o historycznym wysiku w walce o wolno narodu polskiego, rozpocztej par stuleci przed napaci Niemiec w 1939 roku. Walce, ktrej najszczytniejszym wyrazem byy chyba wojenne zasugi Polakw i triumf Solidarnoci czterdzieci cztery lata po zakoczeniu wojny. W Polsce i poza jej granicami, pod angielskim niebem, w bezlitosnych grach Woch, w zbro czonym krwi Arnhem, na plaach Normandii, w warszawskim getcie i caej Warszawie Polacy zapisali nowy rozdzia w dugiej historii odwagi. Wojskowi i cywile, mczyni i kobiety, starzy i modzi, ydzi, katolicy i ateici - wszyscy wczyli si do walki. Ci, ktrzy jej nie podjli, naleeli do wyjtkw. Regu w nieustraszonej Polsce - jedynym napadnitym i pokonanym przez hitlerowskie Niemcy kraju, ktry nigdy im si oficjalnie nie podda i z nimi nie kolaborowa - byo walczy a do zwycistwa. Lecz zanim walka dobiega koca, Polsk zdradzili wschodni i zachodni towarzysze broni. W rezultacie poddani sowieckiej dominacji Polacy

SPRAWA

HONORU

mogli tylko patrze, jak Europa Zachodnia odbudowuje si w warunkach pokoju i swobd. Ale pochodnia wolnos'ci w Polsce nigdy cakiem nie zgasa i po latach buchna penym pomieniem w Stoczni Gdaskiej. Polacy oczywis'cie dobrze znaj swoje wspaniae i tragiczne dzieje. Ale dla cudzoziemcw s one w znacznej mierze, nawet dzi', odkryciem. Podnosz nas na duchu dziesitki listw i e-maili od czytelnikw ze Stanw Zjednoczo nych, Kanady, Wielkiej Brytanii i Australii, zdumionych, e Polacy wnies'li taki wkad w alianckie zwycistwo, i oburzonych niehonorowaniem ich zasug przez sojusznikw. Jeden z amerykaskich czytelnikw napisa: Ju nigdy w yciu nie opowiem dowcipu o Polakach!" Ze swej strony moemy tylko mie nadziej, e Sprawa honoru zajmie miejsce obok prac Arkadego Fiedlera, Adama Zamoyskiego, Normana Daviesa, i innych autorw, ktrzy od dziesitkw lat uparcie zabiegali o przyznanie Polsce nalenego jej miejsca nie tylko w historii drugiej wojny wiatowej, ale rwnie w dziejach cywilizacji zachodniej. Ksik t zadedykowalimy Narodowi polskiemu", dlatego odczuwamy szczegln dum, e - dziki naszemu przyjacielowi Andrzejowi Findeisenowi ukazuje si ona w polskim przekadzie. Jej publikacja wydaje si waciwym zakoczeniem podry, w ktr wyruszylimy blisko cztery lata temu, gdy zamierzajc opowiedzie przygodow histori, dowiedzielimy si, czym naprawd jest honor. Lynne Olson i Stanley Cloud Waszyngton sierpie 2004

Narodowi polskiemu

Jeden jest przewodnik, ktry pomaga narodowi dotrzymywa sowa i wypenia zobowizania wobec sprzymierzecw. Tym przewodnikiem jest honor.
Winston Churchill

I C H PICIU

Mirosaw Feri

Witold okuciewski

Zdzisaw Krasnodbski

Jan Zumbach

Witold Urbanowicz

PROLOG

aszerowali dwunastkami, rwnym krokiem, przez podziurawiony lejami po bombach Londyn. Na honorowym miejscu, na czele prawie pitnastokilometrowej kolumny, szli Amerykanie, a za nimi - w icie kalejdoskopowej paradzie mundurw, sztandarw i wojskowej muzyki - Czesi i Norwegowie, Chiczycy i Holendrzy, Francuzi i Iraczycy, Belgowie i Australijczycy, Kana dyjczycy i Poudniowoafrykaczycy. Byli te sikhowie w turbanach, wysoko podnoszcy nogi greccy gwardzici evzoni w butach z pomponami i w biaych plisowanych spdniczkach, Arabowie w fezach i kefiach, grenadierzy z Luk semburga i artylerzyci z Brazylii. A na kocu, wrd aplauzu rozradowanego, wymachujcego flagami narodowymi tumu, kroczyo co najmniej dziesi tysicy kobiet i mczyzn z si zbrojnych i sub cywilnych Jego Wysokoci Jerzego VI, krla Wielkiej Brytanii. Przed rokiem zakoczya si wreszcie najstraszliwsza wojna w dziejach ludzkoci - sze lat poogi, zniszcze, niewyobraalnych cierpie i mierci. W wielu miastach na wiecie powitano to wydarzenie wybuchem spontanicznej radoci. Ale tego szarego, ddystego czerwcowego dnia 1946 roku Wielka Brytania - wraz z zaproszonymi gomi, reprezentujcymi ponad trzydzieci narodw sprzymierzonych - oficjalnie i uroczycie upamitniaa wsplne zwycistwo i tych wszystkich, ywych i polegych, ktrzy si do niego przy czynili. Ponad dwa miliony wymachujcych flagami i dmcych w dziecice trbki ludzi, przy wtrze kocielnych dzwonw i przenikliwych dwikw dud, wiwatowao na cze weteranw Tobruku, bitew o Angli, Guadalcanal, Midway, Normandi, Ardeny, Monte Cassino, Arnhem i dziesitkw innych,

16

SPRAWA

HONORU

Prolog

17

mniej znanych. Maszerujcy salutowali przed trybun honorow na Mail, na ktrej sta krl z krlow i dwiema crkami. Rodzinie krlewskiej towarzyszy Clement Attlee, ale wielu skupiao wzrok na jego poprzedniku na stanowisku premiera, Winstonie Churchillu, przywdcy i natchnieniu Wielkiej Brytanii przez pi wojennych lat. Kiedy ostatnia uczestniczca w Defiladzie Zwycistwa reprezentacja prze maszerowaa przed trybun honorow, w grze rozleg si oguszajcy huk. Ludzie zadarli gowy i wpatrzyli si jak zahipnotyzowani w oowiane niebo - od wschodu, tu nad dachami domw, nadlatywaa wielka powietrzna armada bombowcw, myliwcw, wodnopatw, transportowcw. Prowadzi j poje dynczy pokryty kamuflaem samolot myliwski, hawker hurricane, na oko may i niewany przy leccych za nim ociaych olbrzymach. W peni jednak zasuy na to honorowe miejsce. Gdyby nie ten solidny jednomiejscowy myli wiec i jego synniejszy kuzyn, spitfire, mogoby w ogle nie dojs' do Defilady Zwycistwa. Latem i jesieni 1940 roku latajcy na hurricane'ach i spitfire'ach piloci RAF-u pokonali w bitwie o Angli Luftwaffe Adolfa Hitlera. Wpynli tym na bieg wojny i odmienili losy wiata. Przy trasie parady sta tamtego dnia wysoki, szczupy blondyn o trudnym do wymwienia dla Anglikw nazwisku. Kiedy Witold Urbanowicz przyglda si przelatujcemu myliwcowi, napyna fala wspomnie. On te lata hurrica ne'em podczas bitwy o Angli. Patrzy z gry na ponce miasto. Jego dywizjon sta si legend tej bitwy. Pierwszego dnia bombardowa Londynu - blitzu, ktry w zamyle Hitlera mia zmusi do ulegos'ci ludnos' cywiln - dywizjon Urbanowicza zapisa na swym koncie zestrzelenie a czternastu niemieckich samolotw, ustanawiajc rekord Krlewskich Si Powietrznych. Bicie rekordw stao si chlebem powszednim Dywizjonu 303, nazywanego Kociuszkowskim. W cigu pierwszych os'miu dni walki Dywizjon Kociusz kowski zniszczy blisko czterdzieci maszyn wroga. To wanie jemu, spord wszystkich dywizjonw myliwskich w RAF-ie, zatwierdzono zestrzelenie w bitwie o Angli najwikszej liczby niemieckich samolotw. Dziewiciu jego pilotw, w tym Urbanowicza, oficjalnie uznano za lotniczych asw. To najlepsi podniebni wojownicy, jakich znam" - napisa o pilotach z Dywi zjonu 303 trzy lata po bitwie (w tygodniku Colliers") amerykaski pilot myliwski. A jednak, mimo swych wojennych zasug, aden z pilotw Dywizjonu 303 nie wzi udziau w uroczystym przelocie. aden nie maszerowa na defiladzie. Poniewa byli Polakami - sojusznikami walczcymi pod angielskim dowdz twem - rzd Wielkiej Brytanii w obawie przed uraeniem Jzefa Stalina roz-

mylnie i wyranie zabroni im udziau w obchodach. Tydzie przedtem dzie siciu angielskich parlamentarzystw wystosowao list protestacyjny przeciw temu zakazowi. Bd tam Etiopczycy - napisali. - Bd Meksykanie. Bdzie [maszerowa] Korpus Medyczny Fidi, policja z Labuanu i Korpus Pionierw Seszeli - cakiem susznie. Ale nie bdzie Polakw. Czybymy zatracili nie tylko poczucie miary, ale i wdzicznoci?"

Przed szecioma laty, w czerwcu, Winston Churchill obwieci Izbie G m i n : Bitwa o Francj dobiega koca. Spodziewam si, e lada dzie zacznie si bitwa o Wielk Brytani". Nowy premier, niespena miesic na urzdzie, od pocztku stawia spraw jasno: Anglia nie pjdzie w haniebne lady Francji, nie skapituluje przed Niemcami. Bdziemy walczy na plaach - brzmiao jego synne owiadczenie. - Bdziemy walczy na ldowiskach, bdziemy walczy na polach i na ulicach, bdziemy walczy na wzgrzach. Nie poddamy si nigdy". Odwag i charakter, ktre Churchill deklarowa w imieniu Anglii, wyka zaa wczeniej Polska. Pierwsza dowiadczya przeraajcego hitlerowskiego blitzkriegu, pierwsza stawia mu opr, pierwsza powiedziaa - z caym prze konaniem - Nie poddamy si nigdy". Upada w padzierniku 1939 roku, ale zarwno jej rzd, jak i wojsko nie ogosiy kapitulacji a do koca wojny. Rozpocza si niezwyka odyseja - dziesitki tysicy polskich pilotw, onierzy i marynarzy ucieko z kraju - pieszo, samochodami, ciarwkami, autobu sami, niektrzy samolotami, jeszcze inni okrtami i odziami podwodnymi. Rnymi drogami dotarli najpierw do Francji, a stamtd do Anglii, eby podj walk. Przez cay pierwszy rok wojny Polska, ktrej rzd emigracyjny mia siedzib w Londynie, bya najwaniejszym, zdeklarowanym sprzymierzecem Wielkiej Brytanii. Zanim dziesitki polskich pilotw myliwskich, z Dywizjonem 303 wcznie, wzbiy si w powietrze w bitwie o Angli, RAF zdy straci setki wasnych, ktrych w wielu przypadkach zastpowa nowicjuszami ledwo potraficymi lata, a co dopiero walczy! Wkad zaprawionych w boju Polakw, zwaszcza tych z Dywizjonu 303, mia znaczenie zasadnicze. Zdaniem wielu - decydujce. Gdyby Polska nie staa po naszej stronie w tamtych dniach [...] pomie wolnoci mgby zgasn jak wieca na wietrze" - podkrelia w 1996 roku krlowa Elbieta II. W szeregach RAF-u podczas wojny walczyo okoo siedemnastu tysicy polskich lotnikw. Ale nie tylko polscy piloci i czonkowie zag odegrali

18

SPRAWA

HONORU

wan rol w tym konflikcie. W kilkunastu istotnych operacjach morskich uczestniczyy okrty nielicznej polskiej marynarki wojennej. Polska piechota i jednostki powietrznodesantowe walczyy w Norwegii, Afryce Pnocnej, Wo szech, Francji, Belgii i Niemczech. Pod koniec wojny Polska bya czwartym co do liczebnoci uczestnikiem alianckich dziaa zbrojnych w Europie, po Zwizku Sowieckim, Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii z jej Wspl not Narodw. Jeeliby mi dano wybiera midzy onierzami, ktrych bym chcia mie pod swoim dowdztwem, wybrabym Polakw" - powiedzia dowdca wojsk alianckich w Afryce Pnocnej i Woszech, marszaek polny Harold Alexander. By moe rwnie wany jak udzia w walce by wkad Polski w najwiksze osignicie alianckiego wywiadu rozszyfrowanie hitlerowskich szyfrw woj skowych. W czasie Defilady Zwycistwa tylko Churchill i garstka brytyjskich wysokich urzdnikw pastwowych wiedzieli, e polscy kryptolodzy pierwsi wstpnie rozpracowali niemieck maszyn szyfrujc Enigm, w nieoceniony sposb przyczyniajc si do ostatecznego rozstrzygnicia losw wojny. A czego w zamian oczekiwali Polacy? Chcielis'my odzyska Polsk" - powie dzia Witold Urbanowicz. Przez ca wojn, poruszony dzielnoci Polakw, wdziczny im za pomoc i wzburzony bezprzykadnym niemieckim bestialstwem w ich ojczynie, Winston Churchill obiecywa, e j odzyskaj. Razem zwyci ymy lub razem zginiemy" - zapewni polskiego premiera, generaa Wadysawa Sikorskiego, po upadku Francji. Witajc polskie oddziay przybye do Anglii w czerwcu 1940 roku, brytyjski minister wojny Anthony Eden os'wiadczy: Nie porzucimy waszej witej sprawy i bdziemy prowadzi t wojn dopty, dopki wasza ukochana ojczyzna nie zostanie zwrcona wiernym synom". A jednak w czerwcu 1946 roku, gdy duga kolumna maszerujcych prze mierzaa Mail, a wiwatujce tumy radoway si z odrodzenia wolnoci w po wojennym wiecie, dumna Polska pozostaa w cieniu. Wbrew przyrzeczeniu Edena dwaj jej najblisi sprzymierzecy, Wielka Brytania i Stany Zjednoczone, porzucili wit spraw". Po Hitlerze nasta drugi okupant - Jzef Stalin. Tamtego uroczystego dnia polscy bohaterowie wojenni, tacy jak Urbanowicz i jego koledzy z Dywizjonu 303 - niegdy nazywani boyszczami Anglii" musieli sta na londyskim chodniku w roli widzw. Mody polski pilot, ktry patrzy w milczeniu na przesuwajc si defilad, odwrci si, chcc odej. Stojca obok staruszka spojrzaa na niego zdziwiona. Dlaczego pan pacze, mody czowieku?" - spytaa.

CZ PIERWSZA

EXODUS

R O Z D Z I A PIERWSZY

WZBI SI W POWIETRZE

iosn 1928 roku, w noc poprzedzajc pokaz akrobacji lotniczych w jego rodzinnym miecie, Jan Zumbach nie mg z przejcia spa. W maej Brodnicy nigdy dotd nie wyldowa aeroplan, a trzynastoletni Janek jeszcze nie widzia na wasne oczy awiatorw, cho wiele o nich sysza i czyta. Kiedy wreszcie wzeszo soce, wybra si wraz z rodzin na du k pod miastem. W niezmiennie zagroonej, niezmiennie patriotycznej Polsce trwa was'nie Tydzie Ligi O b r o n y Powietrznej i Przeciwgazowej. Mieszkacy Brodnicy przybyli tumnie na obchody. Powieway flagi, dla miejscowych oficjeli i czci godnych goci rozbito namioty, a orkiestra garnizonowa graa wyprbowany repertuar polek, marszw, walcw i mazurkw, przetykanych dla urozmaicenia operowymi kawakami. Na skraju ki, za kordonem wojska, stay dwa bysz czce, zbudowane w Polsce dwupatowce Potez 25. Patrzc na nie, Janek nie mg si doczeka, kiedy orkiestra skoczy gra i rozpocznie si pokaz.

W kocu dyrygent odoy batut. T u m ucich. Janek przepchn si z in nymi niedorostkami, eby by jak najbliej. Czterej lotnicy poprawili skrzane pilotki, nasunli gogle na oczy, wspili si do identycznych dwumiejscowych maszyn z otwartymi kabinami, a potem, pomachawszy z wystudiowan godno ci oczarowanej widowni, ruszyli w biaych smugach spalin, z rykiem silnikw. Gwatowny podmuch zerwa mczyznom kapelusze z gw i zafurkota spd nicami kobiet. Podskakujc na ce skrzydo w skrzydo, aeroplany oderway si od ziemi i wzbiy w powietrze, zabierajc ze sob serce Zumbacha. Po paru sekundach, nadal w zwartym szyku, przeleciay nisko nad tumem.

22

SPRAWA

HONORU

Wzbi si w powietrze

23

Janek, jeden z nielicznych, nie pad plackiem na traw. Sta i patrzy jak zahipnotyzowany. Samoloty znw nabray wysokoci, zrobiy ptl, a potem oba weszy w zapierajc dech w piersi pik. Gdy od twardej ziemi dzieliy je, zda si, tylko metry, poderway si w gr i znikny za horyzontem na wschodzie. Pozostaa cisza i agodny wiosenny wietrzyk. Widzowie zaczli si zastanawia, czy to aby nie koniec pokazu, kiedy raptem dwa potezy wyskoczyy od zachodu, tu nad wierzchokami drzew, w mrocym krew w yach finale, po ktrym panowie jli wiwatowa co si w pucach, a panie wachlowa si nerwowo. To wanie wtedy, na tej ce, modziutki Jan Zumbach, miejc si, z oczami penymi ez radoci, przysig sobie na wszystkie witoci: tak, tak, tak, bd pilotem".

Mniej wicej w tym samym czasie w Ostrowie Wielkopolskim, ze dwiecie kilometrw na poudniowy zachd od Brodnicy, trzynastoletni Mirosaw Feri regularnie odwiedza miejscowy aeroklub i przygldajc si startujcym i ldu jcym samolotom, niecierpliwie wyczekiwa dnia, gdy sam zasidzie w kabinie. Mika Feri zawsze lubi igra z prawami grawitacji. Od maego - z rkoma rozoonymi jak linoskoczek - balansowa na wskiej metalowej balustradzie otaczajcej balkon mieszkania na trzecim pitrze. Czasem zwiesza si na rce z balustrady, trwoc matk, ktra kilkanacie metrw niej pracowaa w ogrdku. To wanie Mika, psotny herszt bandy urwisw z ssiedztwa, wci wymyla brawurowe zabawy nad ziemi, w rodzaju wdrapywania si na pokryte czerwon dachwk domy w osiedlu czy zeskakiwania z szop ogrodowych na podwrkach. W opinii Edwarda Idziora, serdecznego przyjaciela z dziecistwa, by nieustraszony". wietnie zapowiadajcy si modzi lotnicy, jak Janek Zumbach i Mika Feri (wrd adeptw nie brakowao i dziewczt), wyrastali wwczas w caej Polsce jak grzyby po deszczu. Zreszt pod koniec lat dwudziestych myl o lataniu, idealnej ucieczce od prozy ycia, rozpalaa mode serca i umysy na caym wiecie. Uosobieniem romantyki i lotniczej przygody sta si Charles Lindbergh, ktry w roku 1927 samotnie, bez ldowania pokona Atlantyk, lecc z Long Island do Parya. Inne kraje te miay swoich Lindberghw. Na przykad rok wczeniej, n i m Lone Eagle" Lindbergha wyldowa na lotnisku Ory, mody polski pilot wojskowy Bolesaw Orliski przelecia (w dwudziestu jeden etapach) z Warszawy do Tokio i z powrotem, przemierzajc w niespena miesic odlego dwudziestu dwu tysicy szeciuset kilometrw. Wyczyn Orliskiego

nie dorwnywa wyczynowi Lindbergha, niemniej w swoim kraju on i jemu podobni byli bohaterami. Fascynacja modych Polakw samolotami i lataniem miaa powane kon sekwencje dla polskiego wojska, dla polskiego spoeczestwa, a w czasie drugiej wojny wiatowej - dla caego wiata. W dziejach Polski najbarwniejsi wojownicy wywodzili si z kawalerii. W wiekach XVI i XVII, kiedy Polska bya potg, o jej sile wojskowej decydowaa zbrojna jazda. Obce armie, od Krzyakw do Turkw, zazdrociy Polakom gronej konnicy. Szczegln saw cieszya si husaria, idca w bj na wierzchowcach w czaprakach, w hemach ozdobionych pirami, w wysadzanych drogocennymi kamieniami napierni kach i ze skrzydami, ktre zdaway si wyrasta jedcom z plecw. (Pokryte orlimi pirami, drewniane, obite blach ramy byy przymocowane do siode). Cikozbrojna, bardzo mobilna, przygotowana do niszczenia obrony nie przyjaciela byskawicznymi szarami jazda stanowia wczesny odpowiednik hitlerowskich jednostek pancernych. W synnej XVII-wiecznej bitwie pod Kircholmem polskie wojsko w sile trzech i p tysica ludzi, w tym dwa i p tysica husarzy, zwyciyo jedenastotysiczn szwedzk armi. Dla wielu pokole modych ludzi Polska bya husari. Ale dla tych, ktrzy doroli po pierwszej wojnie wiatowej - gdy po ponad stu latach ich ojczyzna zrzucia wreszcie jarzmo niemieckiej, austriackiej i rosyjskiej niewoli - kawa leria staa si reliktem.przeszoci. Synowie i crki odrodzonego narodu szukali nowych, wspczesnych bohaterw. Znaleli ich w powietrzu. Romantyka latania pocigaa nie tylko mczyzn, ale i pe pikn, co dodatkowo zwikszao atrakcyjno lotnictwa w oczach panw. W 1928 roku Witold Urbanowicz, mody, obiecujcy kadet ze rednio zamonej rodziny, zamierza zgodnie z oczekiwaniami wstpi do kawalerii. Ktrego dnia wybra si z kolegami do restauracji w pobliu warszawskiego aerodromu. Z jej tarasu razem obserwowali wojskowy samolot wykonujcy trudne ewolucje na maej wysokoci. Ich uwagi nie uszo, e siedzce przy pobliskim stoliku dziewczta z wielkim podziwem ledz akrobacje pilota. Na koniu takich sztuk nie zrobisz!" owiadczya cynicznie jedna z nich, spogldajc na Urbanowicza. Wkrtce potem kandydat na uana postanowi rzuci kawaleri i zwiza swj los z lotnictwem. W bardziej egalitarnym spoeczestwie lat dwudziestych lotnictwo - w od rnieniu od kawalerii, ktr bogaci ziemianie i ich synowie uwaali za swoj domen byo dostpne niemal dla kadego. W caym kraju powstaway finansowane przez rzd aerokluby, gdzie wszystkim chtnym oferowano darmowe lekcje latania na szybowcach i samolotach. Do nastolatkw, ktrzy

24

SPRAWA

HONORU

Wzbi si w powietrze

25

skorzystali z tej okazji, naleaa Jadwiga Pisudska, adna crka Naczelnika Pastwa, marszaka Jzefa Pisudskiego. Pisudski, kawalerzysta z zamiowa nia, nie pochwala podniebnych ambicji crki i nie by odosobniony w tych odczuciach. Podobne obawy ywiy matki Zumbacha, Fericia i niezliczonych innych przyszych pilotw. Kiedy Zumbach oznajmi o swoich powietrznych planach matce, wdowie po bogatym ziemianinie, ta nie zdzierya. Owiadczya, e wszyscy lotnicy to pijusy i wariaci, a jego obowizkiem jest pomc bratu w zarzdzaniu majtidem po zmarym ojcu. Matka robia, co moga, ebym zapomnia o lataniu, ale przegraa t bitw - wspomina Zumbach. - Nie miaa szans jej wygra". Majc dziewitnacie lat, podrobi podpis rodzicielki na dokumentach zezwalajcych mu wstpi do wojska i po kilkumiesicznym szkoleniu w piechocie zosta przyjty do szkoy lotniczej w Dblinie. Rwnie przeraona fascynacj syna lataniem pani Feri - nauczycielka, ktr porzuci m Chorwat - o tym, e Mika zoy podanie do Dblina, dowiedziaa si, podobnie jak pani Zumbach, dopiero gdy go tam przyjto.

e oficer, dentelmen i pilot przynosi damie kwiaty i cauje j w rk zarwno przy powitaniu, jak i przy poegnaniu. Oficer, dentelmen i pilot nie uprawia hazardu, nie pije ponad miar, nie przechwala si, nie zaciga dugw. Na wspaniaych balach w wielkiej sali podchoracy mieli mono przewiczy zdobyt wiedz w praktyce. Walcowali i taczyli mazura z modymi modnymi damami, caowali je w rk, rozmawiali, jak na dentelmenw przystao. Pamitaj - gosi Kodeks podchorych - e jeste godnym nastpc husarii i pionierw polskiego lotnictwa. Pamitaj, aby zawsze i wszdzie zachowywa si po rycersku". Absolwenci szkoy w Dblinie - nawet jeli czasem naruszali co bardziej purytaskie reguy kodeksu postpowania - wzili sobie do serca te nauki. Mimo e szkoa syna z surowej dyscypliny, wielu podchorych dao si pozna w rwnym stopniu z umiejtnoci pilotau, co z pozasubowych eskapad i grania na nosie przeoonym. Znane byy przypadki, e chcc popisa si przed dziewczynami, modzi piloci przelatywali pod mostami lub midzy wieami kocioa, a jeli zdarzyo im si podczas lotu napotka napuszonego, dumnego uana, migali nad nim lotem koszcym, eby sposzy konia. Pod koniec lat trzydziestych najwikszymi zawadiakami w Dblinie byli Zumbach, Feri i Witold okuciewski, byy oficer kawalerii, ciemnowosy, o chopicej urodzie aktora filmowego i frapujcych manierach urodzonego hazardzisty. okuciewski, pochodzcy ze starej rodziny ziemiaskiej ze wschod niej Polski, by jednym z tych kawalerzystw, ktrym nisko lecce samoloty z Dblina umylnie poszyy wierzchowce. Nie przeklina jednak pilotw jak inni (prawd mwic, nie przepada za komi), tylko marzy o porzuceniu przyziemnej, czterokopytnej" egzystencji i wzbiciu si w przestworza. Dlatego skorzysta z pierwszej okazji, eby dosta si do Dblina. Zumbach, Feri i okuciewski, zwani w czasie drugiej wojny wiatowej trzema muszkieterami", w szkole lotniczej bez przerwy wpadali w tarapaty. Lokata na roku zaleaa w znacznej mierze od sprawowania si podchorego i jego gotowoci do wykonywania rozkazw. W roczniku 1938 okuciewski ukoczy szko na miejscu przedostatnim, Feri na smym od koca, a Zumbach na trzydziestym smym od koca. Wedug historyka Polskich Si Powietrznych trzech muszkieterw" interesoway w Dblinie przede wszystkim kobiety, wino i piew a na samym kocu nauka". Owszem, ale za to jak latali! Nie do, e wytrzymali szkolenie w Dbli nie trudne i mczce jak kade szkolenie lotnicze na wiecie to osigali najlepsze wyniki. Po wymagajcych zajciach teoretycznych z aerodynamiki, nawigacji, fizyki i mechaniki uczyli si lata na rnych typach maszyn.

Dblin ley ponad sto kilometrw na poudnie od Warszawy, na trawiastej rwninie obrzeonej niewysokimi wzgrzami bobrownickimi. Siedziba szkoy lotniczej mieci si w XVIII-wiecznym paacu, ktry car Mikoaj I zaj w 1825 roku po wygnaniu waciciela, ksicia Jabonowskiego, na Syberi za udzia w przygotowywaniu powstania antyrosyjskiego. Pi lat pniej odda paac z biaymi kolumnami swojemu generaowi, ktry stumi kolejne powstanie przeciwko rosyjskiemu ciemizcy. Kiedy w 1918 roku Polska odzyskaa nie podlego, nowy rzd przekaza otoczon wspaniaymi trawnikami i ogrodami rezydencj lotnictwu wojskowemu. W latach dwudziestych i trzydziestych do szkoy w Dblinie wpyno mnstwo zgosze - tak due byo w Polsce zainteresowanie awiacj. W roku 1936 spord szeciu tysicy modych mczyzn, ubiegajcych si o dziewi dziesit miejsc na pierwszym roku, przyjto midzy innymi Jana Zumbacha i Mirosawa Fericia. Nowi podchoracy pochodzili ze wszystkich warstw spo eczestwa. Synowie wacicieli ziemskich zostali kolegami synw nauczycieli, grnikw, artystw i chopw. Zaraz po przyjedzie ci bdcy przyszoci Polski modzi mczyni zanurzali si w przeszo swego kraju. Posiki jedli w dwustuletniej rezydencji z parkietami i krysztaowymi yrandolami, a oprcz sztuki pilotau opanowywali take sztuk bycia dentelmenem. Nauczono ich,

26

SPRAWA

HONORU

A poniewa prymitywne, z reguy stare samoloty szkoleniowe z otwartymi kabinami czsto si psuy, wszystko to razem, zgodnie ze swoistym lotniczym darwinizmem, czynio z tych, ktrzy przetrwali, jeszcze lepszych pilotw. Bezu stanna czujno, umiejtno obserwacji oraz improwizacji byy z koniecznoci wanymi elementami szkolenia polskich pilotw. Uczono nas przeszukiwa wzrokiem niebo, patrze na wszystkie strony, nie tylko przed siebie - powiedzia jeden z polskich lotnikw. - W swoim czasie, wypatrujc wroga, potrafiem obraca gow o prawie sto osiemdziesit stopni, naprawd! O sto osiemdziesit stopni!" Latajcy potem z Polakami amerykascy i brytyjscy piloci zawiadczali, e widzieli oni niebo - cae niebo - lepiej od innych. Polscy piloci uczyli si te brawury. Jedno z wicze polegao na dwjkowym locie skrzydo w skrzydo, zawrceniu i skierowaniu si na penym gazie wprost na trzeci samolot, leccy z naprzeciwka. Z kursu wolno byo zboczy w ostatniej chwili. Zgodnie z rozkazem walcy prosto jak strzaa na nadlatujc maszyn Zumbach czeka... czeka... dopki nie zobaczy oczu drugiego pilota. Dopiero wtedy wyrwa w bok, pewny, e za uamek sekundy doszoby do zderzenia. Kiedy wyldowa, d u m n y ze swoich stalowych nerww, usysza od dowdcy reprymend: Za wczenie pan skrci, Zumbach!" Po Dblinie wieo upieczonych podporucznikw wysyano do jednostek lotniczych w caym kraju na jeszcze intensywniejsze szkolenie. Z u m b a c h i Feri dostali najlepszy przydzia - do 111 Eskadry Myliwskiej im. Tadeusza Kociuszki. W romantycznym, brawurowym wiecie lotnictwa polskiego Eskadra Kociuszkowska cieszya si wyjtkow saw. Utworzyli j w 1919 roku amerykascy piloci, ktrzy przybyli do Polski, eby wzi udzia w lokalnej niecnej wojnie, jak Rosja Sowiecka wydaa niepodlegej od niedawna Polsce. W grupie jankeskich ochotnikw znaleli si byy student prawa na Harvardzie, gwiazda futbolu z Lehigh i absolwent Yale. Sprowadzi ich wszystkich do Polski dwudziestoszecioletni bohater wojenny, mwicy z silnym poudniowym akcentem, Merian C. Cooper.

ROZDZIA

DRUGI

NARD, KTRY NIE CHCIA UMRZE"

yn znanego prawnika z Florydy, Merian Cooper, by zafascynowany Polsk od najmodszych lat. Dorastajc w Jacksonville na przeomie stuleci, nieraz sysza o przyjani czcej prapradziadka, pukownika Johna Coopera, z Kazimierzem Puaskim. Opowieci o wspaniaej, lecz tragicznej przeszoci Polski, ktre snu pukownikowi polski bohater wojny o niepodlego Stanw Zjednoczonych (zwanej te rewolucj amerykask), przekazywano w rodzinie Cooperw z pokolenia na pokolenie. May Merian sucha ich z zapartym tchem.

Leca na ogromnej rwninie w Europie rodkowej Polska, od pnocy chro niona przez Morze Batyckie, a od poudnia przez pasmo grskie Karpat, nie ma prawie adnej naturalnej osony od wschodu i od zachodu. Pod wzgldem jzykowym jest to kraj sowiaski, ale kulturowo, religijnie i gospodarczo od dawna zwizany z Zachodem - wczeniej gwnie z Wochami i Francj, pniej z Wielk Brytani i Ameryk. Przez ponad dwiecie lat, od wieku XV do poowy XVII, Polacy byli europejsk potg, dysponujc siln armi. Po czywszy si z Litw, utworzyli rozlege wielojzyczne i wieloetniczne pastwo wsplnotowe, ktre z czasem zajo blisko jedn trzeci Europy, z Biaorusi i wiksz czci Ukrainy wcznie. Od XIV wieku a do owiecenia Polska bya chyba najbardziej postpowym i z pewnoci najbardziej tolerancyjnym krajem kontynentalnej Europy. Cho wikszo mieszkacw stanowili katolicy, pastwo polskie zapewniao pen

28

SPRAWA

HONORU

Nard, ktry nie chcia umrze

29

wolno religijn wszystkim yjcym w jego granicach, w tym take setkom tysicy ydw, chtnie przyjmowanych wwczas, gdy inne europejskie nacje ich przeladoway. W XVII wieku przeszo cztery pite ydw na wiecie yo w Polsce, gwnie w niezalenych, samodzielnie zarzdzanych wsplnotach. Zdarzay si okresy wrogoci i napicia pomidzy chrzecijanami a ydami, w sumie jednak polscy ydzi przez kilka wiekw yli we wzgldnym spokoju (a niektrzy w dobrobycie). Jedn z najbardziej uderzajcych cech Polakw jest przywizanie do wolnoci osobistej, zakorzenione w przekonaniu, i pastwo istnieje po to, eby suy jednostce, a nie odwrotnie. Pod koniec XVI wieku, gdy w innych pastwach Europy nadal rzdzili autokraci, w Polsce uksztatowaa si ograniczona demo kracja parlamentarna, zapewniajca wielu obywatelom nieznane gdzie indziej swobody polityczne, intelektualne i religijne. Polscy krlowie byli wybierani, a ich wadza ograniczona przez szlacht (unikatow polsk warstw spoeczn, zoon z wysoko i nisko urodzonych, bogatych i biednych, wacicieli ziem skich i pozbawionych ziemi)*. Pniej, gdy do konstytucji amerykaskiej do czano dziesi poprawek, Polska stworzya wasn pisan konstytucj - pierwsz w Europie i drug na wiecie. W tym czasie jednak polska wsplnota narodw ju si rozpada. Ndza i za cofanie na wsi, korupcja, a take opr przed dostosowaniem polskich struktur rzdowych i spoecznych do wymogw nowoczesnego ycia, pogryy kraj. Kiedy Polska stopniowo tracia zdolno ksztatowania wasnej przyszoci, wok niej rosy w si pastwa absolutystyczne. Wrodzy, agresywni ssiedzi, z coraz wiksz pogard wyszydzajcy Polakw, poczuli si uprawnieni do rozdrapania polskiego terytorium. Od drugiej poowy wieku XVIII do roku 1989 Polska bya w zasadzie bezbronna wobec nieprzyjaci. Najwikszymi i najbardziej zaciekymi jej wrogami byli Rosjanie, Austriacy i Niemcy we wszystkich geopolitycznych przebraniach - jako Rosja, Zwizek Sowiecki, Austria, monarchia austro-wgierska, Prusy, zjednoczone Niemcy Bismarcka, cesarza Wilhelma i Adolfa Hitlera. W 1772 roku Rosja, Prusy i Austria dokonay wsplnie rozbioru Polski, rozdzielajc pomidzy siebie due czci terytorium Rzeczypospolitej i stop niowo zastpujc polskie wadze. By to pocztek jednego z najmroczniejszych
Wprowadzajc zasad, e uchwaa parlamentu, czyli Sejmu, musi zosta przyjta jedno gonie, eby sta si obowizujcym prawem - tak zwane liberum veto - szlachta przyczynia si do wzrostu wadzy jednostki nad pastwem, co oczywicie zwizao rce rzdzcym i z czasem doprowadzio do upadku Polski.

okresw w historii Polski. Polacy wielokrotnie powstawali przeciw ciemiz com - zwaszcza Rosjanom - i za kadym razem ich opr by dawiony. Ale pomimo tych dowiadcze udao im si zachowa tosamo narodow, jzyk, kultur, arliwy patriotyzm, postpowe instynkty i czerpa otuch z wieci o powstaniach i rewolucjach w innych krajach. Poczwszy od XVIII wieku, polskie haso: Za nasz i wasz wolno", wyraajce poparcie Polakw dla wszystkich, ktrym droga jest niezaleno, stao si niemal wyznaniem wiary. Pod koniec lat siedemdziesitych XVIII wieku przeszo stu Polakw prze pyno Atlantyk, eby wesprze amerykaskich kolonistw w walce przeciw Koronie brytyjskiej. Wrd nich znaleli si oficerowie, ktrzy trafili pniej do dwch narodowych panteonw, amerykaskiego i polskiego - Kazimierz Puaski i Tadeusz Kociuszko.

Merian Cooper ju we wczesnej modoci wiedzia duo o Puaskim. O tym, e tego wybitnie zdolnego oficera kawalerii po jednym z wielu nieudanych powsta narodowowyzwoleczych w 1776 roku wygnano z ojczyzny. O tym, e po przyjedzie do Parya pozna Benjamina Franklina, amerykaskiego posa we Francji, werbujcego Europejczykw do Armii Kontynentalnej George'a Washingtona. O tym, e Franklin napisa do Washingtona, proszc, by ten znalaz w niej miejsce dla modego polskiego oficera, syncego w caej Europie z dzielnoci i wystpienia w obronie wolnoci swego kraju". O tym, e Kongres Kontynentalny w 1777 roku zatwierdzi patent generalski dla Pua skiego, powierzajc mu zorganizowanie, wyposaenie i dowdztwo pierwszego oddziau amerykaskiej kawalerii. Ognisty Puaski w mundurze huzara ozdobionym byszczcymi zotymi szamerunkami i w skrzanym hemie z pirami wyglda olniewajco, wyr niajc si jak paw na tle szaroburej armii Washingtona. Bdc ekspertem od wojny podjazdowej i znakomitym organizatorem, przeksztaci zbieranin oberwacw na koniach w Legion Puaskiego" - zdyscyplinowany oddzia kawalerii, ktry osania wiele taktycznych odwrotw Washingtona, ledzi i nka posuwajce si kolumny wojsk brytyjskich, spowalnia ich marsz i raz po raz ratowa Armi Kontynentaln od zguby. Pukownik John Cooper (wraz z trzynastoma Polakami) znalaz si w gronie wyszych rang oficerw Puaskiego i wkrtce si z nim zaprzyjani. W bitwie pod Savannah w 1779 roku, gdy Cooper i Puaski rami w rami szarowali konno, Polaka trafi brytyjski kartacz. Wedug rodzinnej tradycji pukownik

30

SPRAWA

HONORU

Nard, ktry nie chcia umrze"

31

Cooper sam przenis miertelnie rannego przyjaciela z pola bitwy na Wasp", amerykaski okrt wojenny kotwiczcy u ujcia rzeki Savannah. Dwa dni pniej, gdy Wasp" pyn do Charlestonu, Puaski zmar na rkach Coopera i zosta pochowany w morzu. Zafascynowany opowieciami o prapradziadku i Puaskim, Merian Cooper wiedzia rwnie, e kluczow rol w wojnie o niepodlego Stanw Zjedno czonych odegra cichy, skromny rodak Puaskiego, Tadeusz Kociuszko. Nie by on tak barwn, efektown postaci jak Puaski, markiz de La Fayette, baron von Steuben czy inni zamorscy oficerowie walczcy w armii Washingtona. Dopiero w pniejszej fazie wojny, i to tylko raz, podczas walk o Charleston, poprowadzi onierzy do boju. Zajmowa si natomiast projektowaniem i bu dow fortyfikacji, a robi to tak wybornie, e przyznano mu znaczcy udzia w amerykaskim zwycistwie, ktre okazao si punktem zwrotnym wojny. Kociuszko, inynier specjalizujcy si w wojnie obronnej, przyby do Fila delfii w 1776 roku i zosta mianowany pukownikiem w armii Washingtona. Nastpnego roku wykorzysta pikne wzgrza pod Saratog w stanie Nowy Jork, eby stworzy pole mierci: pomysowe konstrukcje z ziemi i drewna, ktre zwabiy armi brytyjsk, umoliwiajc znacznie sabszym siom oto czenie jej i pokonanie. Zwycistwo Amerykanw pod Saratog przyczynio si do zmiany biegu wojny, dodao bowiem ducha armii Washingtona i do prowadzio do oficjalnego zaangaowania si Francji w konflikcie po stronie amerykaskiej. Pomniejszajc swoj rol w oczach tych, ktrzy uwaali go za bohatera bitwy pod Saratog, dowodzcy w niej siami amerykaskimi genera Horatio Gates napisa: Bdmy szczerzy [...] Wielkimi taktykami tej kampanii byy lasy i wzgrza, ktre mody polski inynier umiejtnie wybra na moje obozowisko". W 1778 roku Kociuszko nadzorowa budow fortyfikacji w West Point, na wysokim zachodnim brzegu rzeki Hudson, w miejscu nazwanym przez Washingtona kluczem do Ameryki". Niezdobyta twierdza Kociuszki, ktra powstrzymaa brytyjskie wojska, do koca wojny chronia przed atakami Anglikw dolin Hudsonu i reszt pnocnej czci stanu Nowy Jork. George Washington, dobrze rozumiejc, jak wielki wkad Kociuszko wnis do rewolucji, by szczeglnym admiratorem Polaka. W odrnieniu od niektrych oficerw Armii Kontynentalnej przystojny, agodny Kociuszko wydawa si pozbawiony prnoci i wygrowanych ambicji. Odmwi nawet przyjcia awansu na generaa brygady za prac w West Point. W prywatnej korespondencji Washington czsto i przy rnych okazjach wychwala Polaka i jego zasugi, twrczo przekrcajc jego trudne jak amigwka nazwisko.

(Majc spore trudnoci z angielsk pisowni, nad podziw je urozmaica: Cosdusko", Koshiosko", Kosciousco", Kosciuisco", a nawet Cosieski"). Rnorodne zasugi Kociuszki dla amerykaskiej sprawy zostay oficjalnie uznane w roku 1783, gdy Kongres Kontynentalny przyzna mu obywatelstwo Stanw Zjednoczonych, sta pensj, liczne tytuy wasnoci ziemi oraz rang generaa brygady. W nastpnym roku Kociuszko postanowi wrci do Polski i wykorzysta zdobyte w Ameryce dowiadczenie bitewne oraz wiedz strategiczn i taktyczn, by ponownie podj walk o wolno ojczyzny. Okazao si, e jego rodacy szykuj si do powstania. Czciowy rozbir Polski dwanacie lat wczeniej zaostrzy apetyt na niepodlego. Trzeciego maja 1791 roku Sejm uchwali konstytucj, wzorowan czciowo na konstytucji Stanw Zjednoczonych, wprowadzajc szeroko zakrojone reformy spoeczne i polityczne. Ten akt polskiej bezczelnoci nie mg uj uwagi samowadczej rosyjskiej carycy, Katarzyny Wielkiej. Odnoszc si z nie chci do wszelkich demokratycznych zryww, nie tolerowaa ich zwaszcza na wasnym, w jej oczach, sowiaskim podwrku. Niezwocznie wydaa rosyjskiej armii rozkaz, by pooya kres idealistycznym polskim wymysom. Walczce midzy innymi pod wodz Kociuszki wojsko polskie bio si dzielnie, ale szybko ulego w nierwnej walce przewaajcym siom wroga. Zaprowa dziwszy represyjny porzdek, Katarzyna wnet uniewania polsk konstytucj i w porozumieniu z wadc Prus przystpia do drugiego, jeszcze dotkliwszego rozbioru Polski. Po jego zakoczeniu w 1793 roku z kraju pozosta obszar wielkoci dwustu dwunastu tysicy kilometrw kwadratowych wok Warszawy i Lublina, z marionetkowym krlem i rosyjskim garnizonem. Niezraony Kociuszko niemal natychmiast przystpi do organizacji nowego powstania. W 1794 roku poprowadzi armi szeciu tysicy onierzy z pospolitego ruszenia, wrd nich wielu chopw uzbrojonych w widy i kosy, odnoszc na pocztku kilka imponujcych zwycistw nad Rosjanami. (Polskie powstania w XVIII i XIX wieku byy skierowane przede wszystkim przeciw Rosjanom, najbardziej bezwzgldnym z trzech gwnych ciemizcw Polski). Pierwsze sukcesy zachciy Kociuszk do ogoszenia zaskakujcego manifestu wolnoci, wzywajcego midzy innymi do uwaszczenia chopw oraz zniesienia monarchii i paszczyzny. Uniwersay Kociuszki, ogoszone w krtkim czasie po drugim rozbiorze i po rewolucjach w Ameryce i Europie, wywoay silne poruszenie wrd europejskich monarchw, zwaszcza w Petersburgu, Berlinie i Wiedniu. Popiesznie zgromadzono wsplne siy rosyjsko-pruskie i rozkazano im

32

SPRAWA

HONORU

Nard, ktry nie chcia umrze"

33

rozprawi si z nowym polskim zuchwalstwem. W decydujcej bitwie pod Maciejowicami Kociuszko, w biaym paszczu i czerwonej chopskiej krakusce, zosta ciko ranny - lecego na ziemi, po ciosie paaszem w gow, trzy razy kuto bagnetem, a kula armatnia roztrzaskaa mu nog. Genera przey, lecz jego armi rozgromiono, a Katarzyna nakazaa wtrci biednego potwora Kostiuszk", jak go z lekcewaeniem nazwaa, do rosyjskiego wizienia. Polska armia zostaa bez wodza, a powstaniu zabrako myli przewodniej. Rosjanie ruszyli na Warszaw i dokonawszy masakry, zdobyli miasto. Polska pada na kolana. Przysigajc sobie, e pozbd si raz na zawsze kopotliwego narodu, zwycizcy zarzdzili trzeci - w cigu dwudziestu trzech lat - rozbir Polski. Tym razem zrezygnowali z prodkw: w 1795 roku Polska zostaa wymazana z mapy Europy. Pruski dokument pastwowy stanowi: Krl, majc poparcie Cesarzowej Rosji, yczy sobie, aby od dnia dzisiejszego sowo Polska nie byo uywane w adnym oficjalnym dokumencie ani wypowiadane na rzdowych

gremiach. We wszystkich naszych landach naley dooy wszelkich stara, aby wyrugowa ten jzyk i histori". Dopiero po stu dwudziestu trzech latach niepodlega Polska zmartwychwstaa, zrzucajc imperialny caun. Po mierci Katarzyny Wielkiej w 1796 roku jej syn Pawe, nowy car, ktry matki nienawidzi chyba jeszcze bardziej ni Polakw, wypuci Kociuszk z wizienia i skaza go na wygnanie. Nie mogc wrci w ojczyste strony, polski genera, ktremu Rosjanie nie zapewnili naleytej opieki medycz nej - wskutek czego nie mg w nastpstwie odniesionych ran prosto siedzie ani samodzielnie chodzi - pojecha w odwiedziny do Ameryki, stamtd przenis si do Francji, a na koniec do Szwajcarii. Przez cay czas dziaa na rzecz niepodlegoci Polski. Tu przed mierci, w 1817 roku, chory na tyfus Kociuszko spisa testament. Bdc przez cae ycie arliwym ordownikiem wolnoci osobistej, uwolni z wizw paszczyzny wszystkich chopw w swoich polskich wociach. W osobnym, wczeniej sporzdzonym testamencie zadysponowa majtkiem w Ameryce, polecajc go spieniy, a uzyskane std fundusze przeznaczy na uwolnienie i wyksztacenie w moim imieniu" jak najwikszej liczby amery kaskich niewolnikw. Na egzekutora ostatniej woli wybra swojego bliskiego przyjaciela, Thomasa Jeffersona, proponujc, eby dochd ze sprzeday ziemi posuy do uwolnienia czci niewolnikw Jeffersona w Monticello. Skadajc hod zmaremu bojownikowi z Polski, Jefferson nazwa go najszlachetniejszym synem wolnoci, jakiego znaem". Niemniej ani on, ani nikt inny nie zrealizowa rozporzdze Kociuszki wzgldem niewolnikw*.

Gdy w Stanach Zjednoczonych po zdobyciu niepodlegoci rozpocza si era gwatownej ekspansji, Polska - zanim na dobre j zapomniano - staa si wspomnieniem. Na caym wiecie ubolewano nad jej niedol, oburzano si na narody, ktre j poary, podziwiano bohaterstwo Kociuszki i jego nastpcw. Wrd angielskich romantykw zapanowaa moda na Kociuszk: na pocztku XIX wieku peany na jego cze napisali midzy innymi Coleridge, Byron i Keats. Fali propolskich sentymentw dali si take ponie wybitni pisarze amerykascy, w tym James Fenimore Cooper i Ralph Waldo Emerson, a Edgar Allan Poe Siedemdziesiciopicioletni podwczas Jefferson usprawiedliwia si, e jest za stary na podjcie obowizkw egzekutora. Niektrzy historycy snuli domysy, i obawia si wyzwoli niewolnikw. Po toczcej si dziesitki lat walce w sdzie majtek Kociuszki przekazano w kocu jego potomkom w Polsce.

Ciko ranny Tadeusz Kociuszko, przywizany do noszy i wzity do niewoli po upadku powstania przeciw Rosjanom w 1794 roku, odtrca szabl ofiarowywan mu z pogard przez caryc Katarzyn Wielk. (Biblioteka Kongresu).

34

SPRAWA

HONORU

Nard, ktry nie chcia umrze"

35

posun si do tego, e zgosi si na ochotnika do walki po stronie Polakw w powstaniu przeciw Rosji, ktre wybucho w listopadzie 1830 roku. Ale mimo grnolotnych frazesw, wygaszanych przez poetw i politykw, nie zrobiono nic konkretnego, eby pomc temu rodkowoeuropejskiemu krajowi o zachodniej mentalnoci. aden nard nie przesa broni ani pienidzy, nikt nie ruszy na pomoc Polsce. Ordownik sprawy polskiej w brytyjskiej Izbie Gmin, E d m u n d Burk, przyzna, e z punktu widzenia Anglii i reszty Zachodu Polsk mona, w gruncie rzeczy, uzna za [...] kraj na Ksiycu". Dwaj najbardziej bezwzgldni zaborcy, Rosja i Prusy (ktre w roku 1871 stay si czci Cesarstwa Niemieckiego), mogli przez sto dwadziecia lat z pen swobod zaciera wszelkie lady polskoci, bez obaw, e kto im w tym prze szkodzi. Polska flaga, hymn, godo i inne symbole narodowe zyskay pitno nielegalnych i wywrotowych. Wojska rosyjskie skonfiskoway tron krlw polskich, a pruskie stopiy klejnoty koronne. piewanie polskich pieni patriotycznych uznano za zdrad. Dla usprawiedliwienia swych postpkw Rosjanie i Niemcy rozpowszechnili mocno wypaczony obraz polskiej historii, ktry z czasem bardzo zaciy na wizerunku Polski w wiecie. Wymazano wieki jej potgi i midzynarodowego znaczenia, tolerancj religijn, tradycje wolnoci i niepodlegoci. Rosyjscy i nie mieccy propagandyci nachalnie prezentowali karykaturalny obraz Polakw, ktry przetrwa do XXI wieku: beznadziejni romantycy, niewyksztaceni i niepraktyczni - peni galanterii, lecz impulsywni; pierwsi do wypitki, bitni, miao idcy na mier, ale z natury niezdolni do samorzdnoci. Ciemizcy tumaczyli, e nie przeladuj pogronego w chaosie kraju, lecz jedynie narzu caj mu niezbdny ad i dyscyplin. Jednake w oczach Polakw mocarstwa okupujce ich ojczyzn byy tyra nami, ktrym naleao przeciwstawia si za wszelk cen i na kadym kroku. Bez wzgldu na to, w ktrej czci podzielonego kraju przyszo im y - rosyj skiej, niemieckiej, austriackiej - z uporem trwali przy narodowej tosamoci i myleli o buncie. W pierwszej poowie XIX wieku szczeglny oddwik wywoao nadejcie romantyzmu w literaturze i sztuce, potgujc w Polakach poczucie straty i odnawiajc ich nadzieje na powrt Polski do dawnej chway. W roku 1830 i ponownie w 1863 przeciw Rosji powstay tysice Polakw. Oba powstania brutalnie stumiono. Wielu powstacw torturowano i stra cono. Innych skazano na doywotni katorg, skuto acuchami i pognano na Syberi. Ale mimo to polski patriotyzm przetrwa.

Opowieci o odwadze, walce i tragicznych klskach Polski silnie dziaay na wyobrani modego mieszkaca Florydy. Osignwszy wiek mski, Merian Cooper by jak naadowany, gotowy do strzau pistolet. Chcia nie tylko broni swego kraju przed wewntrznymi i zewntrznymi wrogami, ale rwnie spaci - jako, kiedy, gdzie - stupidziesicioletni dug Ameryki wobec Polski. Odkd usysza, e na wietrznych wzgrzach Kill Devil w Kitty Hawk bracia Wright przefrunli skrzypicym aeroplanem sto dwadziecia stp, zauroczya go, jak mnstwo innych modych ludzi, myl o lataniu. W roku 1915, kiedy w Europie trwaa wojna wiatowa, dwudziestojednoletni Cooper zacign si do Korpusu Wojsk cznoci, w skad ktrego wchodzio w owych czasach wieo opierzone lotnictwo amerykaskie. Odznak lotnika i awans na porucz nika przyj z nieskrywan radoci. W 1917 roku, po przystpieniu Stanw Zjednoczonych do wojny, otrzyma rozkaz wyjazdu do Francji. Napisa stamtd do ojca: Nigdy nie byem taki szczliwy [...] nareszcie jestem na froncie". Amerykaska eskadra, do ktrej przydzielono Coopera, skadaa si z siedmiu rozsypujcych si dwupatowcw De Havilland, nazywanych przez pilotw latajcymi trumnami". Dwudziestego szstego wrzenia 1918 roku wysano j nad Argonny, aby wspara zmasowan ofensyw francusk na lini Hindenburga. Amerykanw przechwycio ponad dwadziecia niemieckich myliwcw. Podczas zaciekej walki bombowiec Coopera, trafiony w silnik seri z karabinu maszynowego, stan w ogniu. Obserwator, podporucznik Edmund Leonard, ktry by strzelcem pokadowym i oczami" pilota, zosta postrzelony w szyj. Gdy de havilland, zataczajc krgi, wolno opada ku ziemi, mocno poparzony na twarzy i doniach Merian odpi pas bezpieczestwa i wydosta si z poncej kabiny na skrzydo. Skok oznacza pewn mier - w tamtych czasach lotnicy wojskowi nie mieli spadochronw - ale Cooper cierpia tak, e byo mu to obojtne. Pragnem tylko jednego: uwolni si od blu" - napisa pniej. Gdy przygotowywa si do skoku, pewny, e jego obserwator nie yje, Leonard raptem zamruga i otworzy oczy. Cooper z trudem powrci do kabiny, doda gazu i manipulujc drkiem z pomoc niepoparzonych kolan i okci, wprowadzi latajc trumn" - pokryt ptnem drewnian ram, podziurawion jak durszlak ponad szedziesicioma kulami - w lot nurkowy. Mia nadziej, e pd powietrza wytworzony w czasie stromego pikowania ugasi poar silnika. Tak te si stao. Kilkaset stp nad ziemi Cooper wyrwna lot i siad przymusowo na trawiastym polu. Chwil potem wyldowa w pobliu jeden z niemieckich samolotw. Zgodnie z kodeksem rycerskim obowizu-

36

SPRAWA

HONORU

Nard, ktry nie chcia umrze"

37

jcym u zarania walk powietrznych pilot Luftwaffe zasalutowa ciko rannym wrogom, wzi ich do niewoli i sprowadzi pomoc medyczn*. Reszt wojennych tygodni Cooper i Leonard spdzili w niemieckich szpitalach wojskowych, pod dobr opiek, a poniewa byli modzi, szybko wydobrzeli. Gdy ogoszono zawieszenie broni, Cooper poczu si oszukany". Po wyjs'ciu ze szpitala ten jasnowosy, krzepki mczyzna wcale nie mia ochoty wraca do d o m u i si ustatkowa. Amerykaska dziennikarka Marguerite Harrison, ktra krtko po wojnie poznaa go w Warszawie, stwierdzia, e jest uparty jak mu, zmienny w nastrojach, porywczy" i peen si witalnych, jakby ciao mia nacignite na stalowe spryny". Cooper chcia si dalej bi. Wkrtce jego marzenie si spenio - w Polsce.

ratyfikowali postanowienie o odrodzeniu Polski. Jedenastego listopada 1918 roku, gdy we Francji podpisywano rozejm, nowy przywdca pastwa, marszaek Jzef Pisudski, przyby do Warszawy, by rozpocz proces odbudowy kraju. A do odbudowania byo co niemiara. W ubiegym stuleciu zaborcy grabili i niszczyli polsk baz przemysow, ogaacajc fabryki ze wszystkiego, z pasami transmisyjnymi i kablami wcznie. Na dobitk, jakby tego byo mao, przez terytorium Polski przetoczy si wschodni front wojny wiatowej, obracajc kraj w perzyn. Zgino prawie p miliona ludzi, a co najmniej jedna trzecia tych, ktrzy przeyli, godowaa. Tereny rolnicze strawia pooga. Szerzyy si epidemie tyfusu i innych chorb. Lecz mimo zniszcze i chaosu Polacy szaleli z radoci, e znw s wolni. Trzeciego maja 1919 roku uczcili niepodlego witem narodowym, Dniem Konstytucji. (Dat t wybrano, poniewa pierwsza polska konstytucja zostaa uchwalona trzeciego maja 1791). W brudnej, podupadej Warszawie na budyn kach publicznych, z ktrych niedawno usunito rosyjskie napisy i dwugowe carskie ory, powieway biao-czerwone polskie flagi. W caym miecie stay puste cokoy, z ktrych strcono posgi carw i synnych rosyjskich generaw. W kawiarniach i restauracjach orkiestry gray polski hymn narodowy i pieni patriotyczne. Tumy warszawiakw krzyczay: Niech yje Polska!", i taczyy na ulicach. Obserwujcy to huczne wito amerykaski dyplomata napisa pniej: Niewiele razy w yciu dowiadczyem tak niepohamowanego wybuchu naro dowego entuzjazmu jak [...] trzeciego maja 1919 roku". Nakadajcy surowe sankcje na pokonane Niemcy traktat wersalski nie by jednak w peni po myli Polakw. Po pierwsze, alianccy kartografowie przyznali im mniej terytorium, ni si Polsce historycznie naleao. Po drugie, dyspo nujcy cakowit swobod w ustalaniu zachodniej granicy Polski z Niemcami alianci mieli ograniczon wadz w kwestiach wschodniej granicy z Rosj. Po wycofaniu si z wojny w roku 1917 Rosja Sowiecka nie bya stron traktatu wersalskiego i nie czua si zwizana jego postanowieniami. Sytuacj dodatkowo komplikowa fakt, e adne z pastw alianckich nie utrzymywao stosunkw dyplomatycznych z Moskw. W chwili zawierania traktatu pokojowego w Brzeciu Litewskim w 1918 roku oraz w czasie rosyjskiej wojny domowej wiatach 1919-1920 Wielka Brytania i Stany Zjednoczone, wspierajc siy antybolszewickie, wysay wojsko i wprowadziy ostre sankcje ekonomiczne. Korzystajc z powojennego chaosu, rzdy Polski i Sowietw postanowiy wzi sprawy w swoje rce i rozwiza kwesti ziem kresowych Litwy, Biao rusi, wschodniej Galicji, Ukrainy - przy uyciu siy. Przedmiotem sporu byo nalece kiedy do Rzeczypospolitej Obojga Narodw terytorium, ktrego

Gdy wybucha pierwsza wojna wiatowa, w ktrej Niemcy i Rosja stary si ze sob, Polacy dojrzeli szans zrzucenia niewoli. Kolejn zacht otrzymali w marcu 1918, p roku po rewolucji bolszewickiej, gdy nowy sowiecki reim podpisa z Niemcami i reszt pastw centralnych traktat pokojowy w Brzeciu Litewskim. Zgodnie z jego postanowieniami bolszewicy zgodzili si nie tylko wycofa z wojny, ale rwnie zrzec si wszelkich carskich roszcze wobec Polski i kilku innych krajw. Osiem miesicy pniej Niemcy skapituloway, Rosja bya zajta wojn domow, a zwyciscy alianci zasiedli, by na nowo nakreli granice na mapie Europy. Na taki wanie moment czekali Polacy. W duej mierze dziki zakulisowym zabiegom synnego polskiego pianisty, kompozytora i ma stanu, Ignacego Paderewskiego, prezydent Stanw Zjednoczonych Woodrow Wilson da si przekona do poparcia sprawy niepodlegoci Polski. smego stycznia 1918 roku Wilson wystpi na wsplnym posiedzeniu izb Kongresu, ogaszajc amerykaskie cele wojenne, ktre stay si znane jako czternacie punktw". W przedostatnim z nich wezwa do wskrzeszenia samorzdnej Polski ze swo bodnym i bezpiecznym dostpem do morza", stwierdzajc, e jej polityczn i ekonomiczn niepodlego oraz nienaruszalno terytorialn powinna gwarantowa midzynarodowa umowa". Za jego namow pozostali alianci
* Po wojnie przeoeni Coopera rekomendowali go do Krzya za Ofiarn Sub (DSC), podkrelajc jego wyjtkow waleczno i nadzwyczajne bohaterstwo". Cooper odmwi jednak przyjcia odznaczenia, uwaajc, e inni lotnicy z jego eskadry bardziej na nie zasuguj.

38

SPRAWA

HONORU

Nard, ktry nie chcia umrze

39

wikszo zagarna podczas rozbiorw carska Rosja. Szczeglne znaczenie dla Polakw miay Litwa i wschodnia Galicja (na zachodnich kracach Ukrainy). Gwne miasta tych ziem - Wilno na Litwie i Lww we wschodniej Galicji byy wanymi orodkami polskiej kultury, zamieszkanymi w wikszoci przez Polakw. Na dodatek wielu najznamienitszych polskich politykw, wojskowych i literatw - midzy innymi Kociuszko, synny poeta Adam Mickiewicz, ksi ca rodzina Radziwiw i sam Pisudski - urodzio si lub yo na Litwie. Polskie i sowieckie wojska szybko zajy pozycje, zabezpieczajc roszczenia terytorialne swoich krajw. W styczniu 1919 roku cz oddziaw Armii Czerwonej najechaa Litw, opanowaa Wilno i ruszya dalej, podporzd kowujc sobie prawie ca Biaoru. Podbj Wilna, ukochanego miasta Pisudskiego, szczeglnie zirytowa polskiego przywdc, ktry wysa swoich onierzy, eby przepdzili Rosjan. Wyczerpane i przerzedzone wskutek wojny domowej oddziay sowieckie stawiay saby opr. W kwietniu Polska zaja Wilno, a nastpnie stolic Biaorusi - Misk, rwnie zamieszkany w czci przez Polakw. Cay rok Polacy z rosnc obaw obserwowali, jak rewolucyjni bolszewiccy czerwoni", pokonawszy w wojnie domowej kontrrewolucyjnych biaych", wzmacniaj swoje siy na Ukrainie. Przekonany, e przywdca bolszewikw Wodzimierz Iljicz Lenin przygotowuje napa na Polsk, Pisudski uzna, e jedynym sposobem, by temu zapobiec, jest wyprzedzenie sowieckiego ataku. Pod koniec kwietnia 1920 roku wojska polskie wkroczyy na Ukrain, a sid mego maja zajy jej najwiksze miasto, Kijw. Latem Lenin ruszy z wielk kontrofensyw, rzucajc na Ukrain duy kontyngent Armii Czerwonej pod dowdztwem generaa Michaia Tuchaczewskiego i kozack konnic z generaem Siemionem Budionnym na czele. Sowiecka armia bez wikszego trudu pokonaa Polakw, zmuszajc ich do wycofania si na ziemie ojczyste. Czy Rosjanie powinni kontynuowa pogrom? Tak, postanowi Lenin. Odrzuciwszy rady Jzefa Stalina i innych oficerw, roz kaza swoim oddziaom najecha Polsk i zaj Warszaw. Stalin przewidywa klsk. Ostrzegajc, e Polacy bd o wiele zacieklej walczy w obronie swojego kraju ni na Ukrainie, stwierdzi: atwiej jest osioda krow ni wprowadzi komunizm w Polsce". Ale w opinii Lenina sowiecka ofensywa stwarzaa okazj do dgnicia Europy bagnetami Armii Czerwonej" - do pierwszego wkroczenia bolsze wikw na jej teren, do pierwszej prby narzucenia rewolucji si. Niecae dwa lata po odzyskaniu niepodlegoci Polska stana w obliczu miertelnego niebezpieczestwa ponownej jej utraty. Komunistyczne politbiuro utworzyo

marionetkowy rzd - Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski - ktry mia przej polityczn kontrol nad Warszaw po klsce polskiej armii. Komitet kierowany z Moskwy przez budzcego trwog szefa sowieckiej tajnej policji, Polaka z pochodzenia, Feliksa Dzieryskiego - czeka w specjalnym pocigu we wschodniej Polsce na wezwanie do stolicy. Nie po raz pierwszy ani ostatni polskie apele do Zachodu o bro i przysanie oddziaw nie zostay wysuchane. Jedyne wsparcie" ze strony aliantw nade szo w postaci propozycji ustanowienia tymczasowej granicy pastwa i zawarcia rozejmu. Zasugerowana granica, nazwana lini Curzona od nazwiska wczesnego ministra spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii, nabraa znacznie wikszego znaczenia podczas drugiej wojny wiatowej, kiedy Stalin si na ni powoa, by usprawiedliwi swoje roszczenia wobec wschodniej Polski. Jednak w roku 1920 bolszewicy stanowczo odrzucili propozycj Zachodu i Polska zostaa sama. Wanie w tym mniej wicej czasie na polsk scen wkroczy Merian Cooper. W 1919 roku Amerykaski Urzd Pomocy, agencja rzdowa kierowana przez Herberta Hoovera, wysa modego pilota, ktry nadal suy w armii amerykaskiej, z zadaniem dostarczenia ywnoci godujcym mieszkacom Lwowa. Kiedy tam przebywa, jego dawno zrodzony podziw dla Polski i Pola kw - narodu, ktry nie chcia umrze", jak to uj w licie do ojca - jeszcze si pogbi. Nazwa adnego innego kraju nie ma w sobie tyle romantyzmu co sowo Polska" - napisa pniej. Po wybuchu wojny z Sowietami Cooper pojecha do Warszawy i zaoferowa swoje usugi rodzcemu si polskiemu lotnictwu. Chciabym dziaa w Polsce tak, jak Kociuszko i Puaski dziaali w moim kraju" - powiedzia Jzefowi Pi sudskiemu. Z pocztku niechtny przyjmowaniu obcokrajowcw do polskiego wojska, marszaek w kocu si zgodzi. Trudno zaprzeczy, e dla polskiego lot nictwa liczya si kada pomoc. Brakowao wszystkiego - pilotw, mechanikw, zag naziemnych, lotnisk, nie mwic o samolotach. Polacy przejli kilkaset rozmaitych starych maszyn (austriackich, niemieckich, woskich, brytyjskich, francuskich), ktre pozostay na ziemiach polskich po wojnie. Do czynnej suby przywrcono tyle samolotw, ile si dao, byy to jednak w najlepszym razie atane" siy lotnicze. Po otrzymaniu zgody Pisudskiego Cooper wrci do Parya, zrezygnowa z misji w Urzdzie Pomocy i zacz namawia innych amerykaskich pilotw, eby wybrali si z nim do Polski. W maej paryskiej kawiarence zwerbowa pierwszego ochotnika - wysokiego, szczupego majora o nieprawdopodobnym imieniu i nazwisku Cedric Errol Faunteroy. Fauntleroy, przyjaciel Coopera, lata we Francji w synnej eskadrze Eddiego Rickenbackera Hat in the Ring"

40

SPRAWA

HONORU

Nard, ktry nie chcia umrze"

41

(Wyzwanie"). Wychowa si na maej plantacji niedaleko Natchez w Missisipi. Imiona zotowosego bohatera ksiki Frances Hodgson Burnett Maty lord zawdzicza matce, niepoprawnej romantyczce, ktra czytaa mu wiersze Byrona i innych poetw sawicych bohaterskiego Tadeusza Kociuszk. Cooper w krtkim czasie zwerbowa jeszcze szes'ciu ochotnikw. (Do koca wojny polsko-bolszewickiej zebrao si ich siedemnastu). Cho pomys przedsiwzicia wyszed od Coopera, dowdztwo powierzono Fauntleroyowi, najstarszemu rang i przewyszajcemu reszt dowiadczeniem lotniczym. Jeden z pilotw, Elliott Chess, zaprojektowa godo, ktre starannie wymalowano na wszystkich samolotach eskadry, uhonorowanej imieniem Kociuszki. Widniay na nim czerwona krakowska rogatywka, jak naczelnik nosi podczas insurekcji 1794 roku, i dwie skrzyowane kosy, symbolizujce polskich chopw, ktrzy ruszyli za nim do boju. Tem dla tych dwch symboli byy czerwono-biae pasy i niebieskie gwiazdy, reprezentujce amerykask flag. Insygnia te prze trway w Polskich Siach Powietrznych do ostatnich dni istnienia Dywizjonu Kociuszkowskiego w Anglii.

Gdy jankescy piloci ochotnicy dotarli wreszcie na front we wschodniej Galicji, okazao si, e trafili na cakiem inn wojn ni ta, w ktrej uczestniczyli we Francji. Zamiast trwa na swoich pozycjach w okopach, obie strony na zmian przeprowadzay szybkie ataki i si wycofyway. Kiedy Armia Czerwona zacza z niepokojc prdkoci zblia si do serca Polski, wezwano na pomoc siy lotnicze. Stosujc powietrzn taktyk rozwinit w czasie pierwszej wojny wiatowej, Amerykanie i Polacy ostrzeliwali i bombardowali wrogie wojska, zajte przez bolszewikw stacje kolejowe i sowieckie pocigi. Eskadrze Kociusz kowskiej i trzem eskadrom polskim powierzono szczeglnie trudne zadanie niedopuszczenia do zajcia Lwowa przez konarmi generaa Budionnego. Kozacy, wyborni jedcy w czarnych papachach, z ostrymi szablami, niecofajcy si przed upiestwem, gwatami i mordami, wszdzie budzili lk. Latajc od witu do ciemnej nocy, zaliczajc jedn misj po drugiej, amery kascy i polscy piloci odwrcili sytuacj - teraz to oni przyprawiali Kozakw o strach. Z wysokoci dwustu metrw rcznie zrzucali bomby na kozackie oddziay, a potem ostrzeliwali je z karabinw maszynowych w locie nurkowym, wychodzc z niego zaledwie kilkanacie metrw nad ziemi. Po rozproszeniu oddziau gonili uciekajcych i ostrzeliwujcych si Kozakw. Nierzadko samo loty, ktrym udao si wrci na lotnisko, byy podziurawione kulami. Wedug raportu polskiego Sztabu Generalnego Eskadra Kociuszkowska ze szczeglnym powodzeniem siaa panik i chaos w szeregach wroga".,Amerykascy lotnicy pomimo wyczerpania walcz jak szaleni. Bez ich pomocy dawno temu by nas diabli wzili" - napisa genera Antoni Listowski, dowdca polskiego frontu poudniowego. Pod koniec sierpnia uratowano Lww przed atakiem, a kawaleri Budion nego zmuszono do odwrotu. Najwiksz zasug przypisano wwczas lotnikom z eskadr walczcych na poudniowym froncie, wrd nich Kociuszkowskiej. Tymczasem na pnocnym zachodzie wojska Pisudskiego w spektakularnym kontrataku przepdziy spod Warszawy armi Tuchaczewskiego. Podczas bitwy, ktra zasyna jako cud nad Wis", wzito do niewoli ponad sto tysicy czerwonoarmistw. Ci, ktrzy nie zginli i uniknli schwytania, rzucili si do bezadnej ucieczki na wschd. Pierwsza wojskowa przygoda Lenina na obcej ziemi zakoczya si poniajc klsk, zadan przez zbuntowan dawn koloni rosyjsk. Po negocjacjach pokojowych, ktrych kulminacj by traktat ryski, Sowieci zachowali kon trol nad du czci Ukrainy, ale oddali Polsce wikszo spornych ziem, z Wilnem i Lwowem wcznie. Zdaniem brytyjskiego historyka AJ.P. Taylora wojna polsko-sowiecka w znacznym stopniu okrelia bieg europejskiej historii

Merian Cooper (z lewej) i Cedric Fauntleroy, amerykascy zaoyciele Eskadry Kociuszkowskiej. Zwraca uwag godo dywizjonu: krakowska rogatywka i kosy, symbolizujce powstanie przeciw Rosjanom, na tle stylizowanej flagi amerykaskiej. (L. Tom Perry Special Collections, Uniwersytet Brighama Younga).

42

SPRAWA

HONORU

Nard, ktry nie chcia umrze"

43

Pnym latem 1920 roku Polacy witowali zwycistwo i zachowanie niepod legoci, ale bez zaoyciela Eskadry Kociuszkowskiej. Miesic przed zako czeniem wojny Merian Cooper znik za lini wroga i uznano go za polegego. Przez wiele miesicy nie byo adnej wieci o jego losie. Pewnego dnia Marguerite Harrison, modej Amerykance, ktra poznaa Coopera w Warszawie, a obecnie wsppracowaa z Czerwonym Krzyem w Moskwie, dorczono list przemycony z sowieckiego obozu jenieckiego. Jego autorem by niejaki Frank Mosher, amerykaski pilot schwytany przez bolszewikw. Napisa, e jest chory i goduje. Harrison przesaa mu do obozu odpowied, a take ywno i ubranie. Po kilku dniach dostaa drug tajn wia domo. Nie nazywam si Mosher - przeczytaa. - Jestem Merian C. Cooper z Jacksonville i poznaem pani w Polsce. Pamita pani, jak taczylimy na balu w hotelu Bristol w Warszawie?" Cooper wyjani, e poda si za Franka Moshera, bo kiedy go zestrzelono, mia na sobie podpisany takim imieniem i nazwiskiem podkoszulek, ktry dosta z Czerwonego Krzya. Poniewa sysza, e Kozacy rozstrzeliwuj bez pardonu wszystkich oficerw wroga, a w chwili pojmania nic nie zdradzao jego stopnia wojskowego czy zwizku z Eskadr Kociuszkowsk, powiedzia przesuchujcym* (jednym z nich by, jak sdzi, sam Stalin), e jest kapralem. Merian Cooper w Rydze po ucieczce z rosyjskiego obozu jenieckiego w 1921 roku. (L. Tom Peny Special Collections, Uniwersytet Brighama Younga). w nastpnych dwudziestu latach [...] W skrytoci ducha, niemal niewiadomie sowieccy przywdcy porzucili spraw midzynarodowej rewolucji". Przez cztery lata, a do s'mierci, Lenin nie zapomnia o sromotnej klsce z rk Polakw. Co waniejsze, nie zapomnia o niej rwnie Jzef Stalin. Stalin odebra j jako osobiste upokorzenie. Bdc komisarzem politycznym na froncie poudniowym, mia decydujcy gos w sprawach Armii Czerwonej. W ostatnich dniach wojny Moskwa polecia kawalerii Budionnego porzuci kurs na Lww i skierowa si na pnoc, by wesprze maszerujcego na Warszaw Tuchaczewskiego. Stalin zmieni ten rozkaz i nakaza Budionnemu kontynuowa marsz na Lww. Kiedy podzielone armie sowieckie poniosy klsk, Stalinowi grozi sd wojenny. I cho ostatecznie nie zosta przed nim postawiony, nigdy nie zapomnia, w jakich opaach znalaz si przez Polakw. Po dziewitnastu latach odpaci im za to. W licie baga rodaczk, by utrzymaa jego tosamo w tajemnicy, zawiada miajc tylko rodzicw, e nie zgin. Wprawdzie kontakt z Marguerite Harrison mg by pierwszym krokiem do odzyskania wolnoci, ale Cooper nie mia ochoty czeka, a Rosjanie zdecyduj, co z nim pocz. Przydzielony do oddziau oczyszczajcego z lodu tory kolejowe pod Moskw, uciek pewnego dnia wraz z dwoma polskimi jecami. Trzej zbiegowie zmylili pogo i po przebyciu siedmiuset kilometrw zamarznitej rwniny dotarli na bezpieczn otw. W maju 1921 roku Cooper wrci do Warszawy w sam por, by radonie powita towarzyszy broni z Eskadry Kociuszkowskiej tu przed ich powrotem do Stanw. Zanim odjechali, otrzymali z rk samego Jzefa Pisudskiego krzye Virtuti Militari, najwysze polskie odznaczenie wojskowe. Wracajc do ojczyzny, zostawiali za sob we Lwowie groby trzech towarzyszy. Polacy wznieli tam uk Chway z napisem: Polegli, abymy wolni yli". Osobliwym zrzdzeniem losu pierwszy przesuchiwa go Izaak Babel, ktry w Dzienniku 1920 napisa: Frank Mosher. Lotnik, strcili go, Amerykanin, bosy, ale elegancki, szyja jak kolumna, olniewajco biae zby, uniform brudny, zaoliwiony [...] Ach, jak zapachniao Europ, kaw, cywilizacj, si, star kultur..." (przekad Jerzego Pomianowskiego; przyp. tum.).

Polska bdzie walczy

45

ROZDZIA TRZECI

POLSKA BDZIE WALCZY"

kuteczna obrona nowo odzyskanej wolnoci nie oznaczaa, e Polacy mog spocz na laurach. Niemcy i Zwizek Sowiecki, utraciwszy Polsk, przez nastpne dziewitnacie lat knuy, jak j odzyska. Istnienie Polski jest nie do przyjcia i nie do pogodzenia z ywotnymi interesami Niemiec. Musi ona znikn i zniknie [...] Podstaw porozumienia pomidzy Rosj a Niemcami powinien by powrt do granic z 1914 roku [innymi sowy, likwidacja Polski]" napisa w roku 1922 dowdca Reichswehry, Hans von Seeckt. Tymczasem na Kremlu Lenin wyrazi opini, e niepodlega Polska bdzie sol w oku kadego szanujcego si niemieckiego rzdu. W tej sytuacji - napisa - Zwizek Sowiecki moe miao liczy na Niemcy, poniewa Niemcy nienawidz Polski i w kadym momencie sprzymierz si z nami, eby j zdusi [...] Niemcy chc odwetu, a my chcemy rewolucji. Nasze cele s w tej chwili tosame". Kiedy w roku 1933 Adolf Hitler zosta kanclerzem Niemiec, wielu Polakw mocno zaniepokoio si o przyszo. Ale Hitler zacz realizowa swj plan od podstaw. W 1936 roku - po odrzuceniu traktatu wersalskiego, wprowadzeniu obowizkowej suby wojskowej i czciowej odbudowie Luftwaffe i Wehr machtu - wysa wojska niemieckie do graniczcej z Francj zdemilitaryzowanej Nadrenii. Francja i Anglia, jedyne zachodnioeuropejskie pastwa zdolne powstrzyma nazistw, przyglday si temu, nie podejmujc adnych krokw. Oba, nie wylizawszy si jeszcze z gospodarczych i spoecznych ran pierwszej wojny wiatowej, zdaway si sdzi, e przy odrobinie szczcia i ustpstw Hitler po prostu odejdzie. W Wielkiej Brytanii, dwa lata przedtem, nim Neville Chamberlain wzi parasol i wyruszy wynegocjowa z Hitlerem pokj w naszych czasach", rzd

jego torysowskiego poprzednika, Stanleya Baldwina, opowiedzia si zdecy dowanie za polityk ustpstw. Nielicznych krytykw takiej postawy - naj bardziej znanym wrd nich by Winston Churchill - reszta kraju najczciej nie suchaa. Przyszy premier Harold Macmillan, w tamtym czasie czonek parlamentu, wspomina, e brytyjscy politycy postrzegali Hitlera jako byskotliwego, acz niezrwnowaonego geniusza, ktrego mona ugaska uprzejmoci, a zdenerwowa ostrymi sowami". Wikszo prasy brytyjskiej mylaa podobnie. Tak samo wielu czonkw brytyjskiej klasy rzdzcej - wraz z monarch, Edwardem VIII - ktrzy nie do, e popierali polityk ustpstw, to jeszcze podziwiali Niemcy, a Hitlera w szczeglnoci. Te nastroje zaczy zmienia si dopiero po tym, jak Hitler zagarn Austri, a na konferencji w Monachium Chamberlain do spki z premierem Francji Edouardem Daladierem podali mu jak na tacy Czechosowacj. Kiedy w marcu 1939 roku jej los zosta przypiecztowany wkroczeniem wojsk hitlerowskich do Pragi, Chamberlain zrobi nag wolt i zoy zobowizanie, e Wielka Brytania wejdzie w cisy sojusz obronny z nastpnym krajem, ktry padnie ofiar Hitlera. Rzecz w tym, e najpewniejsz kandydatk na tak ofiar bya Polska, a brytyjscy wysocy urzdnicy nie paali chci sprzymierzenia si z rzdem w Warszawie. W przekonaniu Anglikw Polacy nie okazali zachodnim aliantom wystar czajcej wdzicznoci za pomoc we wskrzeszeniu pastwa po pierwszej wojnie wiatowej. Uwaajc, e Polska powinna zadowoli si terytorium przyznanym na paryskiej konferencji pokojowej, rzd brytyjski zdecydowanie sprzeciwi si jej walce o odzyskanie kresw wschodnich w czasie wojny polsko-sowieckiej 1919-1920. Na skutek wasnej lekkomylnoci, niekompetencji i gupoty Polacy zupenie stracili poparcie tego gabinetu" - owiadczy zirytowany lord Curzon, brytyjski minister spraw zagranicznych. Porwnujc Wielk Brytani do lekarza starajcego si pomc choremu, doda: Pacjent musi by lojalny, pomocny i posuszny. Polska nie ma adnego z tych przymiotw". Brytyj czykw (oraz Francuzw) dodatkowo rozwcieczyy zabiegi gowy pastwa polskiego Jzefa Pisudskiego i apodyktycznego ministra spraw zagranicznych Jzefa Becka, zmierzajce do zaegnania niebezpieczestwa ze strony Zwizku Sowieckiego i Niemiec przez zawarcie w latach 1932 i 1934 dwch - skazanych na porak - traktatw o nieagresji. W marcu 1939 roku Hitler zada przekazania Niemcom wadzy nad batyckim portem Gdask (Danzig), ktry w traktacie wersalskim otrzyma status wolnego miasta". Zgodnie z postanowieniami traktatu Polsce przyznano wski pas niemieckiego terytorium, tak zwany korytarz polski, aby zapewni

46

SPRAWA

HONORU

Polska bdzie walczy"

47

jej dostp do Batyku. W marcowym ultimatum Hitler zada take, by polski korytarz przeciy niemiecka autostrada i tory kolejowe, prowadzce do Prus Wschodnich. W tym czasie Pisudski ju nie y, a Beck, jeden z pu kownikw" rzdzcych Polsk, odrzuci dania Hitlera. Pokj jest rzecz cenn i podan - powiedzia w Sejmie i doda z typowo polskim, rycerskim uporem: - Ale my w Polsce nie znamy pojcia pokoju za wszelk cen. Jest jedna tylko rzecz w yciu ludzi, narodw i pastw, ktra jest bezcenna, i t rzecz jest honor". Polska - zapowiedzia - bdzie walczy". Anthony Drexel Biddle, amerykaski ambasador w Polsce, napisa pniej o zachowaniu rzdu polskiego w tym okresie: Z pocztku [...] Polska kiero waa si pragnieniem obrony wasnych interesw, miaa te nadziej natchn inne pastwa duchem oporu wobec apetytw niemieckiego boa dusiciela [...] Polska bya zdania, e jeeli da si powstrzyma Hitlera, to wanie teraz". Przez krtki czas to podejs'cie wydawao si suszne. Trzydziestego pierwszego marca premier Chamberlain oznajmi w Izbie Gmin: W razie jakichkolwiek dziaa, ktre wyranie zagraayby niepodlegoci Polski i ktrym polski rzd [...] uznaby za konieczne przeciwstawi si narodowymi siami zbrojnymi, rzd Jego Krlewskiej Moci bdzie si czu w obowizku udzieli rzdowi polskiemu bezzwocznie wszelkiego wsparcia, jakie bdzie w jego mocy". Doda, e Francja upowania go do zoenia takiej samej gwarancji w jej imieniu. Deklaracja ta, ktra zadziwiaaby w ustach kadego brytyjskiego premiera tamtych czasw, zadziwiaa tym bardziej w ustach kogo, kto do niedawna popiera polityk ustpstw. Nie zdarzyo si dotd, aby brytyjski rzd obieca wesprze militarnie nard z Europy rodkowej czy Wschodniej. Jeszcze bardziej zdumiewao to, e nowa polityka Chamberlaina decyzj o przystpieniu Wiel kiej Brytanii do wojny zostawiaa w praktyce Polsce. Miesic potem zgod na rozpoczcie - w cigu dwch tygodni od powszechnej mobilizacji - rozlegej ofensywy wikszoci swoich si" przeciw kademu pastwu, ktre zaatakuje Polsk, wyrazia Francja. W pniejszych rozmowach z polskimi wojskowymi genera sir E d m u n d Ironside, szef Sztabu Generalnego Wielkiej Brytanii, obieca, e w wypadku niemieckiej inwazji na Polsk Krlewskie Siy Powietrzne bezzwocznie zaatakuj Niemcy. Gdyby w Polsce zbombardowano inne cele ni militarne - doda - brytyjskie bombowce zwrc si przeciw niemieckim celom cywilnym. Po takim zapewnieniu Brytyjczykw i Francuzw Polacy byli peni entuzjazmu. Dzi idziemy ku Przeznaczeniu [...] zwarci, z broni w zacinitych garciach i z sojusznikami!" - triumfowa Edward Raczyski, polski ambasador w Wielkiej Brytanii. Wkrtce Raczyski dosta gorzk lekcj. Kiedy wiosn i na pocztku lata

Polska przygotowywaa si do wojny, Anglikw i Francuzw ogarny wtpli woci. Korespondent New York Timesa" w Paryu donis, e Londyn i Pary ostrzegaj po cichu Polakw, eby nie denerwowali Hitlera. Wielka Brytania nie kwapia si z dostarczeniem Polsce pienidzy i sprztu wojskowego do obrony kraju. Kryzys narasta, a negocjacje w sprawie udzielenia poyczek i kredytw na dozbrojenie przecigay si bez konkretnych rezultatw. H u g h Dalton, czoowy parlamentarzysta labourzystowski, wyrazi w imieniu swoim i innych zaniepokojenie impasem. Celem tych negocjacji jest z pewnoci uzbrojenie Polski, i to szybkie - owiadczy podczas debaty w Izbie Gmin trzydziestego pierwszego lipca. - Czyby istniay obawy, e jeli Polacy dostan za duo broni w zbyt krtkim czasie, wbij si w pych? [Czyby istnia] jaki zowrogi skryty zamys, eby utrzyma Polsk sab i niepewn?" Wreszcie w sierpniu Wielka Brytania, wykluczywszy jakkolwiek poyczk bezporedni, przyznaa Polsce osiem milionw funtw w kredytach eksportowych, z zastrzeeniem, e pienidze te maj by wykorzystane wycznie w handlu z Brytyjczykami. Z perspektywy czasu mona zarzuci rzdowi Jego Krlewskiej Moci niewdziczno. Niecay miesic wczeniej Polska ofiarowaa Anglii i Francji dar nieoszacowanej wartoci. W lipcu 1939 roku, kiedy toczono negocjacje w sprawie pomocy Polsce, najlepszych brytyjskich i francuskich kryptologw, ktrzy od dawna bezskutecznie prbowali zama niemiecki system szyfrowa nia, zaproszono do niepozornego, lecz dobrze strzeonego budynku w lesie pod Warszaw. Pokazano im tam niedue czarne urzdzenie, przypominajce maszyn do pisania, ktrej klawisze obracay poczone ze sob bbenki o red nicy kilku centymetrw. Bya to wierna replika niemieckiej maszyny szyfrujcej Enigma. Brytyjczycy i Francuzi nie mieli pojcia, e za jej pomoc Polacy od szeciu lat odczytuj niemieckie informacje wojskowe i polityczne. Dla swoich goci gospodarze skonstruowali dwa dodatkowe egzemplarze maszyny. Od dnia odzyskania niepodlegoci w roku 1918 Polska postawia na wywiad wojskowy i amanie szyfrw, biorc na cel swoich historycznych wrogw, Niemcw i Rosjan. Kody sowieckie zamano ju w roku 1920, dziki czemu Polacy mogli midzy innymi dokadnie ustali pozycje oddziaw Armii Czerwonej, zagraajcych Warszawie w czasie wojny 1919-1920. Na pocztku kolejnej dekady wbrew niemieckim kryptografiom, ktrzy z germask mate matyczn precyzj rczyli, e wyczyn ten zajmie wrogom dziewiset milionw lat - trzem modym polskim matematykom udao si rozgry szyfr Enigmy. Uzbrojone w dane dostarczone przez matematykw, polskie Biuro Szyfrw zbudowao wasn maszyn dekodujc i rozpoczo odczytywanie niemieckich informacji.

48

SPRAWA

HONORU

Polska bdzie walczy

49

Pod koniec lat trzydziestych Niemcy skomplikowali swoje szyfry, uniemo liwiajc Polakom odczytanie wielu - ale nie wszystkich - wiadomoci. Mimo to maszyny deszyfrujce Enigma, sprezentowane przez Polakw Brytyjczykom i Francuzom podczas tamtego doniosego lipcowego spotkania pod Warszaw, stay si fundamentem, na ktrym Brytyjczycy zbudowali wasny legendarny system amania kodw o nazwie Ultra. Wiele lat po wojnie Gordon Welchman, jeden z czoowych kryptografw Ultry, powiedzia, e system ten nigdy by nie wystartowa, gdyby Polacy nie przekazali nam, w sam por, szczegowych informacji zarwno o [...] maszynie Enigma, jak i stosowanych procedurach operacyjnych".

godem jest syrena z tarcz i mieczem, a dewiz Contemnitprocellas (Opiera si burzom"). Warszawa, z dawien dawna bdca centrum polskiej polityki i kultury, w czasie dugich lat rosyjskiej okupacji poszarzaa i podupada. Teraz liczce 1,3 miliona mieszkacw miasto, rozsiade na brzegach Wisy, pulsowao kosmopolitycznym yciem. Naprawiono dziurawe ulice, poatano i odmalowano popkane, kruszce si mury. Urocze stare neoklasycystyczne paace i kocioy poddano renowacji, a panoram miasta wzbogacono o wiele nowoczesnych biurowcw. Na Starwce, gdzie przez stulecia skupiao si bogate i rnorodne ycie kulturalne miasta, rzemielnicy pieczoowicie odrestauro wali kolorowe, kunsztownie zdobione fasady. Z murw twych, Stare Miasto, zdzierasz kir aoby" - napisa piewca Warszawy, poeta Or-Ot. Codziennie o zmierzchu Alejami Ujazdowskimi, najpikniejsz arteri miasta, z gstymi szpalerami wysokich, kilkunastometrowych bukw, spa ceroway tumy. Rwnie toczno byo w licznych parkach, kawiarniach na wieym powietrzu i w kabaretach. Oficjalnie dziaao przeszo dwadziecia pi teatrw, ktre tamtego lata wystawiay sztuki Moliera, Szekspira, George'a Bernarda Shawa, a take awangardowych polskich dramaturgw. Popularn wrd zagranicznych dyplomatw Warszaw nazywano Paryem Wschodu", z czego sympatyzujcy z Francj Polacy byli szczeglnie dumni. Symbolem zachodzcych zmian sta si kierujcy wielk fal reform pre zydent Warszawy Stefan Starzyski. Starzyski z pasj oddawa si sprawom miasta. Od chwili objcia urzdu w 1934 roku zacz zwalcza apownictwo i korupcj w magistracie, modernizowa sie usugow i komunikacyjn. Zachca do wznoszenia i renowacji setek budynkw, nieraz osobicie nad zorujc prace. Wielu Polakw, znanych z zamiowania do kwiatw, najwyej cenio jego starania, by zmieni Warszaw w ogrd. Dziki k a m p a n i o m prezydenta, zachcajcym do sadzenia kwiatw jak stolica duga i szeroka, wszdzie - w parkach i na placach, wzdu chodnikw, w ogrdkach restau racyjnych, w skrzynkach na parapetach okien, w doniczkach wiszcych pod kulistymi kloszami latar - cieszyy oko bzy, re, pelargonie i bratki. Z drugiej strony w latach trzydziestych Polski nie ominy liczne powane problemy. Wiele rejonw kraju bezlitonie dotkn oglnowiatowy wielki kryzys. Szerzyy si ndza, bezrobocie i korupcja. Rosa autorytarno i nie tolerancja rzdu kierowanego przez junt pukownikw, ktrzy nastali po 1 isudskim. Ograniczono wadz Sejmu, z coraz wiksz si tumiono strajki i demonstracje antyrzdowe. Ludzie, zwaszcza na prowincji, rywalizowali prac i jedzenie, wzmagao si napicie pomidzy rnymi grupami etnicz nymi i politycznymi.

Jedn z najpopularniejszych ksiek w Polsce latem 1939 roku byo Przemino z wiatrem Margaret Mitchell. Zawarte w niej opisy spoeczestwa zniszczonego przez wojn niosy adunek melancholii fascynujcy ludzi, ktrzy duo wiedzieli o tej niszczycielskiej sile i obawiali si, e dowiedz si jeszcze wicej. W pa mitniku z tego okresu polska pisarka Rulka Langer zanotowaa, e mylaa o Przemino z wiatrem, patrzc, jak jej dzieci bawi si w rodzinnym domu na wsi w ostatnie zote dni lata i pokoju. Nie wiem dlaczego, ale wydao mi si to prorocze" - napisaa. Poczucie nieuchronnej straty moga dodatkowo nasili wiadomo, i w Polsce jest rzeczywicie duo do stracenia. Przez dwadziecia jeden lat od odzyskania niepodlegoci Polacy walczyli o zjednoczenie, odbudowanie i zmodernizowanie swojego kraju. W znacznym stopniu im si to udao. Dwa tygodnie po wybiciu si na niepodlego w roku 1918 - na dwa lata przed ratyfikowaniem przez Stany Zjednoczone dziewit nastej poprawki do konstytucji - Polska przyznaa kobietom prawo gosu. Na pocztku lat trzydziestych o ponad poow zredukowano analfabetyzm, ustano wiono ambitny program reformy rolnej, zmodernizowano gospodark, prawo i owiat. W miar zmniejszania si potgi feudalnego ziemiastwa wreszcie zacza powstawa miejska klasa rednia. Polska midzywojenna nie bya demokracj w stylu zachodnim: wprawdzie marszaek Pisudski odrzuca faszyzm i totalitaryzm, lecz sprawowa rzdy bezsprzecznie autorytarne, aresztujc i wic przeciwnikw politycznych. Niemniej partie opozycyjne mogy organizowa dynamiczne kampanie anty rzdowe, a sdy, zwizki zawodowe i prasa cieszyy si znaczn wolnoci. Wpy wow cz wielkomiejskiej elity stanowili artyci, uczeni i intelektualici. Transformacja kraju nigdzie nie bya bardziej widoczna ni w stolicy, ktrej

50

SPRAWA

HONORU

Polska bdzie walczy"

51

W tym niegdy' bardzo tolerancyjnym kraju da o sobie zna, zwaszcza na wsi i wrd zyskujcych coraz wiksze wpywy prawicowcw, antysemityzm. Powszechnie winiono ydw za kryzys gospodarczy i oskarano ich o czerpanie z niego korzyci, mimo e wikszo spord trzech milionw mieszkajcych w Polsce ydw bya nawet jak na polskie warunki uboga. W niektrych miastach i miejscowociach wybuchay zamieszki na tle rasowym. Prawicowa Narodowa Demokracja pod przywdztwem Romana Dmowskiego, gwnego politycznego rywala Pisudskiego, zacza popiera antysemickie posunicia i opowiada si za Polsk dla Polakw". Poniewa nieproporcjonalnie dua liczba polskich ydw bya zaangaowana w dziaalno organizacji lewico wych, postrzegano ich powszechnie (w pewnej mierze susznie) jako prosowieckich, a wic (niesusznie) prorosyjskich, zatem zasugujcych na nienawi. Znalazo to wyraz w oficjalnych i nieoficjalnych antyydowskich kampaniach propagandowych, zwaszcza po mierci sprzeciwiajcego si antysemityzmowi Pisudskiego w roku 1935, kiedy do wadzy doszli pukownicy". Wanie wtedy wprowadzono limit ydw przyjmowanych na uczelnie, a agresywni studenccy bojwkarze czsto zmuszali ydowskich kolegw, eby na wykadach stali lub siedzieli w wydzielonych awach. Z drugiej strony rzesza Polakw, zbulwersowanych tymi kampaniami, gono je potpiaa. Nawet kiedy po podboju Polski nazici ogosili dekret o karze mierci dla kadego udzielajcego pomocy ydom (Polska bya jedynym oku powanym przez Niemcy krajem, w ktrym wydano taki edykt), wiele tysicy Polakw starao si chroni swoich ydowskich ssiadw i przyjaci. W celu niesienia pomocy ydom polski ruch oporu powoa organizacj o nazwie egota" - by to jedyny przypadek podziemnego zinstytucjonalizowania takiej dziaalnoci w okupowanym kraju.

Pod koniec lat trzydziestych pojawiy si w polskiej gospodarce oznaki oy wienia; byy ju podstawy do nadziei, i tragiczne skutki spoeczne wielkiego kryzysu ulegn zagodzeniu. Nawet biorc pod uwag uomnoci polskich struktur spoecznych i niereprezentatywny charakter rzdu, Polska ukszta towaa si duchowo jako cz Zachodu. Zjednoczenie i odbudowa pastwa [po pierwszej wojnie wiatowej] nastrczyy znacznie wikszych trudnoci ni w jakimkolwiek kraju; bez przesady mona powiedzie, e osignicia minionego wierwiecza s nadzwyczajne" - napisa Raymond Leslie Buell, przewodniczcy amerykaskiego Towarzystwa Polityki Zagranicznej, po wizycie w Polsce w roku 1938. Wielkie zmiany na lepsze odnotowa w tym

52

SPRAWA

HONORU

Polska bdzie walczy

53

samym roku take byy prezydent Stanw Zjednoczonych, Herbert Hoover, ktry zarzdza programem pomocy dla Polski po pierwszej wojnie wiatowej: Zobaczyem [...] nard odmieniony, odrodzony. Poprawi si standard ycia. We wszystkich miastach stany nowe domy i fabryki. Rozwija si transport i czno. Upowszechniono owiat". Hitler i Stalin nie podzielali tych opinii. Dla nich, jak dla wikszoci dawnych wadcw Niemiec i Rosji, Polska bya krajem zacofanym, niemajcym prawa istnie. Stao si to oczywiste latem 1939 roku, kiedy gorczkowe manewry dyplomatyczne przypiecztowano podpisaniem niesawnego paktu o nieagresji Ribbentrop-Mootow. Wie o traktacie wstrzsna wieloma rzdami (i czon kami partii komunistycznych) na caym wiecie, najsilniej jednak Brytyjczy kami i Francuzami, ktrzy od miesicy prbowali nakoni Stalina do zawarcia przymierza w celu ochrony Polski. Naturalnie Polacy uwaali te starania za naiwne, a Stalin podziela ich zdanie. C bowiem mogy mu zaoferowa Francja i Anglia? Niemal pewn wojn z Niemcami w obronie odwiecznego wroga, ktrego, tak jak wikszo wczeniejszych wadcw Rosji, nienawidzi i pragn zetrze z mapy. Hitler natomiast potajemnie zaproponowa mu nowy niemiecko-rosyjski rozbir Polski, w ktrym ich pastwa odzyskiway terytoria utracone po pierwszej wojnie wiatowej. W dodatku na tym gorzkim torcie by lukier - osobista zemsta za upokorzenie, jakiego dozna z powodu strat sowieckich w wojnie 1919-1920. Dwudziestego drugiego sierpnia 1939 roku, dzie przed podpisaniem paktu o nieagresji, Hitler oznajmi swoim generaom: Celem jest cakowite zniszczenie Polski. Najwaniejsza jest szybko. Pogo a do cakowitego unicestwienia". Ju niebawem Polakom miao zabrakn czasu na czytanie powieci o daw nych wojnach.

podziemnym barze Bristolu, najwytworniejszego hotelu, nalecego kilkanacie lat wczeniej do Ignacego Paderewskiego. W ciepe, pogodne sierpniowe noce tum oficerw, dyplomatw, politykw, osb z towarzystwa, szpiegw, kochanek i prostytutek docza do korespon dentw w hotelowym barze i restauracji, by wymienia si historiami i naj wieszymi plotkami. Przy pnej kolacji z polskimi przyjacimi w Bristolu sir Howard Kennard, brytyjski ambasador, gono ubolewa, e dojcie Hitlera do wadzy pozbawio dyplomatw wszelkiej satysfakcji z wykonywanego zawodu. Kiedy bycie ambasadorem byo zajciem dla dentelmena - mwi. - Teraz sprowadza si do walki z gangsterami [...] Z rwnym powodzeniem mona by si ukada si z Alem Capone". Obcokrajowcw z Bristolu najbardziej dziwiy spokj i pewno siebie Polakw w obliczu nasilajcej si presji Niemcw. Korespondent CBS William L. Shirer zapisa w dzienniku: Polacy s zachwycajcy, to ludzie na wskro romantyczni, dobrze mi si z nimi jado, pio i suchao muzyki. Ale s strasznie nierealistyczni". Na dobre czy na ze - nazwijcie to beztrosk albo chepliwo ci, jak chcecie - nie zauwayem w Polsce ladu defetyzmu. Kiedy sucha si tych ludzi, mona by pomyle, e to Polska, a nie Niemcy, jest przemysowym kolosem" - donosi reporter New York Timesa" Walter Duranty. Polskie wojsko podjo jednak pewne kroki dla umocnienia obronnoci. Na przykad dwudziestego sidmego sierpnia siy powietrzne rozmieciy samoloty bojowe w oglnokrajowej sieci zamaskowanych, prowizorycznych ldowisk na wiejskich pastwiskach. Wielu Polakw, moe nawet wikszo, szczerze wierzyo, e w razie ataku Niemcw Polska - oczywicie z pomoc Francuzw i Brytyjczykw - ich pokona. Byli pewni, e Francja, dysponujca pono najsilniejsz armi na wiecie, i Wielka Brytania, ze swoim lotnictwem i synn marynark wojenn, dotrzymaj zobowiza zapisanych w traktatach. Czy Hitler odwayby si na inwazj, majc przeciw sobie tak potny sojusz? Nawet w Europie wielu sdzio, e nie.

Sierpie dobiega koca. W kipicej yciem, gwarnej Warszawie wyczuwao si lekkie napicie i podniecenie, ale nie byo paniki. Ludzie przymierzali wydane przez rzd maski gazowe i zabezpieczali okna tam. Goniki radiowe gromko ogaszay prbne alarmy przeciwlotnicze. Na wezwanie Starzyskiego do kopania zygzakowatych okopw stawiy si ochotniczo z kilofami i opatami tysice warszawiakw - wrd nich piewacy operowi, rabini, urzdnicy i ar tyci. Tymczasem zagraniczni dziennikarze, ktrzy zlecieli si do stolicy Polski niczym spy do padliny, co wieczr gromadzili si w przypominajcym grot

Eskadr im. Kociuszki, obecnie pod dowdztwem kapitana Zdzisawa Krasnodbskiego, wysano na ldowisko polowe niedaleko Warszawy. Eskadra bya jedn z piciu przydzielonych do Warszawskiej Brygady Pocigowej, ktrej powierzono obron stolicy Polski. Trzydziestopicioletni Krasnodbski suy w Eskadrze Kociuszkowskiej dziesi lat od ukoczenia szkoy lotniczej w Dblinie. Swj przydzia nazwa spenieniem marze". W podchorwce

54

SPRAWA

HONORU

Polska bdzie walczy"

55

fascynowaa go wyjtkowa historia eskadry i jej tradycje (midzy innymi doroczny lot do Lwowa trzydziestego maja - w Dniu Pamici w Stanach Zjed noczonych - aby zoy wieniec na grobie amerykaskich pilotw zaoycieli, ktrzy zginli podczas wojny polsko-bolszewickiej). Bdc dowdc tej owianej legend jednostki, uwaa siebie za stranika jej wiecznego pomienia. Krasnodbski, syn ziemianina ze wschodniej Polski, by chowany na kawalerzyst, ale, tak jak wielu innych, postanowi zosta pilotem. Dowdztwo eskadry, oficjalnie oznaczonej liczb 111, powierzono mu w 1935 roku. Trzy lata pniej, gdy pod jego komend oddano drug eskadr, 112, zosta dowdc dywizjonu. Podkomendni nazywali skrytego, tajemniczego i przystojnego kapitana Krlem", poniewa nosi si icie po krlewsku (efekt ten pono wzmacnia jego niewysoki wzrost - metr szedziesit par), a take z szacunku dla jego rzeczowego podejcia do obowizkw. Wedug jednego z pilotw Krasnodbski nie by ani robotem, ani chodzcym regulaminem". Niemniej w razie koniecznoci potrafi wykaza si autorytetem, choby wobec takich niewylewajcych za konierz zawadiakw i urwipociw jak Zumbach, okuciewski i Feri. Krasnodbski zdy si ju oeni i ustatkowa. Jego najwikszym eks cesem by gony piew po kilku wdkach na potacwkach w dywizjonie. Jeeli gdzie w pobliu znajdowaa si akurat ona, obejmowaa go w pasie i szeptaa: Czy nie za duo wypie, Zdzichu?" Wanda, drobna blondynka, bya mioci ycia Krla". Kiedy si poznali, chodzia do gimnazjum, on za by podchorym w Dblinie. Polubi j cztery lata po ukoczeniu szkoy lotniczej. Mieszkali na przedmieciu Warszawy, w pobliu lotniska bdcego baz dla eskadr 111 i 112. Kiedy nadszed rozkaz przerzuci ludzi i samoloty poza miasto, Krasnodbski zapewni Wand, e niedugo wrci.

Mirosaw Feri w polskim mundurze lotniczym przed wojn. (Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego).

Pod koniec sierpnia zadzieryci modzi piloci myliwscy mao mieli do roboty na prowizorycznym trawiastym lotnisku. Czekali, obserwujc pasce si konie i krowy. Prawie wszyscy spodziewali si niemieckiego ataku, ale - przesiknici opowieciami o polskim heroizmie, dni wejcia do narodowego panteonu - ze zniecierpliwieniem wygldali starcia z Luftwaffe. Mirosaw Feri, ktry zacz wwczas prowadzi dziennik, odnotowa, e kolega pilot zgani go za to, i poprzedniego wieczoru nie do nadskakiwa swojej dziewczynie w klubie. No trudno - napisa - ja gotowaem si wszystkimi siami do wojny". Inny pilot wspomina: Tak jak wikszo z nas, wierzyem w szczliwe zakoczenia. Chcielimy walczy, to nas podniecao, chcielimy, eby stao si to szybko. Nie wierzylimy, e moe nas spotka co zego".

Mocno wierzcy w swoje umiejtnoci lotnicze Feri i jego rwcy si do powietrznej walki koledzy nie przejmowali si gorsz jakoci ani mniejsz iloci polskiego sprztu. Niemcy mieli do dyspozycji okoo ptora tysica bombowcw i tysic sto nowoczesnych myliwcw, wrd ktrych wyrniay si ultranowoczesne Me-109, podwczas najszybsze samoloty na wiecie, oraz Me-110 o duym zasigu. Dla porwnania Polska miaa zaledwie trzysta dziewidziesit samolotw nadajcych si do uycia bojowego, w tym okoo sto pidziesit myliwcw. Byy to polskie P-11 i P-7, oba powolne i przestarzae. Swego czasu te zaprojektowane pod koniec lat dwudziestych i na pocztku trzydziestych jednopaty o mewich skrzydach naleay do najbardziej zaawansowanych technicznie w Europie. Ale rozwijajce si technologie szybko zepchny je w cie, a polski przemys lotniczy, spo wolniony przez wielki kryzys i zacofanie, pozosta w tyle. Polskie myliwce nie miay wciganych podwozi, a kiedy pilot wystrzeli z pary kaemw po bokach, odkryt kabin czsto wypenia gryzcy dym. Nie to jednak byo najgorsze. Mechanizmy synchronizujce strzay z obrotami miga wykazy way perfidn skonno do defektw, wskutek czego piloci odstrzeliwali sobie w locie miga. To aosne" - odnotowa w dzienniku William Shirer,

56

SPRAWA

HONORU

Polska bdzie walczy"

57

obserwujc na pocztku sierpnia wiczenia polskich lotnikw. Samoloty uzna za strasznie przestarzae". Jeszcze bardziej przestarzaa bya polska doktryna walki powietrznej. Najwysi polscy dowdcy wojskowi (podobnie jak francuscy, angielscy i ame rykascy) prawie wcale (w przeciwiestwie do Niemcw) nie interesowali si nowymi sposobami wykorzystania samolotw bojowych. Doktrynalnie tkwili wci w pierwszej wojnie wiatowej, w ktrej lotnictwa uywano gwnie do wsparcia si naziemnych. Dopiero gdy w powietrzu zawisa nowa wojna, polscy dowdcy zdali sobie spraw z archaicznoci takiego mylenia. W 1939 roku zaczli na gwat kupowa myliwce i lekkie bombowce od Francji i Anglii. Ale kraje te, modernizujce wanie swoje siy powietrzne, nie miay wiele maszyn na zbyciu. W kocu z ociganiem zgodziy si odstpi ich tyle, ile to byo moliwe, informujc Polakw, e dostaw mog si spodziewa najwczeniej w poowie wrzenia.

Tymczasem w Dblinie porucznik Witold Urbanowicz rozmyla. Niemcy szykowali si do ataku, Polska bya saba, a jej przywdcw cechowao sta rowieckie podejcie do nowoczesnej wojny. Widzia to kady, kto mia oczy, rozumia kady, kto mia rozum. On za marnowa si w szkole lotniczej na prowincji. Co prawda lubi swoich podchorych i by utalentowanym instruktorem latania, ale, dalibg, przede wszystkim wyszkolonym pilotem myliwskim! W razie wojny chcia w niej walczy, a nie niaczy mokosw! Za zbyt otwart krytyk przeoonych popad w nieask. Jako czowiek nad podziw uparty, a do tego subtelny i wraliwy, nie paszczy si przed nikim, szczeglnie gdy chodzio o interesy Polski. Pomienny, bezkompromisowy patriotyzm odziedziczy po dziadku ze strony ojca. Dwa razy wcielony do rosyjskiej kawalerii, dziadek Witolda odsuy przymusowo czternacie lat w osobistej gwardii cara w Sankt Petersburgu. Kiedy wreszcie pozwolono mu wrci do domu, wczy si do konspiracji we wschodniej Polsce, saniami rozwoc w rodku zimy antycarskie gazetki, przeznaczone dla miejscowych ziemian. Zadaniem maego Witka, ktrego zabiera ze sob, byo strzelanie do wilkw, czajcych si w ciemnym lesie, eby zaatakowa konie. W 1 9 3 6 roku 111 Eskadr Kociuszkowsk, w ktrej Urbanowicz by zastpc Krasnodbskiego, przeniesiono tymczasowo do bazy niedaleko granicy polskosowieckiej. Pilotom polecono przegania sowieckie samoloty zwiadowcze, ktre

Instruktor pilotau w Dblinie, Witold Urbanowicz, prowadzi grup podchorych lotnictwa na zaprawie narciarskiej przed wojn. (Jacek Kutzner).

zawdroway nad sporne ziemie kresowe. Ktrego dnia jeden z nich naruszy polsk przestrze powietrzn i mimo ponawianych ostrzee nie chcia zawrci. Rozelony Urbanowicz wkroczy do akcji i zestrzeli intruza. Kiedy stan przed dowdc eskadry, owiadczy - co byo nie do sprawdzenia - e odpowiedzia ogniem na ogie. Krasnodbskiemu udao si zatuszowa incydent, ktry mg mie powane skutki a Urbanowicz ucieszy si w duchu z rezultatw swojej maej niewypowiedzianej wojny. Zaraz potem Rosjanie przestali fotografowa nasze umocnienia na wschodniej granicy" - powiedzia. Drugi epizod zdarzy si podczas midzynarodowych zawodw samolotw sportowych na warszawskim lotnisku, gdzie stacjonowaa na stae Eskadra Kociuszkowska. Gdy wartownik zatrzyma trzech Niemcw, ktrzy podeszli pod hangar wojskowy, do ktrego obcym wstp by wzbroniony, Urbanowicz, jako oficer inspekcyjny jednostki, przeprowadzi dochodzenie. Okazao si, e jednym z zatrzymanych jest sam Willy Messerschmitt, konstruktor najlepszych myliwcw Luftwaffe. Ignorujc dania Niemca, by go natychmiast wypuci, Urbanowicz kaza mu pa na ziemi, a stranikowi wycelowa karabin w jego

58

SPRAWA

HONORU

Polska bdzie walczy

59

plecy. I tak krl niemieckich projektantw lotniczych, przeklinajc Urbano wicza i stranika, lea na mokrej trawie do przybycia niemieckich oficjeli. Musisz by bardziej dyplomatyczny, Witold!" - skarci go potem dowdca. Krasnodbski myli si, a ja miaem racj - powiedzia po latach Urbanowicz, wspominajc z gorycz w incydent - sam si o tym przekona w czasie wojny, kiedy a dwa razy zrbay go messerschmitty". Taka postawa sprawia, e w kocu zosta przeniesiony do Dblina na sta nowisko instruktora pilotau. Spdza tam wolny czas, rozmylajc nad nadci gajc wojn, strapiony, e zosta odsunity na boczny tor. Wspomina wyjazd na urlop w roku 1938 do zajtego przez nazistw Wiednia. Kiedy po caym dniu zwiedzania wrci do hotelu, odkry, e jego pokj zosta przeszukany, prawdopodobnie przez gestapo. Pniej, w nocnym klubie, okupujcy jeden ze stolikw lotnicy Luftwaffe wzili jasnowosego, niebieskookiego, ubranego po cywilnemu Polaka za swego ziomka i zaproponowali mu sznapsa. Urbano wicz odmwi. Wezwano policj, ktra go wylegitymowaa. Jestem polskim lotnikiem" - oznajmi z dum. Niemcw to rozbawio. Spotkamy si kiedy w powietrzu nad Polsk" - rzek jeden z nich z zimnym umiechem. Urbano wicz zmierzy go spojrzeniem i odpar: Mam nadziej". Teraz za zastanawia si, czy nadzieja ta nie bya ponna.

Dwudziestego dziewitego sierpnia rzd polski podj decyzj o powszechnej mobilizacji, a nastpnie odwoa j pod naciskiem Brytyjczykw i Francuzw. Niewiadome, e ponad dwa tygodnie wczeniej Niemcy przeprowadziy mobi lizacj, Londyn i Pary, nie chcc urazi Hitlera, poprosiy Polakw o dwu dziestoczterogodzinn zwok. Chcc zademonstrowa spolegliwo Polski jako sprzymierzeca, minister spraw zagranicznych Beck przysta na to. Na papierze polska armia budzia respekt. Czwarta co do wielkoci w Euro pie, w czasach pokoju liczya trzysta tysicy onierzy, a do tego dwa miliony wyszkolonych rezerwistw. W jej skad wchodzio trzydzieci dziewi dywizji piechoty, dziesi brygad kawalerii, trzy brygady piechoty grskiej oraz dwie brygady pancerne. Stan ten by z grubsza porwnywalny z armi niemieck, w ktrej trzydziestu dziewiciu dywizjach piechoty, szeciu dywizjach pancer nych, trzech dywizjach piechoty grskiej, czterech dywizjach lekkich" i jednej brygadzie kawalerii suyo blisko dwa miliony onierzy. Jednake polskie dane skryway powane niedostatki, zarwno pod wzgldem jakoci, jak i iloci wyposaenia i broni. A poza tym, w przeciwiestwie do Niemcw, wzorem

swych gwnych sojusznikw Polacy nie docenili szturmowej roli czogw. Polskie czogi, zgodnie ze swoj aonie anachroniczn funkcj wspierajc, byy mae, powolne, lekkie i niedostatecznie uzbrojone. Mona rzec, e byy ruchomymi karabinami maszynowymi. Polskiej armii brakowao ponadto cikiej artylerii oraz nowoczesnych systemw cznoci i transportu. William Shirer z CBS, wiadom ogromnej przewagi Niemiec w uzbrojeniu, orzek, e pomimo mstwa i uporu" Polacy nie wytrzymaj dugo szturmu agresora. Polska niewtpliwie przewysza Niemcw w kawalerii konnej ' stwierdzi. - Ale czy jej dowdztwo zamierza posa konie na czogi?" Polscy przywdcy istotnie wierzyli, e legendarna polska kawaleria odegra wan rol w odparciu niemieckiej inwazji dziki szybkim natarciom na pozbawionych drg rwninach. Kawaleria, ktra przestaa polega wycznie na szarach z sza blami i lancami, operowaa jak wysoce mobilna piechota, uzbrojona w kaemy i karabiny przeciwpancerne. Ale nawet przy penej mobilizacji i wyposaeniu w najnowoczeniejszy sprzt wojsko polskie i tak miaoby zatrwaajco mae szanse na zwycistwo. Musiao bowiem broni pozbawionej naturalnych linii obronnych granicy o dugoci ponad dwch i p tysica kilometrw, otoczonej z trzech stron przez W e h r m a c h t . Z uwagi na tak niekorzystne pooenie strategiczne Francuzi zaproponowali Polakom, aby w razie niemieckiej napaci oddali bez walki zachodnie wojewdztwa i zajli pozycje za trzema duymi rzekami w centrum kraju. Ta propozycja bya jednak dla Polski nie do przyjcia. Oznaczaaby bowiem porzucenie gwnych miast, wraz z wielk liczb ludnoci i zapleczem przemysowym. Dlatego polscy dowdcy postanowili, e armia bdzie broni granic kraju tak dugo, jak to moliwe, czekajc, a Wielka Brytania i Francja - zgodnie ze zobowizaniami - zaatakuj Niemcy od zachodu.

O wicie pierwszego wrzenia 1939 roku Witold Urbanowicz wystartowa z lotniska w Dblinie. Towarzyszy mu jeden z podchorych. Przysza pora na jeszcze jedn lekcj ostrej walki jeden na jeden pod kierunkiem instruktora, z racji manier i wysokiej kultury nazywanego przez dbliskie orlta Angli kiem". Dwa P-7 leciay w szyku o bladym brzasku, dopki Urbanowicz nie da znaku do rozpoczcia symulowanego starcia. Kiedy kad samolot na skrzydo, dostrzeg, e koo kabiny przeszy smugi... pociskw zapalajcych? Uamek sekundy pniej znowu. Kto zaadowa chopakowi ostr amunicj? pomy-

60

SPRAWA

HONORU

Polska

bdzie

walczy"

61

la. I jeszcze wiksza tajemnica: jak, u licha, temu robaczkowi" udao si wzi na celownik jego, Kobr" Urbanowicza*? Bardzo niezadowolony, da podchoremu znak, eby zaraz wyldowa. Gdy koowa do hangaru, drog zajecha mu inny samolot. Z kabiny wyskoczy kolega instruktor. Witold, ty yjesz?! - zawoa, podbiegajc. - Nie trafili ci?" Urbanowicz zdenerwowa si jeszcze bardziej. Co jest, do pioruna cikiego?!" - wykrzykn. Ofiaruj metrow s'wiec w kociele - rzek przyjaciel. - Przed chwil zaatakowa ci messerschmitt!"

Ale polscy piloci byli o niebo lepsi od swoich samolotw. Wiedzieli, e maj p e w n - cho niewielk- szans w walce z Luftwaffe, wzbijajc si ponad niemieckie bombowce i nurkujc z gry lub atakujc je czoowo i strzelajc z bardzo bliska. wiczyli to po wielekro podczas szkole. Teraz przyszo im to robi na najprawdziwszej wojnie. Rzucali si na najedcw zaarcie, w par chwil zmieniajc czyste jesienne niebo w kbowisko dymu i samolotw. Nie udao im si wprawdzie powstrzyma pierwszego nalotu na pikn Warszaw, ale znaczco go osabili. Niemcy stracili sze bombowcw, Polacy tylko trzy myliwce. Jednake bezlitosna Luftwaffe posyaa na polsk stolic bombowce fala za fal. Dla bronicych miasta lotnikw kilka nastpnych dni zlao si w jeden wyczerpujcy cig lotw bojowych. Ledwie powrcili z jednego, zaraz byli wysyani na nastpny. W kocu zadanie ich przeroso. Nie do, e niemieckie samoloty byy zdecydowanie lepsze technicznie, to dominoway liczebnie: do uderzenia na Polsk uyto ich prawie tysic czterysta, a w odwodzie czekao kolejne tysic. Luftwaffe miaa przewag cztery do jednego w oglnej liczbie maszyn i dziewi do jednego w myliwcach. O braku szans na zwycistwo Mirosaw Feri przekona si ostatecznie trzeciego dnia walk, kiedy messerschmitt 110 podziurawi kulami jego P-l 1 i dosownie odstrzeli mu drek sterowy. Gdy samolot wszed w lot nurkowy, Feri prbowa wyskoczy, ale rosnca sia odrodkowa wbia go w fotel. Widzc, jak pdz ku niemu wirujce zielone pola i lasy, gono kl w bezsilnej zoci" i si modli. Wreszcie po kilku nastpnych zwitkach korkocigu wypad z samolotu, ale na tak niskiej wysokoci, e parasol" otworzy si tu przed ldowaniem w lesie. Poobijany i poturbowany, z kontuzjowanym krzyem, cign spadochron i zgity wp jak starowinka powoli wydosta si na len drog. Tam przystan na chwil, zadar gow i patrzy, jak inni polscy piloci prbuj si mierzy z silniejszym przeciwnikiem. Po piciu dniach walk Niemcy mogli ju bombardowa bez przeszkd, co chcieli. Ocalae polskie samoloty wojskowe przeprowadzay jeszcze spo radyczne kontrataki, ale z miernym skutkiem. Przepeniony gorycz Feri zapisa w dzienniku: Pikna polska jesie - eby j pokrcio za t pik no". Z powietrza on i koledzy ogldali zniszczony krajobraz, nie mogc zapobiec dalszej jego dewastacji. Warszawska Brygada Pocigowa zniszczya co najmniej trzydzieci cztery niemieckie samoloty i uszkodzia dwadziecia dziewi - sama Eskadra Kociuszkowska zaliczya osiem strce - ale utra cono trzydzieci sze przestarzaych myliwcw, dwie trzecie pierwotnego

Znowu przysza do Polski wojna, tym razem z niewyobraaln prdkoci i furi. W ciemnociach przed witem blisko dwa miliony niemieckich onierzy, z pro wadzcymi natarcie setkami czogw i samolotw, napado na kraj ssiada od pnocy, poudnia i zachodu. W kilka godzin dywizje pancerne uderzyy w sam rodek Polski, bynajmniej nie wspierajc, jak chciaa polska doktryna wojenna, piechoty, ale j poprzedzajc, przy czym kady czog stanowi sam w sobie mordercz bro. Takiej wojny jeszcze wiat nie widzia. Tak wyglda blitzkrieg, wojna byskawiczna". Gdy zmotoryzowana piechota i wojska pancerne mia dyy opr na ziemi, chmary wyjcych bombowcw nurkujcych i myliwcw Luftwaffe bombardoway i ostrzeliway lotniska, miasta, miasteczka, mosty, drogi i wzy kolejowe, zatkane przez tumy rezerwistw zdajcych do jednostek, w ktrych dramatycznie brakowao ludzi. W pierwszej fali ataku na Warszaw wyruszyo osiemdziesit bombowcw i myliwcw. Na spotkanie im wyleciaa Eskadra Kociuszkowska wraz z czterema innymi. W krtkich, lecz zacitych pojedynkach marzycielscy Polacy wreszcie mogli si przekona, jak to jest naprawd". Niemieckie maszyny - szybsze, bardziej zwrotne, lepiej uzbrojone, osigajce wikszy puap - przerastay o kilka klas polskie zabytkowe myliwce, atakujc z gry i grzejc w nie ze wszystkich luf. Nawet cigajc niemiecki bombowiec, polski pilot czu si - jak wspomina jeden z uczestnikw star - niczym pieszy pr bujcy dogoni samochd wycigowy.
Kobr" nazwali Urbanowicza podchorowie z Dblina po tym, jak pouczy ich: Myliwiec w powietrzu powinien zamieni si w kobr; atak musi by zdecydowany, byskawiczny i skuteczny". Witold Urbanowicz, Pocztek jutra, Znak, Krakw 1966, s. 33 (przyp. tum.).

62

SPRAWA

HONORU

Polska bdzie walczy

63

skadu. Nie wszystkie ulegy zniszczeniu w walce: kilka porzucono z powodu braku czci zamiennych. Gdy nard by o krok od cakowitej klski, Feri i pozostali czonkowie brygady miotali si bezradni. Niemono uchronienia ojczyzny przed znisz czeniem bya dla nich straszliwym ciosem, a wiernych wyznawcw rycerskich ideaw polskiej kawalerii dodatkowo rozwcieczaa buta i brutalno niemiec kich najedcw, terror blitzkriegu. Kady z nas w d o m u i w szkole nabra zaufania do podstawowych zasad etycznych, take i w walce. Wiary w koniecz no ich zachowywania, w ich nienaruszalno" - napisa Urbanowicz. Bardzo prdko przekonali si, e jest inaczej. Na samym pocztku wojny Stanisaw Skalski, szkolny kolega okuciewskiego i Fericia z Dblina, po zestrzeleniu koo Torunia niemieckiego samolotu zwiadowczego natychmiast wyldowa przy rozbitej maszynie i opatrzy rany zaskoczonych pilota i ob serwatora Luftwaffe. Trzeciego wrzenia, w trakcie serii ostrych pojedynkw powietrznych z udziaem 112 Eskadry, messerschmitt 110 zestrzeli samolot Zdzisawa Krasnodbskiego. Polski dowdca wyskoczy z poncej kabiny. Gdy opada bezradnie na spadochronie, zobaczy, e messerschmitt zawraca i kieruje si prosto na niego, terkoczc karabinami maszynowymi. Ju szykowa si na mier, gdy leccy na penej szybkoci polski myliwiec zaatakowa i przegoni Niemca. Lekko poparzony Krasnodbski uszed z yciem. Ale wielu polskich lotnikw ratujcych si skokiem na spadochronie nie miao tyle szczcia strzelano do nich jak do tarcz na strzelnicy. Niemieckie myliwce ostrzeliway czsto nawet tych, ktrzy bezpiecznie wyldowali na ziemi. W ten sposb Polacy dowiadywali si, jak bardzo s w tyle za XX wiekiem. (Po takiej nauczce niektrzy zaczli si z czasem odpaca Niemcom wet za wet). W drugiej wojnie wiatowej rycersko odesza do lamusa. Nie bd wojowa z kobietami i dziemi. Rozkazaem mojemu lotnictwu, by ograni czyo si do atakw na cele wojskowe" - obieca pierwszego dnia wojny Hitler. Jednake w tajnej dyrektywie upowani dowdcw wojskowych do zabijania bezlitonie i bez pardonu mczyzn, kobiet i dzieci polskiego pochodzenia i polskiej mowy. Tylko tak zdobdziemy potrzebn nam przestrze yciow". Bdcie bez litoci! - rozkaza. - Bdcie brutalni! [...] Ta wojna ma by wojn na wyniszczenie". Od pierwszych dni wrzenia Luftwaffe, majca miadc przewag nad polskim lotnictwem, lataa swobodnie nad Polsk, siejc mier i przeraenie. To, co si dziao, pachniao barbarzystwem" - wspomina Urbanowicz. Niemcy razili z karabinw maszynowych kobiety i dziewczta kopice kartofle na polu. Bombardowali kocioy i szpitale poonicze. Ostrzeliwali dzieci odpro-

Moda Polka rozpacza nad ciaem siostry, zabitej przez bombowiec nurkujcy sztukas na pocztku wrzenia 1939 roku, gdy kopay ziemniaki na polu pod Warszaw. (Archiwum Hultona).

wadzane w bezpieczne miejsce po zbombardowaniu przedszkola. Podczas jednego z nalotw zanurkowali nad warszawskim cmentarzem, otwierajc ogie do aobnikw uczestniczcych w pogrzebach ofiar wczeniejszych bombardowa. W Sulej owie niemieckie bombowce wznieciy poary w centrum miasta, a uciekajcych do pobliskiego lasu mieszkacw dopady z upiornym wyciem syren sztukasy Ju-87. Ludzie padali, palili si - wspomina jeden z ocalo nych. - Tamtej nocy niebo byo czerwone od un nad poncym miastem". Zdawao si, e w ogniu stana caa Polska.

Czekamy..."

65

ROZDZIA CZWARTY

mionej niszej izbie parlamentu ostateczny plan negocjacji. Nigdy nie wi dziaem takiego poruszenia w Izbie Gmin, takiego gbokiego wstrzsu, jak tamtego popoudnia - wspomina genera brygady Edward Spears, czoowy pose torysowski. - Nawet najbardziej bezkrytycznym zwolennikom rzdu zawitao w gowach, e zagroony jest honor Wielkiej Brytanii, na ktrego stray stoimy". Do najbardziej rozgniewanych nalea szedziesicioszecioletni Leo Amery, byy pierwszy lord admiralicji, bliski przyjaciel Chamberlaina, kon serwatywny pose z okrgu wyborczego w Birmingham, rodzinnym miecie premiera. Przez cae dwa dni [...] Polacy byli bombardowani i masakrowani, a my wci rozwaalimy, ile czasu da Hitlerowi na odpowied, czy zamierza wypuci ze szponw ofiar! [...] Czy to dreptanie w miejscu byo wstpem do kolejnego Monachium?" - napisa pniej. Mia wraenie, e niemal wszyscy, niezalenie od przynalenoci partyjnej, szukaj atwego wyjcia. Dlatego kiedy wiceprzewodniczcy labourzystw Arthur Greenwood wsta, eby odpowiedzie premierowi, niski okularnik Amery zerwa si z awy po rzdowej stronie Izby i wezwa go, eby wznis si ponad partyjne podziay i przemwi w imieniu Anglii!". Greenwood tak wanie zrobi. Jestem powanie zaniepokojony - oznajmi, patrzc na Chamberlaina. - Trzydzieci osiem godzin temu mia miejsce akt agresji. Z t chwil [...] automatycznie wszed w ycie jeden z najwaniejszych ukadw naszych czasw [...] Zastanawiam si, jak dugo bdziemy si waha w momencie, kiedy Wielka Brytania i wszystko, co ona - i cywilizowany wiat - sob reprezentuj, znalazy si w niebezpieczestwie". Amery i Greenwood nie byli osamotnieni w sprzeciwie wobec C h a m berlaina. Nie byli nawet jego gwnymi oponentami. Na honor ten zasuy szedziesicioczteroletni, przysadzisty, ysiejcy konserwatysta ze saboci do cygar i dobrej brandy - Winston Spencer Churchill. Pnym wieczorem, po parlamentarnej debacie, gdy nad jego domem w pobliu Westminsteru niebo rozdzieray gromy i byskawice, zdenerwowany zadzwoni do Edwarda Raczy skiego, polskiego ambasadora w Wielkiej Brytanii. Ufam, ufam... -wykrztu si - e Anglia dotrzyma swego..." Gos uwiz mu w gardle, rozpaka si. Francuski ambasador w Warszawie zasypywa Daladiera i ministra spraw zagranicznych Georges'a Bonneta telegramami, donoszc o bezustannym niemieckim bombardowaniu polskich cywilw i nalegajc na natychmiastowe podjcie dziaa. Czas ustpstw min" - oznajmi. Ale francuscy przywdcy, tak jak ich brytyjscy partnerzy, wci udzielali wykrtnych odpowiedzi, a w kocu polski ambasador we Francji, Juliusz ukasiewicz, rzuci Bonnetowi

CZEKAMY..."

ak jak Polakom, generaowi Adrianowi Cartonowi de Wiart, szefowi bry tyjskiej misji wojskowej w Polsce, nieobce byy potwornoci walki zbrojnej. W czasie pierwszej wojny wiatowej straci do pod Ypres, nad Somm postrze lono go w gow i w staw skokowy, a w Passchendaele w biodro. Nie by jednak przygotowany na masow rze, jak ujrza w Polsce we wrzeniu 1939 roku. Zobaczyem - n a p i s a - odmienione, odarte z chway oblicze wojny, ju nie onierzy ruszajcych w bj, ale pobojowisko zabitych kobiet i dzieci".

Mimo to koledzy generaa Cartona de Wiart, jego przeoeni w Whitehallu i oficjele z paacu Quai d'Orsay wci si wahali. Zgodnie z zawartym z Polsk ukadem rzd Wielkiej Brytanii powinien zareagowa na hitlerowsk napa bezzwocznym" wypowiedzeniem wojny Niemcom i udzieleniem wszelkiego wsparcia, jakie bdzie w jego mocy". Podobne zobowizania ciyy na Francji. Nago hitlerowskiego ataku zaskoczya jednak domniemanych sojusznikw Polski. Nie byli ani gotowi, ani skorzy do dziaania. Zreszt premier Cham berlain nigdy nie mia takiego zamiaru. Od pocztku zakada, e do powstrzy mania Niemcw wystarczy jego podpis na ukadzie. G d y stao si inaczej, wraz ze swoim francuskim odpowiednikiem, Edouardem Daladierem, zacz gorczkowo zabiega o to, eby Hitler znw zasiad przy stole negocjacyjnym. Obaj, wbrew wszelkim dowodom i dowiadczeniu, nadal wierzyli, e wicej osign, ukadajc si z nim, ni honorujc zawarte umowy i wypowiadajc wojn. Ich spnione twarde stanowisko" wobec Hitlera polegao na wyzna czeniu mu nowego nieprzekraczalnego terminu na odpowied w sprawie dalszych rozmw. W sobot drugiego wrzenia Chamberlain obwieci wypenionej i zdu-

66

SPRAWA

HONORU

Czekamy..."

67

w twarz: Tak nie moe by! Nie moe! Dobrze pan o tym wie! Umowa jest umow i trzeba j respektowa! [...] Czy zdaje pan sobie spraw, e kada godzina, o ktr opniacie atak na Niemcy, oznacza [...] mier tysicy pol skich mczyzn, kobiet i dzieci?" Palcy jednego papierosa za drugim francuski minister odpowiedzia z niemal rwn pasj: A wic chce pan, eby masakro wano kobiety i dzieci Parya?" Zdenerwowanie roso, gdy coraz wyraniej byo wida, e dziej si rzeczy straszne. Trzeciego wrzenia nawet Neville Chamberlain zrozumia darem no swojej polityki. Dokadnie pidziesit trzy godziny po rozpoczciu przez Hitlera blitzkriegu w Polsce rzd brytyjski wreszcie wypowiedzia wojn Niemcom. Sze godzin pniej w jego lady poszed rzd francuski. Rozpocza si druga wojna wiatowa.

W Warszawie, gdy radio nadao komunikat o wypowiedzeniu przez Angli wojny, po chwilowej ciszy wybucha wrzawa. Mieszkacy wylegli z domw na zasane gruzem ulice, paczc, krzyczc z radoci, piewajc i wiwatujc. Trbiy klaksony. Ludzie caowali ssiadw i przyjaci, taczyli na chodnikach. Wczesnym popoudniem przed ambasad brytyjsk w Alejach Ujazdowskich zebrao si ponad sto tysicy warszawiakw. Upojeni radoci, wymachujc zaimprowizowanymi flagami brytyjskimi, odpiewali polski hymn narodowy i prbowali zapiewa God Save the King. Oczywicie nikt nie umia, ale bardzo si staralimy" - zapisaa Rulka Langer. Kiedy na balkon wyszli brytyjski ambasador sir Howard Kennard i Jzef Beck, nieprzebrany tum powita ich gonym krzykiem. Zgiek jeszcze si wzmg, gdy Kennard zawoa: Niech yje Polska! Bdziemy walczy rami w rami przeciw agresji i niesprawiedli woci!" Ambasadora i Becka obsypano kwiatami. Niebawem brodzili w nich po kolana. Gdy kilka godzin pniej do Warszawy dotara wiadomo o wypowiedzeniu wojny przez Francj, tumy poszy z kwiatami pod ambasad francusk, pie wajc Marsy/tank i krzyczc: Vive la France! Rozradowani studenci pochwycili francuskiego attache wojskowego, gdy prbowa dosta si do ambasady, i dla artu podrzucili biedaka do gry. Kobiety poryway do taca policjantw wyznaczonych do powstrzymywania napierajcych mas. W cigu tych kilku godzin trzeciego wrzenia Polacy czuli, e nie s sami. Przez stulecia uwaali nawet jeli zgoa nikt nie podziela ich mniemania e s nierozerwalnie zwizani z Zachodem. Geograficzne oddzielenie od Francji i innych pastw zachodnioeuropejskich nie osabio ich podziwu dla wszyst-

kiego co zachodnie. Dla Polakw Zachd jest [...] wynion krain, rajem utra conym" - napisa brytyjski historyk Norman Davies. I oto wreszcie zachodni przyjaciele Polski stanli w jej obronie. Czas pokaza, e byy to - napisa inny historyk ostatnie godziny niepohamowanej radoci i szczcia" narodu pol skiego na najblisze p wieku. W Wielkiej Brytanii i Francji nikt si nie cieszy. W pierwszym dniu wojny nie byo ani orkiestr, ani wiwatw, ani harmidru; tylko zapierajce dech mieszane uczucie ulgi i nieznonego alu" - odnotowaa w licie do przyjaci angielska pisarka Margery Allingham. We Francji wielkie nagwki obwieszczay: Cestla GuerrelMe te nagwki - donosi paryski korespondent CBS, Erie Sevareid - nie przekaday si na prawdziw Wojn!. Byo to wci tylko Cest la Guerre!, jedno z tych wypowiadanych od niechcenia zda w rodzaju: Najtrudniejsze jest pierwsze sto lat, stary albo Nieszczcia chodz parami". Francuzi szli na wojn z niewzruszonym przekonaniem, e adnej osoby, adnej gowy nie warto powica dla jakiejkolwiek sprawy". Czwartego wrzenia New York Times" przewidywa z zadufaniem, e za dzie, dwa" brytyjskie i francuskie wojska stan do walki z Niemcami. Miar trafnoci tej prognozy jest to, co nazwiemy walk. Rzdy Anglii i Francji natychmiast ogosiy, e stanowczo pragn" oszczdzi niemieck ludno cywiln i zabytki historii. M i m o przyrzeczenia, jakie kilka miesicy wczeniej zoy Polakom genera Ironside, brytyjskim i francuskim wojskom wydano rozkaz atakowania wycznie celw militarnych w najwszym znaczeniu tego sowa". Z obawy przed poruszeniem opinii publicznej wyciszano informacje, e Niemcy masakruj tysice polskich cywilw, bombarduj i pal polskie miasta, niszcz polski potencja produkcyjny, obracaj w py polskie zabytki. Leo Amery powiedzia o Neville'u Chamberlainie: Czujc wielki wstrt do wojny, by zdecydowany jak najmniej si w ni angaowa". Chocia depesze ambasadora Kennarda z Warszawy byy coraz bardziej naglce w tonie, rzd zwodzi parlament, BBC i pras, wywierajc na nie nacisk, by minimalizoway kryzys. W jednej z depesz Kennard przekaza, e ostrzeliwanie cywilw z karabinw maszynowych jest na porzdku dziennym". Przebywajcy w Polsce z brytyjsk misj wojskow mody oficer, ktry z dachu ambasady brytyjskiej w Warszawie widzia, jak niemieckie samoloty strzelaj do kobiet i dzieci, po powrocie do Londynu zoy bezporedni raport, bagajc swoich zwierzchnikw, eby pomogli Polakom. Mimo to rzd Chamberlaina poinformowa parlament, e Niemcy bombarduj w Polsce tylko cele woj skowe. Clare Hollingworth, korespondentka Daily Telegraph" w Polsce, widziaa

68

SPRAWA

HONORU

Czekamy...

69

nisko lecce samoloty ostrzeliwujce dziesitki cywilw, z ktrymi uciekaa wiejskimi drogami przed Luftwaffe. Ale gdy opowiedziaa o tym brytyjskim dyplomatom, usyszaa od nich, e nie ma po co przesya tych wieci do Anglii, bo niemal wszystkie relacje o niemieckich mordach s blokowane. Ta milczca zgoda na cierpienia naszych sojusznikw i zaniechanie odwetu, byle tylko Londyn ocali skr", tak j rozzocia, e natychmiast wysaa trzy telegramy do redakcji, relacjonujc, co si dzieje. Kiedy wrcia do Londynu, dowiedziaa si, e aden z nich nie doszed. Na posiedzeniu gabinetu wojennego czwartego wrzenia sir Cyril Newall, brytyjski szef sztabu si powietrznych, sprzeciwi si wszelkim prbom udzie lenia pomocy Polsce przez RAF. Brytyjskie samoloty trzeba trzyma w rezerwie na wypadek niemieckiego ataku na Francj i Wielk Brytani - oznajmi. W re akcji na to owiadczenie Winston Churchill, ktry wszed do konserwatywnego rzdu jako pierwszy lord admiralicji, zacz si gono zastanawia, czy gabinet nie powinien wykaza wikszej troski o napadnitego sojusznika. Zaapelowa, eby armia francuska i RAF bezzwocznie zaatakoway lini Zygfryda, cig niemieckich fortyfikacji od strony Francji. Inni czonkowie gabinetu zgodzili si z nim, e atak jest yciow koniecznoci". Co wicej, uznali jednomylnie, e byoby niehonorowo" nie zaatakowa. M i m o to ograniczono si jedynie do wysania kilku symbolicznych patroli w kierunku linii Zygfryda, paru lotw zwiadowczych nad Niemcami i zrzu cenia milionw ulotek propagandowych informujcych Niemcw, e nie maj rodkw do prowadzenia dugotrwaej wojny" i znajduj si na skraju bankruc twa". Ulotki te stay si niebawem przedmiotem drwin w Wielkiej Brytanii. Mollie Panter-Downes, londyska korespondentka New Yorkera", nazwaa je Klubem Ulotki Miesica dla Trzeciej Rzeszy". W tym samym czasie kry te dowcip o pilocie RAF-u, ktry wyrzuci z samolotu nierozwizan paczk z ulotkami. Co ty robisz? Chcesz kogo zabi?" - zbeszta go dowdca. Bojaliwo rzdu Chamberlaina przerazia Edward Spearsa i wielu jego podobnie mylcych kolegw z parlamentu. To haniebne wojowa konfetti z bezlitosnym wrogiem, ktry niszczy cay nard - owiadczy Spears Kingsleyowi Woodowi, szefowi Ministerstwa Lotnictwa. - Omieszylimy si, organizujc taki karnawa. By potrzebny jak rozszalaemu maniakalnemu mordercy pogadanka wychowawcza". Z Woodem spotka si te Leo Amery. Gdy zaproponowa, eby RAF zrzuci bomby zapalajce na Schwarzwald, gdzie byy niemieckie skady amunicji, Wood si zatrwoy. Czy zdaje pan sobie spraw, e to teren prywatny? - spyta. - Pewnie zaraz zada pan, ebym zbombardowa Zagbie Ruhry!"

Osamotnieni w walce, cho z tlc si wci nadziej na francusk i bry tyjsk pomoc, Polacy prbowali stawi opr germaskiej nawanicy. Ich bombardowane przez Luftwaffe, osaczone przez wojska pancerne oddziay wycofyway si na poudniowy wschd, z zamiarem przegrupowania si na znacznie wszym froncie, eby - przy wsparciu sojusznikw - przej do kontrataku. Ale niemiecka napa doprowadzia do zaamania si scentra lizowanych systemw cznoci i zaopatrzenia polskiej armii. Sidmego wrzenia sytuacja jeszcze si pogorszya, kiedy Naczelny Wdz, marszaek Edward Rydz-migy, z niewyjanionych przyczyn postanowi uciec wraz z reszt rzdu z Warszawy i przenis swj sztab na wschd. Z n a c z n a cz kraju zostaa pozbawiona rzdu, a znaczna cz wojska dowdztwa. Polacy w znakomitej wikszoci nigdy nie wybacz Rydzowi-Smigemu tej dezercji - zanotowa wsppracujcy z polskim dowdc Adrian Carton de Wiart. - Do gowy by mi nie przyszo, e odrzuci on ciar odpowiedzial noci, eby w histerycznej ucieczce ratowa wasn skr. Jego zachowanie zaprzeczao wszystkiemu, co wiedziaem o Polakach". Dzie przed rozpoczciem exodusu Eskadrze Kociuszkowskiej wraz z reszt Warszawskiej Brygady Pocigowej, dysponujcej w owej chwili tylko dziewitnastoma sprawnymi myliwcami oraz kurczcymi si zapasami paliwa i czci zamiennych, polecono wycofa si do bazy pod Lublinem w pou dniowo-wschodniej Polsce. Rozkaz ten by powalajcym ciosem. Oznacza bowiem, e Warszawa zostanie bez osony lotniczej, a jej mieszkacy bd zdani na ask Luftwaffe. Lecc z innymi pilotami na poudnie, Mirosaw Feri wszdzie widzia i czu ywio wojny. Tyle zniszczenia, a my bezsilni" - zapisa w dzienniku. G d y w drodze do Lublina przelecia nad Dblinem, na widok ogromnych szkd napyny mu do oczu zy. Budynki, w ktrych spdzi tyle czasu jako podchory, byy rozwalone, lotniska ziay lejami po bombach. Jeden obraz ndzy i spustoszenia" - podsumowa. W Lublinie brygada te zastaa zamt. Nie byo rozkazw, nie byo ekip naziemnych, nie byo paliwa ani cznoci z dowdztwem. cigajc benzyn z bakw samochodw i ciarwek, przetrzebione eskadry podjy dziaania w ograniczonym zakresie. W cigu dwch dni zestrzeliy kolejne trzy samoloty Luftwaffe. Feri i jego koledzy wmawiali sobie, e wkrtce nadejdzie rozkaz do silnego kontrataku. Mimo do szybkiego cofania si nie mylelimy nawet o zupenej przegranej" - napisa. A potem rozkazano im przemieci si jeszcze dalej na wschd. Tymczasem jeden z pilotw Eskadry Kociuszkowskiej rozpaczliwie pr bowa do niej doczy. Jana Zumbacha, ktrego w dziecistwie olni pokaz

70

SPRAWA

HONORU

Czekamy...

71

lotniczy, wybuch wojny zaskoczy w Zaleszczykach na poudniu Polski, gdzie kurowa si po skomplikowanym zamaniu nogi w wypadku lotniczym pi miesicy wczeniej. Na wie o niemieckiej napaci pokutyka o kulach na stacj i kupi bilet do Warszawy. W czasie jazdy pocig dwukrotnie ostrzelali i zbombardowali Niemcy, ale Zumbachowi udao si dotrze do celu. Powie dziano mu, e jego eskadra gdzie walczy, ale nikt nie wiedzia dokadnie gdzie. Kiedy zaproponowa, e moe lata maym samolotem na misje cznikowe do dywizji w polu, z ktrymi brak cznoci, przeoeni popatrzyli z powt piewaniem na jego kule. Ja nie latam nogami! - wybuchn. - Wystarczy mi gowa, rce i stopy, a te s sprawne!" Dali mu samolot. Sytuacja Zumbacha - polskiego oficera, ktry za wszelk cen pragn doczy do walki - powtarzaa si we wszystkich rodzajach sub w caym kraju. W szkole lotniczej w Dblinie Witold Urbanowicz otrzyma rozkaz ewakuacji pidziesiciu podchorych na wschd do Rumunii, gdzie jakoby czekay na nich angielskie samoloty. Mieli nimi wrci i walczy na terenie Polski. Na wie o tym planie podchorowie o mao co nie wzniecili buntu. Uciekn, eby si tu bi na piechot - rozwaa Urbanowicz. - Uczuciowo byoby to zrozumiae. [Ale] na ziemi, z karabinem w rce [...] s warci akurat tyle, co kady onierz piechoty. W powietrzu s warci o wiele wicej [...] Moim zadaniem byo wyprowadzi podchorych tam, gdzie mogli wej znowu do kabin myliwcw". Prawd mwic, by rozgoryczony bardziej ni oni. W pierwszych dniach wojny wraz z picioma innymi instruktorami z Dblina utworzy prowizo ryczn eskadr myliwsk, prbujc ochroni szko i nalece do niej lotniska przed niemieckimi bombowcami. W kilku ostrych starciach wykorzystali stare treningowe P-7 do granic moliwoci. Ale ten rozpaczliwy sprzt" nie mg skutecznie przeciwstawi si Luftwaffe i obroni szkoy przed cikim bom bardowaniem. Kiedy P-7 Urbanowicza zosta zniszczony na ziemi, on sam poprosi przeoonych w Warszawie, eby pozwolili mu doczy do Eskadry Kociuszkowskiej. W odpowiedzi usysza, e ewakuowano j do Lublina. A poza tym Brygada Pocigowa najbardziej potrzebowaa w tej chwili maszyn, a nie pilotw. Kazano mu zapomnie o eskadrze i doprowadzi podchorych do Rumunii. Przygnbiony Urbanowicz powrci do ruin Dblina. Zdajc sobie spraw, e musi ograniczy baga, odda radio i kilka nowych jedwabnych koszul sprztaczce kwater oficerskich, a frak staremu portierowi z kasyna. Potem zebra podchorych, znalaz jaki autobus i wyruszyli w drog - kolejnych pidziesiciu jeden uchodcw we wzbierajcej rzece, pyncej na wschd.

W Polsce panowa chaos. Wojsko, ktremu pozostao niewiele poza odwag i determinacj, nie chciao skapitulowa. onierze sami wycofywali si i przegrupowywali, z caych si walczc dalej z nieubaganie nacierajcym wrogiem w wojnie, jakiej wiat jeszcze nie widzia. Dziesitego wrzenia osiem polskich dywizji rozpoczo kontratak, przekraczajc rzek Bzur na zachd od War szawy. Przez trzy dni powstrzymyway one niemieck sm Armi, biorc do niewoli ptora tysica jecw z jednej tylko dywizji. Niemiecki oficer tak opisa polskich onierzy: Nie szli z pochylonymi gowami jak ludzie w ulewnym deszczu - tak najczciej atakuje piechota - lecz posuwali si naprzd, trzymajc gowy wysoko niczym pywacy pokonujcy fale. Pewnie i bez wahania". Wyjtkowo Polakw dostrzeg kompetentny niemiecki oficer tej klasy co twrca pancernego blitzkriegu, genera Heinz Guderian, ktry wbrew oficjalnej nazistowskiej propagandzie stwierdzi, e nawet w obliczu klski byli twardym i odwanym przeciwnikiem". W Berlinie, gdzie propaganda znajdowaa wikszy posuch, polski opr wobec inwazji uwaano za irytujc przeszkod, afront dla niezwycionego teutoskiego ducha. Ta wojna wymaga porzdku, musi by prawido wa!" - owiadczy korespondentom zagranicznym na konferencji prasowej rzecznik niemieckiego rzdu. Dziennikarze wybuchnli szyderczym miechem. Prawidowa wojna, akurat! - napisa pniej John Raleigh z Chicago Tribune. - Z poncymi polskimi wsiami". Pomimo poogi kontrofensywa nad Bzur zepchna Niemcw - chwi lowo do defensywy, a polskie garnizony w Warszawie i Lwowie nadal si broniy. Gdyby Polacy wytrzymali do siedemnastego wrzenia - dnia, w ktrym Francja, zgodnie z umow, powinna uderzy w odwecie na Niemcy mogliby przeprowadzi znacznie ambitniejszy kontratak. Hitler rzuci na Polsk wik szo swoich wojsk pancernych, zmotoryzowanych i powietrznych. Wystawi tym samym na atak z zachodu osabione fortece linii Zygfryda na granicy francusko-niemieckiej. Przygotowana bya tylko inwazja na Polsk - przyzna po wojnie feldmarszaek Alfred Jodl, szef niemieckiego Sztabu Generalne go. - Stacjonujce [na zachodzie] wojska byy tak sabe, e nie bylimy w stanie obsadzi rwnoczenie wszystkich bunkrw". Ale kiedy siedemnastego wrzenia Zwizek Sowiecki napad na Polsk, nie pomna zawartej umowy Francja nie zrobia nic. Los Polski by przesdzony.

72

SPRAWA

HONORU

Czekamy..."

73

Podpisany w 1939 roku przez Niemcy i Zwizek Sowiecki traktat by czym' wicej ni zwykym paktem o nieagresji. Zawiera plan zniszczenia narodu. Jego tajne klauzule pozwalay Stalinowi na swobodne wkroczenie do Polski od wschodu po niemieckiej napaci z zachodu. Siedemnastego wrzenia przygl dajcy si od ponad dwch tygodni hitlerowskiej agresji Sowieci sami stali si agresorami. Po raz kolejny, jak wielokrotnie w przeszoci, Niemcy i Rosjanie dokonali zbiorowego gwatu na Polsce. Kampania sowiecka bya niezwykle atwa i odniesiona kosztem niewielkich ofiar. W cigu niewielu dni Armia Czerwona zaja wiksz cz wschodniej Polski, wraz ze Lwowem i Wilnem - miastami, ktre bolszewicy utracili w wojnie 1919-1920. Pod okupacj sowieck znalaz si obszar o powierzchni okoo dwustu tysicy kilometrw kwadratowych, zamieszkany przez mniej wicej trzynacie milionw ludzi, z czego jedn trzeci stanowili Polacy, jedn trzeci Ukraicy, a reszt ydzi, Biaorusini i inne narodowoci. Sowieci wzili do niewoli przeszo dwiecie trzydzieci tysicy polskich onierzy, nie tracc nawet tysica swoich. Olbrzymie terytorium zagrabione przez Stalina stanowio nagrod za danie Hitlerowi wolnej rki. Nazajutrz po niespodziewanym ataku na Polsk New York Times" obwieci we wstpniaku: Niemcy upoloway ofiar. Cz trupa, ktrego nie poary, zagarnie Rosja Sowiecka w szlachetnej roli hieny przy niemieckim lwie". Po wkroczeniu wojsk sowieckich wielu Polakw sdzio, e przybyy, by ich broni. Wkrtce przekonali si, jak bardzo si mylili. Patrolujce niebo samo loty Armii Czerwonej ostrzeliway ludzi na polach i drogach. W dziesitkach miast i miasteczek sowieckie oddziay urzdzay dzikie, bezadne strzelaniny. W Dubnie krasnoarmiejcy ustawili na rogach ulic kaemy i zasypali kulami okoliczne budynki, zabijajc wielu mieszkacw. Sowiecka agresja spotkaa si z potpieniem na caym wiecie. Ale nie zrobiono nic, eby j powstrzyma. W Londynie rzd Chamberlaina wyrazi oburzenie i zgroz", lecz nie zoy nawet formalnego protestu. Gdy dwudzie stego wrzenia premier owiadczy w parlamencie, e Wielka Brytania i Francja nie zapomniay o swoich zobowizaniach [wobec Polski], a ich wola konty nuowania walki nie osaba", jego krytycy parsknli miechem. Sowiecka inwazja oznaczaa zaamanie si znaczcego zbrojnego oporu w Polsce. M i m o to rzd i wojsko nie kapituloway. Tu przed wybuchem wojny trzy polskie niszczyciele wymkny si z portw i popyny do Wielkiej Brytanii; pniej doczyy do nich dwa polskie okrty podwodne. Siedem nastego wrzenia dziesitki tysicy onierzy i lotnikw zdao ku granicom kraju - nie po to, eby uciec, lecz eby si zreorganizowa i podj dalsz walk

z zewntrz. Wikszo przedostaa si do Rumunii, wraz z rzek uchodcw cywilnych z wozami, furmankami, rowerami i wzkami dziecicymi wyadowa nymi dobytkiem. Nieliczni polscy piloci, wrd nich Zdzisaw Krasnodbski, przelecieli granic na kilku ostatnich sprawnych samolotach wojskowych. Na Virginii Cowles, amerykaskiej dziennikarce piszcej dla londyskiego Sunday Timesa", due wraenie zrobia niezomna duma" polskich lotni kw, z ktrymi przeprowadzia wywiad na lotnisku pod Bukaresztem. Byli wyczerpani, nieogoleni, stalowoniebieskie mundury mieli brudne i podarte, lecz mimo odniesionych ran i innych obrae nie bagali o lito, nie prosili o jakkolwiek pomoc, tylko pragnli arliwie uciec z Rumunii do Francji i do czy do francuskiego lotnictwa". Jeden z nich, ktry w wyniku niemieckich bombardowa straci ca rodzin, krzykn do towarzyszcego dziennikarce brytyjskiego attache lotniczego: Co oni z nami zrobi?! Przecie nas nie zamkn! Musimy walczy dalej!" Wielu wdrujcych pieszo lotnikw i onierzy wahao si przed przekro czeniem granicy, bo nie miao pewnoci, czy kiedykolwiek wrc do ojczyzny. To bya straszna chwila - wspomina jeden z pilotw. - Wszyscy mielimy zy w oczach". Niektrzy caowali biao-czerwone szlabany, inni ziemi. Prawie kady bra ze sob jej grudk, kamyk albo kwiat - co, co przypominaoby mu ojczyzn. Nigdy nie widziaem tylu paczcych ludzi" - powiedzia inny pilot.

Podczas gdy tysice Polakw opuszczao kraj z nadziej, e bd mogli gdzie indziej podj walk, warszawiacy ze swoim nieugitym prezydentem i gar nizonem wojska przydzielonym do obrony stolicy nadal stawiali opr. Po ucieczce z Warszawy sidmego wrzenia przywdcw i ministrw prezydent Starzyski ogosi przez radio i miejskie megafony, e Warszawa nigdy si nie podda. Powiedzia mieszkacom, e jest gotw powici miasto, ktre ukocha i o ktre tak bardzo si troszczy, poniewa stawka w tej walce jest o wiele wysza. Warszawa przestaa by jednym z miast; reprezentuje Polsk. O p r stolicy pozwala trwa narodowi. Tak byo w przeszoci. Tak bdzie teraz. Los zoy w nasze rce obowizek obrony honoru Polski". Wadysaw Szpilman*, mody warszawski pianista, widzia w Starzyskim serce i dusz obrony [Warszawy], prawdziwego bohatera miasta [...] Wszyscy oczekiwali
* Wadysaw Szpilman, yd, jest bohaterem filmu Pianista, opartego na jego autobiogra ficznej ksice, w ktrej opisa, jak ukrywa si w czasie wojny przed Niemcami.

74

SPRAWA

HONORU

Czekamy..."

75

niecierpliwie jego przemwie i czerpali z nich odwag. Dopki prezydent nie mia wtpliwoci, nikt nie traci otuchy". Wrd czerpicych otuch z przemwie Starzyskiego bya Wanda Krasnodbska, ona pniejszego dowdcy Dywizjonu Kociuszkowskiego. Wanda w ostatniej chwili ucieka z warszawskiego mieszkania rankiem pierwszego dnia wojny, gdy Luftwaffe bombardowaa pobliskie lotnisko. Nie wiedzc, czy m yje, czy zgin, przeniosa si do krewnych i w miar moliwoci staraa si nie pomoc uciekajcym przed niemieckimi bombami, ktre kwarta za kwartaem rujnoway oblone miasto. Po sidmym wrzenia Warszawa zostaa praktycznie odcita od reszty kraju, ale wci bronio jej przeszo sto tysicy onierzy. Zapasy ywnoci i amunicji szybko si zmniejszay, pod sklepami spoywczymi ustawiay si dugie kolejki, bo gd by silniejszy od strachu przed bombami i kulami. Mimo wszystko stolica staraa si zachowa pozory normalnego ycia. Kadego ranka usuwano gruz po nocnych nalotach i zamiatano chodniki. Nadal ukazyway si gazety, w miecie nadal by prd, z kranw nadal cieka woda i (dziki monterom, pracujcym niestrudzenie mimo bombardowa) dziaaa wikszo telefonw. Codziennie nadawano przez radio mocne, buntownicze dwiki poloneza A-dur Chopina i otwierano kawiarnie, cho zamiast ciastek podawano w nich czarny chleb z marmolad, a zamiast prawdziwej kawy zboow. Opr Warszawy rozwcieczy Hitlera, ktry przyby wkrtce po inwazji i przez kilka dni czeka na obrzeach miasta w nadziei, e wkroczy do niego jak wyrazi si William Shirer - niczym zwyciski Cezar". Poniewa Warszawa walczya dalej, by zmuszony do zmiany planw, czego organicznie nie znosi. Zamiast wygosi zwycisk mow w stolicy Polski, jak chcia, musia wygosi j w Gdasku, z twarz poczerwienia z histerycznej wciekoci" - donis Shirer. Warszawa zapacia za to upokorzenie. Hitler uczyni z niej przykad dla innych miast, na tyle gupich, by wchodzi mu w parad. Do bombardowa doda ogie cikiej artylerii. Kanonada bya tak silna, e czowiek czu si, jakby tkwi w rodku stalowego bbna - wspomina pewien warszawiak. - Wstrzsy przenikay a do serca". Z kadym dniem ostrza si wzmaga, a ca Warszaw spowi siwy caun dymu tak gstego, e czasami nie mona byo dojrze drugiej strony ulicy. Potrzaskay niemal wszystkie szyby w oknach we wszystkich jeszcze stojcych budynkach. Wszdzie walay si trupy i kawaki rozerwanych cia. Ekipy wyznaczone do grzebania zabitych byy na skraju wyczerpania fizycznego i psychicznego. Ukwiecone do niedawna skwery i ogrody zamieniono w prowizoryczne cmentarze. Take trawiaste pobocza gwnych ulic i alej usiay dziesitki grobw, niejednokrotnie

oznaczonych kwiatami i zniczami. Warszawiacy si nie poddawali, ale rado zgasa. Wyczerpani, przeraeni, godujcy ludzie o zaczerwienionych oczach i wymizerowanych, znkanych twarzach kulili si w domach albo przemykali ulicami w poszukiwaniu jedzenia. Do koni, ktre zabiy bomby i pociski artylerii, dopaday kobiety i wykraway kaway misa, a nie zostawao nic oprcz koci. W Wielkiej Brytanii rzd i prasa daway wiadectwo cierpieniom Polski, uciekajc si do pustosowia. Polakom by moe uly w jakim stopniu wiadomo, e ich udrczony kraj darz wspczuciem, ba, szacunkiem, nie tylko sojusznicy w zachodniej Europie, lecz wszyscy cywilizowani ludzie na wiecie" - napisano we wstpniaku Timesa". Dwudziestego wrzenia za BBC zwrcio si do mieszkacw Warszawy: Cay wiat podziwia wasz odwag [...] My, wasi alianci, bdziemy kontynuowa walk o przywrcenie wam wolnoci. Jeli moecie, odpowiedzcie na nasze przesanie". Stefan Starzyski odpowiedzia, dajc jasno do zrozumienia, e sowa otuchy, cho przyjte z wdzicznoci, s bezuyteczne. Kiedy z Wielkiej Brytanii i Francji nadejdzie konkretna pomoc, eby uly nam w tej strasznej sytuacji? - zwrci si z pytaniem do BBC. - Czekamy na ni". Uraone tym brytyjskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych posuyo si wykrtn logik, argumentujc, e samo wypowiedzenie wojny Hitlerowi stanowi p o m o c dla Polski. Owszem, RAF nie dotrzyma dotd obietnicy, e zbombarduje niemieckie cele, ale Polacy mog by pewni, i groba brytyjskich nalotw wystarczy, aby Niemcy stracili wiar w siebie. Na zasypywanych gradem b o m b i pociskw artyleryjskich Polakach nie zrobio to oczywicie wra enia, tym bardziej e rzd francuski by jeszcze mniej aktywny od brytyj skiego. Na pocztku trzeciego tygodnia wojny Warszaw otoczy piercie zoony z trzynastu niemieckich dywizji piechoty i przeszo tysica dzia. W cigu jednego dnia na osobisty rozkaz Hitlera ponad czterysta bombowcw, fala za fal, zrzucio na miasto bomby burzce i zapalajce. Na domiar zego Niemcy codziennie wystrzeliwali trzydzieci tysicy pociskw artyleryjskich, zasypujc stolic Polski deszczem rozgrzanego metalu - napisa oficer Wehr machtu. - Patrzc w stron Warszawy, widzielimy supy dymu wznoszce si leniwie, jakby z olbrzymich cygar". Miasto zmienio si w gigantyczne ognisko - una bya widoczna na wiele kilometrw. Chmury na niebie byy czerwone jak krew" donosi ten sam oficer. Po Zamku Krlewskim, Operze, Teatrze Narodowym, gmachach rz dowych, starych paacach, teatrach, kawiarniach i wielu innych budynkach

76

SPRAWA

HONORU

.Czekamy..

77

pozostay dymice zgliszcza. W nieco ponad dwa tygodnie zniszczona zostaa cakowicie lub czciowo prawie poowa miasta i zgino przeszo szedziesit tysicy mieszkacw. Nawet w obliczu takich strat i zniszcze warszawiacy nie tracili nadziei na brytyjsk i francusk pomoc. Ludzie rozgldali si po niebie, wypatrujc alianckich bombowcw. Znasz Anglikw. Duo czasu zajmuje im podjcie decyzji, ale teraz to ju na mur przylec" - zapewnia znajomego czonek stray przeciwlotniczej. Dwudziestego trzeciego wrzenia, nieogolony, zaniedbany Stefan Starzyski powiedzia przez radio o zniszczonej Warszawie: Tam, gdzie miay by wspa niae sierocice, gruzy le [...] tam, gdzie miay by parki, dzi s barykady gsto trupami pokryte". Ale z ruin swojego miasta czerpa odwag. Chciaem, by Warszawa bya wielka mwi ochrypym ze wzruszenia gosem. Dzi Warszawa bronica honoru Polski jest u szczytu swej wielkoci i sawy". Byo to ostatnie przemwienie prezydenta stolicy do mieszkacw ukochanego miasta. Potem zalega cisza. W warszawsk elektrowni trafia bomba. Radio Warszawa zamilko. Jakim cudem Warszawa utrzymaa si jeszcze przez pi dni. Dopiero dwudziestego smego wrzenia, kiedy nie byo ju wody, ywnoci, lekarstw, elektrycznoci ani amunicji, stolica poddaa si Niemcom. Po jej kapitulacji Walter Schellenberg, szef wywiadu SS, osupia, gdy zobaczy, co stao si z tym piknym miastem, ktre znaem - ruiny, wypalone domy, godujcy, rozpaczajcy ludzie [...] Warszawa umara". Pitego padziernika armia polska stoczya ostatni bitw tej kampanii. Koniec nadszed w Kocku, niewielkim miecie na pnoc od Lublina. Przez trzydzieci pi dni Polska walczya z najazdem nieporwnanie silniejszych Niemiec i ich nowego sojusznika, Zwizku Sowieckiego. Ale nawet klska na wasnej ziemi nie przekonaa Polakw, e konflikt dobieg koca. Do dziesitkw tysicy onierzy i oficerw, ktrzy zbiegli za granic pod koniec wrzenia, doczyo w trakcie wojny ponad sto tysicy innych - pod przywdz twem rzdu na uchodstwie, ktry nie skapitulowa. Cho w kampanii wrzeniowej wojsko polskie ponioso powane straty (siedemdziesit tysicy zabitych, sto czterdzieci tysicy rannych), to zadao te stosunkowo silny cios wrogowi. Polego szesnacie tysicy niemieckich onierzy, a okoo trzydziestu tysicy odnioso rany. Poza tym Niemcy stracili w walkach okoo jednej czwartej czogw i jednej pitej samolotw. W depeszy do Ministerstwa Spraw Zagranicznych, wysanej wkrtce po zakoczeniu pol skiej kampanii, brytyjski ambasador w Jugosawii poinformowa, i dowiedzia si, e niemieckie straty w ludziach i sprzcie byy nieporwnanie wiksze",

Rynek Starego Miasta w Warszawie - widok przed wojn i po wojnie. (Biblioteka Kongresu).

78

SPRAWA

HONORU

Czekamy...

79

ni to Niemcy przyznawali. I e polscy piloci wykazali si niewiarygodn" dzielnoci. Po latach historyk John Lukacs napisa: Polska, niezalenie od dawnych wad i szalestw, znw odnalaza swojego ducha. Hardo i wytrwale przeciwstawiaa si niemieckim grobom i rosyjskiemu okreniu. A kiedy nadszed koniec, pada w bitwie szlachetnie i z godnos'ci, jak trudno znale w naszym stuleciu". M i m o to w czasie wojny w wikszos'ci pastw Europy i w Stanach Zjedno czonych utrwalio si faszywe przekonanie, e Polacy wykazali si nieudolnoci militarn i brakiem woli walki z wrogiem. W najlepszym razie przedstawiano ich jako nieco komicznych XIX-wiecznych romantykw. Pascy Polacy nie wiele zdziaali!" - przygryz genera Ironside Adrianowi Cartonowi de Wiart, gdy ten wrci do Londynu po klsce Polski. Carton de Wiart, ktry widzia polskie wojsko w walce, odparowa: Zobaczymy, mj panie, jak si spisz inni". Po wojnie stwierdzi: Nikt, kto tam nie by, nie jest w stanie wyobrazi sobie, z czym zmierzyli si Polacy [...] Zbrojna potga Niemiec stana przeciw masie ludzkich cia i gdyby [sam] heroizm mg uratowa Polakw, ich historia wygldaaby inaczej". Przekonanie o polskim dyletanctwie wzmocniy dwa mity tej kampanii oba autorstwa niemieckich propagandystw - przytaczane jako prawdziwe w niemieckich i alianckich biuletynach informacyjnych i powtarzane w wielu opracowaniach historycznych powiconych drugiej wojnie s'wiatowej. Wedug pierwszego polskie lotnictwo zostao zniszczone na ziemi w cigu dwudziestu czterech godzin. Wedug drugiego obrona Polski polegaa gwnie na odwa nych, ale beznadziejnych szarach kawalerii na niemieckie czogi. Rzeczywisto bya inna: jeszcze przed hitlerowsk napaci Polacy rozmiecili prawie wszystkie samoloty pierwszej linii na zakamuflowanych lotniskach polowych, co tumaczy fakt, dlaczego polskim pilotom, zanim stracili wikszo swoich maszyn, udao si zestrzeli sto dwadziecia sze niemieckich, a setki innych uszkodzi. Co do kawalerii, nie byo adnych samobjczych szar, tylko odosobnione przypadki, kiedy zaskoczone przez czogi oddziay prboway wydosta si z puapki. Legenda wzia pocztek od incydentu w pierwszym dniu walk, kiedy dwa polskie oddziay kawalerii przypuciy szar na niemiecki batalion piechoty. W czasie bitwy nadjechay niemieckie wozy pancerne, zabijajc dwudziestu kilku polskich uanw wraz z komi. Nastpnego dnia Niemcy przyprowadzili na pole bitwy zagranicznych korespondentw i pokazali im trupy ludzi i zwie rzt, z komentarzem, e taka szara jest typowa dla polskiego wojska.

W dniu upadku Warszawy Joachim Ribbentrop i Wiaczesaw Mootow, ministrowie spraw zagranicznych Niemiec i Zwizku Sowieckiego, podpisali dokument oficjalnie sankcjonujcy czwarty rozbir Polski. W wygoszonym pniej przemwieniu Mootow chepi si: Jeden szybki cios zadany Polsce przez Niemcw, a drugi przez Armi Czerwon, i nic nie zostao z tego poro nionego podu traktatu wersalskiego". Pitego padziernika Hitler dotar do Warszawy. Z trybuny w Alejach Ujaz dowskich, niedaleko ambasady brytyjskiej, gdzie przed miesicem zgromadziy si wiwatujce tumy, przyj defilad swoich wojsk. Wci si pienic ze zoci na Polakw, ktrzy mieli czelno broni swojej stolicy, pouczy towarzysz cych oficjelom zagranicznych korespondentw: Panowie, przekonalicie si na wasne oczy, jakim karygodnym szalestwem bya prba obrony tego miasta [...] Chciabym, eby pewni mowie stanu w innych krajach, ktrym marzy si zamienienie Europy w drug Warszaw, mieli okazj zobaczy, tak jak wy, co naprawd oznacza wojna". Wczeniej tego dnia, pod zakrywajcymi soce chmurami dymu, obwieziono korespondentw po miecie, ktre byo niegdy Paryem Wschodu. Ma kabryczna przejadka" - podsumowa t wycieczk korespondent Chicago Tribune", John Raleigh. Ze zwaw gruzu, ktre kiedy byy domami, sterczay rce i nogi, w powietrzu unosi si obrzydliwy odr mierci. Gwne bulwary stolicy byy podziurawione gbokimi lejami. Szyny tramwajowe powykr cane jak precle. Oszoomieni ludzie przemierzali ruiny, przystawali i grzebali w stertach cegie, szukajc czegokolwiek, co mogoby si jeszcze przyda - ramy ka, garderoby, sprztw domowych. Na rogu jednej z ulic Raleigh spostrzeg chopczyka w podartym, brudnym ubraniu, ze ladami ez na usmolonych policzkach. Malec obejmowa si rkami, jego ciaem wstrzsa szloch. Nic lepszego nie mogo spotka Polski - powiedzia korespondentom hitlerowski przewodnik. - Ucywilizujemy j skutecznymi niemieckimi metodami". Na krtko przed wkroczeniem Niemcw do Warszawy przywdcy polskiego rzdu przysali z Rumunii samolot po Stefana Starzyskiego. Kierujcy obron stolicy prezydent odmwi ewakuacji. Pniej hitlerowcy wzili go wraz z dwu nastoma innymi czoowymi obywatelami Warszawy jako zakadnika i obwinili o niepokorn postaw" miasta. W grudniu Starzyskiego odesano do Dachau. Tam, cztery lata pniej, zosta rozstrzelany.

Jeszcze przed zakoczeniem walk w Polsce na jej teren wkroczyy oddziay Einsatzgruppen, specjalnych jednostek eksterminacyjnych. Ich zadaniem jak

80

SPRAWA

HONORU

wyrazi si Reinhard Heydrich, szef sub bezpieczestwa Rzeszy, jeden z gw nych autorw hitlerowskiego ostatecznego rozwizania" - byo uprztnicie ydw, inteligencji, kleru i arystokracji". aden obywatel Polski nie by bez pieczny, niezalenie od wyznania, narodowoci i pozycji spoecznej. Trzeciego i czwartego wrzenia ponad tysic mieszkacw Bydgoszczy, w tym kilkudzie siciu harcerzy w wieku od dwunastu do szesnastu lat, wprowadzono na Stary Rynek i rozstrzelano, ustawiajc grupami pod murem. Kiedy admira Wilhelm Canaris, szef hitlerowskiej Abwehry, przyjecha do Polski na pocztku wrzenia, eby przyjrze si postpom kampanii, jego wywiad odnotowa krwaw orgi" w caym kraju. W sprawie mordw Canaris zoy protest na rce feldmarszaka Wilhelma Keitla, szefa niemieckich si zbrojnych. Na prno. Przyjaciele rela cjonowali, e powrci do Berlina zupenie zaamany brutalnymi dziaaniami" swoich ziomkw*. Pierwsze dni wojny, tak straszne dla Polski, byy dopiero pocztkiem jej gehenny.

R O Z D Z I A PITY

TURYCI SIKORSKIEGO"

ielu pilotw przekraczao granic Rumunii z przekonaniem, e wreszcie trafili do kraju, na ktry mog liczy. Polska i Rumunia utrzymyway dobre stosunki na dugo przedtem, nim po pierwszej wojnie wiatowej skrztni kartografowie sprezentowali obu pastwom krtki odcinek wsplnej granicy (wymazany z map przez innych skrztnych kartografw po drugiej wojnie). Cho zawarty przez Polsk i Rumuni w 1921 roku traktat o wzajemnej obronie nie mia wielkiego znaczenia geopolitycznego, to nieco zwikszy ich poczucie bezpieczestwa w coraz mniej bezpiecznej Europie. Kiedy Niemcy napady na Polsk, nikt nie oczekiwa, e rzd rumuski wyle na odsiecz wojsko. Nie wysa. Ale zgodzi si - za co polscy piloci byli bardzo wdzicz ni - przyj dostaw nowych myliwcw dla polskiego lotnictwa, wysyanych opieszale przez Francuzw i Anglikw.

Wrd tych, ktrzy w okresie wrzeniowego chaosu przedostali si, cho nie jednoczenie, do rnych miejscowoci w Rumunii, byli piloci i personel naziemny dwch warszawskich eskadr Zdzisawa Krasnodbskiego oraz podchorowie z Dblina pod dowdztwem Witolda Urbanowicza. By te Jan Zumbach, ktry mimo zamanej nogi nie zaprzesta pogoni za kolegami z Eskadry Kociuszkowskiej. Siedemnastego wrzenia maym nieuzbrojonym samolotem cznikowym, przydzielonym mu kilka dni wczeniej przez dowdztwo, Zumbach wlecia w rumusk przestrze powietrzn i wyldowa na lotnisku w pobliu miasta Cernauti. Zgasi silnik i podpierajc si lask, wygramoli z kabiny. Ale zamiast spodziewanych towarzyszy broni podeszli do niego rumuscy onierze i kazali

* Dziewitego kwietnia 1945 roku Canaris zosta powieszony przez SS za udzia w nieudanej prbie zamachu na Hitlera w lipcu 1944 roku.

82

SPRAWA

HONORU

Turyci Sikorskiego"

83

odda bro. Widzc, e polscy piloci, ktrzy przybyli tam wczes'niej, zaganiani s jak stado baranw" do pobliskich hangarw, Zumbach przezornie ukry bro w kieszeni kurtki. Gdy onierze dali znak, eby wszed do hangaru, zaproponowa, e wpierw przestawi samolot w bezpieczniejsze miejsce. Kilka minut pniej znw znalaz si w powietrzu, patrzc z gry na krzyczcych, wymachujcych piciami Rumunw. Tak jak inni lotnicy, ktrzy opucili kraj, nie wiedzia, e Rumunia, wy straszona tempem, w jakim Niemcy i Sowieci rozprawili si z Polsk, ogosia neutralno, wycofujc zgod na przyjcie francuskich i brytyjskich samolo tw. Od tej chwili wszystkich przekraczajcych rumusk granic polskich uchodcw politycznych i wojskowych zatrzymywano i zamykano w obozach internowania. Pilotw i zaogi naziemne dwch warszawskich eskadr umiesz czono w pozbawionych podg barakach pod miecin Babadag. Spali tam na zarobaczonych, zapchlonych siennikach, rkami trzepali roznoszce malari komary i wkrtce zaczli traci nadziej, e uda im si jeszcze powalczy na wojnie. Podobnie powitano w Rumunii podchorych z Dblina. Ale Urbanowicz, tak jak Zumbach, ani myla si podporzdkowa. Tu przed opuszczeniem Polski odkry w kieszeni licik od modej przyjaciki, z ktr dopiero co poegna si w Warszawie. Znalaz w n i m cytat z modlitewnika onier skiego: Nie bdziesz mia innych celw na ziemi, dopki twj kraj wolny nie bdzie". Wzi sobie to przesanie do serca: skoro nie moe lata, w inny sposb wczy si do walki. Podchorych, ktrych odwid od pjcia w jego lady, przekaza pod komend innego oficera. A potem, rozpalony dz odwetu, z powrotem przekroczy granic Polski i ruszy na piechot w stron Warszawy. Nie zaszed daleko. Tego samego wieczoru onierze Armii Czerwonej schwy tali go w lesie i wraz z kilkoma innymi polskimi jecami wojennymi zabrali do opuszczonej szkoy. Siedzc tam z rkoma zwizanymi na plecach, uzna, e woli ju trafi do rumuskiego obozu dla uchodcw ni do sowieckiego agru. Kiedy wartownik zasn, Urbanowicz i lecy plecami do niego ogniomistrz przez kilka godzin prbowali uwolni si nawzajem z wizw. G d y wreszcie im si to udao, podnieli si z podogi i rozbiwszy krzesem lamp naftow, jeden po drugim wyskoczyli przez otwarte okno w ciemn noc i wzili nogi za pas, kady w swoj stron. Urbanowicz usysza krzyki, strzay, t u p o t biegncych. Ze szkolnego podwrza wydosta si na drog. Biegnc poboczem, ogrodami i przez k, zwali si do dou. Uderzam kolanem w kamie. Przeraliwy bl, nie mog wsta, sysz jednak szum potoku - wspomina. - Doczoguj si do brzegu i za nurzam w wod. Bardzo zimna [...] W bezwadnej nodze pulsuje bl [...] jestem zupenie wyczerpany. Sysz jakie gosy nad rzeczk. Ostatkiem si zsuwam si gbiej w wod, po szyj - tak e tylko twarz mam nad wod. Chowam t twarz pod nawise z brzegu gazie wikliny, z drugiej strony wystaje [...] duy kamie. Trzy czarne cienie na tle nieba [...] Pasko puszczona seria - jedna, druga [...] Bryzgi wody bij w twarz. Poczciwy kamie. Tamci wreszcie odchodz. Rce mi zgrabiay, [...] dygoc. Czekam. Poruszam ostronie nog. Piekielnie boli. [...] Powoli, powolutku przeprawiam si na drugi brzeg i wya. Staj na nogi, trzs si jak paralityk, zby mi dzwoni. Kady krok wydaje mi si ostatnim, ale id. Musz i [...] Kutykam, znajduj jaki kij, podpieram si, id w las [...]

84

SPRAWA

HONORU

Turyci Sikorskiego"

85

zaszywam si w gste zarola". Mokry, godny, wyczerpany i obolay, utykajc ruszy na poudnie. Z powrotem do Rumunii. Straci poczucie czasu i nie wiedzia, jak daleko zaszed. Po drodze spotka innych polskich wojskowych uciekinierw, ktrzy podzielili si z nim jedzeniem i wiadomociami o rozmieszczeniu i ruchach oddziaw sowieckich. W kocu przedosta si przez granic i odszuka swoich podchorych. Pocigiem doje chali do Slatiny i pod eskort pomaszerowali do koszar w obozie przejcio wym. Niebawem zjawi si tam polski kurier, ktry przekaza Urbanowiczowi troch pienidzy i faszywe papiery. Rozda je pan podchorym, a potem niech rozdziel si na mae grupki i na wasn rk przedostan do Bukaresztu. Przerzucimy was do Francji" - powiedzia. Urbanowicz od razu poczu si lepiej. Nareszcie powsta jaki plan. Podej mowano decyzje, wprowadzano je w ycie. Chaos si koczy.

e najpierw naley dotrze do dobrze wyszkolonych polskich pilotw i zag lotniczych. Czas nagli. Pocztkowo rumuskie obozy dla Polakw nie byy pilnie strzeone, a stranicy patrzyli przez palce na prby ucieczki, zwaszcza jeli przedtem zostali przekupieni. Ale Berlin naciska Bukareszt, eby to naprawi, przypominajc wadzom Rumunii o zobowizaniach wynikajcych ze wieo ogoszonej neutralnoci i oskarajc je o wrogo wobec Rzeszy, w czym krya si zawoalowana groba inwazji. Nazici nie ograniczali si do ostrzee z da leka. Swoje zamiary wyoyli dobitniej, wysyajc do Rumunii bezwzgldnych agentw gestapo. Polacy obawiali si, e ju wkrtce drogi ucieczki zostan odcite. By przypieszy bieg spraw, polski rzd na uchodstwie zorganizowa pota jemn sie przerzutu godn tytuowego bohatera powieci baronowej Orczy Szkaratny Kwiat. W Bukareszcie genera Stanisaw Ujejski, dowdca polskiego lotnictwa, zorganizowa tajny sztab ewakuacyjny w prywatnym mieszkaniu, wykorzystujc w charakterze biurek wszystkie dostpne paskie powierzch nie - st w salonie, fortepian, due oe, podog. Tymczasem w suterenie, pod biurem polskiego attache wojskowego, pracownicy polskiej ambasady podrabiali paszporty i wizy, wymylajc faszywe nazwiska (prawdziwe nazwiska wacicieli owych dokumentw przesano do Parya szyfrwkami). Wielu Polakw ucieko na wasn rk, innym pomogli kurierzy, w tym kilka modych kobiet, ktre dostarczay do obozw pienidze, cywilne ubrania i podrobione papiery. Ryzykujc w najlepszym razie aresztowanie, kurierzy czsto przekupywali obozowych dowdcw i stranikw, eby podczas ucieczki internowanych patrzyli w inn stron. Do obozu w Babadag przyby pewnego dnia kurier, ktry przekaza lot nikom z dwch warszawskich eskadr takie same instrukcje, jakie otrzymali podchorowie z Dblina: Wecie pienidze i paszporty, utwrzcie mae grupy i dotrzyjcie do Bukaresztu". Tego samego wieczoru pierwsza grupa pilotw roz pyna si w mroku nocy. Nazajutrz rano podejrzliwy komendant rumuskiego obozu zarzdzi apel. Witold okuciewski, jeden z dwch oficerw, ktrzy zostali z reszt onierzy, wyjani, e nieobecni na apelu pomagaj miejscowym chopom w polu. R u m u n , bardzo niezadowolony, kaza okuciewskiemu podpisa owiadczenie, e wszyscy nieobecni czonkowie warszawskiego dywizjonu s usprawiedliwieni. Nastpnej nocy wymknli si kolejni Polacy. Komendant obozu znw zarzdzi zbirk i ostrzeg, e tym razem maj by obecni wszyscy. okuciewski zagra na zwok. Wkrtce potem uciek wraz z ostatnimi lotnikami.

We Francji zacz dziaa nowy polski rzd. Powsta po upadku przedwojennej junty wojskowej, ktrej licznym przywdcom przyszo spdzi niemal ca wojn na internowaniu w R u m u n i i . Na jego czele, jako premier i gw^ nodowodzcy Polskich Si Zbrojnych, stan genera Wadysaw Sikorski, wyprony jak struna, szanowany bohater wojny polsko-bolszewickiej 1 9 1 9 1920. Sikorski, ktry w pierwszej poowie lat dwudziestych by premierem i ministrem spraw wojskowych, przeciwstawi si w roku 1926 zamachowi stanu Pisudskiego, a potem represjom junty. W rezultacie odsunito go w cie ycia politycznego i wojskowego. Dopiero po niemiecko-sowieckiej napaci i upadku Polski nowy prezydent, Wadysaw Raczkiewicz, zwrci si do niego z prob o utworzenie rzdu na uchodstwie. Sikorski wybra do swojego gabinetu ludzi reprezentujcych szerokie spektrum polskich partii politycznych, w wikszoci o inklinacjach liberalnych i zdecydowanie przeciwnych dawnemu rzdowi. Od chwili przejcia wadzy spraw pierwszorzdn stao si dla niego cignicie z Rumunii i innych krajw polskich onierzy i wykorzystanie ich w walce. Zamys ten popary Anglia i Francja. Oba pastwa kompletnie zawiody Polsk w sytuacji kryzysowej, ale odkd same znalazy si w stanie wojny z Niemcami, przygotowujc si do obrony wasnej ziemi i nieba, potrzeboway kadej pary zdatnych rk. Przekonawszy si, do czego zdolna jest Luftwaffe, rzdy Anglii i Francji poleciy swoim ambasadom w Bukareszcie dopomc w potajemnej ewakuacji polskiego wojska. W rozkazie podkrelono,

86

SPRAWA

HONORU

Turyci

Sikorskiego

"

87

W caej Rumunii modzi Polacy przemykali si lasami i polami, zabierali si przygodnie ciarwkami, jechali na gap pocigami i unikajc niemieckich agentw i wojskowych patroli, starali si dosta do rumuskiej stolicy. Jan Zumbach, gdy wyczerpao mu si paliwo, wyldowa przymusowo samolotem cznikowym, po czym wskoczy do pocigu towarowego, a Witold Urbanowicz ze swoimi podchorymi wymkn si eskorcie na prowincjonalnej stacyjce i wsiad do ruszajcego was'nie ekspresu. Gdy lotnicy dotarli wreszcie do Bukaresztu, dostali od polskich urzdnikw pienidze oraz adresy bezpiecznych hoteli i os'rodka ewakuacyjnego. Ostrzeono ich take, e w miecie roi si od agentw gestapo, ktrzy szukaj polskich pilotw i onierzy. Pozbdcie si wszystkiego, co mogoby wskazywa, e jestecie wojskowymi" - usyszeli. Wikszo, cho niechtnie, posuchaa rady, lecz inni nie umieli rozsta si z osobistymi rzeczami, ktre zabrali z kraju. Niektrzy zachowali lotnicze skrzydeka, inni oficerskie kordziki. Jeden pilot za nic nie chcia si rozsta z drewnianym migem, ktre odkrci od swego samolotu. Taszczy ten nieporczny kawa drewna z Polski do Rumunii, stamtd do Francji, a wreszcie do Anglii*. W orodku ewakuacyjnym tylu Polakw ustawiao si w kolejce do zdjcia paszportowego, e fotograf przez cay dzie nie mia waciwie kiedy wysun gowy spod czarnej pachty. Mode kobiety wydajce podrobione paszporty ze szczeglnym upodobaniem przypisyway rodakom najosobliwsze profesje. Najwiksz popularnoci cieszyli si duchowni. I tak narwany, uganiajcy si za spdniczkami Zumbach zosta seminarzyst, a Urbanowicz - te kobieciarz, cho kulturalny i elegancki niczym gwiazdor filmowy - zakonnikiem. Z Bukaresztu wielu lotnikw skierowao si na wschd do Konstancy i Bacziku, portw nad Morzem Czarnym. adowano ich po kilkuset naraz na statki handlowe pod rnymi banderami, midzy innymi na polskie jed nostki, ktre unikny przechwycenia przez Niemcw. Urbanowicz i Zumbach znaleli si wrd siedmiuset pidziesiciu Polakw stoczonych na starym, brudnym greckim frachtowcu St. Nicholas" (wity Mikoaj"), ktry, o ile nie by wykorzystywany do takiego czy innego przemytu, przewozi nielegalnie ydw do Palestyny. Podczas ostatniego rejsu transportowano nim owce, po ktrych pozosta potworny smrd. Najgorsze jednak byo to, e kiedy wity Mikoaj" mia odpyn, rumuscy wojskowi bez wyjanienia zabronili kilku
* migo to spoczywa dzi w kcie Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Sikorskiego, gdzie mieszcz si archiwa Polskich Si Zbrojnych i rzdu na uchodstwie z czasw drugiej wojny wiatowej.

lotnikom wejcia na pokad. Znw ich przekupiono. Gdy statek odbija od nabrzea, Rumuni odwrcili si plecami, a Polacy wskoczyli do zanieczyszczonej olejami wody. Dogonili witego Mikoaja" wpaw, nim opuci port, i zostali wycignici na pokad, wyczerpani, ale szczliwi. Dla lotnikw na pokadzie witego Mikoaja" wyjazd z Rumunii mia dobre i ze strony. Wreszcie wyruszyli w okrn podr do Francji. Liczyli, e wkrtce znw bd lata i walczy z Niemcami, przybliajc tym samym dzie powrotu do ojczyzny. Z drugiej strony jednak po raz pierwszy od wybuchu wojny mieli czas rozmyla o potwornoci kataklizmu, ktry zagarn ich wraz z ca Polsk i ktremu nie zdoali zapobiec. Wraca niepokj: o bliskich w kraju, o przyszo - wspomina Urbanowicz. - I zaczynay si od nowa niekoczce si rozmowy, wraca Wrzesie i paday znowu zapytania, na ktre nie zawsze jeszcze mona byo znale odpowied". Jedynym pocieszeniem bya myl, e wkrtce docz do francuskich sprzymierzecw, ktrzy zaopatrz ich w samoloty i amunicj. Pomimo obojtnoci, jak okazali Francuzi podczas nie dawnej kampanii, Polacy byli pewni, e tym razem si na nich nie zawiod. W sumie po niemieckiej inwazji - dziki podziemnej sieci utworzonej przez rzd na uchodstwie - ewakuowao si z Polski przeszo dziesi tysicy pilotw i czonkw personelu naziemnego, a do tego tysice polskich onierzy i marynarzy. Nie byli zwykymi uchodcami, lecz kombatantami, zdetermi nowanymi, eby znw ruszy do boju. Dopki Niemcy nie zatrzasnli drzwi, gwnym punktem przerzutowym dla wojsk powietrznych bya Rumunia. Inni Polacy ewakuowali si na poudnie, przez Sowacj docierajc na Wgry, i na pnocny wschd, na Litw i otw. Ale niezalenie od tego, gdzie przyszo im si wpierw zatrzyma, czekay ich dni, tygodnie, a czasem miesice, niebez piecznej, wyczerpujcej tuaczki. Cz lotnikw dotara statkiem przez Batyk do Szwecji, a stamtd do Danii, Holandii i Belgii. Inni z Morza Czarnego przez rdziemne do Libanu i Egiptu. Jeszcze inni pocigami, samochodami albo pieszo przemierzyli Jugosawi, Grecj i Wochy. Niektrzy pokonali na nartach Karpaty na poudniu Polski lub skierowali si na wschd, do sowiec kich portw, skd odpynli jako pasaerowie na gap statkami handlowymi. Znaleli si nawet tacy, ktrzy podyli na zachd, przekradajc si przez Niemcy, lub przebyli pustyni Kara-kum, docierajc do Iranu, a stamtd do Afryki Pnocnej i Francji. Ta niezwyka epopeja nie miaa sobie rwnych w adnym innym kraju podbitym przez Hitlera w drugiej wojnie wiatowej. By posuy si sowami jednego z pilotw, tysice Polakw wdrowao niczym licie niesione przez wiatr albo szcztki wraku unoszone przez fale. Wiedzielimy tylko tyle, e

88

SPRAWA

HONORU

Turyci Sikorskiego

89

za wszelk cen musimy si przedosta na jedyny istniejcy front". Mia na myli Francj. Koniecznie chcieli dosta si do kraju, ktry Urbanowicz nazwa krajem naszych marze".

Polacy nie wtpili, e Francuzi bd broni wasnego pastwa przed atakiem Niemcw. Bronili go przecie w pierwszej wojnie s'wiatowej, czy nie? Mieli ogromn armi - osiemset tysicy ludzi pod broni - i pozornie silne lotnictwo. Niepodobna, by Hitler nadmucha im w kasz. Polacy nie rozumieli jednak, e kataklizm pierwszej wojny s'wiatowej, ktry ich ojczynie przynis nie podlego, Francj pchn na rwni pochy demoralizacji. Od zawieszenia broni mino zaledwie dwadziecia jeden lat, mniej ni jedno pokolenie, a nad francusk ziemi nadal kryy duchy Verdun, Marny i Sommy. Witold okuciewski i jego towarzysze odczuli to zaraz po przybyciu z Ru munii do Parya na pocztku padziernika 1939 roku. Pocztkowo okuciewski by oczarowany Miastem wiata, a zwaszcza modymi paryankami. Przy stojny pilot szybko znalaz dziewczyn - studentk Sorbony, crk waciciela spki produkujcej samochody Renault. Ale jego zachwyt bardzo szybko wypary rozczarowanie i oburzenie. Francja nie bya krajem w stanie wojny, ya jak w bajce. Tak niedawno Witold i koledzy widzieli ponc Warszaw i mordowanych rodakw. A teraz trafili do miasta, w ktrym wolny czas zabijano popijaniem aperitifw na kawiarnianych tarasach lub obstawianiem koni w Auteuil. Francuscy onierze, zamiast maszerowa na wojn, zabawiali si w restauracjach i nocnych klubach, a taczce chrzystki w kabaretach pieway: Rozwiesimy pranie na linii Zygfryda". Pewnego wieczoru, niedugo po przybyciu do Francji, piloci z dwch warszawskich eskadr Zdzisawa Krasnodbskiego wybrali si na kolacj do paryskiej restauracji. By jedenasty listopada - w Polsce wito Niepodlegoci, a we Francji i w Wielkiej Brytanii Dzie Zawieszenia Broni, upamitniajcy zakoczenie pierwszej wojny wiatowej. Zanim zaczli je, dowdca wznis toast. Nastpn rocznic niepodlegoci Polski bdziemy obchodzi w ojczy nie, poniewa mamy lojalnych sprzymierzecw, ktrzy dadz nam nowoczesne samoloty i razem z nami stan do walki z wrogiem powiedzia w przypywie optymizmu Krasnodbski. - Nasze zwycistwo jest pewne". Francuzi chtnie by mu przyklasnli. O n i take wierzyli, e zwycistwo jest pewne, ale nie w bezporedniej walce, jak sobie wyobraa. Spodziewali si, e zwycistwo nadejdzie, kiedy Niemcy opadn z si, atakujc niezawodny francuski system obronny. Niewiele si nauczyli z blitzkriegu w Polsce; nie

doceniali umiejtnoci Polakw i ich odwanych, desperackich prb oporu. Dajc posuch faszywej nazistowskiej propagandzie, uwaali, e Polacy utracili pastwo wskutek niekompetencji, ich lotnictwo zostao zniszczone na ziemi, a kawaleria - mon Dieu! - szarowaa na czogi! Te kaczki dzienni karskie, w parze z powszechn tendencj do oczerniania Polakw, sprawiy, e Francuzi stali si lepi na wasn sabo militarn i przesadnie uwierzyli w bezpieczestwo, jakie gwarantowaa im linia Maginota - pas potnych umocnie wzdu pnocno-wschodniej granicy z Niemcami. Kiedy polscy piloci prbowali uzmysowi francuskim kolegom gwatowno blitzkriegu i absolutn nieskuteczno obrony w stylu pierwszej wojny wiatowej, suchano ich z nieskrywanym niedowierzaniem, a czasem wrcz z pogard. Francuscy stratedzy wojskowi, ulegajc temu samemu klimatowi nudy, zakamania i buty co cywile, nawet nie rozwaali moliwoci prowadzenia wojny aktywnej, a n i e czysto defensywnej. Pomidzy padziernikiem 1939 a majem 1940 roku byli pewni, e jeli Niemcy przypuszcz atak przez Belgi, to przetn rwnin na pnoc od Namur, nie zapuszczajc si na znacznie trudniejszy, gsto zaronity teren Ardenw, nie do przebycia - ich zdaniem - dla czogw. Z tego wzgldu francuskie naczelne dowdztwo wycofao wojska na pozycje obronne w przekonaniu, e liczca czterysta pidziesit kilometrw dugoci i do szedziesiciu kilometrw szerokoci, skadajca si z podziemnych umocnie, zapr z drutu kolczastego, bunkrw, przeciwczogowych puapek na czogi i gniazd karabinw maszynowych linia Maginota przynajmniej na tyle spowolni Niemcw, e da czas na stosowne rozmieszczenie wojsk. Trudno o wiksz pomyk. Nie do, e Niemcy przeszli przez Ardeny, to wikszo francuskich oddziaw nie rwaa si do walki. Generaa Alana Brooke'a, dowdc jednego z dwch korpusw Brytyjskich Si Ekspedycyj nych we Francji, zaszokowa widok francuskiego wojska. Nigdy w yciu nie widziaem takiego niechlujstwa i rozgardiaszu. onierze nieogoleni, konie nieoporzdzone, niepasujce m u n d u r y i sioda, brudne pojazdy, cakowity brak dumy z siebie i swoich jednostek. Ale najbardziej wstrzsny mn [...] miny onierzy, niezadowolone, nieposuszne spojrzenia, a kiedy pad rozkaz w lewo patrz, prawie nikt nie usucha".

Pomimo e rzd francuski pocztkowo zachca polskich lotnikw do przyjazdu do Francji, wygldao na to, e przed ich przybyciem zmieni zdanie. Dla wielu Francuzw obecno uchodcw bya niemile widzianym, nieprzyjemnym

90

SPRAWA

HONORU

Turyci Sikorskiego

91

przypomnieniem o realnym zagroeniu wojn. Brytyjski attache lotniczy we Francji odnotowa, e Francuzi przyjli Polakw [...] bez odpowiedniego przy gotowania, podkopujc tym bardzo powanie ich morale i zdrowie, z powodu fatalnych warunkw, w jakich ich trzymano". Kiedy Urbanowicz i jego podchorowie przypynli statkiem do Marsylii, zabrano ich na lotnisko w Istres, kwaterujc w prymitywnych barakach z po wybijanymi szybami, bez ogrzewania, jakichkolwiek sprztw, z cementow podog, skpo przyprszon som, na ktrej mieli spa. Kazano im paci za gorcy prysznic i posiki. Traktowani przez Francuzw protekcjonalnie, podejrzliwie i wrogo, musieli wysuchiwa oskare, e to Polska rozpocza t wojn, a przynajmniej przyczynia si do jej wybuchu. Nie nawizalimy z oficerami francuskimi adnych stosunkw towarzyskich - napisa Urbano wicz. - Separowali si od nas tak, jakbymy byli jecami wojennymi wrogiej armii". Polacy spodziewali si przydziau do jednostek operacyjnych i rychego przystpienia do walki. Tymczasem polski rzd na uchodstwie wci pertrak towa z Francuzami, a piloci tkwili niemal jak winiowie w przypominajcych slumsy koszarach i nikt nie pyta ich o zdanie. Nie majc nic do roboty i tsknic za d o m e m , przygnbieni Polacy, w wikszoci w cywilnych ubraniach zdobytych w Rumunii, spdzali dnie na niekoczcych si dyskusjach o krtkotrwaej walce z Niemcami i na snuciu domysw, co dzieje si w ojczynie p o d niemiecko-sowieck okupacj. Niektrzy jedzili czasem na przepustki do Marsylii, poznajc mode kobiety i zwiedzajc miasto. Ale te mie chwile mci widok bezkarnie latajcych samolotw Luftwaffe. eby tak mie na lotnisku par dobrych maszyn myliwskich!" - marzy Urbanowicz. Jedna z anegdot, by moe nie do koca prawdziwa, dobrze ilustruje, jak w owym czasie polscy uchodcy patrzyli na swoich francuskich sprzymierzecw. Kiedy pewnej nocy rozlegy si odgosy przypominajce strzay, jeden z lotnikw zawoa, e to na pewno artyleria przeciwlotnicza. Ale gdy Polacy wybiegli z baraku, peni nadziei, e nareszcie do Francji dotara wojna, okazao si, e to strzelaj korki od szampana we francuskim kasynie. Sfrustrowany Urbanowicz mia do. Gdy pojawia si okazja wyjazdu do Anglii i wstpienia do Krlewskich Si Powietrznych, znalaz si na licie wyznaczonych. Pod koniec stycznia 1940 roku, wraz z niewielk grup polskich pilotw i mechanikw, przepyn na drugi brzeg kanau La Manche. Ale gdy Polacy wyldowali na wyspie, Brytyjczykw, podobnie jak wczeniej Fran cuzw, ogarny wtpliwoci. Ministerstwo Lotnictwa owiadczyo, e moe wykorzysta tylko trzystu polskich pilotw, ktrych skieruje do dywizjonw

Zdzisaw Krasnodbski. (Stanisaw Basiak).

bombowych. To tak, jakby powiedzie kierowcy formuy 1, e odtd bdzie jedzi po torze autobusem. Ale Urbanowiczowi tak bardzo zaleao na tym, eby walczy, i gotw by lata nawet na bombowcach. Byle tylko wyrwa si z gnunej Francji, kraju naszych marze" sprzed kilku tygodni. Po wyjciu z Francji byo tak, jakbymy wzili porzdny, letni prysznic" wspomina. Tymczasem na pocztku 1940 roku we Francji wreszcie zdecydowano si dopuci Polakw do treningw na francuskich samolotach i przydzieli ich do jednostek. Trzymiesiczne szkolenie mieli odby na lotnisku w Lyon-Bron. Tam, latajc gwnie na starych gratach, tak szybko dowiedli wysokich umie jtnoci lotniczych, e wikszo ukoczya kurs w miesic. Ale Francuzom nie pieszyo si, eby wykorzysta Polakw w akcji. Cho mogli wybiera spord setek otrzaskanych w boju myliwcw, rwcych si do walki, do koca marca utworzyli tylko jeden polski dywizjon, a do francuskich jed nostek frontowych przyjli zaledwie osiemnastu polskich pilotw. Dla tych

92

SPRAWA

HONORU

Turyci Sikorskiego"

93

z nas, ktrzy paali chci odpacenia Niemcom t sam monet, by to dugi okres podupadania na duchu" - wspomina Jan Zumbach. Nielicznym Polakom, przydzielonym do zada myliwskich, rado z ponownej moliwoci latania mci brak zaangaowania francuskich pilotw. Czasem odno sio si wraenie, e Francuzom jest waciwie obojtne, czy Niemcy podbij ich kraj. Wracajc z rutynowego patrolu z czterema Francuzami, polski pilot dostrzeg niemiecki bombowiec i zaproponowa atak. Rb, co chcesz. My wracamy" odpowiedzia przez radio dowdca eskadry. Polak dogoni i zestrzeli niemiecki samolot. Kiedy wrci do bazy, francuscy piloci pili szampana w kasynie. Gdy lotnicy polscy przydzieleni do frontowej bazy w Luxeuil, niedaleko granicy niemieckiej, namawiali Francuzw do nalotw na terytorium wroga, usyszeli, e Niemcy s za sabi, by zaatakowa, i e wojna niedugo si skoczy. Gdy radzili ukry i zamaskowa samoloty, Francuzi puszczali ich przestrogi mimo uszu. Nie zrobiono nic nawet wtedy, gdy na pocztku kwietnia Niemcy przerwali dziwn wojn", zajmujc Dani i Norwegi. W chwili niemieckiego ataku powietrznego na Francj, wczesnym rankiem dziesitego maja 1940 roku, samoloty w Luxeuil stay w rwnych rzdach na murawie lotniska. Niemal wszystkie zostay zniszczone na ziemi.

dua grupa armii niemieckich zaatakowaa bliej morza, z Niderlandw. Nie miny dwa dni, a francuski premier Paul Reynaud zatelefonowa do Winstona Churchilla, ktry dziesitego maja zastpi skompromitowanego Neville'a Chamberlaina na stanowisku premiera Wielkiej Brytanii. Zostalimy poko nani - powiedzia. - Przegralimy bitw". Cho cz onierzy francuskich stawia czoo nieprzyjacielowi i walczya bohatersko, wielu innych zawiodo. Generaowi Erwinowi Rommlowi, dowdcy Sidmej Dywizji Pancernej, mona zarzuci tylko lekk przesad w opinii o triumfie Niemcw we Francji. Nigdzie nie natrafilimy na opr - powiedzia. - Setki francuskich onierzy, wraz z oficerami, poddawao si na sam nasz widok". Dla Francji i pozostaych zaatakowanych pastw nowa, nieznana forma wojny okazaa si koszmarem, Polacy za dowiadczyli powtrki z historii: kolumny pancerne wchodziy w linie obronne aliantw jak w maso, a wyprze dzajca szturm czogw Luftwaffe bombardowaa mosty, drogi, stacje kolejowe i strzelaa do wszystkich bez rnicy, onierzy i cywilw. Wobec coraz wikszych strat i masowego odwrotu francuskich i brytyjskich wojsk ldowych Francja zwrcia si do RAF-u z prob o przysanie dodatko wych brytyjskich dywizjonw, by wspary te dziesi, ktre ju walczyy. Mimo to francuskie lotnictwo powtpiewao w przydatno polskich pilotw. Do fran cuskich dywizjonw przyjto tylko kilku Polakw, innych przydzielono do kluczy kominowych" - obrony powietrznej fabryk i baz lotniczych, najczciej daleko od linii frontu. W sumie zaledwie stu pidziesiciu polskich pilotw, spord tysica szeciuset bdcych do dyspozycji, wzio czynny udzia w bitwie o Francj. Zdzisaw Krasnodbski dowodzi pierwszym polskim kluczem komi nowym" nad przemysowym miastem Etampes. Klucz skada si z kilku le utrzymanych samolotw, w wikszoci przestarzaych. Latajcy jednym z nich Jan Zumbach kipia ze zoci", gdy traktowano Polakw jak pilotw drugiej kategorii i zlecano im marginalne zadania. Wysyali nas na cay dzie do pilnowania kominw tutejszych fabryk, a my chcielimy dobra si do sztukasw, ktre miay uywanie, walc w [...] wojska wycofujce si do Dunkierki" - wspomina. Jego francuscy koledzy w ogle odmwili walki, twierdzc, e ta wojna jest cause de Polonais". Zumbacha i innych Polakw zdumiewaa nie tylko bierno LArmee de FAir, ale take niech do wysania na front wszystkich dostpnych pilotw. Trzeciego czerwca, gdy Zumbach, Krasnodbski i inni polscy i francuscy lotnicy z Etampes jedli obiad, wpad onierz z meldunkiem, e w sektorze dostrzeono niemieckie samoloty. Polacy zerwali si z miejsc, zawyy syreny alarmowe. Po co ten popiech? osadzi ich francuski dowdca. Nie skoczylimy obiadu".

Korzystajc z piknej suchej wiosny w Europie i omiu miesicy alianckiej bez czynnoci, Hitler wysa pancerne zagony na Luksemburg, Holandi i Belgi, a Luftwaffe do bombardowania celw we wszystkich trzech krajach. W cigu zaledwie kilku godzin wikszo holenderskich i belgijskich si powietrznych przestaa istnie. Po piciu dniach Holandia si poddaa, Belgia bya bliska kapitulacji, a wojska wycofujcej si armii francuskiej i Brytyjski Korpus Eks pedycyjny kieroway si ku plaom Dunkierki. Tam w cigu nastpnych dwch tygodni zgromadziy si setki tysicy onierzy, rozpaczliwie wypatrujcych ratunku z drugiej strony Kanau. Trzynastego maja Francja po raz pierwszy odczua pen si furii Hitlera. Grupa niemieckich armii, skadajca si z przeszo ptora miliona onierzy i ptora tysica czogw pod dowdztwem feldmarszaka Rudolfa Gerda von Rundstedta, ruszya do natarcia wbrew oczekiwaniom Francuzw przez Ardeny, obchodzc osawion lini Maginota i przedzierajc si przez najsa biej ufortyfikowany sektor francuskiej granicy*. W tym samym czasie druga
* Dwa dni wczeniej Francja, ktra tak kpia z Polakw, wysaa w Ardeny cztery dywizje kawalerii z zadaniem spowolnienia czogw Hitlera. Nie udao si.

94

SPRAWA

HONORU

Turyci Sikorskiego"

95

Ale Zumbach, Krasnodbski i inni Polacy wypadli z jadalni i popdzili do samolotw. Wchodzc do kabiny, Zumbach krzykn do polskiego mechanika, ktry uruchomi mu silnik, by si kry. Ten jednak zlekceway ostrzeenie. Dokoa zaczy wybucha bomby. Gdy bieg uruchomi samolot innego Polaka, odamek urwa mu lew rk. W starciu z przeszo dwudziestoma kilkoma niemieckimi bombowcami i myliwcami Polacy zrozumieli, e w gruncie rzeczy s sami. Doczy do nich tylko jeden francuski pilot; inni, gdy wreszcie wystartowali, pucili si w po cig za pojedynczym bombowcem. Nkany przez eskortujce messerschmitty, Zumbach natar na bombowce, ale okazao si, e w jego myliwcu Morane zaciy si kaemy. Po fakcie dowiedzia si, e nie czyszczono ich od ponad miesica. W kocu Krasnodbski nie wytrzyma. Sytuacja - apatia Francuzw, brak koordynacji i wsppracy w walce - staa si nie do zniesienia. Zada od Francuzw, eby pozwolili jego pilotom lata samodzielnie. Nawet w jednostkach frontowych Francuzi wykazywali irytujco ma waleczno. Dla nich Niemiec w powietrzu to co, przed czym zamyka si oczy, aby go, bro Boe, dugo nie widzie" - napisa jeden z polskich pilotw. Ludwik Paszkiewicz, pilot z warszawskiej 112 Eskadry, ktry pniej do czy do Dywizjonu Kociuszkowskiego w Anglii, wspomina, e jednostka francuska, do ktrej go przydzielono, wyranie unikaa nieprzyjaciela". W cigu miesica lotw z Francuzami Paszkiewicz niejeden raz sysza, e musz oszczdza siy, a dostan nowe samoloty. Bardzo mnie to dziwio, poniewa mwili to w krytycznych chwilach niemieckiej ofensywy". Tu przed upadkiem Francji jego eskadrze wydano wreszcie rozkaz ataku z lotu koszcego na kolumn pancern Wehrmachtu w Normandii. Francuscy piloci odmwili wykonania rozkazu, owiadczajc, e atakowanie wozw pancernych to zbyt due ryzyko. W rezultacie Paszkiewicz ostrzela kolumn w pojedynk.

Podczas kampanii francuskiej polskie siy zbrojne liczyy okoo osiemdzie siciu piciu tysicy onierzy, z czego jedenacie procent stanowili lotnicy. W tej rnorodnej grupie byli profesorowie uniwersytetw, grnicy, poeci, ksia, studenci i co najmniej jeden wysoki rang dyplomata. Jzef Lipski, byy polski ambasador w Niemczech, po wybuchu wojny wyjecha z Berlina i zacign si do wojska jako szeregowiec. Miaem znowu stan twarz w twarz z Niemcami - wspomina - lecz tym razem z broni znacznie silniej przemawiajc do niemieckiej mentalnoci ni nota dyplomatyczna". Polacy wyrniali si w cikich walkach, niejednokrotnie osaniajc odwrt Francuzw. Trzynastego czerwca polska brygada pancerna odpara atak nie miecki pod Montbard i rozpocza kontrofensyw, zadajc Niemcom due straty. W Belfort Druga Dywizja Strzelcw Pieszych stawiaa Niemcom opr przez sze dni, pod ostrzaem trzykrotnie silniejszym od wasnego. Genera Weygand wyrazi opini, e gdyby mia kilka polskich dywizji wicej, by moe powstrzymaby niemieck nawa. Po podpisaniu zawieszenia broni polscy lotnicy i onierze byli niemal tak zrozpaczeni jak po upadku swojej ojczyzny. Francja, ktr wraz z wieloma rodakami od dawna idealizowali, synca w wiecie z wojskowej potgi, zostaa rzucona na kolana. Panowa nastrj kompletnej rezygnacji i klski" - wspo mina Jan Zumbach. Podczas gdy jemu i innym Polakom wie o kapitulacji Francji wycisna z oczu zy, po drugiej stronie lotniska, w kasynie francuskim, szampan la si strumieniami - zapamita Krasnodbski - bo skoczya si wojna". Stosunkowo niewielu Francuzw - do godnych odnotowania wyjtkw nalea genera Charles de Gaulle i jego zwolennicy - podjo prb ucieczki z kraju i dalszego oporu poza jego granicami. Ale Polacy we Francji ju szy kowali si do wyjazdu. Osiemnastego czerwca genera Sikorski polecia do Londynu na pilne spotkanie z Churchillem. Odpowied na pytanie, czy Wielka Brytania pomoe uratowa polskich onierzy, eby znw mogli walczy, bya szybka i jednoznaczna. Prosz przekaza swojej armii we Francji, e jestemy waszymi towarzyszami broni na mier i ycie - zadeklarowa Churchill. Razem zwyciymy albo razem zginiemy". Na drugi dzie Sikorski oznajmi za porednictwem BBC, e Polska bdzie nadal stawia opr. Rozkaza Polakom we Francji uda si natychmiast do portw na poudniu. Brytyjskie i polskie statki ju po nich pyny. Tak wic turyci Sikorskiego" - jak szyderczo nazwa Polakw przez radio szef nazistowskiej propagandy Joseph Goebbels - znw ruszali w drog. I znw okazao si, e wyjazd utrudniaj im nie tylko Niemcy, ale take wczorajsi sprzy-

Czternastego czerwca, zaledwie miesic po rozpoczciu inwazji, oddziay niemieckie wkroczyy do Parya. Tydzie pniej marszaek Henri-Philippe Petain, wielki francuski bohater pierwszej wojny wiatowej, ktry w drugiej wojnie okry si niesaw najwikszego defetysty, podpisa zawieszenie broni. Zawierao ono tajny protok w sprawie uniemoliwienia ewakuacji polskich onierzy. Zgodnie z nim genera Maxime Weygand, dowdca wojsk francu skich, rozkaza Polakom zoy bro. Ale premier Sikorski z miejsca odrzuci ten rozkaz. Jego onierze, ktrzy nie poddali si w Polsce, w adnym wypadku nie poddadz si we Francji owiadczy.

96

SPRAWA

HONORU

Turyci Sikorskiego "

97

mierzecy. Polskim pilotom polecono opuci Francj wszelkimi samolotami, jakie im wpadn w rce, lecz w wielu przypadkach uniemoliwiy to wadze. Kiedy Zumbach chcia w Bordeaux poyczy" morane'a, Francuzi obstawili samoloty stranikami. Nie majc wyboru, zrezygnowa z myliwca i dojecha okazj do portu. Witold okuciewski, ktry latajc w kluczu kominowym" w Ramorantin, kilka dni wczeniej zestrzeli niemiecki bombowiec, umwi si potajemnie z kolegami z eskadry, e nazajutrz przed brzaskiem wskocz do samolotw i polec do Afryki Pnocnej. Jednake po przybyciu na lotnisko odkryli, e zbiorniki z paliwem w ich maszynach s podziurawione przez kule - sprawka francuskich oficerw, usyszeli. Pozostao wic dopyn do Anglii statkiem. Na jeszcze innym lotnisku Polacy, ktrym udaremniono prb przejcia samolotw, zarekwirowali z broni w rku francuskie pojazdy wojskowe i ruszyli w kierunku morza. Ale kilku udao si zdoby samoloty. Jeden z pilotw (pniej lata w Dywi zjonie Kociuszkowskim) wsiad do morane'a, wystartowa i polecia kursem na francuskie Maroko. Nie uzupeni paliwa i nad Majork zorientowa si, e zbiorniki s prawie puste. Mia dwa wyjcia, oba kiepskie: byo za pno, by zawrci do okupowanej Francji, a skrcajc na zachd i ldujc w neu tralnej, lecz faszystowskiej Hiszpanii, zostaby internowany. Niech yje Polska!" - powiedzia do siebie i polecia prosto. Silnik zgas, gdy samolot przelatywa nad wybrzeem Afryki Pnocnej. Chwil pniej zlany potem pilot wyldowa lotem lizgowym w winnicy pod Algierem. Tymczasem trzy tysice onierzy z polskiej Brygady Karpackiej, ktrym nie udao si przedosta przez Morze rdziemne na zachd i ktrzy zgrupowali si w kontrolowanej przez Francuzw Syrii, otrzymao od wadz francuskich rozkaz zoenia broni. Dowdca brygady, genera Stanisaw Kopaski, odmwi jego wykonania. Zapowiedzia, e jeeli Francuzi sprbuj rozbroi brygad, to Polacy, z wielkim alem, zwrc si przeciw byym sprzymierzecom. Zagroony aresztem Kopaski (z pomoc yczliwego francuskiego generaa) z powodzeniem przeprowadzi brygad do kontrolowanej przez Brytyjczykw Palestyny.

a potem uczepiony pod wagonem pocigu wyruszy w stron Jugosawii. Gdy dotar do Palestyny, zgosi si do wadz brytyjskich, zasalutowa i oznajmi, e jest gotw lata. W sumie przeszo siedemdziesit pi procent polskich lotnikw - okoo omiu tysicy ludzi - przedostao si z Francji do Wielkiej Brytanii. Wojska ldowe nie miay tyle szczcia. Wikszo onierzy, ktrzy walczyli we Francji, zgina, dostaa si do niemieckiej niewoli lub zostaa internowana w Szwajcarii. Kana La Manche pokonao tylko okoo dwudziestu tysicy ludzi, wielu dziki pamitnej brytyjskiej operacji ratunkowej w Dunkierce. Wraz z przybyymi wczeniej marynarzami marynarki wojennej liczba polskich wojskowych w Anglii znacznie przekroczya trzydzieci tysicy. Dotarli - by uy wasnych sw lotnikw - na Wysp Ostatniej Nadziei".

Dwudziestego czwartego czerwca, dwa dni po podpisaniu przez Francj zawieszenia broni, ostatnie polskie oddziay, ktrym deptay po pitach wojska niemieckie, odpyny z portu Saint-Jean-de-Luz. Cz Polakw, ktrym po kapitulacji Francji nie udao si uratowa drog morsk, ruszya w stron Szwaj carii. Jeden z pilotw dotar do Genewy, poyczon dk przepyn jezioro,

Kiedy zaczniemy lata?

99

ROZDZIA SZSTY

KIEDY ZACZNIEMY LATA?"

ie masz wikszych durniw na s'wiecie od Anglikw - owiadczy amerykaskiemu gociowi Winston Churchill. - S za bardzo beztroscy, eby si przygotowa [do wojny]. Dopiero w ostatniej chwili mobilizuj si na gwat i walcz jak szatany". Wanie szykowa rodakw do najwikszego konfliktu w dugiej historii kraju i perspektywa takiej walki najwyraniej go radowaa. Pod tym wzgldem by bliski Polakom. Usposobieniem i zapatrywaniami nowy premier zaiste mniej przypomina swych flegmatycznych rodakw ni egzotycznych cudzoziemcw, ktrych przyj na brytyjskiej ziemi. Tak jak oni by skoczonym romantykiem. Nad wszystko stawia honor. Przed wojn, z garci innych czonkw parlamentu, przeciwstawi si prowadzonej przez rzd polityce ustpstw wobec Hitlera. Nie wiedzia, co to ulego. wiat, postrzegany przez innych w rnych odcieniach szaroci, dla niego by - przynajmniej w kwestiach dotyczcych ycia i mierci, pokoju i wojny - zde cydowanie czarno-biay: siy absolutnego dobra walczyy w nim z siami bezwzgld nego za. Patriotyzm i duma narodowa byy dla Churchilla najwaniejsze, mimo e liczni Brytyjczycy podzielali odczucia studentw Oksfordu, ktrzy w roku 1933 ogosili, i pod adnym warunkiem nie bd walczy za krla i ojczyzn. Cho urodzony w paacu Blenheim Churchill, w prostej linii potomek pierwszego ksicia Marlborough, nalea bezsprzecznie do arystokratycznej elity Anglii, brako mu towarzyskiego poloru, ktry z takim pietyzmem kultywoway brytyjskie wysze sfery. Take w tym by podobny do wielu Polakw zmien no nastrojw, swada, porywczo, gwatowny temperament nie byy cechami mile widzianymi w kulturalnym, trzymajcym w ryzach uczucia, dobrze wychowanym towarzystwie, w ktrym si obraca.

Ale najwaniejsz cech wspln premiera Wielkiej Brytanii i Polakw bya wola walki z wrogiem mimo jego ogromnej przewagi. Kiedy w maju 1940 roku po upadku rzdu Neville'a Chamberlaina Churchill wprowadzi si na Downing Street 10, niewielu Brytyjczykw miao ochot walczy. Do najazdu Hitlera na Holandi, Belgi i Francj wikszo brytyjskiej opinii publicznej nie traktowaa wojny z Niemcami zbyt serio. Wprawdzie wej do budynkw rzdowych w Londynie strzegy worki z piaskiem i zasieki z drutu, a w parkach rozmieszczono baterie przeciwlotnicze, lecz restauracje, teatry, kluby nocne ttniy yciem. Mecze piki nonej i krykieta wci cigay tumy. Szlachta polowaa z psami. Wchodzce do towarzystwa panny nadal ochoczo taczyy walca na oficjalnych balach. Z perspektywy Londynu ta wojna wydaje si niemal niezobowizujca - donosi suchaczom londyski korespondent radia CBS, Edward R. Murrow. - Brytyjczycy wyczerpali swj zasb sw potpienia, stwierdzili, e suszno jest po ich stronie, i uznali, e Niemcy da si bez wikszego zachodu zdusi na odlego". Ich pene wyszoci wyspiarskie samozadowolenie" - j a k nazwa t postaw pewien pilot RAF-u - upado wraz z Francj. M i m o bohaterskiej ewakuacji z rejonu Dunkierki ponad dwustu tysicy brytyjskich onierzy oraz tysicy francuskich, belgijskich i polskich Brytyjczykom zajrzaa w oczy klska. Stanowic ponad wszelk wtpliwo nastpny cel Hitlera, mogli wystawi do boju jedynie dwadziecia dywizji, ledwie dziesit cz tego co Niemcy. Podczas obrony Holandii, Belgii, Francji, a take pod Dunkierk, polego kilkuset najbardziej dowiadczonych pilotw RAF-u, nie wspominajc o stracie uzbrojenia, sprztu i ponad dwustu tysicy onierzy. W rezultacie w caej Wielkiej Brytanii pozostao tylko szeset tysicy karabinw i piset dzia, w wikszoci przestarzaych, powyciganych z muzeum. aden wielki nard nie stan tak bezbronny wobec wrogw" - napisa Churchill. Trudno o bardziej ponur sytuacj [...] Widz, e po latach niefrasobliwych przygo towa jestemy kompletnie nieprzygotowani" - zanotowa w czerwcu 1940 roku w swoim pamitniku sir Alexander Cadogan, sztywny stay podsekretarz stanu brytyjskiego M S Z . Wikszo wiata ju skazaa Angli na poarcie. Jake ta maa wyspa, mimo chwalebnej militarnej przeszoci, moga oprze si najedcy, zmiatajcemu wszystkie kraje na swej drodze niczym krgle? W Waszyngtonie wysocy urzd nicy z Pentagonu odradzili prezydentowi Franklinowi Rooseveltowi udzielenie Wielkiej Brytanii pomocy wojskowej, ktrej po wielekro natarczywie domaga si Churchill. Amerykascy generaowie i admiraowie, realici, nie widzieli nadziei dla jego kraju. Do kwietnia [Amerykanie] byli tak pewni wygranej

100

SPRAWA

HONORU

.Kiedy zaczniemy lata?"

101

aliantw, e uwaali pomoc za zbdn. Teraz za s tak pewni naszej przegranej, i uznali j za zbyteczn - napisa Churchill do lorda Lothiana, ambasadora Wielkiej Brytanii w Waszyngtonie. - Dotd nie otrzymalimy od Stanw Zjednoczonych adnej wartej wzmianki pomocy". Rzeczywicie, Roosevelt zaproponowa zirytowanemu Churchillowi, by w wypadku poraki Wielkiej Brytanii rozway przerzucenie brytyjskiej floty do Kanady, gdzie bdzie bez pieczna i w razie koniecznoci pomoe w obronie Ameryki. Zreszt sami Brytyjczycy nie bardzo wierzyli, e s w stanie odeprze atak Hitlera. W ankiecie przeprowadzonej po upadku Francji tylko okoo poowy ludnoci byo zdania, e nard powinien walczy dalej. Wszyscy chodz z ta kimi minami, jakby chcieli woy gowy do piecykw gazowych" - stwierdzono w jednym z raportw rzdowych. Grupa arliwie proniemieckich angielskich arystokratw nalegaa na rzd, by bezzwocznie zawar pokj z Hitlerem. Ksi Bedfordu posun si a do wystpienia z prywatn inicjatyw pokojow. Nawet wrd ministrw Churchilla istniaa silna opozycja przeciw kontynuowaniu wojny. Na posiedzeniu gabinetu dwudziestego sidmego maja minister spraw zagranicznych, lord Halifax, wysun wniosek, eby Wielka Brytania powanie rozwaya kwesti rozmw pokojowych z Niemcami, co ocali kraj przed katastrof, ktrej mona unikn". Szedziesiciopicioletni premier przeciwstawi temu defetyzmowi i zwt pieniu zdecydowanie, odwag i szekspirowsk elokwencj. Pytacie, co jest naszym celem? - powiedzia trzynastego maja w Izbie Gmin, trzy dni po objciu urzdu. - Odpowiem jednym sowem: zwycistwo! Zwycistwo za wszelk cen, zwycistwo wbrew wszelkiemu terrorowi, zwycistwo bez wzgldu na to, jak duga i cika bdzie droga, poniewa bez zwycistwa nie przetrwamy!" Te sowa i uczucia pozostay jego kamieniem probierczym nawet w najczar niejszych dniach wojny, a do koca. Ale w sowach tych byy rwnie ufno i zapowied zwycistwa. Podjem si tego zadania z nadziej i optymizmem [...] Czuj si upowaniony da pomocy od wszystkich, dlatego mwi: Poczmy siy i idmy naprzd". W mowie tej, jak w wielu niezapomnianych pniejszych mowach premiera, w jego determinacji, by nard zachowa wolno, sycha echo Szekspirowskiego Krla Jana: Nie lega Anglia i nigdy nie legnie u stp wzgardliwych dumnego zdobywcy"*. Tak jak osiem miesicy wczeniej Polacy, Churchill jasno postawi spraw: powici wszystko dla ocalenia honoru ojczyzny. Przedstawiajc wojn jako bohatersk krucjat, nawiza do zwycistwa Nelsona pod Trafalgarem,
* Przekad Stanisawa Komiana (przyp. tum.).

do pokonania hiszpaskiej Armady i innych triumfw narodowych. Swoimi pomiennymi oracjami, penymi natchnienia i nadziei, niemal w pojedynk zmieni nastawienie rodakw do wojny. Wytrcajc Brytyjczykw z letargu, narzuci im - jak wspomina brytyjski filozof Isaiah Berlin - swoj wyobrani i wol" i tchn w nich takiego ducha, e w kocu zbliyli si do jego wyma rzonego ideau i zaczli postrzega siebie jego oczami". W ten sposb premier zmieni tchrzy w zuchw". Wrciwszy do Londynu w czerwcu 1940 roku po miesicznym pobycie we Francji, Somerset Maugham natychmiast dostrzeg zmian, jaka dokonaa si w rodakach. Brytyjczycy wreszcie zdali sobie spraw, e walcz o ycie, i w obronie wolnoci stali si gotowi do wszelkich powice".

Tego krytycznego lata Londyn sta si domem dla rzdw piciu okupowanych przez nazistw krajw: Polski, Czechosowacji, Holandii, Belgii i Norwegii. Churchill podkrela, e wszystkie rzdy na uchodstwie znajd w Anglii gocin, lecz szczeglnie ciepo odnosi si do Polakw, w ktrych pozornej obronie Wielka Brytania i Francja wypowiedziay wojn Niemcom. A poza tym, kierujc si na Zachd, Polacy masowo dali wyraz swojej postawie. Odkd Hitler zacz poera Europ, do brytyjskich brzegw w krtkim czasie dotaro ponad trzydzieci tysicy polskich lotnikw, onierzy i marynarzy, gotowych stan w obronie Anglii i wznowi walk za Polsk. W tamtym czasie stanowili najwiksz - szeciokrotnie liczniejsz od wojsk innych krajw - zagraniczn si militarn w Wielkiej Brytanii. Byo wrd nich co najmniej osiem i p tysica onierzy wojsk powietrznych. (Na drugim miejscu plasowali si o nierze lotnictwa czechosowackiego, w liczbie tysica dwustu pidziesiciu). Przed kocem wojny szeregi polskich onierzy, marynarzy i lotnikw walcz cych po stronie aliantw wzrosy do ponad dwustu tysicy. Ale oprcz ich liczebnoci i woli walki jeszcze jedno spodobao si Chur chillowi w Polakach. Ten z usposobienia romantyk, podziwiajcy waleczno i mstwo, znalaz w nich jedno i drugie. Wkrtce po batalii o Francj powie dzia przy lunchu zaproszonym gociom, i mimo braku nowoczesnego sprztu, a take bdw rzdu i dowdcw, polskie wojsko stawio niemieckiej agresji silniejszy opr i wykazao nieporwnanie wikszego ducha bojowego ni Francuzi. Wstrznity haniebn klsk Francji, premier doceni niezomno Sikorskiego, kontrastujc z defetyzmem szefa rzdu Vichy, marszaka Petaina, ktry tak atwo skapitulowa przed Hitlerem. Polacy to nasi najbitniejsi

102

SPRAWA

HONORU

Kiedy zaczniemy lata?

103

sprzymierzecy" - napisa w pamitniku John Colville, jeden z osobistych sekretarzy Churchilla. Ale nie wszyscy w rzdzie brytyjskim byli pod takim urokiem Polakw jak premier. Cz wyszych oficerw i dyplomatw, ktrzy walnie przyczynili si do decyzji o nieudzieleniu pomocy napadnitej przez Hitlera Polsce, zakwe stionowaa - po czs'ci z brytyjskiej imperialnej buty - przydatnos' polskich ochotnikw. Brytania nie zabiega o sojusze, ona na nie si godzi" - owiadczy kiedy z wyszoci lord Salisbury. Inne wane figury w Whitehallu, wbrew dramatycznej sytuacji na wiosn i w lecie 1940 roku, dowodziy, e Brytania obejdzie si bez pomocy nieowieconego rodkowoeuropejskiego kraju, ktry dla wikszoci Brytyjczykw jest co najwyej nazw na mapie". Wprawdzie brytyjska opinia publiczna, w przeciwiestwie do swych licznych oficjeli, przyja Polakw przyjanie i z wielk sympati, ale wyspiarze niewiele wiedzieli o przybyszach, o ich pochodzeniu i tradycji. Kulturalne, historyczne i religijne zwizki obu krajw byy skromne, nieporozumienia i rnice charak terw nieuniknione. Poza tym, e jest taki kraj jak Polska, e ley pomidzy Rosj i Niemcami, e Pisudski, Paderewski i Chopin to Polacy, przecitny Anglik nie wiedzia praktycznie nic" - napisa Geoffrey Marsh, oficer RAF-u, ktry szkoli polskich lotnikw Dywizjonu 303. Przecitny Anglik" Marsha wyobraa sobie, e Polska jest o jakie sto lat" opniona w stosunku do Wielkiej Brytanii i e jej mieszkacy yj w stanie kompletnej ciemnoty". Skutkiem tych bdnych przekona byy naiwne pytania w rodzaju: Czy w Warszawie macie tramwaje?, Czy w Krakowie s kina?", po ktrych Polakom opaday rce. Chcc wspomnie o nieznanym i tajemniczym kraju, o ktrym jego rodacy nie mieli bladego pojcia, Szekspir wymieni w Hamlecie krlestwo polskie. Czterysta lat pniej Polska wci bya dla Anglikw inn Europ" - egzotyczn, nieznan, troch dzik. Niewiedza okazywaa si jednak wzajemna. Polscy piloci - jak uj to jeden z nich - znali Szekspira i Sherlocka Holmesa" i syszeli o osawionej angielskiej mgle". Lecz poza tym niewiele wiedzieli o Wielkiej Brytanii i sabo j rozumieli. Niektrzy przyjechali z przekonaniem, e typowy Anglik tempe ramentem mao rni si od ryby". Co gorsza, pilotom powiedziano: Moesz szuka cae ycie, ale jak Anglia duga i szeroka nie znajdziesz piknej kobiety". (Ku ich ogromnej uldze w stereotyp niebawem leg w gruzach). Do nieporozumie natury oglnej dochodzia kwestia wojny i sposobw jej prowadzenia. Bogaci w dotychczasowe dowiadczenia Polacy, w tym piloci, bez zudze oceniali postaw brytyjskich sojusznikw. Oguszeni i oburzeni niekoczc si seri zdrad aliantw, z trudem znosili angielsk niefrasobliwo

w obliczu hitlerowskiego zagroenia. Cigle jeszcze wirowao mi w gowie po beznadziejnie heroicznym polskim baaganie i beztroskim baaganie francu skim - wspomina polski lotnik. - Dlatego z pewn obaw oczekiwaem na pierwsze oznaki trzeciego rodzaju baaganu - baaganu brytyjskiego". Nie najlepsze te byo przyjcie uchodcw z Polski przez Ministerstwo Lotnictwa i RAF. Brytyjczycy, tak jak Francuzi, dali wiar kamstwom niemieckiej propagandy o nieporadnoci oporu Polakw w kampanii wrze niowej. Wysi oficerowie RAF-u, ju i tak powtpiewajcy w umiejtnoci polskich pilotw, uwierzyli, e w konfrontacji z Luftwaffe Polacy stchrzyli. Te mi piloci myliwscy! Jeli znw chcieli lata, to powinni by szczliwi z przydziau do lotnictwa bombowego. A tymczasem - zdaniem Ministerstwa Lotnictwa - wymagali obrbki i oszlifowania, musieli si nauczy podstaw angielskiego, ochon, skoczy z gadanin o przekltych frycach i, dalibg, dostosowa si do wymogw Krlewskich Si Powietrznych. Nade wszystko jednak winni ukrci wrodzony indywidualizm i egotyzm", okaza zdyscypli nowanie i starego dobrego brytyjskiego ducha wsppracy, biorc przykad" z angielskich kolegw. Jeli polskie oddziay w tym kraju maj osign sprawno - napisano w raporcie - ich dowdcami musz by Brytyjczycy". Taka, skdind zrozumiaa, protekcjonalno rozsierdzia Polakw. Wik szo lotnikw przybyych do Wielkiej Brytanii na przeomie roku 1939 i 1940 bya dowiadczonymi pilotami myliwskimi. To, e nie obronili ojczyzny, nie miao nic wsplnego z ich umiejtnociami. Gdyby tylko dano im nowoczesne myliwce - spitfire'y lub przynajmniej hawker hurricane'y - pokazaliby herbaciarzom, jak si lata. Wprawdzie byleby tylko znowu walczy zgodzili si przesi na bombowce, ale nie tryskali z tego powodu szczciem. Wielu od wczesnych lat modzieczych latao w polskich aeroklubach, a wikszo szczycia si ukoczeniem szkoy w Dblinie, jednej z najbardziej wymagaj cych wyszych szk lotniczych na wiecie. Witold Urbanowicz i kilku innych byo tam instruktorami lotnictwa bojowego. Polacy mieli te dowiadczenie w walkach z Luftwaffe, czego wielu Anglikw nie mogo o sobie powiedzie. A poza tym ani im si nio ochon i skoczy z gadanin o przekltych frycach! Urbanowicz powiedzia to w oczy samemu generaowi, sir Hugh Dowdingowi, dowdcy lotnictwa myliwskiego RAF-u, ktry - jak pniej przy zna ywi zrazu pewne wtpliwoci" co do Polakw. Dowding wysoki, szczupy, maomwny, typowy angielski dentelmen - pojecha do portu Eastchurch w hrabstwie Kent, gdzie zakwaterowano pierwszy kontyngent Polakw, eby ich powita i zaznajomi z cnot cierpliwoci. Stan tam przed

104

SPRAWA

HONORU

Kiedy zaczniemy lata?"

105

grup ktliwych, rozemocjonowanych modych zapalecw, niezbyt skorych do okazywania nalenego szacunku jego randze i stanowisku. Dowding, nazywany przez podwadnych Stuffy" (Sztywniak"), wygosi uprzejme, neutralne przemwienie, ktre tumacz przeoy na polski. Kiedy spyta, czy s jakie pytania, poderwa si Urbanowicz. Kiedy zaczniemy lata?" - wypali. Genera odpar, e zaley to od wielu okolicznoci". Kiedy polscy myliwscy pjd na przeszkolenie?" - nie da za wygran Urbanowicz. Dowding posa mu lodowate spojrzenie. Najpierw zostan przeszkolone polskie zaogi bombowe" - odparowa. Krtko mwic, Polacy, czy im si to podobao, czy nie, mieli lata autobusami".

godnoci osobistej Polakw, majcych siebie za oficerw i dentelmenw, oburzaa sugestia, i nimi nie s. Inne warunki naszkicowane w umowie wstpnej rozbudziy jeszcze wiksze zastrzeenia. Zakaday bowiem, e cay polski personel zoy przysig na wierno polskiemu rzdowi na uchodstwie i brytyjskiemu krlowi. Cz pol skich lotnikw, w tym podchorowie szkoy w Dblinie, ktrych Urbanowicz wyprowadzi z Polski, stanowczo odmwia zoenia przysigi Jego Krlewskiej Moci, nie ze wzgldu na antybrytyjskie nastawienie, lecz dlatego, e podwjna lojalno bya dla nich nie do przyjcia. Wymagano te, aby nosili mundury RAF-u, z polskim orem na czapce i naszywk Poland" na rkawie. Wszyscy piloci, bez wzgldu na posiadany stopie, mieli rozpocz sub od rangi pilot officer, najniszego stopnia oficerskiego w RAF-ie, odpowiednika podpo rucznika w lotnictwie polskim. Awanse na wysze stopnie przewidywano po ukoczeniu szkolenia i przydziale do jednostek. Wreszcie Polacy mieli dowodzi wsplnie ze swymi brytyjskimi odpowiednikami. W trakcie przecigajcych si negocjacji nad wymienionymi warunkami stao si jasne, e w RAF-ie nie maj zielonego pojcia, co zrobi z setkami modych lotnikw napywajcych do Eastchurch. Pod koniec lutego byo ich tam dwa tysice. Przyszo tych Polakw rysuje si bardzo mglicie" - napisa w raporcie z dwudziestego dziewitego lutego 1940 roku urzdnik Ministerstwa Lotnictwa. Wprawdzie Brytyjczycy okazali si znacznie uprzejmiejsi dla goci ni ich ssiedzi zza Kanau, a warunki mieszkalne w Eastchurch o niebo lepsze ni zakwaterowanie w obskurnych koszarach we Francji, ale Polacy dopatrzyli si u nich tej samej obojtnoci co u Francuzw, tej samej niechci do pozwolenia im na latanie - a przecie to potrafili najlepiej. Dni w Eastchurch wypeniay gwnie lekcje angielskiego, musztra na placu apelowym i intensywna nauka regulaminw RAF-u. Nawet gdy niektrzy dostali wreszcie przydzia na szkolenie do pobliskich baz lotniczych, to widoki na walk pozostay teoretyczne. Bardzo mnie niepokoi sytuacja kontyngentu Polskich Si Powietrznych w Anglii - napisa do Ministerstwa Lotnictwa oficer wywiadu RAF-u, pod pukownik Cyril Porri, pod koniec maja, kiedy bitwa o Francj osigna apogeum. - Nie zanosi si na to, eby w kilku najbliszych miesicach mona byo uy Polakw w dziaaniach bojowych aliantw, cho s w dyspozycji od grudnia zeszego roku. Trudno si oprze wraeniu, e w obecnej kryzysowej sytuacji wzronie zniecierpliwienie i niezadowolenie wrd takiej masy onie rzy, ktrzy przybyli tu, eby wspomc wojska sojusznicze". Porri nie docenia rozmiarw tych nastrojw. Doprowadzeni do szau bezczynnoci i rosnc obaw o los bliskich w kraju, Polacy buntowali si

Podczas negocjacji z Brytyjczykami na pocztku 1940 roku genera Sikorski zada, eby polscy onierze, lotnicy i marynarze suyli w niezalenych oddziaach pod polskim dowdztwem. Niemoliwe - odparli Brytyjczycy. W Whitehallu zdecydowano, e po wcieleniu do brytyjskiej armii Polacy pod lega bd brytyjskim dowdcom i regulaminowi Krlewskich Si Zbrojnych*. Powstay w Ministerstwie Lotnictwa plan wykorzystania polskich lotnikw by jeszcze bardziej upokarzajcy. Przewidywa, e Polacy nie wejd w skad Krlewskich Si Powietrznych, ktrych trzon stanowili absolwenci akademii lotniczej w Cranwell. Zamiast tego mieli trafi do utworzonej przed wojn cywilnej lotniczej Rezerwy Ochotniczej, ktrej zadaniem byo stworzenie wraz ze Sub Pomocnicz RAF-u drugiej linii obrony. Rnica pomidzy Sub Pomocnicz a Rezerw Ochotnicz zasadzaa si na pochodzeniu. W skad dywizjonw pomocniczych wchodzili przede wszystkim dobrze urodzeni modzi mczyni, absolwenci elitarnych angielskich szk prywatnych, dla ktrych latanie byo weekendow rozrywk dentelmena. Wielu byo sta na wasne samoloty. Nie brakowao wrd nich arystokratw. Piloci nalecy do Rezerwy Ochotniczej te byli przed wojn lotnikami od wita, ale jako biznesmeni w pierwszym lub drugim pokoleniu, sklepikarze, urzdnicy bankowi i tym podobni stali na niszym szczeblu brytyjskiej drabiny spoecznej, po ktrej bardzo trudno byo si wspina. Powiadano, e pilot RAF-u to oficer starajcy si by dentelmenem, pilot Suby Pomocniczej to dentelmen starajcy si by oficerem, a lotnik z Rezerwy Ochotniczej to parweniusz starajcy si by jednym i drugim. Bardzo draliwych na punkcie
* Brytyjczycy poinformowali Sikorskiego, e po zakoczeniu wojny Polsk obciy si kosztami utrzymania jej wojsk w Wielkiej Brytanii.

106

SPRAWA

HONORU

.Kiedy zaczniemy lata?

107

przeciw brytyjskiej tpocie", utrwalajc tym samym opini Anglikw, e s band niezdyscyplinowanych zawadiakw. Polscy lotnicy bez przerwy narzekali i sprzeczali si z przydzielonymi im dowdcami brytyjskimi. Tych, ktrzy ju byli w boju, przymusowe szkolenie lotnicze irytowao i nudzio. Dla rozrywki przelatywali czasem kosiakiem" nad lotniskiem, robili niebezpieczne akrobacje nad zielonymi angielskimi polami i na wszelkie inne sposoby doprowadzali do pasji brytyjskich przeoonych. Jestecie tu po to, eby szkoli si do walki z Niemcami wedug naszych metod, a nie po to, eby si wygupia i kci - obwieci na tablicy swym niesubordynowanym polskim podko mendnym zirytowany dowdca jednej z baz. - Jeeli sami nie wemiecie si w karby dyscypliny, to nic z was nie bdzie". Zachowanie lotnikw zaalarmowao nawet polskich dowdcw. Bdmy dentelmenami, panowie - skarcia ich gazeta Polskich Si Powietrznych. Przyjrzyjmy si Anglikom, obserwujmy ich, uczmy si od nich zalet i przy swajajmy je sobie. Nie jestemy turystami, ktrzy nie musz przystosowywa si do zwyczajw tego kraju. Jestemy onierzami wojska polskiego, na nas zwrcone s oczy wszystkich Anglikw".

obronnoci kraju. A ponadto by przekonany, e bynajmniej niekwapica si do walki Francja jest skazana na porak i e angielskich pilotw powica si na darmo. Tego za nie mg znie, gdy pod mask powagi generaa krya si gboka ojcowska troska o modych lotnikw, ktrych czule nazywa moimi myliwcami". Niedowiadczeni w walce, trzymajcy si sztywno wyuczonych procedur modzi angielscy piloci, ktrzy polecieli do Francji, nie mieli pojcia, w co si pakuj. Podobnie zreszt jak ich dowdcy. Z punktu widzenia Krlewskich Si Powietrznych bitwa o Francj bya kompletnym chaosem - oceni t batali brytyjski pilot. - Wywiad nie istnia. Szwankowaa czno. Wszystko wygl dao na robione adhoc". W cigu zaledwie trzech tygodni walk nad Holandi, Belgi i Francj zgino bd przepado bez ladu ponad trzystu pilotw RAFu, czyli niemal jedna trzecia stanu caego lotnictwa myliwskiego. Ponad stu innych trafio do niewoli. W trakcie samej operacji pod Dunkierk RAF straci okoo osiemdziesiciu pilotw i stu samolotw. Samoloty utracone we Francji zastpilimy innymi, a potem wysalimy nastpne i te rwnie p r z e p a d y - powiedzia dowdca dywizjonu Ted Donaldson. -Tylko w naszym dywizjonie stracilimy kilkadziesit samolotw [...] Kiedy wreszcie wycofano nas do Anglii, bylimy w opakanym stanie". W sumie RAF straci prawie tysic maszyn, okoo poowy sprztu bojowego z pierwszej linii - i to na samym pocztku niemieckiej ofensywy w Europie Zachodniej - a jedynym tego skutkiem bya kapitulacja Francji. Walczc o odbudowanie mocno nadweronych si, Dowdztwo Lotnictwa Myliwskiego stano w obliczu rychej walki z cakowicie pewnym wasnej potgi, na pozr niezwycionym wrogiem. Dowdca Luftwaffe, marszaek Rzeszy Gring, zapewni Hitlera, e do jesieni Wielka Brytania i jej impe rium zostan zmiadone. Dysponujc tysicem czterystu bombowcami i bombowcami nurkujcymi oraz tysicem myliwcw, wierzy wicie, e jego piloci - dowiadczeni uczestnicy walk w Polsce, Holandii, Belgii i Fran cji - zmiot RAF. A wtedy Niemcy bd bombardowa Wielk Brytani, a skapituluje, albo dokonaj rozwaanej przez Hitlera inwazji. W poowie lipca Luftwaffe zacza atakowa konwoje na kanale La Manche i cele na poudniowym wybrzeu Anglii. Wprawdzie Brytyjczycy nie najgorzej radzili sobie z tymi atakami zaczepnymi, ale zmasowanym niemieckim nalotom RAF mg przeciwstawi w sumie zaledwie okoo siedmiuset myliwcw hurricane'w i szybszych od nich spitfire'w. Gorzej, e na jeden samolot przypa dao mniej ni dwch pilotw. Aby zachowa w walce z Niemcami kontrol nad przestrzeni powietrzn kraju, potrzeba byo znacznie wicej i maszyn,

Polakom sprzyja czas, a cilej jego brak. W czerwcu najwysi oficerowie Krlewskich Si Powietrznych, coraz bardziej wiadomi, e Angli czeka zmasowany wcieky atak niemieckiej potgi, zostali wreszcie zmuszeni do rozwaenia, jak najlepiej wykorzysta polskich lotnikw. Niemcy przerzucali w tym czasie do baz w pnocno-zachodniej Francji i podbitych Norwegii, Danii, Belgii i Holandii ponad dwa i p tysica myliwcw i bombowcw z trzech flot powietrznych, by po osigniciu supremacji w powietrzu przez Luftwaffe przystpi do morsko-ldowej operacji Lew Morski" - inwazji na Wielk Brytani przez kana La Manche. Do drczonych wtpliwociami wyszych oficerw RAF-u w kocu dotaro, e nie maj wyjcia: musz si zda na Polakw, i to jako pilotw myliwcw. Podczas batalii o Francj i ewakuacji z Dunkierki Wielka Brytania poniosa znaczne straty w ludziach i samolotach. W chwili niemieckiego ataku na Francj stacjonowao tam sze angielskich dywizjonw myliwskich. Pniej, mimo zdecydowanego sprzeciwu dowdcy lotnictwa myliwskiego, Dowdinga, dosano dalsze cztery. Dowding przekonywa Churchilla i innych w Whitehallu, e wysanie tylu dywizjonw za granic fatalnie si odbije na

108

SPRAWA

HONORU

.Kiedy zaczniemy lata:

109

i zag. W wielkim popiechu zaczto montowa nowe hurricane'y i spitfire'y, a Dowding robi wszystko, eby uzupeni niedobory w ludziach. Midzy innymi przejmowa pilotw z lotnictwa bombowego i obrony wybrzea i ciga ochotnikw z takich krajw jak Kanada, Australia, Nowa Zelandia i Stany Zjednoczone. Wysya do boju nawet lotnikw ze wieego naboru, modzikw, ktrzy na hurricane'ach i spitfire'ach wylatali mniej ni dziesi godzin. Ale mimo to ludzi wci byo za mao. Dlatego wbrew temu, co podpowiada mu rozsdek, wyda nowy rozkaz: wyszkolcie Polakw na pilotw myliwskich i wcielcie ich do sabo obsadzonych dywizjonw RAF-u. Wrd wybracw znalaz si Witold Urbanowicz.

Chocia Urbanowicz praktycznie nie zna angielskiego, po niespena tygodniu przekona Brytyjczykw, e wie, co robi za sterami myliwca. W pierwszym dniu szkolenia wraz z innymi pilotami z grupy przeszed sprawdzian w tre ningowym dwupacie Tiger M o t h (ma Tygrysia), znacznie wolniejszym od jaguara [samochodu]" - jak zaartowa. Nastpnego dnia odby szkolenie podstawowe z procedur kontroli naziemnej i nawigacji. A p o t e m po raz pierwszy polecia hurricane'em. Instruktorom w zupenoci wystarczyo to, co zobaczyli. Kiedy nadszed weekend, samochodem subowym dowieziono go na lotnisko Tangmere w Hampshire, nalece do pooonej kilkanacie kilometrw od Kanau bazy kilku dywizjonw RAF-u, w tym jednostki, do ktrej dosta przydzia. W Tangmere od razu poczu si jak w domu. Obfito tych r na traw niku przed kasynem oficerskim przywoaa wspomnienia o rach w Dblinie. W pokoju, do ktrego zaprowadzi go ordynans, zasta nowego przyjaciela, smutnego psiaka zwinitego na wygodnym fotelu. Ordynans wyjani, e pies nalea do poprzedniego lokatora, lotnika, ktrego zestrzelono kilka godzin temu. Urbanowicz dowiedzia si, e w cigu tygodnia zgino trzech pilotw mieszkajcych w tym pokoju. Nie nalea jednak do osb, ktrych dugo trzymaj si czarne myli. W kasynie oficerskim otoczya go gromada przyjaznych brytyjskich pilotw. Ich ciepe, cho typowo powcigliwe powitanie i jawne zamiowanie do ycio wych przyjemnoci - takich jak piwo pite ze srebrnych pucharw - rniy si o cae niebo od przykrych dowiadcze, jakich dozna we Francji. Elegancja stylu ycia, przypominajca to w Dblinie, uradowaa lotnika, ktrego polscy koledzy nazywali Anglikiem". Uradoway go te ich zwyczaje. Kiedy oprni

Witold Urbanowicz przed swoim hurricane'em podczas bitwy o Wielk Brytani. (Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego).

pierwszy puchar, odkry, e ma on podwjne dno, z kostkami do gry pomidzy warstwami krysztau. Do zwyczaju naleao potrzsanie pucharami po wypiciu piwa. Ten, kto wyrzuci najwicej oczek, stawia kolejk. Urbanowicz uzna, e trafi we waciwe miejsce i na waciwych ludzi. Pierwsze wraenie potwierdzio si tego samego dnia wieczorem, gdy wpro wadzono go do jadalni z dbowymi lnicymi stoami, wiecami w srebrnych lichtarzach i kolacj podan przez adne umundurowane waafki, przedsta wicielki Pomocniczej Lotniczej Suby Kobiet (WAAF - Womes Auxiliary Air Force). W pubie, do ktrego dowdca dywizjonu zabra Urbanowicza po kolacji, spotkali wicej modych kobiet, rywalizujcych ze sob o zaszczyt nauczenia angielskiego szczupego, caujcego w rk blondyna w piknym mundurze RAF-u.

110

SPRAWA

HONORU

Kiedy zaczniemy lata?"

lll

Nazajutrz, smego sierpnia, znw daa zna o sobie wojna. W pierwszym locie bojowym Urbanowiczowi przyszo lecie na ogonie" jako Charlie", ostatni w dywizjonie, z zadaniem ochrony tyw. Taka taktyka bya dla niego czym' nowym - nowym i niezbyt miym, bo Charliego" mg z atwos'ci zestrzeli messerschmitt, a niczego nies'wiadoma reszta pilotw poleciaaby dalej. Ale kiedy Urbanowicz wzbi si hurricane'em w powietrze, doszed do wniosku, e strzeenie tyw formacji nie jest a takie ze. Jego dywizjon wraz z innymi, ktre wystartoway z Tangmere, skierowa si nad Kana w ciasnych kluczach, jak na defiladzie. Przyzwyczajonego do latania w lunym, pynnym, zmiennym szyku Polaka zdumiaa taka taktyka. Jak angielscy piloci mogli obserwowa niebo, by wytropi przeciwnika, skoro cay czas musieli uwaa, eby si ze sob nie zderzy? Jak mogli wykonywa byskawiczne uniki przed szturmujcym wrogiem i sami atakowa, skoro lecieli dosownie skrzydo w skrzydo? Znajdowali si na wysokoci osiemnastu tysicy stp nad kanaem La Manche. W dole ciemniaa jak malutka grudka ziemi wyspa Wight. Olepiony przez soce i byszczc wod, Urbanowicz mia wraenie, e zawis w potnej krysztaowej kuli. Tak jak go nauczono, zmruy oczy, rozejrza si po niebie i zobaczy je - nadcigajce chmar od Francji messerschmitty, pilnujce jak kwoka wyprawy niemieckich bombowcw. Zameldowa o tym przez radio dowdcy dywizjonu, a ten poleci pilotom skrci na wroga. Wreszcie spenio si marzenie Polaka: czekaa go walka na mniej wicej rwnych warunkach z Niemcami, za sterami mocnego, solidnego myliwca, w otoczeniu dowiad czonych towarzyszy. Nareszcie mg si przekona, ile jest wart. Na policzkach poczu gorco, serce zabio mu szybciej. Sprawdzi swoje osiem karabinw maszynowych i celownik, poprawi okulary i mask tlenow. Nie spuszczajc z oka nadlatujcych messerschmittw, Urbanowicz dostrzeg cztery inne maszyny zbliajce si od strony Anglii. Z pocztku sdzi, e nadlatuj posiki RAF-u, ale wkrtce zobaczy, e s to Me-109. Wracay do bazy, waliy wprost na niego. Niemal bez zastanowienia zawrci i znienacka zaatakowa trzy przed sob. Rozprysy si jak kryszta pod motem", ale czwarty nie da za wygran. Doszo do pojedynku. Hurricane i messerschmitt walczyy z sob, zataczajc ciasne koa. W pewnej chwili niemiecki pilot nagle zmieni kurs i zanurkowa na penym gazie. Urbanowicz pomkn za nim i zbyt pno si zorientowa, e Niemiec pocign go prosto w rj messerschmittw. Jeszcze nigdy nie widzia tylu czarnych krzyy naraz. Jakbym znalaz si na latajcym cmentarzu" napisa we wspomnieniach. Zaskoczony, dalej trzyma si ogona swojej zdobyczy. W chaosie walki z Anglikami inne messerschmitty go nie atakoway.

Me-109, za ktrym goni, znowu zmieni kurs, zanurkowa ku morzu, lecz w ostatniej chwili wyrwna lot i skierowa si w stron angielskiego brzegu, dotykajc grzbietw fal i prbujc zgubi przeladowc. Kiedy Niemiec pode rwa maszyn, eby omin skay Dover, Urbanowicz z bliska otworzy ogie. Messerschmitt przewrci si na plecy, wybuch jak bomba i run do wody. Podmuch by tak silny, e hurricane'a podrzucio, a jego wiatrochron ochlapaa morska woda zmieszana z olejem. Urbanowicz okry miejsce upadku wroga i skierowa si do bazy. Oszoo miony po ostrych zakrtach i nurkowaniach, by zbyt zmczony, eby myle o swym pierwszym zestrzelonym Niemcu. Na ziemi spojrza w lustro i zobaczy przekrwione oczy w czerwonych obwdkach od ciasnych okularw lotniczych. Mimo nieznonego upau pad na prycz w namiocie dla zag, nie cignwszy kamizelki ratunkowej, tak zwanej maewestki, ani futrzanych butw. Zasn byskawicznie. Lecz niebawem znw musia wzbi si w powietrze.

smego sierpnia piloci myliwscy RAF-u w caym kraju zebrali si w salach odpraw swoich dywizjonw, eby wysucha doniosego rozkazu dnia: Roz poczyna si bitwa o Wielk Brytani. Lotnicy Krlewskich Si Powietrznych, w waszych rkach spoczywa los pokole". Los pokole spocz zatem w rkach bardzo modych ludzi, w tym wielu nastolatkw, chopaczkw - jak napi saa amerykaska dziennikarka Virginia Cowles - jasnowosych, z rowymi policzkami, ktrzy wygldali jak uczniaki". Dla Winstona Churchilla piloci myliwscy RAF-u byli wspaniaymi mczyznami, kwiatem modziey", wspczesnymi rycerzami Okrgego Stou, krzyowcami, ktrym przypad w udziale zaszczyt ocalenia kraju, wyspiarskiej ojczyzny i wszystkiego, co jest im drogie, przed najbardziej morderczymi atakami" wroga. Jego romantyczny pogld na wojn w powietrzu podzielao wielu modych lotnikw, widzcych w zbliajcym si starciu wspania przygod. Pod tym wzgldem nie rnili si od polskich pilotw z wrzenia 1939 roku. Zanim rozpocza si walka, Geoffrey Page, ktry potem, po zestrzeleniu jego samolotu w bitwie, dozna cikich poparze, wyobraa sobie, e wojna w powietrzu bdzie po arturiasku rycerska". Paradoksalnie - napisa - mier i rany w niej nie wystpoway. Nie widziaem wwczas drugiej strony medalu, penej odraajcej brutalnej przemocy, strachu, blu i mierci. Nie znaem uczucia zemsty". Mam absolutn pewno, e moi rwienicy nie wiedzieli nic, nie mieli pojcia, co si dzieje wtrowa mu inny uczestnik bitwy, lotnik

112

SPRAWA

HONORU ROZDZIA SIDMY

Paddy Barthropp. - Tej paczce rozdokazywanych maych Johnw Wayne'w w gowie byo tylko piwo, kobiety i spitfire'y". Dla wielu modych myliwcw" generaa Dowdinga, ktrzy wystartowali do walki po smym sierpnia 1940 roku, by to pierwszy lot bojowy w yciu. Zaledwie dziesi procent z nich przeszo intensywny trening strzelecki. Nie wielu potrafio prawidowo celowa: atakujc wroga, otwierali ogie z odle goci co najmniej piciuset jardw, a odskakiwali w momencie dochodzenia do odlegoci skutecznego strzau. Wprawdzie szybko nauczyli si walczy, ale zanim mogli wykorzysta zdobyt wiedz w praktyce, ginli. Kiedy Luftwaffe rozpocza zmasowane ataki na brytyjskie lotniska, gwa towny wzrost zapotrzebowania RAF-u na dowiadczonych pilotw zmusi Ministerstwo Lotnictwa do rozpatrzenia pretensji Polakw i zgody na niektre z ich da. Na pocztku sierpnia rzd brytyjski i rzd polski na uchodstwie podpisay porozumienia w sprawie wycofania polskich pilotw z Ochotniczej Rezerwy RAF-u i oficjalnego uznania za onierzy Polskich Si Powietrznych. Obowizywaa ich wycznie przysiga na wierno ojczynie. Zadano jednak, by nosili angielskie mundury (z polskimi guzikami, oznaczeniami stopni woj skowych i polskim godem na czapkach) oraz podporzdkowali si RAF-owi pod wzgldem organizacji, szkolenia, sprztu wojskowego, dyscypliny, awansw i operacji bojowych. Trudno byo oczekiwa, eby ministerstwo mogo pj na jeszcze wiksze ustpstwa. Ale wszystko to przymia kolejna decyzja RAF-u, ogoszona w lecie 1940 roku. Miay powsta bezzwocznie dwa nowe dywizjony myliwskie. A lata w nich mieli sami Polacy.

BITWA W NORTHOLT

ajor lotnictwa Ronald Kellett, wieo mianowany dowdca nowego Dywizjonu 303, wcale nie by uszczliwiony tym zaszczytem. Anglia staa w obliczu zmasowanego szturmu Hunw, a jemu wydano rozkaz zorgani zowania, wyszkolenia i utrzymania w ryzach gromady cholernych Polakw.

Niski, muskularny Kellett by zdania, e Wielka Brytania powinna walczy z Niemcami wasnymi siami, bez pomocy tak zwanych aliantw. Cho by pkrwi Francuzem, z ogromn pogard traktowa lkliw postaw Francji wobec hitlerowskiej agresji. Co do Polakw, to podziela opini wyraon przez kapitana Johna Kenta, jednego z dwch przydzielonych do Dywizjonu 303 brytyjskich dowdcw eskadr: O polskim lotnictwie wiem jedynie tyle, e stawiao opr Luftwaffe przez jakie trzy dni, dlatego trudno przypuszcza, e spisze si lepiej w Anglii". Spraw pogarsza, jego zdaniem, przydzia Dywizjonu 303 na lotnisko w Northolt, do kluczowej bazy w tym sektorze RAF-u, lecej zaledwie czter nacie mil od centrum Londynu, ktrego bronia najwaniejsza 11 Grupa Lotnictwa Myliwskiego. Drugi nowo utworzony polski dywizjon przydzielono do Grupy 12 i bezpiecznie upchnito w Leconfield w Yorkshire, gdzie nie mg za bardzo zaszkodzi. Jednake dwadziecia jeden dywizjonw Grupy 11 stao na frontowej linii - ich zadaniem bya ochrona samej stolicy, a do tego reszty poudniowo-wschodniej Anglii, z jej licznymi portami, ludnoci i histori. Dywizjony tej grupy miay rozstrzygn o losach caego kraju, a Kellett mocno wtpi, czy Polacy z Dywizjonu 303 sprostaj temu zadaniu. Nikt nie raczy mu wyjani, dlaczego obarczono go dowdztwem polskiego dywizjonu. Podejrzewa, e ze wzgldu na znajomo francuskiego. Pewna

114

SPRAWA

HONORU

Bitwa w Northolt

115

liczba Polakw znaa co nieco ten jzyk, a dowdca powinien przecie jako si porozumiewa z podwadnymi. Co nie zmieniao jego odczucia, e zwekslowano go na boczny tor. Trzydziestojednoletni Kellett, w cywilu londyski makler giedowy, nie przepada za zawodowymi pilotami. By oficerem Suby Pomocniczej, jednym z tych bogatych niedzielnych lotnikw, ktrymi zawodowi pogardzali, majc ich za dyletantw. Urodzi si w D u r h a m na pnocy Anglii jako syn czo wieka, ktry dziki ambicji i twardemu kapitalistycznemu instynktowi wszed w posiadanie kilku kopal wgla. Pochodzi wic z zamonej rodziny. Uczy si w prywatnej szkole Rossall w Lancashire, na wakacje jedzi do Szwajca rii - zim szusowa na nartach w Davos, lato spdza w Chamonbc, w domu nalecym do krewnych jego urodzonej we Francji matki. Nie by jednak typowym Anglikiem z bogatej rodziny. Gdy skoczy czter nacie lat, porzuci szko Rossall i niedugo potem zacz pracowa na giedzie w Liverpoolu jako goniec. W wieku zaledwie dwudziestu jeden lat wrci do rodzinnego miasta i w jednym z najmocniejszych okrgw wyborczych labourzystw wystartowa w wyborach do parlamentu jako kandydat torysw. Oczy wicie przegra, ale dziki kampanii wyborczej nawiza kontakt z Haroldem Macmillanem i innymi obiecujcymi modymi politykami konserwatywnymi tamtych czasw. Te koneksje przyday mu si po latach. Na przykad wtedy, gdy jako makler giedowy postanowi wstpi do nalecego do si pomocniczych Dywizjonu 600, zwanego Londyskim. Najpierw odrzucono jego podanie, podejrzewa, e z powodu uprzedze klasowych. W przeciwiestwie do wik szoci modych ludzi sucych w Dywizjonie 600 nie nalea do ziemiastwa. By nuworyszem, kim, kto nie pozby si somy z butw. Kellett nie da jednak za wygran i z pomoc kolegw z Partii Konserwatywnej (tak przynajmniej sdzia jego rodzina) w kocu zosta przyjty do dywizjonu. Co prawda kocha lata, lecz przed wojn traktowa samolot RAF-u jako wytrych do drzwi angielskiej socjety, a nie or do zwalczania wrogw Anglii. Ten jasnowosy, niebieskooki dowcipny kawaler, flirciarz jakich mao", o przydomku Boozy" (Rausz"), by mimo swego nuworyszostwa chtnie widzianym gociem na weekendowych polowaniach. Czsto wysya przyczep konia, a potem w pitkowy wieczr lecia na raut samolotem z bazy Dywizjonu 600 w Hendon. Kiedy, wracajc z ktrego z takich weekendw do Londynu, odkry, e koczy mu si paliwo. Wyldowa na wiejskiej drodze, dokupi w po bliskiej stacji benzyny, a rachunek kaza przesa Ministerstwu Lotnictwa. Ale przed drug wojn wiatow czas kawalerskich szalestw Boozy'ego dobieg koca. Po oenku z crk znanego chirurga beztroskie podejcie Kel-

letta do latania i ycia zniko jak skalpelem uci. Sta si szorstki i obcesowy, do pasji doprowadzao go, gdy kto bagatelizowa zagroenie Anglii ze strony Hitlera. Ojciec traktowa wojn bardzo, bardzo serio - przyzna jego syn Jonathan. - By starszy od wikszoci pilotw i bardzo si martwi, czy zdoamy odeprze Niemcw". Powoany do suby czynnej na tydzie przed wypowiedzeniem przez Wielk Brytani wojny Hitlerowi, w maju 1940 roku Kellett otrzyma zadanie sfor mowania i przeszkolenia nowej jednostki zawodowych pilotw, Dywizjonu 249. By surowym dowdc i wcieka si na lotnikw, ktrzy z niedostateczn pilnoci przykadali si do wicze. Ktrego dnia, kiedy kilku z nich spnio si na sub, uzna to za absolutnie niewybaczalne" i rozkaza wakoniom biega wok lotniska. Zmuszanie zawodowych oficerw do czego takiego byo rzecz niesychan - powiedzia Jonathan Kellett. - W o k boiska ganiao si nisze szare, nigdy oficerw". Kellett pozosta nieugity. Nie oczekujcie od Niemcw, e odo ataki, a si na nie przygotujecie!" - owiadczy. Dwa miesice pniej, kiedy Dywizjon 249 regularnie patrolowa wybrzee Yorkshire, natykajc si sporadycznie na niemieckie samoloty rozpoznawcze, Kellett otrzyma przeniesienie do Northolt. Zy h u m o r z powodu nowego przydziau pogorszy mu si jeszcze bardziej, gdy na miejscu przekona si, e przydzieleni do Dywizjonu 303 Polacy nie dojechali. Zasta tam tylko szkiele tow obsad RAF-u, w tym Johna Kenta. (Drugi oficer, kapitan Athol Forbes, zameldowa si pniej). Nie pomogo te, e Kent by oficerem zawodowym i szczyci si tym. Wychowany na prerii pod Winnipeg, wysoki, tyczkowaty Kanadyjczyk zakocha si w lataniu, gdy mia cztery lata. W wieku lat osiemnastu, jako najmodszy w kraju, zdoby licencj pilota cywilnego. W roku 1933 przenis si do Anglii, wstpi do RAF-u i szybko zdoby sobie opini jednego z najlep szych lotnikw. Ambitny Kent bywa arogancki, lecz wszyscy przyznawali, e umie lata. W RAF-ie oblatywa zarwno hurricane'y, jak i spitfire'y. Po napaci Niemiec na Francj pali si do walki, tak wic na wie o przydziale do Dywi zjonu 303, podobnie jak Kellett, bardzo si zniechci i rozczarowa". Tego ju byo za wiele - wspomina. - eby po tylu staraniach i wysikach dosta przydzia do zagranicznego dywizjonu, ktry jeszcze nie zosta sformowany?!" A jakby tego byo mao, na dobitk przyszo mu suy pod dowdztwem Kelletta - oficera Suby Pomocniczej! Pocztki Dywizjonu 303 nie wryy nic dobrego.

116

SPRAWA

HONORU

Bitwa w Northolt

117

Drugiego sierpnia wreszcie zjawili si Polacy. Wikszos' ich lataa we Francji. W ciemnoniebieskich francuskich mundurach lotniczych, niektrzy w zawa diacko przekrzywionych beretach, wydali si Kellettowi obcy i egzotyczni. Po przyjedzie na wysp zakwaterowano ich w zaniedbanym nadmorskim kpielisku Blackpool na pnocy Anglii. Z dwudziestu jeden pilotw i stu trzydziestu piciu czonkw personelu naziemnego przysanych do Northolt niemal wszyscy wywodzili si z eskadr myliwskich bronicych we wrze niu W a r s z a w y - 111 (im. Kociuszki) i 112. W c i g u nastpnych kil ku dni dojechao jeszcze trzynastu pilotw, wrd nich W i t o l d Urba nowicz. Na papierze dywizjony myliwskie w RAF-ie skaday si z osiemnastudwudziestu jeden samolotw. Dwanacie winno by cay czas gotowych do lotu, a maksimum dziewi pozostawa w rezerwie. Kady dywizjon, ktry w punkcie wyjcia liczy okoo dwudziestu omiu pilotw i stu trzydziestu czonkw personelu naziemnego, dzieli si na dwie eskadry, A i B. Eskadr tworzyy dwa klucze po trzy samoloty. Kluczy byo w sumie cztery - czerwo ny", ty", niebieski" i zielony". RAF oznaczy nowy polski dywizjon sucho liczb 3 0 3 " , ale Polacy woleli go nazywa Dywizjonem Kociuszkowskim, na pamitk sawnego elitarnego oddziau o midzynarodowych tradycjach, w ktrym niejeden z nich suy w ojczynie. Kaduby swoich hawker hurricane'w, tu przy kabinach, ozdobili godem dywizjonu - czerwon krakusk i skrzyowanymi kosami na tle czerwono-biaych pasw i gwiazd - d u m n i z jego historycznej symboliki. Na mocy angielsko-polskiego ukadu wojskowego kada wysza funkcja w dywizjonie miaa podwjn obsad. I tak polskim odpowiednikiem Kelletta w Dywizjonie 303 by Krl" Zdzisaw Krasnodbski, a polskimi dowdcami eskadr, dublujcymi funkcje Kenta i Forbesa - Witold Urbanowicz, ktry wreszcie doczy do dawnych kolegw z byej 111 Eskadry Kociuszkowskiej, oraz Ludwik Paszkiewicz, ktry w Polsce by w skadzie Eskadry 112. A prcz nich byli inni piloci, grupa niezwykych ludzi, pragncych znowu lata, walczy, wygra t wojn - nie tylko dlatego, e nazici byli wcielonym zem, lecz przede wszystkim dlatego, e chcieli odzyska swj kraj i rodziny, wrci do poprzedniego ycia. Uczucia te podzielali w wikszym lub mniej szym stopniu prawie wszyscy nalecy do antyhitlerowskiego przymierza. Lecz niewielu tak mocno i tak dugo jak Polacy. Najbarwniejsz postaci w dywizjonie by chyba Jan Zumbach, ktrego sardoniczny humor, grzmicy gos (nasz zotousty megafon", jak nazwa go
Jan Zumbach ze skrzyda swojego samolotu przyglda si wymalowanemu Kaczorowi Donaldowi i godu Dywizjonu im. Kociuszki, (Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego).

kordialnie Mirosaw Feri) i obuzerski fason sprawiay, e wszdzie rzuca si w oczy. W swoich zapiskach Feri zanotowa: Wczoraj Zumbach wrci z urlopu, wic ju o spokoju i ciszy nie ma mowy". Zumbacha znano w Anglii pod kilkoma przydomkami, z ktrych najpopu larniejsze byy Johnny" (angielski odpowiednik jego imienia) oraz Donald", ze wzgldu na spadzisty, osobliwie zadarty na czubku nos, przypominajcy dzib Kaczora Donalda. Zumbach nie mia nic przeciwko temu. Na wszystkich myliwcach, ktrymi lata w czasie wojny, kaza ekipom naziemnym malowa Donalda, na tyle wiernie, na ile byo na to sta malarzy amatorw. Popularny w dywizjonie by te Mirosaw Feri, zwany - z powodw, ktre zatar czas - Oxem", czyli Woem", cho ju we wrzeniu 1939 roku zacz wystawia t popularno na szwank, wpadszy na pomys codziennego zapi sywania wydarze w oddziale. Nie by to dziennik urzdowy, lecz prywatny, w ktrym utrwala wasne myli, uczucia i poczynania podczas daremnej walki z niemieckim najedc. Wkrtce jednak zacz prosi o wpisy kolegw pilotw. A waciwie domaga si. Naley zaznaczy, e zmuszony zostaem do pisania, ktrego organicznie nie znosz. Taki mam pirowstrt, tym bardziej e

118

SPRAWA

HONORU

Bitwa w Northolt

Ox ley obok mnie i patrzy na paluchy" - napisa ktrego wieczoru jeszcze w Polsce jeden z nich. We Francji Feri nie odpuci ani na jot. Pewnego dnia zapisa w dzien niku: Chodziem cay tydzie za nimi, ale jeszcze bd chodzi tak dugo, a postawi na swoim i ksiga powoli zapeni si ich przeyciami i wraeniami". Po przybyciu dywizjonu do Northolt zaznaczy, e to samo bdzie robi tutaj. Reakcj kolegw atwo byo przewidzie. Dlaczeg obdarzaj mnie tak dosadnymi epitetami?" - zapisa uraony. Zumbach i Feri naleeli do trjki pilotw, ktrych w dywizjonie z racji ich wyczynw na ziemi i w powietrzu nazywano trzema muszkieterami". Trzecim by przyjacielski, rozmowny i towarzyski Witold okuciewski, nazywany zdrob niale Tolem". Koledzy zazdrocili mu atwoci, z jak podbija serca kobiet. By uroczym flirciarzem, przystojnym jak gwiazdor filmowy. Baby leciay na niego - wspomina byy pilot dywizjonu. - Uwaalimy, e troch zadziera nosa. A moe po prostu mu zazdrocilimy".

Kolejnym pilotem dywizjonu by Jozef Fratiek, niezwyky Czech - nie ktrzy uwaali go za postrzeleca - latajcy z nieporwnanym zapamita niem. Od pierwszych dni suby w czeskim lotnictwie Frantiek zasyn zarwno z wyjtkowych umiejtnoci lotniczych, jak i braku dyscypliny. Po kapitulacji Czechosowacji uciek w 1939 roku do Polski i odtd, optany myl o wyrwnaniu rachunkw z Niemcami, zacz si uwaa za jej hono rowego obywatela. Po przeszkoleniu w Dblinie zosta instruktorem lotniczym, ale wci mia problemy z dyscyplin. Pewnego gorcego dnia lata, krtko przed napaci Niemiec na Polsk, odczy si nagle od wiczcej formacji. Z pocztku inni piloci sdzili, e nawali mu silnik. Ale potem pojawi si w oddali, raz po raz nurkujc nad brzegiem Wisy. Podleciawszy bliej, przekonali si, co wyprawia: fruwa nisko nad grup modych mioniczek soca, ktre opalay si nago na brzegu rzeki. Kiedy podczas kolejnego przelotu dziewczta rozpierzchy si po krzakach, zanurkowa tak nisko, e o mao co nie wpakowa si w zakotwiczon aglwk. Po wyldowaniu otrzyma nagan od Witolda Urbanowicza. Wielu doskonaych pilotw zabio si z braku dyscypliny" - upomnia go przeoony.

Grupa pilotw Dywizjonu Kociuszkowskiego. Od lewej stoj: Witold okuciewski, Mirosaw Feri i John Kent. Pierwszy z prawej to Zdzisaw Henneberg, trzeci od prawej Jan Zumbach. (Imperial War Museum).

120

SPRAWA

HONORU

Bitwa w Northolt

121

Frantiek odpar, e wie o tym, ale jak zobaczyem te panny na piasku, nerwy mnie poniosy". Jednake w walce nerwy mia stalowe. Po napaci Niemiec na Polsk, latajc na zwiad nieuzbrojonym samolotem, co najmniej dwa razy obrzuci granatami kolumny niemieckiej piechoty.

Kellett przyzna, e tarcia pomidzy oficerami brytyjskimi a Polakami byy czasem bardzo ostre". Polscy lotnicy buntowali si na rne sposoby. Wci napominano ich za rozwydrzenie, nieprzestrzeganie regulaminu mundurowego (rozpite bluzy, brak pasw, nieregulaminowe koszule i buty), wkradanie si w nocy do kwater dziewczt z WAAF-u, przemycanie ich do swoich pokojw. Byli prawem dla samych siebie" - wspomina brytyjski mechanik. Lecz poniewa by to ich kraj i ich wojsko, Brytyjczycy w kocu posta wili na swoim. Najwaniejsza pozostaa nauka jzyka. Wedug Kenta tylko jeden polski pilot mg si popisa znajomoci angielskiego, ktra zreszt ograniczaa si do zdania: Come on, boys! Przesadza. Kilku pilotw lizno co nieco angielskiego podczas szeciotygodniowego pobytu w Blackpool. Pewna moda Angielka, ktr Feri pozna na tamtejszym deptaku, nauczya go sw piosenek Roli Out the Barrel i Its a Long Way to Tipperary, a Krasnodbski przyswoi sobie poyteczne zdanie: Four whiskeys, please. Niemniej wyspiarze mieli racj. aden z polskich pilotw nie zna podstawowego angielskiego sownictwa lotniczego. Tak wic kadego ranka Polacy wsiadali do autobusu i jechali do szkoy jzykowej w bazie RAF-u w Uxbridge niedaleko Northolt. Tam poznali szy frowe sowa RAF-u: angels (anioy") - na okrelenie wysokoci w stopach, pancake (nalenik") - na ldowanie, bandits (bandyci") - na samoloty nie przyjaciela, tally ho (bierz go") - na atak na wroga. Nauczyli si te liczy do dwunastu, by rozumie zegarowy system podawania kierunkw, na przykad: bandyci na dwunastej". W ktrej chwili RAF wyszed z idealnym w zamierzeniu pomysem szkolenia i egzaminowania Polakw z taktyki walki bez naraania samolotw i ludzi. Pole cono im jedzi wok boiska pikarskiego w Uxbridge - w takich formacjach bojowych jak w powietrzu - na wikszych od zwykych, trjkoowych rowerach, wyposaonych w radia, kompasy i prdkociomierze. Z zaimprowizowanego stanowiska dowodzenia na wierzchoku trybun przekazywano myliwcom" rozkazy przechwycenia" przeciwnika. Upokorzeni Polacy byli wciekli im, wytrawnym, zaprawionym w walce pilotom, kazano pedaowa dookoa boiska na trjkoowcach! To si nazywa animusz - powiedzia Vincent do Kenta. - Nienawidz mnie teraz bardziej ni Niemcw". Niewiele si pomyli. ,Anglicy marnowali nasz czas na jakie dziecinady, a przecie wszyscy bylimy zawodowymi pilotami" - wyrzeka Zumbach. Tak czy siak, lekcje trway. Polacy uczyli si okrela odlego w milach zamiast w kilometrach, objto paliwa za w galonach, a nie w litrach. Na

Kellett, Kent i inni brytyjscy oficerowie w Northolt wiedzieli niewiele albo zgoa nic o dokonaniach i poniewierce swych polskich podwadnych. Zreszt nie bardzo ich to ciekawio. Niewiadomi, e dostali pod komend jednych z najlepszych pilotw w Krlewskich Siach Powietrznych, mieli wielkie opory przed dopuszczeniem ich do latania. M i m o wyranego wzmoenia niemieckiej aktywnoci nad Kanaem i wybrzeem Anglii RAF twardo obsta wa, eby przed wejciem do akcji personel dywizjonu nauczy si brytyjskiej taktyki i podstaw jzyka. Przy tym ostatnim punkcie upiera si niezomnie pukownik Stanley Vincent, czterdziestotrzyletni weteran pierwszej wojny wiatowej, dowdca bazy lotniczej w Northolt. Nie pozwol im rozbija si po niebie, dopki nie zrozumiej, co si do nich mwi" - owiadczy. By to cakiem zrozumiay wymg, lecz Polacy zaczli si obawia, e Anglicy nie pozwol im si bi. Tak zacza si bitwa w Northolt, peen napicia, trwajcy miesic konflikt Polakw z Brytyjczykami. Od wtargnicia Niemcw do Polski min blisko rok. Przez ten czas polscy piloci dowiadczyli wycznie gorzkich rozczarowa, przy prawiajcych o rozpacz. Spragnieni walki, po raz kolejny przekonali si - jak wyrazi si Zumbach - e nie spuszcz nas ze smyczy". Dodatkowo drczya ich wiadomo, e co najmniej czterdziestu polskich pilotw ju walczy. Ale ci latali w dywizjonach, w ktrych oprcz nich walczyli sami Brytyjczycy. Innymi sowy, mieli opiekunw. Wszystko to tylko wzmagao niezadowolenie Polakw, ktre brao si std, e Dywizjonowi im. Kociuszki rozkazywali nadci, wynioli brytyjscy oficerowie. Polacy nie mieli ochoty wysuchiwa uwag o ich zdolnociach jzykowych i taktyce, a ju zwaszcza od typw pokroju Kelletta, ktry nie do, e nie zna sowa po polsku, to ani dnia nie spdzi w walce. Nie znosimy, eby nam rozka zywano, o wszystko si kcimy" - napisa jeden z polskich pilotw. Syncego z niezalenoci Witolda Urbanowicza, ktry zdy zestrzeli dwa niemieckie samoloty, po przyjedzie do Northolt szczeglnie zirytowao, e rozkazy wydaje mu obcesowy, szorstki Kellett, ponury, nerwowy, nietaktowny". Po wojnie

122

SPRAWA

HONORU

Bitwa w Northolt

123

pocztku szkolenia na hurricane'ach borykali si z wieloma nieznanymi, skomplikowanymi, nowoczesnymi przyrzdami lotniczymi. Nieprzyzwycza jeni do radionadajnikw w kabinach, czsto naruszali obowizujce procedury cznoci lub nie reagowali prawidowo. W polskich samolotach, chcc przy pieszy, cofasz przepustnic, w brytyjskich - pchasz do przodu. Anglicy robili wszystko na odwrt. Nie do, e jedzili lew stron drogi, to nawet uchwyt linki otwierajcej spadochron umiecili po tej rce. Musielimy odwrci wszystkie wywiczone odruchy" - napisa Zumbach. Zdarzyo si kilka przyziemieri poza pasem startowym i ldowa ze schowa nymi koami, gdy wikszo pilotw nie lataa dotd samolotami z wciganym podwoziem. Jak, do diaba, chcecie walczy z Niemcami, skoro w ogle nie umiecie lata na tych cholernych maszynach?!" - wydar si na Frantika Kent, kiedy Czech rozbi hurricane'a, ldujc ze schowanym podwoziem. Frantiek, ktry nie rozumia, co mwi Kanadyjczyk (cho z pewnoci domyla si, o co chodzi), kiwajc gow, jakby wszystko byo jasne, powtarza raz po raz: Oui, oui, mon commandant! W kocu na kracu pasa startowego ustawiono czonka personelu naziemnego z pistoletem sygnaowym, by rakietami wietl nymi przypomina wracajcym pilotom o wypuszczeniu podwozia.

Jako polski dowdca dywizjonu, Krasnodbski znalaz si w trudnej sytu acji. Docenia wag szkolenia, lecz uwaa, e RAF doprowadzi je do granic absurdu. Anglicy traktowali otrzaskanych w boju lotnikw jak nierozgarnitych uczniakw. Przywizany do upartych modych ludzi, ktrych wywid z kraju na tysicmilow tuaczk, w poczuciu gbokiej odpowiedzialnoci stara si utrzyma w ryzach ich gniew, jednoczenie prbujc przekona Vincenta i Kelletta, e czas przej do nastpnego etapu. Polski dowdca dobrze wiedzia, e bezczynno tylko podsyca i tak ju du frustracj pilotw i poczucie winy, e nie obronili Polski, e uciekli i zo stawili ojczyzn, a w niej rodziny, cierpice pod jarzmem niemiecko-sowieckiej okupacji. ,A e tylko dziki tak sabemu lotnictwu tak szybko nas podbito, temu nikt zaprzeczy nie moe!" - rozpamitywa w swoim dzienniku porak Mirosaw Feri. Nieuzasadnione poczucie winy gryzo rwnie Krasnodbskiego. Mia za duo czasu - wci rozmyla o onie i martwi si o jej los. Cho straci z ni kontakt, z kraju przedostaa si wie, e Wanda wstpia do szybko rozwija jcego si w Warszawie ruchu oporu. Nazici traktowali okrutnie wszystkich Polakw, ale ze szczeglnym bestialstwem - schwytanych czonkw walczcego podziemia.

Czy polskim pilotom podobao si to, czy nie, szkolenie trwao. Podobnie jak tarcia z angielskimi dowdcami, cho oficerowie RAF-u zaczli okazywa pod wadnym nieco wicej zrozumienia i szacunku. Polacy uczyli si angielskiego, a Brytyjczycy liznli polszczyzny. Kellett przyswoi sobie sowa oznaczajce wane czci samolotu, takie jak klapy" i podwozie". Bardziej skrupulatny i sumienny od niego Kent nauczy si okrele wszystkich czynnoci zwizanych ze startem, lotem i ldowaniem. Polskie sowa zapisa fonetycznie na nogawce spodni, eby wydajc w powietrzu rozkazy, mie je na widoku. (Ubawieni jego sumiennoci Polacy ochrzcili go Kentowski"). M i m o ldowa na brzuchu i pocztkowych problemw Kellett, Kent i Forbes szybko si przekonali, e piloci spod znaku Kociuszki to wietni fachowcy. Na Kencie zrobiy wraenie zarwno umiejtnoci lotnicze, jak i nie byway refleks Polakw, a Kellett sta si z czasem ich obroc i ordownikiem. Natychmiast reagowa na wszelkie lekcewace uwagi angielskich oficerw o Polakach (uwagi, ktrych na pocztku sam im nie szczdzi). Postawi si nawet Hugh Dowdingowi. Kiedy podczas wizyty w Northolt dowdca

Grupa pilotw Dywizjonu Kociuszkowskiego podrzuca swojego dowdc podczas witowania z jakiej okazji w Northolt. (Stanisaw Basiak).

124

SPRAWA

HONORU

Bitwa w Northolt

125

brytyjskiego lotnictwa myliwskiego spyta go, czy pokaza Polakom s'cian, pod ktr rozstrzeliwujemy pilotw zabijajcych swoich", odpar, e, dziki Bogu, jego podwadni wietnie odrniaj samoloty brytyjskie od niemieckich. Przypomnia mu te, e Polacy widzieli maszyny Luftwaffe w naturze". Innym razem Kellett wyrazi swj rosncy podziw dla Polakw konkretniej. Pod koniec sierpnia polscy oficerowie, w przeciwiestwie do onierzy i pod oficerw, z powodu biurokratycznego baaganu nie dostali odu. Sytuacja bya o tyle przykra, e po dopasowaniu wanie otrzymanych mundurw RAF-u nie mieli z czego zapaci krawcowi za poprawki. Kellett wypisa wic czek i poleci oficerowi rachunkowemu w Northolt, eby nie czekajc na nadejcie poborw, wypaci Polakom pienidze z jego osobistego konta. Po raz kolejny interweniowa, gdy zamiast normalnego samochodu do przewozu pilotw z kasyna na lotnisko przydzielono dywizjonowi sponiewie ran, star ciarwk. Tak by nie moe - owiadczy. Skoro inne dywizjony maj samochody (jeden z kanadyjskich chwali si rolls-royce'em z 1911 roku, ktry prowadzi angielski szofer w liberii), to jego, dalibg, nie bdzie gorszy! Dlatego sprowadzi wasnego rollsa, przestronny kabriolet z 1924 roku, ktry mg dowozi do samolotw a dwunastu pilotw naraz. Polscy mechanicy dopieszczali jego automobil niemal tak jak hurricane'y pilotw. By to czynnik wspaniale podnoszcy morale" dywizjonu - oceni Kellett. Ale jeli sdzi, e Polacy pogodz si z odkadaniem w nieskoczono lotw bojowych, to si myli. Ograniczenie aktywnoci wypocztych, dnych czynu, dowiadczonych pilotw do wicze - i to w chwili szturmu Luftwaffe, godzcego w samo serce Dowdztwa Lotnictwa Myliwskiego - uwaali oni, agodnie mwic, za cudaczne.

Na trzynasty sierpnia Hermann Gring zaplanowa,Adler Tag" (Dzie Ora"), pocztek zmasowanego ataku lotniczego na Angli. Z t chwil Niemcy roz poczli powietrzny blitz, uderzajc na lotniska-bazy dywizjonw 11 Grupy Myliwskiej, instalacje radarowe i fabryki samolotw na p o u d n i u kraju. Nadszed decydujcy moment w wojnie powietrznej z Angli - oznajmi Gring. - Naszym pierwszym celem musi by zniszczenie myliwcw wroga". Dzie po dniu setki niemieckich bombowcw, osaniane przez roje myliw cw, przelatyway nad kanaem La Manche z zadaniem zrwnania z ziemi brytyjskiej obrony. Przeciwko wielkim formacjom wroga rzucono ponad trzysta hurricane'w

i spitfire'w 11 Grupy. Dni byy pogodne i gorce, a podrywani alarmami piloci RAF-u wzbijali si w powietrze od witu do zmierzchu, przez mniej wicej pitnacie godzin na dob. Ich ycie osigno nagle szalecz aktywno - po zaartych walkach gorczkowo uzupeniali paliwo i amunicj na lotniskach, ktre niemieckie naloty zamieniay w ksiycowy krajobraz. Napicie emocjo nalne i zmczenie fizyczne, spowodowane kilkoma lotami bojowymi dziennie, zbieray obfite niwo. Niektrzy lotnicy byli tak wyczerpani po akcji, e tu po ldowaniu zasypiali w kabinach. Nerwy mieli w strzpach, tracili ch do walki. Mnoyy si bdy, w tym przy ldowaniach, zdarzay wypadki. W tym czasie zarwno RAF, jak i Luftwaffe doznay wielkich strat w ludziach i sprzcie. Samoloty mona byo zastpi - o to troszczy si brytyjski przemys lotniczy - ale nie pilotw. Pomidzy smym a osiemnastym sierpnia polego, zostao powanie rannych bd zagino w akcji stu pidziesiciu czterech myliwcw RAF-u, ale lotnikw, ktrzy mogliby ich zastpi, byo ponaddwukrotnie mniej i i to mimo wojennej mobilizacji. W trzecim tygodniu sierpnia Dowdztwu Lotnictwa Myliwskiego brakowao ponad dwustu pilotw. Dziewitnastego sierpnia RAF drastycznie skrci czas szkolenia nowych. Ju wczeniej zredukowano go z p roku do miesica, a teraz obcito do dwch tygodni - dwch tygodni na nauk latania i prowadzenia walki z prdkoci ponad trzystu mil na godzin. Spord absolwentw schodzcych z tej produkcyjnej tamy szkoleniowej tylko garstka strzelaa w yciu do ruchomych celw: trening strzelecki polega czsto na atakowaniu chmur lub piaszczystych ach. Niektrzy w ogle dotd nie strzelali. Dopiero na wasnej skrze przekonywali si, w jakim tempie toczy si bitwa w powietrzu: w jednej chwili bye w rodku mtliku nurkujcych, migajcych maszyn, a w nastpnej dziesitki mil dalej, majc przed sob puste niebo. Nie zdawali sobie sprawy, do jakich karkoomnych akrobacji bd zmuszeni, eby uj z yciem. Nie wiedzieli nic o obcieniu fizycznym, o psychicznym stresie i blu. O przecieniach, na jakie byli naraeni. O przy padkach zamroczenia podczas pikowania, przypominajcego - jak opisa to pewien lotnik - siedzenie z otwartymi oczami w ciemnej piwnicy, w ktrej zgaso wiato". wieo upieczeni piloci nie mieli pojcia o haasie i kom pletnym chaosie podniebnej walki: o ryku maszyn, grzechocie karabinw, zaskakujcym odrzucie strzelajcych dziaek, o widoku i dwiku eksplo dujcych samolotw, ostrzeeniach wykrzykiwanych przez radio gosa mi innych pilotw, aosnych wezwaniach o pomoc, gdy kule, pomienie albo jedne i drugie wdzieray si do kabiny, dopadajc siedzcego w niej czowieka.

126

SPRAWA

HONORU

Bitwa w Northolt

127

M i m o to nowych chopcw z dnia na dzie wrzucano w paszcz wojny. Kiedy na lotnisko w Croydon przybyo dwch todziobw, od dowdcy dywizjonu usyszeli: Przykro mi, ale dzisiaj lecicie do walki". Godzin pniej jeden nie y, a drugi by ciko ranny. Nie zdyli nawet rozpakowa rzeczy. Brae niewiadomego mokosa, wsadzae go do samolotu i mwie: Le i walcz z Niemcami - wspomina genera Christopher Foxley-Norris, jeden z niewiadomych mokosw, ktry mia szczcie wyj cao z bitwy o Wielk Brytani. - Nie przeya wikszo tych, ktrzy trafili do Grupy 11. Nie mogli przey. Nie mieli adnej szansy. Ale nie mona byo temu zapobiec. Kto musia siada do kabin". Inny dawny pilot RAF-u, przejrzawszy wiele lat po bitwie ksig z nazwiskami pilotw ze swojego dywizjonu, powiedzia: Niektrych w ogle nie pamitam. Przewinli si przez dywizjon i zostali zestrzeleni, nim zdyem ich pozna". Podczas tamtych dni wytonej walki i nieustannych obaw" - jak okreli to Winston Churchill - Niemcy napierali nieubaganie. Z kocem sierpnia naloty na lotniska RAF-u i stacje radarowe tak si nasiliy, e kontrolerzy lotw 11 Grupy Myliwskiej byli zmuszeni decydowa, ktry atak powinny odeprze naj pierw ich przetrzebione dywizjony. Zdarzao si, e klucz trzech samolotw lub eskadr zoon z szeciu myliwcw wysyano przeciw setce wrogich maszyn. Niemcy z reguy operowali siami zdecydowanie przewyszajcymi liczebnie nasze dywizjony obrony" - napisano w powojennym oficjalnym sprawozdaniu RAF-u z bitwy o Wielk Brytani. W bj wysyano przewanie pojedyncze dywizjony myliwcw, ktre walczyy z formacjami wroga, liczniejszymi od nich niekiedy ponad dziesi razy. Lotnictwo Myliwskie byo w bardzo trudnej sytuacji. Dzie w dzie bom bowce Luftwaffe bombardoway Manston, Biggin Hill, Kenley i inne lotniska Grupy 11. W cigu dwch tygodni, poczwszy od dwudziestego czwartego sierpnia, zgino lub zagino stu trzech pilotw, a stu dwudziestu czterech odnioso powane rany - to blisko jedna czwarta wszystkich myliwcw RAF-u. Straty w ludziach stay si bardzo powane - wspomina Dowding. - Przetrze bienie i wyczerpanie nowych dywizjonw nastpowao tak szybko, e nie mona byo nady z organizowaniem wieych i wypocztych. Pilotw myliwskich nie dao si wyszkoli w liczbie wystarczajcej do zaatania coraz wikszych wyomw w szeregach walczcych". Ronald Kellett wybuchn kiedy przy Zdzisawie Krasnodbskim, e dywizjony, ktre teraz rzucaj do walki, s tak beznadziejne, e nie maj najmniejszych szans". Cho tak bardzo brakowao personelu, Polakw z Dywizjonu Kociuszkow skiego wci nie dopuszczano do boju. Czternastego sierpnia wszed do akcji

drugi polski dywizjon myliwski, 302 (znany jako Dywizjon Poznaski), nale cy do Grupy 12, lecz poniewa wyznaczono mu zadanie ochrony rodkowej Anglii, walczy jedynie sporadycznie. Zdecydowany zachowa sie obrony w caym kraju, Dowding obstawa przy utrzymaniu dywizjonw z Grup 10, 12 i 13 gwnie w odwodzie. Ich zadaniem byo patrolowa przydzielone im czci wyspy - Grupa 10 strzega poudniowego zachodu, Grupa 12 rodkowej Anglii, a Grupa 13 pnocnej. Mieli rwnie czasowo zastpowa przemczone dywizjony Grupy 11 i wcza si do walki w okresach szczeglnie zaciekych atakw wroga. Dziewitnastego sierpnia genera Keith Park, dowdca Grupy 11, poin formowa kontrolerw lotniczych i dowdcw sektorw, e dopuszcza do lotw polski Dywizjon 303, ale tylko do ochrony lotnisk w czasie, gdy inne dywizjony grupy, biorce udzia w walkach, bd tankowa na ziemi paliwo. Dwudziestego smego i dwudziestego dziewitego sierpnia, kiedy Niemcy szykowali si do najbardziej zmasowanego szturmu na Angli, pilotom Dywizjonu Kociuszkowskiego polecono odby wiczenia w strzelaniu. Trzydziestego sierpnia bombowce Luftwaffe przeprowadziy udany nalot, pozbawiajc prdu siedem stacji radarowych i przerywajc na jaki czas ich dziaanie. Biggin Hill i inne lotniska oberway jak nigdy dotd. A m i m o to Polacy trenowali w tym dniu symulowane ataki, ktrych celem byy brytyjskie bombowce - blenheimy. Zdegustowany Jan Zumbach nazwa to wiczenie zabaw z blenheimami". Tego dnia, o czwartej pitnacie po poudniu, kiedy dywizjon frun nad zielonymi polami Hertfordstiire, przygotowujc si do kolejnego nudnego wi czenia, porucznik Ludwik Paszkiewicz dostrzeg tysic stp wyej du formacj niemieckich bombowcw i myliwcw, ktr atakowaa garstka myliwcw RAF-u. Halo, Apany lider, bandyci na dziesitej" - zameldowa przez radio Kellettowi. Kellett nie odpowiedzia. Dywizjon dosta rozkaz wiczy, a nie atakowa wroga. Zgodnie z procedur RAF-u, gdyby w okolicy przypadkiem pojawia si Luftwaffe, zadaniem dywizjonu bya ochrona celw wiczebnych, blenheimw, i odprowadzenie ich bezpiecznie do Northolt. Paszkiewicz mia inny pomys. Cho czupurnoci nie dorwnywa wik szoci polskich kolegw, by przeogromnie nieszczliwy, e Anglicy nie daj mu walczy. Wprawdzie w Warszawie suy w 112 Eskadrze, lecz w chwili najazdu Niemiec na Polsk przebywa w Paryu z delegacj wojskow, omawiajc spraw zakupu broni, tote straci szans, by walczy za ojczyzn. Pniej lata we Francji, ale jednostka, do ktrej go przydzielono, robia wszystko, by unikn walki. Po upadku Francji Paszkiewicz spdzi sze tygodni w Blackpool, krcc

128

SPRAWA

HONORU

mynka palcami, a przez cztery nastpne sucha, jak angielscy oficerowie mwi mu to, co dobrze wie. A teraz wypatrzy wroga. Pal sze procedury RAF-u! Paszkiewicz wyama si z szyku i dodawszy gazu, z rykiem ruszy na Niemcw. Messerschmitt przed nim wszed w ciasny zakrt i ostro zanurko wa, cigany przez hurricane'a. Paszkiewicz popdzi za nim. G d y niemiecki myliwiec wyrwna lot, dwa hurricane'y zaatakoway go z bliska. Podlatujc do Niemca tak, e o mao si z nim nie zderzy, Paszkiewicz strzela a do chwili, gdy zobaczy buchajce pomienie. Messerschmitt wpad w korkocig, rbn o ziemi i eksplodowa. Dopiero wtedy Paszkiewicz rozejrza si za reszt dywizjonu, ale nikogo nie zobaczy. Po powrocie do Northolt, eby pokaza, jak wietnie si czuje po strceniu niemieckiej maszyny, wykrci nad lotniskiem zwycisk beczk. G d y tylko wysiad z kabiny, wezwano go do biura k o m e n d a n t a bazy. Powita go zagniewany pukownik Vincent. Loty wiczebne s lotami wi czebnymi! - wybuchn. - A to znaczy, e nie wolno odcza si od formacji, szuka przygd na niebie i na olep kropi do Niemcw! Najwaniejsze jest bezpieczestwo paskiego dywizjonu i blenheimw!" Pukownik grzmia jeszcze kilka chwil, a w kocu gos mu zagodnia i na twarzy pojawia si zapowied umiechu. Doda, e mimo to czuje si w obowizku - cho roz sdek podpowiada mi co innego" - pogratulowa Paszkiewiczowi pierwszego zestrzelenia zapisanego na konto dywizjonu. Tego samego dnia wieczorem Kellett zadzwoni do Dowdztwa Lotnictwa Myliwskiego, wyjani, co si stao, i owiadczy: W tych okolicznociach, panie generale, moemy uzna, e nadaj si do dziaa bojowych". Straciwszy w cigu tygodnia blisko stu pilotw, dowdztwo nie miao ochoty si spiera. Nazajutrz, w przeddzie rocznicy napaci Niemiec na Polsk, Dywizjon Kociuszkowski wyznaczono do pierwszego lotu na wroga. Tymczasem w kasynie oficerskim rozradowany Paszkiewicz (dla kolegw Paszko") zapisa w dzienniku Fericia: Tak strzelaem po raz pierwszy w yciu do samolotu nieprzyjacielskiego". Tego wieczoru, w towarzystwie rwnie radosnych kolegw, strzeli sobie jeszcze jednego pierwszego. Czowiek, ktrego trzewo - wedle sw Jana Zumbacha - bya tak przysowiowa, e mona byo zwtpi w jego polsko", upi si jak bk.

ROZDZIA SMY

MJ BOE, ONI NAPRAWD ICH KOSZ!"

orcego, sonecznego ranka trzydziestego pierwszego sierpnia myliwcy z Dywizjonu Kociuszkowskiego spoczywali na leakach lub wygnia tali traw przed barakiem dispersalu w Northolt. Ubrani w te kamizelki ratunkowe, denerwowali si i niecierpliwili, z nadziej oczekujc na dzwonek telefonu i wezwanie do walki. Soce byo coraz wyej, grzao coraz mocniej, a wok nich na ziemi przybywao niedopakw. Pot przesikn przez mundury, zwily twarze. Czekali.

Wprawdzie od trzynastego sierpnia zaarto walk stale rosa, jednake wyczuwali, e tego dnia nad Angli dzieje si wicej ni zwykle. Stacjonujcy wraz z nimi w Northolt dywizjon kanadyjski wylecia o smej rano i jeszcze nie wrci. W ktrej chwili grupa Polakw obstpia majora Kelletta, dopytujc si, kiedy nadejdzie ich kolej. Niedugo - wykrci si sianem Kellett. - Ale nie wylecicie na hura, na prywatn wojenk! Dziaamy zespoowo, a przede wszystkim a do odwoania bdziecie wykonywa moje rozkazy". Przed poudniem zaczli wraca do Northolt mocno pokiereszowani Kana dyjczycy, a cilej - ich niedobitki. Stracili cztery samoloty, a trzech poparzo nych pilotw trafio do szpitala. Z kad upywajc minut stawao si jasne, e Niemcy rzucili wszystko, co mieli, do ataku na lotniska, bazy myliwcw i arcywane stacje radarowe wok Londynu. Tylko tego jednego upalnego dnia Luftwaffe wysaa tysic czterysta samolotw, ktre bombardoway i strzelay niemal do woli. Po raz kolejny dotkliwie uszkodzono kluczowe lotnisko Biggin Hill w sektorze na poudnie od Tamizy, trafiajc bomb wprost w stanowisko dowodzenia. Nadeszo poudnie. Godzina druga. Czwarta. Ale upa by niczym w porw-

130

SPRAWA

HONORU

Mj Boe, oni naprawd ich kosz!

131

naniu z frustracj i zoci, jak odczuwali Polacy. Co za gupi gr prowadzili znw z nimi Anglicy? Wreszcie tu po szstej, kiedy letnie soce wci stao wysoko, w dispersalu zadzwoni telefon. Znad Kanau nadcigao w stron Anglii co najmniej dwiecie maszyn i wygldao na to, e zamierzaj jeszcze raz zrba Biggin Hill. Na ich spotkanie wysano w powietrze trzynacie dywi zjonw. Wrd nich - nareszcie! - Dywizjon Kociuszkowski.

pierwszej. Po dwudziestu minutach sze leccych na wschd od Biggin Hill hurricane'w napotkao okoo szedziesiciu niemieckich dornierw, osa nianych przez myliwce. Gdy eskadra szykowaa si do ataku na bombowce, ktry z Polakw wypatrzy i wskaza Kellettowi kilka messerschmittw. Wybierzcie cele i zaatwcie je" - odpar brytyjski dowdca Dywizjonu 303. Rok temu, z dokadnoci do jednego dnia, Luftwaffe walnie przyczynia si do zniszczenia Polski i upokorzenia polskiego lotnictwa. Teraz po dwunastu miesicach poczucia bezsiy, niepokoju, udrki i gniewu nadszed czas wyrw nania rachunkw. Prowadzony przez Kelletta klucz czerwony" zanurkowa od strony soca, spadajc na zaskoczonego wroga jak stado mciwych furii. Kilka chwil pniej trzy messerschmitty runy na ziemi. Gdy na Kelletta i jego skrzydowych ruszyy inne niemieckie myliwce, od tyu zaatakowa je klucz ty". Sie dzcego messerschmittowi na ogonie Mirosawa Fericia zdumiao, e tak atwo wzi szwaba na celownik. Jego kadub ju zajmuje ca rednic koa wietlnego" - napisa w dzienniku. Posa krtk seri, ze dwadziecia pociskw, zaskoczony i zdziwiony, e to tak atwo, jako zupenie inaczej ni w Polsce, gdzie czek si naprawd mczy, poci, denerwowa i w kocu nic nie zrba lub sam zosta zrbany". Tu za wynik by natychmiastowy i cudowny". Po kilku sekundach messerschmitt pocign za sob warkocz ognistego dymu. Pilot wydosta si z kabiny i wyskoczy, a nad nim wykwit spadochron. Patrzc, jak opada, Feri pomyla o Warszawie, o tym, co zrobili z ni Niemcy, o kobietach i dzieciach zamordowanych przez takich lotnikw jak ten. Przemkno mu przez gow, e mgby go rozwali, ale nie zdoby si na strza do bezbronnego. Jednak nie z powodu skrupuw. Byo za duo wiadkw. Dlatego postanowi zostawi fryca na ziemi dziadkom z angielskiej Gwardii Krajowej.

Piloci Dywizjonu Kociuszkowskiego odpoczywaj przed barakiem dispersalu na lotnisku w Northolt. Z lewej Ludwik Paszkiewicz, z prawej Witold okuciewski. (Jacek Kutzner).

Polakom, pilotom i personelowi naziemnemu, nie trzeba byo dwa razy powtarza. Popdzili do hurricane'w, zatrzymujc si tylko na chwil, eby woy spadochrony, i wspili si do kabin. Zapucili silniki. Samoloty oyy z rykiem. Obsuga naziemna usuna klocki i odskoczya. Patrzya, jak myliw ce podskakuj na nierwnym gruncie, przypieszaj, wzbijaj si w po wietrze i formuj szyk. Od momentu, gdy zadzwoni telefon, miny dwie minuty. Dwie eskadry dywizjonu - Eskadr A Ronalda Kelletta i Eskadr B Athola Forbesa - skierowano na Dorking, ale prochu powchali tego dnia tylko piloci

W niespena kwadrans caa szstka z Eskadry A, w tym Kellett, zestrzelia po messerschmitcie. O sidmej dywizjon by ju w komplecie na lotnisku. W pierwszej prawdziwej ostrej walce nie straci adnego pilota ani samolotu, a przed wyldowa niem Feri i kilku innych wykrcili nad lotniskiem zwyciskie beczki. W dywizjonie zapanowaa euforia. Po zoeniu meldunkw z akcji oficerowi wywiadu piloci zapaali nag chci wpisania si do dziennika Fericia. Jeli tak bdzie dalej, to bdziemy zapisywali cae tomy" - triumfowa Feri w swoim wpisie. Nadeszy te gratulacje z dowdztwa RAF-u. Pnym wieczorem dywizjon otrzyma wiadomo od szefa sztabu lotnictwa, sir Cyrila Newella. Wspaniaa walka, Dywizjonie 303. Jestem zachwycony. Pokazalicie wrogowi, e polscy piloci s stanowczo gr". A Stanley Vincent napisa: Gratuluj wspaniaego pierwszego dnia walki".

132

SPRAWA

HONORU

Mj Boe, oni naprawd ich kosz'.

133

Najbardziej znane zdjcie pilotw Dywizjonu Kociuszkowskiego. Wraz z innymi fotografiami polskich pilotw RAF-u przeszmuglowano je podczas wojny do okupowanej Polski. Pierwsi dwaj od lewej to Mirosaw Feri i John Kent. W rodku (z okularami lotniczymi na czapce) Jan Zumbach. Czwarty od prawej Witold okuciewski. (Imperial War Museum).

Dywizjon Kociuszkowski ustanowi pikny rekord zestrzele w bitwie o Wielk Brytani. Ale jego wkad w zwycistwo by bez wtpienia naj bardziej potrzebny wanie tego pierwszego dnia. Trzydziestego pierwszego sierpnia angielskie lotnictwo myliwskie ponioso najcisze straty w caej bitwie - zgino czternastu pilotw i zostao strconych trzydzieci dziewi myliwcw. Straty Niemcw wyglday tak samo. Piloci Dywizjonu 303 mieli w tym pitnastoprocentowy udzia. Bez strat wasnych!

Chocia nastpnego dnia dywizjon startowa alarmowo, nie napotka adnych samolotw wroga. Dopiero drugiego wrzenia po poudniu Polacy znw wkro czyli do akcji dwiema eskadrami A i B, wysanymi w celu przechwycenia dwch niemieckich formacji nad hrabstwem Kent. Tym razem Luftwaffe nie daa si zaskoczy. W okamgnieniu dziesitka messerschmittw 109 oderwaa si od grupy bombowcw i zanurkowaa od strony soca na Polakw. Dojrzawszy w jego blasku nadlatujce myliwce, dwudziestojednoletni sierant Jan

Rogowski o dziecicej twarzy skierowa hurricane'a prosto na nie, rozpraszajc ich szyk i nie dopuszczajc do zaskoczenia. Zrobi si wielki zamt" - wspo mina potem John Kent w ktrym brzowo-zielone hurricane'y znw wziy gr nad messerschmittami. Niemieccy piloci, pokonujc wielkie odlegoci, musieli si martwi o to, czy starczy im paliwa. Kiedy wic zawrcili na drugi brzeg Kanau, Polacy pogonili za nimi. Wprawdzie wikszo zrezygnowaa z pocigu i wrcia do Northolt, jak tylko Niemcy opucili brytyjskie niebo, ale Feri i Zdzisaw Henneberg, byy instruktor z Dblina, kontynuowali pogo za dwoma Me-109 a do brzegw Francji. Kiedy Feri, zbliywszy si do zwierzyny, posa krtk seri z karabinw maszynowych, samolotem mocno szarpno i wiatrochron ochlusta czarny olej, prawie cakiem przesaniajc widok. Oberwa. Niechtnie zrezygnowa z ataku i zawrci nad Kana. Gdy otwiera oson kabiny, chcc oczyci przedni szyb, zobaczy, e z gwatownie dygoczcego silnika wydo bywa si czarny dym. Zdecydowa, e dotrze do Anglii lotem lizgowym. Zgasi dymicy silnik, zdajc sobie spraw, e bez moliwoci sterowania samolotem, cignc za sob smug dymu, bdzie atw zdobycz dla kadego niemieckiego myliwca wracajcego znad Anglii do Francji. Sekundy upyway, pod sob wci mia wod, a wysokociomierz sygnalizowa stae opadanie: 8000 stp... 7200... 6800. Feri wstrzyma oddech, bo w zamglonej dali pojawiy si dwa samoloty. Okazao si, e to hurricane'y, na ich kadubach widniao godo jego dywizjonu. Samoloty zawrciy i podleciay do niego z bokw na tyle blisko, e rozpozna w ich kabinach Witolda okuciewskiego i Ludwika Paszkiewicza. Kilka chwil pniej do dwjki aniow scrw, pragncych, by cao wrci do bazy, doczy trzeci, Jan Rogowski. Na horyzoncie zamajaczyy klify Dover. Feri zadawa sobie pytanie, czy leci wystarczajco szybko, eby je przeskoczy. Wysokociomierz wskazywa 5000 stp... 4500... 4000. Ustawi hurricane'a tak, eby mia jak najlepsze noszenie. A potem pozostao mu tylko lecie....albo utraci samolot, a by moe i ycie, wodujc lub skaczc do Kanau. Wsuchiwa si w wist wiatru omiatajcego oson kabiny i wpatrywa w wysokociomierz. Jego wskanik zbliy si do 2700 stp. By ju tak nisko, e widzia pojedyncze fale. Zarazem jednak rosa w nim nadzieja, e uda mu si dolecie do ldu. I niebawem dolecia na wysokoci 900 stp. Dostrzegszy due pole blisko brzegu, mocniej zapi pasy i przygotowa si do przymusowego ldowania. Hurricane ciko zderzy si z ziemi, podska kujc przejecha kilkaset stp i znieruchomia. By mocno uszkodzony migo

134

SPRAWA

HONORU

Mj Boe, oni naprawd ich kosz!

135

mia pogite, podwozie zaklinowane, poszycie w wielu miejscach powgniatane i zdarte jak skrka z pomaraczy. Feri wyszed z tej przygody jedynie z zadra paniami i lekk reprymend (skierowan rwnie do Henneberga) w postaci telegramu od generaa Keitha Parka: Dowdca Grupy docenia ducha bojo wego, ktry zanis dzi dwch polskich pilotw w pogoni za wrogiem nad wybrzee Francji. Ale takie zachowanie nie jest opacalne ani rozsdne, kiedy wok Londynu jest tyle okazji do postrzelania".

Po ekscytujcych i penych sukcesw pierwszych dwch dniach walk dwa nastpne przyniosy Polakom zawd. Trzeciego wrzenia dywizjon stoczy dwie krtkie, mao znaczce potyczki z samolotami nieprzyjaciela. I tylko Frantiek zaliczy drugie strcenie, zestrzeliwujc nad Kanaem Me-109. Czwartego wrzenia w ogle nie doszo do kontaktu z Niemcami. Jednake pitego wrzenia piloci z naddatkiem odbili sobie bezczynno. Tego dnia Luftwaffe przeprowadzia dwadziecia dwa naloty na Angli, uderzajc z ca moc nie tylko w lotniska i fabryki, ale take w tuziny miast i miasteczek, od Londynu po Liverpool. Dolatujc do ujcia Tamizy, dowo dzony przez Kelletta klucz czerwony" napotka du niemieck formacj bom bardujc londyskie doki. W powtrce z trzydziestego pierwszego sierpnia Kellett i jego skrzydowi byskawicznie zaatakowali grup. Upolowanie ofiar zajo wszystkim trzem kilka chwil. Sierant Stanisaw Karubin pogoni za drug 109-tk, cay czas strzelajc i zmuszajc j do schodzenia coraz niej, a do wierzchokw drzew. Kiedy skoczya mu si amunicja, popdzi prosto na messerschmitta i min go o jardy. Sposzony Niemiec straci kontrol nad maszyn i rozbi si, uderzajc w ziemi. Klucz niebieski" pod dowdztwem Athola Forbesa te odnis sukces, strcajc trzy bombowce i jednego myliwca. W sumie zaliczono Polakom zniszczenie omiu samolotw wroga. Stanowio to dwadziecia procent zwy cistw RAF-u tego dnia. Po pierwszych podniecajcych i wyczerpujcych dniach walki mogo si wydawa, e Dywizjon Kociuszkowski jest nie do pokonania. Odnis tyle zwycistw, a nie straci dotd adnego pilota. Jedynym zgoszonym urazem by zamany bark. Ale szczliwa passa, jak wiadomo, nie trwa wiecznie. Szstego wrzenia, tu przed dziewit rano, Dywizjon Kociuszkowski wraz z reszt Grupy 11 wzbi si w powietrze na spotkanie ogromnej niemieckiej powietrznej armady trzystu-czterystu samolotw, rozcignitych w formacjach

na przestrzeni blisko dwudziestu mil. W kadych okolicznociach byo to trudne zadanie, a dla Polakw tym trudniejsze, e wyznaczony za pno czas startu pozbawi ich elementu zaskoczenia wroga. Musieli w najkrtszym czasie wzlecie jak najwyej, eby majc pod kontrol moliwie najwikszy obszar nieba, wybra cele i zdoby niewielk przewag nad szybszymi 109-tkami. Niestety, wznoszcy si samolot traci na prdkoci i zdolnociach manewrowych. Kiedy dywizjon wzbija si w gr, mrucy oczy w mlecznobiaym, olepiajcym blasku soca piloci za pno odkryli, e lec wprost na formacj niemieckich bombowcw, osanianych przez messerschmitty. Nie mogc unikn walki, zaatakowali, ale szybko opada ich zgraja 109-tek. Niebo przeciy kule i dym po pociskach smugowych. Prowadzcy klucz ty" Zdzisaw Krasnodbski wanie wzi na celownik niemiecki bombowiec, kiedy zosta trafiony z tyu. Kule strzaskay tablic

136

SPRAWA

HONORU

Mj Boe, oni naprawd ich kosz!"

137

przyrzdw i przedziurawiy zbiornik, bo nagle rozesza si wo paliwa i do kabiny zacza si wlewa benzyna. Kiedy si zapalia, w jednej sekundzie pilota otoczyy pomienie. Mocujc si z pasami, nie mogc ich rozpi, na chwil poegna si z yciem. Ale piekcy bl poparzonych rk i twarzy podziaa jak ostroga. Krasnodbski znw zacz walczy z pasami. Gdy si wreszcie uwolni, zerwa mask tlenow, odsun oson kabiny, przekrci samolot na plecy i wypad w zimne powietrze gdzie' nad Farnborough, cignc za sob smug z dymicego ciaa i kombinezonu. Kiedy spada, otumaniony blem, przypomnia sobie swj poprzedni skok ze spadochronem, nad Polsk. O mao co nie zgin wtedy od kul z messerschmitta. Zapamita t lekcj. Tym razem zaczeka z otwarciem spadochronu, eby nikogo nie skusi do strzelania. Spadajc w powis'cie lodowatego wiatru, do rczki otwierajcej spadochron sign okoo dziesiciu tysicy stp nad ziemi. Sign raz, drugi. Nie mg jej znale! Ziemia zbliaa si szybko. Rozpaczliwie obmacujc poparzonymi palcami worek spadochronu, wreszcie natrafi na uchwyt i mocno szarpn. Wypeniajca si powietrzem czasza poderwaa go w gr. Kiedy spywa w d, a pomienie przeeray si przez mocny materia kombinezonu lotniczego, usysza grzmot nadlatujcego samolotu. Mj Boe! - pomyla. - Znowu?!" Tym razem jednak nie by to messerschmitt, tylko hurricane. Kry nad nim dopty, dopki nie dotkn ziemi. Pniej okazao si, e by to myliwiec Witolda Urbanowicza, ktry w pierwszym momencie biorc mnie za Niemca, chcia zmieni kierunek mojej drogi, nie na ziemi, a wprost do nieba (?). Uratowaa mnie ta maewestka, ktr rozpozna". Urbanowicz nigdy si nie przyzna do tak krwioerczych intencji*. Krasnodbski wyldowa na ziemi ledwo przytomny. Natychmiast otoczyli go czonkowie miejscowej Gwardii Krajowej, ktrzy wypadli z krzakw, mierzc gronie z zabytkowych karabinw z pierwszej wojny wiatowej. Pomimo oszoomienia, blu poparzonych rk i sczerniaej twarzy oraz bardzo sabej znajomoci angielskiego udao mu si jako przekona Anglikw, e walczy po ich stronie. Wkrtce znalaz si w ambulansie jadcym do szpitala w Farnborough. Do tego samego szpitala trafi rwnie Ronald Kellett, ktrego hurricane oberwa w chwili, gdy major strca heinkla. Jego myliwcowi odstrzelono spore
* Rozwcieczeni na Niemcw za strzelanie do ratujcych si skokiem na spadochronie pol skich i brytyjskich pilotw, Polacy rewanowali si niekiedy piknym za nadobne, strzelajc do skaczcych lotnikw Luftwaffe.

kaway obu patw, ster kierunku ledwo dziaa, a ster wysokoci - wcale. Nie mogc wyskoczy ze spadochronem, bo zacia si osona kabiny, Kellett nie mia wielkiego wyboru. Udao mu si zmniejszy prdko do stu czterdziestu mil na godzin i wyldowa na porytym bombami pasie startowym w Biggin Hill, pdzc do samego koca, nim wreszcie zahamowa. Z pobliskiej ziemianki wypad lotnik, rozwali siekier oson kabiny i wycign oszoomionego, lekko rannego pilota. W chwili gdy dotarli do schronu przeciwodamkowego, lotnisko znw zaatakowali Niemcy, bombardujc pas, na ktrym wyldowa. Po nalocie zabrano majora do szpitala. Kiedy opatrzono mu ran na nodze, powrci do swych obowizkw. By to bardzo ciki dzie dla Dywizjonu Kociuszkowskiego. Polakom zatwierdzono strcenie kolejnych siedmiu niemieckich maszyn - nadzwy-

Zdzisaw Krasnodbski w szpitalu, z mocno poparzona twarz i rkami, po zestrzeleniu 6 wrzenia 1940 roku. (Stanisaw Basiak).

138

SPRAWA

HONORU

Mj Boe,

oni naprawd ich kosz!

139

czajny wynik, zwaywszy na trudnoci, jakie napotkali - ale czterech pilotw zostao rannych i zestrzelono cztery samoloty. Najbardziej przykra bya strata Krasnodbskiego, oglnie lubianego polskiego dowdcy dywizjonu. Krl" by jego dusz, tym, ktry - zdaniem Urbanowicza - zrobi najwicej, eby z grupy niesfornych indywidualistw stworzy wspaniay zwyciski zesp. Nie odnis w powietrzu wielu zwycistw - powiedzia o nim. - Odnis za to zwycistwo na ziemi, szkolc i wychowujc modych oficerw pod swoj komend". Wieczorem Urbanowicz i lekarz Dywizjonu 303 odwiedzili Krasnodb skiego w szpitalu. Lea w ku, przytomny, ale poparzon twarz, rce i nogi mia w bandaach. Jak dzi wypadlimy?" - spyta sabym gosem. Urbanowicz wymieni mu zwycistwa i straty. Mam nadziej, e nie bd mnie tu trzyma dugo - powiedzia Krasnodbski. - Chc do was doczy jak najszybciej". Pniej lekarz dywizjonu dowiedzia si, e major, ktry walczy w Anglii zale dwie przez tydzie, bdzie musia spdzi w szpitalu miesice, a moe lata. Zdaniem angielskich lekarzy byo mao prawdopodobne, eby ten dzielny czowiek, ktry y dla latania, kiedykolwiek wrci za stery samolotu.

rozsierdziy Hitlera, ktrego wybuchowe usposobienie, tak otwarcie zademon strowane w przypadku Polski, objawiao si czsto w napadach irracjonalnej wciekoci. Atakuj nasze miasta?! N o , to zetrzemy ich miasta z powierzchni ziemi!" - piorunowa. W dodatku Hitler i Gring zdyli sobie wmwi, e Luftwaffe unieszkodli wia RAF, dlatego teraz moe skoncentrowa si na Londynie i innych miastach. Wprawdzie si przeliczyli, ale niewiele minli z prawd. Po dwch tygodniach walk Krlewskie Siy Powietrzne, ktrym zestrzelono dwiecie dwadziecia siedem samolotw i zniszczono wiele lotnisk i stanowisk dowodzenia, byy o krok od klski. Dowdztwo Lotnictwa Myliwskiego potrzebowao przede wszystkim czasu na przegrupowanie si. I dostao go w prezencie od Hitlera. W walkach pomidzy dwudziestym czwartym sierpnia a szstym wrzenia szale przechyliy si na niekorzy Dowdztwa Lotnictwa Myliwskiego - napisa Churchill. - Gdyby wrg nie zaprzesta cikich atakw [na instalacje i system cznoci RAF-u], skomplikowana struktura lotnictwa myliwskiego mogaby si zaama". Ale wrg tymczasem przystpi do omiotygodniowego zmasowanego bombardowania Londynu. Te tygodnie byy najdramatyczniejszym rozdziaem omiomiesicznego terroru zwanego blitzem.

Gdy nastpnego popoudnia, sidmego wrzenia, pierwsza fala niemieckich samolotw przewalia si nad wybrzeem Anglii, nic nie zapowiadao, e tego dnia naloty bd si bardzo rni od dziesitkw wczeniejszych, jakich Niemcy dokonali w cigu ostatnich trzech tygodni. Dokadnie o pitnastej pidziesit cztery kontrolerka WAAF-u ze stacji sektora Grupy 11 w Uxbridge umiecia na wielkiej stoowej mapie znacznik, wskazujcy, e radar wychwyci grup ponad dwudziestu samolotw wroga. Po niespena minucie liczba ta skoczya do kilku setek bombowcw i myliwcw, tworzcych flotyll jeszcze potniejsz od wczorajszej, ktra dokonaa tak ogromnych zniszcze. W yciu nie widziaem tylu maszyn naraz - zwierzy si zdumiony pilot jednego z jedenastu dywizjonw RAF-u, ktrym natychmiast kazano wystartowa. Jak okiem sign, wida byo tylko niemieckie samoloty, nadcigajce fala za fal". Dopiero gdy wrogie zagony przeleciay nad Biggin Hill, Kenley, Manston i in nymi mocno zniszczonymi lotniskami, stao si oczywiste, e Niemcy jeszcze raz zmienili strategi. Za nowy, gwny cel obrali Londyn. Notabene Luftwaffe bombardowaa stolic od ponad tygodnia. Ataki te, cho niezmasowane i niecige, do tego stopnia rozsierdziy Churchilla, e wyda rozkaz przeprowadzenia pierwszych nalotw na Berlin. Te z kolei

W Northolt piloci Dywizjonu Kociuszkowskiego od wielu godzin byli w stanie gotowoci bojowej. Pocc si w nieprzewiewnych kamizelkach ratunkowych, wystawieni na niemiosierne promienie soca, czekali w swoich samolotach. Czterech z nich w hurricane'ach poyczonych od dywizjonu kanadyjskiego w miejsce utraconych wczoraj. O szesnastej czterdzieci pi w suchawkach zatrzeszcza rozkaz: Trzysta trzy, start! Trzysta trzy, start!" W niebo wystrzeliy czerwone rakiety. Samoloty ruszyy, podskakujc na nierwnociach lotniska, i p minuty pniej znalazy si w powietrzu. Polacy poczyli siy z Dywizjonem 1, rwnie stacjonujcym w Northolt. Obie jednostki otrzymay rozkaz lotu na wschd, w stron londyskich dokw, na ktrych miaa si niebawem skupi furia Luftwaffe. Zbliajc si do przed mie stolicy, Jan Zumbach dostrzeg w dole przypominajce waciki oboczki po wybuchach pociskw angielskiej obrony przeciwlotniczej, a po chwili, z prawej, okoo czterdziestu dornierw w obstawie messerschmittw. Leciay zrzuci bomby. Czeka niecierpliwie na rozkaz ataku, ale dowodzcy tego dnia dywizjonem Athol Forbes nie zmieni kursu, najwyraniej niewiadom obec noci wroga. Zawiedzionego Polaka a skrcao". Wiedzia, e jeeli dywizjon

140

SPRAWA

HONORU

Mj Boe, oni naprawd ich kosz'."

141

nie zaatakuje w cigu najbliszych sekund, na Londyn spadnie grad ponad czterdziestu ton bomb. I wtedy przez radio usysza okrzyk po polsku: Do ataku! Za mn!" By to gos prowadzcego klucz ty" Ludwika Paszkiewicza, ktry jeszcze raz wzi sprawy w swoje rce. Zahuta skrzydami, wyszed z szyku, skrci w prawo i zanurkowa. Za nim podyli jego skrzydowi, pniej klucze Henneberga i Urbanowicza, a na kocu klucz Forbesa, ktry wreszcie poj, co si dzieje. Dywizjon zatoczy wielki uk i run w d, majc z tyu soce. Zaatakowa limy wciekle, otwierajc ogie z czterystu pidziesiciu jardw i odskakujc od wrogw dopiero, gdy wypenili nam celowniki" - napisa w sprawozdaniu Forbes.

zamroczyo. Hurricane zacz spada. Zumbach odzyska przytomno i wy szed z lotu nurkowego zaledwie kilkaset stp nad ziemi. Do tego czasu dywizjon zniszczy prawie jedn czwart niemieckiej formacji bombowej. Bylimy jak tuzin myliwskich psw rozrywajcych na strzpy dzika" - powiedzia Urbanowicz. Forbes, zafascynowany tym, co widzia, rwnie uy myliwskiego porwnania, stwierdzajc, e dorniery spaday z nieba jak kuropatwy, czasem po dwa naraz". Ocalae bombowce rozprysy si w panice i nie zrzuciwszy bomb, zawrciy do Francji. Teraz Polacy zajli si messerschmittami, zaatakowanymi wczeniej przez Dywizjon 1. Marian Pisarek, ktry przed wstpieniem do lotnictwa by w Polsce oficerem piechoty, strci 109-tk, ale i sam oberwa od innego niemieckiego myliwca. Tego dnia zestrzelono trzech pilotw Dywizjonu 303. Opuszczajc kabin, Pisarek zahaczy lew stop o krawd i zawis na poncym samolocie, ktry wpad w korkocig. Po rozpaczliwych wysikach pilotowi udao si wreszcie uwolni nog z buta. Spadochron otworzy si kilka tysicy stp nad ziemi. Polak wyldowa w ogrodzie podmiejskiego domu, porodku wychuchanego rosarium. Waciciel paln oszoomionemu modemu pilotowi mae kazanie o poszanowaniu cudzej wasnoci. Ale angielskie zamiowanie do porzdku wkrtce ustpio pola serdecznoci. Anglik zaprosi Pisarka do domu i napoi herbat. Wchodzc tam w jednym bucie, utykajcy, strasznie zaenowany myliwiec stara si ukry wielk dziur w skarpecie*. Gdy triumfujce hurricane'y wracay do bazy w Northolt, beczki na znak zwycistwa krcono jedn po drugiej. Tacowalimy z radoci" wspomina Z u m b a c h . W cigu kwadransa Polacy zestrzelili czternacie niemieckich maszyn, nie liczc czterech prawdopodobnych" strce. Paszkiewicz i Zum bach zaliczyli dublety. Urbanowicz jedno pewne, jedno prawdopodobne". okuciewski te jedno. Tu po strzale jego Niemiec pk jak baka mydlana". Ale jeszcze waniejsza od liczby zestrzele okazaa si zdumiewajca atwo, z jak Dywizjon Kociuszkowski rozpdzi formacj niemieckich bombowcw, zanim uderzya na Londyn. Ten i tak ju wystarczajco straszny dzie byby jeszcze straszniejszy, gdyby te czterdzieci dornierw przedaro si nad cel. Rado Polakw z wasnych sukcesw ostudziy wieci o rozmiarach znisz cze, jakich m i m o to dokonali Niemcy. W tym pierwszym nalocie blitzu zginy setki londyczykw, a tysice odniosy rany i straciy dach nad gow. Widok ogromnych supw dymu i krwistoczerwonych un nad londyskim
* But Pisarka odnalaz si w maju 1976 roku, kiedy archeolodzy odkopali w pobliskim ogrodzie fragment jego rozbitego hurricane'a.

Jan Zumbachprzed hurricaneem.

(Jacek Kutzner).

Gdy przysza kolej Zumbacha, ten nacisn spust, ale na darmo. Zapomnia odbezpieczy bro. Klnc na czym wiat stoi, pooy samolot w tak ciasny zakrt, e sia odrodkowa wbia go w fotel. Zdy jednak ponownie wzi Niemca na celownik i po kilku seriach dornier zamieni si w cian pomieni. Zumbach zanurkowa za nastpnym i z atwoci wzi go na celownik. Naci sn spust i chwil pniej drugi bombowiec rwnie eksplodowa. eby nie zderzy si z kul ognia, polski pilot znw skrci tak gwatownie, e a go

142

SPRAWA

HONORU

Mj Boe, oni naprawd ich kosz!

143

East Endem przypomnia polskim lotnikom o bezpardonowym ataku, jaki przed rokiem przypuszczono na ich stolic. Ale Londyn, ktry czekao pi dziesit siedem nocy bombardowa, okaza si miastem nieujarzmionym jak Warszawa, a londyczycy, jak warszawiacy, byli gotowi powici wszystko w imi niepodlegoci, wolnoci i honoru. Podczas wojny Winston Churchill powiedzia o swoich rodakach, e wpojono im umiowanie wolnoci ponad wasne ycie".

Dowdca bazy, ktry od tego dnia sta si zaprzysigym ordownikiem polskich kosynierw", nie by ich jedynym wielbicielem. Do poowy wrze nia piloci z Dywizjonu Kociuszkowskiego stali si nieoficjalnymi bohaterami krlestwa. Przedstawiciele rzdu, wysi oficerowie RAF-u, premier i sam krl przy rnych okazjach oddawali honory ludziom, ktrzy w nieco ponad tydzie zestrzelili blisko czterdzieci samolotw wroga*. BBC przesya gorce pozdro wienia synnemu polskiemu Dywizjonowi 303 wraz z serdecznymi gratulacjami za wspaniae osignicia i yczy mu wszystkiego najlepszego. Wy uywacie przestworzy do swoich wspaniaych wyczynw, a my do rozgaszania ich wiatu. Niech yje Polska!" - winszowa dyrektor naczelny BBC. Wikszo tych hodw trafia do dziennika Fericia, ktry je starannie przepisa. Podczas bitwy o Wielk Brytani ani razu nie straci z oczu celu: udokumentowa osignicia dywizjonu w skromnym zeszycie, z ktrym si nie rozstawa. Kiedy jego kolegom, zwaszcza Zumbachowi, zdarzao si odmawia pisania o zwycistwach, robi to za nich. Zawziem si, by pisa t ksig i ratowa to, co mogoby zagin w niepamici, to, co dla nas jest teraz najdrosze - czyny bojowe i bohaterskie naszych pilotw". Nadal jednak nie doceniano jego powicenia. Ox, popularnie Szkotem zwany, sta si istn plag pilotw - narzeka Zumbach w poowie wrzenia. Jeszcze bidak taki nie wyszed z maszyny, a ju go kto apie za krawat, wciska piro i ksig i syczy zowrogo w oguche w walce i pikowaniu ucho: pisz zaraz!" Koledzy przekonali si, e przed namolnym Fericiem trudno uciec. ,A jednak w kocu mnie dopad! (Myl tymczasem o Oksie). Zjecha do szpitala niby w odwiedziny, ale z ksig, i kaza pisa" - zanotowa w dzienniku dwudziestego pierwszego wrzenia ranny pilot dywizjonu. Znacznie mniej romantyczny od Fericia Zumbach, nieskory do chepienia si bohaterstwem swoim i innych, gdy ju raczy wpisa si do jego dziennika, czsto parodiowa rozbuchany, kwiecisty styl niektrych kolegw. Piszc o zapa mitaej walce sidmego wrzenia, zacz sowami: Soce byo takie jak dzi. Palce jego promienie wydobyway, przedziwny zapach z ziemi, tak odurzajcy jak ciao kochanej dziewczyny. Gdzie ukryty w gszczu bzu zawodzi swe trele sowik. Nastrj ten w pewnym momencie przerwa ryk syren. Tak powinien zacz swoj relacj pisarz zaznaczy. Poniewa nim nie jestem, napisz, jak byo naprawd. Ot soce byo, ale wcale nie takie jak
* W ktrym momencie Ronald Kellett wysa do dowdztwa list ze stwierdzeniem, e dowody uznania s wprawdzie mi rzecz, ale moe czas poprze je konkretami. Aluzj zrozumiano i niebawem do Northolt nadesza skrzynka whisky.

W pierwszym tygodniu walki osignicia Dywizjonu Kociuszkowskiego byy tak imponujce, e niektrzy czonkowie Dowdztwa Lotnictwa Myliwskiego nie dawali im wiary. Wrd wtpicych by szef bazy w Northolt, Stanley Vincent, ktrego drczyo pytanie, czy Polacy aby nie zawyaj w raportach z akcji liczby zestrzele. Gdy podzieli si swoimi wtpliwociami z Kellettem, ten odpar, e przy zaliczaniu strconych samolotw cile przestrzega regu. Co wicej - podkre li - raporty dywizjonu zaniaj osignicia pilotw. Vincent nie da si prze kona. Poleci oficerowi wywiadu potraktowa te wyniki z du ostronoci, przeczesa je gstym grzebieniem". Po krtkim ledztwie oficer zameldowa, e nie znalaz adnych rozbienoci. Wci sceptyczny Vincent postanowi zbada rzecz osobicie. Jedenastego wrzenia pody swoim hurricane'em za Dywizjonem 303 nad Horsham, gdzie Polacy starli si z lecc na Londyn du formacj bombowcw wroga. Trzymajc si nad dywizjonem, zobaczy, jak dwa hurricane'y oderway si od eskadry i z prawie samobjczym impetem" niemal pionowo zanurkoway ku niemieckim bombowcom. Gdy wystraszeni zajadoci ataku niemieccy piloci nie utrzymali szyku, Polacy zaczli zestrzeliwa rozproszone dorniery jeden po drugim. Kilka razy w trakcie tej bitwy polscy myliwcy otwierali ogie w ostatniej chwili, o mao nie zderzajc si ze zwierzyn, ale wyniki tej taktyki byy dla Niemcw druzgoczce. Raptem relacjonowa Vincent - niebo zapenio si poncymi samolotami, spadochro nami i kawaami rozwalonych skrzyde. Wszystko rozegrao si z oszaamiajc prdkoci". Bdc dowiadczonym pilotem, pukownik prbowa wczy si do walki, ale ilekro zblia si do niemieckiego bombowca, drog przecina mi nurkujcy Polak i musiaem si cofa, eby nie oberwa". Trzy majc si roztropnie z boku, Vincent wreszcie uwierzy. Mj Boe, oni na prawd ich kosz!" - powiedzia do oficera wywiadu, gdy wyldowa w Northolt.

144

SPRAWA

HONORU

Mj Boe, oni naprawd ich kosz!

145

dzi, bo dzisiaj jest deszcz i chmury. Bzu wcale na lotnisku nie ma, a sowik jest zwierzciem zupenie nieznanym w Anglii*. Zapachu te nie byo [...] Jedno tylko byo, a mianowicie alarm". Podczas gdy Jan Zumbach bagatelizowa zwycistwa wasne i kolegw, Brytyjczycy, z premierem wcznie, wprost przeciwnie. Ktrego wrzenio wego wieczoru przy kolacji na Downing Street 10 tematem gwnym stay si sukcesy polskich pilotw. Wszyscy byli zgodni, e wspaniali z nich wojownicy" - napisa o tej wieczornej rozmowie John Colville. Do rnicy zda doszo tylko w kwestii, ile warci s Polacy. Winston Churchill stwierdzi autorytatywnie, e jeden Polak wart jest trzech Francuzw, co spotkao si ze

z podziwem nazywa polskich pilotw absolutnymi tygrysami". Trudno oprze si wraeniu - napisa w licie do lorda Hamiltona - e gdyby wszyscy nasi sojusznicy byli Polakami, to do tej pory ta wojna potoczyaby si cakiem inaczej". Cytowano te sowa majora RAF-u, ktry powiedzia o polskich pilotach: S fantastyczni, lepsi od najlepszych z nas. Przewyszaj nas pod kadym wzgldem". Wci od nowa zadawano pytanie: dlaczego Polacy s tak dobrzy? Odpo wied bya zoona. Prawie wszyscy polscy piloci, na og starsi od brytyjskich kolegw, wylatali na rnych samolotach setki godzin, a ponadto zdobyli dowiadczenie w walkach w Polsce i Francji. Nie wpojono im, jak lotnikom brytyjskim, bezkrytycznej wiary w skomplikowan aparatur radiow i sie radarw, a latania nauczyli si na prymitywnych, przestarzaych maszynach. Dziki temu - jak stwierdzi brytyjski instruktor lotnictwa - wybornie znali si na samolotach i sztuce pilotau". Cho doceniali warto takich narzdzi jak radio i radar, Luftwaffe wykrywali gwnie wzrokiem. W przeciwiestwie do brytyjskich pilotw, szkolonych [...] eby lecie, gdzie ka, polscy piloci cay czas si rozgldaj, wypatrujc wroga" - stwierdzi angielski lotnik. eby przed wojn zosta w Polsce pilotem, kandydat musia mie sokoli wzrok, a polscy myliwcy ciko pracowali nad tym, by zachowa i rozwija umiejtno dostrzegania odlegych obiektw. Wyraajc si z wielkim podziwem o dwch polskich lotnikach przydzie lonych do jego dywizjonu, brytyjski pilot wspomina, jak lec na powkach w baraku dispersalu, bez najmniejszego trudu ledzili dla wprawy wdrwki much po cianach. W pniejszym okresie wojny Witold Urbanowicz, na krtko przydzielony do grupy myliwcw, ktra zastpia legendarne Latajce Tygrysy w Chinach, zdumia modych amerykaskich kolegw ostroci wzroku. Dla mnie pukownik Urbanowicz by jak swami [hinduski mistrz], jak jasnowidz, by kim, kto wszystko widzi i wszystko wie wyzna jeden z nowych pilotw grupy, Donald Lopez. - Po walce wymienia tyle szczegw, e wierzy si nie chciao. Widzia wszystko, co si zdarzyo i co kady z nas robi". Z wyjtkow koncentracj Polakw sza w parze wyjtkowa odwaga. Brytyjskich pilotw nauczono lata i walczy ostronie. Zalecano im nie pod chodzi za blisko wroga i otwiera do niego ogie z odlegoci nie mniejszej ni sto pidziesit jardw. Polakom natomiast wpojono agresywno, nawyk atakowania po kawaleryjsku, otaczania i zastraszania wroga, ktry zmuszony do odwrotu stawa si atwiejszym celem. Po krtkich wstpnych seriach ze stu pidziesiciu, dwustu jardw, posanych dla postrachu, eby zagra prze ciwnikowi na nerwach, polscy piloci zbliali si do niego na odlego prawie

Jan Zumbach i Mirosaw Ferie z maskotk dywizjonu. (Imperial War Museum). zdecydowanym protestem dowdcy brytyjskiego Korpusu Ekspedycyjnego we Francji, lorda Gorta, i do niedawna tak sceptycznego wobec polskich myliwcw generaa lotnictwa, sir Hugh Dowdinga. Ich zdaniem bliszy prawdy by stosunek jeden do dziesiciu. W paacu Buckingham sekretarz krla Jerzego VI, Alexander Hardinge,
* Zumbach oczywicie myli si co do sowika.

146

SPRAWA

HONORU

Mj Boe, oni naprawd ich kosza!

147

bezporedniego strzau i dokaczali dziea. .Atakujc wrogie bombowce i my liwce, podchodzili tak blisko, e zdawao si, e si z nimi zderz" - wspomina Athol Forbes. Wanie wtedy przypuszczali niszczycielsk szar, odupujc kawaki od wszystkich czci niemieckiego bombowca i unieszkodliwiajc go za jednym atakiem". Z tej powietrznej wojny nerww najczciej wychodzili zwycisko. Kilka razy zdarzyo si - raportowa Forbes - e na widok szykujcych si do ataku polskich hurricane'w niemieckie zaogi wyskakiway z bombowcw jeszcze przed strceniem. Nawet biorc poprawk na przesad obecn w relacjach wojennych, sprawno, z jak Dywizjon Kociuszkowski rozbija i zmusza do odwrotu formacje bombowe Luftwaffe, odegraa w obronie Wielkiej Brytanii rwnie wan rol jak talent Polakw do zestrzeliwania samolotw. Brawurowy polski styl walki okaza si tak skuteczny, e czasem stosowali go take Ronald Kellett i John Kent. Dowodzc tymi niebywale dzielnymi ludmi", Kent lubi sobie wyobraa, e prowadzi do boju oddzia synnej polskiej kawalerii. Mona powiedzie, e Polacy przenieli taktyk kawaleryjskich szar, a ju na pewno ich ducha, z ziemi w powietrze" - powiedzia. Za spraw Polakw Kellett zrezygnowa rwnie z latania w zwartych kluczach w ksztacie litery V" i przestarzaej, przedwojennej podrcznikowej taktyki RAF-u*. Sztywne formacje ze strzegcym tyw pilotem, zwanym weaver (tkacz"), b y y - zdaniem jednego z polskich l o t n i k w - samobjcze". Tak samo sdzili wszyscy Polacy z polskich i brytyjskich dywizjonw. Nienawidzili latania w zwartym szyku, bo zamiast skupi si na wyszukiwaniu wzrokiem wroga, musieli cay czas uwaa, eby nie zderzy si z kolegami. Twierdzili, e lune, rozcignite formacje samolotw leccych na nieco innych wysoko ciach s znacznie skuteczniejsze, choby dlatego, e nikt nikomu nie zasania nieba. Idiotyzmem wydaway si im ataki wedug szablonu (zaoenie, e Niemcy zachowaj si zgodnie z angielskimi podrcznikami lotniczymi). Na najnowsze niemieckie manewry piloci Dywizjonu Kociuszkowskiego reagowali cig zmian wariantw taktycznych. Wymaga tego zdrowy rozsdek - powiedzia po wojnie Kellett. - A poza tym, gdy atakowae, nie byo czasu martwi si, co robi inni". Innymi sowy, walka niezwykle rzadko przebiegaa wedug podrcznika. Gdy zaczynao si strzelanie, kady pilot dziaa na wasn rk. Do pewnego stopnia, bo Polacy wyznawali zasad, e w miar moliwoci * Po bitwie o Wielk Brytani Hugh Dowding przyzna, e latanie w zwartych formacjach i skomplikowana bojowa taktyka RAF-u pozostawia wiele do yczenia.

jeden drugiego powinien broni. Starali si wic pomaga zagroonym kolegom. W wielu raportach z akcji s wzmianki, e eskortowali uszkodzone samoloty i osaniali przed niemieckim ostrzaem pilotw zmuszonych do skoku ze spadochronem. Podczas jednego z lotw bojowych na pocztku wrzenia John Kent, cigajc niemiecki bombowiec, zorientowa si, e od tyu nadlatuje Me-109. W tym momencie przed messerschmittem wystrzeli jak byskawica" hurricane Henneberga i zmusi go do odwrotu. Henneberg towarzyszy Kanadyjczykowi jako osona, dopki ten nie zestrzeli bombowca i nie skry si w chmurach. W Northolt Kent podzikowa Hennebergowi za przegonienie Niemca z ogona. Nie ma za co - odpar Polak. - Przy okazji, goni pana nie jeden messerschmitt, tylko sze".

Piciu pilotw Dywizjonu Kociuszkowskiego przy ogonie hurricanea. Od lewej: Mirosaw Ferie, Bogdan Grzeszczak, Jan Zumbach, Zdzisaw Henneberg i John Kent. (Imperial War Museum). Ronald Kellett, ktrego Polacy te nieraz osaniali, podkreli, e to dziki nim przey bitw o Wielk Btytani. Jeeli dowdcy nie maj wsparcia leccych za nimi, staj si atwym upem myliwcw wroga - napisa po wojnie. - T o , e dowodzcy tym dywizjonem i eskadrami trzej angielscy piloci przeyli bitw, jest ogromn zasug polskich lotnikw".

148

SPRAWA

HONORU

Innym wanym, czsto przeoczanym rdem sukcesw dywizjonu bya wyjtkowa fachowos' i oddanie czonkw polskiego personelu naziemnego. Nie wierz, eby jaki dywizjon mia lepsz [...] obsug techniczn ni trzysta trzeci" - napisa Kellett. Od pierwszych dni kampanii wrzeniowej w Polsce polscy mechanicy lotniczy zasynli z matczynej troski, jak otaczali powierzone im maszyny. W swoim dzienniku Mirosaw Feri wspomina, jak drugiego dnia wojny jego mechanik podarowa mu specjaln szczotk do czyszczenia podczas lotu przedniej szyby P-11. Kiedy dwa dni potem Fericia zestrzelono, mj mechanik [...] dugi czas nie mg si uspokoi po [...] stracie" myliwca. Po sformowaniu dywizjonu Kellett zarzdzi, aby czonkowie personelu naziemnego penili sub w tym samym czasie co piloci - od p godziny przed wschodem soca do p godziny po zachodzie. Ale w gorcych tygodniach bitwy o Wielk Brytani dywizjonowi mechanicy pracowali na okrgo, eby myliwce mogy lata. atali i naprawiali uszkodzone hurricane'y tak sprawnie, e tylko cztery razy podczas bitwy zdarzyo si, i dywizjon nie wystartowa w penym skadzie dwunastu maszyn. Wyczyn ten z pewnoci zwikszy jego skuteczno. Kulminacyjny dzie bitwy o Wielk Brytani - pitnasty wrzenia 1940 roku - okaza si najwaniejsz prb umiejtnoci personelu naziemnego. Pod koniec zaartych walk Kellett oznajmi, e dziewi samolotw dywizjonu nadaje si na zom. Miay poodstrzelane stateczniki, kable w strzpach, skrzyda i silniki posiekane kulami, chodnice rozwalone. Ale mechanicy postanowili udowodni dowdcy, e si myli. Po caonocnej harwce wszystkie dziewi hurricane'w stano rankiem na pasie, gotowe do boju.

ROZDZIA DZIEWITY

JAK WIELE IM ZAWDZICZAMY"

itwa o Wielk Brytani trwaa ju od miesica, RAF jednak wci walczy, a Londyn po tygodniu cikich bombardowa dzielnie si trzyma. Hitler nie mg zrozumie, jak to jest moliwe. Z wylicze Luftwaffe wynikao nie zbicie, e angielskie lotnictwo myliwskie zostao zdziesitkowane. Nie byo wtpliwoci, e wystarczy jeden szturm, by zapanowa nad brytyjskim niebem i rozpocz zaplanowan inwazj. Ale nie tylko Rzesza miaa kiepski wywiad. Brytyjskie szacunki niemieckich strat w ludziach i samolotach byy zawyone prawie dwukrotnie. Jednake Niemcy zawyyli brytyjskie straty piciokrotnie. Hitler, Gring i inni bdnie uwierzyli w blisko zwycistwa. Cho Fiihrer mia pewne obiekcje co do operacji Lew Morski", postanowi da Gringowi jeszcze jedn szans na przygotowanie Gdtterddmmerung na wyspie. W zwizku z tym Gring wyda rozkaz: pitnastego wrzenia wszystkie dostpne siy Luftwaffe dokonaj zma sowanego uderzenia, ktre ostatecznie zgniecie opr RAF-u.

Wczesnym rankiem w powietrzu wisiaa lekka mgieka. Gdy si rozproszya, nasta kolejny upalny letni dzie - wymarzony dla Luftwaffe. Soce wci wspinao si po uku, kiedy brytyjskie radary zaczy wychwytywa wielkie masy samolotw w okolicach francuskich lotnisk. W poudnie potny rj bombowcw i myliwcw przekroczy wybrzee Francji. Na spotkanie tej pierwszej niemieckiej fali wysano siedemnacie dywizjonw myliwskich, w tym dwa polskie, Kociuszkowski i Poznaski. Po starcie z Northolt Dywizjon Kociuszkowski doczy do brytyjskiego 229, z zadaniem prze-

150

SPRAWA

HONORU

Jak wiele im zawdziczamy"

151

chwycenia samolotw wroga na poudnie od Londynu. Kiedy trzy klucze Polakw rzuciy si na bombowce, czwarty wraz z dywizjonem brytyjskim zaatakowa dziesitki eskortujcych messerschmittw. W par sekund rozgorzaa zaarta, bezadna walka, a jej uczestnicy wpadli w straszliw koomyj kokard [RAF-u], czarnych krzyy [Luftwaffe], pomieni, przecinajcych si smug pociskw, taca obracajcych si skrzyde i opadajcych spadochronw". A pos'rd tego zamtu Jan Zumbach zataczy wasn poleczk" z Me-109. Niemiec zacz kluczy, robi esy-floresy, na wszelkie sposoby prbujc zgubi hurricane'a. eby przerwa ten jego sen promienny, dla dodania mu odwagi co chwila podpuszczaem mu seryjk [...] Postanowiem odczeka, a mu si ta zabawa znudzi i poleci po prostej". Kiedy Niemiec tak wanie postpi, Zumbach ostrzela go z bezporedniej odlegoci i natychmiast odskoczy, gdy messerschmitt eksplodowa. W bitw zaangaoway si wszystkie dywizjony Grupy 11 i nad poudniow Angli doszo do dziesitkw myliwskich pojedynkw. W powietrzu roio si od samolotw, ktre robiy uniki, nurkoway, kryy, strzelay i spaday. W podziemnej sali dowodzenia w Uxbridge peen obaw premier Winston Churchill zwrci si do stojcego obok generaa Keitha Parka, dowdcy Grupy 11. Jakie mamy rezerwy?" - spyta. adnych" - odpar Park. Tego dnia Churchill zapisa w pa mitniku: Trudnoci byy wielkie, rezerwy minimalne, stawka przeogromna". RAF wytrzyma pierwszy szturm, lecz zapaci son cen. Wiele dywizjonw stracio samoloty, ktre Niemcy zniszczyli lub powanie uszkodzili. Dywizjon Kociuszkowski, ktry w pierwszym locie bojowym zaliczy dziesi str ce, po poudniu mia zaledwie dziewi samolotw z dwunastu. Ale rany odnis tylko jeden pilot, Witold okuciewski. Wprawdzie najpierw zestrzeli 109-tk, lecz potem sam zosta trafiony. Pocisk z dziaka wyrba wielk dziur w skrzydle jego hurricane'a, a odamki przebiy kabin i raniy okuciewskiego w nogi. Mocno krwawic, pilot zdoa zapanowa nad samolotem i docign do Northolt. Po twardym ldowaniu bez klap na duej prdkoci wydosta si z kabiny i straci przytomno. A by to dopiero pocztek dnia. Druga fala niemiecka nadcigna niespena trzy godziny po pierwszej - setki bombowcw i myliwcw przewaliy si nad polami hrabstwa Kent, lecc na Londyn. Do boju wysano wszelkie hurricane'y i spitfire'y, ktrym zdono uzupeni paliwo i amunicj, oraz myliwce z piciu dywizjonw Grupy 12. Nad Gravesend dziewi hurricane'w Dywi zjonu Kociuszkowskiego napotkao olbrzymi formacj wroga, ktr Kellett oceni po akcji na czterysta maszyn. Cigncych si milami stad bombowcw strzegy z bokw i od gry niczym owczarki dziesitki myliwcw. Liczca cztery samoloty eskadra Kelletta zaatakowaa grup bombowcw ze skosu.

Pozostaych pi hurricane'w dywizjonu pod wodz Urbanowicza poleciao na nastpn formacj. Kiedy do obrony bombowcw skoczyy messerschmitty, do nawalanki wczy si dywizjon angielski. Doszo do powtrki porannej walki. Nagle, jak okiem sign, wykwity ognie poncych maszyn i czasze spadochronw. Nigdy nie widziaem takiej powietrznej zabawy - napisa potem jeden z pilotw dywizjonu. - Czowiek wprost modli si, by nie zwali mu si na parasol jaki kawaek poncych szcztkw. Tylu nas poszo ze spadochronami w d, i obawiaem si, e na ziemi wezm nas za jak cholern dywizj spadochronow i wystrzelaj z dubeltwek albo nadziej na swoje piki". Na spadochronach wyskoczyo tylu Polakw i Niemcw naraz, e szkopy nie strzelay do spadochronw. Przyczyna: zbyt wiele spadao ich wasnych". W tej drugiej bitwie zestrzelono dwa samoloty Dywizjonu 303, jeden pilot zgin. Pi z siedmiu samolotw, ktre powrciy do Northolt, byo mocno poharatanych. Dywizjonowi zaliczono sze kolejnych zwycistw - tego dnia w sumie szesnacie. Rwnie wane byo to, e pilotom udao si rozbi i roz proszy niemieckie bombowce, wiele zmuszajc do zawrcenia przez Kana, zanim dotary nad cel.

W sumie w przeomowych powietrznych starciach pitnastego wrzenia brao udzia prawie siedemdziesiciu Polakw - z dywizjonw Kociuszkowskiego i Poznaskiego oraz przydzielonych do jednostek brytyjskich - czyli niemal dwadziecia procent wszystkich lotnikw RAF-u. Winston Churchill nazwa potem walki owego dnia jedn z decydujcych bitew tej wojny"*. Luftwaffe zaatakowaa Anglikw niemal wszystkimi siami, ale nie osigna najwa niejszego celu - nie wyeliminowaa RAF-u jako siy obronnej. Londyn i inne angielskie miasta czekao w najbliszych miesicach jeszcze wicej niemieckich nalotw, zniszczenia i mierci**. Ale mit o niezwycionoci Luftwaffe run * Kiedy pno po poudniu Churchill opuci dowdztwo Grupy 11, by kompletnie, do cna wyczerpany napisaa we wspomnieniach jego synowa, Pamela Churchill. Tak jakby osobicie odpar atak niemieckich bombowcw". ** W czasie londyskiego blitzu, ktry trwa do nastpnej wiosny, ycie straciy 40 553 osoby. Kolejne zginy w roku 1944, kiedy Niemcy uyli latajcych bomb V-1 (poprzednikw pociskw Cruise) i rakiet V-2 (poprzednikw balistycznych pociskw midzykonrynentalnych), potgujcych pieko terroru w miastach. Do tego pieka wnieli wielki wkad rwnie alianci w takich miastach jak Drezno, Tokio, Hiroszima i Nagasaki.

152

SPRAWA

HONORU

Jak wiele im zawdziczamy

153

raz na zawsze pitnastego wrzenia 1940 roku. Dwa dni pniej Hitler uzna, e ma do, i wstrzyma operacj Lew Morski" a do odwoania. Dwudziestego szstego wrzenia Dywizjon Kociuszkowski odwiedzi krl Jerzy VI i pogratulowa pilotom i personelowi naziemnemu wspaniaych osi gni. Gdy lotnicy paradowali przed nim w Northolt, Jego Wysoko wpisa si do dziennika Fericia. Mimo drobnych problemw jzykowych krlewska wizyta bya wielkim wydarzeniem. Jeden z pilotw, nie zrozumiawszy pytania monarchy, uy zwrotu wyuczonego na szkoleniu radiotelefonicznym: Powtrz pan". Niestosowno tej odpowiedzi wywoaa znaczne poruszenie w wicie krla. Na szczcie dla zakopotanego modego pilota chwil pniej ogoszono alarm bojowy.

Northolt ogromnie zadowoleni z siebie i szczcia, jakie nam przynis Krl". Nie ponieli adnych strat, zaliczajc jedenacie strce pewnych i jedno prawdopodobne". Dywizjon Kociuszkowski zblia si do setki zestrzelonych samolotw. Kellett chyba jednak przesadzi z ocen nastroju pilotw. Strach, fata lizm i wywoane niemal cig walk przemczenie w kocu zaczy zbiera niwo. ^H

Nazajutrz po wizycie krla, gdy piloci gawdzili, czekajc na kolejny alarm, dyskusja zesza na niemieckie naloty, powietrzne pojedynki i osobiste dokona nia. Po latach Witold Urbanowicz wspomnia w rozmowie, e ktry postawi pytanie: Czego by pragn najbardziej na wiecie?" Wywoao ono miechy i arty. Sporo odpowiedzi dotyczyo, oczywicie, kobiet. Tylko Ludwik Pasz kiewicz milcza. Pilot, ktry strcajc trzydziestego sierpnia niemiecki samolot, przekona wreszcie Dowdztwo Lotnictwa Myliwskiego, e polski dywizjon jest gotw do walki, by tego dnia dziwnie zamylony. Nie zmarnowa ostatniej kuli" - odpar, gdy kolega wymusi na nim odpowied. W tym momencie zadzwoni telefon. Wkrtce potem dywizjon wylecia na poudnie, eby powstrzyma kolejny nalot na Londyn. Nad Horsham Polacy napotkali formacj okoo trzydziestu bombowcw, osanianych przez pidziesit-szedziesit messerschmittw. Gdy hurricane'y zaatakoway od tyu i zbliyy si do zwierzyny, opady ich Me-109. W oglnym zamcie, zmuszony do walki z kilkoma myliwcami wroga naraz, Urbanowicz zauway, e trzy dorniery prbuj wymkn si z kota. Zanurkowa za nimi, ale nim zdy wystrzeli, inny hurricane spad jak byskawica" i zaatakowa bombowce. Jeden z nich stan w pomieniach i run ku ziemi. Tu po tym myliwiec kolegi zosta trafiony i zmieniwszy si w kul ognia, rwnie wpad w korkocig. Urbanowicz ledzi go z obaw, lecz nie zobaczy spadochronu. Kiedy po akcji powrci do Northolt, dowiedzia si, e pilotem tym by Paszko". Ludwik Paszkiewicz nie zmarnowa ostatniej

Wizytujc Dywizjon Kociuszkowski w bazie w Northolt podczas bitwy o Wielk Brytani, Jerzy VI ciska rk Mirosawowi Fericiowi. Obok Fericia Jan Zumbach. Tu za krlem stoi major Ronald Kellett, a za Kellettem - Witold Urbanowicz. Wkrtce potem dywizjon wylecia do boju. Jego pilotom, ktrzy nie ponieli strat, zaliczono podczas tej akcji jedenacie strce. (Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego). Lecc na Portsmouth, by zapobiec kolejnemu niemieckiemu nalotowi, dywizjon spad od strony soca na niespodziewajc si ataku formacj bom bowcw. Wszystko poszo idealnie - napisa potem Kellett. - Wrcilimy do

kuli.

Podczas tego zadania zgin jeszcze jeden pilot dywizjonu, sierant Tadeusz Andruszkow. On i Paszkiewicz byli pit i szst ofiar mierteln w dywizjonie w bitwie o Wielk Brytani. Jak na RAF, nie by to wysoki procent zabitych. Polakom, stosujcym taktyk nie strzelaj, dopki nie zobaczysz biaek ich oczu", czsto zarzucano lekkomylno. Niesprawiedliwie. Straty w ludziach,

154

SPRAWA

HONORU

Jak wiele im zawdziczamy

155

ktre polski dywizjon ponis w walce, byy o ponad siedemdziesit procent nisze od strat w innych dywizjonach RAF-u. Ale statystyka nie moga by pocieszeniem dla bardzo zytej paczki wojow nikw, ktrzy tyle przeszli od wrzenia 1939 roku. Po mierci Paszkiewicza cyniczny zazwyczaj Z u m b a c h da upust blowi w epitafium zapisanym w dzienniku Fericia: Odda swe ycie gdzie tam wysoko, tam gdzie sprawy ziemi s tak odlege, blask soca tak czysty, a Bg tak blisko". Kada strata przypominaa te ocalonym, e mog by nastpni. Wielu zadaje mi pytanie: Bae si lata i walczy? Odpowiadam im: Oczywicie, bez przerwy. Zawsze si denerwowaem wyzna Urbanowicz. A jednak napicie emocjonalne, jakiego z pewnoci dowiadczali Polacy, byo zapewne mniejsze ni u wielu innych pilotw walczcych od koca lipca. Dla wik szoci najgorsza bya nie walka, tylko czekanie na ni. Bywao, e czekae w gotowoci bardzo dugo - powiedzia jeden z brytyjskich lotnikw. - ycie w cigym napiciu strasznie wykaczao. By to nie tyle strach, co bezustanny niepokj". Niektrzy z pilotw RAF-u zaczli reagowa na zwiastujcy walk dzwonek odruchami warunkowymi. Cichy trzask dywizjonowego telefonu, nim jeszcze zacz dzwoni, lub buczenie w megafonie przed ogoszeniem alarmu wywoywao u nich czasem poty albo napad niekontrolowanych torsji. Pod koniec wrzenia stres najbardziej da si we znaki Jozefowi Frantikowi, Czechowi, ktry ze swoimi siedemnastoma potwierdzonymi strceniami by czoowym myliwcem RAF-u. Z pocztku wydawao si, e w przeciwiestwie do innych Frantiek nie zna strachu. Kiedy w nocy rozbrzmieway syreny alarmowe, spokojnie lea zwinity na ku, obrzucajc grubym, niepochleb nym sowem tych, co biegli do schronu. Ale ostatnimi czasy zasza w nim zmiana. Teraz to on by wrd pierwszych, ktrzy zrywali si na dwik syreny. Pytany, czy nic mu nie jest, odpowiada, e bezpieczny czuje si tylko w powietrzu. Kady mia w zanadrzu jak anegdot o stalowych nerwach Frantika w walce. Stanley Vincent wspomina, jak podczas ktrego z lotw dostrzeg, e Czech nic sobie nie robi z siedzcego mu na ogonie messerschmitta. Po powrocie do Northolt udzieli Jozefowi reprymendy. Nie wolno ignorowa myliwca, ktry siedzi ci na ogonie!" skarci go. O n nie mg do mnie strzela - odpar Frantiek. - Byem za blisko bombowca". Wyjani, e zabi tylnego strzelca i atakowa bombowiec, wyko rzystujc go jednoczenie jako oson. Gdyby ten z messerschmitta otworzy ogie, trafiby rwnie w dorniera. Frantiek by miay i sympatyczny. Pod do surow twarz o mskich

rysach, wysokim czole, wydatnych policzkach, silnych ukach brwi i cienkich ustach, ktrych nigdy nie oywia umiech, kry si chopicy duch. Szybko dostrzeono jego wesoo, entuzjazm i atwo, z jak si dziwi. W jednym z raportw z walki opisa, jak wyskoczy z trafionego hurricane'a na spa dochronie i wyldowa na polu kapusty. Miejscowy policjant zabra go do Brighton, skd, ze spadochronem pod pach, wrci pocigiem do Northolt. Na stacji dziewczta day mi czekolady, a ludzie robili zdjcia - napisa. Jestem bardzo wdziczny, e wszyscy traktowali mnie tak yczliwie".

Jozef Frantiek, jedyny nie-Polak w Dywizjonie Kociuszkow skim, as lotniczy, ktry w bitwie o Wielk Brytani odnotowa najwicej strce w RAF-ie. (Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego).

156

SPRAWA

HONORU

Jak wiele im zawdziczamy

157

M i m o swojego uroku Frantiek potrafi drani. Bya w nim pewna buta, przekora, z jak przyjmowa rozkazy. Bywa te czasem do tego stopnia zapal czywy i niedzisiejszy, e irytowa nawet zapalczywych, niedzisiejszych Polakw. W wydanej podczas wojny ksice o Dywizjonie Kociuszkowskim polski autor Arkady Fiedler napisa, e Frantiek waciwie wyrodzi si ze wszystkich ludzi naszego wieku: mia bujno romantyka, ar redniowiecza i by jak wulkan wyrzucajcy law nie tam, dokd ludzie przywykli". Od lipcowego dnia 1939 roku, w ktrym przyjecha do Dblina, Frantiek sprzymierzy si z Polsk nie tylko fizycznie, ale i duchowo. Kiedy w Anglii pytano go o narodowo, odpowiada niezmiennie: Jestem Polakiem". Dumny z przynalenoci do Dywizjonu Kociuszkowskiego, wielokrotnie odmawia przejcia do jednostki czeskiej. Ale kiedy wzbija si w powietrze, to lata tak, jakby by na niebie sam, w pojedynk walczc z adolfiakami". Raz po raz odcza si od formacji, osabiajc obronno dywizjonu, i lecia nad wybrzee. Tam zaczaja si na niemieckie samoloty wracajce na kontynent. Podczas tych samotnych wycieczek nieraz zalicza zestrzelenie, czasem nawet dwa lub trzy. Postawio to jego przeoonych przed dylematem. Czsto zoci ich ten nawyk, nazywany metod Frantika", lecz nie mogli sobie pozwoli na utrat pilota, ktry ma takie sukcesy. Jego sabo do polowa w pojedynk bya niezwycion chorob, nieodpartym popdem - napisa Fiedler. - W gr wchodzia nie tylko ambicja pokonania jak najwikszej iloci wrogw; tkwio to gbiej, w samej strukturze duchowej Frantika [...] W powietrzu musia wyywa si sam, sam jeden. Tam nie uznawa towarzystwa, nie znosi skr powania, zrywa wizy". Po jednym z takich wypadw Urbanowicz, ktremu po zestrzeleniu Krasnodbskiego powierzono obowizki polskiego dowdcy dywizjonu, przeprowadzi z Frantikiem rozmow. Czech tumaczy si, e zobaczy skurczybyka z czarnymi krzyami" i nie wytrzyma, ale Urbanowicz nie da si przekona. Zabroni mu opuszcza szyk bez pozwolenia. Dwa dni pniej Frantiek zama ten rozkaz. Trzeba byo co z tym zrobi. Naraa ycie kolegw i podkopywa karno dywizjonu. Co gorsza, jego metod" zaczli stosowa inni piloci. M i m o e naladowcy Frantika z reguy wstrzymywali si z polowaniem samopas do zakoczenia gwnej akcji dywizjonu, to takie harcowanie atwo mogo si wymkn spod kontroli. Wreszcie Kellett i Urbanowicz znaleli wyjcie. Owiadczyli oficjalnie, e Czech jest gociem dywizjonu", dziki czemu mogli zachowa twarz, a on mg robi to, co i tak by robi. Nastpnego dnia Frantiek - wreszcie wolny - sprztn trzy niemieckie maszyny. Ale im wicej lata, im wicej mia sukcesw, tym bardziej gas, by coraz

bardziej lkliwy, a animusz uchodzi z niego jak przez otwarty zawr. Kady pilot ma swoje zmory, ale zmory Frantika zaczy bra nad nim gr. smego padziernika czonkowie dywizjonu, tym razem wraz z Frantikiem, wystartowali na rutynowy patrol. Jaki czas latali nad Londynem, a kiedy nie znaleli Niemcw, zawrcili do Northolt. Tu przed ldowaniem Frantiek znw si oddali. Patrzyli, jak wolno odlatuje w stron wybrzea. W kocu huk silnika ucich i samolot znika im z oczu. Nikt si tym nie przej. Frantiek by Frantikiem - bdnym, optanym rycerzem. Byli pewni, e wrci, gdy zacznie mu brakowa paliwa, prawdopodobnie z kolejnymi 109-tkami na koncie. Kilka godzin pniej nadesza wiadomo, e Czech rozbi si pod miastem Ewell w hrabstwie Surrey. Gdy ldowa przymusowo na polanie, jego samolot przerzucio w powietrzu na plecy i wyrn w ziemi. Zwoki Frantika ze skr conym karkiem znaleziono w pobliu. W hurricanie nie byo dziur po kulach, adnego dowodu, e z kim walczy. Niektrzy podejrzewali, e zgin, popi sujc si ewolucjami przed przyjacik, ktra mieszkaa w tamtej okolicy. Ale inni wiedzieli swoje. Byli pewni, e Frantika dopady wreszcie jego demony. Ta mier jest nie tylko wielk strat" - owiadczy John Kent - ale i bardzo niepokojc".

Trzy dni pniej Dywizjon Kociuszkowski wycofano z frontu i posano na wypoczynek do Leconfield w rodkowej Anglii. W cigu zaledwie szeciu tygodni, decydujcych o wyniku bitwy o Wielk Brytani, jego pilotom zaliczono sto dwadziecia sze pewnych zestrzele samolotw wroga, czyli ponad dwa razy wicej ni jakikolwiek inny dywizjon RAF-u w tym czasie*. Dziewiciu spord trzydziestu czterech jego czonkw zasuyo sobie na tytuy asw", ktrzy zestrzelili co najmniej pi maszyn nieprzyjaciela. Wiele lat pniej historyk bitwy o Wielk Brytani napisa: Cho wyposaony w hurricane'y, najmniej skuteczne z [...] naszych myliwcw, Dywizjon 303

* Kiedy w roku 1947 udostpniono akta LuftwafFe, RAP porwna wasne dane dotyczce zestrzele samolotw wroga z danymi niemieckimi. Badacze doszli do wniosku, e w czasie bitwy o Wielk Brytani RAF zniszczy nie 2692 samoloty Luftwaffe, tylko 1733. Poniewa Polskie Siy Powietrzne tu po wojnie musiay si rozwiza, nie doszo do oficjalnego powtrnego oszacowania polskich zestrzele. Zdaniem czci wspczesnych polskich eks pertw lotniczych dane te naleaoby okroi w tej samej proporcji co w przypadku RAF-u. Patrz: Cynk, PAF, s. 193.

158

SPRAWA

HONORU

Jak wiele im zawdziczamy"

159

okaza si wedug wszelkich miar najbardziej gron jednostk myliwsk [w RAF-ie i Luftwaffe] w tej bitwie". Przed wyjazdem Polakw wpad do Northolt Winston Churchill, aby do gratulacji krla doczy wasne. Ronald Kellett (ktrego ona w najdramatyczniejszym okresie bitwy powia crk) skorzysta z jego wizyty i poruszy delikatn spraw. Po tym wszystkim, co dywizjon zrobi dla Wielkiej Brytanii, RAF wci nie zatwierdzi automatycznej wypaty oficerskich poborw dla pilotw. Kellett, ktry ju drugi miesic pokrywa je z wasnego konta, co zakwestionowa oficer z rachuby, spyta premiera, czy zgodzi si z nim, e miny ju czasy wojny krymskiej, kiedy dowdcy musieli paci od o-

nierzom z wasnej kieszeni. Trzeba im zapaci" - zgodzi si Churchill. Ju nastpnego dnia RAF zatwierdzi automatyczn wypat poborw dla oficerw Dywizjonu im. Kociuszki. Tu przed opuszczeniem Northolt premier nachyli si do Kelletta i szepn mu w zaufaniu: Dowdc dywizjonu lotniczego ceni sobie w tych czasach na rwni z ministrem gabinetu. Tylko prosz nikomu tego nie powtarza".

W grudniu genera dywizji William Sholto Douglas, ktry w padzierniku zastpi H u g h Dowdinga na stanowisku dowdcy lotnictwa myliwskiego, przyby do Leconfield, eby nagrodzi piciu z dziewiciu asw dywizjonu Lot niczym Krzyem Walecznych (DFC) - najwyszym oficerskim odznaczeniem RAF-u za osignicia bojowe i mstwo. Wrd odznaczonych by Witold Urba nowicz, ktry jako trzydziestojednoletni instruktor lotniczy szkoy w Dblinie martwi si, e nie bdzie mia szansy powalczy. W bitwie o Wielk Brytani zestrzeli pitnacie niemieckich samolotw, najwicej z Polakw. (Najwicej zestrzele ze wszystkich pilotw, bez wzgldu na nacj, mia Czech Frantiek). Oprcz Urbanowicza Lotnicze Krzye Walecznych otrzymali Jan Zumbach i Zdzisaw Henneberg z omioma zestrzeleniami, Mirosaw Feri z siedmioma (i jednym prawdopodobnym") oraz pomiertnie Ludwik Paszkiewicz z szecioma. Frantiek, ktry zestrzeli siedemnacie niemieckich maszyn, mia w czasie bitwy stopie sieranta, dlatego - wedug regulaminw angielskiego lotnictwa - nie kwalifikowa si do odznaczenia. Przed mierci przyznano mu najwysze pod oficerskie odznaczenie RAF-u, Lotniczy Medal Walecznych (DFM).

Czterech z dziewiciu asw - Witold Urbanowicz, Jan Zumbach, Mirosaw Feri i Zdzisaw Henneberg- dumnie prezentuje Lotnicze Krzye Walecznych, ktrymi nagrodzi ich RAF w grudniu 1940 roku. (Imperial War Museum).

W pniejszych latach historycy wojskowi uznali powszechnie, e bitwa o Wielk Brytani skoczya si trzydziestego pierwszego padziernika 1940 roku, cho wikszo Brytyjczykw, z pilotami wcznie, wcale nie odczua, e batalia dobiega kresu. Naloty bombowe na Londyn oraz inne miasta i cele trway do poowy maja 1941 roku. Miesic pniej Niemcy zaatakoway Zwizek Sowiecki. Niemniej bitwa o panowanie w powietrzu zakoczya si w padzierniku 1940 roku i spadek zdolnoci obronnych Wielkiej Brytanii zosta zahamowany. RAF, ktry w walkach powietrznych straci dziewiset pitnacie myliwcw*, powoli rs w si. W przeciwiestwie do Luftwaffe,
* Liczba ta nie obejmuje samolotw zniszczonych na ziemi.

160

SPRAWA

HONORU

Jak wiele im zawdziczamy"

161

ktra po utracie pomidzy dziesitym lipca a trzydziestym pierwszym padzier nika tysica siedmiuset trzydziestu trzech samolotw, myliwcw i bombowcw, nigdy ju nie pozbieraa si na tyle, by przypuci kolejn zmasowan ofensyw na nieprzyjaciela. Ofiar tej bitwy pada rwnie wiara w niezwyciono Niemiec. Od czterech lat, zapocztkowanych zuchwaym wkroczeniem Wehrmachtu do Nadrenii, armia niemiecka zalewaa Europ Zachodni jak nieubagana lawa. Teraz powstrzymano jej ekspansj, a nazici lada moment mieli skierowa uwag na wschd. Krok ten okaza si najwikszym bdem Hitlera. Bitwa o Wielk Brytani bya pierwsz od 1918 roku wielk batali, ktr Niemcy przegrali. W nastpnych latach nawet oni przyznawali, e bitwa o Angli bya punktem zwrotnym. Po wojnie grupa rosyjskich historykw przeprowadzia rozmow z feldmarszakiem Gerdem von Rundstedtem, dowdc niemieckich wojsk w kampanii 1940 roku w Niderlandach i Francji oraz w roku 1944 w Nor mandii. Na pytanie Rosjan, jak bitw uwaa za przeomow w tej wojnie, odpar bez wahania, e bitw o Angli. Gdyby Luftwaffe rozbia RAF, Niemcy z pewnoci pokonayby Rosj. W panowaniu nad wiatem mogy przeszkodzi Hitlerowi jedynie, sabe wwczas militarnie, Stany Zjednoczone. Zawzity opr Anglii by te decydujcym czynnikiem przeamania izolacjonizmu Ameryki i wzrostu spoecznego poparcia dla udzielenia lend-lease wysania znajdujcym si w wielkiej potrzebie Brytyjczykom drog morsk pomocy i dostaw wojskowych. Od samego pocztku bitwy amerykascy dziennikarze i korespondenci radiowi w Londynie, w szczeglnoci za Edward R. Murrow i jego koledzy z CBS, bardzo ywo i szczegowo opisywali heroizm pilotw RAF-u i odwag Anglikw oblonych przez Luftwaffe. Na pocztku wrzenia 1940 roku ankieta Gallupa wykazaa, e tylko szesnacie procent Ame rykanw popiera zwikszenie pomocy Stanw dla Wielkiej Brytanii. Miesic pniej, kiedy huk wybuchajcych bomb dotar przez radio do amerykaskich mieszka, liczba ta skoczya do pidziesiciu dwch procent. O pilotach bronicych Wielkiej Brytanii Winston Churchill powiedzia w sierpniu 1940 roku: Nigdy w dziejach ludzkich konfliktw tak wielu nie zawdziczao tak wiele tak nielicznym". Pielgnowane przez Brytyjczykw przekonanie o walce garstki nielicznych" ze znacznie liczebniejsz potg Luftwaffe zostao w ostatnich latach podwaone przez cz historykw, ktrzy zwrcili midzy innymi uwag, e brytyjskich pilotw bdcych do dyspozycji w czasie bitwy byo wicej ni niemieckich. Dziao si tak dlatego, i brytyjscy piloci, ktrzy po skoku z samolotu ldowali bezpiecznie w kraju lub zostawali wyowieni z Kanau przez lotnicz morsk sub ratownicz, zwykle wracali

za stery myliwcw. Natomiast niemieckich skoczkw chwytano i do koca wojny eliminowano z walki. Niemniej liczba dostpnych pilotw nie znaczy sama w sobie a tak wiele. Anglia bronia si, a jej myliwcy byli na kade wezwanie, codziennie, siedem dni w tygodniu, od witu do zmierzchu gotowi do natychmiastowej akcji. Wielu pilotw RAF-u uczestniczcych w najwaniejszych, pniejszych fazach bitwy byo niedoszkolonymi modzikami, bardziej podatnymi od swych zahartowanych poprzednikw na zgubne dziaanie lku i nieustan nego napicia. W rozmowach z generaem Dowdingiem [...] wyczuwao si, e Lotnictwo Myliwskie dziaa na granicy wydolnoci [...] Ale papierowe wykresy nie oddaj fizycznego i psychicznego zmczenia pilotw; ludzka wytrzymao ma swoje granice" - napisa w pamitnikach Winston Chur chill. Sam Dowding pod koniec batalii owiadczy, e bojowo wikszoci dywizjonw spada do poziomu jednostek szkoleniowych, zdolnych wycznie do akcji przeciwko formacjom [bombowym] bez eskorty". Dlatego obecno stu czterdziestu dwch dobrze wyszkolonych, zaprawio nych w boju Polakw - siedemdziesiciu szeciu w dywizjonach brytyjskich, szedziesiciu szeciu w dwch dywizjonach polskich okazaa si kluczem do zwycistwa. Nie byo adnych wtpliwoci - napisa po latach John Kent. Polacy walczyli ze znacznie wikszym sercem ni my". Wrd czterystu pilotw myliwskich, ktrzy we wrzeniu i padzierniku bronili Londynu i arcywanego terenu na poudnie od stolicy, byo zawsze od pidziesiciu do stu polskich. Czasem w walkach brao udzia a dwadziecia procent samolotw pilotowa nych przez Polakw, a dokonanych przez nich zestrzele byo procentowo jeszcze wicej. Na przykad dwudziestego szstego wrzenia, kiedy Jerzy VI odwiedzi Dywizjon Kociuszkowski w Northolt, Polacy strcili czterdzieci osiem procent samolotw zestrzelonych przez RAF. Po wojnie podpukownik Thomas Gleave, podczas bitwy o Wielk Brytani pilot myliwca, a potem dowdca bazy w Northolt, powiedzia o Polakach: Zastanawiam si, czy ludzko zdaje sobie spraw, jak wiele im zawdziczamy. Walczyli za angielsk ziemi z zapamitaniem, ujtym w karby umiejtnoci popartych niezomn odwag, tak wielk, jakby walczyli o wasny kraj". W opinii licznych pilotw i dowdcw RAF-u udzia Polakw w tej bitwie, zwaszcza tych z Dywizjonu 303, przesdzi o zwycistwie. Takiego zdania by midzy innymi Ronald Kellett. Podobnie genera Frederick Rosier, ktry na pocztku 1943 roku obj dowdztwo bazy w Northolt. Brak wyszkolonych pilotw uniemoliwiby nam pokonanie Luftwaffe i zwycistwo w bitwie o Wielk Brytani, gdyby [...] miejsca w szeregu nie zajli lotnicy z Polski" powiedz ia

162

SPRAWA

HONORU

Jak wiele im zawdziczamy"

163

brytyjski minister lotnictwa, sir Archibald Sinclair. Ale najbardziej wymowny komentarz da prawdziwy autorytet lotniczy, sir Hugh Dowding, pocztkowo tak niechtny posaniu Polakw do walki. Wkrtce po bitwie oznajmi: Gdyby nie wspaniae polskie dywizjony i ich niedocige mstwo, nie zaryzykowabym twierdzenia, e wynik tej bitwy byby taki sam".

W cigu trzech miesicy tak lekcewaco traktujcy Polakw RAF diametralnie zmieni opini. Wrcz zacz si ich domaga. Pod koniec 1940 roku Polskie Siy Powietrzne w Anglii liczyy pi dywizjonw myliwskich i dwa bombowe. Wiosn 1941 roku do walki byo gotowych sze nowych dywizjonw zoo nych z polskich myliwcw, a RAF zrezygnowa z wymogu obsadzania stanowisk dowdczych oficerami brytyjskimi. (Nim wojna si skoczya, Polacy dowodzili nawet dywizjonami zoonymi w wikszoci z wyspiarzy).

Ale zderzenie kultur i tradycji wci doprowadzao do nieporozumie. Wielu oficerw i pilotw RAF-u, nauczonych skrywa uczucia, razia wylewno i y wioowe reakcje Polakw, syncych nie tylko z latania, lecz take z gonych popijaw i uganiania si po subie za spdniczkami. Byy wszelkie moliwe kopoty z dyscyplin - skary si brytyjski dowdca Dywizjonu Poznaskie go. - [Polacy] czsto sprowadzali sobie na kwatery panie, na co krzywiono si w kasynie oficerskim". Polacy z Dywizjonu 303 ze swej strony wci mieli za ze Kellettowi i innym przeoonym brytyjskim, e za pno dostrzegaj podczas akcji niemieckie samoloty i nie potrafi skutecznie atakowa. Penicy obowizki polskiego dowdcy dywizjonu Urbanowicz nie przesta drze kotw z Kellettem. Zawsze mwi mu, co myli - wspomina jeden z pilotw. - Nie waha si mu postawi. Wci dochodzio midzy nimi do tar". A jednak kiedy zgodnie z rozkazami Kellett, Kent i Forbes z kocem roku opucili dywizjon, wczeniejsze nieporozumienia poszy w kt, a poegnanie byo mie i pene szacunku. Miaem z wami moc utrapie, ale z chci prze ybym je od nowa" - wyzna w poegnalnym wpisie do dziennika Fericia brytyjski adiutant D.A. Upton. Podpisa si Uptonski". John Kent, cztery miesice wczeniej tak przygnbiony perspektyw latania z gromad Polakw, sta si ich zwolennikiem. Pewnego wieczoru w nocnym klubie doskoczy do brytyjskiego oficera, ktry nie wsta, kiedy grano polski hymn Jeszcze Polska nie zgina*, postawi winowajc na baczno i rozbi mu nos. Po wielu latach wspomina, e gdy pod koniec 1940 roku rozstawa si z dywizjonem, piloci wydali na jego cze fantastyczne przyjcie". Przed wyjazdem do nowej jednostki napisa w dzienniku Fericia: Z prawdziwym alem i smutkiem rozstaj si z dywizjonem, najlepszym, jaki widzia RAF. Czas spdzony z wami uwaam za najwspanialszy i najbardziej pouczajcy w moim yciu". A we wpisie dokonanym nieco pniej doda: Ogromne dziki za to, e przeyem, i za nauczenie mnie, jak si walczy". Dowdca bazy w Northolt, Stanley Vincent, da wyraz swojej sympatii dla Polakw w zabawnej rymowance, artujc z ich pocztkowych kopotw z hurricane'ami i z powodzenia u Angielek:

Witold Urbanowicz, (w rodku), ktry w bitwie o Wielk Brytani zastpi na stanowisku dowdcy polskiego dywizjonu rannego Zdzisawa Krasnodbskiego, cieszy si z innymi pilotami woln chwil. (Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego).

* Jeszcze Polska nie zgina to w wolnym przekadzie: Polska nadal yje". Ale Polacy, gboko wiadomi swej tragicznej historii, przywizani s do bardziej pesymistycznego i dosownego znaczenia tych sw: Polska jeszcze nie zgina". Pierwsza linijka hymnu brzmi zatem: Jeszcze Polska nie zgina, pki my yjemy".

164

SPRAWA

HONORU

Jak wiele im zawdziczamy"

165

Polak zawsze... W oko wpada, Gdy maszyn swoj siada, Gdzie tylko si da... Raz lduje w rowie, Drugi raz na gowie... Gdzie tylko si da. Panie wielbi go Tak jak nikogo. Kocha si, o Boe, Gdzie tylko moe, Gdzie tylko si da! Lotnicy z Dywizjonu imienia Kociuszki, kiedy tak nieufni wobec Angli kw, odpacili im rwnym szacunkiem. Zapraszajc brytyjskich dowdcw na swoje imprezy, z zadowoleniem spostrzegli, e sztywni dotd przeoeni dobrze si bawi. Szczeglnie troszczcy si o polskich pilotw Vincent, ktry sta si ich ulubiecem, uczestniczy kiedy jako go honorowy w przyjciu z okazji zestrzelenia przez dywizjon setnego samolotu. Gdy popyno wino, ktre otwo rzyo serca, Polacy zapoznali go ze starym polskim zwyczajem - podrzucaniem na wiwat trzy razy w powietrze. Nigdy dotd nie wzbiem si tak wysoko bez skrzyde" - wspomina pniej, zachwycony. To samo zafundowali Polacy generaowi brygady Traffordowi LeighMallory'emu na kolacji wkrtce po przylocie dywizjonu do Leconfield. Kellett poinformowa bardzo dystyngowanego dowdc Grupy 12, e po posiku zostanie przez nich uhonorowany. Przedtem jednak musi oprni kieszenie. Innego ostrzeenia nie dosta, ale kiedy przeszlimy do holu, piloci chwycili go i zgodnie z planem trzykrotnie podrzucili pod sufit - wspomina Kellett. - Wzlecia w gr sztywny jakby kij pokn, ale m i m o zaskoczenia by zadowolony". W padzierniku 1941 roku, kiedy Kent, Kellett i Athol Forbes otrzymali naj wysze polskie odznaczenie wojskowe, krzy Virtuti Militari, genera Sikorski wyda na ich cze wystawny lunch. A potem polscy lotnicy z Dywizjonu Kociuszkowskiego zabrali trzech brytyjskich pilotw na rajd po Londynie. Po kolacji w eleganckim hotelu odwiedzili liczne nocne kluby. Kilku z nas wyldowao o pitej rano w czyim mieszkaniu na Park Lane, pijc rowego szampana, ktrego nalewa stojcy za barem z lustrami polski oficer - zapa-

mita Kent. - Dotd nie wiem, do kogo naleao to mieszkanie, ale byo to niezapomniane przeycie".

Kiedy tu po klsce Francji Polacy przyjechali do Anglii, wielu wtpio, czy Brytyjczycy bd walczy. Ich obawy okazay si bezpodstawne. Brytyjski opr wobec Hitlera speni ich wymagania. Jeden z czoowych pisarzy polskich, Antoni Sonimski, wspomina, jak przegrani i zdradzeni" czuli si on i ro dacy po przybyciu do Anglii, kiedy Polska wpada w apy Niemcw. Dziki Anglii poczulimy si i suszno naszej wsplnej sprawy" - napisa. Polacy byli wdziczni Anglikom za wiele rzeczy. Przede wszystkim za byli wdziczni za odnowienie w nas wiary w ludzko i zwycistwo [...] Nie zapomnimy prawoci i ideaw, ktrymi kieruje si ten wielki nard".

, Boyszcza Anglii

167

ROZDZIA DZIESITY

BOYSZCZA ANGLII"

przeciwiestwie do RAF-u, ktry z pocztku okaza polskim pilotom nieufnos', ludno cywilna powitaa ich z jednoznaczn sympati. Byli sprzymierzecami z prawdziwego zdarzenia. Kiedy po przybyciu maszerowali ulicami brytyjskich miast portowych, przyjmowano ich oklaskami, wiwatami i okrzykami: Niech yje Polska!" W Londynie i innych miastach konduktorzy odmawiali przyjmowania od nich opat za przejazdy, kelnerzy nie pozwalali paci za posiki, a bywalcy pubw stawiali tyle piw, ile polscy gocie byli w stanie wypi. Pamitajc, jak le potraktowali go Francuzi, jeden z zachwy conych Polakw krzykn: Mj Boe, tu dopiero jest ycie!"

w powietrzu skwitowano tytuem N I E S A M O W I C I POLACY Z N O W U GR! 7:0. W artykuach tosamo pilotw skrywano pod faszywymi nazwiskami bd inicjaami (major K", porucznik Z " ) , eby niemieccy i sowieccy okupanci nie mogli zemci si na ich rodzinach. Ta tajemniczo podsycaa romantyczn aur wok Polakw. Gdy legenda Dywizjonu im. Kociuszki nabraa ksztatw, Jan Zumbach trafi na afisze obligacji wojennych. O S Z C Z D N O C I W O J E N N E D O D A D Z SKRZYDE ZWYCISTWU - gosi jeden z plakatw z ko lorowym zdjciem umiechnitego Donalda" Zumbacha, siedzcego w kabinie spitfire'a z widocznym kosynierskim godem na kadubie. Przy takim rozgosie i reklamie baz Northolt zasypay przesyki od wielbicieli. Szkoa w Ruislip, nieopodal N o r t h o l t , przysaa dzielnym polskim myliwcom" czterysta pidziesit papierosw. Uczennice ze szkoy w Glasgow przekazay swoje kieszonkowe - cae dziesi szylingw. Na londyskim przedmieciu Willesden zebrano pienidze, by dooy si do zakupu spitfire'a, pod warunkiem e bdzie nim lata Polak. Listy i podarki nadeszy a ze Stanw Zjednoczonych. W odpowiedzi na apel burmistrza Nowego Jorku, Fiorella LaGuardii, polskim dywizjonom wysano ponad cztery tysice ksiek po polsku i angielsku. Grupa brytyjskich kamerdy nerw w Nowym Jorku zorganizowaa bal dobroczynny, eby zebra pienidze na budow klubu polskich lotnikw w Londynie. Ale zapewne najmilsze byy listy od dwch amerykaskich zaoycieli Eskadry Kociuszkowskiej. Polacy bardzo sobie cenili zwizki z jankesami, ktrzy walczyli w wojnie polsko-bol szewickiej 1919-1920. Dlatego listy od Meriana Coopera i Cecila Fauntleroya starannie wklejono na honorowych miejscach do dywizjonowej kroniki. A kiedy w marcu 1941 roku Cooper, synny ju hollywoodzki producent filmowy, odwiedzi dywizjon, do ktrego powstania si przyczyni, Zumbach, Feri i inni cieszyli si jak sztubacy. Po powrocie do Stanw z Polski w roku 1921 Cooper odby wyprawy do Turcji i Laosu, dziki ktrym sta si cenionym dokumentalist, trafi do Hollywood i na pocztku lat trzydziestych przekona wytwrni RKO do realizacji filmu o wielkim gorylu. Filmem tym by King Kong, ktry Cooper wspreyserowa na podstawie wasnego scenariusza. Odnisszy olbrzymi sukces finansowy, zosta szefem produkcji R K O . Zawdziczamy mu szereg klasycznych filmw, w tym Mae kobietki, a take stworzenie duetu Fred Astaire i Ginger Rogers. Pniej zawiza spk z Johnem Fordem i wyprodukowa kilka spord najlepszych dzie tego reysera, midzy innymi Nosia t wstk, Fort Apache, Spokojny czowiek i Poszukiwacze.

Podczas bitwy o Wielk Brytani przyjacielsko rozkwita w kult bohate rw - szczegln czci otaczano polskich pilotw z Dywizjonu Kociuszkow skiego. Brytyjscy i amerykascy dziennikarze tumnie odwiedzali Northolt, eby dowiedzie si czego wicej o penych brawury modych myliwcach. Polacy latajcy w RAF-ie wyrastaj na legendarnych bohaterw tej wojny przekaza swoim czytelnikom w czerwcu 1941 roku korespondent New York Timesa, Robert Post. - Wystarczy, e spotka si paru lotnikw, a rozmowa schodzi na temat nowych wyczynw ktrego z polskich pilotw [...] Mao powiedzie, e Polakw si docenia, ich si niemal wielbi". Tego samego zdania by jeden z najbardziej znanych amerykaskich korespondentw wojennych, Quentin Reynolds. Polscy lotnicy s w tej chwili prawdziwymi boyszczami Anglii" - napisa w Colliers Weekly". W dziennikach i tygodnikach pojawiy si artykuy zatytuowane: POLSKIE ANIOY ZEMSTY, POLSKA KAWALERIA P O W I E T R Z N A , POLSKIE CHWATY, a jeden z licznych znakomitych dni Dywizjonu Kociuszkowskiego

168

SPRAWA

HONORU

Boyszcza Anglii"

169

Ale najwiksz pasj Coopera pozostao latanie. Kiedy dziewi miesicy po jego wizycie w Northolt Stany Zjednoczone przystpiy do drugiej wojny wiatowej, czterdziestosiedmioletni producent powrci do lotnictwa i zosta szefem sztabu generaa Clairea Chenneaulta w Chinach. Pniej mianowano go zastpc szefa sztabu lotnictwa amerykaskiego na Pacyfiku pod dowdztwem generaa Douglasa McArthura.

Merian C. Cooper, z Mirosawem Fericiem i Janem Zumbachem, podczas wizyty w bazie Dywi zjonu Kociuszkowskiego w Northolt w marcu 1941 roku. (L. Tom Perry Special Collections, Uniwersytet Brighama Younga).

Jan Zumbach na plakacie reklamujcym obligacje wojenne. Na kadubie wyranie wida godo polskiego dywizjonu. (Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego).

Majc tyle yciowych osigni, Amerykanin by szczeglnie dumny z zao enia Eskadry im. Kociuszki. Kiedy w marcu 1941 roku odwiedzi Northolt, ustawieni w dwuszeregu piloci powitali go okrzykiem: Chwaa bohaterom!" Tym samym, ktrym w roku 1921 poegnano jego, Fauntleroya i innych jankesw, opuszczajcych Polsk. Cooper, w zawadiacko przekrzywionym kapeluszu, palcy wrzocow fajk, by wyranie wzruszony. Zapewni Polakw, e dokonania ameryka skich pilotw Eskadry im. Kociuszki s fraszk w porwnaniu z waszymi wspaniaymi osigniciami". Powiedzia, e szczeglnie wzruszy go widok

170

SPRAWA

HONORU

, Boyszcza Anglii"

171

goda - krakuski, skrzyowanych kos, gwiazd i czerwono-biaych pasw - na ich hurricane'ach. Wanie to godo napeniao ogromn dum jego i innych pilotw z pierwszego skadu eskadry, bo symbolizowao przyja Stanw Zjednoczonych i Polski zapisan na kartach historii"*.

Tego samego roku polskich pilotw odkrya kinematografia. Wytwrnia RKO nakrcia w Anglii film Niebezpieczny ksiyc, ktrego bohater, polski wirtuoz fortepianu, wkrtce po napaci Niemcw na Polsk zostaje pilotem. Ucieka do Anglii i walczy w bitwie o Wielk Brytani. Gwn rol zagra popularny aktor austriacki, Anton Walbrook. Film cieszy si wielkim powodzeniem, szczeglnie wrd modych Angielek, zakochanych w sentymentalnym amancie. Kilka tygodni pniej na ekrany wesza nakrcona w Ameryce farsa By albo nie by w reyserii Ernsta Lubitscha, z Jackiem Bennym w roli trzeciorzdnego polskiego aktora i dyrektora teatru, ktrego ona, sawna aktorka, grana przez Carole Lombard, ma romans z przystojnym polskim pilotem (Robert Stack). Po najedzie Niemcw na Polsk pilot przedostaje si do Anglii, a za nim (w wyniku mocno skomplikowanej intrygi) Benny, Lombard i reszta obsady. Polscy piloci stali si wic prawdziwymi znakomitociami. Szczytem mody byo goci Polakw na koktajlach i proszonych kolacjach. W lutym 1941 roku czoowa bywalczyni salonw, Jean Smith-Bingham, zaadoptowaa" Dywizjon Kociuszkowski i wydaa na jego cze szumne przyjcie w hotelu Dorchester z kolacj i tacami. Wrd goci byo wiele innych wytwornych dam pokroju pani Smith-Bingham. Co druga posiadaa tytu - zapisa rozbawiony polski pilot w kronice dywizjonu - ale wicej ni co druga posiadaa swoje lata, cho byo kilka modych a uroczych cr Albionu". Relacjonujc szczegowo, na dwch stronach, owo wydarzenie, elitarny brytyjski Tatler" odnotowa, e naleao do najweselszych i najbardziej zabawnych, jakie Londyn widzia od miesicy". Towarzyski sukces przyjcia Jean Smith-Bingham zapoczt kowa now mod: w nastpnych dniach inne panie z londyskich wy szych sfer na wycigi rzuciy si do adoptowania innych polskich dywi zjonw.
* Pniej Cooper zebra pienidze od innych Amerykanw, dawnych czonkw Eskadry im. Kociuszki, kupi srebrne pudeko na papierosy i przesa je Polakom w Northolt. Bya na nim wygrawerowana inskrypcja: Od starej gwardii dla nowej gwardii", a pod ni nazwiska amerykaskich pilotw, ktrzy walczyli w wojnie polsko-bolszewickiej.

Piloci Dywizjonu Kociuszkowskiego ze swoj matk", Jean Smith-Bingham, ktra wydaa na ich cze przyjcie w hotelu Dorchester. Pierwszy z lewej stoi Mirosaw Feri, pity z lewej Witold okuciewski, za plecami gospodyni Jan Zumbach. (Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego).

Na pewnym przyjciu w Londynie do Tadeusza Andersza, pilota myliw skiego, przydzielonego do nowo sformowanego polskiego Dywizjonu 315 (Dbliskiego), podesza atrakcyjna blondynka i spytaa, czy jego dywizjon ma ju matk". Okazao si, e to Virginia Cherrill, aktorka filmowa, ktra zagraa kilka gwnych rl, w tym u boku Charliego Chaplina w wiatach wiel kiego miasta. Po rozwodzie z Carym Grantem polubia hrabiego Jersey. Kiedy Andersz poinformowa lady Jersey, e jego dywizjon wci jest sierot, spytaa, czy moe mie zaszczyt zaadoptowania go. Na wie o probie aktorki prag matyczny dowdca Dywizjonu Dbliskiego wybuch, wykrzykujc midzy innymi: Czy ta gupia kobieta nie rozumie, e jest wojna?!" Ale lady Jersey nie zniechcia jego negatywna reakcja. Tak dugo nkaa biedaka telefonami, a w kocu ustpi. Dopiwszy swego, nie spocza na laurach. Starajc si dogodzi pod-

172

SPRAWA

HONORU

Boyszcza Anglii"

173

opiecznym, wydawaa na ich czes' jedno przyjcie za drugim, czasem w domu w Londynie, czasem w posiadoci na prowincji. (Dbaa o to, eby nie zapra sza dziewczt adniejszych od niej" - wspomina Andersz). Uczestniczya w boonarodzeniowych obiadach w dywizjonie, wysyaa paczki pilotom siedzcym w stalagach, a tym w Anglii oddawaa stare jedwabne poczochy, by podczas lotw na duych wysokociach obwizywali sobie nimi marznce kolana. Raz, gdy jaki dziennikarz przeprowadza z ni wywiad w wiejskiej rezydencji, usyszeli ryk samolotu. Wyjrzeli przez okno i zobaczyli, e nad domem kry nisko spitfire. To jeden z moich Polakw - obwiecia lady Jersey. - J e s t e m ich matk".

W caej Anglii twierdze brytyjskiego systemu klasowego paday przed Polakami. G d y jeden z zestrzelonych pilotw Dywizjonu Kociuszkow skiego wyldowa, oszoomiony, na spadochronie w pobliu smego doka na ekskluzywnym polu golfowym, gracze uparli si, eby zawie go na kielicha do domu klubowego. Innego pilota znioso w zagajnik ssiadujcy z prywatnym kortem tenisowym na londyskim przedmieciu. Siedzcy jego lot trzej czonkowie klubu, ktrzy czekali na czwartego do cotygodniowego debla, pomogli Polakowi wyplta si z gazi i rezygnujc ze staego partnera, zaproponowali gr. Gdy mody pilot wyrazi zgod, otrzyma biay flanelowy strj i niebawem, przebrany, z poyczon rakiet w rku, znalaz si na korcie. W dzienniku klubowym mona przeczyta: Dwudziestego trzeciego sierpnia polski oficer, wprowadzony przez pastwa... O t o jak Polak [...] wkroczy do najwitszego dla Anglikw miejsca, klubu tenisa ziemnego, do ktrego wstp maj wycznie mili ludzie" - opisa t histori jeden z rzeczonych graczy Richardowi Cobbowi, modemu historykowi po Oksfordzie, uczcemu polskich pilotw angielskiego. Ale za te niewtpliwie przyjemne wycieczki w wiat miejscowej mietanki towarzyskiej Polacy pacili swoj cen. Wraz z wieloma Brytyjczykami z przy kroci odkrywali, e cho kraj toczy wojn, a w miastach szerz si poary i mier - angielskie wysze sfery zachowuj si tak, jakby nic si nie stao, nic si nie zmienio. Nie do, e widzieli nieszczcia, jakie spady na ich nard, to jeszcze drczya ich myl, e bliscy i przyjaciele, ktrych musieli zostawi w kraju, yj pod niemiecko-sowieck okupacj. Tymczasem oni tu, na wyspie, fetowani i rozpieszczani przez miejscow elit, idealizowani w filmach i ga zetach, mimo poczucia winy dobrze si bawili, a ich po angielsku beztroscy

gospodarze zachowywali si tak, jakby Anglia bya wieczna. Z jednej strony taka postawa oburzaa, lecz z drugiej bya jedn z najmocniejszych stron Bry tyjczykw. Na ziemi, mimo elastwa spadajcego z nieba, na og wszystko szo swoim trybem - odnotowa Richard Cobb. - Trzeba byo sprztn z pl chmiel, starsze panie nie przeryway bryda, a starsi dentelmeni wci musieli zaywa wieego powietrza i przywraca w klubach wietno imperium". Ale brytyjska beztroska nie ograniczaa si do dam z socjety, wiekowych pa grajcych w bryda i pochrzkujcych starszych dentelmenw w klubach. Nawet wysocy funkcjonariusze pastwowi, ktrzy lepiej od innych rozumieli, co zagraa Wielkiej Brytanii, brali niekiedy rozwd z wojenn rzeczywistoci. Dla niektrych podniebne pojedynki byy swoist rozrywk, form relaksu. Na przykad lord Halifax, brytyjski minister spraw zagranicznych, znajdowa wytchnienie od trosk i nerwowych napi podczas weekendw z przyjacimi, obserwujc z ogrodu letni powietrzn bitw i z a p o m i n a j c o w o j n i e " (podkrel, autorw). Podobnie mody arystokrata, John Colville. Ulubiony prywatny sekretarz Churchilla opisa w swoim dzienniku pewien weekend na wsi i mia wietny widok jak z trybuny gwnej" na nurkujce nad pobliskim lotniskiem sztukasy i bombowce Luftwaffe, spadajce w pomieniach na ziemi. Gdy powrci spokj, usiedlimy na tarasie w znakomitych humorach, pod budowani tym, co widzielimy" - napisa o sobie i dwch goszczcych u niego modych paniach. Po podwieczorku gra z jedn z nich, sanitariuszk ochot niczk, w tenisa, dopki nie wezwano jej do szpitala do ofiar popoudniowej bitwy. W pocztkowych latach wojny, mimo brakw w zaopatrzeniu i racjonowania ywnoci, londyczycy z pienidzmi i koneksjami zachowali w duej mierze standard ycia, do jakiego przywykli. Londyn yje dobrze - zanotowa w listopadzie 1940 roku Henry Channon, niestronicy od uciech czonek parlamentu, po wieczorze w hotelu Dorchester. - Nigdy nie widziaem takiej wystawnoci, takiej rozrzutnoci, takich gr jedzenia, tak zatoczonego parkie tu". Drzwi w eleganckich hotelach, jak Dorchester czy Savoy, wci pilnowali portierzy w cylindrach. W Connaught na podwieczorek wci moge za mwi truskawki ze mietan. W menu restauracji Scotta na Piccadilly wci figurowao osiem rodzajw ostryg. W brd byo szampana i wdzonych ososi. W padzierniku 1940 roku Quentin Reynolds zapisa w swoim dzienniku, e jedyn materialn uciliwoci, jakiej dowiadcza w Londynie, jest brak przyzwoitego martini. Od czerwca nie ma oczywicie dostaw francuskich wermutw" zanotowa. Nawet conocne niemieckie bombardowania nie odstraszay od kultywo-

174

SPRAWA

HONORU

Boyszcza Anglii"

wania zakorzenionych nawykw towarzyskich. Ktrego' wieczoru w Carlton Club, twierdzy torysw na Pall Mail, nad gawdzcym z kilkoma modszymi czonkami gabinetu Haroldem Macmillanem zapad si dach. Bomba niemal kompletnie zdemolowaa budynek, ale ku zdumieniu wszystkich zgina tylko jedna osoba. Obsypani popioem, z twarzami czarnymi od brudu i dymu, Macmillan i ministrowie, cali, cho na chwiejnych nogach, wygramolili si z ruin i przeszli na drug stron ulicy do hotelu Carlton - na kolacj. (Zanim jednak maitre d'htel wpuci ich na sal, musieli si troch ogarn).

ycie wikszos'ci londyczykw podczas blitzu wygldao oczywicie zgoa inaczej. Strach, rozpacz po utracie bliskich, bl i gniew przewaay nad obo jtnoci i brawur. A jednak zarwno w tamtym czasie, jak i przez prawie ca wojn Londyn odurza niespoyt energi. Gdy idziesz ulicami [...] masz wraenie, e przechodnie pulsuj yciem" - odnotowa Quentin Reynolds. W tej wojnie, tak jak w innych, nieustanna groba mierci wzmagaa zapo trzebowanie na rado i uroki ycia. Dlatego banalne haso z wojennego filmu fabularnego: Uywajmy ycia, bo jutro umrzemy", znajdowao oddwik na wilgotnych londyskich ulicach, stacjach metra, w wyzibionych mieszkaniach, zatoczonych schronach przeciwbombowych, hotelach, restauracjach, pubach, paacach, wojskowych pokojach operacyjnych i sypialniach. Takie byy z pew noci odczucia pilotw RAF-u - zwaszcza romantycznych Polakw i nie bez przyczyny, zwaywszy na to, jak mae mieli szanse na przeycie. Zycie? - napisa jeden z polskich pilotw. - Mierzyo si je na dni i godziny, a czasem minuty. Czowiek upija si jego czarem, ekscytowa tempem i intensywnoci". Do Londynu jechao si z Northolt metrem nieca godzin. Lotnicy z Dy wizjonu Kociuszkowskiego, podobnie jak inni onierze brytyjscy i alianccy, odbywali t podr tak czsto, jak pozwalay im na to obowizki, portfele i kon dycja. Szczeglnym wziciem cieszyy si nocne kluby - zadymione, ciemne, kuszce lokale w rodzaju klubu 400, z Tiny Timem Claytonem i jego Whispering 400 Band, czy Cafe de Paris, gdzie szefem orkiestry by legendarny Ken Snakehips" Johnson. Na zatoczonych parkietach pary koysay si w rytm Night and Day, I've Got You Under My Skin, A Nightingale Sang in Berkeley Suare i innych rzewnych przebojw. Pod sufit wzbijay si kby papierosowego dymu, atmosfera bya gsta od seksu, a tradycyjna moralno sza tymczasem w kt. Jeden z polskich pilotw bez ogrdek wyzna, co cigno go do stolicy. W Londynie napisa w swoim dzienniku czekay usta czerwone jak re".

Polacy szybko zdobyli sobie opini szarmanckich. John CoMlle spyta kiedy znajom hrabiank, suc w WAAF-ie jako kierowca, jak jej si wozi polskich oficerw. Przez cay dzie mwi tak jest, sir, a przez ca noc nie, sir" - odpara. Dyrektorka prywatnej szkoy dla angielskich dziewczt trafia na strony gazet, kiedy przestrzega klas maturaln przed niebezpieczestwami zewntrznego wiata, koczc przemow sowami: I pamitajcie, trzymajcie si z dala od ginu i polskich lotnikw"*. Polakw nie powstrzymywaa nawet saba znajomo angielskiego. P godziny spokoju nie miaem, bo wci mnie proszono o przeoenie na angielski listu miosnego albo listu od znajomej Angielki" - wspomina RAF-owski nauczyciel jzyka angielskiego. A inny, zasypywany podobnymi probami, uoy dla Polakw ze swojego dywizjonu szereg epistolarnych szablonw. Zakres tematyczny tych listw rozciga si od prostych prb o spotkanie po namitne wyznania miosne. Tak wic w zalenoci od zamiarw, jakie miae wzgldem dziewczyny, szede do niego i mwie: Nauczycielu, prosz list numer trzy" - wspomina pilot tego dywizjonu. Romanse nie byy wszak jednostronne. Kontynentalne maniery Polakw, ich zamiowanie do caowania w rk i przekonanie, e kada okazja warta jest bukietu kwiatw, zapewniyby im przewag nad sztywnymi angielskimi rywalami nawet w czasach pokoju. A w czasach wojny, kiedy w Polakach widziano bohaterw, byli oni waciwie poza konkurencj. Mode Brytyjki, wzdychajce w kinach na Niebezpiecznym ksiycu z Antonem Walbrookiem, stay si w rwnej mierze Dianami, co aniami. Rzecz dotyczya nie tylko Angielek. Na przyjciu w Londynie, wydanym na jej cze, Martha Gellhorn, utalentowana i pikna ona Ernesta Hemingwaya, korespondentka wojenna tygodnika Collier's, ignorujc innych goci, ca uwag powicia dwm polskim lotnikom"**. W pamitnikach i listach z tamtych czasw i w pniejszych wspomnieniach wielu lotnikw z niejakim zdziwieniem opisuje wojenne podboje. Nie mona si byo opdzi od bab" - stwierdzi jeden z nich w dzienniku. Niektrych adoracja wyspiarek nieco peszya. Te angielskie panny s zupenie inne od
* W wyreyserowanym przez Johna Boormana filmie Nadzieja i chwal (1987), ktrego akcja rozgrywa si w bombardowanym Londynie, jeden z bohaterw wyznaje drugiemu, e jego ona ucieka z polskim pilotem. ** T zoliw uwag zrobia inna Amerykanka i bywalczyni przyj, dziennikarka magazynu Time-Life", Mary Welsh, ktra zreszt wkrtce zastpia Marth Gellhorn jako nowa pani Hemingway.

176

SPRAWA

HONORU

Boyszcza Anglii "

177

P o l e k - napisa pewien lotnik po randce. - Kochasz mnie?, spytaa prosto z mostu. Jest bardzo mia, ale w ten sposb nie zdobywa si mczyzny". Myl, e Angielki zasuyy sobie na pomnik, duuuy pomnik. Byy dla nas cudowne" - wspomina ze s'miechem tamte dni Witold Urbanowicz, kiedy stukn mu smy krzyyk.

Podczas drugiej wojny wiatowej m o d e Brytyjki dowiadczyy nowego, ekscytujcego poczucia wolnoci i niezalenoci. Wychoway si w spoecze stwie, w ktrym bardzo mao kobiet pracowao poza domem i ksztacio si na studiach. Przed wojn oczekiwano od nich, e bd skromnie trzyma si w cieniu i nie da od ycia wicej ni satysfakcji ze suenia mowi i wy chowywania dzieci. Gmach tej statecznej, przewidywalnej egzystencji zacz pka we wrzeniu 1939 roku i w kocu leg w gruzach. Setki tysicy kobiet zgosio si do pracy w przemyle zbrojeniowym, wstpio do suby w WAAF-ie i innych wojskowych formacjach. Nawet mode panny z towarzystwa, ktre w yciu nie ugotoway jajka, szy pracowa w montowniach samolotw i fabrykach amunicji. To byo wyzwolenie, to mnie oswobodzio - wyznaa jedna z nich. - Gdyby nie wojna, nie miaabym szansy si przekona, co potrafi, ani pozna satysfakcji, ktr mi to daje". Wiele kobiet odkryo, czego mog dokona w innych dziedzinach ycia - za oglnym przyzwoleniem lub bez niego. Zaczy nosi spodnie. Pojawia si publicznie bez poczoch. Pali, pi, uprawia seks pozamaeski czciej i z mniejszymi skrupuami ni ich matki i babki. W Northolt Polacy z Dywizjonu im. Kociuszki dowiadczyli skutkw tego wyzwolenia osobicie. Moda waafka, bya aktorka, suca w dywizjonie jako kierowca, nosia przydomek Speedy" (Szybka") nie tylko z racji wyczynw za kierownic biaego jaguara. Grup modych Angielek, ktre odwiedzay Orchard, ulubion gospod w pobliu Northolt, lotnicy nazwali messerschmittami" ze wzgldu na ich pewno siebie i gotowo do eskortowania" pilotw z tacw do ka. Ktrego wieczoru w Orchard Jan Z u m b a c h spotka atrakcyjn mod kobiet imieniem Ann, ktra na pierwszy rzut oka nie wygldaa na messerschmitta". Kilka dni pniej zaprosia go do domu na kolacj, eby pozna jej rodzicw. Po posiku rodzice udali si na spoczynek, ona za zaproponowaa, eby zrobi to samo - z ni. W sypialni nastawia pyt i zataczyli. Po serii pocaunkw do utraty tchu Ann przeprosia Zumbacha i znikna w azience.

Gospoda Orchard w pobliu Northolt bya podczas wojny drugim domem dla pilotw z Dywizjonu im. Kociuszki. (Orchard Restaurant).

Nie cakiem pewien, co teraz nastpi, postanowi zaryzykowa: rozebra si i wlizgn do ka. Czekajc, wzi gruby notatnik lecy na nocnym stoliku i zacz go kartkowa. By to pamitnik Ann. Znalaz w nim szczegowe oceny kowych walorw caego legionu mczyzn, w tym kilku kolegw z dywizjonu. Ucieszy si, e wystawia im noty wysze ni swoim rodakom. Wkrtce potem doczy do jej podbojw, lecz nigdy si nie dowiedzia, jaki dosta stopie. Cho kobiety takie jak Ann zapaday w pami, nie byy typowymi Angiel kami. Wikszo Brytyjek szukaa w zwizkach z mczyznami czego wicej ni seksu, a Polacy byli cenieni nie tylko za sprawno w ku. Czarujcy i bardzo zalotni, synli z wytwornego traktowania kobiet. Zasypywali je kom plementami w amanej angielszczynie i na inne sposoby dawali im odczu sw adoracj. Pe przeciwna nie moe si oprze caowaniu w rk!" - skon statowa zdumiony Ronald Kellett. Po pierwszej randce kobieta moga dosta re, ktrych warto rwnaa si miesicznej pensji. Jeden z polskich pilotw oczarowa brytyjsk dziennikark niebieskimi oczami, eleganckimi manierami i zniewalajcym urokiem". Gdy przeprowadzaa z nim wywiad, spyta, czy moe

178

SPRAWA

HONORU

Boyszcza Anglii

179

poyczy jej dusz na nastpny lot i zabra j ze sob w chmury na szczcie". Oczywicie oddaam mu j" - wyznaa z przejciem w artykule. Polacy naprawd lubili damskie towarzystwo. By oczarowa kobiety, z kt rymi si spotykali, nie wahali si wyraa swoich uczu i ujawnia saboci. Brytyjczycy z klas rednich i wyszych byli produktami szk prywatnych. W dziecistwie rzadko stykali si z dziewcztami i kobietami spoza swoich rodzin. Z wpojonym przekonaniem, e okazywanie uczu i reagowanie na nie jest niemskie, naprawd swobodnie czuli si tylko w towarzystwie podobnie mylcych mczyzn. Dla z przyzwyczajenia powcigliwego Anglika [...] ukrywanie uczu jest podstaw dobrych manier i kardynaln zasad bycia dentelmenem" - stwierdzi jeden z pilotw Dywizjonu Kociuszkowskiego. Bya waafka, wspominajc romantyczne przeycia z czasw wojny, przyznaa: Brytyjscy oficerowie nie mieli pojcia, jak traktowa dziewczta". A Polacy! Mieli co takiego w oczach - wiedziaa, e ten mczyzna widzi w tobie kobiet i ci pragnie. Byo to nadzwyczaj erotyczne uczucie, cakiem dla nas nowe"*. Brytyjskiej pci brzydkiej trudno byo poj, co takiego maj w sobie Polacy. Zwracaj uwag, co kobiety nosz - zdumia si brytyjski pilot. - Tak jakby oprcz latania znali si na strojach. Dziwne, nie? Ale dziewczynom to si podoba". Szeciu innych brytyjskich lotnikw dao wyraz swemu zadziwieniu w licie do kcika porad Daily Sketch". Martwi nas, e adna nie chce na nas spojrze - napisali. - Dlaczego? Dlatego, e na naszym lotnisku rozplenili si polscy lotnicy i rekwiruj wszystko, co adne i skromne [...] Co mamy robi?" W gazetach donoszono, i niektrzy z przedsibiorczych brytyjskich pilotw rozwizali ten problem, udajc Polakw. Posugujc si faszywym sowiaskim akcentem, caowali w rce na prawo i lewo, a przed pjciem na dansing ozda biali rkawy naszywkami z napisem Poland". Quentin Reynolds zacytowa kwesti, na ktr pewien pilot RAF-u z powodzeniem podrywa rodaczki: / am Polish atiator. Please have drink with me. I am very lonely (Jestem polskim lotnikiem. Prosz, napij si ze mn. Jestem bardzo samotny").

Cho lotnikw z Dywizjonu Kociuszkowskiego cieszy rozgos, czasem czuli potrzeb, by nieco go ograniczy. ciganie na siebie nadmiernej uwagi nie przystawao mczynie, zwaszcza pilotowi. Gdy ktrego wieczoru w pubie Feri z kilkoma kolegami witowali zestrzelenie szeciu niemieckich samolo tw, jego bywalcy na wie o tym sukcesie prbowali ustawi ich porodku lokalu i wznie toast. Polscy piloci grzecznie odmwili, bo - jak napisa Feri - po co robi z tych rzeczy widowisko". Wrd Polakw panowaa opinia, e cho Anglicy s w wikszoci yczliwi i przyjacielscy, nie rozumiej ani ich, ani Polski. Kiedy Richarda Cobba, ktry po wojnie zosta wybitnym oksfordzkim historykiem, poproszono, eby uczy polskich lotnikw angielskiego, Polska bya dla niego jedynie wyobrae niem", zbiorem nazwisk, traktatw, map, utrwalonym w pamici obrazem egzotycznych Sowian w okazaych strojach".. Raz w pocigu jaki wiekowy Anglik wtrci si do rozmowy dwch polskich pilotw, pytajc z niepoko jem: Ale panowie nie rozmawiaj po niemiecku, co?" Nie - odpar jeden z nich - mwimy w naszym jzyku". Aha! - rzek staruszek, jakby wreszcie co zrozumia. - A wic wy macie wasny jzyk!" Inny polski lotnik spor cz poborw wyda na ksiki polskich autorw, ktre potem podarowa angielskim znajomym. Gorco pragn, eby wiedzieli co wicej o Polsce, o ktrej mieli blade pojcie - wyjania jedna z obdaro wanych, pisarka Alyse Simpson. - Bardzo ogldnie protestowa, e nie jest to zanieona kraina, gdzie yj ciemni chopi i niedwiedzie, ale cywilizowany, pikny kraj z tradycjami. I wielk literatur". Angielskie i amerykaskie gazety, ktre pomogy stworzy legend polskich pilotw, zrobiy niewiele, by owieci swoich czytelnikw, e ojczyzna tych bohaterw ma wasne skomplikowane dzieje. Prasa - zdaniem wielu Polakw przesadzaa w robieniu sensacji z ich wyczynw, utrwalajc wykolawione, protekcjonalne stereotypy. Piszc o czonkach Dywizjonu Kociuszkowskiego, jeden z RAF-owskich nauczycieli angielskiego, Geoffrey Marsh, stwierdzi: Malarze przyjedali ich rysowa, dziennikarze o nich pisa, ale polski duch by dla nich tak trudny do uchwycenia jak skaczcy pstrg. Z bohaterw robi si zbyt czsto bezcielesne istoty, wyidealizowanych pbogw". Do tych, ktrzy z lotnikw Dywizjonu im. Kociuszki zrobili nadludzi, nalea Quentin Reynolds. W swoim peanie na ich cze napisa, e w tydzie zestrzelili sto dwadziecia sze niemieckich maszyn, nie tracc adnego samo lotu ani pilota". W innych podobnych dytyrambach Polakw przedstawiano jako zabawnych, miesznie mwicych obcokrajowcw lub jako szalonych romantykw, ktrzy yj wycznie po to, eby zabija Niemcw. (W jednym

* Wielu Polakw, w tym pewna liczba weteranw z Dywizjonu im. Kociuszki, polubia Bryryjki. Jeden z nich pozna przysz on, kiedy po zestrzeleniu w czasie bitwy o Wielk Brytani wyldowa na spadochronie w ogrodzie jej rodzicw.

180

SPRAWA

HONORU

Boyszcza

Anglii

"

1 8 1

z tytuw udao si zmieci oba te komunay: P O L A K W P O D N I E C A BOMBARDOWANIE RZESZY - DZISIAJ LECIMY, CO NIE?) Polscy piloci niewtpliwie paali dz zemsty za koszmar, ktry Luftwaffe zgotowaa ich rodakom i ojczynie. Prawd te jest, e szczerze nienawidzili Niemcw i nie kryli si z tym. Lecz na pewno nie byli optanymi wojownikami, ktrych zrobiono z nich w wielu artykuach. Na przykad w jednej ze swych korespondencji w New York Times Magazine" Robert Post opisa ich jako demonicznych bojownikw", ktrzy zatracili praktycznie wszystkie cechy ducha oprcz nienawici do Niemcw i pragnienia zemsty [...] Nienawi, napdzajca do rozgromienia i zniszczenia wroga, wypara w nich zdolno do mioci. I co z tego, e s lekkomylni? mier si dla nich nie liczy, byleby, zanim skonaj, mogli zada cios sprawcom swej tragedii". Ten sam stereotyp, cho w mniej pretensjonalnym stylu, Terence'a Rattigana Flar Path (wiata drogi startowej"), West Endzie w roku 1942. Pilot RAF-u mwi tam o innej polskim lotniku: Polacy troch si od nas rni. Wikszo z Naprawd s szczliwi tylko wtedy, kiedy strc szkopa". trafi do sztuki wystawionej na wanej postaci, nich to wariaci.

gra sklecony ad hoc zesp, nadrabiajcy braki techniczne chci zadowo lenia klienteli". Gdy tam wpadalimy [wieczorem] - wspomina z sentymentem Jan Z u m b a c h - gospoda zamieraa. Dla innych klientw nie bylimy zgraj jurnych napalonych barbarzycw, mwicych niezrozumiaym jzykiem. Darzyli prawdziw przyjani nas, haaliwych obcokrajowcw, ktrzy przybyli z daleka". Innymi sowy, gospoda Orchard staa si ich domem.

Arkady Fiedler, ktrego Dywizjon 303 wydano w Anglii w roku 1942, przy gotowujc t ksik, wiele czasu spdzi z polskimi lotnikami. Napisa w niej, e Brytyjczycy najlepiej odpaciliby dywizjonowi za jego nieocenione zasugi, gdyby lepiej poznali Polakw. By poznali ich uczciwie, serdecznie, dokadnie, bez uprzedze; by poznali takich, jakimi Polacy rzeczywicie byli". Wtedy na pewno - konkludowa - odkryliby, e nard yjcy dokoa Wisy jest akurat taki sam jak wszystkie inne zdrowe i cywilizowane narody, ani nie gorszy, ani nie lepszy. e przecitny Polak to wanie taka sama dusza jak przecitny Mr Brown w Londynie [...] Tego zadaliby polscy lotnicy w zapacie: uczciwego i rozumnego spojrzenia na Polakw". Nie mwic o lepszym zrozumieniu samych lotnikw, mogliby doda czonkowie dywizjonu. Wojna toczya si dalej, a oni kontynuowali wypady do Londynu, najlepiej jednak czuli si w Orchard, przestronnej, murowano-drewnianej gospodzie w stylu neoelbietaskim, z mosinymi ozdobami, kretonowymi kwiecistymi zasonkami, doniczkami z kwiatami pelargonii i azaliami w skrzynkach na oknach, z zadbanym trawnikiem przed wej ciem. W gospodzie zamiast piknych pa z towarzystwa, umiechajcych si raczej do fotografw ni do polskich goci, by waciciel, ktry pragn zna szczegy wszystkich akcji, otwiera szampana, ilekro Polak z Northolt zestrzeli szwabsk maszyn, a rannym lotnikom posya do szpitala kosze z owocami. Zamiast gadkiego Whispering 400 Band Tiny Tima Claytona

CZ DRUGA

ZDRADA

ROZDZIA JEDENASTY

MORD Z ZIMN KRWI NA NARODZIE"

ewnego dnia jesieni 1941 roku na skraju pasa startowego w Northolt stana samotna posta, patrzc, jak nowo przydzielone spitfire'y Dywi zjonu Kociuszkowskiego odlatuj w kierunku Francji. Po jedenastu miesicach spdzonych w szpitalu Zdzisaw Krasnodbski powrci do bazy. Postronny obserwator mgby uzna, e Krl" w peni doszed do siebie po cikich oparzeniach, jakich dozna przed blisko rokiem w poncym hurricanie. Ale blizny, niektre widoczne, i dolegliwoci nie znikny.

I to mimo doskonaej opieki lekarskiej. Wkrtce po zestrzeleniu polski dowdca Dywizjonu 303 zosta przewieziony do szpitala Krlowej Wiktorii w East Grinstead w hrabstwie West Sussex. Tam trafi pod opiek sawnego chirurga plastycznego, pochodzcego z Nowej Zelandii. Przed wojn doktor Archibald Mcindoe da si pozna jako wzity lekarz z modnej londyskiej Harley Street, gzie jego wdzicznymi pacjentkami byy gwnie starzejce si kobiety. W czasie wojny uznano go za cudotwrc w cakiem innej dziedzinie chirurgii. Sympatyczny Nowozelandczyk w okularach wykaza si niezwykym talentem w odbudowywaniu nie tylko twarzy i cia straszliwie poparzonych pilotw RAF-u, ale take ich psychiki i chci do ycia. Pacjenci oddziau trzeciego dla poparzonych szpitala Krlowej Wiktorii z takim miejscem zetknli si po raz pierwszy. Jeden z nich nazwa go czule domem wariatw, a inny opisa jako skrzyowanie oddziau nagych wypadkw [...] z [pubem] Red Lion i francuskim burdelem". Zamiast obowizujcych szpitalnych przepisw i zasad panowa tu zgiek i oglny chaos - ryczay radia, stukay maszyny do pisania, zabandaowani mczyni poruszajcy si o kulach i w wzkach miali si i toczyli gone rozmowy. W jednym z pomieszcze staa

186

SPRAWA

HONORU

Mord z zimn krwi na narodzie"

187

skomplikowana maszyneria jak z rysunku Rube'a Goldberga: zaprojektowana przez Mclndoego kabina do kpieli solankowych, wykorzystywana w leczeniu poparze, a w innym kcie beczka z piwem, z ktrej pacjenci mogli czerpa do woli. Byy te pielgniarki, znane nie tylko z urody, lecz take z fachowoci i yczliwoci. Nie znalazy si tu przypadkiem. Zgaszajce si do pracy w od dziale trzecim kandydatki musiay zacza zdjcia. Mclndoe pragn, eby jego nieraz mocno oszpeconymi, cierpicymi z powodu silnego blu pacjentami zajmoway si czule najadniejsze kobiety, ktre sam dobiera. Robi wszystko, eby pomc poparzonym z oddziau trzeciego w powrocie do ycia, i za to go wielbili. By bogiem" - powiedzia jeden. Bliskie wizi nawizali te midzy sob pacjenci, zwaszcza ci zestrzeleni wczeniej, podczas bitwy o Wielk Brytani. W lipcu 1941 roku utworzyli Klub Krlikw Dowiadczalnych, wedug Petera Williamsa i Teda Harrisona, autorw ksiki Mclndoes Army (Wojsko Mclndoego"), najbardziej ekskluzywny w kraju klub, do ktrego trudniej byo si dosta [...] ni do uprzywilejowanych, szacownych klubw londyskich". Mogli do niego nalee wycznie lotnicy RAF-u i alianci, leczeni na oddziale trzecim. Krasnodbski, znany kolegom niedoli jako Kras", by czonkiem zaoycielem. Pacjentom Mclndoe mg wydawa si bogiem, ale pewnych cudw robi nie potrafi. Z niezwyk fachowoci odbudowywa twarze i przywraca sprawno poparzonym koczynom, jednak u wielu lotnikw nadpalenia byy tak powane, e nie dao si unikn trwaych oszpece i kalectwa. A take strasznej rozpaczy", towarzyszcej utracie urody i sprawnoci. W porwnaniu z niektrymi pacjentami oddziau trzeciego Krasnodbski mia szczcie. Dziki zabiegom Mclndoego jego twarz, cho poznaczona bli znami, nie bya bardzo znieksztacona. Gorzej wyglday rce. Cho odzyska w nich czciow wadz, z trudem mg utrzyma papierosa. Tak jak przewidy wali lekarze, oznaczao to dla niego koniec z lataniem. Po powrocie do Northolt pilot, ktry jako pierwszy dowdca synnej polskiej jednostki by wzorem dla podwadnych, dosta prac przy biurku. Witoldowi Urbanowiczowi, obecnie wspdowdcy trzech polskich dywizjonw, w tym Kociuszkowskiego, Krl" wyda si smutny, samotny, znkany mylami o onie pozostawionej w Polsce, nie ten sam Krasnodbski co przedtem. Rozemiany i tryskajcy zapaem do walki". Genera Wadysaw Sikorski, naczelny wdz i premier polskiego rzdu na uchodstwie, przy ku Zdzisawa Krasnodebskiego. Przed chwil udekorowa rannego dowdc Dywizjonu im. Kociuszki krzyem Virtuti Militari. (Stanisaw Basiak).

Northolt bardzo si zmienio, odkd Krasnodbski opuci je przed niespena rokiem. Obecnie byo baz polskich myliwcw w Wielkiej Brytanii, pla cwk oficjalnie powoanego pierwszego polskiego skrzyda myliwskiego, utworzonego z Dywizjonu 3 0 3 i dwch nowych, 306 i 3 0 8 . Po bitwie o Wielk Brytani zoone z co najmniej dwch dywizjonw myliwskich, wyposaone w spitfire'y* skrzyda zaczy dziaa jako samodzielne formacje, przeprowadzajc akcje zaczepne we Francji. Chocia RAF ju si zgodzi na to, eby polscy oficerowie dowodzili samodzielnie dywizjonami, nowo utworzone jednostki miay jaki czas pozosta pod wspln komend. Std te Pierwsze Polskie Skrzydo, ktre utworzono w Northolt w kwietniu 1941 roku, latao pod dowdztwem Urbanowicza i Johna Kenta. * Spitfire'y i hurricane'y byy wietnymi myliwcami. Za lepsze uwaano spitfire'y, chocia hurricane'y, na ktrych Dywizjon Kociuszkowski lata podczas bitwy o Wielk Brytani, te miay swoich zwolennikw.

188

SPRAWA

HONORU

Mord z zimn krwi na narodzie"

189

Najstarszymi stopniem oficerami w Northolt byli Kent i pukownik Theodore McEvoy, ktry zastpi Stanleya Vincenta jako dowdca bazy. Wik szo pozostaej kadry, od dowdcw dywizjonw w d, stanowili Polacy. W prowizorycznej kaplicy codziennie odprawiano msz, zorganizowano te polsk bibliotek. Stateczna cisza brytyjskiego (w przewaajcej mierze) kasyna oficerskiego znika. Bawiono si znacznie huczniej. W barze, gdzie wisia arto bliwy napis. Tu mwi si po angielsku", nowicjusze, ktrzy zaliczyli pierwsze zestrzelenie, musieli wypi zabjczy koktajl zwany messerschmittem. w wynalazek kociuszkowskich pilotw skada si z whisky, porto, sherry, likieru mitowego i wszelkich innych alkoholi, bdcych akurat pod rk. Podczas jednego z takich jubli Jan Zumbach zabawi si w Wilhelma Telia i z pistoletu zestrzeli z gowy kompana jabko. Przy innej okazji pewien polski lotnik wzi na cel rozchybotan paczk lucky strike'w na gowie kolegi. Na szczcie w obu wypadkach, mimo morza wypitego alkoholu, strzelcy nie chybili. Pod nieobecno Krasnodbskiego zmieni si te charakter wojny. Kiedy Niemcy stopniowo, lecz wyranie porzucili myl o podboju Wielkiej Brytanii, prbujc opanowa Zwizek Sowiecki, przed Brytyjczykami otwaro si pole do podjcia akcji ofensywnych. Na inwazj na kontynent byo stanowczo za wczenie, ale rzd zatwierdzi wzmoenie agresywnych nalotw na Niemcy i zajte przez nie kraje. Ta decyzja zmienia charakter zada lotnictwa myliwskiego - z obrony kraju na osanianie bombowcw i ataki na instalacje niemieckie. W tych frontalnych atakach na terytorium Francji, Belgii i Holandii Polacy odegrali rwnie wan rol jak podczas bitwy o Wielk Brytani. W 1941 roku polskim dywizjonom, biorcym udzia w wikszoci nowych operacji, zaliczono blisko trzydzieci procent zestrzele samolotw niemieckich. Drobne wypady myliwskie na pozycje niemieckie nosiy barwne krypto nimy, takie jak Rabarbar" czy Moskit". Po przekroczeniu Kanau myliwce rozdzielay si, a potem, pojedynczo lub parami, pomykay nad Francj, Belgi i Holandi, ostrzeliwujc lotniska, baterie przeciwlotnicze, stacje kolejowe, ciarwki, oddziay wojska i wszelkie inne ncce obiekty wojskowe. Trzeba lecie bardzo nisko, lotem koszcym, eby nikt nie spostrzeg samolotu, dopki nie wyskoczy zza drzew czy domw - wyjani reporterowi Zdzisaw Henne berg z Dywizjonu Kociuszkowskiego. - Zanim Niemcy maj czas si skry albo wystrzeli, zasypujemy ich kulami". Taka w a l k a - d o d a - najbardziej odpowiada polskiemu temperamentowi" i naszej uaskiej tradycji". Polacy, ktrych eskorty domagay si brytyjskie (a potem amerykaskie) zaogi bombowe, odegrali wan rol take w operacjach zwanych Cyrkami" -

dziennych nalotach bombowych na Francj i Niderlandy, ktrych dodatkowym celem byo wcign niemieckie myliwce do walki. Tym sposobem uczestni czce w nalotach brytyjskie blenheimy suyy za przynt, zwabiajc messerschmitty w zabjcz sie osaniajcych bombowce spitfire'w. Popularno Polakw wrd pilotw bombowych braa si przede wszystkim z ich wyjtkowego podejcia do zada osonowych. Wedug Jana Zumbacha Polacy rozwinli bardzo skuteczn technik osony bezporedniej. Dosownie przyklejalimy si do naszych podopiecznych, lecc dwjkami po bokach kadego z bombowcw i ryzykujc, e nas zestrzel [...] Powicajc si, dawalimy innym dywizjonom woln rk do rozprawienia si z wrogiem". Mimo niedogodnoci zwizanych z powicaniem si" piloci Dywizjonu 303 latajcy w Cyrkach" zdoali zestrzeli wicej samolotw ni zwykle. W cigu szeciu tygodni lata 1941 roku dywizjon zniszczy nad Francj czterdzieci sze samolotw wroga, nie tracc ani jednego bombowca. Jednake wielu pilotw uwaao Cyrki", Moskity" i tym podobne operacje za bardziej niebezpieczne ni pojedynki w bitwie o Wielk Brytani. W lo tach nad okupowanymi krajami RAF napotka takie same niebezpieczestwa (i ograniczenia paliwowe) jak wczeniej Luftwaffe nad Angli. Wyprawom groziy ataki myliwcw, wybrzea byy najeone bateriami przeciwlotniczymi, a lotnisk strzegy gniazda karabinw maszynowych. W drodze do Francji moge ich [obron wybrzea] zaskoczy - powiedzia polski pilot. - Ale kiedy wracae, wiedzieli, e musisz przelecie nad wybrzeem. Czekali na ciebie". Zestrzelonych nad ldem pilotw RAF-u i aliantw osadzano w obozach jenieckich, gdzie do koca wojny byli wyczeni z walki - chyba e zdoali uciec. Jeli za popadli w tarapaty nad Kanaem i musieli wyskoczy w zawsze zimne, czsto sztormowe fale, szanse na ratunek byy nike. Szczliwie wydostawszy si z samolotu, pilot mg uton albo umrze z wyzibienia, zanim wyowi go statek. Wraz z nasileniem si ofensywy RAF-u dywizjony wylatyway do akcji po kilka razy dziennie. A im wicej byo lotw bojowych, tym wicej byo te ofiar. W drugim proczu 1941 Niemcy zestrzelili ponad piset angielskich myliw cw, w tym jednego dnia a siedemnacie spitfire'w. Dywizjon Kociuszkowski straci w niecae dwa miesice szeciu ze swoich najlepszych pilotw. Wrd nich Zdzisawa Henneberga, asa lotniczego, ktry we wrzeniu 1940 roku doczy do Mirosawa Fericia w samowolnej pogoni za messerschmittami. Z tamtej eskapady nad Francj Henneberg wrci cao. Tym razem uton w Kanale po przymusowym wodowaniu. W wojennej zawierusze mier staa si dla yjcych wygodnym sposobem

190

SPRAWA

HONORU

Mord z zimn krwi na narodzie"

191

odmierzania czasu. W wywiadzie udzielonym polskiemu korespondentowi pilot Dywizjonu Kociuszkowskiego, prbujc przypomnie sobie dat jakiego wydarzenia z czasw bitwy o Angli, zacz si zastanawia: Kiedy to byo? Zaraz... Dwa dni po tym, jak dopadli Frantika... Nie, pomyliem si, to byo dwa dni przed zestrzeleniem Paszki". Walka trwaa, a podobnych smutnych kamieni milowych przybywao.

Czternastego lutego 1942 roku z dwumiesicznego pobytu w bazie szkole niowej w Szkocji wrci do Northolt Mirosaw Feri. Niektrych pilotw RAF-u wysyano do szkolenia modych lotnikw, a przy okazji na duszy wypoczynek. W kadym razie po powrocie Feri rwa si do walki. Pilot, ktry w dziecistwie, z rozoonymi jak skrzyda rkami, balansowa na trzecim pitrze na porczy balkonu mieszkania matki, nieustannie zamczajcy kolegw, eby dokumentowali lotnicze przeycia w jego kronice, najszczliwszy by,

kiedy lata.
W rodku tamtego zimnego, pochmurnego lutowego ranka wystartowa spitfire'em na zwyczajny lot wiczebny. Kiedy silnik Royce'a oy z rykiem, Feri chwyci za drek i sprawdzi dziaanie orczyka. Cudownie byo wrci. Po starcie postanowi pokaza, co potrafi spitfire. Raptem na wysokoci trzech tysicy stp odama si kawa skrzyda, uderzy w ogon myliwca i urwa go. Samolot wpad w korkocig i gwatownie przypieszy. Feri otworzy kabin, mocujc si z pasami bezpieczestwa. Jego towarzysze na ziemi patrzyli z przeraeniem, jak spitfire spada z rykiem w d, zblia si i z okropnym hukiem uderza w pas startowy. Sia uderzenia bya tak ogromna, e samolot zary si po kabin w beton. Piloci i personel obsugi naziemnej popdzili do szcztkw myliwca. Ciao Fericia zwisao z kabiny. Bez wtpienia prbowa wyskoczy, ale nie udao mu si rozpi klamry zaciskowej i uwolni z pasw. Jako urwis i zaprzysigy pilot myliwski Ox" Feri wiele razy ociera si o mier, ale zawsze ratoway go przytomno umysu i szczcie. Tym razem nie mia adnej szansy. By tego wiadom, gdy gin. Jako jedyny ze synnych dbliskich zawadiackich trzech muszkieterw" nie przey wojny. Mia dwadziecia sze lat. Zgin kronikarz Dywizjonu im. Kociuszki napisa uczcy pilotw angielskiego Geoffrey Marsh. - By czowiekiem niezwykej wraliwoci, ide alist. Ze wszystkich jego zapiskw wyziera gorycz i odwaga dnia dzisiejszego i optymizm jutra". Feri by rwnie gorcym patriot, o czym wiadczy zapis

Szcztki spitfirea, w ktrym czternastego lutego 1942 roku zgin Mirosaw Feri. (Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego).

z roku 1940, kiedy wraz z innymi Polakami wci przebywa we Francji. Wiemy, e sporo z nas zginie [...] lecz c z tego - nie ma po co y, jeli nie ma Tej - i dla Niej robimy wszystko, nie dla sawy, tylu a tylu zestrzele, nie dla Francuzw czy Anglikw, ale dla Niej". Koledzy, ktrzy w przeszoci tak czsto bardziej lub mniej dobrotliwie narzekali na nieustpliwo Fericia, teraz oddali mu hod. Dywizjon uzna

192

SPRAWA

HONORU

Mordz zimn krwi na narodzie"

193

jego kronik za swoj. Piloci ju bez adnych namw kontynuowali wpisy, rela cjonujce akcje i dokumentujce wane wydarzenia z ycia dywizjonu - s'luby, pogrzeby, wizyty znaczcych osb. Kiedy ktry z nich gin, do kroniki wkle jano jego zdjcie, obrysowujc je starannie czarnymi ramkami. Wanie o co takiego chodzio Fericiowi od pocztku. Piloci, ktrzy go przeyli, jakby chcieli okaza skruch za to, e tak opierali si jego nagabywaniom. Do roku 1945 zaoony przez Mirosawa Fericia dziennik rozrs si do siedmiu tomw, liczcych w sumie tysice stron.

Wiadomo o mierci Fericia dotara do jego matki w Polsce dopiero po jakim czasie. Z powodu utrudnionej cznoci pomidzy Angli a okupowanym krajem Jadwiga Feri od chwili rozstania z synem dostaa od niego tylko jeden list. A waciwie kartk pocztow ze sowami, e w Anglii yje mu si dobrze i e dowdcy s z niego zadowoleni. Niemniej ukochany Mika zadba o przesyanie jej tajnymi kanaami paczek ywnociowych - z czekolad, sardynkami, kaw i innymi rzadkimi delikatesami. Paczki przychodziy nawet po jego mierci.

mier Mirosawa Fericia zostaa upamitniona w dzienniku, ktry zacz prowadzi na pocztku wojny i ktry kontynu owali po jego zgonie koledzy z dywizjonu. Pod fotografi umieszczono baretki odznacze bojowych, w tym Lotniczego Krzya Walecznych. Na dole strony napisano: Cze Jego Pamici!" (Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego).

Prcz nich a do koca wojny Jadwiga nie miaa adnych pamitek ze suby syna we Francji i Anglii. Po wojnie przyjaciel Fericia przesa jej troch rzeczy: cz odznacze, polskiego lotniczego ora z munduru, kilka maych zdj rozbitego spitfire'a i grobu, pierwsze wydanie ksiki Arkadego Fiedlera o Dywizjonie 3 0 3 . Nauczya si na pami jej fragmentw powiconych Mice i w nocy, prbujc zasn, czsto powtarzaa je sobie ze zami w oczach. Ale w tej smutnej mat czynej kolekcji byo co jeszcze czarno-biaa fotografia niespena dwuletniego kdzierzawego blondynka w ramionach skromnie ubranej starszej kobiety. Na jej odwrocie napisano: Philip z niani".

Witold okuciewski (z lewej) niesie na pogrzebie trumn z ciaem Mirosawa Fericia, przyjaciela i kolegi muszkietera". (Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego).

194

SPRAWA

HONORU

Mordz zimn krwi na narodzie"

195

Philip by owocem wojennego romansu z Angielk, z ktr Mika zdy si zarczy. Jeden z kolegw zapamita, e mier Oxa" bardzo j przygnbia, wkrtce jednak moda kobieta gdzie znikna i nikt nie wiedzia, co si z ni stao. Znajomy, ktry przesa zdjcie szkraba Jadwidze, o Angielce nie wiedzia nic, nie zna nawet jej nazwiska. W nastpnych latach yjcy w Polsce brat Fericia prbowa bez powodzenia odszuka chopca. Jadwiga Feri przywizaa si do powiejcego zdjcia - jedynego dowodu, e ma w Anglii wnuka. Po jej mierci fotografi zachowa brat Miki, a gdy umar - jego syn, bratanek Mirosawa. Fericiowie snuli domysy, e matka Philipa pewnie wysza po wojnie za m, a dzieciak nie dowiedzia si, e jego ojcem by mody polski lotnik, kronikarz dywizjonu, ktry pomg obroni Angli w jej najczarniejszej, najwspanialszej godzinie prby.

towanie eskapady, ktra pniej zasyna (midzy innymi dziki filmowi) jako wielka ucieczka". okuciewski szybko znalaz si wrd spiskowcw. Koledzy z dywizjonu na prno latali nad rejonem kraksy, prbujc go odszuka, i wreszcie uznali, e zgin. Tego wieczoru pilot dywizjonu utrwali w kronice Fericia swoje smutne, nieco chaotyczne myli: Kochany Tolu to drugi z naszych [...] muszkieterw. Ox zgin w wypadku miesic temu [...] Do luftu, kochane chopaki wasza czwrka to podpora dyonu przecie to jego sawa w wakach zdobyta [...]. Teraz, gdy dwch z Was zabrako, zostajemy jak bez rki [...] Mielicie swoje narowy i niemao zdrowia kosztowalicie swoich dowdcw - ale przecie, gdy dzi wstecz spojrze, to kady by chtnie jeszcze raz wszystkie kopoty z Wami przecierpia i drugie tyle [...] bo to jako tak dziwnie uwierzy, e ju Was nie ma i nie bdzie. Przecie wczoraj jeszcze, Tolu, bylimy razem z Tob w kinie, wczoraj jeszcze wesoo nam byo i dobrze razem, a dzi, dzi Ciebie tu nie ma [...] nikt z nas nie zna odpowiedzi".

Trzynastego marca, zaledwie miesic po mierci Fericia, Dywizjonowi im. Kociuszki powierzono oson formacji bombowcw Boston podczas nalotu na cel w Holandii. Wieczorem w przeddzie akcji kilku pilotw, w tym Witold okuciewski, wybrao si na Gorczk zota Chaplina. Film tak im si spodoba, e kupili bilety na jutro, eby obejrze go po powrocie z misji. Zanim wsiedli do kabin spitfire'w, oddali bilety i wszystko, co mieli w kieszeniach, oficerowi wywiadu. Bya to zwyka procedura na wypadek zestrzelenia i dostania si do niewoli. W ten sposb unikao si dostarczenia wrogom informacji o jednostce i jej lokalizacji. Lot nad cel przebieg bez niespodzianek, ale w drodze powrotnej, nad Francj, zaatakowa Polakw rj messerschmittw. Zajty pojedynkiem oku ciewski poczu nagle ostry bl w lewej nodze. Z silnika zaczo si kurzy. Stery przestay dziaa. Obejrza si i zobaczy, e straci p statecznika pionowego. Gdy szykowa si do przymusowego ldowania, silnik stan w pomieniach i kabin wypeni dym. Ledwo przytomny, z roztrzaskanym piszczelem ster czcym z nogi, okuciewski obrci spitfire'a na plecy i wyskoczy. Wyldowa zemdlony na zaoranym, zamarznitym polu. Schwytany przez Niemcw, trafi do szpitala w Saint-Omer, gdzie przeszed operacj nogi, w ktrej tkwio ponad trzydzieci odamkw z wczeniejszych walk. Niedugo potem przeniesiono go do szpitala w Niemczech i po krtkiej rekon walescencji przewieziono do Stalag Luft III, obozu jenieckiego pod aganiem na pradawnych ziemiach polskich, przyczonych do Niemiec. Kiedy tam przyjecha, jecy, przewanie lotnicy RAF-u i alianci, byli mocno zaangaowani w przygo-

Synny as RAF-u, Peter Townsend, nazwa kiedy wojn kostnic, w ktrej wikszo moich znajomych zmienia si w spalone, okaleczone trupy". Ale w przypadku Townsenda i innych brytyjskich pilotw t potworn rzeni" rwnoway fakt, e umierali w obronie ukochanego kraju, ktry nas wykarmi i tchn w nasze dusze swego wspaniaego, niezomnego ducha". Polacy rwnie ginli, lech ich mier nie przynosia Polsce adnej wymiernej korzyci. Pilotw drczyo poczucie winy, e nie mog pomc rodakom, jednak ci, dziki podziemnym audycjom radiowym i sieci informacyjnej polskiego ruchu oporu, dobrze wiedzieli o polskim wkadzie w bitwie o Wielk Brytani i czcili swoich bohaterskich lotnikw. W potajemnych dostawach, zrzucanych na spadochronach przez RAF, byy zdjcia, relacje i ksiki o Polakach latajcych w Anglii. Jeden z dowdcw Polski Podziemnej wspomina, jak wraz z grup czonkw ruchu oporu znalaz w odpakowanym zasobniku ze wieego zrzutu plik zdj polskich pilotw w mundurach RAF-u. W mig rozchwytane. Przy gldamy si im z rozczuleniem". Jacy oni pikni, jacy wspaniali" - powiedziaa jedna z modych czniczek, ocierajc zy. Pord materiaw zrzuconych na spadochronach do Polski bya te ksika Arkadego Fiedlera Dywizjon 303. Sporzdzono z niej mikrofilm, a nastpnie wydano w postaci talii kart. Owa talia staa si tak popularna w caym kraju, e podziemni wydawcy nie mogli nady za ogromnym popytem.

196

SPRAWA

HONORU

Mord z zimn krwi na narodzie

197

ktrego niedzielnego popoudnia przyszli nie po to, by j zobaczy, tylko zebra si u stp mojej babci, eby opowiedzie jej o swoim kraju i rodzinach w Krakowie i Warszawie". Jedynymi ich pamitkami z kraju byy nieliczne postrzpione fotografie on, rodzicw, dziewczyn, dzieci. Wielu nie wiedziao niemal nic o losie bliskich, ktrych zostawili w kraju, a przedostajce si z Polski wieci budziy najgorsze obawy. Polscy lotnicy to uroczy ludzie - powiedzia brytyjski oficer owiato wy. - Maj poczucie humoru. Ale wikszo z nich ma smutne oczy. A nie chce si ich pyta o rodziny".

Witold okuciewski z dwoma kolegami z Dywizjonu im. Kociuszki. (Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego).

Szstego listopada 1939 roku, miesic po zwycistwie nad Polsk, Niemcy wezwali profesorw Uniwersytetu Jagielloskiego w Krakowie, rzekomo na wykad, do gwnego, obok wspaniaego Collegium Maius, budynku uczelni, Collegium N o v u m . Zaoony w roku 1364 przez Kazimierza Wielkiego uniwersytet, najstarszy w kraju, zalicza si do najznakomitszych orodkw szkolnictwa wyszego w Europie. Wrd wielu jego wybitnych absolwentw by Mikoaj Kopernik (znany poza Polsk jako Nicolaus Copernicus). W roku 1939 studiowa tam Karol Wojtya, przyszy papie Jan Pawe II. Poniewa krakowska uczelnia bya kuni ycia intelektualnego w Polsce, wanie od niej nazici postanowili rozpocz masowe aresztowania. Tylko garstka profesorw, nieufnych wobec niemieckiego wezwania, nie stawia si tego deszczowego listopadowego przedpoudnia. Ale prawie dwustu innych - wrd nich wielu luminarzy nauki polskiej - zgromadzio si w XIX-wiecznej sali wykadowej. Czeka tam na nich szturmowy oddzia esesmanw z karabinami i pistoletami maszynowymi. Profesorw prawa, historii, biologii, literatury i innych dyscyplin popdzono z rkami do gry przez dziedziniec i zaadowano do ciarwek, ktre zawiozy ich do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen w Niemczech. Po wywiezieniu uczonych SS spldrowao uniwersytet, przetrzsajc biblioteki i niszczc pracownie. W Sachsenhausen niektrych z profesorw torturowano. Wielu w cigu paru miesicy zmaro.

Wyszlimy walczy, serca nasze jednak zostay tam w kraju z Wami owiadczy Mika Feri na krtko przed mierci w audycji dla okupowanej Polski. - [We wrzeniu 1940 roku] zostalimy rekordowym dyonem myliw skim w caym imperium brytyjskim, bo w najkrtszym [czasie] mielimy najwiksz ilo zestrzele. Te rekordowe zestrzelenia to za Was i dla Was, dla Polski [...] Nie zawiedziemy [sztandaru]. Wrcimy z tym sztandarem do Kraju i do Was [...] Bdcie spokojni, nie zawiedziemy Was". Szanse na przekucie tych sw w czyn byy jednak bardzo odlege. Nie mogc wyzwoli umczonej ojczyzny, Polacy dowiadczali poczucia izolacji i popadali w coraz wiksz melancholi. Wspomnienia o kraju i wiara, tylko one im pozostay - napisa brytyjski pilot. - Trzymaj si ich tak mocno, e nam, ktrzy nigdy nie bylimy wyzuci z ojczyzny, trudno to zrozumie". Moda Angielka, ktra poznaa kilku polskich lotnikw w pubie, wspominaa, jak

Polacy znikn z powierzchni ziemi" obwieci na pocztku niemieckiej oku pacji Polski naczelny kat Hitlera, szef SS Heinrich Himmler, byty hodowca drobiu. Polacy i inni Sowianie, p o d o b n i e jak ydzi, byli dla nazistw Untermenschen, podludmi, okupujcymi ziemie przeznaczone - w planach

198

SPRAWA

HONORU

Mord z zimn krwi na narodzie"

199

Hitlera - do ekspansji aryjskiej rasy panw". Wytpienie narodu polskiego, zniszczenie jego kultury i tosamoci naleao rozpocz od planowej likwi dacji wyksztaconej elity, stanowicej najwiksze zagroenie dla nazistowskiego panowania. W pierwszych miesicach i latach wojny gwnym zadaniem SS w Polsce byo wymordowanie jej potencjalnych przywdcw. Holokaust by zjawiskiem jedynym w swoim rodzaju. W kadym kraju pod wadz nazistw los ydw by niewyobraalnym koszmarem. adna nacja nie wycierpiaa tyle co oni. Ale potna, straszliwa machina masowej zagady miaa si rozkrci dopiero za dwa lata. Na razie spdzano ich do kurczcych si, coraz bardziej przeraajcych gett, a nazici koncentrowali si na mordowaniu nieydowskich Polakw. Najwikszym terenem rzezi staa si centralna cz kraju, nazwana przez Niemcw Generalnym Gubernatorstwem, z trzema gwnymi miastami - War szaw, Krakowem i Lublinem. yo w niej trzynacie milionw ludzi, wrd nich polscy chrzecijanie i ydzi, przed wojn mieszkajcy na zachodzie Polski, a po wchoniciu ich rodzinnych ziem przez Rzesz przesiedleni, eby zrobi miejsce dla niemieckiej Lebensraum. Kampani terroru w centralnej Polsce kierowa gubernator Hans Frank, z wyksztacenia prawnik, prezes Stowarzyszenia Adwokatw Niemieckich, czo wiek - skdind, w innych okolicznociach - obyty i kulturalny, lecz zarazem, w opinii Williama Shirera, lodowaty, sprawny w dziaaniu, bezwzgldny i krwioerczy". W Berlinie Shirer zapisa w swoim dzienniku: Doszo do mnie, e rasa polska zniknie, gdy rozprawi si z ni doktor Frank ze swoimi nazistowskimi zbirami". Nazistowska definicja wyksztaconej elity" bya tak pojemna, e w sie rozszalaej Brygady Trupich Czaszek - oddziaw SS, sucych przedtem jako stra w obozach koncentracyjnych - wpady szerokie warstwy spoeczestwa. Wrd wyrwanych noc z ek, wycignitych z tramwajw, zabranych z biur i sal szkolnych na natychmiastowe egzekucje lub wywzk do obozw koncen tracyjnych znaleli si prawnicy, lekarze, ksia, nauczyciele, pisarze, artyci, dziennikarze, przedsibiorcy. Do inteligencji Niemcy zaliczyli wszystkich z wyszym i rednim wykszta ceniem. Nikt nie by bezpieczny. W Warszawie, Krakowie i innych miastach dzie i noc rozbrzmiewao upiorne wycie policyjnych syren. Po ulicach kryy ciarwki wyadowane siepaczami w czarnych koszulach i brunatnych krawa tach. Na czapkach i konierzach mieli trupie czaszki i skrzyowane piszczele, a lufy automatw wymierzone w przechodniw. Kademu, kto z byle powodu cign na siebie ich uwag, grozio aresztowanie. Terror mia charakter czysto

losowy. Zapanych od razu rozstrzeliwano albo transportowano do wizie, gdzie czekaa ich prawdopodobnie mier od kuli lub przez powieszenie. By jednak moliwy inny los, najczciej te prowadzcy do mierci aresztowanych wywoono na roboty przymusowe do Niemiec albo zamykano w Owicimiu lub innym obozie pracy*. aden z przeciwnikw Niemiec na kontynencie nie walczy z nimi dzielniej i nie toczy rwnie beznadziejnej walki - napisa o Polakach historyk John Lukacs. - adnego nieprzyjaciela Niemcy tak nie torturoway, nie traktoway tak brutalnie i z icie nieludzk wzgard". W roku 1941 egzekucje uliczne, tortury, masowe wywzki do obozw pracy i obozw mierci stay si codziennoci polskich miast. W Warszawie salwy karabinowe na ulicach byy czym tak zwyczajnym, jak gdzie indziej dwik kocielnych dzwonw" - napisa jeden z przywdcw polskiego ruchu oporu. We wsiach i miasteczkach Generalnego Gubernatorstwa dochodzio do masowych mordw: dwiecie pitnacie osb zabito w Skobach, dwiecie trzydzieci dwie w Borowie, trzysta siedemdziesit w Lipniaku. Osawiony akt hitlerowskiego barbarzystwa - zniszczenie miasta Lidice w Czechosowacji i wymordowanie blisko dwustu jego obywateli w Polsce powtarza si wiele razy. Spytany o rnic pomidzy niemieckimi egzekucjami w Czechosowacji i w Polsce, Hans Frank odpowiedzia: W Pradze po rozstrzelaniu w jednym dniu siedmiu Czechw rozwieszono due czerwone afisze [...] Gdybym chcia wywiesza ogoszenie o straceniu kadych siedmiu Polakw, to w Polsce zabrakoby lasw do produkcji papieru na takie afisze". Dla reszty wiata stao si jasne, e zdziesitkowanie Polakw znacznie prze wysza zbrodnie Niemcw w innych okupowanych krajach. Aby podkreli t rnic, Winston Churchill uy niezwykle obrazowej figury retorycznej: Tydzie w tydzie w tuzinie krajw plutony egzekucyjne nie prnuj. W po niedziaki [Hitler] zabija Holendrw. We wtorki Norwegw. W rody stawia pod cianami Francuzw lub Belgw. W czwartki musz cierpie Czesi, a jego * Owicim zasyn w wiecie jako miejsce eksterminacji ponad miliona ydw. Zapro jektowano go wszake jako orodek internowania obywateli polskich, bez wzgldu na wiek i narodowo. Czternastego czerwca 1940 roku, tego samego dnia, w ktrym niemieckie oddziay wkroczyy do Parya, do Owicimia przywieziono pierwszy transport winiw, ponad siedmiuset Polakw, wrd nich wielu zapanych, gdy prbowali przedosta si przez granic, eby doczy do polskiego wojska we Francji. W czasie wojny z zesanych tam ponad stu pidziesiciu tysicy Polakw wicej ni polowa nie przeya. Setki tysicy wywieziono te do Majdanka, Treblinki, Sobiboru i innych miejsc w rozrastajcej si sieci hitlerowskich obozw mierci i pracy przymusowej w Polsce.

200

SPRAWA

HONORU

Mord

zimn

krwi

na

narodzie"

2 0 1

W roku 1942, we wrzeniowym numerze pisma The New Republic", amerykaski pisarz i poeta Stephen Vincent Benet prbowa uzmysowi czytelnikom ogrom niemieckich zbrodni: Wyobramy sobie zamknicie wszystkich [amerykaskich] uczelni, zburzenie d o m u Washingtona w M o u n t Vernon, Statuy Wolnoci, pomnika Lincolna [...] zastrzelenie chopca, ktry gwizda Gwiadzisty sztandar. Wyobramy sobie gd, tyfus i mier. A ww czas bdziemy mieli bardzo blade pojcie o tym, co oznacza w Nowy ad dla Polski i Polakw".

Polki prowadzone na egzekucj przez niemieckich onierzy. (Biblioteka Kongresu).

odraajcy grafik egzekucji uzupeniaj Serbowie i Grecy. Za to Polacy gin bez przerwy, dzie w dzie". Jestemy wiadkami dokonywanego w Polsce rozmylnie i z zimn krwi mordu na narodzie" - doda pose z ramienia Partii Pracy, Seymour Cocks. Polakw, ktrzy uniknli egzekucji lub obozw (w wielu przypadkach jedynie chwilowo), nazici traktowali jak niewolnikw. Nie wolno im byo spacerowa w parkach, dzwoni z publicznych telefonw, jedzi takswkami ani wstawia sobie zotych zbw. Polski yd mg by zastrzelony za to, e nie zszed Niemcowi z drogi lub e nie zdj przed nim kapelusza. Przyrzekajc zamieni Polsk w umysow pustyni", Hans Frank zamkn uniwersytety, szkoy, muzea, teatry i biblioteki. Polakom wolno byo ksztaci si tylko na elementarnym poziomie, wystarczajcym do odczytania znakw drogowych", jak si wyrazi Himmler. Ksiki polskich autorw byy palone, zakazano wykonywania utworw kompozytorw polskich. Pomniki Kociuszki i innych patriotw wysadzano w powietrze. Majestatyczny pomnik Chopina w warszawskich azienkach zosta pocity na zom. Redakcje polskich gazet zamknito, radioodbiorniki nakazano odda wadzom okupacyjnym. Za su chanie radia lub piewanie hymnu narodowego karano mierci.

Polsce oczywicie nieobce byo brzemi okupacji i rozbioru kraju, podobnie jak metody oporu. Dowiadczya tego przez wieki bytowania pomidzy Niemcami i Rosj. Chocia adne dawne okruciestwa nie mogy si rwna z barbarzy stwem nazistw, nawet oni nie byli w stanie zgasi polskiego ducha. Polacy byli jedynym okupowanym narodem, w ktrym Niemcy nie znaleli uislingw, by utworzy marionetkowy rzd. Zdarzay si jednak osoby, szczeglnie na wsiach, ktre mniej lub bardziej oficjalnie wsppracoway z Niemcami. Naj bardziej znanym tego przykadem jest mier kilkuset ydw w Jedwabnem w 1941 roku. Ale w Warszawie i innych duych miastach praktycznie nie byo kolaborantw o znanych nazwiskach. Pod tym wzgldem Polska stanowia wyjtek - niepodzielna, wierna tylko j e d n e m u rzdowi na uchodstwie, w Londynie. Polacy ju w przeddzie upadku Warszawy zaczli organizowa ruch oporu, a trzy tygodnie pniej pojawia si pierwsza gazeta podziemna. Polski ruch oporu, najwikszy, o najbardziej zoonej strukturze i najlepiej zorganizowany w caej Europie, nie ukrywa, e oczekuje od Polakw prze ciwstawiania si Niemcom w kady dostpny sposb, od biernego oporu po sabota. Jeli nawet nie wszyscy, to wikszo rodakw z nawizk spenia oczekiwania podziemia. Typowym przykadem bya Wanda Krasnodbska. ona dowdcy Dywi zjonu im. Kociuszki prawie ca wojn spdzia w Warszawie. W dzie praco waa w polskich organizacjach spoecznych, najpierw opiekujc si starszymi ludmi, pniej dziemi. Wieczorem za jako kurierka ruchu oporu przenosia tajne wiadomoci, meldunki i kolportowaa bibu. Przechowywaa te Polakw ukrywajcych si przed Niemcami, w tym zrzuconych na spadochronach agentw polskiego wywiadu z Londynu, i - co najmniej raz - uciekiniera z Owicimia. Gdyby j na tym przyapano, w najlepszym razie czeka j obz koncentracyjny, w najgorszym egzekucja bez sdu.

202

SPRAWA

HONORU

Mord z zimn krwi na narodzie"

203

Wanda Krasnodbska, ona dowdcy Dywizjonu im. Kociuszki. Krasnodbska przez ca wojn dziaaa w polskim ruchu oporu. (Stanisaw Basiak).

z ktrego niepokoje rozchodz si na kraj". Frank zapewne przesadzi w oskar eniu polskiej stolicy - w caej Polsce istnia silny opr - lecz Warszawa bya bez dwch zda jego centrum. Na pocztku wojny w Warszawie i innych miastach Niemcy rozlepili obwieszczenie: Wszelkie prby przeciwstawienia si nowemu porzdkowi niemieckiemu bd zwalczane z ca bezwzgldnoci". Warszawiacy nie dali si zastraszy. Na murach domw w stolicy pojawi si malowany czerwon farb, przypominajcy du kotwic symbol, zoony z poczonych liter P " i W . Oznacza on Polska Walczy". Antyhitlerowskich napisw na murach byo o wiele wicej. Ktrej nocy modzi konspiratorzy przemknli przez miasto, zmieniajc jedn liter hasa na wszechobecnym hitlerowskim pla kacie z Deutschland siegt an allen Fronten (Niemcy zwyciaj na wszystkich frontach") na Deutschland liegt an allen Fronten (Niemcy le na wszystkich frontach"). Innym razem ruchowi oporu udao si podczy do systemu megafonw w Warszawie i nagle w caym miecie popyny dwiki polskiego hymnu. Przechodnie niemal jak jeden m przystawali, zdejmujc nakrycia z gw. Wielu pakao. Kiedy Niemcy obalili pomnik Jana Kiliskiego, bohatera antyrosyjskiego powstania Tadeusza Kociuszki w roku 1794, i umiecili go w piwnicy Muzeum Narodowego, nastpnego dnia na cianach budynku wypisano: Ludu Warsza wy - jam tu! Jan Kiliski". Byo jasne, e hitlerowskie barbarzystwo nie zabio ostrego dowcipu Polakw. miech ratowa nas przed szalestwem - wspomina czonek polskiego podziemia. - Gdybymy si od czasu do czasu nie pomiali, nie przetrwalibymy piciu okropnych lat okupacji". Jedn z najpopularniej szych ksiek wydanych w podziemiu podczas okupacji by zbir antyniemieckich dowcipw Niemiec wyszydzony. Wydawano te powaniejsze ksiki, a prcz nich ponad tysic podziemnych gazet i pism. Komrki nasuchu ledziy audycje radiowe z Londynu, usyszane wiadomoci za rozpowszechniano w tajnych biuletynach. Z kolei raporty o wydarzeniach w Polsce - nowych niemieckich dekretach, aresztowaniach, torturach, egzekucjach - byy przesyane na mikrofilmach do brytyjskiej stolicy, szmuglowane przez kurierw bd wystukiwane szyfrem i wysyane w eter przez nadajniki ukryte w piwnicach i na strychach. Po ulicach kryy wozy pelengacyjne gestapo, prbujc - czsto z powodzeniem - namierzy tajne sygnay radiowe. A wtedy radiooperatorw ju tylko chwile dzieliy od wykrycia i mierci. Z biegiem wojny polskie podziemie zaczo przekazywa informacje o na silajcym si koszmarze Holokaustu. Przed niemieck okupacj yo w Polsce

Wanda igraa te ze mierci, suchajc radia. Pewnej nocy na wiosn 1940 roku, kiedy wraz z kolegami z konspiracji usiada przy radiu, by wysucha najnowszych wiadomoci o inwazji Niemcw na Francj, spiker odczyta nazwiska niektrych polskich pilotw bronicych tego kraju. Na dwik sw Zdzisaw Krasnodbski" zabio jej serce. Od rozstania we wrzeniu zeszego roku nie miaa adnych wieci o mu. Podobny opr stawiay miliony Polakw, tworzc niezwyke podziemne spo eczestwo, dziaajce tu pod nosem niemieckiego okupanta. W caym kraju za zamknitymi drzwiami koncertoway zespoy muzyczne i kwartety, wyst poway zawodowe i amatorskie grupy aktorw. W reakcji na zamknicie szk i uniwersytetw ponad milion dzieci i modziey uczszczao na tajne komplety w mieszkaniach prywatnych i domach. Uniwersytet Jagielloski, tak jak inne polskie instytucje szkolnictwa wyszego, zreorganizowa si w podziemiu, oferujc studia na wszystkich wydziaach. Na zajcia w Krakowie uczszczao ponad omiuset studentw, w tym przyszy papie, Karol Wojtya. Polski ruch oporu rozkwit w caym kraju, ale najsilniejszy by w Warsza wie, ktr Niemcy nazwali miastem bandytw". Jest w tym kraju rdo wszelkiego za: to Warszawa - oznajmi ze swojej krakowskiej siedziby Hans Frank. - Gdyby w Generalnym Gubernatorstwie nie byo Warszawy, mieli bymy pi razy mniej kopotw. Warszawa jest i pozostanie zarzewiem buntu,

204

SPRAWA

HONORU

Mord z zimn krwi na narodzie

205

okoo trzech milionw ydw, stanowicych dziesi procent jej mieszkacw. Po podbiciu Polski Niemcy wysiedlili ydw z caego kraju i spdzili do gett w Warszawie, Krakowie i innych miastach Generalnego Gubernatorstwa. W samej tylko stolicy na powierzchni trzystu siedmiu hektarw stoczono ich ponad czterysta pidziesit tysicy. Warunki ycia polskich chrzecijan pod niemieck okupacj byy straszne, lecz warunki ycia ydw w gettach nieporwnanie gorsze. Wikszo Polakw w czasie wojny godowaa, ale ydom grozia mier godowa. W roku 1942 wielu mieszkacw warszawskiego getta zaczo przypomina szkielety, ywe trupy z zapadnitymi oczami i szklanym wzrokiem. Codziennie umieray setki ludzi, a w powietrzu czu byo fetor rozkadajcych si zwok. Jednake dla Hitlera ydzi umierali za wolno. W roku 1942 Niemcy zaczli budowa w Polsce sie obozw - midzy innymi w Majdanku, Treblince, Becu i Sobiborze. Ich celem - wycznym celem - byo jak najsprawniej zabi jak najwicej ludzi, gwnie ydw. Najwikszym miejscem zagady sta si owicimski podobz Brzezinka, gdzie z tortur i zabijania uczyniono ga nauki. Pierwsi do nowo wybudowanych obozw zagady trafili ydzi z gett w Warszawie i innych polskich miast. A kiedy ostateczne rozwizanie" nabrao rozmachu, do Polski zaczto zwozi w niemieckich bydlcych wagonach ydw z caej Europy. Polskie podziemie sao raporty o masowym mordowaniu" ydw pol skiemu rzdowi w Londynie, a ten informowa o nich rzdy Wielkiej Brytanii i Stanw. Wy, Polacy w Anglii, musicie uwierzy w rzeczy na pozr nie do wiary i przekona Anglikw i Amerykanw, eby w nie uwierzyli - napisano w jednym z raportw w lecie 1942 roku. - Liczba ydowskich ofiar przekro czya milion i wci ronie [...] [A jednak] wiat patrzy na te wszystkie zbrodnie, najpotworniejsze w historii ludzkoci, chodnym okiem. Miliony bezbronnych ludzi gin mordowane, a wiat milczy [...] Tego milczenia nie wolno duej tolerowa". Polskiemu kurierowi podziemnemu, Janowi Karskiemu, udao si wej w przebraniu estoskiego stranika do obozu mierci pod Izbic i naocznie pozna m e t o d y umiercania. Po wydostaniu si z Polski i dotarciu do Londynu opisa to, co widzia, brytyjskiemu ministrowi spraw zagranicz nych A n t h o n y ' e m u Edenowi i i n n y m czonkom angielskiego gabinetu, a p o t e m , w Waszyngtonie, prezydentowi Rooseveltowi. Karski, tak jak genera Sikorski i inni przedstawiciele polskiego rzdu na uchodstwie, zaapelowa do przywdcw zachodnich o szybk i zdecydowan reakcj na zagad ydw. Polacy zaproponowali midzy innymi, eby zbombardowa

obozy mierci i wiodce do nich szlaki kolejowe oraz zaatakowa w odwecie cywilne orodki w Niemczech. Brytyjscy i amerykascy wysocy urzdnicy zrobili jedynie tyle, e potpili rze ydw, a i to z opnieniem. ydom moe pomc tylko cakowite zwyci stwo aliantw - owiadczyli. Polakom takie rozumowanie byo dobrze znane. Identyczn argumentacj posuyli si Brytyjczycy wobec Polski po wrzeniowej napaci Niemiec w 1939 roku. Polacy zadawali sobie pytanie, jak pokonanie Hitlera moe pomc ydom w ich kraju, skoro po osigniciu zwycistwa ogromna ich wikszo nie bdzie ju y. Ale polski ruch oporu nie poprzesta na informowaniu wiata o losie ydw. Stara si im pomaga. Na jesieni 1942 roku polskie podziemie powoao Rad Pomocy ydom. Organizacja ta, dziaajca pod kryptonimem egota", znajdo waa kryjwki dla ydw poza murami gett. Zaopatrywaa ich te w pienidze, sfaszowane dokumenty, jedzenie i zapewniaa opiek medyczn. Po wojnie Instytut Pamici Mczennikw i Bohaterw Holokaustu, Yad Vashem, wyrni egot" jako jedn z trzech organizacji ratujcych ydw w czasie wojny. Spord okoo dziewitnastu tysicy osb uhonorowanych przez Instytut blisko sze tysicy - prawie jedna trzecia - to Polacy. Spord czterdziestu krajw, ktrych obywatele zostali uznani za Sprawiedliwych wrd Narodw wiata", Polska zajmuje pierwsze miejsce, cho przecie tylko jej obywatelom i ich rodzinom grozia za pomoc ydom natychmiastowa mier. Israel Gutman, byy dyrektor instytutu Yad Vashem, oceni, e Polacy ura towali w czasie wojny okoo czterdziestu tysicy ydw. Trudno zaprzeczy, e to niewielki procent przedwojennego ydostwa, niemniej jest to wspaniae osignicie ludzkoci".

S tu zamarznite dzieci?"

207

ROZDZIA DWUNASTY

S TU ZAMARZNITE DZIECI?

Na mocy zawartego z Niemcami paktu o nieagresji Sowietom przypada w udziale wschodnia poowa Polski. Stalin, podobnie jak Hitler, najpierw zaj si likwidacj wyksztaconej polskiej elity. Funkcjonariusze N K W D (poprzednika KGB) regularnie spotykali si z przedstawicielami hitlerowskiej SS w celu uzgodnienia bliniaczych represji. Wrd pierwszych aresztowanych znaleli si przedstawiciele lokalnych wadz, prawnicy, ziemianie, ksia, pisarze, studenci, lekarze, nauczyciele i ich rodziny. Pniej do guagu zsyano kadego, kto choby w teorii mg zagraa sowieckiej wadzy. (Do obozw trafia te dua liczba polskich ydw, ale w przeciwiestwie do Niemcw Sowieci nie traktowali ich gorzej ni innych). Rozptujc swoje zbrodnicze kampanie, Hitler i Stalin liczyli, e dokocz rozpoczte w wiekach XVIII i XIX dzieo poprzednikw - carw, cesarzy, kajzerw - i wyma Polsk z powierzchni ziemi. Polski nard mia by zniszczony raz na zawsze [...] poprzez selektywne wymordowanie wszystkich jego poten cjalnych przywdcw - napisa brytyjski autor Louis FitzGibbon. - Polska, jedno z wielkich historycznych europejskich pastw narodowych, miaa zosta zniszczona tak, by si wicej nie odrodzi". Polacy nie byli oczywicie jedynymi winiami obozw na Koymie. Za towa rzyszy niedoli mieli obywateli pastw batyckich, ktre Sowieci zaanektowali wraz z Polsk na pocztku wojny, a take setki tysicy Rosjan i przedstawicieli rozmaitych grup etnicznych, skadajcych si na wielk mozaik sowieckich narodowoci". Wszystkich ich traktowano z rwnym okruciestwem. Wraz z innymi rodkami terroru i represji Stalin usankcjonowa na przeomie lat dwudziestych i trzydziestych szeroko rozwinit sie obozw pracy przymu sowej. Zrobi to, eby skolektywizowa rolnictwo i uprzemysowi Zwizek Sowiecki, a ponadto zaspokoi maniakaln, niespoyt dz wadzy. Zesani do sowieckich agrw i turm Polacy szybko poznali popularne porzekado: W Zwizku Sowieckim s tylko trzy kategorie ludzi ci, ktrzy siedzieli, ci, ktrzy siedz, i ci, ktrzy bd siedzie". Ocenia si, e pod koniec lat trzydziestych, w szczytowym okresie wielkiego terroru, dziewitnacie milionw ludzi aresztowano pod zarzutem spiskowania przeciwko wadzy. Miliony stracono od razu. Masa innych skonaa w guagach. W grudniu 1937 roku wcigu zaledwie jednego dnia Stalin i jego gwny poplecznik, Wiaczesaw Mootow, osobicie podpisali trzy tysice sto sze- " dziesit siedem wyrokw mierci, po czym przeszli do pieleszy Stalina, by odpocz, ogldajc film. Moskiewskie krematoria ledwie mogy si upora z nawa zwok. Z nieba co jaki czas sypa si dziwny popi" wspomina mieszkaniec Moskwy.

owieckim odpowiednikiem Owicimia i Treblinki, w ktrych barbarzy stwo hitleryzmu osigno szczyty, byy stalinowskie obozy na Koymie w pnocnej Syberii. Nie budowano tam komr gazowych, winiowie umierali wolniej - z godu, zimna, chorb.

Wiksza cz Niziny Koymskiej, jednego z najzimniejszych regionw na Ziemi, ley za krgiem polarnym. To kraina mroku, nieyc, wyjcego wichru i rozpaczy. W czasie dugiej zimy temperatura spada zwykle do szedziesiciu stopni poniej zera. Stalin zaoy na Koymie ponad sto obozw niewolniczej pracy, nalecych do osawionego Archipelagu Guag. Obozy te przeznaczono dla wrogw ludu", a wadze sowieckie zaliczyy do nich wszystkich Polakw, ktrzy stawili opr inwazji Armii Czerwonej w 1939 roku, sprzeciwili si komunizmowi lub w inny sposb wystpili w obronie niepodlegoci i suwe rennoci ojczyzny. W czasie drugiej wojny wiatowej tysice Polakw przepady bez ladu w obozach Koymy. Odziani w achmany winiowie przypacali yciem przymusow prac w kopalniach zota i innych bogactw naturalnych, prze dzierajc si przez wieczn zmarzlin. Ocenia si, e pierwsz zim przeya niespena jedna czwarta osadzonych. Tych, ktrzy byli za sabi, eby pracowa, rozstrzeliwano. Gincym czsto obcinano donie, by udowodni naczalstwu, e naprawd nie yj, a ich ciaa wyrzucano. Nieliczni, ktrym udao si przey i powrci do cywilizacji, przypominali szkielety. Wielu stracio wskutek odmroe palce u rk i ng, nosy, uszy.

208

SPRAWA

HONORU

S tu zamarznite dzieci:

209

Paranoja osigna niebywae rozmiary. Kiedy sowiecki spis ludnoci ujawni, e sza egzekucji, ktry ugodzi wszystkie warstwy sowieckiego spoeczestwa, doprowadzi do znacznego spadku ludnoci, Stalin kaza rozstrzela czonkw komisji spisowej. W stalinowskich czystkach stracili ycie najwysi dowdcy wojsk ldowych, marynarki i lotnictwa, w tym Michai Tuchaczewski, mody sowiecki genera, ktry w roku 1920 kierowa inwazj na Polsk. Wymordo wano rwnie wikszo czoowych sowieckich przywdcw politycznych, czemu towarzyszyy bardzo nagonione, pokazowe procesy publiczne. Wielu przyznao si do zbrodni", ktrych nie popenili.

W cigu dwudziestu jeden miesicy sowieckiej okupacji wschodniej Polski, od wrzenia 1939 do czerwca 1941 roku, zabrano z domw i wywieziono wagonami towarowymi na Syberi oraz w inne rejony Zwizku Sowieckiego ptora miliona polskich obywateli. Pidziesit dwa procent stanowili Polacy, trzydzieci procent ydzi, osiemnacie - Ukraicy i Biaorusini. W pierwszej poowie 1940 roku miay miejsce trzy wielkie fale deportacji. Czwart, roz poczt w czerwcu 1941 roku, powstrzyma Hitler, wydajc Wehrmachtowi rozkaz zdradzieckiego ataku na Zwizek Sowiecki. Dla Polakw, ktrzy przeyli trwajce nieraz ponad miesic transporty kolej, w niewyobraalnie cikich warunkach, do odlegych o tysice kilometrw miejsc zsyek, gehenna ta bya ledwie przedsmakiem tego, co ich czekao. Terror czsto zaczyna si w rodku nocy. Najpierw rozlegao si walenie do drzwi, potem wyamywano je si i do rodka wpadali uzbrojeni enkawudzici z krasnoarmiejcami, wycigajc z ek pice rodziny. Krzyki i przeklestwa odakw mieszay si z pytaniami zdezorientowanych ofiar, paczem niemow lt, szlochem dzieci. Z reguy rodzina musiaa si spakowa w cigu p godziny, tote gorczkowo, w panice wrzucano do walizek ubrania, fotografie i inne osobiste skarby i pamitki. A potem szturchanych i dganych lufami rosyjskich karabinw Polakw wypdzano w noc i adowano na czekajce chopskie fur manki. Toczce si przez pogrone w grobowej ciszy miasta i wsie wozy mijay zburzone pomniki narodowe i kocioy. Polskie nazwy ulic (pisane alfabetem aciskim) zastpiono rosyjskimi lub ukraiskimi (pisanymi cyrylic). Fur manki dojeday na place przed stacjami kolejowymi, gdzie kbiy si setki innych oszoomionych, przeraonych ludzi. Przy peronie czekaa lokomotywa z dugim sznurem wagonw towarowych. Wysiedlecw pakowano do nich niczym bydo. W rodku nie dao si usi

ani pooy, nie byo toalet, okien, ogrzewania. Wiele dni jechali bez jedzenia i wody. Brak chleba i zimno doprowadzay ludzi do szalestwa" - wspomina Polak, ktry przey deportacj. Mog to okreli w kilku sowach: to by mord na niemowltach i dzieciach [...] wyrok mierci bez sdu i winy - stwierdzi inny ocalony. - Brak sw, eby opisa ten koszmar. Kto tego nie przey, nie uwierzy, e to moliwe". Po drodze tysice ludzi zamarzo na mier lub umaro z godu i chorb, a ich zwoki jechay dalej w wagonach a do postoju. Na kadym postoju, a nie byo ich wiele, ukadano przy torach niczym sagi drewna stosy trupw, w tym wielu niemowlt i dzieci. Idcy od wagonu do wagonu sowieccy onierze pytali: S tu zamarznite dzieci?" Jednym z Polakw, ktrzy nie przeyli transportu przez Rosj, by ojciec Witolda okuciewskiego. Pana okuciewskiego, kierownika szkoy niedaleko Wilna, wywleczono z domu w rodku zimy tak gwatownie, e nawet nie zdy woy butw. Zabrano go w rannych pantoflach. ona i rodzina wicej go nie zobaczyy. Pniej dowiedziay si, e zmar w drodze. Okoo poowy tych, ktrzy przeyli piekielne transporty na wschd, trafio do obozw pracy niewolniczej, gwnie na Koymie. I n n y c h - co najmniej jedn czwart ich liczby stanowiy dzieci - wysadzono w kochozach i osadach na rwninie syberyjskiej i suchych pustkowiach Azji rodkowej. Zostawiono ich na ask losu. Nikt nie wie tego na pewno, ale ocenia si, e co najmniej jedna trzecia, a moe nawet poowa deportowanych Polakw nie doya nie mieckiego ataku na Zwizek Sowiecki. Wikszo przepada w archipelagu stalinowskich agrw i wszelki lad po nich zagin.

Wysoko na sowieckiej licie wrogw ludu" znaleli si oficerowie wojska pol skiego. W tym wzgldzie Rosjanie bardzo si rnili od Niemcw. Okrutni wobec polskich cywilw nazici jecw traktowali na og zgodnie z prawem midzynarodowym. W przeciwiestwie do Sowietw, ktrzy wzitych do niewoli wojskowych, w tym setki polskich pilotw, uwaali za winiw politycznych, z ktrymi naley si rozprawi odpowiednio do wytycznych Kremla. W padzierniku 1939 roku ponad pitnacie tysicy polskich oficerw, wrd nich wielu wyszych dowdcw, przewieziono z jenieckich orodkw przejciowych do trzech prowizorycznych obozw w zachodniej Rosji. Okoo poowy jecw stanowili rezerwici, gwnie cywilni fachowcy, ktrych zmo-

210

SPRAWA

HONORU

S tu zamarznite dzieci?"

211

bilizowano na krtko przez najazdem niemieckim na Polsk. Byo wrd nich dwudziestu jeden profesorw uniwersytetu, trzystu lekarzy, dwustu prawni kw, kilkuset nauczycieli szk podstawowych i rednich, dziennikarze, artyci, sdziowie, sportowiec olimpijczyk, przynajmniej jeden kapelan oraz naczelny rabin wojska polskiego. Na pocztku nastpnego roku szef N K W D awrientij Beria poleci dokona egzekucji polskich oficerw, ktrych nazwa zatwardziaymi, bezwzgldnymi wrogami wadzy radzieckiej". Pitego marca 1940 roku rozkaz zatwierdzio politbiuro i podpisa Stalin. W kwietniu, gdy rosyjska zima po dugich rozto pach zmienia si w wiosn, polskim oficerom osadzonym w obozie w pobliu Kozielska, okoo trzystu kilometrw na poudniowy zachd od Moskwy, dano do zrozumienia, e zostan wysani w grupach do Polski. Niebawem obz opucia pierwsza grupa uradowanych wojskowych, egnana z zazdroci przez pozostaych. Zaadowano ich do pocigu, ktry ku zaskoczeniu wiezionych

po zaledwie kilkugodzinnej jedzie zatrzyma si na bocznicy w lesie katy skim niedaleko Smoleska. By to nalecy obecnie do Rosji teren w pobliu granicy biaoruskiej, o ktry przez wieki walczyy ze sob Polska, Rosja, Ukraina i Litwa. Na bocznicy Polakw zapakowano do czarnych ciarwek i zawieziono na ma polan w lesie. By adny wczesnowiosenny dzie, przygrzewao blade soce, w powietrzu unosia si delikatna wo traw i dzikich kwiatw, a ziemi przykryway gdzieniegdzie aty niegu - ostatnie lady odchodzcej zimy. Polscy oficerowie wysiedli z ciarwek. Wikszo w mundurach, w ktrych wzito ich do niewoli, i nieodcznych, robionych na miar, czarnych oficer kach z cielcej skry, wci na zo przeladowcom pieczoowicie czyszczonych do poysku. W ostatnich chwilach ycia zobaczyli dziesitki enkawudzistw z pistoletami i bagnetami, a na skraju polany wielki dugi d. Jecw zap dzono na jego krawd, zmuszono do klknicia, a potem zabito strzaami w ty gowy. Opornych - wszystko wskazuje na to, e byo ich wielu - kuto bagnetami. Niektrym zatkano usta trocinami, a na szyje zaoono ptle poczone ze zwizanymi z tyu rkoma, ktre podcignito w gr. Stawiajc dalej opr, sami si dusili. Po skoczonej rzezi ciaa uoono w masowym grobie tak rwno jak maszyny schodzce z tamy produkcyjnej" - powiedzia pniej sir Owen 0'Malley, ambasador brytyjski przy rzdzie polskim na uchodstwie. Gdy rozprawiono si z pierwsz parti Polakw, czarne ciarwki wrciy do pocigu po nastpn. Druga grupa ujrzaa monstrualny widok - domyla si 0'Malley. -W szerokim, gbokim dole leeli ich koledzy, upakowani gsto po brzegi, naprzemiennie to gowami, to nogami, jak sardynki w puszce [...] A po ich ciaach deptali kaci, cignc nastpne [zwoki] i brodzc we krwi jak rzenicy w ubojni". Konwoje mierci z Kozielska do lasu katyskiego trway ponad pi tygodni. Do poowy maja w omiu zbiorowych mogiach pogrzebano blisko cztery i p tysica polskich wojskowych. W najwikszym leao dwadziecia warstw cia. Wrd pomordowanych byo ponad dwustu lotnikw, take znajomi z Dblina i koledzy z roku pilotw Dywizjonu Kociuszkowskiego. Jedn z ofiar by szwagier Witolda okuciewskiego. Liczc na to, e - dosownie i w przenoni ukryj zbrodni, oprawcy Polakw posadzili na cmentarzysku lasek brzozowy. Z przejtych listw, ktre do zamordowanych w obozie przysyay rodziny, N K W D sporzdzio wykaz ich bliskich. Wielu z nich niewiadomych losu mw, ojcw i synw w Katyniu zostao aresztowanych i wywiezionych na wschd, w mroczn czelu Zwizku Sowieckiego.

Midzynarodowa inspekcja oglda jeden z grobw w Katyniu, w ktrych pogrzebano ponad cztery tysice polskich oficerw. (Imperial War Museum).

212

SPRAWA

HONORU

Sa tu zamarznite dzieci?"

213

Dziewitego lutego 1941 roku, rok po rozpoczciu przez Sowietw masowych deportacji, New York Times" donis, e Polakw wywieziono na Syberi. Silniejszych pozostawiono tam swojemu losowi, a sabych - na zatracenie". w krtki artyku nalea do nielicznych relacji o brutalnej okupacji wschod niej Polski przez Sowietw, jakie opublikowano w trakcie wojny. Podczas gdy o nazistowskich bestialstwach donosili sami Polacy, to trzymane w gbi zamknitego przed wiatem kraju polskie ofiary sowieckiego terroru nie mogy powiadomi o swoim losie. Mimo to pewne informacje przenikay - std te jeli nie spoeczestwo, to wielu brytyjskich urzdnikw pastwowych wiedziao, co si dzieje. W sierpniu 1941 roku John Colville zapisa w dzienniku: Jadem dzi kolacj z Polakiem, hrabi Zamoyskim. Potwierdzi, o czym wiedziaem wczeniej, e rosyjska oku pacja Polski jest o wiele straszniejsza od niemieckiej". Jednake brytyjski rzd nie zamierza ujawnia przeraajcej prawdy o sowieckich porzdkach w Polsce, ktre amerykaski dyplomata i historyk, George Kennan, nazwa pniej nie male ludobjstwem". Nie zamierza, bo po inwazji niemieckiej dwudziestego drugiego czerwca Zwizek Sowiecki znalaz si w obozie aliantw.

czc pomoc, ktra w opinii niemieckiego Ministerstwa Wojny miaa decydu jce wojskowe znaczenie" w hitlerowskiej ofensywie, udaremniajc brytyjskie prby odcicia dostaw dla Niemiec przez wprowadzenie blokady morskiej. Czeg wicej mg oczekiwa Hitler od sojusznika? Sam potwierdzi pod koniec 1939 roku, e czynne i bierne poparcie Stalina umoliwia mu atak na Francj i Angli, gwarantujc wojn na jednym froncie. Zdrada Hitlera nastpnego lata bya straszliwym szokiem dla Stalina, ignoru jcego ponawiane ostrzeenia Churchilla i innych o bliskim niemieckim ataku. Do najwikszych paradoksw tej wojny naley fakt, i sowiecki dyktator nie wierzy, e Hitler moe by a tak zdradziecki. Stalin [prawie] nikomu nie ufa - stwierdzi Iwan Majski, ambasador sowiecki w Wielkiej Brytanii podczas wojny. - Ufa tylko Hitlerowi". Po inwazji oddziaw niemieckich na Zwizek Sowiecki Stalin dopiero po kilku decydujcych dla rozwoju sytuacji dniach pozbiera si na tyle, eby pokierowa obron. Oszoomionemu brutalnym pogwaceniem paktu o nieagresji sowieckiemu przywdcy trudno te byo zaakceptowa, e jego nowym sojusznikiem jest Wielka Brytania, kierowana przez zatwardziaego antykomunist, Winstona Churchilla. Churchill, zaprzysigy przeciwnik ponurego, zowieszczego pastwa bolszewikw", bardzo si stara [...] zdusi [je] przy porodzie". W roku 1919 jako brytyjski minister wojny i lotnictwa wspiera nieudane wysiki armii biaych Rosjan, zmierzajce do obalenia bolszewickiego rzdu Lenina, w ktrym Stalin peni (midzy innymi) funkcj komisarza do spraw narodowociowych. W nastpnych latach Churchill nie przesta uwaa Zwizku Sowieckiego za miertelnego wroga cywilizowanej wolnoci". Wyzna potem, i nie wtpi, e gdyby Niemcy nie zaatakoway Zwizku Sowieckiego, Stalin obojtnie patrzyby, jak giniemy, i z radoci podzieliby si z Hitlerem naszym imperium na Wschodzie". Jednake w roku 1941 Winston Churchill okaza si wcieleniem pragmaty zmu. Gdyby Hitler napad na pieko, mgbym wreszcie powiedzie w Izbie Gmin co przychylnego o diable" - owiadczy Johnowi Colville'owi. Cho z caego serca gardzi nikczemnym reimem" Stalina, by ze wszech miar gotw powita go w szeregach sojusznikw. Rosjanie byli mu potrzebni. Przyjmujc na siebie gwne niemieckie uderzenie, czciowo zdejmowali ciar walki z ramion Brytyjczykw, dajc im szans na zapanie oddechu i reorganizacj. Od tego zaleaa przyszo Wielkiej Brytanii i jej imperium, a Churchill mg liczy na zachowanie fotela premiera.

Z perspektywy ponad p wieku moe si wydawa, e w czasie drugiej wojny wiatowej Wielka Koalicja pomidzy Wielk Brytani, Zwizkiem Sowieckim i Stanami Zjednoczonymi (po sidmym grudnia 1941 roku) bya niemal prze sdzona. Ot nie. Zawarty w roku 1939 niemiecko-sowiecki pakt o nieagresji by maestwem z rozsdku dwch naturalnych przeciwnikw, ale czerpicych z niego tak znaczne korzyci, e mogoby ono trwa znacznie duej, gdyby nie wiaroomno Hitlera. Na wstpie Stalin z pewnoci dotrzyma warunkw umowy. Kiedy Niemcy, ktrych poudniow flank chroniy i rozszerzay faszy stowskie Wochy, napadli na Polsk z zachodu, Zwizek Sowiecki najecha na ni od wschodu. A gdy Wehrmacht szykowa si do napaci na Skandynawi i Europ Zachodni, Stalin nakaza ju Armii Czerwonej wkroczy do Finlandii i wkrtce mia zaj pastwa batyckie. Po tych sukcesach patrzy ze spokojem, jak Niemcy miad kraj za krajem - Norwegi, Dani, Belgi, Holandi, Francj - i atakuj z morza i powietrza Wielk Brytani. Nie by to jedyny wkad Stalina w zwycistwa Niemcw. Dostarcza im rwnie rop, zboe, bawen, rud elaza i inne strategiczne surowce - wiad-

214

SPRAWA

HONORU

S tu zamarznite dzieci:

215

W roku 1941 nadzieja i chwaa" bitwy o Wielk Brytani mocno zblaky, wyparte przez przygnbienie i niepokj. le si dziao. Brytyjskie wojska byy wszdzie w defensywie. Poraka gonia porak na Bliskim Wschodzie, w Grecji, na Krecie. Straty marynarki wojennej rosy w zawrotnym tempie, bo na Atlan tyku grasoway niemieckie odzie podwodne. W pnocnej Afryce pocztkowe brytyjskie zdobycze w starciach z armi woskiego dyktatora, Benita Mussoliniego, zostay zagroone, kiedy Hitler mianowa dowdc niemieckich Afrika Korps sawnego generaa Erwina Rommla, ktry wkrtce zdoby przydomek Lis Pustyni". Cho prawdopodobiestwo inwazji przez kana La Manche zmalao, naloty Luftwaife wci wyrzdzay znaczne szkody i siay mier. Na zwycistwo si nie zanosio, a Stany Zjednoczone pozostaway neutralne. Trudno wic dziwi si wzrostowi nadziei i podnieceniu Churchilla na wie, e dwudziestego drugiego czerwca 1941 roku Niemcy przystpiy do planu Barbarossa" - inwazji na Zwizek Sowiecki na niezwykle szerokim froncie, od Morza Czarnego po Batyk. Jeszcze tego samego dnia wieczorem, bez konsultacji z aliantami, brytyjski premier wystpi w radiu z obietnic bezwa runkowego poparcia Stalina i jego kraju. Na nasz pomoc moe liczy kady czowiek, kade pastwo, ktre walczy z nazizmem - owiadczy. - Dlatego udzielimy wszelkiej moliwej pomocy Rosji i Rosjanom". Nie pomyla o da lekosinych konsekwencjach tak bezwarunkowej obietnicy, zoonej reimowi stojcemu na przeciwnym biegunie wartoci, w ktre wierzy on i jego nard. Prawd mwic, w ogle nie bra pod uwag jej skutkw. Po prostu gra na zwok, przekonany, jak niemal wszyscy na Zachodzie, e Niemcy prdzej czy pniej - liczy, e pniej - zmiad Sowiety. Przekonanie to znalazo potwierdzenie w pierwszych tygodniach i miesicach batalii na nowym wschodnim froncie. Z pocztku zszokowany Stalin, ktrego armia bya w rozsypce, bo podczas czystek zlikwidowa bardzo wielu wyszych dowdcw, zamkn si w gabinecie, nie panujc nad sytuacj. Niemieckie czogi mogy wic toczy si przez terytorium sowieckie rwnie szybko jak przez Polsk i Europ Zachodni. W pierwszych dwch dniach niemieckiej ofensywy sowieckie lotnictwo stracio dwa tysice samolotw, i to na ziemi. W pierwszym miesicu walk do niewoli trafio ponad p miliona onierzy Armii Czerwonej. Na jesieni Niemcy okupowali Ukrain i wschodni poow Polski, zajt wczeniej przez Sowietw. Wkrtce mia upa Krym. W pa dzierniku zaczo si oblenie Leningradu. W listopadzie Wehrmacht znalaz si zaledwie szedziesit kilometrw od Moskwy i wikszo sowieckiego rzdu ewakuowano do Kujbyszewa, osiemset pidziesit kilometrw na poudniowy wschd od stolicy.

Kiedy Stalin wreszcie otrzsn si z szoku, wkrtce odzyska znamionujce go tupet, but i przebiego. Ponoszca gwny ciar walk z Hitlerem Rosja bya bliska klski, a jej armia potrzebowaa na gwat wszystkiego, od czogw i sa molotw po karabiny i buty. Stalin nie by gupcem. Dobrze wiedzc, ile Anglia zawdzicza utworzeniu frontu wschodniego, szybko wykorzysta sytuacj. Mimo e z Londynu dostarczono mu statkami wielkie iloci sprztu woj skowego, podwyszy stawk. Wystpi o bezzwoczne otwarcie nowych frontw w Arktyce i pnocnej Francji, a co wicej - o przerzucenie angielskich oddziaw na wschd, eby pomogy w walkach Armii Czerwonej. Zaledwie trzy miesice po niemieckiej napaci zada od Churchilla wysania dwudziestu piciu, trzydziestu dywizji - ponad czterystu tysicy onierzy - dla odparcia ofensywy Wehrmachtu na poudniow cz Zwizku Sowieckiego. danie to byo nie do spenienia. Gdy przedstawiciel Wielkiej Brytanii prbowa mu delikatnie wyperswadowa w pomys, Stalin odpowiedzia: Skromno waszej propozycji jasno wskazuje, e pragniecie poraki Zwizku Radzieckiego". Jego zarzuty rozsierdziy Brytyjczykw. W padzierniku Churchill napisa do sir Stafforda Crippsa, ambasadora Wielkiej Brytanii w Moskwie: [Rosjanie] w adnym razie nie maj prawa czyni nam wyrzutw. Sami sobie zgotowali ten los [...] zostawiajc Hitlerowi woln rk wobec Polski i tym samym dopro wadzajc do wojny. Dopuszczajc do zniszczenia francuskiej armii, sami prze krelili moliwo utworzenia skutecznego drugiego frontu". Anthony Eden, ktry w grudniu 1940 roku zastpi lorda Halifaxa na stanowisku ministra spraw zagranicznych, snu potem domysy, e Sowieci zadrczali Brytyjczykw daniami z obawy, i bdziemy z zaoonymi rkami patrze na ich walk na mier i ycie, tak jak oni patrzyli na nasz". Churchilla czsto gniewaa taktyka sowieckiego satrapy, ale gotw by na wszystko, byleby go sobie zjedna. Cho Stalin, nie majc wyboru - Hitler ani myla o zawarciu z n i m odrbnego pokoju - musia rzuci do walki z Niemcami wszystkie siy, Londynu, a potem Waszyngtonu, nie przestao przeladowa widmo odnowienia paktu niemiecko-sowieckiego. Wiele trzeba byo powici w imi zatrzymania Stalina jako sojusznika. Polska miaa si o tym wkrtce przekona.

Pierwszy zwiastun czekajcego j losu pojawi si w czerwcu 1941 roku. Sta rajc si poprawi obraz Rosji w oczach opinii publicznej, rzd brytyjski zrobi wszystko, by zacign kurtyn nad jej - w nowej sytuacji kopotliw - wsp-

216

SPRAWA

HONORU

S tu zamarznite dzieci:

217

prac z nazistami. Na gwn ofiar owej wsppracy, Polsk, najwierniejszego sojusznika Wielkiej Brytanii, wywarto nacisk, by zawara pokj z krajem, ktry aresztowa, wymordowa i deportowa ponad milion jej obywateli*. Czy wam si to podoba, czy nie, traktat musi by podpisany" - owiadczy bez ogrdek Anthony Eden generaowi Sikorskiemu, premierowi polskiego rzdu na uchodstwie. W oczach Churchilla i Edena traktat ten by niezbdny choby po to, by udobrucha i uspokoi brytyjskie spoeczestwo, ktre sym patyzowao z Polakami i ywio najwyszy podziw dla ich lotniczego kunsztu, zademonstrowanego zwaszcza w bitwie o Wielk Brytani. Sikorski wcale nie by niechtny traktatowi z Rosj, pod warunkiem e po wojnie zagwarantuje on Polsce niepodlego. Dzie po niemieckiej napaci na Zwizek Sowiecki w audycji radiowej dla okupowanego kraju owiadczy, e Polska chtnie powita udzia Rosji w walce z nazistami i jest gotowa zapomnie o przeszoci. Sikorski postawi dwa warunki: uwolnienie wszystkich polskich winiw w Rosji i uznanie przez Stalina przedwojennych granic Polski. Drugi warunek oznacza oczywicie, e Sowiety bd musiay zrzec si wszelkich roszcze do polskich ziem zagrabionych w roku 1939, obecnie znajdujcych si w rkach Niemcw. Stalin, rzecz jasna, nie chcia mie nic wsplnego z Polakami i z polskim rzdem w Londynie. Ale poniewa w obliczu militarnej klski rozpaczliwie potrzebowa brytyjskiej pomocy, niechtnie przysta na rozpoczcie rozmw w sprawie traktatu, od samego pocztku nie ukrywajc, e odbd si one na jego warunkach, a nie Sikorskiego. Moskwa jest gotowa wyrzec si zawartego w 1939 roku paktu o nieagresji z Hitlerem, ale nie zrezygnuje z roszcze wobec spornego terytorium - owiadczy rzdom brytyjskiemu i polskiemu w Londynie sowiecki ambasador Majski. Te i inne zagadnienia - doda - naley rozstrzygn na powojennej konferencji pokojowej. Na mocy traktatu z roku 1939 Wielka Brytania zobowizaa si do obrony suwerennoci i niepodlegoci Polski, co zgodnie z prawem midzynarodowym, cho nie zawsze zgodnie z praktyk, oznaczao rwnie obron polskich granic. Churchill i Eden nie chcieli jednak wykorzystywa saboci militarnej oraz sytuacji dyplomatycznej Stalina i wywiera na niego nacisku. Aby zagodzi polskie obawy co do otwartej kwestii powojennych granic, Eden w oficjalnej nocie zapewni Sikorskiego, e rzd brytyjski nie uzna i nie uzna zmian
* Nawet po niemieckiej inwazji Sowieci nie przerwali mordowania Polakw. Dwudziestego drugiego czerwca, wkrtce po tym, jak na Lww zaczy spada niemieckie bomby, NKWD zastrzeli! setki uwizionych Polakw w piwnicach tamtejszego wizienia.

polskich granic, dokonanych we wrzeniu 1939 roku. Angielski dyplomata oznajmi rwnie, e Wielka Brytania nie uzna adnych terytorialnych zmian dokonanych podczas wojny bez zgody zainteresowanych stron. Cho czonkowie polskiego rzdu w Londynie byli zasadniczo przeciwni odkadaniu na pniej de do uzyskania od Sowietw gwarancji teryto rialnych, znaleli si w trudnej sytuacji. W sowieckich guagach wiziono w niewyobraalnie cikich warunkach jako zakadnikw ponad milion ich rodakw. Wobec docierajcych stamtd wieci, e kadego tygodnia umiera mnstwo Polakw, nakazem chwili stao si jak najszybsze uratowanie tych, ktrzy przeyli. Ale rzd Sikorskiego nie kierowa si w tym wzgldzie wycznie altruizmem. We wrzeniu 1939 roku do sowieckiej niewoli dostao si blisko trzysta tysicy onierzy. Ich uwolnienie bardzo wzmocnioby polsk armi, a tym samym jej znaczenie w planach aliantw. Te powody oraz silne naciski rzdu brytyjskiego sprawiy, e Sikorski ustpi. Trzydziestego lipca, w obecnoci Churchilla i Edena, polski premier i ambasador sowiecki w Londynie podpisali ukad o przywrceniu stosunkw dyplomatycznych pomidzy ich krajami i uniewanieniu sowiecko-niemiec kiego paktu o nieagresji. O uznaniu przez Zwizek Sowiecki przedwojennych granic Polski nie byo mowy. Polskim jecom wzitym do niewoli przez Armi Czerwon i N K W D udzielano amnestii", tak by mogli zasili szeregi Armii Polskiej tworzonej w Zwizku Sowieckim. Ten punkt ukadu by ze strony Sowietw zdumiewajco bezczelny. Usprawiedliwia napa na Polsk, amnestionujc" tych, ktrzy - w przeciwiestwie do Stalina i jego rzdu - nie popenili adnej zbrodni. Trzech czonkw gabinetu Sikorskiego, oburzonych kapitulacj" premiera, natychmiast podao si do dymisji. Rywalizacja i podziay, istniejce od samego pocztku w polskim rzdzie na uchodstwie, zaznaczyy si jeszcze wyraniej.

Czwartego sierpnia 1941 roku, wychudzony i miertelnie blady po blisko dwch latach spdzonych w strasznym wizieniu na ubiance, wyszed na wolno genera Wadysaw Anders. Przydzielono mu czteropokojowe miesz kanie oraz kuchark i pokojwk. Z dnia na dzie zmieni si z wroga ludu" w sowieckiego sprzymierzeca. Na mocy wynegocjowanego w Londynie ukadu pomidzy Polsk i Sowietami zosta dowdc nowej polskiej armii, ktra miaa powsta w Zwizku Sowieckim. Czterdziestodziewicioletni Anders, w kampanii wrzeniowej 1939 roku

218

SPRAWA

HONORU

S tu zamarznite dzieci!

219

dowdca brygady kawalerii, ranny w plecy i biodro wpad w rce Sowietw. Oskarony przez agentw N K W D o szpiegostwo, trafi do zaszczurzonego wizienia we Lwowie, skd po piciu miesicach przesucha i bicia zosta przewieziony na ubiank. W Moskwie przesuchiwano go i bito dalej, a do uwolnienia w roku 1941. Genera, ktry wskutek obrae wci m o c n o utyka, stan przed ogromnym zadaniem zorganizowania armii w kraju, bdcym sojusznikiem Polski tylko z nazwy. Problemy z tym zwizane byy jasne od pocztku. Anders nie wiedzia, co si stao z wikszoci polskich wojskowych, w tym z czonkami jego wasnego sztabu, wzitymi do niewoli przez Sowietw. Wysza kadra polskich dowdcw wojskowych po prostu znikna. Od wiosny 1940 roku nie dali znaku ycia. Uchylajc si od odpowiedzi na pytania o ich los, wadze sowieckie uparcie powtarzay, e w kocu si znajd. Gboko zaniepokojony Anders wszcz wasne ledztwo, wysyajc podwadnych we wszystkie rejony Rosji. Nie dowiedzieli si niczego. Wprawdzie bardzo przydaoby mu si organizacyjne i dowdcze dowiad czenie zaginionych oficerw, ale nie mia czasu czeka, a si odnajd. Mimo braku kadry musia zorganizowa i poprowadzi armi. Sowiecki dekret o amnestii dla polskich cywilw i jecw wojennych wywoa p o t o p : ze wszystkich zaktkw przepastnego kraju, z wizie, obozw pracy niewolniczej, kochozw zaczli napywa Polacy. Wycieczeni godem, czerwonk, odmro eniami i niezliczonymi chorobami, wdrowali setki, tysice kilometrw przez tajg, stepy, wielu pieszo, do kilku utworzonych naprdce obozw w dorzeczu Wogi. Znaczn grup stanowiy kobiety i dzieci, ktre patykowatymi koczy nami i sterczcymi ebrami przypominay maych winiw z hitlerowskich obozw koncentracyjnych. Spord ponad dwudziestu tysicy Polakw zesanych do kopal na Koymie dotaro nad Wog zaledwie stu siedemdziesiciu, wielu bez palcw u rk i ng. Z guagw na Nowej Ziemi, pooonej za krgiem polarnym wyspy na Morzu Barentsa, wyruszyo w liczc pi tysicy kilometrw wdrwk kilkuset jecw. Po drodze z godu i zimna zginli wszyscy prcz jednego, a i ten zmar w dniu przybycia do obozu. W kilku agrach pracy niewolniczej amnestii nie doczeka nikt. W cigu roku utracili ycie, gwnie wskutek oowicy, wszyscy polscy jecy w liczbie trzech tysicy, zesani do pracy w kopalniach oowiu na pnocy Kamczatki. Mimo to ocalonych - nie liczc wielu kobiet i dzieci - byo tylu, e genera Anders mg z nich sformowa now armi. Na pocztku padziernika pierwsze polskie oddziay - okoo siedemnastu tysicy onierzy, ogromna cz bez

Trjka wygodzonych polskich dzieci, ktrym udao si przey masowe brutalne deportacje Polakw do Zwizku Sowieckiego. Zdjcie zrobiono w roku 1942 po ewakuacji do Iranu. (Corbis).

butw i koszul, w achmanach, strzpach starych mundurw polskich - prze maszeroway w defiladzie w jednym z obozw nad Wog. Wielu - wspomina Anders - wychudych jak szkielety, bezzbnych, pokrytych wrzodami wskutek awitaminozy. Generaowi cisno si serce. Jak zapytywa si w duchu z tych schorowanych, zagodzonych ndzarzy stworzy silne i skuteczne wojsko? Czy po przejciu takiej katorgi znios dodatkowe fizyczne i psychiczne trudy walki? Ale jego onierze nie wtpili w przyszo. Pierwszy i, daj Boe, ostatni raz w yciu przyjem defilad onierzy bez butw - napisa Anders. - Uparli si, e chc maszerowa. Chc pokaza bolszewikom, e nawet bosymi, poranio nymi nogami potrafi na piasku wybi takt wojskowy, jako pocztek swego marszu do Polski". Niezomny hart ducha ocalonych zrobi wielkie wraenie na zagranicznych gociach, w tym na Ilji Erenburgu, znanym rosyjskim dziennikarzu i pisarzu, ktry tej jesieni towarzyszy podczas inspekcji generaowi Sikorskiemu i kilku wysannikom sowieckich wadz. Szczeglnie utkwio mu w pamici, jak siwi,

220

SPRAWA

HONORU

S tu zamarznite dzieci?"

221

wsaci onierze razem z podrostkami caowali karabiny. Dziaa obejmowali rkoma z tak radoci, z jak obejmuje si ukochan kobiet..." Natomiast brytyjskiego oficera cznikowego przy generale Sikorskim, majora Victora Cazaleta, gboko wzruszya radosna afirmacja ycia u tych zagodzonych", ktrych szare twarze tak rniy si barw od twarzy zwykych ludzi". W ra porcie sporzdzonym po powrocie do Londynu napisa, e pomimo przeby tych koszmarw Polacy umiechali si, miali, piewali [...] W kadym razie wspomnienie o nich pomaga mi zapanowa nad kad irytujc myl w yciu codziennym. Jest moim natchnieniem". Niemal zaraz po tym, jak do obozw Andersa zaczli napywa Polacy, wadze sowieckie day jasno do zrozumienia, e ukad ukadem, ale nie ycz sobie powstania na swojej ziemi silnej, niezalenej, dobrze uzbrojonej armii polskiej. Drastycznie obciy dostawy racji ywnociowych i broni dla formo wanych oddziaw, uniemoliwiajc polskim i zagranicznym organizacjom pomocy, w tym amerykaskiemu Czerwonemu Krzyowi, zaopatrzenie Polakw w jedzenie, lekarstwa i odzie. Gdy na jesieni sypn nieg, a tem peratura spada poniej zera, Polacy - onierze i cywile - w dalszym cigu mieszkali w brezentowych namiotach, ogrzewanych prymitywnymi piecami z cegie. Przez obozowisko przetoczy si tyfus. Szerzyy si malaria i zapalenie wtroby. Kadego dnia z zimna i chorb umieray dziesitki ludzi. Kiedy genera prbowa nakoni Sowietw, eby w ramach ukadu zgodzili si na przemieszczenie jego wojska na poudnie, ci wymylali coraz to nowe wykrty, by opni decyzj. Wedug pierwotnego planu armia Andersa miaa liczy okoo trzystu tysicy onierzy i po przeszkoleniu w Rosji by skierowana na zachd. Jej poczt kowym zadaniem byo pomc Armii Czerwonej w wyzwoleniu okupowanej przez Niemcw czci Rosji oraz Polski. Jednake przez dwa pierwsze miesice po amnestii" do obozw Andersa dotaro zaledwie sto tysicy wywiezionych, wliczajc w to kobiety i dzieci. Na terenie Zwizku Sowieckiego pozostaway setki tysicy rodakw, ktrych nie poinformowano o amnestii" albo nie wypuszczono z guagw. Anders stan przed dylematem. Naleganie na szybk ewakuacj zmniejszyoby nadzieje na to, e jego armia wyzwoli ojczyzn. Co gorsza, licznych, wci wizionych Polakw skazaoby to najpewniej na doy wotni katorg w agrach. Gdyby jednak polskie oddziay nie opuciy Zwizku Sowieckiego, wielu onierzy czekaaby pewna mier. W kocu uzna, e nie ma wyboru. Musia ocali ycie tych, ktrzy z nim byli, a o los innych zatroszczy si pniej. Sowieci zaczli na niego naci ska, eby zaraz po sformowaniu polskich dywizji posa je - pod sowieck

komend - na front. Anders odmwi. Na pocztku roku 1942 pozwolono mu wreszcie jecha z armi i cywilami dwa tysice kilometrw na poudnie do orodka przejciowego koo Taszkentu w Uzbekistanie. Osiem miesicy pniej ponad siedemdziesit pi tysicy polskich onierzy oraz czterdzieci tysicy polskich cywilw dokonao kolejnego exodusu biblijnych wrcz roz miarw tym razem, nomen omen, do Ziemi witej. W Iranie i Iraku, a potem w brytyjskiej Palestynie, oddziay ewakuowane z Rosji wracay do zdrowia, rozpoczynajc powane wiczenia. Po kilku mie sicach poczyy si z Brygad Karpack, stacjonujc w Palestynie polsk jednostk, ktra wczeniej odznaczya si w Tobruku i w Libii. Nowe siy, ktre ostatecznie doszy do stu tysicy onierzy, mianowano Drugim Korpusem Polskim. Niespena rok po wyjciu Polakw ze Zwizku Sowieckiego genera George S. Patton, dowdca alianckiej grupy specjalnej, ktra wyldowaa w 1942 roku w Maroku, nazwa Drugi Korpus najlepiej prezentujcymi si oddziaami, z brytyjskimi i amerykaskimi wcznie", jakie widzia. Do roku 1944 korpus pod dowdztwem Andersa sta si - w opinii brytyjskiego historyka Johna Keegana - jedn z najwaleczniejszych formacji bojowych w tej wojnie".

Nie wszyscy polscy wygnacy trafili na Bliski Wschd. Ponad tysic uwolnio nych jecw - pilotw i zag samolotw, wzitych do niewoli we wrzeniu 1939 roku bd wydanych Sowietom po ucieczce z otwy i Litwy - wyjechao z Rosji, eby doczy do myliwskich i bombowych dywizjonw Polskich Si Powietrznych w Wielkiej Brytanii. Pierwsza grupa ewakuowanych dotara stat kiem do Szkocji pn jesieni 1941 roku. Witajcych ich w porcie kolegw przytoczy widok ludzkich wrakw na trapie - powczcych nogami, wychu dzonych, trzscych si, z twarzami szarymi jak pospne chmury. Lotnicy ci, tak jak polscy onierze na rodkowym Wschodzie, rwnie wrcili do zdrowia i odznaczyli si potem w walce. Ale tylko niewielu odzyskao psychiczn rwnowag po gbokich urazach, jakich doznali podczas maka brycznego internowania w sowieckich agrach. Jeden z nich, ktry przey dwa lata w smaganym wichrami obozie na Koymie, nie rozstawa si z walizeczk, ktr cay czas trzyma pod kiem. Gdy zgin zestrzelony, jego kolega j otworzy. W rodku bya tylko zmiana wenianej bielizny i troch sucharw.

222

SPRAWA

HONORU

S tu zamarznite dzieci?"

223

W drugim tygodniu sierpnia 1941 roku Winston Churchill, zaledwie kilka dni przed podpisaniem w jego obecnoci sowiecko-polskiego ukadu w Londy nie, odby na pokadzie statku u brzegw Nowej Fundlandii tajn konferencj z Franklinem D. Rooseveltem. Chocia Ameryka wci pozostawaa neutralna, Roosevelt spotka si z Churchillem w zatoce Placentia, by ogosi cele i zasady, jakimi wedug obu mw stanu powinien si rzdzi wiat po wojnie. Nazwana Kart Atlantyck deklaracja celw wojennych, postulujca rwno i wolno midzy narodami, wywara znacznie wikszy wpyw, ni zakadali jej autorzy. Przemwia do wyobrani i rozbudzia nadzieje ludzi yjcych w krajach okupowanej Europy, a ju najbardziej nadzieje Polakw. W akcie tym Stany Zjednoczone i Wielka Brytania zobowizyway si szanowa prawo wszystkich narodw do wybrania sobie formy rzdu, pod jakim chc y". Churchill i Roosevelt potpili zwaszcza wszelkie zmiany terytorialne dokonane wbrew woli narodw i wezwali do przywrcenia suwerennych praw i autonomii tym, ktrym odebrano je si". Przez prawie dwa stulecia Zachd patrzy w milczeniu na gwacenie bytu narodowego Polski. I oto przywdcy dwch czoowych demokracji zachodnich zobowizywali si dopilnowa, eby wicej si to nie powtrzyo. Ale Stalin niebawem rozwia te idealistyczne mrzonki. W grudniu 1941 roku minister spraw zagranicznych gabinetu Churchilla, Anthony Eden, ktry w roku 1938 zrezygnowa z tego stanowiska w protecie przeciw ugodowej polityce Neville'a Chamberlaina, pojecha do Moskwy negocjowa brytyjsko-sowiecki traktat ze Stalinem. Niedawno, wbrew powszechnym przypuszcze niom, Armii Czerwonej udao si powstrzyma niemiecki szturm i unikn klski. Po wrzeniowej katastrofie powioda si obrona Moskwy, zmuszajca Niemcw na pocztku grudnia do odwrotu z przedmie rosyjskiej stolicy. Sowieckie zwycistwo- pierwsze powane niepowodzenie Hitlera w wojnie ldowej - jeszcze bardziej utwierdzio nowego, i tak ju trudnego sojusznika Wielkiej Brytanii w zamiarze postawienia na swoim. Stalin oznajmi Edenowi, e chtnie si przyczy do powszechnej prokla macji wzniosych oglnikw. Zada jednak zawarcia tajnej umowy, w ktrej Wielka Brytania uznaaby sowieckie roszczenia do wschodniej Polski, a take do zagrabionych w roku 1939 krajw batyckich oraz czci Finlandii i Ru munii. Odzyskanie ziem, ktre okupowa jako sojusznik Hitlera, jest dla nas najwaniejsz spraw w tej wojnie" - owiadczy rzeczowo brytyjskiemu ministrowi spraw zagranicznych. Bezczelno tego dania, zmierzajcego midzy innymi do pozbawienia Polski poowy terytorium i jednej trzeciej obywateli, bya poraajca. Stalin

domaga si od Anglikw zatwierdzenia aktu agresji na kraj, z ktrym niedawno podpisa ukad, na sojusznika, z powodu ktrego Wielka Brytania wypowie dziaa wojn, w dodatku sojusznika, ktry odegra gwn rol w jej obronie przed Niemcami i ktry nadal z nimi walczy. M i m o e Zwizek Sowiecki jako jeden z dziewiciu aliantw podpisa Kart Atlantyck, Stalin namawia Churchilla, by wraz z nim zakpi z zasad tego dokumentu. Dla poparcia swych roszcze wysun argument, e Sowietom potrzebna jest wschodnia Polska i inne ziemie jako bufor przed moliw przysz agresj Niemiec - argument niemajcy podstaw historycznych ju choby dlatego, e okupacja poowy terytorium Polski przez Sowiety bynajmniej nie spowolnia marszu Niemcw, gdy w czerwcu 1941 roku ruszyli na Matuszk Rosj. Ale Stalin domaga si kordonu sanitarnego z innego jeszcze powodu: by uchroni kraj przed zachodnim skaeniem" i wpywami demokracji. Podobnie jak wcze niej rosyjscy carowie, chcia za wszelk cen unikn zagroenia, jakie dla jego samowadztwa stanowiy wolne, niezalene, zamone ssiednie kraje. I tak jak carowie usilnie dy do rozrostu imperium. Wedug Anthony'ego Edena by w znacznie wikszym stopniu spadkobierc Piotra Wielkiego ni Lenina, obojtnym na kwestie ideologiczne, z ogromn determinacj prcym do zdobyczy terytorialnych i ustanowienia podanych strategicznych granic". Ale co do apetytu na Polsk sowiecki dyktator zachowywa si nie tyle jak car Piotr, ile jak inspiratorka trzech rozbiorw Polski, caryca Katarzyna. Tak jak ona skry terytorialne zakusy pod paszczem obudnych, chytrych argumentw. Polska - wywodzi - ma prawo tylko do ziem zamieszkanych przez wikszo polsk. Bdce przedmiotem jego roszcze tereny - w istocie pograniczne, o ktre od wiekw wadzili si ze sob Polacy, Rosjanie i Ukraicy zasiedlali gwnie Ukraicy i Biaorusini, narodowoci, jego zdaniem, etnicznie i jzykowo blisze Rosjanom ni Polakom*. Dlatego - twierdzi - polskie pretensje do tych ziem nie maj podstaw etnicznych. Wedug niego Zwizek Sowiecki mia prawo skupia w swych granicach - i skupia - wiele mniejszoci narodowych (w tym Biaorusinw i Ukraicw), natomiast Polska nie. Ale Polsk czyy z tymi ziemiami zwizki o wiele blisze, ni Stalin gotw by przyzna. Wikszo wschodnich terenw pogranicznych a do rozbiorw
To kwestia do dyskusji. Niemniej prawd jest, e posugujce si cyrylic jzyki biaoruski, ukraiski i rosyjski nale do jzykw wschodniosowiaskich. Natomiast polszczyzna, uy wajca od zarania polskiej pastwowoci alfabetu aciskiego, mieci si w grupie jzykw zachodniosowiaskich, spokrewnionych bliej z czeskim, sowackim i serbouyckim, jzykiem Sowian ze wschodnich Niemiec.

224

SPRAWA

HONORU

S tu zamarznite dzieci?"

225

w wieku XVIII stanowia integraln cz pastwa polskiego. Zamieszkiwao je dwanacie milionw ludzi. Okoo jednej czwartej stanowili Polacy, jedn trzeci Ukraicy, a reszt Biaorusini i ydzi. Rdzennych Rosjan byo poniej stu pidziesiciu tysicy. Wprawdzie na kresowej wsi dominowaa ludno biaoruska i ukraiska, ale gwne miasta, zwaszcza Lww, z dawien dawna byy orodkami polskiej historii i kultury. Dla Stalina prawidow" granic pomidzy Polsk i Sowietami bya w istocie linia Ribbentrop-Mootow, uzgodniona przez ministrw spraw zagranicznych Zwizku Sowieckiego i Niemiec w pakcie o nieagresji z roku 1939, na mocy ktrego Sowietom przypada wschodnia Polska. Ale poniewa wzbrania si uywa tej obecnie kompromitujcej go nazwy, cuchncej niedawn krwaw spk z Hitlerem, owiadczy, e sprawiedliw granic jest linia Curzona. Prawd mwic, od czasu wojny polsko-bolszewickiej 1919-1920, kiedy w reakcji na marsz Armii Czerwonej na Warszaw wysunito koncepcj linii demarkacyjnej midzy Polsk a Sowietami, nie wraca do niej nikt oprcz Stalina. Lini t stanowia tymczasowa granica, ktr Rada Najwysza Ententy zaproponowaa kilka miesicy wczeniej, eby doprowadzi do zawieszenia broni. Rada zastrzega, e owa tymczasowa granica nie przesdza o przyszoci polskich praw i roszcze do ziem lecych po jej wschodniej stronie. W rezultacie kwestia granic niemal natychmiast staa si punktem spornym. Pewni rychego zajcia Polski, Lenin i jego rzd odrzucili lini Curzona. Po odwrocie Armii Czerwonej spod Warszawy i pokonaniu jej przez Polakw wschodnia granica Polski, uzgodniona w traktacie ryskim i uznana przez Sowiety i Zachd, przebiega trzysta kilometrw na wschd od tej linii. Nie kwestionowa jej nikt a do niemiecko-sowieckiej napaci w roku 1939. M i m o e linia Curzona nie miaa mocy prawnej ani historycznego uza sadnienia, Stalin skorzysta z okazji, by powoa si na ni przy wytyczaniu nowych granic. A poniewa z grubsza pokrywaa si ona z granicami z ukadu Ribbentrop-Mootow, dziki jej wskrzeszeniu Zwizek Sowiecki zachowaby wschodni Polsk, a Stalin uzyska te same warunki co w pakcie z Hitlerem. (Z jednym wyjtkiem: w koncepcji Curzona Lww przypada Polsce). Przywo ujc nazwisko angielskiego lorda, a nie Ribbentropa, dyktator liczy te na to, e poechce patriotyzm i mio wasn Brytyjczykw i przyda swej od nowa rozbudzonej agresji pozorw legalnoci. Podstp chwyci. Anthony Eden, o ktrym kolega z rzdu wyrazi si kiedy: Gdyby jego urok osobisty wspieraa sia charakteru, byby wspa niaym ministrem spraw zagranicznych!", nie podway sofistyki Stalina. Nie odrzuci te z miejsca propozycji tajnego protokou. Zrobi unik. Odpar, e

nie ma penomocnictw do zawarcia takiego ukadu i e musi si skonsultowa z Londynem, a take, w zwizku z przystpieniem Stanw Zjednoczonych do wojny, z Waszyngtonem. (Kilka dni przedtem Japoczycy zaatakowali Pearl Harbor). Widzc t gr na zwok, Stalin uzna, e osignicie wytyczonych sobie celw jest tylko kwesti czasu. Oznajmi Edenowi, e na razie zadowoli go zgoda aliantw na uznanie hegemonii Sowietw nad pastwami batyckimi. Kwesti wschodniej Polski zostawia na pniej. Po powrocie do Londynu Eden - ten sam brytyjski dygnitarz, ktry na pimie obieca Polakom, e rzd angielski nie uzna jakiejkolwiek zmiany przed wojennych polskich granic - na posiedzeniu gabinetu przyzna wprawdzie, e sowieckie dania s amoralne" i ami zasady Karty Atlantyckiej, ale doda: Jeli nie uznamy roszcze Stalina, nie umierzymy jego podejrze wobec nas i Amerykanw". W razie niespenienia jego da - stwierdzi - Stalin moe zerwa wspprac z aliantami i powrci do realizacji czysto samolubnych celw". Zirytowany Winston Churchill odrzuci sugestie Edena, podkrelajc, e Stalin realizuje wycznie samolubne cele. Sowieci walcz o przetrwanie i nic ich nie obchodzimy" - wybuchn. A na argument swojego ministra spraw zagranicznych, e dla Stalina brytyjska zgoda na uznanie sowieckich roszcze bdzie papierkiem lakmusowym szczeroci naszych intencji", obruszy si i odpar: ,Aja, przeciwnie, uwaam, e szczeroci naszych intencji dowiedziemy, przestrzegajc zasad Karty Atlantyckiej". Nie tylko jego skonsternoway dania Stalina i gotowo Edena do ulego ci. Inny przedstawiciel brytyjskich wadz, sir Anthony Cadogan, odnotowa z sarkazmem w swoim pamitniku: Paradny ten A[nthony]! Po tej wycieczce gotw jest wyrzuci za okno, bo tak mu pasuje, wszystkie zasady [Kart Atlan tyck], ktrych nie napisa. Taka amoralno i pragmatyzm polityczny nie s w jego stylu". A pniej doda: Lepiej powiedzie Rosjanom: Nie moemy omawia z wami powojennych granic. C h c e m y z wami wsppracowa teraz i potem: udzielmy sobie wzajemnych gwarancji [...]. Nadal wierz, e lepiej byoby nie czoga si do Rosjan po trupach wszystkich naszych zasad". Churchill - przez jaki czas - podziela jego zdanie. Jednake wczesn wiosn 1942 roku zasady jeszcze raz ustpiy przed surow rzeczywistoci' wojny. Jeli rok 1941 upokorzy Brytyjczykw militarnie, rok 1942 okaza si jeszcze gorszy. Wydawao si, e nie ma dnia bez klski. Szczeglnie dotkliwym ciosem byy wielkie straty w Azji: w gruzach lego prawie cae dumne azjatyckie imperium brytyjskie. Rzekomo niezwycione Singapur, Hongkong, Malaje

226

SPRAWA

HONORU

S tu zamarznite dzieci:

227

i Birma wpady w rce Japoczykw. W Afryce Pnocnej Rommel par nie powstrzymanie przez pustyni. Na Atlantyku niemieckie okrty podwodne siay spustoszenie wrd jednostek brytyjskiej floty. Kiedy klska gonia klsk, w Wielkiej Brytanii narastay nastroje malkontenctwa i zniechcenia. Na ulicy i w parlamencie narzekano na sposb, w jaki rzd prowadzi wojn, i adne popisy oratorskie premiera nie mogy powstrzyma niezadowolenia. Syszy si [...] od ludzi, e maj do krasomwstwa - napisaa w Licie z Londynu do New Yorkera Mollie Panter-Downes. - Oczekuj od pana Churchilla czynw i potwierdzenia, e rozumie gbokie zaniepokojenie narodu". Uczuciom tym da rwnie wyraz w pamitniku Harold Nicolson, parlamentarzysta z Partii Pracy: Ludzie s zbyt zdenerwowani i rozdranieni, by si dali zby gadkimi frazesami". Wraz z (wyraanymi prywatnie przez samego Churchilla) wtpliwociami co do bojowych walorw i walecznoci brytyjskich oddziaw wzbieraa fala sympatii i podziwu dla Armii Czerwonej, ktra po odparciu Niemcw spod Moskwy coraz skuteczniej i na szerszym froncie stawiaa opr Wehrmachtowi. Szacunek Brytyjczykw bra si po czci z wdzicznoci i poczucia ulgi, e w tej chwili to nie oni, lecz Rosjanie ponosz gwny ciar walki z wrogiem i e najgorsze dopiero przed nimi. (Bitwa stalingradzka jeszcze si nie zacza, a straszliwe oblenie Leningradu trwao a do roku 1944). Na mocno zbom bardowanym w czasie bitzu londyskim East Endzie pojawiy si w witrynach sklepw i oknach mieszka prorosyjskie napisy w rodzaju: Dziki nim mamy spokojne noce". Gdy znikno bezporednie zagroenie ze strony Niemcw, w Anglii zaczo narasta przekonanie, i rzd powinien znacznie zwikszy pomoc dla Rosjan. Najwyraniej mija si z celem [publiczne] podkrelanie, e RAF regularnie uderza w orodki przemysowe Niemiec, e za cen duych wyrzecze pyn z kraju do Rosji nieprzerwanie dostawy wojskowe i e Wielka Brytania pro wadzi wojn na trzech frontach - donosia Mollie Panter-Downes. - Z tonu prywatnych rozmw i publicznych wypowiedzi na mityngach mona wnosi, e Brytyjczycy nie zadowol si adn namiastk autentycznej, zmasowanej ofensywy na kontynent". Nasilajc si opini o potrzebie otwarcia drugiego frontu w Europie pod sycaa intensywna kampania brytyjskiej prasy Czas na Drugi Front", wszczta przez waciciela Daily Express" i innych gazet, lorda Beaverbrooka, ktry ustpi z wojennego rzdu Churchilla, eby wzbudzi spoeczne poparcie dla pomocy dla Rosji. Prasa gono domaga si od Churchilla, by co zrobi, eby uly Rosjanom - napisa na pocztku 1942 roku korespondent gazety

Time-Life, Walter Graebner. -Jeli tego nie zrobi i Rosjanie przegraj, moe powsta lawinowy ruch antychurchillowski". W rzeczy samej w niektrych koach parlamentarnych ju zaczto mwi o odsuniciu od wadzy czowieka, ktry przed niespena dwoma laty niemal w pojedynk poderwa swj nard do walki z Hitlerem. Zagroony utrat fotela premiera, przybity niekoczc si seri brytyjskich poraek militarnych, szedziesiciosiedmioletni Churchill przynajmniej na jaki czas straci nieco z werwy i wytrwaoci buldoga. Przechodzi kryzys - zapisaa w lutym w pa mitniku jego crka Mary. - Fizycznie nie czuje si za dobrze, jest wykoczony miadcym nawaem wydarze". Premier by zdecydowanie przeciwny morskiemu desantowi w Europie, ktrego domagali si Stalin i lord Beaverbrook. Stany Zjednoczone nie zmobilizoway jeszcze wystarczajcej liczby wojska ani nie rozkrciy na dobre produkcji zbrojeniowej, dlatego ciar takiej operacji spadby na Brytyjczykw i zakoczy si ogromnymi stratami. Wprawdzie Churchill nie mg zaspokoi coraz bardziej natarczywych da Stalina i brytyjskiej opinii publicznej, by otworzy drugi front, mg wszelako ustpi w kwestii, ktr sowiecki przywdca nazwa najwaniejsz spraw w tej wojnie". Tak wic sidmego marca 1942 roku, trzy miesice po rozmowach Edena ze Stalinem w Moskwie, w nieco nieskadnej, chaotycznej depeszy poin formowa Roosevelta: Coraz powaniejsza sytuacja wojenna skania mnie do uznania, e zasady Karty Atlantyckiej naley zinterpretowa tak, by nie odbiera Rosji pogranicznych ziem, ktre okupowaa w chwili ataku Niemiec". Dwa dni pniej brytyjski premier zadepeszowa do Stalina: W depeszy przesanej prezydentowi Rooseveltowi namawiam go do zaakceptowania umw podpi sanych z Panem w sprawie rosyjskich granic po wojnie". W Stanach Zjednoczonych napotka jednak silny sprzeciw. Niezadowo leni z prby podwaenia zasad Karty Atlantyckiej, urzdnicy Departamentu Stanu obstawali, eby uregulowanie wszelkich kwestii terytorialnych odoy do zakoczenia wojny. Sekretarz stanu Cordell Hull potpi handel niepod legoci maych krajw", a podsekretarz stanu Sumner Welles owiadczy, e dania terytorialne Stalina s nie do obrony z adnego moralnego punktu widzenia i nie do obrony z punktu widzenia przyszego pokoju i stabilizacji w Europie". Nasze przyzwolenie [na taki ukad] - napisa pniej - dopro wadzioby do tego, e we wszystkich zaktkach globu uznano by, i Karta Atlantycka jest w gruncie rzeczy zwykym wistkiem, zbiorem podniosych frazesw, obliczonych na zrobienie wraenia na naiwnych". Roosevelt popar swj zesp z Departamentu Stanu i sowiecki przywdca

228

SPRAWA

HONORU

znw musia poczeka. Kiedy w maju podpisano ostateczn wersj ukadu brytyjsko-sowieckiego, nie byo w nim mowy o pastwach nadbatyckich, wschodniej Polsce ani o adnych innych terytoriach, ktrych domaga si Stalin; nie byo te adnych tajnych klauzul, obiecujcych, e kiedy je dostanie. Niespena rok pniej F D R , ktry nigdy nie mia tak zdecydowanego pogldu na t spraw jak Hull i Welles, zmieni zdanie. Uzna, e trzeba ustpi Stalinowi.

ROZDZIA TRZYNASTY

SAM LEPIEJ SOBIE PORADZ ZE STALINEM"

esieni 1C42 roku Witold Urbanowicz przyby do Waszyngtonu jako nowy zastpca attache lotniczego w ambasadzie polskiej. Nie pali si do tego zadania. Pilotowanie biurka? Patriotyzm znaczy dla co innego. Wojna toczya si od trzech lat, a trzydziestoczteroletni major, polski as lotniczy z bitwy o Wielk Brytani, dwa z nich spdzi w Anglii, walczc porednio o swj kraj jako pilot Dywizjonu Kociuszkowskiego, jako dowdca Pierwszego Polskiego Skrzyda Myliwskiego i jako instruktor lotnictwa. Najchtniej znw wczyby si do bezporednich dziaa. Sysza o nowym specjalnym dywizjonie RAF-u, ktry przerzuca bro, pienidze i bojownikw ruchu oporu na tereny oku powane przez hitlerowcw, w tym do Polski i z Polski. Byoby to co w sam raz dla niego.

Ale polski rzd w Londynie uwaa inaczej. Zdaniem przeoonych jako prawdziwy bohater, w dodatku przystojny (w typie subtelnego Lesliego Howarda z Przemino z wiatrem) i wyrobiony towarzysko, Urbanowicz ide alnie nadawa si do promowania sprawy Polski w Stanach Zjednoczonych. Zreszt ju rok wczeniej zademonstrowa dyplomatyczne zdolnoci, kiedy wraz ze Zdzisawem Krasnodbskim objeda USA i Kanad, agitujc na rzecz ojczyzny i wykadajc przyszym myliwcom taktyk walki w powietrzu. Na polskim ambasadorze w Stanach Zjednoczonych, Janie Ciechanowskim, zrobi tak dobre wraenie, i ten poprosi o przeniesienie zasuonego pilota z Anglii do Waszyngtonu. Kilka miesicy pniej, niecay rok po japoskim ataku na Pearl Harbor, Urbanowicz przyby do amerykaskiej metropolii. Jako weteran walk w kam-

230

SPRAWA

HONORU

Sam lepiej sobie poradz ze Stalinem"

231

niowo wprowadzano racjonowanie podstawowych artykuw i produktw. Ale wieczorem nadal jasno pony wiata, a ycie towarzyskie byo oywione znacznie bardziej ni przed wojn. Odbyway si polowania ze niadaniem, lunche, popoudniowe potacwki, kolacje, no i, naturalnie, niekoczce si koktajle i przyjcia dyplomatyczne. Zakopotanie Urbanowicza przeszo w przygnbienie, kiedy odkry, jak mae zainteresowanie budzi Polska i jej sprawa u wikszoci poznanych Amerykanw. Polska nigdy nie spdzaa snu z powiek Ameryce ani nie zajmowaa wiele miejsca w jej polityce zagranicznej - napisa po latach historyk i dyplomata Edwin O. Reischauer. - Istniaa w tym kraju tendencja do ignorowania Polski i zajmowania si wikszymi krajami oraz tymi, z ktrymi mielimy wicej wsplnego jako przyjaciele lub wrogowie". Ta obojtno w czasie drugiej wojny wiatowej miaa powane skutki polityczne. Mimo dtych zapewnie aliantw o prawach i wolnoci wszystkich narodw, Polski nie dopuszczono do wspudziau w kierowaniu wojn ani do dyskusji na temat geopolitycznego ksztatu powojennego wiata. W styczniu 1942 roku Roosevelt i Churchill zaaranowali podpisanie w Waszyngtonie porozumienia dwudziestu szeciu sprzymierzonych w owym czasie pastw (nazwanych przez prezydenta Stanw Narodami Zjednoczo nymi"). Wszystkie zobowizyway si przeznaczy wszelkie dostpne rodki na walk z wrogiem i potwierdzay wol przestrzegania zasad Karty Atlantyc kiej. Tymczasem przed sporzdzeniem Deklaracji Narodw Zjednoczonych konsultowano si tylko ze Zwizkiem Sowieckim i Chinami, a na ceremoni podpisania jej w Biaym D o m u oficjalnie zostali zaproszeni wycznie ambasa dorowie sowiecki i chiski. Jana Ciechanowskiego i ambasadorw pozostaych pastw alianckich poinformowano jedynie, e mog wpa do Biaego D o m u i podpisa dokument w dogodnej chwili. Jeli Narody Zjednoczone mona nadal uwaa za pojcie oznaczajce midzynarodow firm rodzinn, to skada si ona bez wtpienia z boga tych i biednych krewnych" - stwierdzi Ciechanowski w licie do generaa Sikorskiego. Gdy do wojny z Hitlerem wczyy si Zwizek Sowiecki i Stany Zjednoczone, Polsk, mimo zaangaowania w spraw alianck jej si ldowych, marynarki, a zwaszcza lotnictwa, zepchnito do zdecydowanie podrzdnej roli. W kategoriach politycznego pragmatyzmu dawao si to usprawiedliwi, a przy najmniej zrozumie. Sia Polski nie wynikaa z potgi uzbrojenia ani z liczby ludnoci. Jej si bya wola oporu narodu polskiego, czynnik ten niewiele si jednak liczy przy stoach negocjacyjnych wielkich mocarstw. Polskim uchodcom szczeglnie trudno byo znie amerykask obo-

Zdzisaw Krasnodbski, Witold Urbanowicz i trzeci (niezidentyfikowany) polski pilot w towa rzystwie starletekpodczas lunchu w wytwrni RKO w Hollywood. Krasnodebski i Urbanowicz przyjechali do Stanw z cyklem wykadw i spotka propagujcych spraw Polski. (Stanisaw Basiak).

panii wrzeniowej, bitwy o Angli i londyskiego blitzu si rzeczy patrzy nieco krytycznie na to yjce normalnie, zadowolone z siebie miasto. I to miaa by stolica pastwa toczcego wojn na dwch oceanach? Cho charakterystyczn dla poudniowych stanw apati skrywaa aktywno rozrastajcej si biurokra cji, Waszyngton sprawia dziwne wraenie, jakby wojna go nie dotyczya. Erie Sevareid, korespondent wojenny CBS w Europie, ktrego odwoano do kraju, mia podobne odczucia. ycie byo atwe, z kadym tygodniem coraz bardziej dostatnie - napisa, pozbawiony zudze. - Wpajano narodowi przekonanie, e zwycistwo mona wyprodukowa albo po prostu kupi, wypisujc czek". Wedug Sevareida nietknity przez konflikt zbrojny Waszyngton, mimo ogromu pracy wykonywanej na rzecz wojny, wydawa si w niej nie uczest niczy". Nawet prezydent Roosevelt utyskiwa, e w Waszyngtonie najmniej zdaj sobie spraw z trudw wojennych". W stolicy, jak i w caym kraju, stop-

232

SPRAWA

HONORU

Sam lepiej sobie poradz ze Stalinem"

233

jtno wobec ich kraju. Wikszo z nadziej wyczekiwaa dnia, w ktrym Ameryka przystpi do wojny, tak by mogli, jak ongi Kociuszko i Puaski podczas rewolucji amerykaskiej, znowu walczy jako towarzysze broni u boku narodu dzielcego z nimi tradycje niepodlegoci i wolnoci. Podobne ocze kiwania ywili Polacy wobec Brytyjczykw i Francuzw, ale aden nard nie rozpala wspczesnej polskiej wyobrani w takim stopniu jak Amerykanie. Niecae pokolenie wstecz, w roku 1926, z okazji sto pidziesitej rocznicy niepodlegoci Stanw Zjednoczonych, Polska ofiarowaa im niezwyky dar - sto jedenacie oprawnych tomw, zawierajcych wyrazy wdzicznoci i zapewnienia o przyjani midzy Polsk i Ameryk, podpisane przez blisko sze milionw polskich obywateli, czyli przeszo jedn szst ludnoci kraju. Ameryka zawsze fascynowaa Polakw - bya najwspanialszym pastwem na wiecie" - powiedzia Urbanowicz. Jednake po Pearl Harbor Polacy czuli si z rozmaitych powodw coraz bardziej izolowani i ignorowani. Pilotom Dywizjonu Kociuszkowskiego tym trudniej byo si z tym pogodzi, e zaraz po przystpieniu USA do wojny nawizali serdeczne stosunki z pilotami amerykaskimi.

Kiedy w roku 1940 wskrzeszono w Wielkiej Brytanii jednostk myliwsk imienia Kociuszki, Polacy z dum wymalowali na hurricane'ach jej godo, zawierajce stylizowan flag Ameryki. Tak wic amerykaskie Gwiazdy i Pasy ruszyy na szczytny bj z Niemcami na dugo przed przystpieniem Stanw Zjednoczonych do wojny. Po oficjalnym wczeniu si jankesw do walki Polacy przyjli ich jak najcieplej. W roku 1942 dowodzcy w owym czasie dywizjonem Jan Zumbach przygo towa wraz z innymi pilotami uroczysto - na dowd naszej gbokiej wdzicz noci za wasz przyja" - podczas ktrej przyznano honorowe czonkostwo dywizjonu Anthonyemu Drexelowi Biddle'owi, amerykaskiemu ambasadorowi przy polskim rzdzie w Londynie. Niedugo potem kosynierzy" przeszkolili w walce powietrznej amerykaski 94 Dywizjon Bojowy, niedawno skierowany do walki w Europie. Amerykanie, ktrzy przeszli to szkolenie, wychwalali Polakw i ich umiejtnoci lotnicze. Zawdziczamy [wam] wicej, ni da si wyrazi sowami" - napisa amerykaski pilot, nazywajc polsk jednostk najlepszym dywizjonem myliwskim na wiecie". Polscy opiekunowie towarzyszyli Amerykanom w ich pierwszych siedmiu lotach operacyjnych nad Francj, zapoznajc ze wszystkim, co wiedzieli

o taktyce niemieckiej, i z wasnymi udoskonaleniami taktyki brytyjskiej. Traktowali jankesw nie jak todziobw, lecz jak kolegw, z ktrymi razem si walczy, i dzielili si z nimi dowiadczeniem, pozwalajcym uj z yciem i zwycia. Koleesko nie ograniczaa si do czasu spdzonego w powietrzu. Po subie Polacy imponowali Amerykanom nie mniej ni za sterami spitfire'w. Przekonalimy si, e w zabawie [Dywizjon Kociuszkowski] nie ma sobie rwnych" - napisa w dzienniku polskiej jednostki amerykaski lotnik. Wyjedaem ze Stanw z nadziej, e poznam najlepszych lotnikw wiata [...] cel ten zrealizowaem" - zapewni inny. Amerykaski pilot polskiego pochodzenia, Francis Gabreski, poprosi prze oonych, by mu pozwolili na indywidualne przeszkolenie w Dywizjonie im. Kociuszki. Przeczyta wszystko, co udao mu si znale na temat dywizjonu i jego wyczynw. Zanim jednak dotar do Wielkiej Brytanii, Dywizjon 303 wycofano z walk na odpoczynek, dlatego przydzielono go do innej polskiej jednostki, Dywizjonu 315. Latanie z Polakami - napisa pniej - poczyty waem sobie za zaszczyt. Niektrzy z nich walczyli od pierwszego dnia wojny w roku 1939, kiedy ja, mody chopak, zbijaem bki w kampusie w Notre Dam". Gabreski wzi udzia w dwudziestu kilku lotach bojowych polskich pilotw z Dywizjonu Dbliskiego, uwanie studiujc ich taktyk. Korepetycje bardzo mu si opaciy: skoczy wojn jako as nad asy wrd amerykaskich myliwcw w Europie, z trzydziestoma jeden zestrzeleniami na koncie.

Gdy amerykascy myliwcy nadal si szkolili, Polacy wraz z innymi jednost kami myliwskimi RAF-u eskortowali w czasie precyzyjnego bombardowania" B-17 z amerykaskiej smej Armii Powietrznej. Naloty te, przeprowadzane za dnia ze wzgldu na lepsz widoczno celw, szeroko propagowane i za chwalane w Stanach Zjednoczonych wrd wyszych oficerw lotnictwa i zag latajcych fortec, budziy powane kontrowersje. W dziennym wietle bombowce byy o wiele bardziej naraone na ostrza niemieckiej artylerii przeciwlotniczej i ataki z powietrza, zwaszcza e od poowy 1942 do koca 1943 roku eskortujce je myliwce nie miay moliwoci zabrania dostatecznej iloci paliwa i nie mogy im towarzyszy do samych Niemiec*.
* Zmienio si to w grudniu 1943 roku po wprowadzeniu do dziaa myliwca Mustang P-51, szybszego i o wikszym zasigu. Cho mustangi zbudowano w Stanach Zjedno czonych, latali na nich zarwno piloci RAF-u (w tym Polacy), jak i Amerykaskich Si Powietrznych.

234

SPRAWA

HONORU

Sam lepiej sobie poradz ze Stalinem"

235

Latajce fortece" B-17 zbudowano tak, eby wytrzymay potne cigi. Czego nie mona powiedzie o ich zaogach. Nic wic dziwnego, e amerykaskie zaogi bombowe, tak jak wczeniej zaogi RAF-u, zachwycay si umiejtnoci Polakw w niedopuszczaniu niemieckich myliwcw. Polscy piloci opracowali wyjtkow formacj, tworzc wok bombowcw ochronny kokon. Samoloty zajmoway pozycje wysoko w przodzie, bezporednio nad wypraw bombow, oraz poniej niej w tyle. Ta taktyka okazaa si tak skuteczna, e Amerykaskie Siy Powietrzne wystpiy w kocu z prob do RAF-u, by zastosoway j wszystkie brytyjskie skrzyda eskortujce. Amerykanie cenili Polakw rwnie za niezwyk tro skliwo, jak okazywali bombowcom w tarapatach. Nieraz zdarzao si na przykad, e samoloty Dywizjonu Kociuszkowskiego kryy na zmian nad uszkodzonym B-17, ktry wodowa przymusowo na Kanale. Polacy rzucali si na kady niemiecki samolot, atakujcy bezbronn zaog bombowca w gumowych dkach ratunkowych, i starali si pozosta przy niej a do nadejcia pomocy. Mimo i loty eskortujce byy wanym elementem rozszerzajcych si dziaa bojowych, pniejsze dokonania pilotw Dywizjonu Kociuszkowskiego, sawionych dawniej jako dzielni rycerze przestworzy nad krlewsk wysp, przestay by w centrum powszechnej uwagi. Trzonem alianckiej kampanii powietrznej stay si teraz bombowce. Myliwcom coraz czciej przypadaa rola suebna. Do tego dochodzi ogrom alianckiego wysiku wojennego. Pomimo duego ilociowo i jakociowo wkadu w wojn Polacy coraz bardziej nikli w prowa dzonej przez Amerykanw krucjacie". W latach 1941-1943 polskim pilotom myliwskim przypisano od pitnastu do trzydziestu procent strat zadanych Luftwaffe w skali roku. W tym okresie bombowce z polskimi zaogami stano wiy jedn szst bojowych si bombowych RAF-u. W 1943 roku dysponujce jedenastoma dywizjonami myliwskimi i trzema dywizjonami bombowcw Polskie Siy Powietrzne byy czwart co do wielkoci alianck armi lotni cz - po Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Zwizku Sowieckim. W ich szeregach suyo wicej onierzy ni Czechw, Holendrw, wolnych Francuzw, Norwegw i Belgw razem wzitych. W miar jednak rozrostu amerykaskiej potgi powietrznej polski udzia proporcjonalnie mala, tracc na znaczeniu. Jednoczenie Polacy ponosili horrendalnie due straty, zwaszcza w dywi zjonach bombowych. Jedynie okoo czterdziestu procent polskich zag - lata jcych na liberatorach, lancasterach i wellingtonach - przeyo pierwsz tur

lotw wojennych; w drugiej turze wskanik ten spad do dwudziestu procent. Dla tych, ktrzy uniknli mierci, kada nowa strata bya bardzo bolesnym ciosem z powodw zarwno osobistych, jak i strategicznych. Brytyjski samolot nie wraca. Kto o tym wie? Tylko najbliszy krg z jednego alianckiego dywi zjonu spord tysica - napisa polski pilot. - Ogasza si, e zagin polski samolot. Kto o tym wie? Wszyscy! Wszystkie nasze dywizjony, wszystkie jednostki, wszystkie polskie bazy!" W odrnieniu od Brytyjczykw i Amery kanw Polskie Siy Powietrzne nie miay wielkich rezerw, z ktrych mogyby czerpa, eby uzupeni straty. Na pocztku 1942 roku polskie lotnictwo zasilio uszczuplone stany dywizjonw ludmi, ktrzy wyszli ze Zwizku Sowieckiego z generaem Andersem. W roku 1943 jego zasoby znw zaczy si zmniejsza. Teraz jednak nie byo kim uzupeni szeregw. wiadomych, e jest ich coraz mniej, bolenie odczuwajcych straty polskich lotnikw zdumiewa niedbay, wrcz beztroski stosunek niektrych Amerykanw do ofiar wojny. Polski pilot zapamita rozmow, jak toczy z amerykaskim koleg w dzie po zestrzeleniu przez Niemcw szeciu amerykaskich bom bowcw. Dla Polakw byaby to wielka strata - powiedzia. - A mj znajomy Amerykanin odpar: To nic. Jutro bdziemy mieli na ich miejsce dwadziecia. I mieli. Dla mnie by to prawdziwie amerykaski sposb mylenia". Polacy mieli wkrtce dowiadczy amerykaskiego sposobu mylenia" na innych polach.

Isaiah Berlin, znany brytyjski intelektualista, ktry w czasie wojny peni sub dyplomatyczn w ambasadzie swojego kraju w Waszyngtonie, odnoto wa, e ludzie z Polski i innych krajw okupowanej Europy uwaaj Franklina D. Roosevelta za yczliwego pboga, jedynego, ktry moe ich uratowa i w kocu to zrobi". Moralny autorytet [prezydenta] - stopie zaufania, jakim go obdarzono poza jego krajem - nie ma sobie rwnych" - stwierdzi. W pierwszych latach wojny Roosevelt przesa kilka ordzi do okupowanej Polski, nazywajc j inspiracj dla wszystkich narodw" i chwalc za wspa niay, nieustajcy opr polskiego wojska i ludzi". Polacy w kraju i za granic bardzo sobie cenili te zapewnienia, czsto przytaczajc je na dowd, e Stany Zjednoczone wraz z prezydentem troszcz si o nich, podziwiaj i wkrtce wyzwol Polsk spod obcej dominacji. Jedno z tych ordzi, wydrukowane w postaci ulotki zatytuowanej Prezydent wie, rozprowadzono na pocztku 1942 roku wrd obdartych oddziaw generaa Andersa w Rosji. Anders

236

SPRAWA

HONORU

Sam lepiej sobie poradz ze Stalinem"

237

napisa potem, e odczytanie deklaracji Roosevelta pomogo wyndzniaym onierzom w zachmanionych mundurach odzyska hart ducha. onierze w Rosji i wielu innych Polakw nie mogli wiedzie, i wyra ona przez Roosevelta pochwaa Polski bya mao zdawkowym gestem wobec generaa Sikorskiego, majcym zrekompensowa brak poparcia Stanw dla polskiego rzdu w Londynie w kwestii linii Curzona. Co wicej, amerykaski prezydent - gwny architekt Karty Atlantyckiej, ordownik samostanowienia i wolnoci dla wszystkich narodw - w trakcie wojny udowodni, e los Polski interesuje go tylko w kontekcie wpywu na jego sojusz ze Stalinem i osobi stych szans w nastpnych wyborach prezydenckich. Roosevelt, w odrnieniu od Churchilla, nie mia wobec Polski zobowiza traktatowych. Pod koniec wojny powiedzia sowieckiemu dyktatorowi, e patrzy na spraw polsk z dystansu". Styl, w jakim amerykaski prezydent prowadzi wojn, a zwaszcza stosunek do Polski, wiadczy o sprzecznociach w jego zoonym charakte rze. Wprawdzie umia si zdoby na wielkoduszny idealizm, wola jednak wydawa oglnikowe owiadczenia ni obmyla, jak wdroy swoje pomysy. Mglistych oglnikw naduywa nawet wwczas, kiedy proponowa wzniose cele w rodzaju utworzenia Organizacji Narodw Zjednoczonych. Podobnie jak Woodrow Wilson z jego Lig Narodw i przekonaniem, e pierwsza wojna wiatowa uczyni wiat bezpiecznym dla demokracji", F D R by zdania, e misj Stanw Zjednoczonych w drugiej wojnie wiatowej jest przyczynienie si do zbudowania bardziej sprawiedliwego i wolnego powojennego wiata. W ordziu o stanie narodu w 1941 roku ogosi, e wszyscy ludzie maj prawo do czterech wolnoci": wolnoci sowa, wolnoci wyznania, wolnoci od ubstwa, wolnoci od strachu. Tyle e pomin kwesti, jak te wolnoci zagwarantowa i chroni. Niezalenie od autorytetu moralnego, jakim cieszy si na wiecie, w gruncie rzeczy by pragmatykiem, rozwizujcym biece problemy. Podczas dwch wielkich kryzysw w trakcie swoich rzdw - gospodarczego w latach trzydzie stych i drugiej wojny wiatowej - niejeden raz demonstrowa postaw: jeeli co dziaa, wietnie, a jeeli nie, sprbuj czego innego. Nie zaprzta sobie gowy dalekosinymi konsekwencjami swoich posuni i obietnic, a trudne politycznie lub mogce ograniczy mu pole manewru decyzje odkada na pniej lub si od nich uchyla. Niektrym, w tym urzdnikom ze swojej ekipy, wydawa si czowiekiem chodnym i przebiegym, stawiajcym na pierwszym miejscu wasny sukces polityczny. Kiedy Robert Boothby, torysowski pose i dawny bliski kolega Churchilla, spyta prominentnego przedstawiciela

Nowego adu (jego nazwiska nie poda), czy za decyzjami prezydenta stoi jaka gbsza motywacja, zapytany zawaha si, po czym odpar: Tylko jedna. Utrzyma si na urzdzie". Nazbyt surowy osd. Jednake pod presj - a by pod nieustann presj przez ponad trzynacie at w bardzo trudnych czasach - Roosevet improwizowa jak muzyk jazzowy. Jego idealistyczne retoryczne popisy przed publicznoci czsto odbiegay od trzewych dziaa i pragmatycznych decyzji podejmowanych za kulisami. Biografowie FDR, James MacGregor Burns i Susan D u n n , odno towali gbok przepa pomidzy kodeksem moralnym Roosevelta a jego powszedni praktyk, pomidzy grnolotnymi celami i podejrzanymi rod kami, pomidzy wielkodusznoci a makiawelizmem [...] Im wysze stawia sobie cele, improwizujc w coraz niszej tonacji, tym szersza stawaa si przepa pomidzy rzeczywistoci a ideaem, zwiksza wic ludzkie oczekiwania, nie doprowadzajc do ich spenienia". Dobrze to ilustrowa rozdwik midzy jego publicznym wezwaniem do samostanowienia dla wszystkich narodw a prywatnym przewiadczeniem, e Stany Zjednoczone wraz z gwnymi aliantami maj prawo dyktowa warunki mniejszym i sabszym pastwom nie tylko podczas wojny, ale take po jej zakoczeniu. Wiosn 1942 roku, na spotkaniu z Wiaczesawem Mootowem, Roosevelt nakreli obraz powojennego wiata bardzo rny od przedstawionego w Karcie Atlantyckiej. W Rooseveltowskim wiecie nie rzdziy ideay rwnoci i sprawiedliwoci, lecz polityka siy. Stany Zjednoczone, Zwizek Sowiecki, Wielka Brytania i Chiny miay by w nim policjantami, mniejsze pastwa za, takie jak Polska - z koniecznoci podporzdkowa si ich woli. Ordujc za t ide przez reszt wojny, amerykaski przywdca propagowa rwnoczenie wieo zrodzon wizj midzynarodowej federacji narodw. Nie on by oczywicie autorem pomysu, e przeznaczeniem Stanw Zjednoczonych (i w jakiej mierze ich gwnych aliantw) jest przewodzenie wiatu. Pogld ten nalea do amerykaskiego etosu na dugo przed Rooseveltem i dugo po nim. Jeden z najbardziej znanych przeciwnikw politycznych FDR, Henry Luce, republikaski wspzaoyciel magazynu Time", ogaszajc wiek XX wiekiem Ameryki", mia na myli prawie to samo. Podobnie myla Woodrow Wilson, owiadczajc, e Bg wybra Stany Zjednoczone, by wska zay narodom wiata, jak maj kroczy drog wolnoci". Ale dopiero w drugiej wojnie wiatowej, kiedy Ameryka wysuna si na pozycj supermocarstwa, wizja ta nabraa nowej siy i znaczenia. Planici i stratedzy ze sztabu Roosevelta dostrzegli w niej mandat polityczny. Wedug Harry'ego Hopkinsa, najbli szego doradcy prezydenta, bardziej humanitarny i demokratyczny wiatowy

238

SPRAWA

HONORU

Sam

lepiej

sobie

poradz

ze

Stalinem"

239

porzdek [by] moliwy", ale tylko pod przywdztwem F D R i wierny zasadom Nowego adu. Isaiah Berlin powiedzia z przeksem, e ludzie prezydenta uwaaj si za natchnionych przez Boga, eby zbawi wiat". Roosevelt nie wtpi, e uda mu si stworzy t utopi i stan na jej czele. Bdc nadzwyczaj pewny siebie, wykorzystywa niezwyky urok osobisty i cha ryzm, by oczarowywa i olniewa kadego nowo poznanego. Zetknicie si z jego penym wigoru entuzjazmem, z jego joie de vivre, byo - by posuy si pamitnym porwnaniem Winstona Churchilla - jak otwarcie pierwszej w yciu butelki szampana. Dziki optymizmowi i elokwencji prezydenta pogrony w wielkim kryzysie kraj odzyska nadziej i pewno siebie. Jego pene inwencji przywdztwo - Do diaska, Harry, jeli to nie jest waciwe roz wizanie, sprbujmy tamtego" - zapocztkowao proces zdrowienia gospodarki (cho zakoczy si on dopiero po drugiej wojnie wiatowej). Roosevelt i jego administracja na zawsze odmienili ycie Amerykanw, przewanie na lepsze, a rzd federalny ogromnie zwikszy swoj wadz i autorytet. Rzdy Roosevelta od samego pocztku miay bardzo personalny charakter: prezydent znajdowa si w centrum wszystkiego. Kiedy w roku 1936 doradca spytao jego stanowisko w kwestii nowych podatkw w nadchodzcej kampanii wyborczej, Roosevelt machn lekcewaco rk. To drobiazg - odpar. - W tej kampanii jest tylko jedna kwestia. Ja sam. Ludzie musz by albo za mn, albo przeciwko mnie". Wikszo - wwczas i pniej - opowiedziaa si za nim. W wyborach 1936 roku odnis tak miadce zwycistwo, e pokonanym republikanom zajrzaa w oczy zagada. Sukces ten powtrzy w roku 1940, zostajc przy wadzy - fakt bez precedensu - na trzeci kadencj, a potem znowu w roku 1944. Nadzwyczajne triumfy dodatkowo wzmacniay jego zadufanie, a tym bardziej przemon wol zachowania wadzy. Henry Wallace, wiceprezydent w trzeciej kadencji Roosevelta, napisa w pamitniku, e kluczow cech charakteru pre zydenta jest pragnienie, by by postaci dominujc, demonstrowanie przy kadej okazji swojej wyszoci". Natomiast w opinii byego prezydenckiego doradcy, Raymonda Moleya, Roosevelt uleg nasilajcemu si, upojnemu dzia aniu wadzy", co przejawiao si w nawyku wydawania polece bez zasigania opinii". Ta irytujca pewno" co do susznoci wasnych pogldw i czynw doprowadzia F D R do przekonania, e ludzie kwestionujcy jego decyzje s samolubni, tchrzliwi, z lekka zdemoralizowani bd gupi". Ten sam maria uroku osobistego i irytujcej pewnoci" siebie decydowa o stylu prowadzenia spraw zagranicznych. Roosevelt bezgranicznie wierzy w swoj zdolno przekonywania do wasnych racji przywdcw innych

pastw. W licie do Churchilla z marca 1942 roku napisa: Wiem, e nie poczyta mi pan za ze, jeli bd brutalnie szczery. Sdz mianowicie, e sam lepiej sobie poradz ze Stalinem ni paskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych czy mj Departament Stanu. Stalin nie trawi wszystkich Paskich dygnitarzy. Mnie chyba lubi bardziej i mam nadziej, e to si nie zmieni". Czowiek, ktry napisa te sowa, w owym czasie nie zna osobicie Stalina, nigdy nie by w Zwizku Sowieckim, niewiele wiedzia o sowieckiej ideologii i historii, a do tego nie odczuwa potrzeby, by dowiedzie si o nich czego wicej. Zobowiza si za to, podobnie jak Churchill, do nieobwarowanej adnymi warunkami wojskowej i ekonomicznej pomocy dla Stalina i jego kraju, dekla rujc, e przetrwanie Rosji ma ywotne znaczenie dla obrony Stanw Zjedno czonych. Do dzi trwaj spory, czy rzeczywicie tak byo, ale wtedy Roosevelt z pewnoci wicie w to wierzy. Multimilioner, byy przemysowiec i bankier inwestycyjny, Averell Harriman, wysany przez niego w padzierniku 1941 roku na rozmowy ze Stalinem w sprawie amerykaskiej pomocy, oznajmi po powrocie rodakom, e jeeli chc, by Rosjanie walczyli dalej, nie mog aowa pienidzy. Mwic wprost - powiedzia przez radio - niedopuszczenie wojny do naszych brzegw [...] jest warte kadej ceny". Na pocztku 1942 roku amerykaska bro, sprzt, zaopatrzenie - midzy innymi samoloty, ciarwki, dipy, stal, benzyna, buty, ywno, koce - posy pay si jak z rogu obfitoci, wyruszajc w dugi i niebezpieczny rejs przez ocean. Do koca wojny wysano do Zwizku Sowieckiego w ramach poyczki-dzierawy (lend-lease) dobra o wartoci ponad jedenastu miliardw dolarw, co odegrao istotn, by moe decydujc rol w podtrzymaniu oporu Armii Czerwonej przeciw Niemcom i jej przejciu do ofensywy. Stany Zjednoczone dostarczyy Sowietom ponad dwie trzecie ich pojazdw zmechanizowanych i poow samolotw. Tylko w 1943 roku przetransportowano tam p o n a d pi tysicy samolotw myliwskich. Amerykaski sprzt cznoci umoliwi Moskwie ledzenie ruchw wasnych wojsk, a amerykaskie materiay wybu chowe wykorzystano w rosyjskich bombach i pociskach. Po stalingradzkim przeomie, nie dysponujc dostarczonym przez USA transportem, wojska sowieckie nie byyby do mobilne, by paraliowa wroga szybkimi i gbokimi atakami na tyy. W roku 1943 nawet Stalin, ktry nikomu nie lubi oddawa sprawiedliwoci, przyzna, e bez amerykaskiej pomocy w ramach lend-lease przegralibymy t wojn". Niemniej nieobwarowana adnymi warunkami hojno amerykaskiego rzdu czsto niepokoia nielicznych amerykaskich oficjeli wojskowych i dyplomatw ktrzy spdzili jaki czas w Zwizku Sowieckim i poznali

240

SPRAWA

HONORU

Sam lepiej sobie poradz ze Stalinem

241

metody dziaania Stalina i jego ekipy. Niemal wszyscy podwadni odpowie dzialni za biece kontakty z Rosjanami nabrali przekonania, e prezydencka polityka szczodroci jest nierozsdna" - napisa historyk John Lewis Gaddis. Wrd nich byli George Kennan, Charles Bohlen i Loy Henderson, czoowi przedstawiciele grupy modych sowietologw w Departamencie Stanu. Dwch z nich - Kennan i Bohlen - zostao pniej ambasadorami w Zwizku Sowieckim. Ich pierwszych w amerykaskiej subie zagranicznej wyszkolono na sowietologw, mwili po rosyjsku, studiowali rosyjsk i sowieck histori i ideologi, pracowali w ambasadzie w Moskwie. Kennan, ktry - w opinii korespondenta New York Timesa", Harrisona Salisbury'ego - zna Rosjan jak nikt inny w moim pokoleniu", i ludzie z jego krgu nie oponowali przeciw amerykaskiej pomocy dla Rosji jako takiej. Kwestionowali tylko brak skwapliwoci Roosevelta i Churchilla do dania od Sowietw czegokolwiek w zamian, uwaajc, e tak hojno Stalin uzna za oznak saboci. Wszyscy podziwialimy walk Rosjan - napisa Bohlen. - Ale niepokoia nas przyszo". Zdaniem Kennana Churchill i Roosevelt powinni powiedzie Stalinowi: Suchaj, stary, mamy pami nie gorsz od twojej. Dobrze wiemy, jak prbowae zaatwi swoje sprawy w tej wojnie [...] Jeli zaley ci na otrzymaniu od nas pomocy materialnej i militarnej, to ci jej udzielimy [...] pod warunkiem, e bdzie suyo to naszym celom [...] Nie oczekuj od nas poparcia ambicji, ktre wykraczaj poza terytorium uznane za twoje przed 1938 rokiem". Harry Hopkins uwaa, e Roosevelt niespecjalnie troszczy si o przy szo. Absorboway go najblisze miesice". Jak zwykle koncentrowa si na biecych zadaniach - w tym wypadku na wygraniu wojny. W czasie drugiej wojny wiatowej Stany Zjednoczone nie miay adnych planw pokojo wych - napisa pniej korespondent wojenny New York Timesa, Hanson Baldwin. Mielimy tylko mgliste wyobraenie, wyraone w postaci niepre cyzyjnych, oglnych zasad (Karta Atlantycka, Narody Zjednoczone), jakiego powojennego wiata pragniemy". Kiedy w roku 1942 Sumner Welles zaproponowa utworzenie grupy alianckich przedstawicieli, ktrzy zajliby si zaplanowaniem porozumie pokojowych i powojennej polityki midzynarodowej, Roosevelt natychmiast odrzuci" ten pomys. Jego zdaniem zwycistwo w wojnie byo i musiao pozosta celem nadrzdnym - napisa potem Welles. - Niedozwolone byy adne kroki polityczne, nawet zapowiadajce wielkie korzyci w przyszoci, jeli zagraay odniesieniu zwycistwa albo je opniay". Gdy alianci przygotowywali i planowali inwazj na Europ Zachodni,

jednym z gwnych wojennych celw Roosevelta byo uszczliwianie Stalina. Dlatego prezydent nie obwarowywa amerykaskiej pomocy adnymi warun kami - nawet prob o dzielenie si informacjami wojskowymi bd zdobytymi przez wywiad (co jest standardow procedur operacyjn w przypadku sojusz nikw) czy wymogiem rozliczania si ze sposobu wykorzystania dostaw. Do koca wojny Rosja zachowaa niemal pen niezaleno, odmawiajc wsp pracy z zachodnimi aliantami. Alianckich misji, brytyjskiej i amerykaskiej, nie dopuszczono na wschodni front. Prawda wyglda tak, e chc mie jak najmniej do czynienia z obcokrajowcami, w tym z Amerykanami - donis z irytacj generaowi George'owi C. Marshallowi szef amerykaskiej misji wojskowej w Zwizku Sowieckim, genera John Deane. - Sowieci traktuj podejrzliwie kad nasz prob czy propozycj. Po prostu nie pojmuj, jak mona dawa, nie biorc nic w zamian, dlatego nasze dawanie traktuj z po dejrzliwoci". William Bullitt, ktrego Roosevelt mianowa w 1933 pierwszym amery kaskim ambasadorem w Zwizku Sowieckim, nakania go, by zada od Stalina przyrzeczenia, e w zamian za lend-lease nie signie po kraje Europy Wschodniej. Roosevelt odmwi. Mam przeczucie - napisa do Bullitta - e Stalin pragnie tylko bezpieczestwa dla swojego kraju. Sdz, e jeeli dam mu wszystko, co mog, i nie poprosz o nic w zamian, to noblesse oblige, nie sprbuje niczego zaanektowa i bdzie pracowa dla wiata demokracji i po koju". Bullitt, ktry dwadziecia lat wczeniej podziwia Zwizek Sowiecki*, nabra tak gbokiej nieufnoci do Stalina, e przeraaa go beztroska naiwno i przekonanie Roosevelta, e patrycjuszowskie normy obowizuj wszdzie. Jego zdaniem Stalin by najzwyklejszym kaukaskim bandyt, ktry dostajc od kogo co za nic, uznawa go za osa". Kiedy Bullitt zakwestionowa polityk prezydenta, okazao si, e straci u niego posuch. Ale na dobr spraw u Roosevelta nie znajdowa posuchu nikt, kto nie zgadza si z jego strategi polityczn i dziaaniami. Przy wytyczaniu zasad polityki zagranicznej prezydent pomija swojego sekretarza stanu wraz z caym Departamentem, korzystajc z osobistych emisariuszy, zwaszcza Harry'ego Hopkinsa i Averella Harrimana, ktrzy wykonywali jego polecenia i suyli jako posacy w kontaktach ze Stalinem, Churchillem i innymi zagranicznymi przywdcami. W pniejszej fazie wojny, kiedy Harriman pojecha do Moskwy
* W 1923 roku Bullitt oeni si z Louise Bryant, wdow po amerykaskim dziennikarzu i komunicie Johnie Reedzie, autorze Dziesiciu dni, ktre wstrzsny wiatem. Reed zmar na tyfus w Moskwie w 1920 roku i zosta pochowany pod murem Kremla.

242

SPRAWA

HONORU

Sam

lepiej

sobie

poradz

ze

Stalinem"

243

jako ambasador i zacz ostrzega prezydenta przed planami i intencjami Stalina, rwnie jego rady zostay zignorowane. Jeli idzie o polityk zagraniczn, to prawda, ktrej nie sposb unikn, wyglda tak, e przy caym uroku osobistym i zdolnociach przywdczych Franklin Roosevelt by politykiem bardzo powierzchownym, ignorantem, dyletantem o powanie ograniczonym horyzoncie intelektualnym" - oceni po wojnie George Kennan. Ograniczony horyzont Roosevelta przyczyni si z czasem do zadania wiel kiego blu bardzo wielu ludziom.

Trzydziestego pierwszego stycznia 1943 roku feldmarszaek Friedrich von Paulus, z zapad, pokryt siwym zarostem twarz, wyprowadzi resztki niegdy potnej Szstej Armii niemieckiej z zanieonych ruin Stalingradu i podda je Armii Czerwonej. Tak skoczya si najokrutniejsza bitwa drugiej wojny wiatowej - punkt zwrotny wojennej epopei, z powanymi konsekwencjami dla Polski, reszty Europy i caego zachodniego sojuszu. Bitwa o Stalingrad rozpocza si w sierpniu poprzedniego roku w wyniku zmasowanej letniej ofensywy niemieckiej na froncie wschodnim. Zrazu wydawao si, e Hitler jest o krok od pogromu Rosjan. Pi miesicy pniej Wehrmacht nie tylko przegra bitw, lecz przekona si, e wrg zdoby prze wag. Sowieci zahamowali wreszcie nieustpliwe parcie Niemcw na wschd, zwyciyli w rozpaczliwej walce o przetrwanie. Armia Czerwona szykowaa si do kontrofensywy. Niebawem miaa ruszy na Niemcy - przez wchodni i rodkow Europ. W czasie najwikszego nasilenia walk pod Stalingradem Stalin bombar dowa Churchilla i Roosevelta niemal histerycznymi oskareniami o tchrzo stwo i z wol, poniewa nie utworzyli drugiego frontu. Nic nie mogo go udobrucha - ani ogromna ilociowo pomoc ze strony aliantw, ani inwazja na Afryk Pnocn. Notabene mia powd do gniewu. W 1942 Roosevelt mimochodem da Mootowowi do zrozumienia, e jeszcze w tym roku alianci utworz w Europie drugi front. Nie skonsultowa jednak tego z zachodnimi sojusznikami, a poniewa Stany Zjednoczone nie byy w stanie w owym czasie utworzy nowego frontu samodzielnie, atwiej byo tak oglnikow obietnic zoy ni jej dotrzyma. W kadym razie Roosevelt jej nie speni, podsycajc tym podejrzenia i gniew Stalina i dostarczajc mu rodek nacisku w przyszych negocjacjach. Im bardziej sowiecki przywdca narzeka na brak drugiego frontu,

tym bardziej winni czuli si Roosevelt i Churchill z powodu ciarw wojny ponoszonych przez Rosj i tym bardziej byli skonni do ustpstw. Po stalingradzkim zwycistwie Stalin powiedzia wiatu wyranie, e chce ponownie zagarn wschodni poow Polski, a moe nawet i zachodni. Szesnastego stycznia 1943 roku sowieckie wadze poinformoway polski rzd w Londynie, e wszyscy Polacy przetrzymywani nadal w Zwizku Sowieckim bd odtd uwaani za obywateli tego kraju. Zwiza oficjalna nota ozna czaa, e setki tysicy Polakw na sowieckim terytorium - wielu marniejcych w guagach - najprawdopodobniej pozostanie tam do mierci. Ale na tym si nie skoczyo. Dwa miesice pniej Sowieci publicznie zadali, eby polski rzd, sojusznik z nazwy, zgodzi si na lini Curzona jako now granic midzy Zwizkiem Sowieckim a Polsk i usun ze swojego skadu wszystkich czonkw, uznanych przez Moskw za antysowieckich. Na to mocarstwowe zagranie Moskwy Stany Zjednoczone i Wielka Brytania zareagoway oglnikowym odwoaniem si do zasad Karty Atlantyckiej. Jed nake na tajnym spotkaniu w marcu Roosevelt i Anthony Eden uzgodnili, e ustpi Stalinowi w sprawie wschodniej Polski i pastw batyckich. Pomimo wielokrotnych zapewnie swojego rzdu, i kwestie terytorialne zostan rozstrzygnite dopiero po wojnie, amerykaski prezydent ju wczeniej zasygnalizowa, e nie ma zastrzee do sowieckich planw. W maju 1942 roku powiedzia zastpcy sekretarza stanu, Adolphowi Berle'owi, e nie bdzie specjalnie si sprzeciwia przejciu przez Rosjan sporego terytorium; mog wzi republiki nadbatyckie i wschodni Polsk". Na spotkaniu z Edenem Roosevelt zgodzi si z jego opini, e Stalin tak naprawd chce bardzo mao" od Polski. Jake Polacy mogli protestowa przeciwko linii Curzona, skoro po wojnie mieli dosta rekompensat w po staci ziem odebranym Niemcom? Jego zdaniem decyzja o polskich granicach naleaa do Stanw Zjednoczonych, Zwizku Sowieckiego i Wielkiej Brytanii. Nie mia zamiaru jecha na konferencj pokojow i targowa si z Polsk ani z adnym innym maym krajem". Ten kraj naleao zorganizowa w sposb, ktry zapewni utrzymanie pokoju na wiecie" powiedzia, tak jakby to Polska, a nie Niemcy, wywoaa wojn. Trzy wielkie mocarstwa mog zagwarantowa pokj - cign - zmuszajc wszystkie mniejsze narody do rozbrojenia i nie pozwalajc im na posiadanie po wojnie broni groniejszej od karabinw. Roosevelt zdawa si ignorowa oczywist trudno w rozbrojeniu pastw neutralnych" - odnotowa Eden, dodajc: Nie potraktowaem tej propozycji powanie, przesza prawie bez komentarza". Inna jego zjadliwa uwaga pod adresem prezydenta Stanw brzmiaa: Postrzega siebie jako tego, kto decy-

244

SPRAWA

HONORU

Sam lepiej sobie poradz ze Stalinem

245

duje o losie wielu krajw, nie tylko wrogich, lecz i sprzymierzonych. A robi to z takim wdzikiem, e trudno byo si z nim nie zgodzi. Przy tym jednak przypomina kuglarza, zrcznie onglujcego kulami dynamitu, ktrego natury nie pojmuje". (Ten krytycyzm rwnie dobrze mona by odnie do samego Edena). Trzy miesice pniej sowiecki ambasador w Waszyngtonie, Maksym Litwinow, zapewni Stalina w poufnym licie, e Roosevelt jest wyranie podatny na nasze wpywy". Stany Zjednoczone nie s wcale zainteresowane ekonomicznymi i politycznymi aspektami problemw regionu batyckiego ani kwesti naszej granicy z Polsk" - doda. w brak zainteresowania pozosta tajemnic, cile strzeon nawet przed wikszoci czonkw administracji prezydenta. Znakomicie wyczuwajcy nastroje spoeczne Roosevelt wiedzia, e popierajc roszczenia Rosji, stworzyby sobie powane problemy polityczne. Nadzwyczajne przywizanie ameryka skich wyborcw do demokratw, zaczo sabn: w wyborach do Kongresu w 1942 roku republikanie zdobyli dodatkowo czterdzieci pi miejsc w Izbie Reprezentantw i dziewi w Senacie. Szczeglnie niepokojcy by fakt, e znaczna cz Amerykanw polskiego pochodzenia i innych tradycyjnie go sujcych na demokratw grup etnicznych tym razem w ogle nie posza do urn. Z uwagi na zbliajce si wybory prezydenckie w 1944 roku Roosevelt nie mg sobie pozwoli na zraenie szeciu milionw polskich wyborcw, ktrych gosy mogy zaway na wyniku. W publicznych wystpieniach prezydent i jego rzd a do pocztku 1945 roku podkrelali, e tylko powojenna konferencja pokojowa moe rozstrzygn kwesti polskich granic. F D R wola siedzie z zaoonymi rkami i stwarza pozory bezstronnoci. Takie zaganie jako mu nie przeszkadzao - jednemu z czonkw swojej ekipy zwierzy si, e jest w peni gotowy wprowadza w bd i mwi nieprawd, jeli pomoe to wygra wojn". Wywieranie koniecznych naciskw na Polakw, by zaakceptowali lini Curzona i inne dania Sowietw, pozostawi - wraz z niemiymi konsekwencjami - Churchillowi. Liczy, e Polacy, rozczarowani - w ich oczach zdradzieck - brytyjsk polityk ustpstw, zachowaj wiar, e Stany Zjednoczone w kocu ich ocal. Najsilniej wierzono w to w okupowanej Polsce, jake odlegej od poli tycznych manipulacji w alianckich stolicach. Gdy Niemcy zatrzasnli bramy ydowskiego getta w Warszawie, stary mczyzna rzek w zaufaniu modemu przyjacielowi: Och, nie przejmuj si! Niedugo nas std wypuszcz. Niech no tylko dowiedz si o tym Amerykanie .

W Waszyngtonie Witold Urbanowicz z Dywizjonu Kociuszkowskiego patrzy na to z wikszym cynizmem. Po piciu miesicach terminowania w roli dyplo maty stosunkowo niskiej rangi mia wszystkiego do - do nieodpowie dzialnoci Waszyngtonu, do nieprzestrzegania w praktyce goszonych przez administracj Roosevelta zasad midzynarodowej rwnoci i sprawiedliwoci, do krtactw. Uzna, e czas wrci na wojn. Zdy si oeni - z mod Polk, crk spedytora, ktra wybuch wojny przeya w Krakowie, lecz zdoaa uciec wraz z matk do Ameryki. Urbano wicza poznaa w Polsce, a w Stanach spotkaa go w roku 1941 podczas jednego z odczytw, z ktrymi jedzi po kraju. Kilka miesicy po ich lubie, wiosn 1943 roku na koktajlu w Waszyngtonie, Urbanowicz spotka Meriana Coopera. Zaoyciel Eskadry Kociuszkowskiej rzuci prac producenta w Hollywood, by doczy do generaa Claire'a Chennaulta, dowdcy Amerykaskich Si Powietrznych w Chinach, jako jego szef sztabu. Genera, ktremu Cooper przedstawi Urbanowicza, zapyta polskiego asa lotnictwa, czy byby zaintere sowany tymczasow sub i powalczy u boku Amerykanw z Japoczykami. Chennault nie musia powtarza pytania. Otrzymawszy pozwolenie z dowdztwa Polskich Si Powietrznych w Londy nie, Urbanowicz jesieni lata jako ochotnik w poudniowych Chinach, z wy malowan przy otworze wlotowym powietrza warhawka P-40 charakterystyczn zbat paszcz Latajcych Tygrysw. W polskim mundurze, jak pniej arto wa, reprezentowa najmniejsz armi w drugiej wojnie wiatowej - jednego myliwca". Na pocztku piloci amerykaskiego dywizjonu odnosili si do niego sceptycznie, lecz niebawem przekonali si, jaki z niego wyborny i odwany pilot, doskonale widzcy cae niebo". Bylimy w Chinach elitarn kadr. Nalee do Siedemdziesitego Pitego [Dywizjonu] to byo co - zanotowa Myron Levy, adiutant dywizjonu. - Widzielimy, jak bohaterowie z Europy pkaj. Ale nie Urbanowicz [...] bylimy dumni, e jest jednym z nas". Urbanowicz po prostu wyrnia si" w powietrzu zawiadczy Donald Lopez, w owym czasie nowicjusz w Dywizjonie 75, a po latach zastpca dyrektora National Air and Space Museum (Narodowego Muzeum Lotnictwa i Kosmonautyki) w Waszyngtonie. Miaem wtedy na koncie zaledwie kilka lotw bojowych i byem zdumiony, e w porwnaniu z tym, co widziaa reszta z nas, potrafi opisa w raporcie a tyle szczegw z walki. Pniej [...] potrafiem zrelacjonowa o wiele wicej, ale nigdy nie doszedem do jego mistrzostwa".

246

SPRAWA

HONORU ROZDZIA CZTERNASTY

Jedenastego grudnia Urbanowicz zestrzeli dwa japoskie myliwce zero, siedzce na ogonie dowdcy dywizjonu, majora Elmera Richardsona. Miesic pniej dowdztwo Polskich Si Powietrznych wezwao polskiego pilota do Wielkiej Brytanii. Tu przed jego odjazdem Chennault odznaczy go ameryka skim Medalem Lotniczym za odwag i zasugi bojowe w walce z wrogiem". Czas spdzony z amerykaskimi lotnikami okaza si dla Urbanowicza darem losu. Tam w grze wszystko wydawao si czystsze ni w rzdowych gabinetach, gdzie powietrze byo przesycone dymem, a rozmowy podszyte zdrad.

NIGDY O NICH NIE MWCIE"

okonujc objazdu Stanw Zjednoczonych w 1941 roku w celu zdo bycia poparcia dla Polski, Zdzisaw Krasnodbski i Witold Urbanowicz opisywali suchaczom ogrom cierpie zadanych ich ojczynie przez Niemcy i Sowiety. Jako rdzenni mieszkacy wschodniej Polski z przejciem opowiadali o sowieckiej okupacji, egzekucjach i deportacjach do Rosji krewnych i przyja ci. Przystojny, powany Krasnodbski, z bliznami po oparzeniach na doniach i twarzy, szczeglnie przejmujco przedstawia ogrom tragedii, ktra spotkaa Polsk po podwjnej inwazji w 1939 roku. Zaznaczajc, e Polacy nie wini za zbrodnie popenione na ich ojczynie narodw niemieckiego i rosyjskiego, podkrela, e ca odpowiedzialno ponosz reimy Adolfa Hitlera i Jzefa Stalina. Suchajca polskich pilotw publiczno wierzya bez zastrzee w opisy nazistowskich okruciestw w Polsce, barbarzystwo Hitlera byo powszechnie znane w Stanach Zjednoczonych. Ale cz Amerykanw wolaa nie przyj mowa do wiadomoci podobnych oskare pod adresem nowego przyjaciela i sojusznika ich kraju, Zwizku Sowieckiego. Z pocztku postaw tak zajli stosunkowo nieliczni ludzie lewicy, ktrych nie pozbawiy zudze ani czystki Stalina, ani zawarty z Hitlerem w roku 1939 pakt o nieagresji. Jednake w cigu minionych dwch lat liczba Amerykanw mylcych w miar dobrze o Stalinie i jego rzdach znacznie wzrosa, do czego w niemaym stopniu przyczynia si intensywna kampania propagandowa, prowadzona i popierana przez Amery kaskie Biuro Informacji Wojennej (OWI). O W I , w ktrym na etatach i kontraktach pracowao wielu wybitnych intelektualistw, uczonych, artystw, pisarzy, fotografw, dziennikarzy i rey-

248

SPRAWA

HONORU

Nigdy o nich nie mwcie"

249

serw*, utworzono w roku 1942 przez poczenie czterech agencji federalnych w jedn. Zadaniem biura byo wsparcie wysiku wojennego informacjami i propagand, przeznaczonymi dla kraju i zagranicy. M i m o sygnaw z ame rykaskiego deszyfracyjnego projektu V E N O N A , i w czasie drugiej wojny wiatowej biurokracj waszyngtosk spenetrowaa pewna liczba sowieckich agentw, wydaje si, e informacje O W I , w znacznym stopniu prawdziwe, byy przekazywane w dobrej wierze. W kontekcie tamtych czasw nawet prby upikszenia Stalina i jego rzdu - moralnie i historycznie absurdal ne - miay pewne uzasadnienie. Gwn intencj rzdu byo zyska zrozumienie i poparcie dla roli Sowietw w wojnie i dla wysokich kosztw pomocy udzielanej im przez Stany Zjedno czone. Std te propaganda OWI przedstawiaa Stalina ju nie jako nieokiez nanego tyrana, lecz w miar agodnego przywdc, ktry nie wiedzie czemu stawa si coraz bardziej ludzki i demokratyczny. Wprawdzie sceptycy pozostali, ale nawet oni tonowali chwilowo swoje niedowierzanie. W kocu Sowieci, jak uj to prorepublikaski New York Herald Tribune", zabijali tych, ktrzy [gdyby nie oni] zabijaliby Amerykanw". Pocztkowo do prb propagowania idei, e Stalin i jego rzd zagodnieli, porzucajc plany terytorialnej i ideologicznej agresji, przyczy si sam sowiecki przywdca. Z jego sw wynikao, e Armia Czerwona broni Matiuszki Rosji, o niczym innym nie myli i nie ma adnych dodatkowych celw. Towarzy sze, walczymy za nasz ojczyzn! Za wolno i sprawiedliwo! Nie chcemy zagarnia obcych terytoriw ani podbija obcych ludw" - oznajmi w wy stpieniu radiowym do narodu. Dla wikszoci suchaczy to gorce wyznanie patriotyzmu, nieskaone ciasnym myleniem o niezasuonych zdobyczach, zapewne brzmiao prawdziwie. Ale patriotyczne uczucia Stalina rozkwitay dopty, dopki jego armia bya w defensywie. Wkrtce po stalingradzkim zwycistwie stao si jasne, e dyktator wcale nie rozsta si z myl o ekspansji terytorialnej - w szczeglnoci ekspansji na tereny Polski. Nie mg utrafi w lepszy moment, bo w Stanach Zjednoczonych prostalinowska rzdowa kampania propagandowa wydaa wreszcie obfite plony. * Do grona pracownikw i wsppracownikw OWI naleeli: byy komentator CBS Elmer Davis, dramatopisarz Robert Sherwood, poeta Archibald MacLeish, ekonomistka Barbara Tuchman, historycy Arthur Schlesinger Jr i Henry Steele Commager, antropolog Margaret Mead, fotograf Gordon Parks, filozof Herbert Marcuse, nagrodzony Oscarem scenarzysta Philip Dunne, reyserzy filmowi William Wyler i Frank Capra, malarz Ben Shahn, przyszy pedagog Milton Eisenhower, przyszy korespondent CBS Richard C. Hottelet i przyszy senator USA Alan Cranston.

Znaczna cz prasy zacza przedstawia Stalina jako mdrego, wspczujcego Wujka Joe". Magazyny Time" i Life", bliniacze okrty flagowe imperium zaoonego przez zagorzaego antykomunist, republikanina Henry'ego Luce'a, nie mogy powstrzyma entuzjazmu. Podczas gdy w 1940 Stalin, Czowiek Roku, patrzy zowrogo i gronie z okadki magazynu Time", a w jednym z artykuw napisano, e dorwnuje Adolfowi Hitlerowi, najbardziej znienawi dzonemu czowiekowi na wiecie", to zaledwie trzy lata pniej uleg magicznej przemianie. Znw obwoany Czowiekiem Roku, tym razem objawi si na okadce w roli sojusznika - agodnej, niemal witobliwej postaci na nienym tle srogiej rosyjskiej zimy. W rodku wychwalano go za zmys wojskowy i wspania wol oporu", tak jakby wasn piersi bohatersko obroni Matiuszk Rosj. Tylko Jzef Stalin w peni zdawa sobie spraw, jak bliska pokonania bya Rosja w 1942 roku - napisa Time. - I tylko Jzef Stalin w peni zdawa sobie spraw, jak wyprowadzi Rosj z opaw". Dwa miesice pniej Life" powici cay numer Zwizkowi Sowiec kiemu, opisujc go jako kraj bardzo podobny do Stanw Zjednoczonych. Rosjanie - obwieci - to niesamowity nard", wygldaj jak Amerykanie, ubieraj si jak Amerykanie i myl jak Amerykanie". Wytumaczenie okru ciestw rzdw Stalina poszo gadko jak po male: Niezalenie od kosztw kolektywizacji, liczonych yciem ludzkim i indywidualn wolnoci, faktem historycznym pozostaje jej skuteczno". A co z N K W D , tajn policj sowieck, odpowiedzialn za aresztowania, tortury i wymordowanie milionw Rosjan? Zdaniem Life'u" sowiecki Ludowy Komisariat Spraw Wewntrznych by po prostu policj narodow podobn do FBI", ktrej gwne zadanie polegao na tropieniu zdrajcw". Inne magazyny i gazety o masowym nakadzie, w tym Saturday Evening Post", Colliers" i Reader's Digest", zamieciy podobne artykuy. Nawet dobremu staremu New York Timesowi" zdarzao si rozpisywa o politycznym i gospodarczym upodabnianiu si Zwizku Sowieckiego do Stanw. Nie znieksztacimy obrazu sytuacji, jeli powiemy, e w Rosji Sowieckiej mylenie marksistowskie jest nieaktualne - napisano w jednym z artykuw wstpnych Timesa. Powrci system kapitalistyczny, do ktrego lepiej przystaje nazwa system konkurencji"". Jednake nie wszyscy dziennikarze przyczyli si do chru tych, ktrzy - by posuy si sowami katolickiego magazynu C o m m o n w e a l " - pragnli przedstawi rzd sowiecki jako swoiste poczenie rzdw Waszyngtona, Jef fersona i Lincolna, funkcjonujce w warunkach nakrelonych przez podobn konstytucj". Wrd krytykw znalaza si nieliczna grupa korespondentw,

250

SPRAWA

HONORU

Nigdy o nich nie mwcie"

251

ktrzy pracowali w Zwizku Sowieckim. Jednym z nich by William Henry Chamberlin, bardzo szanowany korespondent Christian Science Monitor", ktry spdzi w Moskwie trzynacie lat i napisa kilka ksiek o Rosji. Jego zdaniem czym innym byo uznanie koniecznoci sojuszu ze Stalinem, sawienie bohaterstwa ludu rosyjskiego i docenianie wojennych powice Rosji, zdejmujcych cz ciaru z barkw Stanw Zjednoczonych, a czym cakiem innym ignorowanie oczywistych faktw z sowieckiej historii i wybie lanie" czowieka, ktrego rejestr zbrodni na wasnych rodakach jest duszy ni Hitlera", oraz rzdu, ktry zagodzi na mier opornych chopw i zdzie sitkowa przedrewolucyjn inteligencj". W Stanach Zjednoczonych - napisa Chamberlin - zdaje si szerzy dziwna mistyczna wiara, e jeeli tylko dostatecznie zaufamy Stalinowi, nie baczc na jego postpki, to bdziemy yli dugo i szczliwie. Im bardziej Stalin podkopuje nasze zaufanie, tym bardziej publicyci i mowie stanu upieraj si, by to zaufanie lepo, gucho i niemo podtrzymywa".

na uhonorowanie Stalina i jego reimu ni na pochwa determinacji narodu rosyjskiego. Misj oparto na bestsellerze Josepha E. Daviesa, przyjaciela Roosevelta i sponsora jego kampanii wyborczej, ktry pod koniec lat trzydziestych ambasadorowa w Zwizku Sowieckim. W opinii wikszoci Davies, niemajcy przed wyjazdem do Rosji prawie adnego dowiadczenia w sprawach zagranicznych, zupenie si nie sprawdzi w roli ambasadora. Zanim zaj si dyplomacj, by milionerem, prawnikiem korporacji i lobbyst interesw obcych rzdw w Wa szyngtonie. Jego majtek znacznie wzrs, kiedy polubi Marjorie Merriweather Post, spadkobierczyni potentata w produkcji patkw zboowych. W 1936 roku Daviesowie przekazali znaczn sum pienidzy na drug kampani pre zydenck Roosevelta, a w roku nastpnym pojechali do Moskwy. George Kennan i inni modzi sowietolodzy w ambasadzie amerykaskiej, zdumieni nominacj Daviesa, zebrali si wkrtce po jego przybyciu, by roz way grupowe podanie si do dymisji. Profesjonalici w Moskwie uwaali nowego ambasadora za dyletanta, ktry przy zupenej nieznajomoci Zwizku Sowieckiego by chciwy rozgosu i arogancko wierzy - goszc to publicz nie - e naprawi, cho innym si to nie udao, stosunki amerykasko-sowieckie. Najbardziej upokarzao nas - napisa pniej Kennan - e prezydent sprawia wraenie, jakby mia za nic nasze zasugi w budowaniu dobrej opinii ambasady w Moskwie, i e stanowisko ambasadora, ze wszystkim, co sob reprezentuje [...] traktuje jak polityczn synekur, ktr moe podarowa w nagrod za wsparcie kampanii wyborczej". Gdyby prezydent chcia nas skarci - doda Kennan i wymia nasze starania o rozszerzenie stosunkw sowiecko-amerykaskich, nie mgby dokona tego skuteczniej ni poprzez t nominacj". Ostatecznie Kennan i reszta postanowili pozosta na placwce, ale ich obawy zwizane z Daviesem okazay si uzasadnione. W ponurym, zastraszonym kraju, gdzie codziennie tysice ludzi giny z rk enkawudzistw lub z godu, Joseph i Marjorie Daviesowie zapraszali goci na wykwintne przyjcia, wydawali miliony dolarw na jajka Fabergego i inne carskie skarby oraz eglowali po Batyku wspaniaym jachtem Marjorie, Sea Cloud". W ktrym momencie sekretarz stanu Cordell Hull uzna nawet za konieczne wypomnie Daviesowi, e spdza za duo czasu poza Moskw. Natomiast Kennan i jego koledzy wrcz marzyli, eby ambasador wyjeda jak najczciej i moliwie na dugo. Nie mg wtedy wychwala Stalina i jego rzdu, co robi czsto, bdc na miejscu. Kiedy na przykad po pokazowych procesach przywdcw partii komunistycznej, na ktrych by obecny, oznajmi amerykaskim dziennikarzom, e oskareni z ca pewnoci chcieli obali

Mocno naciskany przez pastwow biurokracj, Hollywood te dooy swoje do promocji amerykasko-sowieckiego braterstwa. Biuro Informacji Wojennej, w peni wiadome potencjau kina w mobilizowaniu opinii publicznej, uznao wykorzystanie srebrnego ekranu do sprzedania nowego wizerunku Sowietw za spraw priorytetow. Do roku 1943 agencja zyskaa potne wpywy w Holly wood, wydajc studiom filmowym wytyczne, w jaki sposb maj wspomaga wysiek wojenny, weryfikujc i poprawiajc scenariusze oraz wysyajc swoich przedstawicieli na posiedzenia scenariuszowe. Niekiedy jej urzdnicy nakaniali wytwrnie do rezygnacji z filmw uznanych za sprzeczne z kursem politycznym lub szkodliwe dla sprawy. W latach 1943 i 1944 wikszo hollywoodzkich studiw produkowaa, w takiej czy innej formie, filmowe peany na cze Rosjan i ich zacitej obrony. M G M nakrcio wychwalajc zalety kolektywizmu Pie o Rosji z udziaem Roberta Taylora (w erze M c C a r t h y e g o zarcza, e wystpi w tym filmie wbrew sobie). Wkadem Samuela Goldwyna bya Gwiazda Polarna wedug oryginalnego (cho m o c n o przerobionego) scenariusza Lillian Hellman. Gregory Peck zadebiutowa na ekranie w roku 1944 jako dzielny sowiecki partyzant w Dniach chway. Ale najlepiej znan i najbardziej kontrowersyjn z filmowych agitek - jej produkcj praktycznie zlecio O W I , a popiera sam Roosevelt - bya Misja w Moskwiewytwrni Warner Bros., nastawiona bardziej

252

SPRAWA

HONORU

Nigdy o nich nie mwcie

253

Stalina. Davies przejmowa si nie tyle procesami, egzekucjami i terrorem, ile tym, e czystka [...] moe zepsu wizerunek Stalina jako agodnego idealisty, jakim stara si go odmalowa prezydentowi, Departamentowi Stanu i innym czytelnikom swoich raportw" - napisa Loy Henderson, zastpca szefa amba sady. Na dodatek ambasador ignorowa fakt, e Sowieci coraz mocniej nkali amerykaskich dyplomatw i reporterw, a kiedy jego podwadni w raportach dla Departamentu Stanu krytykowali stalinowski reim, czsto docza wasne oceny, zbijajce ich wnioski. W roku 1938 Davies zosta przeniesiony na stanowisko ambasadora w Belgii, a w 1940 mianowany specjalnym asystentem Cordella Hulla. Po napaci Niemiec na Zwizek Sowiecki Roosevelt zachci przyjaciela, niewchodzcego wprawdzie w skad struktur rzdowych, ale sucego mu jako nieoficjalny emisariusz, do napisania ksiki o dowiadczeniach moskiewskich, ktra miaaby przezwyciy rezerw Amerykanw wobec rzdw Stalina. Napisana szybko przez literackiego najemnika, opublikowana dwudziestego dziewitego grudnia 1941 roku, trzy tygodnie po japoskim ataku na Pearl Harbor, Misja w Moskwie spenia oczekiwania Roosevelta. W panegiryku, ktry rozszed si w nakadzie ponad siedmiuset tysicy egzemplarzy, autor chwali Stalina za dobro i agodn prostot", zapewniajc, i jest to czowiek tak ciepy i miy, e asiby si do niego pies, a dziecko chciaoby mu sis' na kolanach". Zdaniem Daviesa gwnym celem kierownictwa sowieckiego byo dziaanie na rzecz braterstwa ludzkoci i poprawa losu zwykego czowieka. Pragn stworzy spoeczestwo, w ktrym ludzie mogliby y jak rwni sobie, zgodnie z ideaami etycznymi". Wprawdzie wyrazi pewne zastrzeenia co do stalinowskich czystek, ale znalaz wytumaczenie dla procesw pokazowych i oglnie usprawiedliwi stracenie wysokich dziaaczy partyjnych i wojskowych oraz niezliczonych rzesz Rosjan jako niezbdne wymiecenie i oczyszczenie' kraju z aosnych" i zdradliwych antystalinistw". Kilka miesicy pniej w wytwrni Warner Bros. rozpoczto prac nad filmow wersj Misji w Moskwie w reyserii Michaela Curtiza, z Walterem Hustonem w roli Daviesa. Film wszed na ekrany w 1943 roku. Jack i Harry Warnerowie twierdzili pniej, e nakrcili go na osobist prob Roosevelta, wyraon podczas kolacji w Biaym D o m u ; wedug Daviesa prezydent jedynie popar to przedsiwzicie. Tak czy siak, niezalenie od stopnia zaangaowania, Roosevelt i O W I walnie przyczynili si do powstania filmu, ktry zasyn z tego, e z pomoc wizualnych aluzji, odwoujc si wprost do jawnych faszw, napisa histori cakiem od nowa . Z udajcej p a r a d o k u m e n t filmowej Misji w Moskwie zniky nawet te drobne zastrzeenia, jakie Davies zawar w ksice. Wyrzucajc Francji i Anglii

przedwojenn polityk ustpstw wobec Hitlera, pakt Ribbentrop-Mootow przedstawiono jako konieczn taktyk zyskiwania na czasie, dziki ktrej Rosja moga przygotowa si cichcem do wojny. Na pocztku filmu pojawiaa si na chwil mapa Polski. Jej poow pochaniaa hitlerowska pooga, za to w dru giej - napadnitej i zajtej przez Armi Czerwon - panowa bogi spokj. No, a czym byy procesy pokazowe? Usuwaniem zakonspirowanych nazistowskich sabotaystw i zdrajcw Stalina. O W I byo zachwycone. Przedstawienie procesw moskiewskich to punkt najwaniejszy [...] powinno w znacznym stopniu rozwia nurtujce wielu uczciwych ludzi obawy co do naszego sojuszu z Rosj - napisano w we wntrznym oklniku biura. - MISJA W M O S K W I E wali prosto z mostu; odpowiada na kamstwa propagandowe pastw Osi i ich sympatykw najsil niejsz propagandow broni: prawd". Amerykascy uczeni i krytycy filmowi, w tym kilku lewicowych, widzieli to inaczej. Wikszo bya zbulwersowana. Haniebne b z d u r y " - zyma si James Agee w The Nation". Manny Farber, krytyk filmowy The New Republic", nazwa Misj w Moskwie filmowym k n o t e m wszech czasw. Ten obmierzy film obraa inteligencj demokraty" - napisa. Dwight Macdonald, byy marksista, tak bardzo si oburzy, e zmobilizowa innych znanych lewicowych pisarzy i intelektualistw, wrd nich Alfreda Kazina, Edmunda Wilsona, Maxa Eastmana i Sidneya Hooka, do podpisania listu niepozostawiajcego na filmie suchej nitki i zarzucajcego mu, midzy innymi, gloryfikacj dyktatury". Ale najmocniej potpi dzieo" John Dewey, najwybitniejszy yjcy filozof Ameryki, ktry w roku 1937 przewodniczy niezalenej komisji, badajcej sowieckie czystki. ledztwo wykazao, e procesy pokazowe byy brutalnymi prowokacjami" wobec ludzi, ktrych Stalin uzna za osobistych i politycznych wrogw. W maju 1943, w licie do New York Timesa", Dewey ostro skryty kowa Misj w Moskwie jako pierwszy w naszym kraju przypadek totalitarnej propagandy przeznaczonej do masowej konsumpcji, propagandy, ktra faszuje histori, znieksztacajc, pomijajc lub po prostu zmylajc fakty"*. * W 1947 roku, gdy zimna wojna i maccartyzm przybray na sile, wytwrnia Warner Bros., zaniepokojona zleconymi przez Kongres ledztwami w Hollywood, zniszczya wszystkie przeznaczone do rozpowszechniania kopie Misji w Moskwie. W pnych latach czterdziestych i wczesnych pidziesitych Warner Bros. i niektre inne studia filmowe, najwyraniej w akcie pokuty za prosowiecki entuzjazm z czasw wojny, zajy si produkcj rwnie bezmylnych obrazw o wymowie antykomunistycznej, takich jak Byem komunist w FBI i Duy Jim McLain (z Johnem Wayne'em).

254

SPRAWA

HONORU

Nigdy o nich nie mwcie

255

Roosevelt niezbyt si tym przej. Joseph Davies pozosta jednym z jego gwnych doradcw do spraw sowieckich i cznikiem pomidzy Biaym D o m e m a ambasad Zwizku Sowieckiego w Waszyngtonie. Dziki temu sowiecki ambasador Maksym Litwinow mia dostp do prezydenta bez porednictwa Departamentu Stanu. Wiosn 1943 roku Davies zosta wysany do Moskwy ze specjaln misj zadaniem zorganizowania spotkania w cztery oczy Roosevelta ze Stalinem. Przyby tam na pokadzie samolotu, na ktrego dziobie widnia dwujzyczny, rosyjski i angielski, napis: Misja w Moskwie". W rozmowie ze Stalinem Davies zapewni, e Roosevelt nie jest przeciwny roszczeniom Kremla wobec polskich ziem, ale nie moe powiedzie tego publicznie z przyczyn politycznych. Zaley mu" bowiem na tym, by nie powstao najmniejsze podejrzenie, e ktry z trzech aliantw nie przestrzega zasad Karty Atlantyckiej".

Formalnie cenzura brytyjska w czasie wojny miaa dotyczy wycznie informacji zwizanych z bezpieczestwem, w razie ujawnienia materiaw przydatnych dla wroga - o ruchach wojsk, planach bitew i tym podobnych. Rzd nie mia mandatu na cenzurowanie opinii. Jednake z biegiem czasu Churchill zacz si domaga, by brytyjska i polska prasa wyciszaa kontro wersyjne tematy. Niekiedy nawet prbowa nakada sankcje na wydawcw za publikacje materiaw i opinii, ktrych nie pochwala. Lord Francis-Williams, urzdnik Ministerstwa Informacji odpowiedzialny za cenzur prasow, ubolewa nad ulegoci ogu brytyjskiej prasy wobec coraz bardziej autokratycznego" premiera i tuszowaniem draliwych kwestii w rodzaju sowieckich przeladowa Polakw. Jestem pewien [...], e gazety wyrzdziy wicej szkd nie przez ignorowanie, lecz przeciwnie, przez czste stosowanie si do politycznych dyrektyw rzdu, wykraczajcych poza surowe, wskie ograniczenia cenzury podyktowane wzgldami bezpieczestwa" - napisa po wojnie. Kiedy uciszono polsk pras i rzd na uchodstwie, Kreml - przy wsppracy znacznej czci prasy brytyjskiej - mg rozpowszechnia niemal bez sprzeciwu swoje pogldy na temat Polski i jej przyszoci. Gwnym organem prasowym Moskwy w Wielkiej Brytanii by tygodnik Soviet War News", wydawany przez ambasad sowieck w Londynie i rozsyany do redakcji angielskich gazet, czonkw rzdu i innych znanych osobistoci. Z czasem zaczto go sprzedawa szerszej publicznoci, a u szczytu popularnoci jego nakad osign a pi dziesit tysicy egzemplarzy. Dc do zdyskredytowania potencjalnych rywali do objcia po wojnie wadzy w Warszawie, Soviet War News" czsto atakoway rzd na uchod stwie. Najbardziej dostawao si liberalnym londyskim Polakom, ktrzy, w przeciwiestwie do Moskwy, nie zawarli paktu z nazistami i walczyli z nimi od wrzenia 1939 roku. Oskarano ich midzy innymi o to, e nie reprezen tuj narodu polskiego, s konserwatywnymi reakcjonistami i wsplnikami ludoercy Hitlera". Ataki te byy tak jadowite, e Churchill czu si czasem w obowizku protestowa u sowieckiego ambasadora. Ale jego skargi i zaalenia odnosiy niewielki skutek. W roku 1943 zaczy pomstowa na Polakw take brytyjskie gazety, takie jak Manchester Guardian", New Statesman", News Chronicie" i Daily Express". Powtarzajc za Sowietami ich co agodniejsze oskarenia, twierdziy, e rdem polsko-sowieckiego sporu jest polska nienawi do Rosji, a Polacy, nie chcc odda czci swoich ziem, wykazuj samobjczy brak zdrowego rozsdku. W tym czasie polsko-brytyjski romans najwyraniej dobieg koca. Rosa

Upikszajc sowiecki wizerunek w oczach Amerykanw, Roosevelt i jego rzd starali si w miar monoci ukry brutalno Sowietw wobec mieszkacw wschodniej Polski - deportacje, zaginicie polskich oficerw, obwieszczenie Kremla, e Polacy na wschodzie staj si obywatelami sowieckimi. Grajc na wierze Polakw, e Ameryka i sam jej prezydent we waciwym czasie wstawi si za Polsk, Biay Dom i Departament Stanu liczyy, e zagwarantuj sobie milczenie polskiego rzdu w Londynie w tej i innych sprawach. Mniej wicej w tym samym czasie, kiedy Davies rozmawia w Moskwie ze Stalinem, Roosevelt oznajmi z wielkim alem polskiemu ambasadorowi, Janowi Ciechanowskiemu, e waciwy moment na wstawiennictwo, jak przekonali go doradcy, jeszcze nie nadszed. Na razie zatem polskiemu rzdowi nie wolno rozgasza wiadomoci o zakusach Stalina na polskie terytorium ani o jego polityce zatrzymania Polakw w Zwizku Sowieckim. Wiedziaem, e to bd - napisa pniej Ciechanow ski. - eby interwencja przyniosa efekty [...] musiaaby by natychmiastowa, zdecydowana i jawna. A nas poproszono o dochowanie tajemnicy. Pozbawiono nas moliwoci zdobycia poparcia opinii publicznej. Zakneblowano nam usta". W Wielkiej Brytanii premier Churchill stosowa wasne naciski. Kiedy polska prasa emigracyjna - ponad dwadziecia gazet i magazynw - staa si zbyt miaa, wywarto presj na polski rzd, aby przed publikacj weryfikowa wszystkie artykuy wstpne. Rwnoczenie rzd brytyjski zada, eby polska prasa nie omawiaa polsko-sowieckich kwestii spornych, a zwaszcza sowieckich roszcze wobec wschodniej Polski.

256

SPRAWA

HONORU

Nigdy o nich nie mwcie"

257

liczba Brytyjczykw, ktrzy z powodu sprzeciwu Polakw wobec sowieckich da zaczli ich uwaa nie za cennych sojusznikw, ale za uprzykrzonych pieniaczy. Polscy lotnicy przestali by ulubiecami prasy i publicznoci. Lady Jersey na przykad zrezygnowaa z matkowania" Dywizjonowi 315 i zacza organizowa przyjcia dla napywajcych licznie do Wielkiej Brytanii oficerw Amerykaskiej Armii i Si Powietrznych. Przygnbiony polski ambasador w Wielkiej Brytanii, Edward Raczyski, zapisa w dzienniku: Rzd Polski i nard polski nie maj w tej chwili do dania niczego wicej ponad to, co ju daj spraw godn wysiku ze strony wolnych narodw wiata, zdecydo wan postaw narodu ciemionego przez okupantw, mstwo onierzy, zwaszcza marynarzy i lotnikw. Te walory nie starcz jednak za brakujce siy materialne w walce toczcej si na mier i ycie, tym bardziej e nie mamy alternatywy politycznej i wynikajcej std monoci sprzedania si droej". G d y popularno Polakw w Wielkiej Brytanii gwatownie spadaa, w rwnie zawrotnym tempie rs powszechny szacunek dla Rosjan, umacniany, podobnie jak w Stanach, przez energiczn propagandow kampani rzdow. Na odczytach, w filmach, ksikach, artykuach w gazetach i magazynach przedstawiano sowiecki rzd jako popularny, silny i coraz bardziej liberalny. Czsto powoywano si na Sowietw jako wzr do naladowania dla Brytyj czykw. Na przykad plakat Ministerstwa Pracy wzywa robotnice z brytyjskich fabryk do brania przykadu z sowieckich koleanek. Natomiast angielskich rolnikw zachcano - jak odnotowaa z rozbawieniem w New Yorkerze". Mollie Panter-Downes - do przyjrzenia si, pod ktem zastosowania we wsiach hrabstwa Sussex, sukcesowi rosyjskiej polityki wypalonej ziemi, ktra tak dobrze si sprawdzia na polach uprawnych Ukrainy". Sowieckiego ambasadora w Londynie, Iwana Majskiego, niegdy pariasa, zasypywano zaproszeniami na przyjcia, probami o wygoszenie wykadu i udzielenie wywiadu prasie oraz wzywano na spotkania z Churchillem i innymi czonkami rzdu. Doszo do tego, e ten byy rewolucjonista zosta honorowym czonkiem ekskluzywnego klubu Ateneum. Z biegiem wojny w Wielkiej Brytanii coraz mniej tolerowano tych, ktrzy nie podzielali powszechnej rowej opinii o Stalinie i jego rzdzie. A.P Herbert, niezaleny czonek parlamentu i autor obrazoburczych artykuw dla Puncha', odczu to na wasnej skrze, gdy napisa wiersz zatytuowany Wicej sensu, w ktrym podszczypywa brytyjskich admiratorw Stalina, wzywajcych do utworzenia drugiego frontu.

Przyjaciele Joego, nonsensu nie znosz. Chwalmy go, kochajmy ale z sensem, prosz! Gdy w czterdziestym roku bylimy w opaach, Drugi front, chopaki, byby wprost jak znalaz. Ale gdy kontynent wpad w apy Hitlera, Rosja nawet palcem w bucie nie kiwna... Rymowanka Herberta wywoaa burz protestw na brytyjskiej lewicy. Jego kolega oznajmi w Izbie Gmin, i wiersz jest obraliwy dla Zwizku Sowieckiego i obliczony na zaszkodzenie naszej przyjani z tym krajem". Doda, e poniewa kry on w odpisach po jednostkach armii brytyjskiej, da, aby bezzwocznie pooono kres takiej dziaalnoci politycznej" i w celu przeciwdziaania skutkom propagandy" wygoszono onierzom pogadanki sawice Zwizek Sowiecki. Gdy w roku 1943 George Orwell przedoy brytyjskim wydawcom Folwark zwierzcy, cit satyr na sowiecki totalitaryzm, wszyscy j odrzucili. Jeden z nich, ktry pocztkowo przyj maszynopis, rozmyli si po otrzymaniu ostrzeenia z Ministerstwa Informacji, e ksika zepsuje stosunki Wielkiej Brytanii z Rosj. Gdyby ta bajka bya wymierzona oglnie w dyktatorw i reimy, opublikowalibymy j bez zastrzee - napisa do agenta Orwella. Niestety, teraz to widz, tak dokadnie odtwarza ona histori Sowietw i ich dwch dyktatorw [Lenina i Stalina], e moe si odnosi wycznie do Rosji [...] I jeszcze jedno: bajka byaby mniej obraliwa, gdyby dominujc kast zwierzt nie byy winie. Spodziewam si, e wybr wi na kast rzdzc z pewnoci obrazi wielu ludzi, zwaszcza tych bardziej draliwych, a takimi s bez wtpienia Rosjanie". Orwell by wcieky. Najwybitniejszy pisarz polityczny Anglii ju wczeniej wypowiada si krytycznie o praktykowanym przez lewicowych brytyjskich intelektualistw i pras wybielaniu sowieckich metod. Nazwany przez V.S. Pritchetta sumieniem pokolenia", by wojujcym socjalist, a jednoczenie bezkompromisowym bojownikiem o demokracj i swobody jednostki. Nie cierpia politycznej hipokryzji i zagania, protestujc przeciwko oglnonaro dowemu spiskowi przypochlebiania si naszemu sojusznikowi", mgle kamstw i dezinformacji". Jakakolwiek powana krytyka sowieckiego reimu, ujawnienie faktw, ktre rzd sowiecki wolaby utrzyma w tajemnicy, jest niemal niecenzural ne - napisa pniej. - Ludzie ci [w prasie i w rzdzie] nie rozumiej, e jeli popierasz totalitarne metody, to moe nadej czas, gdy zostan one uyte prze-

258

SPRAWA

HONORU

Nigdy o nich nie mwcie"

259

ciwko tobie [...] Jeeli wolno cokolwiek znaczy, to jest to prawo mwienia ludziom tego, czego nie chc usysze". Pomimo ostrzee Orwella Brytyjczycy i Amerykanie nadal bezkrytycznie podziwiali wszystko co sowieckie. Wiosn 1943 roku rado z rosyjskiego zwycistwa pod Stalingradem bya wiea, dopiero co skierowano do roz powszechniania Misj w Moskwie, Life" opublikowa numer wychwalajcy Zwizek Sowiecki, w Wielkiej Brytanii obchodzono Dzie Armii Czerwonej, wicc go w caym kraju przemwieniami, paradami i przyjciami. A na dokadk rzdy amerykaski i brytyjski cay czas promoway ide szczliwego i bezproblemowego sojuszu z Sowietami. Milczay o coraz wikszych daniach Stalina i o nasilajcym si kryzysie polsko-sowieckim. Milczay jak grb - a do Katynia.

podziemie, jednoznacznie wskazaa na win Rosjan. Jakie byo wyjcie? Gdyby polski rzd oskary ich wprost, narobiby zamieszania w obozie aliantw, Niemcy za osignliby upragnione zwycistwo propagandowe. Jednake okrutny mord na tysicach ludzi nalecych do polskiej elity cywilno-wojskowej woa o sprawiedliwo. Wiadomoci przesyane przez warszawskie podziemie do Londynu nie pozostawiay wtpliwoci, e wstrznity, zdjty groz, zrozpaczony kraj tego si wanie domaga. Pitnastego kwietnia genera Sikorski wystosowa oficjaln prob do Midzynarodowego Czerwonego Krzya o przeprowadzenie niezalenego ledztwa. My, Polacy [...] staramy si powstrzyma z wydaniem przedwczes nego wyroku - powiedzia przedstawiciel polskiego rzdu. - Czekamy na jednoznaczne dowody i powtarzamy wiatu: My nic nie wiemy". Bardziej dyplomatycznie ju nie mg postpi" - napisa pniej o probie Sikorskiego do Czerwonego Krzya George Kennan. Mimo to Churchill i inni czonkowie brytyjskiego rzdu wpadli w konster nacj na wie, o co prosz Polacy. Premier, dawniej wyraajcy zatroskanie ich cierpieniami, nie okaza szczeglnego wspczucia i nie zoy kondolencji. Nie mia wprawdzie wikszych wtpliwoci co do winy Sowietw, niepokoi si jednak, jak na inicjatyw Sikorskiego zareaguje Stalin. Niestety, niemieckie oskarenia prawdopodobnie s prawdziwe - zdy powiedzie polskiemu przywdcy. - Bolszewicy zdolni s do najwikszych okruciestw". Tym razem on i Anthony Eden przestrzegli Sikorskiego, by nie robi problemu z tego przypadku, i zadali wycofania proby adresowanej do Czerwonego Krzya. Sikorski odmwi. Sia jest po stronie Rosji, sprawiedliwo po naszej oznajmi. - Nie radz narodowi brytyjskiemu czy swojego losu z brutaln si ani depta sprawiedliwoci na oczach wszystkich narodw". Jednake dla Churchilla i Edena waniejsza od sprawiedliwoci bya w tamtej chwili jedno aliantw, a w kadym razie zachowanie jej pozorw. Ulegajc nieustajcej presji, Sikorski niechtnie zgodzi si zachowa milczenie i nie podejmowa dalszych dziaa. Jak si okazao, Czerwony Krzy nie podj dochodzenia w sprawie mordu katyskiego, poniewa druga strona sporu, Zwizek Sowiecki, odmwia wsp pracy. Dwudziestego szstego kwietnia Sowieci, wykorzystujc polsk prob do Czerwonego Krzya jako pretekst do podjcia planowanego od miesicy kroku, oficjalnie zerwali stosunki dyplomatyczne z Polsk. Brytyjskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych powiadomio w supertajnej depeszy amerykaski Departament Stanu, e w jego przekonaniu rzd sowiecki zerwa z Polakami [...] by ukry wasn win". Niemniej w swojej depeszy do

Trzynastego kwietnia 1943 niemieckie radio nadao zdumiewajcy komuni kat: w masowych grobach w lesie katyskim, w okupowanej przez Niemcw zachodniej Rosji, oddziay Wehrmachtu znalazy ciasno uoone ciaa przeszo czterech tysicy polskich oficerw. Wedug hitlerowcw sprawcami mordu byli Rosjanie. Wiadomo o masakrze spada na rozsianych po wiecie Polakw jak grom z jasnego nieba. Od dwudziestu miesicy, to jest odkd genera Anders zacz tworzy w Rosji armi, rzd polski poszukiwa tych oficerw i jedenastu tysicy innych - wszyscy oni zaginli wiosn 1940 roku. Od tamtej pory w notach i w listach, podczas oficjalnych i nieoficjalnych wizyt polscy przywdcy, z Si korskim i Andersem na czele, wielokrotnie dopominali si u Sowietw o in formacje o zaginionych, ci za nieodmiennie twierdzili, e nie maj pojcia, co si z nimi stao. W roku 1941 Stalin wysun przypuszczenie, e Polacy uciekli do Mandurii. Kiedy znaleziono ich ciaa na terytorium Zwizku Sowieckiego, Kreml wypar si wszelkiej wiedzy na ten temat. Sowieccy aparatczycy snuli domysy, e polscy oficerowie wpadli w rce Niemcw i zostali zabici po ich najedzie na Rosj. Podczas gdy Niemcy i Rosjanie wzajemnie przerzucali si oskareniami, Polacy stanli przed nieznonym dylematem. Z pocztku, dobrze wiedzc, e nazici s w peni zdolni do takiej zbrodni, nie dawali wiary niemieckim twierdzeniom. Podejrzewali nie bez podstaw e Niemcy chc wykorzysta sytuacj do zasiania niezgody midzy aliantami. Jednake obfito szczegw dostarczonych przez Wehrmacht, uzupeniona informacjami, ktre zebrao

260

SPRAWA

HONORU

Nigdy o nich nie mwcie"

261

Stalina, z prob o ponowne rozwaenie kwestii zerwania stosunkw polsko-sowieckich, Churchill ca win obarczy Polakw. Eden i ja wskazalimy Rzdowi Polskiemu - napisa - e wznowienie przyjacielskich czy roboczych stosunkw z Rosj Sowieck nie bdzie moliwe, dopki wysuwa on obraliwe oskarenia wobec Rzdu Sowieckiego, wspierajc tym samym odraajc propagand nazistowsk". Obieca te zakneblowa polsk pras w Wielkiej Brytanii, te aosne szmatawce", jak si wyrazi, jeli nadal bd drukowa antysowieckie artykuy. Tymczasem Sowieci dalej bili w propagandowy bben i ponawiali okrutne i haniebne" - jak nazwa je w pamitniku Alexander Cadogan - ataki na Polakw, oskarajc ich przede wszystkim o zmow z hitlerowcami. Znaczna cz prasy brytyjskiej podya za przykadem swojego rzdu, oskarajc polski rzd o dziaania podkopujce sojusz. Wskutek taktyki Stanw Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii wikszo ludzi na Zachodzie a do chwili odnalezienia grobw w Katyniu nie syszaa o zaginionych polskich oficerach ani o prbach ich odszukania. Nawet gdy ju otwarto katyskie mogiy i ekshumowano zwoki, liczni obywatele pastw zachodnich, wprowadzeni w bd milczeniem Polakw i wybielaniem mordercw w Anglii i w Stanach, nadal stali po stronie Sowietw. W wikszoci brytyjskich publikacji prasowych nie byo wezwa do ledztwa w sprawie Katynia ani odwoa do ideaw i zasad moralnych, na ktrych opiera si sojusz przeciw pastwom Osi. Nacisk kadziono na polityk siy i zwycistwo w wojnie, udobruchanie Sowietw i podtrzymanie sojuszu. Pot piajc Polakw za zwrcenie si do Czerwonego Krzya, New Statesman" przyzna, e polskich oficerw rzeczywicie moga rozstrzela sowiecka tajna policja. Lecz zarazem, w mrocej krew w yach dygresji, usprawiedliwia mord, twierdzc, i trudno si dziwi, e sowiecki rzd, czsto nie bez powodu, widzia w polskich ziemianach i kadrze oficerskiej faszystw i wrogw klaso wych". Wicej przemawia za tym, by zostawi zmarych w spokoju - napisa w innej krytycznej opinii o apelu Polakw Spectator. - adne, choby najskrupulatniejsze ledztwo nie przywrci im ycia".

madzonych materiaw wyjtkowo skrupulatnie i dokadnie zrekonstruowa histori uwizienia i egzekucji oficerw. Sporzdzony przez niego, drobiazgowo udokumentowany, z pasj napisany raport, ktry w czerwcu 1943 roku przesa krlowi Jerzemu VI, Churchillowi i gabinetowi wojennemu, potwierdza win Sowietw. W swoim raporcie 0'Malley opisa obz, w ktrym uwiziono Polakw, listy pisane na cianach pocigu wiozcego ich na mier, usta protestujcych zapchane trocinami, kule w potylicach, ciaa uoone w doach w sterty jak drewno na opa. Kiedy byo po wszystkim, kiedy ju pad ostatni strza i ostatnia kula przebia polsk gow - napisa - oprawcy, zapewne przyuczeni w modoci do prac gospodarskich, przystpili do cakiem niewinnych zaj: wyrwnywania ziemi i sadzenia choinek na miejscu kani". Raport nie poprzesta na oskareniu Sowietw. 0'Malley, zawodowy dyplomata, gboko wstrznity zbrodni katysk i rzdowym wybiela niem zbrodniarzy, odrzuci dyplomatyczn powcigliwo. By wiadom politycznych wzgldw, dla ktrych gabinet Churchilla uzna, e milczenie i ukrywanie prawdy s w tym przypadku zem koniecznym. Zastanawia si jednak nad moralnymi i etycznymi kosztami takiej postawy. Zobowizano nas do [...] znieksztacenia naszych naturalnych, zdrowych odruchw intelektual nych i moralnych - napisa. - Zobowizano nas do nadmiernego podkrelania braku taktu i impulsywnoci Polakw, do powstrzymywania ich przed obron wasnych racji na forum publicznym, do zniechcania spoeczestwa i prasy przed wszelkimi prbami zbadania tej nikczemnej sprawy do samego dna [...] Dla zatuszowania mordu naduylimy dobrego imienia Anglii". Jak ta sprzecz no naszych publicznych pogldw i prywatnych uczu" wry przyszym stosunkom Wielkiej Brytanii z Polakami i Rosjanami? - zapytywa. Wytrceni z rwnowagi byskotliwym, nieortodoksyjnym, niepokojcym raportem 0'Malleya" - jak wyrazi si o nim pewien angielski dygnitarz Churchill i jego ministrowie postanowili zachowa go w tajemnicy. Oczywi cie jego rozpowszechnienie byoby rzecz ze wszech miar uczciw - przyzna Alexander Cadogan. - Ale poniewa wiemy, e znajomo tych dowodw nie moe mie wpywu na nasze plany i kurs polityczny, to czy naraenie wik szej, ni to konieczne, liczby osb na konflikt duchowy po przeczytaniu tego raportu przyniosoby co dobrego?" Nie wolno nam wspomnie o tym ani sowem" - przestrzeg Churchill Anthony'ego Edena. Niemniej uzna za stosowne przesa kopi raportu 0'Malleya prezydentowi Rooseveltowi, nazywajc dokument w doczonym licie pospnym, dobrze [...] moe nawet za dobrze napisanym". Gdyby jednak znalaz Pan czas, eby

Podczas gdy brytyjscy urzdnicy i redaktorzy starali si jak najszybciej spuci nad Katyniem zason milczenia, pewien czonek rzdu Churchilla zrobi co odwrotnego. Sir Owen 0'Malley, brytyjski ambasador przy polskim rzdzie emigracyjnym, przeprowadzi wasne ledztwo w sprawie mordu, studiujc dziesitki dokumentw i rozmawiajc z wieloma Polakami. Na podstawie zgro-

262

SPRAWA

HONORU

Nigdy o nich nie mwcie"

263

go przeczyta, to zapewniam, e warto - doda. - Chciabym odzyska raport, kiedy ju nie bdzie Panu potrzebny, poniewa oficjalnie nie puszczamy go w obieg". Nic nie wiadomo o tym, eby Roosevelt wspomnia publicznie albo prywatnie, czy zada sobie trud przeczytania raportu 0'Malleya. Nic te nie wskazuje, eby omawia go z kimkolwiek w Biaym D o m u albo pus'ci w obieg wrd czonkw gabinetu bd pracownikw rzdowych. Otrzyma ju zreszt raport na temat tragedii katyskiej, sporzdzony przez amerykaskiego oficera cznikowego przy armii polskiej w Wielkiej Brytanii. Take on dochodzi do konkluzji, e winni mordu s Sowieci. Na polecenie Biaego D o m u dokument odoono do rzdowego archiwum. Roosevelt zareagowa na informacje o Katyniu gwnie rozdranieniem. Sprawa grobw nie bya warta tego caego zamieszania - zirytowa si. - Co za gupcy [londyscy Polacy]! Nie mam do nich cierpliwoci". W depeszy do sowieckiego przywdcy zapewni, e w peni rozumie [jego] problem". Uwaa, e Polacy si myl", ale mia nadziej, e Stalin nie zerwie z nimi stosunkw. W s p o m n i a te o znacznej liczbie Amerykanw polskiego pochodzenia, nadmieniajc, najwyraniej z myl o swojej pozycji w oczach polonijnych wyborcw, e sytuacji nie poprawiaby wiadomo o kompletnym zerwaniu stosunkw pomidzy Panem a Sikorskim". Za kulisami prezydent poprosi Johna F. Cartera, ktry sta na czele maego zespou, podlegajcego bezporednio gowie pastwa, eby zbada spraw Katynia i sporzdzi raport. Roosevelt podzieli si z nim podejrzeniami, e winni s Rosjanie. M i m o to, kiedy Carter i jego zesp przedstawili mu tak wanie konkluzj, ich raport zosta utajniony. Ten sam los spotka dwa inne amerykaskie dokumenty oskarajce Sowietw - jeden napisany przez pukownika amerykaskiej armii, niemieckiego jeca wojennego, wiadka ekshumacji cia polskich oficerw, ktry doszed do wniosku, e Polakw wymordowali Sowieci. Jego raport, zaklasyfikowany przez amerykaski wywiad wojskowy w Waszyngtonie jako cile tajny", przepad bez ladu. Po wojnie funkcjonariusz wywiadu wojskowego przyzna, e opatrzon klauzul tajnoci relacj pukownika zniszczono, poniewa istniao wielkie prawdopodobie stwo [wywoania] komplikacji [...] [Rosjanie] wpadliby w sza". Jedyny raport na temat Katynia, ktrego administracja Roosevelta nie zataia, sporzdzia na pocztku 1944 roku Kathleen Harriman, crka amerykaskiego ambasadora w Moskwie, Averella Harrimana. Po odbiciu zachodniej Rosji Sowieci zaprosili j wraz z innymi Amerykanami na ekskursj do katyskich grobw dla zebrania informacji". Panna Harriman napisaa potem, e wedug

wszelkiego prawdopodobiestwa polskich oficerw zabili Niemcy. Po latach przyznaa jednak, e cho w tamtym czasie bya przekonana o winie Rosjan, nie moga podway przedstawionych jej dowodw". Wikszo amerykaskich magazynw i gazet, pozbawionych szczegowych informacji o Katyniu, wzia, podobnie jak prasa brytyjska, stron Sowietw. W Berlinie Joseph Goebbels zapisa w dzienniku: Anglicy i Amerykanie odprawiaj Polakw tak, jakby byli wrogami". W wielu publikacjach w Ame ryce twierdzono kategorycznie, e Rosjanie nie s winni mordu, a Polacy to nieodpowiedzialni wichrzyciele, dcy do rozbicia sojuszu Sowietw z Zacho dem. Newsweek" przypisa bdn taktyk Polakw [...] dziwnej cesze braku realizmu, ktra poprowadzia polskich uanw do szary na niemieckie czogi i ktra nadal przenika polsk polityk". Life" nazwa Polakw najwikszymi szowinistami Europy, z pretensjami do caego wiata", i doda, nie kryjc si z pragmatyzmem: Musimy pamita, e z rosyjsko-polskim sporem nie wie si aden ywotny interes amerykaski [...] A poniewa w naszym interesie ley przede wszystkim sojusz z Rosj, nasi dyplomaci nie powinni by zbyt czuli na punkcie Polakw". Witold Urbanowicz, ktry w chwili ujawnieniu mordu katyskiego prze bywa w Waszyngtonie, nie mg poj takiego cynizmu. Jego bl i oburzenie byy tym wiksze, e zna wielu spord zabitych. Na dodatek mia wiadomo, e gdyby nie uciek Sowietom we wrzeniu 1939 roku, te mgby skoczy w jednym z tych masowych grobw.

W sprawie Katynia Stalin i jego rzd, przy znacznej pomocy Londynu i Waszyngtonu, dokonali prawdziwego wyczynu w dziedzinie public relations - ohydn zbrodni obrcili w dyplomatyczne i propagandowe zwy cistwo. Osupiay Jan Nowak, mody polski bojownik ruchu oporu, nie mg, podobnie jak Urbanowicz, uwierzy, e zachodni alianci maj za ze Polakom, i daj ustalenia prawdy". Nowak, kurier polskiego podziemia, przemyka si z Polski i do Polski, przewoc wane informacje wywiadowcze dla rzdu brytyjskiego i polskiego rzdu na uchodstwie. Podobnie jak wielu jego rodakw w okupowanej Polsce, widzia w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych wietliste drogowskazy nadziei w mrocznym wiecie. Suchajc potajemnie w Warszawie polskojzycznych przekazw BBC i polskiego rzdu w Londynie, wraz z wieloma Polakami nabra przekonania, e na ich kraju skupia si uwaga caego wiata, a potni alianci podziwiaj polski nard za dug i dzieln walk.

264

SPRAWA

HONORU

Okupowany kraj y wiar w sprzymierzonych, w Churchilla, Roosevelta [...] uciekajc od rzeczywistoci codziennych aresztowa, apanek i egzekucji, Owicimia i Majdanka - krzepi si bog wizj sonecznego jutra". Nic nie mogo zachwia przekonaniem Polakw, e Wielka Brytania i Stany Zjedno czone, kierujce si ideaami sprawiedliwoci, prawdy i wolnoci", dopomog wyzwoli ich ojczyzn. Po Katyniu Nowak zrozumia, e on i jego rodacy yli mrzonkami. Zachodni sprzymierzecy, zamiast podziwia Polsk, postrzegali j jako utrapienie. Nie potrafili poj, e Polacy nie mog spisa na straty, niczym w ksidze rachunko wej, tysicy zamordowanych, e s pewne granice ceny, jak kraj moe zapaci w imi harmonii midzy aliantami. Wraz z innymi rodakami Nowak zadawa sobie pytanie, jak zareagowaliby Brytyjczycy i Amerykanie, gdyby to tysice ich oficerw znaleziono w masowych grobach. Rok potem, tu przed wybuchem powstania w Warszawie, Nowak prbowa przekona Polakw, by nie wierzyli a tak mocno w Angli i Stany Zjednoczone. Bez skutku. Tymczasem w Londynie polski rzd emigracyjny dosta nauczk. Gdy w ogoszonym na pocztku 1944 roku raporcie wadze sowieckie oczyciy si z zarzutw o dokonanie mordu w Katyniu, rozgoryczony Owen CMalley zapewni Anthony'ego Edena, e rzd brytyjski nie musi si martwi o reakcj Polakw. Stale mylmy o tych sprawach, ale nigdy o nich nie mwmy - napisa CMalley w nocie do Edena. - Nigdy o nich nie mwmy, radziem rzdowi polskiemu, okazuje si, e niepotrzebnie. Przyjli raport rosyjski w milczeniu. Jak wida, niedola i pobyt w naszym kraju nauczyy ich, e w yciu politycznym znacznie lepiej jest przemilcze sprawy, wywoujce najsilniejsze emocje".

ROZDZIA PITNASTY

WOJNA TOCZY SI W POLSCE"

rzez kilka miesicy w rodku wojny mona byo podziwia w Northolt rcznie uszyt, starannie wyhaftowan chorgiew. By to pozostajcy w tym czasie pod opiek Dywizjonu Kociuszkowskiego oficjalny sztandar Polskich Si Powietrznych w Wielkiej Brytanii. Uszyy go potajemnie w 1940 roku mieszkanki okupowanego przez Sowietw Wilna. Stamtd polskie podziemie przemycio cenne rkodzieo do Anglii. Sztandar, z wyobraeniem Najwitszej Marii Panny i sowami: Mio da ofiary", zaprojektowa pod koniec 1939 roku mody polski myliwiec, przybyy niedawno do Francji wraz z tysicami rodakw. Inny pilot, rodowity wilnianin, wykorzystujc podziemne kontakty, zorganizowa wykonanie sztandaru w ro dzinnym miecie. Zaczto szuka biaego i czerwonego adamaszku oraz zotych i srebrnych nici do wyszywania. Znaleziono je wreszcie w Berlinie, a dyplomaci z krajw neutralnych przywieli materiay do Wilna. Przez ponad trzy miesice wilnianki z naraeniem ycia szyy sztandar. Ukoczyy go w czerwcu 1940, ale tymczasem upada Francja i wyoni si trudny do pokonania problem: jak przerzuci sztandar do Polskich Si Powietrznych na Zachodzie? I tym razem z pomoc przyszed dyplomata - japoski konsul w Wilnie, ktrego kraj by jeszcze wtedy nominalnie neutralny. Przesany poczt dyplomatyczn sztandar dotar do Londynu wiosn 1941 roku. Wikszo kobiet, ktre go szyy, nie dowiedziaa si o tym: wraz z setkami tysicy innych mieszkacw wschodniej Polski przepady bez ladu, deportowane do guagw i kochozw na terenie Zwizku Sowieckiego. W czerwcu tego roku genera Sikorski przekaza sztandar, symbolizujcy wi pomidzy Polskimi Siami Powietrznymi a narodem polskim, Dywi-

266

SPRAWA

HONORU

Wojna toczy si w Polsce"

267

Plan Sikorskiego zakada, e po odwrceniu si wreszcie losw wojny olbrzymia podziemna armia w Polsce, zwana Armi Krajow (AK), stanie do walki, nkajc wycofujcych si Niemcw, a na koniec poczy siy z oddziaami polskimi i alianckimi i ruszy do ostatecznego szturmu o wolno. Do tego czasu lotnictwo miao zrzuca bro i dostawy dla Armii Krajowej. Misje te zaczy si ju w roku 1941, aczkolwiek nie prowadzono ich regularnie. Polacy jedzili potajemnie z Londynu do Polski, by za plecami wroga omawia z przywdcami Armii Krajowej logistyk wyzwolenia.

W 1943 roku Polacy, majc pod broni przeszo sto pidziesit tysicy ludzi, stanowili wany element w kampaniach planowanych przez aliantw. Szko lenie koczyy dwie due polskie armie, przygotowujce si do nieuniknio nego szturmu w Europie. W Palestynie przeszo szedziesit tysicy polskich onierzy Drugiego Korpusu pod dowdztwem generaa Wadysawa Andersa

Pilot Dywizjonu Kociuszkowskiego przekazuje oficjalny sztandar Polskich Sil Powietrznych pilotowi Dywizjonu 304 (Ziemi lskiej) iv marcu 1942. Sztandar, uszyty potajemnie w 1940 roku przez mieszkanki bdcego pod okupacj sowieck Wilna, zosta potem przemycony do Londynu. (Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego).

zjonowi Bombowemu 300. Na mocy rozkazu generaa sztandar mia by przekazywany kolejnym polskim dywizjonom, dopki lotnicy nie bd mogli przewie go tam, gdzie jest jego waciwe miejsce - do ojczyzny. Od pierwszego dnia pobytu w Londynie Sikorski snu plany wyzwolenia Polski. Liczy, e kluczow rol odegraj polskie siy zbrojne za granic, a w szczeglnoci lotnictwo. Polska piechota, piloci i marynarze brali udzia we wszystkich wikszych kampaniach alianckich w Europie i Afryce Pnoc nej. Pomagali broni Wielkiej Brytanii, wyzwala Francj, Belgi i inne kraje europejskie. Dla polskich onierzy byy to jednak jedynie rodki do osignicia celu. Przywiecao im haso: Za nasz i wasz wolno". Wypeniwszy pierwsz cz przyrzeczenia, zamierzali wypeni drug - wyzwoli swj kraj.

Winston Churchill, w towarzystwie generaa Wadysawa Sikorskiego, przeprowadza inspekcj polskich oddziaw w Szkocji. (Imperial War Museum).

268

SPRAWA

HONORU

Wojna toczy si w Polsce

269

wiczyo codziennie w gorcym pustynnym socu, czekajc na rozkaz przerzu cenia do Woch. Gociom, przygldajcym si tym opalonym, zahartowanym, zdyscyplinowanym onierzom, trudno byo uwierzy, e wielu z nich niecae dwa lata wczes'niej w Rosji byo chodzcymi szkieletami. Z t armi trzeba si bdzie liczy", przewidywa korespondent Timesa". Podczas wizyty w Drugim Korpusie Polskim Harold Macmillan, cznik rzdu brytyjskiego z siami alianc kimi w Afryce Pnocnej, rwnie podziwiajc Polakw, nie tyle za twardo i dyscyplin, ile za hart ducha, dostrzeg w nich wyjtkowy romantyzm - nie wesoo, lecz rycersko, poezj, przygod". Rwnoczenie w Szkocji kontynuowao szkolenie ponad trzydzieci tysicy onierzy Pierwszego Korpusu Polskiego, czekajcych na przekroczenie Kanau i ldowanie w Europie. Wielu z nich przybyo do Wielkiej Brytanii w roku 1940 po walkach we Francji i przez niemal cae trzy lata strzego brzegw brytyjskich przed niemieck inwazj. Wspomogo ich w 1941 kilkanacie tysicy onierzy ewakuowanych ze Zwizku Sowieckiego. Do doborowych jednostek korpusu naleaa Pierwsza Dywizja Pancerna, ktra niebawem miaa si odznaczy nie tylko w Normandii. Rwnie w Szkocji intensywne szkolenie przechodzia Pierwsza Polska Samodzielna Brygada Spadochronowa, zorganizowana przez generaa Stani sawa Sosabowskiego z myl o desancie na okupowan Polsk po rozpoczciu planowanego powstania zbrojnego Armii Krajowej. Ze wszystkich polskich oddziaw tylko jego onierze mieli przed sob jako wyczny cel walk o wyzwolenie ojczyzny. Zgodnie z polsko-brytyjsk umow brygada spado chronowa, w odrnieniu od reszty polskich jednostek wojskowych, miaa pozosta pod cakowit kontrol Polakw. Oczywicie Polskie Siy Powietrzne, liczce w poowie 1943 roku przeszo jedenacie tysicy ludzi, od trzech lat uczestniczyy w akcjach bojowych w Wielkiej Brytanii i kontynuoway loty bombowe, eskortujce i ataki z lotu koszcego. Polscy piloci nadal wyrniali si w walce. Podczas desantu na Dieppe w sierpniu 1942 roku Dywizjon Kociuszkowski, obecnie pod dowdztwem Jana Zumbacha, ponownie udowodni, e jest jedn z najlep szych alianckich jednostek myliwskich w drugiej wojnie wiatowej. W trakcie drugiego wylotu bojowego kociuszkowcw w tej akcji Zumbach do spki ze Stanisawem Skalskim, koleg z roku w Dblinie i dowdc Dywizjonu 317 (Wileskiego), zastawili puapk na niemieckich myliwcw, ktrzy atakowali may oddzia alianckich komandosw, prbujcych desperacko (i daremnie) zdoby przyczek na francuskim wybrzeu. Piloci Skalskiego, poruszajcy si zygzakiem i kolebicy w powietrzu jak kompletni amatorzy, stanowili przynt.

Gdy pechowych nowicjuszy" wypatrzy i opad rj samolotw Luftwaffe, sam zosta zaatakowany przez Zumbacha i jego dywizjon, czyhajcy w grze i z tyu za Dywizjonem Wileskim. Podczas tego wypadu Dywizjon Kociuszkowski zaliczy dziesi zestrzele, a Wileski pi - w sumie niemal dwadziecia procent alianckich zdobyczy tego dnia. Take polska marynarka, aczkolwiek znacznie mniej liczebna od siostrzanych rodzajw broni, odegraa niema rol w alianckim wysiku wojennym po roku 1939. Polscy marynarze, ktrzy ewakuowali si z Polski trzema niszczycielami i dwoma odziami podwodnymi, otrzymali z czasem od aliantw siedem nisz czycieli, pi okrtw podwodnych i dwa krowniki. Pomogli w ewakuacji wojsk brytyjskich z Dunkierki, uczestniczyli w desancie na Dieppe, eskortowali konwoje na Malt i do Rosji, patrolowali okrtami wojennymi i podwodnymi Morze Pnocne. W podsumowaniu wojennych osigni uznano, e polska marynarka zatopia co najmniej trzydzieci jeden okrtw wroga i okoo pidziesiciu innych jednostek pywajcych oraz zestrzelia blisko sto samo lotw.

Tymczasem w okupowanej Polsce Armia Krajowa te walczya, a jej gwn broni byy akty sabotau i gromadzenie informacji dla wywiadu. Ta liczca przeszo trzysta pidziesit tysicy ludzi organizacja tworzya najwikszy ruch oporu w okupowanych krajach Europy, a ponadto, wedug brytyjskiego raportu wojskowego, najsilniejszy, najlepiej zorganizowany i najbardziej zdeterminowany". Ale AK stanowia tylko jeden element bardzo rozbudowanego podziemnego pastwa polskiego, z urzdami, sdami, parlamentem i dziaajc na terenie caego kraju sieci tajnego nauczania. Polskie podziemie uznawao londyski rzd na uchodstwie za najwysz wadz polityczn i prawn, jednoczenie jasno deklarujc, i nie usankcjonuje adnej decyzji, ktra mogaby zaszko dzi nadrzdnemu celowi: odzyskaniu wolnej ojczyzny. Pomidzy Londynem a Polsk utrzymywano sta czno: pomimo ogromnego ryzyka z kraju i do kraju regularnie przemykali si kurierzy, a przez radio czsto przekazywano zaszyfrowane wiadomoci. W wikszoci pastw okupowanych przez Niemcy organizatorami i czon kami ruchu oporu byli gwnie ludzie lewicy - od chrzecijaskich demokratw i socjaldemokratw po komunistw. W Polsce w konspiracj wczy si prawie cay nard - lewica, prawica i centrum. Genera major Colin Gubbins, kory kierowa brytyjsk agencj zajmujc si sabotaem i dywersj, wyrazi po

270

SPRAWA

HONORU

Wojna toczy si w Polsce"

T7\

wojnie opini, e spord wszystkich europejskich narodw podbitych przez Hitlera jedynie Polacy, zaprawieni przez wieki ucisku, pozostali nieugici duchem". Po wprowadzeniu przez Niemcw przymusowego kontyngentu zb polscy chopi stosowali zasad jak najmniej, jak najpniej i jak najgorsze". W kie rowanych przez okupanta fabrykach produkujcych towary dla niemieckiej gospodarki polscy robotnicy umylnie uszkadzali maszyny i wypuszczali wadliwe produkty. Jednak najwaniejszy sabota by dzieem kolejarzy, ktrzy wsplnie z czonkami Armii Krajowej powodowali znaczne opnienia i za kcenia w niemieckim transporcie kolejowym na terenie Polski. Polacy odnosili spektakularne sukcesy w sabotau na wiodcych przez ich kraj gwnych szlakach dostaw z Niemiec na front wschodni, spowalniajc, a czasem powstrzymujc transporty niemieckich wojsk i zaopatrzenia. W latach 1941-1944 zniszczono, uszkodzono bd wykolejono ponad siedem tysicy niemieckich pocigw. Wysadzono dziesitki mostw kolejowych. Sie ener getyczn w warszawskim wle kolejowym wyczano przeszo szeset razy. W pewnym momencie w Generalnym Gubernatorstwie niesprawne byo czterdzieci trzy procent wszystkich lokomotyw. Po wojnie sir Douglas Savory, pose do parlamentu wiatach 1940-1955 i zagorzay zwolennik Polakw, dowodzi, e zakcajc dostawy sprztu woj skowego na front wschodni, polski ruch oporu przyczyni si w znacznym stopniu do zaamania ofensywy niemieckiej w Rosji". Polska gazeta podziemna twierdzia, e wprawdzie osiemdziesit procent sowieckiego zwycistwa pod Stalingradem mona przypisa Rosjanom, ale dwadziecia procent zasug za opnienia w transporcie niemieckich uzupenie i dostaw naley si Polakom. Potwierdzali to swoim zachowaniem sami Niemcy, ktrzy kierowali pocigi przez Polsk wycznie pod siln stra lub w ogle omijali jej terytorium, co powodowao dalsze opnienia. Stacjonujcy w Polsce niemieccy onierze i urzdnicy szybko odkryli, e nie mog si tu czu bezpiecznie. W cigu szeciu lat wojny z rk polskiego podziemia zgino tysice Niemcw, w tym wielu czonkw SS i gestapo. Reakcj na to byo barykadowanie siedzib niemieckich wadz w Warszawie i innych duych miastach oraz zakaz wyjazdw Niemcw na wie i do lasu, gdzie dziaaa partyzantka. Pomimo okrutnych represji polski ruch oporu nie sab. We wrzeniu 1943 roku Joseph Goebbels zanotowa w dzienniku, e w Generalnym Gubernatorstwie w Polsce znacznie nasiliy si akty sabotau i terroryzmu". Zdaniem jednego z przywdcw polskiego ruchu o p o r u sabota, jakiego dokonywali rodacy, przyczyni si do zwyci-

stwa aliantw w takim samym stopniu jak kilka dywizji walczcych na froncie". Jeszcze waniejsze znaczenie dla sprawy sprzymierzonych ni polski sabota miao gromadzenie informacji przez podziemny wywiad w kraju i poza jego granicami. Na przykad modzi polscy kryptolodzy, ktrzy zamali szyfr niemieckiej Enigmy, po upadku Polski uciekli do Francji, gdzie pomagali odczytywa komunikaty, przekazywane przez niemieckich wojskowych i hitle rowskich agentw dziaajcych na terenie kraju. Po kapitulacji Francji w 1940 roku Polacy pracowali w tajnym orodku, zorganizowanym na poudniu przez majora Gustave'a Bertranda, szefa francuskiego wywiadu radiowego. Przy nie ocenionej pomocy polskich kryptologw Bertrand, przeciwnik nowego rzdu Vichy, nadal dostarcza Wielkiej Brytanii informacje o operacjach niemieckiej armii, lotnictwa i marynarki. Pewna liczba polskich oficerw walczcych we Francji, ktrzy zostali tam po kapitulacji, znalaza si wrd organizatorw pierwszych wikszych siatek wywiadu francuskiego ruchu oporu. Jeden z nich zosta podwjnym agentem i w faszywych raportach przekazywanych do Rzeszy informowa niemieckie wadze, e to Cienina Kaletaska, a nie Normandia, bdzie miejscem ldo wania aliantw, szykujcych si do inwazji w roku 1944. Polski oficer dziaa w ramach znacznie szerzej zakrojonej, kierowanej z Londynu operacji wywia dowczej, ktrej celem bya dezorientacja Niemcw. Jego raporty utwierdziy ich w bdnym przekonaniu, przyczyniajc si do decyzji Hitlera o przerzuceniu wojsk z Normandii. W stolicy Szwajcarii, Bernie, tajna agentka, pracujca jako maszynistka w polskim przedstawicielstwie, penia funkcj czniczki midzy wywiadem brytyjskim a admiraem Wilhelmem Canarisem, zraonym do Fiihrera szefem Abwehry. Dc do obalenia Hitlera, midzy innymi z powodu okruciestw, do jakich doszo w Polsce, Canaris dostarcza Polce, z ktr przyjani si przed wojn, tajne informacje wojskowe, a ta przekazywaa je Brytyjczykom. Ale chyba najbardziej efektownym polskim szpiegiem w tej wojnie bya pra cujca dla brytyjskiego wywiadu Christine Granville, w rzeczywistoci hrabina Krystyna Giycka (z domu Skarbek), pikna dziewczyna z arystokratycznego polskiego rodu. Synca w krgach wywiadu z legendarnej miaoci, Granville wydostawaa z Polski brytyjskich jecw wojennych i przekazywaa informacje wywiadowcze z kontrolowanych przez Niemcw Wgier i Rumunii. W pniej szym czasie uratowaa z niemieckiego wizienia w przeddzie egzekucji trzech przywdcw francuskiego ruchu oporu. Nie znam nikogo dzielniejszego od niej - powiedzia o Krystynie Giyckiej sir Owen 0'Malley, ktry na pocztku

272

SPRAWA

HONORU

Wojna toczy sic w Polsce"

273

wojny pracowa z ni na Wgrzech, gdzie by ambasadorem. - Jedyne, czego nie potrafia zrobi z dynamitem, to zje go"*. Bardzo rozbudowana sie wywiadu polskiego podziemia sigaa wszystkich zaktkw kraju, nawet Owicimia i innych hitlerowskich obozw koncen tracyjnych. Wywiad Armii Krajowej by dla aliantw gwnym rdem informacji o niemieckim zaangaowaniu na froncie wschodnim, z szykiem bojowym oddziaw, ruchami wojsk i okrtw, produkcj zbrojeniow i prze mysow, prbami tajnej broni i morale onierzy wcznie. Nie sposb przeceni znaczenia i wartoci znakomitych usug, jakie oddaa ta wspaniaa organizacja" - stwierdza raport brytyjskiego wywiadu wojskowego w lipcu 1942 roku. W 1943, w znacznej mierze dziki informacjom otrzymanym z Polski, RAF mg zlokalizowa i zbombardowa duy niemiecki orodek testowania rakiet w Peenemunde, co opnio wystrzelenie przez Niemcy pociskw V-1 i V-2 na Wielk Brytani. Gdyby deszcz niemieckich rakiet spad na poudniow Angli przed inwazj aliantw na kontynent, mogoby to zakci przygoto wania i doprowadzi do przesunicia daty ldowania wojsk sprzymierzonych w Normandii, a nawet do jego odwoania. W 1944 roku Niemcy wystrzelili z poligonu na terenie Polski rakiet V-2, ktra okazaa si niewypaem. Czon kowie ruchu oporu zdobyli j, rozoyli na czci i przemycili do Londynu. Polskie podziemie oddao jeszcze jedn bardzo wan przysug zachodnim aliantom: udzielio schronienia dziesitkom brytyjskich i amerykaskich jecw wojennych, ktrzy uciekli z niemieckich obozw, a take zestrzelonym
* Polskie kobiety odegray wan rol zarwno w ruchu oporu, jak i w pracy na rzecz si zbrojnych poza granicami kraju. W podziemiu wykonyway midzy innymi tak niebez pieczne zadania, jak przenoszenie wiadomoci i korespondencji pomidzy komrkami organizacji. Setki czniczek zostao schwytanych i rozstrzelanych bd wysanych do obozw koncentracyjnych. Wiele z nich skoczyo w Ravensbriick, gdzie hitlerowscy lekarze wstrzykiwali im bakterie i poddawali rozmaitym eksperymentom medycznym, ktre zwykle koczyy si mierci. W Wielkiej Brytanii kilka Polek, wrd nich crka marszaka Pisudskiego, Jadwiga, suyo jako piloci transportowi w Polskich Siach Powietrznych, dostarczajc nowe i na prawione hurricane'y, spitfire'y oraz inne samoloty do baz w caym kraju. Do polskiej eskiej pomocniczej suby lotniczej, odpowiedniczki brytyjskiej WAAF, wstpio ponad tysic czterysta kobiet, wywiezionych z Polski do Zwizku Sowieckiego, skd wyszy z armi generaa Andersa. Podobn pomocnicz organizacj kobiet stworzy Anders na rodkowym Wschodzie. Jej czonkinie, przydzielone do Drugiego Korpusu, prowadziy ciarwki, pracoway w szpitalach i kantynach, byy operatorkami radiowymi i wykonyway inne niezbdne prace.

alianckim lotnikom. Pod koniec 1944 roku siedmiu czonkw zaogi trafionego nad wschodni Polsk B-17 opisao w Saturday Evening Post", jak uratowa ich i ochroni duy oddzia polskich partyzantw z okolic Brzecia Litewskiego. Amerykascy lotnicy spdzili u nich przeszo miesic. Czwartego lipca Polacy urzdzili dla swoich goci prowizoryczn defilad dla uczczenia ich wita narodowego i wygosili patriotyczne przemwienia. Defilada zrobia na nas niezapomniane wraenie" - wspomina drugi pilot B-17. Polacy chcieli poda rowa nam kawaek ojczyzny - robic to, ryzykowali, e zaskocz ich Niemcy, ktrzy zawsze byli w pobliu". W kocu ruchowi oporu udao si wywie Amerykanw z Polski. Po powrocie do bazy w Anglii jeden z nich owiadczy: Nawet gdybymy, nie baczc na niebezpieczestwa, pracowali dla tych Polakw do koca ycia, i tak nie odpacilibymy im za to, co dla nas zrobili".

Niezalenie od tych wszystkich zasug naczelnym celem polskiego podziemia byo od pocztku zaplanowanie i przeprowadzenie oglnonarodowego powstania przeciw Niemcom. Na pocztku wojny wielu brytyjskich dygni tarzy uznao t spraw za nadrzdn. W roku 1940 z polecenia Winstona Churchilla powoano tajn brytyjsk agencj SOE - Zarzd Operacji Specjalnych - z zadaniem wspomagania sabotau, dywersji i ruchu oporu w okupowanej Europie. Za swoje gwne zadanie w pierwszym etapie dzia alnoci SOE uzna zaopatrywanie podziemnych armii w krajach zajtych przez Niemcy. Zakadano, e armie te powstan przeciw okupantom, przechwyc kluczowe obiekty lokalne, takie jak siedziby dowdztwa wojskowego, stacje radiowe i inne orodki cznoci, a nastpnie wsplnie z alianckimi siami morskimi i powietrznodesantowymi rozbij wojska niemieckie i przyczyni si do wyzwolenia swych krajw. Wysoko cenic Polakw, jako sojusznika z najsilniejszym i najsprawniejszym ruchem oporu, SOE obdarzy ich specjalnymi przywilejami. Polskiemu rzdowi pozwolono na czno z polskim ruchem oporu przy uyciu wasnych szyfrw. Polacy samodzielnie planowali zrzuty zaopatrzeniowe i przerzut cichociemnych do kraju i z kraju oraz wybierali agentw do wykonania misji. SOE suy im wycznie jako agencja zaopatrzeniowa, dostarczajca samoloty, materiay i sprzt, niezbdne do przeprowadzenia akcji. Problem polega na tym, e SOE nie mg swobodnie decydowa o przy dziale rodkw transportu. Agencja podlegaa brytyjskim szefom sztabw, a ci krzywo patrzyli na niekonwencjonalne przedsiwzicia i wzbraniali si przed

274

SPRAWA

HONORU

Wojna toczy si w Polsce

275

udostpnianiem skpych zasobw, zwaszcza samolotw. Jedynymi samolotami nadajcymi si do zrzucania ludzi, broni i dostaw nad Polsk i innymi krajami okupowanymi byy bombowce, a dowdztwo bombowe RAF-u zdecydowanie sprzeciwiao si wypoyczaniu jakichkolwiek maszyn, ktre mogo wykorzysta do nalotw na Niemcy. Zatem SOE najczciej nie dostawa bombowcw, o ktre prosi. Sytuacja polskiej Armii Krajowej ulega pogorszeniu, gdy jesieni 1941 roku brytyjskie dowdztwo naczelne uznao, e powstania narodowe podziemnych armii nie s warunkiem koniecznym wyzwolenia Europy przez aliantw. Wprawdzie nadal popierano ruch oporu, planujc wspomaga go pienidzmi i rodkami na dziaalno sabotaow, ale nie przewidywano duych zrzutw broni, potrzebnych do przygotowania powstania. Nie do, e ograniczono dostawy dla Polski, to odbyway si one rzadziej i nie tak regularnie, jak obiecywali Brytyjczycy. Niepokoio to powanie polskie podziemie, ktre liczyo na dostarczenie wszystkiego, co niezbdne: agentw, pienidzy, amunicji i sprztu. Brytyjscy wojskowi tumaczyli, e gwn przy czyn zmniejszenia liczby lotw s powane problemy logistyczne. Pokonanie ptora tysica kilometrw z Wielkiej Brytanii do Polski byo z pewnoci bardzo niebezpiecznym przedsiwziciem: by osign cel wyprawy, zaogi 138 Dywizjonu do Zada Specjalnych, jednostki bombowej wyznaczonej do obsugi zrzutw, musiay przelecie nad okupowanym przez Niemcw terytorium, nieustannie naraone na ogie przeciwlotniczy i atak myliwcw wroga. Du przeszkod stanowia te pogoda. Nawet jeeli podczas startu niebo nad Angli i Morzem Pnocnym byo pogodne, to nad Polsk czsto rozpocieray si chmury lub pada deszcz, co znacznie utrudniao zrzuty oraz ldowanie. Lot w obie strony zajmowa do czternastu godzin, a rezerwy paliwa bombowcw byy tak wyliczone, e nawet najmniejszy bd w nawigacji mg okaza si fatalny w skutkach. Polacy dostrzegali te trudnoci, ale wraz z wieloma Brytyjczykami z SOE byli pewni, e liczb lotw ograniczaj rwnie wzgldy wojskowe i poli tyczne. W miar postpw w planowaniu inwazji na kontynent Brytyjczycy i Amerykanie za waniejsz uznali pomoc dla ruchu oporu we Francji, Belgii i Holandii oraz wspomaganie bojownikw we Woszech, Grecji i Jugosawii. W czasie wojny Polska, pomimo siy i skutecznoci swojego podziemia, otrzy maa jedn dziesit dostaw przekazanych drog powietrzn Grecji i zaledwie jedn dwudziest tego, co zrzucono nad Francj i Jugosawi. Pooona daleko od przyszego alianckiego teatru dziaa w Europie, przedstawiaa dla Wielkiej

Brytanii i Stanw Zjednoczonych zbyt ma warto strategiczn, by przybyy jej z pomoc. Na przykad w ostatnich dwch miesicach 1942 roku RAF, p o m i m o dobrych warunkw pogodowych, wstrzyma wszystkie planowane loty do Polski, a zaogi bombowe skierowa do zada uznanych za waniejsze - zrzutw nad Francj i Norwegi oraz osony aliantw ldujcych w Afryce Pnocnej. Zmiany dokonywane w ostatniej chwili kosztem Polakw nie byy rzadkoci, ogromnie irytujc pracownikw SOE i lorda Selborne'a, ministra gospodarki wojennej, w ktrego gestii by Zarzd Operacji Specjalnych. W gniewnym pimie do Ministerstwa Lotnictwa Selborne wypomnia, e odpowiedzialni za opnienie lub przeoenie na dalszy termin dostaw do Polski nie zdaj sobie sprawy z ogromu przygotowa", jakich wymaga od czonkw polskiego podziemia odebranie zrzutw w ustalon noc w tajemnicy przed Niemcami. Oddziay przyjmujce zrzuty ukryway si w pobliu wyznaczonych placwek, czekajc dniami i nocami, czasem cae tygodnie. Opnienia naraay ich na znaczne trudy i niewygody, a do tego zwikszay ju i tak due ryzyko schwytania i mierci. Wyznaj, e polski punkt widzenia jest mi bardzo bliski - napisa Selborne do Churchilla, tumaczc rozgoryczenie polskiego rzdu, wywoane zmniej szeniem czstotliwoci dostaw. - W roku 1939, majc za sob brytyjskie gwarancje, Polacy stawili czoo Hitlerowi. Rozprawiono si z nimi okrutnie. Nawet si nie skrzywili. Jako jedyni z okupowanych sojusznikw nie maj swojego Ojuislinga. Atakujc - na nasz prob - z wielkim powodzeniem szlaki komunikacyjne czce Niemcy z Rosj, ponieli znaczne straty w ludziach. Zorganizowali w Polsce armi liczc dwiecie pidziesit tysicy osb, ktrym brakuje tylko wyposaenia [...] Dla Polakw wojna toczy si w Polsce i tam maj najlepsz sposobno do walki". Ale dla Wielkiej Brytanii i Stanw Zjednoczonych wojna w Polsce bya mao wana i w tej kwestii Polacy nie mieli adnych silnych argumentw wobec dwch duych sojusznikw. Brytyjczycy i Amerykanie dobrze wiedzieli, e polskie siy zbrojne pozostan wierne aliantom, nawet jeli pomoc dla Armii Krajowej bdzie skromna. W dokumencie sporzdzonym przez Poczony Sztab Planowania w 1943 roku na konferencji w Quebecu z udziaem Roosevelta i Churchilla stwierdzono: Zakada si, e armia polska bdzie nadal walczy u boku Brytyjczykw, i nie trzeba spisywa jej na straty z powodu nieudzielenia pomocy polskiej Armii Podziemnej". Za to lojalno Sowietw wobec aliantw zawsze staa pod znakiem zapy tania. Wielka Brytania i Stany Zjednoczone wci si obawiay, e Stalin moe

276

SPRAWA

HONORU

Wojna toczy si w Polsce"

277

zawrze osobny traktat pokojowy z Hitlerem. Dlatego Polacy w Londynie sdzili, i brak znaczcej pomocy zachodnich sojusznikw dla Armii Krajowej nie jest spowodowany problemami natury logistycznej ani znaczn odlegoci Polski od przyszych frontw, lecz wynika z faktu, e Churchill i Roosevelt nie chc rozdrani sowieckiego wodza. Ich podejrzenia znalazy potwierdzenie latem 1943 roku, gdy po kontro wersji wok Katynia polski rzd po raz ostatni zwrci si do brytyjskich i amerykaskich dowdcw z prob o powane zwikszenie wsparcia dla polskiego ruchu oporu. Polacy nieugicie trwali w zamiarze wzniecenia powstania narodowego. Plan zakada, e w ramach zbliajcej si ofensywy aliantw w Europie Armia Krajowa, wzmocniona przerzuconymi do kraju jednostkami Polskich Si Powietrznych i onierzami Pierwszej Samodzielnej Brygady Spadochronowej, przejmie kontrol na centraln Polsk, a potem poczy si z nadcigajcymi od zachodu wojskami sojuszniczymi. Brytyjscy i amerykascy szefowie sztabw wojskowych odrzucili prob polskiego rzdu. W uzasadnieniu stwierdzili, e nie mog dostarczy broni i zaopatrzenia, gdy brakuje samolotw dostawczych, a poza tym nie wierz, eby Armia Krajowa zwyciya w powstaniu bez bezporedniego wsparcia wojsk sojuszniczych. Polski pukownik zwizany z waszyngtoskim Po czonym Komitetem Szefw Sztabw spyta amerykaskiego koleg, penicego rwnorzdn funkcj, czy przedstawione argumenty rzeczywicie s gwnym powodem takiej decyzji, czy te sedno sprawy kryje si gdzie indziej". Sedno sprawy wie si z problemem sowieckim" - przyzna nieoficjalnie Amery kanin. Suba wywiadowcza w cile tajnym pimie poinformowaa Komitet Szefw Sztabw, e w obecnych okolicznociach jakakolwiek prba penego wyposaenia armii podziemnej w Polsce wywoaaby gwatown, wrog reakcj Rosjan". Powd by oczywisty: Kreml planowa przejcie powojennej Polski. W przesanym do Londynu raporcie brytyjskiej misji wojskowej w Waszyng tonie napisano, e prob Polakw odrzucono, by unikn tar ze Zwizkiem Sowieckim. Aby zagodzi cios, jakim bya odmowa, brytyjscy i amerykascy dowdcy wojskowi obiecali, e zwiksz pomoc dla Armii Krajowej na akcje sabotau. W listopadzie 1943 roku sze polskich zag przydzielonych do 138 Dywi zjonu do Zada Specjalnych w Wielkiej Brytanii wysano do Brindisi we Woszech, gdzie utworzyy 1586 Polsk Eskadr do Zada Specjalnych. Jej gwnym zadaniem - na papierze - byy lotnicze dostawy do Polski. Ale Sowieci zareagowali nieprzychylnie nawet na t obietnic ograniczo-

nego wojskowego wsparcia. W padzierniku, na spotkaniu ministrw spraw zagranicznych Wielkiej Trjki w Moskwie, Wiaczesaw Mootow wyranie da do zrozumienia Anthony'emu Edenowi, e Rosjanom nie podoba si pomys jakichkolwiek dostaw broni dla Polakw. W nastpnym miesicu Stalin, Churchill i Roosevelt mieli przyjecha do Teheranu na pierwsze spotkanie twarz w twarz, std Brytyjczycy i Amerykanie usilnie starali si wystrzega wszystkiego, co mogoby stworzy problemy na konferencji. Pomimo obietnic Komitetu Szefw Sztabw i przeniesienia polskich zag do Woch alianckie misje dostawcze do Polski zostay na najblisze pi miesicy zredukowane niemal do zera. Z trzystu jeden lotw planowanych pierwotnie midzy padziernikiem 1943 a marcem 1944 roku odbyo si jedynie dwa dziecia osiem. Wojna wolno zmierzaa do koca, Niemcy si cofali, Armia Czerwona znw zbliaa si do granic Polski, a pozbawiona yciodajnych dostaw z Zachodu Armia Krajowa borykaa si z brakiem pienidzy, sprztu cznoci, amunicji i broni. M i m o to Polacy trwali niezomnie przy planach powstania przeciw Niemcom. Grunt pod katastrof by przygotowany.

Sprawa honoru

279

ROZDZIA SZESNASTY

Zupenie inn spraw byy polityczne i dyplomatyczne aspekty wojny. Ptora roku wczeniej Stalinowi udao si wydbi z Roosevelta obietnic, e alianci otworz niebawem zachodni front. Na razie do tego nie doszo - i rzecz miaa si odwlec o dalsze p roku. Stalin, ktry batalie w Afryce Pnocnej i Woszech uwaa za uboczne, gotowa si ze zoci - i to tak, e zeszego lata odwoa swoich ambasadorw z Londynu i Waszyngtonu. Zachodni front nie by jedyn draliw kwesti w sojuszu. Stalin wciek si rwnie w maju 1943 roku, kiedy z powodu wielkiego zagroenia na morzu zawieszono tymczasowo brytyjskie konwoje przewoce bro i inne dostawy do ZSRR. Pywanie w konwojach do portw na pnocy Rosji naleao do najciszych zada w tej wojnie: upem bezustannie patrolujcych Morze P nocne i Norweskie niemieckich U-Bootw pada dotd blisko jedna czwarta alianckich jednostek pywajcych wysanych w ten rejon. We wrzeniu Churchill zapewni Stalina, e konwoje niebawem znw wyrusz w drog, lecz zada lepszego traktowania brytyjskich marynarzy w rosyjskich portach. Poprzednio Sowieci zabraniali zaogom konwojw opusz czania okrtw bez specjalnych przepustek, a cz marynarzy, ktrzy zeszli na brzeg, wtrcono na nieokrelony czas do rosyjskich wizie pod zarzutem pijastwa. Brytyjczycy maj obowizek" wysya konwoje, angielscy marynarze s obibokami i szpiegami, a dania Churchilla to groba" - odpowiedzia z histeryczn wciekoci Stalin. Brytyjski premier pokaza Gruzinowi, e i jego sta na imperialne gesty. Odesa depesz do ambasady sowieckiej z adnotacj, e odmawia jej przyjcia. W przeddzie konferencji w Teheranie byo jasne przynajmniej dla niego, e wbrew obrazowi szczliwego, bezproblemowego sojuszu, jaki usilnie propa gowa z Rooseveltem, stosunki zachodnich aliantw ze Zwizkiem Sowieckim napotkay znaczne trudnoci. Jego obawy, e Stalin sprbuje zawrze osobny traktat pokojowy z Hitlerem, wzrosy po przystpieniu Armii Czerwonej do ofensywy i pojawieniu si nowych wtpliwoci co do sowieckich zamiarw wzgldem powojennej Europy. Osoby z najbliszego otoczenia premiera widziay, jak bardzo go to wszystko wyczerpuje. Churchill prowadzi wojn od przeszo trzech lat, a napicie fizyczne i emo cjonalne, jak te trudy, towarzyszce licznym wizytom w brytyjskich oddziaach 1 u alianckich mw stanu, sprawiy, e sta si znuony i ponury. Sir Alana Brooke'a, szefa wojennego Imperialnego Sztabu Generalnego, i innych czonkw rzdu brytyjskiego niepokoiy u premiera nage zmiany nastroju, chwiejno w kwestiach strategii i taktyki, a take widoczna czasem niestabilno umy sowa" i to, e nie koczc jednego tematu, przechodzi do nastpnego". Coraz

SPRAWA HONORU

esieni 1943 roku i Franklin Roosevelt, i Winston Churchill rozpoczli dug wojenn odysej. Najpierw udali si do Kairu, by omwi z chiskim gene ralissimusem Czang Kaj-szekiem postpy wojny na Pacyfiku, stamtd za do Teheranu na spotkanie najwyszej rangi - pierwsz konferencj Wielkiej Trjki z udziaem Jzefa Stalina. Wchodzc na okrt USS Iowa" w zatoce Chesapeake dwunastego listopada, Roosevelt oczekiwa spotkania ze Stalinem z chopicym entuzjazmem". Churchill, ktry dzie wczeniej opuci Plymouth na pokadzie okrtu H M S Renown", by peen nadziei, ale i obaw. A o czym myla Stalin, przygotowujc si do podry z Moskwy do Teheranu? C, nigdy nie byo pewnoci, co knuje ten Gruzin o nieprzeniknionej twarzy.

Podczas piciodniowej konferencji w Kairze Roosevelt, Churchill i Czang uzgodnili, e bd kontynuowa wojn z Japoni a do jej bezwarunkowej kapitulacji. A potem pierwsi dwaj udali si do spowitej obokami pyu stolicy Iranu, pooonej u stp zanieonych gr Elburs, na spotkanie ze Stalinem, ktre miao si rozpocz dwudziestego smego listopada. W drodze do Teheranu alianccy przywdcy mogli czerpa spor satysfakcj z obrotu spraw w Europie. Po wielu niepowodzeniach wojska anglo-amerykaskie przeszy wreszcie do zdecydowanej ofensywy. W Afryce Pnocnej pokonano Rommla. Zdobyto Sycyli. Obalono Mussoliniego, a jego faszystowski rzd zmuszono do kapitulacji. Oddziay sprzymierzonych przedzieray si wolno na pnoc wzdu woskiego buta, stopniowo wyzwalajc go z rk wroga. W zasigu ich moliwoci by Rzym, tak w kadym razie sdzili (bdnie, jak si wkrtce okazao) brytyjscy i amerykascy dowdcy. A na froncie wschodnim Armia Czerwona wypieraa Niemcw z Rosji.

280

SPRAWA

HONORU

Sprawa honoru

281

czciej pogldy Churchilla na temat Stalina i Sowietw wahay si bieguno wo - od nadziei i optymizmu do obaw bliskich czarnej rozpaczy. Wybiegajc myl ku zakoczeniu wojny, by zdecydowany zrobi wszystko co konieczne dla ochrony dugofalowych interesw brytyjskich w Europie. W tym przypadku oznaczao to zapobieenie wkroczeniu Sowietw do takich krajw jak Wochy, Grecja i Turcja. Od jakiego czasu Churchill naciska na Roosevelta, by opni planowan inwazj na Francj i przypuci ofensyw na Bakany, jego zdaniem mikkie podbrzusze" Europy. W dniach pierwszej wojny wiatowej, jako pierwszy lord admiralicji, by wspautorem podobnej operacji na Gallipoli - katastrofalnej w skutkach. Ale tamten plan rni si od nowego. W pierwszym chodzio o wspomoenie Rosjan, w drugim o pokrzy owanie im szykw. Niemniej budzi on tyle uzasadnionych zastrzee - poli tycznych i wojskowych - e Roosevelt w kocu go odrzuci. Armia Czerwona, po zmuszeniu Niemcw do zdecydowanego odwrotu, szykowaa si do zajcia wikszoci albo wszystkich krajw Europy Wschodniej. W tej sytuacji Churchill, widzc, e traci argument mikkiego podbrzusza", uciek si do dyplomatycznego wybiegu. Wraz z Anthonym Edenem rzuci pomys utworzenia konfederacji demokratycznych pastw Europy Wschodniej i rodkowej, z Polsk wcznie, jako przeciwwagi dla powojennej potgi Sowie tw. Brytyjczycy zaproponowali rwnie, eby o przyszoci Europy Wschod niej zadecydowa w trjk z Sowietami. Powodzenie tych planw zaleao od silnego poparcia Amerykanw, ale ci odmwili. W padzierniku, na konferencji ministrw spraw zagranicznych w Moskwie, sowiecki minister spraw zagranicz nych Wiaczesaw Mootow zdecydowanie (co nie byo zaskoczeniem) odrzuci brytyjskie pomysy, a sekretarz stanu Cordell Hull nie popar Edena, nazywajc kwestie wschodnioeuropejskie mao znaczcymi drobiazgami". Po tej nowej strategicznej porace Churchill zacz usilnie wmawia sobie, e Stalin zgodnie z deklaracj naprawd opowiada si za woln, niezalen (cho terytorialnie okrojon) Polsk. Moe wic oddanie mu z dawien dawna spornych ziem na wschodzie Polski zaspokoioby jego gd ekspansji. Samooszukiwanie si brytyjskiego premiera byo jedynie przykadem, jak dumny i wierny zasadom czowiek prbuje zracjonalizowa co, czego zracjonali zowa si nie da. W ostatecznym rozrachunku sprowadzao si to do sprawy honoru - dotrzyma zoonych obietnic czy je zama, potwierdzi pokadane zaufanie czy je zawie? Churchill nieraz przypomina innym, e Wielka Bry tania przystpia do wojny przede wszystkim w obronie niepodlegoci Polski. Sam wielokrotnie obiecywa jej pomoc. A teraz zastanawia si, jak, amic t obietnic, ocali honor.

Tu przed konferencj w Teheranie Eden i Churchill (mimo ywionych skrupuw) rozpoczli w praktyce przekazywa ZSRR wschodnie ziemie Polski, wywierajc bezporedni nacisk na jej rzd w Londynie, aby uzna lini Curzona za granic. Polacy odmwili. Nawet gdyby byli skonni si z tym pogodzi, o czym nie byo mowy, polska tradycja oraz wierno zasadom demokratycznym nie pozwalay im odda nawet pidzi ziemi ojczystej bez zgody narodu. Przywdcy polskiego podziemia ju wczeniej zdecydowanie sprzeciwili si temu pomysowi. Poza tym - argumentowa rzd - oddanie wschodniej Polski Stalinowi nie tylko go nie powstrzyma, lecz wrcz zachci do zrealizowania niewtpliwego drugiego celu: ustanowienia w kraju mario netkowego komunistycznego rzdu. Na podstawie przykrych XIX-wiecznych dowiadcze rozbiorowych Polacy wiedzieli, e utrata terytorium prowadzi do utraty niepodlegoci. Dla Polakw w Londynie by to nadzwyczaj trudny okres. Nie do, e naci skali ich Sowieci i Anglicy, to jeszcze po stracie darzonego wielkim szacunkiem przywdcy, generaa Wadysawa Sikorskiego, rysowaa si przed nimi niepewna przyszo. Polski premier i wdz naczelny zgin w lipcu w katastrofie lotniczej u wybrzey Gibraltaru; mimo e ledztwo przeprowadzone na zlecenie rzdu brytyjskiego uznao to zdarzenie za wypadek, wielu Polakw podejrzewao sabota. Nastpc Sikorskiego zosta Stanisaw Mikoajczyk, przywdca wpy wowego lewicowo-centrowego Polskiego Stronnictwa Ludowego, czonek rzdu na uchodstwie. Ten krpy, ysiejcy chopski syn, ktry w latach trzydziestych stan na czele strajku przeciw represyjnemu przedwojennemu rzdowi, cieszy si opini twardego liberaa. Zapowiedziawszy kontynuacj polityki poprzednika, szybko zdoby szacunek Churchilla i Roosevelta inteligencj, spokojn godnoci, uporem i odwag. Mimo to czterdziestodwuletni premier nie mia u nich takiego - te przecie ograniczonego - powaania i autorytetu jak genera. Brakowao mu take zdolnoci Sikorskiego do utrzymania w karbach licznych zwalczajcych si koterii w polskim rzdzie i do przeciwstawienia si prawi cowym daniom wprowadzenia twardszej polityki wobec Stalina. Walczc o utrzymanie pokoju w onie polskiej koalicji, latem i jesieni 1943 roku Mikoajczyk stara si przeciwstawi coraz silniejszej, w jego opinii, tendencji gwnych aliantw, eby kosztem Polski uspokoi Stalina. W przed dzie konferencji w Teheranie poprosi o spotkanie z Churchillem. Na prno. Zwrci si wic do Anthony'ego Drexela Biddle'a z prob o zaaranowanie

282

SPRAWA

HONORU

Sprawa honoru

283

rozmowy w cztery oczy z prezydentem Stanw Zjednoczonych. I tym razem odprawiono go z kwitkiem. Przekonany, e Polska bdzie gwnym tematem dyskusji na szczycie i e Roosevelt z Churchillem gotowi s do ustpstw wobec Stalina, nie posiada si z niepokoju. Nawet skazanemu na mier przysu guje prawo do wygoszenia ostatniego sowa przed sdem" - zaprotestowa na spotkaniu z Biddle'em. Amerykanie i Brytyjczycy odpowiedzieli Mikoajczykowi, e przesadza. Tu przed wyjazdem z Londynu Eden przyrzek, e on i Churchill nie narzuc rzdowi brytyjskiemu, ani tym bardziej polskiemu, adnych decyzji, dopki polski rzd nie zasignie opinii i nie uzyska zgody narodu polskiego". Dwuli cowo i kamstwo rosy w si.

Roosevelt pewien by, jak oznajmi wczeniej Churchillowi, e poradzi sobie ze Stalinem o wiele lepiej ni on lub ktokolwiek z brytyjskich i amerykaskich dyplomatw. Wierzy, e zdobdzie wzgldy sowieckiego dyktatora, jak tylko si z nim spotka i oczaruje go niezawodnym osobistym wdzikiem i starowieckim luzem. On i Churchill czsto nazywali Stalina Wujem Jziem" - Uncle Joe" lub UJ" - tak jakby ten stary bolszewik by draliwym krewnym, ktremu naley poprawia zy humor. Przez dwa lata Roosevelt opnia podjcie wanych i trudnych decyzji dotyczcych Zwizku Sowieckiego. Te i inne sprawy zostan rozwizane na spotkaniu ze Stalinem - zapewnia. Wystosowa do niego trzy formalne proby o rozmow. Ale Stalin, ktry wczeniej odrzuci propozycje trjstronnego spo tkania, za kadym razem odmawia. Dlatego amerykaski prezydent, coraz bardziej zaniepokojony moliwoci rozpadu Wielkiej Koalicji i wyimagino wan grob zawarcia przez Kreml osobnego pokoju z Hitlerem, z zachwytem powita zgod Stalina na konferencj Wielkiej Trjki w Teheranie. Wreszcie nadarzya si okazja osobistego spotkania z sowieckim przywdc. Roosevelt chcia j maksymalnie wykorzysta. Wedug Cordella Hulla jego plan polega na tym, eby w rozmowie ze Stalinem wycign go, by tak rzec, ze skorupy rezerwy, skrytoci i podejrzliwoci na tyle, by zacz patrze szerzej, podszed bardziej praktycznie do wsppracy midzynarodowej w przyszoci i ujawni zamiary Rosji na Wschodzie i na Zachodzie". W Teheranie Roosevelt odrzuci zaproszenie Churchilla do brytyjskiego poselstwa i po owiadczeniu Rosjan, e odkryli spisek na jego ycie i zapewni mu bezpieczestwo, zamieszka w poselstwie sowieckim. Pniej za w trakcie czterodniowej konferencji odmwi zjedzenia z Churchillem prywatnego lunchu. Harry Hopkins mia podobno powiedzie, e prezydent nie chcia stworzy wraenia, e naradzaj si razem z Winstonem, jak popsu szyki Stalinowi". W rezultacie Roosevelt poczy siy ze Stalinem, by popsu szyki Churchil lowi. Podczas wsplnej kolacji na pocztku spotkania na szczycie sowiecki przy wdca cay czas dogryza brytyjskiemu premierowi, a amerykaski prezydent, wedle wiadectwa jego tumacza, pracownika Departamentu Stanu, Charlesa Bohlena, nie do, e bra stron Stalina, to z przyjemnoci ledzi sowne potyczki midzy nimi". Skonsternowany Bohlen napisa potem, e Roosevelt powinien by stan w obronie bliskiego przyjaciela i sojusznika, na ktrym Stalin naprawd si wyywa". Par dni pniej F D R podbi stawk. Dotd jego prby oczarowania Stalina nie odniosy spodziewanego skutku. Prezydenta wyranie zbio to z tropu.

W tym okresie Roosevelt nie tylko uchyla si od spotkania z Mikoajczykiem, ale rwnie unika Churchilla. W przeszoci obaj mowie stanu spdzali wsplnie Boe Narodzenie i inne wita. Jedzili razem na ryby, artowali, pili i piewali. A tu nagle amerykaski prezydent zacz zachowywa si tak, jakby chcia mie jak najmniej do czynienia ze swoim brytyjskim przyjacielem i sojusznikiem. To chodne traktowanie nie uszo uwagi Churchilla, ktry na wasnej skrze odczu, czego dowiadczy Mikoajczyk. W roku 1942, z pomoc Polakw i innych aliantw, Wielkiej Brytanii udao si obroni przez Niem cami, a poniewa nie dysponowaa odpowiednim zapleczem ekonomicznym i liczb wojsk, eby samodzielnie wygra wojn, musiaa odda pierwsze skrzypce silniejszym i bogatszym Stanom Zjednoczonym. Po ogromnym wzmocnieniu w roku 1943 amerykaskich si w Wielkiej Brytanii i Afryce Pnocnej Churchill z blem i zaniepokojeniem spostrzeg, e on sam i jego kraj s traktowani jak modszy partner w anglo-amerykaskim sojuszu. W tym czasie Roosevelt by znacznie bardziej zainteresowany zalecankami do Stalina, ktrego postrzega jako potencjalnego przyszego partnera Ameryki, ni dogadzaniem Churchillowi, ktrego uwaa za posta nalec do przeszo ci. Najwaniejsze s nasze stosunki z Rosj" - zadepeszowa do brytyjskiego premiera na pocztku padziernika. Przekonasz si, e staniemy w jednym szeregu z Rosjanami" - ostrzeg lorda Morana, osobistego lekarza Churchilla, tu przed rozpoczciem konferencji w Teheranie Harry Hopkins. Szokuje mnie to - zanotowa w dzienniku Moran - e dla Amerykanw premier jest czarnym charakterem w tej sztuce; s o wiele bardziej sceptycznie nastawieni do niego ni do Stalina".

284

SPRAWA

HONORU

Sprawa honoru

285

Zrobiem wszystko, o co prosi - wyzna pniej sekretarzowi Departamentu Pracy, pani Frances Perkins. - Zatrzymaem si w jego ambasadzie, chodziem na wydawane przeze kolacje, przedstawiono mnie jego ministrom i generaom. Zachowywa si bez zarzutu, ale brako mu ludzkich odruchw, by sztywny, powany, nie umiecha si. Naprawd si zniechciem". Postanowi wic zmieni taktyk: za przykadem Stalina pokpi sobie z Churchilla. Na pocztku nastpnej sesji rozmw szepn do Gruzina: Winston jest dzi nie w sosie. Pewnie wsta lew nog z ka", a potem, zachcony umieszkiem sowieckiego dyktatora, zacz si droczy z Anglikiem, artujc z jego brytyjskoci [...] z jego cygar i z jego nawykw". Im Churchill mocniej czerwienia i pochmurnia, tym Stalin umiecha si szerzej, a w kocu zanis si gromkim miechem. Pierwszy raz w cigu tych trzech dni zawitaa mi nadzieja - triumfowa Roosevelt. - Od tej chwili nasze stosunki nabray osobistego charakteru. Rozmawialimy jak mczyni, jak bracia". Uciekajc si do sztubackich docinkw, by wzbudzi zaufanie i przyja tyrana, Roosevelt pomniejszy najbliszego sojusznika, czowieka, ktry bardzo go podziwia. W rezultacie wysa sygna odwrotny do zamierzonego. Czy niezmiennie podejrzliwy Stalin mg zaufa ludziom nielojalnym wobec siebie? I co mogo mu grozi z ich strony, skoro byo wida jak na doni, e si ze sob nie zgadzaj? W opinii Bohlena sztama" Roosevelta ze Stalinem przeciw Churchillowi bya kardynalnym bdem [...] Rosyjscy przywdcy oczekiwali i zdawali sobie spraw, e Wielka Brytania i Stany Zjednoczone si rzeczy zawsze bd znacznie sobie blisze w sposobie mylenia i pogl dach ni jedno z tych pastw i Zwizek Sowiecki. Podejmujc tak czyteln prb odcicia si od Churchilla, prezydent nikogo nie nabra, a najpewniej wywoa u Stalina skryte rozbawienie". George Kennan, kolega Bohlena z Departamentu Stanu, napisa pniej, e prba nawizania szczeglnych stosunkw ze Stalinem kosztem Churchilla naleaa do najsmutniejszych przejaww niemal dziecinnej niezdolnoci F D R do zrozumienia osobowoci Stalina i natury jego reimu". Pniej, przed zakoczeniem wojny, Stalin powiedzia do grupy jugo sowiaskich komunistw: Churchill to czowiek, ktry signie do waszej kieszeni po kopiejk, jeeli nie bdziecie si mie na bacznoci. Tak, poaszczy si na kopiejk! [...] Roosevelt jest inny. On wsadza rk do cudzej kieszeni po wiksze monety".

Cho Roosevelt i Churchill byli gwnymi inicjatorami szczytu w Teheranie, pojechali tam bez formalnych przygotowa. Nie ustalono porzdku obrad, nikt te ich nie protokoowa. Przed szczytem Averell Harriman powiedzia Mootowowi, e Roosevelt, ktry mia przewodniczy konferencji, wyobraa j sobie jako nieformalne spotkanie towarzyskie". Dla prezydenta gwnym celem rozmw w Teheranie nie byo podjcie konkretnych decyzji dotyczcych wojny, tylko nawizanie bliskich osobistych stosunkw ze Stalinem. Chcia pozna jego pogldy na temat oglnej strategii pokonania Niemcw, potem za pozwoli, by kady mg poruszy dowoln kwesti, na jak ma ochot, pomin za to, co mu nie odpowiada". Jego upodobanie do improwizacji byo tak wielkie, e nie korzysta ze sprawozda i raportw Departamentu Stanu, dotyczcych kwestii, ktre miay by przedmiotem konferencji. Kilka lat po wojnie Sumner Welles przyzna, e Roosevelt i jego ekipa czsto dyskutowali o powojennych problemach terytorialnych i politycznych w sposb wyjtkowo chaotyczny, bez przygotowania i gruntownego rozwa enia tematu".

Marszaek Jzef Stalin, prezydent Franklin D. Roosevelt oraz premier Winston Churchill na konferencji w Teheranie w 1943 roku. (Biblioteka Kongresu).

286

SPRAWA

HONORU

Sprawa honoru

287

Ze wszystkich relacji wynika, e zdecydowanie najlepszym negocjatorem spord Wielkiej Trjki by dobrze przygotowany i zorganizowany Stalin. Ame rykaskich i brytyjskich dyplomatw zdumiaa jego mistrzowska znajomo szczegw operacji wojskowych i zagadnie dyplomatycznych. Gdybym mia skompletowa zesp, z ktrym wejd do sali obrad, to najpierw wybrabym Stalina" - napisa po latach Anthony Eden. W Teheranie sowiecki przywdca nie pokaza swojej despotycznej i ponurej strony. Eden zapamita go jako skrytego za mask" i spokojnego". Od czasu do czasu Stalin posya przelotny, wywiczony umiech, nigdy nie podnosi gosu, nie marnowa sw. Do niczego szczeglnego si nie zobowiza - za to przyj wiele zobowiza sojusznikw. W Teheranie, a pniej w Jacie, brytyjscy i amerykascy dyplomaci oraz dowdcy wojskowi odnieli niemie wraenie", e - jak wyrazi si brytyjski urzdnik - wszystkie bezporednie korzyci przypady Rosji, a Stanom Zjed noczonym i Wielkiej Brytanii oglnikowe obietnice na przyszo". Na konferencji teheraskiej omwiono mgliste marzenie Roosevelta o utwo rzeniu po wojnie midzynarodowej organizacji pokojowej, ale nie podjto konkretnych decyzji. Ten sam los spotka kwestie powojennej roli Francji i zasad postpowania aliantw wobec pokonanych Niemiec. Niemniej w Teheranie zapado kilka wanych postanowie. Stalin usysza wreszcie zdecydowan zapowied przeprowadzenia operacji Overlord", od dawna oczekiwanej inwazji na kontynent, ktrej termin (przesunity potem o miesic) wyzna czono wstpnie na maj 1944 roku. W zamian Stalin zgodzi si przystpi w tym samym czasie do ofensywy na Wschodzie, obieca te potajemnie, e po klsce Niemcw wypowie wojn Japonii. W rewanu wdziczny Roosevelt pomg mu storpedowa Churchillowsk propozycj rozszerzenia operacji na Morzu rdziemnym i na Bakanach. Ponadto Wielka Trjka zagwarantowaa niepodlego i integralno terytorialn Iranu po wojnie. O Polsce, gwnym obiekcie podania [Stalina] i jdrze jego polityki", nie mwiono wiele a do ostatniej sesji. Ale do tego czasu Stalin, nie kiwnwszy palcem, osign swoje.

chronicego przed przyszymi napaciami. Polska - doda - mogaby po prostu przesun si na zachd, jak onierze robicy dwa kroki na komend: Rwnaj w lewo", innymi sowy: zrekompensowa sobie strat kresw wschodnich czci niemieckich ziem na zachodzie. Churchill zaznaczy, e nie zosta upowaniony przez parlament do wyzna czenia nowych granic Polski. Stwierdzenie to samo w sobie byo grubym naduyciem. Ani bowiem on, ani brytyjski parlament nie mieli do tego najmniejszego prawa. Tylko Polska, jako suwerenne pastwo alianckie, moga wyrazi zgod na zmian swych granic - potwierdzi to w 1941 roku gabinet Churchilla, zapewniajc wadze polskie w Londynie, e Wielka Brytania nie uzna adnych zmian granic ich kraju, jakie nastpiy po sierpniu 1939. Brytyj czycy wprawdzie nie mogli zmusi Polski do zaakceptowania zrewidowanych granic, ale Churchill wyrazi przekonanie, e gdy dojdzie do nieoficjalnego porozumienia Wielkiej Trjki, zdoa przekona Polakw do zmian. W czasie tej krtkiej rozmowy ani razu nie poprosi Stalina o co w zamian, choby o ustn obietnic uznania niepodlegoci Polski. W odpowiedzi - dajc do zrozumienia, e dostrzega rozdwik pomidzy publicznymi wzniosymi owiadczeniami zachodnich aliantw a ich skryt gotowoci do zdradzenia towarzyszy broni - Stalin spyta, czy przesunicie granic dokona si bez udziau Polakw. Churchill potwierdzi. A potem przysza kolej na Roosevelta. Do spotkania ze Stalinem doszo na kilka godzin przed ostatni oficjaln sesj konferencji. Przywdcom towarzy szyli jedynie Averell Harriman, Wiaczesaw Mootow oraz dwch tumaczy. Amerykaski prezydent zapewni, e w peni popiera pomys Stalina, dotyczcy przesunicia granic Polski na zachd, jednake z przyczyn politycznych nie moe wzi udziau w wieczornych rozmowach Wielkiej Trjki na ten temat. Przymierza si, cho nie bez wahania, do startu w zbliajcych si wyborach prezydenckich w roku 1944. Nie chcia wic ryzykowa utraty szeciu-siedmiu milionw gosw Amerykanw polskiego pochodzenia. Sprawa linii Curzona wyjani pniej Edenowi Harry Hopkins - bya w Stanach Zjednoczonych politycznym dynamitem". Charles Bohlen z osupieniem przeoy sowa prezydenta. Roosevelt w ta jemnicy odchodzi od goszonego publicznie stanowiska rzdu, e wszystkie decyzje terytorialne naley odoy do zakoczenia wojny. Sygnalizowa Stalinowi, e uznaje jego racje w kwestii linii Curzona, ale wie o ich ukadzie w adnym razie nie moe wydosta si na zewntrz. Na dodatek Bohlen tak jak pewnie reszta czonkw amerykaskiego rzdu - wanie wtedy pierwszy raz usysza, e prezydent na zamiar ubiega si o wybr na czwart

W pierwszym dniu szczytu po kolacji Churchill odcign sowieckiego przy wdc na bok, eby porozmawia z nim bez wiadkw o kilku sprawach, w tym o Polsce. W rozmowie tej da jasno do zrozumienia, e cho los Polakw jest dla Wielkiej Brytanii wany, to spraw najistotniejsz jest bezpieczestwo zachodniej granicy rosyjskiej". Tym samym zgodzi si z twierdzeniem Stalina, e Zwizek Sowiecki potrzebuje wschodniej Polski jako buforu bezpieczestwa,

288

SPRAWA

HONORU

Sprawa honoru

289

kadencj. Jeli Stalin by tym rwnie zaskoczony jak prezydencki tumacz, to nie okaza tego po sobie. Jak zwykle nieprzenikniony, odpar jedynie, e rozumie. Wierny danemu sowu, Roosevelt powstrzyma si w Teheranie od dalszej merytorycznej dyskusji na temat Polski. Otwierajc ostatnie plenarne posie dzenie, wyrazi tylko nadziej, e polski rzd emigracyjny i Sowieci wznowi wkrtce stosunki dyplomatyczne. To z pozoru niewinne zdanie rozzocio Stalina, ktry zacz miota oskarenia pod adresem londyskich Polakw, nazywajc ich tchrzami, wsplnikami Hitlera i mordercami. Ani Churchill, ani Roosevelt nie wystpili w ich obronie, a brytyjski premier szybko zmieni temat i zaj si lini Curzona. Zebrali si wraz z podwadnymi wok dwch map i zaczli dzieli Polsk. W czasie tej samej sesji Anthony Eden podj krtk, spnion prb uratowania czego dla Polakw. Wysun argument, e Lww, miasto nieza przeczalnie polskie, powinien pozosta w Polsce, gdy pierwotna linia Curzona biegnie na wschd od niego. Stalin i Mootow odrzucili ten apel, cho Lww lea niewiele kilometrw od ziem powszechnie uwaanych za etnicznie polskie. Eden obstawa przy swoim, ale przegra spr, bo premier go nie popar. Nie miaem zamiaru lamentowa [z powodu Lwowa]" - przyzna pniej Churchill we wspomnieniach. G d y mowie stanu krelili na mapach swoje wersje linii Curzona na wschodzie i nowej niemiecko-polskiej granicy na zachodzie, w ogle albo prawie wcale nie myleli o ludzkich kosztach tak radykalnych, arbitralnych przesuni granic. Mowie stanu operowali w prni polityki mocarstwowej. Nie zastanawiali si nad wyrwaniem z rodzinnej gleby milionw ludzi, nad dojmujcym blem utraty wasnej maej ojczyzny, dla wikszoci Polakw tosamej z utrat czstki samych siebie. Ziemie niemieckie, ktre maj przy pa Polsce - dowodzi Churchill - s uprzemysowione, a zatem o wiele cenniejsze ni polskie bagna nad Prypeci, majce przej w rce Sowietw. Owiadczy, e powie Polakom, i dostaj wspaniae miejsce do ycia" i bd mieli o wiele lepsz Polsk". Stalin przyzna, e Polska stanie si duym pastwem przemysowym. I przyjanie nastawionym do Rosji" - doda Churchill. Kiedy Polacy przeciwstawili si w roku 1939 Niemcom, kiedy tumnie opuszczali Polsk, eby walczy dalej, kiedy prbowali broni Francji i kiedy toczyli boje z Luftwaffe w bitwie o Angli, nie mogli przypuszcza, e ich kraj zostanie potraktowany - przez sojusznikw! - w tak bezceremonialny i bezduszny sposb. Genera Wadysaw Anders wyrazi si pniej, e Polsce

z ca pewnoci naleaa si pena niepodlego bez pacenia za ni Rosji poow terytorium".

Z perspektywy czasu jasno wida, e p u n k t e m zwrotnym dla Polski bya konferencja Wielkiej Trjki w Teheranie, a nie czciej przywoywana konfe rencja jataska w lutym 1945 roku. Wprawdzie los tego kraju by dla trzech przywdcw a do koca wojny kwesti zasadnicz, lecz jego powojenn przyszo jako sowieckiego satelity, z narzuconym systemem komunistycz nym, ustalono w gruncie rzeczy w Teheranie. Poniewa Churchill i Roosevelt ustpili cakowicie w kwestii linii Curzona, nie proszc w zamian o nic prcz dyskrecji, Stalin mia pene podstawy sdzi, e w przyszoci ci dwaj politycy nie stan mu okoniem, gdy wysunie nowe dania wobec Polski lub innego kraju w Europie Wschodniej. Nie mamy teraz w rku prawie adnych atutw - powiedzia o sprawie polskiej lord Vansittart, podsekretarz stanu w Ministerstwie Spraw Zagranicz nych. - Ale w pokera mona wygra, nawet nie majc niczego w kartach, pod warunkiem e ich si nie pokazuje przeciwnikowi". Churchill, zdaniem lorda Vansittarta, popeni niewybaczalny bd", pokazujc Stalinowi, mistrzowi gry w pokera, wszystkie karty.

Zasona tajemnicy, opuszczona w czasie czterech dni rozmw w Teheranie, nie drgna po ich zakoczeniu. Dziennikarzom nie pozwolono relacjonowa przebiegu konferencji (jak zreszt adnej innej wanej konferencji w czasie wojny), nie wydano oficjalnego komunikatu, nie ujawniono szczegw podjtych ustale ani przedmiotu dyskusji. Po powrocie do swoich krajw Roosevelt i Churchill ograniczyli si do wychwalania spotkania na szczycie jako triumfu Wielkiej Trjki, przyjaci w sferze materii, ducha i zamiarw". Nie wspomnieli o Polsce ani nie powiadomili polskiego rzdu w Londynie, czego dokonali. Jakakolwiek wypowied w tej kwestii moe mie katastrofalne skutki w Stanach Zjednoczonych w roku wyborw, a my take bez wtpienia staniemy si przedmiotem kopotliwych atakw w Izbie G m i n " - ostrzeg Edena w licie Churchill. Roosevelt pocztkowo zamierza wygosi w Kongresie przemwienie na temat Teheranu, ale po namyle je odwoa. Postanowi rwnie nie udziela adnych dalszych informacji dziennikarzom. Tumacz Charles Bohlen

290

SPRAWA

HONORU

Sprawa honoru

291

posusznie przekaza swoje notatki z konferencji do Biaego D o m u . Nikt w departamencie, z (nieobecnym na szczycie) sekretarzem stanu Cordellem Hullem wcznie, nie otrzyma adnych urzdowych informacji, co postano wiono w sprawie Polski. Cztery miesice po konferencji Hull poskary si Williamowi Bullittowi, e wci nie wie, co zdarzyo si w Teheranie". Kiedy polski ambasador Jan Ciechanowski spyta go pniej o szczegy, odpar - nie wiadomo, na podstawie jakiego rda - e Roosevelt wielokrotnie" usiowa broni sprawy polskiej, lecz Stalin nie da si przekona. Anthony Eden napisa we wspomnieniach, e po Teheranie zacz mocno obawia si o Polakw". Jednake wkrtce po powrocie do Londynu, chcc rozwia rosnce zaniepokojenie czs'ci posw, czy w Iranie nie doszo do tajnych porozumie, oznajmi w parlamencie: Owiadczam Izbie [...] eby nie byo wtpliwoci, e nie weszlimy w aden potajemny ukad ani nie zobowizalimy si do niczego, co mogoby komukolwiek spdzi sen z powiek". Do tego oczywistego faszu dorzuci jeszcze jeden. Na pytanie konserwatywnego posa Kennetha Pickthorna, czy rzd podtrzyma zobo wizania Karty Atlantyckiej, a sam Eden wasne, zoone Polsce w 1941 roku zapewnienie, e Wielka Brytania nie uznaje adnych zmian terytorialnych po sierpniu 1939 roku, brytyjski minister spraw zagranicznych odpowiedzia: Rzd Jego Krlewskiej Moci nie uznaje adnych zmian terytorialnych, do jakich doszo w Polsce od sierpnia 1939. Takie stanowisko pozostaje w mocy". W najlepszym razie bya to kazuistyka. Wprawdzie Eden i Churchill nie uznali formalnie roszcze Stalina do granicy wzdu linii Curzona, ale pozo stawili go w przekonaniu, e jego daniom stanie si zado.

nagonk na polskich przywdcw w Londynie, nazywajc ich faszystami" i oskarajc o zdrad sprawy sprzymierzonych. Gdyby to nie by artyku prasowy, lecz oficjalne oskarenie sporzdzone przez sowieckiego prokuratora, wszyscy polscy przywdcy obcieni tymi zarzutami zostaliby aresztowani natychmiast po dotkniciu stop polskiej ziemi" - skomentowaa szczeglnie zjadliwy artyku w Prawdzie", oficjalnym organie sowieckiej partii komu nistycznej, Agencja Reutera. Wikszo prasy brytyjskiej uznaa sowieckie dania za zasadne, nie przejmujc si zbytnio inwektywami, jakimi byli obrzucani Polacy. Pomys przyjcia linii Curzona jako nowej oficjalnej granicy polsko-sowieckiej szybko si przyj. Zgodnie z przewidywaniami Stalina, wyraonymi kilka miesicy temu, na korzy takiego rozwizania przemawiaa w Wielkiej Brytanii ju sama nazwa. Na podstawie tej nazwy [Brytyjczycy] wycigaj wniosek, e zacny, konserwatywny m stanu mia zacny, konserwatywny pomys, ktrdy powinna przebiega linia demarkacyjna pomidzy Polsk a Rosj" - powiedzia torysowski pose Victor Petherick. W BBC cenzor usun z nadanego do Polski przemwienia czonka rzdu londyskiego wzmiank o Lwowie i Wilnie jako miastach polskich. Times", ktry wraz z innymi gazetami zacz pisa o wschodniej granicy Polski jako dawnej granicy polskiej" i granicy z roku 1939", rozpocz kampani na rzecz linii Curzona, zachcajc Polakw do ustpienia wobec sowieckich da i zyskania przyjani" Rosjan. Nie da si zyska przyjani nikogo, pozwalajc, by odci ci rk i nog [...] - odpowiedziaa na ten argument polska gazeta w Wielkiej Brytanii. - Trzy razy w cigu XVIII wieku ciao Polski poddano podobnym amputacjom i w adnej mierze nie zmienio to wrogiej postawy Rosji wobec niej na przyjazn". Kiedy inny polski tytu skrytykowa ocenzurowanie przez brytyjski rzd wzmianki o Lwowie i Wilnie jako miastach polskich, Brendan Bracken, mini ster informacji, nakaza wstrzyma przydzia papieru dla gazety, doprowadzajc do jej zamknicia. Brytyjscy marynarze nie po to przewo przez ocean papier, eby jacy obcokrajowcy wspierali niemieck propagand i siali ziarno niezgody wrd aliantw" - powiedzia w Izbie Gmin, wezwany do zoenia wyjanie w sprawie tej de facto cenzury. Zniechcony polski ambasador Edward Raczyski napisa w dzienniku, e jeli chodzi o stosunki polsko-sowieckie, wszyscy w Anglii pywaj po bezbrzenym morzu zakamania. Wszystkie przesanki s przeinaczone, a okrelenia i przymiotniki [...] pozostaj w zupenym rozbracie z rzeczywi stoci". W innym za miejscu stwierdza: Coraz mniej jest mowy o obliczu

Zapewniwszy sobie w Teheranie ustpstwa Roosevelta i Churchilla, na pocztku 1944 roku Sowieci wystarczajco jasno pokazali wiatu, e planuj przejcie Polski. Wypchnwszy Niemcw ze swojego kraju, w styczniu przekroczyli jej usankcjonowan prawem granic i zawaszczyli polskie kresy wschodnie jako swoje. Polska - oznajmi Kreml, powtarzajc za nieformalnym porozumieniem w Teheranie otrzyma w zamian niemieckie ziemie na zachodzie. W oficjalnej nocie Sowieci zadali, eby polski rzd na uchodstwie zaakceptowa utrat terytorium oraz pozby si kilku dygnitarzy, uznanych za antysowieckich. Ju kilka miesicy wczeniej Kreml ogosi utworzenie Zwizku Patriotw Polskich, grupy polskich komunistw, ktrzy od pocztku wojny mieszkali w Moskwie. Jednoczenie wadze sowieckie nasiliy publiczn

292

SPRAWA

HONORU

Sprawa honoru

293

moralnym [Wielkiej Brytanii wobec Polski] - szczerze mwic, jest o tym teraz zupenie gucho".

Na pocztku 1944 roku mieszkacy Londynu i caej wyspy byli ju bardzo zmczeni wojn. Kipica energi angielska stolica stracia rozmach; miasto i jego mieszkacy wydawali si marnie w oczach. Wszyscy maj sterane nerwy" - donosia w styczniu z Londynu korespondentka New Yorkera", Mollie Panter-Downes. Erie Sevareid, ktry spdzi tam w 1944 roku kilka miesicy, w audycji radiowej porwna Londyn do niegdy eleganckiego hotelu, ktry zszed na psy po cigncym si w nieskoczono zjedzie biz nesmenw [...] Podniecenie zagroeniem gdzie si ulotnio". Cho wielu Brytyjczykw zachowao sympati dla Polakw, to jednak coraz czciej miano im za ze, e nie zgadzajc si na sowieckie dania, rozmylnie utrudniaj zakoczenie wojny. Zdarzay si przykady jawnej wrogoci. Wracaj do siebie, parszywy Polaku!" - wykrzykiwano do polskiego pilota, gdy jecha z on tramwajem w Blackpool. Polacy, do domu!" - napisa kto na tablicy ogosze w bazie szkoleniowej RAF-u w Cranwell. Przewaa tu [...] doktryna, e Polak sta si niewygodny i e dobrze mu zrobi kilka kopniakw, kilka mniej lub wicej prawdziwych zarzutw przy czstym oblewaniu zimn wod" - zanotowa ze smutkiem w pamitniku Raczyski. Mona byo odnie wraenie, e tpi [si nas] i usiuje przepdzi z[e] [...] sceny jako niewygodnych statystw i nieprzydatn pozostao po zakoczonym przedstawieniu". Tymczasem Winston Churchill coraz mocniej naciska na Mikoajczyka i innych Polakw, by przystali na sowieckie warunki, ktre bez ich wiedzy w zasadzie uzgodni w Teheranie. Robi to nieustpliwie, bezlitonie, a niekiedy wrcz zapamitale. Po jednym z bardzo nerwowych spotka Edward Raczyski zanotowa, e Churchill uy wobec nas tonu podniesionego, do ktrego si ucieka, gdy jest zakopotany". Brytyjski premier, niezalenie od tego, czy bra za dobr monet obietnice Stalina, e uhonoruje niepodlego Polski, bardzo pragn uwolni si od prawnych, etycznych i politycznych dylematw, a do tego potrzebowa zgody Polakw na lini Curzona. Polacy musz w peni poprze to porozumienie - napisa do Roosevelta, ktry, jak zastrzeg sobie w Teheranie, wygodnie stan z boku konfliktu. -Jest to ich powinnoci wobec europejskich potg, ktre dwukrotnie ich uratoway". W notatce do Edena Churchill przywoa ten sam argument: Narody nie zdolne do obrony swojego kraju musz przyj w uzasadnionych proporcjach

przewodnictwo tych, ktrzy ich uratowali i ktrzy zapewniaj im perspektyw wolnoci i niepodlegoci". Znajc te chepliwe, butne wypowiedzi, Polacy mogliby zada uzasadnione pytanie, o jakich to dwch przypadkach ratunku mowa. Z pewnoci nie o tym z roku 1939, kiedy po wypowiedzeniu wojny w obronie Polski Anglia i Francja nie zrobiy nic, by powstrzyma hitlerowski najazd. Jeeli kto tu kogo ratowa, to polscy piloci, ktrzy w bitwie o Wielk Brytani przyczynili si do zapobieenia niemieckiej inwazji. Postawiony przez Churchilla pod murem premier Mikoajczyk poczyni kilka znaczcych ustpstw. Ku konsternacji i gniewowi kilku czonkw rzdu wyrazi gotowo negocjacji z Rosjanami na wszystkie tematy, z kwesti granic wcznie. Zgodzi si nawet rozway moliwo ustanowienia tymczasowej linii demarkacyjnej, ktra przebiegaaby pomidzy przedwojenn granic kraju a lini Curzona, z Lwowem i Wilnem po stronie polskiej. Ostateczn granic bdzie mona ustali po wojnie - powiedzia. Ale stanowczo odmwi uznania sowieckiej wersji linii Curzona. Nie zgodzi si te na usunicie czonkw rzdu, ktrych Sowieci uwaali za wrogo nastawionych. W dyskusjach z Churchillem i Edenem polski premier wskaza, e Wielka Brytania wymaga od jego rzdu oddania poowy terytorium kraju, nie oferujc w zamian jakiejkolwiek for malnej gwarancji ochrony niepodlegoci reszty Polski. Ustpstwa Mikoajczyka nic nie day. Kreml bezapelacyjnie je odrzuci, oznajmiajc, e do negocjacji dojdzie tylko w przypadku zastosowania si londyskich Polakw do wszystkich sowieckich da. Bardzo wtpimy, czy uda nam si wydusi [z Polakw] co wicej, dlatego powinnimy obawia si skutkw, jakie na opini publiczn tu i w USA wywrze [...] odmowa Sowie tw, by yczliwie rozway obecne propozycje" - napisa brytyjski premier do Roosevelta po impasie w rozmowach brytyjsko-polskich. Jednak zamiast wywrze nacisk na Stalina, by rozway kompromisowe propozycje Mikoajczyka, zirytowany Churchill owiadczy Polakom, e do impasu doszo z winy ich nieprzejednania, dlatego w imieniu rzdu brytyj skiego publicznie poprze dania Sowietw. Wprawdzie polscy onierze, a zwaszcza piloci, zyskali sobie mio i szacunek" Wielkiej Brytanii, ale ich niedysponujcy adn wadz rzd musi si przychyli do brytyjskich ycze. Jeeli polscy przywdcy tego nie uczyni, to on i Sowieci z pewnoci dojd do porozumienia bez nich". Polski premier poprosi brytyjskiego, by nie informowa publicznie o tym sporze, gdy osabi to jeszcze bardziej pozycj Polski. Mimo to dwudziestego drugiego lutego 1944 roku Churchill zadeklarowa w Izbie G m i n poparcie

294

SPRAWA

HONORU

Sprawa honoru

295

swojego gabinetu dla linii Curzona jako nowej granicy midzy Zwizkiem Sowieckim a Polsk. Jest to granica - powiedzia - ktr powinien zaakcep towa polski rzd emigracyjny. Pozwol sobie przypomnie Wysokiej Izbie, e my sami nigdy nie gwarantowalimy Polsce w imieniu Rzdu Jego Krlewskiej Moci adnej konkretnej linii granicznej - oznajmi. - Nie sdz, eby danie Rosji w sprawie zabezpieczenia jej zachodnich rubiey [przed inwazj] prze kraczao granice tego, co rozsdne i sprawiedliwe". Zwizek Sowiecki musi si poczu bezpiecznie - doda. Ani sowem nie wspomnia o polskiej potrzebie bezpieczestwa i potajemnych ustpstwach poczynionych w Teheranie. Siedzcy na galerii w Izbie Gmin Jan Nowak, mody polski kurier z War szawy, ktry od kilku miesicy przebywa w Londynie, by zdruzgotany wystpieniem Churchilla. Cho premier nie opowiedzia si za adnym kon kretnym ksztatem granicy polskiej, to jego poparcie dla sowieckich da stao w jaskrawej sprzecznoci z zapewnieniem Edena z 1941 roku, e Anglia nie uzna adnych zmian terytorialnych w Polsce po sierpniu 1939. Po rozejciu si wieci o mowie premiera podobnego wstrzsu i poczucia zdrady jak Nowak dowiadczyo wielu jego kolegw z polskiego podziemia oraz onierzy Polskich Si Zbrojnych, ktrzy w wikszoci nie mieli pojcia o trwajcych od ponad dwch lat zakulisowych manewrach wok linii Curzona. Polityczne skutki sw Churchilla nasuway si w sposb oczywisty - napisa Nowak. - Stalin dostrzee [...] zielone wiato: wolna droga na Polsk. Moe z nami zrobi, co mu si podoba - bez najmniejszego ryzyka popadnicia w konflikt z alian tami". Zaniepokojenie Polakw odbio si echem w wystpieniach kilku czonkw parlamentu w debacie nad przemwieniem premiera. Kiedy agresja przestaje by agresj? - zwrci si z pytaniem do Edena, odpowiadajcego na interpelacje w imieniu rzdu, John McGovern, niezaleny pose Partii Pracy. - Czy agresj jest tylko to, co robi Hitler i partia nazistowska, a przestaje ni by to, co robi Stalin?" Moim zdaniem zmierzacie do konfrontacji - doda w nastpnym starciu z ministrem spraw zagranicznych. - Unikacie biecych problemw, ale one depcz wam po pitach i nabrzmiewaj, w miar jak wojna zblia si do koca". W nastpnych dniach, ku konsternacji Churchilla i Edena, z ust pewnych posw, w tym ich kolegw z rzdu, zaczo coraz czciej pada przeklte sowo Monachium". W oczach niektrych Churchill - niegdy zagorzay przeciwnik polityki ustpstw Neville'a Chamberlaina wobec Hitlera w sprawie Czechosowacji - teraz robi to samo wobec Stalina w zwizku z Polsk. Argumenty bronicego si przed krytykami premiera, e Polacy musz odda

wschodni cz swego kraju, eby zachowa niepodlego, podejrzanie przy pominay przedmonachijskie naciski Chamberlaina na Czechw, by zrzekli si Sudetw. Jestem zdecydowanie przeciwny angio-sowieckiemu porozumieniu, ktre daje Sowietom to, czego Polacy nie chc odda - napisa w dzienniku szstego marca Alexander Cadogan. - Ale nie przeciw mwieniu o drugim Monachium!" W licie do Edena sir Owen OMalley zada mu w sprawie Polski takie same pytania, jakie Churchill zada w roku 1938 w sprawie Czechosowacji - pytania o wspudzia brytyjskiego rzdu w aneksji terytorium innego kraju, o to, czy podstaw midzynarodowego prawa ma by prawo, czy demonstracja polityki nacisku". W tym miejscu brytyjski ambasador przy polskim rzdzie w Londynie uy, tak jak w raporcie o sowieckiej masakrze w Katyniu, bezkompromisowo szczerego jzyka. W istocie mamy do wyboru - napisa - sprzeda ciao Polski Rosji i znale jakie alibi, eby si nim posuy, kiedy nas oskar o naka nianie do morderstwa", albo jak najjaniej wyoy Stalinowi w punktach zasady". Prywatnie Churchilla trapiy moralne konsekwencje stanowiska, jakie zaj wsplnie z Rooseveltem. Co mamy powiedzie naszym parlamentom i narodom o zmianach w Karcie Atlantyckiej? - napisa do Edena pod koniec marca. - Obwinia si nas dzi o odejcie od idealistycznych zasad", i to z po wodu kraju, ktry upar si samowolnie zabra Polsce, co chce". Po jego przemwieniu w parlamencie Stalin zadba o to, eby w kilku wrogich, napisanych z pozycji siy listach podkreli ten punkt, zaostrzajc dania zmian w polskim rzdzie. Po otrzymaniu jednego z nich mocno zanie pokojony" Churchill zadzwoni do Edena. Podzielam jego niepokj - zapisa Eden w dzienniku - i doprawdy nie wiem, jaki kurs mu doradzi".

Przemwienie Churchilla oraz dania Stalina wobec Polski wywoay wzra stajcy niepokj take w Ameryce, Midzy listopadem 1943 a styczniem 1944 roku liczba Amerykanw wierzcych w powojenn wspprac Rosji ze Stanami Zjednoczonymi spada z pidziesiciu czterech do czterdziestu dwch procent. Amerykanie polskiego pochodzenia wyrazili niezadowolenie z powodu poparcia Churchilla dla linii Curzona, a pitnastu zwizanych z Po loni czonkw Kongresu wystosowao protest do angielskiego premiera i Izby Gmin. Nikt nie moe wymaza zobowiza Wielkiej Brytanii wobec Polski z sumienia narodu brytyjskiego - owiadczyli. - Nikt nie moe tego zrobi,

296

SPRAWA

HONORU

Sprawa

honoru

297

dopki groby polskich lotnikw, ktrzy zginli w boju nad Angli, pozostan na brytyjskiej ziemi". Mimo e prasa amerykaska na og wychwalaa konferencj w Teheranie jako wielki sukces, niektrzy dziennikarze, eksperci od polityki zagranicznej i dyplomaci dali wyraz zaniepokojeniu jej wynikami oraz rol, jak odegra Roosevelt. W pimie Wydziau Spraw Europejskich D e p a r t a m e m u Stanu ostrzegano, e jakakolwiek zmowa w celu zmuszenia Polakw do przyjcia sowieckich da terytorialnych narazi rzd na uzasadnione oskarenie o po gwacenie zasad, o ktre toczy si ta wojna". W styczniu 1944 roku Anthony Drexel Biddle, amerykaski ambasador przy polskim rzdzie w Londynie, zoy w protecie rezygnacj, podejrze wajc, e prezydent potajemnie rzuci Polsk na poarcie. Biddle, ktry jako ambasador Stanw Zjednoczonych w Warszawie przey we wrzeniu 1939 roku wielokrotne bombardowania Luftwaffe, nie mia dokadnych informacji o tym, co zaszo w Teheranie. Ale od znajomych z brytyjskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych i D e p a r t a m e n t u Stanu dowiedzia si do, eby wysnu wniosek, i - agodnie mwic - Roosevelt nie zrobi nic w obronie integralnoci i suwerennoci terytorialnej Polski. Po rezygnacji, ktrej powd utrzymano w tajemnicy, Biddle wstpi do wojska jako ekspert od Europy Wschodniej. W marcowym numerze American Mercury" z 1944 roku dziennikarz i pisarz William H e n r y Chamberlin da wyraz podejrzeniom co do spo tkania w Teheranie - i wywoa widmo Monachium. Podobnie jak w czasie Monachium, wyjanienie [...] jest takie, e agresor jest za silny i nie da si go powstrzyma - napisa. - By moe to prawda, cho Wielka Brytania i Stany Zjednoczone chyba nie doceniaj siy swoich dyplomatycznych i ekonomicz nych rodkw perswazji. Ale nawet jeli zapobieenie sowieckiej grabiey nie byo moliwe, nie usprawiedliwia to ukrycia prawdy przed narodem amerykaskim ani, co gorsza, przedstawienia [...] Teheranu jako wspaniaego i szlachetnego osignicia [...] Nawet jeli Stalin osignie swoje cele w Europie Wschodniej, Amerykanie nie maj powodu udawa, e to ich cieszy". Tymczasem prezydent Roosevelt stara si trzyma z boku i nie porusza tej kontrowersyjnej sprawy. W odrnieniu od Churchilla nie objawi naj mniejszych skrupuw w zwizku z Teheranem, tak jakby sprawa Polski bya jedynie uciliwym kopotem, potencjaln zawad na drodze do umocnienia stosunkw amerykasko-sowieckich i ustanowienia nowego wiatowego adu; mao te przej si tym, e po wojnie wadz w Polsce obejmie prosowiecki rzd. Wiosn 1944 roku powiedzia Averellowi Harrimanowi, amerykaskiemu

ambasadorowi w Moskwie, e nie dba o to, czy kraje ssiadujce z Rosj zostan skomunizowane". Po lutowym wystpieniu Churchilla Stanisaw Mikoajczyk, czepiajc si nadziei, e przynajmniej Stany Zjednoczone popr opr Polakw przeciw sowieckim daniom, kilka razy usilnie dopomina si o spotkanie z Rooseveltem. Dwudziestego trzeciego marca w dugim, gorcym apelu polski premier napisa: Polski nard [...] wci wierzy, e prawa sabszych bd poszanowane przez silniejszych [...] Panie Prezydencie, Polacy szanuj Paskie nazwisko. Polski nard widzi w Panu obroc zasad, ktre ogosi Pan z tak gbok wiar i przekonaniem, przedstawiajc ludzkoci wizj wolnoci w lepszym wiecie [...] Jestem przekonany, e [jego] wiara okae si uzasadniona". Dwa tygodnie pniej Mikoajczyk otrzyma od Roosevelta lakoniczn odpowied. Amerykaski prezydent odpisa, e nie moe si w tej chwili spotka z polskim przywdc, bo niestety zmogo go lekkie" zapalenie oskrzeli. Pragn podzikowa - doda, sigajc po niezobowizujce, wywiechtane frazesy - za uprzejme objanienie w tak szczery sposb stanowiska Pana i Paskich kolegw w kwestii problemw stojcych obecnie przed Pana gabinetem". Sekretarz stanu Cordell Hull wyzna po latach, e w rzeczywistoci proba Polaka o spotkanie zostaa odrzucona z powodu zbliania si dnia inwazji w Normandii. Nie moglimy sobie pozwoli w kwestii polskiej na tak stronniczo, ktra w tym krytycznym momencie zraziaby Rosj". Ale na Roosevelta spado niebawem wiksze zmartwienie ni niepokj o reakcj Stalina na wizyt polskiego premiera w Waszyngtonie. Pomimo jego stara, by rozproszy obawy amerykaskich wyborcw polskiego pochodzenia, coraz wicej byo wrd nich oznak niezadowolenia z tego, e nie popar w peni terytorialnej integralnoci Polski. Obie partie, Demokratyczna i Republikaska, sdziy, e w wvborach w roku 1944 -w stanach Illinois, Michigan, Pensylwa nia, Ohio, New Jersey i Nowy Jork, gdzie walka o gosy bya zacita - polski elektorat moe zaway na ich wyniku. Co gorsza, jeli ta spoeczno zacznie wyskakiwa ze statku demokratw - ostrzeg Roosevelta jeden z jego doradcw politycznych - moe powsta taki rejwach, e inne grupy zmieni zdanie przed listopadem". Wiosn 1944 roku przewodniczcy kilkudziesiciu polonijnych stowa rzysze oraz bractw spoecznych, kocielnych i zawodowych, zrzeszajcych' przeszo sze milionw Amerykanw polskiego pochodzenia, zjechali do Buffalo w stanie Nowy Jork, by utworzy organizacj nadrzdn - Kongres Polsko-Amerykaski. Celem nowej federacji, jasno sformuowanym przez jej przywdcw, byo wywarcie politycznego nacisku na administracj Roose-

298

SPRAWA

HONORU

Sprawa honoru

299

velta i Kongres, by poparli integralno terytorialn i niepodlego Polski. W krtkim czasie nacisk ten sta si odczuwalny. Biay D o m zasypay tysice listw, telegramw i kart pocztowych, dajcych od prezydenta przeciwsta wienia si kolejnemu rozbiorowi Polski. Trzeciego maja, w rocznic uchwalenia polskiej konstytucji, przeszo stu czterdziestu czonkw Kongresu wygosio mowy i umiecio w Diariuszu Kongresowym wezwania do poparcia Polski i odrzucenia sowieckich da. W reakcji na te naciski polityczni doradcy prezydenta i inni czonkowie jego administracji zaczli go namawia do zaproszenia Mikoajczyka. Taka wizyta pomogaby stpi wrd Amerykanw polskiego pochodzenia niepodane wraenie, e prezydent i rzd Stanw Zjednoczonych stracili zainteresowanie losem Polski" - radzi William J. Donovan, dyrektor Biura Sub Strategicznych amerykaskiej agencji wywiadowczej w czasie wojny. Roosevelt w kocu si zgodzi. Zaprosi polskiego przywdc do Waszyngtonu na szstego czerwca, dzie, w ktrym setki tysicy onierzy alianckich wyldoway wreszcie w Normandii, by utworzy z dawna oczekiwany drugi front. Wrd jednostek alianckich, osaniajcych z powietrza ldujce wojska i desant spadochroniarzy, znalazy si dwa polskie skrzyda myliwskie, liczce sze dywizjonw. Pierw szego dnia inwazji Polacy zestrzelili trzydzieci niemieckich samolotw, przy okazji bombardujc i ostrzeliwujc oddziay wroga. Tymczasem w Waszyngtonie Mikoajczyk zosta wystawiony podczas kilku spotka na poraajce dziaanie ciepa i osobistego czaru Roosevelta, ktry wywar na nim wielkie wraenie. F D R zapewni polskiego premiera o swoim gbokim zrozumieniu i sympatii dla Polski. Doda jednak, e Mikoajczyk jako polityk" z pewnoci zrozumie, i w tym politycznym roku" prezydent Stanw nie moe oficjalnie interweniowa u Stalina w sprawie Polski. Podkreliwszy, e Stany Zjednoczone i Wielka Brytania wykluczaj moli wo wypowiedzenia wojny Sowietom z powodu Polski - w zwizku z czym Polacy bd prawdopodobnie musieli pj na pewne ustpstwa Roosevelt zapewni, e zgadza si ze stanowiskiem Polski, i rozstrzygnicie kwestii tery torialnych naley odoy do zakoczenia wojny. To Churchill zaproponowa przyjcie linii Curzona na konferencji w Teheranie - donis Mikoajczyko wi - a Stalin, czemu trudno si dziwi, na to przysta. On sam - doda, kamic w ywe oczy - jest nadal przeciwny podziaowi Polski t lini". We waciwym czasie obieca przystpi do dziaania jako mediator w tej sprawie i do prowadz do porozumienia [...] Dopilnuj, eby Polska nie wysza z tej wojny pokrzywdzona". Mikoajczyk wrci do Londynu przygnbiony tym, co usysza o Churchillu,

lecz zarazem bardzo pokrzepiony obiecankami poparcia. Gdy Anthony Eden pozna tre rozmowy Roosevelta z polskim premierem, napisa w dokumencie Ministerstwa Spraw Zagranicznych: Prezydent nie zrobi dla Polakw nic [...] niestety, udz si, dajc wiar tym oglnikowym, hojnym obietnicom. Od tej pory nie bdzie si nimi przejmowa". Podczas wizyty Mikoajczyka Roosevelt przesa Stalinowi za porednictwem Averella Harrimana skruszony list z wyjanieniem, e musia spotka si z Po lakiem ze wzgldw politycznych. Zapewni jednak sowieckiego przywdc, e nadal stoi twardo przy porozumieniach z Teheranu.

Ludu Warszawy'. Do broni!

301

ROZDZIA SIEDEMNASTY

LUDU WARSZAWY! DO BRONI!"

zniecierpliwione spojrzenia, poja, jak j widz: Nie jestem Polk; mieszkam w duym, wolnym kraju i przemawiam z optymizmem cechujcym tych, ktrzy zawsze czuj si bezpieczni"*. Wprawdzie gorcy, arliwy patriotyzm Polakw budzi podziw Marthy Gellhorn i ich brytyjskich i amerykaskich towarzyszy broni, lecz wydawa si trudny do zrozumienia. Drugi Korpus by czym wicej ni formacj militarn - napisa Harold Macmillan. - By krucjat". Pewien onierz polskiej piechoty tak podsumowa rnice midzy Polakami a Brytyjczykami: My, Polacy, mamy zupenie inny stosunek do walki. onierz brytyjski robi to, co nakazuje obowizek, a my kierujemy si ofiarnoci i heroizmem". onierze Drugiego Korpusu i ich dowdca, genera Wadysaw Anders, wychodzili ze skry, eby zada kam nieustajcej sowieckiej propagandzie na Zachodzie, potpiajcej Polakw a to jako zdrajcw, a to jako nazistowskich kolaborantw, a to jako tchrzy, bojcych si stan do walki z wrogiem. Sowieci raz po raz zajadle atakowali Andersa i jego Korpus, oskarajc ich o odmow przyczenia si do Armii Czerwonej i ucieczk ze Zwizku Sowieckiego w 1941 roku ze strachu przed Niemcami. Polacy walczcy we Woszech, obsesyjnie pragnc odeprze sowieckie oszczerstwa, przysigli broni honoru - swojego i swojej ojczyzny. Dokonali tego w jednej z najzacieklejszych bitew kampanii, prawdopodobnie najbardziej nierozwanej w tej wojnie i kosztujcej najwicej niepotrzebnych ofiar. Kiedy jesieni poprzedniego roku we Woszech wyldoway pierwsze oddziay alianckie, dowodzcy nimi generaowie zapewniali, e z rozgromie niem wroga nie bdzie wikszych trudnoci. Ale po kapitulacji Wochw Niemcy okopali si na swoich pozycjach. Zajli gry i wzgrza na poudniu, ukryci za budzc respekt lini Gustawa, cignc si w poprzek pwyspu od Morza Tyrreskiego do Adriatyku. Z wyej pooonych pozycji, najeonych bunkrami, zasiekami i polami minowymi, kosili alianckich onierzy piechoty, forsujcych rwce rzeki, brodzcych w bocie po kolana i atakujcych pod gr w olepiajcych zamieciach nienych. Filarem linii Gustawa byo opactwo benedyktynw na szczycie M o n t e Cassino, bronice dostpu do Rzymu. Podejmowane przez aliantw przez ca zim prby zdobycia wzgrza nie do, e daremne, kosztoway morze krwi. Sprowadzono wic bombowce amerykaskie, by zniszczyy opactwo, cho
Colliers" odmwi opublikowania jej reportau o Polakach, nie podajc uzasadnienia. Gellhorn snua potem domysy, e wydawcom artyku wyda si zbyt krytyczny wobec naszych popularnych sojusznikw, Rosjan" (Gellhorn, Face ofWar, s. 121).

im i wiosn 1944 roku Armia Czerwona ruszya na zachd niczym olbrzymia, spieniona fala. Niemieckie dywizje zostay rozgromione, a potem zmiecione z drogi. Do pierwszego maja Sowieci zagarnli niemal ca wschodni Polsk.

Postpy Rosjan szczeglnie uwanie ledzia jedna formacja wojsk alianc kich. Trzy lata wczes'niej wikszos' z szedziesiciu tysicy onierzy Drugiego Korpusu Polskiego bya obdartymi, godujcymi winiami mronych guagw Stalina. Po przedostaniu si z Syberii na poudnie ludzie ci, jako czs' nowej polskiej armii, przewdrowali Azj rodkow i Bliski Wschd i w lutym 1944 roku dotarli do Woch. Ich odyseja - jak powiedzia Harold Macmillan - bya klasycznym przykadem onierskiej dzielnos'ci i odwagi". W tej chwili Drugi Korpus stanowi kluczowy element brytyjskiej smej Armii, posuwajcej si w cikich bojach na pnoc woskiego buta. onierze generaa Andersa pochodzili na og ze wschodniej Polski, gdzie zostawili domy i rodziny. Wieczorami gromadzili si wok odbiornikw radio wych, by z bolesnym zainteresowaniem" - jak okrelia to korespondentka Colliers", Martha Gellhorn - sucha doniesie o postpach Rosjan. Walcz z wrogiem, ktrego maj przed sob, walcz wspaniale - napisaa o onierzach Drugiego Korpusu, spdziwszy z nimi tej wiosny kilka dni we Woszech. -Ale serca przepenia im lk przed sojusznikiem, ktry wkroczy do ich ojczyzny". Gellhorn zapewniaa walczcych, e niepotrzebnie si obawiaj: s'wiat doceni ich dzielnos' i cierpienia, przywrci wolno pastwu i pomoe je odbudowa. Mwia, i nie wierzy, e wojna prowadzona o zachowanie praw czowieka zakoczy si pominiciem praw Polakw". Ale kiedy zobaczya ich niechtne,

302

SPRAWA

HONORU

Ludu Warszawy! Do broni!"

303

w rodku znajdoway si bezcenne zbiory dzie sztuki i wyrobw rzemiosa. Niemcy nie przebywali jednak w klasztorze; zajmowali tereny wok niego. Po bombardowaniu szybko ufortyfikowali ruiny i zaczli dziesitkowa tysice Amerykanw, Brytyjczykw, Hindusw i Nowozelandczykw, wdrapujcych si na zbocze w kolejnych szturmach. eby ruszy z martwego punktu, zatrzymani pod Monte Cassino i schwytani w puapk na przyczku pod Anzio alianci zaplanowali na maj du ofen syw. Najtrudniejsze zadanie - zdobycie klasztornego wzgrza - powierzono Drugiemu Korpusowi. Od chwili postawienia stopy na skalistych stokach Polacy znaleli si pod nieustannym ostrzaem z dzia i modzierzy z silnie ufortyfikowanych pozycji niemieckich na szczycie. Za prowizoryczn oson suyy nacierajcym tylko worki z piaskiem i gazy. Mimo e zapowiadaa si krwawa bitwa, genera Anders i jego dowdcy powitali j z zapaem. Wreszcie mogli ukrci eb sowieckim kamstwom o polskim tchrzostwie. Dla Andersa nie mniej wane byo to, e zwycistwo pod Monte Cassino podtrzymaoby na duchu opr walczcego kraju". Po zajciu pozycji na wzgrzach Polacy znaleli si w surrealistycznym krajobrazie - piknym i zarazem przeraajcym. N a d nimi pitrzya si spowita dymami gra z ponurym szkieletem zbombardowanego klasztoru. Poniej, w dolinie, ziemi pokrywa rozoysty kobierzec czerwonych makw, a w gorcym wiosennym socu s'wiergotay ptaki. Powyej, pomidzy setkami sczerniaych, rozkadajcych si trupw, rozsianych na nagim, porytym lejami zboczu, uwijay si wielkie szczury. Ciaa polegych, ktrzy wczeniej daremnie prbowali zdoby gr, niezebrane z pola walki i niepogrzebane, gniy w socu. Niemcy wci prayli ogniem. Nad zboczami Monte Cassino snu si poraajcy odr mierci.

onierze Drugiego Korpusu Polskiego szykuj si do walki pod Monte Cassino w maju 1944 roku. (Imperial War Museum).

onierzy: Niech lew mieszka w waszym sercu". Tej nocy ruszyli do drugiego ataku, wdzierajc si na zbocze gry z takim impetem, e czasami cierali si z Niemcami w walce wrcz. Wczesnym rankiem nastpnego dnia nadesza wie: Niemcy wycofali si z zajmowanych pozycji. Po piciu miesicach daremnych miertelnych walk Polacy, za drugim podejciem, zdobyli Monte Cassino i droga do Rzymu stana otworem. Podczas tych dwch szturmw zgino ich prawie tysic, a przeszo trzy tysice zostao rannych. Pord zabitych znaleli si dyplomaci, pisarze, artyci, byy szef polskiego wywiadu, kilku byych posw na Sejm, a take brat Witolda Urbanowicza. Ci, co przeyli, byli tak wyczerpani i zmaltretowani po walce, e dopiero po jakim czasie zgosili si onierze, ktrym starczyo si, eby pokona pozostae kilkaset metrw do ruin klasztoru. Pierwszy dotar na szczyt patrol 12 Puku Uanw Podolskich i w snujcym si dymie, pord szcztkw rozbitych freskw i potuczonych posgw, zatkn wasnej roboty pukowy sztandar. Kiedy sztandar zaopota agodnie na szczycie gry, powietrze przeszy dwik trbki. Niewidoczny uan gra Hejna mariacki, synn melodi upamitniajc XIII-wiecznego trbacza z Krakowa, ktremu, gdy wzywa rodakw do walki z najedc, tatarska strzaa przeszya gardo. Wanie dlatego hejna urywa

W nocy jedenastego maja 1944 roku grzmot artylerii rozdar cisz od morza do morza - rozpocza si potna aliancka ofensywa. W ciemnociach, krtko przed pnoc, polscy artylerzyci u stp wzgrza ostrzelali niemieckie pozycje, a dwunastego maja, o pierwszej w nocy, dwie polskie dywizje piechoty zaczy wdrapywa si po zboczu. Powita ich natychmiast niszczcy ogie dzia, mo dzierzy i karabinw, niemal doszcztnie zmiatajc pierwsze bataliony. Mimo to Polacy parli naprzd. Walczyli przez cay dzie, do pna w nocy, nim wreszcie pad rozkaz odwrotu. Straty poniesione podczas pierwszego natarcia byy tak olbrzymie, e prze grupowanie si zajo pi dni. Siedemnastego maja Anders powiedzia do

304

SPRAWA

HONORU

Ludu Warszawy! Do broni!"

305

cielom. Lecz ju w lipcu Kreml utworzy zoony z polskich komunistw dobranych osobicie przez Stalina - Komitet Wyzwolenia Narodowego i ob woa go penoprawnym tymczasowym rzdem cywilnym na ziemiach odbitych Niemcom. Komitet rozpocz dziaalno w Lublinie, pierwszym wikszym polskim miecie na zachd od linii Curzona, wyzwolonym spod okupacji niemieckiej. Moliwe, e PKWN stanie si z czasem zalkiem nowego, tym czasowego rzdu zapowiedzia Stalin. Dla Polakw na terenach nadal okupowanych przez Niemcw bya to katastrofalna wiadomo. Mieli dwa wyjcia: nic nie robi, pozwalajc Sowietom zawadn Polsk za porednictwem marionetkowego rzdu, albo powsta przeciw okupantowi i przej wadz. Niedawno Wielka Brytania i Stany Zjednoczone wezway ich, by pomogli wojskom sowieckim pokona Niemcw. Zachcona ldowaniem aliantw we Francji, pragnc wykaza si dobr wol, Armia Krajowa tak wanie zrobia. Kiedy pierwsze sowieckie oddziay przekroczyy granic Polski, onierze AK wsparli je w atakach na niemieckie pozycje. Ale to by dopiero pocztek. Od 1939 roku polskie podziemie nieprzerwanie dyo do wzniecenia powstania. Odpowiedni moment nadszed w lipcu 1944. Byskawiczna ofensywa sowiecka uniemoliwia powstanie oglnonarodowe, pozostaa jednak nadzieja, e Armia Krajowa przepdzi Niemcw z Warszawy i przynajmniej w stolicy przejmie wadz przed wkroczeniem Rosjan. adne miasto w Europie nie cierpiao pod okupacj niemieck tak bardzo i tak dugo. Ale p o m i m o piciu lat okrutnych rzdw Niemcy postrzegali Warszaw tak samo jak we wrzeniu 1939 za prezydentury Stefana Starzy skiego - jako miasto bandytw", gwny bastion polskiego ruchu oporu. W Warszawie dziaao polityczne i wojskowe dowdztwo, a ponadto okoo trzydziestu piciu tysicy oficerw i onierzy Armii Krajowej, palcych si w tej krytycznej godzinie do walki o Polsk. Duma i godno narodowa wymagay, by stolica zostaa wyzwolona wasnymi polskimi rkoma, i to byo poza wszelk dyskusj [...] - napisa czoowy dziaacz podziemia. - Co to za armia i rzd [powiedziaby Stalin], ktre znajdujc si w stolicy, nie wziy udziau w walce o jej wyzwolenie?" Determinacj do podjcia walki, majc rdo w wielowiekowej pol skiej tradycji bezkompromisowego stawiania oporu najedcom, podsycaa rwnie, podobnie jak odwag onierzy Drugiego Korpusu generaa Andersa, przemona ch obalenia sowieckich pomwie o nieudolno w dziaaniu i tchrzostwo. Po spotkaniu w Londynie z kurierem Armii Krajowej, Janem Karskim, wysoko postawiony brytyjski urzdnik poinformowa przeoonych,

Polscy onierze usuwaj ciaa zabitych kolegw z pola bitwy pod Monte Cassino. (Imperial War Museum).

si nagle w p nuty. Polski oficer wspomina, e na dwik tej trbki tysice zaprawionych w boju onierzy rozpakao si jak dzieci. Po latach tuaczki na obczynie usyszeli dobiegajcy z jakoby niezdobytej niemieckiej twierdzy gos Polski".

W kocu czerwca 1944 roku alianci umocnili wreszcie przyczek we Francji, a Rosjanie zajli ca wschodni Polsk. Ale Armia Czerwona nie zatrzymaa si ani nawet nie zwolnia. Przecia lini Curzona i wkroczya na ziemie, ktrych polskos'ci nikt, nawet Stalin, nie mg zakwestionowa. Polacy, Brytyjczycy i Amerykanie przygldali si temu z rosnc obaw, czy Stalin dotrzyma pono wionej obietnicy i uhonoruje wolno i niepodlego rdzennej Polski Sowiecki przywdca oczywicie da odpowied. Jego armia tylko przechodzi przez zachodni Polsk w drodze do Niemiec. On i jego reim nie bd miesza si w wewntrzne sprawy Polakw ani zawaszcza ziemi prawowitym waci-

306

SPRAWA

HONORU

Ludu Warszawy! Do broni!"

307

e polskie podziemie wydaje si wrcz chorobliwie obawia, e kto poza granicami kraju mgby je posdzi o bierno i rezygnacj". Zgodnie z oczekiwaniami generaa Andersa zwycistwo Drugiego Korpusu we Woszech podnioso warszawiakw na duchu. Niedugo po tym triumfie wymalowane z dum sowa M O N T E C A S S I N O pojawiy si na murach i cianach budynkw w caym miecie. Innego przykadu odwagi nie trzeba byo szuka daleko - byo nim powstanie w warszawskim getcie.

W drugiej poowie 1942 roku, w reakcji na masowe wywzki do obozu zagady w Treblince, w warszawskim getcie powsta zalek ydowskiego ruchu oporu. Pomidzy lipcem a sierpniem tego roku wywieziono stamtd dwiecie szedziesit pi tysicy ydw, nieco ponad poow tych, ktrych Niemcy stoczyli na trzystu siedmiu hektarach za murami w centrum Warszawy. Do koca roku wskutek wywzek, godu i chorb ludno getta zmniejszya si do zaledwie pidziesiciu piciu tysicy. Opr tworzcej si organizacji bojowej okaza si jednak na tyle skuteczny, e nazici zawiesili na jaki czas deportacje. Dziewitnastego kwietnia 1943 roku, w pierwsz noc wita Pesach, na rozkaz szefa SS Himmlera do getta wkroczyo dwa tysice esesmanw i niemieckich onierzy, wyposaonych w czogi i dziaa, by rozprawi si z ydowskimi bojownikami i wznowi wywzki. Przez ponad trzy tygodnie walk okoo tysica ydowskich powstacw, skpo uzbrojonych w karabiny, pistolety, granaty i butelki zapalajce, powstrzymywao dysponujcych miadc przewag Niemcw. W pewnym momencie nieza dowolone dowdztwo niemieckie odwoao oficera kierujcego operacj. Kiedy nowy dowdca sprowadzi miotacze ognia i wyda rozkaz systematycznego podpa lania kamienic i domw, klska powstacw bya ju tylko kwesti czasu. Ale ich sporadyczny opr przecign si do lipca, gdy skoczya si amunicja. Do chwili ustania walk powstacy zabili bd zranili setki niemieckich onierzy, natomiast Niemcy zabili i wywieli okoo czterdziestu tysicy ydw. Getto - wraz z Wielk Synagog warszawsk - zrwnano z ziemi. Cho wikszo tych, ktrzy przeyli, odjechaa transportem do Treblinki albo popenia samobjstwo, kilkudziesiciu bojownikw wydostao si z getta do Warszawy i otaczajcych j lasw, skd nkali Niemcw a do koca okupacji. To, e dwa z trzech najwikszych miejskich powsta w dziejach drugiej wojny wiatowej miay miejsce w Polsce - pierwsze w warszawskim getcie, drugie w caej Warszawie mwi co o Polakach, take tych ydowskiego pochodzenia.

Ciaa bojownikw ydowskiego ruchu oporu, zastrzelonych podczas tumienia powstania przez SS, lece przed ruinami budynku w getcie warszawskim. (U.S. Holocaust Memoria Museum).

Latem 1944 roku Armia Krajowa przygotowywaa si do wasnego powstania. Zakadaa, e alianci dostarcz jej samolotami wsparcie, zaopatrzenie i uzbro jenie. Zaoenie okazao si bdne. Powszechne powstanie warszawskie byo niemal rwnie le wyposaone w bro i amunicj jak wczeniejsze powstanie w getcie. W i n n a bya temu w znacznej mierze decyzja brytyjskich wadz, zakazujca RAF -owi lotw z dostawami dla jakichkolwiek powsta decyzja, o ktrej AK (yjca w wiecie zudze", jak wyrazi si przedstawiciel polskiego podziemia), niestety, nic nie wiedziaa. Dowdcy Armii Krajowej byli pewni, e niekwapice si wczeniej z odpowiednim wsparciem Wielka Brytania i Stany Zjednoczone po wybuchu powstania popiesz z dostawami broni. Co wicej, byli przekonani, e sojusznicy z Zachodu wymusz na Sowietach, by zrobili to samo. Pod koniec lipca przywdcy podziemia otrzymali wiadomo, e sowieckie wojska zbliaj si do stolicy. Nie musiano im tego mwi. Rosyjskie bombowce

308

SPRAWA

HONORU

Ludu Warszawy! Do broni!

309

ju zaczy uderza w niemieckie cele wojskowe na obrzeach miasta, a o nierze AK syszeli wizg rosyjskich pociskw artyleryjskich. Kilka kilometrw od "warszawy zauwaono patrole Armii Czerwonej. Rozpocza si niemiecka ewakuacja, ktra w miar zbliania si Rosjan zamienia si w paniczny odwrt. Nagle przestay wychodzi hitlerowskie gazety. Z kominw bucha czarny dym z palonych dokumentw. Nazici wyszego szczebla w popiechu, bezadnie opuszczali kwatery. Niemieccy cywile toczyli si na dworcach kolejowych, domagajc si natychmiastowego przewiezienia do heimatu. Cigncy na zachd warszawskimi ulicami onierze Wehrmachtu wygldali jak kada zde moralizowana pokonana armia - mundury mieli podarte, wygniecione, twarze spocone i brudne, a w omdlaych rkach i na ramionach taszczyli karabiny. Ale Niemcy jeszcze nie zakoczyli rozprawy z Warszaw. M i m o e trwa odwrt, rozkazali wszystkim warszawiakom w wieku od siedemnastu do sze dziesiciu piciu lat kopa rowy pod miastem. Dowdcy AK podejrzewali, e to puapka. Obawiali si, e kiedy SS otoczy wszystkich sprawnych mczyzn z miasta, zamiast zmusza do kopania roww, wywiezie ich do obozw pracy lub zagady. Dla powstania wybi czas teraz albo nigdy". Dwudziestego pitego lipca genera Tadeusz Br-Komorowski, dowdca Armii Krajowej, zadepeszowa do Londynu: Jestemy gotowi w kadej chwili do walki o Warszaw [...] Moment rozpoczcia walki zamelduj". W depeszy poprosi o przysanie Pierwszej Polskiej Samodzielnej Brygady Spadochro nowej i polskich dywizjonw myliwskich, o zbombardowanie niemieckich lotnisk pod stolic i o zrzuty broni, amunicji i innego sprztu dla powstacw. Zbulwersowane brytyjskie dowdztwo wojskowe, po ldowaniu w Normandii skupione na operacjach w Europie Zachodniej, uznao naglce proby BoraKomorowskiego za absolutnie niemoliwe do spenienia". Dlaczego polski rzd w Londynie nie poinformowa Armii Krajowej jasno i wyranie, e nie moe ona liczy na brytyjsk pomoc? Czy Polacy nie zdaj sobie sprawy, jak niebezpieczne s wszelkie loty do Polski, a co dopiero operacja powietrzna na tak wielk skal? Straty byyby astronomiczne, a korzyci strategicznych dla Wielkiej Brytanii adnych. Brytyjczycy przemilczeli inne wane zastrzeenie: jakiekolwiek wojskowe wsparcie powstania przez aliantw grozio wybuchem wciekoci Rosjan. Obawa przed tak reakcj dziaaa rwnie skutecznie jak wyraone wprost weto Kremla. Podjcie takich krokw bez zgody i wsppracy Rosjan jest politycznie nie do przyjcia" - oceniono w tajnym raporcie brytyjskich szefw sztabw, przestrzegajc - najwyraniej w poczuciu winy - eby nie powtarza tego argumentu Polakom, bo mogliby na jego podstawie snu domysy, e

mimo zapewnienia o naszym moralnym poparciu zamierzamy ich opuci w chwili, gdy nas potrzebuj". Cho Armia Krajowa wyranie prosia o przysanie na pomoc wycznie polskich jednostek, Brytyjczycy mieli prawo odmwi, poniewa sprawowali operacyjne dowdztwo nad wszystkimi polskimi oddziaami. Kontrola ta obja nawet Pierwsz Samodzieln Brygad Spadochronow, ktra wczeniej bya pod polsk komend. Brygada, zorganizowana w 1941 roku z myl o desancie w Polsce tu po rozpoczciu powstania, wkrtce swoimi umiejt nociami i bojowoci zyskaa tak saw, e dowdcy brytyjscy zaczli na ni zerka akomym okiem. Ma pan pierwszorzdnych onierzy" - powiedzia jej dowdcy, generaowi Stanisawowi Sosabowskiemu, podczas inspekcji w marcu 1944 roku genera armii Bernard Law Montgomery, przygotowujcy si do poprowadzenia szturmu amerykaskich i brytyjskich wojsk ldowych na Europ. Wkrtce potem dowdztwo brytyjskiej armii wywaro nacisk na polski rzd, by zgodzi si na wykorzystanie po inwazji na Europ swoich spadochroniarzy w walkach na Zachodzie - pod dowdztwem Montgomery'ego. Brytyjczycy obiecywali, e w takim przypadku doo wszelkich stara", by w razie wybuchu powstania znale samoloty i przetransportowa brygad do Polski. Przy ostrych protestach Sosabowskiego polski rzd uleg ostatecznie brytyjskim naciskom. Cztery miesice pniej, gdy do powstania pozostay zaledwie dni, Brytyjczycy nie zgodzili si na przerzucenie Brygady Spadochronowej do Polski. Brakowao samolotw do transportu - tumaczyli - a nawet gdyby udao si je zdoby, byoby to samobjcze zadanie dla zag i spadochroniarzy. Brytyjskie dowdztwo odrzucio te prob Bora-Komorowskiego o wsparcie powstania trzynastoma polskimi dywizjonami b o m b o w y m i i myliwskimi, pozostajcymi pod komend RAF-u. Odmow uzasadniono wanymi powodami. Tylko kilka dywizjonw myliwskich dysponowao samolotami przystosowanymi do lotw na due odlegoci. Nawet gdyby te myliwce - i bombowce - dotary bezpiecznie do Polski (w co naleao wtpi), to okolice Warszawy nadal kontrolowali Niemcy. Nie byo wic lotnisk, na ktrych samoloty mogyby wyldowa i uzupeni paliwo, nie byo zaplecza, gdzie mona by dokona napraw i konserwacji maszyn. A ponadto RAF, doceniajc znaczenie polskich dywizjonw dla ofensywy na Zachodzie, nie chcia z nich zrezygnowa na rzecz kampanii ywotnej jedynie dla Polski i, rzecz prosta, nie chcia te drani Rosjan. Dywizjony bombowe bray udzia w ofensywie na Niemcy, a dywizjony myliwskie, wyposaone obecnie w spitfire'y i mustangi P-51, eskortoway bombowce, konwoje morskie,

310

SPRAWA

HONORU

Ludu Warszawy!Do broni!"

311

wspieray wojska alianckie w Normandii, ostrzeliway i bombardoway z lotu nurkowego naziemne cele wroga oraz strcay rakiety V-l. Na ostatni prob Bora-Komorowskiego o zrzuty broni i zaopatrzenia dla Warszawy Brytyjczycy odpowiedzieli niezbyt zachcajco, a waciwie odmownie. Z d a n i e m dowdcy RAF-u w rejonie Morza rdziemnego, generaa dywizji sir Johna Slessora, do takich zada byy przystosowane tylko dwie jednostki - 1586 Polska Eskadra do Zada Specjalnych oraz Dywizjon 148 - stacjonujce we Woszech. Ale w wyniku wzmocnienia niemieckiej obrony powietrznej obie poniosy w ubiegych miesicach wyjtkowo due straty, co ogromnie nadwtlio ich si bojow. Zaogi, ktre przeyy - kilka z nich odbyo ju po dwie tury suby - byy wyczerpane, a bombowce stwa rzay nieustanne problemy natury technicznej. Podczas gdy Brytyjczykw zocia nierealistyczna, ich zdaniem, postawa i brak zdrowego rozsdku Polakw (Slessor podsumowa, e s tragicznie niemdrzy" i zbyt czsto s dla siebie najgorszym wrogiem"), dowdcy Armii Krajowej w dalszym cigu przygotowywali plany walki. Londyn i Warszaw dzielia olbrzymia przepa uniemoliwiajca porozumienie. W biurach w Whitehallu panowa racjonalny chd. W Warszawie tylko pena pasji desperacja. Od piciu lat warszawiacy stawali twarz w twarz z godem, zimnem, ponie niem, terrorem i mierci. Od piciu lat czekali na szans odzyskania wolnoci. Teraz, gdy taka szansa wreszcie nadesza, chodna brytyjska logika nie moga ich powstrzyma. Walki w miecie wybuchn, czy my tego chcemy, czy nie - powiedzia czoowy przywdca podziemia. - Niech pan sobie wyobrazi [...] czowieka, ktry przez pi lat rozpdza si do skoku przez jaki mur, biegnie coraz szybciej i o krok przed przeszkod pada komenda: stop! On tak si ju rozpdzi, e zatrzyma si nie moe. Jeli nie skoczy - rozbije si o mur. Tak jest wanie z nami. Za dzie, dwa albo trzy Warszawa bdzie w pierwszej linii frontu". W caym miecie mczyni, kobiety i dzieci wyjmowali ze wszystkich schow kw - w piwnicach, ogrodach, na strychach i cmentarzach - ukrywane od 1939 roku rewolwery, karabiny, granaty i inne uzbrojenie. Oczyszczon bro ukradkiem rozprowadzano wrd czonkw Armii Krajowej. Polacy si zbroili, a Armia Czerwona zbliaa do Warszawy. Dwudziestego dziewitego lipca sowiecka artyleria zacza ostrzeliwa Prag, prawobrzen dzielnic Warszawy. Przez cay ten i nastpny dzie sowieckie radio trzesz czao, e sycha ju dziaa wyzwolenia", i w pomiennych apelach wzywao warszawiakw do wsplnej walki z onierzami rosyjskimi. Warszawa dry w posadach od ryku dzia - oznajmiano - wojska radzieckie nacieraj gwa-

townie i zbliaj si do Pragi. Nadchodz, aby przynie wam wolno [...] Ludu Warszawy! Do broni! [...] Uderzcie na Niemcw!" Podobny apel, pod pisany przez Wiaczesawa Mootowa, zawieray ulotki zrzucane nad Warszaw z sowieckich samolotw: Polacy! Dzie wyzwolenia ju blisko. Nie ma chwili do stracenia!" Amerykaski ambasador w Moskwie, Averell Harriman, powiedzia p niej, e sowieckie hasa wzmocniy determinacj warszawiakw. Pozostanie w podziemiu potwierdzioby szyderstwa Stalina, e Armia Krajowa istnieje gwnie w wyobrani Mikoajczyka lub e chtnie wsppracuje z hitlerow cami". Dwudziestego dziewitego lipca Br-Komorowski i jego dowdcy spotkali si, by omwi ostateczny plan powstania. Obecny by take Jan Nowak, kurier Armii Krajowej, ktrego po kilku miesicach spdzonych w Londynie przerzucono samolotem do Polski. Nowak ostrzeg Bora-Komorowskiego i pozostaych, by nie oczekiwali pomocy od aliantw - ani Brygady Spado chronowej, ani operacji wspomagajcych Polskich Si Powietrznych, ani dostaw. Opierajc si na raporcie Nowaka, cz z uczestnikw zebrania zasugerowaa Borowi-Komorowskiemu przesunicie terminu powstania. Inni byli odmiennego zdania. Nie mam adnych zudze, co nas tu czeka po [...] ujawnieniu si, ale choby mnie spotkao najgorsze, wol to anieli zrezygnowanie z wszystkiego bez walki. Musimy speni nasz obowizek do koca" - powiedzia jeden z dowdcw. Trzydziestego pierwszego lipca Br-Komorowski podj decyzj, e powstanie rozpocznie si nastpnego dnia o pitej po poudniu.

We wtorek, pierwszego sierpnia, dziesitki mieszkacw Warszawy - dorosych i dzieci, kobiet i mczyzn - wyszo przed poudniem i zaraz po poudniu z domw, sklepw, fabryk i biur. Wielu nioso cikie walizki i pakunki. Poja wiali si grupkami i szli jakby nigdy nic, starajc si nie zwraca na siebie uwagi niemieckich patroli. Po przybyciu do wyznaczonych miejsc zbirek wycigali z paczek karabiny, pistolety i granaty. A potem niektrzy przebierali si w to, co mogo uj za strj bitewny w ich licho wyposaonej armii - w spowiae stare polskie mundury, skradzione bluzy i hemy Wehrmachtu i inne akcesoria woj skowego rynsztunku. Ci, ktrzy nie mieli nic, co cho troch przypominaoby umundurowanie, pozostali po cywilnemu. Ci, ktrzy nie mieli adnej broni, chwycili za kamienie. Jedynym elementem wsplnym wszystkim onierzom AK bya biao-czerwona opaska na ramieniu, pierwszy symbol narodowoci

312

SPRAWA

HONORU

Ludu Warszawy'. Do broni

313

polskiej noszonj jawnie w Warszawie od pocztku trwajcej pi lat okupacji niemieckiej. Punktualnie o pitej po poudniu otworzyy si na ocie tysice okien i drzwi w caym mies'cie i Armia Krajowa zaatakowaa. Z okien i balkonw onierze podziemia zasypali przechodzcych Niemcw ogniem z karabinw i pistoletw. Inni, pragnc jak najszybciej przechwyci kluczowe cele wojskowe, obrzucali granatami siedziby dowdztw niemieckich, a koktajlami Mootowa skady amunicji i transporty wojska. Zasadzali si te na samochody pancerne, ktre po zdobyciu znakowali symbolem polskiego podziemia - kotwic z liter PW: Polska walczy!" W dziesitkach osiedli mieszkacy - gospodynie domowe, robotnicy, profesorowie uniwersytetu, sklepikarze - wycigali na ulic stoy, komody, biurka, kanapy i kredensy, budujc z nich barykady, eby zamkn drog niemieckim czogom i oddziaom. I n n i w tym samym celu kopali rowy i zrywali chodniki. Pewien dozorca wyszed z polsk flag, ktr przez pi lat

onierze Armii Krajowej w czasie powstania. Nie majc wasnych hemw i mundurw, wielu nosio zdobyczne niemieckie. (S. Braun Kris", Muzeum Historyczne Warszawy).

przechowywa w piwnicy, i ws'rd oklaskw ssiadw zawiesi j nad bram. Gdy biao-czerwona chorgiew zaopotaa, ludzie przerwali kopanie i budow barykady. Stanli na baczno i jak na komend zaczli piewa Warszawiank, polski hymn upamitniajcy powstanie listopadowe, ktre wybucho w War szawie w 1830 roku. piew potnia, w miar jak do chru doczali si w oknach i na balkonach inni, z twarzami mokrymi od ez. Tego wieczoru piewano Warszawiank w wielu domach, powiewao buntowniczo wiele flag. W krtkim czasie Warszawa zamienia si w biao-czerwone morze. Chocia na ulicach wci byo wida niemieckich onierzy, komu udao si wej na dach szesnastopitrowego Prudentialu - najwyszego budynku w wczesnej Warszawie - i zawiesi tam wielki polski sztandar. Przed zapadniciem nocy zniky praktycznie wszystkie zewntrzne oznaki niemieckiej okupacji. Warszawiacy pozrywali niemieckie nazwy ulic, szyldy sklepowe, afisze, napisy, ogoszenia, flagi. Zdarte ze cian niemieckich urzdw portrety Hitlera i nazistowskich prominentw mocowano na barykadach, tak by kontratakujcy Niemcy strzelali do podobizn swoich przywdcw.

Szeroki umiech na twarzy adnej dziewczyny z Armii Krajowej wyraa rado warszawiakw z wolnoci w pierwszych, penych nadziei dniach powstania. (Jerzy Tomaszewski).

314

SPRAWA

HONORU

Ludu Warszawy! Do broni!

315

Lud Warszawy by zdecydowany wyrwa swoje miasto i swj kraj z rk wroga. W cigu pierwszych trzech dni powstania Armia Krajowa - w ktrej dobrze uzbrojonych byo zaledwie dwa i p tysica onierzy - przeja kontrol nad wikszoci dzielnic stolicy. Niestety, w pocztkowej, ogromnie wanej fazie walk nie udao si jej przechwyci kilku kluczowych obiektw strategicznych, w tym niemieckich lotnisk i mostw na Wile. Siy powstacw byy mocno nadszarpnite i bardzo potrzeboway wsparcia. Ale koczujca na przedmieciach stolicy Armia Czerwona nie zrobia nic, by im pomc. Od chwili wybuchu powstania Sowieci nie dawali znaku ycia. Sowieckie bombowce przestay lata nad miastem, a gorliwie nawoujce Polakw do buntu sowieckie radio umilko. Nie byo te wida ladu pomocy ze strony Wielkiej Brytanii i Stanw. Osamotnieni, przynajmniej na razie, Polacy mogli si przekona, e ich zryw, zamiast przypieszy odwrt wroga, wywar skutek przeciwny: hitlerowcy sprowadzali posiki, szykujc si do kontrataku. Adolf Hitler nie zamierza pozwoli, eby miasto, ktre tak zuchwale mu si przeciwstawio w roku 1939, a drugi raz podczas powstania w getcie, odzyskao wolno. Postanowi da bezczelnym Polakom ostatni nauczk. Zniszczy ju getto wraz z ydami; nadszed czas, eby zniszczy wszystkich warszawian z ich ukochan stolic. Wszyscy mieszkacy Warszawy musz zgin, nie bdzie brania jecw" oznajmi Heinrich Himmler, ktremu Hitler zleci obrcenie stolicy Polski w perzyn. Do tego zadania szef SS wybra generaa Ericha von dem BachZelewskiego, specjalist od tropienia i zabijania partyzantw, dowodzcego pukiem esesmanw i policji, zoonym w czci ze skazanych kryminali stw. Po likwidacji powstania puk mia zrwna reszt Warszawy z ziemi. Z historycznego punktu widzenia to powstanie jest bogosawiestwem - pia z zachwytu Himmler do Hitlera. - Unicestwimy Warszaw - stolic, serce Polski, kwiat narodu polskiego. Ten nard, ktry przez siedemset lat [...] sta nam na drodze [...] nie bdzie duej zawad dla nas i naszych dzieci".

Mikoajczyk pojecha do Moskwy za namow Churchilla i Roosevelta, eby doj ze Stalinem do kompromisu w sprawie skadu powojennego rzdu w Polsce. Ale George Kennan, mianowany radc ambasady amerykaskiej w Moskwie, by zdania, e szanse na utworzenie w Polsce rzdu, ktry nie pozostawaby pod cakowit kontrol Kremla, s bardzo mae i e nie ma adnej nadziei dla Warszawy i jej obrocw. Mikoajczyk i reszta polskiej delegacji byli dla niego przegranymi przedstawicielami przegranego ustroju". Wie dziaem - n a p i s a - e [...] Rosjanie, tak jak przed stu laty, nie bd skonni [...] przyzna [Polakom demokratycznych praw], ktre nie zostay dotd wprowadzone w Rosji". Zaproszony na kolacj wydan na cze Mikoajczyka w ambasadzie bry tyjskiej, Kennan nazwa ten wieczr trudnym". W stosunku Brytyjczykw i Amerykanw do Polski dostrzeg brak powagi", niedba beztrosk", z jak dwa mocarstwa udzielay rad nieustraszonemu narodowi w sprawach dla niego najywotniejszych. Byo mi bardzo przykro, e jaki czas w tym uczestniczy em - wyzna Kennan. Wolabym, ebymy, zamiast mamrota sowa urz dowego optymizmu, wykazali do rozsdku i dobrego smaku, by w milczeniu pochyli gowy przed tragedi narodu, ktry by naszym sojusznikiem".

Kiedy do Warszawy wkroczyy podlegajce Himmlerowi oddziay SS i policji, radiotelegrafici Armii Krajowej wysali do Londynu dramatyczne wezwania, proszc o amunicj, bro przeciwczorgow, dziaa i inne rodzaje broni oraz o przysanie Polskiej Brygady Spadochronowej i lotnictwa. Z kad upywa jc godzin Armia Krajowa czua si coraz bardziej zapomniana i odcita od wiata - poczucie izolacji zwikszay doniesienia o postpach alianckiej ofen sywy na froncie w Normandii i wyzwalaniu coraz to nowych francuskich miast i miasteczek. Bojownicy w Warszawie nie wiedzieli, e ich proby zaczynaj przynosi efekt. Drugiego sierpnia Churchill i Anthony Eden, pod naciskiem polskich przywdcw cywilnych i wojskowych, wezwali niechtnych szefw sztabw do przyjcia z maksymaln" pomoc Armii Krajowej. Szefowie zapytali generaa lotnictwa Slessora, czy w cigu najbliszych kilku nocy da si zorganizowa loty dostawcze z Woch do Warszawy. Slessor by zde cydowanie przeciwny temu pomysowi. Nigdy nie cofaem si z obawy o ofiary w ludziach, jeli byy one naprawd uzasadnione - wspomina. - W tym jednak przypadku byem pewien, e nadmierne straty Si Powietrznych w adnym razie nie zmieni losw polskiej Armii Podziemnej w Warszawie". Nawet gdyby

Stanisaw Mikoajczyk, ktrego wybuch powstania zasta w Moskwie, za apelowa do Stalina o sowieckie wsparcie dla AK, przypominajc mu, e oficjalna sowiecka stacja radiowa wezwaa Polakw do broni. Stalin odpar, e pragnby pomc powstacom. Doda, e armia sowiecka chciaa zdoby Warszaw pitego i szstego sierpnia, ale napotkaa niespodziewanie silny opr niemiecki na obrzeach.

316

SPRAWA

HONORU

Ludu Warszawy!Do broni!

317

samolotom transportowym udao si przedrze przez ponadtysickilometrowy tor przeszkd w postaci niemieckich mys'liwcw i ognia przeciwlotniczego dowodzi - to tylko drobna czs' zrzuconej przez nie broni i sprztu trafiaby do Armii Krajowej. Zrzucanie dostaw w umwionych strefach zrzutu [...] w otwartym terenie poza lini frontu [...] to jedno. A zupenie co innego zejcie duym samolotem na wysoko tysica stp, z klapami i koami spuszczonymi dla zredukowania prdkoci, nad wielkim miastem, gdzie toczy si rozpaczliwa walka, a wic pon poary, wal dziaa i wybuchaj pociski". Nie przekonawszy przeoonych, Slessor zezwoli czternastu zaogom bom bowym, w tym siedmiu z 1586 Polskiej Eskadry do Zada Specjalnych, na wypraw dostawcz do Polski noc czwartego sierpnia - jednak nie do samej Warszawy. Miay one dokona zrzutw w innych miejscach wskazanych przez Armi Krajow, midzy innymi w Krakowskiem i Lubelskiem. Cztery polskie zaogi zamay rozkaz i poleciay do Warszawy. Mimo e trzem z nich udao si dokona zrzutw dokadnie nad pozycjami Armii Krajowej, to w gruncie rzeczy nocny lot halifaxw okaza si katastrof. Cztery bombowce RAF-u zostay zestrzelone, a jeden, z polsk zaog, uszkodzony przez niemiecki myliwiec, przymusowo ldowa. Slessor, wcieky z powodu niesubordynacji Polakw i cikich strat, odwoa dalsze loty dostawcze do Polski.

Krasnodbska. - Szpital si pali. Dokoa szala ogie. Niemcy byli pijani, z ulicy dochodziy ich wrzaski i krzyki dziewczt. Powiedziaam sobie: Nie wycigniecie mnie std ywej". Jaki Niemiec przyoy jej pistolet do gowy i kaza wyj na zewntrz. Odmwia. Zagrozi, e j zastrzeli. Niech pan j zostawi - powiedziaa do niego po niemiecku lekarka, starsza kobieta. - Nie widzi pan, e umiera?" Niemiec nachyli si nad Wand, cay czas celujc jej w gow. Przeraona, wstrzymaa oddech. Widocznie uwierzy starej lekarce, bo kopn Krasnodbska i odszed. Pacjentw ze szpitala zniesiono do dugiego, wskiego, przypominajcego bunkier pomieszczenia w suterenie. Kiedy doczyli do nich Krasnodbska i reszta personelu medycznego, weszo trzech esesmanw z pistoletami. Bandyci! - krzyczeli, idc od ka do ka i strzelajc do pacjentw. Bandyci, bandyci, bandyci, bandyci!" Lekarzom i pielgniarkom nie pozostao nic innego, jak tylko si temu przyglda. Nic nie moglimy zrobi, eby ich uratowa - wspominaa Krasnodbska. - Bylimy bezradni". W zamieszaniu udao jej si uciec.

Urzdzona przez SS rze Warszawy przybraa tak ekstremalne rozmiary, e przerazi si nawet genera Bach-Zelewski, ktrego trudno nazwa barankiem. amic rozkaz Himmlera, zakaza zabijania kobiet i dzieci. Mordowanie lud noci cywilnej Warszawy trwao dalej, ale na mniejsz skal. Kiedy Niemcy wyparli Armi Krajow z zewntrznych dzielnic miasta, wzili na cel bastion powstaczy w centrum. Polacy przegrywali. Uzbrojeni w kara biny, pistolety, butelki zapalajce i niewielk liczb karabinw maszynowych, bronili si przeciw stale uzupenianym siom hitlerowskim, dysponujcym samochodami pancernymi, czogami, artyleri dalekiego zasigu, bombowcami nurkujcymi i inn cik broni. W poowie sierpnia Niemcy ostrzeliwali i bombardowali miasto przez dwa dziecia cztery godziny na dob. W zasigu ostrzau artyleryjskiego znalazy si wszystkie dzielnice Warszawy, wiele domw w rdmieciu pono. Na ziemi spada grad cegie, w powietrzu fruway ponce belki, wszystko przesaniay kurz i dym. Chodniki i jezdnie zacielay trupy, mnstwo innych leao pod gruzami zburzonych budynkw. Tysice rannych toczyo si w prowizo rycznych szpitalach. Koczyy si zapasy ywnoci i wody; roso zagroenie epidemi tyfusu. A mimo to Polacy nie przestali walczy. Najbardziej zacite boje toczyy si

Nasane przez Himmlera na Warszaw oddziay SS i policji korzystay bez ogranicze z pozwolenia na zabijanie. Wyparszy pitego sierpnia Armi Krajow z zachodniej warszawskiej dzielnicy Wola, hitlerowcy zaczli sia spustoszenie - idc od domu do domu, rabowali, gwacili i mordowali. Kwarta za kwartaem mieszkacw wypdzano na podwrza i ulice i rozstrzeliwano z karabinw maszynowych. Na jednej z bocznych uliczek niemiecki onierz podszed do dziecicego wzka z procznymi bliniakami, wyj pistolet i je zastrzeli. Tego dnia tylko na samej Woli zamordowano przeszo dziesi tysicy cywilw. W kilku nastpnych dniach orgia zabijania przetoczya si przez wiele innych dzielnic miasta - ofiar Niemcw pado ponad trzydzieci tysicy warszawiakw. Ulubionymi celami oprawcw byy szpitale. W jednym z nich, u sistr elbietanek, pracowaa jako pielgniarka Wanda Krasnodbska. Kiedy szpital podpalono, pielgniarki i lekarze zaczli baga esesmanw, eby im pozwolili wynie pacjentw z budynku. Proba zostaa odrzucona, wszystkim kazano zej do sutereny. Bya noc - wspominaa

318

SPRAWA

HONORU

Ludu Warszawy! Do broni

319

na Starym Miecie, na pnoc od rdmiecia, wrd piknie odrestaurowanych przed wojn renesansowych kamienic, stojcych przy wskich, krtych ulicz kach brukowanych kocimi bami. Tam wanie Polacy cierali si z hitlerowcami w bezporedniej walce, tak zaartej, e niektrym Niemcom przypomniay si ostatnie dni bitwy pod Stalingradem. Z piwnic zbombardowanych domw radiotelegrafici Armii Krajowej wci wystukiwali naglce proby o pomoc Zachodu, tak jak wczeniej ich poprzed nicy podczas niemieckiego oblenia Warszawy we wrzeniu 1939 roku. W kt rej chwili genera Br-Komorowski wysa depesz do Churchilla i Roosevelta: W imi Karty Atlantyckiej i czterech wolnoci czowieka [...] wiadomi swego wkadu w oglnym wysiku wojennym narodw anglosaskich - mamy pene prawo zwrci si z gorcym apelem do Pana Prezydenta i Pana Premiera o udzielenie natychmiastowej pomocy krwawicej Warszawie".

rzd i cay wiat dowiedzia si na przykad, e Niemcy, by zapobiec ostrzaowi akowcw, pdz eolskie kobiety i dzieci przed czogami albo przywizuj je do drabin i zmuszaj, by szy przed niemieckimi oddziaami. By moe k o m u i n n e m u nie d a n o by wiary, ale Wardowi wierzono. Zapewnieniom polskim alianci uwierzyli w peni dopiero wwczas, gdy je potwierdzi autentyczny Brytyjczyk [ . . . ] - napisa jeden z przywdcw podziemia. - Obawiaem si, e naszej depeszy, podajcej tak niepojty dla cywilizowanego czowieka wypadek, alianci nie uwierz i zapisz j na konto przesadnej poiskiej propagandy". Poruszony raportami Warda, nieobojtny na lawin polskich prb o pomoc, Churchill zacz nalega na dostawy do Warszawy. We Woszech przyparty do muru genera Slessor skapitulowa. Sidmego sierpnia, dwa dni po odwo aniu lotw do Polski, pod presj rozkaza wznowi misje, ale w ograniczonym wymiarze i tylko polskim zaogom. W nocy z smego na dziewity sierpnia siedem samolotw z 1586 Eskadry dostao zezwolenie na loty do Warszawy. Tam, na placach w rdmieciu i w innych ustalonych rejonach, kobiety z latarkami, mimo cikiego ostrzau niemieckiej artylerii, kady si na ziemi w ksztat krzya, zaznaczajc w ten sposb miejsca zrzutu. Liberatory i halifaxy nadleciay nisko nad dachami. Gdy spadochrony opaday wolno ku ziemi, warszawiacy, ktrzy wylegli na ulice, by zebra dostawy, krzyczeli radonie, machajc chusteczkami odlatujcym bombowcom. Po doniesieniu, e wikszo zrzutw trafia do powstacw, nasiliy si naciski na kontynuowanie misji. W cigu nastpnego tygodnia genera Slessor wysa w rejon Warszawy przeszo dziewidziesit polskich, brytyj skich i poudniowoafrykaskich zag. Niestety, w trakcie tej zmasowanej operacji potwierdziy si jego najgorsze ob wy. Niemcy wzmocnili obron przeciwlotnicz wzdu tras przelotu. W pobliu stolicy i nad ni samoloty napotykay morderczy ogie. Alianckie zaogi, olepione krzyujcymi si smugami niemieckich szperaczy oraz ogniem i dymem spowijajcym znkane, oblone miasto, musiay unika myliwcw wroga i ostrzau z ziemi, a do tego dokonywa jak najdokadniejszych zrzutw nad szybko kurczcym si obszarem w rkach Armii Krajowej. Z ponad dziewidziesiciu bombowcw wysanych w tamtym tygodniu do Warszawy - kady z zaog liczc co najmniej szeciu ludzi - zestrzelono siedemnacie. Wikszo pozostaych zostaa uszkodzona, trzy na tyle powanie, e rozbiy si przy ldowaniu we Woszech. Co gorsza, wiele zrzuconych zasobnikw przechwycili Niemcy. Pod koniec wrzenia, po dalszych cikich stratach, wcieky Slessor owiad-

Na korzy W i n s t o n a Churchilla mona powiedzie tyle, e poruszony niezomnym oporem powstacw i wstrznity barbarzystwem Niemcw przejawia coraz wiksz ch pomocy. Bombardowano go probami ze wszystkich stron - apelowao do niego podziemie w Warszawie, polski rzd na uchodstwie, genera Anders we Woszech, polscy piloci w Wielkiej Brytanii. Z apelem wystpia nawet wdowa po generale Sikorskim, zwracajc si do ony Churchilla, Clementine, i do Eleanor Roosevelt. Do Churchilla i innych czonkw brytyjskiego rzdu wikszo informacji o tym, co si dzieje w Warszawie, docieraa z nieprawdopodobnego, lecz autentycznego rda: od pilota RAF-u, ktry zbieg z niemieckiego obozu jenieckiego w Polsce i wstpi do Armii Krajowej. Porucznik John Ward by jednym z setek amerykaskich i brytyjskich jecw wojennych, przygarnitych po ucieczce z obozw przez polskie podziemie - do czasu, gdy bd mogli szczliwie powrci w swoje strony. Anglik, ktry przed dwoma laty doczy do ruchu oporu, mwi pynnie po polsku, cho z silnym cudzoziemskim akcentem. Gdy wybucho powstanie, przywdcy podziemia zaproponowali mu prze kazywanie do Londynu regularnych raportw o rozwoju sytuacji w Warszawie. Codziennie godzinami wdrowa po dotknitym nieszczciem miecie, kry si przed odamkami, ogniem z karabinw, rozmawia z onierzami Armii Krajo wej, obserwowa walki. Jego sprawozdania - z opisami star, aktualnych pozycji zajmowanych w miecie przez Niemcw i Polakw, kolejnych hitlerowskich bestialstw - przesyano krtkofalwk alfabetem Morse'a. Od Warda brytyjski

320

SPRAWA

HONORU

Ludu Warszawy! Do broni!"

321

czy przeoonym, e kontynuowanie operacji, ktra dotd kosztowaa nas dwadziecia pi zag i praktycznie nic nie daa, nie ma sensu". Cho wycofa z wikszoci lotw dostawczych lotnikw brytyjskich i poudniowoafryka skich, to polskie wadze wojskowe wyjednay u Brytyjczykw zgod na konty nuowanie misji zaopatrzeniowych przez polskie zaogi. Wyprawy do Warszawy zbieray coraz wiksze miertelne niwo, coraz mniej dostaw trafiao do Armii Krajowej. W c i g u niespena trzech tygodni 1586 Eskadra stracia w sumie dwanacie zag, czyli sto dwadziecia procent stanu etatowego, gdy w paszcz wojny rzucano z podobnym skutkiem przenoszone do niej w ramach uzupenie zaogi z polskich dywizjonw bombowych w Wielkiej Brytanii. Pewien wyszy oficer Polskich Si Powietrznych nazwa te misje samobjczym marnowaniem lotnikw". Cho loty do Warszawy wizay si ze skrajnym niebezpieczestwem i nieraz byway daremne, rwao si do nich wielu polskich pilotw. Odrzucano ich proby. Latali w obronie Francji i Wielkiej Brytanii. Od ldowania w Nor mandii pomagali wyzwala spod niemieckiej okupacji Europ Zachodni. Tego lata cztery dywizjony 133 Polskiego Skrzyda Myliwskiego pod dowdztwem Jana Zumbacha znw broniy Londynu, przechwytujc i zestrzeliwujc prze raajc now niemieck bro - latajce bomby V-l. Zumbach porwna to do zabawy na powietrznej strzelnicy, ale [zabawy] bardzo niebezpiecznej, jak przekonao si na wasnej skrze kilku moich pilotw". Loty bojowe, ktre wymagay strzelania do pociskw z bliskiej odlegoci lub strcania ich skrzy dem wasnego samolotu, pochony niejedno ycie. Niemniej do koca wojny czterem polskim dywizjonom przypisano strcenie prawie dwustu V-l. Kiedy jednak ich wasny kraj by w najwikszej potrzebie, Polacy mogli tylko pj do kasyna w bazie i wysucha komunikatw radiowych BBC o pogarsza 7 jcej si sytuacji w Warszawie. W miar jak wyczerpywa} si zapasy i siy Armii Krajowej, polskich pilotw w Wielkiej Brytanii coraz bardziej obezwadniao poczucie bezsilnoci, winy i beznadziei. Musieli tkwi na miejscu, wysuchujc wiadomoci o klsce. Umieralimy po trochu w kadym z tych szedziesiciu trzech dni powstania" powiedzia jeden z nich. Mj Boe, by teraz z wami! da wyraz gbokiej frustracji pewien myli wiec w audycji dla okupowanej Polski. - Lecie nad Warszaw, majc tak bro [...] Zamek, Poczta Gwna, Stare Miasto - wiem, jak one wygldaj z powietrza. Znam kady zauek, niemal kady dom. Wiedziabym, jak strzela, eby was nie trafi. Mgbym wam pomc. Moglibymy razem zwyciy. Ale musz czeka. Dobrze uzbrojony, silny, gotw do walki - musz czeka na rozkaz".

Wiele zdesperowanych polskich dywizjonw myliwskich, z Kociuszkowskim wcznie, naciskao w czasie powstania na RAF, by zezwoli im polecie do Warszawy i zaatakowa niemieckie pozycje. RAF nie zgodzi si na to z tej prostej przyczyny, e samoloty nie mogy zabra do paliwa na przelot w obie strony. Nieprzekonani, nieracjonalnie zdeterminowani myliwcy gotowi byli powici maszyny i samych siebie dla Warszawy - dla Polski. Piloci Dywizjonu Kociuszkowskiego posunli si do tego, e wysali szczery i bezporedni telegram do krlowej: KADEJ NOCY Z TEJ WIELKIEJ WYSPY STARTUJE NAD KON TYNENT TYSICE SAMOLOTW. SKROMNY UAMEK Z NICH MGBY URATOWA WARSZAW. PROSZ NAM WIERZY, WASZA WYSOKO, E KIEDY W ROKU 1940 WAYY SI LOSY WIELKIEJ BRYTANII, MY, POLSCY LOTNICY, NIE MYLELIMY SZCZDZI KRWI I YCIA [...] WTEDY, NAD PONCYM LON DYNEM, NIE BRAKO POLSKICH I ANGIELSKICH LOTNIKW. CZY MA ICH TERAZ ZABRAKN NAD PONC WARSZAW? CZY TO MIASTO MA ZGIN W PRZEDEDNIU ZWYCISTWA, PO PICIU LATACH TSKNOTY ZA WOLNOCI? [...] CZY WIAR W WIELK BRYTANI ZNISZCZ POMIENIE, TRAWICE NASZ STOLIC? WASZA WYSOKO, PROSZ WYBACZY NAM, O NIERZOM, SZCZERO I BEZPOREDNIO. NIE MOEMY JEDNAK DUEJ MILCZE, GDY GIN NASZE KOBIETY I DZIECI. WIERZYMY MOCNO, E ICH LOS NIE JEST OBOJTNY WASZEJ WYSOKOCI. ' O ile wiadomo, krlowa nie odpowiedziaa. Jan Zumbach, jako dowdca jednego z polskich skrzyde myliwskich, nie zaprzesta prb w imieniu pol skich lotnikw. RAF uzna jego namolno za przejaw niesubordynacji, nie do, e sentymentalny, to, co gorsza, niemdry". Zumbach, ktry do sposobu, w jaki alianci traktuj Polsk, mia ju tylko cyniczny stosunek, zgorzknia jeszcze bardziej, gdy niedugo potem, z niewiadomych przyczyn, Anglicy cofnli zgoszon wczeniej rekomendacj w sprawie przyznania mu jednego z najwy szych brytyjskich odznacze wojskowych, Orderu za Ofiarn Sub.

Podczas gdy setki polskich, brytyjskich i poudniowoafrykaskich lotnikw ryzykowao ycie i nieraz je tracio - w dalekich lotach do powstania

322

SPRAWA

HONORU

Ludu Warszawy! Do broni!

323

w Warszawie, wojska sowieckie czekay kilkanacie kilometrw od serca stolicy Polski i... nie robiy nic. Mimo e na pocztku sierpnia Stalin obieca Miko ajczykowi, e udzieli powstacom pomocy, po dotarciu do bram Warszawy Armia Czerwona nagle wstrzymaa popieszny pochd. Samoloty sowieckie z dostawami nie nadleciay. Sowiecka artyleria dalekiego zasigu raptem umilka. A na domiar tego Radio Moskwa, ktre zaledwie par tygodni temu zachcao Polakw do zrywu przeciw Niemcom, zaczo potpia powstanie i jego przywdcw. Trudno si oprze pewnoci, e Rosjanie celowo nie zaopatruj Warsza wy" - zatelegrafowa niedugo po wybuchu powstania genera Slessor do szefa sztabu lotnictwa. To samo podejrzenie gnbio Winstona Churchilla. Ogromnie zastanawia, e w momencie, kiedy Armia Podziemna wzniecia powstanie, wojska rosyjskie wstrzymay natarcie na Warszaw i wycofay si na pewn odlego" - napisa z Woch do Anthony'ego Edena. Dwunastego sierpnia Churchill upomnia si u Stalina o rozpoczcie dostaw powietrznych dla AK z wyzwolonych terenw na wschodzie, podkrelajc ogrom niebezpie czestw czyhajcych na lotnikw RAF-u podczas lotu z Woch nad obszarem wci okupowanym przez Niemcy. Z apelami do Stalina w imieniu polskich powstacw zwraca si te Waszyngton. Tu po wybuchu powstania dyrektor Biura Sub Strategicz nych (OSS), William J. Donovan, wystpi do prezydenta Roosevelta i jego gwnych doradcw wojskowych o zgod na zorganizowanie duych operacji dostawczych dla Polakw. Wysi oficerowie Amerykaskich Si Powietrznych nie byli przeciwni takim misjom, pod warunkiem e amerykaskie bombowce dostarczajce pomoc z Londynu do Warszawy bd ldowa na sowieckich lotniskach na Ukrainie, by maszyny mogy uzupeni paliwo, a zaogi odpocz przed lotem powrotnym. Na pierwszy rzut oka nie powinno by z tym problemu. Sowieci przyznali ju wczeniej prawo do ldowania na trzech lotniskach amerykaskim bom bowcom, latajcym na misje nad Niemcami i Rumuni. Ale kiedy Amery kanie poprosili o podobne pozwolenie dla lotw dostawczych do Warszawy, w odpowiedzi usyszeli krtkie niet. Powstanie jest gupot i sowiecki rzd nie przyoy do niego rki" - owiadczy Kreml. Averell Harriman i brytyjski ambasador Archibald Clark Kerr zwrcili si do Sowietw, sugerujc im zmian zdania, bo w interesie [alianckiej] sprawy i ludzkoci ley poparcie" Polakw. Stany Zjednoczone nie namawiaj przecie Zwizku Sowieckiego do bezporedniego udziau w tej operacji - podkreli amerykaski ambasador w Moskwie, nie pojmujc, jak mona odmwi takiej

probie. Kreml nie bdzie popiera adnych awanturniczych dziaa", ktre mogyby si pniej obrci przeciwko Zwizkowi Sowieckiemu - uci spraw wiceminister spraw zagranicznych Andriej Wyszyski i odprawi Amerykanina z kwitkiem. Dwa dni pniej Harriman ponowi apel, tym razem zwracajc si do szefa Wyszyskiego, Wiaczesawa Mootowa. W odpowiedzi sowiecki minister spraw zagranicznych zagrozi, e jeeli Amerykanie nie zaniechaj absurdalnych prb, to odetnie im si dostp do rosyjskich baz. George Kennan wspomina, e ambasador wrci z tego spotkania zdruzgotany". Dla obydwu stao si jasne, i Sowieci, kierujc si bezlitosnymi wzgldami politycznymi" - jak napisa Harriman w raporcie dla Waszyngtonu - chc zdawienia powstania w War szawie i nie dopuszcz, by wsparli je alianci. Odrzucenie proby Harrimana przez Mootowa byo, by zacytowa Kennana, niczym ciniecie ze zoliw satysfakcj rkawicy pod nogi zachodnim mocar stwom". Oznaczao ono ni mniej, ni wicej, tylko: Zamierzamy wzi Polsk z caym dobrodziejstwem inwentarza. Guzik nas obchodz bojownicy polskiego podziemia, nieakceptujcy komunistycznej wadzy. Dla nas nie s lepsi od Niemcw [...] Jest nam obojtne, co o tym mylicie, Amerykanie. Od tej chwili nie bdziecie mie adnego wpywu na sprawy Polski i czas, ebycie to zrozumieli*". Zdaniem Kennana stosunki Zachodu ze Zwizkiem Sowieckim doszy do p u n k t u , z ktrego nie ma odwrotu; nadszed m o m e n t , kiedy Wielka Brytania i Stany Zjednoczone powinny doprowadzi do penej, realistycznej politycznej konfrontacji" z Kremlem. Nie byo powodu do dalszych pojed nawczych krokw: z chwil ldowania w N o r m a n d i i powsta drugi front, ktrego domaga si Stalin; na kontynencie znalazy si potne siy alianc kie; Zwizek Sowiecki przepdzi niemieckich najedcw. Teraz stawk bya wolno Polski i innych krajw, ktrym lada dzie grozio zagarnicie przez wojska sowieckie. By to moment, by powiedzie Stalinowi: jeeli bdziecie si upiera przy podporzdkowaniu sobie tych pastw, to koniec z nasz pomoc, materialn i wszelk inn. Harriman, pod silnym wpywem Kennana, rwnie doszed do wniosku, e Stany Zjednoczone musz przyj tward lini w stosunkach z Sowie tami. Niegdy zdecydowany zwolennik udzielenia bezwarunkowej pomocy Zwizkowi Sowieckiemu, teraz pisa do swoich przywdcw w rozpaczliwym tonie: Ci rozdci wadz ludzie spodziewaj si, e wymusz na nas i reszcie krajw bezwarunkowe pogodzenie si z ich decyzjami". Polacy mieli pene prawo zorganizowa powstanie, a take pene prawo oczekiwa pomocy od

324

SPRAWA

HONORU

Ludu Warszawy!Do broni!"

325

aliantw, w tym rwnie Rosji - owiadczy Rooseveltowi i sekretarzowi stanu Cordellowi Hullowi. Ponagli te prezydenta, eby przesa silny sygna" do Stalina, domagajc si od niego zgody na wykorzystanie sowieckich baz lotniczych przez amery kaskie misje pomocy. Roosevelt odmwi wysania depeszy tej treci, mimo e wczeniej upowani Harrimana do zwrcenia si do sowieckiego przywdcy o ponowne rozpatrzenie sprawy dostaw dla Warszawy. Natomiast Hull przypo mnia ambasadorowi, e Sowieci mog speni grob i cofn Amerykanom dostp do baz na Ukrainie, dlatego niezbdna jest ostrono. Skonsternowany Harriman napisa do Harry'ego Hopkinsa: [Sowieci] mylnie zinterpretowali nasz hojno wobec nich jako oznak saboci i ak ceptacj dla ich polityki. Nadszed czas, eby powiedzie im jasno i wyranie, czego od nich oczekujemy w zamian za nasz dobr wol. Wszystko wskazuje na to, e jeeli si nie postawimy, Zwizek Sowiecki stanie si wiatowym tyranem wszdzie tam, gdzie zwietrzy swj interes".

Winston Churchill dochodzi do tego samego wniosku. Wedug jego lekarza, lorda Morana, w czasie powstania warszawskiego brytyjski premier zadrcza si myl o sowieckiej agresji. Winston ostatnio nawet nie wspomina o Hi tlerze; do znudzenia powtarza o niebezpieczestwach komunizmu - zapisa w dzienniku Moran. - ni mu si, e Armia Czerwona rozprzestrzenia si jak rak i przerzuca z kraju na kraj. Stao si to jego obsesj". Premier bardzo te zainteresowa si walk toczon w Warszawie - starciem na epick skal Dawida z Goliatem. Opr Polakw zyska jego uznanie i sza cunek, a przejmujce relacje wiadkw o niemieckich zbrodniach na polskich cywilach wprawiay go we wcieko. Polskie [powstanie] sprawia mi wielki bl" - napisa do ony osiemnastego sierpnia. Ponad pidziesit lat pniej jego wnuk, take Winston, powiedzia: Dziadek wychodzi z siebie, rozpacz liwie starajc si zapewni pomoc Polakom". Emocjonalne zaangaowanie Churchilla w powstanie warszawskie wzroso jeszcze bardziej po spotkaniu z generaem Andersem we Woszech pod koniec sierpnia. Premier podziwia dowdc Drugiego Korpusu, ktrego onierze wykazali si bohaterstwem pod M o n t e Cassino. Niewiele wczeniej inna jednostka polskiej armii, Pierwsza Polska Dywizja Pancerna, przesdzia o przypiecztowaniu zwycistwa aliantw w Normandii, odcinajc odwrt dziesitkom tysicy onierzy niemieckich okronych pod Falaise. Churchill obieca Andersowi, e Wielka Brytania nigdy nie zawiedzie Polski. Wielka Brytania wesza do tej wojny, bronic zasady waszej niepodlegoci, mog was zapewnie, e nigdy was nie opuci" - powiedzia. Powtrzy to kilka razy, jakby chcia przekona nie tylko Andersa, ale i siebie. Ja i mj przyjaciel Roosevelt, ktry ponownie zostanie wybrany na prezydenta, nigdy Polski nie opucimy. Miejcie do nas zaufanie" - zapewni. Zoywszy t obietnic, Churchill musia zadba o jej dotrzymanie. Wczeniej tego miesica przekona opornego Roosevelta do wysania wsplnej depeszy do Stalina z propozycj, by udzieli pomocy Warszawie lub umoliwi to Amerykanom i Brytyjczykom, udostpniajc sowieckie lotniska. Nieudzielenie takiej pomocy poruszyoby opini publiczn zaznaczyli. Cho w ich pimie nie byo ostrych sw, Stalin wpad we wcieko. Nazwa warszawskich powstacw band przestpcw, ktrzy chc przechwyci wadz", i ponownie odmwi pomocy. O dostpie do sowieckich lotnisk nawet nie wspomnia.

Winston Churchill i generaWadysaw Anders, dowdca polskiego Drugiego Korpusu, w czasie spotkania we Woszech w sierpniu 1944 roku. Churchill zapewni wtedy, e on i prezydent Roosevelt nie opuszcz Polski w potrzebie. (Imperial War Museum).

Po tej wymianie zda Roosevelt zaniecha dalszych naciskw na sowieckiego wodza. Kiedy dosta od Churchilla ciskajc serce relacj naocznego wiadka o masowych zbrodniach dokonywanych przez hitlerowcw w Warszawie, zawierajc opis wymordowania wszystkich pacjentw szpitala, odpowiedzia

326

SPRAWA

HONORU ROZDZIA OSIEMNASTY

chodno: Dzikuj za informacje o przeraajcej sytuacji Polakw w War szawie i nieludzkim zachowaniu hitlerowcw [...] W chwili obecnej nie widz moliwoci powzicia adnych dodatkowych krokw, ktre rokowayby powo dzenie". Churchill nie da za wygran. Wezwa Roosevelta do wystosowania jeszcze jednego wsplnego apelu do Stalina, proponujc, by w razie niepowodzenia wysa [tak czy owak] samoloty i czeka, co si stanie". Roosevelt odmwi. Nie sdz [...] by mj podpis pod sugerowan przez Pana depesz do Stalina przynis korzy w dugofalowej perspektywie wojny - odpisa. - Ale nie sprzeciwiam si wysaniu takiej depeszy przez Pana, jeli uwaa Pan to za celowe". Brytyjski premier depeszy nie wysa.

OPOWIE O DWCH MIASTACH"

od koniec sierpnia, w kulminacyjnych dniach powstania warszawskiego, radiotelegrafista Armii Krajowej wrczy generaowi Borowi-Komorowskiemu piln depesz z Londynu, z wiadomoci o wyzwoleniu Parya. Szczliwy Pary" - skomentowa Br-Komorowski.

Podobiestwa midzy wydarzeniami w stolicy Francji i w Warszawie byy uderzajce - z wyjtkiem reakcji aliantw. Czonkowie francuskiego ruchu oporu powstali przeciw Niemcom, tak jak wczeniej polska Armia Krajowa i mieszkacy warszawskiego getta. Powstanie w Paryu zaskoczyo aliantw tak samo jak powstanie w Warszawie. A do jego wybuchu genera Dwight Eisenhower i inni dowdcy alianccy nie zamierzali wyzwala mao znaczcej strategicznie stolicy Francji, bo nie przypieszyoby to marszu sprzymierzonych wojsk na Niemcy. Ale Francuzi wytoczyli argument, e jeli nikt nie przyjdzie z pomoc powstacom, zgin setki tysicy paryan, a miasto - na rozkaz Hitlera - legnie w gruzach. Eisenhowerowi to uzasadnienie wystarczyo i na tym podobiestwa losw Parya i Warszawy si skoczyy. Dwudziestego pitego sierpnia, zaledwie cztery dni po wybuchu powstania paryskiego, szalejc z radoci stolic odbili alianci, z francusk dywizj pancern na czele; dowodzi ni genera Jacques Leclerc, lojalny wobec londyskiego rzdu Charles'a de Gaulle'a. Nikt nie wini paryan, e wasnymi siami sprbowali wspdziaa w wyzwoleniu stolicy skomentowa t wiadomo Br-Komorowski. Mimo woli narzu cao nam si wwczas porwnanie. Jake inny byby los Warszawy, gdyby amerykaskie i brytyjskie wojska stay u jej wrt".

328

SPRAWA

HONORU

Opowieo dwch miastach"

329

Zamiast nich u wrt polskiej stolicy stali, nie kiwnwszy palcem, niewzru szeni jej losem Sowieci.

W nastpnym tygodniu, gdy paryanie wci wznosili szampanem toasty na cze swoich wyzwolicieli, tysice polskich powstacw i cywilw odsuno pokrywy wazw studzienek i znikno w mierdzcych, ciemnych jak noc war szawskich kanaach. Rozlega sie kanalizacyjna, ktra od pocztku powstania umoliwiaa kurierom i czonkom Armii Krajowej poruszanie si po miecie, staa si jedyn drog ucieczki z ruin ostrzeliwanego i bombardowanego z po wietrza Starego Miasta. Na przekr wszelkim przeciwnociom losu oddziay AK, walczce z Niemcami wrd tlcych si zgliszcz Starwki, gdzie miecio si dowdztwo powstania, przez blisko miesic nie daway za wygran. Dopiero kiedy odcitym od dostaw amunicji, wody i jedzenia powstacom zajrzaa w oczy zagada, Br-Komorowski wyda rozkaz ewakuacji. Na pocztku wrzenia ptora tysica onierzy i trzy tysice cywilw, w tym wielu rannych, znikno pod ziemi, wyruszajc w koszmarn, pen

udrk, limacz wdrwk w ciemnoci przez piekieln pltanin kanaw. Dla wielu byo to najpotworniejsze przeycie w tej potwornej wojnie. Brnc przez gsty, miejscami sigajcy ramion szlam, cay czas musieli si pilnowa, by nie straci rwnowagi na olizgym pokrgym dnie. Cz powstacw zabdzia i przepada w podziemnym labiryncie. Inni utonli w bocie i nie czystociach. Fetor by nieznony. Gryzcy zaduch dawi oddech i wyciska zy z oczu" - wspomina Br-Komorowski. W kompletnych ciemnociach ciasnych kanaw niejednego ogarnia klaustrofobiczny, zwierzcy lk. Groz nieuchronnej zagady potgoway odbijajce si od cian jki rannych i krzyki przeraonych ludzi. Najlejszy dwik rozchodzi si wzmocnionym, upiornym echem, czsto alarmujc czatujcych na ulicach Niemcw, ktrzy podpalali wlewan do studzienek rop naftow i wrzucali granaty. Przeprawa ze Starego Miasta do odlegego ptora kilometra w linii prostej rdmiecia zajmowaa tym, ktrzy j przeyli, dziewi godzin. Po wyjciu na powierzchni wielu, a by moe wikszo, padao z wyczerpania. W Warszawie od piciu tygodni prowadzimy bitw. To nasze najbardziej zacieke walki od pocztku wojny" - oznajmi swoim zastpcom w Berlinie szef SS Heinrich Himmler.

Wyczerpany onierz A rmii Krajowej wycigany z kanau przez kolegw. Warszawskie kanay stay si w powstaniu gwn drog ewakuacyjn walczcych. (Jerzy Tomaszewski).

Gdyby Dante ujrz^a wwczas stolic Polski, miaby gotowy realistyczny obraz pieka - powiedzia pilot RAF-u po przelocie nad powstacz Warszaw. Ale na Zachodzie niewielu miao choby skromne pojcie o jej cierpieniach. Oprcz skpych informacji w dziennikach i kilku komentarzy redakcyjnych, ubolewa jcych nad niefortunnym, przedwczesnym zrywem, dramat, heroizm i tragedia polskiego powstania przeszy w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych bez wikszego echa. Nagwki gazet i audycje radiowe opieway wyzwolenie wspaniaego, romantycznego Parya oraz postpy wojsk alianckich w marszu na Niemcy. Wprawdzie byo to zrozumiae, ale brytyjski premier i inni nie przestawali si zastanawia, czy wiadomoci o powstaniu w Warszawie nie s celowo wyciszane. Czy nie blokujecie informacji o agonii Warszawy, na co wskazywaoby ich praktyczne zniknicie z amw gazet?" - zapyta dwudzie stego trzeciego sierpnia w depeszy z Woch oburzony Winston Churchill. Minister informacji Brendan Bracken zaprzeczy. Wobec pomylnych wieci z Parya pras mao interesowao, co si dzieje w Polsce. Ignorowano rwnie fakt, e Sowieci odmwili pomocy powstaniu.

330

SPRAWA

HONORU

Opowie o dwch miastach

331

si o sowieckiej odmowie - przestrzeg Eden gabinet wojenny. Posun si nawet do tego, e poprosi Amerykanw o poinformowanie polskiego rzdu w Londynie, e Siy Powietrzne Stanw Zjednoczonych wci czekaj na zgod Rosjan na ldowanie ich samolotw. Ale wieci o tym, e Sowieci odmwili udzielenia pomocy Armii Krajowej, i tak przedostay si do wiadomoci publicznej. Wedug raportw wywiadu pod koniec sierpnia odnotowano wzrost sympatii Brytyjczykw dla Polakw, jak te znaczne zatroskanie sowieck niechci do udzielenia im pomocy. Niektrzy posowie zaczli naciska na rzd, aby zwoa w parlamencie debat w tej sprawie. Szesnastu z nich wydao owiadczenie z apelem o udzielenie Warszawie wszelkiej moliwej pomocy, domagajc si od gabinetu Churchilla bezzwocznego przedstawienia wszelkich problemw, ktre si z tym wi. Powinnimy mie pen jasno, jakim ograniczeniom poddano dziaalno rzdu i kto je narzuci". W licie do Daily Mail" byy podsekretarz w Ministerstwie Spraw Zagra nicznych, lord Vansittart, napisa: Na oczach nie do wraliwego wiata rozgrywa si tragedia. Brytyjczycy i Rosjanie zachcili polskich patriotw do powstaczego zrywu w imi wspomoenia zbliajcej si armii rosyjskiej. A gdy ci wzniecili powstanie, Rosjanie powstrzymali marsz [...] Pozbawieni wsparcia Polacy s wybijani, a Warszawa jest rwnana z ziemi. Czy ludzko pozwoli na dokonanie si tej tragedii?" Natomiast George Orwell, bat na lewicowych intelektualistw, bezkrytycznie popierajcych niemal wszystko co sowieckie, wychosta nikczemn i tchrz liw postaw" brytyjskiej prasy, krytykujcej Polakw i przymykajcej oko na dziaania Rosjan. Z lektury gazet mona wynie wraenie, e Polakom naley zoi tyki za to, i zrobili to, do czego od lat zachcay ich wszystkie sojusznicze radiostacje, i e [...] nie zasuguj na adn pomoc z zewntrz" - napisa. Mimo e wikszo gazet nie kwapia si do zajcia stanowiska w sprawie pomocy dla Polakw, kilka z nich, w tym par o lewicowych sympatiach, do tej pory bezkrytycznie prosowieckich, dostrzego, e cho Kreml zachca Polakw do powstania, z chwil jego wybuchu przesta je popiera. Rosjanie z pewno ci maj usprawiedliwienie na to, dlaczego powstrzymali natarcie, dlaczego nie wysali broni - napisano w lewicowym Daily Mirror. - Ale musi ono mie mocne podstawy, bo rozbite w proch mury Warszawy i pogruchotane ciaa jej dzieci domagaj si wyjanienia, dlaczego wstrzymano pomoc". Jednak chyba najostrzej skrytykowa tak postaw The Economist" w nu merze z dwudziestego szstego sierpnia. W artykule wstpnym tygodnika, zatytuowanym Opowie o dwch miastach, dokonano smutnego i bolesnego"

Ruiny Warszawy po powstaniu. Po lewej szkielet budynku Prudentialu. (S. Braun, Muzeum Historyczne Warszawy).

Churchill stan zatem wobec dylematu, ktry sam stworzy. Od mie sicy on i jego rzd przedstawiali Polakw jako nierozwanych mcicieli. Znalazo to odzwierciedlenie w brytyjskiej prasie. Jednoczenie pod niebiosa wychwalano Rosjan - wspaniaomylnych, wielkodusznych zbawcw Europy Wschodniej - ukrywajc wszystko, co kcio si z tym wizerunkiem. Bry tyjski premier zacz wic si zastanawia, w jaki sposb nada rozgos walkom w rozpaczliwie potrzebujcej pomocy Warszawie i bohaterstwu jej powstacw, nie oskarajc jednoczenie Sowietw. O dziwnym i zowrogim zachowaniu Rosjan wspomina nie trzeba, ale chyba nie ma powodu przemilcza jego konsekwencji?" - powiedzia do Brackena. Jak tego dokona, nie wyjani. W kadym razie Bracken, Anthony Eden i inni wysocy urzdnicy brytyjscy stanowczo i konsekwentnie ukrywali przed pras i spoeczestwem nieprzejednanie Sowietw w sprawie powstania. Kilka razy skamali bez mrugnicia okiem. Kiedy Stalin nie zgodzi si na ldowanie amerykaskich samolotw na sowieckich lotniskach, Ministerstwo Spraw Zagranicznych zapewnio BBC, e Sowieci i Brytyjczycy chtnie wyl samoloty z pomoc walczcym Polakom. Polacy w Wielkiej Brytanii nie mog dowiedzie

332

SPRAWA

HONORU

Opowie o dwch miastach

333

porwnania stosunkowo atwego wyzwolenia Parya z walk Warszawy o prze trwanie. Niemal dokadnie pi lat temu, napisano, trzy kraje - Francja, Wielka Brytania i Polska - przystpiy do wojny z Niemcami w obronie wolnoci. Od tego czasu Brytyjczycy z pomoc sojusznikw, w tym dziki zasugom Polakw, zachowali wolno, a Francuzi, z jeszcze wiksz pomoc sojusznikw, j odzy skali. Ale kiedy Polacy w znacznie krwawszej, rozpaczliwej walce" podjli prb wyparcia Niemcw ze swojej ojczyzny, sojusznicy nie wsparli ich na dobr spraw materialnie czy choby moralnie". Brak zgody Rosjan na korzystanie przez sojusznikw z sowieckich lotnisk i odmowa wojskowego wsparcia powstania byy nie do przyjcia". Powstanie w Warszawie jest chwalebnym wkadem do walki aliantw i nie wolno go odrzuci - dodawa autor artykuu. - Obecnie trwaj rozmowy w sprawie pomocy dla Warszawy [...] W imi honoru i potrzeby chwili powinny znale tylko jeden - i to rychy - fina. Niestety, w co trudno uwierzy, zanosi si na co przeciwnego. Wyglda na to, e nasz rado ze zwycistwa zmci niezmyta haba pozostawienia sprzymierzeca wasnemu losowi". Zdenerwowany Churchill prbowa temu zapobiec. Cho ustpi ju Stali nowi w kwestii wschodniej Polski, gwarancje sowieckiego dyktatora w sprawie jej suwerennoci i wolnoci stany pod wielkim znakiem zapytania. Nasuwa si nieunikniony wniosek, e zaskoczony ywioowoci i [pocztkowym] sukcesem powstania Stalin z zadowoleniem przyj zagad polskiego pod ziemia i reszty politycznych i intelektualnych przywdcw Polski" - stwierdzi Eden. Inaczej mwic, zburzenie Warszawy i likwidacja Armii Krajowej wielce uatwiay sowieckiemu satrapie narzucenie Polakom reimu wasnego chowu. Churchill doszed do przekonania, e Kreml nie pozwoli na wskrzeszenie w Warszawie polskiego ducha". Trzeciego wrzenia brytyjski premier otrzyma kopi apelu warszawskich kobiet do papiea Piusa XII, bagajcych o wstawiennictwo. Ojcze wity, nikt nam nie pomaga. Armie rosyjskie ju od trzech tygodni stoj u bram Warszawy, nie posuwajc si z pomoc ani kroku. Z Anglii dopiero teraz otrzymujemy pomoc, jednak w znikomej iloci. wiat nie chce wiedzie o naszej walce. Jedynie Bg jest z nami". Apel ten jeszcze bardziej rozgniewa Churchilla na bezduszno Rosjan. Nastpnego dnia premier pomimo gorczki spotka si z rwnie oburzo nymi czonkami wojennego gabinetu. Nie pamitam wypadku, by wszyscy czonkowie rzdu, torysi, labourzyci i liberaowie, objawili tak gboki gniew" - napisa pniej. Peni obaw o reakcj spoeczestwa w razie wyjcia na jaw sowieckiej perfidii wobec Polski, brytyjscy wysi dygnitarze powanie

rozwaali wysanie na pomoc Warszawie bombowcw i ldowanie na sowiec kich lotniskach bez zgody Rosjan. Gdyby Stalin przyj to wrogo, Churchill natychmiast wstrzymaby konwoje do Zwizku Sowieckiego. Ale, tak jak w przeszoci, brytyjski premier i jego rzd nie zdecydowali si podj jednostronnej akcji przeciwko Moskwie. Byo to - napisa Churchill w po wojennych pamitnikach - jeszcze jedno ze strasznych, a nawet poniajcych ustpstw, ktre czasem trzeba podj w imi nadrzdnego celu". W kocu Anglicy poprzestali na przesaniu Mootowowi agodnej przygany: Trudno nam zrozu mie, dlaczego Wasz rzd nie chce uwzgldni faktu, e rzdy brytyjski i amery kaski s zobowizane do pomocy Polakom w Warszawie. Dziaania Waszego rzdu uniemoliwiajce nam t pomoc (...) s sprzeczne z duchem sojuszniczej wsppracy, wanej zarwno dla Was, jak i dla nas, teraz i w przyszoci". Churchill przekaza apel kobiet polskich do papiea Franklinowi Rooseveltowi, wzywajc do poparcia planu wysania Warszawie pomocy na du skal i - w razie koniecznoci - ldowania bez formalnej zgody" na sowieckich lotniskach. Zwaywszy nasze wielkie sukcesy na Zachodzie - napisa w do czonym licie - nie sdz, eby Rosjanie mogli odrzuci ten fait accompli". Roosevelt dobrze wiedzia, do czego zmierza Kreml. W raporcie dla Biaego Domu Departament Stanu poinformowa go, e odmowa udzielenia pomocy Polakom wskazuje na determinacj Stalina, eby jak najwicej wadzy w Polsce zdoby popierany przez Sowiety komitet [zoony z polskich komunistw]". W normalnych okolicznociach prezydenta zainteresowayby zapewne motywy Stalina w tej sprawie, ale okolicznoci si zmieniy. Za dwa miesice Roosevelta czekay wybory, dlatego nie chcia, eby jakakolwiek rysa na sojuszu przeszko dzia mu w reelekcji. Mimo dramatycznego zwrotu w losach wojny wci nie by gotw na konfrontacj ze Stalinem. Odpowiedzia Churchillowi, e wywiad poinformowa go, i w tej chwili Niemcy sprawuj pen kontrol w Warszawie. Problem pomocy Polakom [...] rozwiza si, niestety, sam wskutek zwoki i dziaa niemieckich, tak wic nie wydaje si, bymy mogli im pomc"*. Prasa amerykaska, tak jak brytyjska, powicaa stolicy Polski bardzo mao uwagi. Na dziewiciu konferencjach prasowych, ktre Roosevelt odby w okresie, gdy w Warszawie trwao powstanie, nie wspomnia o nim ani razu, podobnie jak dziennikarze. Dopiero trzeciego padziernika, gdy powstanie ostatecznie upado, zagadn o nie na konferencji pewien reporter. Dam wam dobry przykad. Wiem na ten temat tyle, co przecitny Amerykanin, a zatem za mao, eby o tym mwi" odpowiedzia wymijajco prezydent.
Wywiad prezydenta oczywicie si myli. Powstanie w Warszawie trwao jeszcze miesic.

334

SPRAWA

HONORU

Opowie o dwch miastach

335

Na pocztku powstania Sowieci utworzyli przyczki na zachodnim brzegu Wisy, na poudnie od Warszawy. Czternastego wrzenia oddziay sowieckie zdobyy prawobrzen warszawsk dzielnic Praga, odleg ptora kilometra od centrum miasta. Od powstacw, ktrzy ledwo si trzymali, dzielio Rosjan jedynie zwone z powodu suszy koryto Wisy. Ale Sowieci stanli w miejscu. Tylko jedna dywizja Armii Czerwonej uznaa, e nie bdzie duej czeka. Bya to jednostka utworzona z Polakw, ktrzy pozostali w Zwizku Sowieckim po wyjciu w roku 1942 armii generaa Andersa. Suyo w niej duo warsza wiakw. Wydbiwszy na sowieckich dowdcach pozwolenie na dokonanie desantu, kilka oddziaw przeprawio si w drugiej poowie wrzenia przez Wis i na krtko doczyo do powstania. Miasto przypominao ju wtedy jeden wielki cmentarz. Place i podwrza rozwalonych domw zapeniy rzdy nieoznakowanych grobw, a ruiny kryy tysice zabitych. W najbardziej zniszczonych czciach miastach nie byo wida, gdzie biegn ulice. Warszawiacy, ktrym udao si przey, byli bliscy mierci z godu. Wszystkie konie zostay ju dawno zjedzone, a teraz przysza kolej na psy" - wspomina jeden z dowdcw podziemia. Niemowlta umieray z braku mleka. W ostatniej fazie powstania polscy onierze z Armii Czerwonej niewiele mogli pomc. Byo ich za mao wobec licznych i silnych Niemcw. Pozbawieni wsparcia sowieckiej piechoty i artylerii berlingowcy" ponieli cikie straty i zostali zmuszeni do odwrotu na drugi brzeg Wisy. Innemu oddziaowi polskiej dywizji powierzono zadanie przewiezienia przez Wis grupy powstacw z AK, oblonych przez Niemcw w pobliu brzegu. Wrd onierzy tego oddziau by dwudziestojednoletni Wojciech Jaruzelski, przyszy komunistyczny premier Polski. W akcji tej zgino wielu polskich onierzy, a Jaruzelski zosta lekko ranny. Po latach, wci nkany widokiem poncej Warszawy i odorem poogi i mierci, ktr nasik jego mundur, zdoby si na ostrony, usprawiedliwiajcy komentarz: Zdobycie Warsza wy byo moliwe [...] Ale decyzja [Kremla], by tego nie robi, bya z ra dzieckiego punktu widzenia waciwa: Po co zaczyna tak operacj, paci tak cen, gdy powstanie warszawskie w adnym razie nie jest w naszym interesie". Po szeciu tygodniach od wybuchu powstania Stalin uzna wreszcie, e czas zaznaczy w Warszawie sowieck obecno. O bezporednim wojskowym

wsparciu Armii Krajowej nie byo mowy, ale sowiecka artyleria zacza ostrze liwa fragmenty miasta, a samoloty zrzuca pojemniki z ywnoci i zaopatrze niem. (Wikszo z nich, wypychana bez spadochronw, rozbijaa si na ziemi w drobny mak). Jak na urgowisko - wspomina jeden z dziaaczy polskiego ruchu oporu. - Byy to tylko zrzuty propagandowe, obliczone na to, eby mc powiedzie Zachodowi, e Sowiety daj pomoc powstaniu, a w rzeczywistoci jej nie da". Wiedzc ju, e Armia Krajowa poniosa klsk, Stalin postara si o kolejny chwyt propagandowy, pozwalajc korzysta z sowieckich lotnisk amerykaskim bombowcom.

Osiemnastego wrzenia mieszkacy Warszawy usyszeli dochodzce z gry niskie buczenie. Kiedy wyszli z piwnic zrujnowanych domw, na niebie nad stolic zobaczyli szeregi amerykaskich samolotw, pod ktrymi rozkwity rnokolorowe punkciki. Spadochrony! - woali ludzie. - To nasza Brygada Spadochronowa!" Rozkrzyczani, uszczliwieni cywile i powstacy pomimo wyczerpania wylegli na ulice. Wkrtce okazao si, e amerykaskie bombowce zrzuciy nie ludzi, tylko pojemniki - ponad tysic duych zasobnikw z peemami, karabinami maszy nowymi, pistoletami, sprztem medycznym i ywnoci. Cho mieszkacy Warszawy przeyli zawd, przekonawszy si, e to nie desant oddziaw spa dochronowych, i tak wiwatowali. Niebawem jednak ich entuzjazm przemieni si w zgroz, gdy wiatr znis adunki poza linie barykad Armii Krajowej, w rejony stolicy odbite z rk powstacw przez Niemcw. W pierwszych tygodniach, wwczas gdy trzymalimy dwie trzecie miasta, okoo tysica zasob nikw wpadoby niewtpliwie w nasze rce. Z tak du iloci broni i amunicji zdoalibymy nie tylko uwolni Warszaw, ale j te utrzyma - wspomina genera Br-Komorowski. - Teraz, niestety, zajmowalimy zaledwie skrawki poprzednio zdobytego terenu [...] Bylimy wiadkami wspaniaego pokazu siy lotnictwa sprzymierzonych, siy, ktrej pomoc przysza za pno". Tego dnia Polacy przejli tylko okoo dwudziestu procent zrzutw. Na tym skoczyy si transporty powietrzne na du skal. Zdobywszy punkty propa gandowe za zezwolenie amerykaskim bombowcom na zatankowanie paliwa na jego terytorium, Stalin odrzuci proby Amerykanw o powtrk dostaw. Tymczasem brytyjscy i amerykascy dziennikarze uznali operacj z osiemna stego wrzenia za powany sukces. Szczeglne pochway dostay si Sowietom za udostpnienie lotnisk. Brak zgody Stalina na kolejne zrzuty rzdy Wielkiej Brytanii i Stanw skrztnie ukryy.

336

SPRAWA

HONORU

Opowieo dwch miastach"

337

Churchill i jego ekipa prdko zapomnieli o swym rozsierdzeniu na wujaszka Jzia", ogaszajc, e kryzys si skoczy. Dwudziestego szstego wrzes'nia premier stan przed brytyjsk Izb Gmin, by oznajmi, e Sowieci dostarczyli pomoc powstacom w miar monos'ci jak najszybciej i nie trzeba ich wini za zwok. Tym sposobem angielski rzd powrci do zwykych stosunkw ze Stalinem. Nie naley robi nic, co zrazioby Rosjan" - napisano w pimie brytyjskiego M S Z . Nie wszyscy si z tym zgadzali. Genera dywizji John Slessor, ktry w kosz marnie trudnych wyprawach transportowych na pocztku powstania straci wier tysica ludzi, nie mg poj, jak po tragedii Warszawy ktokolwiek moe cho troch wierzy Stalinowi. Mstwo i powicenie naszych zag - z RAF-u, z Afryki Poudniowej, a nade wszystko polskich", stao w jaskrawej sprzecznoci z najnikczemniejsz, skrajnie bezduszn zdrad Rosjan - napisa pniej. - Nie jestem z natury mciwy, ale mam nadziej, e istnieje specjalne pieko prze znaczone dla bydlakw z Kremla, ktrzy zdradzili armi Bora i doprowadzili do nadaremnych ofiar [z moich onierzy]". W jego opinii latem i jesieni 1944 roku Stalin nie pozostawi najmniejszych zudze co do tego, e Sowieci zamierzaj przej w Polsce wadz - pen wadz. Zwyky czowiek nie pojmie, jak po upadku Warszawy jakikolwiek odpowiedzialny m stanu moe ufa za grosz rosyjskim komunistom" - powie dzia dowdca RAF-u w rejonie Morza rdziemnego.

w szkole, jak rol w walkach o niepodlego Stanw Zjednoczonych odegrali Kociuszko i Puaski, zapragn, tak jak Merian Cooper po pierwszej wojnie wiatowej, odwdziczy si Polakom. Jeszcze bardziej zy na wyspiarzy ni jego onierze by dowdca brygady, genera Sosabowski. Gldzc bez ustanku o nierealnoci polskich planw przyjcia z odsiecz Warszawie, Anglicy wyznaczyli jego spadochroniarzom gwn rol w jeszcze mniej realistycznej i le zaplanowanej operacji MarketGarden" - najwikszym powietrznodesantowym natarciu alianckim w tej wojnie, wymylonym przez generaa armii Montgomery'ego. Plan desantu, ktrego celem byo utorowanie drogi wojskom Montgomery'ego przez Ren do Niemiec, wymaga od 82 i 101 Amerykaskiej Dywizji Powietrznodesantowej, Pierwszej Brytyjskiej Dywizji Spadochronowej i Polskiej Brygady Spadochronowej zajcia szeregu mostw i przepraw w Holandii i utworzenia tam przyczkw. Ostatnim mostem do zdobycia by most na Renie w Arnhem. Zadanie to przypado Brytyjczykom. Sosabowskiego szczeglnie niepokoio, e Brytyjczycy, zamierzajc zada mocny i potny cios w samo serce Niemiec", w ogle si nie licz z siln obron przeciwnika. Czyby naprawd wierzyli, e Niemcy pozwol im prze kroczy swoj wit rzek Ren bez zacitej walki? Od samego pocztku polski genera ostro krytykowa operacj MarketGarden", twierdzc, e jest ona bez szans. Uwaany przez Brytyjczykw za malkontenta i wichrzyciela, Sosabowski skupi si przede wszystkim na spo dziewanej obronie niemieckiej. Ale potencjalnych problemw byo wicej. Przy zmiennej pogodzie prby dostaw zaopatrzenia wskimi, atwo zatykajcymi si drogami groziy katastrof. Na jednej z ostatnich narad planistycznych dowdca brytyjskiej dywizji powietrznodesantowej, genera brygady R.E. Urquhart, poprosi o pytania. Nie byo adnych. Wszyscy siedzieli nonszalancko, ze skrzyowanymi nogami, znudzeni - wspomina Sosabowski. - Chciaem powiedzie co o tym niewykonalnym planie, ale nie mogem. Ju i tak mnie nie lubili, a zreszt, kto by mnie tam sucha?" Dwudziestego pierwszego wrzenia, gdy Warszawa pona, spadochroniarze z polskiej brygady - po dwch dniach zwoki z powodu niepogody - wsiedli do samolotw transportowych RAF-u i polecieli nad Arnhem. By to pity dzie operacji Market-Garden", pity dzie wielkich kopotw. Sosabowski nie pomyli si w ocenie oporu Niemcw, od pierwszego dnia nieustpliwego i zaciekego. Amerykaskie Dywizje Powietrznodesantowe, 82 i 101, zdobyy wikszo wyznaczonych celw, ale Niemcy odcili Pierwsz Brytyjsk Dywizj Spadochronow w Arnhem. Zadaniem Polakw byo wzmocni Brytyjczykw.

W dniu jednego z najwikszych transportw lotniczych do Warszawy onierze z Pierwszej Polskiej Samodzielnej Brygady Spadochronowej - w liczbie okoo dwch i p tysica - siedzieli niepocieszeni w bazie w Easton-on-the-Hill, suchajc najwieszych doniesie z oblonej stolicy. Jeszcze bardziej ni polscy piloci przeywali fakt, e nie wysano ich do walki w powstaniu. Bo cho Brygad utworzono w tym wanie celu, przed dwoma miesicami przesza pod komend aliantw, z przeznaczeniem do akcji w Europie Zachodniej. Osiem dni po wybuchu powstania przedstawiciele polskiego rzdu zwrcili si do Brytyjczykw o zgod na desant przynajmniej czci brygady w War szawie. Brytyjczycy odmwili. Nie ma wolnych samolotw transportowych brzmiaa odpowied. Nastpnego dnia li i rozgoryczeni onierze brygady spadochronowej na znak protestu nie przyszli na kolacj do kantyny. By wrd nich Richard Tice, Amerykanin, ktry zgosi si do polskiej jednostki jako ochotnik, zanim Stany Zjednoczone przystpiy do wojny. Dowiedziawszy si

338

SPRAWA

HONORU

Opowieo dwch miastach"

339

Kiedy transportowce z polskimi komandosami zbliyy si do Arnhem, Sosabowski spojrza w d i oniemia na widok jadcych po mocie niemieckich czogw. W pobliu polskiej strefy zrzutu dojrza gniazda artylerii przeciwlot niczej i jeszcze wicej czogw wroga. Czekay cierpliwie. Zda sobie spraw, e - tak jak si obawia i przewidywa - za chwil bdzie musia wykona z onierzami skok do piekie. Gdy si do niego szykowali, znienacka nadleciay messerschmitty, wdary si midzy nieuzbrojone transportowce RAF-u i kilka z nich zestrzeliy. Wielu polskich spadochroniarzy, opadajcych bezradnie w d po skoku z samolotu, dostao si w ogie karabinw maszynowych i artylerii przeciwlotniczej. Wok migao tyle pociskw smugowych, i wydawao si, e pruj do mnie z ziemi ze wszystkich dziaek i kaemw" - wspomina jeden ze spadochroniarzy. Brytyjski oficer, wiadek tej jatki, opisa, jak ciaa Polakw koziokoway w powietrzu, bezwadnie opaday wolno w d, martwe przed zetkniciem z ziemi". Wielu z tych, ktrzy przeyli, zgino kilka godzin pniej od niemieckich kul, kiedy na gumowych odziach prbowao dotrze przez szeroki na trzysta pidziesit metrw Ren do osaczonego przyczka Brytyjskiej Dywizji Spadochronowej przy pnocnym kracu mostu. W operacji Market-Garden" zgina ponad jedna pita onierzy polskiej brygady. W tym rwnie Richard Tice. Od przeraajco duych strat w lu dziach, jakie ponieli Polacy i Anglicy, gorsza bya wiadomo, e operacja skoczya si sromotn klsk. Niemcy utrzymali na razie Arnhem i Ren. W polowaniu na czarownice, jakie urzdzono po Arnhem, brytyjscy dowdcy odpowiedzialni za plany operacji i jej organizacj prbowali zrzuci cz winy na Sosabowskiego. W kocu pozbawiono go dowdztwa. Jedynym bdem Polaka byo ostrzeenie przeoonych przed zbytni pewnoci siebie" - napisali amerykascy historycy wojskowoci, Williamson Murray i Allan R. Millett.

Skoczya si ywno, woda i amunicja. Szerzyy si choroby. W kilku dzielnicach pozostajcych w rkach Armii Krajowej dziesitki ludzi, wielu bliskich mierci, toczyo si w suterenach i piwnicach. W obliczu cakowitej zagady mieszkacw miasta genera Br-Komorowski wraz z podwadnymi uzna, e nie maj innego wyjcia, jak tylko si podda. Drugiego padzier nika o smej wieczorem podpisa w kwaterze niemieckiego dowdcy akt kapitulacji - drugi raz na przestrzeni piciu lat Warszawa po rozpaczliwej walce ulega wrogowi. Ale wielu warszawiakom z t klsk trudniej byo si pogodzi ni z wrze niow. We wrzeniu 1939 roku sojusznicy Polski byli sabi, a Niemcy u szczytu potgi. Brak pomocy ze strony Zachodu bola, ale mona go byo zrozumie. Tym razem jednak to Niemcy byli w defensywie, a wojska sojusznicze silne jak nigdy, dlatego odmowa przyjcia z odsiecz miastu i ludziom, ktrzy powicili wszystko, by odzyska wolno, nie miecia si w gowie. Amerykanie i Brytyjczycy spenili tylko jedno yczenie polskiego ruchu oporu: uznali Armi Krajow za integraln cz wojsk alianckich. Dziki temu jej onierze, w tym okoo dwch tysicy kobiet, zyskali status je cw wojennych, a dowodzcy oddziaami SS genera Bach-Zelewski zo bowiza si, m i m o wczeniejszych okruciestw, respektowa konwencj genewsk. Trzeciego padziernika polska radiostacja podziemna, ktra w kilku minio nych tygodniach nadaa tyle apeli o pomoc, wysaa do Londynu poegnalne przesanie: Bylimy wolni przez dwa miesice. Dzi znowu idziemy do niewoli..." - powiedzia amicym si gosem spiker. Po kapitulacji Niemcy nakazali wszystkim warszawiakom opuci miasto. W powstaniu zgina zatrwaajca liczba ludzi, ponad dwiecie tysicy, okoo jednej czwartej mieszkacw Warszawy, ktrzy zdoali przey do jego wybuchu. Rankiem pitego padziernika ocaleni z zagady, z zapadnitymi twarzami i za czerwienionymi oczami, wyonili si z piwnic i schronw. Niebawem w wik szoci trafili do niemieckich obozw jenieckich, koncentracyjnych i obozw pracy. Po tak wielu dniach i nocach ostrzau z dzia i modzierzy zawisa nad Warszaw dziwna cisza, przerywana jedynie odgosem ociaych krokw. Rannych niesiono na noszach, starszych podtrzymywali znajomi i czonkowie rodzin. Mode matki tuliy w ramionach mae dzieci. Kiedy brnli z mozoem przez wci jeszcze dymice miasto, widzieli spustoszenia - trupy lece na ulicach, ciaa pacjentw i pielgniarek powieszonych przez SS w oknach szpitala, zwalone latarnie, rozbite czogi i tramwaje, szkielety wypalonych, zburzonych bombami i pociskami domw-

Rozpoczynajc pierwszego sierpnia powstanie w Warszawie, dowdcy Armii Krajowej sdzili, e wystarczy wytrzyma kilka dni, a potem wespr ich Sowieci albo wojska sojusznicze. W rzeczywistoci Armia Krajowa i mieszkacy War szawy wytrzymali - bez wsparcia z zewntrz - a szedziesit trzy dni, dajc zdumiewajcy pokaz wytrwaoci i mstwa. C h o oddziay SS zacieniay piercienie wok kurczcych si ognisk oporu powstacw, w warszawiakach wci tlia si nadzieja, e wreszcie nadejdzie pomoc, ratujc reszt ich i to, co zostao z miasta. Jednake pomoc nie nadesza, a na pocztku padziernika zgasa nawet nadzieja.

340

SPRAWA

HONORU

Opowie o dwch miastach"

341

wojny cierpieli wielki niedostatek, ich los by o wiele lepszy od losu setek tysicy mieszkacw Warszawy, wywiezionych na roboty przymusowe do Niemiec, do Owicimia, Ravensbriick i innych obozw koncentracyjnych. Do Owicimia, naczelnego symbolu hitlerowskiego barbarzystwa, trafio ponad sze tysicy mieszkacw Warszawy, gwnie kobiet i dziewczt, w tym pewna liczba ukrywanych w stolicy przez polskich chrzecijan ydwek, ktrych prawdziw tosamo zatajono. Wrd nowych winiw Owi cimia byy noworodki i ponaddziewidziesicioletni starcy. Nie posano ich co prawda do komr gazowych, ale przed zakoczeniem wojny wielu z nich zmaro z zimna, godu, chorb i wskutek maltretowania. Wedug historyka obozu owicimskiego, Heleny Kubicy, niektrych tak przerazi sam fakt znalezienia si w lagrze, e wkrtce po przyjedzie stracili zmysy. Po upadku powstania w Warszawie i ewakuacji jej mieszkacw Hitler dotrzyma obietnicy, e zrwna byy Pary Wschodu" z ziemi. Hitlerowscy saperzy podzielili miasto na rejony z wyznaczonymi datami ich zagady. D o m po domu, kwarta po kwartale, dzielnica po dzielnicy zaczto metodycznie wysadza i pali to, co zostao ze stolicy Polski. Kiedy w styczniu 1945 roku Warszaw wyzwoliy" oddziay sowieckie, z miasta pozostay ruiny. I niepogrzebane zwoki.

Po upadku powstania mieszkacy Warszawy zostali wypdzeni przez oddziay SS. Wielu byo bliskich mierci godowej i rannych. (Archiwum Hultona).

Ustawionym w kolumnie w rdmieciu Warszawy oddziaom Armii Krajowej z Borem-Komorowskim na czele towarzyszyy tysice cywilw. Kilkaset metrw dalej czekaa na nich falanga esesmanw. Gdy powstacy ruszyli, genera zaintonowa polski hymn narodowy. Podchwyciy go ze zami w oczach jego oddziay i tumy ludnoci. Maszerujc w stron czekajcych Niemcw, wezbranymi wzruszeniem gosami piewali: Jeszcze Polska nie zgina, pki my yjemy".

Trzeciego padziernika, kiedy polska zaoga bombowa wrcia z nalotu na Niemcy do swojej bazy w Anglii, od mechanika usyszaa, e Warszawa pada. Na t wie strzelec ogonowy, warszawiak, upuci spadochron na ziemi i skamienia z twarz zastyg w tragicznym grymasie, lizgajc si wzrokiem to tu, to tam, jakby szuka owiecenia". Pniej w sali dowodzenia podszed do pilota swojego bombowca i ochrypym gosem spyta: Gdzie tu sens, panie kapitanie? Ju po Warszawie. y? W takim wiecie? Po co?" Mody Polak odwrci si nagle, podszed do okna, przycisn twarz do szyby i wpatrzy si w deszcz i mrok.

Hitler wprawdzie nie urzdzi rzezi ocalaych warszawiakw, jak wczeniej przyrzek, ale zamieni ich ycie w najgorsze pieko. Nim wojna dobiega koca, w niemieckiej niewoli zgino ich wiele tysicy, cho okoo czternastu tysicy onierzy Armii Krajowej potraktowano, jako jecw wojennych, stosunkowo agodniej ni wikszo cywilw. Niektrzy onierze AK i cywile - wrd nich Wanda Krasnodbska - zdoali unikn wywzki do obozw. Podczas zamtu w trakcie exodusu z Warszawy udao im si wymkn i schroni w innych czciach kraju. Chocia do koca

Spojrzenie na spraw polsk z dystansu"

343

ROZDZIA DZIEWITNASTY

SPOJRZENIE NA SPRAW POLSK Z DYSTANSU"

woln rk w Grecji w zamian za... By bardzo ciekaw usysze, czego Stalin zada w zamian. Na spotkaniu wstpnym dziewitego padziernika pierwsze minuty udao im si powici Polsce. Wspomniawszy, e genera Br-Komorowski nie bdzie duej trapi Stalina, bo zajli si nim Niemcy", Churchill przyzna, e Polacy potrafi by strasznie irytujcy. Stalin odpowiedzia artem, e gdyby na ziemi istnia tylko jeden Polak, to z nudw zaczby si kci sam ze sob". Churchill nie zaprzeczy. A na owiadczenie gospodarza, e polski rzd emigracyjny w Londynie musi podj negocjacje z popieranymi przez Kreml Polakami w Moskwie, szybko wezwa do sowieckiej stolicy Stanisawa Miko ajczyka, groc mu zgubnymi" konsekwencjami, gdyby odmwi przyjazdu. Potem przystpi do omawiania powanych spraw. Uzgodnijmy nasze sprawy na Bakanach - zaproponowa. - Jeli chodzi o Wielk Brytani i Rosj, to czy urzdzaoby was dziewidziesit procent wpyww w Rumunii przy naszych dziewidziesiciu procentach w Grecji i podziale p na p w Jugosawii?" Zapisa te procenty na kartce, dodajc do kompletu Wgry (wpywy 50:50) i Bugari (Sowieci 75 procent, Brytyjczycy 25 procent). Pchn kartk w stron Stalina, a ten wyj niebieski owek, postawi na niej paraf i odsun kartk z powrotem. Wszystko zostao zaa twione w czasie, ktry zajmuje zoenie podpisu" - napisa w pamitnikach o podziale duej czci poudniowo-wschodniej Europy. W tym momencie wspautor Karty Atlantyckiej zaproponowa filuternie, eby si pozby tego zdronego dokumentu". N o , bo gdyby wpad w nie powoane rce, czy nie wygldaoby cynicznie, e o sprawach dotyczcych losw milionw ludzi zadecydowalimy tak od rki?" - spyta retorycznie i zasugerowa, by ukry porozumienie. Spalmy ten papier" - powiedzia. Stalina z pewnoci rozbawio to, e osoby publiczne czuj taki mores przed demokracj. Nie, niech pan go zatrzyma" - odpar. Pniej, w nigdy niewysanym licie, Churchill jeszcze raz przestrzeg Stalina, aby nie upublicznia ich umowy z tamtego wieczoru, poniewa inni mogliby j uzna za prostack" i bezduszn". Ale prostactwo i bezduszno zaczy wychodzi na jaw, gdy nadszed czas sfinalizowania pokrtnych wojennych transakcji i porozumie. W rezultacie dla uratowania Grecji Churchill spisa na straty reszt Europy Wschodniej" oceni oksfordzki historyk G.E Hudson. Kiedy dwunastego padziernika polski premier stawi si zgodnie z wezwaniem w Moskwie, sowieccy dygnitarze i premier Wielkiej Brytanii potraktowali go niemal jak wroga. Od chwili gdy Stalin wyrazi zgod na brytyjskie wpywy w Grecji, Churchill sta si jego

iecay tydzie po kapitulacji Warszawy Churchill polecia do Moskwy na spotkanie ze Stalinem. Dla jego otoczenia byo oczywiste, e premier

znowu zmieni nastawienie wobec Sowietw. Miejsce polityka, bolejcego nad beznadziejn walk Polakw i pomstujcego na Sowietw za odm

wienie im pomocy, zajo alter ego, zadowolone, e polskie podziemie wypado z gry. Churchill zapewni Stalina, i nikt powany" w Wielkiej Brytanii nie wierzy, e Zwizek Sowiecki rozmylnie odmwi wojskowego wsparcia Polakom. Caa ta chwiejno, polityczne sprzecznoci i antynomie s z pewnoci spowodowane wyczerpaniem Winstona - napisa w swoim dzienniku lord Moran. -Jest rozdarty pomidzy dwoma kursami dziaania [...] W jednej chwili apeluje [do Roosevelta] o wsplny front przeciw komunistom, a w nastpnej zabiega o przyja Stalina. Czasem oba te kursy zmieniaj si z oszaamiajc szybkoci". Pretekstem do spotkania ze Stalinem byo omwienie sytuacji Polski. Ale w tamtej chwili Churchilla martwio gwnie natarcie Armii Czerwonej w kie runku Bakanw oraz groba przejcia przez komunistw wadzy w Grecji, gdzie zanosio si na to, e po odwrocie Niemcw wybuchnie wojna domowa midzy partyzantami komunistycznymi i niekomunistycznymi. Do Moskwy przyby z gotowym planem wysania do Grecji wojsk brytyjskich, ktre by powstrzymay greckich komunistw, wspieranych przez Moskw. Liczy na to, e wynegocjuje ze Stalinem umow w sprawie sfery wpyww, dajc mu

344

SPRAWA

HONORU

Spojrzenie na spraw polsk z dystansu

345

rzecznikiem w sprawie Polski. Stanisaw Mikoajczyk od samego pocztku mia wraenie, e znalaz si w sali sdowej. Stalin wystpi w roli sdziego i przysigych", a Churchill, czowiek, ktry tyle razy przyrzeka Polakom, e nigdy ich nie opuci, w roli oskaryciela publicznego". W obecnoci Stalina zacz naciska na Mikoajczyka, eby uleg terytorialnym daniom Sowietw i podj negocjacje z Polakami z Lublina (jak nazywano powstay w Moskwie prosowiecki Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, coraz bardziej przypo minajcy rzd). W odpowiedzi polski premier przedstawi, na jakie ustpstwa gotw jest pj. Zgodzi si na tymczasowe granice wzdu linii Curzona, pod warunkiem e Wilno i Lww pozostan w Polsce, a take na to, by w skad powojennego rzdu weszy rwne reprezentacje wszystkich czoowych polskich partii sprzed wybuchu wojny oraz komunici. Oznaczao to zgod na objcie przez komunistw, ktrzy nigdy nie tworzyli w Polsce duej partii, jednej pitej ministerstw. Byy to wane ustpstwa, ale Stalin nie chcia o nich sysze. Owiadczy twardo, e trwa granic musi by linia Curzona, a Wilno i Lww maj przy pa Zwizkowi Sowieckiemu. Poza tym dominujc si polityczn w kadym powojennym rzdzie w Polsce musz by Polacy z Lublina, a nie z Londynu czy z polskiego podziemia. Churchill popar jego argumenty w kwestii granic. Byaby wielka szkoda, gdyby Brytyjczycy i Polacy pornili si w tej sprawie - podkreli i doda, e Wielka Brytania ma prawo da od Polakw znaczcego gestu w interesie pokoju w Europie". w znaczcy gest", ktrego si domaga, rwna si narodowemu samo bjstwu. Brytyjski premier chcia, eby premier Polski odwrci si plecami do demokratycznej konstytucji wasnego kraju i prawa swojego narodu do stanowienia o wasnym losie, na co sam w adnym razie by nie przysta, gdyby chodzio o jego ojczyzn. Decyzja naley do Polakw - podkreli Mikoajczyk. Gdybym si na to zgodzi, kady z nich miaby prawo zapyta: Czy za to polscy onierze walczyli? Za sprzedajno politykw?" W tym momencie przemwi Wiaczesaw Mootow, sowiecki minister spraw zagranicznych, ktry dotd w milczeniu przyglda si konfrontacji. Po co jeszcze te dyskusje o linii Curzona? - spyta. Przecie Wielka Trjka wszystko zaatwia w Teheranie. Czy prezydent Roosevelt nie powiedzia (cho nie pragnie si z tym afiszowa), e ta linia sprawiedliwie rozwizuje kwesti granic? Tu Mootow spojrza wyzywajco na Churchilla i obecnego przy rozmowie amerykaskiego obserwatora Harrimana, jakby chcia powiedzie: Sprbujcie mi zaprzeczy". Mam wraenie - owiadczy szorstko - e pan Mikoajczyk nie jest wiadom tego faktu".

Zapada dusza cisza. Polski premier sprawia wraenie, jakby traci grunt pod nogami. Wpatrzy si w Churchilla i Harrimana, bagajc ich oczami, aby nazwali to ohydnym garstwem". Tak jak reszta wiata Mikoajczyk wci by niewiadom, do czego doszo w Teheranie. To, e Churchill optowa za lini Curzona, nie byo niespodziank. Ju od jakiego czasu nalega na Mikoajczyka, eby zaakceptowa t granic. Tym razem jednak dano jasno do zrozumienia, e na lini Curzona zgodzia si caa Wielka Trjka. A przecie prezydent Stanw Zjednoczonych wielokrotnie publicznie odrzuca pomys uzgodnie granicznych przed zakoczeniem wojny. Wielokrotnie obiecywa, e we waciwej chwili przyjdzie Polsce z pomoc. Jeszcze cztery miesice temu zapewnia polskiego premiera w Biaym D o m u , e na konferencji w Teheranie nie zgodzi si na lini Curzona. Harriman spuci wzrok, a Churchill, patrzc Mikoajczykowi prosto w oczy, rzek cicho: Potwierdzam to"*. Polski premier by zdruzgotany t zdrad, a brytyjski gboko zakopotany i wcieky, e tajemnica si wydaa. Nastpnego dnia podczas dwch spotka z Mikoajczykiem Churchill zaatakowa go tak gwatownie, jakby sam siebie chcia przekona, e to on i Wielka Brytania s ofiarami, a nie polski premier i Polska. Polak rozzoci go jeszcze bardziej, przypominajc mu kwieciste mowy" z pocztku wojny, w ktrych potpia zabr terytoriw si. Jeeli Mikoajczyk nie zgodzi si na granice zgodne z lini Curzona, Polacy bd skoczeni - zagrozi. - Rosjanie przejad si po waszym kraju i zlikwiduj ca ludno. Stoicie na skraju zagady!" Tracimy wszystko!" - zawoa Mikoajczyk. Churchill parskn lekce waco. Bagna nad Prypeci i pi milionw ludzi" - odpar. A gdy polski premier zaproponowa, eby Wielka Trjka ogosia otwarcie, e jednostronnie wyznaczya powojenne granice Polski, Churchill zby jego uwag, jakby nie zasugiwaa na odpowied. Jeeli dalej bdziecie si wykca, stracimy do was cierpliwo" - przestrzeg. Churchill prawdopodobnie mia na myli wasn rol w ukadzie z Teheranu. W tamtej chwili nie wiedzia o prywatnej wymianie zda Roosevelta ze Stalinem w sprawie linii Curzona. Pniej listownie poinformowa amerykaskiego prezydenta, co zaszo w Moskwie, i zapewni, e wie o jego tajnym poparciu dla tej linii nie przedostanie si do wiadomoci publicznej i nie zmniejszy jego szans na reelekcj. Harriman za w licie do FDR napisa: Zamierzam przy nastpnej okazji powiedzie bez wiadkw Mootowowi, e z pewnoci n 'e yczy Pan sobie wymieniania Paskiego nazwiska w rozmowach dotyczcych kwestii granic". (Departament Stanu USA, FRUS [Foreign Relations of United States], t. III, 1944, s. 1323).

346

SPRAWA

HONORU

Spojrzenie

na

spraw

polsk

dystansu"

347

Podczas drugiego spotkania tego dnia nie przesta wywiera presji na pol skiego premiera. Jestecie bezczelnymi ludmi, ktrzy chc rozwali Europ! - krzykn na czowieka, ktrego kraj i nard przez pi lat cierpiay okruciestwa hitlerow skiej okupacji, na czowieka, ktrego blisko wier miliona rodakw zgino w powstaniu warszawskim, a stolica lega w gruzach. - Zostawi was samych z wasnymi kopotami. Wam dogadzaj tylko wasze mae, mizerne i samo lubne interesy! [...] Argumenty pana s niczym innym, jak zbrodnicz prb rozbicia jednoci aliantw przez zastosowanie liberum veto. To tchrzostwo z pana strony". Oburzony tym ajaniem, Mikoajczyk nie da si zastraszy. W pewnej chwili zapyta Churchilla, co by zrobi na jego miejscu. Na to pytanie brytyjski premier te nie znalaz odpowiedzi. Pan oszala" - odpar. Wreszcie polski premier mia do - do arogancji Churchilla, jego da, zamanych obietnic, niekoczcych si zniewag. Nade wszystko za zudnych zapewnie, e oddanie poowy terytorium kraju zagwarantuje Polsce pokj i niepodlego. Gosem amicym si z blu i gniewu zada, by zrzucono go na spadochronie do Polski, bo chce doczy do resztek Armii Krajowej. Wol zgin, walczc o niepodlego mego kraju, ni by powieszonym przez Rosjan w obecnoci brytyjskiego ambasadora!" - owiadczy. Nazajutrz Churchill by w podym nastroju. To oczywiste, e premier ma na sumieniu Polakw" - zapisa jego lekarz. Bardzo brutalnie potraktowaem Mikoajczyka - wyzna Churchill lordowi Moranowi. - By uparty i wyprowa dzi mnie z rwnowagi". Moe premierowi przypomniao si wasne oburzenie, kiedy Chamberlain nalega na Czechosowacj, eby w interesie pokoju oddaa znaczn cz swego terytorium" - zastanawia si w swoim pamitniku lord Moran. Pomimo ujawnienia ustale z Teheranu i zaartej ktni z Churchillem Mikoajczyk pozosta w Moskwie kilka dni duej, kontynuujc rozmowy z So wietami i dwoma przedstawicielami komitetu z Lublina. Negocjacje utkny w martwym punkcie. Po powrocie do Londynu Churchill wznowi groby i naciski. Odkd Mikoajczyk obj tek premiera po mierci Sikorskiego, a zatem od szesnastu miesicy, wywierano na niego presj, by zaakceptowa Stalinowsk wersj linii Curzona. Wielu czonkw jego gabinetu miao mu za ze ustpstwa, ktre bynajmniej nie zadowoliy Sowietw ani, prawd mwic, aliantw. Bylimy coraz bardziej izolowani - napisa. - Wielka Trjka uwaaa nas prywatnie lub otwarcie za sabotaystw ich jednoci z powodu naszej odmowy wyraenia zgody na wszystkie dania".

Dwudziestego czwartego listopada gboko zniechcony Mikoajczyk zrezygnowa z funkcji premiera. W przemwieniu wygoszonym wkrtce potem powiedzia, e wielu ludzi w dobrej wierze" nakaniao go do zawarcia kompromisu z Rosj. Wedug sownika kompromis" oznacza rozstrzygnicie sporu na podstawie wzajemnych ustpstw". Jednake w umowie, jak kazano zawrze jemu i krajowi, nie ma nic z wzajemnoci - doda. Jego nastpc zosta Tomasz Arciszewski, ktry wikszo wojny spdzi w okupowanej Warszawie, dziaajc w podziemiu jako przywdca Polskiej Partii Socjalistycznej. Z Polski wywieziono go cztery miesice wczeniej. Nikt nie kwestionowa jego kwalifikacji na stanowisko premiera. Ale chocia Churchill i jego gabinet uznali nowy polski rzd, to przestali si z nim kontak towa. A do koca wojny premier Wielkiej Brytanii nie zamieni ani sowa z premierem najwierniejszego sojusznika swego kraju. M i m o to Mikoajczyk i inni Polacy w Londynie, cho zagniewani i rozgoryczeni, nie pucili pary z ust na temat potajemnej umowy zawartej przez Churchilla i Roosevelta w Teheranie.

Wczesn jesieni 1944 roku, zaledwie kilka tygodni przed wyborami prezydenc kimi w Stanach Zjednoczonych, sondae opinii publicznej wykazay wzrost poparcia dla przeciwnika Roosevelta, gubernatora stanu Nowy Jork, Thomasa Deweya, i spadek popularnoci urzdujcego prezydenta. Time" przewidywa nieznaczne zwycistwo FDR, ale na pytanie Newsweeka" o szanse kandydatw cz ekspertw politycznych odpara, i s one tak wyrwnane, e na dwoje babka wrya. Mnoyy si te pytania o zdrowie Roosevelta - na najnowszych zdjciach by wymizerowany i mia podkrone oczy - a take narastay obawy co do zamiarw Sowietw wobec Polski i reszty Europy. W telegramie do Averella Harrimana Cordell Hull napisa o rosncym zatroskaniu i zaniepokojeniu [amerykaskiej prasy i spoeczestwa], w wielu przypadkach prowadzcych do kwestionowania prawdziwych intencji Zwizku Sowieckiego". Ankieter Hadley Cantril w raporcie dla Biaego D o m u napisa, e Ame rykanw szczeglnie rozczarowaa postawa Sowietw w czasie powstania w Warszawie. W prywatnej rozmowie Harry Hopkins martwi si, e pre zydent prawdopodobnie przesadzi w zachwalaniu Amerykanom Rosji". Zrobi to, jego zdaniem, tak przekonujco, e wobec zbliajcych si wielkimi krokami wyborw wyraenie najmniejszych wtpliwoci co do perspektyw sowiecko-amerykaskiej wsppracy byoby politycznie niebezpieczne. Jeli

348

SPRAWA

HONORU

Spojrzenie

na

spraw

polsk

dystansu"

349

prezydent potrzebowa gosw - a potrzebowa - musia si o nie postara w inny sposb. W ostatnich dniach wrzes'nia, gdy w Warszawie dogorywao powstanie, Roosevelt mianowa w kocu nowego ambasadora przy polskim rzdzie emigracyjnym. Anthony Drexel Biddle zrezygnowa z tej funkcji w styczniu i przez osiem miesicy Mikoajczyk oraz inni polscy dygnitarze bez powo dzenia apelowali do amerykaskiego prezydenta, aby wyznaczy jego nastpc na znak, e Stany Zjednoczone popieraj rzd w Londynie. Wreszcie, na miesic przed wyborami, F D R ogosi, e wybra na to stanowisko Arthura Blissa Lane'a, do niedawna ambasadora USA w Kolumbii. Od pracownikw Biaego D o m u polski ambasador w Stanach, Jan Ciechanowski, usysza, e licz oni, i nominacja Lane'a pomoe zdoby prezydentowi gosy Polonii amerykaskiej*. Zaniepokojeni politycznymi skutkami powstania w Warszawie, czoowi demokraci namawiali Roosevelta, by zrobi co wicej. Burmistrz Chicago, Edward Kelly, na ktrego gosowao wielu czonkw tamtejszej Polonii, poradzi prezydentowi, by koniecznie" porozmawia z przywdcami Kongresu Polonii Amerykaskiej, ktrzy wci zabiegali o takie spotkanie, chcc podzieli si z nim swoimi obawami o dalsze losy Polski. Jedenastego padziernika, dziewi dni po kapitulacji powstania, Roosevelt przyj w Biaym D o m u dziewiciu przywdcw Polonii amerykaskiej. Uni kajc konkretw na temat przyszego rzdu i granic Polski, ograniczy si do wyraenia nadziei, e ich kraj odrodzi si ponownie jako wielki nard". Przy biurku prezydenta, suc za to do zdj ze spotkania, wisiaa wyeksponowana niczym w muzeum dua mapa przedwojennej Polski, ze wschodni granic poprowadzon wyranie nie wzdu linii Curzona, ale t ustalon w traktacie ryskim po wojnie polsko-bolszewickiej lat 1919-1920. Zdjcie mapy spenio wyznaczone zadanie. Zaprezentowane w gazetach polonijnych i innych publi kacjach, uspokoio wyborcw, ktrzy doszli do wniosku, e Roosevelt jest za przywrceniem polskich granic sprzed wojny. Na dodatek dwa tygodnie przed wyborami, podczas ostatniego objazdu w ramach kampanii w Illinois, Roosevelt zaprosi prezesa Kongresu PolskoAmerykaskiego, Charlesa Rozmarka, do prywatnej salonki i zapewni, e
* Po mianowaniu Lane'a Roosevelt nie zezwoli mu wyjecha na placwk do Londynu. Bardzo niezadowolony i zakopotany, Lane pozosta w Waszyngtonie do lipca 1945 roku, kiedy to wysano go do Warszawy jako ambasadora przy nowym, wspieranym przez Sowietw rzdzie w Polsce. (Lukas, Strange AUies, s. 84-85).

w stosunku do Polski nie zdradzi zasad Karty Atlantyckiej i Czterech Wolnos'ci. Przyrzek rwnie, e dopilnuje, aby Polska zostaa potraktowana sprawiedliwie na [powojennej] konferencji pokojowej". Biorc te obietnice za dobr monet, Rozmarek popar wybr F D R na prezydenta, a demokraci rozpropagowali ten fakt w polonijnych okrgach wyborczych w caym kraju. Sidmego listopada 1944 roku Franklin Roosevelt zosta wybrany na swoj czwart prezydentur. W gosowaniu powszechnym jego zwycistwo nad Thomasem Deweyem byo znaczne, ale ju nie tak wielkie jak niegdy. Gosowao na niego 53,7 procent wyborcw, a na Deweya 46,2 procent, tak wic wygra najnisz przewag w wyborach prezydenckich od roku 1916*. Pewnie wygraby jeszcze mniejsz rnic, gdyby nie gosy oddane na niego przez ponad dziewidziesit procent Polakw z wielu miast pomidzy Nowym Jorkiem a Chicago.

Trzy miesice po wyborach, pitego lutego 1945 roku, Roosevelt doczy do Stalina i Churchilla w kurorcie Jata na Krymie, eby wzi udzia w dru giej - i ostatniej - konferencji wojennej Wielkiej Trjki. Churchill domaga si jej zwoania od jesieni zeszego roku. Gdy w kocu do niej doszo, lista trudnych kwestii do rozstrzygnicia znacznie si wyduya. Po nieudanym zmasowanym kontrataku w Belgii hitlerowska machina wojenna b y k bliska klski, lecz alianci wci nie podjli decyzji, w jaki sposb potraktowa pokonane Niemcy. Trzeba byo te skoordynowa ostateczny szturm na Japoni i okreli zadania Narodw Zjednoczonych. (Wprawdzie zarysy przyszej O N Z naszkicowano we wrzeniu ubiegego roku na konfe rencji w Dumbarton Oaks w Waszyngtonie, wci jednak istniay powane rozbienoci midzy Sowietami a Brytyjczykami i Amerykanami co do form dziaania tej organizacji). Do tego dochodzia kwestia zakresu sowieckiej dominacji i wpyww w powojennej Europie rodkowej i Wschodniej - dla brytyjskiego premiera najwaniejsza ze wszystkich. Do czasu konferencji w Jacie Armia Czerwona wypara Niemcw z wik szoci ziem Polski, Wgier, Jugosawii, przeja kontrol w Bugarii i Rumunii, wkroczya do Austrii i Czechosowacji, wreszcie wdara si gboko na tery torium Niemiec. Co proponowa Stalin w sprawie krajw, ktre wyzwoli"?
W kolegium elektorw jego zwycistwo byo znacznie bardziej imponujce - 432 do 99 ale i tak mniejsze ni w trzech poprzednich wyborach.

350

SPRAWA

HONORU

Spojrzenie

na

spraw

polsk

dystansu"

351

Jakie byy jego zamiary wobec reszty Europy? Dla Churchilla kamieniem probierczym sowieckich intencji pozostaa Polska. A oznaki byy zowrogie. Po wojskowym zdominowaniu Polski Sowieci zaczli zacienia kontrol polityczn. W styczniu 1945 roku Moskwa uznaa stworzony na Kremlu komitet lubelski za tymczasowy rzd polski. Do Londynu nadchodziy rwnie mroce krew w yach raporty o bestial stwie Sowietw wobec oddziaw AK, ktre doczyy do posuwajcej si Armii Czerwonej. W cigu minionych miesicy tysice bojownikw polskiego ruchu oporu zaczo dziaa jawnie, zgodnie z instrukcjami rzdu w Londynie. Polskie oddziay pomogy Rosjanom zdoby Lww, Wilno, Lublin i szereg innych polskich miast i miasteczek. W Lublinie Armia Krajowa wypara Niemcw przed nadejciem Rosjan. W zamian za jej trud wielu Polakw zostao aresz towanych. Cz poddano torturom, cz zastrzelono, a cz powieszono. Innych - ponad dziesi tysicy - zapdzono do guagw. W jednym z polskich komunikatw podziemnych opisano schwytanie i uwizienie przez Sowietw oddziau Armii Krajowej, ktry godzin wczeniej wysadzi niemiecki pocig z amunicj, aby uchroni tyche krasnoarmiejcw od niemieckiego ognia". Wobec tych najwieszych dowodw prawdziwych zamiarw Stalina Chur chill zacz obstawa, aby Wielka Brytania uznaa tylko jeden polski rzd - rzd na uchodstwie, legalny rzd Polski i wadze, ktrym wierno luboway liczne polskie siy zbrojne, walczce pod brytyjskim dowdztwem". Ale Franklin D. Roosevelt nie kwapi si, by pj w jego lady. Wedug Averella Harrimana uwaa, e sprawy europejskie s tak zawikane, e chce by od nich jak najdalej, z wyjtkiem kwestii dotyczcych Niemiec". Poza tym prezydenta zaprztay przede wszystkim problemy zwizane ze stworzeniem silnej Organizacji Narodw Zjednoczonych i uzyskaniem pomocy Stalina w celu szybkiego zakoczenia wojny na Pacyfiku. Niemniej, aby uspokoi Brytyjczykw i amerykaskich wyborcw, wyraajcych coraz wiksze zanie pokojenie sowieckim ekspansjonizmem, musia choby tylko symbolicznie sprzeciwi si uznaniu przez Moskw Komitetu Wyzwolenia z Lublina. W notatce subowej z grudnia 1944 roku nowy amerykaski sekretarz stanu, Edward Stettinius, ostrzeg Biay D o m o rosncej spoecznej dezorien tacji i rozczarowaniu [...] w wyniku wydarze w Europie" i wskaza, e jeli nawet Amerykanie nie sprzeciwili si zajciu polskich ziem przez Rosjan, to s zdecydowanie przeciwni przejciu tych ziem bez zgody Polakw. Nie musia dodawa, e odnosz si te wrogo do narzuconego Polsce przez Sowietw marionetkowego rzdu. W poowie grudnia Roosevelt zwrci si do Stalina, sugerujc, by jeszcze

wstrzyma si z uznaniem lubelskiego P K W N za tymczasowy rzd polski ze wzgldu na powane skutki polityczne, ktre pocignie za sob taki krok". Kiedy Stalin odmwi, F D R natychmiast wysa telegram, zadziwiajco, jak na niego, ostry w tonie. Napisa, e nard amerykaski i jego rzd nie widz adnych dowodw uzasadniajcych wniosek, e komitet lubelski w obecnym skadzie reprezentuje nard polski [...] Jest faktem niezaprzeczalnym, e nard polski nie mia adnej moliwoci wypowiedzie si na temat komitetu lubel skiego". Wyraziwszy dezaprobat, amerykaski prezydent nie zrobi jednak nic w sprawie Polski. Gdy przed spotkaniem Wielkiej Trjki odby krtk rozmow z brytyjskim premierem i doradcami na Malcie, nie by skory uzgodni z nimi strategii w sprawie polskiej ani w kwestii innych tematw konferencji w Jacie. Podobnie jak w Teheranie, nie chcia sprawia wraenia, e jest w zmowie z Churchillem przeciw Stalinowi. Brak klarownego stanowiska i naiwno amerykaskiego prezydenta bardzo zaniepokoiy Anthony'ego Edena. Zachodni sojusznicy jechali na decydujc konferencj" bez adnego planu, nie majc pojcia, o czym bdziemy rozma wia ani jak postpowa z Niedwiedziem [Stalinem], ktry z pewnoci wie, czego chce". Jego zdaniem Roosevelt nie rozumia, e marzenie o zapobiegajcej agresjom, silnej organizacji midzynarodowej si nie speni, jeli jednemu z jej gwnych czonkw pozwoli si dokona agresji jeszcze przed ukonstytuowa niem takiego ciaa. Jeeli nie skoni si lub nie zmusi Rosjan do potraktowania Polski przyzwoicie, to nie powstanie Organizacja [Narodw Zjednoczonych], ktra byaby cokolwiek warta" - napisa, najwyraniej zapominajc o swej wczeniejszej gotowoci ustpienia Stalinowi w sprawie Polski. Obawy brytyjskich dyplomatw dotyczce amerykaskiego prezydenta spotgowa stan jego zdrowia, ktry wyranie si pogorszy od ostatniego spo tkania. Dawny dziarski Roosevelt znikn. Zamiast niego ujrzeli sabowitego, wyczerpanego starca z zapadnitymi, szklistymi oczami. Churchill, sam te wyczerpany, zmartwi si, e prezydent nie sprosta intelektualnie problemom wojny . Brytyjczycy - podobnie jak wikszo Amerykanw towarzyszcych Rooseveltowi - nie wiedzieli, e przed dziesicioma miesicami stwierdzono u niego zastoinow niewydolno serca i e od tego czasu jego stan si pogorszy. I rzed odlotem do Jaty F D R spotka si ze star znajom, sekretarz do spraw zatrudnienia i pracy, Frances Perkins. By w stanie godnym poaowania, przeraony ogromem stojcych przed nim zada i niepewny, czy wystarczy mu si, eby sobie z nimi poradzi" - wspominaa. Rooseveltowi pozostao zaledwie dziesi tygodni ycia.

352

SPRAWA

HONORU

Spojrzenie na spraw polsk z dystansu"

353

Sprawa Polski zdominowaa rozmowy w Jacie, zajmujc wicej czasu i wy woujc wicej tar pomidzy Wielk Trjk ni inne tematy konferencji. W dyskusjach ze Stalinem Churchill i Roosevelt nic nie zwojowali w tej kwestii. Wprawdzie Churchill prbowa sobie wmwi, e jest inaczej, ale los Polski by przesdzony. Sowieckie oddziay zajy wikszo jej terytorium, a Stalin bez ogrdek owiadczy, e marionetkowy rzd zostanie. W Teheranie amerykaskich i brytyjskich dyplomatw uderzya zarwno jego drobiazgowa znajomo tematw dyskusji, jak i wirtuozeria w przedsta wianiu argumentw. Z wikszoci relacji wynika, e w przeciwiestwie do niego Churchill i Roosevelt - zwaszcza Roosevelt - byli le przygotowani, nie znali szczegw i nieprzekonujco wykadali racje. Musz przyzna, e z tej trjki najwiksze wraenie zrobi Wujek Joe - zapisa w czasie konferencji sir Alexander Cadogan. - Prezydent gestykulowa, premier grzmia, a Joe tylko siedzia, spokojnie ich sucha i dobrze si bawi". Pierwsze posiedzenie szczytu rozpoczo si pitego lutego 1945 roku w Liwadii, paacu cara Mikoaja II nad Morzem Czarnym. Na samym pocztku odgrywajcy rol mediatora Roosevelt zaznaczy, e Stany Zjednoczone nie planuj zbyt si angaowa w sprawy europejskie po wojnie. Owiadczy, e po dwch latach zamierza wycofa amerykaskie wojska z Europy, w tym z okupowanych Niemiec*. Przekonany, e Stalin podziela jego wizj powo jennego wiata, najwyraniej nie przejmowa si tym, e zostawia na Starym Kontynencie tak dominujce militarnie i politycznie mocarstwo, jakim sta si Zwizek Sowiecki. Churchillowi trudno byo sobie wyobrazi gorszy koszmar. Zdecydowany do niego nie dopuci, w Jacie walczy jak tygrys" o zapewnienie w powojennej Europie jak najsilniejszej pozycji Francji. Sdzi, e dziki temu stanie si ona wraz z jego krajem - przynajmniej w jakim stopniu - przeciwwag dla Rosji. Pod jego bardzo silnym naciskiem Roosevelt i Stalin z oporami zgodzili si na ustanowienie po zwycistwie aliantw francuskiej strefy okupacyjnej w Niem czech i na czonkostwo Francji w Alianckiej Komisji Kontroli, speniajcej rol tymczasowego rzdu niemieckiego. I tak oto Francja, ktra w roku 1940 potulnie skapitulowaa przed Niemcami, odzyskaa status europejskiej potgi. Gdy jednak na porzdku obrad stana kwestia utworzenia niezalenego rzdu w Polsce, Churchill nie podj takiej samej walki jak w przypadku Francji.
* Do tego oczywicie nie doszo.

Prawd mwic, jego pozycj podkopa wczeniej Roosevelt stwierdzeniem, e pochodzc z Ameryki", patrzy na spraw polsk z dystansu"; w gruncie rzeczy interesowaa go ona tylko ze wzgldu na jego wasny polityczny los. Wikszo Polonii amerykaskiej opowiada si za lini Curzona jako wschodni granic Polski - owiadczy (bdnie), podkrelajc, e byoby" mu atwiej w kraju", gdyby Stalin wspaniaomylnie zrezygnowa ze Lwowa i pobliskich pl naftowych. Jeli chodzi o kwesti polskiego rzdu - doda - to amerykaska opinia publiczna jest przeciwna uznaniu za taki komitet lubelski, dlatego liczy na stworzenie rzdu bardziej reprezentatywnego. Cho wystpienie Churchilla byo znacznie arliwsze i bardziej emocjo nalne od przemowy Roosevelta, take on potwierdzi, e nie uwaa przyszoci Polski za spraw strategicznej wagi. To dla nas sprawa honoru - podkreli. Tylko honor by powodem, dla ktrego wycignlimy miecz, eby dopomc Polsce brutalnie napadnitej przez Hitlera - powiedzia - dlatego nigdy nie zaakceptujemy porozumienia, pozbawiajcego j wolnoci, niepodlegoci i suwerennoci. Polska musi by pani we wasnym domu, sama sobie sterem, eglarzem, okrtem". Stalin nie mia cierpliwoci do takiej wzniosej retoryki. Polska jest rwnie spraw honoru dla Rosji - odparowa. A co wicej, spraw jej bezpieczestwa. W minionych trzydziestu latach Polska dwukrotnie posuya Niemcom za korytarz do ataku na Rosj. Rosja musi ten korytarz zabezpieczy. Ani Chur chill, ani Roosevelt nie odwayli si mu wytkn, e gdy w roku 1941 Niemcy zaatakoway jego kraj, to Sowieci rzdzili we wschodniej poowie Polski, zagra bionej na mocy paktu z Hitlerem. A jednak Armia Czerwona nie spowolnia niemieckiej naway, nie mwic ju o jej powstrzymaniu. W Jacie, tak jak w Teheranie, Stalin znajdowa szczegln przyjemno w wykpiwaniu Churchilla i RooseveIta za publiczne goszenie wzniosych ideaw, ktre za kulisami rzucali w kt. Subtelnie wypomnia sojusznikom, ze nie pozwalaj polskiemu rzdowi na uchodstwie decydowa o przyszoci wasnego kraju, podczas gdy on nigdy nie dokonaby zmian w lubelskim rzdzie bez konsultacji z jego przywdcami. Nazywaj mnie dyktatorem, a nie demo krat - powiedzia - ale jestem na tyle demokratyczny, e nie stworz polskiego rzdu bez konsultacji z Polakami". Uraony Churchill prbowa ripostowa. Rzd lubelski nie jest reprezenta tywny - powiedzia - a wikszo Polakw, gdyby mogli swobodnie wyrazi swoje zdanie, nie poparaby go. W tym miejscu wtrci si Roosevelt. Prezy dent S t a n w - zapamita C h u r c h i l l - bardzo chcia zakoczy dyskusj". Polska - powiedzia - jest rdem kopotw od przeszo piciuset lat". W tej

354

SPRAWA

HONORU

Spojrzenie

na

spraw

polsk

dystansu

"

355

opinii nie byo nic oryginalnego. Polska i Polacy irytowali wielu monych tego wiata - od Fryderyka Wielkiego do Hitlera, od Katarzyny Wielkiej do Stalina, od Davida Lloyda George'a do Winstona Spencera Churchilla. Zajmujcy strategicznie wane miejsce w sercu Europy, przetrwawszy dwa wieki ucisku, Polacy wci mieli czelno domaga si samostanowienia o swym losie bez udziau ktrejkolwiek z rzdzcych wiatem potg. Podobnie jak jego europejscy partnerzy, Roosevelt nie znosi takiej bez czelnoci. Wieczorem przesa Stalinowi list. Mam nadziej, e nie musz zapewnia Pana - napisa midzy innymi - i Stany Zjednoczone nigdy nie popr adnego tymczasowego rzdu w Polsce, sprzecznego z Pana interesami". A na posiedzeniu w dniu nastpnym owiadczy, e od roku 1939 w zasadzie nie byo polskiego rzdu", dlatego odrzuca koncepcj jego cigoci". Tym zdu miewajcym stwierdzeniem zaprzeczy polityce wasnej administracji (i rzdw wszystkich sojusznikw, z wyjtkiem ZSRR), ktra uznaa londyski rzd na uchodstwie za prawowitego, bezporedniego nastpc przedwojennego rzdu polskiego. W zakresie kompetencji nas trzech ley przyczyni si do stworzenia jakiego rzdu: ciaa, ktre przetrwaoby do czasu dokonania wyboru przez Polakw [...] - cign. - Potrzeba nam, jak yku wieego powietrza, czego nowego, radykalnego". Zaproponowa, eby rozwiza dwa konkurencyjne polskie rzdy i stwo rzy nowe tymczasowe ciao, zoone z przedstawicieli lubelskiego komitetu i niekomunistycznych Polakw z kraju i emigracji. Dla Churchilla by to moment zwrotny. Zaledwie przed miesicem publicznie raz jeszcze popar rzd polski na uchodstwie. Podczas powstania w Warszawie zapewni gene raa Andersa: Wielka Brytania [...] nigdy was nie opuci [...] Miejcie do nas zaufanie". Mantr t powtarza Polakom od piciu lat. Teraz jednak zdradzi ich londyski rzd i popar plan Roosevelta. Jeeli zrezygnujemy z Polakw w Londynie, obie strony powinny zacz od nowa, na z grubsza rwnych warunkach" - owiadczy. Stalin, agodnie ujmujc, nie to mia na myli, ale postanowi zagra rozwa nego. Poleci Mootowowi przedstawi - nieco podkoloryzowany - plan objcia wadzy w Polsce przez komunistw z Lublina. Tymczasowy rzd zostanie roz szerzony o kilku przywdcw z polskich krgw emigracyjnych" - oznajmi Mootow. Po czym, po zorganizowaniu w moliwie najszybszym czasie wolnych wyborw, powstanie stay rzd. Churchill wyrazi sprzeciw, lecz nie wspomnia wicej o honorze. Najbar dziej obawia si w tej chwili, e jego publiczny wizerunek i fasada jednoci Wielkiej Trjki legyby w gruzach, gdyby raptem na konferencji odrzucono

istniejcy rzd londyski i uznano rzd lubelski". Polska armia pod brytyjskim dowdztwem uznaaby takie posunicie za zdrad, a poza tym wywoaoby ono najostrzejsz krytyk" w Wielkiej Brytanii i na wiecie. Jego rzd zostaby oskarony w parlamencie o porzucenie sprawy Polski". Stalin, jak zwykle, nie ustpi. Komunici musz zachowa przewag w nowym polskim rzdzie - owiadczy. Mootow z chci skonsultuje si z amerykaskim i brytyjskim ambasadorem w Moskwie w sprawie dokoop towania kilku Polakw z emigracji" do istniejcych wadz, ale na wikszy kompromis Zwizek Radziecki nie pjdzie. W obliczu grocej katastrofy w polityce zagranicznej Roosevelt i Churchill chwycili si kwestii wyborw. Roosevelt spyta o termin. W cigu miesica odpar Stalin. - Chyba e dojdzie do klski na froncie, co jest mao prawdopo dobne". Brytyjski premier odrzek, e to go uspokaja i pozwala mu caym sercem poprze wybrany w wolnych wyborach rzd, ktry zastpi wszystkie inne". Rosjanie odrzucili amerykaski plan nadzoru nad wyborami, sprawowanego przez przedstawicieli Wielkiej Brytanii i Stanw, a Roosevelt i Churchill ust pili w tej sprawie. Uwierzyli Stalinowi na sowo, e gosowanie bdzie wolne od przymusu. Wobec przemocy i terroru, ktry zapanowa w Polsce", byo to zaoenie niewiarygodne" - napisa potem brytyjski historyk. Wybory musz by poza wszelkim podejrzeniem, jak ona Cezara - powiedzia Roosevelt. - Nie chciabym, eby ktokolwiek mg podway ich uczciwo. Jest to bardziej kwestia dobrej polityki ni zasad". To ustaliwszy, Wielka Trjka zaja si ubieraniem ukadu w sowa, ktre by pasoway do zasad Karty Atlantyckiej. W kocowym komunikacie trzej przywdcy potwierdzili wsplne pragnienie ujrzenia Polski silnej, wolnej, niepodlegej i demokratycznej". Ogosili, e jej wschodnia granica przebiegnie wzdu linii Curzona, ale nie wspomnieli, e Sowieci zatrzymaj Lww. Rzd lubelski powinien by zreorganizowany na szerszej bazie politycznej, z w czeniem demokratycznych przywdcw z samej Polski i Polakw z zagranicy". Przeprowadzone zostan tak szybko, jak to moliwe, wolne i nieskrpowane wybory, oparte na gosowaniu powszechnym i tajnym". Zniesmaczony George Kennan nazwa pniej komunikat kocowy z Jaty najpodlejszym niedom wieniem". Jeli chodzi o Wielk Trjk, Roosevelt i Stalin wyrazili zadowolenie z re zultatw konferencji, lecz Churchilla nie opuci niepokj. Ugoda w sprawie Polski - owiadczy przygnbiony dwm pozostaym przywdcom - zostanie ostro zaatakowana w Anglii [...] Powiedz, e usunlimy jedyny statutowy polski rzd. Niemniej bd broni tej decyzji najlepiej, jak umiem".

356

SPRAWA

HONORU

Spojrzenie na spraw polsk z dystansu"

357

W komunikacie nie wymieniono polskiego rzdu na uchodstwie. Doku ment jataski cakowicie przemilcza istnienie pastwa polskiego, z jego cigoci historyczno-prawn, rzdem, terytorium, obywatelami i siami zbrojnymi" - wskaza wychodzcy w Wielkiej Brytanii katolicki tygodnik Tablet". Dla Churchilla i Roosevelta suwerenno Polski bya w ostatecznym rozrachunku - jak napisa historyk G.F. Hudson - jedynie dyplomatyczn kart przetargow". Polsk, pierwszego sojusznika Wielkiej Brytanii, kraj, ktry z tak wielk determinacj walczy przeciw hitlerowskiej agresji, potraktowano jak pokonanego wroga. Miaa straci du cz ziem i zaakceptowa narzu cony rzd. Niemcy - prawdziwego pokonanego wroga - potraktowano pod wieloma wzgldami lepiej. Na przykad: po wojnie straciy one tylko okoo dwudziestu procent swojego terytorium, podczas gdy Polska - poow kraju na rzecz Rosjan. Inny dokument jataski, owoc myli delegacji amerykaskiej, zatytuowany Deklaracja Europy Wyzwolonej, potwierdza ustalenia Karty Atlantyckiej i wzywa midzy innymi do odbudowy samostanowienia oraz suwerennoci narodw wyzwolonych spod niemieckiej okupacji. W szczeglnoci za domaga si powoania w tych krajach, do czasu wolnych wyborw, rzdw tymczasowych opartych na szerokiej reprezentacji". Kiedy Wiaczesaw Mootow dosta ten dokument, zaniepokoi si, biorc sformuowane w nim zasady na serio. To poszo za daleko!" powiedzia na stronie do Stalina. Bez obawy - odpar Stalin. - Zaatwimy to pniej po naszemu".

tylko to, co nieuchronne. Czy Zwizek Sowiecki otrzyma w Jacie co, czego by nie mg sobie wzi bez niczyjej zgody?" - zapyta retorycznie. To bdce kwintesencj Realpolitik pytanie zawierao duo prawdy. Nawet gdyby Churchill i Roosevelt pozostali wierni zasadom Karty Atlantyckiej i w sprawie Polski przeciwstawili si Stalinowi w imi jej suwerennoci i nie podlegoci, wynik byby zapewne w gruncie rzeczy taki sam. Gdy si zna fakty, oczywiste jest, e dysponujc stosown si, Sowieci byli zdecydowani zachowa terytoria zagrabione [...] na mocy paktu sowiecko-hitlerowskiego. Oczywiste jest te, e dla Stalina prawdziwie niepodlega Polska, niezalenie od jej orientacji politycznej, stanowiaby przeszkod dla sowieckich wpyww w Europie" - napisaa historyczka Sarah Meiklejohn Terry. Nie sposb rwnie zaprzeczy, e mimo wzniosych sw o demokracji i wolnoci w ich krucjacie w Europie" Wielka Brytania i Stany Zjednoczone nie rzuciy Jzefowi Stalinowi pod nogi adnych kd.

W komunikacie nie wymieniono kilku innych kluczowych postanowie z Jaty, w tym decyzji o podziale Niemiec na cztery strefy okupacyjne i opracowaniu zasad dziaania nowych Narodw Zjednoczonych. Utajniono rwnie zgod Stalina na przystpienie do wojny z Japoni w zamian za zwrot lecych pomidzy Hokkaido a Kamczatk Wysp Kurylskich* oraz premi w postaci Port Arthur i innych chiskich ziem zdobytych przez Japoni. Chin o zgod nikt nie spyta. Gdy szczegy tej umowy wyszy w kocu na jaw, wywoujc burz protestw, sekretarz stanu Edward Stettinius odrzuci krytyki, stwierdza jc, e, podobnie jak w przypadku Polski, umowa w sprawie Chin ratyfikowaa
* Rosja i Japonia rociy sobie prawo do tych wysp, ale na mocy umowy wynegocjowanej w 1875 roku przypady one Japoczykom.

wiato i ciemno

359

ROZDZIA D W U D Z I E S T Y

WIATO I CIEMNO

dywizjonem w Wielkiej Brytanii. Walczy najduej z polskich jednostek lot niczych, uczestniczc we wszystkich wikszych nalotach na Niemcy. W latach 19401945 ponis ogromne straty do niewoli dostao si, zagino i stracio ycie ponad czterystu pidziesiciu jego onierzy. W chwili rozpoczcia odprawy Polacy byli w buntowniczym nastroju, ale szmery niezadowolenia przerodziy si w gniewne okrzyki na wie, e dzisiej szym nalotem na Drezno maj wesprze nacierajc Armi Czerwon. Po co mamy lecie, skoro nas zdradzili?!" - zawoa jeden z pilotw. Inni poparli go chrem, ale dowdca dywizjonu uciszy ich krtko i ostro. Polec, bo to jest ich onierski obowizek. Kilka godzin pniej zaogi Dywizjonu 300 wyruszyy nad Niemcy. Przed wejciem na pokad swojego lancastera mody polski nawigator, lwowiak, ktry by winiem stalinowskiego guagu, zrozpaczony skreli list do przyjaciela: Tylko pomyl, ja i tylu innych poniewieralimy si po wiecie, uciekalimy jak przestpcy, godowalimy, krylimy si po lasach, byle tylko walczy - i za co? Za to, eby nie mc wrci do naszego rodzinnego miasta, bo przestao istnie?" Napisa mu, e wieczorem wylatuje. Mwi, e tak trzeba, chocia w sercach mamy gniew i rozpacz. To dziwne, ale czasem zadaj sobie pytanie, czy to wszystko ma jakikolwiek sens. Jeeli Niemcy mnie teraz dostan, to nie bd nawet wiedzia, za co gin. Za Polsk? Za Angli? Czy za Rosj?" Zgin dziesi dni pniej, podczas kolejnego nalotu na Niemcy. Polskich pilotw, tak jak miliony Polakw na caym wiecie, najbardziej zdruzgotaa wiadomo, e Anglia i Stany Zjednoczone przyoyy rk do postanowie w Jacie. Rzd polski na uchodstwie owiadczy, e doszo do pitego rozbioru Polski, tym razem dokonanego nie, jak w przeszoci, przez jej wrogw, lecz przez sojusznikw". Nazywajc zawarty tam ukad pogwaceniem Karty Atlantyckiej i innych zasad, o ktre walczyli alianci, od rzuci decyzje jataskie. M i m o to poleci armii polskiej kontynuowanie walk w imi zachowania pokoju, godnoci i solidarnoci i utrzymania braterstwa broni z onierzami Wielkiej Brytanii, Kanady, Stanw Zjednoczonych i Francji". We Woszech genera Anders i onierze Drugiego Korpusu Polskiego w pierwszej chwili chcieli zoy bro. Dla wszystkich polskich oddziaw wiadomoci z Jaty byy katastrof, ale najbardziej przygnbiy niedawnych winiw sowieckich guagw, urodzonych w wikszoci we wschodniej Polsce. Oznaczay bowiem, e najpewniej ju nigdy nie wrc w rodzinne strony. Dla okoo trzydziestu oficerw i onierzy Andersa myl ta bya tak miadca, e na wie o postanowieniach jataskich popenili samobjstwo. W obliczu

rzynastego lutego 1945 roku niemal w caej Wielkiej Brytanii myo i byo przenikliwie zimno. Ale beznadziejna pogoda nie zmcia h u m o r w polskich i angielskich myliwcw, odpoczywajcych w oficerskim kasynie na lotnisku Andrews w Essex. Wszyscy wiedzieli, e wojna si koczy. Dla Polakw zbliajcy si pokj oznacza koniec dugiego koszmaru. Peni obaw co do zamiarw Zwizku Sowieckiego wobec ich kraju, polegali jednak na brytyjskich i amerykaskich obietnicach, e wyzwolenie Polski jest bliskie. Liczyli, e za kilka miesicy wyrusz do domu.

Kilku z nich siedziao w duych zielonych fotelach, czytajc gazety i maga zyny. Inni, oparci o byszczcy mahoniowy bar, s'miali si, rozmawiali i pili piwo z kufli, podawanych przez kaprala w biaej bluzie. W pewnej chwili wczono radio. I wanie wtedy, tego szarego zimowego popoudnia, komunikat odczy tany przez spikera BBC zniweczy ich marzenia. W Jacie premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill i prezydent Stanw Zjednoczonych Franklin D. Roosevelt oficjalnie oddali wschodni Polsk Stalinowi, a wadz nad reszt kraju przekazali spodzonemu przez Sowietw tymczasowemu rzdowi komunistycznemu. Radio tokowao dalej, lecz w kasynie zapado guche milczenie. Jeden z polskich pilotw rozejrza si po sali. Wikszo jego brytyjskich kolegw zwiesia gowy. Tylko jeden z nich spojrza Polakowi w udrczone oczy. Po twarzy Anglika cieky zy. W bazie RAF-u w Faldingworth, Lincolnshire, lotnicy z Dywizjonu Bombo wego 300 usyszeli hiobowe wieci tu przed wieczornym nalotem na Niemcy. Dywizjon 300 by pierwszym, utworzonym w lecie 1940 roku, w peni polskim

360

SPRAWA

HONORU

wiato i ciemno

361

tego wszystkiego genera zwrci si do brytyjskich przeoonych z prob o wycofanie reszty jego wojsk z walki. Nie mam sumienia da w obecnej chwili od onierza ofiary krwi" powiedzia. Zaraz potem wezwano go do Londynu na konsultacje z rzdem, a tam na spotkanie z premierem Wielkiej Brytanii. Churchill prbowa broni decyzji z Jaty, ale Anders nie przyj jego argumentw. Na takie zaatwienie sprawy nard polski nie zasuy i my walczcy tutaj nie moglimy tego oczeki wa" - odpar. Mymy wschodnich granic Polski nigdy nie gwarantowali! - wybuchn Churchill. - Mamy dzisiaj dosy wojska i waszej pomocy nie potrzebujemy! Moe pan swoje dywizje zabra! Obejdziemy si bez nich!" Zwaywszy na wkad Polakw w wojn i ich ofiary poniesione w bitwie o Angli, pod M o n t e Cassino, Falaise i Arnhem - by wymieni tylko kilka najbardziej znanych batalii z ich udziaem - trudno poj, jak, nawet w wielkim gniewie, mogy mu si wyrwa podobne sowa. Przez kilka ostatnich lat mwi pan co innego" - odpar chodno Anders. Brytyjskie Naczelne Dowdztwo nie udzielio mu zgody na wycofanie onierzy z walk. Nalecy do najlepszych jednostek brytyjskiej smej Armii Drugi Korpus odgrywa zbyt wan rol w kampanii woskiej, eby go wycofa z frontu. Polacy, ktrzy po Monte Cassino zdobyli miasto Piedimonte i wyzwolili Ankon, kluczowy port i baz zaopatrzeniow nad Adriatykiem, biorc do niewoli ponad trzy tysice Niemcw, toczyli wanie ciki bj z elitarnymi oddziaami hitlerowskimi w grach w pnocnych Woszech. Po wojnie genera armii, szef brytyjskiego Sztabu Generalnego, wicehrabia Alanbrooke, owiadczy, e bez Drugiego Korpusu nie byby moliwy szereg natar przeprowadzonych [we Woszech] po zdobyciu Cassino". Wypeniajc rozkazy, Anders poleci swoim onierzom zachowa dyscy plin i godno" i kontynuowa walk. M i m o to cz alianckich oficerw i dygnitarzy nie bya pewna lojalnoci i zaangaowania Polakw. Podziela te obawy Harold Macmillan, penicy funkcj doradcy politycznego przy brytyj skim dowdztwie we Woszech. W najgorszym wypadku rozpadn si i za mieni w band uchodcw - martwi si w swoim dzienniku. - W najlepszym zachowaj spjno i utrzymaj sektor frontu, nie atakujc i nie kontratakujc. Wtpi, czy nadaj si do akcji ofensywnych". Drugi Korpus udowodni sceptykom, jak bardzo si mylili. Polskie oddziay kontynuoway natarcie, na kilka tygodni przed zakoczeniem wojny szturmem zdobywajc Boloni. Nie doceniem wyjtkowej godnoci i powicenia Andersa i jego towarzyszy - przyzna potem Macmillan. - W ostatnich bitwach

[tej wojny] walczyli nadzwyczajnie, w pierwszej linii. Stracili ojczyzn, ale zachowali honor". W wyzwalanych jedno po drugim woskich miasteczkach posuwajce si na pnoc oddziay Drugiego Korpusu witay tumy umiechnitych, wiwa tujcych ludzi. Wielu z nich wznosio okrzyki: Viva Polonia! Kobiety rzucay onierzom kwiaty, mczyni czstowali ich winem, dziewczta ciskay i cao way. Dla Polakw by to czas sodyczy zaprawionej gorycz. Z jednej strony cieszyem si, e przynosz tym witajcym mnie ludziom wolno - wspomina jeden z nich. - Z drugiej za czuem al, e to nie jest polska ulica, po ktrej chodziem, e nie przynosz wolnoci swoim rodakom i narodowi, e to nie jest spenienie naszych marze".

Dowdca innej polskiej armii dowiedzia si o ukadzie jataskim, siedzc za drutami oflagu w Colditz. Generaa Bora-Komorowskiego i tysice war szawskich powstacw z Armii Krajowej uwiziono w niemieckich obozach jenieckich cztery miesice wczeniej. Na wasnej skrze poznali bezwzgldno Stalina w deniu do opanowania ich kraju poprzez wytpienie wszelkiej opo zycji. Nie mogli poj - napisa pniej Br-Komorowski - dlaczego sprzy mierzeni skazali na niewol i rozbir swojego najwierniejszego i najstarszego sojusznika w tej wojnie". Ten cios tak ciki i niespodziewany [...] wstrzsn nami do gbi".

W gronie aliantw Polacy naleeli do bardzo nielicznych przybitych rozstrzyg niciami z Jaty. W Wielkiej Brytanii i Stanach na wie o ukadzie zapanowaa euforia. Londyczycy promienieli - donosia w New Yorkerze" Mollie PanterDownes. Sukces konferencji - napisaa - to chyba najbardziej krzepicy omen dla powojennego wiata, dla yjcych tu ludzi, zmczonych dniem dzisiejszym i penych obaw o przyszo". Brytyjczycy, tak jak Amerykanie, opierali swj optymizm na deklarowanej przez Roosevelta, Churchilla i Stalina jednoci w rozstrzyganiu gwnych zagadnie powojennego wiata i na ponowionej deklaracji poparcia dla nie podlegoci i wolnoci wszystkich narodw. Resztki wtpliwoci, czy Wielka Trjka moe w dniach pokoju wsppracowa tak dobrze jak podczas wojny, zostay najwyraniej rozproszone" cieszy si Time". Jednoczenie w Anglii i Stanach Zjednoczonych roso zniecierpliwienie

362

SPRAWA

HONORU

wiatlo i ciemno

363

wobec Polakw, otwarcie atakujcych porozumienia z Jaty. Czy Wielka Trjka nie zagwarantowaa czarno na biaym niepodlegoci ich krajowi? Czy nie przyrzeka, e najblisze wybory w Polsce bd wolne i demokratyczne? Na horyzoncie wida pokj, a ci nic, tylko wci brud. Zdaniem Manchester Guardian" Stalin poczyni na rzecz Polakw spore ustpstwa" i zasuy na ich podzikowania. Times" za napisa, e w kwestii Polski ukad jataski stoi na solidnym gruncie zdrowego rozsdku i sprawiedliwoci". W przemwieniu wygoszonym pierwszego marca w Kongresie Stanw Zjednoczonych Roosevelt wypolerowa swoj wizj wietlanej powojennej przyszoci. Decyzje podjte w Jacie - powiedzia - otworzyy drog do pokoju na wiecie [...] opartego na zdrowych i sprawiedliwych zasadach Karty Atlan tyckiej, na koncepcji godnoci osoby ludzkiej". Powstanie nowe braterstwo narodw - doda - bez jednostronnych dziaa, wycznych przymierzy, sfer wpyww, rwnowagi si [...] ktre stosowano przez wieki, zawsze z marnym skutkiem". Do zda, ktre powici postanowieniom ukadu dotyczcym Polski, wkrada si nutka strapienia. Przyzna, e decyzja w sprawie polskich granic bya kompromisem", i doda: Prawd mwic, nie ze wszystkim si w tej mierze zgadzaem". Na wicej troski z urzdu si nie zdoby. W powszechnej atmosferze radoci pilniej suchaa go, oprcz Polakw i Amerykanw polskiego pochodzenia, tylko garstka ludzi.

nych Polakw w bitwie o Angli. Gdyby nie polscy lotnicy, ktrzy walczyli w bitwie o Wielk Brytani, w roku 1940 moglibymy przegra, gdy niewiele dzielio nas od poraki" - owiadczy w grudniu 1944 roku pose Partii Pracy, Ivor Thomas. We wczeniejszych debatach krytyka ze strony posw bya jednak wyci szona i stosunkowo powcigliwa. Ten parlamentarny umiar - jak stwierdzi na jednym z posiedze Izby Gmin starszy wykadowca Uniwersytetu Cambridge, konserwatysta Kenneth Pickthorn - bra si po czci z ponawianych ostrzee premiera i jego gabinetu, ktrzy utrzymywali, e krytykowanie aliantw za sposb, w jaki potraktowali Polsk, moe utrudni prowadzenie wojny. Sdz [...] e bardzo si pilnujc, aby nie powiedzie czego, co mogoby zaszkodzi, popenilimy bd odwrotny [...] bd przemilczania, ktry wyrzdzi wicej szkd, bdcych skutkiem spoecznej niewiedzy". Jednak do czasu ukadu w Jacie zainteresowanie losem Polski wzroso tak bardzo, e Churchill, zdajc sobie spraw, i rzdowe przestrogi ju nie wystar cz, zdecydowa si na stary chwyt. Pod koniec lutego otworzy trzydniowe posiedzenie parlamentu, wnioskujc o gosowanie nad wotum zaufania dla jego gabinetu w kwestii deklaracji Wielkiej Trjki. Wyraenie silnego poparcia umocni pozycj rzdu wrd aliantw" - owiadczy. Taktyk t stosowa z powodzeniem ju kilka razy. Gdy krytykowano za co jego rzd, robi z tego kwesti zaufania, groc odejciem, jeli gosowanie nie pjdzie po jego myli. Dotd zawsze to skutkowao. Tym razem jednak premier poszed dalej. Zada nie tylko gosowania nad wotum zaufania dla swojego gabinetu, ale rwnie zatwierdzenia determinacji" jego, Roosevelta i Stalina, by utrzyma jedno nie tylko w doprowadzeniu do ostatecznego pokonania wsplnego wroga, ale rwnie w pniejszych dziaaniach, gdy nastanie pokj". Starannie sformuowany wniosek Churchilla brzmia: kto zagosuje przeciw lub wstrzyma si od gosu, moe przekreli swoj poselsk karier, naraajc si na zarzut nielojalnoci i braku patriotyzmu. M i m o to do zabrania gosu w debacie, bodaj najwaniejszej [...] od pocztku wojny", zapisaa si wyjt kowa liczba" posw. Kiedy dwudziestego sidmego lutego premier wsta, eby otworzy posiedzenie, galeria dla goci pkaa w szwach, awy parlamentarne byy nabite, atmosfera wyczekiwania gsta. Poinformowawszy o postanowieniach dotyczcych okupacji Niemiec i in nych aspektach ukadu, Churchill przeszed do sprawy polskiej. Podnoszc gos, owiadczy dobitnie, e przysta na przejcie przez Rosj wschodniej Polski nie dlatego, e korzy si" przed si, lecz dlatego, e roszczenia Sowietw do

Winston Churchill, ktry rwnie stan przed ciaem ustawodawczym swojego kraju, by przedstawi uzgodnienia z Jaty, przemawia w znacznie bardziej dra matycznej atmosferze. Pomimo e zawarty ukad zosta zaakceptowany przez og brytyjskiego spoeczestwa i prasy, w Izbie Gmin zaczy wzbiera nie pokj i niezadowolenie z powodu potraktowania Polski. Najbardziej otwarcie krytykowali premiera posowie konserwatywni, ale wyraz swej dezaprobacie daa te cz labourzystw. Czonkowie parlamentu oczywicie nie pierwszy raz sprzeciwiali si ugo dowej, w ich oczach, postawie Churchilla wobec Stalina w sprawie Polski. Swj niepokj i krytyk wyrazili po wyjciu na jaw masakry w Katyniu, po konferencji w Teheranie, po przemowie premiera w lutym 1944 roku na temat linii Curzona i w czasie powstania w Warszawie. Dyskutowano wwczas nie tylko o moralnych i prawnych zobowizaniach Anglii wobec Polski, ale rwnie o znaczcym wojennym wkadzie Polskich Si Zbrojnych po stronie aliantw, zwaszcza o zasugach pilotw z Dywizjonu Kociuszkowskiego i in-

364

SPRAWA

HONORU

wiato i ciemno

365

tych ziem s suszne i usprawiedliwione". Ten kraj, mniejszy od Rosji, ma wobec niej wielki dug, bo gdyby Armia Czerwona nie wkroczya na jego ziemie, zostaby cakowicie zniszczony przez Niemcy. Co wicej, w licznych rejonach Polski Rosjan przyjto z wielk radoci" (twierdzenie to, oparte na zapewnieniu Stalina, znacznie odbiegao od faktw zawartych w rapor tach, ktre premier otrzymywa od polskiego rzdu w Londynie). Churchill zaapelowa do Izby, by w kwestii wolnych wyborw w Polsce zawierzya, tak jak on, obietnicom sowieckiego przywdcy i wadz. Uwaam [...] e sowa s dla nich wice - powiedzia. - Nie znam innego rzdu, ktry by wypenia swoje zobowizania [...] tak uczciwie jak rzd sowiecki". Skadajc t donon deklaracj wiary w sowieck rzetelno, wiedzia, e jeli chodzi o Polsk, Moskwa ju zdya zama ukad w Jacie. Cztery dni wczeniej otrzyma wiadomo, e zainstalowany przez Sowietw tymczasowy rzd lubelski zaprotestowa przeciw udziaowi w moskiewskich rozmowach koalicyjnych wikszoci niekomunistycznych polskich przywdcw, ktrych nazwiska przekazali ambasadorowie brytyjski i amerykaski. Przygnbiony tymi wieciami, Churchill wyrazi w obecnoci Johna Colville'a i innych obaw, e Rosjanie kiedy zwrc si przeciw nam", i zdenerwowany porwna siebie do Neville'a Chamberlaina. Chamberlain ufa Hitlerowi, tak jak teraz on Stalinowi, aczkolwiek - doda szybko - w innych okolicznociach". By moe wspomniana wiea wiadomo z Polski kazaa mu wple w wy stpienie przed parlamentem nut zwtpienia i niepokoju, znacznie silniejsz od tej, ktr Roosevelt zawar w swojej mowie w Kongresie. Nurtowao go pytanie, czy teraz, po ustaleniu powojennych granic, Polacy bd panami w swoim domu? [...] Czy ich suwerenno i niepodlego nie bd skrpowane? Czy nie stan si jedynie przybudwk pastwa sowieckiego, zmuszeni przez uzbrojon mniejszo wbrew swej woli do przyjcia systemu komunistycznego lub totalitarnego?" Na te pytania nie da odpowiedzi. O tym, jak wielki by jego niepokj, wiadczya propozycja, eby sucym pod brytyjskim dowdztwem onierzom Polskich Si Zbrojnych, ktrzy nie wyra woli powrotu do ojczyzny, pozwoli na przyjcie obywatelstwa brytyj skiego. Gorcego zwolennika Churchilla, Harolda Nicolsona, i innych posw zaniepokoiy sprzecznoci w jego wystpieniu. [Premier] przedstawi bardzo mocne argumenty za tym, e Polska w nowych granicach bdzie cieszy si nie podlegoci i pomylnie rozwija - zapisa w dzienniku. - Ale w zakoczeniu [...] zburzy je stwierdzeniem, e zaproponujemy brytyjskie obywatelstwo tym polskim onierzom, ktrzy boj si wrci do kraju". Gdy Churchill zakoczy dwugodzinn mow, pierwszy zabra gos Arthur

Greenwood, wiceprzewodniczcy Partii Pracy. Przed ponad piciu laty zarzuci w Izbie Gmin Neville'owi Chamberlainowi, e jego rzd nie dotrzyma zobo wiza traktatu z Polsk i nie wypowiedzia wojny Niemcom. Tym razem zarzuci niewaciwe potraktowanie Polski rzdowi nastpcy premiera z pa rasolem". Greenwood, ktry na pocztku wojny wchodzi w skad koalicyjnego gabinetu Churchilla, zdecydowanie odrzuci jego obron porozumie jata skich jako sprawiedliwych". W rzeczywistoci - owiadczy - decydowanie o losie narodu [...] pod jego nieobecno i za jego plecami" jest zaprzeczeniem brytyjskiej sprawiedliwoci. Ale to nie Greenwood zelektryzowa Izb Gmin pierwszego dnia debaty o Jacie. Zaszczyt ten przypad w udziale wysokiemu, chudemu szkockiemu arystokracie w okularach, cichemu szeregowemu posowi konserwatywnemu, nieskonnemu zazwyczaj do dramatycznych wystpie - lordowi Dunglassowi*. Dunglass, u ktrego na pocztku wojny stwierdzono grulic krgosupa, spdzi ponad dwa lata w rodzinnym dworze, uwiziony w gipsowym pance rzu. W tym czasie na terenie jego posiadoci kwateroway oddziay polskiej Pierwszej Dywizji Pancernej. Wanie wtedy zaprzyjani si z kanonierem, pochodzcym ze szlacheckiej rodziny. Szkocki lord i polski szlachcic wiele godzin spdzili na rozmowach, w tym o dugiej niemieckiej i rosyjskiej okupacji Polski. Dziki nim Szkot sta si oddanym ordownikiem sprawy polskiej. Gdy wyzdrowia i wrci do parlamentu, przejty pojednawcz postaw brytyjskiego rzdu wobec Rosji kosztem Polski, wiadczc jego zdaniem o saboci, tu przed odlotem Churchilla do Moskwy na spotkanie ze Stalinem w padzierniku 1944 roku ostrzeg go w Izbie Gmin: Nie wolno dopuci, eby Rosja dostaa to, co chce [...] Musimy honorowa nasze prawne i moralne zobowizania do przywrcenia [bytu] pastwa polskiego". W jego opinii ukad w Jacie urga tym zobowizaniom. Dlatego kiedy Churchill zada od Izby nie tylko poparcia ukadu jataskiego, ale te uznania go za sprawiedliwy, czterdziestojednoletni Dunglass nie zdziery. Wci sabo wity i zgarbiony po dugiej cikiej chorobie, wsta wolno i przemwi: Nie ma drugiego takiego kraju, ktry z racji swojej niezgody na tyrani bardziej by sobie zasuy na niepodlego ni Polska. Nie ma drugiego takiego kraju, ktrego niepodlego tak dobitnie gwarantowayby traktaty i deklaracje... - Rozejrza si po ucichej sali. - Gdy wic pan premier oznajmia, e uwaa ten ukad za
Osiemnacie lat pniej lord Dunglass zosta premierem Wielkiej Brytanii. Zrzek si wwczas godnoci para, wracajc do swojego oryginalnego nazwiska Alec DouglasHome.

366

SPRAWA

HONORU

Swiato i ciemno

367

sprawiedliwy, to moje zdanie w tej kwestii jest z gruntu odmienne. Dziesitki razy w naszych dziejach uznawalimy takie ugody za oznak siy. Jego gos nabra mocy. Uznaj t ugod za oznak siy, ale w adnym razie nie podpisz si pod ni jako sprawiedliw". Nastpnego dnia dwudziestu piciu przeciwnikw jataskich porozumie w sprawie Polski nie poprzestao na wyraeniu sprzeciwu w trakcie debaty i wnioso poprawk do gosowania nad wotum zaufania dla rzdu, ubolewajc nad jego decyzj o oddaniu terytorium sojusznika innemu mocarstwu" i po zbawieniu wyzwolonych narodw penego prawa do wyboru rzdu wolnego od wpywu jakichkolwiek obcych potg". Innymi sowy, poprawka ta w grzecznej formie oskaraa Churchilla i jego gabinet o pogwacenie Karty Atlantyckiej. By to zarzut wyjtkowy, o duej sile zaponu. Dysydenci, w wikszoci modzi czonkowie Partii Konserwatywnej, zakwestionowali tym samym rzdy konserwatywnego premiera i koalicyjnego gabinetu wojennego. W debacie, ktra nastpia, zwolennicy poprawki nie kryli, i zdaj sobie spraw z wagi swojej inicjatywy. W wielu wystpieniach pobrzmiewa gboki smutek, a nawet gorycz, w poczeniu ze szczegln pasj. To byo wspaniae" - napisa konserwatywny pose, Henry Channon. W tej niezwykej debacie" przemwi gos sumienia angielskich dentelmenw". Komandor sir Archibald Southby, jeden z dwch gwnych inicjatorw poprawki, zwierzy si kolegom, e byo to najtrudniejsze wystpienie w jego karierze. M i m o e bardzo chcia poprze premiera, powiedzia: Jeeli nasza polityka zagraniczna ma si opiera na oportunizmie, a nie na zasadach, to skazana jest na porak, dlatego nie mog uczciwie jej poprze, bez wzgldu na osobiste konsekwencje mojej decyzji. Uwaam, e obowizuje nas lojalno nie wobec konkretnego czowieka, rzdu czy partii, ale lojalno wysza, lojalno wobec podstawowych ideaw sprawiedliwoci, wolnoci i honoru [...] w kt rych obronie ju dwukrotnie za naszego ycia Brytania dobywaa miecza". Wystpienie Southby'ego - i kilku kolejnych posw - zdumiewajco przy pominao mowy Churchilla z czasw konferencji w Monachium, na co wskaza w swoim przemwieniu lord James Willoughby d'Eresby - dowdca puku w stopniu majora - ktry do parlamentu powrci po piciu latach spdzonych na froncie. Stwierdzi, e pod jego nieobecno nastpia radykalna zmiana rl parlamentarzystw. Na przykad pod koniec lat trzydziestych to panowie Churchill i Eden bronili w tej Izbie sprawy brytyjskiego honoru". Willoughby d'Eresby straci podczas walk w Normandii nog. Jego onierze walczyli rami w rami z polsk Pierwsz Dywizj Pancern, a w jego jednostce suyo kilku polskich oficerw. Zaznaczy, e jest zaprzysigym zwolenni-

kiem" Polakw. G d y wyjania podkomendnym, dlaczego Wielka Brytania prowadzi wojn, to cytowa powody wymienione przez premiera, takie jak obrona wolnoci i niepodlegoci wszystkich narodw, ale przede wszystkim przywrcenie niepodlegoci Polsce. Tymczasem ukad w Jacie zamieni te ideay w blag". Jego uwagi z pewnoci gboko zraniy Churchilla. Podobnie przemowa Victora Raikesa, pryncypialnego torysa z poudniowo-wschodniego Essex, ktry - jak napisano po latach w jego nekrologu w Timesie" - przedkada sprawy nad karier". Raikes przypomnia, e ostatnim razem nie popar urzdu jcego gabinetu w gosowaniu nad wotum zaufania w 1935 roku, wchodzc do korytarza dla gosujcych przeciw" za gwnym krytykiem rzdu, Winstonem Churchillem. Uczyni tak wtedy, poniewa wierzy, e Churchill ma racj. ,A dzi robi to, poniewa rni si z nim w pogldach - powiedzia. - Nie dlatego, e jestem anty - staem przy premierze, gdy by znacznie mniej popularny ni teraz - lecz dlatego, e cho niewiele znacz, to przy caej jego wielkoci wierz, e przemawiam gosem mego kraju". Gdy debata dobiega koca, czonkowie parlamentu zaczli si bi z my lami, w jaki sposb - napisa w Daily Mail" Alastair Forbes - pogodzi niespokojne sumienia [wobec Polski] z politycznymi obowizkami, za ktre [...] poczytywali poparcie i utrzymanie rzdu pana Churchilla". U wikszoci gr wzio poczucie obowizku. Poprawka zostaa odrzucona 396 gosami do 25, przy 11 wstrzymujcych si. Cz posw gosujcych za poprawk suya podczas wojny, tak jak lord Willougby d'Eresby, w wojsku. Wrd nich byo kilku pilotw RAF-u latajcych z Polakami. W gosowaniu nad samym wotum zaufania rzd odnis jednogone zwy cistwo 413:0. Parlamentarni torysowscy rzecznicy dyscypliny wywarli presj na zachowanie jednoci w gosowaniu. W kocu nawet najbardziej jawni krytycy jataskich postanowie wobec Polski, tacy jak lord Dunglass, uznali, e lepiej nie gosowa przeciw rzdowi, gdy nie chcieli jego upadku. Jednake trzydziestu posw okazao sprzeciw, wstrzymujc si od gosu. Jeden z nich, Henry Strauss, wiceminister w rzdzie Churchilla, nastpnego dnia poda si do dymisji. W licie do premiera wyjani, e nie mg zaakceptowa potrak towania narodu polskiego na konferencji krymskiej [jataskiej]". Pomimo przytaczajcego zwycistwa w parlamencie Churchill zdawa sobie spraw, e w tym przypadku pozory myl. Cho rzd otrzyma wotum zaufania, wielu posw i ich wyborcw gboko niepokoia groba zdominowania Polski przez ZSRR. W kwestii Polski labourzyci przejli si tym jak konserwatyci, a socjalici jak katolicy" - napisa Churchill do Roosevelta.

368

SPRAWA

HONORU

wiato i ciemno

369

Prywatnie, wbrew temu, co powiedzia w Izbie G m i n , wyzna, e nie dowierza Rosjanom. Dzie po swoim wystpieniu, na wie o utworzeniu przez Sowietw marionetkowego rzdu w Rumunii, powiedzia do Johna Colville'a: W adnym razie nie dam si oszuka w sprawie Polski, nawet gdybymy mieli stan na krawdzi wojny z Rosj". Premier prbuje przekona sam siebie, e wszystko jest w porzdku - napisa Colville w pamitniku - ale myl, e w gbi serca martwi si o Polsk i nie jest pewien naszych moralnych racji".

onierze pomarliby z godu" - napisa do Franklina D. Roosevelta Averell Harriman, dodajc, e Amerykanie wyzwoleni z obozw z gorycz wspomi naj, jak potraktowali ich Rosjanie". Do Winstona Churchilla i czonkw jego rzdu coraz wyraniej docierao, i rzd sowiecki chce maksymalnie opni rozpowszechnienie brytyjsko-amerykaskich relacji naocznych wiadkw o przeladowaniach Polakw i umac nianiu sowieckiej wadzy w ich kraju. Nie mam najmniejszej wtpliwoci, e Sowieci bardzo si obawiaj, e zobaczymy, co si dzieje w Polsce" - powiedzia brytyjski premier Rooseveltowi. cierajcy si w kwestii porozumie jataskich, Churchill i jego parlamen tarni przeciwnicy zgadzali si co do jednego: Polska miaa by probierzem powojennego sukcesu lub poraki wojennego przymierza. W licie z smego marca do Roosevelta brytyjski premier nazwa spraw polsk testem [na to], jak my i Rosjanie rozumiemy takie pojcia jak demokracja, suwerenno, niepodlego, rzd przedstawicielska". Przez nastpny miesic, a do mierci amerykaskiego prezydenta, najwyraniej skcony sam ze sob Churchill bombardowa go telegramami, proponujc wspln zdecydowan interwencj u Stalina w sprawie Polski. Jeeli nie zaatwimy tego od razu - napisa smego marca - to wiat wkrtce si przekona, e kadc podpisy pod umow z Krymu, Pan i ja podpisalimy si pod dokumentem szalbierskim". Nawaa depesz Churchilla do Roosevelta przypominaa t z okresu powstania w Warszawie. I tym razem prezydent Stanw zaleca nic nie robi, gdy Stalin mgby o*dczyta interwencj jako grob. Nawet bdc znacznie lepszego zdrowia, F D R mia skonno do odkadania trudnych, kontrowersyjnych decyzji. W marcu 1945 roku, gdy by schorowany i saby, ta cecha tylko si nasilia. Zamiast pieszy si z osobist interwencj, odpar Churchillowi, e lepiej nakoni londyski rzd na uchodstwie i osadzony przez Sowietw w Polsce rzd lubelski do zawarcia politycznego zawieszenia broni". Z kadym dniem coraz bardziej zaniepokojony Churchill mia cakiem odmienne zdanie, tyle e poniewczasie. Polsce grozio cakowite zdomino wanie przez Sowiety. Zapewnienia o jej niepodlegoci, ktre tylekro skada Polakom, ju zaczy si zmienia w popi. Nie byo czasu do stracenia. Nie chc ujawnia rozbienoci pomidzy rzdem brytyjskim i amerykaskim, musz jednak powiedzie jasno i wyranie, e stoimy w obliczu wielkiej poraki i krachu ustale, ktre wynegocjowalimy w Jacie" napisa do Roosevelta trzynastego marca. Da te do zrozumienia, i w razie koniecznoci bdzie zmuszony owiadczy, e Stany Zjednoczone ocigaj si z interwencj w tej sprawie, a to zadanie przerasta siy samych Brytyjczykw".

Zaledwie miesic po podpisaniu ukadu jataskiego Stalin pokaza, e w sprawie Polski nie zamierza si trzyma jego postanowie. Jedno Wielkiej Trjki, tak podana i szeroko rozpropagowana przez media, szybko zacza si rozpada. W sumie z naszej polityki zagranicznej pozostay smutne szczt ki" - oceni w swym dzienniku Eden. Kiedy Mootow odrzuci praktycznie wszystkich polskich niekomunistycznych przywdcw, zgoszonych przez ambasadorw Wielkiej Brytanii i Stanw na rozmowy w sprawie utworzenia nowego polskiego rzdu, Churchill skonstatowa, e sowiecki minister spraw zagranicznych wyranie chcia z konsultacji z nielubelskimi Polakami zrobi fars". Do Londynu docieray rwnie raporty o masowych aresztowaniach, doko nywanych przez Sowietw w Krakowie i innych wikszych miastach. Wrd aresztowanych znalaza si pani Arciszewska, ona nowego polskiego premiera rzdu na uchodstwie, pracujca w Polskim Czerwonym Krzyu. Donoszono, e tysice mieszkacw byego Generalnego Gubernatorstwa wywieziono do sowieckich guagw, innych za, gwnie oficerw i onierzy Armii Krajowej, N K W D oskary o szpiegostwo na rzecz Wielkiej Brytanii i Polakw z Lon dynu. onierze Armii Krajowej s godzeni, bici i torturowani - pisano w jednym z raportw polskiego podziemia. - Wielu ginie". Sowieci wycofali si rwnie ze zoonej w Jacie obietnicy wpuszczenia do Polski zagranicznych obserwatorw, w tym anglosaskich ekip wojsko wych, ktre miay wspomc repatriacj brytyjskich i amerykaskich jecw wojennych z niemieckich obozw rozlokowanych na tych terenach. Wielu oswobodzonych" przez Armi Czerwon onierzy pozostao pod tymcza sowym nadzorem Rosjan. Innych co prawda wypuszczono, ale ci musieli na wasn rk dotrze do swoich, bo nie zapewniono im adnego transportu ani pomocy. Z ich relacji wynika, e pomagali im tylko Polacy, dzielc si z nimi skromnymi zapasami ywnoci, goszczc pod wasnym dachem, a niekiedy towarzyszc w wdrwce. Gdyby nie yczliwo i gocinno Polakw, nasi

370

SPRAWA

HONORU

wiato i ciemno

371

Pod koniec marca, wstrznity wieci o znikniciu szesnastu przywdcw polskiego podziemia, zaproszonych na spotkanie przez sowieckie dowdztwo wojskowe, Churchill jeszcze bardziej wzmocni retoryk. Polski ruch oporu, cho osabiony upadkiem powstania warszawskiego i uwizieniem przez Niemcw kilku czoowych przywdcw, zachowa znaczne wpywy w kraju. Wrd zaginionych byo - napisa pniej Eden - kilku gwnych kandydatw na czoowe stanowiska w powojennym rzdzie polskim, opartym na szerokiej reprezentacji politycznej. Midzy innymi genera Leopold Okulicki, ktry po Tadeuszu Borze-Komorowskim obj dowdztwo Armii Krajowej, oraz liderzy czterech gwnych partii w Delegaturze Rzdu na Kraj. Niepokj brytyjskich dygnitarzy z powodu zniknicia szesnastu dziaaczy Polski Podziemnej zwikszaa wiadomo, e bezwiednie przyoyli do tego rki. Na pocztku marca na yczenie Edena polski rzd na uchodstwie prze kaza brytyjskiemu Ministerstwu Spraw Zagranicznych nazwiska czoowych dziaaczy podziemia. Eden z kolei przesa je Sowietom, zastrzegajc, e jeeli komukolwiek z nich co si stanie, Wielka Brytania uzna to za powane pogwacenie ukadu jataskiego. Uzbrojony w list nazwisk, N K W D wyledzi dziaaczy - wikszo z nich si ukrywaa - i zaprosi na spotkanie z oficerami wyszej rangi w celu om wienia moliwoci wsppracy Armii Czerwonej z polskim podziemiem. Po otrzymaniu gwarancji bezpieczestwa Polacy si zgodzili. aden z nich nie wrci ze spotkania pod Warszaw, a przez nastpne sze tygodni Sowieci nie odpowiadali na indagacje Brytyjczykw w tej sprawie.

uzna, i ukad jataski si nie sprawdzi". Rosjanie musz skoczy z prze ladowaniami Polakw i wpuci do ich kraju zagranicznych obserwatorw. Z pewnoci zdaje Pan sobie spraw, e w Stanach Zjednoczonych kade posunicie rzdu w polityce wewntrznej i zagranicznej wymaga autentycz nego spoecznego poparcia. Nard amerykaski sam podejmuje decyzje [...] Zastanawiam si, czy przykada pan naleyt wag do tego czynnika". Przykada czy nie przykada, Stalin i tak mia to w nosie. W odpowiedzi oskary Wielk Brytani i Stany Zjednoczone, twierdzc, e utrudniaj stwo rzenie w Polsce nowego rzdu, i nie pozostawi wtpliwoci, e nie pozwoli, aby alianci decydowali, kto ma wej w jego skad. Ale do prawdziwej furii doprowadzia prezydenta inna depesza z Kremla, sprzed kilku dni, wysana przez generalissimusa na wie o tym, e w Szwajcarii doszo do spotkania niemieckiego generaa z przedstawicielami Anglii i Stanw w celu okrelenia warunkw, na jakich poddadz si we Woszech zachodnim aliantom wojska SS. Stalin, spec od podwjnej gry, nieustannie podejrzewajcy innych o ten sam nawyk, zarzuci Rooseveltowi i Churchillowi, e spiskuj przeciw niemu z Niemcami. Roosevelt poczu si gboko uraony. Nie zaniedba niczego, by nawiza bliskie stosunki ze Stalinem - ustpowa mu, stara si go udobrucha, ugaska. I co go za to spotkao? Zniewaga, potwarz. W najostrzejszej odpowiedzi, jak kiedykolwiek przesa Stalinowi, wyrazi gorzki al" z powodu tak niegodzi wego przeinaczenia moich dziaa i dziaa moich zaufanych podwadnych". Zaskoczony Stalin odpowiedzia natychmiast, zapewniajc, e nigdy nie wtpi w jego prawo i uczciwo. Odpowied ta rodzi pytanie, co by byo, gdyby Roosevelt przeciwstawi mu si wczeniej w innych kwestiach. W tym przypadku ugodowa depesza sowieckiego przywdcy osigna zamierzony cel: nastawia amerykaskiego prezydenta bardziej pojednawczo. Jedenastego kwietnia Roosevelt napisa do Churchilla, e zamierza zmniejszy do minimum oglny problem z Sowietami, poniewa codziennie dostarczaj oni takich czy innych problemw i wikszo z nich jest rozwizywana". Nastpnego dnia, w wakacyjnym zaciszu swojego domu w Warm Springs w Georgii, Franklin D. Roosevelt podnis wzrok znad stosu listw i do kumentw i krzywic si z blu, dotkn rk gowy. Czuj straszny bl w potylicy" - powiedzia i straci przytomno. Dwie godziny pniej zmar na wylew krwi do mzgu.

Naciskany mocno przez Churchilla, Roosevelt w ostatnich tygodniach ycia wreszcie wyrazi zaniepokojenie losem porozumie jataskich. Oburzyo go nikczemne potraktowanie amerykaskich jecw wojennych i odrzucenie przez Sowietw wikszoci niekomunistycznych kandydatw do rzdu polskiego, ktrych zaproponoway Wielka Brytania i Stany. Ale jeszcze bardziej go ubodo, kiedy Stalin oznajmi, e Mootow nie przyjedzie, jak planowano, w maju do San Francisco na uroczystoci zwizane z narodzinami wymarzonej przez F D R Organizacji Narodw Zjednoczonych. Pierwszego kwietnia Roosevelt przesa Stalinowi list z wyrzutami, ktrego zakoczenie wiadczyo, jak mao rozumia sowieckiego przywdc. Musz postawi spraw jasno" - napisa. Sowieckie prby wykluczenia niekomunistow z nowego polskiego rzdu s nie do przyjcia i sprawi, e nard amerykaski

372

SPRAWA

HONORU

Swiato i ciemno

373

W poowie kwietnia armie sprzymierzonych przetaczay si przez Niemcy od zachodu Amerykanie, Brytyjczycy, Kanadyjczycy i Polacy, od wschodu Rosjanie. Polskie dywizjony myliwskie, w tym Kociuszkowski, byy wrd jednostek RAF-u wspomagajcych marsz oddziaw ldowych. Dwudziestego pitego kwietnia, w dniu, w ktrym doszo do spotkania amerykaskiej i sowieckiej piechoty nad ab, piloci Dywizjonu Kociusz kowskiego, lecc amerykaskimi mustangami P-51, wzili udzia w swojej ostatniej akcji bojowej w tej wojnie. Wraz z czterema innymi polskimi dywi zjonami znaleli si w obstawie wielkiego alianckiego nalotu bombowego na Berchtesgaden, ulubione grskie ustronie Hitlera w Bawarii. Zniszczenie tego celu sprawio Polakom szczegln satysfakcj. To wanie tu, w Berchtesgaden, Hitler zaplanowa napa na Polsk, to std wyda rozkaz unicestwienia ich narodu. Ale rado z zemsty trwaa krtko. Cho Polacy pomogli uwolni wiat od Hitlera, ich ojczyzn czekay znowu lata zniewolenia pod wadz innego dyktatora. Kiedy zblia si pokj", lotnicy Dywizjonu Kociuszkowskiego popadli w dziwnie guche milczenie - napisa potem jeden z nich. - My, Polacy, nie odczuwalimy radoci [...] tylko dojmujcy bl".

bywa niemieckie m u n d u r y i cywilne ubrania, sporzdza mapy i faszywe dokumenty. O tym, kto spord okoo szeciuset jecw ucieknie w pierwszej grupie, zadecydowao losowanie. okuciewski, ktry wycign daleki numer, nie znalaz si wrd nich. Jak si okazao, mia szczcie. Spord siedemdziesiciu omiu lotnikw, ktrzy uciekli dwudziestego czwartego marca 1944 roku, okoo pidziesiciu szybko schwytali Niemcy - i rwnie szybko rozstrzelali. Midzy innymi stracili szeciu polskich pilotw, w tym byego adiutanta generaa Sikorskiego. Wkrtce po powrocie do Anglii okuciewski spotka si z Janem Zumbachem, drugim yjcym muszkieterem". Do tego czasu Zumbacha, tak jak Zdzisawa Krasnodbskiego, Witolda Urbanowicza i innych bohaterw bitwy o Angli, wycofano z lotnictwa bojowego i po kopniakach w gr" usadzono na wyszych stanowiskach przy biurkach. Zumbach, ktry zdy awansowa na podpukownika, od maja do grudnia 1942 roku by dowdc Dywizjonu Kociuszkowskiego, a potem 133 Polskiego Skrzyda Myliwskiego. W czerwcu 1944 roku jego cztery dywizjony ostrzeliway plae i rejony Normandii, wspo magajc inwazj aliantw. Lecz on sam, mimo wybitnych osigni bojowych, nie uczestniczy w walkach. Cay czas powicaem obowizkom zwizanym z dowodzeniem, walk musiaem pozostawi innym - wspomina ze smutkiem po latach. - Tak cen paciem za stanowisko". Czowiek, ktrego ywioem byy przygoda i niebezpieczestwo, na wie o porzuceniu Polski przez Angli i Ameryk zareagowa zniechceniem i cy nizmem. Pod koniec roku 1944, penic rol oficera cznikowego pomidzy RAF-em i kilkoma polskimi dywizjonami latajcymi nad Belgi i Holandi, odkry nowe sposoby na ekscytujce ycie. Tak jak niektrzy inni polscy (i brytyjscy) piloci w ostatniej fazie wojny, zosta przemytnikiem, przewoc kontraband samolotami RAF-u na kontynent i wysp. Wyspecjalizowa si w szmuglu diamentw. Zwerbowany przez polskiego handlarza cennych kamieni w Londynie, podczas czstych lotw do Belgii dostarcza pakieciki handlarzom w Antwerpii. Proceder ten kontynuowa nawet po zakoczeniu wojny. Tymczasem Witold Urbanowicz, ktry znw znalaz si w Waszyngtonie, prowadzi znacznie stateczniejsze ycie ni jego niesforny towarzysz broni. Po obfitujcej w niebezpieczestwa subie w Dywizjonie 75 w Chinach powrci na kilka miesicy do Londynu, a potem, w sierpniu 1944 roku, do ambasady polskiej w Stanach jako attache lotniczy. Z wielk radoci poczy si z on i synkiem, ktry si urodzi, gdy on lata w Chinach. Ale przey te wielki

W czasie nalotu na Berchtesgaden w Dywizjonie Kociuszkowskim nie byo ju nikogo z uczestnikw bitwy o Wielk Brytani. Wikszo pierwotnego skadu jednostki zgina - z trzydziestu czterech myliwcw wojn przeyo trzynastu. Ale tu przed kapitulacj Niemiec powrci do niej jeden z bo haterw bitwy o Angli. Pewnego piknego majowego ranka na lotnisku w Andrews, gdzie obecnie stacjonowa dywizjon, z samolotu transportowego wysiad Witold okuciewski, ktrego w marcu 1942 roku zestrzelono nad Francj. Natychmiast otoczy go tum rozpromienionych na og nieznanych mu pilotw; wszyscy pragnli powita jednego ze synnych dbliskich trzech muszkieterw", wracajcego z trzyletniej niewoli. Wiksz cz tego czasu okuciewski spdzi w osawionym niemieckim Stalag Luft III w aganiu, obozie dla lotnikw alianckich i RAF-u. Tak jak niemal wszyscy towarzysze niewoli nie ustawa w obmylaniu sposobw ucieczki. W roku 1943 wraz z grup innych l o t n i k w - amerykaskich, angielskich i polskich faktycznie uciek z obozu i wskoczy do pocigu, ale na nastpnej stacji aresztowao ich gestapo. Odstawiony za druty, wnet przystpi do organizowania wielkiej ucieczki", bardzo skomplikowanego planu z udziaem setek jecw, ktrzy potajemnie zaczli kopa tunele, zdo-

374

SPRAWA

HONORU

wiato i ciemno

375

zawd, patrzc z gniewem, jak potulnie rzd Roosevelta pozwala Stalinowi pokn Polsk. To byo straszne - powiedzia wiele lat potem. - Po prostu straszne, potworne". Pierwszy dowdca Dywizjonu Kociuszkowskiego, Zdzisaw Krasnodbski, z powodu mocno poparzonych rk by od roku 1941 przykuty do biurka. Niekiedy wsiada do spitfire'a lub samolotu treningowego i wzbija si w niebo na par godzin, ale nie po to, by walczy. Suc jako dowdca bazy w Heston, a pniej 131 Lotniska Polskiego, wojn skoczy w stopniu pukownika. W roku 1944 przeniesiono go do dowdztwa Polskich Si Powietrznych w Londynie. "Wojna dobiegaa koca, a on, gboko przygnbiony tym, co spotkao Polsk, wci nie wiedzia, czy yje jego ona Wanda. W roku 1944 podczas kolacji z Urbanowiczem, gdy rozmawiali o przyszoci, wyrazi przekonanie, e ju nigdy nie bdzie im dane wrci do ojczyzny. Bardziej optymistycznie nastawiony Urbanowicz nie zgodzi si z nim. Rosjanie na pewno niedugo obal sowieck dyktatur i Polska bdzie wolna - odpar. Krasnodbski pokrci gow. Nie za naszego ycia" - powiedzia.

poruszajce tony Mazurka Dbrowskiego, sala zareagowaa dugotrwaymi, burzliwymi oklaskami. Ale poza symbolicznym gestem Rubinsteina sprawa niepodlegoci Polski nie doczekaa si na konferencji publicznego poparcia. Natomiast Rosjanie skorzystali z okazji, eby wbi wszystkim do gw, i to oni rzdz w Polsce, tak by nikt nie mia co do tego zudze. Na koktajlu wydanym przez Edena w hotelu Mark Hopkins" zjawi si Wiaczesaw Mootow z tumaczem i ochro niarzami. Po ogoszeniu w marcu, e sowiecki minister spraw zagranicznych nie przyjedzie na konferencj, Stalin zmieni zdanie i postanowi wysa go do San Francisco. Mootow da jednak jasno do zrozumienia, e jego obecno nie oznacza nowego zainteresowania Rosjan wspprac z aliantami. Z kieliszkiem w rku przepchn si przez tum do Edena, ktry rozmawia z Edwardem Stettiniusem, lekko mu si ukoni, skomplementowa przyjcie, a potem, niby mimochodem, rzek do niego i amerykaskiego sekretarza stanu: Interesowalicie si tymi Polakami, tak? Aresztowalimy ich". Zanim Anglik i Amerykanin zdyli odpowiedzie, sowiecki minister spraw zagranicznych i jego wita odeszli. W Edena i Stettiniusa jakby piorun strzeli. Wysannik Stalina mia na myli szesnastu przywdcw Polski Podziemnej, zaginionych sze tygodni temu ludzi, ktrych nazwiska Eden przekaza z ostrzeeniem, e jeeli spotka ich co zego, zostanie to uznane za powane pogwacenie postanowie z Jaty. Brytyjski dyplomata, wiadek tego zajcia, nie mia wtpliwoci, e przekazana przez Mootowa wiadomo jest zamierzonym afrontem", rozmylnym grubiastwem". Rosjanin zagra na nosie swoim kontrpartnerom z Anglii i Ameryki, pokazujc, e jego rzd ani myli krpowa si zasadami, reprezentowanymi przez now organizacj midzynarodow. Tego samego wieczoru Eden i Stettinius z kilkoma doradcami przenieli si do hotelowego apartamentu amerykaskiego sekretarza stanu, eby si naradzi, jak zareagowa na cynizm Mootowa. Przez co najmniej godzin rozwaali rne moliwoci, wreszcie Stettinius zaproponowa: A moe by po prostu wyrazi zaniepokojenie". Edenowi, ktry w sprawie uwizionych Polakw mia znacznie wicej do stracenia ni Amerykanin, puciy nerwy i wybuchn: A moe by po prostu wyrazi wcieko!" Niespeszony Stettinius zdj krawat, pooy si na ku i powiedzia: Id spa. Jeeli chce pan wyda jakie owiadczenie, prosz to zrobi we wasnym imieniu". Nieprzygotowany na to Eden przeprosi Stettiniusa za wybuch. Po raz kolejny w obliczu amerykaskiej obojtnoci brytyjski gniew szybko opad, wyparty przez ducha mdego kompromisu. Ostatecznie rzdy brytyjski i amery-

Pod koniec kwietnia 1945 roku na konferencj zaoycielsk Narodw Zjed noczonych w San Francisco w Stanach Zjednoczonych, ktrych prezydentem zosta Harry Truman, zjechali delegaci czterdziestu czterech krajw. Byli wrd nich przedstawiciele niedawnych sojusznikw Hitlera, w tym Woch, ktre w padzierniku 1943 roku przeszy na stron aliantw, i Rumunii, ktra uczy nia to jesieni 1944, akurat w por, by znale si w stanie wojny z Niemcami i tym samym uzyska prawo do czonkostwa w O N Z . Polski - pierwszego kraju, ktry stawi opr Hitlerowi, jedynego, ktry walczy z nazistami od pierwszego do ostatniego dnia wojny, jedynego podbitego przez Niemcy, ktry im si nie podda i z nimi nie kolaborowa - do San Francisco nie zaproszono. Po raz kolejny Brytyjczycy i Amerykanie, oficjalnie nadal uznajcy londyski rzd na uchodstwie za jedyne legalne wadze polskie, nie chcieli zraa Rosjan, ignorujc wspierany przez nich reim. Ktrego wieczoru w Opera House, gdzie odbyway si posiedzenia konfe rencji, wystpi urodzony w Polsce sawny pianista koncertowy, Artur Rubin stein. Po otwarciu koncertu amerykaskim hymnem pastwowym wirtuoz wsta i powiedzia, e poniewa wrd dziesitkw flag wiszcych w sali nie widzi flagi swojego kraju, odegra polski hymn narodowy. Gdy wybrzmiay

376

SPRAWA

HONORU

wiato i ciemno

377

kaski wystosoway do Stalina not potpiajc aresztowanie Polakw. Sowiecki przywdca j zignorowa. Incydent podczas koktajlu by bardzo niepokojcym znakiem: ledwie powstay Narody Zjednoczone, a ju pojawia si groba, e nie bd dziaa skutecznie. Korespondent CBS, Erie Sevareid, donosi z San Francisco, e wrd zachodnich mw stanu szerz si ze przeczucia co do ksztatu powojennego wiata. Pracuj w sposb dziwnie mechaniczny - ocenia. - T a k jakby obawiali si chwili, kiedy bd musieli podnie oczy i stawi czoo nadcigajcej fali ludzkich problemw, spoecznych, ekonomicznych i politycznych, ktre nie bd czeka".

oznajmi: Musimy jeszcze si upewni, e na kontynencie europejskim proste i szlachetne cele, w imi ktrych przystpilimy do wojny, nie pjd w kt [...] i e sens sw takich jak wolno, demokracja i wyzwolenie nie zostanie wypaczony". Rwnoczenie w telegramie do ony Clementine wyzna, e jest ogromnie zniechcony do penej jadu polityki i morderczej rywalizacji midzy narodami", ktr podszyte byo zwycistwo aliantw. Wrd londyskich tumw wiwatujcych smego maja znalaza si co najwyej garstka polskich pilotw, onierzy i marynarzy. Zwycistwo nad Niemcami byo celem Polski od pierwszego wrzenia 1939 roku. I oto nadeszo, lecz z tak gorzkimi skutkami, e Polacy nie byli w stanie si z niego cieszy. Sowo Victory! jest dzi pozbawione znaczenia, mocy i wszelkiego sensu tylko dla Polakw" - zapisa w dzienniku odarty ze zudze polski pilot. Wieczorem uwolniony od przymusu zaciemnienia Londyn po raz pierwszy od blisko piciu lat rozjarzy si wiatami. Paac Buckingham, parlament, katedr witego Pawa i inne uszkodzone przez bomby budynki skpa blask reflektorw. Owietlon na powrt tarcz Big Bena znw byo wida z odleg oci wielu mil. W innych stolicach europejskich - w Paryu, Rzymie, Kopenhadze, Amster damie, Oslo, Pradze - te jasno pony wiata, a ludzie piewali, caowali si i taczyli na ulicach. Tylko na cmentarzysku, w ktre zamienia si Warszawa, panoway mrok i cisza.

Niepewna przyszo bya tu-tu. Sidmego maja 1945 roku o drugiej czter dzieci jeden nad ranem dowdca wojsk niemieckich, genera Alfred Jodl, usiad przy obdrapanym drewnianym biurku w maej francuskiej szkole i podpisa akt kapitulacji Niemiec. O pnocy miay usta wszystkie walki. Rozpoczta pi lat, osiem miesicy i osiem dni temu wojna w Europie oficjalnie si skoczya. Nazajutrz w Londynie setki tysicy ludzi stoczyy si na Piccadilly Circus, Trafalgar Suare, ulicach ssiadujcych z parlamentem i Whitehallem i w par kach wok paacu Buckingham, czekajc na oficjalny komunikat. By wspa niay wiosenny dzie i rozradowane, pene entuzjazmu tumy rozkoszoway si ciepym socem. Matki przystrajay wosy pociech czerwonymi, biaymi i niebieskimi wstkami, psy paradoway w czerwono-biao-niebieskich kokardach. Dzieci biegay po parkach, wymachujc chorgiewkami w barwach narodowych. onierze caowali rozemiane przechadzajce si dziewczta. Na Piccadilly amerykascy marynarze utworzyli korowd, do ktrego doczyli wszyscy w okolicy. Biy kocielne dzwony. Z holownikw na Tamizie dobiega ryk syren. Tu po poudniu nieprzebrane tumy pozdrawiay Winstona Churchilla, gdy jecha do paacu Buckingham, a potem do parlamentu, by obwieci kapitulacj Niemiec. Pniej, z balkonu wWhitehallu, gosem zdawionym wzruszeniem premier rzek do tysicy rodakw zgromadzonych w dole: Niech Bg was bogosawi, to wasze zwycistwo!" Nie! - odkrzykn tum. - Twoje! To zwycistwo za spraw wolnoci we wszystkich krajach" - doda premier. Ale wiedzia swoje. Wieczorem w radiowym przemwieniu do Brytyjczykw, robic aluzj do losu Polski i innych krajw zdominowanych przez Sowietw,

Za nasz i wasz wolno

379

R O Z D Z I A D W U D Z I E S T Y PIERWSZY

ZA NASZ I WASZ WOLNO"

krtce po zakoczeniu wojny w Europie sir Archibald Sinclair, brytyjski

minister lotnictwa, przesa polskim lotnikom list z podzikowaniami

za sub w sprawie aliantw: Nie zapomnimy, e pierwsi stawilicie opr agresorowi i e po rozlicznych cikich prbach przyszlicie nam z pomoc, kiedy potrzebowalimy jej najbardziej. Wasze dzielne dywizjony walczyy wraz z naszymi w pierwszej linii bitwy o Wielk Brytani i przez lata walki dopo mogy sprzymierzonym odwrci losy konfliktu. W dobrych i zych chwilach stalicie u naszego boku, dzielc z Krlewskimi Siami Powietrznymi ich

poraki i zwycistwa". Po wojnie polska lojalno nie doczekaa si wzajemnoci ani ze strony brytyjskich wadz (z chlubnym wyjtkiem RAF-u), ani ze strony licznych Brytyjczykw. Polacy w Wielkiej Brytanii przeywali to jeszcze boleniej z powodu wieci napywajcych z ojczyzny. Stalin, ani mylc dotrzyma obietnicy jak najszybszego przeprowadzenia wyborw, prdko przenis swj marionetkowy rzd z Lublina do Warszawy i przystroi go we wszystkie atrybuty prosowieckiej wadzy. Dwudziestego trzeciego kwietnia 1945 roku sekretarz stanu Stettinius przekaza nowemu amerykaskiemu prezydentowi, H a r r y e m u Trumanowi, e rzd w Warszawie nie reprezentuje polskiego narodu i e [...] zamiarem rzdu sowieckiego jest narzuci i wymc na rzdach Stanw Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii uznanie tego marionetkowego rzdu w Polsce za legalny". Sowiecka zagrywka si powioda. Pitego lipca Wielka Brytania i Stany Zjednoczone, w zudnej pogoni za sojusznicz jednoci", cofny uznanie dla polskiego rzdu na uchodstwie i uznay komunistyczny Tymczasowy Rzd

Jednoci Narodowej w Warszawie*. Podczas gdy onierze z takich krajw jak Norwegia, Francja czy Holandia mogli w triumfie powrci do siebie, ponad dwiecie tysicy Polakw i Polek z Polskich Si Zbrojnych zamienio si, by uy sw brytyjskiego sdziego, w najwiksz nielegaln prywatn armi, jak zna ten kraj". Pod koniec lipca przeprowadzono w Wielkiej Brytanii pierwsze od 1935 roku wybory powszechne. Winston Churchill, wojenne natchnienie kraju, po przeliczeniu gosw zosta bezceremonialnie pozbawiony wadzy przez maj cych serdecznie do wojny, zmczonych rodakw, ktrzy napraw zniszczonej gospodarki powierzyli Partii Pracy. Wojna pochona trzysta pidziesit siedem tysicy ofiar, onierzy i cywilw, i kosztowaa kraj utrat jednej czwartej majtku narodowego. W liczcej okoo czterdziestu szeciu milionw obywateli Wielkiej Brytanii zniszczeniu lub powanym uszkodzeniom ulego ponad cztery miliony mieszka i domw. Dlatego po demobilizacji wojska wybuch wielki kryzys mieszkaniowy. Wystpiy te bardzo powane braki w zaopatrzeniu w ywno, benzyn i inne towary pierwszej potrzeby, tak due, e trzeba byo utrzyma, a nawet rozwin, system kartkowy. Do tego gwatownie zaczo wzrasta bezro bocie i po raz pierwszy w swojej dugiej historii Wielka Brytania si zaduya. Wyborcy doszli wida do wniosku, e Churchill, ktry przez niemal cae ycie tak czy inaczej zajmowa si polityk zagraniczn, nie sprosta nowym wyzwaniom. Mieli racj. Siedemdziesicioletni polityk wci interesowa si gwnie zagranic, widzc konieczno zacienienia sojuszu Anglii ze Stanami, i z rosnc trosk obserwowa utwierdzanie si dominacji sowieckiej w Europie Wschodniej i rodkowej. Szczeglnie nie dawaa mu spokoju sytuacja w Polsce. Ten kraj pozbawiono moliwoci wyraania woli narodowej" - ubolewa z aw mniejszoci parlamentarnej, na ktrych nie przywyk siedzie. Nie baczc, e sam doprowadzi do tej sytuacji, zaapelowa do Brytyjczykw, by nie odwracali si plecami do Polakw, ktrzy z takim powiceniem walczyli za ich kraj. Ale nowy premier brytyjski, Clement Attlee, i jego rzd mieli cakiem odmienne zdanie. Jeszcze bardziej skonni ni Churchill do nawizania i utrzymania dobrych stosunkw z Moskw, odegnywali si od wszystkiego, co mogoby im przeszkodzi w realizacji tych celw. Na pocztku 1946 roku, kilka miesicy po tym, jak amerykaskie bomby atomowe zmusiy Japoni

Churchill zaproponowa Amerykanom, eby Wielka Brytania i Stany Zjednoczone uznay komunistyczny reim w Polsce czwartego lipca. Amerykanie odpowiedzieli, e zerwanie stosunkw z polskim rzdem w Londynie w Dniu Niepodlegoci ich kraju jest kiepskim pomysem, i zasugerowali termin pity lipca. (Uam, The Rivab, s. 7).

380

SPRAWA

HONORU

Za nasza i wasz wolno"

381

do kapitulacji i zakoczenia wojny, brytyjski minister spraw zagranicznych, Ernest Bevin, ostrzeg gabinet Attleego, e polska armia w Wielkiej Brytanii jest rdem coraz wikszych politycznych komplikacji w naszych stosunkach ze Zwizkiem Sowieckim i [komunistyczn] Polsk". W dodatku, wskutek opakanego stanu brytyjskiej gospodarki, dalsza obecno tylu cudzoziem cw _ konkurujcych z Brytyjczykami o mieszkania, prac, kartki i inne dobra - musi doprowadzi do konfliktw. W tej sytuacji naley uczyni wszystko - proponowano w wewntrznym raporcie rzdu - aeby w tym kraju pozostao jak najmniej Polakw". Co to oznaczao? Rzd nie mg zmusi Polakw do powrotu do ojczyzny zdominowanej przez obce mocarstwo, ktrego bali si i nienawidzili tak samo, jak ono bao si i nienawidzio ich. Byoby to sprzeczne z wszelkimi zasadami reprezentowanymi przez Anglikw i zaszkodzioby wizerunkowi Wielkiej Brytanii w wiecie. Po rozwaeniu opcji labourzystowski rzd postanowi wystraszy intruzw, zmuszajc ich do powrotu do kraju. Na rozmaitych forach urzdnicy rzdowi odmalowywali Polakom ich przyszo w Wielkiej Brytanii w najczarniejszych barwach. Liczono na to, e po usyszeniu zych wieci spakuj manatki i wyjad. Spotkao si to ze zdecydowan reakcj oburzonego naczelnego dowdztwa RAF-u. Rozumiejc racjonalne motywy stojce za chodnym, beznamitnym stanowiskiem" rzdu, wysi oficerowie Krlewskich Si Powietrznych owiad czyli wprost, e nie odwrc si od swojego najsilniejszego, najbardziej lojalnego, wyprbowanego i wytrwaego europejskiego sojusznika". W ra porcie Ministerstwa Lotnictwa ze stycznia 1946 roku stwierdzono, e Polacy stanowi integraln cz Krlewskich Si Powietrznych, walczyli z nami przez ca wojn, byli przy nas w bitwie o Wielk Brytani i od dnia inwazji na Normandi a do dobicia Niemiec. Nieokazanie im wielkodusznoci i wspczucia w ich tragicznej godzinie jest nie do pomylenia". Sowa te potwierdzay niezbicie, jak radykalnie zmienia si w czasie wojny postawa RAF-u wobec Polakw. Kiedy przed szeciu laty polscy lotnicy przybyli do Wielkiej Brytanii, cz angielskich kolegw przyja ich z lekcewaeniem i pogard. Ale odwaga, wytrwao, umiejtnoci, a nade wszystko bezsporny wkad w zwycistwo w powietrznej bitwie o Wielk Brytani, usuny wikszo uprzedze, zastpujc je wdzicznoci i przyjani. Poczyy nas braterskie wizi" - powiedzia dowdca brytyjskiego lotnictwa William Sholto Douglas. RAF zaapelowa do rzdu Attleego, aby w sposb specjalny potraktowa czternacie tysicy polskich pilotw i zaogi naziemne w Anglii. Wrd zale canych krokw proponowa skrcenie polskim lotnikom czasu oczekiwania na brytyjskie obywatelstwo. Wielki dug Wielkiej Brytanii wobec Polakw argumentowao Ministerstwo Lotnictwa w pimie do rzdu - mona spaci

w sposb godny, tylko okazujc im szczegln trosk i wspaniaomylno w chwili, gdy ich Siy Powietrzne, z ktrych byli tacy d u m n i i z ktrymi wizali tyle nadziei na przyszo, przepady". Rzd labourzystowski odrzuci apel RAF-u, podkrelajc, e preferencyjne potraktowanie polskiego lotnictwa w stosunku do nadal stacjonujcych w Wiel kiej Brytanii polskich si ldowych i marynarki byoby niewaciwe. W marcu 1946 roku cay polski personel wojskowy, niezalenie od rodzaju broni, dosta rozkaz stawienia si w koszarach i bazach. Tam kademu wrczono dwa listy. W pierwszym, od komunistycznego rzdu w Polsce, domagano si od nich powrotu do kraju. W drugim, od Ernesta Bevina, informowano o bliskim roz wizaniu wszystkich polskich oddziaw wojskowych pod brytyjsk komend. Obowizkiem" Polakw - oznajmia Bevin - jest bezzwoczny powrt do ojczyzny" celem jej odbudowy. Wszystkim, ktrzy uznaj, e w adnym wypadku nie mog tam wrci - dodawa - brytyjski rzd udzieli pomocy w ramach dostpnych rodkw". Nie gwarantuje jednak pozwolenia na osie dlenie si w Wielkiej Brytanii ani innych czciach imperium brytyjskiego. Polscy lotnicy i ich liczni brytyjscy towarzysze byli zdruzgotani t decyzj. Do uytku praktycznego*, brzmia nagwek - wspomina Thomas Johnson, ktry by wiadkiem, jak kilku polskich pilotw czytao list Bevina. - Dzikujemy Panu za wkad w nasze zwycistwo. Niestety, nie moe Pan pozosta w Anglii. Niniejszym zwalniam Pana ze suby... Jeden jedyny raz w yciu tak jawne okruciestwo polityki sprawio mi bl, ktrego nie chciabym drugi raz dowiadczy. Miaem dwadziecia trzy lata. Wyobraacie sobie, co czuem? Staem obok moich towarzyszy broni i przeklinaem mj rzd". Niespena trzy miesice pniej, smego czerwca 1946 roku, Wielka Brytania urzdzia imponujc Defilad Zwycistwa. Rzd labourzystowski zaprosi na ni reprezentantw komunistycznej Polski, ale - by unikn irytacji Stalina - nie Polakw, ktiych setki tysicy walczyy pod brytyjsk komend. Nie mogc znie tej zniewagi, RAF zada dopuszczenia do uczestnictwa w paradzie przynajmniej symbolicznej delegacji polskich lotnikw. Rzd w kocu ustpi, zgadzajc si z opnieniem i bardzo niechtnie na udzia maej grupy, lotnicy jednak, na znak protestu, przeciw pominiciu ich kolegw z wojsk ldowych i marynarki, nie przyjli zaproszenia. W rezultacie nie maszerowa w defiladzie aden Polak. Tymczasowy rzd polski w Warszawie i Zwizek Sowiecki odmwiy przysania delegacji*.
Oddziaom czeskim, ktre walczyy u boku Brytyjczykw, pozwolono na udzia w defi ladzie. Czeski rzd na uchodstwie z premierem Beneem powrci ju do Pragi i stara si nawiza konstruktywne stosunki z komunistycznymi czonkami nowego rzdu, narzuco nymi przez Sowietw. Wysiki te si nie powiody. W roku 1948 zupenie zaamany Bene zrezygnowa (wkrtce potem zmar), a pen wadz przejli komunici.

382

SPRAWA

HONORU

Za nasz i wasz wolno

383

Podjta przez rzd Attleego decyzja wykluczenia z uroczystoci Polakw i Polek, ktrzy tak dugo i odwanie walczyli pod brytyjsk komend, zasmucia i oburzya cz brytyjskich politykw i dowdcw wojskowych. W Izbie G m i n Winston Churchill wyrazi gbokie ubolewanie z powodu niedopuszczenia Polakw do defilady i doda: Mylami bdziemy z nimi". Czy wszyscy stracilimy poczucie przyzwoitoci i wdzicznoci? - grzmia genera Philip Joubert de Ferte, zastpca szefa sztabu lotnictwa podczas bitwy o Wielk Brytani. - Czyby brako nam siy, by przeciwstawi si tym, ktrzy narzucaj nam swoj wol?!" W licie z sidmego czerwca gboko strapiony Harold Macmillan napisa do swego bliskiego przyjaciela, generaa Wadysawa Andersa, e mylami bdzie jutro z Drugim Korpusem Polskim. Musz powiedzie otwarcie - doda - e rado i d u m a Brytyjczyka bdzie si czya u mnie z uczuciem smutku, a nawet wstydu".

Dla tysicy polskich pilotw i czonkw polskiego personelu lotniczego w Wielkiej Brytanii wiosna i lato 1946 roku byy czasem penym udrki i obaw. Wikszo, tak jak reszta onierzy polskich si zbrojnych, rozpaczliwie pragna wrci do domw i rodzin w Polsce. Ale nie chcieli wraca do kraju, w ktrym rzdzi komunistyczny reim. Wielu Polakw po osadzeniu w stalinowskich guagach na wasnej skrze poznao, jak wyglda ycie pod wadz sowieck. Co ich jednak czekao, gdyby pozostali w Anglii? Bardzo niepewna przyszo bezpastwowcw, bez pienidzy, pracy i perspektyw. Wszyscy stoimy przed tym samym dylematem, drczeni jednakimi obawami: wrci czy nie? - napisa jeden z pilotw Dywizjonu Kociuszkow skiego. - W tej chwili jest wrd Polakw mnstwo niesnasek, ciosw w plecy i wrogoci". Wraz ze wzrostem niepokoju i cynizmu polscy lotnicy zaczli si kci i wyadowywa gniew na wyspiarzach. Nie byo wszake zorganizowa nego oporu ani buntu. Cho Polakw bolaa i gniewaa postawa Brytyjczykw, nie przestali wykonywa rozkazw - wci patrolowali przestrze powietrzn nad Niemcami i wypeniali powojenne zadania. Ich udrk zwikszaa wia domo, e utracili ojczyzn i w wielu przypadkach najbliszych, a teraz na dodatek tracili swoje dywizjony, ktre od ponad p dekady byy dla nich namiastkami rodzin. Przyjanie i wspomnienia miano wkrtce rozpdzi na cztery wiatry" - napisa Jan Zumbach. Osiemnastego wrzenia w Dywizjonie Kociuszkowskim i innych polskich

Witold okuciewski, ostatni dowdca Dywizjonu Kociuszkowskiego, zdejmuje godo ze swojego mustanga podczas ceremonii rozwizania jednostki w listopadzie 1946 roku. (Jacek Kutzner).

jednostkach rozpoczy si wzruszajco bolesne poegnania. Podczas przygn biajcej ceremonii w bazie RAF-u w Coltishall w hrabstwie Norfolk genera dywizji Sir James Robb powiedzia defilujcym przed nim polskim myliwcom: Jestecie ludmi odwanymi, ludmi honoru i prawdy, ktrzy dowiedli swej wartoci". Zapewni, e ich czyny bd yy wiecznie w ludzkiej pamici", i na potwierdzenie dugu, ktrego nigdy nie spacimy", przekaza polskim dywi zjonom oficjalny sztandar RAF-u. A potem na oczach jego i tysicy widzw Polacy wzbili si w powietrze swoimi mustangami i przemknli z rykiem w zwartym szyku - po raz ostatni lecc razem w grupie. Dwa miesice pniej, dwudziestego sidmego listopada, Dywizjon Kociuszkowski, najwietniejsza grupa polskich lotnikw, ktrzy walczyli w po wietrzu w drugiej wojnie wiatowej, zosta oficjalnie rozwizany. Poegnalnej uroczystoci na lotnisku w Hethel przewodniczy Witold okuciewski, ktry przed dziesicioma miesicami zosta ostatnim dowdc jednostki. W tym najbardziej bolesnym dniu w historii naszego dywizjonu" - jak wyrazi si jego pierwszy dowdca, Zdzisaw Krasnodbski - byo obecnych wielu kosynierw", ktrzy latali w nim w minionych szeciu latach. W zaimprowi zowanej mowie powiedzia: Odbieraj nam skrzyda [...] ale pozostaniemy

384

SPRAWA

HONORU

,Za nasz i wasz wolno

385

zjednoczeni w wierze, e nadejdzie dzie, kiedy nasze maszyny ze srebrnymi kosami Kociuszki wylduj w wolnej [Warszawie]". A potem okuciewski wspi si na lewe skrzydo mustanga, starannie usun z kaduba godo zaprojektowane przez jednego z amerykaskich zao ycieli jednostki - koo z amerykaskimi gwiazdami, krakusk i kosami na tle biao-czerwonych pasw - i unis je wysoko w gr, pokazujc zebranym pilotom. Milczeli. Wielka i wspaniaa przygoda dobiega koca.

legoci Polski, zaciera si w pamici. Na lubie pewnej pary z wyszych sfer w styczniu 1946 roku konserwatywny pose Henry Channon, lepy na chaos, w jakim przyszo y rzeszom jego rodakw, wyrazi wobec bywalczyni salonw, Emerald Cunard, zadowolenie, e ycie w Londynie tak szybko wrcio do normy. W kocu - powiedzia, rozgldajc si po eleganckich gociach popi jajcych szampana - o to wanie walczylimy". Znana z citego jzyka i inteli gencji pani Cunard nie moga si oprze, by nie zadrwi z podobnej gupoty. Jak to? - zagruchaa, te patrzc po gociach. - To wszystko s Polacy?" W czerwcu 1946 roku przeprowadzono oglnonarodowy sonda, w ktrym pidziesit sze procent Brytyjczykw opowiedziao si za odesaniem Polakw do Polski. Tylko trzydzieci procent byo zdania, e powinno im si pozwoli na wybr, gdzie chc y. Wkrtce po zakoczeniu wojny w pobliu baz lotniczych, gdzie stacjonowali polscy lotnicy, na murach zaczy si poja wia antypolskie napisy: Anglia dla Anglikw". Jak mylisz, kto da ci prac, kiedy angielskie chopaki szukaj roboty? Wracajcie do siebie!" - krzykn do polskiego pilota jeden z miejscowych. Wychodzc poza bramy baz, wielu lotnikw odpruwao polskie odznaki. Odznaki, swego czasu dziaajce na ubstwiajcych ich wyspiarzy jak magnes, teraz bardzo czsto wzbudzay szyderstwa i prowokoway starcia. Wtpi, czy czynniki urzdowe [...] zdaj sobie spraw, jak wielu szykan doznali [Polacy] w ostatnich kilku tygodniach - napisa na jesieni 1945 roku do Ministerstwa Spraw Zagranicznych jeden z czonkw parlamentu. - Napastuje si ich, gdziekolwiek si pojawi". Polski pilot, ktry pozosta w Wielkiej Brytanii, wspomina po latach, jak dawia" go gorycz" z powodu zmiany postawy Anglikw. Jeszcze niedawno cieszyem si przesadnym prestiem i histe rycznym uwielbieniem jako pilot myliwski. I oto nagle staem si mieciem, ktrego wszyscy chc si pozby - bezuytecznym, uciliwym, wrcz szkodli wym. Bardzo trudno to byo znie". Cho Ministerstwo Lotnictwa nie zdoao przekona rzdu do lepszego potraktowania polskich pilotw, w sukurs przyszed im RAF, proponujc ponad piciuset z nich wstpienie w swoje szeregi. Innych zatrudniono jako oblatywa czy, ekspertw technicznych w fabrykach samolotw i pilotw cywilnych. Ale stosunkowo niewielu z ponad omiu tysicy polskich lotnikw, ktrzy pozo stali w Wielkiej Brytanii, znalazo prac w zawodach zwizanych z lataniem. Z powodu bezrobocia chwytali si (z rnym powodzeniem) pracy na wasny rachunek i rozmaitych zaj, midzy innymi w rolnictwie. W wielu przypad kach bolesne dowiadczenie, jakim by przymusowy pobyt w kraju, ktry ich duej nie chce, pogarsza brak wiadomoci o losie najbliszych w ojczynie.

Drugi z yjcych trzech muszkieterw" nie oglda rozformowania dywizjonu w Hethel. Dwa tygodnie wczeniej Jan Zumbach uzna, e jego przyszo jest gdzie indziej, i opuci Angli. Dziki temu, e dziadek ze strony ojca by Szwajcarem, w ambasadzie szwajcarskiej otrzyma paszport, a od brytyjskich wadz wojskowych kombinowany bilet na statek i pocig do kraju przodkw. Do biletu doczono adnotacj: Terytorium Wielkiej Brytanii naley opuci w cigu trzech dni". Jestem w Anglii od szeciu lat. Mam tu wielu przyjaci. Czybycie chcieli mi uniemoliwi poegnanie z nimi?" - zaprotestowa przeciwko tak nagej eksmisji. Skde - odpar urzdnik. - Na to wanie ma pan trzy dni". Po trzech nocach ostrych poegnalnych biesiad ze starymi druhami Zumbach odda pistolet, spadochron i reszt wyposaenia RAF-u i wyruszy do Szwajcarii. Ostatecznie osiad w Paryu. Tu rozpocz nowe, awanturnicze ycie, na bakier z wszelkimi regulaminami Krlewskich Si Powietrznych.

Spord okoo trzydziestu tysicy ludzi, tworzcych wojsko polskie w Wielkiej Brytanii, do Polski zdecydowao si powrci niecae dwadziecia procent. Godzc si z faktem, e wikszo Polakw pozostanie w ich kraju, w poowie 1946 roku wadze brytyjskie utworzyy Polski Korpus Rozmieszczenia i Przy sposobienia, ktry zapewnia byym onierzom dorywcze zajcia do czasu znalezienia staej pracy. Ale powoanie tej organizacji nie znalazo zrozumienia u Brytyjczykw, wyczerpanych psychicznie, cierpicych niedostatek i skupionych na wasnych problemach. Dla wielu wkad Polakw w zwycistwo przesta si liczy, a fakt, e Wielka Brytania wypowiedziaa Niemcom wojn w imi ocalenia niepod-

386

SPRAWA

HONORU

,Za nasz i wasz wolno"

387

Rwnie tam, jak w caej okupowanej Europie, miliony ludzi pozbawiono domw i wysiedlono. Ale uzyskanie wiadomoci o losie rodzin w Polsce, nad ktr wadz sprawowa Zwizek Sowiecki, byo niebywale trudne. Zdzisaw Krasnodbski nalea do szczliwcw. ony zacz szuka na wiele miesicy przed zakoczeniem wojny. Wkrtce po kapitulacji Niemiec dowiedzia si, e Wanda przeya. Od tej chwili za gwny cel postawi sobie wydostanie jej z kraju.

wywoa jej imi. Podbiega do drzwi - i wpada prosto w ramiona ma. Nie widzieli si od ponad szeciu lat, od sierpnia 1939 roku, kiedy Zdzisaw wyszed z domu walczy z Niemcami, obiecujc, e niedugo wrci.

Po upadku powstania w Warszawie ycie Wandy Krasnodbskiej stao si bardzo, bardzo cikie". Kiedy wraz z innymi czonkami ruchu oporu dostaa si w rce Niemcw, udao jej si wymkn i na piechot ruszya na poudnie, a potem na zachd. Czasem spaa na polach. Czasem pomagaa chopom w gospodarstwie i podejmowaa si dorywczych prac, zdobywajc w ten sposb dach nad gow. Byam szczliwa, jeli mogam pj na targ i przey dzie o kawaku chleba i kubku gorcej wody. W tamtych czasach by to dla mnie krlewski posiek". Z pomoc znajomych, ktrych spotkaa po drodze, dotara w kocu do Kutna, miasta na zachd od Warszawy, i zacza pracowa w Czerwonym Krzyu. Po wojnie wezwano j do Urzdu Bezpieczestwa Publicznego. Gdzie wasz m?" - spyta funkcjonariusz. Odpara, e nie ma o nim wieci od pocztku wojny, na co pokaza jej fotografi Zdzisawa w mundurze RAF-u i oskary j, e jest brytyjskim szpiegiem. Przeraona, zdoaa zapanowa nad gosem. Zaprzeczya. Ja nawet nie mam pojcia, co robi szpiedzy - zapew nia. - Nie jestem szpiegiem i nie znam adnych szpiegw". Ubek rozemia si. Niewane, co robi szpiedzy - odpar. - Wane jest, co my robimy ze szpiegami". Wypuci j, ale odtd Wand zaczli ledzi tajniacy. A potem, niedugo po spotkaniu z funkcjonariuszem UB, w jej mieszkaniu zjawi si mczyzna. Powiedzia, e jest od Zdzisawa i ma j wydosta z Polski. Poleci, eby posza pod wskazany adres. Mimo wtpliwoci zgodzia si. Nastpnego wieczoru czonkowie Armii Krajowej przemycili j do pocigu towarowego, jadcego z Kutna do Warszawy. Ze stolicy dostaa si do Krakowa, a stamtd, wraz z innymi uciekinierami, ciarwk dotara do czeskiej granicy. Po zapaceniu apwki otrzymali pozwolenie na przejazd przez Czechosowacj. W lutym 1946 roku, kiedy spaa w kwaterze Czerwonego Krzya w bry tyjskiej strefie okupacyjnej w Niemczech, obudziy j kroki. Znajomy gos

Krasnodbski pozosta w dowdztwie Polskich Si Powietrznych w Anglii do ich rozwizania w 1948 roku. Jak powiedziaa jego ona, mimo licznych propo zycji pracy w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych, rozgoryczony zdrad, jakiej Churchill i Roosevelt dopucili si wobec Polski, odmwi osiedlenia si na stae w tych krajach. Za namow przyjaci, ktrzy wczeniej wyjechali do Afryki Poudniowej, Krasnodbscy zdecydowali si w kocu wyemigrowa do Kapsztadu. W sumie Wielk Brytani opucio dwa i p tysica polskich lotnikw, osiedlajc si w pastwach, ktre zgodziy si przyj polskich uchodcw wojskowych wraz z rodzinami. Wikszo wyjechaa do Ameryki Poudniowej, Australii, Nowej Zelandii, Kanady i Stanw Zjednoczonych. Afryka Pou dniowa z oporami przyja okoo stu.

Z pierwotnego skadu Dywizjonu Kociuszkowskiego w Wielkiej Brytanii do Polski powrcio tylko dwch pilotw. Jednym z nich by Witold okuciewski. Tsknota za rodzin i krajem okazaa si w przypadku jego - i trzech tysicy innych lotnikw, ktrzy wrcili do Polski - silniejsza od strachu o przyszo pod sowieck wadz. Ojciec okuciewskiego zgin podczas sowieckich wywzek na pocztku wojny, szwagra zamordowano w Katyniu, ale miesz kajcy w Lublinie matka, siostra i brat bagali Witolda w listach, by wrci. W Polsce bya te jego dawna sympatia, z ktr, jak si zwierzy znajomym w Londynie, chcia si oeni. Ale kiedy w 1947 roku wrci do kraju, okazao si, e sympatia wysza za innego, jego za w najlepszym razie czeka ponura przyszo, a w najgorszym - miertelne niebezpieczestwo. W Polsce, tak jak w Zwizku Sowieckim i reszcie sowieckiego bloku, pano waa ksenofobia. Kady kontakt z Zachodem rwna si zdradzie. Cakiem niewinnych ludzi, skaonych" takimi kontaktami, stawiano przed sdem i skazywano jako zdrajcw narodu i szpiegw. Grunt zosta przygotowany ju w czerwcu 1945 roku, gdy Sowieci urzdzili proces uprowadzonych w marcu szesnastu przywdcw Polski Podziemnej. W rozprawie, bdcej bezwstydn, cyniczn kpin ze sprawiedliwoci, ludzi, ktrzy walczyli z hitlerowcami od pierwszego dnia wojny (take w dniach spki Hitlera ze Stalinem), stoczono

388

SPRAWA

HONORU

,Za nasz i wasz wolno

389

na topornej drewnianej awie w moskiewskim sdzie, pod stra stranikw N K W D z bagnetami, i oskarono o wspprac z Niemcami, dziaalno wywrotow i szpiegostwo. Na wizienie skazano trzynastu. Czterech skaza nych, wrd nich genera Leopold Okulicki, dowdca Armii Krajowej po Borze-Komorowskim, zmaro w sowieckich wizieniach. Siedzcy moskiewski proces a do okrutnego finau sojusznicy Polski z drugiej wojny wiatowej, w tym Wielka Brytania i Stany Zjednoczone, nie zareagowali. Wprawdzie ambasadorowie brytyjski i amerykaski w Moskwie rozwaali pomys udania si na rozpraw, jednak nie zdecydowali si na to z obawy, e ich obecno zostanie, by uy sw Averella Harrimana, zinter pretowana jako podwaenie szczerych intencji Sowietw". By to najbardziej haniebny z wszystkich aktw moralnego kapitulanctwa dokonanych przez demokracje zachodnie - stwierdzi Norman Davies. - Akt, ktry z pobudek zemsty politycznej publicznie habi i ponia cz wsptwrcw sojuszu antyhitlerowskiego, pozostanie plam na sumieniu kadego, kto by jego niemym wiadkiem". W Jacie Stalin zasugerowa Churchillowi i Rooseveltowi, e prawdopo dobnie w cigu miesica odbd si w Polsce wolne i nieskrpowane wybory". Przeprowadzono je dopiero po niemal dwch latach, dziewitnastego stycznia 1947 roku, a towarzyszyo im brutalne zastraszanie gosujcych przez milicj, aresztowania i morderstwa. Presja wywierana na wyborcw nie wystarczya. Ale cho Stanisaw Mikoajczyk, jedyny przedstawiciel polskich wadz emi gracyjnych, ktry powrci do kraju, obwieci, e jego niekomunistyczne Polskie Stronnictwo Ludowe zdobyo siedemdziesit procent gosw, komu nici odtrbili swoje przygniatajce zwycistwo, a rzd tymczasowy szybko je zatwierdzi. Niedugo potem zagroonego aresztowaniem Mikoajczyka wywieziono z Warszawy i przemycono do Londynu. W odzewie na to najnowsze pogwacenie ukadu jataskiego rzdy Stanw Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii wyraziy umiarkowane ubolewanie. Obu rzony nijak reakcj rzdu Trumana na fars wyborcz" w Polsce, amerykaski ambasador w Warszawie, Arthur Bliss Lane, dwudziestego trzeciego stycznia zoy rezygnacj ze stanowiska. Utwierdziwszy na dobre swoj supremacj nad Wis, komunici wzmogli terror. Aresztowano i wtrcono do wizie tysice Polakw, ktrzy walczyli z Niemcami, tych z ruchu oporu w kraju i tych wracajcych z Zachodu. Wedug Lane'a do roku 1947 sowiecka i polska bezpieka uwizia ponad sto tysicy osb. Wizienia w Krakowie, Poznaniu i Lublinie pkay w szwach. Doszo do tego, e komunistyczny rzd skorzysta z kilku poniemieckich

obozw koncentracyjnych, w tym z obozu w Owicimiu. Zdarzao si, e przywdcy polskiego ruchu dzielili cele z nazistami wysokiego szczebla. Naj bardziej znany by przypadek oficera wywiadu Armii Krajowej, Kazimierza Moczarskiego, ktrego umieszczono w jednej celi z Jurgenem Stroopem, generaem SS kierujcym w 1943 roku likwidacj warszawskiego getta. Wrd aresztowanych po wojnie znaleli si te piloci, ktrzy latali w Ang lii, midzy innymi Stanisaw Skalski. Kolega z roku trzech muszkieterw", z osiemnastoma zestrzeleniami na koncie, by w gronie polskich pilotw z RAF-u lotniczym asem nad asy. Oskarony w 1948 roku o szpiegostwo na rzecz amerykaskich i brytyjskich imperialistw", dwa lata spdzi w maej podziemnej celi, co jaki czas poddawany przesuchaniom i torturom. W roku 1950 skazano go na mier za szpiegostwo. Po zgonie Stalina w 1953 roku wyrok ten zmieniono na doywocie, ale Skalskiego nikt o tym nie poinfor mowa. Przesiedzia wwiezieniu a do ogoszenia w roku 1956 amnestii dla winiw politycznych, zerany cay czas myl, e kady dzie moe by jego ostatnim. Wyszed na wolno zgorzkniay i gboko rozalony, jako cakiem inny czowiek ni ten, ktrego znali koledzy. Lecz i tak mg si uwaa za szczciarza. Dziesitki innych pilotw aresztowanych w tym samym czasie stracono pod sfabrykowanym zarzutem szpiegostwa. Chocia wikszoci lotnikw, ktrzy wrcili po wojnie do Polski, udao si unikn wizienia, to poddano ich rozmaitym szykanom i dyskryminacji. Traktowano mnie jak przestpc, bandyt" - powiedzia jeden z nich. Wielu miao kopoty ze znalezieniem pracy. Jeli ich zatrudniano, to czsto jako robotnikw niewykwalifikowanych. Po przyjedzie do Polski okuciewski dosta prac instruktora lotniczego na lotnisku w Lublinie. Ale wyrzucono go stamtd, kiedy dwch innych pilotw ucieko na Zachd. Z pitnem politycznie podejrzanego, przez wiele miesicy nie mg znale zajcia. W tym czasie pozna adn studentk Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. To bya mio od pierwszego wejrzenia - wspo minaa po latach Wanda okuciewska. - Kiedy mi si owiadczy, powiedzia: Jestem biedny, ale uczciwy". Po lubie okuciewski pracowa krtko w kan celarii adwokackiej tecia jako goniec. Na pocztku lat pidziesitych jedyn prac, jak mg dosta, bya praca robotnika w wytwrni napojw.

Gdy Europa Zachodnia zacza si podnosi z wojennej zapaci, Stany Zjed noczone weszy w okres nadzwyczajnej prosperity, a europejskie kolonie w Azji

390

SPRAWA

HONORU

,Za nasz i wasz wolno"

391

i Afryce podjy marsz ku niepodlegoci - wyndznia Polsk usunito w cie historii. Spdziwszy wikszo wojny na ugaskiwaniu Sowietw, rzd Stanw Zjed noczonych prbowa ich teraz hamowa. Wkrtce po zakoczeniu konflik tu zbrojnego do Niemiec Zachodnich i Japonii zacza napywa z Ameryki zmasowana p o m o c ekonomiczna, dziki czemu w obu krajach nastpio zdumiewajco szybkie oywienie gospodarcze. W poowie lat pidziesitych Niemcy Zachodnie zremilitaryzowano i dopuszczono do NATO, a japoska gospodarka dojrzaa do dynamicznego wzrostu. Odpowiedzi Sowietw byy liczne kontrstrategie - niektre udane, inne sromotnie przegrane. Niemal od zakoczenia wojny po schyek lat osiemdziesitych Sowieci topili coraz wikszy odsetek PKB w zbrojeniach nuklearnych i konwencjonalnych, a take w pro gramie kosmicznym. W roku 1948 prbowali zablokowa Berlin. W 1949 wraz z komunistycznymi krajami Europy Wschodniej, wrd ktrych bya Polska, powoali RWPG - Rad Wzajemnej Pomocy Gospodarczej. W roku 1955 utworzyli sojusz wojskowy nazwany Ukadem Warszawskim. W rezul tacie dwa wiatowe mocarstwa skryy si za atomowymi tarczami, a sojusznicy w obu obozach dreli, e ich kraje mog sta si wkrtce polami bitew w wojnie nuklearnej. Strony rnio tylko to, e podczas gdy Europa Zachodnia i Japonia przeyway gospodarczy i polityczny rozkwit, blok sowiecki, stamszony przez feudalne imperium moskiewskie, pogra si w rnym stopniu w stalinow skich i postalinowskich represjach i biedzie. W rezultacie Polska, zamiast sta si czoowym czonkiem zwyciskiej wojennej koalicji, cierpiaa dalej. Nikt, a ju zwaszcza Sowieci, nie pomaga odbudowa rozbitego, zniszczonego kraju. Warszawa dugo leaa w gru zach. Wikszo infrastruktury przemysowej zdemontowali i zupili najpierw Niemcy, a potem Sowieci. Po wojnie gros polskiego wgla i innych surowcw (wydobywanych rabunkowo, bez choby symbolicznej troski o rodowisko) wywieziono do ZSRR. Na domiar zego Stalin zabroni Polsce i pozostaym krajom bloku sowieckiego przyjcia pomocy w ramach amerykaskiego planu Marshalla. Podstawowa pomoc - w postaci kocw, ubra, ywnoci i innych artykuw pierwszej potrzeby - przesyana przez organizacje takie jak UNRRA (O rganizacja Narodw Zjednoczonych do spraw Pomocy i Odbudowy), czsto trafiaa do aktywistw partii komunistycznej. Przez nastpne czterdzieci pi lat ycie codzienne zwykych Polakw - jak zreszt wszystkich narodw w bloku sowieckim (nie mwic o komunistycz nych Chinach) - zdominoway brak towarw i kolejki. Czsto ju na sam wie, e przywieli chleb lub rzucili" buty, ustawia si tasiemcowy ogonek.

Po wizycie w Polsce w roku 1960 Martha Gellhorn napisaa w The Atlantic Monthly": Modzi Polacy nie znaj beztroskiego ycia. Od dwudziestu lat gwnym problemem jest tu zdobycie ywnoci". Polska bya dla niej, przy najmniej z wierzchu, synonimem brudu i zaniedbania, podego jedzenia, obskurnych mieszka, zepsutej kanalizacji [...] zapyziaych, wolnych, zato czonych pocigw, tandetnych towarw po absurdalnych cenach". Ale najbardziej dawa si w Polsce odczu brak ludzi. W czasie wojny zgino sze milionw jej obywateli, z czego okoo poowy stanowili ydzi. Rwnie wielkich strat i ofiar nie ponis aden kraj europejski. Polska stracia okoo dwudziestu procent ludnoci, Zwizek Sowiecki jedenacie procent, Niemcy - siedem procent, a Stany Zjednoczone i Wielka Brytania poniej jednego procenta. Wicej ludzi zgino w czasie wojny w Warszawie ni Ame rykanw w walkach w Europie i na Pacyfiku. Tak wielkie niwo mierci byo dla Polski szczeglnie cikim ciosem, stracia bowiem nie tylko mnstwo modziey, ktra stanowia jej przyszo, ale rwnie wikszo przedwojennej wyksztaconej elity zawodowej lekarzy, prawnikw, pisarzy, nauczycieli, sdziw, profesorw, inynierw, urzdnikw pastwowych, przedsibiorcw. Gojenie si tej otwartej rany na ywym ciele wykrwawionego narodu [...] trwao a trzy dekady i pozostawio trwae blizny i znieksztacenia" - napisa Norman Davies. Bolesn wiadomo ogromu strat wzmagao poczucie ponownego odcicia od Zachodu, przynajmniej geograficznie. Polska graniczya teraz wycznie z krajami zdominowanymi przez Sowietw. Polacy mieli te nieodparte wraenie, e na Zachodzie mao kto przejmuje si ich losem. Mimo tak znacznego wkadu w zwycistwo aliantw nie zostali dopuszczeni do stou rokowa, przy ktrym nakrelono ich przyszo. Znw o historii Polski zadecydowali inni - szczeglnie zasuona" w wypaczaniu jej dziejw Rosja i, niestety, Zachd. Historia obejdzie si ze mn yczliwie, bo mam zamiar j napisa" - powiedzia kiedy Winston Churchill. W swojej autory tatywnej szeciotomowej kronice drugiej wojny wiatowej wykaza skonno do tuszowania bdw i poraek swojej polityki, zwaszcza gdy chodzi o Pol sk. Chwalc mstwo i waleczno polskich pilotw i onierzy, stwierdzi, e gwnie sami Polacy ponosz win za to, co spotkao ich kraj. Sami zgoto wali sobie zgub przez swoje fanaberie", doprowadzajc do straszliwych rzezi i nieszcz" - napisa. Pniejsi historycy - brytyjscy, amerykascy, sowieccy i niemieccy byli skonni przyzna mu racj. W wielu najbardziej znanych pamitnikach i ksikach historycznych Polsk, bdc katalizatorem drugiej wojny wiatowej, potraktowano w najlepszym

392

SPRAWA

HONORU

Za nasz i wasz wolno"

393

razie jako godn poaowania ofiar, a w najgorszym jako temat wart co najwyej przypisu. W swojej wyczerpujcej pracy o tej wojnie jeden z czo owych brytyjskich historykw, A.J.P. Taylor, napisa, e zniszczone miasta Europy - Londyn, Coventry, Berlin, Hamburg i Drezno - stay si symbolami" tego konfliktu. O Warszawie, najbardziej zniszczonym miecie w Europie, nie wspomnia. Zbagatelizowano te fakt, i mimo obietnic i zobowiza traktatowych alianci wielokrotnie zawiedli Polsk, nie przychodzc jej w potrzebie z pomoc. Ten sam los spotka cenny wkad polskich wojskowych w zwycistwo. A do poowy lat siedemdziesitych pomijano kluczow rol Polakw w zdobyciu niemieckiej maszyny szyfrujcej Enigma oraz zasugi polskich kryptologw w zamaniu niemieckich kodw. A gdy o nich wspomniano, szybko poszy w niepami. W Stanach Zjednoczonych los Polski nie wzbudzi zainteresowania, cho posuy za polityczny or maccartystom szukajcym sowieckich szpiegw i sympatykw partii komunistycznej w rzdzie i otoczeniu Roosevelta. Tacy szpiedzy i sympatycy z pewnoci istnieli, ale nic nie wskazuje na to, by wywarli jakikolwiek wpyw na amerykask polityk w kwestii Polski. W rzeczywistoci rdem porzucenia Polski i reszty krajw Europy Wschodniej by splot bardzo ludzkich cech charakteru - strachu, niewraliwoci, atwowiernoci, niewiedzy, politycznych rachub, ambicji i wyczerpania - ktre w krytycznych chwilach demonstrowali Roosevelt, Churchill i ich doradcy. Gdy dochodzi do politycznych katastrof, Amerykanie z dziwn niechci odnosz si do wyjanie, e le ocenili sytuacj - napisa znawca sowieckiej historii, Adam Uam. - rde winy szukaj w moralnoci [...] Nard amery kaski nie by skonny przyzna, e jest naiwny i niewyrobiony historycznie, by za to gotw twierdzi, e go rozmylnie oszukano. Z kolei swoich wysokich urzdnikw, zwaszcza odpowiedzialnych za polityk zagraniczn, oskary nie o to, e dali si wprowadzi w bd [...] lecz o zdrad". Kiedy Polska staa si symbolem zimnej wojny, spowitym w mg ideologii i wzajemnych oskare, o samych Polakach znowu zapomniano.

nione w Polsce i innych okupowanych krajach. Na procesach zbrodniarzy wojennych w Norymberdze sowieccy prokuratorzy prbowali - jednak bez powodzenia - przypisa masakr polskich oficerw w Katyniu Niemcom. Dopiero w roku 1990, pwieku po tym okrutnym mordzie, prezydent ZSRR Michai Gorbaczow przyzna wreszcie, e Polakw w lesie koo Smoleska istotnie zabili enkawudyci i onierze Armii Czerwonej*. A do koca lat siedemdziesitych publiczne wzmianki o Katyniu i sowiec kiej napaci w 1939 roku byy w Polsce ryzykowne. Przestpcom" grozia utrata pracy albo wyrzucenie ze szkoy. Rosyjskie zbrodnie nie tylko uszy bezkarnie, ale nie wolno nam byo nawet opakiwa naszych zmarych" - napisa polski historyk. Przez ponad dziesi lat po wojnie pisanie i publiczne mwienie o premierze Sikorskim, generale Andersie, pilotach Dywizjonu Kociuszkow skiego i innych polskich bohaterach drugiej wojny wiatowej stanowio tabu. A do upadku komunizmu dzieci w szkoach uczono ogromnie wypaczonej, rusocentrycznej wersji drugiej wojny wiatowej i jej nastpstw. Niestety - napi sano w kronice jednej ze szk podstawowych - polski reakcyjny reim [przed wojn] nie pozwala, by nasza Ojczyzna bya wolna. Dopiero po cikich dowiadczeniach drugiej wojny wiatowej Zwizek Radziecki podwign nasz kraj ze zniszcze i biedy. Jestemy wolni od dwudziestu trzech lat [...] zawdziczamy to naszym przyjacioom ze Wschodu". Zakazane byy wszelkie nagrobki i klepsydry, informujce, e zmarli walczyli w AK lub w polskiej armii na Zachodzie. W caym kraju peno byo pomnikw na cze Armii Czerwonej i kroczcych w jej szeregach Polakw, ale adnego, ktry by upamitnia onierzy walczcych i gincych za Polsk w 1939 roku. Na cmentarzu w sowieckim ju Lwowie zdewastowano pomnik trzech amerykaskich pilotw z Eskadry im. Kociuszki, polegych w czasie wojny polsko-bolszewickiej, i usunito wszelkie lady wiadczce o tym, e byli Amerykanami.

Pod sowieckim reimem mogli oni jedynie patrze, jak Stalin i jego pomagierzy nie tylko przerabiaj ich histori, ale stawiaj na gowie sprawiedliwo. aden ze stalinowskich oprawcw nie zosta nigdy postawiony przed sdem ani nie ponis odpowiedzialnoci za niezliczone zbrodnie wojenne pope-

A jednak uparta, buntownicza Polska - ten wielki ogrd bujnego indywi dualizmu", jak nazwa j polski pisarz Tadeusz Konwicki - cay czas opieraa si sowieckim wysikom, zmierzajcym do jej ujarzmienia. Ludowe zrywy i rozliczne formy biernego oporu byy stale obecne w polskim yciu pod wadz komunistw, a marksistowski ateizm nie mia szans. Mimo rzdowych dekretw zamykajcych seminaria duchowne i pastwowego nadzoru nad mia* Sowieci przyznali si ponadto do zamordowania jedenastu tysicy innych zaginionych w tym czasie oficerw polskich, ale cia ofiar tego mordu nie odnaleziono.

394

SPRAWA

HONORU

,Za nasz i wasz wolno"

395

nowaniami w Kociele duszpasterze i wierni zachowali wiar. Stanowicy wci ponad poow ludnos'ci chopi tak uparcie buntowali si przeciw kolektywizacji, e wikszo polskich gospodarstw pozostaa prywatna. Prbujcym rzdzi krajem komunistom wci towarzyszy niepokj, e tu za rogiem czyha kolejna rewolta. W 1920 roku Stalin susznie ostrzeg Lenina, i atwiej jest osioda krow ni wprowadzi w Polsce komunizm". Tak jak za czasw carskich Polacy byli mocno przywizani do swojej pol skoci - ojczystego jzyka, muzyki, literatury, sztuki, religii i nade wszystko historii. W szkole dzieci uczyy si jej z komunistycznych podrcznikw. Za to w domu, jak wczeniej ich rodzice i dziadkowie, czytay - niejeden raz - Trylogi Henryka Sienkiewicza, imponujcy XIX-wieczny romantyczny epos o polskich bohaterach z przeszoci. Sienkiewicz uczy innych cnt i innego kodeksu moralnego: odwagi, honoru, szlachetnoci - napisa aktywista Solidarnoci, dorastajcy w latach szedziesitych. - Przenis mnie w czasy, kiedy Polacy nawet w trudnych chwilach byli dumni i pewni siebie". Trylogia bya wit ksig, bibli polskiego patriotyzmu. Kady polski nastolatek identyfikowa si w duchu z ktrym z jej bohaterw". Ku wielkiemu niezadowoleniu komunistycznych aparatczykw rzdzcych krajem ich rodacy okazali si nader pomysowymi wywrotowcami. Swj nie uleczalny opr przejawiali w gestach wielkich i maych. Przykadowo, zamiast zwraca si do siebie per towarzyszu", towarzyszko", w dalszym cigu uywali powszechnie zwrotw pan", pani". Bardzo wielu Polakw, nie przejmujc si wymogami komunistycznego bon tonu, dalej po burujsku caowao panie w rk. A do tego rzadko przepuszczali okazj, eby z charakterystyczn bez trosk setnie sobie kpi z moskiewskich wadcw. Nabijanie si do rozpuku z Rosjan to polska specjalno" - napisaa Martha Gellhorn, zachwycona nieulkym humorem tych ludzi".

Tu po wojnie przychodziy tam po pracy i w dni wolne setki warszawia kw, wydobywajc z gruzw cenne resztki zburzonych kamienic: XVII-wieczne portale, fragmenty frontonw, stiukowe gowy aniow, cokoy pomnikw. Wszystkie te szczegy przeszoci pieczoowicie katalogowano i magazyno wano, a konserwatorzy, korzystajc ze starych map, obrazw i fotografii, krelili drobiazgowe plany odbudowy Starego Miasta. Jego rekonstrukcj rozpoczto w 1949 roku. Sze lat pniej ta maa pera architektoniczna- dzielnica zoona z krtych, brukowanych uliczek, gotyckich i barokowych kociow, kamienic ze zoconymi ramami okien, kunsztownych rzeb i fasad bogato zdobionych malunkami - na powrt staa si wizytwk Warszawy. Szacunek dla przeszoci przybra te inne formy. Na wielu ulicach stolicy (i innych miast i miasteczek w caej Polsce) przy prowizorycznych kapliczkach, upamitniajcych miejsca strace, w ktrych Niemcy rozstrzelali Polakw, zostawiono biao-czerwone kwiaty i zapalono wiece. Na Powzkach, najstar szym cmentarzu warszawskim, na nieoznaczonym adn tablic ani napisem maym brukowanym placyku codziennie skadano kwiaty i wiece. Miejsce to - napisa brytyjski dziennikarz Stewart Steven - przez wiele lat jedna z naj bardziej strzeonych tajemnic w Polsce [...] znane jako plac Katyski, wybrali na pomnik ci, ktrym zabroniono go postawi". W innej czci cmentarza pierwszego sierpnia co roku gromadziy si tysice ludzi, eby w rocznic wybuchu powstania zoy hod pochowanym tu onierzom Armii Krajowej i innym jego uczestnikom, ktrych groby ozna czono prostymi brzozowymi krzyami. Powstanie warszawskie stao si dla Polakw najnowsz czczon legend w wielowiekowej tradycji walk z obcymi najedcami, a pod koniec lat siedemdziesitych ywym rdem inspiracji dla nastpnego pokolenia powstacw.

Gdy zacza si odbudowa Warszawy, Polacy nie mogli zapobiec wysypowi setek tandetnych, brzydkich, szarych betonowych blokw mieszkalnych i biu rowcw, ktre byy znakiem stalinowskiej architektury. Nie mogli rwnie zapobiec budowie Paacu Kultury i Nauki, monstrualnie pretensjonalnego kolosa, ktry nadal przytacza warszawskie rdmiecie. Mogli jednak - z do brym skutkiem - nalega na rzd, eby popar odbudow i restauracj redniowieczno-renesansowego Starego Miasta, ktre od wiekw byo sercem stolicy Polski.

Po cofniciu przez brytyjski rzd uznania dla polskiego rzdu na uchodstwie ambasador Edward Raczyski wypowiedzia buntownicze sowa: Nard polski nigdy nie wyrzeknie si swego prawa do niepodlegego bytu i nigdy nie zaprzestanie walki o to prawo". Przez nastpne trzydzieci pi lat Polacy byli im wierni. W 1956 roku zbuntowali si robotnicy Poznania; do stumienia ich protestu rzd musia wezwa wojsko. Podczas praskiej wiosny w roku 1968 studenci w Warsza wie, Poznaniu, Lublinie i Krakowie wyrazili swoje poparcie dla skazanej na porak prby stworzenia w Czechosowacji socjalizmu z ludzk twarz". Tym

396

SPRAWA

HONORU

,Za nasz i wasz wolno"

397

razem rzd polski rozpta kampani antyydowsk. W 1970 roku doszo do masowych strajkw i demonstracji w protecie przeciw znacznym podwykom cen ywnoci. Znw do akcji wprowadzono wojsko, polego kilkudziesiciu demonstrantw. Kilka lat pniej rozwin si ruch dysydentw ze rodowisk inteligenckich, ktrzy wydawali i kolportowali podziemne wydawnictwa i zachcali robotnikw do tworzenia niezalenych zwizkw zawodowych. W tym okresie powsta midzy innymi zwizek stoczniowcw w Gdasku; jego czonkiem by elektryk Lech Wasa.

Wybr krakowskiego kardynaa Karola Wojtyy na papiea w 1978 roku wywoa w Polsce wybuch patriotyzmu, ktrego nastpstwa wkrtce okazay si epokowe. Nazajutrz po tym wielkim wydarzeniu pewien mody Polak przyjrza si w autobusie pasaerom; oto jak po latach opisa t chwil: Po raz pierwszy odczuem podzia na nas - nard - i na onych - tych, co nami rzdzili. W tym ponurym zwykym autobusie bylimy wikszoci - umiechalimy si do siebie, rozmawialimy z nieznajomymi, dzielilimy radoci. Oni byli garstk ponurych twarzy na tylnych siedzeniach". Gdy w 1979 roku miliony Polakw wylego z domw w czasie pierwszej wizyty Jana Pawa II w ojczynie, ten sam mody Polak poj po raz pierwszy, e nas jest wicej ni ich". Uwiadomi sobie, czyj czas nadszed w Polsce. Rok pniej Lech Wasa stan na czele strajku w Stoczni Gdaskiej, ktry sta si zarzewiem pierwszej w dziejach masowej rewolty przeciw reimowi komunistycznemu - rewolty, ktrej wadze zawsze si obawiay. Polacy poczyli siy pod sztandarem Solidarnoci, organizujc bezporedni, pokojowy protest spoeczny. W szczytowym momencie Solidarno liczya dziesi milionw czonkw, zrzeszajc ponad jedn czwart ludnoci kraju i reprezentujc niemal wszystkie rodziny w Polsce. Bya to narodowa krucjata przeciwko rzdzcym. W obawie przed wkroczeniem Armii Sowieckiej polski premier, genera Wojciech Jaruzelski, w grudniu 1981 roku wprowadzi stan wojenny. Rozkaza zdusi Solidarno. Wielu jej przywdcw zostao aresztowanych i uwizionych. Ale ferment trwa. Solidarno zesza do podziemia, a opozycja antyreimowa okrzepa. Wiosn 1989 roku w obliczu groby nowych strajkw reim Jaruzelskiego przyzna si do poraki i zasiad do negocjacji z przywdcami opozycji. Solidarno ponownie zalegalizowano, a jej reprezentantom pozwo lono kandydowa w wyborach do Sejmu. Byy to pierwsze demokratyczne wybory w Polsce po drugiej wojnie wiatowej. Opozycja zdobya w nich prawie

wszystkie dostpne mandaty*. Kilka dni potem premierem pierwszym od ponad czterdziestu lat niekomunistycznym szefem rzdu w bloku sowieckim zosta intelektualista katolicki i doradca Solidarnoci, Tadeusz Mazowiecki. Stalin, tak jak carowie i wielu jego sowieckich nastpcw, susznie obawia si wolnej i demokratycznej Polski. Oczywicie w innych krajach komunistycz nych - na Wgrzech, w Jugosawii, Czechosowacji, a nawet w samym Zwizku Sowieckim take wybuchay bunty i wprowadzano reformy, ale nigdy na tak skal. Powstanie Solidarnoci wywoao reakcj acuchow. Na pocztku lat dziewidziesitych totalitarny komunizm w Europie i Rosji upad. Duga noc polskiej duszy dobiega koca. Nard odzyska pastwo. Cho trudnoci byo bez liku, Polacy odporni na przeciwnoci, wybaczajc prze sze zdrady - znw zwrcili si do Zachodu po przyja i pomoc. Tym razem Zachd odpowiedzia. Dziewitego lipca 1997 roku Polsk, wraz z Wgrami i Republik Czesk, przyjto do NATO. Nazajutrz prezydent Stanw Zjedno czonych, William Jefferson Clinton, ktry przyby z tej okazji do Warszawy, stojc na brukowanym placu Zamkowym na Starym Miecie, powiedzia: Razem bdziemy walczy o bezpieczn przyszo niepodzielnej Europy - za nasz i wasz wolno". Za nasz i wasz wolno. Niejeden raz w cigu minionych dwch wiekw Polacy nieli ze sob te sowa, idc na miertelny bj. Niejeden raz giny one w zgieku ora i wrzasku egoistycznych racji. Ale sowa amerykaskiego prezydenta sprawiy, e stulecia wojen i politycznych konfliktw poszy w nie pami. Tysice rozradowanych, powiewajcych polskimi i amerykaskimi flagami Polakw, ktrzy wypenili plac i ssiednie ulice, zaczo wiwatowa. Po chwili Clinton wznowi przemwienie. Ju nigdy o waszym losie nie bd decydowa inni. Ju nigdy nikt wam nie odbierze przyrodzonego prawa do wolnoci. Polska wraca do domu" - zakoczy.

* W 2001 roku, w sytuacji stagnacji w gospodarce i znacznej korupcji w solidarnociowym rzdzie, wikszo w Sejmie znw zdobya lewica, w rym byli komunici. Ale zmiana ta miaa marginalny wpyw na wewntrzn i zagraniczn polityk Polski.

Epilog

399

1956 Witoldowi okuciewskiemu zaproponowano wstpienie do polskiego lotnictwa. Wraz z innymi byymi pilotami RAF-u przeszed przeszkolenie na nowoczesnym sowieckim samolocie. Kiedy po raz pierwszy wzbi si w powiet rze odrzutowym MiG-iem, jego umiejtnoci zrobiy na instruktorach takie wraenie, e od razu uznano go za zdolnego do suby czynnej. Przez nastpne dwanacie lat pi si po szczeblach hierarchii wojskowej.

EPILOG

pewnym sensie druga wojna wiatowa nie zakoczya si w 1945 roku. Zakoczya si, kiedy prezydent ZSRR, reformator Michai Gorbaczow, zrzek si sowieckiej kontroli nad Polsk i reszt Europy Wschodniej i rod kowej. Gdy Gorbaczow ostatecznie zerwa z okrutn i bezwzgldn polityk swoich poprzednikw i przypieszy upadek Zwizku Sowieckiego, rozstrzy gnite zostay wreszcie kwestie, o ktre walczono w drugiej wojnie - kwestie roszcze terytorialnych i praw czowieka.

Witold okuciewski. ciewska).

(Wanda oku-

Koniec przyszed jednak za pno, eby mogli si nim cieszy Polacy wal czcy na obczynie o niepodlego kraju. Wielu z nich zmaro przed rokiem 1989, a tych, ktrzy doyli, drczyy mieszane sodko-gorzkie uczucia. Cho wygnacy zapucili korzenie gdzie indziej, tam yli i pracowali, zaoyli rodziny, wychowali dzieci, a potem patrzyli, jak dorastaj wnuki - ich serca pozostay w ojczynie. Uwizieni pomidzy dwoma wiatami, nie umieli pozby si smutku, ktrego nie rozproszya nawet wie, e Polska wreszcie odzyskaa niepodlego. Ale sytuacja polskich wygnacw nie rnia si tak bardzo od losu tych, ktrzy po powrocie do kraju zapacili wysok cen, wycinit z nich przez prosowiecki reim. Oni te odczuwali smutek. Wielu, zmuszonych do powanych kompromisw moralnych, nadal borykao si z ich konsekwencjami.

Po mierci Stalina w 1953 roku polski rzd zacz z wolna agodzi swj stosunek do repatriantw, ktrzy walczyli u boku Brytyjczykw. W roku

W 1969 roku, ju w stopniu pukownika, powrci do Londynu w roli attache wojskowego ambasady PRL. Wzburzyo to wikszo kolegw, z kt rymi lata w czasie wojny, zwaszcza tych z emigracji. Przyjmujc reimowe stanowisko, zaprzeda w ich oczach dusz, jawnie przysta na sub czerwo nym, a tym samym Sowietom. Powiedziaem mu: Tolo, jeste draniem, skoczonym draniem. Nie miae prawa przyjecha tu, gdzie ci si dobrze yo, gdzie si dobrze bawi - wspomina Ludwik Martel, uczestnik bitwy o Angli, ktry po wojnie osiad w Londynie. - Da si wykorzysta komunistom. Nie byo na to usprawiedliwienia". Inni bliscy koledzy z dawnych lat - ludzie, z ktrymi lata, mia si i bawi - potraktowali Witolda jak pariasa. Wykluczyli go z grona byych

400

SPRAWA

HONORU

Epilog

401

Witold okuciewski z on w Londynie na pocztku lat siedemdziesitych jako polski attache wojskowy. Za przyjcie stanowiska dyplomatycznego od wadz PRL okuciewski spotka si z bojkotem towarzyskim ze strony byych polskich pilotw. (Wanda okuciewska).

jak trudno jest utrzyma krgosup moralny w rodowisku, w ktrym przyszo im y. W wolnych spoeczestwach bardzo atwo jest potpia kompromisy moralne kogo, kto zmuszony jest do ycia w systemie totalitarnym - stwier dzi polski noblista Czesaw Miosz. Ci [...] ktrzy okazywali nam bardziej lub mniej otwarcie obrzydzenie, nie rozumieli rozmiarw moralnego proble mu" - napisa. Wypeniwszy misj attache wojskowego w Londynie, okuciewski wrci do Warszawy i dwa lata pniej przeszed na emerytur wojskow. Jego przy jaciel powiedzia, e ostracyzm ze strony licznych dawnych kolegw pozostawi u niego gbok, trwa ran, z powodu ktrej cierpia najboleniej" a do koca ycia. Witold okuciewski zmar siedemnastego kwietnia 1990 roku w Warszawie. Mia siedemdziesit trzy lata.

Pewnego wieczoru w poowie lat szedziesitych grupa pilotw, ktrzy latali w Anglii, a teraz yli w Polsce, zebraa si na przyjciu w warszawskim hotelu Bristol. Gospodarzem by Jan Zumbach, ktry przyjecha w odwiedziny z Pa rya. Johnny" zamwi po butelce koniaku na twarz, a kiedy wszyscy si zalali, zarzdzi drug tur. Bya to tak bycza zabawa, e personel hotelu mia o czym opowiada przez dugie lata" - powiedzia historyk polskiego lotnictwa. myliwcw, a natykajc si na niego w londyskich krgach towarzyskich, dawali mu odczu swoj niech. Podczas jednego z przyj okuciewski dostrzeg Tadeusza Andersza, modszego koleg z Dblina, w czasie wojny pilota Dywizjonu 315, i podszed do z wycignit rk. Spojrzaem na niego, zrobiem w ty zwrot i odszedem" - wspomina Andersz. okuciewski, w powszechnej opinii mao wyrobiony politycznie, nie tumaczy si ani nie uzasadnia, dlaczego przyj stanowisko w reimowej ambasadzie. Kiedy Martel go o to spyta, odpar tylko: Zmusili mnie". Tak czy owak, pomidzy pilotami w Anglii a ich dawnymi towarzyszami broni w Polsce otworzya si wielka przepa. Zdaniem Ignacego Olszewskiego, jednego z byych pilotw RAF-u, ktry w roku 1956 wstpi do peerelow skiego lotnictwa, chopcy, ktrzy pozostali w Anglii", patrzyli z gry na tych, ktrzy wrcili do kraju. Bezpodstawnie oskarali repatriantw o komunizm. Tej przepaci nie dao si zasypa. Cho niekomunistyczni znajomi okuciewskiego w kraju rwnie nie pochwalali jego decyzji, znacznie lepiej rozumieli sytuacj, zdajc sobie spraw, Towarzyski, przyjacielski i czarujcy jak zwykle Zumbach nie bawi si w po dziay, licytowanie si kto lepszy i stronniczo. Pozosta w dobrych stosunkach zarwno z wojennymi druhami w Polsce, jak i kumplami w Anglii. Jednym z jego najbliszych przyjaci nadal by Witold okuciewski. Zumbachowi nic nie przeszkadzao, e Tolo" przyj stanowisko attache wojskowego w Londy nie, bo Johnny" wiedzia, jak to jest by czarn owc. Wkrtce po wojnie wraz z dwoma innymi byymi pilotami RAF-u utwo rzy lotnicz transportow firm czarterow, bdc przykrywk dla szmuglu banknotw. Potem rozszerzyli dziaalno o przemyt szwajcarskich zegarkw do Londynu, sztabek zota z Tangeru do Francji, izraelskich agentw do Palestyny i najrozmaitszej broni do najrozmaitszych krajw. Po kilku latach takiego latania, zawsze o krok przed wymiarem sprawied liwoci, Zumbach skoczy z przemytem i zaj si w miar legaln dziaal noci. Za zarobione na szmuglu pienidze otworzy w Paryu dyskotek. Z czasem polubi przeszo dwa razy modsz od niego Francuzk i spodzi syna. Ale stateczny ywot okaza si w kocu zbyt nudny. W roku 1962 Jan

402

SPRAWA

HONORU

Epilog

403

Zumbach zosta najemnikiem, organizujc prymitywne lotnictwo w Katandze, zbuntowanej prowincji Konga. Pi lat pniej, pod pseudonimem Johnny Brown", wiadczy podobne usugi w Biafrze, ktra odczya si od Nigerii. Pilotowa jedyny biafraski samolot, stary B-26 z drugiej wojny wiatowej, a jego bombardier" z plemienia Ibo zrzuca na nigeryjskie cele bomby domowej roboty. Wielu byych kolegw z Polskich Si Powietrznych gorszyy jego powojenne wyczyny, lecz dziki ogromnemu urokowi osobistemu i szczodroci Zumbach zachowywa ich sympati i przyja. Jeszcze p wieku po wojnie na dwik jego nazwiska rozjaniay si twarze starych przyjaci. Ach, ten Johnny!" - wspo minali, wzdychajc. Nawet majc lat siedemdziesit, w wieku, kiedy wikszo mczyzn spoczywa na laurach, Zumbach nie przesta y niebezpiecznie. Niektrych kopoty szukaj" - napisa. Pod koniec 1985 roku zwierzy si Ludwikowi Martelowi w Londynie, e jest zaangaowany w poktny interes, na ktrym zarobi kup forsy. Byo jasne, e to jaka mocno podejrzana sprawa" - oceni Martel. Dwa tygodnie pniej Zumbach zadzwoni do Tola" okuciewskiego w Warszawie, wspominajc oglnikowo, e co kupuje i sprzedaje". N a z a j u t r z - trzeciego stycznia 1986 r o k u - okuciewski znw odebra telefon z Parya, tym razem z wiadomoci, ktra nim wstrzsna: siedemdziesiciojednoletniego Janka Zumbacha znaleziono martwego. Nigdy nie podano przyczyny zgonu, ale wielu jego przyjaci byo pewnych, e nie zmar mierci naturaln.

W Kanadzie, do ktrej si przenis z Wand, wykonywa rne prace fizyczne. By midzy innymi kontrolerem w fabryce telewizorw. Krasnodbscy, ktrzy nie mieli dzieci, spdzili jesie ycia w do sparta skich warunkach w maym mieszkaniu w Toronto. W starszym wieku byy dowdca Dywizjonu Kociuszkowskiego z przyjemnoci wspomina tamto straszne, a jednak wspaniae lato i jesie 1940 roku, kiedy ze swoimi pilotami przyczyni si do zwycistwa nad wynoszon pod niebiosa Luftwaffe. Przed Richardem Collierem, zbierajcym materiay do ksiki o bitwie, namalowa

Zdzisaw Krasnodbski przy pracy w Ka nadzie w latach powojennych. (Stanisaw Basiak).

Zdzisaw i W a n d a Krasnodbscy wyemigrowali do Kapsztadu w Afryce Poudniowej w 1948 roku i - nim w kocu spakowali manatki - spdzili tam ponad dwa lata. Bodaj najmniej przygotowany na powojenny wiat spord weteranw Dywizjonu Kociuszkowskiego, Krasnodbski przez wikszo ycia na emigracji by smutny i nieszczliwy. Starszy od pozostaych - gdy skoczya si wojna, mia czterdzieci jeden lat - potrafi tylko lata, a lata niem nie mg zarabia na ycie z powodu rk, fatalnie poparzonych w bitwie o Wielk Brytani. Ten d u m n y czowiek, byy dowdca zwany przez podwadnych Krlem , nie mogc znale w Kapsztadzie innej pracy, zosta takswkarzem. Miejscowi taksiarze, wciekli, e cudzoziemcy tacy jak on zabieraj im zarobki, sabotowali jego takswk i robili mu inne wstrty. W roku 1951 stwierdzi, e ma do.

sowami obraz tamtych dni, opisujc midzy innymi zapalny entuzjazm pierwszej walki [Ludwika] Paszkiewicza i duch braterstwa [...] wieczorw w gospodzie Orchard". Suchajc jego barwnych opowieci, rozumiae, jak nieskoczenie cenne byo wtedy ycie" - napisa Collier. Ale w tych schykowych latach Krasnodbski myla przede wszystkim o ojczynie. Taki ju by los wikszoci polskich emigrantw. Ewa Hoffman, ktra wyjechaa z kraju jako dziecko, napisaa, e najbardziej obecne jest we mnie wzbierajce poczucie pustki, tego, co straciam". Take Krasnodbskiego przepeniaa tsknota. W jego listach czuje si nostalgi - wspomina korespondujcy z nim w latach siedemdziesitych historyk z Warszawy. - By rozgoryczony, e zepchnito go na margines. Lecz waniejsze byo to, e tak bardzo, bardzo

404

SPRAWA

HONORU

Epilog

405

tskni za Polsk. I wiadomo, e do niej nie wrci. Ta gorycz i tsknota za krajem w kocu go zabiy". Krasnodbski zmar w wieku siedemdziesiciu szeciu lat w Toronto trze ciego lipca 1980 roku.

sport, zaoy wasny zesp rhythmandbluesowy. Jego ojciec wychowa si w cakiem innym wiecie. Jako chopiec strzela do wilkw z sa dziadka, starego polskiego rewolucjonisty, ktry nocami rozwozi po kraju antyro syjsk bibu. Jako mody mczyzna widzia ponc Warszaw, brawurowo uciek Rosjanom, by wiadkiem mierci swoich bliskich i przyjaci, utraci ojczyzn. W latach szedziesitych, w czasach eskalacji wojny w Wietnamie i wy buchu rewolty studenckiej, Urbanowiczowie, senior i junior, rnili si pogl dami politycznymi. Ojciec by zaprzysigym konserwatyst, syn liberaem. Ale modego Witolda rwnie fascynowaa duga, szczytna wojskowa tradycja rodzinna. Zwierzy si ojcu, e jest rozdarty", bo nie wie, czy powinien jecha do Wietnamu. Ten jednak, cho konserwatysta, bez wahania mu to odradzi. Nasza rodzina do si nawojowaa - powiedzia. - Jeste ostatnim z Urba nowiczw. Dosy si nawojowalimy". Mody Witold posucha rady i jako student nowojorskiego uniwersytetu uzyska odroczenie suby wojskowej. Nadal tsknicy za krajem ojciec znalaz tymczasem pocieszenie w innej dziedzinie. Zacz pisa i odkry, e niele mu to wychodzi. Opublikowa po polsku kilka ksiek, powiconych wspomnieniom z walk powietrznych w Pol sce, Wielkiej Brytanii i w Dywizjonie 75 w Chinach. Jak na ironi, zechciano je wyda tylko w kraju, wci rzdzonym przez komunistw, i poddano tekst ostrej cenzurze. Ale autor i tak by z nich bardzo dumny. Jeszcze wiksz dum napaway go osignicia syna, ktry obj stanowisko dyrektora w banku Chase Manhattan. Gdy zostaem wiceprezesem [...] ojciec wci o tym mwi - wspomina mody Urbanowicz. - By zachwycony, bo udao mi si osign w Ameryce co, czego nie udao si jemu - sukces". Kiedy modszy Witold oeni si i zosta ojcem dwjki dzieci, starszy Witold zmieni si w kochajcego dziadka. Wiek redni i pniejsze lata osodzio Urbanowiczowi take dziesi akrw ziemi, ktre kupi na Marthas Vineyard wiele lat przedtem, nim ta wyspa u wybrzey Massachusetts staa si modna i droga. Nie pobudowa si na swojej wietrznej, bagnistej dziace, ktra przypominaa mu o rodzinnej Suwalszczynie. Wystarczao mu, e po niej chodzi albo sta i patrzy na wschd, na Atlantyk - w stron ojczyzny. Dla niego bya to moja ziemia - wspomina syn. - Mia na myli moja ziemia tutaj, ale take moja ziemia tam, w Eu ropie... w Polsce". Mody Urbanowicz przekona si, ile ta ziemia znaczy dla ojca, dopiero wiele lat pniej, kiedy zaproponowa mu jej sprzeda. Marthas Vineyard staa si bardzo, bardzo modna, wic pomylaem, e sprzedajc dziak, duo zarobi

Witoldowi Urbanowiczowi te ciko byo przystosowa si do powojennych warunkw. Podobnie jak inni czonkowie synnego dywizjonu, mieszkajcy w Stanach Zjednoczonych wietny pilot z bohatera sta si nikim. Wypenion emocjami wojn zastpia rutyna powszedniego ycia. Oczywicie do takiej odmiany musieli si przystosowa nie tylko Polacy. Wielu weteranom drugiej wojny wiatowej, niezalenie od nacji, trudno byo wrci do normalnoci po okresie intensywnego jak nigdy, czstokro strasz nego ycia. Jednake w odrnieniu od Polakw wracali na og do tego, co zostawili, a przed onierzami z rozkwitajcych gospodarczo Stanw Zjedno czonych otwieraa si jasna przyszo: maestwo, dzieci, uatwiony dostp do studiw, popatna praca, dom na przedmieciach. yo si dobrze - wspomina Francis Gabreski, walczcy w Europie czoowy amerykaski as myliwski, ktry wkrtce po powrocie z wojny polubi ukochan z dziecistwa, spodzi dzie wicioro dzieci, a na koniec zosta prezesem kolei na Long Island. - Poszczcio mi si". Ale Polakw, z ktrymi lata, czekaa inna droga". Pozbawiono ich wszystkiego. Sami musieli znale sobie domy, wasn przyszo. Od nikogo nie usyszeli: Zajm si tob, synu". Po wojnie Urbanowicz przeprowadzi si z rodzin do Nowego Jorku, gdzie pracowa na podrzdnych stanowiskach w dziaach handlowych i kontroli pro dukcji w liniach Eastern i American oraz zakadach samolotowych Republic Aviation. Jego syn, rwnie Witold, wspomina, e ojciec przez wiele lat by zawiedziony, zgorzkniay i nieszczliwy. Nowe ycie w maym domku w ro botniczej dzielnicy Queens i nisko patna, niewdziczna urzdnicza praca nie byy tym, o czym marzy jako mody ambitny pilot myliwski w Polsce. Robi takie niezwyke rzeczy. A potem wszystko si rozpado. Cierpia na dugie, bardzo dugie okresy depresji i osamotnienia". Dla modszego Witolda ojciec by postaci raczej obc - nieprzeniknion i niepojt. Nie spdzali ze sob wiele czasu. Urbanowicz czsto pracowa na nocn zmian, nie interesowa si baseballem ani rozrywkami syna. Ale dzielio ich gboko jeszcze co. Mody Witold by typowym amerykaskim chopcem dorastajcym w latach pidziesitych. Oglda telewizj, uprawia

406

SPRAWA

HONORU

Epilog

407

i zainwestuje pienidze. Wybuchn. By wcieky, e miaem co takiego zaproponowa. Wtedy zrozumiaem, czym jest dla niego ta ziemia. Bya jego opok. Strasznie jej potrzebowa". W czerwcu 1991 roku osiemdziesiciotrzyetniego Witolda Urbanowicza wreszcie zaproszono na jego prawdziw ziemi - do Polski. Po ponad pidzie siciu latach spdzonych na obczynie czoowy as Dywizjonu im. Kociuszki powrci do kraju w spnionym triumfie. Wysokiego, chudego, eleganckiego pana z siwym wsem, ktry zapuci w pnym wieku, wci bardzo przypomi najcego Anglika", jak nazywali go podchorowie, oblegano, gdziekolwiek si pojawi. Podczas wizyty w Dblinie - gdzie w chwili napaci Niemiec w 1939 roku by instruktorem - wspierajc si na lasce, zwiedzi pikny XVIII-wieczny paac, wci bdcy siedzib szkoy lotniczej, obejrza sal balow, w ktrej ongi taczy na okazaych oficjalnych balach, i podziemny nocny klub, w ktrym bawi si z kolegami. Uszkodzenia po bombardowaniu usunito i szkoa znw wygldaa jak w latach trzydziestych. Do oczu napyny mu zy. Wyzna, e odmodnia o pidziesit lat. Rok pniej powrci do Warszawy z du delegacj polskich lotnikw, ktrzy latali w RAF-ie. Starzy weterani byli gboko wzruszeni, wiozc na pokadzie samolotu prezydenta Polski, Lecha Wasy, oficjalny sztandar Pol skich Si Powietrznych w Wielkiej Brytanii, z wyhaftowanym wizerunkiem Matki Boskiej i mottem: Mio da ofiary". W obecnoci gowy pastwa polscy piloci z emigracji, ktrym towarzyszyo kilku wysokich oficerw RAF-u, uroczycie przekazali sztandar polskiemu lotnictwu, a potem przewieli go do Dblina, gdzie pozostaje do dzi, umieszczony na honorowym miejscu. Syn wspomina, e Urbanowicz wraca z tych podry uradowany". By w sidmym niebie". W nastpnych latach odwiedzi Polsk jeszcze kilkakrotnie, raz, eby przyj awans na generaa lotnictwa polskiego. Podczas ostatniej wizyty, kilka tygodni przed mierci w roku 1996, wygosi mow do grupy modych pilotw myliwskich w Warszawie, zachcajc ich do kultywowania zasad honoru i bogatej tradycji poprzednikw. Po obaleniu komunizmu tradycja ta zacza stopniowo odzyskiwa dawny ksztat. Dzieci poznay prawd o pilotach latajcych w czasie wojny w RAF-ie, a wielu z nich uznano za bohaterw narodowych. Niektrzy stali si bohaterami lokalnymi. Szkoa podstawowa w Ostrowie Wielkopolskim, do ktrej chodzi Mirosaw Ox" Feri, nosi teraz jego imi. Szeciuset uczniw dowiaduje si o wojennych wyczynach patrona, dzienniku, mioci do ojczyzny. Co dwa miesice wychodzi gazetka szkolna pod tytuem Ox". W szedziesit rocznic mierci Miki Fericia dzieci przesay kwiaty na jego grb w dalekiej Anglii.

Trzy lata po upadku reimu komunistycznego, w 1992 roku, polscy piloci, ktrzy w drugiej wojnie wiatowej latali pod dowdztwem brytyjskim, przekazuj ojczynie sztandar Polskich Sil Powietrznych na Zachodzie. Przyjmuje go dowdca Wojska Polskiego. W tle prezydent Polski, Lech Wasa. (Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego).

Dwadziecia lat po wojnie John Kent, dowdca jednej z eskadr Dywizjonu Kociuszkowskiego, napisa o polskich pilotach: My, ktrzy mielimy zaszczyt z nimi lata i walczy, nigdy tego nie zapomnimy. Wielka Brytania nie moe zapomnie, jak wiele zawdzicza wiernoci, niezomnoci ducha i powiceniu polskich lotnikw". A jednak w Wielkiej Brytanii i gdzie indziej niewiele powiedziano oficjalnie o istotnej roli, jak polska armia i polscy piloci odegrali w drugiej wojnie wiatowej, ani o wojennym losie narodu polskiego i jego cier pieniach po wojnie. O Polakach nie pamitano nawet w latach osiemdziesitych i dziewidziesitych przy okazji witowania okrgych rocznic zwizanych z wojn. W czerwcu 1984 roku, podczas obchodw czterdziestej rocznicy ldowania w Normandii, na tamtejszych plaach, przyozdobionych flagami Wielkiej Brytanii, Stanw Zjednoczonych, Norwegii, Holandii i zastpu ich sojusznikw wojennych, znw zabrako flagi polskiej. Kiedy Brytyjczycy czcili w Bletchley Park legendarnych matematykw, ktrzy zamali kod Enigmy, ledwie napomknito o polskich kryptologach, dziki ktrym stao si to

408

SPRAWA

HONORU

Epilog

409

moliwe. Na wielu zlotach pamitano o wyzwoleniu Parya, o powstaniu w Warszawie nie wspomnia nikt. W roku 1993 na skaach Dover brytyjska krlowa matka odsonia impo nujcy p o m n i k ku czci dywizjonw Krlewskich Si Powietrznych, ktre uczestniczyy w bitwie o Angli. Na przyozdobionym godami szedziesiciu jednostek lotniczych monumencie zabrako jednak insygniw dywizjonw Poznaskiego i Kociuszkowskiego, cho ten ostatni zestrzeli najwicej nie mieckich samolotw w caym RAF-ie. Financial Times" nazwa t wpadk spektakularn gaf". Ogromnie zakopotani twrcy pomnika zapewnili, e doszo do niej na skutek przeoczenia, i szybko dodali dwa brakujce goda. Ale saba pami nie bya powszechna. Na pocztku XXI wieku kilku byych polskich pilotw mieszkajcych w Wielkiej Brytanii zauwayo u wy spiarzy ponowny wzrost zainteresowania Polsk. Mamy wobec was wielki dug" - powiedzia do Franciszka Krnickiego, w czasie wojny dowdcy dwch polskich dywizjonw, mody lekarz, ktry go bada. Krnickiego i kolegw zaczto zaprasza do szk i innych instytucji na spotkania. ciany restauracji Orchard w pobliu Northolt, okoo czternastu mil od centrum Londynu, zdobi czarno-biae zdjcia modych mczyzn w angiel skich mundurach lotniczych z polskimi orzekami. Mona ich tam zobaczy, jak klcz przy swoich hurricane'ach i spitfire'ach, pieszcz maskotki, spoczywaj na leakach rozstawionych na trawie, czekajc na wezwanie do akcji, jak graj w szachy, pal, rozmawiaj, miej si. Obecni waciciele, reprezentujcy producenta ginu Beefeater, nieco unowoczenili ulubiony wojenny lokal Polakw. Nie ma parkietu i orkiestry. Klientw nie wita waciciel we fraku i rkawiczkach. Ale Orchard pamita swoj przeszo - i penych fantazji modych cudzoziemcw, ktry kiedy uwaali t gospod za drugi dom. Na trawniku przed restauracj stoi tablica z napisem: Wdzicznej pamici dzielnych polskich lotnikw, ktrzy oddali swoje ycie w obronie Zjednoczonego Krlestwa w drugiej wojnie wiatowej . Kilkanacie mil stamtd jest po nich inna pamitka. W rogu cmentarza w Northwood biegnie pi rwnych rzdw jednakowych biaych nagrobkw na mogiach przeszo pidziesiciu polskich pilotw z bazy w Northolt, poleg ych w czasie bitwy o Wielk Brytani i pniej. Tu w apogeum wojny przy woono ich ciaa w prostych drewnianych trumnach. Koledzy z dywizjonw nieli je na ramionach, a katoliccy ksia odprawiali naboestwa pogrzebowe. W jednym z grobw spoczywa Mika Feri. W ssiednim rzdzie le Jozef Frantiek, Czech, ktry nazywa siebie Polakiem, i Ludwik Paszkiewicz.

Polscy piloci i czonkowie zag lotniczych zabici w drugiej wojnie wiatowej spoczywaj na stu trzydziestu dziewiciu cmentarzach w Wielkiej Brytanii, od wzniesie Devonu po pogrze Szkocji. Najwicej Polakw - trzystu czterdziestu szeciu, wikszo polskich zag bombowych - pochowano na cmentarzu w adnym miasteczku Newark-upon-Trent w Nottinghamshire. Nad ich grobami stoi duy kamienny krzy z wyrytymi polskimi sowami: Za wolno". Z drugiej strony krzya widnieje cytat ze witego Pawa, stanowicy credo blisko dwch tysicy polskich lotnikw, ktrzy oddali ycie, walczc pod brytyjsk komend w drugiej wojnie wiatowej: Walczyem o dobr spraw, W biegu wytrwaem do koca, Dochowaem wiary.

PRZYPISY

Prolog
15 16 16 17 17 18 18 18 18 18 Maszerowali dwunastkami - Daily Telegraph" i The Times", 9 czerwca 1946. Przy trasie parady sta - Witold Urbanowicz, Pocztek jutra, Znak, Krakw 1966. napisa o pilotach z Dywizjonu 303 - M. Lisiewicz i inni, Destiny Can Wait: The Po lish Air Force in the Second World War, Battery Press, Nashville, Tenn. 1949, s. 77. Tydzie przedtem - Daily Telegraph", 5 czerwca 1946, s. 4. Gdyby Polska nie staa" przemwienie krlowej Elbiety II wygoszone w pol skim Sejmie i Senacie 26 marca 1996. Jeeliby mi dano wybiera" - cyt. za: Wadysaw Anders, An Army in Exile: The Story ofthe Second Polish Corps, Macmillan, New York and London 1949, s. 183. Chcielimy odzyska Polsk" - przemwienie Witolda Urbanowicza w National Air and Space Museum w Waszyngtonie, 17 listopada 1981. Razem zwyciymy" Jan Ciechanowski, Defeat in Victory, Doubleday, Garden City, N.Y. 1947, s. 15. niegdy nazywani boyszczami Anglii" - Quentin Reynolds, A London Diary, Random House, New York 1941, s. 73. Dlaczego pan pacze" - Adam Zamoyski, The Forgotten Few: The Polish Air Force in the Second World War, Hippocrene, New York 1995, s. 4.

Cz pierwsza
ROZDZIA PIERWSZY 21 w noc poprzedzajc pokaz akrobacji lotniczych - J a n Zumbach, On Wings o/War, Andre Deutsch, London 1975, s. 35.

412 22 22 23 23 23 24 24 25 25 25 25 25 26 26 26

SPRAWA

HONORU 36 37 37 37 38 38 38

Przypisy

413

przysig sobie na wszystkie witoci" ibid., s. 36. Mniej wicej w tym samym czasie - wywiady z Edwardem Idziorem i Iren Rothkael. Szczegln saw - Adam Zamoyski, The Polish Way: A Thousand-Year History ofthe Poles and Their Culture, John Murray, London 1987, s. 3. Z jej tarasu - Witold Urbanowicz, Blaski i cienie, Tygodnik Powszechny", 1961, nr 14. Do nastolatkw - wywiad z Jadwig Pisudsk. Matka robia, co moga" - Zumbach, On Wings, s. 12. Nowi podchoracy pochodzili - Zamoyski, Forgotten Few, s. 14. Pamitaj" - Kodeks podchorych, archiwum szkoy w Dblinie. chcc popisa si przed dziewczynami - Zamoyski, Forgotten Few, s. 14. okuciewski, pochodzcy - rkopis bez tytuu Tadeusza Daleckiego. W roczniku 1938 - klasyfikacja podchorych, archiwum szkoy w Dblinie. Wedug historyka Polskich Si Powietrznych - wywiad z kustoszem Izby Pamici szkoy w Dblinie. Uczono nas przeszukiwa wzrokiem niebo" wywiad z Tadeuszem Anderszem. Jedno z wicze - Zumbach, On Wings, s. 46. W grupie jankeskich ochotnikw - Robert F. Karolewitz, Ross S. Fenn, Flight of Eagles: The Story of the American Kociuszko Suadron in the Polish-Russian War 1919-1920, Brevet Press, Sioux Falls, South Dakota 1974, s. 23.

jest uparty jak mu" - Marguerite Harrison, Theres Always Tomorrow, Farrar & Rinehart, New York 1936, s. 230. Zgino prawie p miliona ludzi - Richard M. Watt, Bitter Glory, Poland and Its Fate, 1918 to 1939, Simon & Schuster, New York 1979, s. 80. W brudnej, podupadej Warszawie - Harrison, Theres Always, s. 224. Niewiele razy w yciu dowiadczyem - Arthur Bliss Lane, / Saw Poland Betrayed, Bobbs-Merrill, Indianapolis 1948, s. 29. Podbj Wilna - Watt, Bitter Glory, s. 98. Przekonany, e przywdca bolszewikw- ibid., s. 108. rozkaza swoim oddziaom - Norman Davies, White Eagle, Red Star, Macdonald, London 1972, s. 140.

38 atwiej jest osioda krow" - Davies, Heart of Europ, s. 3. 38 dgnicia Europy bagnetami" - Watt, Bitter Glory, s. 134. 39 Nazwa adnego innego kraju" - autobiografia Meriana Coopera (nieopublikowana), Cooper Papers, BYU. 40 41 Wychowa si na maej plantacji - nekrolog Fauntleroya, wycinek z gazety, grudzie 1963, Cooper Papers, BYU. Eskadrze Kociuszkowskiej i trzem eskadrom polskim -Jerzy B. Cynk, The Polish Air Force at War: The Official History, 1939-1943, Shiffer, Atglen, Pa. 1998, s. 35; dalej cyt. jako RAF. Z wysokoci dwustu metrw - autobiografia Coopera, Coooper Papers, BYU. genera Antoni Listowski - Rosme Curtis, Winged Tenacity, Kingston Hill, London 1944, s. 6. Najwiksz zasug przypisano - Cynk, RAF, s. 35. Zdaniem brytyjskiego historyka - cyt. za: Davies, White Eagle, s. IX. Bdc komisarzem politycznym na froncie poudniowym - Robert Conquest, Stalin: Breaker ofNations, Viking Press, New York 1991, s. 87.

41 41 41 41 42

ROZDZIA DRUGI 27 29 30 30 31 31 33 33 34 34 34 34 35 35 Dorastajc w Jacksonville - zarys biografii Meriana Coopera, Cooper Papers, Special Collections, Harold B. Lee Library, Brigham Young University. Merian Cooper ju we wczesnej modoci ibid. Zwycistwo Amerykanw pod Saratog - James S. Pula, Thaddeus Kociuszko: The Purest Son of Liberty, Hippocrene, New York 1999, s. 99. Bdmy szczerzy" - ibid., s. 100. Odnoszc si z niechci - ibid., s. 217. W 1794 roku poprowadzi armi - ibid., s. 227. W osobnym, wczeniej sporzdzonym testamencie - ibid., s. 252. najszlachetniejszym synem wolnoci" - ibid., s. 248. Polsk mona" - Zamoyski, Polish Way, s. 4. Polska flaga, hymn - Norman Davies, Heart of Europ: A Short History ofPoland, Oxford University Press, Oxford 1984, s. 269. stopiy klejnoty koronne - Zamoyski, Polish Way, s. 5. Wymazano wieki jej potgi ibid. Nigdy nie byem taki szczliwy" - Merian Cooper, list do ojca, bez daty, Cooper Papers, BYU. Pragnem tylko jednego" - Merian Cooper, list do ojca, 23 stycznia 1919, Cooper Papers, BYU.

42 Stalin zmieni ten rozkaz - Robert Payne, The Rise and Fali of Stalin, Avon Books, New York 1966, s. 295. 42 43 Kiedy podzielone armie sowieckie - Davies, White Eagle, s. 218-219. Jego autorem by niejaki - Harrison, Theres Always, s. 349.

ROZDZIA TRZECI 44 44 45 45 45 46 46 46 Istnienie Polski jest nie do przyjcia" - Cynk, RAF, s. 58. miao liczy na Niemcy" - ibid. Przyszy premier Harold Macmillan - William Manchester, The Last Lion: Winston Spencer Churchill: Alone, 1932-1940, Dell, New York 1988, s. 468. Tak samo wielu czonkw - ibid., s. 88. Polacy zupenie stracili poparcie" - Davies, White Eagle, s. 243. Pokj jest rzecz cenn" - Watt, Bitter Glory, s. 40. bdzie walczy" - ibid., s. 396. Z pocztku [...] Polska" - Philip Cannistraro, Edward D. Wynot, Theodore R

414

SPRAWA

HONORU 53

Przypisy

415

Kovaleff, Poland and the Corning oftbe Second World War: The Diplomatic Papers of AJ. Drexel Biddle Jr., Ohio State University Press, Columbus 1976, s. 62. 46 Trzydziestego pierwszego marca premier Chamberlain - Cynk, PAF, s. 62. 46 W pniejszych rozmowach-Jan Karski, The Great Powers and Poland, 1919-1945, University Press of America, Lanham, Md. 1985, s. 331. 46 Dzi idziemy ku Przeznaczeniu" - Edward Raczyski, In AlliedLondon, Weidenfeld & Nicolson, London 1962, s. 20. A7 Korespondent New York Timesa" - Robert Kee, 1939: The World We Left Behind, Little Brown, Boston 1984, s. 189. Al Hugh Dalton - Wacaw Jedrzejewicz, Poland in the British Parliament, 1939-1945, t. 1, Pisudski Institute, New York 1946, s. 125-126. 47 Wreszcie w sierpniu - Anthony Read, David Fischer, The Deadly Embrace, Michael Joseph, London 1988, s. 108. 47 W lipcu 1939 roku, kiedy toczono negocjacje - David Kahn, Seizing the Enigma: The Race to Break the German U-Boat Codes, 1939-1943, Houghton Mifflin, Boston 1991, s. 79-80. 48 Wiele lat po wojnie - Gordon Welchman, The Hut Six Story, McGraw-Hill, New York 1982, s. 289. 48 W pamitniku z tego okresu - Rulka Langer, The Mermaid and the Messerschmitt, Roy, New York 1942, s. 20. 48 Na pocztku lat trzydziestych - Watt, Bitter Glory, s. 292. 49 Z murw twych, Stare Miasto" - Maria and Andrzej Szypowski, As You Enter the Old Town..., Artibus Foundation, Warsaw 2001, s. 109. 49 Codziennie o zmierzchu - Dorothy Adams, We Stood Alone, Longmans, Green, 49 49 49 50 50 50 52 52 53 53 53 New York 1944, s. 293. Popularn wrd zagranicznych dyplomatw - Watt, Bitter Glory, s. 293. Od chwili objcia urzdu w 1934 roku - Langer, Mermaid, s. 196. Wiele rejonw kraju bezlitonie dotkn oglnowiatowy wielki kryzys - Watt, Bit ter Glory, s. 293. W tym niegdy bardzo tolerancyjnym kraju - Zamoyski, Polish Way, s. 347. Nawet biorc pod uwag uomnoci" - Raymond Leslie Buell, Poland: Key to Eu rop, Knopf, New York 1939, s. I. Wielkie zmiany na lepsze odnotowa - Hoover Predicts Polands Rebirth, New York Times", 12 padziernika 1939. Dwudziestego drugiego sierpnia 1939 - cyt. za: Alan Bullock, Hitler and Stalin: Parallel Lives, Knopf, New York 1991, s. 622. Na wezwanie Starzyskiego - Alexander Polonius, I Saw the Siege of Warsaw, W. Hodge, Glasgow 1941, s. 18. W ciepe, pogodne sierpniowe noce - Clare Hollingworth, The Three Weeks' War in Poland, Duckworth, London 1940, s. 9. Przy pnej kolacji - Virginia Sapieha, Polish Profile, Heinemann, London 1940, s. 294. Polacy s zachwycajcy - William L. Shirer, Berlin Diary, Knopf, New York 1941, s. 153.

Na dobre czy na ze - Walter Duranty, Poland, The Atlantic Monthly", wrzesie 1939, s. 393. 53 Swj przydzia nazwa spenieniem marze" - Zdzisaw Krasnodbski, History of Kociuszko Suadron, Instytut Polski w Londynie, maj 1973. 54 Jeeli gdzie w pobliu znajdowaa si akurat ona - Witold Urbanowicz, Zdzisaw Krasnodbski, Skrzyda", 122/608. 54 Kiedy si poznali, chodzia do gimnazjum - wywiad z Wand Krasnodbsk (Stani saw Basiak). 54 Mirosaw Feri, ktry zacz wwczas prowadzi dziennik - dziennik Fericia, sygna tura A V 49/34/1, Instytut Polski w Londynie. 55 Niemcy mieli do dyspozycji - Cynk, PAF, s. 70. 55 Polskie myliwce nie miay wciganych podwozi - Zamoyski, Forgotten Few, s. 25. 55 To aosne" - William L. Shirer, The Nightmare Years, Little Brown, Boston 1984, s. 386. 56 Dwa razy wcielony do rosyjskiej kawalerii - wywiad z Witoldem Urbanowiczem (synem). 57 Zaraz potem Rosjanie" - Witold Urbanowicz, wit zwycistwa, Znak, Krakw 1971, s. 38-39. 57 Drugi epizod zdarzy si - Urbanowicz, Pocztek jutra, s. 38-39. 58 Krasnodbski myli si" - przemwienie Witolda Urbanowicza w National Air and Space Museum w Waszyngtonie, 17 listopada 1981. 58 Pniej, w nocnym klubie - Urbanowicz, Pocztek jutra, s. 40. 58 Dwudziestego dziewitego sierpnia rzd polski - telegram Anthony'ego Drexela Biddle'a do Cordella Hulla, 30 sierpnia 1939, Archiwum Korespondencji Dyplo matycznej, Biblioteka FDR. 58 Czwarta co do wielkoci w Europie - Polands Might, Newsweek", 31 lipca 1939, 5. 16. 58 W jej skad wchodzio trzydzieci dziewi dywizji piechoty - Andrzej Suchcitz, Polands Contribution to the Allied Victory in the Second World War, Instytut Polski w Londynie. 59 William Shirer z CBS - Shirer, Nightmare Years, s. 386. 59 Kawaleria, ktra przestaa polega wycznie na szarach - David T Zabecki, Invasion of Poland, World War II", wrzesie 1999, s. 28. 59 O wicie pierwszego wrzenia 1939 roku - Urbanowicz, Pocztek jutra, s. 34. 59 nazywanego przez dbliskie orlta Anglikiem" - wywiad z Tadeuszem Anderszem. 60 Witold, ty yjesz!" - Urbanowicz, Pocztek jutra, s. 34-35. 60 W pierwszej fali ataku - Cynk, PAF, s. 73. 61 Niemcy stracili sze bombowcw - ibid. 61 Jednake bezlitosna Lufrwaffe - Lisiewicz i inni, Destiny, s. 11. 61 O braku szans na zwycistwo - dziennik Fericia, sygnatura A V 49/34/1, Instytut Polski w Londynie. 61 Pikna polska jesie"- ibid. 61 Warszawska Brygada Pocigowa - Cynk, PAF, s. 79.

416

SPRAWA

HONORU 67 67 67 67 67

Przypisy

417

62 Kady z nas w domu i w szkole" - Urbanowicz, Pocztek jutra, s. 54. 62 Na samym pocztku wojny - Zamoyski, Forgotten Few, s. 23. 62 Trzeciego wrzenia - Zdzisaw Krasnodbski, Playing with Fire, Guinea Pig", lato 62 62 62 62 62 63 63 1973. Nie bd wojowa z kobietami i dziemi" - cyt. za: Julian Bryan, Siege, Doubleday, Garden City, N.Y. 1940, s. 10. Jednake w tajnej dyrektywie - Richard C. Lukas, The Forgotten Holocaust: The Poles Under German Occupation, 1939-1944, Hippocrene, New York 1997, s. 3. Bdcie bez litoci!" - cyt. za: Cynk, PAF, s. 61. To, co si dziao" - Urbanowicz, Pocztek jutra, s. 54. Ostrzeliwali dzieci - Anders, Army in Exile, s. 3. Podczas jednego z nalotw - Stephen Baley, Two Septembers, Allen & Unwin, London 1941, s. 26. W Sulejowie - Martin Gilbert, The Second World War: A Complete History, Henry Holt, New York 1987, s. 4.

ROZDZIA CZWARTY W czasie pierwszej wojny wiatowej straci do - Davies, White Eagle, s. 94. Zobaczyem" - Adrian Carton de Wiart, Happy Odyssey, Jonathan Cape, London 1950, s. 156. 64 Zreszt premier Chamberlain - Nicholas Bethell, The War Hitler Won: The Fali of Poland, September 1939, Allen Lane, London 1972, s. 12. 65 Nigdy nie widziaem takiego poruszenia" - Sir Edward Spears, Assignment to Catastrophe, Heinemann, London 1954, s. 18. 65 Przez cae dwa dni" - L.S. Amery, My Political Life, vol. 3: The Unforgiving Years, 1929-1940, Hutchinson, London 1955, s. 324. 65 Jestem powanie zaniepokojony" - Adrian Bali, The Last Day of the Old World, Doubleday, Garden City, N.Y. 1963, s. 15-16. 65 Pnym wieczorem - Raczyski, In Allied London, s. 29. 65 Czas ustpstw min" - William L. Shirer, Collapse ofthe Third Republic, Simon & Schuster, New York 1969, s. 499. 66 Tak nie moe by!" - Bali, The Last Day, s. 27-28. 66 Wczesnym popoudniem przed ambasad brytyjsk - Polonius, 1Saw the Siege, s. 34. 66 Upojeni radoci, wymachujc zaimprowizowanymi flagami brytyjskimi - Langer, Mermaid, s. 81-82. 66 dla artu podrzucili - Polonius, I Saw the Siege, s. 35. 67 Dla Polakw Zachd" - Davies, Heart of Europ, s. 345. 67 ostatnie godziny" - Bali, The Last Day, s. 153. 67 angielska pisarka Margery Allingham w: Brian Gardner, Churchill in His Time: A Study in a Reputation, 1939-1945, Methuen, London 1968, s. 20. 67 nie przekaday si na prawdziw Wojn!" - Erie Sevareid, No So Wild a Dream, Atheneum, New York 1976, s. 109. 64 64

przekonaniem, e adnej osoby" ibid., s. 110. Czwartego wrzenia - Kee, 1939, s. 304. wycznie celw militarnych" - Amery, My Political Life, s. 329. Czujc wielki wstrt do wojny" - ibid., s. 328. W jednej z depesz - telegram Kennarda do brytyjskiego MSZ, 13 wrzenia 1939, FO (Foreign Office) 371/22882, PRO (Public Record Office). 67 mody oficer, ktry - Bethell, The War Hitler Won, s. 166. 68 Ta milczca zgoda" - Hollingworth, Three Weeks' War, s. 72 68 Na posiedzeniu gabinetu wojennego - Manchester, Last Lion, s. 576. 68 nie maj rodkw" - Kee, 1939, s. 308. 68 Klubem Ulotki Miesica" - Mollie Panter-Downes, London War Notes, 19391945, Farrar, Straus & Giroux, New York 1973, s. 6. 68 Co ty robisz?" Virginia Cowles, Lookingfor Trouble, Harper, New York 1941, s. 275. 68 To haniebne wojowa" - Spears, Assignment to Catastrophe, s. 31. 68 Czy zdaje pan sobie spraw" - ibid., s. 32. 69 Polacy w znakomitej wikszoci" - Carton de Wiart, Happy Odyssey, s. 159. 69 Dzie przed rozpoczciem exodusu - Cynk, PAF, s. 79. 69 Tyle zniszczenia, a my bezsilni" - dziennik Fericia, sygnatura A V 49/34/1, Instytut Polski w Londynie. 69 W Lublinie brygada te zastaa zamt - Cynk, PAF, s. 89. 70 Na wie o niemieckiej napaci - Zumbach, On Wings, s. 48. 70 Uciekn, eby si tu bi" - Urbanowicz, Pocztek jutra, s. 99-100. 70 rozpaczliwy sprzt"- ibid., s. 79. 70 Przygnbiony Urbanowicz powrci - ibid., s. 56. 71 Przez trzy dni powstrzymyway - Zabecki, Invasion of Poland, s. 32. 71 Nie szli z pochylonymi gowami" - Gilbert, Second World War, s. 7. 71 Ta wojna wymaga porzdku" - John McCutcheon Raleigh, Behind the Nazi Front, Dodd, Mead, New York 1940, s. 9. 71 Przygotowana bya tylko inwazja" - Bali, The Last Day, s. 85. 72 Niemcy upoloway ofiar" - New York Times", 18 wrzenia 1939. 72 W Dubnie krasnoarmiejcy - Jan T Gross, Revolution from Abroad: The Soviet Conuest ofPolands Western Ukrain and Western Belorussia, Princeton University Press, Princeton 1988, s. 40. 72 oburzenie i zgroz" - John Coutouvidis, Jaime Reynolds, Poland, 19391947, Holmes & Meier, New York 1986, s. 22. 72 zapomniay o swoich zobowizaniach" Jedrzejewicz, Poland in the British Parliament, 1939-1945, s. 273. 73 niezomna duma" Cowles, Lookingfor Trouble, s. 270. 73 To bya straszna chwila" - Zamoyski, Forgotten Few, s. 33. 73 Los zoy w nasze rce" - Baley, Two Septembers, s. 31. 73 serce i dusz obrony" - Wadysaw Szpilman, The Pianist: The Extraordinary True Story OneMans Survival in Warsaw, 1939-1945, Picador, New York 1999, s. 38. 74 Nie wiedzc, czy m yje - wywiad z Wand Krasnodbsk (Stanisaw Basiak).

418

SPRAWA

HONORU

Przypisy

419

Nadal ukazyway si gazety - Bryan, Siege, s. 28. niczym zwyciski Cezar" - Shirer, Berlin Diary, s. 216. jakby tkwi w rodku stalowego bbna" - Hollingworth, Three Weeks'War, s. 130. siwy caun dymu - Baley, Two Septembers, s. 42. Polakom by moe uly" - Kee, 1939, s. 315-316. Cay wiat"- ibid., s. 316. Kiedy z Wielkiej Brytanii i Francji" - ibid. Polacy mog by pewni - Anita Pramowska, Britain and Poland, 19391943: The BetrayedAlly, Cambridge University Press, Cambridge 1995, s. 36. 75 Na pocztku trzeciego tygodnia wojny - Tadeusz Bielecki, Leszek Szymaski, WarsawAflame: The 1939-1943 Years, Los Angeles, Polamerica Press 1973, s. 16-17. 75 zasypujc stolic Polski deszczem rozgrzanego metalu" - Bethell, The War Hitler Won, s. 139. 76 W nieco ponad dwa tygodnie - Baley, Two Septembers, s. 52. 76 Tam, gdzie miay by wspaniae sierocice" - Bielecki, Szymaski, Warsaw Aflame, s. 16. 76 co stao si z tym piknym miastem" - C L . Sulzberger, The American Heritage Picture History of World War II, American Heritage, New York 1966, s. 58. 76 Cho w kampanii wrzeniowej wojsko polskie - Cynk, PAF, s. 87. 76 Poza tym Niemcy stracili - Stephen Bungay, The Most Dangerous Enemy: A History ofthe Battle of Britain, Aurum Press, London 2000, s. 104. 76 nieporwnanie wiksze" - telegram z ambasady brytyjskiej w Jugosawii do brytyj skiego MSZ, 16 padziernika 1939, FO 371/23092 PRO. 78 Polska, niezalenie od dawnych wad" - John A. Lukacs, The Great Powers and Eastern Europ, American Book Co., New York 1953, s. 222. 78 Pascy Polacy niewiele zdziaali!" - Carton de Wiart, Happy Odyssey, s. 160. 78 Rzeczywisto bya inna - Cynk, PAF, s. 79. 78 Legenda wzia pocztek - Watt, Bitter Glory, s. 422. 78 Nastpnego dnia - Zabecki, Invasion of Poland, s. 31. 79 Panowie, przekonalicie si na wasne oczy" - Raleigh, Behind the Nazi Front, s. 210. 79 Makabryczna przejadka" - ibid., s. 200. 79 Nic lepszego nie mogo spotka Polski" - ibid., s. 239. 79 Na krtko przed wkroczeniem Niemcw - Bielecki, Szymaski, Warsaw Aflame, s. 18. 79 Ich zadaniem - Allen Paul, Katy: The Untold Story of Staliris Polish Massacre, 80 80 Scribners, New York 1991, s. 63. Trzeciego i czwartego wrzenia" - Gilbert, Second World War, s. 5. jego wywiad odnotowa krwaw orgi" ibid., s. 8.

74 74 74 74 75 75 75 75

ROZDZIA PITY 81 82 82 Zumbach wlecia w rumusk przestrze powietrzn - Zumbach, On Wings, s. 52. odkry w kieszeni licik - Urbanowicz, Pocztek jutra, s. 79. onierze Armii Czerwonej schwytali go w lesie - ibid.

82 Kiedy wartownik zasn - ibid. 84 Sikorski, ktry w pierwszej poowie lat dwudziestych - Davies, Heart of Europ, s. 84. 84 Zamys ten popary Anglia i Francja - Zamoyski, Forgotten Few, s. 38. 85 Ale Berlin naciska Bukareszt - Lisiewicz i inni, Destiny, s. 17. 85 Nazici nie ograniczali si - Cynk, PAF, s. 95. 85 W Bukareszcie genera Stanisaw Ujejski - ibid., s. 94. 85 Do obozu w Babadag - Dalecki, rkopis. 86 Pozbdcie si wszystkiego" - Zamoyski, Forgotten Few, s. 39. 86 narwany, uganiajcy si za spdniczkami - Zumbach, On Wings, s. 54. 86 Urbanowicz i Zumbach znaleli si - Urbanowicz, Pocztek jutra, s. 193. 87 Gdy statek odbija od nabrzea - Zamoyski, Forgotten Few, s. 41. 87 Wraca niepokj: o bliskich w kraju" - Urbanowicz, Pocztek jutra, s. 194. 87 Znaleli si nawet tacy - Zamoyski, Forgotten Few, s. 43. 87 niczym licie niesione przez wiatr" - Lisiewicz i inni, Destiny, s. 35. 88 ktry Urbanowicz nazwa krajem naszych marze" - Urbanowicz, Pocztek jutra, s. 201. 88 Witold okuciewski i jego towarzysze - Dalecki, rkopis. 88 Nastpn rocznic niepodlegoci Polski" - ibid. 89 Nigdy w yciu nie widziaem" - cyt. za: Robert Leckie, Delivered from Evil: The Saga of World War II, Harper & Row, New York 1987, s. 126. 90 przyjli Polakw" - Alan Brown, Airmen in Exile: TheAlliedAir Force in the Second World War, Sutton Phoenix Mills, U.K. 2000, s. 28. 90 Nie nawizalimy z oficerami francuskimi adnych stosunkw towarzyskich" Urbanowicz, wit zwycistwa, s. 52. 90 eby tak mie" - Urbanowicz, Pocztek jutra, s. 212. 90 Ministerstwo Lotnictwa owiadczyo - Cynk, PAF, s. 150. 91 Po wyjciu z Francji" - Urbanowicz, Pocztek jutra, s. 275. 91 d koca marca utworzyli - Cynk, PAF, s. 111. 91/92 Dla tych z nas" - Zumbach, On Wings, s. 58. 92 Rb, co chcesz" - Zamoyski, Forgotten Few, s. 58. 92 Gdy lotnicy polscy przydzieleni - ibid. 93 Zostalimy pokonani" - Winston Churchill, Their Finest Hour, Houghton Mifflin, Boston 1949, s. 42. 93 Nigdzie nie natrafilimy na opr" - Williamson Murray, Allan R. Millett, A War to Be Won: Fighting the Second World War, Belknap/Harvard University Press, Cambridge, Mass. 2000, s. 71. 93 Wysyali nas na cay dzie" - Zumbach, On Wings, s. 58. 93 Po co ten popiech?" - ibid., s. 59. 94 Wchodzc do kabiny, Zumbach krzykn - Grzegorz liewski, The Lost Hopes: Polish Fighters over France in 1940, Panda, Koszalin 2000, s. 139. 94 Doczy do nich tylko jeden francuski pilot - Cynk, PAF, s. 130. 94 W kocu Krasnodbski nie wytrzyma - liewski, The Lost Hopes, s. 139. 94 Dla nich Niemiec" - Jerzy Radomski w dzienniku Fericia, sygnatura A V 49/34/2, Instytut Polski w Londynie. 94 wyranie unikaa nieprzyjaciela" - liewski, The Lost Hopes, s. 103.

420

SPRAWA

HONORU

Przypisy

421

94 95 95 95 95 95 96 96 96 96 96

96

Tu przed upadkiem Francji - Cynk, PAF, s. 128. Miaem znowu stan twarz w twarz"- RB. Czarnomski, They Fight for Poland, Allen & Unwin, London 1941, s. 164. Genera Weygand wyrazi opini - protokoy gabinetu wojennego, 19 czerwca 1940, CAB 67/70, PRO. nastrj kompletnej rezygnacji i klski" - Zumbach, On Wings, s. 61. Prosz przekaza swojej armii" - Ciechanowski, Defeat in Victory, s. 15. turyci Sikorskiego" - Zamoyski, Forgotten Few, s. 5455. Kiedy Zumbach chcia w Bordeaux - Zumbach, On Wings, s. 62. Witold okuciewski, ktry - Dalecki, rkopis. Na jeszcze innym lotnisku Polacy - wywiad z Ignacym Olszewskim. Jeden z pilotw-Wojciech Januszewicz w dzienniku Fericia, sygnatura A V49/34/2, Instytut Polski w Londynie. Dowdca brygady Margaret Brodniewicz-Stawicki, For Your Freedom and Ours: The Polish ArmedForces in the Second World War, Vanwell, St. Catharines, Ontario 1999, s. 93. Jeden z pilotw dotar - Zamoyski, Forgotten Few, s. 53.

ROZDZIA SZSTY 98 Nie masz wikszych durniw na wiecie od Anglikw" - W. Averell Harriman, Elie Abel, Special Envoy to Churchill and Stalin, 1941-1946, Random House, New York 1975, s. 113. Z perspektywy Londynu - Norman Gelb, Scramble: A Narratwe History ofthe Battle ofBritain, Harcourt Brace Jovanovich, San Diego 1985, s. 18-19. pene wyszoci, wyspiarskie samozadowolenie" - Richard Hough, Denis Richards, The Battle ofBritain, Hodder & Stoughton, London 1989, s. 100. W rezultacie - Gilbert, Second World War, s. 261. aden wielki nard" - Churchill, Their Finest Hour, s. 145. Trudno o bardziej ponur sytuacj" - David Dilks, The Diaries of Sir Alexander Cadogan, 1938-1945, Putnam, New York 1971, s. 308. Do kwietnia" - Churchill, Their Finest Hour, s. 228-229. Wszyscy chodz z takimi minami" - Richard Collier, 1940: The Auaknche, Hamish Hamilton, London 1979, s. 113. Ksi Bedfordu posun si a do - David Cannadine, The Decline and Fali ofthe British Aristocracy, Yale University Press, New Haven 1990, s. 623. Na posiedzeniu gabinetu dwudziestego sidmego maja - Murray, Millett, War to Be Won, s. 83. Pytacie, co jest naszym celem?" - Churchill, Their Finest Hour, s. 26. Wytrcajc Brytyjczykw z letargu - Berlin cyt. za: Manchester, Last Lion, s. 682. Brytyjczycy wreszcie zdali sobie spraw" Brian Gardner, Churchill, s. 66. stanowili najwiksz - szeciokrotnie liczniejsz - Brown, Airmen in Exile, s. 143Wkrtce po batalii o Francj - John Colville, The Fringes of Power: 10 Downing Street Diaries, 1939-1945, W.W. Norton, New York 1985, s. 238.

99 99 99 99 99 99 100 100 100 100 101 101 101 101

101/102 Polacy to nasi najbitniejsi sprzymierzecy" - ibid., s. 171. 102 Brytania nie zabiega o sojusze" - Brown, Airmen in Exile, s. 35. 102 Poza tym, e jest taki kraj jak Polska" - porucznik Goeffrey Marsh, The Collaboration with the English: Suadron 303, Kociuszko, Skrzyda", 1-14 wrzenia 1942. 102 znali Szekspira i Sherlocka Holmesa - Bohdan Arct, Polish Wings in the West, Interpress, Warsaw 1971, s. 18. 102 typowy Anglik" - Zamoyski, Forgotten Few, s. 57. 103 Cigle jeszcze wirowao mi w gowie" - ibid. 103 A tymczasem - raport Ministerstwa Lotnictwa na temat Polskich Si Zbrojnych, 29 marca 1940, AIR 2/4213, PRO. 103 pewne wtpliwoci" - cyt. za: Arct, Polish Wings, s. 40. 104 Kiedy spyta, czy s jakie pytania - Urbanowicz, wit zwycistwa, s. 61. 104 Rnica pomidzy Sub Pomocnicz a Rezerw Ochotnicz - Gelb, Scramble, s. 51. 105 Cz polskich lotnikw - Urbanowicz, wit zwycistwa, s. 62. 105 Przyszo tych Polakw" - pismo Ministerstwa Lotnictwa, 29 lutego 1940, AIR 14/333, PRO. 105 Bardzo mnie niepokoi" - raport Porriego, 24 maja 1940, AIR 2/7196, PRO. 106 Jestecie tu po to" - Zamoyski, Forgotten Few, s. 64. 106 Bdmy dentelmenami, panowie" - ibid., s. 60. 106 Niemcy przerzucali" - Cynk, PAF, s. 171. 107 Z punktu widzenia Krlewskich Si Powietrznych" - Gelb, Scramble, s. 10. 107 W cigu zaledwie trzech tygodni - ibid., s. 23. 107 Samoloty utracone we Francji" - ibid., s. 10. 107 W sumie RAF straci prawie tysic maszyn - ibid., s. 23. 107 Wprawdzie Brytyjczycy nie najgorzej - ibid., s. 53. 108 W pierwszym dniu szkolenia - wywiad z Witoldem Urbanowiczem, dokument > telewizyjny The Polish Air Force with the Allied Forces. 108 Obfito tych r - Urbanowicz, wit zwycistwa, s. 95. 110 W pierwszym locie bojowym ibid., s. 100. 111 smego sierpnia piloci myliwscy RAF-u - John Willis, ChurchiWs Few: The Battle ofBritain Remembered, Michael Joseph, London 1985, s. 87. 111 chopaczkw" Cowles, Lookingfor Trouble, s. 406. 111 Dla Winstona Churchilla - Drew Middleton, The Sky Suspended, Longmans, Green, London 1960, s. 8. 111 Zanim rozpocza si walka cyt. za: Willis, ChurchiWs Few, s. 46. 111 Mam absolutn pewno" - Gelb, Scramble, s. 77. 112 Na pocztku sierpnia rzd brytyjski - Cynk, PAF, s. 152.

ROZDZIA SIDMY 113 113 113 Major lotnictwa Ronald Kellett - Ronald Kellett, 303 Suadron, Skrzyda", 106/592. O polskim lotnictwie wiem jedynie tyle" - John Kent, One ofthe Few, Kimber, London 1971, s. 100. Spraw pogarsza - Kellett, 303 Suadron.

422

SPRAWA

HONORU

Przypisy 123 123 124 124 124 124 125 126 126 126 126 126 126 126 126 126 127 127 128 128 128

423

114 114 114 115 115 115 115 116 116 117 118 118 118 118 119 120 120 120 120 121 121 121 121 121 121 121 122 122 123 123 123

Kellett, w cywilu londyski makler giedowy - wywiady z Victorem Kellettem, Jonathanem Kellettem, Louise Pemberton i Judy Williams. flirciarz jakich mao" - wywiad z Louise Pemberton. Kiedy, wracajc z ktrego z takich weekendw - wywiad z Judy Williams. Ojciec traktowa wojn bardzo, bardzo serio" - wywiad z Jonathanem Kellet tem. uzna to za absolutnie niewybaczalne" - ibid. Wychowany na prerii pod Winnipeg - Kent, One ofthe Few, s. 13. bardzo si zniechci i rozczarowa"- ibid., s. 100. Z dwudziestu jeden pilotw - ksika lotw bojowych Dywizjonu 303, 2 sierpnia 1940, AIR 27/1663, PRO. nasz zotousty megafon" - dziennik Fericia, 28 wrzenia 1940, sygnatura A V 49/ 34/2, Instytut Polski w Londynie. Wczoraj Zumbach wrci z urlopu" - ibid., 13 padziernika 1940, sygnatura A V 49/34/2, Instytut Polski w Londynie. napisa ktrego wieczoru jeszcze w Polsce - ibid., sygnatura A V 49/34/1, Instytut Polski w Londynie. Chodziem cay tydzie za nimi" - ibid., sygnatura A V 49/34/2, Instytut Polski w Londynie. Dlaczeg obdarzaj mnie" - ibid., 28 wrzenia 1940, sygnatura AV 49/34/2, Instytut Polski w Londynie. Baby leciay na niego" - wywiad z Franciszkiem Krnickim. Pewnego gorcego dnia lata - Urbanowicz, wit zwycistwa, s. 35. Nie pozwol im rozbija si po niebie" - Richard CoUier, Eagle Day: The Battle of Britain, Dutton, New York 1966, s. 22. nie spuszcz nas ze smyczy" - Zumbach, On Wings, s. 65. Nie znosimy, eby nam rozkazywano" - Zamoyski, Forgotten Few, s. 100. ponury, nerwowy, nietaktowny" - Urbanowicz, wit zwycistwa, s. 148. Polscy lotnicy buntowali si - ksika rozkazw dziennych Dywizjonu 303, Instytut Polski w Londynie. Byli prawem dla samych siebie" - Zamoyski, Forgotten Few, s. 79. Wedug Kenta - Kent, One ofthe Few, s. 102. Pewna moda Angielka - dziennik Fericia, sygnatura A V 49/34/2, Instytut Polski w Londynie. Polecono im jedzi - Anthony Robinson, RAF Fighter Suadrons on the Battle of Britain, Brockhampton Press, London 1999, s. 249. To si nazywa animusz" Collier, Eagle Day, s. 22. Anglicy marnowali nasz czas" Zumbach, On Wings, s. 66. Musielimy odwrci" - ibid., s. 65. Jak, do diaba" - Kent, One ofthe Few, s. 103. A e tylko dziki" - dziennik Fericia, sygnatura AV 49/34/1, Instytut Polski w Londynie. Cho straci z ni kontakt - wywiad z Wand Krasnodbsk (Stanisaw Basiak). Kellett przyswoi sobie sowa - Kellett, 303 Suadron.

Bardziej skrupulatny i sumienny - Kent, One ofthe Few, s. 103. Postawi si nawet Kellett, 303 Suadron. Innym razem Kellett wyrazi - ibid. jeden z kanadyjskich chwali si - Collier, Eagle Day, s. 89. Dlatego sprowadzi - Kellett, 303 Suadron. Nadszed decydujcy moment" - Ronald Clark, Battle for Britain, Franklin Watts, New York 1966, s. 114. siedzenie z otwartymi oczami w ciemnej piwnicy" - Gelb, Scramble, s. 197. Kiedy na lotnisko w Croydon - ibid., s. 168. Brae niewiadomego mokosa" - Daily Telegraph", 25 lipca 2000. Niektrych w ogle nie pamitam" - Gelb, Scramble, s. 219. dni wytonej walki i nieustannych obaw" - Churchill, Their Finest Hour, s. 325. Zdarzao si Gelb, Scramble, s. 209. Niemcy z reguy operowali - Hough, Richards, Battle of Britain, s. 221. W cigu dwch tygodni - Gelb, Scramble, s. 209. Straty w ludziach" - cyt. za: ibid., s. 210. Ronald Kellett wybuchn- Collier, Eagle Day, s. 215. Zdegustowany Jan Zumbach - Zumbach, On Wings, s. 67. porucznik Ludwik Paszkiewicz - raport Paszkiewicza po akcji, 30 sierpnia 1940, AIR 50/117, PRO. Loty wiczebne s lotami wiczebnymi!" - Battle of Britain Historical Society, relacja z Internetu (www.battleofbritain.net/bobhsoc). Tak strzelaem po raz pierwszy" - dziennik Fericia, 30 sierpnia 1940, sygnatura A V 49/34/1, Instytut Polski w Londynie. Czowiek, ktrego trzewo" - Zumbach, On Wings, s. 68.

ROZDZIA SMY Niedugo" - The Tenacity of Courageous 303, Battle of Britain Historical Society, relacja z Internetu (www.battleofbritain.net/bobhsoc). 130 co najmniej dwiecie maszyn - Cynk, PAF, s. 175. 131 Wybierzcie cele" - Battle of Britain Historical Society, relacja z Internetu (www.battleofbritain.net/bobhsoc). 131 Jego kadub ju zajmuje' - dziennik Fericia, 31 sierpnia 1940, sygnatura AV 49/34/2, Instytut Polski w Londynie. 131 W niespena kwadrans - Cynk, PAF, s. 176. 131 Jeli tak bdzie dalej" - dziennik Fericia, 31 sierpnia 1940, sygnatura A V 49/34/2, Instytut Polski w Londynie. 131 Wspaniaa walka, Dywizjonie 303" - ibid., bez daty, sygnatura A V 49/34/3, In stytut Polski w Londynie. 132 Trzydziestego pierwszego sierpnia - Cynk, PAF, s. 176. 129

424 133 133 134 134 135 136 136 136 136 137 138 138 138 139 139 139 140 140 141 141 141 142 142 142 142 142 143 143 143 143 143 144 144 145 145 145

SPRAWA

HONORU 145 145 146 146 146 146 146 146 147 147 148 148 148 148

Przypisy

425

Kiedy Feri, zbliywszy si - Arkady Fiedler, Suadron 303: The Polish Fighter Suadron with the RAF, Roy, New York 1943, s. 33. w zamglonej dali pojawiy si dwa samoloty - ibid., s. 35. Dowdca Grupy docenia" - dziennik Fericia, sygnatura AV 49/34/3, Instytut Polski w Londynie. Szstego wrzenia, tu przed dziewit rano - raport Kelletta z akcji, 6 sierpnia 1940, AIR 50/117, PRO. Prowadzcy klucz ty" Zdzisaw Krasnodbski - Krasnodbski, Guinea Pig" lato 1973. Mocujc si z pasami - dziennik Fericia, bez daty, sygnatura A V 49/34/2, Instytut Polski w Londynie. Kiedy spada - Krasnodbski, Guinea Pig", lato 1973. w pierwszym momencie biorc mnie za Niemca" - dziennik Fericia, bez daty, sy gnatura A V 49/34/2, Instytut Polski w Londynie. Do tego samego szpitala trafi - Kellett, 303 Suadron. Polakom zatwierdzono - Cynk, PAF, s. 179. Nie odnis w powietrzu" - Urbanowicz, Skrzyda". Pniej lekarz dywizjonu - Urbanowicz, wit zwycistwa, s. 138. W yciu nie widziaem tylu maszyn" - Gelb, Scramble, s. 276. Atakuj nasze miasta?!" - Sulzberger, World War II, s. 99. W walkach pomidzy" - Churchill, Their Finest Hour, s. 330. Zawiedzionego Polaka a skrcao" - Zumbach, On Wings, s. 70. Za nim podyli - Cynk, PAF, s. 180. Gdy przysza kolej Zumbacha - Zumbach, On Wings, s. 70. dorniery spaday z nieba" - Zamoyski, Forgotten Few, s. 82. Marian Pisarek Zumbach, On Wings, s. 71-72. Tacowalimy z radoci" - Zumbach, On Wings, s. 71. wpojono im umiowanie wolnoci" - cyt. za: Gelb, Scramble, s. 290. Gdy podzieli si swoimi wtpliwociami - Kellett, 303 Suadron. potraktowa te wyniki" - Collier, Eagle Day, s. 216. Raptem" - S.F. Vincent, Flying Fever, Jarrolds, London 1972, s. 96. Mj Boe" - Collier, Eagle Day, s. 217. BBC przesya" - dziennik Fericia, bez daty, sygnatura A V 49/34/3, Instytut Polski w Londynie. Zawziem si" - dziennik Fericia, 12 wrzenia 1940, sygnatura A V 49/34/2, In stytut Polski w Londynie. Ox, popularnie Szkotem zwany" - ibid., 14 wrzenia 1940. A jednak w kocu mnie dopad!" - ibid., 21 wrzenia 1940. Soce byo takie jak dzi" ibid., 7 wrzenia 1940. Wszyscy byli zgodni" - Colville, Fringes, s. 245. W paacu Buckingham - Raczyski, In Allied London, s. 70. Cytowano te sowa majora RAF-u - Curtis, Winged Tenacity, s. 7. wybornie znali si na samolotach" - Zamoyski, Forgotten Few, s. 93. W przeciwiestwie do brytyjskich pilotw" - ibid., s. 94.

Wyraajc si z wielkim podziwem - Philip Kapan, Richard Collier, Their Finest Hour: The Battle ofBritain Remembered, Abbeville Press, New York 1989, s. 180. Dla mnie pukownik Urbanowicz" - Donald Lopez, przemwienie w National Air and Space Museum w Waszyngtonie, 17 listopada 1981. Atakujc wrogie bombowce" Zamoyski, Forgotten Few, s. 90. odupujc kawaki" raport Forbesa z akcji, 7 wrzenia 1940, AIR 50/117, PRO. Kilka razy zdarzyo si - raport Forbesa z akcji, 11 sierpnia 1940, AIR 50/117, PRO. Dowodzc tymi niebywale dzielnymi ludmi" - list Johna Kenta w broszurze dla Polish Airmes Week, 1965. Sztywne formacje Zamoyski, Forgotten Few, s. 72. Wymaga tego zdrowy rozsdek" - ibid, s. 90. wystrzeli jak byskawica" - Kent, One ofthe Few, s. 114. Jeeli dowdcy nie maj wsparcia" - list Kelletta, Daily Telegraph", 24 czerwca 1946. Nie wierz" - Kellett, 303 Suadron. mj mechanik" - dziennik Fericia, bez daty, sygnatura A V 49/34/1, Instytut Pol ski w Londynie. Po sformowaniu dywizjonu - Kellett, 303 Suadron. Miay poodstrzelane stateczniki - Fiedler, Suadron 303, s. 125.

ROZDZIA DZIEWITY Kiedy trzy klucze Polakw - raport Kenta z akcji, 15 wrzenia 1940, AIR 50/117, PRO. 150 wpadli w straszliw koomyj" - Zumbach, On Wings, s. 73. 150 Zumbach zataczy wasn poleczk" - dziennik Fericia, 15 wrzenia 1940, sygna tura A V 49/34/2, Instytut Polski w Londynie. 150 Jakie mamy tezerwy?" Churchill, Their Finest Hour, s. 336. 150 Nad Gravesend - raport Kelletta z akcji, 15 wrzenia 1940, AIR 50/117, PRO. 151 Nigdy nie widziaem takiej powietrznej zabawy" - raport Tadeusza Andruszkowa z akcji, 15 wrzenia 1940, AIR 50/117, PRO. 151 Dywizjonowi zaliczono - Cynk, PAF, s. 184. 152 Jeden z pilotw - Zumbach, On Wings, s. 76. 152 Wszystko poszo idealnie" - Kellett, 303 Suadron. 153 Po latach Witold Urbanowicz - Xavier Pruszynski, Poland Fights Back, Roy, New York 1944, s. 85. 153 Nad Horsham - Cynk, PAF, s. 187. 153 spad jak byskawica" - Pruszynski, Poland Fights Back, s. 87. 153 Straty w ludziach Zamoyski, Forgotten Few, s. 92. 154 Odda swe ycie" dziennik Fericia, 29 wrzenia 1940, sygnatura A V 49/34/2, Instytut Polski w Londynie. 154 Wielu zadaje mi pytanie" - przemwienie Urbanowicza w National Air and Space Museum, 17 listopada 1981. 150

426 154 154 154 155 156 156 156 156 157 157 157 157 158 159 160 160

SPRAWA

HONORU

Przypisy ROZDZIA DZIESITY 166 166 166 166 169 169 170 170 171 172 172 172 173 173

427

Bywao, e czekae w gotowoci" - Daily Telegraph", 25 wrzenia 2000. stres najbardziej da si we znaki Jozefowi Frantikowi - Fiedler, Suadron 303, s. 110. Stanley Vincent wspomina - Vincent, Flying Fever, s. 97. Na stacji dziewczta" - raport Frantika z akcji, 9 wrzenia 1940, AIR 50/117 PRO. waciwie wyrodzi si" - Fiedler, Suadron 303, s. 110. niezwycion chorob, nieodpartym popdem" - ibid., s. 115. Czech tumaczy si ibid., s. 114. Owiadczyli oficjalnie - ibid., s. 115. Patrzyli, jak wolno - Kent, One ofthe Few, s. 126. Ta mier jest - ibid. W cigu zaledwie szeciu tygodni - Cynk, PAF, s. 193 Cho wyposaony w hurricane'y" - Bungay, Most Dangerous, s. 346. spyta premiera - Kellett, 303 Suadron. RAF, ktry w walkach - Cynk, PAF, s. 194. Po wojnie grupa - Kapan, Collier, Their Finest Hour, s. 206. Na pocztku wrzenia 1940 roku - Stanley Cloud, Lynne Olson, The Murrow Boys: Pioneers on the Front Lines ofBroadcastJournalism, Houghton Mifflin, Boston 1996, s. 92.

Pamitajc, jak le potraktowali - wywiad z Ludwikiem Martelem. Polacy latajcy w RAF-ie" - Robert Post, PolandAvengingAngels, New York Times Magazine", 29 czerwca 1941. Polscy lotnicy" - Reynolds, London Diary, s. 73. W dziennikach i tygodnikach - patrz Zamoyski, Forgotten Few, s. 109. Chwaa bohaterom!" - Skrzyda", 1-14 padziernika 1942, 19/396. s fraszk" - dziennik Fericia, 14 marca 1941, sygnatura A V 49/34/3, Instytut Polski w Londynie. Co druga posiadaa tytu" - dziennik Fericia, bez daty, sygnatura AV 49/34/3, Instytut Polski w Londynie. naleao do najweselszych" - The Tatler", 5 marca 1941. Na pewnym przyjciu w Londynie - wywiad z Tadeuszem Anderszem. Wyjrzeli przez okno - Zamoyski, Forgotten Few, s. 110. gracze uparli si - ibid., s. 84. Dwudziestego trzeciego sierpnia polski oficer" - Skrzyda", 1-14 maja 1942, 9/386. Na ziemi" - ibid. obserwujc z ogrodu letni powietrzn bitw" - cyt. za: Hough, Richards, Battle of

W rozmowach z generaem Dowdingiem" - Churchill, Their Finest Hour, s. 456. Sam Dowding cyt. za: Lisiewicz i inni, Destiny, s. 68. Nie byo adnych wtpliwoci" - Kent, One ofthe Few, s. 121. Wrd czterystu pilotw - Zamoyski, Forgotten Few, s. 97. Na przykad dwudziestego szstego wrzenia - ibid. Zastanawiam si" - T h o m a s Gleave, Skrzyda", 15 maja 1946, 9/482. Takiego zdania by - wywiad z Victorem Kellettem. Brak wyszkolonych pilotw" - Cynk, PAF, s. 194. Gdyby nie wspaniae polskie dywizjony" - Zamoyski, Forgotten Few, s. 97. Byy wszelkie moliwe kopoty" - Gelb, Scramble, s. 48. Zawsze mwi mu, co myli" - wywiad z Franciszkiem Krnickim. Miaem z wami moc utrapie" - dziennik Fericia, bez daty, sygnatura A V 49/34/3, Instytut Polski w Londynie. 163 Pewnego wieczoru w nocnym klubie - Collier, Eagle Day, s. 177. 163 fantastyczne przyjcie" - Kent, One ofthe Few, s. 127. 163 Z prawdziwym alem" - dziennik Fericia, bez daty, sygnatura A V 49/34/3, Insty tut Polski w Londynie. 163 Ogromne dziki" - ibid., 7 kwietnia 1941. 164 Polak zawsze - ibid., 19 marca 1941. 164 Nigdy dotd nie wzbiem si" - list Stanleya Vincenta w broszurze dla Polish AirmensWeek, 1965. 164 Innego ostrzeenia nie dosta" - Kellett, 303 Suadron. 164 Kilku z nas" - Kent, One ofthe Few, s. 147. 165 przegrani i zdradzeni" - Czarnomski, They Fightfor Poland, s. 287.

161 161 161 161 161 161 161 161 162 163 163 163

Britain, s. 212. 173 widok jak z trybuny gwnej" - Colville, Fringes, s. 225. 173 Londyn yje dobrze" - Robert Rhodes James, Chips": The Diaries of Sir Henry Channon, Phoenix, London 1999, s. 272. 173 Od czerwca nie ma" - Reynolds, London Diary, s. 124. 174 Ktrego wieczoru w Carlton Club - Harold Macmillan, Blast ofWar: 1939-1945, 174 174 174 175 175 175 175 175 175 176 176 176 176 176 Harper & Row, New York 1968, s. 86. Gdy idziesz ulicami" - Reynolds, London Diary, s. 65. ycie?" - Skrzyda", 15 stycznia 1946. W Londynie" - Zamoyski, Forgotten Few, s. 119. Przez cay dzie mwi" - Colville, Fringes, s. 296. Dyrektorka prywatnej szkoy - Zamoyski, Forgotten Few, s. 173. P godziny spokoju nie miaem" - ibid., s. 63. ca uwag powicia" - Nancy Caldwell Sorel, The Women Who Wrote the War, Arcade, New York 1999, s. 220. Nie mona si byo opdzi od bab" - Zamoyski, Forgotten Few, s. 69. Te angielskie panny" - ibid., s. 173. Myl, e Angielki"- przemwienie Urbanowicza w National Air and Space Museum, 17 listopada 1981. To byo wyzwolenie" - Angela Lambert, 1939: The Last Season ofPeace, Weidenfeld & Nicolson, London 1989, s. 211. Moda waafka - Urbanowicz, wit zwycistwa, s. 177. Grup modych Angielek ibid., s. 188. Ktrego wieczoru w Orchard - Zumbach, On the Wings, s. 80-81.

428

SPRAWA

HONORU 190 190 191 192 193 193 194 194 195 195 196 196 196 197 197 197 197 198 198 198 199 199 199 199 199 200 200 200 200 201 201 201 201 202 202

Przypisy

429

177 Pe przeciwna nie moe si oprze" - Kellett, 303 Suadron. 177 niebieskimi oczami" - Zamoyski, Forgotten Few, s. 176. 178 Dla z <c>ttyEwyciA)e.m2L powcigliwego" - ibid., s. 169. 178 Brytyjscy oficerowie" - ibid., s. 177. 178 Zwracaj uwag" - ibid. 178 Martwi nas" ibid, s. 176. 178 W gazetach donoszono - Arct, Polish Wings, s. 113. 178 Jestem polskim lotnikiem" - Reynolds, London Diary, s. 75. 179 Gdy ktrego wieczoru w pubie - dziennik Fericia, 1 wrzenia 1940, sygnatura A V 49/34/2, Instytut Polski w Londynie. 179 Polska bya dla niego jedynie wyobraeniem" - Skrzyda", 15-30 listopada 1942. 179 ,Ae panowie nie rozmawiaj" - Skrzyda" 133/375. 179 Gorco pragn" - Skrzyda", 15-30 wrzenia 1942. 179 Malarze przyjedali ich rysowa" - Marsh, Collaboration with the English. 179 nie tracc adnego samolotu ani pilota" - Reynolds, London Diary, s. 73. 179/180 W jednym z tytuw udao si - Zamoyski, Forgotten Few, s. 116. 180 demonicznych bojownikw" - New York Times Magazine", 29 czerwca 1941. 180 gdyby lepiej poznali Polakw" - Fiedler, Suadron 303, s. 181. 180 W gospodzie zamiast piknych pa - Zumbach, On the Wings, s. 78-79.

Cz druga
ROZDZIA JEDENASTY 185 186 186 186 186 187 188 188 188 188 188 189 189 189 189 Jeden z nich - Peter Williams, Ted Harrison, Mclndoes Army, Pelham, London 1979, s. 31. By bogiem" - ibid., s. 15. najbardziej ekskluzywny klub" - ibid., s. 14. strasznej rozpaczy" - ibid., s. 29. nie ten sam Krasnodbski" - Urbanowicz, Skrzyda". Std te Pierwsze Polskie Skrzydo - Cynk, PAF, s. 205. Stateczna cisza Zamoyski, Forgotten Few, s. 118. Podczas jednego z takich jubli - wywiad z Ignacym Olszewskim. Przy innej okazji - Zamoyski, Forgotten Few, s. 120. Polskim dywizjonom, biorcym udzia - ibid., s. 108. Trzeba lecie" - Pruszynski, Poland Fights Back, s. 152. Polacy rozwinli bardzo skuteczn technik" - Zumbach, On the Wings, s. 83. Mimo niedogodnoci - ibid., s. 107. W drodze do Francji" - Tadeusz Andersz, dokument telewizyjny White Eagles in Borrowed Skies. W drugim proczu 1941 - David 01iver, Fighter Command, 1939-1945, Harper-Collins, London 2000, s. 179.

W wywiadzie udzielonym polskiemu korespondentowi - Pruszynski, Poland Fights Back,s. 148. Zgin kronikarz Dywizjonu im. Kociuszki" Marsh, Skrzyda". Wiemy, e sporo z nas zginie" - dziennik Fericia, bez daty, sygnatura A V 49/34/2, Instytut Polski w Londynie. Wiadomo o mierci Fericia - wywiad z Krzysztofem Fericiem. Po wojnie -Jeden z Dywizjonu, Razem" (tygodnik), 1981. czarno-biaa fotografia" - wywiad z Krzysztofem Fericiem. mier Oxa" bardzo j przygnbia - wywiad z Franciszkiem Krnickim. Wieczorem w przeddzie akcji - Dalecki, rkopis. Kochany Tolu to drugi z naszych" - dziennik Fericia, bez daty, sygnatura A V 49/34/3, Instytut Polski w Londynie. W mig rozchwytane" - Stefan Korbonski, Fighting Warsaw, Funk & Wagnalls, New York 1968, s. 345. Wyszlimy walczy" - audycja z udziaem Fericia, Historia Dywizjonu 303, Instytut Polski w Londynie. Wspomnienia o kraju i wiara" - Skrzyda", 15-31 maja 1942. Moda Angielka - Zamoyski, Forgotten Few, s. 174. Polscy lotnicy" - ibid., s. 116. Szstego listopada 1939 roku - Lukas, Forgotten Holocaust, s. 8-9. Tylko garstka profesorw - George Weigel, Witness to Hope: The Biography ofPope John Paul 11, Harper-Collins, New York 1999, s. 54. Polacy znikn Lukas, Forgotten Holocaust, s. 4. W pierwszych miesicach i latach wojny - Gitta Sereny, Albert Speer: His Battle with Truth, Knopf, New York 1995, s. 246. lodowaty, sprawny w dziaaniu", Shirer - Berlin Diary, s. 566. Do inteligencji Niemcy zaliczyli - Neal Ascherson, The Strugglesfor Poland, Michael Joseph, London 1987, s. 100. aden z przeciwnikw Niemiec" - Lukacs, Great Powers, s. 388-389. W Warszawie salwy karabinowe", Korbonski, Fighting Warsaw, s. 173. dwiecie pitnacie osb zabito - Lukas, Forgotten Holocaust, s. 37. W Pradze po rozstrzelaniu" - Bielecki, Szymaski, Warsaw Aflame, s. 32. Tydzie w tydzie" - cyt. za: Watt, Bitter Glory, s. 444. Jestemy wiadkami" - Jedrzejewicz, Poland in the British Parliament, t. 2, s. 3Nie wolno im byo Paul, Katy, s. 63. Polski yd - Lukas, Forgotten Holocaust, s. 10. Przyrzekajc zamieni Polsk ibid. Wyobramy sobie" - Stephen Vincent Benet, Blueprint for Slaves, The New Republic", 21 wrzenia 1942. Polacy ju w przeddzie upadku - Ascherson, The Strugglesfor Poland, s. 100. Polski ruch oporu Korbonski, Fighting Warsaw, s. 117. W dzie pracowaa - wywiad z Wand Krasnodbsk (Stanisaw Basiak). W reakcji na zamknicie szk - Ascherson, The Strugglesfor Poland, s. 104. Jest w tym kraju rdo wszelkiego za" - Bielecki, Szymaski, Warsaw Aflame, s. 30.

430

SPRAWA

HONORU 210 211 211 211 211 211 212 212 212

Przypisy

431

203 203 203 203 203 204 204 205 205

Wszelkie prby przeciwstawienia si" - Tadeusz Br-Komorowski, The Secret Army, Victor Gollancz, London 1950, s. 35. Ktrej nocy - E. Thomas Wood, Stanisaw M. Jankowski, Karski: How One Man Tried to Stop the Holocaust, John Wiley, New York 1994, s. 97. Innym razem - Bielecki, Szymaski, Warsaw Aflame, s. 110. Kiedy Niemcy obalili - ibid., s. 65. Gdybymy si od czasu do czasu nie pomiali - Korbonski, Fighting Warsaw, s. 227. Wy, Polacy w Anglii, musicie" - raport polskiego podziemia, 10 lipca 1942, akta Johna Franklina Cartera, Biblioteka FDR. Polskiemu kurierowi podziemnemu - Wood, Jankowski, Karski, s. 128. Spord okoo dziewitnastu tysicy osb - strona internetowa Yad Yashem (www. yadvashem. org). Trudno zaprzeczy - przemwienie Israela Gutmana, U.S. Holocaust Memoria Museum, 10 grudnia 2002.

Pitego marca 1940 roku - Michael Parrish, The Lesser Terror Soviet State Security, 1939-1953, Praeger, Westport, Conn. 1996, s. 54. By adny wczesnowiosenny dzie - FitzGibbon, Katy Massacre, s. 67. Niektrym zatkano usta trocinami - Paul, Katy, s. 110. tak rwno jak maszyny" - Disappearance of Polish Officers in Union of Soviet Socialist Republics, Sir Owen 0'Malley, FO 371/34577, PRO. Konwoje mierci z Kozielska - Paul, Katy, s. 112. Z przejtych listw - ibid., s. 82. Dziewitego lutego 1941 r o k u - New York Times", 9 lutego 1941. Jadem dzi kolacj z Polakiem" - Colville, Fringes, s. 425-426. niemale ludobjstwem" - George Kennan, John Lukacs, George F Kennan and the Origins of Containment, 19441946, University of Missouri Press, Columbia 1997, s. 28.

ROZDZIA DWUNASTY 206 206 207 207 207 207 207 207 208 208 208 208 209 209 209 209 209 209 210 Wiksza cz Niziny Koymskiej - Adam Hochschild, The Unuiet Ghost: Russians Rememher Stalin, Viking Press, New York 1994, s. XXXIV. Nieliczni, ktrym udao si przey - Paul, Katy, s. 181. Funkcjonariusze NKWD - ibid., s. 65. Polski nard" - Louis FitzGibbon, Katy Massacre, Corgi Books, London 1977, s. 14. W Zwizku Sowieckim s" - Gross, Revolution, s. 144. Ocenia si, e pod koniec lat trzydziestych - Hochschild, Unquiet Ghost, s. XVI. W grudniu 1937 roku - Robert Conuest, Stalin: Breaker ofNations, Viking Press, New York 1991, s. 203. Z nieba co jaki czas" - Hochschild, Unuiet Ghost, s. 128. Kiedy sowiecki spis ludnoci - ibid., s. XV. W cigu dwudziestu jeden miesicy - Anders, Army in Exile, s. 69. Pidziesit dwa procent - Paul, Katy, s. 65. Terror czsto zaczyna si - Ryszard Kapuciski, Imperium, Vintage Books, New York 1995, s. 10. Brak chleba i zimno" - Irena Grudzinska-Gross, Jan T. Gross, War Through Childrens Eyes, Hoover Institution Press, Pao Alto, Calif. 1981, s. 66. Mog to okreli w kilku sowach" - Gross, Revolution, s. 222. sowieccy onierze pytali - ibid., s. 217-218. Nikt nie wie tego na pewno, ale ocenia si - Ascherson, The Strugglesfor Poland, s. 93. Okrutni wobec polskich cywilw nazici - Lisiewicz i inni, Destiny, s. 28. Okoo poowy jecw - Paul, Katy, s. 70. Na pocztku nastpnego roku - Joseph Persico, Roosevelt's Secret War: FDR and the World War II Espionage, Random House, New York 2001, s. 263.

decydujce wojskowe znaczenie" - Murray, Millett, War to Be Won, s. 110. Sam potwierdzi pod koniec 1939 roku - Gilbert, Second World War, s. 20. Stalin [prawie] nikomu nie ufa" - Harrison Salisbury, AJourney for Our Time: A Memoir, Harper & Row, New York 1983, s. 188. 213 przeciwnik ponurego, zowieszczego pastwa" - cyt. za: Louis Fischer, The Road to Yalta: Soviet Foreign Relations, 1941-1945, Harper & Row, New York 1972, s. 57. 213 Gdyby Hitler napad na pieko" - CoMlle, Fringes, s. 404. 214 Na nasz pomoc moe liczy kady" - Dilks, Diaries, s. 389. 215 Zaledwie trzy miesice po niemieckiej napaci - Payne, Rise and Fali, s. 622. 215 Skromno waszej propozycji" - Ann Chisholm, Michael Davie, LordBeaverbrook: A Life, Knopf, New York 1993, s. 415. 215 [Rosjanie] w adnym razie" - Winston Churchill, The Grand Alliance, Houghton Mifflin, Boston 1950, s. 420. 215 ,obawy, i bdziemy z zaoonymi rkami patrze" - Anthony Eden, The Reckoning, Houghton Mifflin, Boston 1965, s. 313. 216 Czy wam si to podoba, czy nie" - Paul, Katy, s. 159. 216 Dzie po niemieckiej napaci - ibid., s. 157. 217 Angielski dyplomata oznajmi rwnie - Richard C. Lukas, The Strange Allies: United States and Poland, 1941-1945, University of Tennessee Press, Knoxville 1978, s. 8. 217 blisko trzysta tysicy onierzy - R. Umiastowski, Poland, Russia and Great Britain, 1941-1945, Hollis & Carter, London 1946, s. 27. 217 Czwartego sierpnia 1941 roku - Anders, Army in Exile, s. 4445. 218 Spord ponad dwudziestu tysicy Polakw - Lisiewicz i inni, Destiny, s. 29. 219 Pierwszy i, daj Boe, ostatni raz" - Anders, Army in Exile, s. 247. 219/220 siwi, wsaci onierze" - cyt. za: Umiastowski, Poland, s. 36. 220 Natomiast brytyjskiego oficera cznikowego Lisiewicz i inni, Destiny, s. 30. 220 Polacy umiechali si, miali, piewali" - Robert Rhodes James, Victor Cazalet: A Portrait, Hamish Hamilton, London 1976, s. 272. 220 Niemal zaraz po tym - Anders, Army in Exile, s. 119. 220 Sowieci zaczli na niego naciska - ibid., s. 96.

213 213 213

432

SPRAWA

HONORU

Przypisy ROZDZIA TRZYNASTY 229 230 230 231 231 231 232 232 232 233 233 234 234 234 235 235 235 . 235 235 236 236 237

433

Niespena rok po wyjciu Polakw - Michael Alfred Peszke, Polish Armed Forces in Exile - Part 2 - Polish Revue", 1987, s. 61. 221 Do roku 1944 korpus - J o h n Keegan, SixArmies in Normandy: From D-Day to the Liberation ofParis, Viking Press, New York 1982, s. 262. 221 Pierwsza grupa ewakuowanych dotara statkiem do Szkocji - Umiastowski, Poland, s. 90-91. 221 Gdy zgin zestrzelony - Zamoyski, Forgotten Few, s. 161. 222 Stalin oznajmi Edenowi - Conuest, Stalin, s. 250. 222 jest dla nas najwaniejsz spraw" - David Dutton, Anthony Eden: A Life and Reputation, Edward Arnold, London 1997, s. 201. 223 Wedug Anthonyego E d e n a - ibid., s. 190. 224 Zamieszkiwao je dwanacie milionw ludzi - Umiastowski, Poland, s. 218. 224 Lini t stanowia tymczasowa granica - William Henry Chamberlain, Will Stalin Dictate an Eastern Munich?, American Mercury", marzec 1944, s. 265. 224 Gdyby jego urok osobisty" - lord Francis-Williams, Nothing So Strange, American Heritage, New York 1970, s. 206-207. 225 Widzc t gr na zwok - Dutton, Anthony Eden, s. 189. 225 Po powrocie do Londynu Eden - Conuest, Stalin, s. 250. 225 W razie niespenienia jego da - ibid., s. 251 225 Sowieci walcz o przetrwanie" - Churchill, Great Alliance, s. 616. 225 A na argument - Elisabeth Barker, Churchill and Eden at War, St. Martin Press, New York 1978, s. 236. 225 Paradny ten A[nthony]!" - Dilks, Diaries, s. 437. 226 Syszy si [...] od ludzi" - Panter-Downes, London War Notes, s. 228. 226 Na mocno zbombardowanym - Salisbury, Journey for Our Time, s. 211. 226 Najwyraniej mija si z celem" - Panter-Downes, London War Notes, s. 228. 226 Nasilajc si opini - P.M.H. Bell, John Buli and the Bear: British Public Opinion, Foreign Policy and the Soviet Union, 1941-1945, Edward Arnold, London 1990, s. 77. 226 Prasa gono domaga si" - Gardner, Churchill, s. 149. 227 Przechodzi kryzys" - Mary Soames, Clementine Churchill: The Biography of aMarriage, Houghton Mifflin, Boston 1979, s. 415. 227 Tak wic sidmego marca 1942 roku - Winston Churchill, The Hinge of Fate, Houghton Mifflin, Boston 1950, s. 327. 227 Dwa dni pniej - ibid., s. 328. 227 handel niepodlegoci maych krajw" - Departament Stanu USA, FRUS (Fo reign Relations of United States), vol. III, 1942, s. 511. 227 nie do obrony z adnego moralnego punktu widzenia" - ibid., s. 541. 227 Nasze przyzwolenie" - Sumner Welles, Seven Decisions That ShapedHistory, Harper & Brothers, New York 1950, s. 129.

221

237 237

238 238

Nie pali si do tego zadania - Urbanowicz, wit zwycistwa, s. 245. ycie byo atwe" - Sevareid, Not So Wild, s. 215. w Waszyngtonie najmniej zdaj sobie spraw" - David Brinkley, Washington Goes to War, Knopf, New York 1988, s. 106. Polska nigdy nie spdzaa snu z powiek" - Piotr T Wandycz, The United States and Poland, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1980, s. VII. Tymczasem przed sporzdzeniem Deklaracji Ciechanowski, Defeat in Victory, s. 90. Jeli Narody Zjednoczone" - ibid., s. 128. Ameryka zawsze fascynowaa Polakw" - wywiad z Urbanowiczem, dokument telewizyjny The Polish Air Force with the Allied Forces in World War 11. W roku 1942 [...] Jan Zumbach - Cynk, PAF, s. 233. Zawdziczamy [wam] wicej" - dziennik Fericia, 23 sierpnia 1942, sygnatura A V 49/34/3, Instytut Polski w Londynie. Przekonalimy si, e w zabawie" - ibid. poczytywaem sobie za zaszczyt" - Francis Gabreski, Gabby: A Fighter Pilon Life, Orion, New York 1991, s. 37. Samoloty zajmoway pozycje wysoko - Zamoyski, Forgotten Few, s. 113. W latach 1941-1943 - ibid., s. 136. Jedynie okoo czterdziestu procent - Cynk, PAF, s. 327. Brytyjski samolot nie wraca" - Zamoyski, Forgotten Few, s. 142. Polski pilot zapamita rozmow - wywiad z Ignacym Olszewskim. yczliwego pboga" - Isaiah Berlin, The Proper Study of Mankind, Chatto & Windus, London 1997, s. 631. wspaniay, nieustajcy opr" - Departament Stanu USA, FRUS, vol. III, 1943, s. 320. Jedno z tych ordzi - Anders, Army in Exile, s. 93. patrzy na spraw polsk z dystansu" - Churchill, Triumph and Tragedy, Houghton Mifflin, Boston 1953, s. 367. Kiedy Robert Boothby - Robert Boothby, Boothby: Recollections of a Rebel, Hutchinson, London 1978, s. 90. odnotowali gbok przepa" - James MacGregor Burns, Susan Dunn, The Three Roosevelts: Patrician Leaders Who Transformed America, Atlantic Monthly Press, London 2001, s. 472. Wiosn 1942 roku - Departament Stanu USA, FRUS, vol. III, 1942, s. 568-569. bardziej humanitarny i demokratyczny" - cyt. za: Thomas Fleming, The New DealersWar: F.D.R. andthe WarWithin WorldWar 11, Basic Books, New York 2001, s. 85. natchnionych przez Boga" - ibid., s. 124. Zetknicie si z jego - Doris Kearns Goodwin, No Ordinary Time: Franklin and Eleanor Roosevelt: The Home Front in World War 11, Simon & Schuster, New York 1994, s. 606.

434 238

SPRAWA

HONORU
244 244 245

Przypisy

435

238 238 239 239 239 239 239 239 240

240 240 240 240 240 240 241 241 241 242 242 243 243 243 243 243 243 244 244

To drobiazg" - Robert Shogan, Hard Bargain: How FDR Twisted ChurchiWs Arm, Evaded the Law, and Changed the Role of the American Presidency, Scribners, New York 1995, s. 29. pragnienie, by by postaci dominujc" - Fleming, New Dealers' War, s. 92-93. w opinii byego prezydenckiego doradcy Goodwin, No Ordinary Time, s. 202. Wiem, e nie poczyta mi pan za ze" - cyt. za: Harriman, Abel, Special Envoy, s. 134. Mwic wprost" - ibid., s. 108. Do koca wojny - John R. Deane, The Strange Alliance, Viking Press, New York 1947, s. 95. Stany Zjednoczone dostarczyy - Goodwin, No Ordinary Time, s. 477. Po stalingradzkim przeomie - Murray, Millett, War to Be Won, s. 450. W roku 1943 nawet Stalin - Departament Stanu USA, FRUS, Conferences in Cairo and Tehran, s. 469. Niemal wszyscy podwadni" - John Lewis Gaddis, The United States and the Origins ofthe Cold War, 1941-1947, Columbia University Press, New York 1973, s. 81. zna Rosjan jak nikt inny" - Sa\ishury, fourney ofOur Time, s. 242. Wszyscy podziwialimy" - Charles Bohlen, Witness to History: 1929-1969, W.W. Norton, New York 1973, s. 121. Suchaj, stary" - George Kennan, Russia and the West Under Lenin and Stalin, Atlantic Monthly Press, Boston 1960, s. 353-354. troszczy si o przyszo" - Colville, Fringes, s. 347. nie miay adnych planw pokojowych" - Hanson W. Baldwin, Great Mistakes of the War, Harper & Brothers, New York 1949, s. 3. Kiedy w roku 1942 - Welles, Seven Decisions, s. 133. Prawda wyglda tak" - Deane, Strange Alliance, s. 84-85. Mam przeczucie" - cyt. za: Barker, Churchill and Eden, s. 227. kaukaskim bandyt" - Gaddis, The United States, s. 64. Jeli idzie o polityk zagraniczn" - George F. Kennan, Comment, Survey: A Journal of East & West Studies", zimawiosna 1975, s. 31. W 1942 Roosevelt mimochodem - James MacGregor, Roosevelt: The Soldier of Freedom, Harcourt Brace Jovanovich, New York 1970, s. 233. Szesnastego stycznia 1943 roku - Departament Stanu USA, FRUS, vol. III, 1943, s. 323. nie bdzie specjalnie si sprzeciwia" - Persico, Roosevelt's Secret, s. 195. Na spotkaniu z Edenem - Departament Stanu USA, FRUS, vol. III, 1943, s. 14. Jego zdaniem decyzja - ibid., s. 15. Roosevelt zdawa si ignorowa" - Eden, The Reckoning, s. 431. Postrzega siebie" - ibid., s. 433. Trzy miesice pniej - Amos Perlmutter, FDR & Stalin: A Not So Grand Alliance, 1943-1945, University of Missouri Press, Columbia 1993, s. 90. W publicznych wystpieniach - Francis L. Loewenheim, Harold D. Langley, Manfred Jonas, Roosevelt and Churchill: Their Secret Wartime Correspondence, Saturday Review Press, New York 1975, s. 66.

245 245

w peni gotowy wprowadza w bd" - Fleming, New Dealers' War, s. 26. Gdy Niemcy zatrzasnli bramy - Szpilman, The Pianist, s. 60. W polskim mundurze - Jerzy B. Cynk, The Polish Air Force at War: The Official History, 1943-1945, Schiffer, Atglen, Pa. 1998, s. 363; dalej cyt. jako PAF19431945. Bylimy w Chinach elitarn kadr" - Zamoyski, Forgotten Few, s. 150151. Miaem wtedy na koncie" - Robert Gretzyngier, Wojtek Matusiak, Polish Aces of World War 2, Osprey Press, London 1998, s. 79.

ROZDZIA CZTERNASTY 247 248 248 249 249 249 Przystojny, powany- Urbanowicz, Skrzyda". zabijali tych, ktrzy" - Ralph B. Levering, American Opinion and the Russian Alliance, 1939-1945, University of North Carolina Press, Chapel Hill 1976, s. 89. Towarzysze, walczymy" - Umiastowski, Poland, s. 82. Podczas gdy w 1940 Stalin - Time", 1 stycznia 1940, s. 15. W rodku wychwalano - Time", 4 stycznia 1943, s. 21. niesamowity nard" - Clayton Koppes, Gregory D. Black, Hollywood Goes to War: How Politics, Profits and Propaganda Shaped World War II Movies, Free Press, New York 1987, s. 219. Nie znieksztacimy obrazu" - Gaddis, The United States, s. 38. swoiste poczenie rzdw" - Lukas, Strange Allies, s. 91. wybielanie" czowieka, ktrego rejestr zbrodni" - Gaddis, The United States, s. 43. dziwna mistyczna wiara" - Chamberlin, American Mercury", marzec 1944, s. 271. Do roku 1943 agencja - Koppes, Black, Hollywood, s. VII. W opinii wikszoci Davies Rudy Abramson, Spanning the Country: The Life of W. Averell Harriman, Morrow, New York 1992, s. 347. George Kennan i inni - George Kennan, Memoirs (1925-1950), Bantam Books, New York 1969, s. 86. Najbardziej upokarzao nas" - ibid. W ponurym, zastraszonym kraju - Abramson, Spanning, s. 347. przejmowa si nie tyle" - George W. Baer, A Ouestion of Trust: The Origins ofU.S.Soviet Diplomatic Relations: The Memoirs ofLoy W. Henderson, Hoover Institution Press, Pao Alto, Calif. 1986, s. 455. Na dodatek ambasador - William Wright, Heiress: The Rich Life of Marjorie Merriweather Post, New Republic, New York 1978, s. 136. dobro i agodn prostot" - Joseph Davies, Mission in Moscow, Simon & Schuster, New York 1941, s. 356-357. Jack i Harry Warnerowie - Koppes, Black, Hollywood, s. 191. z pomoc wizualnych aluzji" - David Culbert, Mission to Moscow, University of Wisconsin Press, Madison 1980, s. 11.

249 249 250 250 250 251 251 251 251 252

252 252 252 252

436 253 253 253 253 254 254 254 254 255 255 255 256 256 256

SPRAWA

HONORU 261 261 261 261 262 262 262 262 262 262 262 262 263 263 263 263 263 264 264

Przypisy

437

Przedstawienie procesw moskiewskich" ibid., s. 256. Haniebne bzdury" - Koppes, Black, Hollywood, s. 207. Dwight Macdonald - Culbert, Mission, s. 33. W maju 1943, w licie - ibid., s. 31. Dziki temu sowiecki ambasador - Martin Weil, A Pretty Good Club: The Founding Fathers ofthe U.S. Foreign Service, WW Norton, New York 1978, s. 108. Zaley mu" Elizabeth Kimball MacLean, Joseph E. Davies and Soviet-American Relations, 1941-1943, Diplomatic History", 1980, s. 89. Na razie zatem polskiemu rzdowi - Ciechanowski, Defeat in Victory, s. 147. Kiedy polska prasa emigracyjna - Umiastowski, Poland, s. 93. Lord Francis-Williams - Francis-Williams, NothingSo Strange, s. 169. Jestem pewien" - lord Francis-Williams, Press, Parliament andPeople, Heinemann, London 1946, s. 17. Gwnym organem prasowym Moskwy- Bell, John Buli, s. 121. Lady Jersey na przykad - Zamoyski, Forgotten Few, s. 170. Rzd Polski i nard polski" - Raczyski, In AlliedLondon, s. 84. Czsto powoywano si na Sowietw - an McLaine, Ministry of Morale: Home Front Morale and the Ministry of Information in World War Two, Allen & Unwin, London 1979, s. 203. w New Yorkerze" - Panter-Downes, London War Notes, s. 166. ten byy rewolucjonista - Chisholm, Davie, Lord Beaverbrook, s. 422. A.P. Herbert - Alan Herbert, A.P.H.: His Life and Times, Heinemann, London 1970, s. 59.

Wytrceni z rwnowagi byskotliwym" - pro memoria doczone do raportu 0'Malleya. Oczywicie jego rozpowszechnienie" - pro memoria Cadogana doczone do ra portu 0'Malleya. Nie wolno nam wspomnie" - Paul, Katy, s. 304. pospnym, dobrze" - Warren E Kimball, Churchill and Roosevelt: The Complete Correspondence, t. 3, Princeton University Press, Princeton 1984, s. 389. Nic te nie wskazuje, eby omawia - Fleming, New Dealers' War, s. 303. Take on dochodzi do konkluzji - Paul, Katy, s. 308. Sprawa grobw" - Lloyd C. Gardner, Spheres of Influence, Dee, Chicago 1993, s. 209. W depeszy do sowieckiego przywdcy - Departament Stanu USA, FRUS, vol. III, 1943, s. 395. sytuacji nie poprawiaby" - ibid., s. 396. Mimo to, kiedy Carter - J.K. Zawodny, Death in the Forest, University of Notre Dam Press, Notre Dam, Ind. 1962, s. 179. Jego raport, zaklasyfikowany - Paul, Katy, s. 308. Po wojnie funkcjonariusz wywiadu - Zawodny, Death in the Forest, s. 186. Po latach przyznaa - Abramson, Spanning, s. 363. Anglicy i Amerykanie odprawiaj Polakw" - Louis Lochner, The Goebbels Diaries, 1942-1943, Popular Library, New York 1948, s. 347. Newsweek" przypisa - Poles vs. Reds, Newsweek", 10 maja 1943, s. 29. Life" nazwa Polakw - The Soviet-Polish Break, Life", 10 maja 1943, s. 30. Osupiay Jan Nowak - Jan Nowak, Courier from Warsaw, Wayne State University Press, Detroit 1982, s. 131. Okupowany kraj y wiar" - ibid., s. 104-105. Stale mylmy" - cyt. za: FitzGibbon, Katy Massacre, s. 78.

256 256 256 257 257

Jego kolega oznajmi - ibid. Gdyby ta bajka bya wymierzona" - George Orwell, The Complete Works ofGeorge Orwell, t. 17, IBelong to the Left, 1945, Secker & Warburg, London 1998, s. 254. 257 sumieniem pokolenia" - cyt. za: David Morgan Zehr, George Orwell", Dictionary ofLiterary Biography, 15, s. 407. 257 oglnonarodowemu spiskowi" Orwell, 1Belong, s. 255. 257 Jakakolwiek powana krytyka" - ibid., s. 258. 259 My, Polacy" - Umiastowski, Poland, s. 123259 Bardziej dyplomatycznie" - Kennan, Memoirs, s. 213. 259 Niestety, niemieckie oskarenia" - Martin Gilbert, Winston S. Churchill, t. VII, Road to Victory, 1941-1945, Houghton Mifflin, Boston 1986, s. 385. 259 Sia jest po stronie Rosji" - Paul, Katy, s. 222. 259 w supertajnej depeszy - Departament Stanu USA, FRUS, vol. III, 1943, s. 396. 260 Eden i ja" - Loewnheim, Langley, Jonas, Roosevelt and Churchill, s. 329. 260 okrutne i haniebne" - Dilks, Diaries, s. 528. 260 Potpiajc Polakw - Bell, John Buli, s. 124. 260 Wicej przemawia za tym Umiastowski, Poland, s. 126. 261 z pasj napisany raport - Bell, John Buli, s. 116. 261 Kiedy byo po wszystkim" - raport 0'Malleya, FO 371/34577, PRO. 261 Zobowizano nas" ibid.

ROZDZIA PITNASTY 265 267 267 268 268 269 269 269 270 270 270 Sztandar, z wyobraeniem - Lisiewicz i inni, Destiny, s. XV. Plan Sikorskiego zakada - Cynk, PAF, 1943-1945, s. 483. Misje te zaczy si ju w roku 1941 - Zamoyski, Forgotten Few, s. 185. Z t armi trzeba si bdzie liczy" - Brodniewicz-Stawicki, For YourFreedom, s. 163. Podczas wizyty w Drugim Korpusie - Anders, Army in Exile, s. XIV. Tymczasem w okupowanej Polsce - Br-Komorowski, Secret Army, s. 143. najsilniejszy, najlepiej zorganizowany" - David Stafford, Britain and European Resistance, 1940-1945, University of Toronto Press, Toronto 1980, s. 133. W Polsce w konspiracj wczy si - Lukas, Forgotten Holocaust, s. 95. jedynie Polacy" - Stafford, Britain, s. 31. Po wprowadzeniu przez Niemcw - Lukas, Forgotten Holocaust, s. 66. Polacy odnosili spektakularne sukcesy - Bielecki, Szymaski, Warsaw Aflame, s. 136.

438 270 270 270 270 270 271 271 271 271 271 271 272 272 273 273 274 274 275 275 275 275 276 276 276 277 277 277

SPRAWA

HONORU 279

Przypisy

439

W latach 1941-1944 - Br-Komorowski, SecretArmy, s. 152-153. W pewnym momencie - Lukas, Forgotten Holocaust, s. 64. do zaamania ofensywy niemieckiej" - Sir Douglas Savory, Forgotten Allies, Dzien nik Polski", 1967. Polska gazeta podziemna - Umiastowski, Poland, s. 76. w Generalnym Gubernatorstwie" - Lochner, Goebbels Diaries, s. 456. kilka dywizji walczcych na froncie" - Lukas, Forgotten Holocaust, s. 66. Na przykad modzi polscy kryptolodzy - Kahn, Seizing, s. 91, 115. Pewna liczba polskich oficerw - E.H. Cookridge, Inside SOE, Frederick Barker, London 1966, s. 128. Jeden z nich zosta podwjnym agentem - Lukas, Forgotten Holocaust, s. 86. W pniejszym czasie uratowaa - Cookridge, Inside SOE, s. 186. Nie znam nikogo dzielniejszego" - Owen 0'Malley, The Phantom Caravan, John Murray, London 1954, s. 209. Wywiad Armii Krajowej - Andrzej Suchcitz, The Home Army Intelligence Seryice, www.polishresistance-ak.org. W 1943 - Lukas, Forgotten Holocaust, s. 87-88. Pod koniec 1944 roku - Seven Fighting Guests ofthe Polish Underground, Saturday Evening Post", 30 grudnia 1944, s. 20. Polskiemu rzdowi pozwolono - Stafford, Britain, s. 32. Sytuacja polskiej Armii Krajowej ulega pogorszeniu - ibid., s. 63-64. W czasie wojny Polska - Jzef Garliski, Poland, SOE and the Allies, Allen & Unwin, London 1969, s. 147. w ostatnich dwch miesicach 1942 roku - Cynk, PAF, 1943-1945, s. 458. W gniewnym pimie - pismo Selborne'a, 3 grudnia 1943, AIR 19/8/5, PRO. Wyznaj, e polski punkt widzenia" - pismo Selborne'a dla Churchilla, 21 pa dziernika 1943, AIR 19/8/5, PRO. Zakada si, e" - Coutouvidis, Reynolds, Poland, s. 90. Ich podejrzenia znalazy potwierdzenie - Stafford, Britain, s. 133. Polski pukownik - Coutouvidis, Reynolds, Poland, s. 91. Suba wywiadowcza w cile tajnym pimie - Stafford, Britain, s. 134. W padzierniku, na spotkaniu ministrw - Eden, The Reckoning, s. 482. Pomimo obietnic Komitetu Szefw Sztabw - Jan M. Ciechanowski, The Warsaw Uprisingof 1944, Cambridge University Press, Cambridge 1974, s. 46. Mimo to Polacy trwali niezomnie - Departament Stanu USA, FRUS, vol. III, 1943, s. 489.

Odesa depesz do ambasady sowieckiej - Roy Jenkins, Churchill: A Biography, Farrar, Straus & Giroux, New York 2001, s. 718. 279 nie koczc jednego tematu" - lord Moran, Churchill: The Struggle for Survival, 1940-1965, Houghton Mifflin, Boston 1966, s. 118. 280 mao znaczcymi drobiazgami" - Harriman, Abel, Special Envoy, s. 236. 281 W przeddzie konferencji w Teheranie - Stanisaw Mikoajczyk, The Rape of Po land, McGraw-Hill, New York 1948, s. 45-46. 282 Nawet skazanemu na mier" - Departament Stanu USA, FRUS, vol. III, 1943, s. 485. 282 nie narzuc rzdowi brytyjskiemu" - Jedrzejewicz, Poland in the British Parliament, t. 2, s. 290. 282 Najwaniejsze s nasze stosunki z Rosj" - Keith Sainsbury, Churchill and Roosevelt at War, New York University Press, New York 1994, s. 77282 Przekonasz si" Moran, Churchill, s. 142. 283 w rozmowie ze Stalinem wycign go" Harriman, Abel, Special Envoy, s. 216. 283 nie chcia stworzy wraenia" - Moran, Churchill, s. 146. 283 Podczas wsplnej kolacji - Bohlen, Witness, s. 146. 284 Zrobiem wszystko, o co prosi" - Goodwin, No Ordinary Time, s. 476. 284 Na pocztku nastpnej sesji - ibid. 284 kardynalnym bdem" - Bohlen, Witness, s. 146. 284 284 285 285 285 285 285 286 286 286 287 287 287 287 287 288 288 288 288 288 289 naleaa do najsmutniejszych przejaww" - Kennan, Lukacs, George F Kennan, s. 34-35. Churchill to czowiek" - Conquest, Stalin, s. 267. Nie ustalono porzdku obrad - Bohlen, Witness, s. 136. Przed szczytem - Keith Sainsbury, The Turning Point: The Moscow, Cairo and Teheran Conferences, Oxford University Press, Oxford 1985, s. 219. kady mg poruszy dowoln kwesti" - Churchill, Closing the Ring, s. 307. Jego upodobanie do improwizacji - Bohlen, Witness, s. 136. w sposb wyjtkowo chaotyczny" - Welles, Seven Decisions, s. 138. Gdybym mia skompletowa zesp" - Eden, The Reckoning s. 595. niemie wraenie" - Sir Robert Bruce Lockhart, Comes the Reckoning, Putna, London 1947, s. 335. W rozmowie tej da jasno do zrozumienia - Churchill, Closing the Ring, s. 319. przesun si na zachd" - ibid. W odpowiedzi - ibid., s. 320. Do spotkania ze Stalinem doszo - Bohlen, Witness, s. 151. Sprawa linii Curzona - Eden, The Reckoning, s. 495. Charles Bohlen z osupieniem Bohlen, Witness, s. 151. Wierny danemu sowu - ibid. Otwierajc ostatnie plenarne posiedzenie - Churchill, Closing the Ring, s. 348. W czasie tej samej sesji - ibid., s. 350. Nie miaem zamiaru lamentowa" - ibid., s. 351. dostaj wspaniae miejsce do ycia "- ibid. z ca pewnoci naleaa si pena niepodlego" - Anders, An Army in Exile, s. 193.

ROZDZIA SZESNASTY 278 279 z chopicym entuzjazmem" - cyt. za: Kimball, Churchill and Roosevelt, t. II, s. 572. Brytyjczycy maj obowizek" wysya konwoje - Winston Churchill, Closing the Ring, Houghton Mifflin, Boston 1951, s. 238.

440

SPRAWA

HONORU 295 295 295 296 296 296 297

Przypisy Co mamy powiedzie" - Barker, Churchill and Eden, s. 244. Po otrzymaniu jednego z nich" - Eden, The Reckoning, s. 509. Nikt nie moe wymaza" - Umiastowski, Poland, s. 239. narazi rzd" Lukas, Strange Allies, s. 52.

441

289 289 289 289 290 290 290 290 290 291 291 291 291 291 291 291 291 291 292 292 292 292 292 292 292 292 293 293 293 294 294 294 294 295 295

Nie mamy teraz w rku" - Nowak, Courierfrom Warsaw, s. 278. Jakakolwiek wypowied" - Gilbert, Road to Victory, s. 652. Roosevelt pocztkowo zamierza Ciechanowski, Defeat in Victory, s. 244. Tumacz Charles Bohlen - Fischer, Road to Yalta, s. 196. Nikt w departamencie - Robert Beitzell, The Uneasy Alliance: America, Britain and Russia, 1941-1943, Knopf, New York, 1972, s. 347. Kiedy polski ambasador - Ciechanowski, Defeat in Victory, s. 260. zacz mocno obawia si" - Eden, The Reckoning, s. 497. Owiadczam Izbie" - Umiastowski, Poland, s. 232. Rzd Jego Krlewskiej Moci" - Jedrzejewicz, Poland in the British Parliament, t. 2, s. 306. szczeglnie zjadliwy artyku w Prawdzie" - Umiastowski, Poland, s. 228. Na podstawie tej nazwy" - Jedrzejewicz, Poland in the British Parliament, t. 3, s. 217. W BBC cenzor - Edward J. Roek, Allied Wartime Diplomacy: A Pattern in Poland, John Wiley, New York 1958, s. 163. Times", ktry wraz z innymi Umiastowski, Poland, s. 161. rozpocz kampani na rzecz - ibid., s. 219. Kiedy inny polski tytu - Jedrzejewicz, Poland in the British Parliament, t. 2, s. 309. Brytyjscy marynarze nie po to" - ibid., s. 310. pywaj po bezbrzenym morzu zakamania" - Raczyski, In Allied London, s. 183-184. Coraz mniej jest mowy" - ibid., s. 175. Wszyscy maj sterane nerwy" - Panter-Downes, London War Notes, s. 310. porwna Londyn do niegdy eleganckiego hotelu" - Cloud, Olson, Murrow Boys, s. 233. Wracaj do siebie, parszywy Polaku!" - Zamoyski, Forgotten Few, s. 193. Przewaa tu [...] doktryna" - Raczyski, In Allied London, s. 217. tpi [si nas]" - ibid., s. 253. uy wobec nas tonu podniesionego" ibid., s. 193. Polacy musz w peni" - Kimball, Churchill and Roosevelt, t. 2, s. 651. W notatce do Edena Churchill - Gilbert, Winston Churchill, 1941-1945, s. 642. Zgodzi si nawet rozway - Umiastowski, Poland, s. 229. Bardzo wtpimy" - Loewenheim, Langley, Jonas, Roosevelt and Churchill, s. 447. Wprawdzie polscy onierze - Kimball, Churchill and Roosevelt, t. 2, s. 720. Pozwol sobie przypomnie" - Jedrzejewicz, Poland in the British Parliament, t. 2, s. 341-342. Polityczne skutki sw Churchilla" - Nowak, Courier, s. 268. Kiedy agresja" Jedrzejewicz, Poland in the British Parliament, t. 2, s. 352. Moim zdaniem zmierzacie do" ibid., s. 513. Jestem zdecydowanie przeciwny" Dilks, Diaries, s. 609. W licie do Edena - list CMalleya dla Edena, 22 stycznia 1944, FO 954/20A, PRO.

W styczniu 1944 roku - Ciechanowski, Defeat in Yictory, s. 259. W marcowym numerze American Mercury" - Chamberlin, American Mercury", marzec 1944, s. 271, 274.

nie dba o to, czy kraje" - Anna M. Cienciala, Great Britain and Poland Before and After Yalta (1943-1945): A Reassessment, Polish Review", 3 (1995), s. 283. 297 Polski nard" - Ciechanowski, Defeat in Victory, s. 280. 297 Amerykaski prezydent odpisa - ibid., s. 282. 297 Sekretarz stanu Cordell Hull - Fischer, Road to Yalta, s. 164. 297 Co gorsza, jeli ta spoeczno zacznie - Gaddis, The United States, s. 143. 297 Wiosn 1944 roku - Lukas, Strange Allies, s. 107. 298 Trzeciego maja- Gaddis, The United States, s. 143. 298 298 298 298 298 299 299 Taka wizyta pomogaby stpi" - FDR Office Files, cz. 4, Subject Files, Biblioteka FDR. Doda jednak, e Mikoajczyk - Ciechanowski, Defeat in Victory, s. 294. To Churchill zaproponowa- ibid., s. 293. nadal przeciwny podziaowi Polski" - Mikoajczyk, Rape of Poland, s. 59. przystpi do dziaania" - ibid., s. 60. Prezydent nie zrobi dla Polakw nic" - Eden, The Reckoning, s. 539-540. Podczas wizyty Mikoajczyka - Harriman, Abel, Special Envoy, s. 329-330.

ROZDZIA SIEDEMNASTY 300 300 301 301 302 303 303 304 305 305 307 308 308 klasycznym przykadem onierskiej dzielnoci" - Anders, Army in Exile, s. XIII. z bolesnym zainteresowaniem" - Martha Gellhorn, The Face of War, Atlantic Monthly Press, New York 1988, s. 124-125. Drugi Korpus by czym wicej" - Anders, Army in Exile, s. XIV. My, Polacy, mamy" - J o h n Ellis, Cassino: The Hollow Victory, McGraw-HiU, New York 1984, s. 318. Wszcie mogli ukrci eb Anders, Army in Exile, s. 163. Niech lew mieszka w waszym sercu" - Raczyski, In Allied London, s. 213. Ci, co przeyli, Ellis - Cassino, s. 336. na dwik tej trbki tysice - ibid., s. 337. Duma i godno narodowa wymagay" - Korbonski, Fighting Warsaw, s. 347348. Po spotkaniu w Londynie - Wbod, Jankowski, Karski, s. 160. w wiecie zudze" - Jedrzejewicz, Poland in the British Parliament, t. 2, s. 498. Nagle przestay wychodzi hitlerowskie gazety - Br-Komorowski, Secret Army, s. 206. Jestemy gotowi w kadej chwili" - ibid., s. 208.

442 308 308 309 309 310 310 310 310 310 311 311 311 311 312 312 312 313 314 314 314 314 315 315 315 315 315 316 316 316 316 317 318 318 319 319 319 319 320 320 320 320

SPRAWA

HONORU 320 321 321 322 322 322 322 322 323 323 323 323 323 323 323 324 324 325 325

Przypisy

443

W depeszy poprosi - Cynk, PAF, 1943-1945, s. 472. Podjcie takich krokw" - raport COS Joint Planning Staff, 31 lipca 1944, AIR 8/1757, PRO. Ma pan pierwszorzdnych onierzy" - Stanisaw Sosabowski, Parachute General, Kimber, London 1961, s. 87. A ponadto RAF - raport COS Joint Planning Staff, 31 lipca 1944. obie poniosy w ubiegych miesicach - Cynk, PAF, 1943-1945, s. 473. tragicznie niemdrzy" - Sir John Slessor, The Central Blue, Praeger, New York 1957, s. 611. Walki w miecie wybuchn" - Nowak, Courier, s. 339. W caym miecie - Br-Komorowski, Secret Army, s. 209. Przez cay ten i nastpny dzie - Lukas, Strange Allies, s. 63. Podobny apel - Br-Komorowski, Secret Army, s. 213. Pozostanie w podziemiu" - Harriman, Abel, Special Envoy, s. 336. Nowak ostrzeg Bora-Komorowskiego - Nowak, Courier, s. 333. Nie mam adnych zudze" - ibid., s. 335. Punktualnie o pitej po poudniu - Br-Komorowski, Secret Army, s. 216. W dziesitkach osiedli - ibid., s. 233. Pewien dozorca - Nowak, Courier, s. 347. Warszawiacy pozrywali - Br-Komorowski, Secret Army, s. 234. Armia Czerwona nie zrobia nic - ibid., s. 236. Wszyscy mieszkacy Warszawy" - Bielecki, Szymaski, Warsaw Aflame, s. 137. Z historycznego punktu widzenia" ibid., s. 175. Stalin odpar - Mikoajczyk, Rape ofPoland, s. 74. przegranymi przedstawicielami przegranego ustroju" - Kennan, Memoirs, s. 220. nazwa ten wieczr trudnym" - ibid., s. 219. Byo mi bardzo przykro" - ibid., s. 220. Drugiego sierpnia Churchill - Barker, Churchill and Eden, s. 253. Nigdy nie cofaem si" - Slessor, Central Blue, s. 615. Nie przekonawszy przeoonych - Cynk, PAF, 1943-1945, s. 473. Na jednej z bocznych uliczek - Bielecki, Szymaski, Warsaw Aflame, s. 140. Tego dnia tylko na samej Woli - Lukas, Forgotten Holocaust, s. 199. W jednym z nich - wywiad z Wand Krasnodbsk (Stanisaw Basiak). Urzdzona przez SS rze - Lukas, Forgotten Holocaust, s. 199. W ktrej chwili - Br-Komorowski, Secret Army, s. 263. Porucznik John Ward - Nowak, Courier, s. 357. Zapewnieniom polskim" - Korbonski, Fighting Warsaw, s. 360. Obawiaem si, e naszej depeszy" - ibid., s. 359. Tam, na placach w rdmieciu - Br-Komorowski, Secret Army, s. 265. Z ponad dziewidziesiciu - Slessor, Central Blue, s. 617. kontynuowanie operacji" ibid., s. 618. W cigu niespena trzech tygodni - Cynk, PAF, 1943-1945, s. 478. zabawy na powietrznej strzelnicy" - Zumbach, On Wings, s. 85. Umieralimy po trochu" - Zamoyski, Forgotten Few, s. 195.

325 325 325 325 325 326 326

Mj Boe, by teraz z wami!" - Skrzyda", wrzesie 1944. KADEJ NOCY - cyt. za: Raczyski, In Allied London, s. 334. RAF uzna - Zumbach, On Wings, s. 99. Trudno si oprze" - depesza Slessora do szefa sztabu RAF-u, 16 sierpnia 1944, AIR 8/1757, PRO. To samo podejrzenie - Churchill, Triumph and Tragedy, s. 133. Tu po wybuchu powstania - Anthony Cave Brown, Wild Bill Donovan: The Last Hero, Times Books, New York 1982, s. 621. Powstanie jest gupot - Departament Stanu USA, FRUS, vol. III, 1944, s. 1374. Averell Harriman - ibid., s. 1375. Dwa dni pniej - Abramson, Spanning, s. 382. wrci [...] zdruzgotany" - Kennan, Memoirs, s. 221. Dla obydwu stao si jasne - Harriman, Abel, Special Envoy, s. 340. ciniecie ze zoliw satysfakcj" - Kennan, Memoirs, s. 221. penej, realistycznej politycznej konfrontacji"- ibid., s. 222. Niegdy zdecydowany zwolennik - Harriman, Abel, Special Envoys, s. 341. Polacy mieli pene prawo" - Departament Stanu USA, FRUS, vol. III, 1944, s. 1383. Ponagli te prezydenta - ibid., s. 1378. Skonsternowany Harriman napisa - Departament Stanu USA, FRUS, vol. IV, 1944, s. 989. Winston ostatnio" - Moran, Churchill, s. 185-186. Polskie [powstanie] sprawia mi wielki bl" - Mary Soames, Winston and Clementine: The Personal Letters ofthe Churchills, Houghton Mifflin, Boston 1999, s. 503. Dziadek wychodzi z siebie" - przemwienie Winstona Churchilla (wnuka) w American Institute of Polish Culture, Miami, 28 stycznia 2001. Wielka Brytania wesza do tej wojny" - Anders, Army in Exile, s. 211. Ja i mj przyjaciel" - ibid., s. 213. Wczeniej tego miesica - Churchill, Triumph and Tragedy, s. 135. band przestpcw, ktrzy chc przechwyci wadz" - Lukas, Strange Allies, s. 74. Dzikuj za informacje" - Kimball, ChurchillandRoosevelt, t. 3, s. 294. wysa [tak czy owak] samoloty" - Churchill, Triumph and Tragedy, s. 140.

ROZDZIA OSIEMNASTY 327 Szczliwy Pary" - Br-Komorowski, Secret Army, s. 302. 327 Nikt nie wini paryan" - ibid. 328 Na pocztku wrzenia - Bielecki, Szymaski, Warsaw Aflame, s. 150. 329 Gryzcy zaduch dawi oddech" - Br-Komorowski, Secret Army, s. 306. 329 odbijajce si od cian jki - ibid., s. 302. 329 W Warszawie od piciu tygodni" - Bielecki, Szymaski, Warsaw Aflame, s. 175. 329 Gdyby Dante ujrza - Skrzyda", 15 lutego 1945.

444 329 330 331

SPRAWA

HONORU

Przypisy ROZDZIA DZIEWITNASTY 342

445

Czy nie blokujecie informacji" - Churchill, Triumph and Tragedy, s. 139. Kiedy Stalin nie zgodzi si - Bell, John Buli, s. 146. przestrzeg Eden gabinet wojenny - protokoy z posiedze gabinetu wojennego, 16 sierpnia 1944, AIR 8/1757, PRO. 331 Powinnimy mie pen jasno" - Bell, John Buli, s. 164. 331 Na oczach nie do wraliwego wiata" - Umiastowski, Poland, s. 297. 331 nikczemn i tchrzliw postaw" - ibid., s. 298. 331 Rosjanie z pewnoci" - Bell, John Buli, s. 139. 331 Opowie o dwch miastach - Economist", 26 sierpnia 1944. 332 Nasuwa si nieunikniony wniosek" - Eden, The Reckoning, s. 548. 332 Ojcze wity" - Churchill, Triumph and Tragedy, s. 143. 332 Nie pamitam wypadku" - ibid., s. 141. 333 strasznych, a nawet poniajcych ustpstw" - ibid. 333 Trudno nam zrozumie" - ibid., s. 143. 333 Zwaywszy nasze wielkie sukcesy" - ibid., s. 142. 333 W raporcie dla Biaego Domu - Lukas, Strange Allies, s. 81. 333 Problem pomocy Polakom" - Churchill, Triumph and Tragedy, s. 143-144. 333 Dopiero trzeciego padziernika - Lukas, Strange Allies, s. 100. 334 Wydbiwszy na sowieckich dowdcach - Bielecki, Szymaski, Warsaw Aflame, 334 334 335 335 335 336 336 336 336 336 336 337 337 338 338 338 339 339 340 341 341 s. 153. Wszystkie konie" - Korbonski, Fighting Warsaw, s. 390. Zdobycie Warszawy byo moliwe" - Tina Rosenberg, The Haunted Land: Facing Europes GhostsAfter Communism, Random House, New York 1995, s. 143. Jak na urgowisko" - Korbonski, Fighting Warsaw, s. 388. Osiemnastego wrzenia - Br-Komorowski, Secret Army, s. 350. W pierwszych tygodniach" - ibid. Churchill i jego ekipa - Umiastowski, Poland, s. 325. Mstwo i powicenie" - Slessor, Central Blue, s. 612. Zwyky czowiek nie pojmie" - ibid. Osiem dni po wybuchu powstania - Gilbert, Second World War, s. 566. Nastpnego dnia - Keegan, Six Armies, s. 267. By wrd nich Richard Tice - Sosabowski, Parachute General, s. 94. Sosabowskiego szczeglnie niepokoio - ibid., s. 108. Wszyscy siedzieli nonszalancko" - Cornelius Ryan, A Bridge Too Far, Simon & Schuster, New York 1974, s. 142. Kiedy transportowce ibid., s. 502. wydawao si, e pruj do mnie" - ibid., s. 503. Jedynym bdem Polaka" - Murray, Millett, War to Be Won, s. 443. Ale wielu warszawiakom - Br-Komorowski, Secret Army, s. 401. Bylimy wolni" - ibid., s. 376. Gdy powstacy ruszyli ibid., s. 378. Wedug historyka obozu - wywiad z Helen Kubic. Trzeciego padziernika - Lisiewicz i inni, Destiny, s. 221-222.

342 343 343 343 343 343 343 344 344 344 344 344 345 345 345 345 345 346 346

Miejsce polityka - Warren E Kimball, Naked Reverse Right: Rooseyelt, Churchill and Eastern Europ from TOLSTOYto Yalta - and a Little Beyond, Diplomatic History" 1985, s. 5. Caa ta chwiejno" - Moran, Churchill, s. 221. groc mu zgubnymi" konsekwencjami - Churchill, Triumph and Tragedy, s. 230. Uzgodnijmy nasze sprawy" - ibid., s. 227. Wszystko zostao zaatwione" - ibid. zdronego dokumentu" - ibid., s. 228. prostack" i bezduszn" ibid., s. 231. W rezultacie dla uratowania Grecji" - G.E Hudson, The Lesson of Yalta, Commentary", kwiecie 1954, s. 376. Stalin wystpi w roli - The Fruits of Teheran, Time", 25 grudnia 1944, s. 28. Zgodzi si na tymczasowe granice - Mikoajczyk, Rape of Poland, s. 92. ma prawo da od Polakw" - Roek, Allied Wartime, s. 274. Decyzja naley do Polakw - Mikoajczyk, Rape of Poland, s. 95. Przecie Wielka Trjka - ibid., s. 96. bagajc ich oczami" - ibid. Potwierdzam to" - ibid. kwieciste mowy" - ibid., s. 98. Jeeli Mikoajczyk nie zgodzi si - Roek, Allied Wartime, s. 280. Tracimy wszystko!" - ibid., wszystkie cytaty z tej rozmowy pochodz z ksiki Ro ka. Wol zgin, walczc" - Mikoajczyk, Rape of Poland, s. 99. Bardzo brutalnie potraktowaem" - Moran, Churchill, s. 215.

346 Bylimy coraz bardziej izolowani" - Mikoajczyk, Rape of Poland, s. 104-105. 347 wielu ludzi w dobrej wierze" - Ciechanowski, Defeat in Victory, s. 343. 347 przywdca Polskiej Partii Socjalistycznej - Mikoajczyk, Rape of Poland, s. 106. 347 Wczesn jesieni 1944 roku - Goodwin, No Ordinary Time, s. 547. 347 Time" przewidywa - Fleming, New Dealers', s. 459. 347 W telegramie do Averella Harrimana - Departament Stanu USA, FRUS, vol. IV, 1944, s. 825. 347 Ankieter Hadley Cantril - ibid, s. 470. 347 prawdopodobnie przesadzi w zachwalaniu" - Ciechanowski, Defeat in Victory, s. 347. 348 Unikajc konkretw - Lane, I Saw, s. 60. 348 Przy biurku prezydenta - ibid. 349 Polska zostaa potraktowana sprawiedliwie" - ibid. 349 Churchill domaga si - Bohlen, Witness, s. 161. 350 godzin wczeniej wysadzi" - Umiastowski, Poland, s. 328. 350 legalny rzd Polski" - Loewenheim, Langley, Jonas, Rooseyelt and Churchill, s. 633. 350 sprawy europejskie s tak zawikane" - Harriman, Abel, SpecialEnvoy, s. 369.

446 350 351 351 351 351 351 351 352 352 352 353 353 353 353 353 353 353 354 354 354 354 354 355 355 355 355 355 355 355 356 356 356 356

SPRAWA

HONORU 357 357

Przypisy

447

rosncej spoecznej dezorientacji" - Loewenheim, Langley, Jonas, Roosevelt and Churchill, s. 69. powane skutki polityczne" - ibid., s. 634. adnych dowodw uzasadniajcych wniosek" - Churchill, Triumph and Tragedy, s. 335. jechali na decydujc konferencj" - Loewenheim, Langley, Jonas, Roosevelt and Churchill, s. 654. Jeeli nie skoni si" - Eden, The Reckoning, s. 590-591. nie sprosta intelektualnie" - Moran, Churchill, s. 243. By wstanie godnym poaowania" - Martin Weil, A Pretty Good Club: The Founding Fathers ofthe Foreign Service, W.W. Norton, New York 1978, s. 89. Musz przyzna, e z tej trjki" - Dilks, Diaries, s. 706. Owiadczy, e po dwch latach - Churchill, Triumph and Tragedy, s. 353. walczy jak tygrys" - Payne, Rise and Fali, s. 665. pochodzc z Ameryki" - Churchill, Triumph and Tragedy, s. 367. byoby" mu atwiej w kraju" - Departament Stanu USA, FRUS, Conferences at Malta and Yalta, s. 677. Tylko honor by powodem" - Churchill, Triumph and Tragedy, s. 368. Polska jest rwnie spraw honoru - ibid, s. 369. Nazywaj mnie dyktatorem" - Departament Stanu USA, FRUS, Conferences at Malta and Yalta, s. 718. Rzd lubelski nie jest reprezentatywny" - Churchill, Triumph and Tragedy, s. 371. bardzo chcia zakoczy dyskusj" - ibid., s. 372. Mam nadziej, e nie musz" - Bohlen, Witness, s. 189. od roku 1939 w zasadzie nie byo" - Departament Stanu USA, FRUS, Conferences at Malta and Yalta, s. 718. W zakresie kompetencji nas trzech" - ibid. Jeeli zrezygnujemy z Polakw w Londynie" ibid., s. 788. gdyby raptem na konferencji odrzucono" - Churchill, Triumph and Tragedy, s. 378. rzd zostaby oskarony w parlamencie" - ibid., s. 379. W cigu miesica" - ibid., s. 381. Brytyjski premier odrzek - ibid., s. 382. Wybory musz by" - ibid., s. 384. zreorganizowany na szerszej bazie politycznej" - ibid., s. 387. najpodlejszym niedomwieniem" - Kennan, Memoirs, s. 222. ostro zaatakowana w Anglii" - Remi Nadeau, Stalin, Churchill and Roosevelt Divide Europ, Frederick Praeger, New York 1990, s. 145. cakowicie przemilcza istnienie" - Umiastowski, Poland, s. 430. opartych na szerokiej reprezentacji" - Loewenheim, Langley, Jonas, Roosevelt and. Churchill, s. 655. To poszo za daleko!" - Cienciala, Great Britain, s. 303. Utajniono rwnie zgod - Leckie, Delivered, s. 846-847.

Czy Zwizek Sowiecki" - ibid., s. 847-848. Gdy si zna fakty Sarah Meiklejohn Terry, Polands Place in Europ, Princeton University Press, Princeton 1983, s. 357-358.

ROZDZIA DWUDZIESTY 358 359 359 359 359 359 360 360 360 360 360 360 360 361 361 361 361 362 362 362 362 363 363 363 363 364 364 364 364 365 Kilku z nich siedziao - Zamoyski, Forgotten Few, s. 4. W latach 1940-1945 - Cynk, PAF, 1943-1945, s. 440. W chwili rozpoczcia odprawy - Zamoyski, Forgotten Few, s. 198. Tylko pomyl" - Lisiewicz i inni, Destiny, s. 168-169. dokonanego nie, jak w przeszoci" - Jedrzejewicz, Poland in the British Parliament, 1939-1945, t. 3, s. 369. myl ta bya tak miadca - Lukas, Strange Allies, s. 204. Nie mam sumienia da" - Anders, An Army in Exile, s. 251. Na takie zaatwienie sprawy" - ibid., s. 256. Mymy wschodnich granic Polski" - Anders, An Army in Exile, s. 257. nie byby moliwy szereg natar" - pismo Alanbrooke'a do szefw sztabw, 18 stycznia 1946. zachowa dyscyplin" - Lockhart, Comes to Reckoning, s. 338. W najgorszym wypadku" - Macmillan, Blast ofWar, s. 572. Nie doceniem"- ibid. s. 572-573. Z jednej strony" - Romuald Lipiski, Memoirs, Polish Combatants Association (www. execulink. com/ - j ferenc). Nie mogli poj - Br-Komorowski, SecretArmy, s. 385. Sukces konferencji" - Panter-Downes, London War Notes, s. 359. wtpliwoci, czy Wielka Trjka" - Levering, American Opinion, s. 189. spore ustpstwa" - Bell, John Buli, s. 175. stoi na solidnym gruncie"- ibid. Decyzje podjte w Jacie - Burns, Soldier ofFreedom, s. 582. decyzja w sprawie polskich granic bya kompromisem" - Jedrzejewicz, Poland in the British Parliament, 1939-1945, t. 3, s. 371. Sdz [...] e bardzo si pilnujc" - ibid., s. 173. Wyraenie silnego poparcia" - Mr Churchill Champions Decisions on Poland, Daily Telegraph", 28 lutego 1945. determinacji" jego, Roosevelta i Stalina - Bell, John Buli, s. 176. nie dlatego, e korzy si" Umiastowski, Poland, s. 444. Uwaam [...] e sowa" - Churchill, Triumph and Tragedy, s. 401. kiedy zwrc si przeciw nam" - Colville, Fringes, s. 562. bd panami w swoim domu?" - Daily Telegraph", 28 lutego 1945. [Premier] przedstawi bardzo mocne argumenty" - cyt. za: Gilbert, Churchill, 1941-1945, s. 1233. decydowanie o losie narodu" - Loewenheim, Langley, Jonas, Roosevelt and Churchill, s. 658.

448

SPRAWA

HONORU 374 374 374 375 375 375 376 376 376 377 377 377

Przypisy

449

Dunglass, u ktrego na pocztku wojny - Alec Douglas-Home, The Way the Wind Blows, Times Books, New York 1976, s. 88-89. 365 Nie wolno dopuci, eby Rosja" - Kenneth Young, Sir Alec Douglas-Home, Fairleigh Dickinson University Press, Teaneck, N.J. 1972, s. 67. 365 Nie ma drugiego takiego kraju" Jedrzejewicz, Poland in the British Parliament, 1939-1945, t. 3, s. 388. 366 decyzj o oddaniu terytorium" - Bell, John Buli, s. 177. 366 To byo wspaniae" -James, Chips", s. 398. 366 Jeeli nasza polityka zagraniczna" - Jedrzejewicz, Poland in the British Parliament, 1939-1945, t. 3, s. 436. 366 bronili w tej Izbie" - ibid., s. 470. 366/367 zaprzysigym zwolennikiem" - ibid., s. 468. 367 A dzi robi to, poniewa" - ibid., s. 501. 367 pogodzi niespokojne sumienia" - Umiastowski, Poland, s. 457. 367 nie mg zaakceptowa" - ibid., s. 462. 367 labourzyci przejli si tym" - Loewenheim, Langley, Jonas, Roosevelt and Chur chill, s. 662. 368 W adnym razie nie dam si" - Colville, Fringes, s. 566. 368 prbuje przekona sam siebie" ibid., s. 565. 368 W sumie z naszej polityki" - Nadeau, Stalin, s. 144. 368 wyranie chcia z konsultacji" - Churchill, Triumph and Tragedy, s. 421. 368 Wrd aresztowanych - Brodniewicz-Stawicki, For Your Freedom, s. 242. 368 godzeni, bici i torturowani" - Gilbert, Winston Churchill, 19411945, s. 1243. 368 pomagali im tylko Polacy - Deane, Strange Alliance, s. 193194. 368 Gdyby nie yczliwo i gocinno" Departament Stanu USA, FRUS, vol. V, 1945, s. 1085-1086. 369 Nie mam najmniejszej wtpliwoci" - Loewenheim, Langley, Jonas, Roosevelt and Churchill, s. 676. 369 369 369 370 370 371 371 372 372 372 372 373 373 373 testem [na to], jak my i Rosjanie" - ibid., s. 662. Zamiast pieszy si - ibid., s. 667. Nie chc ujawnia" - ibid., s. 671. Na pocztku marca na yczenie Edena - Jedrzejewicz, Poland in the British Parlia ment, 1939-1945, t. 3, s. 642-643. Musz postawi spraw jasno" - Departament Stanu USA, FRUS, vol. V, 1945, s. 195. wyrazi gorzki al" - Abramson, Spanning, s. 172. zmniejszy do minimum" - Gaddis, The United States, s. 172. Dwudziestego pitego kwietnia - Cynk, PAF, 1943-1945, s. 439. Kiedy zblia si pokj" - historia Dywizjonu 303, Instytut Polski w Londynie. Pewnego piknego majowego ranka - Dalecki, rkopis. Tak jak niemal wszyscy towarzysze niewoli ibid. O tym, kto spord okoo szeciuset jecw - Lisiewicz i inni, Destiny, s. 249. Cay czas powicaem" - Zumbach, On Wings, s. 82. Wyspecjalizowa si w szmuglu diamentw - ibid., s. 102-103.

365

To byo straszne" - wywiad z Urbanowiczem, dokument telewizyjny Polish Air Force with the Allied Forces. W roku 1944 przeniesiono go - Urbanowicz, Zdzisaw Krasnodbski, Skrzyda", 122/608. Ktrego wieczoru w Opera House - Bielecki, Szymaski, Warsaw Aflame, s. 182. Z kieliszkiem w rku - lord Francis-Williams, Nothing So Strange, s. 201-202. wiadomo jest zamierzonym afrontem" - ibid., s. 203. A moe by po prostu" - ibid. Pracuj w sposb dziwnie mechaniczny" - Cloud, Olson, Murrow Boys, s. 239. Nazajutrz w Londynie - Panter-Downes, London War Notes, s. 374377. Niech Bg was bogosawi" - John Charmley, Churchill: The End of Glory, Harcourt Brace, New York 1993, s. 637. Musimy jeszcze si upewni" - Churchill, Triumph and Tragedy, s. 549. zniechcony do penej jadu polityki" - Soames, Winston and Clementine, s. 530. Sowo Yictory!" Zamoyski, Forgotten Few, s. 200.

ROZDZIA DWUDZIESTY PIERWSZY 378 378 379 379 380 380 380 380 380 381 381 382 382 382 382 382 383 383 384 Nie zapomnimy, e pierwsi" - Zamoyski, Forgotten Few, s. 200. Dwudziestego trzeciego kwietnia 1945 roku - Departament Stanu USA, FRUS, vol. V, 1945, s. 252. najwiksz nielegaln prywatn armi" - Zamoyski, Forgotten Few, s. 203. pozbawiono moliwoci wyraania woli" - Daily Telegraph", 6 czerwca 1946. rdem coraz wikszych politycznych komplikacji" - protokoy posiedze gabine tu, 22 stycznia 1946, AIR 8/1157, PRO. naley uczyni wszystko" - Zamoyski, Forgotten Few, s. 204. Na rozmaitych forach - Brown, Airmen in Exile, s. 71. chodnym, beznamitnym stanowiskiem" - oklnik Ministerstwa Lotnictwa, 17 stycznia 1946, FO 371/115, PRO. Poczyy nas braterskie wizi" - Lisiewicz i inni, Destiny, s. 343. Obowizkiem" Polakw - list Bevina do Ministerstwa Lotnictwa, AIR 55/126, PRO. Do uytku praktycznego*" - Gretzyngier, Matusiak, Polish Aces, s. 76. Mylami bdziemy z nimi" - Anders, An Army in Exile, s. 300. Czy wszyscy stracilimy poczucie przyzwoitoci" - Skrzyda", 15 marca 1946, 5/478. Musz powiedzie otwarcie" - Anders, An Army in Exile, s. 300. Wszyscy stoimy przed tym samym dylematem" - historia Dywizjonu 303, Instytut Polski w Londynie. Przyjanie i wspomnienia" - Zumbach, On Wings, s. 100. Podczas przygnbiajcej ceremonii - Skrzyda", 1 padzienika 1946. W tym najbardziej bolesnym dniu" - Dalecki, rkopis. Jestem w Anglii od szeciu lat" - Zumbach, On Wings, s. 100-101.

450 385 385 385 385 385 386 387 387

SPRAWA

HONORU 395 396 396 397

Przypisy Nard polski nigdy nie wyrzeknie si" - Raczyski, In AlliedLondon, s. 366. Po raz pierwszy odczuem" Sikorski, Fuli Circle, s. 66. W szczytowym momencie Solidarno - Davies, Heart of Europ, s. 19. Razem bdziemy walczy" - New York Times", 10 lipca 1997.

451

Na lubie pewnej pary - James, Chips", s. 414. W czerwcu 1946 roku - Zamoyski, Forgotten Few, s. 204. Jak mylisz, kto da ci prac" wywiad z Franciszkiem Krnickim. Wtpi, czy czynniki urzdowe" - Brown, Airmen in Exile, s. 66. dawia" go gorycz" - Zamoyski, Forgotten Few, s. 207. bardzo, bardzo cikie" - wywiad z Wand Krasnodbsk (Stanisaw Basiak). trzech tysicy innych lotnikw - Lisiewicz i inni, Destiny, s. 348. Ojciec okuciewskiego zgin - wywiad z Wand okuciewsk (Andrzej Lewan dowski). 387 W Polsce bya te - wywiad z Tadeuszem Anderszem. 388 By to najbardziej haniebny" - Davies, Heart of Europ, s. 97. 388 Ale cho Stanisaw Mikoajczyk - Mikoajczyk, Rape ofPoland, s. 200. 388 Oburzony nijak reakcj rzdu Trumana Lane, / Saw, s. 301. 388 do roku 1947 sowiecka i polska bezpieka ibid., s. 209. 389 Oskarony w 1948 roku o szpiegostwo Zamoyski, Forgotten Few, s. 212. 389 Traktowano mnie jak przestpc" - ibid. 389 Po przyjedzie do Polski - wywiad z Jackiem Kutznerem. 389 To bya mio" wywiad z Wand okuciewsk. 390 Po wojnie gros polskiego wgla - Davies, Heart of Europ, s. 81. 391 Modzi Polacy nie znaj" Martha Gellhorn, The View from the Ground, Atlantic Monthly Press, New York 1988, s. 170. 391 brudu i zaniedbania" - ibid, s. 177. 391 Polska stracia okoo dwudziestu procent ludnoci Davies, Heart of Europ, s. 64. 391 Gojenie si tej otwartej rany" - ibid., s. 100-101. 391 Historia obejdzie si ze mn yczliwie" - Rosenberg, Haunted Land, s. XV. 391 Sami zgotowali sobie zgub" - Winston Churchill, The GatheringStorm, Houghton Mifflin, Boston 1948, s. 323. 392 zniszczone miasta Europy" - Taylor, The Second World War, s. 129. 392 Gdy dochodzi do politycznych katastrof" - Uam, The Rivals, s. 93. 393 Rosyjskie zbrodnie" - Stewart Steven, The Poles, Macmillan, New York 1982, s. 137. 393 Przez ponad dziesi lat po wojnie - Davies, Heart of Europ, s. 106. 393 polski reakcyjny reim" - Radek Sikorski, Fuli Circle, Simon & Schuster, New York 1997, s. 41. 393 Zakazane byy wszelkie nagrobki i klepsydry - Davies, Heart of Europ, s. 106. 393 wielki ogrd bujnego indywidualizmu" - Tadeusz Konwicki, The Polish Complex, Dalkey Archive Press, Normal, 111. 1998, s. 137. 394 Sienkiewicz uczy innych cnt" - Sikorski, Fuli Circle, s. 59. 394 Nabijanie si do rozpuku z Rosjan" - Gellhorn, View from the Ground, s. 150. 395 Tu po wojnie - Alicia Nitecki, Recovered Land, University of Massachusetts, Amherst 1995, s. 8. 395 przez wiele lat jedna" - Steven, Poles, s. 135. 395 W innej czci cmentarza - Andrzej Chmielarz, Warsaw Fought Alone: Reflections on Aid to and the Fali of the 1944 Uprising, Polish Review", 4, 1994, s. 432.

EPILOG 399 399 400 400 401 401 401 401 402 402 402 402 402 403 403 403 404 404 405 405 405 406 407 408 408 Kiedy po raz pierwszy wzbi si - wywiad z Jackiem Kutznerem. Powiedziaem mu: Tolo" - wywiad z Ludwikiem Martelem. Spojrzaem na niego" - wywiad z Tadeuszem Anderszem. chopcy, ktrzy pozostali w Anglii" - wywiad z Ignacym Olszewskim. Ci [...] ktrzy okazywali" - Czesaw Miosz, To Begin Where I Am, Farrar, Straus & Giroux, New York 2001, s. 152. cierpia najboleniej" - wywiad z anonimowym informatorem. Bya to tak bycza zabawa" - wywiad z Jackiem Kutznerem. Wkrtce po wojnie - Zumbach, On Wings, s. 106. Pi lat pniej - ibid., s. 10. Niektrych kopoty szukaj" - ibid. Byo jasne" - wywiad z Ludwikiem Martelem. kupuje i sprzedaje" - wywiad z Wand okuciewsk. Miejscowi taksiarze wywiad z anonimowym informatorem. zapalny entuzjazm" - Collier, Eagle Day, s. 276. najbardziej obecne jest we mnie" - Eva Hoffman, Lost in Translation: A Life in a New Language, Penguin, New York 1990, s. 115. W jego listach czuje si nostalgi" - wywiad z anonimowym informatorem. yo si dobrze" - wywiad z Francisem Gabreskim (Andrzej Lewandowski). Robi takie niezwyke rzeczy" - wywiad z Witoldem Urbanowiczem (synem). Nasza rodzina do si nawojowaa" - ibid. Gdy zostaem wiceprezesem" - ibid. Dla niego bya to moja ziemia" - ibid. wraca z tych podry uradowany" - ibid. W czerwcu 1984 roku - Michel Alfred Peszke, The Polish Armed Forces in Exile, Part ZJuly 1941-May 1945, Polish Review", 2, 1987, s. 168. Na przyozdobionym godami - Financial Times", 13 lipca 1993. Mamy wobec was wielki dug" - wywiad z Franciszkiem Krnickim.

Bibliografia

453

BIBLIOGRAFIA

Boothby Robert, Boothby: Recollections ofa Rebel, Hutchinson, London 1978. Br-Komorowski Tadeusz, The Secret Army, Victor Gollancz, London 1950. Brinkley David, Washington Goes to War, Knopf, New York 1988. Brodniewicz-Stawicki Margaret, For Your Freedom and Ours: The Polish Armed Forces in the Second World War, Vanwell, St. Catharines, Ontario 1999. Brown Alan, Airmen in Exile: The Allied Air Forces in the Second World War, Sutton, Phoenix Mills, U.K. 2000. Brown Anthony Cave, Wild Bill Donovan: The Last Hero, Times Books, New York 1982. Bryan Julien, Siege, Doubleday, Garden City, N.Y. 1940. Buell Raymond Leslie, Poland: Key to Europ, Knopf, New York 1939. Bullock Alan, Hitler and Stalin: Parallel Lives, Knopf, New York 1991 [wyd. pol. Alan Bulock, Hitler i Stalin: ywoty rwnolege, PIW/Bellona, Warszawa 1994] Bungay Stephen, The Most Dangerous Enemy: A History of the Battle of Britain, Aurum Press, London 2000. Burns James MacGregor, Roosevelt: The Soldier of Freedom, Harcourt Brace Jovanovich, New York 1970. Burns James MacGregor, Susan Dunn, The Three Roosevelts: Patrician Leaders Who Transformed America, Atlantic Monthly Press, New York 2001. Cannadine David, The Decline and Fali ofthe British Aristocracy, Yale University Press, New Haven 1990. Cannistraro Philip, Edward D. Wynot, Theodore P. Kovaleff, Poland and the Corning of the Second World War: The Diplomatic Papers of A.]. Drexel Biddk Jr., Ohio State University Press, Columbus 1976. Carton de Wiart Adrian, Happy Odyssey, Jonathan Cape, London 1950. Charmley John, Churchill: The End ofGlory, Harcourt Brace, New York 1993. Chisholm Ann, Michael Davie, Lord Beaverbrook: A Life, Knopf, New York 1993. Cholewczynski George E, Poles Apart: The Polish Airborne at the Battle of Arnhem, Sarpedon, New York 1993. Churchill Winston, Closing the Ring, Houghton Mifflin, Boston 1951 [wyd. pol. w Winston S. Churchill, Druga wojna wiatowa, t.1-6, Phantom Press International/ Refren, Gdask 1995] Churchill Winston, The Gathering Storm, Houghton Mifflin, Boston 1948 [ wyd. pol. jw.]. Churchill Winston, The Grand Alliance, Houghton Mifflin, Boston 1950 [wyd. pol. jw.]. Churchill Winston, The Hinge ofFate, Houghton Mifflin, Boston 1950 [wyd. pol. jw.] . Churchill Winston, Their Finest Hour, Houghton Mifflin, Boston 1949 [wyd. pol. jw.]. Churchill Winston, Triumph and Tragedy, Houghton Mifflin, Boston 1953 [wyd. pol. jw.]. Ciechanowski Jan, Defeat in Yictory, Doubleday, Garden City, N.Y. 1947. Ciechanowski Jan M., The Warsaw Uprising of 1944, Cambridge Universiry Press, Cambridge 1974 [wyd. pol. Jan M. Ciechanowski, Powstanie warszawskie, PIW, Warszawa 1984] Clark Ronald, Battle for Britain, Franklin Watts, New York 1966. Clayton Tim, Phil Craig, Finest Hour: The Battle of Britain, Simon & Schuster, New York 2002. Cloud Stanley, Olson Lynne, The Murrow Boys: Pioneers on the Front Lines of Broadcast Journalism, Houghton Mifflin, Boston 1996.

Abramson Rudy, Spanningthe Century: The Life ofW. Auerell Harriman, William Morrow, New York 1992. Adams Dorothy, We Stood Alone, Longmans, Green, New York 1944. Amery L.S., My Political Life, vol. 3, The Unforgiving Years, 1929-1940, Hutchinson, London 1955. Anders Wadysaw, An Army in Exile: The Story of the Second Polish Corps, Macmillan, New York-London 1949 [wyd. pol. Wadysaw Anders, Bez ostatniego rozdziau, s.n., Warszawa 1989]. Arct Bohdan, Polish Wings in the West, Interpress, Warsaw 1971 [wyd. pol. Bohdan Arct, Polskie skrzyda na Zachodzie, Interpress, Warszawa 1970]. Ascherson Neal, The Struggles for Poland, Michael Joseph, London 1987. Baer George W, ed., A Ouestion of Trust: The Origins ofU.S.-Soviet Diplomatic Relations: The Memoirs of Loy W. Henderson, Hoover Institution Press, Pao Alto, Calif. 1986. Baldwin Hanson W, Great Mistakes ofthe War, Harper & Brothers, New York 1949. Baley Stephen, Two Septembers, Allen & Unwin, London 1941. Bali Adrian, The Last Day ofthe Old World, Doubleday, Garden City, N.Y. 1963. Barker Elisabeth, Churchill and Eden at War, St. Martins Press, New York 1978. Beitzell Robert, The Uneasy Alliance: America, Britain, and Russia, 19411943, Knopf, New York 1972. Bell P.M.H., John Buli and the Bear: British Public Opinion, Foreign Policy and the Soviet Union, 1941-1945, Edward Arnold, London 1990. Berlin Isaiah, The Proper Study of Mankind, Chatto & Windus, London 1977. Bethell Nicholas, The War Hitler Won: The Fali of F land, September 1939, Allen Lane, London 1972. Bickers Richard Townshend, The Battle of Britain, Salamander, London 1999. Bielecki Tadeusz, Leszek Szymaski, Warsaw Aflame: The 1939-1945 Years, Polamerica Press, Los Angeles 1973. Bohlen Charles, Witness to History: 1929-1969, W. W. Norton, New York 1973.

454

SPRAWA

HONORU

Bibliografia

455

Collier Richard, Eagle Day: The Battle ofBritain, Dutton, New York 1966. Collier Richard, 1940: The Avalanche, Hamish Hamilton, London 1979. ColvilleJohn, The Fringes of Power. 10 Downing Street Diaries, 1939-1955, W. W. Norton, New York 1985. Conauest Robert, Stalin: Breaker of Nations, Viking Press, New York 1991 [wyd.pol. Robert Conauest, Stalin, Wydawnictwo Micha Urbaski, Warszawa 1996]. Cookridge E.H., Inside SOE, Frederick Barker, London 1966. Coutouvidis John, Jaime Reynolds, Poland, 1939-1947, Holmes & Meier, New York 1986. Cowles Virginia, Lookingfor Trouble, Harper, New York 1941. Crook D.M., Spitfire Pilot, Faber & Faber, London 1942. Culbert David, ed Mission to Moscow, University ofWisconsin Press, Madison 1980. Curtis Rosme, Winged Tenacity, Kingston Hill, London 1944. Cynk Jerzy B., The Polish Air Force at War: The Official History, 1939-1943, Schiffer, Atglen, Pa 1998 [wyd. pol. Jerzy B. Cynk, Polskie sity powietrzne w wojnie 19391943, AJ-Press, Gdask 2001]. Cynk Jerzy B., The Polish Air Force at War: The Official History, 1943-1945, Schiffer, Atglen, Pa 1998. Czarnomski F.B., They Fight for Poland, Allen & Unwin, London 1941. Davies Joseph, Message to Moscow, Simon & Schuster, New York 1941. Davies Norman, Gods Playground: A History of Poland, Columbia University Press, New York 1982 [wyd. pol. Norman Davies, Boe igrzysko, Przedwit, Warszawa 1987]. Davies Norman, A Short History of Poland, Oxford University Press, Oxford 1984. Davies Norman, White Eagle, Red Star, Macdonald, London 1972 [wyd. pol. Norman Davies, Biay orze, czerwona gwiazda: wojna polsko-sowiecka 1919-1920, Przeds'wit, Warszawa 1988] . Davis Kenneth S., FDR: The WarPresident 1940-1943, Random House, New York 2000. Deane John R., The Strange Aliance, Viking Press, New York 1947. Dilks David, ed., The Diaries of Sir Alexander Cadogan, 1938-1945, Putnam, New York 1971. Douglas-Home Alec, The Wdy the Wind Blows, Times Books, New York 1976. Dutton David, Eden Anthony, A Life and Reputation, Edward Arnold, London 1997. Eden Anthony, The Reckoning, Houghton Mifflin, Boston 1965. Ellis John, Cassino: The Hollow Victory, McGraw-Hill, New York 1984. Eubank Keith, Summit at Teheran, William Morrow, New York 1985. Fiedler Arkady, Suadron 303: The Polish Fighter Suadron with the RAF, Roy, New York 1943 [wyd. pol. Arkady Fiedler, Dywizjon 303, Londyn 1942]. Fischer Louis, The Road to Yalta: Soviet Foreign Relations, 1941-1945, Harper & Row, New York 1972. FitzGibbon Louis, Katy Massacre, Corgi Books, London 1977. Fleming Thomas, The New Dealers' War. F.D.R. and the War Within World War TI, Basic Books, New York 2001. Francis-Williams, lord, NothingSo Strange, American Heritage, New York 1970. Francis-Williams, lord, Press, Parliament and People, Heinemann, London 1946. Gabreski Francis, Gabby: A Fighter Pilon Life, Orion, London 1991 [wyd. pol. Francis

Gabreski, Gabby:pilot myliwski, Echo, Warszawa 2001]. Gaddis John Lewis, The United States and the Origins of the Cold War, 1941-1947, Columbia University Press, New York 1973. Gardner Brian, Churchill in His Time: A Study in a Reputation, 1939-1945, Methuen, London 1968. Gardner Lloyd C, Spheres of Influence, Dee, Chicago 1993 [wyd. pol. Lloyd C. Gardner, Strefy wpyww, Wielkie mocarstwo i podzia Europy od Monachium do Jaty, Ksika i Wiedza, Warszawa 1999] . Garlinski Jzef, Poland, SOE and the Allies, Allen & Unwin, London 1969 [wyd. pol. Jzef Garliski, Polacy i onierze, Polska Fundacja Kulturalna, Londyn 1968]. Gelb Norman, Scramble: A Narrative History of the Battle of Britain, Harcourt Brace Jovanowich, San Diego 1985. Gellhorn Martha, The Face ofWar, Atlantic Monthly Press, New York 1988. Gellhorn Martha, The Viewfrom the Ground, Atlantic Monthly Press, New York 1988. Gilbert Martin, The Second World War: A Complete History, Henry Holt, New York 1987 [wyd. pol. Martin Gilbert, Druga wojna wiatowa, Zysk i S-ka, Pozna 2000]. Gilbert Martin, Winston S. Churchill, vol. VI, Finest Hour, 1939-44, Houghton Mifflin, Boston 1983 [wyd. pol. Martin Gilbert, Churchill, t.1-2, Zysk i S-ka, Pozna 1996]. Gilbert Martin, Winston S. Churchill, vol. VII, Road to Victory, 1941-45, Houghton Mifflin, Boston 1986 [wyd. pol. jw.]. Goodwin Doris Kearns, No Ordinary Time: Franklin and Eleanor Roosevelt: The Home Front in World War II, Simon & Schuster, New York 1994. Gretzyngier Robert, Poles in Defence ofBritain, Grub Street, London 2001. Gretzyngier Robert, Wojtek Matusiak, Polish Aces of World War 2, Osprey Press, London 1998. Gross Jan T, Repolution from Abroad: The Soviet Conquest of Poland s Western Ukrain and Western Belorussia, Princeton University Press, Princeton 1988. Grudzinska-Gross Irena, Jan T. Gross, War Through Childreris Eyes, Hoover Institiution Press, Pao Alto, Calif. 1981. Harriman W. Averell, Elie Abel, Special Envoy to Churchill and Stalin, 1941-1946, Random House, New York 1975. Harrison Marguerite, Theres Always Tomorrow, Farrar & Rinehart, New York 1936. Herbert Alan, A.P.: His Life and Times, Heinemann, London 1970. Hochschild Adam, The Unuiet Ghost: Russians Remember Stalin, Viking Press, New York 1994. Hoffman Eva, Lost in Translation: A Life in a New Language, Penguin, New York 1990 [wyd. pol. Ewa Hoffman, Zagubione w przekadzie, Aneks, Londyn 1995]. Hollingworth Clare, The Three Weeks'War in Poland, Duckworth, London 1940. Hough Richard, Denis Richards, The Battle ofBritain, Hodder & Stoughton, London 1989. James Robert Rhodes, Victor Cazalet: A Portrait, Hamish Hamilton, London 1976. James Robert Rhodes, ed., "Chips": The Diaries ofSir Henry Channon, Phoenix, London 1999. Jedrzejewicz Wacaw, ed., Poland in the British Parliament, 1939-1945, vols. 1-3, PiChurchill: A Biography, Farrar, Straus & Giroux, New York 2001.

456

SPRAWA

HONORU

Bibliografia

457

Johnson Brian, The SecretWar, Methuen, London 1978. Kacewicz George V., Great Britain, The Soviet Union and the Polish Government in Exile (1939-1945), M. Nijhoff, The Hague-Boston 1979. Kahn David, Seizing the Enigma: The Race to Break the German U-Boat Codes, 1939-1943, Houghton Mifflin, Boston 1991. Kapan Philip, Richard Collier, Their Finest Hour: The Battle of Britain Remembered, Abbeville Press, New York 1989. Kapuciski Ryszard, Imperium,Vmtnge Books, New York 1995 [wyd. pol. Ryszard Kapuciski, Imperium, Czytelnik, Warszawa 1993]. Karolevitz Robert E, Ross S. Fenn, Flight of Eagles: The Story of the American Kociuszko Suadron in the Polish-Russian War, 1919-1920, Brevet Press, Sioux Falls, S.D. 1974. Karski Jan, The Great Powers and Poland, 1919-1945, University Press of America, Lanham, Md. 1985 [wyd. pol. Jan Karski, Wielkie mocarstwa wobec Polski 19191945 od Wersalu do Jaty, PIW, Warszawa 1992]. Kaufman Michael, Mad Dreams, Saving Graces: Poland, a Nation in Conspiracy, Random House, New York 1989. Kee Robert, 1939: The World We Lefi Behind, Little, Brown, Boston 1984. Keegan John, SixArmies in Normandy: Erom D-Day to the Liberation ofParis, Viking Press, New York 1982. Kennan George R, Memoirs (1925-1950), Bantam Books, New York 1969. Kennan George R, Russia and the West Under Lenin and Stalin, Atlantic Monthly Press, New York 1960. Kennan George E, John Lukacs, George E Kennan and the Origins of Containment, 19441946, University of Missouri Press, Columbia 1997. Kent John, One ofthe Few, Kimber, London 1971. Kimball Warren E, ed., Churchill and Roosevelt: The Complete Correspondence, vols. II-III, Princeton University Press, Princeton 1984. Knapp Stefan, The Suare Sun, Museum Press, London 1956 [wyd. pol. Stefan Knapp, Kwadratowe soce, Wyzwolenie, Warszawa 1987]. Konwicki Tadeusz, The Polish Complex, Dalkey Archive Press, Normal, 111. 1998 [wyd. pol. Tadeusz Konwicki, Kompleks polski, s.n., 1982]. Koppes Clayton, Gregory D. Black, Hollywood Goes to War: How Politics, Profits and Propaganda Shaped World War II Movies, Free Press, New York 1987. Korbonski Stefan, Fighting Warsaw, Funk &C Wagnalls, New York 1968. Kozaczuk Wadysaw, Enigma: How the German Machin Cipher Was Broken, and How It Was Read by the Allies in World War Two, University Publications of America, Frederick, Md. 1984 [wyd. pol. Wadysaw Kozaczuk, W krgu Enigmy, Ksika i Wiedza, Warszawa 1979] . Kulski Julian, Dying, We Live, Holt, Rinehart & Winston, New York 1979. Lambert Angela, 1939: The Last Season ofPeace, Weidenfeld & Nicolson, London 1989. Lane Arthur Bliss, I Saw Poland Betrayed, Bobbs-Merrill, Indianapolis 1948 [wyd. pol. Arthur Bliss Lane, Widziaem Polsk zdradzon, Kongres Polonii Amerykaskiej, Chicago 1949] . Langer Rulka, The Mermaid and the Messerschmitt, Roy, New York 1942. Leckie Robert, Deliveredfrom Evll: The Saga of World War II, Harper & Row, New York 1987.

Levering Ralph B., American Opinion and the Russian Alliance, 1939-1945, University of North Carolina Press, Chapel Hill 1976. Lisiewicz M. et al., ed., Destiny Can Wait: The Polish Air Force in the Second World War, Battery Press, Nashville, Tenn. 1949. Lochner Louis, ed. and trans., The Goebbels Diaries, 1942-1943, Popular Library, New York 1948. Lockhart Sir Robert Bruce, Comes the Reckoning, Puttnam, London 1947. Loewenheim Francis L., Harold D. Langley, Manfred Jonas, ed., Roosevelt and Churchill: Their Secret Wartime Correspondence, Saturday Review Press, New York 1975. Lukacs John A., The Great Powers andEastem Europ, American Book Co., New York 1953. Lukas Richard C, The Forgotten Holocaust: The Poles Under German Occupation 1939-1944, Hippocrene, London 1997 [wyd. pol. Richard C. Lukas, Zapomniany holocaust. Polacy pod okupacj niemieck 1939-1944, Jedno, Kielce 1995]. Lukas Richard C, The Strange Allies: The United States and Poland, 1941-1945, University of Tennessee Press, Knoxville 1978. Macmillan Harold, The Blast ofWar. 1939-1945, Harper & Row, New York 1968. Manchester William, The Last Lion: Winston Spencer Churchill: Alone, 1932-1940, Dell, New York 1988. Marsh L.G., Polish Wings over Britain, for Your Freedom and Ours, Max Love, London 1943. Mason Francis K., Battle over Britain, McWhirter Twins Ltd., London 1969. McLaine an, Ministry of Morale: Home Front Morale and the Ministry of Information in World War Two, Allen & Unwin, London 1979. Middleton Drew, The Sky Suspended, Longmans, Green, New York 1960. Mikoajczyk Stanisaw, The Rape of Poland, McGraw-Hill, New York 1948 [wyd. pol. Stanisaw Mikoajczyk, Zniewolenie Polski, Niezalena Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1984]. Miosz Czesaw, To Begin Where 1Am, Farrar, Straus & Giroux, New York 2001. Moran Lord, Churchill: The Struggle for Survival, 1940-1965, Houghton Mifflin, Boston 1966. Murray Williamson, Allan R. Millett, A War to Be Won: Fighting the Second World War, Belknap/Harvard University Press, Cambridge, Mass. 2000. Nadeau Remi, Stalin, Churchill and Roosevelt Divide Europ, Frederick Praeger, New York 1990. Nitecki Alicia, Recovered Land, University of Massachusetts Press, Amherst 1995. Nowak Jan, Courier from Warsaw, Wayne State University Press, Detroit 1982 [wyd. pol. Jan Nowak Kurier z Warszawy, s.n. 1980]. Ojivier David, Fighter Command, 1939-1945, HarperCollins, London 2000. 0'Malley Owen, The Phantom Caravan, John Murray, London 1954. Orpen Neil, Airlift to Warsaw: The Rising ofl944, University of Oklahoma Press, Norman 1984. Orwell George, The Complete Works of George Orwell, vol. 16,1 Have Triedto Tell the Truth, 1943-1944, Secker & Warburg, London 1998. Orwell George, The Complete Works of George Orwell, vol. 17, I Belong to the Lefi, 1945, Secker & Warburg, London 1998.

458

SPRAWA

HONORU

Bibliografia

459

Overy Richard, The Battle ofBritain, Penguin, London 2000. Panter-Downes Mollie, London War Notes, 1939-1945, Farrar, Straus & Giroux, New York 1973. Parker Matthew, The Battle ofBritain, Hodder Headline, London 2000. Parrish Michael, The Lesser Terror: Soviet State Security, 19391953, Praeger, Westport, Conn. 1996. Paul Allen, Katy: The Untold Story ofStalins Polish Massacre, Scribners, New York 1991 [wyd. pol. Allen Paul, Katy. Stalinowska masakra i tryumfpraiudy, Warszawska Rada Ochrony Pamici Walk i Mczestwa, 2003] Payne Robert, The Rise and Fali of 'Stalin, Avon Books, New York 1966. Perlmutter Amos, FDR & Stalin: A Not So Grand Alliance, 1943-1945, University of Missouri Press, Columbia 1993. Persico Joseph E., Roosevelt's Secret War: FDR and World War II Espinage, Random House, New York 2001. Polonius Alexander, 1Saw the Siege ofWarsaw, W. Hodge, Glasgow 1941. Pramowska Anna, Britain and Roland, 1939-1943: The Betrayed Ally, Cambridge University Press, Cambridge 1995. Pruszynski Xavier, Roland Fights Back, Roy, New York 1944. Pula James S., Thaddeus Ko, Hippocrene, New York 1999. Raczyski Edward, In Allied London, Weidenfeld & Nicolson, London 1962 [wyd. pol. W sojuszniczym Londynie, Polish Research Centr, Londyn 1960]. Raleigh John McCutcheon, Behind the Nazi Front, Dodd, Mead, New York 1940. Ramsey Winston G., ed., The Battle ofBritain: Then andNow, After the Battle, London 2000. Read Anthony, David Fisher, The Deadly Embrace, Michael Joseph, London 1988. Reynolds Quentin, A London Diary, Random House, New York 1941. Robinson Anthony, RAF Fighter Suadrons in the Battle ofBritain, Brockhampton Press, London 1999. Rosenberg Tina, The Haunted Land: Facing Europes Ghosts After Communism, Random House, New York 1955 [wyd. pol. Tina Rosenberg, Kraje, w ktrych straszy, Rebis, Pozna 1997]. Rothwell Victor, Anthony Eden, A Political Biography, University of Manchester Press, Manchester, U.K. 1992. Roek Edward }., Allied Wartime Diplomacy: A Pattern in Poland, John Wiley, New York 1958. Ryan Cornelius, A Bridge Too Far, Simon & Schuster, New York 1974 [wyd. pol. Cornelius Ryan, O jeden most zadaleko, Czytelnik, Warszawa 1979]. Sainsbury Keith, Churchill and Roosevelt at War, New York University Press, New York 1994. Sainsbury Keith, The Turning Point: The Moscow, Cairo and Teheran Conferences, Oxford University Press, Oxford 1985. Salisbury Harrison, AJourneyfor Our Time: A Memoir, Harper & Row, New York 1983. Sapieha Virgilia, Polish Profile, Heinemann, London 1940. Sereny Gitta, Albert Speer: His Battle with Truth, Knopf, New York 1995. Sevareid Erie, Not So Wild a Dream, Atheneum, New York 1976. Sherwood Robert, Roosevelt and Hopkins, Harper, New York 1948.

Shirer William, Berlin Diary, Knopf, New York 1941. Shirer William, Collapse ofthe ThirdRepublic, Simon & Schuster, New York 1969. Shirer William, The Nightmare Years, Little, Brown, Boston 1984. Shogan Robert, Hard Bargain: How FDR Twisted ChurchiWs Arm, Evaded the Law, and Changedthe Role ofthe American Presidency, Scribners, New York 1995. Sikorski Radek, Fuli Circle, Simon & Schuster, New York 1997. Slessor Sir John, The Central Blue, Frederick Praeger, New York 1957. Sliewski Grzegorz, The Lost Hopes: Polish Fighters over France in 1940, Panda, Koszalin 2000 [wyd. pol. Grzegorz Sliewski, Stracone zudzenia. Polskie lotnictwo myliwskie nad Francj w 1940 r., Panda, Koszalin 2000]. Smith Gene, The Dark Summer, Collier, New York 1989. Soames Mary, Clementine Churchill: The Biography of a Marriage, Houghton Mifflin, Boston 1979. Soames Mary, ed., Winston and Clementine: The Persona! Letters ofthe Churchills, Houghton Mifflin, Boston 1999. Sorel Nancy Caldwell, The Women Who Wrote the War, Arcade, New York 1999. Sosabowski StanisParachute General, Kimber, London 1961. Spears Sir Edward, Assignment to Catastrophe, Heinemann, London 1954. Stafford David, Britain and European Resistance, 19401945, Universiry of Toronto Press, Toronto 1980 [wyd. pol. Wielka Brytania i ruch oporu w Europie 1940-1945, Pax, Warszawa 1984]. Stallings Laurence, The Doughboys, Harper & Row, New York 1963. Steven Stewart, The Poles, Macmillan, New York 1982. Sulzberger C.L., The American Heritage Picture History ofWorldWarll, American Heritage, New York 1966. Szpilman Wadysaw, The Pianist: The Extraordinary True Story of One Mans Survival in Warsaw, 1939-45, Picador, New York 1999 [wyd. pol. Wadysaw Szpilman, Pianista, Znak, Krakw 2002]. Szypowski Maria and Andrzej, As You Enter the Old Town..., Artibus Foundation, Warsaw 2001. Taylor AJ.R, The Second World War: An Illustrated History, Penguin, London 1975. Terry Sarah Meiklejohn, Polands Place in Europ, Princeton University Press, Princeton 1983. Townsend Peter, Duel of Eagles, Simon & Schuster, New York 1970. Uam Adam, Expansion and Coexistence, Secker & Warburg, London 1968. Uam Adam, The Rivals: America and Russia Since World War II, Penguin, New York 1976. Umiastowski R., Poland, Russia and Great Britain, 1941-1945, Hollis & Carter, London 1946. United States, Department of State, Foreign Relations of the United States (FRUS) Diplomatic Papers, U.S. Government Printing Office, Washington, D.C. 1942, vol. III, Europ, 1961. 1943, vol. III, Europ, 1963. 1944, vol. III, The British Commonwealth and Europ, 1966. 1944, vol. IV, Europ, 1966.

460

SPRAWA

HONORU

1945, vol. V, Europ, 1967. Conferences at Cairo and Tehran, 1943, 1961. Conferences at Malta and Yalta, 1945, 1955. Urbanowicz Witold, Pocztek jutra, Znak, Krakw 1966. Urbanowicz Witold, wit zwycistwa, Znak, Krakw 1971. Vincent S.F., Flying Fever, Jarrolds, London 1972. Wandycz Piotr S., The United States and Po land, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1980. Watt Richard M., Bitter Glory: Polandandlts Fate, 1918 to 1939, Simon & Schuster, New York 1979. Weigel George, Witness to Hope: The Biography ofPopeJohn Paul II, HarperCollins, New York 1999 [wyd. pol. George Weigel, wiadek nadziei. Biografia papiea Jana Pawa II, Znak, Krakw 2000]. Weil Martin, A Pretty Good Club: The Founding Fathers ofthe U.S. Foreign Sewice, W.W. Norton, New York 1978. Welchman Gordon, The Hut Six Story, McGraw-Hill, New York 1982. Welles Sumner, Seven Decisions That Shaped History, Harper & Brothers, New York 1950. Williams Peter, Ted Harrison, Mclndoes Army, Pelham, London 1979. Willis John, ChurchilTs Few: The Battle of Britain Remembered, Michael Joseph, London 1985. Wood Derek, Derek Dempster, The Narrow Margin: The Battle ofBritain and the Rise of Air Power 1939-1940, Smithsonian Institution Press, Washington, D.C. 1961. Wood E. Thomas, Stanisaw M. Jankowski, Karski: How One Man Tried to Stop the Holocaust, John Wiley, New York 1994 [wyd. pol. E. Thomas Wood, Karski. Opowie o emisariuszu, Baran i Suszczyski, Krakw 1996]. Woodward Sir Llewellyn, British Foreign Policy in the Second World War, vols. 12, Her Majesty's Stationery Office, London 1970. Wright Robert, The Man Who Won the Battle ofBritain, Scribners, New York 1970. Wright William, Heiress: The Rich Life ofMarjorie Merriweather Post, New Republic, New York 1978. Young Kenneth, Sir Alec Douglas-Home, Fairleigh Dickinson University Press, Teaneck, N.J. 1972. Zamoyski Adam, The Forgotten Few: The Polish Air Force in the Second World War, Hippocrene, London 1995 [wyd. pol. Adam Zamoyski, Orty nad Europ, losy polskiego lotnictwa w czasie II wojny wiatowej, Wydawnictwo Literackie, Krakw 2004] . Zamoyski Adam, The Polish Way: A Thousand-Year History ofthe Poles and Their Culture, John Murray, London 1987. Zawodny J.K., Death in the Forest, University of Notre Dam Press, Notre Dam, Ind. 1962 [wyd. pol. Janusz Kazimierz Zawodny, Katy, zaglda w lesie, C D N , Warszawa 1989]. Zumbach Jan, On Wings ofWar, Andre Deutsch, London 1975.

PODZIKOWANIA

dy zbierajc materiay do Sprawy honoru, po raz pierwszy odwiedzilimy

Warszaw, w folderze Polskich Linii Lotniczych L O T znalelimy taki oto

fragment: Co wiat wie i co myli o Polsce? Amerykanie zadaj sobie pytanie, czy Polska ley w Europie i czy na ulicach Warszawy nie grasuj przypadkiem biae niedwiedzie [...] W Europie wiedza o Polsce te nie jest za gboka". Jeli nawet w faszywych wyobraeniach Amerykanw o Polsce nie mieszcz

si biae niedwiedzie chodzce po ulicach, to zawarty w folderze LOT-u zarzut nie jest pozbawiony podstaw: wielu ludzi w Stanach Zjednoczonych i w Europie wie w najlepszym razie niewiele o tym rodkowoeuropejskim kraju, ktrego dzieje obfituj w cierpienia i bohaterstwo. Mitw o Polakach i Polsce nie brakuje - od niesmacznych polskich dowcipw" po absurdalne posdzenia o swoist wspprac z nazistami podczas drugiej wojny wiatowej. A przecie by to jedyny podbity przez Niemcw kraj europejski, ktry im si nie podda i z nimi nie kolaborowa. Co wicej, kraj, ktrego nard w sposb wyjtko wy - i nadzwyczaj bohaterski - przyczyni si do zwycistwa aliantw nad Hitlerem. Ale cho w ostatnim dziesicioleciu nastpi zalew ksiek, artykuw i filmw o drugiej wojnie wiatowej, losy setek tysicy Polakw, ktrzy w 1939 roku opucili ojczyzn lub w niej pozostali, by na obczynie i w kraju walczy z hitlerowcami, na dobr spraw pominito, cho ich pene przygd, chway, zdrady i tragedii dzieje stanowi wielki rozdzia w historii tego konfliktu. Kiedy zaczlimy si przymierza do napisania tej ksiki, nasza wiedza o wkadzie Polakw w zwycistwo te bya powierzchowna. Sam pomys zrodzi si na przyjciu w Waszyngtonie, na ktrym Lynne poznaa Danut Lockett,

462

SPRAWA

HONORU

Podzikowania

463

konsultantk do spraw pomocy midzynarodowej. Podczas gdy rozmowy przy stole toczyy si wok ostatnich wydarze na Kapitolu i w Biaym D o m u , Danuta opowiedziaa Lynne o swoim ojcu, polskim lotniku, ktry w okresie drugiej wojny s'wiatowej lata w RAF-ie. O tym, e polscy piloci byli wrd syn nych niewielu", ktrzy latem i jesieni 1940 roku uratowali Wielk Brytani przed Niemcami, dowiedzielimy si kilka lat wczeniej. Z barwnych opowieci Danuty o ojcu i jego rodakach jasno wynikao, e odegrali oni niebagateln rol nie tylko w bitwie o Angli, ale w caej wojnie. Pomylelimy, e dzieje polskich lotnikw, rzucone na tragiczne to wojennych losw ich kraju, ze wszech miar zasuguj na opisanie. Cho od chwili narodzin pomysu do jego realizacji mino kilka lat, dzikujemy Danucie za zasianie w nas ziarna. W zbieraniu materiaw w Polsce (a raz take w Anglii) pomaga nam niezrwnany, nieoceniony dziennikarz, lingwista i niekiedy filozof, Andrzej Lewandowski. W podzikowaniach autorskich zwyko si pisa, e bez jakiej osoby ksika by nie powstaa. Bywa, e jest to prawda. W przypadku Andrzeja to prawda absolutna. By nie tylko szperaczem i tumaczem, ale take partnerem, wyrozumiaym wobec naszej niewiedzy i aosnych prb Stan przekucia znajomoci rosyjskiego w znajomo polskiego, delikatnym i dow cipnym przewodnikiem po labiryncie polskiej historii, wojskowoci i polityki. Wytrwale wyszukujc dla nas informacje i rda, Andrzej sta si ekspertem od Polskich Si Powietrznych i biografii pilotw, na ktrych losach skupi limy si w Sprawie honoru. Podczas szeregu rozmw, jakie odbylimy z nim w Warszawie i innych czciach Polski, a take za porednictwem niezliczonych e-maili, dowiedzielimy si nowych rzeczy nie tylko o Polsce i Polakach, lecz take o przyjani. Dzikujemy mu za to, za jego przywizanie do prawdy, za wsparcie i za poczucie humoru. Wszelkie bdy w tej ksice to wynik naszych, a nie jego, niedopatrze. Nie ponosi te za nie winy adna z wielu osb, ktre nam pomagay w trakcie jej powstawania. Kiedy zbieralimy materiay, caa pitka bohaterw naszej ksiki, pilotw Dywizjonu Kociuszkowskiego, ju nie ya. Prowadzilimy wic dugie rozmowy z czonkami ich rodzin. Pozwolio nam to znacznie lepiej zrozu mie tych penych fantazji, bohaterskich ludzi. Cenimy sobie zwaszcza pomoc i gocinno, jak okazali nam, nie szczdzc czasu, Witold Urbanowicz i jego ona Eliane. Dzikujemy rwnie Wandzie okuciewskiej, Markowi okuciewskiemu, Krzysztofowi Fericiowi oraz dzieciom Ronalda Kelletta - Victorowi Kellettowi, Jonathanowi Kellettowi, Louise Pemberton i Judy Williams. Je stemy te bardzo wdziczni Stanisawowi Basiakowi za udostpnienie nam rozmw z Wand Krasnodbsk.

Podzikowania kierujemy do polskich, brytyjskich i amerykaskich pilotw, ktrzy dzielili si z nami i z Andrzejem swoimi przeyciami wojennymi, wspo mnieniami o Dywizjonie Kociuszkowskim i piciu naszych bohaterach. Do tego grona nale: Tadeusz Andersz, Francis Gabreski, Franciszek Krnicki, Donald Lopez, Jan Maliski, Ludwik Martel (ktry zabra nas do wietnej restauracji w POSK w Hammersmith), Ignacy Olszewski, Tadeusz Sawicz, Stanisaw Skalski i John Young (ktry oprowadzi nas po Oksfordzie). Dug wdzicznoci zacignlimy take wobec innych osb, ktre pomogy nam zgbi temat tej ksiki, zwaszcza wobec Roberta Gretzyngiera, Edwarda Idziora, doktora Jana Koniarka, Tadeusza Konwickiego, Heleny Kubicy, Jacka Kutznera, Wojtka Matusiaka, Jerzego Pelca i Ireny Rothkael. W nasz pami wrya si szczeglnie kolacja w warszawskiej rezydencji brytyjskiego ambasadora w Polsce, Michaela Pakenhama, i jego ony Mimi. Tego wieczoru wrd goci na koktajlu przed kolacj znalaza si Jadwiga Pisudska Jaraczewska, crka legendarnego polskiego przywdcy Jzefa Pi sudskiego. Pikna i elegancka pani Jaraczewska opowiedziaa nam i innym gociom o swoich przeyciach w czasie wojny, kiedy jako pilotka Polskich Si Powietrznych w Wielkiej Brytanii transportowaa hurricane'y, spitfire'y i inne samoloty. Pastwu Pakenhamom dzikujemy za wielk gocinno oraz za przedstawienie nas pani Jaraczewskiej, amerykaskiemu ambasadorowi Christopherowi Hillowi i jego onie Patty Whitelaw-Hill. W trakcie prac przygotowawczych mielimy szczcie korzysta z pomocy bibliotekarzy i archiwistw w Polsce, Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczo nych. Szczegln skarbnic materiaw rdowych o dziaalnoci Polskich Si Powietrznych i Polskich Si Zbrojnych w czasie drugiej wojny wiatowej jest Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie. Tam wanie przechowywane s kroniki Fericia i Dywizjonu Kociuszkowskiego. W insty tucie dostpne s te archiwalne numery pisma Polskich Si Powietrznych, Skrzyda", ktre zaczo si ukazywa w 1941 roku. Opublikowane w nim artykuy - wiele z nich napisali sami piloci - daj unikalny wgld w ich myli i uczucia w czasie wojny. Jestemy wdziczni Andrzejowi Suchcitzowi, nad zwyczaj pracowitemu szefowi archiwum Sikorskiego, za wszystko, co zrobi podczas kilku naszych wizyt. Wyrazy wdzicznoci kierujemy take do pracownikw Wyszej Szkoy Ofi cerskiej Si Powietrznych w Dblinie, ktrzy powicili nam cay dzie, oprowa dzajc po tym piknym miejscu i dostarczajc cennych informacji i spostrzee na temat przedwojennej dziaalnoci pilotw Dywizjonu Kociuszkowskiego, ktrych losy stanowi rdze Sprawy honoru.

464

SPRAWA

HONORU

Dzikujemy pracownikom Public Records Office w Kew pod Londynem za pomoc w zlokalizowaniu stosownych dokumentw wojennych brytyjskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Ministerstwa Lotnictwa i gabinetu wojennego, a bibliotekarzom z dziau rkopisw Biblioteki Kongresu za udostpnienie mikrofilmowych kopii dokumentw z Biblioteki Franklina D. Roosevelta. Jestemy te winni wdziczno Jamesowi D'Arcowi i innym pracownikom Zbiorw Specjalnych im. L. Toma Peny'ego w bibliotece Uni wersytetu Brighama Younga, przechowujcej osobiste dokumenty Meriana C. Coopera. Sowa uznania i podziki kierujemy do pisarzy i historykw, z ktrych nowa torskich, przeomowych dzie o Polsce, jej historii i wojskowoci - zwaszcza lotnictwie - wiele skorzystalimy. Pragniemy w tym miejscu wyrni Normana Daviesa, Adama Zamoyskiego i Jerzego Cynka. Rado, jak od pocztku do koca czerpalimy z pracy nad Spraw honoru, jest w znacznej mierze zasug entuzjazmu i zaangaowania naszej wspaniaej redaktorki, Ann Close, i jej koleanek z wydawnictwa Alfred A. Knopf. Mielimy szczcie, mogc zawsze liczy na wsparcie i przewod nictwo. Dzikujemy te asystentce Ann, Hanie Kurshan, i korektorce Ann Adelman. Z nie mniejsz ochot wspiera nas Ravi Mirchandani, redaktor z wydawnictwa Williama Heinemanna, a nasza agentka, Gail Ross, suya nam, jak zwykle, bezcenn przyjani i rad. Za pomoc i zachty jestemy te wielce zobowizani naszym przyjacioom, zwaszcza Brianowi i Lucy Conboyom, Barbarze, Andrew i Oli Kapusto, Patowi i Cassie Furgursonom, Murrayowi i Jeanne Gartom, Peterowi i Marcie Richardsonom, Sandy'emu i Karen Gilmourom, Gregowi i Marie Schneidersom, Rickowi i Sue Hornikom. Na koniec za dzikujemy - jak zawsze - naszym dzieciom i ich wspma onkom (oraz ich dzieciom): Carly, Matthew (i Barnabie), Davidowi, Jenni (i Joeyowi), Michaelowi i Danielle. Ich ycie i mio s dla nas darem.

PODZIKOWANIA ZA POZWOLENIE NA PRZEDRUKI

a zgod na przedruk opublikowanych wczeniej materiaw dzikujemy: A.P. Watt Ltd. za wyjtek z wiersza Less Nonsense, z A.P.H.: His Life and Times Alana. Herberta. Przedruk za zgod agencji A.P. Watt Ltd., reprezentujcej Jocelyn Herbert i Teres Elizabeth Perkins. Houghton Mifflin Company i Cassell za fragmenty z Triumph and Tragedy Winstona S. Churchilla. Copyright 1953 by Houghton Mifflin Company, renewed 1981 by The Honourable Lady Sarah Audley and The Honourable Lady Soames. Wszelkie prawa zastrzeone. Przedruk za zgod Houghton Mifflin Company i Cassell. John Murray Publishers Ltd. za fragmenty z Forgotten Few Adama Zamoy skiego.

SPIS TRECI

Przedmowa Normana Daviesa do wydania polskiego Przedmowa Autorw do wydania polskiego Prolog
CZ PIERWSZA: EXODUS

5 7 15

Rozdzia pierwszy: Wzbi si w powietrze Rozdzia drugi: Nard, ktry nie chcia umrze" Rozdzia trzeci: Polska bdzie walczy" Rozdzia czwarty: Czekamy..." Rozdzia pity: Turyci Sikorskiego" Rozdzia szsty: Kiedy zaczniemy lata?" Rozdzia sidmy: Bitwa w Northolt Rozdzia smy: Mj Boe, oni naprawd ich kosz!" Rozdzia dziewity: Jak wiele im zawdziczamy" Rozdzia dziesity: Boyszcza Anglii"
CZ DRUGA: ZDRADA

21 27 44 64 81 98 113 129 149 166

Rozdzia jedenasty: Mord z zimn krwi na narodzie" Rozdzia dwunasty: S tu zamarznite dzieci?" Rozdzia trzynasty: Sam lepiej sobie poradz ze Stalinem"

185 206 229

488

SPRAWA

HONORU

Rozdzia czternasty: Nigdy o nich nie mwcie" Rozdzia pitnasty: Wojna toczy si w Polsce" Rozdzia szesnasty: Sprawa honoru Rozdzia siedemnasty: Ludu Warszawy! Do broni!" Rozdzia osiemnasty: Opowie o dwch miastach" Rozdzia dziewitnasty: Spojrzenie na spraw polsk z dystansu" Rozdzia dwudziesty: wiato i ciemno Rozdzia dwudziesty pierwszy: Za nasz i wasz wolno" Epilog Przypisy Bibliografia Podzikowania Podzikowania za pozwolenie na przedruki Indeks

247 265 278 300 327 342 358 378 398 411 452 461 465 467